Osmanli Devletinin Ilmiye Teskilati PDF

ATATRK T R K
KLTR, T A R H
DL
VE
TARH 17b
YKSEK
KURUMU
K U R U M U
Y A Y I N L A R I
V I I I . Dizi S a .
OSMANLI DEVLETNN
ILMYE TEKILT
Ord. Prof. SMAL H A K K I UZUNARILI
T R K
T A R H
K U R U M U
B A S I M E V
1 A N K A R A
19
8 8
OSMANLI LMYE
DEVLETNN TEKLTI
Birinci bask tkinci bask nc bask
: 1965 : 19B4 : 1988
ATATRK KLTR, DL VE TARH Y K S E K T R K T A R H K U R U M U
KURUMU
Y A Y I N L A R I
V I I I . S E R Sa.l7*>
OSMANL DEVLETININ ILMIYE TEKILT
Ord. Prof. tSMAL H A K K I
UZUNARILI
3. Bask
TRK
TARH
KURUMU
B A S IME V A N KA R A
19 8 8
ISBN 9 7 5 - 1 6 - 0 0 4 3 - X
N D E K L E R
BIRINCI BLM MEDRESE TEKLATI 1
lk Osmanl Medreseleri
IKINCI BLM MEDARS-1 RESELER NC MEDRESELERN DETLER BLM VE TAHSL MD SEMANYE, YAN SAHN-I SEMAN MED
DERECELER
11
DRDNC MEDRESELERDE OKUTULAN
BLM DERSLER 19
Medreselerde Aadan Yukarya Okutulan Ders Medreselerde Mtala

BEINCI BLM SLEYMANYE MEDRESELER
20 Dair 23
Okutulan
Eserlerden
Bazlarna
33
ALTINCI BLM OSMANLI L E R E D A R YEDINCI BLM MDERRSLK N M L A Z E M E T V E N E V B E T SEKIZINCI MDERRSLK BLM 55 45 MEDRESELERNDE OKUTULAN DERS39
X V L ve X V I I . YzyDarda Mderrislik Yolu in Baz Kaytlar 60
VI
NDEKLER
MderrBerin mtihanlar Mderrislikten Kadla Gemek Medreselerin Bozulmas Yksek Dereceli Ulema Evldnn mtiyazlar cazetler Mderrislik Beratlar X V . A s n n kinci Yansnda Sahn- Seman Mderrislii Berat X V I I . Asr Balarna Ait Mderrislik Berat
63 66 67 71 77 79 80
DOKUZUNCU BLM
KADILIK Kadlarn Tyinleri Kadiasker'in Kad Tyini Buyrulds Kadlarn Dereceleri Haremeyn Mevleviyeti Bild-i Hamse Mevleviyetleri Mahre Mevleviyetleri Devriye Mevlisi Kaddar Hakkmda Mtemmim Malmat tlm ve Hccet er' Mahkemeler Kaddann Beratlar Sakk-i er' Kad Nibleri Arpabk Kassamlk Toprak Kadlar ve Mehayif Mfettileri
ONUNCU BLM
83 87 90 91 99 100 101 102 103 108 108 111 116 117 118 121 126
STANBUL KADILII
ON B R N C BLM
133
PADAH HOCALARI
O N IKINCI BLM
145
KAZASKERLER
151
NDEKLER
VII
ON
NC BLM
OSMANLILARDA NAKtB'L-ERAFLIK
ON MFTLK DRDNC BLM
161
V E Y A EYHLSLAMLIK
173
O N BENC BLa
HUZUR DERSLER 215
ON MAKTUL
ALTINCI BLM 223
EYHLSLAMLAR
ON DN VE HUKUK
Y E D N C BLM YETEN MEHUR LM 227
SAHADA
ADAMLARI
O N SEKZNC BLM
LMYE LF MESLENN ISLAHI EMR H A K K I N D A MUHTE 241
TARHLERDEK
V E FERMANLAR
ON MDERRSLERLE
DOKUZUNCU BLM 261
K A D I L A R H A K K I N D A B R CMAL.
YRMNC BLM
KNC MERUTYETN LANINDAN SONRAK M267
DERRSLK
V E KADILIK TEKLATI
YRM BRNC BLM

LMYE RTBELER DERECELER 271
Mevali ve Mderrislere Dair Kanuni Sultan Zaman Vazolunup Tatbik Edilen Kanun X V I I . - X X . Asrlardaki Byk Mevleviyetler
Sleyman 273 276
VIII
NDEKLER
YRM KNC BLM LMYE RTBESNN MLK VE ASKER RTBE 283 YAZARKEN STFADE 287 DZN I. K A D L A R I II. Y E R , KAVM, DEVLET ADLARI VE TARH 308 TIPKIBASIMLAR Levha 1 - X V I I I . 293
LERLE MUADELET LMYE EDLEN TEKLATINI ESERLER
DEYM VE TERMLER
BRNC BLM MEDRESE TEKLTI
slm alemindeki cami, medrese, imaret, hastahane, kpr, eme vc saire gibi din, ilm ve itima (sosyal) kaide, kanun ve vakf tesbit artlan messeselerin Bu hemen birbirinin ayndr.
tesislerin devam, bunlar yaptranlar tarafndan tertip ettirilen vakflarla olunmutur. ayet vakf yaplan memleketler herhangi bir slm devleti tarafndan igal edilse bile yaplan vakflar ve bunlarn hkmleri oray elde etmi olan hkmdarn tasdikiyle muteber olurdu. Bunun gibi edip gelen bu tesisleri, Osmanl beylii Ana de dolu'da yaylarak oradaki beylikleri elde ettikten sonra eskiden beri devam gayr mslimlcrinkiler dahil olmak zere vakf artlar mucibince tamamen tanm >'e Osmanl istils Avrupa ktasnda da ilerledii zere kabul ve tasdik etmilerdir. zaman Osmanl hkmdarlar bu ktadaki gayr mslim vakflarn da eski halleri
LK znik Bursa ve Edirne me<lrescleri
OSMANLI
MEDRESELER
Osmanhiarda ilk medrese, 731 H . (1330 M.)'de Gazi O r h a n B e y tarafndan o tarihte kk beyliin merkezi olan /znife'de yaplm ve burada ilk mderris olarak da Trk lim ve mtefekkirlerin
den e r e f d d i n
D a v u d - i K a y s e r i tyin edilmitir. Bu, K a y halifelerinden tefsir
s e r i l i D a v u d , byk mutasavvf e y h M u h i d d i n - i A r a b i ' n i n vey olu eyh S a d r d d i n - i K o n c v ' n i n sahibi ve M u h y i d d i n - i A r a b i ' n i n ^ 1 ^yj-^' erh eden K e m a l d d i n H= Fusus-ul hikem'ini
A b d r r e z z a k - i K'nin (vefat 730
1330 M.) halifesi olup yksek tahsilini Msr'da yapmtr^.
1 D a v u d - i K a y s e r i 751 H. (1351 M.)'de znik'te vefat ederek nardibi dcilen mahalle defnedilmitir. Bu zatn limue vc arifane on eseri olup bunlarn Osmanl mellifleri ile (C.I, s. 98) Badatl s m a i l Paa'nm (Hediyyet'l-rifin, Esma'l-mellifin ve sari'l-musannifin) isimli eserinde (C. I, s. 567) de vardr. Bu son eser Milli Eitim Bakanl neriyatndan olup stan bul'da baslmtr.
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E T E K L T I
Orhan hinde Bursal Medresesi)
G a z i 6 Nisan 1326 (2 Cemaziyelevvel 726) tari aldktan sonra beylik merkezini znik'ten, buraya (Manastr
naklederek burada da mevkii itibariyle halk arasnda
diye mehur olan medresesini ina ettirmitir^.
Bundan sonra Osmanl vezir ve beylerbeileri Ue dier me rann zabt edilen yerlerde cami, medrese, mektep, imaret vesair tesislerini grmekteyiz; ite bu suretle az zamanda bu ilm, i tima messeselerle ehir ve kasabalara slm damgas vurularak Trk yurdu mar edilmitir. Edirne'nin 764 H . (1363 M.)'dc alnmasndan sonra ftuhatn Rumeli'de (Balkan yarmadasnda) gelimesi iin devlet merkezi buraya naklolunarak gerek Edirne ve gerek igal olunan ehir ve kasabalarda muhtelif tarihlerde slm tesisleri yaplmtr. Osmanl medreselerindeki tedris usul hi phesiz dier slm devletlerinde olduu gibi bir usul takip etmi olup medrese lerin adedi arttka bunlar da derece ve snflarna gre bir tertibe tbi tutulmulardr. Osmanhlarda medreselerin artmasiyle vcuda gelen tekilta ihtida Sultan T. M u r a d zamannda (1421 medreseleri farklarn medrese 1451) rastlamaktayz; nk F a t i h yaplmak suretiyle medreseler beraber S u l t a n M e h m e d ' i n med derece esasl
rese tekiltma esas olan Tetimme ve DriTl-hads arasndaki grmekteyiz; bununla tekiltn F a t i h gstereceiz ^. Osmanhlardaki zamannda
Sultan
Mehmed
gryoruz ki bahsederken
bunu daha aada Sahn-
seman medreselerinden
Osmanlann ilk bir buuk asr iinde yaptrm olduklar medreselerin derece ve snf itibariyle en mhimleri tznik. ve Edirne'de idi. Kuruluun ihtidalarnda tznik Bursa, medresesi bu
beyUin birinci snf medresesi idi; sonra JBursa'da yaplan mteaddid medreseler dolayisiyle tznik ikinci dereceye inerek Bursa^daki (Sultan Medrese^si) birinci dereceyi ald. Edirne devlet merkezi olduktan sonra 11. M u r a d zamamnda 841 H . (1437 M.)
de balanarak baz arzalar sebebiyle 851 H . (1447 M.) senesinde

1 "...BuTsa'da. Manastr demekle mruf Sultan Orhan Trbesi." akayk zeyli, Aty, s. 110 .
' l i , Kinh'l'Ohar, baslmam olan Fatih devri; H a m m e r (At Bey
tercmesi), c. III, s. 231.
MEDRESE TEKLTI
tamamlanan erefeli cami yanndaki byk medrese ile Dr'lhadis o tarihte Osmanl memleketlerindeki medreselerin stnde yer ald ve tedris vc tahsisat itibariyle Bursa'daki Sultan med resesi ikinci dereceye indi; erefeli yevmiye verildi^. Halbuki znik elli ake idi^, Edirne'deki JU erefeli medrese mderrislii Istanbul^da medrese mderrisine o tarihe kadar hi bir medrese mderrisine verilmeyen yz ake medresesi mderrisinin yevmi yesi otuz ve fursa'daki Sultan medresesi mderrisinin ise gnde
Sahn- seman medreseleri ina olunduktan sonra bile bir
mddet ehemmiyetini muhafaza etti, fakat F a t i h S u l t a n M e h m e d , bu erefelinin yannda bir medrese daha yaptrmak sure tiyle bir mderrise verilen yz ake yevmiyeyi iki mderrise vermek suretiyle babasnn tesisinde deiiklik y a p t ' ve kendi sinin /stan6u/'da yaptrm olduu Sahn- Seman denilen sekiz medreseden her birinin mderrisine elli ake yevmiye vakfetti. Sahn medreselerinin yaplmas Osmanl topraklarndaki med rese tekiltnda bir yenilie esas oldu; nk bu yaplan med reseler
lahiyat ve slm hukuku faklteleri demekti. te bu

Osmanl medreseleri
Sahn medreselerinin yaplmasndan sonra buna gre ayarland.
> akayflc tercmem, 8.118,119. ' IdrB-i Bitlisi (Hejt Behi^t) isimli Fasra tarihinde Burra'daki Muradiye medresesi mderrisinin yevmiyesinin yetmij ake olduunu kaydetmektedir. ' akayk tercmesi, s. 119.
KNC BLM
MEDRS- SEMANYE YAN SAHN-I SEMAN MEDRESELER

Fatih'in kanunnamesinde niye) denilmektedir^. oiJ Sahn- seman diye mehur kaydma gre II. Mehmed,
olan bu medreselere eski vakfiyesinde (v'-c ^ - - j ' - * ' Medaris-i Semaakayk'in IstanbuVu aldktan sonra buradaki kiliselerden sekizini medreseye tahvil ederek bunlardan birinin mderrisliini ursa'da elli ake ile Muradiye mderrisi olan Mevlan A l d d i n T s ' y e ^ dier ikisinin mderrisliklerini Bursal Mevlan H o c a - z d c ile Mevlan A h eylemiti. d l k e r i m ' e verip dierlerine de mnasiplerini tyin
Ts'nin medresesi Zeyrek camii denilen Pantokrator
manastrnn bulunduu mahal olup buradaki krk hcre yni odanm her birinde bir yani krk medrese talebesi (softa) vard*. Fatih mahsus ederek Sultan M e h m e d Istanhul'dn yaptrmaa balatt'. Byk Karaman'la sonra bu ie
Kk Karaman semtleri arasnda bir cami ile talel)e yetitirmee medreseler derhal ie karar verdikten Bu tesislere 867 gzel tahsil grm olan Vezir-i zam M a h m u d P a a ' y memur Cemaziyelhr
(1463 ubat)'da balanarak 875 Recep (1471 Ocak)'te yani sekiz

' Trk - slm eserleri mzesindeki 6354 numaral Vakfiye. Bu vakfiye ile sonradan neredilen vakfiye arasnda baz farklar olduuna dair merhum D o k t o r A d n a n A d v a r (Osmanl Trklerinde tlirn) adl eserinde (S. 30) dikkati ekmitir. " akayk tercmesi (Mecd), s. 117. stanbul civanndaki bir ky F a t i h Sultan M e h m e d A l d d i n T u s 'ye vermi olduundan buras Mderris ky diye mehur olmutur . " akayk tercmesi, s. 117. akayk Fatih'in sekiz kiliseyi medreseye evirdi ini yazd halde Zeyrek ile Ayaaofya'daki odalardan bakasn yazmyor, Sahn- seman medreseleri yapldktan sonra Zeyrek medresesi camie evrilmi ki bu kayt Fatih'in vakfiyesinde vardr. Bundan baka yine eski imaret vc kalenderhane kiliseleriyle Galata'da skele âpu'ua yakn bir kilisenin de camie tahvil edildii Rrlyor . * A l i , Knh'l-ahbar, baslmam nsha, s. 22.
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E T E K L A T I
eenede bitti ^ ve bu suretle iki minare ve bir erefeli cami ile iki tarafnda yksek tahsil iin sekiz medrese ve bu medreselerin arkalarma da "Tetimme" ismiyle bu byk medreselere mahre olmak yani talebe yetitirmek zere sekiz medrese daha yap ahrlar ina ettirdi ve bun
trd. Misafirlerin hayvanlar iin
lardan baka bir imaret ile taamhane doudaki drt medresenin yamada Darifa denilen hastahane^ camiin kuzeyinde kur'an
okunmak iin bir muallimhane ve camiin bat tarafna medrese talebeleri iin bir ktphane maa mahsus darttalim hamam) yaptrd. Fatih camiinin bulunduu Teodora mahalde, evvelce mparator olan ve ve yine ayn tarafta iki mkellef hamam ders okut (Karaman
Jstinyen'in havariyun Ortodoks
zevcesi
tarafndan
yaptrlm
(Saints
Apotres) kilisesi harabesi vard. Buras R u m bulunduu mahal yani patrikhane idi*.
patriinin
' E b Bekr-i D m k 'nin tercme ettii corafyada camiin inâsma 865 H . (1461 M.) 'de balad yazlyor (varak 104). ^ 936 Zilkade (1530 Temmuz)'de om'dan Jstontura gelmi olan B e d r e d din Mehraed b. R a d i y y d d i n Cazz (el-Metaliul-bedriyye tl-Menazili'rRmiyye) adl seyabatnmesinde ( Kprl ktphanesi, Nr. 1390 ) Ftih cami, medrese ve imareti hakknda unlar yazyor : " F a t i h hazretleri stanbul'da sr- liye viicude getirmitir. Bunlarn sekizi medaris-i aemaniye'di. Bu medreselerin mderrisleri bild- Rum'un en byk limleridirler. Eserlerinden birisi de Fatih imaretidir ki orada fkara ve talebe it'am ediliyor, misafirler, gelip geenler, hatt yerliler bile orada yiyip ierler; bunlara sabah ve akam yemek verilir. Taam hususunda erkek, kadn tefrik edilmez. Fatih camii yksek byk bir camidir. Eserlerinden birisi de Mristan (Hastahane)dir ki imaret tarznda bir medresedir, etrafnda hastalara mahsus odalar vardr. Bu, mristan grlen eylerin en ayn- hayret olandr. Bundan daha gzel daha bedii bir bina tasavvur edilemez. Bu, mristanda kantar larla uruplar, kehiller, macunlar tp kanununa gre hazrlanm illar koyun etleri, eitli ku etleri, yataklar, rtler, elhasl ne lazmsa mkemmel surette ihzar edilmi eyler var. Hastalar tedavi iin en mahir etibba, i bilir hddamlar tyin olunmutur. Mracaat edenlere her gn o kadar il verilir ki deftere smaz.." ' Ulemadan Mevlna M u s a n n i f e k ( A l ^ d d i n Ali-i B i s t a m i ) Sahn mderrisi iken 875 H . (1470 M.) senesinde vefat edip vasyyeti zere kitap larn inaat henz bitmemi olan sahn talebelerine brakmtr. * B a k i K u n t e r ve Mimar S a i m l g e n taraflarndan yazlan (Folil camii ve Bizans sarnc) isimli bir tetkikte camiin Havariyun kilisesi zerinde yaplmad ve kilisenin, camiin daha dousunda Darifa civarnda olmas icap edecei
MEDARS-t S E M A N Y E
Camiin dou ve bat taraflarma yaptnlan sekiz medreseye medaris-i semaniye ve daha sonra maruf tabiriyle Sahn medrese leri denildi^. Fatih'in vakfiyesindeki kayda ve li'nin yazd
na gre bu mevki stanbullun ortasma tesadf ettiinden dolay medreselere Saftn ad verilinitir*. Tarih rivayetlere gre Saftn- seman medreselerinin heyet limi A l i programlarn M a h m u d P a a ile mehur
K u u tertip etmilerdir. Medreselerin drd
camiin duusunda, drd bat tarafndadr. Sekiz medreseden her birinin on dokuz odas vard, sekiz mderristen her birinin birer odas ve el ake yevmiyesi vard; bundan baka beer ake yevmiye ^ ile bir oda ve ekmek ve orba verilmek zere sekiz medreseden her birine birer x^ mud (mzakereci= asistan)* verildi. Her medresenin on be odasna ikier
beyan edilmektedir (Kofc/Jar dergisi, fasikl 1, s. 9 9 ) . Mverrih A l i , Fatih camiinin gneyinde Azrail kilisesinin bulunarak bekayasmn mevcut olduuna yaza (6aslfium$ birinci cilt, s. 11). ^ So/m kelimesi Arapa olup bir evin tam ortasm tekil eden mahal demek tir, buraya gelmek iin birtakun dehlizden gemek icap etmektedir (Tanzimattan evvel ve sonra medreseler - tanzimat, s. 4 6 3 ) Fatih'in kanunnamesinde yle deniliyor: "haliy bina eyledm medaris-i liyeye sahn deyu isim konulmutur. "(S. 20) bu medreselerden dou tarafndaki bir medreseye {Mft medresesi) denilirmi . ' Vakflar Umum Mdrl neriyatndan olan dergideki vakfiyenin Trke tercmesinde (S. 4 8 , 4 9 ) yle deniliyor: Mahmiye-i Kostantiniyye'nin ak vasatmda hlen Yenicami mahallesi demekle maruf olan mahalde bir cami-i cemet-as.. ina buyurdular" yine aym vakfiyede (s. 7 4 ) "..ina buyurduklar cami-i erif-i cedid kurbinde Medine-i Kostantiniyye'nin vasatnda vaki pazar.." Fatih'in esas vakfiyesinde ". J - U ' .j^rJI
^JIJIL;
JJA-I
fj'j'j aLj ^jh *:ia-l
ji\
1935
Jjll L^!* j i) de T a h s i n z s.
vastasiyle Alman Mstekikler cemiyeti tarafndan bastrlm olan vakfiye,
21; Mir'at- Kinat, c. 1 1 , 8 . 4 0 1 . li tarihinin baslmam olan Fatih devri ksmmda (ktphanemizdeki nsha, s. 20) ".. nefs-i stanbul'da bina eyledtt cami-i erifin yemin ve imalinde drder medrese-i uly ve her birinde on dokuz bab hcre ve skna ki ikisine muid iin mheyya ve on bei dnifmend iin hveyda ve ikisi dahi fera ve bevvab iin bina olunmutur. Bu mecmu darlmlk tstanbuVan meyannda vaki olman sahn medreseleri denilmitir. * l i , muidin yevmiyesini drt ake olarak gsreriyorsa da vakfiyede be akel olduklar grlyor ' Mud (asistan) iade edici yani mderrisin verdii dersi tekrar edici demek tir. Msr medreselerinde X V . ve X V I . asrlarda muid'den baka mfid (do ent) adnda bir vazife sahibi daha vard. Bu okutulan derste ehemmiyetli bir
ake yevmiye ve imaretten ekmek ve orba verilmek zere birer Ai^vijlj danimend konuldu, geri kalan iki oda da kapcdarla ferra denilen sprgeciye tahsis olundu. Muidler medrese talebelerinin (danimendlerin) hem inzi
batiyle alkadar ve hem de mderrisin okuttuu dersin iadesi yni mzakeresiyle megul olacaklard. Muidler, en liyakatli olanlarn arasndan seilecekti ^. Sahn medreseleri sekiz olduu iin Arapa O U ' seman tabi riyle bu sekiz medreseye OLt ^ medresedeki odalarn Sahn-i seman denilmitir. Sekiz iki idi ^. danimendlerin
mecmuu yzcili
bahis ve bir mesele varsa onu talebeye izah ile dikkatlerhi ekerdi. Mfid derece itibariyle mudden yksek olup Osmanllarda byle bir vazife sahibi yoktur. Yine Msr medreselerinde mntehi denilen medrese talebeleri arasnda liyakatli oladar vard. Bunlar da kendilerinden aa talebelere okunan bahsi mnakaa ettirir ve onlar mnazaraya ahtnrd ( T a c d d i n S b k i'uin (^l-V* J (^'-^ MudV-niam ve Mebid'n-negam isimli eserinden naklen I I . Bayezid'in olu K o r k u d un eserinden (Ayasofya ktphanesi 1763, s. 494).Kanun zere bir mderriris mansp ald veya baka bir medreseye hareket ettii yahut m derrislikten herhangi bir sebeple ayrld zaman onlarn, beratl mudleri mderris namzedi olarak deftere kayt olunurlard. * Vakfiyenin Trke tercmesinde yle deniliyor : "Cami-i eriflerine cenaheyn olan medaris-i semaniye'den her biri iin akliyyaC ve nakliyyat da naziri n dir bir mderris tyin oluna. Tatili mutad olan eyyamn gayrnda medresesine varup ifade-i enva- ilim ve maarif eyleyip kll-i yevmin mukabele-i tedriste elli ake vazifeye mutasarrf ola. Zmre-i mfisteidnden birer mud ki akran beynin de ferid ve talim-i ktbde mahir ola. Her mderrisin medresesinde mud olup vazife-i yevmiyesi be ake ola ve her medrese iin on beer nefer danimend tyin buyurdular. Onlar dahi ktb-i mtebereden fehme kadir mderris huzurmda fnun- ettadan mnbahase ve muhatabaya kabil talib-i ilim olup her biri kll-i yevmin ikier ake vazifeden mecmu her gn otuz ake vazifeye mutasarrf olalar.." Vakflar Umum Mdrl neriyatndan, Fatih vakfiyesi. Medreselerden her birisinin kapcdar, sprcleri olup her birine ikier ake yevmiye tyin edilmiti. Yine iki ake yevmiyeli olarak bu Fatih klliyesinin duvarlanmn herhangi bir sebeple hariten kirletilmemesine nezaret etmek zere bir de mubassr (gzetici) tyin edUmiti. ' Fatih'in bu klliyesinin (cami, medrese, imaret, hastahane) muhasebe sine ait 894 H . (1489 M.)*de yaplan tahririne aid kaytlar aaya hulasaten nak lediyorum. Birinci medresede A l i e l e b i V e l e d - i M o l l a Y e g n mderris olup M a n i s a e l e b i s i MuhyiddinMn yerine gelmitir. Yevmiyesi elli, muidin be; ake, iki talebesi olup ikier ake yevmiyeden otuz ake. Bevvab yani kapc nn iki ve knnas yani spurcnn iki ve ferran iki ake yevmiyeleri var.
MEDARS-t S E M A N Y E Tetimme Medreseleri Sahn medreselerinin arka taraflarmda medreselerine veya
9 yksek danii i ^ >
tahsile yani Sahn- Seman mend yetitirmek zere
Tetimme
Msila-i
Sahn^
ismiyle
sahn
medreselerinden
kk olarak Msila-i sahn
sekiz medrese ina edilmiti ^. Bu, Tetimme \cyn medreseleri Fatihin derece itibariyle tercme orta edilen tahsil
mcdrt's(;lcri
demekti. denil
Trkeye
vakfiyesinde
yle
mektedir : "Paytahtlan dartta'lim olmak iin J j^- havl-i cami-i erifte sekiz medrese (Sahn medreseleri) ve bu medreseler verasnda
Tetimme ismiyle
mevsum birer medrese bee (kk medrese)
cem'an on alt medrese ve cami-i erifin garbe mail olan kaps tarafnda Sekiz bir ^^Ldljli dartta'lim bina b u y u r d u l a r . . . " (danimend) ve sekiz
Sahn
medreseleri
talebelerine
Tetimme medresesi talebelerine de (softa)
deniliyordu. Tetimme-
lerdcn her bir hcre yani odaya softa talebe konulmutu; bu odalardan her birisine ihtiyalarna sarf edilmek ^ e mum paras olmak zere aydan aya beer ake tahsis edilerek yemekleri de kinci medrese mderrisi M e v l n a Ahi'dir, yevmiyesi ake olup be talebesi vardr. elli muidin be
nc medrese mderrisi K a d - z d e M e v l n a K v a m d d i n olup otuz akesi zevaidden olmak zere vakfiyedeki elli ake ile beraber yevmiyesi seksen akedir. ki talebesinin yevmiyesi ikier akeden gnde otuz ake. Drdnc medrese mderrisi M e v l n a A r a p olup yevmiyesi altm ake, talebesi miktar gsterilmemitir. Beinci medrese mderrisi M evi na A b d u r r a h m a n elebi olup yevmi yesi de talebesi miktar da yazlmamtr. Altnc medresenin mderrisi Sinan Kirmast olup yevmiyesi elli ake iken ilk defa M e v l n a A h a v e y n 894 senesinde yevmiye seksen ake ile mderris olmutur. Talebesi miktar gsterilmemitir. Yedinci medresenin mderrisi M e v l n a L t f i (Tokatl) 'dir ve yevmiyesi elli akedir; >ki talebesine ikier ake yevmiyeden otuz ake . Sekizinci medrese mderrisi M e v l n a z r i elebi olup yevmiyesi elli akedir. Sonra Kasm elebi mderris olmutur. Talebesi miktar gsteril memitir {Edirne ve Paa livas, s. 304). Bu senelik muhasebede klliyenin btn ksmlarm ihtiva eden muhasebe varsa da yazmadm. ^ Tetinune bir eyin eksiini tamamlayan, noksan bir eyin tamamlanmas iin ilve olunan ey demektir. Msla-i sahn ise sahna gtren yani sahn- aeman medreselerine gtren medrese demektir. - Tetimme medreselerinden Marmara denizi tarafndaki medreseler tama men yola gitmi ve Karadeniz tarafndakiler de yklmtr.
10
imaretten tyin edilmiti lar, Sahn ceklerdi ^. Sahn ve Tetimme Ayasofya
Bu
Tetimme olan
talebeleri
yani softa
medreseleri talebesi
danimendlerden ders gre
medreselerinden baka camie tahvil edilen
kilisesinin yanndaki mahalde tesis edilen medresenin
mderrisine altm ake ve Eyp camiinin yannda yapdan med resenin mderrisine de elli ake yevmiye ile birer mderris tyin olundu. Ayasofya medresesi Sahn- Seman derecesinde ve daha Seman'dan stn tutulup buramn mderrisi mderrisi o l u r l a r d E y p mder ve SaAre'dan sonralar ise Sahn- Sahn
be yz ake yevmiyeli kadlklara tyin edildii gibi terfi eden mderrisleri Ayasofya rislii ise bazan dahil yani SaAn'dan bir derece aa ve hazan tyin edilen mderrisin ilm kudretine gre Sahn nnda Sahn itibar olunmutu. Fatih'ten baka Osmanl vezirleri tstanbuVda cami ve yukar saylmt. Bununla beraber Eyp medresesi F a t i h zama
medrese yaptrdlar. M a h m u d P a a , hl adn tayan cami ve medresesini yaptrd. Onu C a n d a r l - z d e b r a h i m , H a d m Ali Daha M u s t a f a ve D a v u d sonra medreselerin Paa'lann medreseleri takip eyledi. adedi artt, vilyetlerde medreseler
yapld ve bu suretle medreseler derece itibariyle bir tasnife tbi tutuldu.
' "Medaris-i sugr ki her biri tetimme medresesi ismiyle mevsumdur; her te timme iin kU-i yevmin vakf eriflerinden altar ake tyin buyurdular. Mebla- muayyenin yevmi iki akesi vazife-i bevvab, baki drt akesi basbelihtiya hasr ve dhen-i sirac (kandil ya) levzmma sarf oluna. Hcrt- tetimmedea her birine kll-i ehrin on beer ake tayin buyurdular ta ki bcerat- berektta sakin olan talibin-i mstaiddin.. def-i meunet ve zaruret eyleyip fer- hl ile tahsil-i ulume itigal ederler." 2 "Medrese-i kebire hceratnda sakin olan mstaiddin-i kiram medaris-i sagirede sakin olan talebe-i ulma talimi iltizam edeler." (Fatih'in vakfiyesinden ) ' Mhimme defteri 1, s. 27 ve 28 sene 961. Bu vesikada ^yiMOâ mderrisi terfian Bursa kadlna tyin olunarak yerine aym tarihte Semaiye mderris lerinden Mevlna A l i elebi getiriliyor ve onun yerine de Sahn- semana, skdar medresesi mderrisi terfian naklolunuyor.
NC BLM
MEDRESELERN
DERECELER
VE
TAHSL
MDDETLER
tstanbul''da Sahn-
Seman ve Msila-i
sahn yani
Tetimme
medreseleri yapldktan sonra Osmanl hudutlar iindeki med reseler de yeni bir tekilta tbi tutuldu; bu suretle medreseler aadan ayrld. Mderrisinin yevmiyesi medreselere yirmi veya yirmi be ake olan i-iU Hiye-i tecrid^ ve mderrisinin yevmiyesi Telvih ve bundan bir yukarya Hri, -itjd v-'-Hiye-i tecrid, Ûi. Miftah, be snfa Ji^ Krkl, Dhil vc Sahn- seman olarak
otuz, otuz be ake olan medreseye ^ki. Miftah ^ ve krk akeli medresenin mderrisine Krkl veya derece yksek olan medreseye ^jU- Hri elli medreseleri denildi. Bu krkl yani krk ake yevmiyeli ve Hri elli ake yevmiyeli medreseler Osmanllardan evvelki Anadolu Seluklerinin, Anadolu beylikleri hkmdarlarnn ve onlarn ailelerinin vezir, sancak beyi ve marann yaptrdklar medreselerdi^. Dhil medreseleri Osmanl pdiahlariylc, ehzade valideleri ve ehzadeler ve pdih kzlarnn yaptrm olduklar medrcse' ".. medariein ednalan yirmier bdeh yirmi beer ake vazife ile muayyen oldu ve talebesi muhtasarat tahsilinden sonra mslaid olduklarndan haiye-i teerid talim etmek mnasip grld, hatt ol medreseler hiye-i tecrid niedarisi ile mehur oldu..." (li baslmam birinci cilt, s. 5 4 ) . ^ Hiye-i tecrid medreselerinin stnde "otuz ake ile medarisler ki vardr; elbette dersleri mn'den erh-i miftah olmas irade klnd; t ki anlar dahi miftah medarisi ile itihar buldu..." ' ".. Badehu krkl medreseler ve onlarn arasndaki hri elli namna medaris tyin olundu, krkl ve hri elli medreseler ebn-i mlk-i slifc ve bent- seltin-i sabka ve havtin-i havkin-i maziye ve vzray- uzm namndaki eshb- meratip ve mera-i kbera-i faika inalar olup aa dersleri meniden erh-i Miftnh ve ls /r'dan Hidaye olmas her mderris kabledderg mesabih ve meark ve yahut sahih-i mslim ve Buhar'den bir miktar ~ehdis-i erife nakledip badehu derse r etmesi ferman olundu. " (/i, basl mam, c. I, s. 24) .
12
OSMANLI
DEVLP:TNN
LMCE
TEKLATI
lerdir; bundan sonra en yksek tahsil volu olan Sahn- Seman a geilirdi ^. iLaMsila-i Sahn veya Tetimme medreseleri esas iti Seman med
bariyle Dhil medreseleri derecesinde ise de Sahn- reselerine talebe yetitirmek ne Msila-i lk dersleri Sahn denilmiti. giren bir i-iÛ renci Hiye-i dolaysiyle
Dhil mcdrcsderi yeri
tedris
hayatma sonra
muhtasarat denilen tecrid medresesine
grdkten
devam ederek ksm- mahsusunda grlecei zere oradaki ders te bir muvaffak ulmasm mtaakp o medresenin mderrisinden
vesika almak suretiyle
bir yukar derecedeki Miftah medre
sesine devam eder ve oradan da Krkl ve Hri ve Dhil medre seleri derslerini grdkten sonra Saln- Semanca girerek mend olurdu-. ^ Bir medrese ki Pdih bina eyleye ana dhil deler (Cihannma, de yle diyor: s. 688). Dani
Ali
"Fecnuna dhil elli medarisi, Valide-i ehzdcgnn oLn afi.'c-i nmhteremelerinin veyahut duhtern-J h- cihansitan idadmdaki havti-i mkerremclerin ve bazs ehzdegu- Pdiah- zian olan ezm- ekrim-i mteberenin hayratna unvan olup derslerinin ednas frdan hidaye ve vusts usulden telvih ve ls Keaf- Zemaheri ve Kad Beyzav mellifleri olan tefair-i bhir't-tenkih olmak reva grld. Ve bu, kanun- mukarrer oldu ki tertib-i sabk zere bir mderris-i pk-tynet ve muallim-i sahib-dirast ki kat'- meratib ve dcrecatla dhil medresesine dahil ola. Beynelakran zaten ve zamanen imtiyaz bula.. Meda ris-i semaniyedn birine mderris ola.," l i , KnliiH-albar, baslmam birinci cilt, s. 24). - Merhum C e v d e t Paa ilmiye mesleinde ykselme yolunu yle anla tyor: Burann (yani medresenin) "medhali olan mlzemetin tahsili iin nice zaman danimend olarak medreselerde itigale mevkuf idi ve talebeden biri danimend olmak murad eylese ihtida ulemadan bir zata varip hri derslerini yani mukaddemat- ulm tlim ve tahsil ettikten sonra ol zatn tavassut ve delleti ile mderrisinden birine varup ve dhili derslerini grp saln derslerine kcsb-i liyakat eylerdi ve sahn medreselerine dahU olabilmek iin onlarm dadiyesi hkmnde bulunan medreselerde ikmal-i ulm- mrettehe etmek lzm gelirdi ki bunlara {Msila-i sahn) deniliyor. Ve sahn medreseleri Fatih cami-i erifinin iki tarafndaki krgir vc kurunlu sekiz medresedir ki {Sahn- seman) deniliyor. Bunlarda sahib-i hcre olan talebe, ulema ve fuzeladan olup nicesinin telifat- makbulesi vardr ve bunlarn eskilerine mud' deniliyor ki medrese lerinde mzakereci olup bu medreselerin arkalarnda ve dadiycleri makamnda sekiz tetimme medreselcrindeki talebeye dahi tedris-i ulm ederlerdi (Cevdet Tarihi, 1309 tab', c. I , s. 109).
MEDRESFXERN DERECELER Kanunnamelerde ve Pdihlar tarafndan
13 zaman zaman
medreselerin slhna dair tamim edilen fermanlarda da ilk medresenin ad yukarda grdmz zere Hiye-i tecrid, Miftah, Telvih ve Krkl bir medreseleri olmak zere zikredilmitir. baslarna ait olarak elimizde bulunan Mesel X V I . asr
medrese kanunnamesinde medreseye devam edenlerin m-
rettep medrese tahsilini yapmadan bir yolunu bularak iltimas ile medreseden mezun olup mderrislik ve kaddk iin vilyet lerden tstanbuVa mlzemete geldikleri beyan olunduktan sonra bir medrese talebesinin mderrisinden alm olduu vesikay bir yukar dersin mderrisine gstermedikten sonra derse kabul edilmemesi beyan olunarak yukardan aa medreselerin derece leri yle kaydedilmektedir . "yh-i mderrisin ktb-i mteberat- J - ^ t ^ ve
AJIA*
erh-i adud
hidaye - ve keaf (tefsir) vesair ihtiyar ettikleri kitaplar Telvihe
(tedris) ideler ve yh- mezkrdan derecede aa olan kimesneler dek ideler. Andan bir derece aa olan Miftaha dereceden baki sgar- mderrisin ^ J l ^ dek ideler ve ol
erh-i Tevali, . J t k . j - ^
erh-i Metali ve J _jk. mutavvel ve Hiye-i tecride dek ideler ve mtn- fkh ve rh dahi her mderris takati yettike ideler filcmle kitab- sabk dete okunmadan kitab- lahika zatleri manzur o l a . . " XVI. stanbul, asrn ikinci yansnda 29 evval 983 (1 ubat 1576)'de Edirne ve Bursa kadlarna ve onlar vastasiyle r etmiyeler ve talebe mderrisine mracaat ettikleri vakit istihkak-
mderrislere hitaben gnderilen bir fermanda medrese talebe lerinin nizam bozulup istihkak olmayanlarn medrese derece lerini grmeden sratle danimend olarak mlzm olmak sevdasiyle medrese kanununa aykr yol aldklar beyan edilerek yle deniliyor ^: ^ niversite kitaplar (Ualis Efendi), Nr. 206. Bu kanunname baz ibare farklariyle H e z a r f e n H s e y i n Efendi'nin ( Telhisi'l-beyan fi Kavanin-i l-i Osman) isimli eserinin onuncu bbuda vardr (Ktphanemizdeki nsha, s. 147). 2 xjc- ^ erh-i Adud ve hidaye Hanefi fklnm mmehtndan olan slm bukukundandr. Mhimme defteri, Nr. 27, s. 239.
14
"Talebeden biri istihkakiyle danimend olduktan sonra yl alettevali ugl etmeden Sahn medreselerine varmaya ve Sahn mderrisleri dahi bir danimendin ^ Danimend olduktan sonra yl bittamam ugl ettii uhd- udul ile yanlarmda sabit olmaynca anun gibileri danimendlie kabul etmeyeler; yle ki bu emr-i erife muhaUf vaz'lan sdr olursa danimend tzir olunup tarikten red oluna ve kabul eden mderris dahi muteb ve mzul ola. "Ve her danimend, Haiye-i tecrid ve Miftah medreselerinde ekalli bir yl ugl etmedin yukan medreselere hareket etmeye ve ''^Hiye-i tecrid medreselerinin her birinde ekalli birer ay ugl edip ders okumadan har mderrise varmaya "ve Miftah medreselerinde dahi akalli iki ay ugl edip ders okumadn har mderrise varmaya ve "Krkh medreselerinde dahi akalli ay ugl edip derslerin okumadn har mderrislere varmayalar ve "Hri elli medreselerinde akalli be ay ugl edip ve ders lerin okumadn yukar medreselere varmayalar ve "Paye-i Sahn medreselerinde (Dhil medreseleri) akalli alt ay ugl edip derslerin okumadn har mderrise varmayalar ve Beyan olunduu kanun zere danimendlerin ugl ve hare ketleri hd- udul ile sabit olmadn mderrisin dahi anlan kabul itmeyeler.." Bu fermandan anlaldna gre Hiye-i tecrid medreseKrkl, siyle danimendlie balayan bir renci iyi alp derslerinde muvaffak olmak artiyle senede Hiye-i tecrid, Miftah, Hri ve Dhil medreselerini tamamladktan sonra Sahn- seman medreselerinden birisine girebilecektir. Medreselerin ders md deti kanunnamede a y n a y n gsterilmitir. Burada bir noktann aydnlanmas iin unu syleyeUm ki her bir derecedeki mderris kendi ihtisasna gre bir ders okutur ve talebe ayn derece dahihnde dier bir mderrise daha giderek orada da dier bir ders okurdu. Bu suretle kanunda gsterildii zere talebe bu tertip zere birer ay mddetle bir senede Haiye-i tecrid medresesine ait dersleri tamamlar ve oradan Miftah medre sesine geip orada da her bir dersi, bahis bahis iki ayda bitirmek
1 Burada Danimend tbiri aleltlak medrese talebesi demektir.
MEDRESELERN DERECELER
15
suretiyle bir seneyi doldurduktan sonra Krkl medresesine geer ve bylece her bir dersi okuduuna dair mderrisinden vesika (belge) almak suretiyle yksele yksele sahn- seman tard.
LJI J,IJJG
medresesine ilim)
Telhis'l-beyan'n
(Kavanin-i
Talebe-i
ksmmda medrese dersleri hakknda yukanki kaytlara benzeyen aadaki mtalalar grlmektedir^. "Talebe-i ilm derslerin dete tamam etmedin mlzemete gelmiyeler ve gelrse mlzm addolunmaya; ktb-i mutebere ne vehile okuna geldi ise ol vehile okuna, terakki kasd edip kimesneye varmaya ve her mstaid, mderristen ne miktar okuduysa elinde temessk olup iinde beyan oluna, temssksz mder ris-i cedid an kabul itmeye Her medresenin mtevelli ve nazrlar kanun- mezkn muhafaza ideler ve kimse kimseden danimend ayartmaya ve mderrisler mstaidine ders teklif edip tetimmelerde ^_^ erh-i emsiye ve mafevkine ve tsfahanVye varncaya okutturalar ve mderrisin, temesske okunan kitaplar yazalar ve mstaidleri her haftada drt derse mdavemet ettireler ve taksir edeni te'dib ideler. Dier bir fermanda da "Mevali ve mderrisin'in vardr * : "Elhalet hzihi istim olunur ki tarik-i ifade ve istifadede tamam s i h l . . . ve ihtill olup tahsilde olan talebe-i ilm ugl ve tahsilde msahele-i tmme ve msamaha-i mme zere her fenden birer kitapla ve her kitaptan bir ka fasl ve bb okumakla ik tifa eyleyip ceU-i himmetlerin sratle li payelere eriip kimi mlzm olup kimi bir tarik ile mansba duhul etmee sarf ederler imi Ferman- celil'l-kadrim bu vehile sdr oldu ki mahrusa-i stanbul'da ve Edirne''de ve Burso'da ve sair memalik-i mahmiyede olan kffe-i mevli-i zm ve ulema ve mderrisin, medreselerinde sevlif-i eyyamdan her payede okunugelen kitaplar talip ilimlere tamam mstevfa okudup birinden tamam mahir olmaynca birine r itmiyeler. 01 payede okunan kitaplarn
1 Telhis'l-beyan fi Kavanin-i l-i Osman (Uezaen nsha, fotokopi, B. 147, 148.
' Veliyyddin
tedrise
muvazabetleri ve danimendler hakknda" baliyle u kaytlar
Hseyin Efendi),
ktphanemizdeki
Efendi kiiaplart (Bayezid umum ktphanesinde), Nr.
1970, varak 121 b.
16
cmlesinde mahir olduktan sonra ol payede ne kadar zaman olduuna ve ne miktar kitap okuduuna mderrisinden temessk abp bir payeye dahi mteveccih olup anda dahi bu slb zere cehd ve sy eyliyeler; ve her payede okunan kitaplar gerekse bir medresede okuyalar gerekse ann misli medresede okuyalar. Ve mderrisler, danimendler de nevanma kabiliyet ve zek mahede etmekle megul olduu kitaptan mebhis-i kalile okumakla dersi tebdil eylemiyeler; tamam teksir-i mevd ve mesil ve tevfir-i mebdi ve delil ardnca okudalar. Kendulerden yukaruda olan payelerde okunan kitaplar mtalasmda liyakat ve istidad gel dikte eline temessk vireler. Kendulerin misli medreseye hareket kasdeden danimendlere temessk vermekte tereddd gstermiyeler. Mderrisler softa taifesine tamam ugl ittireler; muhtasarat tamam okudalar; her kitaptan birer miktar ile iktifa ettirmiyeler. Ve mevli-i sahn, talib-i ilimlerine ziyade te'kid edeler ki tetimmelerde olan shtenin ahvaline muttali, mltefit olup ugl etmeyene tekye vermiyeler ve dersin itmiycn danimendi tutmayalar; ve haftada drt dersi tamam dirast ideler. Nbete riayet edip gnde bir ikisi ile iktifa etmiyeler ve zr-i cr'lcri olmadan dersi fevt itmiycler. Bir talib-i ilm, derece-i lerine eriip tahsil-i ulm olunmazm. Min-bd emrim budur ki anun gibi bir mstaid kp tamam slb- muayyen ve kanun- mukarrer zere cemi-i payeleri gezib okutugelen kitaplar okuyup sonra be ylda scmaniycyc varp rabt oluna; be yldan eksikten bir talib-i ilm semaniyeyc \arup irtibat eylemeye 1 Cemi-i mderrisler, bu emrime riayet
* *
istidada
vusul bulup bir ylda belki daha zaman- karibte semaniye medrese
edip
hilfna cevaz gstermiyeler.
X V I . asr sonlarna doru I I I . M u r a d iw/'a gelerek lisloire d
zaa.da
Jstun-
Serail et de la Cour
isimli bir cstr
yazm olan M i c h e l B o n d i e r , o tarihlerde Osmanl memleket lerinde 120 medrese, 89 lastahane, dokuz bin talebe bulunduunu beyan etmektedir'. Bu tarihlerde medrese adedi Trkiye'de
; s-one
' Daha evvelki kanunda Salu- sonana girebilek in
mddet
iken burada be senedir.
2 Osmanl
Tirklerindc
ilim. s. 9 3 .
MEDRESELERIN DERECELERI
17
her halde bu miktardan drt, be misli ziyadedir; nk bu X V I . asr sonlannda yalnz stanbul suru dahilinde elliden ziyade medrese bulunduu gibi sur haricinde ve vilyetlerde pek ok medrese vard. Yine bu tarihlerde eyhlislm Z e k e r i y a E f e n d i stanbul kads bulunduu srada stanbul tahririni yapm olup burada 1656 muallimhane kaydetmitir ki bunlann bir haylisi medresedir. Esat Efendi kitaplar arasmdaki 3384 numarah bir mecmuada nefs-i stanbul'da (yani sur dahilinde) aa medrese lerin seksen sekiz, pdih ve hanedan medreselerinin yirmi sekiz, Eyp medreselerinin yedi olduu beyan ediliyor. Yine aym mec muada Edirne'de yirmi iki medrese bulunduu yazld gibi RumeU medreseleri de ehir adlan uasnda gsterilmitir. Evliya elebi X V I I . asr ortalarna doru Eyp, Galata ve skdar'da yz otuz be dr'l-hads bulunduunu yazmaktadr. arasmda medreselerin bulunduuna phe yoktur. Bunlann
timfyt TtklUu, I
DRDNC
BLM
MEDRESELERDE Mvenil l i Sahn- zere unlan yazmaktadr H&fiye i tecrid medreseleri tecrid taallm "^*<insin
OKUTULAN Semana
DERSLER
kadar medreselerdeki ders
lerle mderrislerin dereceleri hakkmda aadan yukan olmak
ednalan
yirmier,
yirmibeer
ake
vazife ile muayyen oldu ve talebeleri sarat tahsilinden sonra mstaid oldukta etmek mnasip grld; hatt ol
muhta Hiye-i
medreseler
Haiye-i
tecrid medarisi ile mehur oldu." Hiye-i tecrid medreselerinin bir derece stnde "otuz ake e" otuzbe ake ile medreseler vardr; elbette dersleri JU. menVden erh-i miftah olmas
jjy^ medreseleri
irade klnd; tki anlar dahi miftah medarisi ile itihar buldu. ,,
Krkl ve Han
, .
"Badehu Krkl medreseler ve anlar arasndaki Hri elliH namna medris tyin olundu; Krkh ve Hri eUili medreseleri, Osmanl istilsmdan
elli medreseleri
evvel yaptrlm olan eski hkmdarlarla oul ve aile ve kzlan ve meraya aid medreseler olup aa dersleri meni'den erh-i miftah, ortas kelmdan erh-i mevkf ve yksek derecesi fr dan vjj* hidaye idi. Bu medreselerde mderris derse balamadan evvel hadisten mesbih ve menk ve yahut Buhar ve MsKro'deki herhangi bir hadsi okuyup izahtan sonra dersini takrir ederdi.
Dhil
elli
medreseler Osmanh pdiahlariylc ehzade valideleri, pdih kzlan, ehzadelere ait medrese lerdi. Bunlarda da ders aadan ^jji /ur'dan telvih ve ls keaf (Zemaher) itibariyle de bu medrese dereceleri
medreseler
hidaye, ortas usul-i fkhtan Mderrislerin terfileri
veya Kad Beyzav tefsirlerinden birinden ders okutmakt.
esast. Yani Hiye-i tecrid medresesi mderrisi terfi ederse miftah

^ Baslmam Knh'l-ahbar, (bendeki nsha), e. / , a. 24,
20
OSMANLI DEVLETNN LMYE TEKLTI
medresesi
mderrisi olur; sonra ehliyetini
isbat ederek
Krkh
veya Hri mderrisi. Dhil mderrisi vc nihayet Sahn- Seman mderrisi olurdu^.
MEDRESELERDE
AAIDAN Y U K A R I DERS
OKUTULAN
w - . Bunlar ulm-i -T liye denilen kelm, mantk, Ulum- Cz lyye ' denilen muhbelagat, lgat, nahiv, hendese, hesap, heyet, felsefe tasarat ve hatt tarih ve corafya olup ulm-i J U liye ismi verilen ilm-i kur'an, ilm-i hadis, ilm-i fkh tahsiline vasta olan ilimlerdir. Osmanl Mehmed Ekl't-te'sis medreselerinde isimli eseriyle hendeseden bunun Allme emseddin Kad-zde-i S e m e r k a n d ' n i n (vefat 600 H . = 1209 M.) ^ t d l JlOl erhi olan
R u m ' n i n kitab okunurdu. Hesaptan hangi eserin okutulduuna dair eski devirlere ait Bahiye diye mehur olan Kemaleddin istifa Sultan daha sonralar bir kayt gremedik, yalmz Risale-i
bir hesap kitabiyle bu eserin 891 H . (1486 M.)'de Hasan tarafndan telif edilen erhinden^
de edildiini biliyoruz; mehur A l i K u u ' n u n , F a t i h
M e h m e d ' e takdim eyledii hesaptan R i s a l e - i M u h a m m e d i y y e adl eserinin medreselerde okutulmu olmas ihtimal dahilindedir. Heyetten, C a g m i n ' n i n el-Mlahhas isimli eseri' ile erh-
^ "... Ve bu kanun- mukarrer oldu ki tertib-i sbdc zere bir mderris-i pk-tynet kat'- meratip ve derecatla dhU mederesesine dahil ola, beynelakran imtiyaz bula; masduka-i-semaniye olan medaris-i semaniyenin birine mderris ola..." li, Knh'l-ahbar, baslmam ksm, c. f, s. 24. " Risale-i Behiye'nia asd ad ( el-Fevaidii'l-Behaiyye ) olup Bagdat'l t m a dfiddia b. A b d u l l a h tarafndan telif edimi ve 891 H . (1486 M.)'de bunu K e m a l d d i n H a s a n e l - F a r s erh e d e r e k - t J ' j ^ ' Z . - ^ . U ^ I ^Ûl Esasii'l-Kavid fi erh-i usulVl-fevid aduu vermitir. Merhum stadmz Salih Z e k i B e y ^sr-t Bakiye isimli eserlerinde Risale-i Bahiye'ma X V I . asrn ikinci yarsnda yetien riyaziyecilerden B a h a d d i n M e h m e d b. H s e y i n mil'nin olduunu ve asl adma Hulsat'l-Hesab denildiini ve birka zat tarafmdan erh edildiini beyan etmilerdir (sr- Bakiye, c. II, s. 292). ' Kitabn asl ad M l a h h a s ise de mderris ve talebeler arasmda mellif adiyle aymin diye mehurdur.
MEDRESELERDE OKUTULAN DERSLER
21
leri ve A l i K u u ' n u a Arapa Risale-i fethiyyesi
okunup bun
lardan maada dier baka eserlerin okunmu olmas muhtemeldir. llm-i hikmet veya felsefenin X Y I . asr sonlarna yakn
zamana kadar medreselerimizde
okutulduunu ve bu ilme dair
emseddin Molla Fenar, Kad-zde-i R u m , H o c a - z d e , Ali Kuu, M e y y e d - z d e A b d u r r a h m a n , Mirim elebi, tbn Kemal, Knal-zde A l i Efendi'nin eserleri olduunu Ktib elebi kaydettikten sonra baz eyhuslmlann din akide lere muhalif olduundan bahis ile felsefe tedrisatn men ettirdik lerini ve bunun yerine zaten medreselerde na sebep olduunu yazmaktadr^. Mantktan, erh-i emsiye, erh-i aguci ve mufassal olarak erh-i metali ve bunlara mteallik tasdikat, tasavvurat ve mtead dit erhleri okutulmutu. Belagat (meni, bcdi, beyan) dan J ^ I S ^ S e k k k ' n i n 626 H . = 1228 M.) Miftah'l-ulm bu hulsaya S d e d d i n - i mutavvel Seyyid ve erif-i (vefat okutulan hidye ve ekmeVi koydurarak bunun Osmanl medreselerinin fikr inkraz
isimli eseri ile bunun bn H tarafndan yazlan 6 olu
c i b tarafndan kaleme alnan Telhisti l-miftah isimli hulsas ve Teftazan ve muhtasar isimlerindeki erhler ve bu erhlere Crcani emseddin Fenar
H a s a n , M o l l a H u s r e v ve sairleri taraflarndan kaleme alnan erh ve haiyeler^. Kelmdan, Hiye-i tecrid, tsfahan'nin Tevl erhi,
M e v a k f ve erh ve haiyeleri.
' Kef'z-znun c. I, s. 680'deki Arapa metin aynen yledir :
4S.UI j
j\jJu_ jU >-ifl
JL- j
S^J\
-.J
l l U - ^ l ljl > j_^ isii
lij
j . . . . ^jj i'yi u^-L.
i l j ^ i ; J -iUtl j jr-^j
j,j\ jiAjj
oj^j
jU\
Sdeddin-i Teftarni'nin (vefaU 791 H. = 1389 M.) TtIkisU-mifiah ze rinde kaleme alm oldon muhtasar ve mutavvel imK erhlerine pek ok haiye yazlmtr .
22
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E TEKLATI
. fkhton'
Telvih ile t b n H c i b ' i n lÎu isimli mehur eserinin Allame Adudddin
muhtasar-i mnU- J\x^ J^MJL^M^ l y c (vefat erh-i
Abdurrahman ve ulema erhi ve
756 H . = 1 3 5 5 M . ) tarafmdan^ yazlan Adud Molla denilen erh ile Menar'l-envar
arasnda tbn
M e l e k Ue Husrev'in
H u s r e v ' i n telvih haiyeleri ve ^'ine M o l l a
M i r k a t ' l - v u s u l ' i ile bunun erhi Mr'a(7-usul ve S d e d d i n - i T e f t a z n i ' n i n Muhtasar- mnteha haiyesi ve sair mderrislerin
iktidarlarna gre erh, haiye ve talikatlar.
Fkhtan^
Frdan
Hidaye
ve
bunun
Eh'l-hasan
Ali
M r g i n n (vefat 593 H . = 1 1 9 6 M . ) tarafndan yazlan erhi ile dier erh ve haiyelerden mnasipleri ve Z e y l a ' n i n (vefat 743 H . = 1 3 4 2 Haleb M . ) Kenz'd-dekyk erhi j ve ve
b r a h i m ' i n (vefat 956 H . = 1 5 4 9 M . ) Mlteki'l-ebhar H u s r e v ' i n Gurer isimli eseriyle ve
Vikaye ve M o l l a
bunun erhi
olan Drer ve bunlara yazlan dair olan erh vc haiyeler.
fkhn muhtelif ksmlarna
^ Fkha ait bilgilerin esas ve istinadgh olan er'I hkmler, mufassal, muayyen ve mahhas delil ve hikmetleri ile usul-i fkh kaideleri vastasiyle meydana kardr; maruf tabiriyle istinbat edilir. Usul-i fkh kitap halinde ilk tedvin eden mam a/i'dir. Bunun usul ve kavaidi mam- zamin talebele rinden tmam Eb Yusuf tarafndan vazedilmi ise de bu hususta bir eser vcude getirmemitir. " A b d u r r a h m a n l y c . Siroz mlhakatndan nahiyesinde domu olup tefsir, akaid, kelm ve tarihe id mttteaddid eserleri vardr. ^ Fkh, ulm- er'iyyeden olup ibadat, muamelt ve ukubata ait er' mese leleri ihtiva eden ve slm hukukunu vcude getiren malmatn heyet-i umumiyesidir. Fkhn istiuadgh kitap, snnet, icma- mmet ve kyas- fukaha olup bunlardan baka ilm-i usul, tefsir, hadis, fkh, belagat ve lisaniyat ve ilm-i dab gibi ilimlerden dahi istiane eder. u halde ameliyata mkeallik er' hkmleri tafsUtiyle bUen zata fakih denilir (Hukuk- islmiye ve stdahat- fkhiyye lgatinden, c. I, s. 36 dan hulsa-sbk stanbul mfts mer Nasuhi Bilmen). Feriz, uinm- fkhtan, bir bab ise de zorluundan dolay fkhn frundan saylarak ayr bir ilim haline gelmitir. Buna dair eserler, erhler yazdmtr. Osmanl memleketlerinde en mehur olam. M o l a Fenari'nin Feriz erhidir. Feriz, lnn terekesini kitabullah, snnet ve icma- mmet zere vereae arasnda taksim etmektir.
MEDRESELERDE O K U T U L A N D E R S L E R
23
AkaM^
-^^fîyc de denilen Akaid erhi, G e l l d d i n D e v v a n t ' n i n (vefat 908 H . = 1502 M . ) Eb Hafs mer
tsbat- Vcib isimli eseri ve N e c m e d d i n
b, M u h a m m e d - i Nesef'nin (vefat: 637 H . = ve 1142 M.) Akaid metni ile bmun mteaddid erh ve haiyelerinden eserler ve S d e d d i n - i Uml-i Hads T* Hads'* Teftazan'nin Akaid erhi. mntehab
^ " mebun l b n ' 1 - E s i r (vefat 606 H . = 1 2 0 9 M . ) i** M b a r e k (vefat 181 H . = 7 9 7 M.) ve b n H a c e r - i A s k a l a n ' n i n (vefat 852 H . = 1448 M.) Nuhbet'l-fikir isimli eserleri ve erhleri. Tefmr el-Keaf an Eb'l-kasm Hakayki'Menzil Carullah Mahmud Zemaheve Kad Beyzav'nin (vefat
r'nin (vefat 538 H . = 1 1 4 3 M.) J i > l l j j U - ^ JsliS^JI 685 H . = 1 2 8 6 M.) J i j l j l ^ l j J i > J I j l ^ l Envar't-tenzil r't-tevil isimli tefsiri - k i Kad Beyzavi tuluyordu. ve Esra-
diye mehurdur- oku
MEDRESELERDE
OKUTULAN DAR
ESERLERDEN
BAZILARINA
MTALA
llm-i kelm denilen ihm, Abbasiler zamannda slm lemine girmi olan Yunan- kadimin fizik, metafizik, matamatik, kimya ihmlerinden bahseden ve akl ilimlerin telkinlerini ihtiva eyleyen bir fikir mecmuasdr, llm-i kelm slm leminde derhal taammm etmemi ve ihtida bu hususta Mutezile mezhebine mensup limler tarafndan tedris ve mdafaa olunmutur; fakat Islmiyette fikir cereyanlannn genilemesi ve ilm mnazarann balamas zerine nakl delillere akU delillerle mukabele edilmesi zarureti, kelm ilminin dier slm limleri arasnda da kabul ve taammmn mucip olarak bu suretle islm felsefesi teesss etti. Kelmda slm akaidine gre bahisler, marifet, araz, ecsamn teekkl, heyet, vcud ve mahiyeti, vcub, imkn, vcud, kdem, imtina, vahdet, kesret, illet ve mall gibi mafevkattabia
^ Akaid : zatullah, sfatullah, ef'alulloh har, azab- kabir ve mnker nekir suali, srat, mizan, cennet ve cehennemin hak olduunu bildiren iUm olnp her biri delilleriyle izah ve tafsil edilmitir.
24
OSMANLI D E V L E T t N N L M Y E T E K L A T I
yani
metafiziki
fikirler
ile Allahn varlm
(isbat- sni')
ve
nbvvet, imamet, mead (ldkten sonra tekrar dirilmek) ksm larm ihtiva ile bunlar mnakaa etmitir ki buna slm felsefesi denilmitir ^. te Osmanh medreselerinde okutulmak zere kabul edilen
Hiye-i
tecrid isimli kelm kitab medreselerin ilk tahsil dere-
' llm>i kelm: ulm- er'iyyeden olup islmiyet akidelerinden olan umur, Idtap (Kur'an- kerim) ve snnet zere akli ve mukni delillerle zat ve sfat- bri ve mebde ve meadin sbat iin vazolunan ilimdir. T a k p r l - z d e ' n i n hemen aym tarifi beyan eden mtalas yledir: Maksud- er' akl ile te'yid olunan ve itikad olunan umur, kitob ve snnette var olanlardan o l a . " bunun ilm-i ilhi veya ilm-i hikmet denilen ilimden fark, kelm, akit olarak slm akaidine ve ilm-i ilh ise mutlak surette akl delillere dayanmalar itibariyledir ve her ikisinin de gayeleri birdir . Kelm Uminde ehl-i snnetin iki reisi vardr; birisi Hanefi mezhebi imamlonndan olup 333H. (944 M.)'de Semerkand ehrinde vefat etmi olan ve tmam- Mtekellmin unvaniyle hyret bulan E b M a n s u r Mtri(U ve ikincisi afii meEebi imamlarmdan olup otuz sene Mutezile mezhebinde bulunduktan sonra ebl-i snnet mezhebini kabul eyleyen Basra'h E b ' l - H a s a n E* ar i (vefat 324 H . = 9 3 6 M.) olup b u zat ilm-i kelmm inkiafna hizmet etmitir. tim-i ilhi ve ilm-i hikmet (felsefe) reisleri ise Yunan- kadimde A r i s t o ve E f l a t u n ve slm leminde de F r b i (vefat 339 H . 950 M.) b n Sina (vefat 428 H . = 1037 M.) b n R d (Vefat 595 H . = 1199 M.) F a h r e d d i n R a z (vefat 606 H. = 1209 M.) ve sairedir (Afevzuat'I-uIm^fan h u l a , s. 336 ve 594 vt mtaakp sahifeler). Mtekellimn denilen kelmclar ile hkema veya ilm-i ilhi mensuplar arasmda ilmi mbaheseyi havi Tehaft ismiyle mehur olan eserlerin en eskisi kelmclarm en kudretlilerinden Huccettt'I-isIm E b H m i d M e h m e d b. Mehmed-i G a z a l t (vefat 505 H. = l l l l M.) olup on yedi meselede hkemanm bidatlerim beyan ve meselede kfrlerine hkm eylemitir, tekfiri mucip meseleden birisi Allahn cz'iyyata lim olmad, ikincisi cesedin harini inkr etmeleri ve ncs de lemin kdemine kail olmalarndr {Mevzu4it'l-ulm, c. I, s. 632). F a t i h S u l t a n M e h m e d , m a m - G a z a l i fle b n R d arasmdaki m ab abese hakknda birer eser yazmalarn A l i T u s t Ue H o c a - e d e Bursal Mnaliluddia M u s t a f a ' y a emretmi onlar da bu husnsta iki tarafn mtalalazu tetkik ederek birer risale kaleme almâr ve Gazali'ye hak vermilerdir, bunlardan Hoca-zde'nia tetkiki daha kymetli olup mehurdur. Bundan baka t b n K e m a l A h m e d emseddin'in de TAaft' vardr. G a z a l t , t b n Rfld ve H o c a - z d e Muslihuddin Mustafa'mn tehaftlerinin tetkiki zerine ( tekafiit bakmndan fdaefe ve din mnas^teti) ismiyle Ankara tlnivertesi Dil ve Tarih - Orafya FakOlteti deerli Doenti Dr. M t t b a h a t Trker'in kymetli doktora teri vardr, 1956'da Ankara'da basltauftr.
MEDRESELERDE OKUTULAN DERSLER cesine alem oldu. tim-i mevakf ve erhleri kelmca verilen ehemmiyet girdi.
25 sebebiyle
Osmanh medreselerine
Hiye-i tecrid ia mezheblerinden imamiye mezhebine mensup yksek limlerden olup Matamatik ve Astronomi ilimlerinde de byk stad olan mehur allme N a s i r d d i n - i Tus'nin (vefat 672 H . = 1 2 7 3 M.) Tecrid'l-itikad veya TecridH-kelm ismindeki eserinin^ mehur lim S e y y i d e r i f diye anlan A l i b . M a h mud-i C r c a n i (vefat 816 H . = 1 4 1 3 M.) tarafndan tetkik ve izah edilmi olan haiyedir. S e y y i d erif-i C r c a n i bu haiyeBni, e m s e d d i n M a h m u d b. E b t ' l - K a s m - I s f a h a n i (vefat 746 H . = 1 3 4 5 M.)'nin erh't-tecrid isimli eserini okuduktan sonra kaleme almtr. Seyyid erifin haiyesi zerine Osmanl limleri tarafndan haiyeler yazdmtr. F a t i h S u l t a n M e h m e d , Sahn- seman erifin medreselerini yaptrdktan sonra medresesine Seyyid tecrid haiyesini koydurduu gibi yine ilm-i kelmdan
olan mevkf erhinin de okutturulmasn art koymutur. Mevkf, llhaniler (Garp Moollan) zamannda; Sultaniye
ehrinde yaam olan K a d A d u d d d i n - i l y c (vefat 756 H . = 1355M.)'nin eseridir. Bu eser alt mevkf yani fash ihtiva etti inden dolay mevkfn cem'i olarak mevkf denilmitir. S e y y i d erif-i C r c a n i bu mevkfa da vkfne bir erh yazm olup Osmanl medreselerinde okutulmutur. Baz Osmanh limleri de mevkfn baz fasUanna erh ve haiyeler kaleme almlardr. llm-i kelm, muhakeme ve akli delillere istinad ettiinden dar grl mezhepler bu ilme kar mcadele etmilerdir. Me sel Kuzey-Afrika'daki Murabtn hkmdarlarndan b. T a f i n Ali b. Yusuf (1107 - 1143 M.) mam-i Gazali'nin eserim
yaktrm ve hatt Maliki mezhebine mensup limler kelm ile itigalin kfr olduunu bile iln eylemilerdir. ^ eyh E k m e l d d i n M e h m e d b. Mahmud-i Baberti(vefat 786 H . = 1384M.)ninde i l i ^ V I Oijf Teerid'l-ttikad'a jerhi vardr. Bu zat gerhinin onunda A l l m e K u t b f i d d i n Mahmnd-i iraz'den naklen (yle diyor: K n t b e d d i n bir gn Nastr-i TB'ninolu H o c a Asilddin'e temd'iu, Nasirttddin'n eseri olup olmadn gormu;, o da bu eserin imamete kada olan Iramm babaanun yazdm ve alt tarafn da onan lmnden sonra gulflt- ia'dan b n M n t a h h a r HlH'nin kaleme aldm sêmiftir {MevxuatU'l-ulm ltrcmeai,c. I, s. 344).
26
OSMANLI DEVLETNN L M Y E TEKLTI te F a t i h Sultan Mehmed, medresesinin programlan
arasna fikir mnakaas yapan kelm ilmini koydurmu ve Umlere erh ve haiyeler yazdrmak suretiyle bu husustaki fikir hareketlerini tevik eylemitir ki yukanda not olarak bahsetti imiz Tehaft'l-felsife zerine yazdan risaleler bu cmledendir. Yine kelm kitaplanndan K a d B e y z a v ' n i n (vefat 685 H . = 1 2 8 6 M . ) b. Klavun namna yukanda ad geen Abdullah jl^"^l^l> b. mer-i Mehmed Mahmud Tevli'l-envar
isimli eseriyle bunun Msr'daki Memlk sultanlanndan emseddin
I s f a h a n ' n i n erhi olan erh-i Tevali adl eseri de Osmanh med reselerinde okutularak mteaddid haiyeler yazdmtr. Mehur lim S d e d d i n M e s u d b . mer T e f t a z a n ' n i n (vefat 791 H . = 1389 M.) J\U\ JL Û. Mekasd't-tlibn ismiyle 784 H . (1382 M.)'de tebf etmi olduu kelm kitab da medreselerimizde okutturulmutur. Bilmnasebe Hiye-i daha yukarlarda ihtida sylendii zere kelma dair yazlan bu eserlerden aa dereceli medreselerde
tecrid okutulur ve talebenin derecesi ykseldike Tevali
ve en son da Mevkf ve erhleri tedris edilirdi. Mderrisler bu tecrid ve tevali erhlerinden hangisini isterlerse anlan okuturlard. Hiye-i tecrid medreselerinde muhtasarat denilen sarf, nahiv, hesap, hendese gibi dersler okutulduu anlahyor ise de bunlarm hangi eserler olduu zikredilmiyor. Mverrih l i Hiye-i tecrid medresesi talebesinin muhtasarat tahsilinden sonra mstaid olunca tecrid haiyesi okuduklann beyan etmekle iktifa etmi ve bu muhtasaratn hangi eserler olduunu kayt eylememitir ^. Muhtasarat gren talebe Hiye-i tecrid medreselerinde man tktan Îk. metali erhinin^ belgatten J_4k. mutavvelHn^ ve yine
^ Knh'l-ahbar, baslmam birinci cilt (ktphanemizdeki nsha), s. 24. ^ Mantktan j^j^^'^ Metali'l-envar, Siraceddin Mahmud-i Ermev'nin (vefat 682 H. = 1283 M.) eseri olup bunu K u t b d d i n Mehmed-i R a z i (vefat 766 H . = 1364 M.) erbetmi ve bu erhe haiyeler yazdmtr. ^ H a t i b Dmk'nin belgatten s^ Telhis'l-miftah isimli ese rine Sdeddin-i T e f t a z a n tarafndan yazdan erhin ad iij^ Mutavvel'di. AlIme Siracddin-i Sekkki'nin (vefat 626 H. = 1229 M.) Miftah'l-ulm isimli telifinin hulsas olan Telhis'l-mifiah'm asd ad (Telhis'l-miftah fi'l-mean ve'l-beyan) olup bu esere Mutavvel'den baka bir ok erh ve hai yeler de yazlmtr. Sdddin-i T e f t a z n ! kendi eseri olan Mutavvde
27
belgatten ^L> Ism ve haiyesinin^ tedris edildii Bunlardan duunu baka Hiye-i tecrid medreselerinde bu dersler arasnda bilmiyoruz.
griilyor'. okutul ve
neler
Aa medreselerdeki
fkh metin
erhlerinden her mderrisin ilmi kudreti nisbetinde ders okutmas tavsiye ediliyorsa da bunlann hangi eserler olduu gsterilmiyor Burada dikkat edilecek bir nokta vardr; o da kelmdan tecrid haiyesi ile jJljI tevU erhinden mderris hangisini isterse onu okutur; fakat kanunnamede ilk medreselere Hiye-i medreseleri Sekkk'nin Seyyid olduu Hiye-i tecrid haiyesinin okutulmasndan bahsedildii iin medreselerde daha ok o eser okutulmu ve bu tecrid medreseleri yukanda denilmitir. Belgatten bilhassa denilmi ders tecrid'deo. bir derece yukan olan medreselere miftah denildiini grmtk. |>ÛI Îri. miftah'l-ulm Crcan adl eserinin^
erif-i anlalyor.
tarafndan yazdan erhinin okutul de miftah medreseleri
masndan dolay bu medreselere tim-i kelmdan medreselerde tedris j- mevkf edilmekte
erhi ile fkhtan hidye Mantktan, idi. erh-i
leri yukanlarda dereceleri gsterilen Krkl (krk ake yevmiyeli) ve emsiye^ de bu dersler arasnda bulunmakta
Muhtasar adl bir de erh yazmtr. Teftazni'nin zerine S e y y i d erif-i C r c a n i ile Silkut'nin ve daha bir hayli ulemann haiyeleri de vardr. ' Ulm- Arabiye denilen lugt, itikak, sarf, nahiv, aruz, kavaf ile menl ve beyan ve meni ile beyann zeyli olan î-^; bed ilminden her ne yani meni, bedi ve beyan'a (ilm-i belagat) denilirdi. (Yeni ilm-i kelm) meram, ak. gzel ve fasih sylemee beyan denilir. Beyanda, tebih, istiare, kinaye ve mecaz olup bu suretle belagat ilminin bir ubesidir. * Medreseler kanunmesi (niversite - Halis Efendi kitaplar, Nr. 207). ^ A l i (Knhi'l-ahbar) baslmam birinci cilt, s. 24. * J^^ Ûi* rni/tah /ulum'un mellifi allame S i r a c d d i n Y u s u f b. Eb Bekr-i S e k k k ! olup btn kavid, kavid-i edebiye, itikak ve buna mmasil ilimlerden bahseden yksek bir eserdir. Bu eser, sarf, nahiv, meani ve beyan olarak ksm olup medreselerde bunun nc yani meni ve beyan ksm okutulurdu. Birok erhleri ve erhlerinin de erhleri ve haiyeleri vardr. Bu erhlerden Sadddin-i T e f t a z a n ile S e y y i d e r i f i n erhleri Osmanl medreselerinde tedris edilmitir. Bunu, ksm ksm erh edenlerde vardr. ' emsiye, muhtasar mantk kitab olup Nasirddin-i T s i talebelerinden Kazvinli N e c m e d d i n m e r K t i b i ' n i n (vefat 693 H . = 1294 M.) eseridir.
28
Bundan baka elli akeli hari medreselerinde ^jji

LA*
frdan,
hidaye ile beraber usul-i fkhtan^ Sadeddin-i Teftazan'nin Telvih Daha adl^ erhi okutduyordu. sonra Sahn- Seman mahreei olan Musila-i soA/'da
dahil olarak dhil medreseleri derslerine kdyordu ki bualar da usd-i fkhtan b n mnteha erhi olan H a c i b ' i n (vefat 646 H . = 1 2 4 8 M . ) muAtosar erh- adud v e yine erh olarak Seyyid
e r i f i n eseri ve fkhtan hidaye ve C a r u l l a h Z e m a h e r ' n i n (vefat 538 H . = 1143 M.) J i > y i ^_\J^ ^ ve Kad Beyzav'nin U O l el-Keaf Jj^r^JI jl_.il an Ha-
kaykul-tenzil
Envarit-tenzil
isimli tefsirlerinden birisi okutulurdu. Sahn- Seman dersleri, her halde daha aa medreselerde
okutulan derslerin daha mufassallar olacaktr. Gerek ilk ve orta dereceli usul-i medreselerde ve gerek Sahn- Seman edildiine medreselerinde dair bir kayda
hads ve hads dersleri tedris
tesadf edilmemektedir; yalnz
Tetimme
(Dhil) medreseleriyle merik^
Hri elli medreselerinde derse balanmadan evvel JjLl>
T e f t a z n bunu erh etmi ve Osmanh medreselerinde okutulmutur. Haiye leri de vardr. ^ Usul-i fkh; elfazdan menyi istinbat etmek yani mna ve hkm karmak kanunlariyle furdan olan er' hkmleri kitap snnet, icma- mmet ve kyas delileriyle meydana koymakdr. Usul-i fkh m a m - zam'n talebelerinden m a m Y u s u f vazetmi ve bata E b Bekr-i Raz (vefat 370H. = 980M.) olmak zere Hanefi mezhebi imamlarndan E b Z e y d D e b b u s t (vefat 432 H . - 1040 M.) Fahrlislm pejdev (vefat 482 H. - 1089 M.) ve e m s ' l - e i m m e S e r a h s (vefat 483 H. = 1090 M.) tedvin etmilerdir. Ulema ve mctehidler arasnda ihtilf mucip olan bir hkm-i er'iyi muhaliflerin taaruzlarmdan ve ykmalarndan muhafaza ederek er' delillerle bu hkm muhafaza iin vazolunan Jt>U- (hilaf) ilmi ile herhangi bir mesele zerinde fnkaha mezhepleri arasndalki mnazara ilmi olan J-^- (Cedel) de usul- fkh ksmndandr. ' Sadrferia diye mehur olan A l l m e U b e y d u l l a h b. M e s u d elBuhar'nin (vefat 747 H. = 1346 M.) J>*"^l j^rîj'Tcnkhu'l-usul adh bir eseri vardr; bu eser yine kendisi tarafndan ^r'J^ Tevzihu't-tenkh ismiyle erh olunmutur. Sdeddiu-i T e f t a z n de bu (Tat>zih'l-(en/c/)i erh ede rek Telvih adm vermi ve ona da haiyeler yazlmtr. Telvih'in baz yerlerine Sivas Hhmdar K a d B u r h a n e d d i n A h m e d itiraz edderek (Tercih'ltavzih) adiyle bir haiye kaleme alm ve ulema arasmda rabet grmtr. ' l i j l i * Meark-i Envar'n-IVebeviyye isimli eserin mellifi i m a m R a z i y y d d i n H a s a n b. M e h m e d Saran (vefat 650 H . ^ 1253 M.) olup ferhleri vardr.
29
ve
^ . L * . mesbih^ veyahut miktar hadis*
Sahih-i Mslim^ Fakat
ve
Buha'den* hadis ile Edirne'de Ah
hirer
nakloluaurdu. anladmz
usl-i
hads derslerinin okutulduunu I I . M u r a d tarafmdan yaptrlan Dar'l-hads'ten reselerinden med itibaren tedris Isamddin
gibi bunun miftah med yapm olan olduu
edildiini T a k p r l - z d e medreselerde kademesi
Efendi'nin
tedrisattan da reniyoruz ^ . K a n u n S u l t a n S l e y m a n zamanmda da mderrisUin en yksek Sleymaniye Dar'l-hadsi'nin tesis edildii de malmdur. Osmanl medreselerinde okutulan derslerin en mhimmi
Hanef fkh olup bu da hidaye ismiyle mehurdu; bu eser slm hukuku cihetinden pek mhim olduundan mmhattan saydrd. Hidaye, (593 H . = 1197 b. M.)'de erh vefat etmi olan eyhlislm telifidir. KifaBurhanddin Bidayet'l-mbtedi Eb Bekr Merginan'nin *
ismiyle
edilmi olup bu erh de
yet'l-mnteh ismiyle erh olunmutur. Hidaye'nin erhlerinden en deerhsi Boy6urd'lu Ekmelddin'in
(vefat 786 H . = 1 3 8 4 M.) ^ J L C tnaye isimU erhidir^. Bundan baka

^ . . . .Mesabih's-snne isimli yine hadisten olan eseri 516 H . (1126 M.)*de vefat etmi olan t m a m H s e y i n b. M e s u d B e g a v telif etmi olup bir hayh erhleri vardr. ' 261 H. (874 M.) vefat eden Niapurlu Eb H s e y i n Mslim'in mehur eseri olup S a h i h - i M s l i m ismiyle mehur ve ulema arasmda B u h a r i ile beraber en ok itimat edilen hadis kitaplarmdandr . Buhar diye mehur olan Hadis kitab 256 H. (870 M.)'de vefat eden Buharal E b A b d u l l a h M u h a m m e d b. s m a i l tarafndan toplanm olup Sahih-i Buhar diye mehurdur. * li (Knh'l-ahbar), basmamj birinci cilt, s. 24. ' Bu hususta daha aada Osmanh medreselerinde okutulan dersler ks mna bakm. ' Afergrun, Maverannehr'de Fergane vilyetinin bir hayli Um yetitiren kasabalarmdan idi ( l . l U I ( , Mcem'l-bldan). ' Fkhtan vikaye JIL l H^jJ\ 'Jij Vikayet'r-rivye fi mesailil'-
hidaye) isimli telif Brhan'-era
Mahmud
b. Sadrfi'-era U b e y -
dnllah'mdr. Bu esere Tokat'n komanat nahiyesine mensup S e y y i d Ali'nin de i^^ tnye adm vermi olduu bir erhi olup 832 H . (1428 M.)'de tamamlam ve drt senede yazmtr {akayk-i Numaniye urciimesi, s. 128; Kef'z-znun, Vikayet'r-rivaye ksmnda) bir hayli Osmanl limleri Vikaye ve Nikaye'ye erh ve haiyeler yazmlardr.
30
OSMANLI D E V L E T N N i L M Y E T E K L A T I
yakanda ad geen Jjl ^ ^ l j o . Sadr'-eria-i evvel lah b. Mesud'un olu B u r h a n ' - e r i a
Ubeydul (vefat
Mahmud
750 H . = 1349 M.den sonra) tarafndan kaleme ahnm olan <ilj Vikaye ve bunun muhtasar oU; Nikaye ferizden 4-^1 tarafndan bahseden yazm Siracddin olan erhi Kemal isimli eserlerdir. Secavend'nin Crcan okutulurdu. Miras ve nafaka taksimini bildiren ve fkh ile alkas olan Mehmed-i de Siraciye isimli telifiyle bunun S e y y i d erif-i medreselerde
Siraciye'ye dier baz Umler tarafndan da erhler yazlm olup bunlardan birisi de b n Ahmed emseddin'dir. Aa dereceli medreselerde Arapamn sarf, nahiv ve kavaidinden olarak sarftan, sjt> izz, k.! emsile, U J bina, i m a k s u d , JLi fiye ve ^1j, merah (Merah'l-ervah) bunlarn erh ve hai Kayeleri ve nahivden -uilT kfiye, j L sam, ^ L a . misbah, *J>\ elfiye, avmil ile Bergamd'h mehur K f i y e c i ' n i n v'^"ill-i*lj vaid'l-rab erhi ve u-i-lJi* Mugni'l-lebib^ ile erh ve haiyeleri Molla Cami ve mantktan Jy,'j\^W2j. Metli^l-envar erhi ve belgatten telhis erhi J m u t a v v e l okutuluyordu ki bilmnasebe bu son eserden daha evvelce bahsetmitik. Yine sarftan A h m e d b. M a h m u d Ukud'l-cevahir e l - C n d ' n i n (vefat 700 H . = 1 3 0 0 M . ) adl eseriyle
>IJA-IJJP
dier baz sarf ve nahiv kitaptsaguci ve heyet diye mehur olan limi Esirddin
lanmn erh ve haiyeleri de medreselerde tedris ediliyordu. Manta dair olan eserlerden^ mantk kitab, deerli riyaziyeci
' Sarftan Safiye ve nahivden kfiye b n H c i b diye mehur i b n m e r O s m a n ' m (vefat 646 H . = 1248 M.) ve Merah, Zentan'h A h m e d b. A l i b. Mesud'un (vefat bilinemedi)ve nabivdenJVfMfcoft, m a m N s r b . A b d s s e y y i d M a t r i z i (vefat 610 H. = 1213 M.) ve Elfiyye, C e m a l l d d i n M e h m e d Ta'nin (vefat 672 H. = 1273 M.) ve/zzi Zincan'heyh t z z e d d i n brahim'in (vefat 655H. = 1256M.) ve viromi/. e y h A b d l k a h i r Crcan'nin (vefat471 H. = 1078 M.) ve vir^J'î^ MugnilUbib, bn H i am'n(vefat 762 H. = 1361 M.) olup MaJMud'un mellifi mehuldr. Bina ile beraber Maksud'nn t m a m - zam'm olduu beyan edilmitir (Topkap Saray - Hazine kitaplar s 207). Bu sarf ve nahiv kitaplar zerine bir hayli erh ve haiye yazlmtr. I jf>i\if\yKavaid H-irad metni Nahviyyuadan yukarda ad geen b n H i a m e y h E b Mnh a m m e d A b d u l l a h ' m eseri olup nahivden kfiye isimli eseriyle fazla me gul olmasmdan dolay kfyeci diye hret bulan Bergama'h Allme M u h i d d i n b. M e h m e d b. S l e y m a n (vefat 879 H. = 1474 M.) bu eseri erh etmitir. ' Mantka dair ok eser yazdm olup bunlarn adlar Ke/'z-nun'da gsterilmitir (C. II, s. 1863).
31
Ebher'nin (vefat 700 H . = 1 3 0 0 M.) olup asl ad (Risale-i Ebheriyye) idi^. B u eser H s a m d d i n K t (vefat 760 H . = 1 3 5 9 M . ) tarafndan muhtasar olarak erh edilmitir. Bunlardan baka e m s e d d i n M o l l a F e n a r i ' n i n ve dier baz limlerin de erhleri varsa da en mehuru K t ile F e n a r i ' n i n erhleridir ve bunlara mteaddid haiyeler yazlmtr 2. Osmanh medreselerinde okutulan hendeseden j-i^^^ JlSlil EklH-te'sis eseri SemerAcand'l e m s e d d i n M e h m e d ' i n (vefat 600 H . = 1 2 0 3 M.) olup emseddin Mehmed bu eserini O k l i d i s ' i n KitahiVl-usul isimli eserinin mukaddimesi ile^ mselleslerin evsafn gsteren ksmlarndan almtr. Orta zamana ait olan bu teUf riyaziyenin inkiafna ve basitlemesine ramen son zaman lara kadar medreselerde okutulmutur. Mehur lim A l i K u u (vefat 879 H . = 1474 M . ) tarafndan F a t i h S u l t a n M e h m e d adna telif edilen hesaptan Muhammediyye ve heyetten Fethiye ile yine heyetten Mahmud b . mer amin'nin (vefat 618 H . = 1221 M.) el-Mlehhas adl ese riyle bunun K a d - z d e - i R u m i tarafndan yazdm erhi X V . ve X V I . asrlarda medreselerimizde tedris edmitir *. Yine bu cmleden olarak K a d - z d e - i R u m i ' n i n arkada byk riyaziyeci ve heyeti C i y a s d d i n C e m i d b . M e s u d b . M a h m u d e l - K i (vefat 817 H . = 1 4 1 4 M . veya az sonra) tarafmdan telif edilmi olan (usul-i hendese)^ ve C*>-ji ^lîi-l j y U j JL* ielj Je Sa-I j Risale fi istihrac- ceyb-i derecetn vahide al kavaid-i hendese^ isimli eserin K a d - z d e - i R u m tarafndan 815 H . [1412 M.)'de telif edilen erhi de Osmanl medreselerinde okutulmutur. 1 Isaguei tbiri Yunanca olup KUiyat-i Hams denilen be ksm zerine tertip edilmitir. Eserin asb Yunan- kadim filozoflarmdan Ferferyus'nndor. Bizdeki ise E s i r d d i n - i Ebheri'nindir. ' Isaguci erhlerinden birisi de A b d l l a t i f - i A c e m i tarandan Anadolu Seluk hkmdarlarmdan I. A l d d i n K e y k u b a d b. K e y h u s r e v namma tebf edilmitir {Kef'z-znun c. I, s. 208). ' Oklidis'in Yunanca Miftah'l-hendese demek olduunu K t i p elebi yazyor. * ^yiJLlI el-Mlehhas'm daha bir hayli erh ve haiyeleri vardr {Kef'zznun, c. I, s. 1819) Bu eserin bir nshas 885 H . (1480 M.)'de yazlm olup Murad Molla kitaplar arasmda 1393 numarada bulunmaktadr. * G y a s d d i n Cemid'in ve K a d - z d e - i Rum'nin eserleri hakkmda Merhum Salih Z e k i Bey'in sr- Bakiye Bmli eserine ve B a d a d l s m a i l Paa merhumun Esma'l-Mellfin adb kitabna (C. I . s. 257) baknz.
BENC
BLM
SLEYMANYE Fatih yapan Sultan
MEDRESELER Sahn- Seman medreseleri,
Mehmed'in
tefsir, usul- fkh, fkh, kelm ve Arap hsaniyat zerine tedrisat
ilahiyat, islm
hukuku ve Arap edebiyat Fakltesi idi ve
henz msbet iUmlere mahsus olan Tb ve Riyaziyat (Matamatik) Faklteleri yoktu. B u ihtiya gznne almarak mevcuda ilve ten Tb, Riyaziye Faklteleriyle bir de reseler yapld. Kanuni Sultan Sleyman X Y I . asr ortalarna do mahal ve kuzeyinde Sinan'a yedi tepe ettirmiti. ru eski saray (imdiki Halice niversitenin bulunduu Dr'l-hads isimli med
etraf) diye mehur olan mahallin geni bahesinin bakan tepede ayrtm olduu yerde M i m a r camisiyle beraber medreselerini ve dier tesislerini sinden birisidir^. medreselerini bu Nitekim F a t i h tepelerden Sultan
yaptrtmtr.
Sleymaniye camiinin bulunduu mahal stanbul'un birisinin zerine ina
M e h m e d de cami ve
Sleymaniye camiinin kuzey tarafna den ksmda medrese-i evvel ve medrese-i sni denilen birinci ve ikinci medrese lerle kuzey-dou ksmnda bir hamam ve camn mihrab mukabelesindeki kble tarafnda bir Dr'l-hads ve camiin tam gne yine tesadf eden ksmnda medrese-i rbi yani drdnc med rese ve bunun dousunda da medrese-i slis yani nc medrese ve yine camiin gney-batsmda tb medresesi ve eczahane ve camn bat ksmna den tarafnda ise imaret, tabhane ve Dar ifa denilen hastahane yaptnlmtr. Bunlardan baka vakfiyede kur'an- kerim tahmi ve namaz usul ve kaidelerini retmek iin bir mektep ile bir de ktphane yaptrld grlyor.
Bugn bu messeselerden Dr'l-hads medresede ise Sleymaniye ktphanesi
medresesinin tale bulunmaktadr. Bu
belere mahsus on dokuz odasnda muhacirler oturmakta ve nc tesislerden bat tarafndaki imaret harap olup tabhane ise islmi
^ tatanbul'un mejhur yedi tepesi: Topkap, emberlitof, Sleymaniye,
Fatih, Sultan Selim, Kaariye ve Edine Kap mevldleridir.
34
OSMANLI DEVLETNN LMYE TEKLATI
eserler mzesi ve Darifa da askeri matbaa olarak kullamlmaktadr. Gneydeki tb medresesi ile karsmdaki eczahane harap bir haldedir. Dr'l-hadis Her medresenin revakb murabba ekilde tuln olan dershanesinde ilk okul
odalarmdan baka daha byk olarak birer de dershanesi vardr. medresesinin bulunmaktadr. u halde bu Sleymaniye sitesinde Dr'l-hadis, tb, tabye,
riyaziye ve sair din ve hukuk ve edeb tedrisat yapmak iin alt medrese ile hastahane, imaret, tabhane, hamam ve sair m temilt vcuda getirilmiti. Cami ile medreselerin ve dier tesislerin inasna 7 Cemaziyelevvel 957 (24 Mays 1550) senesi perembe gn balanm ve Sultan Sleyman, bizzat gelerek mft yani eyhlislm E b u s s u u d M e h m e d E f e n d i mihrabn temel tam koymutur. Cami 963 evval (1556 Austos)'de bitmi ise de ^ dierleri muhtelif tarihlerde tamamlanmtr. Mesel 960 H . ihtidasnda (1552 M.) medreselerin kuzeyde bulunan ikisi ve 966 H . (1559 M.)'de da bat tarafmdaki dier ikisi bitmi ve 964 H . (1557 M.) senesinde ise Dar'l-hads medresesi sona ermitir. Bu alt medreseden derece itiba riyle en yksek medrese Dr'l-hadis risinin yevmiyesi yz ve mderrisUi olup mder ake idi^. dierlerinin ise altmar
Tabakat'l-memalik (MUIet ktphanesi), Nr. 779, s. 918 934 ve A l i [j^'^^ <^ Knha'l-ahbar birinci ct), s. 94 b ve 95a.
' E b B e k r b. B e h r a m Dmki'nin Latince'den tercme etmig olup baz yerlerine ilveler yapm olduu {Kitab- Nusret'l-tslm ve's-srurfi tahrir-i kilab- atlas- Mayur) isimli Corafya'da (Topkap Saray, Badad kfk ktphanesi, Nr. 325-333) Sleymaniye klliyesi hakkmda u kaytlar vardr ; Cami ve medreselerin inasma 956 H . (1949 M.)'de balanarak 964 H.(1557 M.)'de tamamlanmtr. Camiin havalisinde be adet byk medrese yapmtr; bunun ikisi camiin arkmda olan harimin arkndadr ki aralarmda sokak vardr; dier iki medrese camiin garp tarafna der; burada da cami harimi ile medrese arasmda sokak vardr; bir medrese de camn kble tarandadr. Medrese talebe lerinin odalar camn cenub-i arkisinde bulunup tlnidir. Bu be medresenin birbinde ehdis-i nebeviyye okutulmak merut olduundan inaat en son biten bu medreseye (Dr'l-hads) denilmitir. Bunlardan baka camn garbmdaki iki medresenin cenubunda sibyan iin bir Dr't-talin bina olunmutur. Camiin i mal tarafmda bir ok odalar ihtiva eden ve bir harimi olan ve bir emeyi de mtenl misafirin iin bir Dr'-ziyafe yaplmtr. Dr'z-ziyafe'nin altmda
SLEYMANYE MEDRESELER
35
% 0 H . (1552 M.'de kuzeydeki iki medrese tamamlamaca buraya tyin edilmek zere deerli mderris arand ve bunlardan birisine daha sonra eyhuUslm olan K a d - z d e e m s e d d i n Mustafa Ahmed (vefat 988 H . = 1 5 8 0 M.) ve ikincisine Mimar-zde M u s l i h u d d i n b. M e h m e d (vefat 972 H . = 1 5 6 5 M.) tyin eddiler. mderrishine Badad mfessir ve kadhndan mmuhaddslerinden Camiin hitammdan pek az sonra tamamlanan hadis okunmaa mahsus Dr'l-hadis tekaid olup zamannm deerli
Emin Ksesi Molla Y a h y a reseden birisi Sahn- seman din Rum ahfadndan Afyon harrem
b . N u r e d d i n (vefat 968 H . = mderrislerinden Kmal-zde Ali
1560 M.) getirildi ve en son bitmi olan bat tarafndaki iki med Efendi'ye (vefat 979 H . = 1 5 7 2 M.) ve dieri de Mevlna CelldKarahisar'h a h M e h m e d b. M u E f e n d i ' y e (vefat 978 H . = 1 5 7 0 M.) tevcih edildik mahsus olan medrese mderrislii hekim s a olu
Yine burada tb tahsiline Ahmed
altm ake ile hassa tabiblerinden zmit'U
elebi'ye verildi ve derecesi hassa hekim bahndan
bir derece aa itibar olundu ve bu medrese mderrislii hekimbada namzed olacak kadar mesleinde ihtisas olanlara verilmesi art kondu. Filhakika hekimba Sleymaniye risUi de tb medresesi S i n a n e l e b i 1005 H . (1596 skilipli Tabib emseddin Muhyiddin M.) 'de Eri seferinden dnlrken vefat ettiinden onun yerine mderrisi biraderi E f e n d i tyin olunmu ve onun yerine tb medresesi mder Sinan elebi'nin E f e n d i ' y e verilmitir''. Vakfiyede bulunmakta camiin gney batsma den tb medresesinden ktphanesinin aynca bahsedilmekte olup imdi Sleymaniye
olduu drdnc medresenin yanmda harap bir
haldedir. Bu medrese yandan dar bir sokakla ayrlan Darifa'mn karsma tesadf etmekte ve iki kapsmdan birisi Tiryakiler ars'na ve dieri ise Darifa caddesine kmaktadr.
misafirleri hayvanlar iin ahr vardr. Dr'z-ziyafe'ye muttasl bir matbah ile fikara talebe iin bir taamhane yaplmtr. Hastalara, fkara ve gurabaya, mec nunlara il iin mteaddid hcreleri havi ve iinde emeyi ve suyu muhtevi bir hamam olan bir Darifa bina olunmutur. Fenn-i tbb tahsil iin Darifa hizasmda fevkani bir medrese de yaplmtr (Varak 106-108) . 1 akayk zeyli, Atayi, s. 18, 40, 137, 165, 260; li, varak 94 6. ' Selnikt tarihi, baslmam fcum, varak 361.
36
OSMANLI D E V L E T N N
LMYE TEKLATI
Sleymaniye
klliyesinin
medrese talebeleriyle
misafir
ve
fakirlere yemek vermek iin imareti ve Dr'z-ziyafe
denilen ye
mekhane ve misafirlerin ikametleri iin tabhane denilen misa firhane ve sair tesisleri de varsa da meyzuumuz medreselere ait olduundan yalnz onlardan bahseyledik ^. Sleymaniye klliyesinin inaatna, bir altn filori elli dokuz ake hesab zerinden sekiz yz doksan alt bin yz seksen filori yani gm Osmanh akesi olarak be yz otuz yedi yk (yz bin ake bir yktr) seksen iki bin dokuz yz ake sarfedilmitir ^. Medreselerde haftada drt gn ders okutulacakt; her med resede talebelerin yatp kalkmas iin hcre denilen medrese odalar vard; talebeler, yemeklerini me'kel denilen imaretin ayn yemekhanesinde yerlerdi; gnde iki defa yemek Sleymaniye medreseleri yani Sahn- veriliyordu'. yapdSleymaniye
dktan sonra Dhil medreselerini ikmal etmi olan talebelerden arzu edenler Sahn- seman'a ve arzu edenler Sahn- devam ettiler. Fatih zamannda Sahn- seman Sleymaniye'yc medreselerinin
yaplmasiyle medreseler yirmili, otuzlu, krkl, eUili ve altml olarak be ksma ayrlmt, Sleymaniye medreseleri yapldktan sonra mderrislerin dereceleri daha ziyade ykseldi. Sleymaniye medreseleri yaplncaya kadar en yksek mderrisUk Sahn- seman mderrislii iken Sleymaniye medrese-
1 Ehemmiyetine binaen bugn asker matbaa olarak kullanlan hastahane ile imaretten ksaca bahsedelim : Darifa binas birisi hastalara ve dieri tabiblerle idare heyetine mahsus olmak zere iki ksmd; kadro mucibince birisi bahekim olmak zere drt tabip, iki cerrah, iki gz hekimi, bir eczac ile illar ve uruplar hazrlayan ve edviyekup demlen bir eczac kalfas, be eczac ra, kilerci vekilhar, ktip, hastabakc, hastalar hamamda ykayp tra edici vesair mstahdemler vard. marete gelince buradaki mustatil eklindeki drt salondan ortadaki matbah olup yanlarmdaki salonlar yemekhane idi. Bu drt salonun arka tarafnda misafirlerin hayvanlarma mahsus ahrlar vard. Buraya misafir olarak gelenler gn kalp yer, ier, yatar para vermezlerdi. Misafirlere her gn elli dirhem bal, be kiiye bir sofra olmak zere krk sofra yemek verilirdi. Misafirlerin hayvanlarndan her birine gnde birer ik arpa veriliyordu. maretin alt as, drt sofracs, bulaks ve sair bir hayli hademesi vard. Misafirlere derecelerine gre ikram edilecek ve gler yz gsterilecekti. 2 A l i (Kiinh'l-<Mar), baslmam ikinci cilt, varak 95. ' Tabakat'l-memalik (Millet ktphanesi nshas), s. 918-934.
StLEYMANtYE MEDRESELER
37
lerinin inasndan sonra mderrisler ibtid-i altml yani altm ake yevmiyeliden balayarak Hareket-i altml, Msila-i maniye, Hamise-i Sleymaniye ve Sleymaniye son kademesi olarak DTl-hads-i Sleyve mderrisliin
Sleymaniye mderrisliine
kadar bir mderrislik derecesi takip ederlerdi ve bu medreselerden her birinin miktar malm idi ve bazan lzum ve ihtiyaca gre bu miktar arttrdrd. btid-i altml denilen ve altm ake yevmiyeli mderris lerin adedi krk sekizdi. Bu derecede bulunan bir mderris terfi edince bir yksek dereceye hareket ettii iin Hareket-i altml denilmiti; yevmiyesi evvelkinin ayn ise de mderrislik derecesi bir yukar idi. Bu Hareket-i altml mderrislerinin adedi de otuz iki idi. Buradan birisi terfi ederse Msila-i mderrislie geerdi. Msila-i Sleymaniye mderrislii (kibar- mderrisin) denilen mderrisliklerin ilk kademesi olup bunun bir derece Hamise-i Sleymaniye stnde mderrislii ve onun da stnde SleySleymaniye m H. Sleymaniye denilen ve kendisini Sleymaniye mderrisliine gtrecek olan
maniye'nin drt medresesinden birinin mderrislii ve en son da Drul-hads (1726 mderrislii geliyordu. Hamise-i asnn ilk yansnda edilmi derrisliinin X V I I I . ve takriben 1139
M.) tarihlerinde ihdas
olduu anlalmaktadr
* XVn. asrn ikinci ayars iinde tertip edilmi olan Abdurrahman Paa kanunnamesVnde (Milli Tetebbular mecmuas, c. I, s. 539) mderrislerin derece lerinden bahsedilirken : ".. mderrislerden Sleymaniye mderrisleri, Msila- Sleymaniye mderrislerine tesaddur eder ve Msa-i Sleymaniye mderrisleri altml mderrisleri'ne tesaddur eder, altml mderrisler sahn mderrisleri'ne tesaddur eder ve Msil-i Sahn mderrisleri dhil mderrislerine tesaddur eder, dhil mderrisleri de hri mderrislerine tesaddur eder" denilerek mderrislerin dereceleri zikredildii srada Hmise-i Sleymaniye'den bahsedilmemektedir. X V I I I . asr balarndaki N i m e t i E f e n d i kanunamesi de ayn suretle Hamise'den bahsetmemektedir. 1139 H. (1727 M.) tarihinde Msila-i Sleymaniye dersmlanndan Kuftrga'da Mehmed Paa medresesi mderrisi H a y a t i - Z d e Mehmed Efendi'nin terfian Sleymaniye mderrislii rsundan bahsedilip ve yine aym sene Msila-i Sleymaniye mderrislerinden Kl Ali Paa merdresesi mderrisi M e h m e d Efendi'ye Hmise-i Sleymaniye rsu verilmesinden bahsedildiine gre bu, Hmise-i Sleymaniye'rn X V I I I . asrn ilk yarsnda ,ihdas edildii anlalmaktadr (Baveklet arivi, bn'l-Emin tasnifi, Tevcihat vesikalar, Nr. 2605 ve 2612).
38
Dr'l-hads Kuds, Sofya,
medresesi
stnde mderrislik Trhala
olmayp bu-
ramn mderrisi arzu ettii takdirde mahre mevleviyetleri demlen Halep, Eyp, Selanik, Yeniehri, Galata, tzmir, Trabzon ve Girid kadlklanndan birisine tyin olunurdu; mderrisi kadlk isteinezse o zaman mahre Dr'l-hadis mderri mderrislerinden her altndaki Sleymaniye
eer Drul-hadis sinin bir derece
mevleviyetlerinden mnhal olan kadlk hangi birisine teklif edilirdi.
Dr'l-hads mderrislii mnhal olursa oraya Sleymaniye mderrislerinin kdemlisi ve onun yerine de Hamise-i ve onun yerine Msila-i olunurdu. usul-i hadis ve Sleymaniye tyin Sleymaniye mderrislerinin eskileri
Sleymaniye medreselerinden Dr'l-hads'de
hadis okutuluyor ise de dier riyaziye, tp medreselerinde hangi eserlerin gsterildiine dair imdiUk malmatmz yoktur.
ALTINCI
BLM
OSMANLI MEDRESELERNDE OKUTULAN DERSLERE DR

Osmanl medreselerinde okutulan derslerin bir program
dahilinde nasd bir sra takip ettiini sarih olarak bilmiyoruz; fakat medrese derslerinin tslm leminde aa yukan hemen birbirinin ayn bir program dahilinde ve ayn metodla tedris edildiini ve tatil gnlerinin de birbirine benzediini grmekteyiz. XV. asr sonlanna doru tamim edilen bir kanunnameye ve tetkik edilen eserlere gre medreseler yukanda ksm- mahsu sunda grld zere mderrisi yirmi, yirmibe ake yevmiyeli Hiye-i tecrid, otuz, otuz be ake yevmiyeli Miftah ve Krkl, Hri eUi, Dhil elli ve Sahn- seman olarak o tarihlerde alt dere ceye ayrldndan talebeler de bu medreselerdeki mderrislerden derece derece ders grrlerdi. Bu tedris kanunnamesine gre aadan yukanya yani H iye-i tecrid medresesinden balayarak muhtelif medrese derece lerinde mantktan erh-i emsiye, kelmdan Hiye-i tecrid, bel gatten Mutavvel, kelmdan erh-i tevali, belgatten miftah, usul-i fkhtan Tavzih ile bunun erhinin erhi olan Telvih ve yine usul-i fuhtan Adud erhi ve fkhtan hidaye ve en son tefsir dersleri okutuluyordu. lUt medresede mantktan emsiye erhini okuyan bir renci daha yukan derecedeki medreselerde yine mantktan daha mull olarak ^ I U > Metali erhini okurdu; yine bylece kelmdan tecrid haiyesini grm olan renci daha yukan medreselerde yine kelmdan larda herhangi bir Tavli^ ve Mevkf dersin ilk erhlerini ve belgatten muhtasan ve smf olan mutavveVden sonra Miftah erhini okuyordu. Bugnk okul snflarda derecesi ykseldike bunun mufassal okutulmakta olduundan eski medreselerde de ayn usul devam etmiti. Bu derslerin ne ekilde okutulduuna dair bir fikir vermek iin X V I . asnn
1 Baz mderrisler, U k medreselerde tecrid haiyesi yerine tevali de okutur

lard.
40
byk rnlerinde akayk-i Nmaniye ve Mevzuat'l-ulm dier ilm eserlerin mellifi olan T a k p r l - z d e Isamddin Efendi'nin haUni gzden geirmek ok faydah olur^. T a k p r l - z d e ilk tahsilinden sonra
ve
Ahmed
(vefat 965 H . = 1561 M.) tercme-i medrese dersine Alddin Merah Elfiye'yi
Arapa lgat ezberlemekle balamtr. Sonra M o l l a isimlerindeki okumutur. muhtasar kitaplar ve nahivden
Y e t i m ' d e n (vefat 920 H . = 1514 M.) sarftan maksud, zz ve kfiye ile bunun erhlerinden Vafiye, Haruniye ve
avamil, misbah
Bundan sonra amcasndan sarf, nahiv, lgat - k i kavaidinden bahseden Dav'i'l-misbah ve yine mantktan Hsam ve emsiye
herhalde
evvelkilerin mabadi veya daha mulls olacaktr- ve bunlarn mantktan Isaguci ile erhim grmtr.
Yine tahsiU esnasmda akaid ve kelm, erhleriyle beraber okuyup kelmdan Hiye-i Fenar-zde Muhiddin Meu'den Muhiddin hadsten EfendVden tecrid'i daysndan ve Miftah erhini elebi'den Buhar Mevkf erhini Seydt Kad
grdkten sonra Tunuslu eyh Mehmed Sahih-i ve yine hadsten
t y a z ' m ifasndan birer miktar okuyarak mnazara ilminden Cedel^ ve Hilafa almtr. Ahmed Isamddin E f e n d i 1495'de domu ve 1525'de otuz yanda iken ilk defa Dimetoka''da Oru Paa medresesine mderris olmutur. Bu tarihlere gre onbe yanda iken medrese hayatna olarak girmi olduu farz edilse medrese tahsili
524-526.
derslerini
grdkten sonra bunlardan icazet
mlzemet mddeti hari
on sene
grm oluyor.
1 akayk tercmesi, s.
' J-^- CedeTia lgat mnas iddetli dmanlk demektir; Umiye stdahmda bir mfibahesede doru veya yanl bir mesele hakkmda hasm ikna iin kullanlacak usul gsteren ilimdir. Bu ilimle elde eden hkmler sayesinde ilmi ve ameli baz pheler nlenebilir, fakat bunun aksi de olabilir. Cedel, mnaza ra ilminin fumundan olnp tim-i hilaf iae mnazara ilminin esaslarmdandr ve din mflbahaselerde kullamlmak iin fukahadan E b B e k r b. M e h m e d (vefat 336 veya 365 H.) tarafndan vazedilmitir . * <-^^ HilJ'cedd ilminin frnndan olup zihni faaliyeti ve mbahaselerde delilleriyle hasm ilzam eden ilim olup o sayede hasmm vazettii usul bu sayede cerh ve tadil edilir.
MEDRESELERDE O K U T U L A N D E R S L E R E D A R
41
T a k p r l - z d e ' n i n grd besinin nasd yetitiini
dersler bir medrese tale
gstermi olmas itibariyle dikkate a
yandr; imdi bir de bu zatn mderris olup medreseden medre seye terfi ederken bu medreselerde okuttuu derslere bakabm : T a k p r l - z d e , Hiye-i tecrid medresesinde Hiye-i tecridi bandan umr- mmeye kadar E f e n d i iki sene belgatten okuttuktan mderrislik telhis erhi olan mutavvel'i bandan, istiare bahsine ve kelmdan sonra S e y y i d e r i f Crcani'nin Feriz erhini de tedris etti. u halde A h m e d Isamddin ettii bu ilk medresede adlan geen iUmden ders yapmtr. Bu medreseden otuz ake yevmiyeli olan stanbul'da Miftah medreselerinden Hac Hasan medresesi mderrishine terfi eden Takprl-zde burada da fkhtan kitab- Bey'a kadar Sadr'-eriay ve belgatten evvelinden Jlif 1 icaz ve _Ul itnab bahislerine kadar Miftah erhini ve umr- mmeden vcub ve imkna kadar da Hiye-i tecridi ve bandan sonuna kadar da hadsten Mesabih'i^ okutmutur. T a k p r l - z d e bu medresede sene kalm ve 936 H . (1529 M.) 'de terfi ederek krk ake yevmiyeli ris burada evveUnden sonuna kadar hadisten hadsten Meark'i^ ve usul-i fkhtan medreselerden sMesabih ile yine Tefta kp'te tshak Bey medresesi mderrisliine tyin edilmitir. Mder Sdeddin-i
zni'nin Tavzih isimli eserini tamamen ve fkh'tan Sadr'-eria'y kitab- bey'Vden sonuna kadar ve S e y y i d hini ve Seyyid Miftah erifin fenn-i e r i f i n Feraiz er okutmutur. beyandan beyandan hrma dein
feraiz erhini ve miftahn fenn-i
nihayetine kadar takrir eylemitir. 942 H . (1536 M.)'de yine krk akeli medreselerden stanbul'da Kalenderhne medresesi mderrisliine nakledilen E f e n d i burada Me5a6i/'i evvelinden kitab- mevkf erhini vcub ve imkn bahsinden yerlerini okutmutur.
> Mesabih, af mamlarmdan olup 516 H . (1122 M.)'de vefat eden
Isamddin kadar ve
byu'a
jc\ Araz bahsine
kadar ve Sadr'-eriadan bir miktann ve Miftah erhinin baz
Hseyin b. Mesud Begavi'nin eseridir. 2 j j L t . Menk (Mejarku'l-envar) 650 H . (1252 M.)'de
vefat etmig olan
t m a m R a z i y y d d i n Hasan- Sagani'nin telifidir. Bn eserde 2252 hads vardr. Bin elli hadiste ey hey n ittifak etmilerdir.
42
944 H . (1537 M.)'de Hri mderrisliiile Koca Mustafa Paa medresesine terfi eden mderris bu medresede daba evvelki med resede brakt kitab- 6y'dan sonuna kadar Mesbihi ilahiyattan (kelmdan) mevkf erhini tedris etti. Isamddin Efendi 945 Zilkade (1539 Mart)'de Dhil mder risliine ykselerek Edirne'de erefeli mderrisi oldu. Burada Sahih-i Buhari'den bir cildini takrir etti ve bir evvelki medresede hidayeden brakt Zekt bahsinden kitab- hacc'm sonuna ve usul-i fkhtan Telvih'i bamdan taksim-i evvel bahsine kadar okuttu ve be ay sonra Sahn- seman mderrisliine ykseldi. T a k p r l - z d e 946 Rebiulevvel ( 1539 Austos'de tyin edilmi olduu ve hidayeyi Sahn mderrisliinde Sahih-i Buhar'yi^ iki suresi'ni kere tamamiyle ve K a d B e y z a v tefsirinden Bakara nak ve letti ve bundan baka evvelinden kitab- zekta kadar hidayeyi
Nikh bahsinden j ^ ^ . bya ve telvihi erefeh
medresesinde brakm olduu taksim-i evvelden mebhis-i ahkma kadar okuttu. Mderrisimiz 951 evval (1544)'de buradan terfi ederek Buhar'nin te birini
altmh medreselerden Edirne'de Sultan Byezid medresesi mder risliine tyin olundu. Burada Sahih-i nakletti ve hidaye'yi kitab- by'dan kitab- fa'ya ve telvihi
Sahn- seman medresesinde brakm olduu mebhis-i ahkmdan sonuna kadar ve mevkf erhini ve feriz erhini tashih baldslerine kadar tedris eyledi. 26 Ramazan 952 (3 Ekim 1545) 'de Bursa kadhma tyin
edildi ve iki seneye yakn bir zaman sonra 954 Receb (1547 austos)'de ikinci defa Sahn- seman mderrisliine getirildi bu ikinci
1 256 H . (870 M.) de vefat etmi olan m a m H a f z Eb A b d u l l a h Mu h a m m e d b. s m a i l B u h a r 'nin hadsten olan eserinin ad Cami's-sahih olup c$J^ Hafz Sahih-i Buhar diye mehurdur. 261 H . (564 M.)'de vefat eden t m a m E b ' l - H s e y i n Mslim'in de Camiii's-Sahih adl bir eseri vardr; Sahihayn ad verilmi olup ktb-i sitte b. denilen Enes'in
her iki esere birden f"^
hads kitaplarmdandr. Bu iki hadis kitab Ue bir de t m a m M a l i k (vefat 179 H . = 795 M.).j..
Muta isimli Hads kitab bata gelip Sahihayn'den sonra ktb-i sitte arasmda zikredilen Snen-i Ehi Davud, Snen-i Tirmizi, Snen-i Nisat, Snen-i tbn Mee gelmektedir. Bunlardan baka Snn'{-A:e6tr ve's-jagr ( E b B e k r b. A h m e d B e y h a k ) isim verilmi olan hads kitab ,.'ile dier hads rivayet eden kuvvetli byk muhaddisler de gelmilerdir.
MEDRESELERDE OKUTULAN DERSLERE D l R
43
defaki Sahn- seman
mderrisliinde de yine evvelki gibi
SMhTelvii
Buharf yi tamamen ve Hidaye'yi bb- fadan sonuna ve tefsirine yazd haiyeyi mtala etti.
evvelinden taksim-irabia kadar okutup S e y y i d e r i f i n , Keaf
11 evval 958 (12 Ekim 1551)'de stanbul kads olup 961 H. (1554 M.)'de gzleri grmez olduundan kadlktan ekildi. Takprl-zde'nin okuttuu derslerden anlaldma gre Hiyei- tecrid medreselerinden balayarak Sahn- semanca kadar yukarda saydmz eserlerin metin ve erhleri bahis bahis, derece, derece tedris edilmitir ki II. Bayezid zamamnda tamim edilen medrese tedrisatn havi kanunun daha izahl bir eklidir. u halde Ahmed I s a m d d i n E f e n d i tedris hayatnda ilk medreseden Sahn- Kelmdan : HiyeiMutavvel ile Miftah seman medresesine kadar:
tecrid ile mevakf erhini. Belagatten : Ferizden : Mesbih, Seyyid Meank erif ve GrSahih-i
erhini.
can'nin Feriz erhini. Usul-i fkhtan: Tenkih, Tavzih ve telvihi. Fkhtan : Hidayeyi; Hadisten : BuharVyi. rl-zde'nin Tefsirden: Beyzav'yi okutmutur. Bunlar, T a k p okuttuu dersler olup dier mderrisler de bu
tedris erevesinden hari olarak ihtisaslanna gre mesel man tktan erh-i metali, erh-i emsiye ve dier mantk kitaplarm ve belagatten muhtasar (erh-i telhisl-miftah), kelmdan tevali erhi, usul-i fkhtan muhtasar- mnteha erhi olan erh-i adud, tefsirden Keaf (Zemaher) gibi muhtelif eserler okuturlard ki bu tarz her mderrisin ihtisasma kalm bir eydi.
YEDNC
BLM
MDERRSLK
N M L Z E M E T
VE
NEVBET
Daha yukandaki blmlerde grld zere bir medrese talebesi Hiye-i tecrid medreselerinden balayarak mteaddid hocalardan ders grp nihayet Hri ve Dhil medreseleri ders lerini grdkten sonra arzu eden Sahn- semen veya Sahn- Sley maniye medreselerine devam eder ve buray tamamladktan dair sonra icazet alr yani kendisine mderrislik edebileceine diploma verilirdi. Bundan sonra mderris namzedi nevbet denilen mderrislik veya kaddk almak iin sra bekler. Eer Anadolu'da mderris veya kad olmak istiyorsa Anadolu kazaskerinin ve Rumeli'de mderris veya kad olmak istiyorsa Rumeli kazaskerinin mu denilen deftere ayyen gnlerdeki mechsine devam edip (Matlab)
(Ruznameye = gndeme) ismini kaydettirirdi. Ebussuut Efendi' nin Rumeli kazaskerliine kadar muntazam bir mlzemet defteri olmayp birer suretle yolunu bulanlar sra beklemeden ml zemete geerken (Ebusuut Efendi ulemadan her payede olan larn ne kadar mlzm vereceklerini tesbit ile badema yedi senede bir mlzemet usul kanun oldu. Yani dersten mezun olan dani mendler srasyle kazasker defterine kayt olunarak mderrislik Bundan baka Pdih cluslarnda ehzade seferinde ve muzaffariyetlerde ve iin nevbet beklerlerdi ^. veya Pdihn ilk
doularnda da mlzemet verilirdi.

1 944 H. 1537 (M.)'de EbusBuud Efendi'nin Rumeli kazaskerlii zamamna gelinceye kadar mlzemet kaydma itina olunnuyarak herkes bir yolunu bulup mansba girebiUrmi. Bu tarihte Anadolu kazaskeri bulunan ivi-z de M u h y i d d i n M e h m e d E f e n d i umumen yabanc olanlar mlzemetten menetmesi zerine bunlar Pdiha mracaat ederek ikyette bulunmulardr. S u l t a n S l e y m a n bunlarm ikyetlerini dinlemesini E b u s s u u d Efendi'ye emretmi tir. ikyetiler kdem ve hakk- mktesebleri sebebiyle tatyib edildikten sonra badema mlzmlar iin mstakil bir ruzname tertip ederek yolsuzluun nn ahp mlzemet iini bir tertibe sokmu ve bundan baka ulemamn her payede ne kadar mlzm vermeleri lzm geleceini ve yedi senede bir nevbet usuln vazetmitir (akayk zeyli,, Atay s. 184 ve oradan naklen Devhat'l-meayh, s. 26).
46
OSMANLI DEVLETNN L M Y E TEKLTI Mlzemet kanununa ay kn olarak K a n u n i S u l t a n Sley
m a n , kendisine gzel kasideler takdimiyle tevecchn kazanm olan air B a k i ' y i sra bekletmeden mlzm defterine kaydet tirerek bir sene Hiye-i tecrid sonra 971 H . (1563 M.)'de yirmi be ake ile Halbuki mderrisliine tyinini irade etmitir.
Ruzname-i hmayunda kaytl olup nevbet bekleyen mlzmlar varken bir medrese talebesinin iki sene iinde mlzm ve arkasmdan da mderris olmasnn doru olmadm Rumeli kazaskeri Hmid ake ile Efendi Silivri'de arz ile itiraz etmi ise de Pdih kati Piri Paa medresesi mderrisliine ola tyin rak emredince B a k i edilmitir ^. 968 H . (1560 M.)'de nevbet ferman olunmu yani medrese mezunlaruun Ruzname-i hmayuna kayt olunarak sra beklemeleri emredilmiti; bunun zerine kazaskerlerin onar ve bild- selse yani stanbul, Edirne ve Bursa kaddarmn beer ve byk mevleviyet yani taht kaddannn er mlzm vermeleri ilk defa bu tarihte kanun olmutur^. Daha sonraki tarihlerde yedi senede bir mlzemet usulne pek o kadar riayet edilmedii grlyor. Nitekim yukandaki 1560'daki mlzemetten sonra 973 aban (1566 ubat)'da da m lzemet emredilmitir^. Hkmdarlann clslannda ve ilk seferlerinde ve nn tatbik edildiini sylemitik. B u mnasebetle muzafE f e n d i 971 evval (1564 Mays)'de otuz
feriyet zamanlannda ehzade doumlarnda da mlzemet usul eyhlislm ile Padiah bocalan yirmier danimendi mlzm kaydederlerdi. S u l 1 akayk zeyli, Atay, s. 435. Mirahur Ferhad Aa'dan naklen Selfinik MnBtafa E f e n d i , S u l t a n S l e y m a n ' n B a k i hakkndaki tevecchn gyle anlatyor: S u l t a n S l e y m a n bir gn Pdigahbmm birka yerinden hazz- vfirim vardr, birisi de A b d l b a k i gibi tab' pk ve cevahir zat bulup kanp kadir ve kymet verdiimdir" demi (Selnik, baslmam ksm Esat Efendi kitaplar, Nr. 2259 varak 466). II. Selim fle I I I . M u r a d da Baki hakkmda "llm fazilet ile letfet-i nazm ve takrir-i kelm ve beyan, insana ancak bu denlu mmkn ve myesserdir" derlermi (Ayn tarih ve aym eakife). * akayk zeyli, Atay, s, 183, 243. * akayk zeyli, Atay, s. 243.
MLAZEMET
ATE N E V B E T
47
t a n S l e y m a n hkmdar
olunca hocas
Hayreddin
Efen
di'nin mlzm vermesi kanun olup kendisinin yirmi be mlzm verecek talebesi olmad iin kazasker, stanbul kads ile kazas ker mazulleri ve eyhlislm A l i Cemali Efendi'den dani mend alm ve bir ksm danimendleri de ayartarak bu suretle Pdiahm ilk seferinde mlzm vermiti^. Sultan I I I . Mehmed 1004 H . ( 1 5 9 5 M.)'de eyhlislm B o s t a n zde'ye hrmeten bundan sonra eyhulislmlarm otuz mlzm vermelerini irade etmitir^. ehzade hocalanmn ikier mlzm Sultan Sleyman'n oullan vermeleri kanun iken K a n u n i
S e l i m ile B a y e z i d ' i n ricalan zerine 9 6 3 H . (1556 M.)'den itiba ren bunlarm da er mlzm vermeleri kanun olmutur ^. Mlzemet usul, haklannda tevecch gsterilen baz ulema ve kad lara da temil edilmiti; mesel Mekke ve Medine kadhklanndan mazul olup Sleymaniye Dru'l-hadsVnden olan K t i p - z d e olunmutu *. Mlzm verecek talebeleri olanlar onlan mezun yaparlard; talebeleri olmayanlar ise hretli limlerin mstaid danimendlerini alrlard; ak gz talebelerden bazdan kendilerinin okuduklan hocalanmn msaadesini almadan bilhassa hocalanmn mlzm olmak zere o tarafa giderlerdi^. XVIII. asrda teri/ denilen eyhlislm tyinlerinde bunun olurdu. Rumeli_kazaskerleders Pdih Zeynelbidin yz ake ile tekad 1006 H . (1598 ferman Efendi'nin
M.)'de kazaskerler gibi nevbetten on mlzm vermesi
hatmna riayeten on alt mlzm verirlerdi. ehzade doumlarmda (veldet-i hmayun) da aym suretle rinin tyinlerinde sekiz, Anadolu kazaskerleri, Nakib'l - eraf
tyinlerinde altar. Hekimba ile pdih imam drder, Mekke ve Kuds kaddan vastasiyle beer mlzm verirlerdi. Bunlar eyhlislm oluca 1127 H . (1715 M.)'de bu mlPdiha arz olunarak iradesi ahnrd; fakat e h i d
A l i P a a vezir-i zam 1 akayk zeyli, a. 2 4 8 .
' Selnik tarihi (baslmamif nahai), varak 2 8 2 6 .
Mhimme defteri, B . 1 1 4 , 2 5 8 . * akayk zeyli. Atay s. 4 5 7 . Raid tarihi, c. V, B . 50.
48
zemet usuln tahdid ederek suyiistimal edilmi olan mlzemet usuln verilmesi yeni bir nizama balamtr. Buna gre eyhlislm tyinlerinde daha aada er ve kazasker tyinlerinde kaydedilmitir. kendisine de ikier mlzm
kanun olmutur^.
Bu hususa dair hatt- hmayunlar
Daha sonra vezirlerden birisi sadr- zam olunca hrmeten krk mlzm vermesi kabul edilmiti^. defterinin tertip ve zabt Rumeli kazaskerlerine aitti'.
Mlzemet
Mlzemet usu- ^^^^ tnn bozulmas l^n bozukluk
^^^^^ lmiye artt;
mderrislik ve kadhk yolu yle kadar byle mevcut bu tarihe medreselerde,
tekiltnda
talebeler muayyen dersleri grdkten sonra mezun olup mlzemetle mderris ve kad olmak iin nbet usuliyle matlab def terine kaydedilerek sra beklerlerken bu tarihten itibaren ml zemet alenen para ile elde edilmee balad; voyvodalar, subalar on bin ake mukabilinde mlzemet satn alarak tahsil grmeden kad olma baladlar*. Bunlardan baka eyhlislm, ker, Pdih hocas ve baz vezir ve beylerbeyi evldlan yana oldu. Hri gelmeleriyle Bunlardan mderrisi eyhuUslm derecesine kazas
byk mevleviyet (taht) kaddan bul ya saylan on drt, on be

rsu verilmesi mlzemet ve ve kanun nbete olan sonra oullan
onlara da istanbul
girmeden birden bire ehliyeti haiz mderrislere verilecek kaniddar bir mddet
kanunun tebdiliyle bunlann Dhil mderrisi olmalan kabul olundu. Pdih hocalanmn oullan da Dhil medreselerinden kaddan oullan da yirmi be veya otuz akelik {Hiye-i Miftah) medreseleri mderrisi oluverirlerdi. Halbuki birisinin tecrid ve buralan mderrisi itibar olundu. Kazasker oullan krk akeU ve stanbul
senelerce ders grp uzun mddet mlzemet ve nevbet bekle-
' I I I . Selim zamanmda Sa/ranbolulu z z e t M e h m e d Paa sadr- zam olunca terifat mucibince mstehiklere krk adet mlzemet verilmesi kanun olduundan sadr- zanun arzusiyle ehliyetsizlere verilmemesi iin ulemadan bir ka kii mmeyiz tyin edilip taliplerin arasmda imtihan yapdmt( Vak'anvis Halil bey tarihi, s. 9). ^ Nimeti Efendi kanunnamesi (Ktphanemizdeki nsha), s. 47. * Hammer tarihi (Ata Bey tercmesi) c. VIII, s. 37.
M D E R R S L K N MLZEMET V E N E V B E T
49
dikten sonra yirmi be ve otuz ake ile mderris olanlarn yerleri idi; hatt eskiden buralara aym evsaf haiz olanlar birden ziyade ise aralarnda imtihan yapbrd^. RumeU ve Anadolu kazas kerleri bfiil kazaskerhkte bulunduklar zaman kanun zere her alt ayda bir kere mlzemet verirlerdi; bu yzden iltimash bir ok eehele ilmiye mesleine girerlerdi^. B u bol bol mlzemet isteyenler yznden medrese tahsili grp mderrislie gemek
uzun zaman bekliyorlard; nk medreselerin adedi kfi gelmi yordu. Bundan dolay dereceleri tasnif edilmi olan medreselerin mevcut dereceleri mecburen deitirilerek mderrisler yerlerinde terfi ettirihyorlard; mesel Hari olarak Dhil lmiye mderrisi oluyordu. smfmn bozukluunu dzeltmek iin X V I I I . asr yle diyor * : medresesi mderrisi yerinde
balarnda vezir-i zam Damad (ehit) Ali Paa baz teebbs lerde bulunmutur; buna dair Raid
"Tarik-i ulemada mlzemet hususu bir az zamandan beri nizamsz olarak ehil ve n-ehle bakdmayb saly-i m olmala kudret-i maliyesi olanlar beyninde mzayede ve her kim ziyade ake verir ise amn muradna msaade olunub vilyet-i Anadolu'da olan haerat ift bozarak bir ka ake peyda ettii saat annla bir mlzemet itira edib kat- tarik etmeleriyle cebele i grb mlzemet arzusanda bulunan erbab-i lasm yrttkten kaydetmektedir : Sen ki Kaimmakammsn Tarik-i ulemada ehil ve n-ehle bakdmayb keseret-i mlistihkaka var mud ve muzaf ol szyle rah-i mitlerine sedd-i sedid ekilir idi" mtasonra ilmiye mesleinin slah iin rikb-i suretini hmayun kaymakamhna gnderilen hatt- hmaym
' Z e k e r i y a E f e n d i , stanbul'da Eski Ali Paa mderrislii mnbal ol duu zaman krk akeli medrece mazullerinden be kii ile ulemadan mteekkil bir heyet huzurunda imtihan olup muvaffak olduktan sonra bu medrese mderris liine tyin edilmiti {Atay, s. 323. Z e k e r i y a E f e n d i sonradan eyhlislm olmutur. Raid tarihi, c. IV, s. 50. Raid, c. IV, s. 47, sene 1127. * Bu srada sadr- zam D a m a d A l i P a a Mora seferinden ve Padiah Edirne'de bulunduundan hatt- hmayun sadr- zam vekili olan rikb-i hmayun kaymakamma hitabendir.
timfyt Ttkill,
50
zemet verilmek ilm-i erifin adem-i rabetine mezelletine
bis
olmala fi-mbd b-vech bahane ile mlzemet verilmeyib ancak medaris ve mevleviyette mansb ve hareket vukuunda vaz- kadimisi ne ise geldikte mtad zere verilecek bir mstahikka mlzemetlerin vakitleri iktiza veyahut mlzemet verilmek
ettikte hret-i ayias, ka yanda olduu ve kimden okuduu ve ne okuduu efendi dimizin (eyhlislmn) malm olub ve iareti olduu malmun olduktan sonra rikb-i km-ybma arz eyliyesin ve mlzemet arz olunan, ulema-zdeden ise ancak kimin olu olduu arz olunmak kifayet eder, ka yanda olub ve ne okuduunu ilma hacet yoktur" Bu hatt- hmayunla mlzemet usul slah edilmek isten mekle beraber ulema oullan hakknda eskiden beri devam edip gelen kanuna dokunulmamas ve yalmz ulemadan kimin olu olduu sorularak yamn ve tahsil derecesinin sorulmamas imtiyazb cahil ulema-zde
snfnn
devamm
mucip
olmutur.
Bu hatt- hmayun mucibince mlzemetlerin tahsil grp medreseden yetimilere verilmesi hususundan baka ikinci bir hatt- hmayunla malmat da mlzemet sonra hususunda eyhlislmdan kazasker ve istenilen almdktan eyhlislm,
dierlerinin bol miktarda verdikleri mlzemet usul de tahdid edilmitir. Yine bu hususa dair Raid tarihinde (Tertib-i nizam- mikdar- mlzemet) mrur bahiyle yle denihyor ^ : keyfiyyetine eyhlislm *'Zikri eden mlzemetler hususunun
verilen nizam gibi kemiyyetine dahi intizam verilmek murad- hmayun olub aded-i mtad sualini mutazammin efendiye hitaben hatt- hmayun sadr olmam kadim'l-eyyamdan hem terif nanuna ibtidy-i nasbiarmda ve veldet-i hmyun vukutmda eyhlislm olanlara onalt ve sadr- Ruma sekiz ve sadr- Anadolu ile Nakiblerafa altar ve hekimba ile imam- sultaniye drder ve Mekke-i Mkerreme ve Kuds-i erif mertebeye mstakllen mlzemetler verilirdi. V e kads olanlara beer ve eyhlislm efendiler iaretiyle murad olunan eyhlislm eyhlis hazretlerinin Sultan Bayezid medresesinden nk mderrisi idiler- alt
lmlar Bayezid medresesi 1 Raid tarihi, c. IV, s. 48. * Raid tarihi, c. IV, s. 49.
ayda bir kere
MDERRSLK
MLAZEMET
V E NEVBET
51
muid ve muzaf \na iki milazenet ^ ve sadreyn efendiler dahi her alt ayda bir kere tezkerecilik terifi namiyle bir mlzemet ve mderris efendiler tekmil-i devre-i mtade-i tedris edince musda-i sahndan, sahna ve andan altmlya ve musa-i Sleymaniye'den Sleymaniye'ye ve andan mansb oldukta birer mlzemetlerin iade namiyle bir mderris molla olunca drder mlzm yazar deyu eyhlislm M i r z a E f e n d i hazretleri cevab yazdkta fmbd zikrolunan mlzemetlerin bir hadd-i mtedUe tenzil olunmak bbmda sadr olan hatt- hmayundur ki zikrolunur" dedikten sonra bunun suretini kaydediyor : "Sen ki Kaimmakammsn, rzolunan mlzemet defteri manzur-i hmyunum oldu; eyhlislm efendiler nasbmda mlzemet ve kazasker efen diler nasbnda ikier mlzemet ve Sultan Bayezid medresesi danimendlerine senede drder mlzemet ve kazaskerlerin mddet-i nasbiarmda tezkereciUk namiyle ancak bir mlzemet ve medreseden sahna varanlara birer ve sahndan ibtida-i altmhya varanlara birer ve Sleymaniye'ye varanlara birer ve Sleyma niye'den mansb olanlara (yani kadha geenlere) birer ml zemet verilsin ve mlzemetler bir hadd-i muayyene tenzil oluncayadek bu vech zere verilsin ve bundan ziyade arz olunmasm". Bu hatt- hmyunu mtaakp drt yzden ziyade mder risin iadeden mlzm yazdmak zere medreselerinde derslerine hizmet devam edip mderrislere danimend namiyle beer
onar sene hizmet eden binden ziyade danimendin madur ola caklar Pdiha arzedilmesi zerine yine eskisi gibi her mderris mansb ahnca yani bir st medreseye terfi edince drder mlzm yazmalar usul ibka edildi^ ve bu arada Edime ve Bursa medreselerindeki mlzemetler de kaldrld. Bu hatt- hmyunlar mtaakp sadaret kaymakam M e h m e d P a a eyhlislm M e n t e - z d e A b d r r a h i m E f e n d i ' y e
1 eyhnlislnlar, vakfiyesi mcibince Sultan Bayezid medresesi mfiderrisi idiler. Alt ayda bir kere medrese mud'iyle muzaf denilen muid yardmna (Asistan) yani iki kiiye ve senenin dier alt aymda da yine mud ve muzaf tyin edilmi olan dier iki zata verilecek mlzemet drtt. Hatt- hmayundaki kayt bunlara aittir. Rofid tarihi, c. V, s. 5 0 , 5 1 .
52
srar ederek on yan henz gemi olan oluna Dhil mderris lii alma Mora ihmal etmemiti. Sadr- zam Damad Ali Paa haber seferinden dndkten sonra bu mnasebetsiz hah
alnea pek ar ve ac szlerle eyhlislm hrpalad cuun adn da mderrislik olan birisim tyin ettirmitir^.
gibi o
defterinden sildirerek yerine lyik
Bu hatt- hmyunun tatbiki bir mddet devam etmi ve 1. M a h m u d zamannda eyhlislm olan Mrteza Efendi
zamanmda 1163 Cemaziyelhr Ue mlzemet iinin mderrislik hmyun I. afif ve
(1750 Nisan)'da
yine medreseler olmayanlara bir hatt-
tanzim ve slah ve ehliyeti verilmemesi hakkmda
mlzemet olmutur^'*. bozulmu zat
sadr
Mahmud
olan ilmiye Seyyid
smfmn Mrteza
slah
iin Mr
ve drst
bir
olan
Efendi'yi
Anadolu kazaskeri
iken eyhlislm yapmt.
Filhakika
t e z a E f e n d i bu hususta hatra gniUe bakmyarak epi faaliyet gsterip bir dereceye kadar muvaffak oldu ise de yksek ilmiye rtbesini haiz ulemamn evld olan zadegan snfmn olamamtr
1 RaU tarihi, e. IV, s. 169, sene H . 1127 fI715 ^ tzz tarihi, varak 228. M).
mrettep
tahsil grmeden mderris olmalar usuln kaldrmaa muvaffak
1202 H. (1788 M.) de sefere gitmekte olan Sadr- zam K o c a Y u s u f Paa'nn eyhlislmn oluna yksek bir mderrislik verilmesine msaade edilmesi hakkmda I. A b d l h a m i d ' e bir takriri: "evketl, kerametl, kudretl Velinimetim efendim Pdihm Meihat-i islmiyye mesnedinde kaim olan duaclarmn evldlar medreseleri tedenberi bir ka rtne ilerce terfi det olub ancak halen mesned ry- fetva olan semahatl Efendi dleri akran ve emsali meyanmda kemal-i akl ve eveb ve iffet ve fart-i hicab ve haya ve kanaat Ue mevsuf, olmak hasebiyle bu nedek hakkmda snuh eden birr atfet ve mektim ve re'fet-i ahaneden vcuhla mahcub ve erm-sar olduundan bu bahta izhar- teeddb ve iffet ve ibrz- erm-bicab ve teekkr ve kanaat edib yz yl dursa mahdum hakkmda ol makule adeti kal u kaleme getiremiyecei nmayan olduuna binaen kariha-i sahiha-i husrevnelerinden olarak marnileyhin mahdumlar medresesi bir ka mertebe terfi buyurulur ise her vehile kendlere bais-i tezayd evk ve habisi olub kavmi beyninde derkr olan nfuz ve itibar bir ka mertebe aikr olaca...." Bu takride derkenar olarak Y u s u f Paa: "Bu hususu Der-i saadette arz edecek iken sefer gaUesiyle unutulduu"nu kaydetmitir. Takririn zerine I.
M D E R R S L K N M L Z E M E T V E N E V B E T
53
Yukarda bahsettiimiz Mlzemet defterine yledir. Mevlna Mehmed b. Abdullah stanbul
kayd sureti
Mevlnay- mezbur hl sadr- fetva olan eyh-i meaph-i islm Abdullah efendi hazretlerinin talebe-i kiramndan olub 1122 evvalinde piraye-bah-i mehd-i vcud olan ehzde-i Civan-baht sultan Abdlmelik ret-i eyhlislm terifen on kabul buyrulduu def'a-i kayyettir ^. hazretlerinin veldet-i hmayunlar nc olmak zere mlzemete cihetiyle sdr olan hatt- hmayun mucibince b-iaret-i hazslisemiz defterinde mastur ve mu
A b d l h a m i d : "Gerek mlakatmzda ve gerek tahrir-i hmayunda mukaddem yazmtm; bu defa elbet emrim sdar ve nizam veririm. Heman Allah tela il hr'l-mr mesned-i fetvada karar nasib olmutur. Tamam yerini bulmu bir zat- eriftir" hatt- hmayuniyle eyhlislm hakkmdaki tevecchn gs termi ve tabu olunun medresesini ykseltmitir (Baveklet Arivi, Hatl- hmayun vesikalar, sandk 7, hatt- hmayun Numaras \22), 1 Topkap saray. Arivi, Nr. 9351.
SEKIZINCI BLM
M D E R R S L K
Daha yukanki blmde grld kayt zere medreselerdeki sras
dersleri srasiyle geUnce en aa
grp danimend olan talebe, bundan sonra olunarak nbet derecedeki Hiye-i tecrid medresesi mderris
mlzemet ve kazasker defterine liklerinden birisine tyin
olunurdu. B u ilk medrese mderris
likleri yirmi ve yirmi be ake yevmiyeli idi. Eer medreseden mezun olup mderrislik iin nbet bek leyen danimend asker snfa gemek isterse kendisine yirmi bin ake ile zeametin ilk derecesi verilirdi^. Hiye-i tecrid mderrisi olan zat terfi edince bir derece
yksek olan otuz, otuz be ake yevmiyeh Miftah medreselerinden birinin mderrisliine ve daha sonra krkh. Hri elli medreseleri mderrisUklerine yksehrdi. Bu Krkb ve Hri eUi medreseleri, Anadolu'da kz ve beylik kurmu olan yaptrm hkmdarlarm veya medreselerdi*. onlann Krkl ailelerinin olduklan
medreselerinde kelmdan mevakf erhi, makasd erhi ve Hri elli medreselerinde ise bahca Hri fkhtan hidaye tedris edilirdi'.
elliden terfi eden mderris Dhil mderrisi olurdu.
Dhil medreseleri iinde en nemlisi Fatih'in yaptrm olduu sekiz Tetimme medreseleri idi. B u Dhil medreselerinin yolu Sahn mderrishi olduu iin bundan dolay bu Dhil Msila-i ehzade vahdeleriyle Pdih kzlanun ve medreselerine yap Sahn da denilirdi. Dhil elli medreseleri ehzadelerin, Pdiahlann
trm olduklan medreselerdi*. 1 Kanunnme-i Al-i Osman, Fatih hanurmmesi (Tarih-i Osman Enc meni, a. 21). li, Knk'l-ahhar (baatlmam birinci cild), s. 24 (Ktphanemizdeki nsha) * Ktip elebi, Cihannma, s. 688. * li, Knh'l-ahbar (baslmam birinci cild), a. 24. Msila-i sahn mderris lii hakikatte dhil medreselerinden ise de Sahn- semana talebe yetitirdii iin derece ve rtbe itibariyle Hareket-i dahil mderrisliinden yksekti.
56
OSMANLI D E V L E T l N N L M Y E
TEKILATI
Mderris kudret olurdu. Fatih rislie ilk Sultan
ve kabiliyetim
gsterecek
olursa Sahn-
seman medreselerinden birisine terfi eder ve bu suretle profesr
M e h m e d ' i n kanunnmesi
zere mder
girecek olan mlzm, yirmi ake Ue tyin olunarak Fakat daha sonra Sultan II. Bayezid, Sleyman
medreseden medreseye beer ake artmak suretiyle eUi akelik mderrislie kadar kard^. Yavuz Sultan S e l i m ve K a n u n
zamanlannda Altmh medreseler de yapUarak^ yeni bir ka nunla medrese ve mderrislerin dereceleri Otuzlu, Krkl, EUili (Hri eUili), Dhil, Semaniye ve Altmh olarak artmtr. lk medrese mderrisine Hiye-i tecrid ve ikinci derece
mderrisine Miftah ve ondan daha stn medrese Krkb m derrisleri denilip bundan sonraki medreseler mderrislerin rtbeleriyle malm olurdu. Krk ake yevmiyeli olan Krkb mder risinin rtbe ve derecesi ykseldii zaman tbtida-i hri mder risi^ daha sonra oradan hareket ettii iin Hareket-i kar ve sonra Msila-i hri ve Sahn onu mtaakp tbtid-i dhil ve arkasndan Hareket-i dhil m derrislii* derecesine sahn ve mderrisi olurdu. X V I . asr ortalarma kadar Ayasofya ve Eyp medreseleri Sahn derecesinde sayUm ise de bu asnn ikinci yan sndan tibaren ayasofya Sahn- seman'dan bir derece yksek sayU m ve Eyp mderrislii ise bazan Sahn'dan aa ve bazan beraber
1 Kanunnme-i l-i Osman, s. 120, akayk zeylinde Eb'l-Meyamin Mus tafa Efendi'nin mderrislik bayatmdan bahs edilirken onun yirmi, yirmi be, otuz, Krkb, Hari ve Dahil ve daha sonra Sahn mderrisi ve ondan sonra Sahndan ehzade mderrisi ve oradanda Sleymaniye mderrisliine terfi et tiine gre jehzde mderrisliinin ahndan bir derece yksek veya msavi olduu anlalyor (Atay, a. 511), ^ li (baslmam birinci cild), s. 30. ' eyhnl-islmin bir inhas (lbn'1-emin tasnif, tevcihat vesikalar Nr. 1052) Maruz-i dileridir ki krktan mzul Mehmed efendi dilerine Cafer ele bi medresesi ibtid-i hri ile inayet buyrularak rica olunur. Mine'd-di el-fakr Mehmed afa anhu * Raid tarihinde Hareket-i dhil mderrisliine ikinci denilmektedir (C. V, s. 117). dahil rtbesi
MDERRSLK
57
ve yksek Fatih'in medreselerini
tibar edilmitir kanunnmesi kazaskerler
B u tyin
edilen
mderrislerin
iktidarma gredir. mucibince Tecrid, Miftah ve Krkl tevcih ederlerdi''. Sahn mderrisi
olan bir zat isterse be yz ake yevmiyeli taht kadklanndan birine -ki buna mevleviyyet Hri ve Dhil denilirdi- tyin olunurdu ^.
medreseleri mderrislerinin yevmiyeleri el kadla
lier ake olup bunlar isterlerse yz ake yevmiyeli
gidebilirlerdi ve yine kanunnmeye gre Hri ve Dhil mder risleri arzu ettikleri takdirde niancla ve defterdarha da gee bilirlerdi*. Sahn- seman mderrisleri merasimde sancakbeylerinin stnde yer alrlard''. el denilen stanbul, Edime ve Bursa ehirleriyle etraf ve mlhakatmdaki medrese mderrislerinden yirmi akeli bir m derris kadda gemek isterse krk be ake yevmiye ile tyin olunurdu Mderrisler, okuttuklar derslerden herhangi bir bahis zerine talebelerine mnazara yaptrrlar ve neticede iki taraf arasnda hakem olup mtalalarn sylerlerdi; her bir mderrisin talebe lerinden (mud) denilen yardmcan doent veya (asistanlar)
' Ftih'in kanunnmesinde "Sahn'dan bej yz ake Ue kadUia vusul bulur ve Ayasofya medresesinden dahi kezlik byle vusul bulur" kaydndan, Sahn- Seman Ue Ayasofya mderrisliinin aym derecede olduu anlayor. Fakat X y i . asrn ikinci yansmda Ayasofya'mn derecesi Sahn'dan yksek ve Eyp mderrislii ise Sahn'dan aa Dhil ve bazan Sahn'dan yukar itibar olunmutur. Mesel 1013 H . (1604M.)'de Eyp mderrisinin derecesi altm ake den tenzU olunarak Sahn payesine indirilmi ve sonra da Sahn'n stnde tutul mutur (Aty, s, 594, 749). Bu ekU, mderris adedine ve onlara derece bulmak itibariyle zaman zaman tebeddle uradm gstermektedir. Bazan bulunduu medresenin derecesi ykseltilmek suretiyle bir mderrislik derecesi arttrlm olduu gibi dier bir mderrisin tyininde de o mderrisin rtbesine gre hal-i aslisine indirilirdi . ^ h, Knh'l-ahbar (baslmam ktphanemizdekibirinci cild), s. 24. ' Kanunnme-i l-i Osman s. 20. " " " s. 14, 20. " " " s. 20. ; li, c. I, s. 36. "el tjar stanbul ve Edirne ve Bursa medarisine ve bunlarm havalisindeki kasabatta vki medarisin gzidelerine mahsus olur.."
58
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E TEKLTI
vard. Mderris vefat edecek olursa talebeleri dier bir mderrisin dersine devam ederlerdi^. Kanuni Sultan
ayn
derecedeki
S l e y m a n , ismine mensup olan Sley
maniye medreselerini yaptrdktan sonra medreselerde ve mder risliklerde deiiklik yapld. Elli dahil mderrisliinden Sahn- seman mderrisliine ve oradan da Altml ve daha sonra Sley maniye medreselerinden birine geilir ve buradan am, da Bursa, Edirne ve stanbul kaddklanndan birisine Halep, tyin Badad kadlklarna geilir ve pek ziyade fazi ve kemali olanlar olunurlard *. Daha sonraki tarihlerde medrese adedinin artmas zerine medrese dereceleri de deitirildi; baz medreseler bilfiil seman'da Sahn- mderris olmayanlara Sahn- seman payesi ile tevcih
olundu ve dierleri de byle deiikliklere tbi tutuldu; Sahn- seman'dan sonraki medrese dereceleri Sleymaniye medreselerine gre ayarland'. Sahn mderrisUi bir zamanlar en son yksek mderrislik iken Sleymaniye medreselerinin yapdmas zerine -ayn zamanda mderris cihetinden de- ehemmiyetini kaybetti. Sahn- semana kadar km olan bir mderrisin derecesi artnca oradan Ibtida-i altml ve sonra Hareket-i altml, Msila-i Sleymaniye, Sleymaniye ve en son Dr'l-hads mderrisi olurdu; bilmnasebe daha yukanda beinci blmde Sleymaniye medre seleri sna ksmnda Hmise-i grld Sleymaniye zere X Y I I I . asnn adiyle bir medrese ilk yansnda daha Msila-i Sleymaniye medresesi ile Sleymaniye medresesi ara derecesi
1 akaytk tercmesi (Mecd), s. 136, 155, 160. ' l i (Baslmam; birinci cUd), s. 23 - 24. Bu derece mnasebetiyle eyhulislmm bir arizas : Mruz- dileridir, Msda-i Sleymaniye ile Selanik'te Ahmedbey mderrisi S l e y m a n E f e n d i , yerinde Sleymaniye itibar olunub ve tstanbuPda ibtida-i hari ile odaba sabk mer Aa der mescid-i Ma/mud /ndi mderrisi t s h a k E f e n d i dileri yerinde ikinci hari (yani hareket hari) itibar buyrulmak rica olunur. Mine'd-di Mehmed afa anb Sadr- zam eyhuUsImm bu inhasm pdiha arz ile iradesini aldktan sonra eyhulislmm takririnin zerine.. "Sah. iaretleri mucibince tevcih olunmak bu yruldu sene 28 c (Cemaziyelhr) 1115" kaydiyle inhaun ka buln bildirdi (Emri tasnifi, Ahmed slU vesikalar, Nr. 2443^.
MDERRSLK
59
konulmu ve bu tertip kadar devam ha ren rinin arz etmitir^. Btn mderrislerin etmeleriyle ve Hiye-i
Osmanl medreselerinin tyinleri evvelce
kaldnlmasna Pdi
kazaskerlerin
yaphrken X V I . asr ortalarndan itiba ve Krkh medreselerinin mderrisle mderrislerinin inhas zerine daha yukan medreselerin sadr- zam vastasiyle
tecrid, Miftah
kazaskerler
tyinleri olmtr.
eyhulislmm
Mderris tyini
hakkmda bir fikir vermek iin onun tarafndan da
eyhuhsPdiha
lmn, sadr- azama yazmas ve aynen aaya yazyorum :
arzolunarak iradesi abndna dair bir takrir ile telhis suretlerini eyhuhslmn, sadr- azama, m derris tyini hakkmdaki takrisi : Medrese-i Sleymaniye, Esmihan Sultan mderrisi M h a r rem-zde Halil snda Mehmed Efendi'ye, Yeri ah Sultan mderrisi Efendi'ye altm Efendi'ye Msila-i Sleymaniye ile. Yeri EdirnekapEfendi'ye Efendi'ye Efendi'ye Efen eyh
Mihrimah Sultan Yeri Yahya
mderrisi A h m e d Efendi mderrisi
hareket-i misUyesiyle. Yeri Sahn mderrisi M e h m e d altmla. Ahmed
sahnla. Yeri, Efdaliye mderrisi A b d u l l a h E f e n d i ' y e Msila-i sahnla. Yeri Hasan Efendi mderrisi M e h m e d e y h dhil hareket-i misUyesiyle. Yeri Hsamiye mderrisi M e h m e d
E f e n d i ' y e dhil ile. Yeri eyhulharem mderrisi m e r di'ye hri hareket-i misUyesiyle. Yeri Krkdan munfasl Mehmed E f e n d i ' y e hri elU ile. Dr'l-hads Sinan Paa sahn mderrisi
Medrese-i Bekir risi A b d u l l a h Ltfullah
Eb
E f e n d i ' y e altmla. Yeri Nianc Mehmed Paa mder E f e n d i ' y e sahnla. Yeri Haydar Paa mderrisi msila-i sahnla. Yeri skdarda Rum Efendi'ye
^ MderrBerm oalmas medreseleria derecelerinin deitirilmesine sebep olmutur. Mesel X V I . asrda Msd- sahn mderrislii pek mahdud iken X V I I . asrda Sahn- seman mderrislerinin adedi krk sekiz ve daha sonra da bir misli artmtr. 1300 H . (1882 M.) muayyen bir kadrosu olmayarak miktar artp eksilen btida-i hri mderrisliinden sonra muayyen kadrosu olan Horeket-i hri mderrisleri krk ve Ibtida-i dahil krk sekiz, Hareket-i dhil mder risleri otuz iki, Msda- Sahn seksen sekiz, Sahn- seman sekiz, tbtida-i altml krk sekiz ve Hareket-i altmh medreseleri otuz iki idi {Ankara Vilyeti Salna mesi sene: 1300 H).
60
OSMANLI D E V L E T N l N L M Y E T E K L T I
Mehmed Paa mderrisi H s e y i n Yeri med Ali ekmece'de Abdsselm
E f e n d i ' y e msda-i ahnla. Yusuf Efendi'ye
mderrisi
dhil hareket-i misliyesiyle. Yeri Hmid Efendi mderrisi M e h E f e n d i ' y e dhil ile. Yeri Sayyadha mderrisi N m a n hri hareket-i misliyesiyle. Yeri krktan mnfas E f e n d i ' y e hri elli e. Sadr- zam bu inha dolayisiyle Pdiha aadaki telhisi arz ediyor : Faziletl mmdr. IV. Mehmed bu telhisin zerine (vech-i merh zere verdim) hatt- hmyuniyle tyinleri kabul etmitir. Bu takrire mderrislerin dereceleri bata gelen Dr'l-hads hri olarak : Medrese-i Sleymaniye, Msda-i Sleymaniye, Hareket-i altmh, Ibtida-i altmh, Sahn- seman, Msda-i sahn, Hareket-i dhil, tbtida-i dhil, Hareket-i hri, btida-i hri olarak tesbit edilmi olup bunlardan daha aada Krkh, Miftah ve Tecrid medreseleri vardr; yine bu takrirde medreselerin ve derece ile hangi rtbe verildikleri grlmektedir. Bu kayda gre X V I I . eyhuHslm Efendi tertib ve iareti meibince tevcih ve ihsan buyrulmak bbmda ferman evketl pdiahEfendi'ye
asrdaki medreselerin dereceleri en yksek ve son mderrislik olan Dr'l-hads ile beraber on bir olup bundan aa Krkb, Mif tah ve Hiye-i tecrid mderrislikleri geliyordu. Takrirdeki (ha kayd mderrisin bir evvelki mderrislik derecesinin reket-i misliyesiyle)
maa ile nakline ait olup bunun terf mderrislik artmasiyle yaplm demekti.
XVI.
VE XVII. YZYILLARDA YOLU N B A Z I KAYITLAR yirmi
MDERRSLK emseddin
Ahmed
isminde
bir mderris ihtida
ake ile Burso'da Molla Hsrev ve yirmi be ile MoUa Yegn, otuz Ue talk mderrisUklerinde bulunduktan sonra krk ake Ue stanbul'da Davud Paa mderrisi olup sene sonra yerinde derecesi arttrUarak elli ake ile yine orada kalm ve daha sonra Mihrimah Sultan mderrisi oradan Sahn- seman mderrisliine ve Sahn'dan altm ake Ue Ayasofya ve sonra Sultan Selim mder-
MDERRSLK
61
risliklerine gitmitir^.
geerek
buradan da Medine-i Mnevvere kadna
A l d d i n isimli bir mderrisin tercmeihalinde de evvel Hiye-i tecrid mderrisliinden otuzla negl, krkla Davud Paa, elli Ue Trabzon'da Sultan mderrisi ve oradan Manisa mderrisi ve Mfts ve onu mtaakp Sahn- seman ve arka sndan altmla Ayasofya mderrisi olduktan sonra Badad kads olmutur^. Keza vaz Efendi'nin tercmeihalinde : R s t e m Paa tecrid
mensuplarndan olduu iin paasnn iltimasiyle Hiye-i rislie getirilmi sonra srasiyle krkla Davud Paa
mderrislii yapmadan bir rtbe stn olan otuz akelik mder mderrisi olup birka gn sonra yerinde terakki ile Hri mderrisi olmu ve yine aym derece ile efendisi Rstem Paa medresesi mderris hine tyin edilmi ve sonra terfi ile Haseki Sultan mderrisi, Sahn mderrisi ve altmh Muradiye mderrisi, Ayasofya m derrisi, Sleymaniye mderrisi, Edirne'de Sehmiye mderrisi olduktan sonra Bursa kaddna tyin Feyzullah edilmitir'.
Efendi'nin tercmeihalinde : yirmi be ake
ile Hatice Hatun mderrisi ve sonra pye-i selsin ve erbain ile (yani otuz ve krk akahk medreseler) mderrislik ederek krk ake mderrislikten mzul iken eUi akahk Hri den Mihrimah Sultan mderrisi olmutur*. Daha yukanda e m s e d d i n A h m e d E f e n d i ' d e n bahsedideitirilmeden medreselerin
Urken grld zere bir mderrisin medresesi
ayn medresede mderrishk derecesinin ykseldii grlyoy. Yine bunun gibi 996 H . (1588 M.)'de Kalenderhne mderrisi R d v a n E f e n d i aym medresede Sahn mderrisUi payesi alm ve buradan da Edirne'de kinci Bayezid medresesi mderrisliine terfi et tirilmitir*. Mderris adedinin ve terfi edeceklerin ziyade-
akaytk zeyli, Atay, s. 108.

s. 109. " s. 291.
'
540.
s. 510.
62
ligine gre daha byle yerinde dereceleri ykseltilen mderrisler grlyor^. Bir mderris kanun zere Sahn- seman'dan sonra altml mderrisliine ve oradan da K Y I . asnn ikinci yansnda S leymaniye mderrishine gemek cap ederken bazan kanuna aykn olarak Sahn- seman'dan dorudan doruya Sleymaniye mderrisliine Mahmud, terfi ettirihrdi; Mehmed mesel ulemadan Bedreddin Sokullu Paa'nn hocas olduu iin
Sahn mderrishinden Sleymaniye mderrisliine geirilmiti *. Bilmnasebe yukanda grld gibi mderrislerin dereceleri gibi medreselerin de dereceleri deitirilebUr; mesel Krkl bir medrese Hri, Hri medrese Dhil olabilirdi; bu hal mderris adedinin medrese adedinden ok olmasmdandolay idi. Mesel 1033 H . (1623 M.)'de Hri medreselerinden olan Mehmed Paa medresesi mderrisUi Dhil medreseleri arasna almarak Sahn- seman medreselerine mahre olmutu*. mderrisUe indirilmiti *. Ve yine Dhil mu* ve Bahkesir'deki Kadri Yddnm Yine bylece elU ake ile Seluk Sultan mderrisUi 979 H . (1571 M.)'de krk akeUk medreselerinden Soukkuyu (Piri Paa) medresesi de Hri mderrisUine tenzil olun Bayezid mderrisUi Hri derecesinde iken pye-i sahn (dah) tibar edilmiti *. Bursa'da E f e n d i medresesi mderrisUi krkh mderrisUklerden ehzade medrese iken Hri derecesine kanimt ^. IstanbuVda olmutu^ ve (ah Sultan) olunmulard akayk zeyli, Atay, s. 124 ve ftyhulislmm bir irAaa, Topkap Arivi
Nr. 1639, iene 1192.
si mderrisUi elU ake iken 955 H . (1548 M.)'de altm akelik keza Sinan Paa Dr'l-hadisi (Divanyolu'nda) Sultam itibar altmh 1032 Muharrem (1622 Kasun)'de ve Eyp'te Zal Paa medresesi 1028 H . (1628 M.)'de
s. 124.
" s. 744. . 18.
527.
. 558, " " " " . 491,
5. 14.
s. 752,753.
MDERRSLK
63
Eyp medresesi mderrislii 994 H . (1586 M.)'de Sahn- se man'dan aa tibar olunurken sonradan altml derecesine kanlm ^ ve bir mddet sonra Sahn'dan aa tibar olunmu ve bir ara da Elli, ltmb medreseler srasma abnnutr^. Medreselerin Dhil, Hri itibar edilmeleri mderrislerin okluundan ileri gel mekte idi. Bu suretle Hri medreseleri ve mderrislerin rtbeleri Ibtida-i hari ve ondan sonra bir derece yksek tibar edilen Hare ket-i Hri ve keza Dhil medreseleri de Ibtida-i dhil ve Hareket-i dhil olarak ikier ksma ayrdmtr. Bu Hareket-i hri ve Ha reket-i dhil medreselerine ikinci medrese de denilmitir. Mesel M e h m e d isminde bir mderrisin tercmeihalinde pye-i sahn yani Dhil medreselerinden olan Mahmud Paa mderrisliine ve oradan da Gazanfer a payesine tahrik yani Hareket-i dhil derecesine alnarak buradan da Sahn- seman medresesine getii grlyor ki bu kaytlara gre Mahmud Paa mderrislii tbtida-i dhil ve Gazanfer Aa mderrisUi de Hareket-i dhil demek oluyor^. Yine sonra da Sahn bunun gibi Zal Paa sultam mderrisi geiliyordu*. XVII. asrda tbtida-i dhil ve Gazanfer Aa Hareket-i dhil olup bundan mderrisliine B u misaller daha oaltdabilirse de bu kadan
kfi grlmtr.
Krk medreselerinden sonra Hri, Dhil ve Sahn mderris lerinin yevmiyeleri hep eUier ake ise de aralarnda rtbe ile derece farklar olduu gibi Sahn- seman'dan sonraki medrese lerin de Sleymaniye mderrisliklerine kadar yevmiyeleri ket-i altmhdan bir derece aa idi. alt mar akede olup fakat tbtida-i altmh derece itibariyle Hare
MDERRSLERN
MTHANLARI
Herhangi bir medresede mnhal olup oraya ayn derecede birka mderris
talip olursa aralarmda imtihan yaplrd. Bunun
iin mderrislere herhangi bir mesele verilerek hem takrirleri dinlenir ve hem de o mesele zerine bir risale yazdrdrd. Bunu 1 akaytk teyli, Atay, s. 573.
" " " s. 124, 129, 520, 573, 593, 749.
3. 744.
. 748.
64
mtaakp bir heyet tarafmdan tetkik eden risaleden sonra kim muvaffak olmusa mnhal medrese ona tevcih edirdi.
Mderrislerin imtihanlarmda kazaskerler de bulunup imtihan umum muvacehesinde camilerin birisinde yapdr ve tertip edilen sual medresenin ve mderrislerin dereceleriyle mtenasip olurdu. Mesel 935 H.(1528 M.)'de Sahn- seman mderrisliklerinden birisi inhl ettiinden bu mderrislie Sahn payesinde olan Edirne Dr'l-hadsi mderrisi skbl s h a k ve erefeli (Edirne'de) mderrisi i v i - z d e M e h m e d ve Bursa Sultaniye mderrisi I s r a f i l - z d e - F a h r e d d i n Efendiler taUp olmulard. Bunun zerine RumeU kazaskeri F e n a r - z d e M u h y i d d i n ve Anadolu kazaskeri K a d r i Efendilerin huzurlariyle Ayasofya camiinde yapdan imtihanda usul-i fdcdtan telvih ve tavzihten taan- rviden ve kelmdan erh-i mevakftan itimad (el-Maksad's-sUs f'l-timad) bahsine ve hidaye (fkh)dan ribevaya dair^ sondan suallere cevaplar kaleme ahnmtr. Bunlardan her biri sinin verdii cevap grlp kendilerine de gsterildikten sonra her bir mderris kendisinin verdii cevaba dair aralannda mna zara yapmlardr. Bunlardan i v i - z d e muvaffak olmu ise de F e n a r - z d e M u h y i d d i n Efendi'nin, ceddi Molla Fenar'ye kar hrmetsiz hareketi sebebiyle hakkm kaybetmi ve I s r a f i l z d e surunu alarak Sahn mderrisi olmutur*. Yine seman bunun gibi 966 Muhanem (1558 Ekim)'de Sahn-
mderrislii mnhal olup yapdan imtihanda
kazasker
H m i d E f e n d i ile A b d l k e r i m - z d e bulunup tefsir, hidaye

^ akayk tercmesinde Hidaye'den riba bahsinin sorulduu ve tyi'de ise belagatten Miftahdan sual olunduu beyan edilmektedir. Ben akayk tercmesinin kaydm tercih ettim . akayk tercmesi, s 447, 448, 470 ve Aty s 134. i v i - z d e M e h m e d E f e n d i imtihan kazanm ise de telvihten (taan-rvi) bahsinde M o l l a Fenar'nin bir kavlini ( J j kle) ile irad ettii ve bu hususta Fenar-zde Kazasker M u h y i d d i n E f e n d i ile mnakaa yapt iin kazanmasna ramen hakkm kaybetmi ve hatta kazaskerin Pdiha ikyeti zerine cezalandnimasma irade sadr olmu ise de vezirlerin efaatleriyle i v i - z d e cezadan kurtulmutur. F e n a r - z d e M u h y i d d i n Efendi'nin m kudreti yoktu ve ceddine verilen imtiyaz sebebiyle krk ake mderrislikten yle-byle yetimiti. i v i - z d e M e h m e d E f e n d i 945 H. (1538 M.) de eyhlislm olmutur.
MDERRSLK ve b u Melek (usul-i fkhtan menar erhi)'den^ verilen
65 mesele
zerine risale kaleme alnm ve neticede Sahn mderrislii T o s u n Efendi'ye Hri verilmitir^. pyesindeki bir mderrislik iin krk akeli mder
rislerden buraya talip olan drt mderris arasmda imtihan yapdmt'. Ksesi B u imtihanda Mehmed kazaskerlerden E b u s s u u d ve M i r i m
Efendiler bulunmular ve imtihan K o n y a b kazanarak Hri mderrisi olmutur*.
Abdurrahman
Efendi
Yine krk ake mderrisHkten mazl olup mnhal bekleyen mderrisler arasnda Hri medreselerden Ali Paa medresesi
mderrisUi iin Zeyrek comiire'de imtihan aarak kazaskerlerden Bostan-zde ve D k m e c i - z d e ' l e r i n huzurlariyle hidayenin
kitab- icaresinden taUp arasnda imtihan yapdmtrr*. I I I . Murad'm validesi de skdar'da yaptrm Nurbnu olduu Sultan 991 H . (1583 M.) medresesine
kIUyesindeki
^ UBUI- fkltan olan jl_^'^ljL. Menr'l-envar, Hafzddin mer Ne8ef'nin(vefat701H. = 1301M.)olup bunu t b n Mel ek'ten baka bir ok ulema da erh etmiler ve haiyeler yazmlardr.
' akayk zeyli, Atay, s. 51 ve yine elU ake yevmiyeli Rodos Sultaniye mderrislii imtiham, s, 177. ' akayk tercmesi, s. 502. Mderrislerin krtan yukan Hari mderrisliine gemeleri ok zor olurdu; nk medrese az ve mnhal bekleyen mzul krkh mderrisi ok olduundan bir aa kendisine gvenen bir hayli talip kard. Bu hususta Vakanvis Raid'in aaya naklettiimiz mtalas dikkati calibtir (C. III, s. 119.) 1115 H. (1703 M.) senesinde eyhlislm Efendi, Hri mderrisi olmak iin nev bet bekleyen krk akeli mderrisler arasnda imtihan yapmak isteyerek infisalleri on sekiz seneden aa olanlarm imtihana girmiyerek bundan yukan olanlarm imtihana girmelerini emretmitir. R a i d E f e n d i bu tarihte krktan mzul olarak nbet beklemekte ise de mazuliyet mddeti on sekiz seneden aa olduu iin imtihana girememi ve imtihana girenler iin unlar kaybetmitir : "Bir ka prin furuan dkkn, tahsil-i maalarmdan birer senbU ile kyafet lerin tebdil edip hri doiyesinde meclis-i imtihana dahil ve dil-hah zere muradlarma nail oldular. Filvaki o makule koltuunda mutavvel (belgatten )grnr bir ka echel birer mdumeye (eski defterde kaytl ismi var fakat binas yok olmu medrese) tyin olmalariyle bnyn- rabet-i Uim mnhedim oldu" diyerek imtiham, attar ve bakkallarm ne surettie kazandklarm beyan ediyor. Aty, s. 121. ' Aty, s. 526. Bu, akayk zeyli. Aty'de daha byle misaller vardr. Ezcmle s 288 Bu klliyye Cami, medrese, Dr'l-hadis, Dr'l-kura, imaret, hastahane ve mektep ile misafirler iin handr (Hadikat'l-evami, c. II, s. 182).
lmiye Te^kMu, 5
66
altm akeli mderrisler arasmdan Ayasofya mderrisi e m seddin E f e n d i mnasip grlp Ramazan ibtidasmda En'am (J>l yet-i kerimesinin tefsirinden ders suresinden
takrir etmesi emredilmiti. Bunun zerine her dereceden ikier mderris davet olunarak Zilhicce ibtidasmda (16 Arabk 1583) akdedilen mecUste bu hususta kaleme alm olduu Risale okunup takdir olunarak kendisinin verilmitir ^. I I I . M e h m e d ' m validesi Safiye Sultan, 1006 H . ( 1 5 9 7 iki, muidine de mlzemet
M.)'de medresesini yaptrnca ihtida E b ' l - m e y a m i n M u s t a f a E f e n d i ' y e -ki daha sonra iki defa eyhlislm olmutur- tevcih ettirerek En'am evveUnden ders tyin olundu. Sahn pyeh m derrislerden N e f e s - z d e ile Y a v u z Efendiler mnazaray idare ettiler. Yine her payedeki mderrislerden ikier kii Sleymaniye camiindeki itimaa davet edilmilerdi. E b ' l - m e y a m i n M u s t a f a E f e n d i muidine,kendisine verilen dersi okuttu, bunun zeri ne mnazara yapdd muvaffakiyeti sebebiyle E b ' 1 - m e y a m i n ' in talebeleri kazaskerlere ve sairlerine tevzi olunarak muidi de mlzemete nail olmutu ^.
MDERRSLKTEN
KADILIA
GEMEK
Mderrislerden Hiye-i tecrid (yirmi, yirmi be ake yevmiyeh ilk mderrislik) mderrisliinden itibaren en son mder rislie kadar herhangi bir mderris derecesine gre bir kadha geebilirdi. (ile) Yirmi il otuz aka yevmiycH bir mderris yevmiyeli mderris, Kaza Kaddklarna ^ elli ake yz elli
akelik sancak kaddklanna* ve Sahn Msr
mderrisleriyle Altml
mderrisler mevleviyet tbir olunan be yz akeli am, Halep, vesaire gibi eyalet kadhklarma tyin olunurlard. X V I I . kaybettiin asrda Sahn- seman mderrisUi eski ehemmiyetini
den bura mderrisleri her zaman byk kadlklara tyin olun1 akayk zeyli, Aty, s. 441. s. 512. s. 46, 56. 120. .44, 52, 56; li (baslmam birinci ciU), s. 27.
MDERRSLK
67
mayarak altm ake yevmiyeli mderrisler tercih Bu hususta kadlk ksmnda malmat verilmitir.
olunurlard ^.
MEDRESELERN
BOZULMASI
Daha evvelki tarihlerde mderrislik kanununa aykn tek tk yapdan usulszlkler istisna edilecek olursa bilhassa X V I . asr sonlarma doru hem mderris kaUtesi itibariyle ve hem de tedrisat ve talebe cihetiyle medreseler bozulmaa balam ve seneler getike bu bozukluk artmak suretiyle devam etmitir. Medreselerin bozulmasnda tefekkr, faaliyete getirecek
olan matamatik, kelm ve felsefe birinci derecede m
(hikemiyat) gibi akli ilimlerin X V I . asr sonlarna yakn Molla Kuu, bn
terk edilerek bunlarn yerine tamamen nakl ilimlerin kaim olmas olmutur. zamanlara kadar Osmanh medreselerinde ulm- akliyeden i/m-i hikmet (felsefe) dersi okunup bu ilme dair e m s e d d i n Fenar, Kad-zde-i Rum, Hoca-zde, Mrim Ali Meyyed-zde Abdurrahman, elebi,
K e m a l ve K n a l - z d e A l i Efendiler gibi X V . ve X V I . asr lardaki mtefekkir limler tarafmdan kymetli eserler telif ediUp okutulduu halde sonra baz eyhulislmlarm telkinleri Ue hikmet dersi medreselerden kaldrUarak bunun yerine zaten mev cut olan fkh, usI-i fkh ilimlerine geni yer verilmitir*. Bundan baka medreseler kanununa aykn olarak mdaha leler vukuu ve bir ksm ulema zadelere on be yandan evvel mderrislik rslan verilmesi, medreselerin inzibat kalmayarak talebelerin para ve rvet Ue mrettep ulm grmeden mderris olmalan ve buna mukabU bin mkiUtla medrese grp miUzm olmalanna ramen UtimaslUann derslerini tyinleriyle
bunlarm tyin edilmemeleri ve bu suretle mdenisUe gelenle rin rslanndaki kayt gibi ^ U U I | 1 ; ^ I lem'l-ulemai'l-mtebahhirinden sarfnazar orta derecede bUe ehliyeti haiz olmamalan medreselerin bozulmasnda mU olan dier sebeplerdendir. Kanunnme-i l-i Osman, s. 20; akayk zeyli, Aty, s. 27, 39, 43, 115,
282, 288, 318. 323.
Kef'z-znun (Maarif Vekleti tab'), s. 680.
68
Fatih

Sultan M e h m e d , medrese ve mderris iine ok
dikkat eder, bazan derslere gider dinler, zeki olanlar renir, gerek aa medreselerde ve gerek tetimmelerde emsile (sarf) den itibaren Isfahan diye mehur olan kelmdan ^ J l t e v a l i okuyan mstaid talebelerin defterini tutarak erhine ve oradan usul-i fkhtan telvih ve tavzih derslerine varnca ders yanmda saklar, mderrishk ve kaddk mnhal olunca bunlardan mlzm olan lar tyin ederdi 1, II. Bayezid zamannda Pdihn mdahalesiyle Zamiri Efendi iltimas balad. Bayezid, kendi kullarndan Meyyed-zde Abdurrahman mahlash H a m z a bunun o dereceye
N u r e d d i n ' i Sahn- seman mderrisi yapmak istemiti; kazasker kadar ilmi kudreti olmadn sylemesi zerine Padiah : "Fnn-i hyeden okutmaa kadir deilse kfiye (nahiv den) nin erhlerinden mutavasst nam kitaptan ders vermee kadirdir" diye mukabele etmi ve tyin Mehur t b n rahman etmek Efendi ettirmitir*. Abdur
K e m a l , kazasker M e y y e d - z d e mensuplanndand; iin kanun eyhlislm hilfna
bulunduu
srada Meyyed-zde'nin olu A b d l v e h h a b E f e n d i ' y e iyihk isteyerek bunun Abdlvehhab E f e n d i ' n i n krk ake yevmiyeh bir mderrislie tyinini vezir-i zam Makbul i b r a h i m Paa'dan rica etti ve o da bunu kazasker Fenari-zde Muhyiddin Efendi'ye sylemiti; halbuki o tarihe kadar krk ake ile yekden mderrishk yalnz F e n a r i z d e evldna mahsus olduundan kazasker bu tevcihe yanamamakla beraber tamamen de red etmiyerek Efendi'yi Paa otuz ake yevmiyeli Abdlvehhab brahim Perviz andarl-zde
medresesine tyin edip brahim Paa mderrisi
E f e n d i ' y e de krk ake ile Mahmud Paa mderrisliini tevcih eylemiti'. Baz pdihlar, saray mensuplarnn tesirleriyle hatt-
hmyun gndermek suretiyle ehliyet ve kdem aramadan baz ahslan, birden hyakatleriyle mtenasip olmayan mderrishk ve kadla tyinlerim emrederlerdi. Ulemadan T a b i b
^ Latifi tezkiresi, s. 61. " akayk tercmesi (Mecd), s. 3 4 7 . Aty (akayk zeyli), s. 3 2 .
olu
Ehli
MDERRSLK
69
mahlaB bir zat, Gelibolu kadlna ehliyeti haiz olmayan biri sinin tyinini haber almas zerine kendisi dururken byle ehhyetsiz birisinin tyinine hayret ederek o srada Rumeh kazaskeri bulunan B o s t a n - z d e ' y e u kt'ay gndermii. Bihamdillah zamn- devletinde Bu kr-i mkili kime soralm Gelibolu'da n-ehlin kazas Temeyyz ehli v n-ehl olunurken eriri fazida sen otururken Aceb caiz midir ehli dururken?
Ehl'nin bu manzumesine kar Bostan-zde tyin ettii nehlin Pdiahm hatt- hmayuniyle olduunu beyan yollu aa daki manzum cevab gndermitir: Tecahl eyledin ey merd-i arif Gel insaf eyle ne itsin kazasker Sual ettin cevabn bilrken Efendi hatt- sultani dururken
963 H . (1556 M.) senesinde Edirne'de erefeli medresesi m derrisi D e r v i man'n olu E f e n d i vefat etmiti; bunun muidi olan M u h Bayezid rica ettiinden istei yaplmtr*. mderrislerin y i d d i n E f e n d i ' n i n mlzm olmasm K a n u n i S u l t a n S l e y XVI. asr sonlannda medrese talebeleriyle
durumlar hakknda o devirde hayatta
olan mverrih l i , be
madde zerine aaya hulsa ettiim mtalalarda bulunmak tadr ki bu szler o tarihlerdeki medrese ve mderrislerimiz hak kmda bir fikir vermee kfidir. "Zamammzda istifadeleri ( X V I . asr sonlannda) mderrislerin haf tada drt derse devamlan ve danimendlerin dersleriyle itigal ve muhal oldu" dedikten sonra birinci madde olarak "mderris vard ki ayda bir kere derse varmaz; nice varsun ki okutacak talebe bulunmaz ve bulunsa da kendusi ders vermee kadir olmaz. Bazlanna gre bu ihmal ve HyakatsizUe sebeb, mevah-zdelerin meydan almasdr; bunlardan Pdih bocalan, oullan ya on drt ve on bee geHnce ihtida eUi akeh Dhil mderrisi ve eyhlislm olu ise aym sinde elli akah Hri mderrrsi (sonra o da Dhil mderrisi olurdu), kazasker oullan ihtida krkar ake medrese mderrisi ve taht yani eylet kaddan oullan ise yirmi beU ve otuzlu medreselere hi sra beklemeden kk yata mderris oluverirlerdi." Ali
~ ^ Aty (akayk z^li), s. 446. 2 Mhimme defteri, Nr. 2, s. 13.
bu gibilere :
70
"Tartk-i tahsilde kendlere hareket lzm olmayp yani hi bir medresede sra tahsi grmeden beikte iken mlzm, sz sy lemee ve kudreti olduu zaman mderrisUk almaa yol adr yol bulu yana gelince mollaha (byk kadda) doru
alr, tra gelinceye kadar, menasb ve medarisi dolar ve tra geldikten sonra be yz ake mevleviyete ulab ve nadiren eline kitab alsa bile o da muhazarat, cnk ve gazeliyattan ibaret kahr" diyor. Yine l i ' y e lere hakik gre aym asr sonlarnda bozukluun ikinci sebebi bu mevali-zdelerin pek ksa zamanda elde ettikleri derece medrese talebelerinin varmalar deta muhal oldu Rumeli halkndan iltimasyoluna undan evld- etrk medreselere rabet gstermez olmulard ^. Bozukluun nc sebebi Anadolu ve olup lariyle byklere intisap etmi olanlarn tahsil medreselerde mrettep Drdnc ve beinci llmemesi hamilerinin ilmiye
grmeden
girmi olmalan idi*. derece ve kymetinin
sebep rvet ile mdenislik ve sebep de idi. ehl-i ilimle cahilin
kaddk elde edilmesi^
lmiye snfnn bu bozukluu sebebiyle 111. M u r a d , sadr- zam vastasiyle kazaskerlere bir hatt- hmyun gndererek ceddi F a t i h Sultan M e h m e d ' i n medreseler hakkndaki kanun-
^ ".. pes evlad- etrk nice jugl etsinler, medaris-i haliyede nice tahsiI-i ilm etsinler; anlar evahir-i mrlerinde varanuyacaklar mansba bir elebi, jeref-i nesebi basebiyle saba leminde vasd olur" li, baslmam c. I, s. 29. ' "Evld- etrakten mstaidlerin ekbire intisablar Paa ve Aalara istinad birer tarkle okuyup yazmadan ve yorulmadan mlazm ve mderris ve kad olmalar idi" li, c, I, s. 29. * Mderrisin ve kuzatn cahil kalmalardr ki fi zamanina ilme rabet yok; cahil maldarm riayeti, eshab- fezailden artuk. Cemi-i manasb lyk ve mna sibine verilmez, belki rvet salub arz- niyaz edenlere verilir; bu sebeple gerek mderrisin, gerek kuzat- mteerrin ekbire istinada alr; onlara ittik ile cemi-i mal edip kat'- meratib saiyinde fzela-i asr olanlarla yanur; maahaza onlar geerdi." Sahn- medris bir mekteb oldu sibyana Mizc- din zayf oldu zt-i er'-i kavim Ciham olan; uak tuttu alem oldu adim Mderrisin ise sibyan- vcib't-tlim iinde hizmet-i fetvaya lyk dam yok Sorulsa her biri molly- vcib't-tzim A l i , Knhlahbar (baslmam birinci cild), s. 33.
MDERRSLK
71
unun tamamen tatbikini emretmitir. 2 aban 985 1577) tarihli olan bu hatt- hmyunda yle
(15 Ekim
denilmektedir i.
"Hlen tarik-i ulemaya hayh ihtill nz olub kanun-i kadim-i Sultan Mehmed Gazi zamamndaki gibi gzedilib zaman mzda dahi ahsen olmak muradmdr. imdi kanun gzedUmemekle mderrisin ve talebe ugldan kalmlardr. Kuzat- askere muhkem tenbih oluna ki mderrisin ve talebe tekmil-i mddet-i rfiye etmedin feragat ettirib har mansba sevk ettirmiyeler danimendler dahi aa medreseden ugl miktarn mevahye aldrmayalar. Kazaskerin marifeti ve etmedin
olmadn kimesneyi
kabul etmiyeler. V e dahi mderrisler var imi ki akesi ve dersi almayb mcerred har mansba vesile olmak iin tevcih olunur imi ve ol makuleler cemiyet eylemeyib ve ugl etmeyib zamanede ugl edenlere mzahim olurlar imi. 01 makule mderrisler r e f olunub min-bd arz olunmya, velhasd menasb ehhne sevk olunub ilmi ve fazh olanlar ve maharet-i tmmesi olanlar terbiye olunub riayet oluna. Kimesnenin iltimasiyle n-ehle mansb arz olmaya. Bdelyevm bu vaz'a muhalefet ve emre mugayir ki vaz' iitile, zaran kenduleredir, bilmi olsunlar, gzlerin asnlar. Gelmi ve gelecek kuzat- askire tenbih ve te'kittir".
Bu hatt- hmyunun tesiri olmad bozukluklarn devam etmesinden ve genilemesinden anladyor.
YKSEK
DERECELI
ULEMA
EVLADNN
MTYAZLARI Dersten icazet alarak mlzemete nail olan bir danimend, aa medreselerden itibaren alp imtihan vermek suretiyle mderris veya kad namzedUine kadar kar ve mnhal vukuunda tyin olunurdu. Fakat yksek dereceh ulemann oullan babalanmn igal etmi olduklan mevki itibariyle derecelerine gre defaten Miftah, Krkh, Hri ve Dhil mderrisi oluverirlerdi. Bu diye 834 ulema oullanndan ilk imtiyaz mehur Molla Fenan mehur olan emseddin Mehmed b . Hamza'nm (vefat
Recep=:143 Mart) oullarna ve torunlarma verilmi olup
bunlar, mderris olduklan takdirde krk ake ile tyin olunur' KanunnSme-i Osman (Esad Efendi kitaplar), Nr. 2362.
72 lard^.
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E TEKLTI Daha sonraki tarihlerde ulema oullan hakkndaki bu
imtiyaz genilemi ve bu suretle ilmiye smfnda bu gibiler hak kmda ehliyet ve istihkaka bakdmyarak imtiyaz sayesinde pek ok kdemli, sra bekleyen namzedlerin yerlerine bu imtiyazldar az zamanda sramak imtiyaz, det tyin olunurlard. Filhakika mnasna iltimas, olmutu. stanbul, Ebussuud Ebussuud Abdlkerim resesi Edirne ve Bursa kadlklannda bulunmu olanbalad^. olu mnasn ifade eski medrese tekiltnda Tekille^ eden ve daha denilen st sonra sra Tafra ksa ve gelen atlamak, gzetmeden
himayelerle
birden bire
derecelere
atlamak
lann ouUannm otuz akeli Miftah Efendi'nin Efendi'nin torunu ve
mderrisliklerine tyinleri Mehmed elebi'nin
eyhulislmh zamamnda
E f e n d i dersten mezun olduktan sonra ceddine tyin edilmiti*. Efendi'nin olu Sunullah
hrmeten ve defaten Hri mderrislii ile Mahmud Paa med mderrisliine Anadolu kazaskeri Cafer
E f e n d i -ki daha sonra drt defa eyhlislm olmutur- babasmn kazasker olmas dolayisiyle 978 H . (1570 M.)'de ihtida krk ake ile Beikta'ta Barbaros Hayreddin Paa medresesi mder risliine tyin edilmitir^. eyhlislm S u n u l l a h Efendi E f e n d i ' n i n olu D e r v i Mehmed mlzm 1021 H . (1612 M.)'de babasmn vefat zerine
kayt olunarak birka ay sonra Dhil itibar edilmi olan Eyp'te Zal Paa zevcesi ah Sultan medresesine mderris olmutur**.
1 akayk zeyli, Aty, s. 32. * . .. Tekille lgatte Tehillet'l-kasem, yeminin hkmn izale etmek mnasmda iken sonralar, pek az zaman ksa mddet mnasma kullanlmtr. akayk'taki (Tekille tariki ile) ve (Tehille-i sahnla Badad payesine mtesid) ve (Tehille-i Sahn tariki zere altmif ake ile Muradiye'ye terfi) kaytlar ksa zamandaki terfi ve terakkiyi gstermektedir (.^(y, akayk zeyli, s. 567,615,628. * Aty (akayk zeyli) M e h m e d h. M u s t a f a N i k s a r ! tercme-i hlinde, s. 182. * A t y (akayk zeyli) A b d l k e r i m b. M e h m e d elebi b. Ebussuud'un tercmeihli, s. 183. Aty (akayk zeyli), s. 553. * Aty (akayk zeyli), s. 560 "Mehadim-i kiram meayih-i islm, ikram olunduklar zere Zal Paja Sultan payesi ile ihtiram olunmutur".
MDERRSLK
73
Bu kayt
eyhlislm ouUarmm birden bire Dhil mderris-
Uiyle tyinlerini gstermektedir. Nitekim 1106 ( H . 1694 M.)'de birinci defaki eyhuhslmhmdan mazl olarak memleketi olan E r z u r u m ' a gnderilmi olan S e y y i d olu S e y y i d Hri Fethullah Efendi Feyzullah tstanbur& Efendi'nin gehp mderris Efendi,
olmak isteyince eyhuUslm bulunan S a d k mderrislii tekUf etmiti; fakat eyhuUslm oullanmn mderrisUe Msila-
E f e n d i kendisine sahn (dhil) m-
Fethullah
derrisUiyle baladklarm syleyerek Hri mderrisUini kabul etmemi ve pek az sonra saltanat tebeddUyle babasmn ikinci defa eyhuUslm olmas zerine Msila- sahn mderrisUine tyin olunmutur i. I I I . M u r a d ' l a olu I I I . M e h m e d ' i n bocalan olan Tac'ttevarih melUfi mehur H o c a S a d e d d i n E f e n d i ' n i n olu m lzm olduktan sonra Pdih bocalan oullannm imtiyazlan gibi Pdi zere eyhuUslm evldlan gibi Dh medreselerinden Esmihan Sultan mderrisUi tevcih edilmitir*. Yine bunun h hocalanndan N e v a l mderrisUine hocas E f e n d i ' n i n olu, hoca-zdeler kanunu ehzdeUinde
zere 1007 H . (1599 M.)'de Dhil mderrisliklerinden ah Sultan nail olmutu'. I I I . M e h m e d ' i n olan A z m i E f e n d i ' n i n olu ihtida krk ake e m
derrisUe balamt*. Kazasker oullarma da ilk defada krk akelik mderrislik verilirdi. eyhuUslm e y h i Abdlkadir Efendi'nin olu Abdrrahim Efendi, babasmn kazaskerUi zamannda mlzm olduundan krk ake ile mderris olmutu; yine bylece Z e k e r i y a E f e n d i ' n i n kazaskerUinde mderris olan olu L t f u l l a h elebi "Mehdm-i sudr-i kiram kammu zere ihtida krk ake le Silivri'de Piri Paa mderrisUine" tyin edilmiti^. Sultan zadelerden ilmiye snfna intisap edenler de mlzemetten sonra Hri mderrisUi ile ilmiye snfma intisap eder1 Raid tarihi, c I I , B . 361. Atyi, s. zerine ihtiram Aty, s. * Aty, s. 575 "Esmihan Sultan payesi ile ikram ve hoca-zideler tariki olundular'*. 749. 739.
Aty (akayk
zeyli),
a. 325, 506, 529. 539, 553, 747.
74
OSMANLI DEVLETNN L M Y E TEKLTI
lerdi; mesel 11. Ebussuud medresesi Fatih
Bayezid'in mezun
kz ve
Gevher Melekah Paa'nn mlzm oullan olduktan Davud
Sul sonra Paa
t a n ile D u k a k i n - o l u M e h m e d Efendi'den "kanun-i kadim-i Osmaniyan zere" mderrisUine tyin Sultan
Osman
elli ake ile
olunmutur^.
M e h m e d ' i n kanunnmesinde eyhlislm, ve ehzade hoealan ile taht kadlan oulseltin vakflariyle sair mahallerden
kazasker. Pdih sonra bu maa
lanna ehreminlii varidatndan maa tahsis edilmi olup daha evkaf-i verilmitir *. X V I I I . asnn ilk yansmda ve I I I . A h m e d zamannda imoullannn sakal salver tiyazh ulemann iyi tahsU grmeyen
meleri emredilmi ve bu hal onlann cehillerini rtmee medar olur diye alay mevzuu olmutur. Hatt mehur S e y y i d V e h b i bu yolda bir de manzume kaleme almtr: lltiha le vakur etmek in etbn Mn'imlere Hak fermn-i hmyun Han ner-i geldi muammer ide hatla idp Ahmed-i l-n mehasin imdi
Emr-i hep ma sadak-i meslek-i mesnun geldi Mbem er'-i garraya mutabk yeni kanun geldi Hsne iydiyye siyah cme biildi gya ehre-i sde-ruhana hat-i eb-gn geldi
^ Aty, s. 46 Suhan-zde Osman Bey b, Mehmed Paa b. Ahmed Paa Dukakin'in tecmeihali ^ Fatih'in kanunnme'ainde eyhuUsIm ve Pdih hocas oullarna ehremini tarafmdan altmar ve kazasker oullarna krk beer ve taht kads ouUarma otuzar ve ehzade hocas oluna da otuz ake verilmesi kabul edilmitir (S. 41). Dier bir vesikada stanbul kads ve mevli ouUarma seltin evkafmdan ve sair mahallerden maa tahsis edilmi olduu grlyor (tbnlemin tasnifi, saray vesikalar, Vr. 837,939 ). I. A h m e d devrine ait bir kartonda stanbul kads oluna Sultan Sleyman evkafndan gnde yirmi ake verilmesine dair vezir-i zamm takriri ve hatt- hmayun vardr (vesika numaras 839) 1006 Ramazan (1598 Nisan) tarihU lmiye kanunnmesinde yle denilmektedir: b, "Baz kmesne ehremininden veya zevaidden bir ka ake ulufe peyda edib ednu mlbese ile mlazm olub" uzun mddet mlzm olanlara mzahim olur. Bu kaide mevali-zdelere mahsustur; gayrya cari olmaya." Kanunnme, Air Efendi kitaplar numara 1004, s. 79 ve ayn kaynak, s. 34 b-hatt- hmyun Mft Efendi'nin oluna yevmi otuz ake verilmek ferman olunmutur. Sene 996.
MDERRSLK
75
Medd-i h iyle bu vech zere yazdd tarih HBn-i azl eylemee hatt- hmyun geldi 1127
CAZETNAMELER caztnme, bugnk tbir ile bir medrese talebesinin hayatna talebesi, atlabileceini medrese gsteren diploma demektir. derslerine balad tarihten tibaren tedris hangi
Medrese
dersten hangi eseri veya eserleri okumusa okuduu eserlerin adlarmn zikredilmesi eder ve bylece suretiyle ders okuduu hocasmdan bir belge ahr ve bununla daha yksek bir mderrisin dersine devam medrese derslerini ikmal edip ders okutmaa msaade ve selhiyeti havi en son bir vesika ile mderrislik veya kadlk yoluna girerdi. cazetnameyi veren mderris icazetnameye kendi ismini
yazdktan sonra kendisi o dersi kimden okuduunu yani hoca snn kim olduunu ve hocasmn hocasnm kim olduunu zincir halinde yukanya doru yazarak bunu slm leminin en byk limine kadar kanp balard. Shhatli olduklarma phe olmayan bu icazetnamelerde
ulema silsilesi bizde mderrisin hangi ulema kolundan geldiini ve bu ulema kolunda kimlerin bulunduklarm gstermesi iti bariyle pek mhimdir. cazetnameler ya tefsir, hadis ve fkh gibi dini ilimlere veya kelm, felsefe (hikemiyat) ve msbet ihmlere dair olduklanna gre deiir, dini olanlan sadr- islma kadar gidip mevzu ilimler ise bunu vazeden mtehassslara yani imamlara kadar dayanrd. X I I I . asrdan itibaren Anadolu'da ve hatt ran ulema) denilen mam F a h r e d d i n - i ve msbet ilimlerde (1209 M.)'de Herat'ta mtebahhir Osmanl memleketlerinde (eyhu'leb Ab ve Azerbaycan'daki ilim messeseleri olan F a h r e d d i n
R a z i ' y e kadar giderdi. Din
d u l l a h m e r 544 H . (1149 M.)'de Rey ehrinde domu 606 H . vefat etmi olup hakb olarak allme ve eyhlislm unvanlann almtr. Tefsir, hads, kelm, felsefe, tb, riyaziye, edebiyat vesair akli ve nakli imlerde pek ok eser
76
yazm olup icazet kadar gider.
silsilesi birka vasta ile t m a m
Cazal'ye
te Fahreddin Raz kolundan gelmi olan limler yani Fahr-i Razi mektebi mensuplar ve bu Sadrddin Ahlat, arada E f d a l d d i n Husrev ah, Hunc, Raz'nin emseddin
dorudan doruya talebeleri olup ilk ikisi Anadolu'da ve ncs Suriye'de bulunmulardr. Bunlardan sonra olarak Kad S i r a c d d i n - i t j r m e v , mddin-i Raz, Nasrddin AUme ve X I V . asr balannda Tus, aym mektebe mesup Raz, HsaKonev ve daha tzzeddin
Sadrddin iraz
Mahmud
sonra Alddin Esved (Kara hoca) ve F a h r e d d i n dndan C e m a l d d i n - i A k s a r a y , Davud-i K a y s e r ve Sivas hkmdar K a d
R a z ahfa
Abdlmuhsin Kayser, Burhanddin ol
A h m e d ' i grmekteyiz ki bu asrlarda mderrislerin vermi duklar icazetnameler muhtelif Fahreddin m e v ' y e ^ ve oradan XIV. kads
hmler vastasiyle Anadolu'da R a z ' y e kadar giderdi. yetimi olan
R a z kolunun messesi Kad S i r a c d d i n - i r Fahreddin
asr sonuyla X V . asnn ilk yansmda Bedreddin mektebine Mahmud, mensuplard. air
Osmanh hmlerinden e m s e d d i n olu e y h Raz Fahreddin
M o l l a F e n a r ile Samavna A h m e d de
Osmanh memleketindeki hmlerin bir ou M o l l a vastasiyle Fahreddin R a z ' y e kadar Molla Yeen ederdi ki Fenar talebesi
Fenar
bir ulema kolu tekil denilen M e h m e d b. B e y bu
A r m a a n ile onun talebesi ilk istanbul kads H z r kolu tekil edenlerin banda gelmektedirler *.
^ S i r a c d d i n r m e v , Bat Azerbaycan'da Rumiye gl kenarndaki ehre mensuptur. X I I I . asrm ikinci yarsnda Anadolu Selukilerinden II. z z e d d i n Keykvs, IV. K l a r s l a n ve III. C y a s e d d i n K e y h u s r e v zamanlarnda yaam ve Liill^Û kadu'l-kuzat olarak en yksek ilmiye rtbesini almtr. Vefat 676 H . (1277 M.)'den sonradr. " X V . asrn ikinci yarsyle ksmen X V I . asrda yaam olan H z r B e y talebelerinin en mehur olanlar unlardr : Bursal H o c a - z d e Muslihuddin Mustafa, Hayal t emseddin, Muslihuddin Kastalan ve Hzr Bey'in kendi oullar S i n a n , Yak.ub ve Mft A h m e d P a a l a r , H a t i b - z d e T a c d d i n , K a d - z d e - i R u m i oullar K u t b d d i n M e h m e d ve Riyaziyeci M i r i m elebi, M e v l n a A y a , Fatih'in hocas H a y r e t t i n , Riyaziyeci K a d - z d e K a s m , Balkesirli M u a r r i f - z d e .
MDERRISLIK
77
XV. okutulan
asrda
eserleri
Anadolu'ya girerek ile Seyyid
medreselerimizde erif Cr olmular ve Fahreddin vastasiyle
Sadettin rmev gelen
Teftazan
can eserleriyle Siracddin dan sonra
Osmanl medreselerinde kolunu terk
messir yine bunlar
edip
Raz'ye balanan kendi mekteplerini tesis etmilerdir ki bun hmlerin icazetnameleri Fahreddin R a z ' y e kadar gitmitir.
MDERRSLK Mderrishk tevcihi
BERATLARI
X V I . asr ortalarma kadar kazasker akeh medreselere
lere ait iken bu tarihten itibaren eyhuhslmhk ilmiye smfnm en yksek mertebesine kanldndan krk mderris tyini kazaskerlerin ve Hri medreselerinden itibaren yukan smf mderrislerinin tyinleri de eyhuhslmm arzlariyle olmutur. Yukanda bilmnasebe grld zere eyhuhslm, Pdi hn mutlak vekkiU olan sadr- azama yazar ve onun tarafmdan da Pdiha arz olunarak muvafakati alnr ve vezir-i zam aadaki tertip ekhyle mderrishk rus ve beratlanmn yazmasm rus kalemine emrederdi ^. "Medrese-i mezbure (birden ziyade medrese ise kdvet'l-ulema el-muhakkikn medaris-i
mezbure) krktan munfasl lede'l-imtihan istihkak nmayan olan Efendi zd ilmuhu . . . mahal ve mstahak olmakla faziletl semahatl eyhuhslm Mevlna Efendi hazretlerinin iaretleri mucibince b-ibtida-i hri tevcih olunmak buynldu". Bu muameleyi mtaakp inha edilmi olan mderrise I b -
tida-i hri mderrisUi berat verilirdi. Eer inha edilen mderris adedi ziyade ise tabi vezir-i zamm inhas ana gre yazlrd.
* eyhtlislm ile stanbul, Eyp, skdar, Galata kadlklar ve bir

ksln vakf rslan da Ra kalemi rslarmdand (Trk Tarih Erumeni
ktphanesinden Tarih Kurumuna devredilen 39 numarah defter).
78
OSMANLI D E V L E T l N N L M Y E T E K L T I
X V .
ASRIN BR
KNC
YAKISINDA
VERLM
MDERRSLK
BERATI
Sebeb-i tahrir misal-i b-misaP JJJI j ^ 1 J l JU: ^1 .JiJl EnfezehuUah taal il yevmi'l-har ve's-sual oldur ki Darende-i tevki-i Ailil |t j amme ifadetuhu refi seyyid'l-lema ve kdvet'l-fzel mevlna Ul \ji ^J\j Kvam'l-milleti ve'd-din dme ismetuhu ve hizmetlerine mahrusa-i Selanik medresesinin
mderrisliim tefviz kddm ki bde'l-yevm medrese mderrisi olub ulm-i diniyyeye megul olub mkilt- fr' ve dekydt-i ehdis ve hakayk- tefsir-i Kur'an hali de muhassl ve mahsus talebeye her ne fenden okurlarsa bi-kaderi'l-vus' ve't-tka ve'l-imkn tatil gnlerinden gayri gnde talebenin dersini kesmeye ve skkn- medreseye bi-kaderi'l-istihkak haklarn tyin edivere ve ehl-i fesa da medresede hcre vermiye ve talebeye talim ve terbiyet bbmda gayetle megul ola (ki ilm mnteir olub izdiyada irtifa bula ki el-ilm bi'l-mderris kaimen ve irtifaan) ve evkaf mahsultndan olan rakabe-i medreseyi mukaddem tuta, harabm imaret kdb halihn meremmet eyUye ve yevmi yirmi ake kendu ahb vech-i maie tine sarf edib devam- devlet duasna megul olub mezid-i ina yetine mterakkib ola ve baki ne kaldiyse medresede mtagil ve mlzm olan talebeye tahmil ve taksim ide; t revnak- din ve kemal-i ilim eref bulub mertebe-i ulema derece-i lya yetie. Mektubu mtala kdanlar almet-i erif zere itimad kdarlar. Tahriren f sene erbaa ve semann ve semane mie*. Bu mderrisliin ilk medreselerden olan Hiye-i tecrid
medresesi olduu mderrisinin yirmi ake yevmiyeli olmasmdan anlahyor. Mderrisin rs mucibince okuttuu dersten baka o medresenin vakf mucibince kendi mderrisUk yevmiyesinden maada talebenin haklarm verecek, medresenin tamiri icap ederse vakfiyesi zere onun tamirini yaptracak, ehl-i fesada medresede oda vermiyecekti. Bu mderrisUk rsu Mevlna Kvameddin'e (884 H . = 1478 M.) senesinde verilmitir.
^ J l ^ Misal, berat veya menur demektir . " lVlg^li* Menahic'l-iiia (Yahya b. Mehmed el-Ktib), ParB Ml k tphanesi yazmalar ve ksm, Nr. 610 varak 61 (merhum Prof. Mkrimin H a l i l Y n a n ' m Paris ktphanesiaden ald notlardan nakledilmitir).
MDERRSLK
79
XV.
ASRIN SEMAN
KNC
YARISINDA
SAHN-I
MDERRSL Sultan
BERATI
Bu
berat sureti F a t i h
M e h m e d tarafmdan elli tyin
ake yevmiye ile
Sahn- seman
medreselerinden birisine
edilmi olan E f d a l - z d e H a m i d d d i n E f e n d i ' y e verilmitir. Efdal-zde 23 evval 877 (23 Mart 1473)'de Sahn mderrislerinden A l d d i n A l i K u u ' n m Ayasofya mderrishine nakU zerine Sahn mderrisi olmu ve bir hafta, on gn sonra da evil-i zilkade (1473 Nisan) tarihiyle kendisine aadaki berat verilmitir j j j J I > - l J l OLJII jai . i l .jLI U i - y l - ^ - ' j f ' j J L i J U Juji U J 6Uj-iflj
^ L J V (.J-Sl J l i . r i J l t . ' . a i j l j . f j J j l
Nian- erif-i l'an ve turay- garry- vacib'l-iz'an enfezehullah'l-melik'l-mennan il ahiri'd-dhr ve'l-ezman oldur ki Drende-i misal bi-misal-i lzim'l-ittiba ve'l-imtisal cenah- fahr'lfizel el-mteverrn, zahr'l-ulema, el-mtebahhirin ilm'l-evveln bel nehr-i Efdalddin olu Mevlna H a m i d d d i n
e l e b i dmet feziluhu mahrusa-i Kostantiniyye'de Yenicami medresesinde * Cenab- fezil-meab Mevlna zam lem efdal'lulema-i fi'l-lem miftah- izah- ferayid-i meani ve b e y a n . . . . l'lmilleti veddin Ali K u u y e r i n e ' mderris nasb edib sene seb'a ve seb'tne ve semne mie evvalinin yirmi nc gnnde yevm elh ake tyin eyledim ve byrdm ki sadr'l-mena ve mutemeddin cami-i cedid mteveUisi Mevlna A k i z i d e kadruhu mezkr camiin evkafina gnde krk ake ve zevayidinden yevmt on ake hesab, kenduye aydan aya vazifesini ve mezkr camn evkafmdan talebeye yevmi otuz ake ve muidine yevmi beer ake ve yevmi bevvabma iki ake hesahmca vazifelerin vire ve simden sonra her kim mteveUi olursa bu minval zere vireler; tecdid-i ' Mecma-i Mnfeat, Paris MiUt ktphaesi, Arapa yazmalan, 4434 (Ralmetli Prof. M a k r i m i n Y n a n ' m notlanndan). * Fatih camnc o tarihlerde Yeni Cami denilmekte idi. Nr.
* Beratta A l i K u u hakkmdaki tavsif onun ne derece yksek bir filim olduunu gsterdii gibi aym zamanda onun Sahn- seman mderrisi bulunmu olduunu da gstermektedir. akayk tercmesinde A l i Kuu'nun Sahn mfidertialiine dair kayt yoktur.
80
OSMANLI D E V L E T l N N L M Y E TEKLATI
hkm ve pervane^ taleb etmiyeler. B u dahi al> vech-i maie tine sarf edib v a n b medrese-i mezburda ahah-i mstaiddine ifade ve istifadeye megul olub eyyam- tatilden gayn gnlerde derse itigal eyliye. Filcmle kesb-i fezil ve ner-i ulmda hi bir vehile dakika-i rakika fevt etmeyib riyaz- ulm ve maarifte tertib-i irad ile asan kdb tullabma nev nema verib jlpl J' J'\ j JJI UI devam- dellet-i ebed peyverdim duasna muvazabet ve ml zemet gstere. yle hileler. Kiver-ky- cihan-ry- turay- hmayunla muhaUi ve misal-i meymunla mtehalli grenler mazmununu muhakkak bilib timad ideler. Tahriren fi evil-i Zilkade, sene seb'a ve seb'in ve semane mie.
X V I I . ASIR
BALARINA
AT
MDERRSLK
BERATI 2
J U ^ Jîjî j
Li>JI j
<1)jJ\j Nin- erif-i li-an- smibde ve'l-meli hkm
mekn- sultani ve turay- garry- cihan-ry- hkani bi'l-avni'r-rabbn ve's-savn's-samedni oldur ki, n avtf- aliyye-i hne ve avrif-i mteksire-i
P-
dihnem inayet ve mstahakk- atfet olanlar bbmda mebzul ve masruf ve b-diridir. Binaen alzalik .IjT*-. Cumabd'da Kasm Paa mderrisi Mevlna Sleyman, Kad olmala yerine yirmi be ake ile llyas Bey medresesinden iki yldan ziyade zaman infisali ve alt aydr Dersaadetime mlzemeti olan rfi-i refi-i saadet-nian kdvet'l-muhakkikin el-muhtas tevki-i umdet'l-mdekkikin
bi-mezid-i inayetl-melik'l-mennan Mevlna Sinan saadet-masirime vcuda
zide fazluhu tlib ve mstahak olduu sene sitte ve irn ve elf Cumadel-lsmm ikinci ( g n ) pye-i serir-i arz olundukta hakkmda mezd-i inayet-i mlknem
getirb medrese-i mezbun yevmi otuz ake ile sadaka edb bu ' Pervane, ferman, hkm ve nijan demektir. Osmanhlardaki Tevkii, Nijanc mukabili olarak Selukerde de Pervane vazifesi vard. ' Baveklet Arivi, tbnlemin tasnifi, Tevcihat vesikalar, sene 1026 H . , Nr. 604. Daha sonraki asrlarda da tahrir tarz aymdr.
MDERRSLK
81
berat- hmayun- izzet-makrunu verdim ve byrdm ki v a n p anda mderris olup talim-i ulum-i er'iyye ve tamim-i tade-i ma'bdeden (tat gnlerinden) gayn evkatta fnun- bil-zr-i mer'iyyede bb- ifade ve istifadeyi meftuH tutub eyym- mer' tatil-i vakt etmeyib ders fevt eylemeye; cibet-i tedris yevm otuz akeye mutasarrf olup devam- devletim in duaya mda vemet gstere ve cihet-i bevvab ve ferra dahi bunun yedinden sarf ve hare oluna.. Bu babta hi ahad mni ve dfi olmayb asla vehen mine'l-vcuh dahi ve taarruz klmayalar. yle hileler ve almet-i erife timad klalar.. kurrere f evst- ehr-i cemaziyelevvel, sene sitte ve irne ve elf mine'l-hicreti'n-nebeviyye.
Fatih tedir i; Iftiharu'1-lema-el-muhakkikn kn yenb-el-fazi ve'l-yakin muhtar'I-fuzalael-mdekkiulmi'l-enbiyai'l-mrseln varis-i Sultan * Mehmed'in kanunnmesinde Sahn- seman ve Dhil medreseleri mderrislerinin elkab yle kaydedilmek
el-muhtas bi-mezid-i inayeti'l-mlkil-mun. Feridm Bey Mneatmda ise yalmz Sahn mderrislerinin elkab zikredihni olup aynen yledir*: ftihar'l-'lema el-muhakkikn kikn maden'l-fazi ve'l-yakin meliki'l-mun... mderris mevlna muhtarl-fuzel zidet el-mdekinayeti'lel-muhtas bi-mezid-i
feziluhu
* Kanunnme-i l-i Osman, s, 31. * Feridun Bey Mneat, c. I, s. 11.

tbnfy, TtfUU.
DOKUZUNCU BLM KADILIK Osmanl devletindeki er'i mahkemelerde er' ve hukuki
btn meseleler Hanef mezhebi zere hal ve fasi edilirdi. Bu er'i mahkemelerden baka da mahkeme yoktu. A y m zamanda ehir ve kasabalarm belediye ileri bugnk noterler gibi vek letnameler, alm ve satm muamelelerinin tanzimi de bunlara aitti. Hkmetin mahall herhangi bir i hakkmda gndermi olduu fermanlarm infaz ve tatbiki de bu kaddar olurdu. Osmanh devletinin kuruluu srasmda en byk kadhk vastasiyle
evvel znik ve sonra Bursa kadd olup zabtedilen yerlerde de ikinci ve nc derecelerde kadhklar ihdas olunmutu. Daha sonraki mlkiye tekiltmzda kaymakamlarla idare edilen mahaller, evvelce kaddarla idare edUdikleri iin buralara kaza denilerek bu isim zamanmza kadar gelmi ve sonra ile adm almtr. Kad, er' ve hukuk hkmleri tatbik edici demek olup aym zamanda hkmetin emirlerini de yerine getiren bir makamd. Kaddara ^ ^ 1 Û- hkim'-er'i ve daha sonra alebtlak hkim denilmitir. tzmk ve Bursa kads olan andarh Hal Hayreddin Paa'ya kadar ilk Osmanh vezirleri ulema Halil Paa da hep zam olmulardr. Xiy. asr sonlarma kadar Osmanh devletinde kadha ra snfndan yetitikleri vezir ve gibi^ vezir-i Hayreddin Paa'dan sonra oullan, Ali, brahim Paalarla torunu ilmiye snndan yetierek
bet azd ve mderrislik kadda tercih ediliyordu; buna da sebep, kaddarmcretlerinin az olmas idi*. tikad iler, fkh denilen
1 Osmanllarda ilk vezirlere dair mtala (BelleUn, say 9, s. 99,
sene 1939) * Afik Paa-zde, s. 70 ve Oru Bey tarihi ( Babinger yayn), s. 30, 100; jfVejrt (Cihannma), Trk Tarih Kurumu yaynlarndan, s. 86'da Orhan Gazi*nin ilim ehlini ve hafzler sevdiini ulemaya ve kimseden bir }ey almamalan iin kadlara ulufe tyin edildiini beyan ediyor.
84
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E
TEKLATI
slm hukukuna vakf Kadlarm muayyen
ulema
tarafmdan halledihyordu; daha olmayp aidatlar herhangi
sonra bu fakihlara mft denilmitir. maalan bir dva mnasebetiyle zuhurata bah olduu iin bunlardan maiete zarurette kalanlar yahut aldklarn az grenler irtikb ve irtiaya sapmlardr. irtikblann ha temin edecek arzedilSultan Y d d n m Bayezid, baz kaddann malarm emretmi ise de ^ kadlann maietlerini duu Yezir-i zam
ber ald zaman bunlarm Yeniehir'de bir eve konularak yakdkadar maalan olmadmdan dolay bu hahn vukua gelmi ol andarh-zde A h Paa tarafmdan mesi zerine kaddann grdkleri ilerden dolay ^crct-i safcA;^ adiyle bir cret tesbit edilmesi muvafk grlerek cezadan kur tulmulard (796 H . = : 1394 M . ) ; fakat aym zamanda Pdih ule madan eyh Ramazan'a kazaskerUk tevcih ederek kaddann iin den cahil k ve zahm olanlarm hacretmesini emretmitir*.
Paa-zde, Neri
ve Oru Bey tarihlerine gre resm-i yirmi ake olup * Kanun kabul ise hc
ksmet, yani miras taksiminde bin akede sicU) iki ake resim almd beyan
Oru Bey tarihinde ise bundan baka er' mektuptan (suret-i edilmektedir*. iin nmede edihyorsa Vezir-i Yldnm Bayezid da miktan zamamnda kadlar
edilen resmin hccet, resm-i ksmet ve sicilden almd beyan gsterilmiyor*. Ali tyin Tac't-tevarih'te tavsiyesiyle zam andarl-zde Paa'nm
cetten yirmi be, sicilden yedi, nikh akdinden on iki ve resm-i ksmetten binde yirmi ake olunduu yazhyor*. Bu miktar daha sonra para rayicine ve ihtiyaca gre artm ve eki O r u B e y mrtekip kadlarn yirmiden ziyade (S. 29) ve Ali ise (Kn h'l-ahbar, c. V, s. 104) on bej kadar olduunu yazarlar. Bu miktar seksene kadar karanlar varsa da mbalaaldr.
Mneccimbafi, c. III, s. 310, " Ak Paa-zde, s. 71; Nen, s. 338; Oru Bey, s. 30, 100. ki evvelki
kaynakta binde yirminin nereden almaca zikredilmemekle beraber Oru Bey'in ikinci nshasmda (S. 100) bunun resm-i ksmetten almaca gsteriliyor.
Oru Bey tarihi, s. 30, 100. " Osmanl kanunnmeleri (Mill Tetebbular mecmuas) say, 2, s. 325. Tc't-tevarih, c. I, s. 104 ve Teklif Kavaidi (Abdurrahman Vefk), s. 371.
KADILIK silmitir i. Fatih Sultan Mehmed'in kanunnmesinde
85 kad
larm sicilden yedi, hccetten otuz iki, sicil suretinden on iki ve imzadan on iki ve miras taksiminden binde yirmi, bakire nikhn dan otuz iki, dul nikhndan on be veya on iki ake alnmas kanun oldu*. X V I . asr sonlariyle X V I I . asrda miras taksi minden kadlar binde on be, nikh resminde kz olanlardan kadya yirmi ve hademesine be, dul olanlarn nikhndan kad on ve hademesi be hccet ve resm-i kitabet kad iin yirmi ve hademesi iin be ve azadnmelerden kad iin elli, naib, emin ve ktip iin on iki cem'an altm ve sicil kaydndan sekiz, imzadan on iki ve mraseleden yani er' muhaberttan alt ake resim ah nrd". XVin. asr balannda da ayn kanunnmesinden resimlerin alndn H. (1854 he Nimeti Efendi reniyoruz* 1271 Daha
M.)'de neredilen nizmnme mucibince kuru ve para sabiyle resim ahnmaa balanmtr''.
sonra er' mah
kemelerin nizmnmelerinde baz tadilt yaplarak baz cret lerde deiikhk olmutur. XVI. asr sonlannda 998 H. (1590 M.) tarihh bir kad be
rat mazmunu bunlarm er'i muamelttaki vazifelerini gstermesi itibariyle mhim olduundan suretini aaya naklediyorum: Mazmun- berat- kad : . Kanun- kadim bu minval zere muharrerdir. Kad hkim olup icry- ahkm- er'i n e b e v i d e . . . evmir ve nevhi-i il-
' X V I . astr sonlarndaki kanuna gre sicil resmi, alts kadnn biri nib ve biri ktibin olmak zere sekiz ake ve hccet resminin yirmisi kadnm, drd naibin ve iki akesi ktibin olarak yirmi alt ake ve mrasele resmin den beji kadmn ikisi nib ve birisi ktibin olarak sekiz ake ve mukataa res minden onu kadmn nib ve biri ktibin olmak zere on drt ake ve jjT bik (kakun kle) resminden onu kadmn, naibin ve biri ktibin olarak on drt ake ve boanma resminden ellisi kadnn, onu naibin ve alts ktibin olarak altmj alt ake ve sicil sureti resminden on biri kadmn, ikisi naibin ve biri ktibin olarak on drt ake resm-i ksmet ise yirmisi kadmn naibin ve ikisi ktibin olmak zere binde yirmi be ake olmutur (Mecmua, Esad Efendi kitaplar, Nr. 3436). ^ Kanunnme-i l-i Osman, s. 29. Osmanl kanunnmeleri (Mill Tetebbular mecmuas), say 2, s. 35, 36; Abdurrahman Paa kanunnmesi, s. 54. , * Nimeti Efendi kanunnmesi (Ktphamemizdeki nsha). Dstur, c. J, s. 301, 315, 321 ve oradan naklen Teklif Kavaidi, s. 372. MiU Tetebbular Mecmuas, say 2, s. 326.
86
OSMANLI
DEVLETNN
LMYE
TEKILATI
hye
mtemessik inhiraf gayn
olub istim- deavi ve fasi hususunda er'-i gstermeye ve derahim ve denanir-i evkaf muhteUfiinfiha olan esahh- akvaU bulub anmla emval-i eytam ve mal-i eimme-i hanefiyyeden
kavimden tescihnden
mesaili kema-yenbagi tetebbu edib amel eyliye ve ktb ve ksmet-i gaib ve mal mevaris-i azl ve reaya ve
sicillt ve tezvic-i sigar ve sagtre ve zabt-
nasb- vasi ve kad ve nib ve akd-i enkiha mbair olub ol yerin mecmu- ahaHsi
ve tenfiz-i vesy ve sair kazayy- er'iyyede bittamam ve'l-kemutasarrf ve mevlny- mezburu kendilere kad ve hkmn nafiz ve cri bilip kazay- er'iyyelerinde rc- mezbure edib izninden tecavz eylemiyeler ve cihet-i kaza (maa), kuzat- salife her neye mutas a m f ola gelmiler ise bu dahi ana mutasarnf olub benim devam- devletim in duaya mudavemet gstere ve ksmet hususunda ve gayride emr-i erifim bunun zerinedir ki her mteveffanm varis leri mademki ksmet taleb etmiyeler kaddar varub cebr ile ks met eylemiyeler; yle ki veresenin baz sagir olsa kbel-i er'iden vasi tyin edib sagirlere ait olan miras hccet edib ve resm-i ks met taleb eylemeyeler; ve verese talebiyle ksmet olundukta binde on be akeden ziyade aimmaya ve ksmet eyledii aruz ve akardan resm alnmaya ve resm-i ksmet ziyade almak iin mteveffanm metruktm ziyadeye tutmaktan hazer edib ehl-i hibre ile gre ve sicillt ve hccet akelerin ifrat eylemeyib kanun- kadm zere sicille yedier ve suret-i sicille on drder ve hccete otuzar ve mena ve mtevelliler muhasebesini ve hara ve resm-i anamc def terlerin imza iin de on ikier ake ahb ziyade alanlara sebeb-i azl ola ve mir mltezimlerinin kefillerin kendu bizzat gre ve kfelmn biz filmz dedikleri gibi midir? ehl-i vukuftan tamam malm etmeyince heman takrirleri ile yazmaya, sonra hilaf zuhur eder ise kadya tazmin ettirile ve emr-i erif veya dvacdar talebleriyle lzm gelmeyince niblerin kuraya ve nevahiye sahvermeye ve kefere nikhmdan resim almaya ve beylerbeyi ve sancak beyi mektublariyle ve kul gndermeleriyle haric-i kazada kaziye istima etmeyeler. Ve kadmden va'z ve nasihat edenleri va'z ve nasihate lyik olduuna yedinde temessk ideler, olanlara anlardan maada ktb-i tefsir ve ehdis istihracma kadir ve ettirib maaday men edeler. Ve sdde-i saadetime hkimler irsal eyledii arzlarma tarih yazalar; bu minval zere dokuz yz doksan bir senesinde kanun- mukarrerdir.
KADILIK
KADILARIN TAYNLER
87
Kadlar, mlzemet
medrese
tahsili
grp
icazet
alarak
mlzemet etmek
edenlerden tyin edihrlerdi. Medreseden dup kazasker divanma edenler, mderris olmak istemeyip kadlk isterlerse dorudan doruya kaza kaddklarma tyin edildikleri
gibi bir mddet mderrisUk edip sonra kad olmak isteyenler de mderrisUklerinin derecesine gre kaza, sancak veya eyletlerden birinin keza kads olurlard. XIV. asrdan X V I . asr ortalarna kadar kazaskerUkler itibariyle
resm ilmiye kaddann
snfmn
en yksek
makam
olmalan
mevleviyet denilen byk kadlklar da dahil olmak zere btn tyinleri Rumeli ve Anadolu kazaskerlerinin arzlan gnnde Pdih okuyarak denilen daha tarafndan iradesini byk ihtidadan yz eUi akeUk kaddddara kadar olup bunu divan- hmyun itimalannm kabulleri kaddan esnasnda kazaskerlerin ahrlar ve yz elUden muayyen yukan huzur- hmyunda mevleviyet
bildirmeleriyle
sadr- zamlar arz eder sadr- azama mft veya aitti. eyhul byk
lerdi; yani bu byk kaddann tyini XVI. islmlarm kadhklar asnn ve ikinci Ibtidy- yansmdan takaddm dahil
sonra
kazaskerlere
etmeleri
sebebiyle
mderrisUkleri
eyhUslmlarm
sadr- zam vastasiyle inhalan zerine yapdr olmutu. Be yz ake yevmiyeU mevaU yani eylet kaddarmn tyinlerinde divan- hmyun hademelerine kapcdara ve sair vazife sahiplerine iki bin iki yz elU kuru bahi veriUrdi^. Kendi selhiyetleri dahilindeki kaza kaddanmn tyinleri ve aziUeri hususunda kazaskerler tarafndan tutulmu olan ( a k d i y e defteri) yani kaddar lmiye defteri sylediimiz gibi bu defteri huzur- hmyunda okuyup ahm muvafakati alnrd*. deftere Pdidenilirdi; yukanda
tekilt daha sonra baz
^ K Y I I . osiT Bonlariyle X V I I I . asr balarnda bahi alanlar saraydaki nbeti kapclar, Bab- hmyun kapclan, mealeciler, solaklar, be blk yenieri, matrac, yazc, pikei, terifat, iskemleci adr mehterleri, peykler, sakalar, blkbaar ile kaklar idi (Nimeti Efendi kanunnmesi, s. 73). * "Kazaskerler arz gn akdiye defterlerin okuyup falan kadl falan dinize verin deyu arz ettikte, saadetl hnkmn buyurun ki ol arz ettiin kad ehl-i ilim midir ve mstahak mdr?" (Koi Bey'in Tekilt mecmuas).
88
tadilta urayp kazaskerlerin kad ve mderrisler iin tuttuklar defter esas olmak zere tyin ve nakiller bir tahriratla inha yollu yaplr ve yaplan dolunurdu i. Fatih trdktan kadlara Sultan sonra tebeddller (tarik defteri) adl deftere kay
M e h m e d Sahn- seman medreselerini yap tedvin ettirirken bu kanuna
kanunnmesini
ait maddeler de koydurmutu. Bma gre kadhn en
yksek derecesi be yz ake yevmiyeh mevleviyet denen taht kadlklar olup bunun stnde ancak kazaskerhk vard; mev leviyetler muhtelif tarihlerde memleketin bymesi dolaysiyle lzumuna gre artmt. Sahn- seman mderrislerinden arzu edenler mevleviyet olan be yz ake yevmiyeh kadha geebihrlerdi *. Yine kanun nmeye gre Dhil ve Hri mderrishkleri de mderrislerin yev miyeleri itibariyle mevleviyet saylarak buralorm mderrisleri de be yz akeUk mevleviyetlere tyin olunurlard; Hri, Dhil ve Sahn mderrislerinin maalan eUier ake olduundan muadih olan kadlklarda mevleviyet idi'. Be yz akelik kaddann dereceleri Fatih'in kanunnmesine gre terifatta beylerbeyiler (iki tulu Paalar) ile defterdarm tyin olunurlard*. Yalnz taht bir derece aaumda olup eer bu kadlar, askeri hizmete gemek isterlerse Beylerbeyi rtbesiyle kadlanmn en yksek derecehsi olan stanbul kads merasimde beylerbeyierle aym derecede tutulmutu*.
^ Bu tarik defterlerinden sonuncusunu kymetli dostum merhum Bay N u r i S a y g l bana hediye etmiti. Mehmed Vtri Saygt/, Fatih camii dersimlarmdan Korfina'! M u s t a f a e v k i Efendi'nin olu olup 1296 H . (1878/79 M.)'de stanbul'da domu, medreseden icazet alm. Meihat mektub kalemine girmi, ilmiye rtbesi Ibtida-i hriten balayarak mahre mevleviyeti payesine kadar ykselmitir. M e h m e d N u r i B e y daha sonra Temyiz Mahkemesi er'iyye dairesinde mmeyyizliklerde bulunarak Meihatm lavedilmesi zerine ray- Devlet Birinci smf ktipliine tyin edilerek Mazbata kalemi mdrlnde bulunup 1941'de tekad olup 1949'da vefat etmitir. Halk ve mtevazi bir zat olan N u r i Bey'in nefis yazlan havi bir kolleksiyonu olup maiete zaruretine mebni bunu ucuz fiyatla satmaa mecbur olmutu. Talik yazs gzel olup bunu Hattat H a s a n F e h m i Efendi'den mek etmiti. * Kanunnme-i l-i Osman, s. 20. * Kanunnme-i l-i Osman, t. 20. * Kanunnme-i l-i Osman, $. 14. ' Kanunnjne-i l-i Osman, . 20.
KADILIK
89
li'nin kaydna gre Pdihlar tarafmdan yaptrdm
olan
altmh medrese mderrisleri isterlerse Mekke, am, Halep, Badad kadlklarna ve ilerinden pek deerli olanlan ise tahtgh- selse denilen lard . Kaddardan yz ake yevmiyeU kad arzu ederse mal Bursa, Edirne ve stanbul kaddklarma tyin olunur
defterdan olurdu*, bu yz akeU kaddklar maa saydmtr Daha yukarda kaydettiimiz gibi Fatih'in
itibariyle
aada ise de kanunnmede be yz ake mevleviyet derecesinde
kanunnmesine
gre Hri elU akeU mderrisin be yz akeUk mevleviyete t yinleri X V I asr iinde kaldnlarak bunlann yzeUi akeUk kadhklara tyin edilmi olduklan grlyor*. Bunun maksu olarak yz elU ake yevmiyeU bir kad mderrisUe gemek is terse o da Hri elU akeU medrese mderrisi olurdu^. Sley maniye mderrisi olanlardan bazdan Msr kaddma tyin edi lirlerdi *. el medreseleri denilen stanbul, E d i m e ve Bursa mmtakalanndaki medreselerde yirmi ake yevmiye ile mderrisUk eden bir mderris kadda gemek isterse krk be ake le tyin ediUrdi Fakat daha sonra yle bir tertip yapdarak bu tarz son zamana kadar devam etmitir.
' Ayasofya Mdenisine hkm ki, Hfiliya senin hakkmda avtf- liyye-i husrevnem zuhura getrh ibu sene ihda ve sittin ve tis'a mie evval-i mkerreminin nc gnnden Bursa
kadd tefviz ve taklid khmh.... ( Mhimme defteri, I, s. 27; li (Knh'l-ah bar), baslmam birinci cilt, s. 24; Aty, s. 39, 43, 48, 501, 520, 569. ' Kanunnme-i l-i Osman, s. 17. ' Kanunnme-i l-i Osman, s. 17 " yz akelik kad bej yz kad
mertebesindedir". * Mesel X y i . asr ortalarmda stanbul'da elli ake yevmiye e Hsmiye mderrisi olan b r a h i m E f e n d i yz elli ake Ue kadda gemijti {Aty, s. 44). Yine aym asrda elli ake Ue Bursa'da Manastr (Orhan Gazi) mderrisi olan Pir A h m e d E f e n d i , yz elli ake Ue Galata kads olmujtu
{Aty, s. 56). ' li, baslmam birinci cilt, s, 27, ' akayk zeyli, Aty, s. 27. ' Kanunnme-i l-i Osman (not), a. 20; Ali {baslmam hane nshas, s. 131).
Umum ktp
90
istanbul'da (Kibar mderrisn) denilen Dr'l-hads ve Sley maniye medreseleri ile, Hmise-i Sleymaniye, Msda-i Sleyma niye mderrisleri kad olmak isterlerse mahre mevahsi olup Edirne ve Bursa'da aym derecede bulunan mderrisler kadda gemek arzu ettikleri vakit mahre mevaUsinden bir derece aa olan Devriye mevalihine tyin edihrlerdi^. ihtidas malm olma yarak son zamana kadar gelen kanun zere istanbul mderrisleri derecesinin ilk kademesi tbtida-i hri mderrisUi olarak tesbit olunmutur. Kazaskerlere ait mderris ve kaddann tyinlerinde bu tyin kazasker muhzrlan muayyen tarafmdan miktarda mjdelenir bahi ve buna mukabil muhzrlara lerdi. veriUrdi. Muhzrlann
maalar olmadmdan onlar bu gibi mjde paralariyle geinir
KADIASKERlN
KADI
TAYINI
BUYRULDISI
tzzet-meb eriat-nisab
Mevlna Mustafa Efendi kmyab
Ba'de't-tehiyyeti'lvfiye inha olunur ki Eskiyor [Edirne'de] ka ds Osman ibu sene sitte ve sittne ve miete ve elf Zilhiccet'erife gayetinden r e f v e yeri yevm krk ake ile istanbul'da Beh ram kethda medresesinden krk iki ay infisahn inayet-i ehriyarf... olub sezvr- olmanla yevm yz elli ake ile sana tevcih
olunmutur. Gerektir ki kaza-i mezbure sene-i tiye Muharrem'lharam gurresinden ancak alt ay mutasarrf olub on drt ay tyin zamann kazy- ahardan tekmil eyleyb ahkm- er'iyye eyleyesin vesselam. Top. S. A r . 11701 El-fakr Mehmed Rumeli Said beyne'l-ehali icry-
d-kad bi-asker-i
^ Mnhal Haleb mevleviyetine Msla- Sleymaniyeden Mehmed efendinin 11862). tyini hakkmda eyhulislm'm bir arizas
Emin
(Top. S. Ar;. Nr.
KADILIK
91
KADILARIN
DERECELER
Kadlklar byk ve kk kazalarla sancak ve eylet olmak zere balca iki snft. Son zamanlarda e denen ve mlkiye tektmzda kullamlan kaza ad, herhangi bir Uenin askeri ileri hari olarak dier idari, hukuk ve mahall ilerin kadlar tarafmdan grimesi cihetiyle idar tekiltmza girmi ve devam etmitir. Kaza (ile) kaddanmn tyinleri kazaskerlere Rumeli, Anadolu ve Msr'daki smft; Rumeli'de kaddk olmak zere aitti ^. kazalann edenler Kaza kaddklan kaddklan
Rumeli kazaskeri defterinde kaytl olduklarndan bunlar Anadolu kaddma geemezler. RumeU'deki kazalarda terakki etmek sure tiyle kadlk ederlerdi. Keza Anadolu kazalannda kaddk edenler de Anadolu kadd defterinde parlard*. Kazaskerlerin terleri mucibince Anadolu'dakiler kaytl olmalariyle derecelerini kaza kaddklan orada devir ya gsteren def aynlolarak dokuz smfa ve alt snfa berat kaddarm
Rumeli'deki
on smfa ve Msr kaddklan
mlard. Bir kadlk hasd, her bin hanede on ake olarak onun zerine hasd tesbit olunur, kad tyininde, ayhn muayyen ksmm a h m r ' .
^ "Kuzat- kasabat menasb kazaskeler arz Ue veriUb sair menasb- ulema vezir-i zam olan vekU-i celUe mfevvaz bir husus idi" l , baslmam ikinci cih, varak 328b ve Koi Bey'in Tekilt Mecmuas, s. 6. ^ "Benim Devletl Hnkrm, Rumeli kazaskeri, Rumeli'de drt yz elli kadlk vardr; onlara karr; rikb- hmyuna arz edib tevzi eder; Rumeli kadUar Anadolu'ya kad olmaz ve Anadolu kadUan Rumeli'ye kad olmaz" Koi beyin tekilt mecmuas, s. 6. ' Cell zde (Kanunme) Air efendi kitaplar, Nr. 1004, 229 C. tzzet-meb eriat-nisab eraf- kuzat- kiram- zevi'l-ihtiramdan Mevlna Mehmed mn efendi Kmyab. Bde't-tehiyyeti'l-vfiye inha olunur ki diyar- Msmyyede ber-vech-i maiet Feyyun muvakkati hl serlevba-i yemin Hafz Mehmed Said ibu sene seb'e ve tis'ne ve elf ZUhiccet'-erifesi gurresinden on iki ay zamanda bde't-tasamf ref ve yeri muvakkati olduun kad asker-i esbak ruznmeBnde mkayyed sezavar- inayet-i ehriyn ... olmanla b-terakM yevmi drt yz ake Ue sana tevcih olunmutur; gerektir ki kaza-i mezbure sene-i tiye ZUhicce gurresinden tevabi-i kadmesiyle seneteyn-i kmileteyn muta sarrf olub beyne'l-ehali icry- ahkm- er'i li eylemede say-i cemU eyliyBn vesselam. Top. S. Ar. 9764 El-fakr mfti-zde Ahmed el-kadi bi-asker-i Anadolu
resm-i
92
OSMANLI DEVLETlNN LMYE TEKLATI
Rumeli
kazaskerine
tbi
Rumeli
(Avrupa) olan
kadlar
mi-
zemeti mtaakp en aa balayarak Eri, yksek derece nebaht,
derecede
inad^ derecesinden
Salise, Saniye, Karib-i l ve en son Rumeli'ye kadar kar ve oradan
olan Sitte-i
tekad olur. lerinden deerli olanlardan ikisi Rumeli kazaskeri divannda mavir olarak bulunurlard. Bu suretle Rumeli'deki kazalardan ber biri bu dokuz dereceye gre ayarlanmt*.
1 inad vc Eri, Macaristan'da bulnnup buralar eUmizden kt halde kaddk derecesi muhafaza edilmi "kaddar Rumeli'de inad ve Eri dereceleri itibar edilen kadlklara tyin olunurlard. ' Saniye, slise, rbia, hmise... U. tbirler kadlklarn rtbe ve maa larna iarettir; mderrislik muadi olan kaddklar muadilidir. Alfabetik olarak Rumeli ve Adalarda kaddklarn derecelerini gsteren (Ahval-i menasb) defte rinde (Esad Efendi kitaplar, Nr. 2066) u malmat vardr : skp kazas rtbc-i sitte; Ahyol, rtbe-i karib; tstanky, arpalk zice, tnebalit rtbesi; Alasonya, rtbe-i saniye; Eri, rtbe-i Eri, Ebat (Elbasan sancanda) maiet; tstarva (Obri'de) rtbe-i inad; Ermiye (nebaht'da) maiet; Akkerman kazas, rtbe-i sitte; zdin, salise; Ala kenise rtbe-i Cinad; trova, nahiye derecesi, Avlonya kazas. Eri rtbesinde, Elbasan kazas; rtbe-i karibe-i l; Endorse, inad rtbesinde; Evrese, arpalk, Anapoli (Mora'da) rtbe-i karibe-i l; Esedabad (Ariboz sancanda) inad rtbesinde; Alacakisar, rtbe-i elebi; Arkadiye, rtbe-i nebaht; Anavarin cedid ve atik, rtbe-i inad, Atina kazas (Arboz'a tbi) rtbe-i nebaht; Ayapetre (Mora'da) rtbe-i elebi; Akkerman kazas, rtbe-i sitte Akahisar (Obri sancana tbi) l; Ohri, rtbe-i slise; Ustrumca, rtbe-i sitte; rkp (Alacabisar sancanda) rtbe-i elebi; Ariboz, rtbe-i sitte; Itib rtbe-i sitte; Ihtiman, nahiye; Istefe, rtbe-i saniye; Pravite, arpalk; Pravadi, karib; Banaluka, rtbe-i karibe-i l tebid; Behlite, rtbe-i elebi; Trhala, rtbe-i sitte; Tikve, arpalk; atalca (nebaht sancama tbi) rtbe-i l; Hulume (Mora'da) rtbe-i sitte Havass Ahi elebi kazas, tebid; Debre kazas, maiet; Dra rtbe-i inad; Dobnie (Kstendil) rtbe-i sitte; Rusuk'kazas, sitte, Rodos, karib; Rusi Kasr, nahiye rtbesinde, Serez, rtbe-i sitte; Silistre, rtbe-i sitte; Soroy (Vize'de) Eyp kadd nahiyesi; Semadirek, maiet; ehirky rtbe-i l, Karinabad, arpalk JCoron rtbe-i karib; Karaferye rtbe-i sitte; Kratova rtbe-i sitte Kiga rtbe-i sitte; Kefe rtbe-i sitte; Kili, arpalk Kesriye, rtbe-i l; Limasol, Eri rtbesinde; Manastr, rtbe-i sitte, Midilli, rtbe-i sitte; Main, rtbe-i elebi; Mostar, salise; Nake, elebi maiet; Nvesin, elebi; Narda, sitte; Nevrekop, sitte; Vidin, saniye; Hezargrad, sitte; Yaye, rtbe-i elebi; memlihateyn (Bosna Ue Belgrad arasmda) elebi saniye; Magosa, elebi rtbesinde; Limni, rtbe-i nebaht; Krova, rtbe-i Eri; Kprl, rtbe-i l, Mezestre rtbe-i karib; Ni, salise; Vilfitrin rtbe-i Eri; Varna, karib; Niebolu, karip; Vardar Yenicesi, sitte.
KADILIK
93
Anadolu kazaskerine tbi Anadolu kaddklan da yine ihti dadan balayarak tsia, shse, saniye, Musul smine, sbia, sdise, hmise, rbia, ve Sitte-i Msr derecelerine kadar kard.
Bu suretle Anadolu'daki Kaza kadhklan da yukarda gsterilen on dereceye ayrlmt. Yine Anadolu kazaskerine tbi Msr kaddklan da sdise, hmise, rbia, shse, Musul ve Sitte-i Msr olmak zere alt derece idi. Bunlann en yksek derecesi olan Sitte-i Anadolu ve Sitte-i Msr'dan deerh ve tecrbeh ikier kii Anadolu kazaskeri diva nnda mavirk ederlerdi. Bu mavirlere ilmiye stdhmca diye (tahta ba) ismi verilmiti. Bunlar kazaskerlerin sanda ve so lunda oturduklanna gre sa tahtaba ve sol tahtaba hrdi i. B u suretle Rumeli, Anadolu ve Msr'daki kadlanmn anlrlard. Bunlara hrmeten mevah mzuUeri gibi arpalk verikazalarda tyinleri kaddk ederek nihayet eraf- kuzt denihrdi*. Sitte denilen dereceye kadar kanlara Btn bu kaza
kazaskerlere aitti; bunlar yaptklan tyinleri divan tertibi bozul duktan sonra bizzat Pdiha arzetmeyip yeni kanun mucibince tesbit ettikleri tyin defterini eyhhslma takdim ve onun vas tasiyle ve sadaret yoluyla hkmdara arzederlerdi. eyhulislmm, sadr- azama tezkiresi (Hatt- hmym vesikalan A 22795). "Devletl, nayetl, Atufetl, Re'fetl uluvvlhimem Efen dim sultamm hazretleri Malm- inayet-melzum- safaneleri buyrulduu zere
tarik-i kuztm nizam usulnce Rumeh kazaskeri efendi dileri Bu rtbelerin her birinin derecelerine gre ake hesabiyle maalar tesbit olunmutur. Rtbe-i l Karib-i l Rtbe-i saniye Rtbe-i slise Rtbe-i tnebaht 10 000 9 000 8 000 6 000 5 000 J?l6e-i Eri Rtbe-i ekbi Rtbe-i inad 4 000 3 500 3 000 1 D'Ohsson, c. IV, s. 569. 2 "Kuzt- kasabat Rumeli'den ve Anadolu'dan mddet-i malme ile mansb zabt eder ve bazan dahi ihsan olunur sonra infisal ve terfi suretiyle nihayet (sitte tbir olunan menasba vs olur. Bunlara da eraf- kuzt tesmiye olunur. Bunlarn tyinleri kazaskerler vastasiyle yapdp iradesi aln dktan sonra bizzat kazasker tarafmdan kendilerine tebli olunur.
94
aye-i mekrim-vye-i cenab-vcihi tle mekne dnmayan ka zalardan sitte kuzt meclisine tertib etmi olduu kazalar ve tevcib-i menasba yeste bulunan eraf- kuzt duacdanm bir arziyle sy-i savb- smileri leffen mersul-i kta deftere tesbit ve tabrir ve zeyli memhr diyneme getirmi olduundan bazret-i zllillhye nizam- mstabsene
kbnm olman taraf- seniyyelerinden atebe-i gerdn-mertebe-i arz ve takdim buymlarak ber muktezy- defter-i mezkrun bls mbarek batt-
bmyun- inayet - makrun- cenb- bilfet-penhi ile tezyin ve tevib buyrulmas bususuna himem-i seniyeleri masruf buyrulmak bbmda irade efendim hazretlerinindir" (Sene takriben H . 1254 = 1838 M . ) . Kazalarn kadlklar yukanda grlen derecelere gre beer ake zam ile yirmiden krk akeye kadar karken, daba sonradan para rayicine gre krk akeden balam ve bylece yz elli ak elik en son derecesine kadar kmtr. Y z elli akeli kadlklar mbim kaza kadlklan olup bun larm tyinleri daha evvel grld zere kazaskerlerin inhas ve vezir-i zamin arziyle olurdu. Sancak kaddan terifatta lerdeki lerinin stnde yer alrlard i. Kaza kaddanmn mddetleri yirmi ay olup* bu mddeti doldurduktan sonra mzul olarak yerine srada olan bakas tyin olunurdu. Mddetini dolduran mazul kad stanbul'a gelerek her aramba gn kazasker dairesine midzemet edip sra beklerdi. Bu suretle kadmn bu mzul mddetine (zaman- infisali) denihp iki sene miUzemetten sonra yeniden tyin olununca ona da 1 Kanunnme-i l-i Osman, s. 20.
' BT tahkikat evrakna gre kaza kadlarnn X V I . asr ortalarnda mddetlerinin iki seneden ziyade olduu grlyor. Revan kitaplar 1056 mker rer. Halkondil zeyli'nde de X V I . asrda kaza kadarmm mddetlerinin sene
eyalet
defter kethdalariyle sancak ve kazalardaki alay bey
olduu beyan ediliyor (Bu eserdeki resimlere dair izahat ksm). Abdurrahman
Paa kanunnmesiyle Nimeti Efendi kanunnmesinde X V I I . asr sonlariyle X V I I I . asr balannda bu mddetin iki seneden drt ay noksan yani yirmi ay olduu beyan ediliyor "Kuzat- mevleviyetin mddet-i rfiyeleri bir senedir ve kuzt- kasabatm iki senedir; lkin ft zemanin iki seneden drt ay kasr
ederler") MiUi Tetebbular Mecmuas, say 3, s. 541). X V I I I . asrm ikinci yansmdan sonra bu mddet on sekiz aya inmitir (D'Ohsson, c. IV, s. 569). Kadlk mddetinin, iki seneden on sekiz aya kadar inmesi birok yerlerin elden kmas sebebiyle Kad adedinin ziyade oluudur. Bu suretle mddet ksabnca geride bekleyenlere daha abuk sra gelirdi.
KADILIK (saman- ittisali) ad verilirdi^. Bir kaza kads suu olmayp detini doldurmadan hasbelicap infisal ederse tekrar mddet infisali Kazalardan
95 md
tyininde bu edihrdi *. bu
zamamnda mahsup olmak zere telfi sonra sancaklarm kaddan
gelirdi'. Gerek
sancaklarm ve hatt baz vilyetlerin ve gerek byk ve mhim eyletlerin kaddklan mevleviyet suretiyle tevcih edUirdi. Mev leviyetler iki nevi olup bunlardan yz akeh mevleviyetler asrda
sancaklarla baz eyletlerin kaddklan idi. Sivas ve SiHstre eyletleri sanca be yz akelik
Mesel X V I I .
yz akelik mevleviyet mevleviyet idi. Van
iken Tokat akehk
yz
mevleviyet iken Pdih fethi olduu iin be yz ake yevmiyeh mollaya tevcih edihrdi*. Mevleviyetin en yksei be yz ake
yevmiyeh olanlard. Bunlar hkmete ehemmiyet verilen mhim eyletlerin kaddklan idi. Mevleviyetlerin kaddk mddeti bir
sene olup * bunlann tyinleri
X V I . asr ortalarma kadar kazas-
^ Ko Bey'in Tekilt Mecmuas (Ktphanemizdeki nsha), s. 6. ' ivi - zde M u h i d d i n M e h m e d Efendi'nin Rumeli kazaskerlii zamamnda H s a m e d d i n E f e n d i Tikve kads iken mddet-i rfiyesinden bir ay evvel infisal etmi. Kazasker meclisine mlzemete geldii zaman i v i zde kendisine", sizin mansbnza ehl lyal ile gittiinizi duyduk azUniz ka tesadf etmesin diye bir aynz keserek telfi etmek zere ruznmeye kay dettik diyerek tekrar tyinde bu mddeti mahsup olmak ol zamandan beni kanun olmutur" Aty, s. 294. * Msr'da Feyyum kadbma tyin hakkmda Anadolu Kazaskerinin teblii; zzet-meb erat-nisb eraf- kuzt- kiram- zevi'l-ihtiramdan Mev lna Mehmed Emin Efendi Kmyab Bde't-tehiyye inha olunur ki diyar- Msriyye'de Feyyum kads Mehmed Said ibu sene isna ve tis'ne ve miete ve elf Zilhiccet'-erife gurresinden on iki ay muvakkitleri Mehmed Necib on iki ay ve Sleyman Seneteyn zamanlarmda bde't-tasarruf ref ve yeri yevmi yz ake e Menflot kazasmdan on dokuz ay hakiki infisalin olub eraf- knzt- kiram- zevi'l-ibtiramdan sezvar- inyet-i ehriyri ve yeste-i re'fet cihandri olmanla b-terakki yevm drt yz ake ile sana tevcih olunmutur, gerektir ki bde'l-bull- vaktihi tevabi-i kadimesiyle seneteyn-i kmileteyn mutasarrf olub beyne'l-ahali icry-i ahkm er'-i li eylemede sy-i cemil eyliyesin vesselam El-fakir Mehmed mam- ewel-i Hazret-i Topkap Sa. Ar. Nr. 527. ehriyri el-kadi bi-asker-i Anadolu * Evliya elebi seyahatnamesi, c. IV, s. 175 ' Abdurrahman Paa kanunnmesi, s. 541. Byk mevleviyetlerin mddeti bir ara on be aya karlmt; yani bir zaman bild- selseden (stanbul, Edirne, Bursa) sonra bild- erbaa ve bild- hamsede olan kaddklarm mddetleri
96
OSMANLI D E V L E T l N N L M Y E TEKLTI
kerlerin sadr- azama inhalariyle olurken bu mddetten tibaren eyhlislmlarn sadr- zam vastasiyle yaphrd^. yz Mevleviyet stanbul, Edirne, ve be yz akeh lerinin miktariyle tefrik olunurlard241. olan byk kaddddann mevcudu X V . asrda Bursa, Filibe, Sofya, Selanik kaddklan olup yaptklar inha mevleviyetler zerine yevmiye
memleket genileyince buna bir hayli mevleviyet daha ilve olun du. X V I . asrla X V I I . asrda yukanda saydmz mevleviyetlerden baka am, Halep, Msr, Diyarbekir ve Badad ve Budin byk mevleviyetlere ve olunmutur; fakat daha sonra lzum ve ehemmiyetlerine binaen dier baz eyletler de byk mev leviyet olmutur. Mesel 980 H . (1572 M.)'de Konya (1575 M.)'de Kuds ve 983 H . (1576 M.) de Sidrekapsi ve 983 H . kazasnn
da ilhakiyle Selanik ve 986 H . (1578 M.)'de Bosna ve 989 H . (1581 M.)'de Gediz kazasnm ilhakiyle Ktahya ve 991 H . (1583 M.)'de ile ve Kandra kazalannm vesiyle skdar mevleviyet olmu lard^. Rumeh'de Trhala Yeniehri, Tokad, Belgrad ve Anadolu'da Trabzon'da XVII. Bursa, Ankara, Kayseri, Erzurum,
asrda beyz akeli
mevleviyetlerdendi.
Bunlardan baka evvelce kaza kadl iken mevleviyet olan ve sonra tekrar kaza kadl hahne evrilen kadhklar da vard. Mesel 959 H . (1552 M.) tarihinde Eyp (Havass- Kostantiniyye) e Galata kazalan birletirilerek mevleviyet olmuken bir mddet sonra aynlm* fakat 982 H . (1574 M.) 'de tekrar ikisi birletiri-
X V I I I . asrda bir seneden birka ay ziyade idi "Edime' Burasa ve am kaddk larmn hkmetleri seneyi mtecaviz ve elhalet hazihi mddet-i muayyene-i mevleviyyet mesabesinde olan on be aya mtenahiz olmala" elebi-zde Asm, s. 592. N e y l i A h m e d E f e n d i Msr'da on drt ay kadlktan sonra mzul olmujtu (Ayn tarih, s. 468). ^ " yz akeden yukar mevleviyet molla demektir, bej yz ake mollalardr; onlara jeyhulislm karr; mansblarm ol tevzi eder. Memalik-i mahrusada ne kadar byk ehir varsa Edirne, Bursa, am, Haleb, Msr, Selanik, Diyarbekir, Badad, Budin, Sofya, Filibe bunlar be yz akelik mollalklar dr; git gide varr stanbul kads olur.." (Koi Bey, Tekilt Mecmuas, s. 7). ' R i k o , yle diyor: "kazaskerden sonra mollalk makam gelir. ki nevi molla vardr; birinin yevmiyesi yz ake dierinin be yz akedir. Bu iki mollalk aidatlarmn miktariyle tefrik olunur (Franszca tercmesi, s. 268). Aty, akayk zeyli, s. 22, 236, 283, 328, 442, 443, 447. ôyt. akayk zeyli, s. 305, 443.
KADILIK
97
lerek
mevleviyet olup 987 H . (1579 M.)'de yine ayrlmlardr .
Bir mddet sonra 990 Zilkade ortalarnda skdar kazas, 991 H . (1583 M.)'de ise Silivri, atalca ve Marmara Erelisi'nin ilhakiyle Eyp tekrar mevleviyet olmutur *. Yine bunun gibi ehzadelerin vahhkleri zamannda mevlevi yet olan Manisa sonradan sancak kadd derecesine indirilmi ve 1008 H . (1599 M.)'de baz kazalarn ilhakiyle yine mevleviyet derecesine kanhp bir mddet sonra da aslna irca olunmutu ' . Mevleviyete kadar km olan kadlarn bindikleri atlarn gaiye (hae) denilen rtsne rie denilen saak veya pskl konur ve buna saakl abay denilirdi *. Bundan dolay mev leviyeti haiz kadlarm birer keeh uhadarlar da vard *. Osmanl padiahlar, clus ve bayram tebriklerinde mevaUden olan kaddara ayaa kalkar ve bunlar vezir-i zamm eUndeki defterde isimleri okunarak Pdiha takdim edihrlerdi*. Be yz ake yevmiyeh byk mevleviyetlerin X V I . asrda muayyen bir sra tertibi ve dereceleri yoktu. stanbul, du '', nk bunlann maa ve dereceleri lannda fark rishinden gzetilmezdi. Yine bylece Edirne ve Bursa kadlarndan herhangi birisi kazaskerhe tyin olunur bir olduundan araSahn- seman mder
stanbul kadhma ve stanbul kaddmdan Sahn
* Aty, akayk zeyli, s. 133. * Tarih-i Silsile-i Ulema (Sleymaniye ktphanesi, Esad Efendi kitap
lar, Nr. 2142) ve Aty, akayk zeyli, s. 133, 320. " Y z elU vesair payede olan menaBibta mevleviyyet ile verilen kaddklara sonradan mansb ilbak olunmayb bir tarikle ilhak olurnursa dahi ifraz oluna.." Feridun Bey Mneat, c. II,
s. 133, Rumeli kazaskerine gnderilen hkmden, sene 1011. Aty, s. 579, 583.
* "Menur- itibar den olarak "..mansblan mevleviyyet unvaniyle muanven ve semend-i ikbali gajiye-i mahsusa-i mevali ile mzeyyen olub.." Aty, s. 133. Ve yine o cmle mevaliye inayet olunmam gagiyesine hafife rie
vaz' edib.." Aty, s. 447.

' Ravzat'l-ebrar, s. 631. Belgrad kadd mevleviyetten karlarak kasaba kazas derecesine indirilip Sar M u d Mustafa Mustafa Efendi'ye tevcih edUmitir. E f e n d i memuriyyetine hareket ile Edirne kapsmdan kt gibi
Belgrad kazasndan mevleviyet mnfek olmaz deyu atma saakl abay koyub bir de keeli uhadar tedarik ettikten sonra Belgrad yolunu tutmutu."
* Zbdet't-tevarih, s. 312. ' A t y , akayk zeyli, s. 265, 281, 291, 293, 305, 307, 311, 317, 323, 327, 395, 411, 417, 428, 442, 458.
tmiy TeifciUl, 7
98
OSMANLI D E V L E T l N N L M Y E T E K L T I
mderrisliine ve oradan eyhlislmla
ve kazaskerlikten ts-
tanbul kaddma ve sahn mderrisUine tyin olunanlar vard ^. X V I . asnn ikinci yansmda eyhuhslm veya mft btn ulemamn stnde tedrici surette resm surette tbi yer alnca mevleviyetler de sarf tadilta tutuldu; baz istisnalardan
nazar stanbul kads, Anadolu kazaskeri ve Anadolu kazaskeri de RumeU kazaskeri olmak zere bir sra takibine balanarak bu usul X V I I . asrda eyhlislm olurdu. mstakar bir ekil ald; RumeU kazaskeri
Kad adedi arttka tyin iin sra bekleyenler oaldndan herhangi bir st dereceye ykselmek iin o derecedeki kadln evvel payesi yani rtbesi yetler unlard: RumeU ve Anadolu kazaskerleri le stanbul, Mekke, Edirne, Bursa, Msr, Medine-i Mnevvere, am, Kuds, Halep. Bunlar evvel tyin olunacaklan kadln payesini yani sonra rtbesini ahp sonra da bdfid kad olurlard. Bunlardan olmak zere kanun kondu. XVII. asnn ortalarndan tibaren pyeU byk kadlklar yani mevlevi
Selanik, Galata, Yeniehir (Trhala Yeniehri), Filibe, skdar, Havass- Kostantiniyye (Eyp), zmir, Badad, Diyarbekir, Mani sa, Sofya, Belgrad, pyeU mevleviyetlerdi *. 1 akayk tercmesi (Mecd), s, 443, 446; Atay, s. 29, 146; Topkap S. A. Nr. 9300, sene 996.
' X V I . asr ortalarndan X V I I . asr sonlarma kadar mevalinin terfi dereceleri yle idi : Bursa ve Msr kaddndan mzul olanlar Mekke-i Mkerreme veya Edirne kads olurlar veyahut Mekke ve Edirne payesiyle arpalk alrlard. am, Halep, Yeniehir (Trhala Yeniehri), Selanik kaddndan mzul olanlar, Msr, Edirne ve Bursa kaddma tyin edilirlerdi; eer Yenie/iir'den mzul olan
kad, Msla-i Sleymaniye mderrisliinden Yeniehir'e tyin edilmise am

veya Halep kads olurlard. Medine-i Mnenere'ien ve Kuds'ten mzul olanlar
am ve Bursa kads da olurlard. Galata ve zmir'den mzul olanlar paye Ue tekrar Galata ve zmir'e tyin olunurlard. Badad, Filibe, skdar, Eyp mevleviyetlerinden mzul olanlar lim ve
fazU olurlarsa zmir kads olurlard. Manisa'dan, Badad ve Fitifte'den mzul kaddar arasmda lim ve mstakim olanlar varsa Medine-i Mnevvere kadd ma tyin edilirler veyahut Calata ve Eyp mollas olurlard (o tarihlerde Medine Haremeyn mevleviyetine dahil deUdi). Diyarbekir ve Belgrad'dan mzul mevali Fi/i6e veya Badad kads olurlar veyahut mzul olduu mansba tyin olunurlard. Eyp ve t^sfedar'dan mzul
KADILIK
99
Daha aa derecede olan Ankara, Gehbolu, MihaU, Bosna, Sakz, Trablos, Kayseri, Mara, Tire, Birgi, Bahkesir, Menemen, Erzurum, Tokat, Sinop, Mudurnu, Boyabad, Lefkoe, Kandiye, Kamanice mevleviyetleri ise payede msavi idiler*.
HAREMEYN XVIII. ilveten asnn ikinci
MEVLEVYET itibaren Mekke kaddma stanbul kaddn
yansmdan
Medine-i
Mnevvere
kadd da*
dan sonra ikisi birden Haremeyn kadl ismiyle en yksek derece itibar olunarak ondan sonra Bild- hamse. Mahre, Devriye
isimleri altnda drt smfa ayrlm ve bu tertip sonuna kadar devam etmitir.
kadlara Filibe, Manisa, Belgrad ve Diyarbekir kadd verilirdi. Bosna, Sofya Kandiye'den mzul olanlar Manisa, Belgrad veya mzul olduu mansba gnderi lirlerdi. Konya, Kayseri, Mara, Trablusam mevalisi Boana ve Sofya kads olurlar yahut mzul olduu kadla tekrar tyin edihrlerdi. Sakz, Ktahya, Erzurum, Sinop ve Kamanie'den mzul kaddar, Konya, Kayseri ve Mara kads olurlard. Daha sonralar mevali tyinleri baz tadilta uram ve mevleviyetler Haremeyn, Bild- Hamse, Mahre, Devriyye mevalisi snflariyle yeni bir tasnife tbi tutulmutur ki bunu daha aada greceiz. ' Tevkii Abdurrahman Paa kanunnmesi, s. 539; Nimeti Efendi kanunn mesi, s. 46. "Paye mansplarmdan Bursa payesi zamime olmazsa kdem nasblanna tibar olunur" (Nimeti Efendi kanunnmesi).
* Haremeyn kadklanndan Medine-i Mnevvere kadl 28 Safer 1135 ( 7 Arabk 1722 ) senesine kadar Msda-i Sleymaniye mderrislerine verilir ken III. A h m e d bu tarihten tibaren onu Mekke kadd ile aym derecede tutularak Bild- selse mzullerine verilmesini emrederek derecesini ykseltti. Bu suretle buradan stanbul kaddma geilmek yolu ald iin evvelce pek talibi olmayan bu kadda rabet oald (elebi-zde Asm, s. 16). Bu hususa dair hatt- hmyun sureti: "Kariha-i sabiha-i mlknemden Medine-i Mnev vere kazas rtbesini Mekke-i Mkerreme kazas rtbesine terfi eyledim; f-mbd Bild- selseden mzul olanlara verilib bde'l-azi Mekke-i Mkerreme mzulleri gibi stanbul kazas verilmek zere defterlerine kayd eylemeleri iin Edendi Dimize (eyhlislma) ifade eyliyesiz (elebi-zde Asm, s. 16, 17; Atik kaza defteri, mkerrer numara 2).
100
OSMANLI D E V L E T N N i L M Y E T E K L T I
Bunlardan
Haremeyn mevleviyetine
tyin edilen mevali ^
yani Mekke ve Medine kaddan ya bizzat gider veya payesini abrd. Haremeyn kaddan arasmda 1135 H . (1723 M.)'den itibaren hibir fark yoktu. 1189 H . (1775 M.) tarihine kadar Haremeyn payesini alm olanlara bir derece yksek olan istanbul kadl verilmeyerek bilfiil Haremeyn kadlnda bulunmu olanlara verilmek zere yeni bir kanun kondu *.
BtLD-I
HAMSE
MEVLEVYETLER Mekke,
Sonralan Bild- hamse denilen mevleviyet evvelce
Edirne ve Bursa olmak zere t, daha sonra buna Msr ilve olunarak, drt olup Bild- erbaa mevleviyeti denildi; 1135 H . ( 1 7 2 2 M. )'de Mekke ile Medine erbaa ismiyle Edirne, Bursa, Haremeyn mevleviyeti ismiyle yksehnce am kadd da buraya dve edderek' yine Bild- drt byk kadhk oldu. Daha sonra yine bu kadl dve olunarak Bild- am, Msr ve Filibe'den mteekkil X V I I I . asrda Bild- erbaa'ya Filibe hamse mevleviyeti
meydana geldi. Bu be kaddn dereceleri alrd. girmesi
msavi idi; bu mevkii igal edenlerden herhangi biri sras gehnce Haremeyn modas olur veyahut payesini ark
Rumeh'nin Bulgar prensinin nfuzu altna
zerine Fdibe mevleviyeti 1307 H . (1889 M.)'de kaldrdd ise de derece itibariyle ismi deimiyerek devam etti. mevleviyetine Bdd- hamse tyin edecek zat evvel bunun paye rtbesini
alr ve sonra isterse bdfiil tyin olunur ve mddeti olan bir seneyi tamamladktan sonra Bild- hamse mzul saydarak, Haremeyn mevleviyeti iin sra bekler ve evvel Haremeyn payesini alrd.
' Haremeyn kadlarnm her sene mevlid-i nebevide tyinleri det olmutu
(elebi-zde 417, 524). " lmiye Salnamesi s. 649.

' elebi-zde Asm, s. 17. "Kazy- mezbur (am kadd) ile bild- selee terbi' ve bde'l-yevm mahre mzullerine tevcih olunmak zere rtbe-i mez bure dahi tevsi olundu." elebi-zde, am'm ilhakiyle biId- selsenin bUd- erbaa olduunu yazdna gre Vftsr'm sonradan buraya ilhak anladyor.
KADILIK MAHRE Mahre mevleviyetleri MEVLEVYETLER nc derecedeki
101
mevleviyetlerden Selanik Sofya, mevakads
olup kaddara mahre mevalisi denilirdi ^. Mahre mevleviyetleri evvelce Kuds, Halep, Trhala Yeniehri * Galata, zmir, olarak alt iken bilhare havass- refia yani Eyp mevleviyetlerinin de ilhakiyle Girit ^ ve olurlard Mahre mevleviyetlerine Sleymaniye Dr'l-hadsi mderrisi ile Sideymaniye'nin drt mderrisi ve Hmise-i Sleymaniye ve Msda-i Sleymaniye mderrisleri tyin ediUrlerdi. Yani Dr'lhads mderrisi mahre mevleviyetlerinden birini isterse mnhal vukuunda ona verilir. stemezse bir aa derecedeki drt Sley maniye mderrisinden en kdemhsine ve sonra dier Sley maniye mderrisine tekhf olunur, onlar da kabul etmedikleri takdirde Hamise-i Sleymaniye ve en son da Msila-i Sleymaniye mderrisine sorulup o suretle tyin yaphrd. Mahre mevleviyeti mddeti dier mevleviyetler gibi bir bekledi. Trabzon sekiz ve daha ile on bire kardmtr. Bu, sonra ise mahre hamse ve skdar
lisinin mzuUeri bir yukar derecede olan Bild-
sene olup mddeti tamamlannca mahre mzul olarak deftere kaydedilip sonra Bild- hamse kads olmak iin sra D'Ohsson, Anadolu kazaskerhi,
stanbul kadl, Hare olmutur) ve mahre
meyn, Bild- erbaa (sonra Bild- hamse
mevalisinin ayn rtbe ile tekrar kad olamadklarn ayn dereceye ' Bunlara mahre mevalisi denilmesinin sebebi, on dereceli olan stanbul mderrisleridn bu Uk snf mollala kmalarmdan yani ibra edilmelerinden dolaydr. ' Trhala ve Yeniehir'in (Yeniehr-i Fenar) Yunanistan'a ilhak dolay siyle kaldrdmtr. * Cevdet tarihi, c. I, s. 114. ^ Sofya, Bulgaristan'da kaldmdan tabu defterden karddg gibi Girid'in de Yunanistan'a terki zerine Girit mevleviyeti de kaldrdarak 1327 Ramazan (1909 Ekim)'da Meclisi mebusamn karariyle evvelce yani X I X . asrda mah re mevleviyeti olup sonra kaldu-dan skdar kadd bu tarihte tekrar mah re mevleviyeti olmutur. * "1139 Muharremi ihtidasndan zabt etmek zere Edirne kadd, Yeni ehr-i Fenar'den mzul mahre mevleviyetlerinin ehillerinden R z A b d l ltif Efendi'ye tevcih edilmitir" {elebi-zde Asm, s. 396).
102
mkerren syledii
tyin tertip
olunamyacaklann arasnda
yazmakta
ise de^ onm
baz istisnalar
vardr * ve X V I . ve
X V I I . asrlara aittir.
DEVRYE Mevalinin tahya, Konya, sonra Badad, Beyrut, en
MEVALS olan Devriye mevleviyetleri K daha on kadbk i k e n '
kk derecesi
ise evvelce Mara,
Badad, Bosna, Sofya, Belgrad, Antep, Diyarbekir olarak
Filibe,
Antep, Bosna * Erzurum, Mara, Van,
Trablusgarp,
Adana,
Rusuk * Sivas ve ankn kaddklan payesini ahrlar ve
olarak tesbit eddmiti. Buralara kad olanlar mddetlerini bitirip mzul olduktan sonra mahre mevleviyeti sralan gehnce mahre mevahsi olurlard. Bu kaytlara yarak yukanya gre aadan Devriye mevalisinden bala
kddka kaddk azalmakta ve
aadan ge
lenler ise artmakta olduundan stanbul kaddna ve kazaskerhklere kadar kabdmek mkidd. E n skk sra Bdd- hamse kadhklan idi ki yukanda gridd zere evvelkisinin adedi drt ve dierinin iki olup geridekiler bir iltimas ile sratle derecesi artmazsa uzun mddet sra beklemee mecbur idder. Bundan dolay bdmnasebe yukanda sylediimiz gibi bu mevleviyetler
D'Ohsson, c. IV, s. 545. a Mesel A b d l b a k i M a h m u d E f e n d i 994 999 H . (1586 1590 M.) A b d l h a l i m E f e n d i 1005 1008 H . (1596 1599 M.), erif M e h m e d E f e n d i 1029 1032 H . (1620 1623 M.) ve A b d u l l a h E f e n d i 1034 1039 H . (1624 1629 M.) A b d r r a h i m zde M e h m e d E f e n d i 1088 1099 H . (1677 1687 M.) H o c a - z d e O s m a n E f e n d i 1103 1110 H . (1691 1698 M.) ve N u r u U a h - z d e A b d u l l a h E f e n d i 1105 1107 H . (1693 1695 M.) senelerinde ikier defa Anadolu kazaskeri olduk lar gibi A b d l b a k i M a h m u d E f e n d i 992 994 H . A b d u r r a h m a n E f e n d i 1065 1071 H . (1654 1660 M.), Dhk Mustafa Efendi 1070 1076 H . (1659 1665 M.), K a d - z d e M e h m e d E f e n d i 1078 1083 H. (1667 1672 M.) ve A b d u r r a h m a n E f e n d i 1246 1248 H. (1830 1832 M.) senelerinde ikier defa stanbul kads olmulardr. D'Ohsson, c. IV, s. 566, 567. * Bosna'om Avusturyallar tarafndan 1908'de igali zerine kaldrlmtr. ' Bulgaristan'da kaldmdan bu da kaldrdmtr.
KADILIK
103
iin payeler ihdas edUmiti. Bu husus hakknda Cevdet tarihi unlar yazyor : "Mevleviyetlerde kanun hizmet-i fiihye aranmayb ekserisi paye almaktan nib (mevalinin vekili) ile idare olunurdu ve bir sene mddet-i rfiye hkmne girdi * ve mevleviyet kinaye olarak mderrislik gibi dereeata taksim olundu yle ki : "Her sene sekiz mderris yani Dr'l-hads-i Sleymaniye ve Sleymaniye medreseleriyle alt tarafmdan dier mderris uhdelerine mahre mevleviyetlerinden birisi bir sene olmak zere tevcih ve bde'l-infisl mahre mzul tibar olunarak her sene ilerinden drdne kezhk bir senelik olmak zere Msr, ikisine bu vehile Mekke ve Medine am, Edirne ve Bursa kazalan (kaddklan) ve bunlann mazullerinden ve onlarn mazullerinden birisine stanbul kadd ve tstanbul mazullerinden birine Ana dolu sadareti yani Anadolu kazaskerlii ve Anadolu mazullerinden birisine RumeU kazaskerUi verilmek resm ve det oldu. "Bu suretle beher sene st taraftan sekiz mderris mev leviyete kb yerlerine alt taraftan sekiz mderris geerek ta rike silsile vukuiyle bu hareket yukardan aa t Ibtida-i hri rtbesine kadar sirayet etmekle her sene tarike bir terakki-i tabii vuku bulub st taraftan kanlara nisbetle seman mderrisleri sekize mnhasr alt taraftan Msda-i Ibtida-i hri rtbesiyle girenler daha ok olduundan ve Sahn- bulunduundan sahn'da bir ok mderrisler terakm ve tezahm etmekle buraya da (yatak) tbir olunmutur" *.
KADILAR Kaddarm lerine
HAKKINDA
MTEMMM sylendii defterlerim
MALMAT gibi kazaskerler
tyinleri akdiye
ksmmda ismiyle
kaza kaddanmn ve eyhlislmlar mevaUnin tyin ve infislait defter-i tutarlard; fakat daha sonra mderrisler de dahil olmak zere btn Umiye mensuplarma ait tutulan deftere tarik defteri denUmitir. X V I . asr ortalanna kadar btn mderrislerin ve mevali nin tyinleri kazaskerlerle vezir-i azama ait iken bundan sonra
' Kanun hflkme deil bilfiil kanundu.
Cevdet tarihi, c. I, 3.133.
104
yirmili; otuzlu ve krkl mderrislerle kaza kaddarmn tyin ve azilleri kazaskerlere. Dhil mderrislerinden tibaren btn m derrislerle mevahnin tyin ve azilleri eyhlislm ile vekil-i mutlak olan sadr- azama brrakdmt. Kanunnmede yle denihyor : "Tertib-i silsUe-i mevli ve mderrisin eyhuhslndara mfevvazdr; kanun zere yazb eshab- istihkak vekil-i saltanata (sadr- azama) arz ve ilm eder; amma kazaskerlikler ve baz byk mev leviyetler vekil-i devletin re'yine muhtatr" ve yine aym kanun nmede kazaskerler iin de : "Yirmi ve yirmi be ve otuz ve krkl medreselerin ve kendi taraflarna mteallik olan baz mahallin cihet ve tevliyet makulesin tevcih edegelmilerdir" denilmektedir*. Kazalarda kaddk edenler mddetlerini bitirip mzul olarak stanbul'a geUnce her aramba gn mensup olduklan kazaskerin dairesine devam etmek kanun olup buna mlzemet-i mstemirre deniUrdi. Bu mddet iki sene kadar olup buna kadnm zaman- infisali ve mddetini doldurup sras geUnce tyin edil
mesine de zaman- ittisali ad verilmiti. Her cuma gn sabah namazmdan sonra mevali ve mder risler balannda rf denilen ulemaya mahsus kavuk ve uzun yenli stleriyle vezir-i zamm sarayna yani Paa kapma gelerek divanhanede oturup beklerler; bunlardan sonra iki kazasker ge lerek bunlara selm verdikten sonra ieriye vezir-i zamm yamna girerler ve grrlerdi. Bu srada avuba sehmi serpuiyle sadr- zamm huzuruna gelip mlzemete gelen ulemay arzeder; evvel kazaskerler ve daha sonra sehmi Ue vezir-i zam kar ve Arz Odasnda bulunan kazaskerlerin yanma gider. Bunlar sadr- zami selmlarlar, makamna oturan vezir-i zam sama Rumeli kazaskerini ve soluna da Anadolu kazaskerini alr. Bundan sonra divanhanede bulunan ulemaya haber verilerek bunlar da yoUariyle Arz Odasma girip vezir-i zami selmladktan sonra dizdirler. Ule ma, divanhaneye girdikleri zaman sadr- zam ve kazasker ayaa kalkarlar. Takdimi icap edenleri kazasker efendUer sadr- azama tantrlar. Biraz oturduktan sonra vezir-i zamm iaretiyle selm layp karlar. ^ Tevkii AbduTTohman Paa kanunnmesi, s. 530, 539, 540; Nimed Efendi kanunnmesi, s. 47.
KADILIK
105
Bu
kanun seferler ve mhim iler
dolaysiyle
X V I I . asu aksam ve
sonlarndan itibaren tamamen tatbik edilmiyerek daha sonra da terk edilmitir i. Bir kazaya tyin edilen kadya e'i
ahkm icraya mezun
olduuna dair Pdihn turasn havi bir rs (berat) verilir ve ayn zamanda mensup olduu kazaskerlerden de bir mhrl mektup alarak vazifesine giderdi*. Kaza kads tyinleri divan- hmyun itimalannm haf
tada drt gn devam esnasnda ve arz gn denilen gnde kazas kerlerin Pdiha arziyle olurdu. Yani tyin edilecek, Anadolu kaddanndan ise onu Anadolu kazaskeri, Rumeh'den ise Rumeli kazaskeri ehndeki defter mucibince arz ile iradesini alrd. Divan itimalar terk edildikten sonra kazaskerler, tyin edecekleri kadlar sadr- zam vastasiyle arz ederlerdi. Eer ayn kadda sralan gelmi olan birka tahp karsa aralarmda imtihan ya plrd. Bu imtihan X V I I . asrdan itibaren nadiren yaplp ok zaman rica ve iltimas de kad tyin ediUrdi. 1008 H . (1599 M.) senesinde kazasker mechsine mlzemet
edip sralann bekleyen kaddar, pdiahm Eyp ziyaretinden d nnde Anadolu kazaskeri Damad M u h y i d d i n E f e n d i hakknda "mrtekib ve mrteidir; edna kaddklan yksek para ile satyor ve bir ydda nice kimseler deitirihyor" diye ikyeti havi istida takdim ettikleri gibi pdih olan Valdesi S a f i y e derdlerini III. Mehmed zerinde messir Efendi Sultan'n arabasna da yanaarak ona da Muhyiddin
dkmlerdi; bunun zerine
azlolunarak yerine A h i - z d e A b d r r a h i m E f e n d i kazasker tyin edilmitir*. ' Tevkii Abdurrahman Paa kanunnmesi (kanun. mlzemet-i mevali ve mderrisin) ksm s. 539.
' Kaz-i Eil; Medine-i Amid (Diyarbekir (ebri) de dhil pyesiyle Ali Paa mderrisi Mevlna Nuh ride fazlhuya hkm ki. Sene 74 H.(1074 M.) Cmadella gurresinden iki (ay) tc vkiyet (nok san) ile Eil kazas ber-vech-i teb'id tevcih olunub bilfiU Anadolu kazaskeri olan Mevlna H a f z M e h m e d tarafndan mhrl mektup verilmekle muci bince mutasarrf olman iin yazdmtr. Evil-i ca sene 74 (/6n(emin tasnifi Tevcihat vesikalar 453) keza aym suretle on iki divan kadhma tyin edilen zta verilen 1040 Rebiulevvel tarihli ferman (Mhimme defteri, 55, s. 79).
* Selnik tarihi (baslmam cilt), varak 445.
106
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E T E K L T I Kadlar ve mevali nbette ve bu mddetlerini olan suretle ikmal ettike yerlerine yeni
kdem
srasiyle gider
mzul kad tyin yapdan sra
olunarak
vazifesine kuzt) yunla nin ad
tertibine
(eradif-i
verilmiti*. I V . ( A v c ) kuzt ay usuln kalnca
M e h m e d bir hatt- hm kaldrp * kadnm mddeti
bu eradif-i
bitmesine
drt
yerine
dierinin
tyin edihp emretmi
beklemesini
ve bir de kaddn
imtihan ile tevcihini
ise de o da ksa zaman devam etmitir ^. Kazaskerler, stanbul kads ve mevaliden olanlar, hkimhk mddetlerini ikyeti mucip olmadan drst olarak afifane yap tklar sonra anladmas kendilerini zerine taltif bunlar mddetlerini doldurduktan
iin kaddk mddetleri birka ay iin
uzathrd *. Kendilerinden yaplarak aykn katledilirlerdi ^ stanbul kazas Sadi-zde'den sonra R a b m e t t u U a b Efendi'ye verUmek zere eradif olundu (Naima, e. V, s. 248). ^ Hammer, c. X, s. 221 (Atabey tercmesi). Bu eradif-i kuztn men'i gya mnhal kaddddarm artmas iin yapdmjgt" diyor. Halbuki bunun mnhallere tesiri yoktu, mnhal artnuyordu. ' Siz ki dimiz mft efendisiz; kuztm mansdn bej, alt kat olduu mesm- hmyunum olmutur. Bu hal gayetle mcib-i ihtilldir. Ecdad- izamm zamanlannda olmamakla buna nzam yoktur. Ancak bir kadnm azline drt ay kaldkta bir har mstahkkna bu kadar tevkiyet ile tevcih oluna bundan gayriye min-bd izin ve rzam yoktur. Kazaskerlere bildirib muhkem tenbih idesiz ki sonra nedamet ekerler ve menasb imtihan e vereler ve bundan akdem mlzm hususunu tenbih-i hmyunum zere tenbih eyUyesiz" (Naima tarihi, c. V, s. 364). Tevkiyet hususu kaddn mddetinin olmasdr; fakat sonradan bu mddet ksaltlmak istenerek ikyeti mucip olmutur. Bu hususta Rumeli kazaskerine gnderilen 1011 H . (1602 M.) tarihli bir hkmde "det-i kaime zere emr-i tevkiyete riayet olunmala mensba vus'at geUb erbab riayet olunub... kuztn bivecih zaman ahndma (mddetinin ksaltddna) rzy- hmyunu yok tur. Tevkiyet muttarid olmak caiz deUdir. Zaruret iktiza eyledikte iki, ay olsa olur., mlhak olan menasbm hadis olanlar ifraz olunsun ve kazada teb'd caiz deildir; amma medresede tarikmda eski, ehl-i ilim ve mstahik olana caizdir..." Feridun Bey Mneat, c. I I , s. 134, 135 (Tahvimhane tab' 1265). < elebi-zde Asm, s. 259, 331, 372. Bu mddet en ok ay gemezdi. ' Cezayir Beylerbei'sine (yani Kaptan Paa'ya) ve Molva ve Ayazmend (Altn ova) kaddarma hkm ki. Hlen Midilli kads kaza-i mezbure ahalisine teaddi zere olub nahak yere ikyet edilen kaddar hakknda tahkikat ve hatt hareketleri grlenler cezalandnlr
KADILIK Yukanda grld zere mstemirre mzul kaddann
107 mansd> almak
iin mlzemet-i
denilen kazasker dairelerine devama
mecbur olmalan bunlann maiete sdtmtdanm
mucip
oluyordu;
nk kazaskerler gerek sefer ve gerek hazerde Pdih nerede bulunursa orada olduklanndan mzul olan kaddann Bundan bylece dolay
dolamalan perianiddanna
sebep
olmakta idi.
1128 H . (1716 M.)'de ve e h i d A l i Paa sadaretinde bu mlze met-i mstemirre usul kaldmlarak aadaki maddeler kondu :
1 Bir mzd kad tekrar tyin olunmak iin kendi derece sindeki mzullerin en kdendisi olacak ve ehhyet ve kifayete
bakdacakt. 2 Kadda geecek olanlar ihtida kazasker huzurunda
imtihan olacaklar; ehliyeti haiz olanlan kazaskerler eyhlislma bdirecekler ve o da bunu defterine kayt edecekti.
akelerin alp fasi olunan dvaya celb-i mal iin hilf- er' ve mugayir-i emr istim idb dahi ehl-i rf taifesiyle mttefik olub fkaramn nahak yere maln aldrb ve alb zulm olduu istim olunmam ahvali tefti olunub arz olunmasm emredip byrdm ki vusul btddukta mezbur kad Ue bir yere cem olub dahi ahvalini onat vehUe hak zere tefti ve tashih edib gresiz, Vech-i meru zere hUf- er'-i erif zulm olduu er' Ue sabit ve zahir olursa sabit olan mevadd sicil edib dahi suret-i sicUleri Ue ahvalini v u k u zere yazub arz eyleyesiz ki sonra hakknda emr-i erifim ne vechUe sdr olursa mcibiyle amel oluna" {Hkmler mecmuas, Air Efendi kiiaplart, Nr. 892, s. 320B). Yine hunim gibi F e y z u l l a h ismindeki Eflani kadsmn irtikp ve irtiasn dan dolay stanbul'a getirUmesine dair Bolu mutasarrfna ferman gnderUdii gibi {Mhimme, 87, 5. 31) K a n u n i Sultan S l e y m a n 935 H . (1528 M,)*de Avusturya seferine giderken Kzb Yenicesi kadsmm menzU zahiresi parasmdan aldna mebni asdd grlyor {Feridun Bey Mneat, c. I, s. 567). Yolsuzluundan ikyet edUmi olan Antalya kadsnm tahkikatna. Teke (Antalya) sanca beyinin ve sabk Behisni kadsmm ahvalim tetkike de Zlkadir beylerbeisi Ue Mara ve yeni tyin olunan Behisni kaddarnm memur edUdikleri grlyor, (Mhimme, 6, s. 564, 965; Mhimme, 7, s. 741; Mhimme, 27, s. 246) daha byle epi misal vardr. I V . M u r a d Bursa'ya giderken znik kadsndan ikyet edUdii iin bu hususta hibir tahkikat yaptrmadan kady astrd gibi bu hale gcenen ve dedikodu yapan eyhlislm A h i - z d e H s e y i n Efendi'yi de katlettirmitir. KadUarm hibir suretle tarada vaMer, sancakbeyleri ve sairleri tarafmdan katledilmemeleri hakkmda hkm vardr. Haklarmda ikyet edUenler ya tyin edUen tahakkuk memurlarnn verdikleri tahkikat evrak veya kazaskerler tarafmdan yapdan tahkikat neticesinde crmleri sabit olunca ceza grrlerdi.
108
OSMANLI D E V L E T N l N
LMYE TEKLATI
3 B u suretle eyhlislmn inhas zerine kazasker hu zurunda muvaffak olan zat sras geUnce kadda tyin olunacakt. 4 er' hasdt msaid olan kazalar mstakd olarak tevcih edilecek olunarak ve msaid kdcmU olmayanlar kaddann kaddann mansblarna karlk ilve olarak olan maietlerine
verilecek ve bu da kazaskerin arz ve eyhlislmn inhas zerine yapdacakt.
LM V E HCCET lm bildirmek bildirilmek demektir, kadmm herhangi bir mesele hakknda yapt tahkikatn kendi imzas altnda mercii ne veya vaki suale cevaben arz eylemesine (lm) denilir. lmlar re'sen veya vaki sual zerine bildiriUr. Mesel bir kaza halknn yolsuz bir meseleden ikyet yollu kadya mracaat ile dertlerini hkmete arz etmesini istemeleri gibi. Eer kad bu ikyetteki hakszlya ahid olmusa ilmda onu da zikr ederdi. Hccete gelince:
Hccet lgatta delil, bir fi'lin sabit olduuna medar olan nesne demektir. ahidler huzuriyle onlar
er' mahkemelerde bir dvann
dinledikten sonra kadnn verdii hkm havi ilmdr. lmla hccet arasndaki fark, hccette ahitlerin huzu
riyle grlen dvada k a d m m
lm altnda ahitlerin imzalar
nn bulunmas ve verilen kararn ern sabit olmasdr. lmda ise byle bir hal olmayp vaki halin yalnz arz ve ifadesidir.
ER' Kaddarm er'
MAHKEMELER bulunduklan er' kaza ve ehirlerde
ve mevaUnin
mahkemeler vard.
Kaddar
ve hkm
muameltta
kendilerine verilen beratlarda gsterilen
vazifeleri grp hanef
mezhebi zere hkm verirlerdi. Nikh, izdiva, miras taksimi, yetim ve mal-i gaibin muhafazas, vasi tyin ve azU, vasiyetlerin ve vakflann hkmlerine riayet edilmesinin nezareti, crm ve
KADILIK
109
cinayet ve sair btn dvalar, hulsa er' ve hukuk btn mua melt kaddar tarafndan gridrd. Reaya yani tarafndan grlr ve verilen hkm kyl tabakabildirilerek siyle asker snf arasndaki ihtdf hkmetin emriyle kaddar hkmete oranm verecei karara gre infaz olunurdu. Kaddann er' ve hukuk vazifelerinden baka idari cihetten de pek mhim vazifeleri vard ve bu hususta hkmete kendisine ferman gnderilir ve o da cap eden cevab re'sen hkmete arzederdi. Kaddann bulunduklar ehir ve kasabalarn inzibat ma bad ve askeri smfna brakdmt. Zahre ve amele tedariki, hayvan evki, menzil emirleri, asker toplanmas, iktisad iler, mabad rayice gre eyaya narh konmas, belediye ileri yani askeri inzibattan baka btn devlet ilerinin temini kadlara aitti. Bundan dolay kaddar selhiyet itibariyle devlet merkezine bal vazifeler sahibi idder. te bu geni vazifeleri dolaysiyle kendilerine gelen hkm ve fermanlan ve bunlara verilen cevaplan ve grdkleri eith dvalara dair vermi olduklar hkmleri kayid iin kaddann sicil denilen birer defter tutmalan kanundu. Her kaza, sancak ve vyet merke zinde tutulmu olan Mahkeme-i er'iyye defterlerinin adedi, yanan, zayi olanlanndan sarfnazar bugn on binleri gemekte ve mze ve ktphanelerimizde muhafaza olunmaktadr. Bu sicillerin nemli surette tetkiki o vdyetin idari, asker, iktisad cihetinden belediyecihk bakmndan pek mhimdir i. kemeler hangi kad zamannda yapdm ise sicillin ve SiciUerdeki muha sahifesinin
stne onun tyini tarihinden balayarak infisali zamamna kadar devam eder. Baz kaddar kendi zamanlanna ait mstakd sicil aarlard. Kaddann veya mevahnin derecelerine ve er' hasdatlanna gre az veya kalabahk maiyyetleri vard. Her kad bizzat mev cutsa dvay kendisi dinler ve yannda hkim muavini olarak kethdas ile dvay tescd eden yani sicdle geiren ktip bulunur du; muhzr denden mbairler de mahkeme hademelerindendi.
^ X V I . asr sonlarna kadar hkimlerin grdkleri dva, nikh, vakf
ve saireye ait muameleler Arapa olarak yazdr, hkmetin verdii emir ve onlarm cevaplar Trke kaydedilirdi. Daha sonra hepsi Trke olmutur.
110
Mevali denilen byk kaddar ekseriya bizzat tyin duklar vUyete gitmiyerek kendUeri tarafndan vekil zere nib gnderdiklerinden veya kati dvaya onlar bakarlard.
olun olmak
Mevleviyeti haiz kaddklarda yapdan dva askeri muamelta ve ksasa taallk edecek ekilde pek ar ise hkm mahaUin valisine arz ediBrdi. Kadmn verdii hkm bizzat vah Ue maiyetindeki iki mutemed adam taraflarmdan tetkik edUdikten sonra tasdik olunursa infaz olunurdu. Eer vaUnin mechsi verilen hkm tasdik etmezse evrak devlet merkezine kazas kere yoUanrd. Kazasker bu hususa dair mtalasm Divan- hmyuna arzedip orada tetkik edildikten sonra ya tasdik ediUr veya bozularak yeni hkm verilirdi. Yani verilen hkm ya mttehimin, yahut kad veya valinin kararmm lehine veya aley hine olurdu. Hukuki dvalarda mahkm ve ceza dvalannda mttehemin akrabas verilen hkm haksz bulurlarsa kazaskere veya eyhl islma ikyete haklan vard. Bu suretle dva divanda tekrar tetkik edihrdi. En son karar divann verdii karard. Eer Divan- hmyun karan bozarsa bu hal kad ve valinin aleyhine olur, onlann iktidarszhklanna kemeden karar ktna olmazd *.
m
veya bir menfaat mukabihnde mah hkm olunduu iin hkm verenler
hakknda iyi
1826'dan sonraki tekUtta mlki ve askeri snflarda olduu gibi tstanbul kads ve kazaskerlere ve pyelUerine mahsus olarak nianlar ihdas edUmitir. Mesel tstanbul kads, Anadolu kazas keri, olunca kendisinde bulunan tstanbul kadd niamn bUvasta darphaneye gnderir ve kendisiae Anadolu kazaskerhi yakaya nisam verilirdi; keza Anadolu kazaskeri, Rumeh kazaskeri olun ca o kazaskerhe takdrrd.
Trk Tekilt- Esasiye Kanunu, s. 283 (efrenci), 1825 Rum. * I254'de eyhulislmm sadarete tezkeresi: "Devletl, inayetl, tfetl, uluvvil'l-himem efendim sultamm hazretleri stanbul pyellarmdan mam-zde faziletl Mehmed Esad Efendi dilerine malm- inayet-melzum-i lileri buyrulduu zere avtf- aliyye-i gti-sitanden Anadolu kazaskerlii payesi inayet ve ihsan- cenab- hne buyrulmu ol duundan Anadolu rtbesine mahsus bir kta nian- fnrg-efnm darphane-i
mahsus nisam takard*. Bu nianlar
KA.DILIK KADILARIN BERATLARI
111
Byk kk btn kad ve mevalinin tyinlerinde kendi lerine vazifeye tyinleri ve kazaya selbiyetlerini havi berat denilen Pdiahm turasm havi bir vesika verihr ve kendilerinden berat resmi denUen bir har alnrd. Berat resmi, kadnn yev miyesi defterde ka ake ise onun ayl hesap edilerek tahsil edilir, bunun yars resm-i nian ismiyle tura ekme paras olup dier yans da kazaskerin maiyyeti olan ktip, muhzrba, muhzr ve divittara verilirdi. XYI. asrm ilk yansnda btn tyinler kazaskerlere ait iken stanbul, Edirne ve Bursa kadhklarma tyin edilenlerden bin ake berat resmi ve tyin hangi kazaskere ait ise gerek onun ve gerek maiyyeti iin bin ake aidat alnrd. Y a v u z Sultan Selim zamamnda bu kadda tyin eddenlerin bir aylk hasdmn onda biri kazasker ve maiyeti iin mtebakisi de hazine iin tahsd olunurdu. Daha sonra yani X V I . asnn ikinci yansndan itibaren inhalan eyhhslma ait yz ve be yz akeh mevahnin tyinlerinde bunlann bir aylk gehrleri resim olarak dorudan doruya hazineye ahnmak kanun oldu i. ]. Kaza kaddanmn ve mevahnin beratlanmn tahrir Kaailnn Elkal tarz ve elkab zamanla ufak, tefek baz taddta uramtr. Kaza kaddanmn elkab X V I . asrda : Kdvet- islm, suretinde kuztVlvlatVl-enam, V \i^\ i-^j 5x ^(.^NI US j-i mmeyyiz- hell 'J'^ anVl-haram" *-** f ^ ^ * ^ ' J-^' ^^^^ J umdet-
^lî-l o*
ve y a h u t : Kdvet- kuzat ve'l-hkkm mden'l-fazlu ve'l-kelm mmeyyiz- hell ani'1-haram mevlna . . . . zidet f a z l u h u . . . " ve X V I I . asrda ise : mirede imali hususuna himem-i seniyye-i safaneleri tevikiyle bi-mennihi taal man- zian- mezkr savb- diynemize eref vrdiyle marnileyh dUerinin talik-i giriban-i mefhareti kdmdkta mukaddema kendinde olan stanbul rtbesi nisam Darphane-i Amireye hs ve tisyar kbnaca rehin-i Umi smi leri buyruldukta olbabta irade efendim hazretlerinindir (Baveklet arivi, Hatt- hmyun vesikalar, Nr. 22801). ^ Berat resimleri hakkmda kanunnme {Veliyyddin Efendi Ktphanesi, Nr. 1969, varak 158 b) ve yine ayn resimlere dair kanunnme (Atf Efendi kitaplar, Nr. 1734, varak 210).
112
IILIL I L *

Aj>C_
^ I J I J J ^ L
i^
ifi^^1
JBJ
J*JL_LL
: U ;
Sja
jjoil . . . Kdvet- kuzti'l-mslim maden'l-fazi ve'l-yakn, el-muhtes da byledir. Mevalinin elkab ise daha
zbdet'l-muvahhidn
bi-mezid-i inayeti'l-meliki'l-
mun mevlna . . . . zidet fazluhu eklinde olup dier asurlarda tumturakh idi. Fatih Sultan
Mehmed'in kanunnmesinde :
.U-IFL . . . P_,UL . J J OJIJIj AIJX_ j o ^ L JLUJI SVJ JJL JJ-L OJJUIL :UIJI ^ \
I E F L H *
Î-^LJ
Akde'lve'l-
kuzti'l-mshmn
vlti'l-muvahhidn
mden'l-fazi
yakn varis'l-ulumi'l-enbiya zde fazluhu *. XVI. asr ortalarnda :
ve'1-mrseln huccet'l-hakk ale'l-
hhk eeman el-muhtas bi-mezid-i inayetd-meliki'1-muin mevlna
L'LU
4_.:l;l.,n S^'jj' * bununla beraber beratlarnda kaza kaelkab muttarid olmad aaya suretlerini 953 H . (1546 M.) yz otuz ake
ddariyle mevahnin
koyduum beratlarda grlmektedir. X V I . asr ortalarma ait yevmiyeU kad berat:
Kanun'nin turas Nian- erif-i sultan ve tury- garry- cihan-ry-i . . . mukaddimesinden sonra : n zmre-i ulema ve frka-i fzel ve verese-i enbiya ve hafaza-i millet-i Mustafa meil-i man ve din ve mesabih-i eryi islm yakindir ve kuzt ve hkkm sebeb-i takviyet-i
ve ihkm ve bis-i salh- ahvaU enam ve dai-i nizam- intizamdr. FeUzalik ibu rfi-i tevki-i refi-i lem metaU-i husrevn ve nakil-i yerU-i beU-i Izim'1-ittib- kiver-sitn akde'l-kuztil-mslimn l vlti'l-muvahhidn madenl-fazi ve'l-yakin varis'lulm- enbiyai ve'l-mrselin el-muhtas bi-inayeti'l-melik'l-muin mevlna Bedrddin zdet fezailuhu Budun kazas ki tevbii ve levahiki ile defter-i sultande yevm yz otuz ake yazar ^
^ Kanunnme-i OsmaU, a. 31; Feridun Bey Mnieat, e. II, a. 11. Veliyyddin Efendi kitaplar, Nr. 1970, varak 16. ' Daha sonra bir eylet haline getirilen Budin kadl b e | yz akeli mevleviyyet olmutur.
KADILIK
113
sene isna ve hamsin ve tis'amie Zilhiccesinin on beinci gnnde tefviz ve takhd klmd) verdim ve byrdm ki vanb kaza-i mezburda kad ve hkim olub icry- ahkm- erayi-i nebeviyye ve infz- evamir ve nevahi-i ilhye mtemessik olub er'-i ka vimden tecavz eylemeye ve eimme-i hanefiyyeden akval-i muh telife vaki olan mesailde kema-yenbai tetebbu edib esahh- akvah bulub amnla amel eyleye ve ketb-i sicillt ve sakk ve tezvic-i sigar ve segayir ve akd-i enkiha ve tenfiz-i vesy ve ksmet-i mevaris-i rey ve zabt- emvl-i eytm ve gib ve azl ve nasb- vasi ve nib ve sair umr- er'iyyeye bi't-tamam ve'l-kemal alvechi't-tafsil ve'l-icmal mutasarrf ve mbair olub ol diyarn kffe-i halk mevlny- mumaileyhi kendulere kad ve hkmn nafiz ve cari bihb cumhur- kazayay- er'iyyelerinde rc mevlnay- mumaileyhe kdp emrinden udl etmiyeler. yle kim mevlnay- mezbur emr-i merkum vech-i meru zere yerine neye mutasarrf olgelduaya itigal gs
getre. Cihet-i kaza kuzt- shfe her sebt- hamet-efzun-
miler ise bu dahi ana mutasarrf olub benim devam- devlet ve ebed-peyvendim iin tere. yle hileler. XVII. Tahriren f evil-i Rebiulevvel sene 953 i. yz akeh olup Sultan I . Ahmed kads
asrdaki yevm
zamamnda 1022 H . ( 1 6 1 3 M . ) tarihinde berat sureti:
verilmi
kaza
Nian- erif-i sultan ve tury- garry- cihan-aryi ve'esavn's-samedn tevfiki'l-yezdn ihtiram- fark- ve'l-an'r-rabbn hkm oldur ki, dema'l-muhakkikn ve tefhim mcib-i devam ve fzel-i mdekkikin, akileri devlet-i el-menn'l-mennn ve't-
n tazim ve ikram- ehriyr ve mstevcib-i zhk Agros^
bekay- izzet-i kmkridir.
Binaenala-
kads Dervi'in
gehb azh ferman olun ake ile E f l a n i ' kaza asitne-i kdvet tevki-i hkani
mam ref olunub yerine yevmi seksen saadet canibine mlzemeti olan* rafi-i
smdan alt yl zaman- infisah ve bir seneden ziyade
^ Veliyyddin Efendi kitaplar, 1970, varak 6 b. ' Agros, sparta vilyetinde Alabty nahiyesinin eski addr. ' Eflani Kastomonu vilyetinde bir kaztmn addr. * Kaddann tyinleri ksmnda grld zere Eflani kads Nasuh, .mddetini bitirip alt yl evvel infisal etmi; ise de uzun mddet tatanbuTa gelmiyerek kazasker meclisine mlzemet etmemi; ve sonra gelerek bir buuk sene mlzemeti zerine Agros (Atabey) kaddma tyin olunmutur. )lmiy TtkilU, 8
114
kuzati'l-msmn zbdet'l-muvahhidn maden'l-fazi ve'l-yakin el-muhtas bi-mezid-i inayeti'l-mehki'l-mun Mevlna Nasuh fezailuhu her vehile mahal ve mstahik masrime arz olunub hakknda mezid-i zdet olmam sene ihda ve inyet-i husrevnem
irn ve elf Zkadet'l-haramnm gurresi gn pye-i serir-i izzetzuhura getirb yevm yz ake ile Agros kazasn sadaka edib bu berat- hmyun verdim ve byrdm ki bde'l-yevm varub Agros ketb-i kazasnda kad olub icry- ahkm- er'iyye eyhye ve sicillt ve sakk ve tezvic-i sar ve sagayir ve ksmet-i
mevris-i rey ve sair kazayy- er'iyyeden kuzt- sahfe her neye mutasarnf olmular ise mevlnay- mezbur dahi ol veche mutasarnf olub devam- devletim iin duaya mudavemet gstere ve mrmran ve sancak beyi mektub ve adam gndermesiyle ha ric-i kazada dva istima etmeye ve der-i izzet-mebma irsal eyledi arza tarih tahrir eyhye* yle bdib ve elf.. Bi-makam- Kostantiniyye *. almet-i erife timad kdalar. Tahriren f evU-i ehr-i Rebiulhr sene isneyn ve irn
884 H . (1479 M.) senesinde ve F a t i h S u l t a n M e h m e d zama nnda yani X V . asrda mevleviyet edilen B a h a d d i n olan Ankara kaddma tyin Efendi'ye verden berat sureti :
Sebeb-i tahrir-i hmyun ve mcib-i tastir-i meymun jiUjj ^jj J l J U J oldur ki Darende-i misal-i b-misal akde'l-kuzt ve'lhkkm mebin'-erayi' muhakkikn ve'l-ahkm fass'I-ferikayn seyyid'lzekiyy'l-islm ve'l-msUmn Baha'l-miUet-i ve'd-
din dmet fezadhu kem-tabet emailuhu hazretlerine mahru sa-i Engrnn ve tevabiinn kadlm verib tefviz kddm ki bde'l-yevm"jAJb I j^^\ ^ U l j w ^.J^ j mnas birle amel edib kat- devide ve fasl- husumatta hi ferideye meyi ve mehaba itmeye. Emr-i hak teal ve snnet-i resul (A. M.) ne ise yle buyura. urt- Ksmet-i mevariste ve sicilltta ve husul-i ukudda ve
uhudda ve fesh-i nikhta ve bey'u ir ve sair muamelt- vesayikta ve kitab- hikemde tetebbu- kelm, imtisal-i emr-i nebeviyye ve iktida-i ictihad- eimme ndvnullahi aleyhim eeman * Kadlarn, hkmete gnderdii arzalara tarih atmalar 991 H. (1583 M.) senesinde emrolunmutur (Osmanl kanunnmesi. Mill Tetebbular mecmuas, say 2, s. 327). ' bnlemin tasnifi. Dahiliye vesikalar, Nr. 12.
KADILIK ide ^ . . . bi-kaderi'l-vus' ve't-takat ve'l-imkn beyne
US cemi-i
ebl-i iman yerine getiriib emir ve vezir, gani ve fakir ve lim ve cahd, mslman ve zimmi arasmda vaki olan devide ale's-seviyye tutub hkm ide. Bazsn bazs zerine tercih edib zulm ve hayfa meyi itmeye ve gaibler maln ve emanetin muhafaza etmekte gayetle ihtiyat eyhye ve resm-i ksmet ve resm-i kitabet kuzt- m-sebak zamannda ne miktar alnddarsa bu dahi ol miktara kanaat eyhye; ziyadeye tama itmeye; emr-i maruf nehy-i mnker bbmda tesahl kdmaya. Evkaf ve vesyy mahalline sarf ide; mezkr ehrin vaz ve erifi, gani ve fakiri marnileyh hizmetin ol mevzide vesyikda hkim-i vakt bilb cemi kazayda ruc buna ideler. Canibin aziz ve muhterem tutub emrinden tecavz kdzere itimad kdalar. Tahriren f evast- mayalar ve muhalefet etmiyeler. Belki muti ve mnkad olalar; almet-i cihan-mut Ramazan'I-mbarek sene erbaa ve semnne v e semane mie *. X V I I . asnn ikinci yansnda be yz ake yevmiyeli mevahden bir kad'mn tyinine dair 1078 H.( 1668 M.) tarihh ferman sureti: Akda'l-kuzt'l-mslimn ul vidt'l-muvahhidin maden'lfazl ve'l-yakin hccet'l-hak ale'l-halk eeman varis-i ulm'lenbiya ve'I-mrseUn el-muhtas bi-mezid-i inayeti'1-meUki'I-mun sabka Manisa kads olan Sivas-zde Mevlna es-seyyid . . . . zdet fezailuhu tevki-i refi-i hmyun vsd olcak malm ola ki sen ehl-i Um ve sahih-i fazilet ve mteerri ve dindar olduun ecilden hhya hakknda mezid-i inayet-i aliyye-i hne ve mezid-i re'fet-i seniyye-i pdihanem zuhura getrb ibu sene semne ve seb'ine ve elf Ramazammn yirmi tyin olunmutur. * Kaddar, X I I . asrn ikinci yansndan sonra Halebi ibrahim Efendi'nin (Vefat 956 H . = 1 5 4 9 M.) J ^J> Sj^^^ mlteka'l-ebhar fi for-hanefiyye ismindeki eseriyle erhlerine gre hkm verirlerdi. b r a h i m H a l e b i bu eserim Hanef fukahasmdan Kudurt, j^'^^ el-Muhtar, J i l W I > r Kenz'd-dekayk, <iU J Vikaye vesaireden almak suretiyle telif etmitir. Bu eser den evvel yukarda zikreden eserlerden istifade ediliyordu, H a l e b i , Mltekasiyle kaddarm ilerini kolaylatrmtr. Menahic'l-ina (Varak 60) Paris, MiU Ktphanesi, Trke yazmalar ilve ksm, Nr. 660. dokuzuncu gnnden mid kazasn sana tevcih ve inayet edib Um iin (isim yeri ak)
116
Byrdm ki vusul buldukta bu babta sdr olan ferman- ceUl'l-kadrim mucibince bir an ve bir saat teehbur ve tevakkuf etmeyib v a n b kaza-i mezkre siz mutasarrf olub ehali beyninde icry- ahkm- er'iyye-i nebevi ve infaz- evmir-i ahyye-i Mustafav sallallah teal al-ariiha bezl-i makdur ve sy-i n-mahsur eyleyib ve muaccelen adamm gnderib beratn ihra ettiresin; yle bilesin, almet-i erife timad kdasn. Tahriren f evahir-i ehr-i Ramazan'l-mbarek sene semane seb'n ve elf bi-makamEdime el-mabrusa^.
SAKK-1
ER'
er' mahkemelerin muameltna mtealhk er'i hkm ve kararlan havi tuttuktan ve ekserisi eni dar ve boyu uzun olan defterlere sicillt- er'iyye denihrdi. Mahkeme-i er'iyye sicilleri er' muamelt ve mazmun itibariyle ilm-i fkhm furuna dahil olduu gibi tahrir tarz itibariyle de sak ( i i - ) denilen ve kendisine mahsus tahrir usulne dahildir; fakat hkmet emirleri buraya aynen geip verilen cevaplar ise ksmen er'i mahkeme tarzma benzemektedir. Sicil defterlerine yazdan vakfiye, nafaka, miras dvalan, vesaire resm-i ksmet, ilm, husmete mtealhk dvalar, nikh ve bu tahrir tarzma ehhyetsizhi trmak nazan sakk-i er' denihrdi*. Sonra
er'i mahkemelere mahsus bir usul ve kaide altnda kaleme almr kaddann muhtehf kaleme al dikkate almarak onlann ilerini kolayla
iin baz deerh
hm kaddar taraflanndan nmunehk sakler
er'i muamelelerin ne suretle yazdmas cap edeceine dair ayn mevzuun muhtehf ekiUerine ait mlardr*. Sakk-i er' zere olan hccetlerin balklar (sebebi
1 tbniUemin tasnifi, Tevcihat vesikalar (Baveklet arivi), Nr. 284, * iL< Sak keUmesini ash ek olup sonra tarib olunarak yani arapalajtnlarak sakk denilmitir. Lgatlere gre Mahkeme-i er'iyyelerin ver dikleri hccet, ilm, temessk ve saire gibi er' muameltm yazd usuldr . 1098 H. (1687 M.)'de vefat etmi olan kazaskerlerden Bosna'h B e y a z z d e A h m e d Efendi'nin sakke ait bir eseri Hamidiye kitaplarmm Lala smail Efendi ksmmda 93 numarada bulunduu gibi eyhlislm Debba - zde Mehmed Efendi'nin torunlarmdan olup 1224 H . (1809 M.)*de skdar mevleviyetinden mzulen vefat eden N u m a n Efendi'nin de be bab zerine tertip etmi
KADILIK
117
tahriri'l-kitab oldur ki) veya (sebeb-i tabrir-i er' oldur ki) ve (sebeb-i tabrir-i kitab- sbbat-nisab oldur ki) ve saire ile balard. KADI NiBLERt
Nib vekil demektir. Mahkeme-i er'iyyelerde kaddar namna muhtehf hizmetlerde vazife gren nibler vard. Naibin bir veya birka olmas kadnn tyin edildii kazann byk veya kk olmasna muameltnn geni olup olmamasna bal idi. Bundan dolay kaza, sancak ve eylet kadlarnn nibleri ona gre idi. Nibler vazifelerinin mahiyyetlerine gre kaza nibleri, kad nibleri, mevali nibleri, bb nibleri, nibleri olarak balca alt ksmdr. Kaza nibleri, kaddann kendi kazalan dahdindeki nahiyeleri nib ismiyle tyin ettii bir er' memura iltizama verip o memur, kaza kads adna o nahiyenin er' muamelelerine bakard i. Kad naibi kadnn yannda bulunup icabnda ona veklet eder veyahut herhangi bir er' muameleye bakmak zere kad tara fmdan kylere gnderdirdi. Kad nibleri, kazalarda aym zamanda bb nibliini grrd. Mevali nibleri, byk kaddann bizzat gibi * esnaf kontrol etmek vazife grdkleri ayak nibleri arpalk
zamanda maiyyetlerinde bab naibi denden bir kap naibi olduu zere seyyar ayak naibi bulunurdu. bizzat gitmeleri ismiyle Bunlardan mevahnin tyin olunduu eylete
yani flen hizmet grmeleri usul terk edildiinden bunlar kendi lerine veklet etmek zere o eylete taraflanndan nib birer vekil gnderirler ve hasdat, aralanndaki mukavele zerine taksim ederlerdi. Bu da bir nevi dtizam usul idi. Kad naibi,
olduu 'iL^\ 'tjJ- Tuhfel's-sak) adl mufassal sakk kitab da Trk Tarih Kurumu kitaplar arasmda 98 eski ve 64 yeni numarada mevcuttur. Tuhfet'ssnkk birinci bab hccet ve vakfiyelere ikinci bab muhtelif ilmlara, nc bab mruzta, drdnc bab mraselta ve beinci bab da muhtelif hccetlere dair olmak zere tertip olunmutur. n i - z d e A t a u l l a h Efendi'nin de (Us-i Sakk) adl bir eseri vardr ve bu eser, Z i y a d d i n Efendi'nin basdm
olan (Sakk-i cedid-i Ziyaddin) isimli sakkin kenarlarmdadr. Lli-zdelerden

H m i d Efendi'nin muhtelif nevilerin havi sakk kitab ' Bh nibleri, kadmn leten dva dinlerdi. ktphanemizdedir. mebni ona vek
1 Mhimme defteri, Nr. 78, a. 896 (Adalet fermanndan).

(Mevalinin) iinin okluuna
118
kendisinin asili tarafndan vekd olduuna dair bir vesika abr ve bunu o kadlk hangi kazaskerin mntkasnda ise vesikay kazas ker tasdik ederdi*. Bunlardan baka eyhuHslm, kazasker ve mevahye azil lerinden sonra maietleri iin arpalk ismiyele birer kazamn haslt- er'iyyesi verihr o zatlar da oraya taraflarndan nib gn dererek orann er' haslatn arpalk nibleri demlmiti. rpahk kazasma gnderilen nib kendisinin verdii paray kardktan sonra st tarafn da kendi ihtiyacna sarf ederdi. 1100 H . (1689 M.)'den sonra niyabet usul bozularak ou ehliyetsiz ve cahU nibler para mukabiU verdikleri hkmlerle haksz hakl karmak suretiyle irtikbn en disine tenezzi ettikleri griUmtr. Ayanlarn ferman dinlemez olduu tarihlerde yani X V I I I . asnn yarsndan sonralan veya korkarak memnun yanlarm olduklarm kad ve niblerin bunlarla fenahklann ve rtp balkr ilndan grlmektedir. 111. Selim zamanmda konulan anlaarak onlardan idare ederlerdi; bu niblere de
bddiren
1207 H . (1792 M.)'de
yeni bir kanunla mzul mevah taraflanndan nibldderin taham mllerinden fazlaya satdmamas, a, kaftan aas ve hizmetkr makulesi ahslara nibUk verilmemesi tesbit edilmi ise de pek ziyade bozulmu olan bu meslekte hibir tesiri olmamtr.
ARPALIK * Arpabk vezir, beylerbeyi ve sancakbeyleri gibi askeri smf
ile ilmiye smfndan mzul eyhuUslm, kazasker ve mevalinin geinmeleri iin tahsis olunan muvakkat mzuliyet maa veyahut tekad maanm addr^. X V I . asrm ortalanna kadar kaz-
^ Mevali niblikleri, eyletteki hizmetine ve gelirin az veya okluuna gre drtte bir veya bete birini almak suretiyle verilir veya muayyen bir para mukabilinde (iltizam gibi) satdrd. ltizama verilen niyabetlerin paras taksite balanarak her ay demek cabeder ve buna ehriye denilirdi (D'ohson, s. IV, s. 574). * Arpalk hakkmda merhum b n l e m i n t n a l ' m Trk Tarih Encmesi mecmuasnda (sene 16, s. 276) bir tetkiki vardr. * "Mderrislere maiet ve mevali ve sudure arpalk namlariyle birer kaza tevcih olunmak lzm geldi ve onlar bu kazalar birer nible idareye mecbur
KADILIK askerlerin fna arpalklarna arpalktan ilmiye has denihrdi i. Biz iinden
119 burada ilmiye sn kazaskerlerle
mahsus Arpalk,
bahsedeceiz. eyhlislm,
snf
mevaliye tahsis edilen herhangi bir veya iki kazann hasdt- er'iyyesi idi. Bundan baka baz nfuzlu ulemaya timar sure tiyle de arpalk tevcih edildii grlyorsa da umum deildir ^. ilk yan Ulemaya arpahk adiyle maa tahsisini X V I . asnn
smda grmekteyiz; mesel kazasker Mevlna Zeyrek-zdeye 924 H . (1518 M . ) 'de tekad olunca Krkkilise arpahk olarak veril miti*. Fakat bu kayt nasna alnmamaldr; arpahn bu tarihte herhalde ihdas edildii m X V I . asr balarnda ve X V .
asr sonlannda arpalk vard; belki ad baka idi. Arpalk sahibi olan ulema bizzat arpalk olarak tahsis edilen kazaya gitmiyerek oraya kendisi tarafndan bir nib gnderirdi; bazen mzul mevalinin nib gndermiyerek kendi arzusiyle de arpalna gittii grld gibi* baz arpalk sahipleri
ceza olarak arpalna gnderilerek kaddk etmesi vaki ise de nadiren olurdu*. I I I . S e l i m pek ziyade bozulmu olan ilmiye snfnn da slhna teebbs ettii srada arpalk sahibi olan mzul mevali ve kazaskerlerden, mevahnin mazereti olmayanlann bizzat arpa lklarna giderek hkimhk etmeleri ve all ve ihtiyar olanlann da arpahklann iltizama vermeyip emanet suretiyle bete bir zeolduklarmdan maiet vc arpaldc olan kazalar hasdtnm bir miktariyle nibler geinib bakisi eshab- menasba 'arpalk sahibine' ait olurdu." R i k o unlar yazyor (Franszca tercmesi, s. 273): "Arpalk demek (mzul eyhlislm kazas ker ve mevalinin) vilyetlerdeki baz kadlklardan aldklar muhassasattr". ^ H a s h - i K a d r i elebi Kazasker-i Anadolu (166 numaral Mentee livas mcmel tahrir defteri). ^ " T i m a r - M e v l n a H a y r e t t i n . Hce-i hdlude mlkhu. eme kazasmda ber-vech-i arpalk Kzlkilise, Ovack, Sahib kylerinin hasdt veril mitir Bunun zmir'in Tahtal ky ile dier yerlerinde de timar vardr" (Ba veklet Arivi, mcmel tapu defteri, Nr, 166). ' akayk tercmesi (Mecd), s. 326. * Raid tarihi, c. J, s. 44. ^ Sbkkazaskerlerden M i r z a - z d e eyh M e h m e d E f e n d i , D a m a d A l i Paa'mn Avusturya seferine itirazndan dolay arpal olan Pravadi (Bulgaristan'da) kasabasma gnderUmitir (Raid, c. IV, s. 220). Keza Rumeli kazaskeri Erzincanl A l i E f e n d i arpalk olarak verilen memleketine yoUanmu (Raid, c. II, s. 188).
120
rinden ehliyetli drst niblere vermelerini havi bir ferman nereylemi ve bu arada cehele makulesine nibUk verilmemesini ve imtihansz hi kimsenin yeniden kadla tyin edilmemesi emrolunmutur (1203 H . = 1789 M . ) ^ . Arpahk mzdiyet maa veya tekadiye gibi bir ey iken sonradan eski usul arpalk ekh kaldnlarak ayha (maaa) ba land ve bu hal daha sonra genileyerek arpahk maa ve onu mtaakp isim deiikliiyle tark maa ve en son olarak rtbe maa adn ald. Arpahk, maan son zamanlarda kazaskerlere istanbul ve Haremeyn payeleri, Edime, Bursa kaddan ve bdd- hamse, mahre mevalisi mzulleri alrlard. Zadegan denilen ulema evldnnda maalan vard 1322 H . (1914 M.)senesinde mekteb-i nvvab'm yerine Medreset 'l-kuzat tekil olunarak nlm ve niblerin zadegan usul kaldunvan da kadya tahvil edilmitir*. Kk
yata tahsU grmeden stanbul rsu verilen ulema evld maalanna rs maa denilirdi. eyhuhslm mam- Sultan Mehmed Efendi'ye verilen arpalk berat sureti ^ leml-ulemail-mtebahhirn rn efdal'l-fzelil-mteveryenb'I-fazl ve'l-yakn keaf'l-mkilti'd-diniyye haU'el-mahfuf bi-sunufi'l-meUki'l-l eyhuhslm
l'l-mdilt- yakiniyye miftah'l-knuz'l-hakayk ve misbah- mmuz'd-dekayk ve mfti'l-enm olan Mevlna Mehmed edamallah tel fezailehu. Tevki-i refi-i hmyun vasd ohcak malm ola ki siz tarik-i ulema mn akdemi ve fuhl-i ulemann a'lemi olub ^jj vera' ve tekvana itimad- hmyunum ve sadakat ve istikametine hsn-i zann- sedad-makmnum olub her vehile mstahikk-i inayet ve sezavr-i atfetim olduun ecilden bliya hakkmda mezid-i inayet-i hye-i * Edip Efendi tarOi (tkinci ksm), . 18; Cevdet tarihi, e. IV, s. 292. * Arpalk (Trk Tarih Encmeni Mecmuag) sene, 16, B . 283. > Baveklet arivi, Ahmed-i Slis vesikalar, Nr. 1222, sene 115 Rebiulhr ortalar. Bu kayd fiUen jeyhulislm olanlara baz mlhazalara mebni bir cemile olarak maajlarmdan bajka arpalk tevcih edildiini gstermektedir. Edirne vak'asiyle II. Mustafa'nm hal'i ve III. Ahmed'in clusu dolayisiyle eyhul islmm sUer tarafmdan tyin edilip yeni hkmdar tarafmdan kabul mecbu riyetine mebni ona muber olmadma ve kendi tarafna imale maksadiyle yaplm fevkalde bir tevcihtir.
KADILIK
121
ahane ve mezd-i re'fet-i
seniyye-i
ahanem zuhura
getirilb
ibu sene hamse aerete ve miete ve elf ehr-i Rebi'l-hnnm on nc gnnden Tmova ve Plevne kazalarn ber-vech-i ar palk size tevcih ve inayet buyurub lm in . . . . tyin olun mutur Bu beratm st kenarmda eyhuhslmm u kayd vardr :
^^Hotali Tmova'nn mlhakat- kadmesinden olmala ilhak buyurulub tevcih buyurulmak rica olunur : Mine'd-di el-fakir Mehmed af anh tmam Mehmed Efendi I I . III. M u s t a f a ' y hal' eden asilerin
intibah ve tyin ettikleri eyhuhslm olup yeni hkmdar olan A h m e d bir cemile olarak kendisini byle ele almtr.
KASSAMLIK Kaaaam Vefat etmi olan bir kimsenin terekesini varisleri arasnda taksim eden er' memura kassam deni hrdi. Osmanl devletinin er'iyye tekiltnda miras taksimi, biri kazasker kassamlan ve dieri de bir mahaUin kadhnda yani er' mahkemelerde bulunan kassamlar olmak zere iki smf kassam vardr. Kazaskerlere mensup askeri snfn terekesini ka kazada ayn a y n bulunurlar kerleri tyin ve edilirlerdi. Bunlar tahsil Rumeh'dekiler ettikleri ksmet-i varisleri ara Rumeli kazas taraflanndan askeriyeyi o snda taksim eden kazasker kassamlan ya her kazada veya bir Anadolu'dakiler Anadolu kazaskerleri
' zzet-meb Vahyi-zde Mustafa Efendi. Bade't-tehiyyeti't-tayyibe inha olunur ki TakSpr ve Gnay kazalarmdan maada Kastomonu sancanda olan kazalarn umr-i ksmet-i askeriyyeleri tarafmzdan size sipari olunmutur. Den mevtay- askeriyyenin muhallefatm tahrir ve beyne'l-verese taksimden sonra rusm- mtadeyi kabz ve tara fmza isal eyliyesiz vesselam. Hurrirehu Receb'l-mrecceb li-senet-i hamse ve mieteyn ve elf. el-Abd'l-fakir Mustafa el-Kadusker-i Anadolu Kastamonu Mahkeme-i er'iyyesinin 1205 tarihli sicilinden.
122
mahallin kadlmdaki sandkta saklayarak kazaskerlerin mhrl mektuplar ve fermanlarla gelmi olan asker kassam mfettii
veyahut suvar kassamlan geldii zaman kad veya nibler taraf lanndan onlara teshm edilirdi. Bu asker kassamlann kassamlk muameltn tefti ve asker kassamlann kazaskerler namna
aldklan resimleri
tahsil
etmek zere
mfettileri
de vard^.
Bundan baka yine bu asker yani kazasker kassamlannn muame ltm gzden geirip bakayaya kalan resimleri tahsil etmek iin zaman zaman Anadolu ve RumeH'ye koldan suvar kassamlan yollanr ve ellerine fermanlar verilirdi. Suvar kassamlan her tefti ettii yerde tahsil edilen ksmet-i askeriyeyi kadlk sandndan tesellm ederek ehndeki mhrl
defteri bu resimleri kendisine teshm eden kad veya naibe mhrletirdi. Mahall asker kassamlann azh ve yerine dierinin tyini suvar kassamnn selhiyeti dahilinde olduu gibi bunlar hakkn daki ikyetler veya taltif edilmeleri hakknda verdii raporlar da hkmete nazan dikkate ahnrd*. ^ Kuzattan Yavaa Mehmed zde fazlhuya hkm ki, Hliyen Hamid ve Aliye ve Teke sancaklarmda vaki kazalarm nefs-i Antalya kasabasmdan maadasmn umr- ksmet-i askeriyyesi sana tefviz olunmala mevadd- askeriyye muhallefatm tahrir ve taksim ve zikrolunan sancak ve kazalarda kassamlann grdkleri ksmetleri tefti ve tefehhus edih yedlerinden rusmlarm mfredat- defter Ue alb kabzedib ve ilm lzm olan me vadd icleten mektubunla ilm ve ksmet umurunda kemal-i dikkat ve ihti mam eyliyesin deyu bilfl Anadolu kazaskeri olan Mevlna M e h m e d edamallah tarafmdan mhrl mektub verilib mucibince kanun zere amel olun mak ferman olunman yazdd 1089 Rebiulevvel (Mhimme defteri, Nr. 96, s. 2). 2 Ulemadan Mevlna M e h m e d ve Anadolu'da elviye-i mezbnrede vki kaza niblerine hkm ki. sol kola tyin olunan
bu sene tis'a ve semanine ve elf (1089) Rebull gurresinden sol kol tbir olunur elviyede sen ki mevlnay- mezbur Mehemmed'sin kassam- svari tyin olunmanla elviye-i mezkrede vaki olan gerek mevali-i izam ve gerek sair kazalarda mukaddema mezkr kolda kassam- svari olan brahim'in mrurundan bu ne gelince vaki olan mevadd- askeriyyeyi tefti ve tefehhus edib rsnu her kim ahz ve kabz etmi ise ahz kabz idesin. Ve siz ki elviye-i mezkrede vaki kaddar ve nvvabsz, sene-i mezkreden bu ne gelince makbuzunuzu kasamm- mumaileyhe teslim edib yedinde olan mahtum deftere kayd idersiz. Sen ki kassam- mumaileyhsin ksmet-i askeriyye tahririne memur olanlardan hiyaneti zahir olanlar azledib yerlerine emin ve mtemed kimesneleri nasb eyliyesin; ve bilcmle ksmete mteallik cemi-i umir, sana tefviz olunmutur; azl ve nasbm, kr ve ikyetin makbuldr.
KADILIK
123
XVI. yle idi*:
asr
ortalarnda
resm-i
ksmet
hakkndaki
kanun
Sefer-i Sultaniyye een sipahi, eerken tekad ittikten sonra madem ki mezkr mtekaid, hara raiyyet yazdm olmaya askeridir ve hazret-i hdavendigr kullar ve cariyeleri madem ki askerinin taht- nikhnda olalar bde'l-tlak onlar dahi askerdir. Ve kaza ve tedris ve meihat ve tevhyet ve nezaret ve sair anlann emsah menasbtan ol ki verr onlann ehU askerdir. Ve asker evldndan ol ki bir derecede ve kimseye raiyyet yazlmam ola ve zevcat ki bfiil taht- nikhnda ola ve as kerinin kullar ki bde'l-tlak ahli asker hizmetinde ola ve mai etleri ehl-i askerden ola ve kimseye raiyyet yazdm olmaya ve ol raiyyet kz ki sipahiye nikh olub madem ki sipahinin taht- nikhnda olsa askerdir. Bu zikrolunan kimesnelerin rsm- ksmetleri kazaskerindir; kazasker kassam ksmet edib resm-i ksmeti kazasker iin ala. Berat- hmyun Ue bfiil doanc olan kimesne, kimsenin yazdu raiyyeti deilse asker olub bakasnn raiyyeti ise asker dedir. Asker olmaynca resm-i ksmet mahalU kaddanndr. Menasbtan ake ve daha ziyade yevmiyeliler askerden madud olub resm-i ksmeti kazaskerindir, een, yaya, mseUem, yrk, canbaz, tatar ve sancak ve voynuklann kazalarda resm-i ksmetleri askeri olub kazasker kassandar tarafmdan ahnr. Eylet, kaddarm maiyyetlerindeki kad ve mevah kassamlar kanunen asker smftan olmayan raiyyetin ve ehirlinin miras ilerine bakp resm-i ksmetleri tahsU ederlerdi *. Her kadlkta mstakU bir kassam defteri vard. Vefat eden ahsn tereke denilen brakt emval ve eya kassamm huzuriyle
Anadolu kazaskeri M e h m e d Efendi'den svari kassama mhrl mektub verilmekle mucibince amel oluna deyu ferman sdr olmam vech-i merh zere erh yazdmtr evst- Rebiulevvel, sene 1089 (Mhimme defteri, Nr. 96, s. 3). ' Kanunnme-i l-i Osman (Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas), ilve .neriyattan, sene 1330, s. 39. Bu kanunnamede resm-i ksmete ait daha baz maddeler vardr. 2 Kanunnme (Veliyyddin Efendi kaplan), Nr. 1970, s. 124, 125. Kimlerin asker snftan sayddma dair bu ksmm en son notuna bakmz.
atebe-i uiyya mlzemet ile
124
OSMANLI DEVLETNN LMYE TEKLATI
kalem kalem bu deftere yazddktan sonra ehl-i hibre (bilirkii) marifetiyle her birinin kymeti takdir olunup altlarna yazddktan sonra zevein veya zevcenin ve dier varislerin hisselerine isabet eden miktar tesbit olunup kassamm alaca para tehiz ve tekfin mteveffann tenzil ve skat masraflar tereke yeknundan
edildikten sonra geri kalan miktar ne tutarsa er'i kanuna gre varislere verihrdi*. Bazan kazasker kassam ile mahalli kad veya nibler arasnda resm-i ksmetin ne tarafa ait olduuna dair ihtilf kar ve mesele ' X V I . asTin Uk yarsna ait Bursa mahkeme-i er'iyyesi defteri, 22 - 24A, sene 919 924 (1513-1518 M.): kassam
Tereket'I-merhume Hatice binti Murad el-mteveffat f mahalle-i Umurbey min-maballti'l-Bursa el-mahrse an-ahin li-ebin ve mmin ve Mustafa ve ubteyn li-eb-i Sitti ve Zahide f 20 Cmdelevvel sene 919. Mteferrik kadife Makrame San brmck tki keten biri pirahen 60 15 50 40 San penbe kaba sade Mirzy penbe drtl Khne kab Dier kab sar penbe 100 20 15 70 Ak kaba Ak dertenk Khne kadife dolama Khne miyan bend 30 15 20 50
El-hisset'l-mntaldl fi ebiha Bitariki'l-irs 13803
El-hisset'1-mntakille min-mmiha 2500 Yekn 16788
Et-techiz 287
Bade't-techiz ileyha 16501
Er-resm 330
Bde'r-resm 16171
(.1 j L,:. Minha hisset'l-ahi li-ebin ve mmin 80085 20
i - f' j v'i' ^'^1 Hisset'l-uht li-ebi ve mmi Sitti k 4044 6
Hisset'l-uht li-ebi ve mmi Zahide k 6 4044
KADILIK
125
Divan-
hmyuna
kadar
geUrdi*.
Bunun
iin
kazaskerlere
ait asker rsumlarn neler olduu hkm yani fermanla tasrih edilerek aradaki ihtUf bu suretle halledilirdi *. Tanzimat- hayriyeyi mtaakp yalnz kazaskere ve kadlara ait bkassamlklar kaldnlarak terk edUmitir. stanbul'da, bir kassamlk
rakdm, eylet ve sancaklann ksmet ileri de mahall kaddara
' skp kadsna hkm ki Kasaha-i tlib kassam mektub gnderib tftib kazasmda mtemekkin olan H a c H a m z a fevt olub zimemde drt hamal akesi ve iki yz hamal gailesi deranbar olup kasaba-i mezburede yirmi pre dekkin ve evleri ve iftlik ve kul ve cevrisi ve nice esbab ve davarlar kalb ksmet eylemek taleb olundukta kads ve naibi mni olub kenduler ksmet eyleyib iki yz filori alddar. Mteveffa sonradan ebl-i berat olmutur deyu bana dahi ettirmediler ve H a c M u r a d mteveffa ehl-i berat olub mezbure dahi mni olub iki bin akesini aldlar deyu lm etmein byrdm ki gresin; mezkrlarm ksmeti kazaskerlerim canibine id olan ehl-i berattan olub mezkr kad- marnileyhe aid ve rci olan resm-i ksmete sonradan ehl-i berattr deyu dahi eder ise caiz deildir. Anun gibi eer yerldr ve eer gayrdr ksmeti kazaskerim canibine aid olan ehl-i bertm resm-i klarnetine dahi ettirmiyesin Sene 973 (Mhimme defteri Nr. 4 s. I20).Yine aym mesele hakknda Mora'nm Mezestire sancakbeyine yollanan hkmde ihtilf tahkik edip Rumeli kazaskerine id resm-i ksmeti kazaskerin gster dii ahsa teslim ettirmesi emrolunmutur (Mhimme, Nr. 70, s. 35). ' Mefahirl-kazat ve'l-hkkm... Hlen Rumeli kazaskeri olan Mevlna E s* a d edamallah fezailehu tarafmdan sdde-i saadetime yle arzolundu ki vilyet-i mezburede marnileyhe aid ve rci olan resm-i ksmet ve nikh ve tkname (azad kd) ve vakfiye ve esny- ksmette vaki olan ve hucec ve sicil lt mumaileyhin kassam veyahut vekilleri anda mevcud iken kuzat tarafmdan dahi olunub rencide iderler imi. mdi byrdm ki berat- hmyunum ile hitabet ve imamet ve kitabet ve tevliyet ve cibayet ve nezaret ve meihat ve cz ve tebih ve vakf ve mezrea ve tekye ve sair bunun emsU cihet tasarruf edenlerin vazifeleri bir ake ve nim ake ise klli ve cz askeridir. Fevt oldukta marn ileyhin kassamlar ksmet edip kanun zere rsumunu ahb kabz ve zabt ve kuzt tarafmdan asla dahi olunmaya. \eyaya ve msellem ve mensuh ve goyr- mensuh vc yrk ve tatar ve canbaz ve voynuk askeridir. Lkin sabkta resm-i ksmetleri yz ake (den) aa olsa vilyet kaddarmun denmi idi. Elhalet hazihi zikrolunan dahi marnileyhe tyin ve tahsis olunmutur, evld- askerdir. Ve sdat dahi askerdir; askeri nin zevcat askeridir, madamki fevt olduktan sonra rey taifesine nikahlan m olmaya. Ve berat- erifle imamet ve hitabet ve emanet ve kitabet ve meihat ve cibayet ve tevliyet vesaire bunun emsali cihet tasarruf edenler askerdir. Ve berat- erif Ue doanc ve yuvac ve derbeudci ve kprc ve ulakc ve yac
126
TOPRAK
KADILARI
VE
MEHAYiF
MFETTLER , j . Her eylet Toprak Kadlar ' vard. Gerek devlet ve sancakta XVI. asr sonlarna
kadar, toprak kaddan ismiyle seyyar kadlklar merkezinde ve gerek eyletlerden tahkiki
cap eden bir i toprak kaddan vastasiyle tahkik ve tefti olu nurdu. Keza kyllerin sancakbeyi, alaybeyi, suba, zeamet,
tmar sahipleri taraflarndan herhangi bir hakszla uradklar zaman eylet ve sancak kaddarna ve Divan- hmyuna vki ikyetlerini bunlar tahkik edip cap ederse kendderine verilen
emirlerle dvalara da bakarlard i. Kyliderin sipahilerin aykr ikyetleri yine kyl ile olduu gibi timarl
de kyllere yaptklan sipahinin
haksz muameleler, kanuna bakdmayarak icabnda
hareketler
imtiyazna
ve ortak ve haymana ve eltiki ve tuzcu ve celeh ve hakrc ve kad nihleri ve ehir kethdalar ve teklif-i rfiyyeden muaf olanlar askeridir. Ve mansb tasarruf eden mlzm klliyyen askerdir ve ol mkule kimesneler fevt oldukta asimdan avarz hanesinden idi, rey taifesinden idi, sonra ehl-i berat olmutur deyu kadlar dahi eder imi; vki ise men ve defi edib eer zikr olunan taifenin rsumundan kuzat taifesi nesne almlar ise geru mumaileyhin kassamlarma alveresin inad edenleri yazb bUdiresin yle bilesin ve baden nazar bu hkm-i hmyum kassamlann yedinde ibka edib almet-i erife timad kdasn. Tahriren f evil-i erh-i Rebiulhri-senete hamse aer ve elf. El-mahrse bi-makam- Kostantiniyye (Suret-i emr-i erif f evst- Cmadella 1038). Tarihinden anladdna gre bu hkm 1015 Rebiulevvel iblidalarmda (1606 Temmuz) verilmi ve tatbikinde mahall kaddarla olan ihtilf zerine 1038 H. (1628 M.)'de tekid olunmutur (Kanunnme, hkmler, emirler isimli mecmua, Nr. 112, Tarih Encmeninden Trk Tarih Kurumu'na devredilen kitaplar). ^ Anadolu Beylerbebine gnderilen 15 Receb 979 (2 Aralk 1571) tarihli bir hkmde yle denilmektedir : "Beylerbeliinde olan beylerden ve alaybeinden ve zum ve sipahiden sana varub ikyet eden fkaramn ve garibin dvalarm istim edib.. dvalar topraklarmda ^y*^ er' ile grb hak, mstahkkma vasd olmak iin toprak kad larna mektub verip sancakbeylerinden ve zam ve gayriden meclis-i er'ye varmaa inad edib muhalefet edenler her kim ise isim ve resimleriyle yazb arz olunmalarm emredib byrdm ki .... (Mhimme, Nr. 10, a. 281),
KADILIK
127
onlann da tevkif ve hapislerine dair valilere ferman dier baz gizh vale olunurdu*. teekkllerin tahkiki de toprak
gnderilirdi ^; kaddanna ha
Toprak kaddan, muharebe zamanlarmda ve fevkalde ah valde memleket inzibatiyle alkadar olanlarla beraber hizmet Bey'in Salih, sancanda bdunmad sancam muhafazasma verilmi ve marifetiyle grrlerdi; mesel 975 ( H . 1567 M.) senesinde deniz seferine memur olan Kocaeli sancakbeyi B l i zaman da Kocaeh alaybeyi memur olup maiyyetine hvas dahihnde fenalk
yirmi alt timarh sipahi yapanlann toprak kaddan
dvalarm grmesi emreddmitir *. Toprak kaddan hakknda daha umumi bir fikir vermek iin 20 Zdhicce 978 (15 Mays 1571) senesinde Diyarbekir beylerbe yine gnderdmi olan bir rum. Diyarbekir Kulp Beylerbegisine hkm ki. zuhur edib yer yollar hkm suretid aaya naklediyo
sancamda* hrszlar ve haramiler
yer cemiyet edib gece ile basb ve adamlar k a t l e d i b . . .
basub krbanlar katlolunub, nzklan yama ve hasaret olunub bilcmle bunun emsah env- fesadt ve enaatler olub zikrolunan yerlerde sancak beylerinin subadan hrsuza ve haramiye muin ve zahir olub, sancak beyileri dahi subadann ahvahne takayyd edip hrsuzu ve haramiyi tutub hakkmdan gelmek uhdesine lzm iken imaz- ayn edib ve tutulan brsuzlarm dahi akelerin alp hals edib siyaset etmedikleri ecdden hrsuz ve harami kesret zere olub reaya ziyade muztarib'l-ahval olduklan atebe-i
> 981 H . (1573 M.)'de Anadolu Beylerbeyine gnderilen bir hkmde H a c isminde bir ahs tstanbuTa gelip Yalva kasabasmda eski mahalle halkmdan H z r ve M e h m e d ve dier arkadalar hakkmda ikyette bulunmu bu ahslann celbedUerek toprak kadar marifetiyle tefti edilip ilerinde sipahi varsa hapsedilip keyfiyetin bildirilmesi ve sipahi deilse er'an cabeden muamelenin yapdmas emrolunmutur (Mhimme defteri, Nr, 22). 2 26 Rebiulevvel 981 (26 Temmuz 1573) tarihli bir hkmde Hereek'teki Hamzavlerin (Melmiye-i Hamzaviyye erbabuun) ahvalinin toprak kaddar vastasiyle tefti ettirilmiti (Mhimme, Nr. 22 a. 188 mm). Affcimme defteri, Nr. 7, s. 480. * KuUt, sonraki mlki tektmzda Bitlis vilyetine bah Gen sancamn kazalarmdand.
128
uiyma arz ve ilm olmmam bu hususa seni mfetti tyin edip byrdm ki varddcta.. kendin bizzat kalkb toprak kaddan mari fetiyle zikrolunan mevazie varup dahi umumen hrsuz ve harami (taraflanndan) katl-i nfus olmusa ve yollarda dahi karhan garet olunub esbab (esvab) ve nzk hasaret olunmusa ol mahalde mazanne ve mttehem olub hrsuz ve harami olanlar ve hrsuz ve haramiye yatak ve erik olub ve zahir olanlan tutub er'i e grlecek hususlar er' ile ve kanun olanlan kanun- mukarrer muktezasnca ve mcib-i arz olub thmet-i sabka ile mseccel olanlan rf-i maruf e grb ^ sdde-i kaza vurub ve bdcmle hakaret edip saadetim canibine haklanndan edenlerin arzetmee tevakkuf etmeyib dahi kimin salb ve siyaset edib ve kimin gelesin . . . terekelerinin
Zuem
erbb- timardan vefat
tahririnde kazasker tarafndan tereke tahriri ii kendilerine havale edilmi olan toprak kaddan ellerinde kazaskerin mhrl mek tubu veya bir hkm olmadka hibir suretle kassamiye akesi alamazlard. Mehayif Mfettileri Osmanl hkmeti hukuk ileri, yalmz mahaU ^^'^1 ve niblere brakmayp t kylere kadar adalet ileriyle megul olmak ve halkn derdini dinlemek zere ikyeti ok olan mahaUere (bilhassa X V I . asr sonlarna kadar) mehayif mfettii denilen itimada lyk kaddar gnderir ve bunlar vastasiyle dva ve ikyetler dinlenir ve neti ceye leri gre muamele yaphrd*. Mehayif mfettileri grdk Divan- dvalan ve yapdan ikyetleri Mehayif mfettii dorudan doruya
hmyuna arzederlerdi*. hakknda Hdavendigr (Bursa) sancak olan 976 H . ( 1 5 6 8 M . ) beyi ile Ktahya kadsna gnderilmi
tarihindeki bir hkm sureti bizi aydnlatabilir. Hdavendigr sanca beyi Abdurrahman Bey'e ve Ktahya kadsna hkm ki,
^ Kanun- mukarrer mucibince, arzolunlanlar, asker smfa mensup olanlard. Bunlar hakkmda verilen hkm Divn- hmyun takdir ederek mahalline bildirirdi. * Afe/ury/teftii hakkmda Baveklet Arivi Divn- hmyun mhimme defterlerinin drt yedinci numaralarmda bir hayli hkm vardr. ' Mhimme defteri, Nr. 7, s. 184.
KADILIK
129
Hliya Ktahya ve
Karahisar
Bancaklannda
sancakbeyi
subalan ve zuem ve kuzat ve nvvab ve sipahi ve bilcmle ehl-i rf taifesi reayaya zulm ve taaddileri olup, gehp rikb- muaUma arzhal etmee dahi kuvvetleri olmad bisden hak larnda mezd-i merhametim zuhura getrp sizin dahi kemal-i diyanet ve fart- istikametinize timad- hmyunum olman zikrolunan sancaklann mezahm ve mehayif teftiini sana emredip byrdm ki vardkta te'hir ve terbi etmeyip her hangi canibden ur etmek mnasip ise varup teftie ur eyleyip dahi eer beylerden ve eer kuzat ve nvvabtan, eer beylerbei ve sancak beyi subadanndan ve zuem ve sipahi taifesinden ve eer sair rey ve kura ve kasabat halkmdan her kimden ise gelip dvay- hak edip tazallm ederler ise bir defa er' de fasi olmu olmayp on be y d mrur etmeyen kaziyelerin onat vehe hak zere tefti ve tefehhus edip gresin. Eer beylerde eer kuzatda ve eer sair zikrolunan taifede her kimin hakk sabit ve zahir olur ise hkmedip aldnp ve dahi her kimin er'e ve kanuna mugayir zulm ve taaddisi sabit ve zahir olur ise ve taaddileri ve zulmleri ne makule nesneler ise mufassal ve meruh defter edip dahi yazp arz eyUyesin ve anun gibi hiyn-i teftite fesad ve enaatleri sabit ve zahir olup salbi v e siyasete veya kat'- uzva mstahik olanlardan unlar ki sipahi emrim ne vehile tifesidir veyahut arza muhta kimselerdir, sudur eder ise mucibince amel oluna.' nm
gibi arza muhta olmayanlan f^j^ er' ile lzm geleni mahaUinde icra edip sairlerine mcib-i ibret ve nasihat vaki ola _ , Kaddar memlekette adaleti tatbike memur ol-
Kadlar ye oaker-
ler hakknda tahkikat bu
duklarmdan vazifeleri pek mhimdi. Bunlardan haklarmda ikyet edilenler, dmek suretiyle K Y I . asrda katleceza grmler iken sonradan
i ihmal edilmi ve bu asr sonlarmda ran ve Avusturya
seferlerinin uzun srmesi dolayisiyle memleket ahvahne bakdamam ve adalet namma hemen bir ey kalmam ve bu hal, kad ve niblerin cretlerini Semendire arttrmtr.
sancamdaki kaddann ky ky gezerek mezar-
hklan dolap yeni gmlm l kabri bulunca bunlann metru* Mhimme defteri, Nr. 7, a. 658. timiyt TttkiUUt, 9
130
TEKLTI
kt ksmet olunmak gerektir diye halk soymak istedikleri ve bu yzden halkn yerlerini brakarak dadmaa baladklar Semendire sancakbeyinin ilmitir i. Kanun Paa'nm olan S i n a n ikyetilerle ikyetler Sultan Sleyman zamannda ve Rstem mzul sadareti esnasnda Anadolu kazaskerhinden yazmas zerine hkmete tahkikata giri
Efendi'nin kad tayinlerindeki gayr- kanun hare beraber tahkikat yaplm ve bu tahkikat evrak pdiha yapdan takdim edilmitir. Mteaddid tahkikattan misaUer :
ketinden dolay ikyetler olduundan tyin edilen bir mfetti ve sadr- zam vastasiyle dolaysiyle
Y e v m otuz ake de
Hsn- Mansur kads olan Mevlna
B u d a k gelip, kaza-i mezbur bana sadaka olunup dahi iki yl be ay mddetim var iken bd sebeb beni azledip yerimi V e l i nm kimesneye tevcih eyledi deyu tazallm edip mezkr kaz asker efendiden sebebi sual olundukta cevap verip :
"Arap defterdar M e h m e d elebi on dokuz kaza defter edip kaddan avanzlarm eksik teshm ettirilmeyip ve eksik teshm edenlere azl emrolundukta zikrolunan defterde kaddann esamisi yazlmaman avarz eksik teshm eden mevlnay- mezbun anlayp yeri mezkr V e l i ' y e teshm olundu. Meer avanz teshm eden bundan evvel kad imi; vaka olup buna hayfolunmutur. dedikte mezkr B u d a k bilmukabele : madan edip : Bir kad ki hdf- vki crm isnad olunmakla azl oluna, b-gnh olup bd sebep azl olunduu zahir ohcak geru yeri mu karrer olmak kanun-i Pdiah iken ben yerimi talep T a k p r l - z d e ' d e n midzm cevap verip : Zikrolunan kaza-i mezkr yenierilikten midzm olana tevcih olunma kap aas (Babssaade aas) murad edindikte dahi eski ve mstahik kimesneler vardr dedim. Hele siz anlamda bde arzedin deyu ibram eyledi. Cmlesin Pdiah-i lem-penh bir yenieriye verdi eyledim dedikte vermedi, badehu Biga kazas mahll olub talep eyledim vermeyip Niin ruznameyi grp tamam hakikat hale vakf ol azledersiz dedi. Mezkr B u d a k tekrar takrir-i kelm
* Mhimme defteri, Nr. 27, s. 246, sene 983.
KADILIK lazretie arzettikte ana sadaka buyurdu dediler*.
131 Neticede
Sinan Efendi'mn Kaddar
beraeti zahir olmutur." ikyetler zerine iin ehemmiyetine gre
vaki
tahkike sancakbeyi, edihrlerdi*.
beylerbeyi veya baka mahallin kads ve
yahut hem beylerbeyi ve hem kads mterek olarak memur Hatt baz kaza kaddan mahfuzen ve bah olarak Divan- hmyuna sevk olunurlard^. dvas grlmek zere
Kaddann er'e ve hakka mugayir hareketleri hakknda I. Ahmed zamanmda neredden adaletnme yz kzartc olup daha aada sras gehnce bundan bahsedeilecektir.
RumeU ve Anadolu'da mansuh mazul kadlar iktidarl ve do ru olanlarmn isim ve maalarm havi 928 Muharrem (1521 Aralk) tarihli bir defter Topkap Saray Arivinde 669 numaradadr. Orda kadl ^s*"^* pdihtan sefere gittikleri zamanlarda asker snflarm kaddan olan Rumeli ve Anadolu kazaskerleri de ordu Ue beraber giderek kendUerine ait er' ileri grrlerdi. Pdihlar seferi terk ettikten sonra vezir-i zmlar, serdar- ekrem olarak giderler, kazaskerler ise pdihla beraber kalrlar ve bunlara vekleten ordu kads ismiyle mevah denUen byk kaddann mzuUerinden Uyakat ve malmat itibariyle bir deerUsi tyin olunurdu ve buna eyhuUslm konanda kazas kerlere yapdd gibi merasimle tyin berat verUerek hU'at giy dirilir * ve tyini kendisine bir fermanla bUdiriUrdi ^. * Topkap Saray Revan kSfk kitaplar, Nr. 1506 mkerrer. Bu tahkikat dosyas dier ikyetleri de ihtiva etmektedir. * Mhimme defteri, Nr. 6, s. 546, 565. ' Mhimme defteri, Nr.J, 4 5 4 . Sabk uhvd kads olup Bolu sancama tbi Viranehir'de oturmakta olan Kad Muhyiddin'in bab olarak stanbul'a gn derilmesi iin BoD sancakbeyine hkm (Sene 967 H. = 1560 Haziran). * D'ohson c. IV, s. 57; Raid tarihi, c. I, s. 304; II, s. 516. Sabdca Badad kads Nevehirli H a s a n Efendi'ye hkm ki, Bu esnada orduy-i hmyun-i nnsret-makrunuma kad nasb ve tyin olun mak lbd olduundan sen mstahsen'l-etvar ve sahib'd-tedbir ve ehl-i Um ve fakh olup... bU ivaz vel garez din-i mbn uruna niyet-i halise Ue kabul ve fisebiliUah azimet edeceini izhar eylediia ecUden hliy hakkmda mezid-i inayet-i aliyye-i hne ve >^j* mezit-i re'fet-i seniyye-i pdiahnem zuhura getrlp ibu bin iki yz on be senesi Cemaziyells gurresinden avtf- aliyye-i mflikne ve avrif-i behiyye-i hnsrevnemden eref - yfte-i sudur
132
Ordu kadd hem vazifesi ve hem de meakkat ve mahru miyeti cihetiyle ar bir i olduundan bu hizmette bulunanlar tebdil edUdikleri zaman derecelerinden daha yksek derhal tyin edihrier ve haremeyn mevleviyete Mekke
mevleviyetlerinden
kads olurlard*. Bu kara ordusu kadsndan baka donanmaya tyin eden
kadya da ordu kads dendirdi. Bunun tyini Rumeh kazaskerine ait olup bazan kaptan paann tand hyakath bir zat da kazas kere yapdan Utimasla tyin olunabihrdi *.
olan hatt- hmyun-i evket - maknmum mucibince orduy-i hmyun-i nusret - makrunum kaddm sana tevcih ve inayet edip flm iin... tyin olunmutur. Duyurdum ki .... orduy-i hmyun kaddma gurre-i merkumeden sen mutasarrf olup orduy-i hmyunumda askir-i islm-i zafer - encam beyninde icry- ahkm- er'iyye-i nebeviyyeye... bezl-i makdur ve syi mevfur eyliyesin... gurre-i ca sene 1215 (Bu srada Msr seferi vard). ^ "Medine-i Fi{i6e'den mzulen ordu kads olan Alaehirli A b d u l l a h E f e n d i , orduy-i hmyun kads oladara mezid-i ikram ve tazim deb-i kadim olmala birden Mekke-i Mkerreme kazasiyle tekrim ve emsal ve akram zer lerine takdim olundu {Raid tarihi, c. II, s. 105 ve sene 111). D'ohson, c. IV, s. 577.
ONUNCU BLM STANBUL KADILII vilyeti hududu dahilinde
tManbnl re biId- bugnk stanbul

Mflse
kadhklan
fetihten (857 H . = 1 4 5 3 M.) itibaren biri stanbul surlar dahilinde ve dieri sur haricinde Eyp,
ekmeceler ve atalca etraf ve dier ikisi de Galata ve sk dar ve mlhakat olmak zere drt kadhk vard. Bunlardan sur iindeki kadha stanbul kadh ve hkimine de stanbul kads ve stanbul kadlktan isimleriyle efendisi, Eyp nadiren stanbul Havass- verilmi. mollas refia denihp ^ dier veya ksa olarak kadhma
haslar kadl ad
Galata ve skdar kadlklar ise
zikrolunmutur *.
stanbul kadh sur iindeki mahallelerle surun deniz ta rafmdaki sahil, iskele ve hmanlanna karp sur haricindeki yerler ve Boazm Anadolu ve Rumeh sahillerindeki kyler ve kazalarm hudutlar aynimt; ekmece, atalca, Silivre kazalan Eyp yani haslar kadh hududu iinde bulunuyordu. Boazn Anadolu sahih skdar kadhma ve Rumeh sahih Galata kadhma aitri. Evliya denilen e l e b i ' y e gre X V I I . vard*. asrda Eyp kadh etmek suretiyle yedi se yz kye hkmedip kazas dahilinde yirmi alt nahiyede nib vekilleri dilne hareket nede on bin kuru gelir teinin ederdi ki zamamna gre mhim bir varidatt *. HadmkSy, Uzunova'da Byk ve Kk ekmeceler, Terkos, Eyp kadsnm birer naibi bulunurdu.
Galata kadsnm mahkemesi arapcamii yaknmda idi; m m tkas dahilinde yz ky ve krk nahiye olup buralarda yz elh 1 HicH XII. asrda tstaAul Hayat (Ahmed Refik), s. 153, sena 1154. ' F a t i h S u l t a n M e h m e d zamannda ilk stanbul kads H z r Bey'den sonra buraya MoUa H u s r e v tyin olunarak kendisine hrmeten Eyp, Galata ve skdar kaddklan da vazifesine ilve edilmitir (akayk tercmesi, s. 137). ' Seyyah n c i ciyan, X V I I I , asrda stanbul'a ait htralarm ya zarken Eyp kadl iia yle diyor: "Eyp be yz akelik bir moUabk olup atalca, Bykekmece, Kkekmece, Silivri, Ereli, Midye, Burga ve Terkos nahiyeleri ona tbidir" demektedir. (Onsekizinci asrda stanbul, tercme eden H r a n d A n d r e a s y a n , s. 76). * Evliya elebi seyahatnamesi, e. I, s. 363; II, a. 289, 293, 485,
134
ake yevmiyeli nibleri vard ki bunlardan birisi Tophane'deki ayak nibhi idi. Kasmpaa, niblikleri mahre rnda Yeniky Beikta, Yeniky veya Istinye ortala de Galata mollalna tyin bal idi. X I X . asr Mar/nara'daki
nibhi hari olarak Kasmpaa olunmutu.
ile Beikta'a Marmara
mevahsi
adas ile Mudanya Kapda, Erdek ve Bandrma kazalan da Ga lata kadhma tbidi. Buralar, Galata moUas namna birer nible idare asker edihrlerdi. Bundan baka Boazn Rumeli tarafndalti olmayan iler bu kaddk vastasiyle grlrd i.
SENEVI
skdar kadsnn mntkasnda be nib vard;
geliri
krk bin kuru tutard. Beykoz kazas skdar mevleviyeti da hilinde ise de Mneccimbadara merut olduundan onun tara fndan yz eUi akeh Pendik, naibi vard. Boazn Beykoz'dan baka Anadolu sahdinin er' muamelt skdar kaddna aitti. Ka dmn Kartal, naibi Gebze, ile ile Anadolu Kava'nda birer asr ortalannda skdar kads mahre vard*. X V I I .
mevahsinden olurdu. Kaddar er' dvalardan baka herhangi bir ie ait hukuk dvalara, halkn ihtiyac olan ilere, al verilere, esnafn narh usulne, memleket dna ilerden kardacak eyaya, memnu eyann kardmamasna, harp levazmn tedarik etmee, hulsa asker baka mntakalar dahdindeki btn ilere bakarlar, icabnda zabta de birhkte vazife grrlerdi. Her kaddk da mevleviyet denilen byk kaddklardand; istanbul kadd derece ve ehemmiyeti itibariyle bu kad lktan yksek dolu olup X V I . asnn ikinci yansndan itibaren Ana kazaskerhine namzed olanlara yani Anadolu kazasker
hi pyesiyle istanbul kadhnda bulunmu olanlara verihrdi. Kanun zere istanbul kadlna Mekke, Bursa, Edirne kaddnda bulunanlar veyahut bunlann payesini alanlar tyin edihrlerdi. Dier kaddn dereceleri zaman zaman klm ve by mtr. Bunlardan Eyp kadd 1185 H . (1771 M.) senesine kadar Devriye denden kk mevleviyetlerden iken bu sene haz ret-i H a l i d b . Z e y d E b E y y p Ensar'ye hrmeten mahre 1 Evliya elebi seyahatnamesi, c. I, s, 432, 440; V, s. 295. A Evliya elebi seyahatnamesi, c. I, s. 462, 463, 472.
STANBUL K A D I L I I
135
mevleviyeti derecesine ykselmi ve Halep e Selanik mevlevi yetleri arama konulmutu*. stanbul kads Mevleviyetlerin en yksei ve taht kaddanmn son merhalesi olan stanbul kaddma gelmek iin X y . asrm ikinci yansndan bazan Sahn- hklan mahre seman olmu ve ok ise de* X V I . asrm Edirne XVI. ortalanna kadar ve Bursa kadXVII. tstanbul zaman
asr sonlariyle
asrda be yz akehk mevleviyetler
artnca yeni bir kanunla
mevleviyetler derecelere aynld ve Mekke ve Edirne'den
kaddma gelmek mmkn olmutu; fakat kanun zere tstanbul kaddma namzed olanlar evvel tstanbul kadd payesini alp sonra sras geUnce Anadolu payesini aldktan sonra bilfi kadda tyin ediUrdi^. Daha sonra bilhassa X V I I I . asrdan tiba ren stanbul kaddma Mekke ve Edirne moUalan ve 1132 H .
(1720 M.) 'de Medine kaddnm da Mekke derecesine kanimas zerine her iki kadlktan birisinde bulunan zatm tyini kanun oldu. Mekke ve Medine kaddklarma Haremeyn kadl ve kadlanna da Haremeyn mevalisi deniUrdi. akeden yukan X V I . asrm ikinci yansmdan tibaren krk Unin tyinleri
olan Hri medreselerinden itibaren btn mderrislerle meva eyhuUslmlann vezir-i zam vastasiyle takdim ettikleri arz tezkeresiyle yapddndan mevaUden olan tstanbul kadsmn tyini de o suretle olurdu. Fatih Sultan M e h m e d ' i n kanunnmesine gre byk mevleviyetlerin yani be yz akeUk kaddklann dereceleri beylerbeyerden bir derece aa olup defterdarlarm alt tarafmda oturmalan icap ediyor idiyse de tstanbul kaddan defterdarlarn stnde otururlard ve dereceleri beylerbeyerle msavi idi*.
* Vasf tarih, c. II, s. 205. * E b u s s u u d E f e n d i , Sahn mderrisliinden Bursa kaddma tyin ve oradan da tstanbul kads olmutur (akayk zeyli, Aty, s. 183). ' 1908 H. (1326 M.) kinci Merutiyetin ilmna kadar Rumeli ve Anadolu kazaskerleriyle tstanbul kads tyininde merasim yaplrd. Tyin olunanlar eyhuUslm dairesine gelirler, danimend efendiler tarafndan binileri giydi rilip sonra eyhulislmm yanma girerler, bir mddet oturup kahve iilmesini mtaakp karlar ve yine danimendlej mansb sahibinin arkasma dp dai resine gtrerek makamma oturturlard. Merutiyetten sonra bu merasim kaldnlmtr . * Kanunnme-i Al-i Osman, a, 13, 20,
136
OSMANL DEVLETNN L M Y E TEKLTI stanbul kadlanmn mddeti dier mevali gibi bir sene olup
bunun hangi tarihten balad sarih olarak bilinememekte ise de kaddann adedinin artmasma mebni bir sra tertibi lzumu hasd olmu ve bunun da X V I . asnn ikinci yansmdan itibaren tatbik eddmi olduu ihtimal dahilindedir ki bu mtaalay Atyi'nin kaytlanndan anlamaktayz i. stanbul kadln fiden ifa eden bir zatn bir senelik md deti bittikten sonra Istanbd kads mzul olarak zere X V I . asnn sonra bunlara maietine balamedar olmak verilirdi*. sonlan ve X V I I . asr arpahk
nna kadar yz yirmi ve bazdanna riayeten iki yz ake yevmiye Daha suretiyle bir kazanm hasdt- er'iyyesi tahsis olunarak oraya kendisine veklet etmek zere bir nib yoUard. Mzul stanbul kads bir derece yksek olan Anadolu kazas kerhine gemek iin evvel bu makamn payesini ahp daha sonra sras gehnce bilfid Anadolu kazaskeri olurdu; fakat bu usul getirilerek kati surette tesbit eddmeden evvel stanbul kaddmdan Anadolu kazaskeri olan ve sonra tekrar stanbul kadhma oradan RumeU kazaskerhine letanbnl stanbul tyin eddenler tyin de grlmtr. muayyen kona
kaddma
eddenlerin
kadsnn maa resmi bir makamlan olmayp oturduu
nn birka odasm mahkeme ittihaz de dvalan orada dinlerdi; bunun ve maiyyeti olan bab naibi, mbair, uhadar ve sair hademelerinin muayyen maalan geliri olmayp bunu olarak er'i hesap hasdttan ahrlard*. Mahkeme tahmini
edddiinden kad'mn maa be yz ake yevmiyeh mevleviyetler derecesinde itibar eddmi olmakla bereber bunun ok stnde bir maa elde ederdi. stanbul kads er'i muamelelerden yani sicil, sk, nikh, mi ras, vasi tyin ve azli, gaib, yetim mallan ve sair ilerden kanunen 1 Atyi, a. 25, 387, 485, 616, 658, 771. * Kavanin-i l-i Osman der hlsa-i mezamin defter-i divan (Ayni Ali Risalesi, B . 99^. 1187 H . (1773 M.) taihU bix vesikada pdiahm stanbul kadsma her ay be yz kuru verdii grlyorsa da (Cevdet tasnifi, saray vesikalar, Nr. 5910) bunun maa olmayp olsa mahsus bir atyye olduu Enderun hazine sinden verilmesinden anladyor.
137
muayyen bir cret alrd*. Bu muayyen kanun cretten alanlar Divan- tstanbul vastasiyle kads. hmyuna Pdiha ikyet olan edilirlerdi*. Rumeh maruzatn Rumeh
ziyade
X V I . asrda kazaskeri
yapard^. nk tstanbul,
topramda bu
lunduundan muamelt itibariyle mercii Rumeh kazaskerhi idi.

Verir i zamin
1^**^""*^ kads
her aramba gn Eyp, Galata
aramba divam
skdar kaddariyle birhkte Paakaps'na yani
Babh'ye giderlerdi; o gn vezir-i zam divan haneye kp dva dinler ve kaddara ait er'i dvalar varsa on lar da mmtkalarma gre tstanbul kads ile dier kaddara dinle tirdi. Bu divanda vezir-i zamm samda tstanbul ve Eyp kad lar, solunda Galata ve skdar kaddan otururlard*. Bu, aranba Divam leye kadar devam edip sonra yemek yenihrdi. Eer vezir-i zam ehre teftie karak iae ve narh i lerini kontrol etmek isterse tstanbul kads da beraberinde bu lunur, kmad takdirde kad mahkemesine dnerdi'. Vezir-i zam kola yani stanbul'u teftie kt zaman nerede durursa tstanbul kads e Yenieri Aas karsnda yer ahrlar ve kendilerine kads sorard
1 Kanunnmede nikh akdinde bakire ise yirmisi kadmm, bei mahkeme ktiplerinin olarak yirmi be ake ve nikh olan seyyibe (dul) ise kadmm on be, ktibin be akesi vard. er'i hccet, nakl-i ehadet vesair muharrerattan kad iin resm-i kitabet yirmi, ktipler iin be ake ve sicille yazdan kazydan sicU resmi sekiz ake ve tknme (azad kd)den altm alt ake almp bu nun ellisi kadya ve on alts mahkeme ktiplerine ait olurdu. Yine kanun zere imzadan on iki mrasele (muhabere ve mktebe) den alt ake ve resm-i ksmetten binde onbe alnrd; bu miktar para rayici sebebile sonradan bir mik tar arttrlm ve sicU suretinden on drt ve hccetten otuz ake alnmtr (Tevkii Abdurrahman Paa kanunnmesi, s. 541, 542). ' "Her hangi vUyette ki kuzat ve kas samlar tecavz eyliyeler vkely- saltanat olan valUer men ve def edeler. Bu hususlardan dahi tekid-i azim zere emr-i Sultani vrid olmutur" Abdurrahman Paa kanunnmesi, s. 541. * Mhimme defteri, Nr. 4, s. 64. * D'ohson, e. IV, s. 581. ' Tevkii Abdurrahman Paa kanunnmesi, s. 503. * Istabul kadlmda thtisab Aas demlen bir memur vard. Bn, kad
sorulmadka ehirde
sze
kanmazlard; narha
dair
olan
iler hakkmda lzum hasd olursa o vakit vezir-i zam stanbul ile Belediye ilerine bakan ktisap Aas'ndan
138
L M Y E TEKLATI
Vezir-i zam seferde ise onun vazifesini sadaret kaymakam grrd; Pdih Edirne'de bulunup devlet merkezi oraya nakle stanbul kaymakam olarak bir
dilmi ise o zaman stanbul'da, vezir stanbul'a ait
narh muamelelerini grr ve stanbul kads veya muharebe cephe
onunla temas ederdi. Pdih Edirne'de
sinde bulunduu zaman kazaskerler de onunla beraber bulun duklar iin stanbul kerleri i temsilen kaymakamnn akdettii kads bulunarak divanda kazas
stanbul
dva
dinlerdi i.
Btanbnl
. . . . stanbul kads, sadrzamla olan teftiten baka kads., . , <. , , , . nn kol gezmesi bizzat kendisi de esnaf kontrol etmek zere mayyetinde bir heyetle falaka deynek v e terazi tayan
adandan da olduu halde kola kard. Bu tefti esnasnda narhtan ziyadeye veya okkada eksik satanlara falakaya yatrdarak dayak atdr icabnda boyunlanna tahta gUe geirmek suretiyle ederdi *, Bu tefti esnasmda kadmn banda rf denilen resm byk kavuu maiyyetinde muhzrba de keeli uhadar, mantar amameli kethda ve krmz mcevvezeli^ muhzrlar, kulolanlan ve yutehir
marifetiyle esnefm sataca eyaya narh koyar ve ekmein enisini tutard. Evvelce bu bizmet fahr olarak mtemed bir ahsa verilip bu hizmeti mukabele sinde kendisine bir mansb tevcih edilirken sonra muhtesiblik denilen bu i mukataa suretiyle marttan marta bir sene mddetle iltizama verilir olmutu. Muhtesibin her bir dkkndan muayyen bir paras vard. Muhtesibin maiyye tinde doksan iki kul olam ve on iki blkba bulunurdu. Bunlar esnaf kontrol ederler ve aym zamanda Ihtisab Aasmn her esnaftan alaca paralar tahsil ederlerdi (Kavanin-i Osman ve Rabua-i Asitane, s. 5). E v l i y a elebi de Ihtisab Aas iin yle diyor : "Ihtisob Aas cemi-i ehl-i sanayie hkmedip tzir ve siyasete ve bey'i ve irsmda bilf edenin tekdir ve tevbihine me mur bh- hkimdir" (C. I.). ' Muharebe sebebiyle Pdiahm ve annla beraber kazaskerlerin Edirne'de bulunmalarma mebni ls(an6ura ait hkmlerin stanbul kaymakamiyle stanbul kadsma gnderildiine dair ordu ikyet ve mhimme defterlerinde bir hayli malmat vardr. ^ "stanbul kads cmle ehrin ne kadar pazarc ve ekmeki ve kasap ve cmle ehl-i biref ve ehl-i dkkna narh verir. Eksik satanm boazna talta glle geirir, deynek vurur, ehrin cmle maslahatm ol grr; ahyanen vezir kulunuza smarlan stanbul efendisine tenbih eyleyip narh ahvalini bir ho grsn, ska ska ehri gezip dolasm, sonra kendisi bilr deyu muhkem tenbih lzmdr" f JCofi Bey'in Tekilfy Mecmuas, s. 7). * Mcevvete, tepeci geni alt taraf dar bir balk olup X V I I . asr
139
kanda sylendii gibi falaka, deynek, terazi tayanlar olduu halde kalabahk bir maiyet bulunurdu i.
tsionlul kads istanbul kaddan kendi evlerinde dva dinler-
mn dva dinlemesi
lerdi. Mddetid doldunp deiince yeni istanbul kads olan da kendi evini veya konam mahkeme yapard*, istanbul kads mahkemesinin muay
yen bir yerde olmamas yznden davaclar sknt ekerlerdi *. Bu hal 1252 H . (1836 M.) senesine kadar devam etmi ve sonra bb- meihat denilen eyhlislm kaps'nda. stanbul kadd mahke mesi tesis edilerek davaclar bu seyyar halden kurtulmulardr. tstanbd kadsmn mahkemesinde bb yani kap naibi denden ve kadnm iinin okluu sebebiyle dinlenecek bulunup vazife grrlerdi *. dvalarda ona veklet eden bir nib ile muhzrba, muhzrlar ve uhadarlar
Kad, yukanda gridd zere nafaka tyini, miras, vasi azl ve tyini, aile dvalan ve buna mmasd er' dvalardan baka esnaf arasmdaki ikyet dvalarm dinler, aralanndaki ihtdf hallederdi. Kad, selhiyeti dnda olan veya haUedemedii idari ve rf muameleleri Divan- hmyma arz e ferman ge tirtir ve ona gre hareket ederdi.
sonlanna kadar vezir-i zamlar da giyerlerdi. Yalnz renkleri Ue ayrt edilirdi. Mahkeme muhzrlarmm krmz mcevveze giydikleri grlfiyor. * Naima tarihi, e. V, s. 344. stanbul kaddan muhzrlarnm balanna krmz mcevveze giymeleri 961 H . (1554 M.) *de Vfcsor'I M u s l i h u d d i n Efendi'nin stanbul kadd zamamnda kanun olmutur. O tarihe kadar yalnz kaddarm muhzrlar krmz mcevveze giyerlerdi (li, baslmam ikinci eik, varak 124b). " Evast- evvalde R a h m e t u l l a h E f e n d i istanbul'dan azlolunup yeri emin-i fetva e y h Sinan-zde M e h m e d Efendi'ye verilip vezire varup el pp aramba gn divana (vezir-i zam divanma) varup gelip hanesinde kttab ve nvvab iin tahtabendler yaptrp..." (Naima tarihi,c. V, s. 344). ' 1187 H. (1773 M.) *de stanbul kads olan zatm hanesinin Sarahanebofi'nda olduu griUyor (Trk Tarih Encmeninden Trk Tarih Kurumu'na devredilen yazmalardan, 58 numaral mecmua, s. 3). * stanbul kadl muhzrbas terfi ederse kanun zere kapkulu svari blne kard (Mhimme, Nr. 4, s. 56). Rumeli ve Anadolu kazaskerlerinin muhzrbadar timar Ue Dergh- li avuu, am, Halep ve Selanik kadUarun muhzrbadan da timarl sipahi olurlard.
140
OSMANLI D E V L E T l N N
LMYE T E K I L A T I
stanbul esnaf ileri mahkemeyi en ok igal eden mesele lerdendi. Kad bu hususta elindeki fermana gre muhtehf esnafn dikknlannm eyh, kethda miktarna ve gediklerin ve yiitbadanmn arttrdmamasna ikyet esnaf, zerine yaptklar
tahkikata ve her bir snfn liderine ve bu llerin deitirilmemesine, dokumalarn lleriyle boyalarmn bozularak sanata hde kantnimamasma dikkat ettirir ve bunlar nibleri ve bihrkii vastasiyle kontrol ettirmek suretiyle bu husustaki dvalar ve ikyetleri dinlerlerdi. stanbul kads borluyu hapsetmek selhiyetini haizdi. tetonbal kads nn dier vazifeleri stanbul kads yalmz sur dahihnde yukanda saydmz dvalara bakmayp er' vazifesine ilve olarak ticaret, sanat, ehleri ve iaeye mteaUik stanbul ehrine ait olarak bir ksmm aada
zikredeceimiz belediye ilerinden de mesuld ki bu hal vazifesinin ne kadar ar ve mull olduunu gstermektedir; kad bu ileri grrken lzumu hahnde yenieri ocamdan Asasba, Suba ile Ihtisab Aas, Mimarba, plk subas (tanzifat miri) dier hkmet adamlarmdan yardm grrd. Kalpazanlarm kontrolleri, gmn simkeler tarafndan
sistimal eddmemesi, para rayicine dikkat olunmas, hamallarm nizam, serpu giyilmesine ve bunlann nizamna bakdmas (nk kimlerin ne gibi serpu giyecekleri muayyendi) su ileri, mnase betsiz kadnlann teftileri, cami yakmlarmda ve mahalle ara larnda meyhanelerin bulunmamas, evlerin nlerine ahniin ve ardak yapdmamas, kerestelerin envaiyle boy ve enlerinin nizamma uygun olmas, yangmlarm sirayetini tabib ve cerrahlann teftileri, hayvanlarm men iin tedbir tahammllerinden kontrol, kaykne ahnmas, kaldnmlann tamiri, stanbul'un shhat ileriyle il, fazla yk tamamalan, amele cretlerinin
lann nizam, narhtan fazlaya satdan eyadan dolay yaplan ik yetlerin tetkiki, stanbul, yiyecek, iecek ve giyeceklerinin suretle tevzi edilecei, muhtehf vakflardan kasap akesinin tahsih, et narhna dikkat eddmesi bedestendeki esnafm ve dellllarm hilelerine meydan verilmemesi, odun ve kmrn narh
muci
bince satdmas, ayakkabdarm nizama gre yapdmas, uhann cinsine gre fiyat konarak satdmas, dokuma, ibriim ve seraser
141
denilen kuman muayyen lde ve hamurda olmas, ddeneihin men'i, hrszlara kar tedbir alnmas, mahallelerde kefilsiz olarak hi kimsenin oturmamas, ev inasmda baka yerde tfenk dikkat edUecek yaplmamas, eyler, stanbul gediklerin kontrolleri, lle soanna narh konmas, esir ticareti, miri imidthaneden tarafna lariyle zamam leket gelen gemi ve kayklarm birlikte dma sefere gidecek kardmamas*. muayyen yerlerinden baka tesbiti ve iin
yere yanatnimamalan, bir muharebe vukuunda kapkulu ocakolan orducu esnafmm olan Halkn sknt gelince evkleri *, memnu eyanm katiyyen mem ekmemesi
stanbul iaesi iin evvelden tedbir alnmas, ayet bir ltf-i mahsus olarak ecnebi memleketine leket ihtiyacma yiitba eya kardacak olursa bunun mem ihracna msaade edmesi, kethda, tessekte vermiyecekse
her smf kr ve kisb sahiplerinin yani esnafm eyh, cih bu vazifeler arasmda idi.
ve ehl-i hibre gibi deri gelenlerinin pazarbadn
Kad bunlann bir ksmm dorudan doruya kendisi grr veya niblerine grdrr. Bir ksmm da alkadar olanlarla ibirhi yaparak h a l l e d e r d i M e s e l stanbul'daki bina ileri Mimarbahekimbamn vazife hmyuna mn, shhat ileri ve tabiblerin kontrolleri takdim ettikleri arizalar
leri cmlesindendi. Onlann bu gibi hususlarda Divn- stanbul kaddma
gnderilirdi.
^ stanbul Kadsna hkm ki. imdiki halde., sefer-i hmyuna azimet eyleyip orduc ihra olunmak lzmn olmam mahrusa-i tatanbuPda alt nefer kasab, on bir nefer habbaz (ekmek i), sekiz nefer bakkal, sekiz nefer tabbah, yedi nefer a, be nefer attar, bir nefer bozac, yedi nefer berber, iki nefer eskici, dokuz nefer hayyat (ter zi) ve bir nefer halla, sekiz nefer papuu, sekiz nefer izmeci, alt nefer nalac, be nefer sara, yedi nefer penbedoz (pamuklu diken), be nefer u hac, be nefer akirci, be nefer bezci, sekiz nefer nalband ve be nefer palanduz, iki mumcu, yedi nefer muytab (mutaf), on nefer cevfuru (arpac) ihra olunmasm emredip bnyurdum ki... (Kanunnme, Veliyyddin Efendi ktphanesi, Nr. 1970, varak 98). ^ Memnu eya ihtiyaca gre artp eksilmi ise de daimi olanlar zahire, barut, at, silh, kurun, bakr ve demirdi. Bazan bunlarla beraber pamuk, pamuk ipUi, balmumu, sahtiyan, mein, gn, donya, zift ve koyun derisi de menedilirdi (Mhimme defteri, Nr. 61, s. 2). * Bu hususta Divn- hmyun mhimme defterlerinde yzlerce hkm vardr; bunlardan bir ksm merhum A h m e d R e f i k B e y tarafndan hicri X I . ve X I I . asrlarda tstanbul hayat ismi oltmda neredilmitir.
142
IsUnbl kad-
^'^^^'^da gsterdiimiz pek geni ve eitli ileri
snn nibleri
yalnz ddar
tstanLul kads halledemiyeceinden maiyyetinde bizzat mahkemede
ka
yannda
bulunan bb ve keif niblerinden baka stanbul dahihnde muh tehf mmtkalarda aynca birer naibi bulunduu gibi ticari iler, funlar, ehre girip kan eyaya bakmak ve esnaf kontrol etmek zere aynca nib denilen vekiUeri vard. Bunlar kad namna i grp hkm verirlerdi. Bu niblerin de maiyyetleri vard i. istanbul'daki nibliklerin ihtiyaca kfi gelmemesi ve halkn bilhassa k mevsiminde uzak yerlere kadar giderek mkilta uramalan sebebiyle 2 Safer 994 (23 Ocak 1556) tarihh bir ferman zerine mahkeme aarak nib oturtmas iin istanbul kadsna izin verdmitir. istanbul kadsnn dairesinde kendisine yardmc olarak bb naibi vard ve bu nib ilerin okluu sebebiyle kadnm evindeki mahkemede ona yardm ederek dva dinler ve hkm verirdi. istanbul'daki nibh mahkemelerin en mhimmi Mahmud Paa mahkemesi olup ondan sonra Davud Paa, Ahi elebi ve Balat semtleri nibhkleri gelirdi*. Bunlardan baka ar ve pazarlan dolaarak esnafm al verilerim ve terazderini kontrol eden ve aralanndaki ihtdflan badeden ve sahtekr ve muhtekir esnaf cezalandran ve maiyetinde kul olanlarmdan bir terazici de' er'a ve kanuna aykn hareket edenleri men de ceza veren ayak naibi* ve es'ari yani halkm ald eyamn fiyatlarm tyin ve
1 Muhyiddin Fenan 927 H . (1521 M.)'de stanbul kads olunca M u s t a f a Sruri Efendi'yi kendisine nib yapmtr. "O zamanedek nwb-i mabkeme, muhzr gibi mteayyen iken, istihdam- tevabi ihtida bunlara vaki olmutur" kaydiyle niblerin maiyyetlerinin bu tarihten balad anladyor (Aty, s. 24). * 1090 H . (16080 M.)'de Balat mahkemesinde er'-i erife mugayir ni kh akdi ve sak tahriri dolaysiyle Balat mahkemesinin kapatdmas hakknda ferman km ve mahkemelerde namuskr, dindar, perhizkr niblerin bu lunmas stanbul kaddma emrolunmutur (Raid, c. 1, s, 358) X I X . asr ortalarmda Mahmud Paa ve Davud Paa nibleri Devriyye mevalisinden ve Ahi elebi naibi mahre mevalisinden idiler (1271 tarihli Istabul Salnamesi). * stanbul'da kola kan vezir-i zam, stanbul kads, thtisab Aas ve ayak niblerinin maiyyetlerinde kul olanlarmdan birer terarici bulunurdu (thtisap ileri hakknda Nizam, Baveklet arivi, sandk 92). * 14 Muharrem 1003 (27 Eyll 1594) 'de vefat eden Rumeli kazaskeri A h i - z d e A b d l h a l i m Efendi'nin ayak naibi hakkmda :
143
kontrol ve aralarndaki dvalar hal ile hkm veren ardak nibi^ ve mumcu esnafmm ilerine bakan mum naibi ve ts tanbul Yakapan'nda bulunarak sadeya ve zeytin yana mte aUik ileri ve tccar ve esnaf arasmdaki ihtilf ve dvalara bakan ya naibi ve tstanbul ihtiyacna yeter cins muayyen zahireyi Ue Unkapan Kapan grp bu hususa ait muameleleri teinin ve kontrol eden, dvala rn dinleyen tarafndaki ve ekmekderin hesaplarm tetkik oturan Unkapan veya dairesinde sadece
naibi -ki maiyetinde bir de veznedar vard- * ve bir de herhangi bir ikyet zerine dvalara bakan Keif naibi ve avanz isindi veren vergiyi toplayarak bunu vermiyenler aleyhinde hkm
avarz naibi ve tstanbul ihtiyacma gre pastrmahk hayvanlarm almp satdmasna ve pastrma fiyatlannm tesbiti Ue bu husustaki dva ve ihtUflan haUetmee memur pastrma kadsmn vekiUeri idiler. tstanbul kaddnm nezareti altmdaki vakflarm hesaplarna bakmak zere bir muhasebeci Ue ehirUye cindeki tstanbd halk) ait resm-i bulunurdu X X I . asrm ikinci yansnda stanbul kadsmn maiyyeti memurlan unlard: stanbul kadsmm muvakkat ve daimi iki er'i maviri, tstanbul kadd mstean, tstanbd Bb mahkemesi naibi, stanbul kadd vekayi ktibi, Bb mahkemesi baktibi. Cm- mey-i nbmz etti jikest MeclBmiz bast ayak naibi beyti bunlarm bazan jpheU mahallere ve memnu mahallerede gizU olarak iki ienlere baskm yaptklarn gsteriyor. 1 ardak naibi. Yemi fcelesi tarafmda hlen ardak iskelesi adm tayan mahalde oturup hariten deniz yoluyla gelen btn eyay kontrol eder ve resmini alrd. Burada aym zamanda yenieri oca ortalarmda elli altmc orta orbacgmn emri altmda bir miktar yenieri de bulunarak icabmda ardak naibine yardm eder ve bu orta orbacsna yani blk kumandamna ardak orbacs deniliyord. Evliya elebi, ardak naibinin maiyyetinde seksen adam ol duunu ve bunlara pazar gammazlar dendiini beyan eder (C. I , s. 569), * Kavanin-i Osmant ve Rabta-i sitne (S. 2); D'ohson, c. V, s. 543; Lifi tarihi, e. I, s. 123. * Kavanin-i Osmant ve RabUa-i sitne, s. 2. (askeri smfm hari ksmeti taksim eden kassam- naibi tstanbul
beled isimlerinde Ud memur da tstanbul kadsmn maiyyetinde
ON BIRINCI BLM
PADAH
Osmanl pdiahlan
HOCALARI
zamamnda ulemadan
ehzadelikleri
mnasip bir zattan okutulur ve hkmdar olduklan zaman onu kendilerine hnkr hocas yaparlard. Eer kendisi pdih olmadan evvel hoeas vefat etmi ise ulema arasndan kendisine bir hoca intihap ederdi. Osmanl hkmdarlan iinde ilk olarak Sultan e l e b i M e h med'in S o f u teyiz i. Fatih Siracddin en sonra da Bayezid Sultan admda bir hocas olduunu Mehmed'in tbn ehzdehinde Mevlna Grani', Temcid, Molla grmek Halebh Ayas* bocalan
Mehmed ve
emsddin Ahmed
olup MoUa Grani hocas iken pdih olmutur. Fatih'in hkmdarh zamamnda Tazarruat sahibi m e h u r S i n a n P a a Bursah H o c a - z d e M u s l i h u d d i n M u s t a f a , H a t i b - z d e M u h yiddin san, reddin M e h m e d * Ispartah Abdlkfidir, Ahmed Samsunlu P a a ve -nk Ha Hay sul Bursal Veliyuddin - zde
E f e n d i l e r * zaman zaman deitirilmek bkc tabiat vard- suretiyle Amasya valilii ve Kasm ve ile Hattat
tan Mehmed'in II. Seyyid
Pdih hocah-
mda bulunmulardr. Bayezid'in padiahl zamannda Salhuddin*, ve hocas Amasyah H a t i p Abdullah^ Kaydhayatla Yavuz Mevlna
Mirim elebi Mahmud
M u a r r i f - zde ve yaz hocas Amasyah e y h Sultan Selim'in ehzdeUinde ve hkmdarhH a l i m i elebi^
H a m d u l l a h isimlerinde bocalan vard. mda en sevdii biricik hocas Kastamonulu ^ ' " * ' ' * akayk akayk akayk akayk akayk akayk akayk akayk tercmesi, Mecd, t. 85. tercmesi, Mecd, s. 188, 189. tercmesi, Mecd, . 102. tercmesi, Mecd, $. 193, 145, 166. tercmesi, Mecd, s. 190, 198. tercmesi, Mecd, s. 197. tercmesi, Meedi, s. 342, 3S, 197. tercmesi, Meedi, s. 385.
146
ve Kanun'nin de ehzadeliinden tibaren hocas Dadayl r e d d i n E f e n d i idi*.
Hay
I I . Selim'in ehzdehinde ve padiahlnda hocas Birgi'li Ataullah Efendi Efendi Sultan Efendi ve III. III. ve Murad'm ise Mehmed'in evvel ibrahim bo ve ve sonrada Tac't-tevarih sahibi mehur S a d e d d i n olup Sultan Azm ehzdehinde olup etmi Nevali Efender sonuncusu
calan C a f e r ,
M e h m e d ' i n clusundan iki gn evvel vefat
hkmdar olunca babasnn hocas S a d e d d i n disine hoca intihap eylemitir. I. in Ahmed'in Hoca hocas Hseyin Aydm'l Mustafa
Efendi'yi ken Efendi ve
II. O s m a n ' n Amasya'h Cinci
mer
Efendi,
Sultan
ibrahim' Van
Efendi, I V .
Mehmed'in
M e h m e d E f e n d i , II. Sleyman'n A r a p - z d e A b d l v e h hab Efendi, II. Mehmed m. M u s t a f a ' n n ehzadeliinde evvel S e y y i d E f e n d i ve sonra V a n E f e n d i , damad Erzurum'lu Efendi resmen hocalnda bulunmulardr. tibaren eddii muallim-i Sultan unvaniyle Osmanl grlmyor^. Yalmz Ahmed'den tyin
Seyyid Feyzullah pdih hocas
Pdiahlanndan bazdanun kendi zamanlarndaki mehur hat tatlardan gzel sanatlardan olan yaz dersi alp bu nefis sanatta yetitikleri grlmektedir ^. Pdih hocalanndan bazdan, kendderine gsterilen tevec chten cesaret Bunlardan II. ahp devlet ilerine kadar mdahale etmilerdir. Osman'n hocas mer ve II. Mustafa'
nn hocas ve eyhuhslm S e y y i d F e y z u l l a h Efendiler her ie burunlarm sokarak vehnimetlerinin felketlerine sebep olmu1 akayk tercmesi, Mecd, s. 440. ' S u l t a n A b d l m e c i d ' i n ehzadeliinde hocalar A k e h i r l i m e r ve e h r H a f z E m i n Efendilerle S u l t a n Abdlaziz'in hocas da H a s a n F e h m i Efendi'dir. ' Sultan I I . S l e y m a n Hattat T o k a d l A h m e d ve IL M u s t a f a H o c a - z d e M e h m e d ve mehur H a f z O s m a n ve III. A h m e d , H a f z Osman'dan sis ve nesUt ve I I . M a h m u d sls, nesih ve celi yazsm Meh m e d V a s f i ve mehur M u s t a f a R a k m Efendilerden renerek icazet alm lardr. Osmanh hkmdarlarmdan Hattat olmayarak yazdan gzel olanlar da vardr. K a n u n S u l t a n S l e y m a n Ue IV. Murad, III. M u s t a f a ve III. Selim'in hatt- hmyunlar gzel talik krmas olduu gibi II. A h m e d , I, M a h m u d ve III. Osman'm yazdan da nesihdir.
PADAH HOCALARI
147
lardiT.
Hatt
F e y z u l l a h E f e n d i Pdihn iradesiyle
sadr-
zamlann stnde tutulmu ve onun mtalas ahnmadan bir i grlmez olmutu. I I I . M e h m e d ' i n hocas S a d e d d i n E f e n d i devlet siyasetinde mhim rol oynam ve Haova Meydan Muha rebesinin kazandmasnda mil olmutur. II. S l e y m a n ' n hocala intihap ettii Abdlvehhab Mustafa Paa m
E f e n d i nfuz tesis ederek pdiha baz telkinlerde bulunduunu haber alan vezir-i zam K p r l - z d e F a z l bir yolunu bularak A b d l v e h h a b Efendi'nin Medine'de kat
cavir kalmak istediini arzetmi, Pdih ihtida buna muvafa etmemi ise de vezir-i zamin tekerrr eden telhisi zerine istemiyerek hocasm uzaklatrmaa mecbur olmutur i. Fatih Sultan M e h m e d zamanmda tedvin edilmi olan
kanunnmede pdih bocalan hakknda, "eyhuhslm ulemann reisidir ve muallim-i sultan dahi kezalik serdar- ulemadr; ve zir-i zam onlan, riayeten stne almak mnasibtir; amma mft (eyhuhslm) ve hoca sair vzeradan bir nice tabaka yukandr ve tasaddur dahi ederler" kaydiyle pdih hocasmn eyhuhslmla ayn derecede ve vezir-i azamdan maada vezirlerin stnde olduu gsterilmitir*. Yine bu kanunnmede pdih hocas oullannm ehir emi ninden gnde altar ake ulufeye mutasamf olmalar da kay dedilmekte ve bayram tebriklerinde pdiahm, hocasma kalkaca beyan olunmaktadr*. Fatih'in bu kanunnmesinde eyhuhslm, pdih hocas ve kazaskerlerin aym elkabla zkredildii grlyor *, daha sonraki ayaa
^ Raid, c. II, 116,1101 sene. Vezir-i zam sefere gidecei iin pdih ze rinde messir olarak icraatna engel olanlar ve A b d l v e h h a b Efendi'den baka, Darssaade aas M u s t a f a A a ' y ve buna telkinatta bulunan yazc Sar M e h m e d Efendi'yi uzaklatrmtr. ' Kanunnme-i li Osman, s. 10. * Kanunnme-i l-i Osman, s. 22, 25. Bayram tebriklerinde pdiahm ehzade muallimlerine ayaa kalkmas kanun deildi; fakat I I I . M u r a d ehzadeler hocas N e v ' Efendi'ye hrmeten ayaa kalkmtr (akayk zeyli, Atyi, s. 420).
j.iir
Jl'osis::ii jjiiT
o^-^
( . J u j
148
tarihlerde hu elkabta baz deidddder olmu ve kab msavi olarak zikreddmitir *. Pdih bocalan eyhdislnda iki makam unvan Sultan ihraz ettikleri iin 111. verihrdi. Mehmed'in Erzurum'lu hocas
kazaskerlerin
elkab bundan ayrdarak eyhuhslm ile pdih hocalannm el
tyin edUirlerse en yksek Cmi'r-riyaseteyn Sadeddin ve I I . ve bu Feyzullah hocas Seyyid
kendilerine
Mustafa'nn
hocas
Abdlaziz'in
Hasan
F e h m i Efendder
unvan almlardr. Kanuni Sultan Sieyman, hocas olan H a y r e d d i n Efendi' de
ye fevkalde hrmetinden dolay pdih hocas oullanmn def aten Dhd mderrisi olmalann ve hocasmm mizimlerinin Hiye-i tecrid medreselerinin ikinci derecesi olan yirmi be ake yevmiye e -birinci mderrislik yirmi akeh idi- mderrisi olmalarm kanun Pdih oturtulduunu daki kanundan 'l-beyan f yapmtr^. hocalanndan bazdan Fakat hakkmda hkmdann st fev
kalde tevecchne mebni nadiren eyhulislmm li yazyor^. bahsederken l-i zikretmekte Osman)
tarafmda zamanmbir (Telhis
h bunu Fatih
olup bu hususta
misal gstermemektedir; lkin Hezarfen Hseyin Efendi Kavann-i
isindi kanunnmesinde p
dih hocalarndan fazi ve kemal sahibi olanlann nadir olarak

a U U i l |.J Juit U'^4>-lj>. mtebahhTn Jjlil.lO:)^^l J S - JiWI "lem'l-ulemai'lvaris ve sliahu mtealli-
efdal'l-fzeli'l-mteverrin
yenb'l-fasl u ve'l-yakn
ulmi'l-enbiya ve'l-mrselin keaf'l-mkilti'd-diniyye
kat- yakiniyye keaf- rmzi'd-dekayk halllu'l-mkilti'l-hakayk hocam Mevlna M e h m e d edmellah fezailehu" kanunnme-i l-i Osman, s. 30. ^ " |i*A'lem'l-lemai'l-zam efdal'l-fzeli'l-fam kifu esrri't-tenzU mazharu dekayki't-tefBr ve't-te'vil mnevveru mesahihi'l-ehadB'n-nebeviyye mardu meariki'l-envari'l-Mustafaviyye matlan metahi'I-envar mirkatu medrici'l-esrar siyaku gayti'l-fezil ve'l-maarif ve nisbu ryati'l-fevazd ve'lavrif hahr'l-meani ve'l-yakin el-meyyed bi-teyidi'l-meliki'l-mun" Feridun Bey Mneat, c. I, s, 11, * l i (Knh'l-ahbar, baslmam mesi, s. 440. ikinci cilt), varak 115; akayk terc
* "Hce-i ehriyarm eyhlislma tasaddum mukannen deUdir; tifata mteallik bir kanun- mkildr" li, baslmam birinci cih, s, 17.
PADAH
HOCALARI
149
vezir-i zam ve eyhulislmm stnde Fakat yette mutlak surette pdih
yer aldklar kaytldr ^. herhangi bir cemi Mesel
hocalarnn ettii
Rumeh kazaskerine
takaddm
grlyor.
Sultan
S l e y m a n zamanndaki bir sr esnasmda sa tarafta
pdih hocasmn onm alt tarafnda o tarihte Rumeh kazaskeri bulunan E b u s s u u d Efendi'nin ve daha sonra Anadolu kazaskeri ve stanbul ve Edirne kaddannm oturduklar grlmektedir*.
Padiah hocalarmn arpalk halan olup ihtiyalar padiah tarafmdan teinin olunurdu*.
* "Me;ayh-i islm vzeraya tesaddur eder ve kazaskerlere ve lzm gel dikte vezir-i azama dahi tasaddur eder. Hnkr hocalarma her zaman tasaddu edemez. Meer hoca geref-i zatten ri ola" dedikten sonra gu vakay nakletmetedir: K a n u n i S u l t a n S l e y m a n zamamnda vezir-i zam h r a h i m Paa'nm evlenme merasiminde eyhlislm ile pdih hocasmn nasd oturacaklar yani mevkileri vezir-i azamdan sorulmu, b r a h i m Paa bu iin haUi bana aittir diyerek pdiahm gelmesi zerine onun sama kendisi oturup soluna da pdih hocasm oturtmu. Bu srada eyhuUslm t b n K e m a l meclise geUnce b r a h i m Paa heman yerinden kalkarak biz makam- hizmette oluruz szle riyle yerini t b n K e m a l ' e verdiinden bu incelik pdiahm takdirini mucip olmutur (Telhi'l-beyan, varak 140, 141). * Kanunnme-i Oamar {Esad Efendi Kitaplar), Nr. 2362. * Telhis'l-beyanfi Kavnin-i l-i Osman, varak 145.
ON KNC BLM
KAZASKERLER
Kazoskerm ihdas
Osmanl ltma
kazaskerleri
hakkmda olan
merkez
tekiolduka cap
dair hasdm
kitabmzda
etrafh malmat varilmi ise de miye tekUtm bozmamak iin burada kazaskerlerden eylemektedir. Osmanl devletinde kaddk, biri kanun Ue tesbit edUmi olan asker smflann ve dieri, bunun dmdaki halkm ve kyliUerin er' ve hukuk ilerine bakmak zere iki ksmdr. Bunlardan halka ait dvalara bakan kaddardan yukanda ayn bir blm olarak bahsetmitik. Osmanl devletinde asker smfin er' ve hukuk ilerine ihdas ksaca bahsetmek
bakmak iin ilk defa HaUl Hayreddin
1. M u r a d zamamnda kazaskerhk
edUmi ve bu mevkie birinci olarak Bursa kads a n d a r l Kara Efendi tyin olunmutur (takriben 764 H . = 1363 M . ) i . Kazaskerhk 885 H . (1480 M . ) tarihine kadar bir iken, hudutlann genilemesi ve ilerin artmas sebebiyle bu tarihte Rumeli ve Anadolu kazaskerlikleri ismiyle iki oldu; o tarihte kazasker bulunan M u s l i h u d d i n - i K a s t a l a n daha stn addedUen Ru meh kazaskerliine tyin olunup Anadolu kazaskerliine de ts1 763 H. (1362 M.)'de S u l t a n Murad Hdavendigr "cedd-i bzrk-darlar zamanndan beru asker-i bmyuna kazasker nasb olun mamt. Her seferde paytabt kads ki ezm- kuzat idi. Rikb- saadet-intisab mlzemeti ile memur olub kat'-i husust- er'iyye ve nazm- mesalib-i mer*iyye-i asker eyler idi. h- devlet-penabm zamanmda kesret-i sipab muktezas zere mstakil kazasker tyin buyurulub sefer ve hazarde mesaUb ve mnazaat ve enkiba vesair muamelt ve taksim-i terekt, asker kaddarma tefviz buyrulmak mnasib grlb ol evkatta Bursa kads olan andarlu M e v l n a H a l i l ezm- kuzat olub O s m a n G a z i zamanndan beru mazbar- bidemt- lyika olmam mansb- mezkr mevlnay- mezbure tevcih buynldu.." Tac't-tevarih, c. I, s. 69; Ak Paa zde (tstanbul tabU), s. 57; Oru Bey tarihi, s. 30; Neri (Cihannma), Trk Tarih Kurumu yayn, s. 190, 191.
152
tanbul
kads
Balkesirli
Hac
Hasan-zde
Mehmed b.
M u s t a f a Efendi tyin olundu. Y a v u z S u l t a n S e l i m zamanmda Dou ve Gney-Anadolu'nun ilhak zerine 922 H . (1516 M.) tarihinde Arap ve Acem kazas kerlii ismiyle nc bir kazaskerhk ihdas olunarak Diyarbekir bu kazaskerhe merkez olmu ve buraya da mehur lim ve m verrih t d r i s Bitlisi tyin olunmutu. Suriye ve Msr'n da merkezine ilhakiyle bu Arap ve Acem kazaskerlii de devlet
nakledihp kazaskerhine F e n a r i - z d e M e h m e d a h E f e n d i getirilerek 924 H . (1518 M.) 'de onun buradan ayrdmasmdan sonra bir mddet vekletle idare edilen bu kazaskerlik lavolunarak ileri Anadolu kazaskerhine braklm ve bu suretle Rumeh ve Anadolu kazaskerhkleri Osmanh saltanatmn kaldrdmasma kadar devam etmitir. Kazaskerhe byk mevleviyet demlen be yz ake yevmiyeU
kadlklardan
gelinirdi. X Y I . asrm ikinci iin muayyen
yansma ka
dar kazasker olmak
bir tertip yoktu; fakat bu
tarihten sonra Anadolu kaddma Anadolu kazaskeri payesiyle stanbul kadd yapanlar getirilmee balam ve oradan Ru meU kazaskerhine gelmek kaidesi teesss etmiti. Daha sonra ihdas edilen paye kanuniyle gerek mevleviyetlerin ve gerek kazas kerliklerin evvel o makamn payesini ahp sonradan fiden kaz asker tyin olunmalar kanun oldu. RumeU kazaskerUinde bu lunmu olan kazaskerler, eer Anadolu'dan mzul olanlar ara smda mstahik birisi yoksa tekrar tekrar Rumeh kazaskeri olmalan caizdi. Eer varsa onlann kdemU ve hmleri ve hsn-i zan kazanm olanlannm RumeU kazaskerUine getirilmesi cap ediyordu. Drt be defa kazasker olanlar vard. Kazaskerlik mddeti dier mevleviyetler gibi bir sene olup o mddeti dolduran, kazasker mzul saylarak yerine urada olan bakas tyin edilirdi. Anadolu kazaskeri ise ihtida o makamm payesini alr ve sonra fiden Anadolu kazaskeri olur ve buradan da RumeU kazaskerUi payesini ahr ve sonra filen kazaskerleri Anadolu eyhuUslm RumeU kazas olmadan olanlar keri tyin olunurdu. K Y I . asnn ikinci yansndan sonra RumeU olurlard; RumeU kazaskeri olanlardan eyhlislm kazaskerUi yapm
varsa da nadiren vuku bulurdu.
KAZASKERLER Kazaskerlerin zolklan
153
^^^^V'^ cedid-i mire denilen Topkap sarayndaki divann zasndan idiler. Vezir-i zamin riyase
DTon- hnmayDn divan-1 hmyun itimalarmda kazaskerler de bu tinde kubbealt denilen mahalde toplanan divanda vezirler sadr- zamin sanda ve kazaskerler de sol tarafmda otururlard. Her itimada eer varsa kendi kazaskerlikleri mmtakasnda divana kadar gelmi olan er' ve hukuk olan dvalara bakarlard. XVI. Efendi'nin asr ortalarna kadar kazaskerler, derece itibariyle kaybet
mft yani eyhuhslmlarm stnde bulunurlarken E b u s s u u d eyhuhslmlmdan itibaren bu stnl milerdir; bununla beraber X I X . asr ortalarma kadar Divan-
hmyun zas olarak kalmlardr. Kazaskerler binip Divan- hmyuna veya mahsus mcevvezeleriyle vezir-i azama gider yaya olarak nne
lerken muhzrba, kapcdara dier muhzrlar da
balk olan kee ile ata
dp divana veya vezir-i zamin sarayma gtrerek ayn ter tiple konaklatma getirirlerdi. Muhzrlann yeni tyin edilen kad lardan muayyen miktar aidatlan vard i. Kazaskerler kanun zere her hafta cuma gnleri Paa kapsmda vezir-i zamm kindi divanma giderek huzur murafaasnda bulunurlar ve yalmz Rumeh kazaskeri dva dinlerdi; eer i fazla olursa sadr- zamm msaadesiyle Anadolu kazaskeri de itiraz zerine kadklardan dvaya bakard*. Dvalar, vki
gelmi ise istinfen grlerek hkm verihrdi. Vezir-i zam kaz askerlerin verdikleri hkmlerinden phe ederse onlarm muamele lerini tefti ettirirdi; eer divanda grlen dvada kazaskerin tarafsz olmad iddia edilirse mzul kazaskerlerden birisi dvay dinleyip hkm verirdi*.
^ Telhis'l-beyan fi Kavnin-i l-i Osman (Hezafen Hseyin Efendi), varak 146. ' Abdurrahman Paa kanunnmesi, s. 540; NimeH Efendi kanunnmesi. * li (Umumi ktphane nshas), varak 131.
154
Kazaskerlerin
dTanlan ye
, .
Kazaskerlerin Divan- hmyunda dva dinleme vazifelerinden mstesna baka sal ve aranba gnleri olmak zere her gn kendi konakla olunan
moiyyetleri
rnda -nk muayyen bir resm daireleri yoktudivan akdedip kendilerine ait veya kendilerine havale er' ve hukuk ilere bakarlard*. Kazaskerlerin konaklanndaki Divanlarnda er'iyyat denilen kaddann Bb nibleri makamnda birer nibleri olup ehemmiyeti haiz olmayan dvalar buna dinletir ve kendisi mhim dvalara bakard. Rumeli kazaskerinin stanbul ve Galata bedestenlerinde birer kassam bulunur ve resm-i ksmete ait dvalan dinlerdi; kassam dairelerinde kalabalk bir kalem heyeti -DÔksson'u gre XVIII. asnn ikinci yansndabulunurdu. Bunlar verasete maiyyetdair dvalarla megul olurlard. Yine, kazaskerlerin
lerinde zabt ktibi makamnda olarak daim surette vekyi ktibi bulunur ve davaclara sorulan suallerle verilen cevaplan hulsa ve muhakemenin safahatn zabt ederek neticesine gre hkm-i kat itasna msaid bir hulsa kaleme ahrd. X V I I . asrda ka zasker ktipleri, cihet ve medrese beratlanm ve mektupu, mansb mektuplann yazarak kazaskere imzalatr ve mukayyid de def tere g e i r i r d i D a h a sonra bu tekt genilemiti. Kazaskerlerin her birinin tezkireci, ruznmeci, matlab,
tatbiki, mektupu ve kethda olarak alt yardmcs vard. Bun lardan tezkireci, kazasker kaleminin miri olup kaddann tevcih beratlan bu kalemden kard. Ruznameci, tyin ve cihet tevcihi ileriyle megul olan kalemin mdr idi. Matlab, kaddann esamisini havi matlab denilen defteri tutup sras gelen kdemhlerin isimlerini mnhal kadlklara tyin iin her ay toplantsnda kazaskerlere arzederdi. Tatbiki, byk kaddann hasdm mhr lerini muhafaza edip bunlann gnderdikleri vesaikin sahte altndaki mhrle kendi yanndaki defterde olan mhr tatbik ederek olup olmadn kontrol ederdi. Mektupu, kazaskere ait btn muhaberat ve muharrerat idare edip kethda ise kazas1 li (Umum
Kazasker
ktphane nshas), varak 152; Selnik tarihi, s. 167.

asrda ayda bir olurdu (Baveklet Arivi,
divanlar X V I I I .
sandk 23, evrak 1). ^ TeUis'l-beyan f Kavnin-i l-i Osman, varak 149.
KAZASKERLER
155
kerlerin btn umur ve bususatiyle ve para ileriyle megul olurdu^. Bu tekilt X I X . asnn ikinci yansmdan sonra ksmen tadilta uramtr. Rumeli kazaskerinin defterdar kapsmda mir ktibi denilen bir memuru olup, bu, defterdann maijryeti olan babaki kulu ile istinaf ve temyize tbi olmayan mal dvalan hal ve fasi eder lerdi. Bundan baka kazaskerlerin mdde veya divanlanna celbetmek yirmier muhzr mjdecilik bulunurdu*. Bu muhzrlann muayyen bahi mddealeyhi zere emirleri altnda muhzrbaya tbi muayyen maa Muhzrlarn
lan olmad iin kad ve mderris tyinlerinde bu tyinlerden namiyle alrlard*. miri olan muhzrba umumiyetle sarayda kapcdar kethda snn intihab ettii kapcdardan birisi olup bunlar terfi ederlerse timar ile dergh- li avuluu'na 990 alnrlard*.
H . 1582 (M.)'de ran'dan baz yerlerin aimmasma mebni onun kindi tyinlerine
Anadolu kazaskerlerinin muamelt genilediinden kaza kaddannm ve maada gnlerde hasredilmiti. , , . mderrislerin
divan ileri ikiye aynim bunun gn eraf- kuzat ve dier
Kazaskerlerin
Medreseden icazet alarak kazaskerlere midzemet ederek mderris ve kad olmak isteyenlerin def-
mderris
ve
kad tayinleri XVI.
tere kaydolunarak sra beklediklerini mderris ve kaddardan bahsederken grmtk. Kazaskerler,
asnn ikinci yansn mtaakp eyhuhslmhm n plna
almd tarihe kadar btn mderris ve kaddan namzed gsterip tyinleri sadr- zamlara ait olan krktan yukan mderrisler de mevahyi vezir-i azama arz de tyinlerine dellet ederlerken*
D'Ohsson, c. VI, s. 539, 541. 2 Bu muhzrlardan hirisi vefat ederse gedii oluna verilir, yoksa bir ehli tyin olunurdu {Mhimme, Nr. 106, s. 17). * Mhimme defteri, Nr. 106, s. 17; Telhis'l-bân, varak 146). Bir ara bu muhzrlarn aldklar mjde parasm kaddar kendi adamlarma vermee bala malar zerine muhzrlar ikyette bulunduklarmdan bn bahilerin muhzrlara verilmesi emrolunmutur {Mhimme defteri, Nr. 67, s. 121). * Mhimme, c. IV, s. 56. ' Bursa kads M i m a r - z d e M u s t a f a E f e n d i Kanun Sultan Sleyman zamamnda Slemaniye mderrisliinden Bursa kaddma tyin edilmi, fakat ehliyetsizliinden bahsedilmesi zerine kazasker efendi arza girdii zaman pdih byle ehliyetsiz birisim Bursa kaddma tyin eylemesinden dolay
156
LMYE TEKLTI
daha sonra bu gibilerin arzlar kendilerinden alnarak krk akeye kadar olan mderrislerle kaza kaddannm tyinleri yukan yevmiyeh verilmitir. eskisi gibi bunlara brakdarak^ krktan mderrisler de Tyin olunacak
mevahnin tyinleri eyhuhslmlara
mderris veya kad Anadolu'da ise Anadolu kazaskeri ve Rumeli'de ise Rumeh kazaskeri taraflanndan arz gnlerinde bizzat kazasker tarafndan pdih huzurunda okunan Defter-i akdiye' de okunup inha olunan kaddarm tyinleri iin pdiahm muvafakati almrd. X V I I . asrda kazaskerlerin tyin edip pdiha arz ede cekleri kaddklara dair K o i Bey'in Tekdt mecmuasmdaki kayd aynen aaya naklediyorum: "Benim Merhametl Hnknm, Rumeli kazaskeri Rumeh'de drt yz elli kaddk vardr; anlara kanur rikb- hmyuna arzedib tevzi eder, Rumeh kaddan Ana dolu'ya kad olmaz ve Anadolu kaddan Rumeh'ye kad olmaz. "Benim Devletl Hnknm, Bir kad mzul oldukta asitne-i saadete gelib her aranba gn kazasker kapsna varub midzm olur. iki yd mlzemetten sonra yirmi ay kadh aldysa (kaddk ettiyse) tamam olur, rikb- hmyuna arzolunur* fdn dinize fdn mansb sadaka huyunda deyu arzolunur. "Kad mzul iken zaman- infisali derler; mansb aldkta zaman- ittisali denr. Bir kaddn be, alt talibi olsa imtihan olurlar, her hangisi okumu ise hak anundur. A m a ya rica olunur, ya rvet alalar. 0 1 zaman kazasker Efendi rvet aldysa, eeri rica ittderse okumulua bakmaz, ake verene arzeder*, ol vakit memleket harab olur.
Rumeli kazaskeri A b d u r r a h m a n Efendi'ye darddna gre 963 H. (1556 M.)'de byk kaddklarm yani mevlevUerin henz kad askerlere ait olduu anlajdyor. ^ Kazaskerler yzelli ake kadlklar ile krkar akelu el (stanbul, Edirne ve Bursa havalisi^ medreselerini sadr- azama mracaatla arz eyler; zira kuzat- kasabat menasb ve yevmi elli akeden aa el medarisinin meratibi onun arziyle tevcih olunur (li, baslmam birinci cilt, s. 36). el medrese lerinin mderrislerinin tyinleri Rumeli kazaskerine aitti. ' Kaza kaddarnm mddetleri iki sene ise de kadda talip olup sra bekle yenlerin adedi ziyade olduundan X V I I . asr balarmda veya X V I . asr Bonlarmda bu, iki seneden drt ay eksiltilerek yirmi aya indirilmitir. Aym asr sonlariyle X V I I I . asr balarmdaki Tevk A b d u r r a h m a n Paa ve N i m e t i E f e n d i kanunnmelerinde de aym kaytlar vardr. ' " K o i Bey'in Tekilt Mecmuas, s. 6, 7 (Ktphanemizdeki nsha).
KAZASKERLER "Benim Devletl Hnknm,
157
Kazaskerler arz gn akdiye defterler'in okuyub filn kadl fdn dinize verin ve bu arz ettiklerinde saadetle buyurun ki ol arz ettiin kad ehd midir, mstahik mstahik mdr? zinhar sakn gayr- olmasn vebah senin boynuna; bir hoa imtihan eyle,
cahil ve zalime kaddk arz ettiinize nzy- hmyunum yoktur, yle mesm- erifim olursa siz bdrsiniz diye tenbih buyurun. "Bu kaddar (yani kaza kaddan) payede yz elh olur, yz otuz olur, yz olur, seksen olur ve yze vannea olur. Her kaddk aldka be ake terakki verilr ve yz eUi ake oluncaya kadar. "Benim molla Bu devletl hnknm, ake bunlardan yukan mevleviyet, mollalardr, anlara eyhuhslm
demektir.
Be yz
kanur, mansblann ol tevzi e d e r . . " * k a p t bize mevahden olan kaddar hari kaza kaddklarmm kazaskerlerin arzde yapddklanm gsterdii gibi ihtidadan krk ake mderrisUine kadar olan mderrislerin de yine bun lann arziyle olduunu grmekteyiz^. Kazasker tezkirecderi eUerindeki ruznameye gre kaddann ilerini grp kazaskerlere arz ederlerdi^. Kazaskerler bu tyinlerde bilhassa X V I I . asrdan itibaren kdeme ve sraya riayet etmiyerek dtimas ve rvetle adam kaynrlard. X V I I . asrdaki kazaskerlerden M e m i k - z d e , Cinci Hoca H s e y i n Efendiler irtikbta seleflerini ok gemilerdi, bunlardan Cinci H o c a kaddklan binle drt bin arasmda satard^.
Kazaskerlerin maalar
Divn- hmyun zasndan olan Rumeh ve ^^ôJu kazaskerlerinin maalan F a t i h S u l t a n M e h m e d zamamna kadar o tarihe kadar bir
kazasker vard hasdt- er'iyyeden be yz ake alrlarken onun 1 "Bilfiil Rumeli kazaskeri olan efendi Rumelinde ve adalarda vaki kazalar ve ksmet-i askeriyeyi tevcih eder. Ve bilfiil Anadolu kazaskeri olan efendi Anadolu'da ve Arabistan'da vaki kazalar ve ksmet-i askeriyyeleri tevcih eder ve yirmi be ve otuz ve krk medreselerin ve kendi taraflarma mteaUik olan baz mahallin cihet ve tevliyet makulesini tevcih edegelmilerdir" Tevkii Abdurrah man Paa Kanunnmesi (MM Tetebbular Mecmuas), say 3, s. 450; Telhis'lbeyan, varak 146; Nimeti Efendi kanunamesi, s. 47. Telhis'l-beyan f Kavnin-i l-i Osman, varak 146. * Bu hususta Naima tarihinin V. ve Hammer'in (Atyi Bey tercmesi) onuncu cUdlerinde malmat vardr.
158
OSMANLI DEVLETNN L M Y E TEKLATI
saltanat zamannda tedvin edilen kanunnme ile devlet hazine sinden XYI. beyz ake yevmiye itibariyle maa tahsis edilmiti. asnn ikinci yansmdan sonra Rumeh kazaskerinin be yz altm oldu i.
yetmi iki ve Anadolu kazaskerinin ise be yz
Bunlar maalanm aydan aya kk ruzname kaleminden alr lard. Bundan baka has tyininden alman berat resimlerinden bir hisseleri vard*. X V I . asr sonlariyle X V I I . asrda kazaskerler tekad edihnce iki yz elh ake yevmiye verihrdi*. Kazaskerlerin maalanndan baka askeri smftan olup vefat edenlerin resm-i ksmetlerinden binde onbe ake olarak gelir leri olup bu para kazasker kassamlan vastasiyle tahsil olunurdu * Mverrih h'nin kaydna gre Rumeh kazaskerine resm-i ks metten gnde sekiz bin ake hasd olurdu; Anadolu kazaskerinin maa aym olup derecesi Rumeh kazaskerinden aa ise de onun resm-i ksmet hasdat gnde on be bin ake tutuyordu; nk Irak, Suriye ve Msr da buraya kazaskerlerden mzul tabiidi*. Yine bu X V I . asr olanlara gnde yz eUier kardd ^. mder sonlarnda
ake verihp * bu miktar X V I I . asrda iki yz akeye
ilerinden fazi ve kemal erbabna mzuhyet maama dve olarak sahn veyahud Dr'l-hads (Sideymaniye Dr'l-hadsi) rislikleri de tevcih olunurdu *. Fakat daha sonra kendderine arpahk verilerek mzuhyet veya tekadiyeleri buradan tenn edddi. 1 Ayni Ali Risalesi, s. 99; Telhis'l-beyan, varak 142. ' Kad tyininde kadnn bir aybk yevmiyesinin yans berat resmi ve dier yars kazasker hissesi olarak abnrd; fakat Y a v u z S u l t a n Selim kazaskerlerin ald yan hissenin bete birini kitabet, bamuhzr ve muhzr resmi olarak brakp geri kalam hazineye almt. (Telhis'l-beyan, varak 148). ' Kavanin-i l-i Osman der mezamin-i defter-i divan (Ayn Ali), s. 99. * Bu hususta daha yukarda kassamlar ksmma bakmz. ' li(Knh'l-ahbar)baslTnam birinci cilt, s. 36, Kanua S u l t a n S l e y man zamamna ait bir tahrir defterinde Anadolu kazaskerinin drt ky, bir ihtisap ve yirmi bir deirmen hasdt olarak senede bir yk yirmi bin be yz on dokuz akelik hasl olduu grlyor {Baveklet Arivi, 881 numaral tahrir defteri); yine aym suretle bu X V I . asrda (an hashy- kazasker-i vilyet-i Rumeli) ve (Hashy- kazasker-i Anadolu) diye her iki kazaskerin haslar olduu grlyor (332 numaral tahrir defteri). * Ali (basmam birinci cilt), s. 37. ' Telhis'l-beyan varak, 142. * Ali (basmam birinci cilt), s. 37.
KAZASKERLER
159
^^^^^ ^ _ arza 'rmesi berlerinde
Kazaskerler, divan mzakerat bittikten
sonra
yenieri aasnn padiahn huzurundan kma sn mtaakp huzur- hmyuna girerler ve bera def4:erlerdeki isimleri okuyarak selhi
getirdikleri
yetleri dahihnde olan mderris ve kaddann tyinlerine msaade isterlerdi. Baz tyinlerde bilhassa btn mderris ve kad t yinleri kendilerine ait olduu tarihlerde vezir-i zamm muva fakatini ahriard. X Y I . asr sonlarma yakn zamana kadar haftada drt gn olan divan mzakerelerinin sonunda bunlann arza girmeleri kanun iken bu tarihten tibaren drt gnn ikisinde (pazar ve sah) ve bazan bu iki gnn birinde arza girip akdiye defterlerini okurlar d. Daha sonraki tarihlerde yani X Y 1 I . asr sonlannda seferler dolayisiyle divan ii tavsayp divan akdi, kapkulu ocaklanna maa verilmee inhisar ettiinden ancak o zaman huzura kabul olunarak kendilerine ait ileri arzederlerdi. Kazaskerlerin tflyileri ^Vll. asra kadar kazaskerlerin tyinleri veasrdan ti
zamm arzile yapdrken bu baren bunlann tyinleri
de eyhuhslma bramevalinin muvafakatini almas
kdmt; fakat gerek kazaskerlerin ve gerek byk tyinlerinde lzmd *. eyhdislmm vezir-i zamin
Rumeh kazaskerhi yapm olanlann en kdemlisi reis'l-ulema unvamn alrd. Bu unvan dolayisiyle m kudret bahis konusu olmayp kdeme tibar olunurdu; bundan dolay medlulnn zdd olarak cahd reis'l-ulemalar da grlmt. Rumeh kazaskeri olan bir zat mkerreren aym makama tyin olunabilirdi. Drt ve be defa denilmitir. Rumeh kazaskeri olanlar gridmtr. arasmda Rumeh (tekerrr) kazaskerinin mkerreren tyinlerine ulema
* "Tertib-i
mevali
ve mderrisin
geylulislm efendilere
mfevvazdr.
Kanun zere yaznp esbab- istihkak veldl-i saltanata arz ve lm eder amma kazaskerlikler ve baz byk mevleviyyetler tadr" (Abdurrahman Paâ, s. 538). vekO-i devletin re'yine mnh-
160
Kazaskerlerinle
-Padiahlar sefere gittikleri mddete kazaskerler

de beraber gitmilerdir. Bir sefer mnasebetiyle hkmdar Edirne'de bulunursa hkmet erknile
ten gitmeleri
beraber kazaskerlere ve hatt eyhuhslm da hkmdarla beraber orada bulunurlard. Pdihlar bizzat seferi terk ederek vezir-i za mi serdar- ekrem yapp gnderdikleri zaman kazaskerler namma bir ordu kads tyin edihrdi ki bunu daha yukanda grdk. . . Kazaskerlik dairelerinin X V I I . ve X V I I I . asr-
X I X . asnn ikinci
yansmdan sonra lordaki maiyetlerini daha yukanda kazaskerlik daireleri Rumeh baktibi, H. - 1875 M.) dairelerine er' mensup
grmtk, maiyyetleri daim er'
Bunlann X I X . asnn ikinci yans iindeki (1293 yle idi : Rumeh kazaskerhi memurlan : kazaskeri muvakkat maviri, tezkirehne
mavir, vekayi ktibi, mahfil-i er'iyyat naibi, mahfil-i er'iyyat Rumeh sadareti tezkirecisi, mukayyidi.
Anadolu kazaskerhi memurlan : Anadolu sadareti, muvakkat er' maviri, daim er' m avir, Anadolu sadareti tezkirecisi, vekayi ktibi, Anadolu kazas kerhi tezkirehne mukayyidi. Kazaskerlerin dva r'yeti esnasmda yanlarmda muvakkat olarak iki er' mavir bulunurdu. Bu muvakkat mavirler bir sene sonra Rumeh ve Anadolu kazaskeri olacak zatlardan tyin edilmesi 1293 Cemazyelhr (1876 Temmuz)'daki bir kararla tesbit olunmutu; yine ayn suretle stanbul kadd muvakkat maviri de bu kadda namzed olan zattan olurdu. Daim ma virlikler ise kazasker ve olarak Uti mahkeme stanbul pyehlerinden Fakat 12 olurlard i. mahkemesi 1332 (8 tstanbulda Rumeli ve Anadolu kazaskerhkleri vard.
Rebiulevvel
ubat 1914)'de eyhulislm'm arz zerine bu iki mahkemenin bir mahkeme haline gelmesine irade km ve bu birleme ze rine bu kazarkerlie Anadolu kazaskeri smet Efendi tyin olun mutur*. B u yeni kazaskerlik mahkemesi tekdtnda mavir mmeyyiz ve ktip gibi memurlar vard.
1 Nuhbet'l-vekayi, c. I I I , s. 190. ' Meihat'in tarik defteri (ktphanemizdeki nsha).
ON NC BLM OSMANLILARDA eni T e Seyyidler Hazret-i abfad, Eb NAKB'L-ERAFLIK ve b.
P e y g a m b e r Efendimizin evld . + amcazadesi ve damad i m a m A l i
T a l i b ' i n zevceleri ve Genab- Peygamberin gelmilerdir. H a z r e t - i treyen siHa
kerimeleri olan F a t m a t ' z - z e h r a ' d a n
Ali'nin by H a s a n ve k H s e y i n ' d e n sa n'dan gelen kola erif ve H a z r e t - i
leleri zamammza kadar gelmilerdir. Bunlardan H a z r e t - i
H s e y i n ' d e n gelen kola
da seyyid denilmek suretiyle ber iki kol birbirinden tefrik olunur. erif, lgatte ykselmek, stn olmak, necb ve asil mna larna geUp cem'i de refa ve eraf'tu. Asaleti ve itima mevkii yksek olan veya memleketin tanmm byk aUelerine ve bun lardan birisine mensup olan kimselere eraf demlmitir. Bundan dolay tslmiyetten erifin erif olan Kurey evvel cahiliyet devrinde Mekke'de BeyUi pek muteber saydan muhteUf hizmetlerini idare etmi kabesinin Ueri gelenlerinden on be vazife sahibine A l i evldma alem olmutur. V . hicret asrmdan tibaren (900 M.) denilmi * ve bu tbir sonralan da kullandm, fakat erif ve erif ve bunun cemUeri olan refa ve eraf tbirleri Abba siler zamamnda yani
refa tbiri m a m
^ Kurey kabeBnin Him, meyye Nvfel, Abdddar, Esed, Mahzum, Adi, Cemi, Sekim koUanndan her birisine verilmi olan vazifeler unlardr: 1 - Sedonet (Kabe kapc]l),2 - Sikaye (Hac zamanmdaki su ii), 3 - Refade (huccacm fakirlerine yemek datlmas), 4- Vkah (alemdarhk), 5-Vedve (Meveret dairesi mtevellilii), 6 - Ktyade (kumandanlk), 7 - Meveret reislii, 8 - Enak (Borlu ve nakdi cezalar tyin ve tadil eden merci), 9- Ku66e(harb levazm reislii, 10 eane (Knrey'in atlanna nezaret ve icabmda onlan idare eden makam), 11 -Elfik, 12- tsar (yolculuk ve muharebe hakkmda kur 'a ekmek iine nezaret), 13- Hkmet (adliye), 14 -mval-t muhaceere (yani Kurey'in Kabe'deki putlarmm vakf ilerine nezaret etmek), 15 - tmare (mescid-i haramn inzibat ve idaresi ve man). Bu on be vazifeden en itibarls sedane, eikaye, refade nedve ve kyade vazifeleri olup bunlardan sikaye ve refade yani sn ve yiyecek tevzii ii H a z r e t - i P e y g a m b e r i n cedleri A b d l m u t t a l i b b . Haim'de idi (Medeniya-i tslmiye tarihi, e. I, s. 21-27). Umiy r|JUMl, 11
162
Hazret-i
Peygamber'in
ehl-i
beytine
mensup olanlara
ve
hatt Peygamberin byk cedleri H a i m b . katdmtr; nitekim yukanda zikrettiimiz
A b d i M e n af'dan
gelenler hakknda da kullanlarak bu suretle l-i Abbas da buraya I V . asr- hicrde yani adl te X . asr- mddde tekd edUmi olan (ensab nikabeti) lariyle l-i Abbas yani Peygamberimizin
kiltta erifhk, l-i Eb Talib yani t m a m A l i evld ve torunamcalan A b b a s b. seyyid A b d l m u t t a l i b evldndan gelenlere de unvan olmutur. tslmiyetin Uk devirlerinde H a s a n ile H s e y i n ' i unvaniyle yd eden mteaddid Hads-i Peygamberye istinaden Alev'lele Talib'lee seyyid unvan verilmitir. Msr'daki Fatm hahfeleri zamanmda 297-565 H . (910 1171 M.) bu seyyid tbiri H a s a n ve H s e y i n evldlanna mah susken daha sonralan yukanda sylediimiz gibi m a m Hasan evldna erif ve m a m H s e y i n evldna da seyyid denilmitir. Seyyid, kle nazannda efendi demektir. Bir kadn kocasna seyyid ve bir kle de efendisine veya emire seyyidna (Efendimiz) diye hitap ederdi. Seyyid tbiri daha sonra mullenmi kn byne taziminin ifadesi olmutur. Bundan baka j v ^ ' ^ ^ seyyid'l-kavm hdmhm hads-i erifiyle Hicaz'da emirhk edenlerin emir olan byk erife hahfelerinden deniUrdi.
^ Enaab nakipleri denilen memur L ? ' ^ Talib'lerle s"^ Nakibe A:^!-'*" Abbas aUesi-
c><"-^
kavmine hizmet evldmdan
edenlerin o kavmin efendisi olduuna iaret buyrulmutur. Hazret-i Hasan olmalan dolayisiyle onlara erif denUmitir. Fakat Mekke halk seyyidna diye hitap etmilerdir. Ab basler zamannda erif ve seyyidlerin mnevi dereceleri Abbasi sonra gelmekte i d i e r i f ve seyyid aUeleri birbir erif lerinden kz alp verirlerse bu suretle doan ocua Seyyid
nin ayr ayr defterlerini tutarlard. Talibi'Ure nezaret edip defterini tutan Nakib't-talibiyyin ve Abbasilerden olanlarm isimlerini v ? * ' Nakib'l-Abbasyyin ) denilirdi. Bu naahlka aylar hare havi defterini tutanlara ( ^M'
kipler bu ailelere mensup olanlarm isim ve neseblerini ve doumlarm def tere geirerek ahval ve harektlarm kontrol ederler ve izdivalarma da dikkat eyliyerek kette bulunanlar men edip icabnda cezalandrrlard. Yine bunlar kadmlarm kfv ayni dereceleri denk olmayanlarm evlendirmezdi ki binnetice bunlarm vasisi hkmnde idiler. 2 Medeniyet-i tslmiye tarihi, c. 1, s. 238.
OSMANLILARDA N A K t B ' L - E R A F L I K
163
Seyyid ve
eriflerin
Rivayete gre Abbas balifesi H a r u n ' r - R e i d

M e m un devirlerinde seyyid ve erifler
almetleri
yeil
sark
sarp
yeil
cbbe
giyerlerdi;
fakat
sonradan bu usul terkedilmi olduundan evld- Ali ile balk fark edilmez olmutu. Msr'da Trk Memlk sultan larndan M e l i k Eref a b a n zamanmda 773 H . (1371 M.)'de emrolunmutur i. Bu eriflerin balanna almet-i yeil almet sarmalan
yeil almet Osmanl saltanat zamanmda da erif ve seyyidlerin mabsusas olarak kabul edilmitir*. Osmanidar sdta emir ve balanna sardktan yeil sana da emir sar derlerdi Sdttan olan kadnlar dabi balanna yeU almet takar lard; erif ve seyyidler her zaman yeil sankla gezmee mecbur idiler; yalmz bunlardan birisi eyhuhslm olursa o zaman eyhl islmlara mahsus beyaz sank sarard*.
Sdt Nikabeti halkm sekini, vekih ve bir cemaatin ba
demektir. Osmanl devleti, byk tslm camias tekil etmee balad andan itibaren memleketlerine gelen seyyid ve eriflere hrmet ve riayet gstermiler, onlan vergi ve
Muhammed b.
1 Bu mnasebeetle am debgmdan e m s e d d i n t b r o h i m u ktay sylemitir :
tercmesi: Talarm yanlar halis ipekten yapdmtr; bu ipek ise eriflere almet-i mahsusa olmak zere yeil renktedir. Sultan Erefin bunlara byle mmtaz bir amame tahsis etmesi erifleri halktan ayrd etmek iindir" Mir'at- Mekke, c. II, s. 846. ' Kayseriye beyine ve kadsma hkm ki, Nefs-i Kayseriye'de sakin olan Ali nm kimesne emir namma basma yeil almet edib Mslmanlara teaddisi olub sahih emir olmayb bamdan yeili almmasmNakib'l-eraf arz etmein byrdm ki hkm-i erifim varcak mezk run bamdan yeili giderb min-bd basma yeU almet ettirmeyb men ve def eylemesin, memnu olmazsa tedip eyliyesin, yle bUesin. Sene 973 Mhimme, Nr. 4, 3. 79 ve yine Mhimme defteri, Nr. 19, 3. 197. * Halkondil tarihi zeylinin sonundaki resimlerin tarifinde emirlerin yeU sank sardklar ve bunlarm bazdarnm kavuklar yeil olup sanklarmm beyaz olduu kaydedilmektedir. D'Ohsson da (C. I F , s. 558, 560) eriflerin yeU sark sardklarn kaydeder. * D'Ohsson, c. IV, s. 559, 560.
164
rsumdan muaf
tutarak ellerine berat
vermilerdir
Memlk
ve tlhan (Garp Moollan) devletlerini takliden
Osmanl devleti
de memleketlerinde bulunan seyyid ve eriflerin ileriyle megul olmak iin ilk zamanlarda sdt nikabeti ismiyle basit bir te kilt vcude getirmidir. Sureti daha aada grlecei zere nakib'l-eraf denilen
seyyid ve eriflerin nazn tarafndan verilen sdt ve erfet vesikalannn dua ksmndan sonras ok defa Farsa olduundan
Osmanl devleti bunu dier tekilt gibi Anadolu Selukleri veya Ilhanlerden almtr. Osmanh devletinde nakib'l-eraf makam 802 Ramazan (1400 Mays)'da Sultan Y l d r m B a y e z i d zamanmda tesis olunarak Ali ^ Natt
E m r B u h a r talebelerinden Badath S e y y i d b.
M u h a m m e d nammda bir zat Trkiye'deki seyyid ve eriflere Yldrm B a y e z i d tarafndan
nazr tyin olunarak * kendisine
1 Bu hususta Sultan I. M u r a d b. Orhan'm 787 H . (1385 M.) tarihli verdii sdt berat siretinden : Sebeb-i tahrir ve mcib-i tastir hkm- nfiz-i meymun... oldur ki Drende-i mektub Tirmiz'h S e y y i d B z r k Ali'yi yenierUerden l l y a s b. A b d u l l a h ve s k e n d e r b. A b d u l l a h ehid edib merhum S e y y i d B z r k Ali'nin olullar yaslariyle kapma gelib ettiler, bizim atamz sizin duacnz idi. Biz fakir kullarmuz dahi size duacdaruz; biz kullarma bir hkm sadaka eyle ki sizden sonra gelen bizi ve evldmz ve kuUanmuzu ve karavelerimizi (cariye lerimizi) incitmiyeler. Hem imdiye dein atamz bir tane r vermedi ve koyun hakkm vermedi. Biz kullarmuza bir ihsan eyle, bizden ve evldlarmuzdan rlerin ve koyunlarm haklarm kimesne taleb etmiyeler deyicek emrolundu ki bu sdtlarm evldlar ve kullar karaveleri bir damla kanlar deme can ola, anlar benim defterimden (vergi ve r defterinden) ihra olalar. Her kim bu hkm grb S e y i d B z r k asim yazarlara lanet ba-lnet olsun. Rumeli kaddar ve sancakbeyleri ve subadar sipahiler her hanginizin yerinde eker ve bierse bir tane riu almayasz ve koyunlarmdan hak almayasz. Ben baladm canm iin olsun. Benim devletime duaya megul olalar... benden sonra her kim gele bu hkm tutmayanlar yer ve gk kabul eylemesin..." Tarih-i Osmani Encmeni mecmuas, sene 5, s. 244. * akayk zeyU (Aty), s. 176. Kavanin-i terifat mecmuasyle ^r^' De/iot'n-n/cato'da S e y i d A l i N a t t 'n A k elebi'nin cedd bulunduu ve Emir S u l t a n ile Bursa'ya geldikten sonra sdta nazr tyin edildii beyan edilmektedir. Hammer (Ata Bey tercmesi), c. IV, s. 91'de sdta nezaret vazi fesinin elebi Mehmed zamanmda ihdas edildii zikrolunmaktadr.
OSMANLILARDA N A K B ' L - E R A F L I K
165
Burso'da yaptnim olan shakiye zaviyesi'nin tevliyeti verilip bu tevliyetin evldna da intikali art konmutur*. Ankara muharebesinden sonra Bursa'da M o l l a Mehmed hacca eden S e y y i d gitmi ve Mehmed Natt serbest F e n r ve sonra ge
G e z e r i e beraber T i m u r kuvvetleri tarafndan esir brakddktan Bursa'ya II. Murad zamannda tekrar mtevelliliinde
lerek eski vazifesi olan/s/tafciye Seyyid Mehmed b i d i n de babas gibi nelbidin'in
bulunmutur^. Zeynelolmutur^. Z e y M e h m e d bu
N a t t ' d a n sonra olu S e y y i d seyyid ve eriflere nazr Sultan
lmnden sonra F a t i h
makam lvetmi ise de sonralan seyyidhk iddiasnda bulunan baz ahslar meydan alm olduklarmdan bu iin yeniden bir nizama balanmasna lzum hasd olmutur^. Nakiba'l Eraflk bana S u l t a n I I . B a y e z i d zamannda pdihn hocas Seyyid 900 Abdullah'n Seyyid olu S e y y i d Arap Mahmud tektnn memleket den H . (1494 M.)'de erif ve seyyid Mahmud,
getirilmitir*.
lerinde seyyid ve eriflere nezaret eden reise Nakib'l-eraf
diini grm olduundan hkmete vaki teklif zerine bu unvan kendisine vererek * Nakib'l-eraf makam Osmanl saltanatnn ilgasma kadar devam etmitir. S e y y i d M a h m u d , 941 H . (1534
' Eb s h a k K z e r u n i 352 H . (963 M.)'de iraz'da JCzerun kasabasn da domu ve 426 H. (1034 M.)'de vefat etrai olup Kzeruniye tarikatinin messisidir. E b s h a k , /ran'da islmiyetin yaylmas iin almtr. Bursa'da Kzeruniye tarikatine mensup derviler iin shakiye zaviyesini Y d r m B a y e z i d yaptrmtr, tskakiye zaviyesi'nin 802 H. (1400 M.) tarihli vakfiyesi fotoraf Ue birlikte Profesr A d n a n E r z i tarafmdan Vakflar Dergisinin ikinci cUdinde (S. 424) neredUmitir. fÛ.; J p i - - S e y y i d A l i N a t t ' m Trkiye'ye avdeti e h z a d e Meh med' L n (Fatih) snnet olduu tarihe rastladmdan Seyyid Natt snnet dn hediyesi olarak nakl bir yemek sofras hediye eylemi ve o tarihe kadar byle bir sofra grlmemi olduundan makbule gemitir. akayk zeyli (Aty), s. 161. tskakiye zaviyesVmn 884 H . (1479 M.)'de Fatih zamamnda tamir edUdiine gre sdt nezaretinin bu tarihte tekrar ihya edUmi olmas muhtemeldir. S e y y i d M a h m u d , mehur limlerden T o k a t l ders grmtr (akayk tercmesi, s. 342). akayk zeyli (Aty), s. 176. Molla Ltfi'den
166
OSMANLI D E V L E T N N L M l Y E T E K L T I
M.)'de
Nakib'l-eraf
makamndan
ayrlarak
yerine
Takent'^
Seyyid M u h a r r e m E f e n d i tyin edilmitir^. Nakih'l-eraflann k zamanlarda devlet hazinesinden yevmi yeleri yirmi be ake olup sonra artarak X V I . asr sonlarnda yetmi be akeye kanlm daha sonralan bu miktar artmtr. Nakib'l-eraf ^"^y*"' XVII. asr ulemaya kads ulema snfndan olmakla beraber sonlanna kadar mutlaka yksek istanbul bir makam deildi; fakat bu hayh zatlar bulunduundan
mahsus
tarihten itibaren sdttan olarak b u makama geecek ve kazasker mzullerinden bundan sonra Nakib'l-eraf tyin olunmaa balamtr. Nakih'l-eraflann
tyin edilenler bunlar arasndan
kadlar gibi muayyen mddetleri olmad deimesinde yeni tyin olunacak zat
mdan uzun seneler bu makamda kahr ve lzumu halinde tebdil edilirlerdi. Nakib'l-erafm Paakaps'na yani Bab- h'ye davet olunur ve terifat efendinin delaletiyle sadr- zam tarafmdan ayakta kardanrd. Sadr- za m m huzuruna giren Nakib Efendi, onun eteini per ve otur tulup kahve, gl suyu ve buhur ikrammdan sonra samur krk giydirilerek memuriyeti erafhk berat verihrdi *.
1 akayk tercmesi (Mecd), s. 342 e Devhat'n-nkaba'da S e y y i d Mahmud'un vefat 943 H. (1536 M.) tarihinde olup o tarihe kadar nakib'l-ejraf olduunu yazarlar; fakat Aty, S e y y i d Mahmud'nn 941 H . (1534 M.) 'de nakiplikten ayrdarak yerine M u h t e r e m Efendi'nin tyin edildiini beyan et mektedir ki elimizdeki 942 Zilhicce (1536 Mays) tarihli olan siyadet berat da M u h t e r e m Efendi'nin bu tarihte nakib'l-eraf bulunduunu gstermektedir. ' zz tarihi, varak 20. Bu hususta X I X . asrm ilk yarsmdaki terifat defterinden u kayt vardr : "11 Rebiulevvel sene 1237 (6 Araldc 1821) nakib'l-erafhk sbdca istanbul kads e r i f - z d e E s s e y y i d E b ' l - H a y r E f e n d i hazretlerine tevcihinde Bab- li'ye gelip inili odada aramdan sonra rf ve muvahhidi krk e bulun duu halde terifati efendi vesatetiyle oda-i mezkrdan kaldrdb huzur- hazret-i sadr- liye duhulde minderden aada istikbal resm-i damen-bs bde'l-icra kuud ve rfi kk tepeli kavug tebdil ve kahve ve ubuk ve glab ve buhur merasiminden sonra bil kre (yani berat okunmayarak) erkn samur krk Ubas ve teyi ve resm-i damen-bs- sadr- liden sonra avdet eylemitir" Defter-i yevmiye-i oda-i terifat. Kmil Kepeci tasnifi, mkerrer Nr. 676, s. 45.
erkn
iln olunur ve eline nakib'l-
OSMANLILARDA N A K l B ' L - E R A F L I K
167
Nakib'l-erafn
resm elbiseleri
XVIII.
asrdan
tibaren
kazasker elbiselerinin ayn olup bandaki rf denilen kavuun yerine kk tepeli denilen kavuk giyip zerine sdta mahsus yeil sarard. Kazaskerlikte bulunmu ise rf giyerdi. Anadolu kazaskeri mazullerinden olan M a l l - z d e zerinde kalmak zere Rumeli kazaskeri ve oradan da yine 'l-eraf olarak eyhlislm olmutur. Nakib'l-eraf Seyyid nakib makam M e h m e d Efendi 984 H . (1576 M.)'de nakib'l-eraf olup nakiblik
zerinde kalmak suretiyle eyhuhslm olan bundan baka kimse yoktur. eyhuhslmlktan azhnden sonra nakiblikde ibka edU mitir *. M a l l - z d e ' d e n baka eyhuhslm olanlardan Feyzullah, Abdullah, Seyyid Said, Pamakc-zde erif, Seyyid Seyyid nakib'l-eSeyyid Mehmed Mehmed Ataullah, Seyyid ismet raflkta bulunmu bir hayli zat vardr ve Erzurum'lu S e y y i d A h ve olu Seyyid Mehmed A k Mahmud-zde Zeynel bidin, Mirza-zde Seyyid i b r a h i m , Drri-zde erif-zde
Mehmed Karahisarl
Arif, S e y i d Drr-zde Mehmed
Yahya Tevfik, Seyyid
A b d u l l a h , Surre Emini-zde Yasinci-zde Abdlvehhab,
bidin,
Bey-zde Arif H i k m e t B e y bunlardandr^. NakibflM-craf dairesi makamda bulunanlarm kendi vard. Nakib'l-eraflar, konaklarnda ve ka havi
daireleri ve maiyyetlerinde hizmet eden adamlar eylet, sancak
zalardaki yine seyyid veya eriflerden olan kaymakamlar vas tasiyle Trkiye'deki btn seyyid ve eriflerin isimlerini defterleri tutarlard. Sdt veya refadan hepsinin isim ve h viyetleri, siydet veya erafet sUsesi, evld, ahval ikametghlar (ecere-i tayyibe) ve ahlk, denilen bu defterde kayth idi. taralarda iseler
Seyyid ve eriflerin kanun ve detlere ayku hareketleri vukua geldii takdirde stanbul'da ise nakib'l-eraf nakib'l-eraf kaymakamlar tarafmdan cezaya arptrdrlard.
1 Peevi tarihi, c. II, s. 32. ^ eyhlislm olan bu zatlarm ou aslen Trk olduklan halde nesl-i Peygamberye intisabm erafetine mebni baba, ced veya kendileri birer siyadet berat tedarikiyle bu makama gelmilerdir. Bir zamanlar zat mhrlerinde (Seyyid) mahlasl bir hayli zat vard ki bunlann beratlan da yoktu.
168 Bunlann
OSMANLI DEVLETNN i L M l Y E TEKLTI dairelerinde kabahatlilerin hapsi iin husus bir yer
vard; burada sulu ve borlu olanlar hapis olunurlard. Bu nakib 'l-eraf tevkifhanesi nakib'l-erafn baavuu denilen maiyeti memurlarndan birisinin nezareti altmda bulunurdu i. Nakilfi'I-efiaf' in maiyyeti istanbul'dals ferler tekiltta pdih Nakib'l-erafdan tarafndan sonra se ve
byk makam alemdarhk idi. Alemdar, esnasmda bizzat tard. Pdih
zir-i azama teshm edilen sanca- erifi ber sefere giderdi. Yukanda bilmnasebe sylendii
sefere
gittii vakit Nakib'l-eraf da maiyyetinde bir ksm sdtla bera
zere
Nakib'l-erafm vard*. Bunlar takibatta
vilyet, sancak ve kazalarda seyyid ve eriflerin defterlerim tutan ve (nakib'l-eraf mmtakalarmdaki bulunarak keyfiyeti kaymakam) sahte seyyid denilen vekilleri ve erifler hakkmda
nakib'l-erafa yazar ve amn da hkmete
bildirmesi zerine bunlarm balarmdan yeil sanklan ahnr, din lemeyenler ceza grrlerdi. Seyyid ve eriflerden birisinin cezalandnlmas lzm gelse ihtida bamda emirlik almeti olan yeil sankh bah almarak pir ve olunurdu. Nakib'l-erafm hkmetle muhaberesinde merci-i sadr- zam olup bunu, arada hi bir vasta olmadan yapard *. Btn mah kemelerde ve divanlarda dvacdar arasmda seyyid ve erifler ve ^ Hatt-t hmyun veaikalan, sandk numaras 226, hatt- hmyun numaras 91. Burada hatt- hmayuna iliik olarak vesika vardur. II. M a h m u d borlar dolaysiyle nakib'l-eraf konagmda mahbus bulman seyyidlerin borlarnm denmesi iin on bin kuru gndermitir (Hatt- hmyun vesikalar, numara 6846). a Kdvet's-sdti'l-kiram kaimmakammz esseyyid O s m a n e l e b i dme eref-i siyadethu bade't-tehiyyetu'l-vfiye inha olunur ki Harmanck ve Tomani ve Atranos kazalannda olan sdt- kiram sizden honud olduk lar tarafmza b-arz inha olundugma binaen hizmet-i celile-i mezkre ta rafmzdan cenabmza ibu erbaa aer ve mieteyn ve elf Safer'l-hayr gursesinden kemakn ibka olunmutur (Seyyid Muhammed AtauUah'l-Hseyn en-nakib ale'l-eraf), Topkap saray Arivi, 8400 B. * tbnlemin tasnifi, Tevcihat vesikaUtn, Nr. 973. sonra dayak atlarak dayaktan sonra bal iade
OSMANLILARDA N A K t B ' L - E R A F L I K
169
kadlar
bulunduu
takdirde
bunlann
dvalanna
dierlerinden
evvel baklrd ^. , 1 !... malmat * Pdih cluslarnda hkmdara ihtida nakib'lraf biat edip dua eder; am yine olsun Pdih mtaakp tenfat de srasiyle biat yaphrd. Bayram tebriklerinde
ah mteferrik
nakib'l-eraf tebrik ile dua ettikten sonra de rtbesi ne olursa yapdrd*. ayaa kalkar ve alk
dier tebrikler yaplrd; her iki tebrikde nakib'l-erafa
Bu tebrik merasiminde Rumeh veya Anadolu kazaskeri ise sras gehnce o zaman da ikinci defa tebrik yapard *. Osmanh nakib'l-eraflannm duklan anlalmaktadr; seynidir, Pdiah'la beraber sefere giden nakib'l-eraf dmda giderlerdi*. Sanca- erifin, gerek sanca- erif kdibinde yryp maiyyeti olan seyyid ve erifler ise t- hmyun stanbul'dan unvanlan seyyid olduuna gre Hseyin'in evldndan ol bunlann Hseyin! yani H a z r e t - i
verdikleri vesikalarda da imzalan H
> D'OhiMn, c. IV, 8. 559. > 999 H. (1590 M.) tariUi kamm mucibince clus ve bayram tebriklerinde ibtida Pdigah hocasmn ve am mtaakp nakib'l-ejrafm el ptkleri ve daha sonra Krm Han zadelerinin yine el ptkleri grlyor (Nimeti Efendi kanun nmesine ilve kanun, s, 64). X V I I . asr balannda ise ibtida Knm hanlan evldmdan stanbul ve civarmda bulunanlann ve onu mtaakp nakiblerafm el ptkleri anladyor (Zbdet't-tevarih, e. II, a. 312) R i k o , X V I I . asrm ikinci yansna ait eserinde yanl olarak nakib'l-erafm eyhlislmdan sonra tebrik ettiini ve Pdiahm, nakibin omuzlarm ptn beyan ediyor (Fransuca tercmesi, s. 389). X V I I I , asra ait terifat defterlerinde ise ciUs ve bayram tebriklerinde nakib'l-erafm el pt srada Pdiahm ayaa kalkt ve na kib'l-erafm dua ederek avdetini mtaakp Knm Han-zdelerinin tebrik Ue etek ptkleri yazlmtr (Maliyeden arive devredilen 29 numaral terifat def' teri, varoA: 6). Merhum A r i f Paa'nm ( M e c m u a - i T e s a v i r - i O s m a n i y e ) isimli eserinde nakib'l-erafm ibtida tebrik yaparak etek pt ve tebriki m taakp on adm kadar geri ekUerek dua eylediini ve pdiahm onun siyadetine hrmeten ayaa kalktm zikrediyor (S. 7). JCavanin-i Terifat isimli eserde (t/niverstte ktphanesi, Nr. 220 varak 30) nakibl-erafin biatlerde ve iki bayramda el pmede cmleye tekaddm ederek pdiahlann siUle-i Haimiye'ye hrmeten ayaa kalktddarm yamyor. * Terifat-t kadime (Esad efendi), s. 48. * Abdurrahman Paa kanunnmesi (Mi Tetebbular mecmuas), say 3, s. 533; iVtmet Efendi kanunnmesi, t.40 (Kanun-i Alay ksm).
170
nda ve gerek stanbul'A avdetinde -pdih Edirne'de ise oradan knda ve avdetinde- seyyid ve erifler tekbir ve salavat geti rirdi. Muharebe esnasnda sanca- erif dibinde ayn suretle
tekbir ve salavat getirilirdi. Pdih sefere gitmiyeeek olursa nakib'l-eraf ordu e beraber sanca- erifin gidi ve gehindeki merasimde erif ve seyyidlerle beraber istikbal ederdi*. Nakib'l-eraflann Pdih nezdinde
itibarlar byk olup Sultan Ahmed eamiinde mtad zere okunan mevlid cemiyetine sadr- zamin mektubiyle davet olunarak dikleri vakit yalmz olarak mihrabn sa tarafnda gel
ve mahf-i
hmyunun altnda etrafi yeil perde ile kapatdm yerde oturur lard ^. Hrka-i giderlerdi Osmanl pdihlarnn cluslarnda baz nakib'l-eraflar erif ziyaretine de yine sadr- zamin davetiyle
kd alay merasiminde kuatmlardr ^.
Eyp
trbesinde* yeni Pdiha kd
^ Seferden avdette sanca erif istikbali (Nimeti Efendi kanunnmesi). ^ D'Ohsson, c. IV, i. 565; Mecmua-i Tesavir-i Osmaniye, s. 7. Mevlid-i Nebevi okunduu srada nakib'l-erafn davet edilmesi pek tabi olup rtbeleri ne gre bunlarm terifatta yeri olmadmdan ve kendilerinin yksek rtbeli ulemadan aa oturtulmas da muvafk grlmediinden mevlid cemiyetine geldikleri zaman nakib'l-erafn camiin sa tarafmdaki ke, yeil perdelerle kapanp ierisi tefri olunarak mevlid-i nebev sonuna kadar yalmz olarak ora da oturmalar hakknda S u l t a n I. A h m e d bir kanun yapm ve bu kanun Sultan Ahmed camiinde mevlid okunduu mddete devam etmitir (Enderun tarihi, At Bey, c. I, s. 238). ' erafetl ve semahatla efendi Hazretleri, nallah tel yarmki gn sertac- ebrar ve ahyar olan cedd-i emced bzrkvarlar habib-i hdavend muhtar aleyhissalavatullah'l-gaffar hazretlerinin takbl-i dmen-i hrka-i pr-berektlar saat.... muayyen olman vakt-i mezkrede Ayasofya-i kebir cami-i erifinde vezir soffasmda habere mterakkiben meks buyuralar (Baveklet Arivi 29 numaral Terifat defteri, varak 226.). * Eyp'te medfun ola zat eshab ve ensardan olup ismi Halid b. Zeyd ve knyesi Eb Eyyup'dur. lk slama gelen Medine^ balkndan olup H a z r e t - i P e y g a m b e r Mekke'den Medine'ye hicretlerinde H a z r e t - i Halid'in evinde misafir olarak kaldmdan kendisine mihmandr-i Peygamberi derler. Emevler zamanmda gazaya itirak ederek Araplarn istanbul'u muhasaraamda bulunmu ve muhasara esnasmda vefat etmitir. ' Osmanl Pdiahlarmdan I I I . A h m e d , I. M a h m u d ve I I I . Mus tafa'ya eyhlislmlarla beraber nakib'l-eraf kd kuanmlardr. I V .
OSMANLILARDA N A K B ' L - E R A F L I K
171
Siyadet hcceti
^^^**1"* peygamberden olanlann ellerinde siyadet berat denen ve o slleye mensup olduunu
gsteren hccetleri vard. Sdttan olduunu iddia eden kimse bu iddiasm seyyidlerden olan ahitlerle ispat ederek nakib'l-eraf defterine asrda Seyyid 942 kayt olunurdu; ehmizdeki iki hccet sureti X V I . Muhterem b. tarihi 18 Zilhicce nakib'l-eraf Taceddin Seyyid Muhammed
Ali'nin olup birisinin
(8 Haziran 1536) ve ikincisinin 9 Safer 943 (28 Temmuz
1536)'dr; isim, tarih ve ahitlerin isimlerinden baka birbirinin ayn olan beratlardan birisinin sureti aynen yledir :
4JJI o ^ 1
LjÛ-
yi.:!,,,;
Mhr
UUl
. -j^
ojUi
L-J . j .U1...-I ^ >
col
^ - I ' . M U j i jM J
L--yi ^ J - l j JP-^l
j S^L-Jlj .VJI J
^j^j.
o>(.1 > .
y _ A.lT j ji> o>.lj

U J >
(.1
j ^
i_^ j
jl fUie
u*" Oj- y
OJL.
^^^J
. a /
TOT
. jb?'
j - j l ^ Jl
I ^ I j L l .
iJUl j ojjlj ^ ^ j
Ij j^TJ,
JU.I ij^J
Bu siyadet hccetin st kenarmdaki nakib'l-erafn ismini havi ksm bizzat nakibin kendi el yazsdr. Bu hccetin altmda isimleri grlen ahitler hccetin verilmesinden bir buuk ay sonra dier bir hccette de (9 Safer 943 tarihh hccet) yine ahitlik et milerdir.
M u s t a f a ile II. Mahmud'a da yalnz naldb'l-ejraf kd kuganmlardr {Saray
Tekilx, s. g).
172
Bu
berattan
anlaldna
gre,
Silistre'h
Mrsel
olu
F e r b a d , kendisinin sdttan olduunu iddia ederek gstermi olduu drt sabitle eriflerden (Hazret-i Hasan evldmdan) ol duunu ispat ederek yukanda suretini koyduumuz buccet kendi sine verilip bunda seyyid ve eriflerin kendisine lzm gelen kar delii yapmalan tavsiye edilmitir. Seyyid ve eriflere verilmi olan bu hccetlerin hepsi doru olmayp iltizam, iltimas ve para mukabihnde verilmi olanlan da vard i. yledir. Riko (Osmanl mparatorluunun zaman- hzrasma ait Zanmma gre, yukanya suretini kurduumuz da
tarihi) isimh eserinde erif ve seyyidlerin slle-i peygamberden olmalarma mebni Trklerin bunlara fevkalde hrmet ve tazim gsterdiklerim ve bunlarm, kendilerine verilen imtiyazlar evkiyle s-i istimallerini sonra seyyid ve nlemek iin kendilerine nakib'l-eraf deftere kaythlarmdan u suretle unvaniyle bir reis tyin edilmi olduundan bahis eyledikten eriflerin bahsetmektedir : "Nakib'l-erafm maiyyetinde avular ve aalar vardr;
nakibl-eraf kendisine tbi olanlarm (erif ve seyyidlerin) hayat ve mematma hkimdir; yani idam ettirebilir, af etmee de mukte dirdir; lkin nakib, bu slleye mensup olanlan halk huzurunda alenen idam ettirmez. Bunlar arasmda H a z r e t - i Muhammed sllesinden neet etmi olduunu ispat edecek pek az kimse varsa da nakib'l-erafm tevecchne mazhar olanlar kk bir vesile ile o zmreye dahU olabilirler. Nakib'l-eraf bunu, kendisine tbi olanlan oaltmak iin yapar ve bu kayt ve kabul kitaba uydurmak iin bir ecere-i neseb tertip ve tanzim edihr ve bu s-i istimale vkf olan Trkler eskisi gibi bunlara hrmet ve itibar etmemektedir" ^.
' Yakanda suetini naklettiimiz
hccete a y m gahitlerle bundan b i domluklarmda pheliyim; fakat
buuk ay Bonra verilmi olan hccetin resmen verilmitir. * Riko (Franszca tercmesi), s, 374.
ON DRDNC BLM MFTLK VEYA EYHLSLMLIK
Osmanllarda drt ehl-i snnet mezhebinden hanluRa ve
Mftlk
'*^/* fkb zerine kendisine
sorulan umum ve
hususi er' ve hukuk meselelere ait din hkm lere uyarak karar veren zata Mft ve verilen karara da Fetva ad verilmitir. Mftlere eyhlislm dair fr-i
jAjJI
unvan da verilmitir. ve yine j j

h^jJ^'h^j
Mft, kendisinden fetvas istenilen meseleleri hanef fkhna J^jj* j j U l hanefiyeden JD> fkhna ait Vikayet'r-rivye el-Muhtar f frVl-hanefiyye)^ Kenz'd-dekyk * ve Mesaili'l-hidaye^ ve
JJU.
JJUJI > R
fi
ve
^ Hanef
Mecmau'l-bahreyn eserlere mracaat
Mlteka'n-nehreyn *, Muhsuretiyle verirdi. X V I . Mlteka'l-
tasar'l-Kudur ^ ile bunlann asrda H a l e b ibrahim
erh ve haiye ve dier etmek
E f e n d i ' mehur
ehhar isimh eserini
yazarak sonradan gelen mftlerin ilerini
kolaylatrmtr. Osmanh mftlerinin bazdan vermi olduklan fetvalan bir eser hahnde ya bizzat toplamlar ve yahut toplattrmlardr ki bunlardan bir ksm basdmtr ve matbu olma1 J>i*^L El-muhtar, 683 H . (1284 M.) 'de vefat eden M e c d d d i n A b d u l l a h Musul'nin eseri olup erhleri, erhleridn erhleri ve muhtasar vardr. a J i l a ] l > R Kenz'd-dekyk 710 H . (1310 M.)'de vefat etmi olan m a m E b i ' l - B e r e k t H a f z d d i n Nesef'nin eseridir. Bunun da birok erhleri vardr. <JJ Vikaye, Sadr'-eria U b e y d u l l a h Mahbub'nin olu Bnrhan'-eria Mahmud'un eseridir. Hidaye mesailine dair pek kymetU bir eser olup bir hayh Osmanh limleri erh ve haiyeler kaleme almlardr. 4 ^ Mecma-l-hiTeyin 694 H . (1295 M.) 'de vefat eden bn Stt diye mehur m a m M u z a f f e r d d i n Ahmed'indir. Bunun da erhleri vardr. Yine fur- hanefiyeden olan muhtasar Kudur 428 H . (1037 M.)' de vefat eden B<^datl m a m E b i'l - H s e y i n b. M u h a m m e d e l - K n d u r ' n i n mhim telifidir. Keza erhleri vardr. * H a l e b b r a h i m E f e n d i Kanun S u l t a n S l e y m a n devrinde yaayan mehur limlerden olup 956 H . (1552 M.) 'de vefat ederek Edirne Kaps kabristanma defnedilmitir.
174
OSMANLI D E V L E T N l N i L M Y E T E K L T I
yanlar da ktphanelerimizde mevcuttur. Bu fetvalarn ne su retle verildii bu blmn sonlarna doru gsterilmitir. Osmanhlarda mftlk de kaddk ayn a y n olup bazan, fakat ndir olarak X V I . asr ortalanna kadar birleirdi; fakat bu ta rihten sonra mft btn ilmiye snfnn reisi olup mderris lerle mevali denen kaddar da bunun idaresine verilmitir. Son radan umum olarak eyhlislm denen ve ulemann merc olan mftierden baka vilyet, sancak ve kazalarda da halkn sorduklan er' suaUere cevaplar veren mftlkler Osmanh kaynaklarmda en yksek miye XVII. XVIII. asr sonlarma kadar ok zaman asrdan tibaren mfti vard*. sahibi, tarken
makam
unvann
onun yerine eyhuhslm tbiri umu
milemitir. eyhlislm eyhdislm unvan I V . hicret asnnda (mi-
ld X . asr) kullandm
ve fukaha
arasmdaki
ihtfh meseleleri halletmi olan yksek hm ve fakihlere alem olmutur. Osmanidardan evvel dier slm dev letlerinde eyhuhslm unvann alm baz mmtaz ahsiyetler varsa da bunlar, Osmanhlarda olduu gibi miye smfnm en yksek resm makamm ihraz etmi zevat demek olmayp ulemamn merc de deillerdi; fakat ehl-i snnet mezhebi (kitap, snnet, icma- mmet, kyas- fukaha) zere fetva vermek, er' mese leleri halletmek, selhiyetini haiz olan ve mesleinde imam addeden Semerkand'h A l i b. M e h m e d b. s m a i l E s p i c a (ve fat 535 H . = 1 1 4 0 M.) ve saire gibi baz byk mtehasss (mte bahhir) hmlere ve hatt Sofiye ricalinden Pir-i Herat demlen Eb
' Telhis'l-beyan f Kavnin-i l-i Osman, varak 139. VUyet, sancak ve kaza mftleri de halkm er'i meselelerine dair fetvalar verirlerdi. Bu fetvalarm forml eyhlislmn fetvalarmdakiniu aym idi. Bu mftlerin tyinleri ey hlislma ait olup kendilerine gnderilen rslar daki tavsiyelere gre harekete mecbur idiler. Bu mftler verdikleri fetvalarm stne nerenin mfts olduunu beyan Ue mhrlerini basarlar ve verdikleri fetvanm Arapa metni Ue bunu hangi fetva kitabmdan aldklarm zikrederlerdi. Herhangi mezhepten olursa olsun Osmanh mfts verdii fetvay Hanefi mezhebi zere verirdi; yalnz Mekke, Medine, Kahire, Kuds ahalisinin mhim ksm afi, Maliki, Hanbel mezheblerinde olduklarmdan buralara bu mezhebe mensup aynca u mft tyin olunurdu. Mft olmayan kazalarda bu ilere kadlar bakarlard {D'ohson, e. IV, s. 584).
MFTLK V E Y A EYHLSLAMLIK
175
A b d u l l a h E n s a r ' y e (vefat 481 H . = 1 0 8 8 M.) eyhuhslm unvam verilmitir. Bu tbirden baka pek yksek hmlere tmad'lislm, Fahr'l-islm ve Rkn'l-islm gibi unvanlar da verilmi olduunu grmekteyiz. Osmanidarda eyhuhslm unvannn ilk zamanlarda hangi
tarihlerde kullandm olduunu sarih olarak bilmiyoruz. Fakat F a t i h S u l t a n Mehme'd'in tedvin ettirdii kanunnmede eyhl islm ve mft diye iki unvanla da zikredilen zatn ulemann unvanlar gridmektedir. reisi olarak kaydeddmekte ve daha sonraki tarih ve vesikalarda hem mft ve hem de eyhlislm Fatih'in kanunnmesinde eyhuhslm e beraber Pdih boca lan da serdr-i ulema olarak zikrolunmakta ve vezir-i zamm onlan st tarafmda oturtmas beyan olunmaktadr*. eyhuhslmlar hakkndaki bu kayt, X V I . asrm orta
lanna ve hatt az daha sonraya kadar onlann devletin btn ilmiye smfmn merc demek deildi. Bunlann fetva vermek kud retini haiz olmalan dolayisiyle bu yksek derecelerine hrmeten verilmi unvand. Malm olduu zere fetva vermek Hanef fk hn teferruatiyle bmek demek olduundan burada bulunan zatlarm hakikaten hakkiyle eh olmalan artt. Bundan dolay eyhuhslm ulemann reisi saydmt. X V . asrda kazaskerlerin eyhuhslm makta idi^. F a t i h S u l t a n M e h m e d zamanmda hocas Molla G r a n ' ye fevkaldeden olarak u yz ake yevmiyeden baka aydan aya yirmi bin ve senede de devri eUi bin ake vermiti'. I I . Muhyiddin Bayezid hmlerinden H a t i h - z d e Mehmed'in yevmiyeleri be yz ake iken
veya mft bunun bete biri kadar yevmiye al
tekad maa yz ake iken o tarihte mft olan A l d din-i

^ "eyhlislm nlemamn reisidir. Ve mnallim-i sultan! dahi serdr- ulemadr. Vezir-i zam onlar riayeten stne almak mnasihtir. Ama mfti ve hoca vzeradan bir nice tabaka yukardr ve tasaddur dahi ederler" Kanun nme-i l-i Osman, s. 10. I. M u r a d zamamnda^^TV. asnn ikinci yars) F a h r e d d i n A c e m t otuz ake ile mft olmutu. O tarihlerde akenin drd bir dirhem gm olup kymeti vard (Telhis'l-beyan, varak 141). * akayk tercmesi, s. 106.
176 Arabi'nin
OSMANLI DEVLETNN L M Y E T E K L T I yevmiyesi yz* ve yine Mft E f d a l - zde'nin
doksan ake idi^. Osmanh devletinin ilk devirlerinde mftidk de kaddd^ ve hatt mderrislik bir zat uhdesinde bulunmu ise de nadirdi'. tstanbul fethini mtaakp H z r B e y hem kad ve hem mft olmutu; M o l l a H u s r e v 877 H . (1472 M.) tarihine kadar tstanbul kadd ile mftid cem etmi ve sonra mftlk dve olarak Sahn- seman mderrisi Alddin-i Arabi'ye verilmiti*. Husrev, Sonra mftidk, kadlk ve mderrislik ayrdarak M o l a mft olmular ve hatt Eyp, lara verilmiti.
M o l l a C r a n , M o l l a A r a p , A l i C e m a l i Efendiler mstakd skdar ve GalcUa fetvalar bun Crani'nin B u mftierin yevmiyeleri M o l l a
iki yz akesi mstesna olarak bu miktardan azd. Mverrih l, Fatih zamanmda tstanbul mftine kazaskerhkten mzul olarak iki yz ake Ue tyin yapddm beyan etmekte ise de bu miktar kati ve muayyen deUdir; mesel (imdi Cemali X Y 1 . asr balannda A l i G e m a l Efendi'nin (Zenbilh A h Efendi) mftid zamamnda I I . B a y e z i d mehur medresesini Bayezid'de tnkUp Mzesi) yaptrd zaman burada ders okutulmasm mft olanlara art koyduundan Mft A l i E f e n d i ' y e mderrislik maa olarak elh ake tahsis etmi bu su retle mftidk maaiyle beraber mderrislik maa yz elh ake olmutur^ K a n u n i dinin yevmiyesine Sultan Sleyman, A l i C e m a h Efen elh ake daha zam ederek mftidk maa edilmitir. B u suretle iki yz ake Ue
mderrislik maa Ue beraber iki yz ake olmu ve b n K e m a l de iki yz ake ile tyin mft yni eyhlislm tyini E b u s s u u d Efendi'nin mftiUEfendi Sultan (vefat 983 H . = 1 5 7 5 M.) Ûl Ji* iUjl Sleyman'a takdim etmesi zerine
ne kadar devam etmitir. Ebussuud M.) 'de K a n u n trad akIVs-selim isindi mehur tefsirinin bir ksmm 972 H.(1564
* akayk tercmesi, a. 175. ^ akayk tercmesi, a. 168. * Mehur M o l l a F e n a r t Bursa'da bu vazifeyi zerinde toplamt. (akayk tercmeai, a. 49). Bundan baka Bursa, Edirne ve lstan6urda byle mftiilkle kadl cem edenler vard (TeUiau'l-beyan, varak 141). * TakvimH-tevarih (Ktip elebi), Mteferrika tab\ a. 182. * akayk tercmesi (Mecd), s. 35. O zamanki ulema bu kadar vazifeyi ok grmlerdir (TMis'l-beyan, varak 142).
177
Bayezid mderrislii e beraber yz ake zammiyle
mftik yev-
yevmiyesi birdenbire be yz akeye ânlarak kazasker
miyeleriyle msavi olmutur. E b u s s u u d E f e n d i bir sene sonra tefsirini tamamlayarak takdim ettii zaman yz ake daha ve olunmak suretiyle yevmiyesi alt yze kanld^ ve bunun ze rine mftlk hem manen ve hem maddeten kazaskerUin stne kanhp krk akeden yukan mderrislerle mevleviyetlerin tyin leri mft yani eyhuhslmlara verdi. Bu izahattan anlaaca zere mftik, li Cemali S a d i ve
E f e n d i ' d e n itibaren ehemmiyet kesbetmee balam ve ondan sonra t b n Ebussuud Kemal Ahmed emseddin, Sadullah M e h m e d Efender gibi deerh hmler tam bir ehheyhuhslmlar grdmz bir
yetle o makamn itibann devam ettirmilerdir miti. X Y I I I . asr maalan vard yl]isiaml| ^ ^ ^ ^ s u u d hemmiyein artman gehnceye denen E f e n d i mft yani de dah ve sonlanna yakn olarak
e kazasker ve istanbul kaddanna da has ismiyle maa verruznmede eyhuhslm olanlarm has ismiyle ayda 2083 kuru
eyhislmha olmak zere yapnu mevleviyet
kadar kendisi byk kadlk
muayyen bir yol yoktu; kazaskerlik
mderrishk
olanlardan mnasipleri mftiUe getirilmilerdi*.
Fakat E b u s -
1 Pdih, EbusBuud Efendi'ye byle fevkalde ikram edince kazasker leri de tatyib iin anlara da onar mOlzon vermelerini emrederek bu da kanun oldu (Tdhis'l-heyan, varak 142). * D ' O h s s o n , eyhuUslmlm K a n u n i S a l t a n S l e y m a n zamamnda i v i - z d e M u h y i d d i n M e h m e d Efendi'nin (vefat 954 H.:=1547 M.) zama nmda meharet-i siyasiyesi sayesinde ehemmiyetinin arttm ve ayn zamanda kazaskerlere tekaddm ettiini yazarak aym zat 1585'de yine mft olarak gstermitir. Halbuki i v i - z d e M u h y i d d i n M e h m e d E f e n d i Kanuni zamanmda vefat etmi olup D'ohson'un 1585'de ve z d e m i r o l u O s m a n P a a sadaretinde eyhlislm olarak gsterdii zat evvelki ivi-zadenin olu olup D ' o h s o n baba ile olu kartrmtr. * Topkap Saray Arivi, Nr. 132 ruzname kayd. Burada Rumeli kazaskerlerinin ayda 143, Anadolu kazaskerinin 140 buuk ve stanbul kad snm (maiet-i kad-i stanbul) ayda beg yz ake aylklar olduu grlyor. * Bu hususlara dair akayk tercmesi ile zeyli Aty'de bir hayli malmat vardr.
llm<X T<|UMl, li
178
suud
Efendi'den
itibaren
eyhulislmbk
Rumeli
kazaskeri
olanlara verilir oldu; bazan Anadolu kazaskeri veya bunun pyelilerinden de getirilmi ise de nadirdi. eyhlislm B o s t a n - z d e Mehmed Efendi zamannda
(vefat 1006 H . = 1598 M.) bunlarn yevmiyeleri yedi yz akeye kardd i. Daha sonra eUi ake daha zammiyle yedi yz eUi ake oldu. X Y I I . asrda eyhdislmlann hazineden maa olarak
yirmi drt bin dokuz yz seksen ake aldklar grlmektedir ki * buna gre yevmiyeleri sekiz yz akeden ziyade tutmaktadr.
Buna ramen eyhuhslmlar Divan- hmyun zas olmamlar, fakat nadiren er' bir meselenin halh iin veyahut yanl bir karar dzeltmek zere Divan- hmyuna davet eddmilerdir ^. Osmanl devletinde din asd ve devlet onun fer'i olarak griddnden eyhuhslm zahiren vezir-i zam de aym derecede saydnu ise de derecesi manen ondan yksekti * Bir isyan vukuunda pdih aleyhine fetva verecei iin, bilhassa idarenin zayf zama nmda kendisinden ekinihrdi. 1 Aty, s. 411. ' Kavnin- Osma ve RbUa-i sitne, s. 40. X V I I . asnn ikinci yarundan sonra eyhlislmlarn yedi yz elli ake yevmiyeleri zerinden ayhklanmn yirmi iki hin beg yz ake olduunu H e z a r f e n H s e y i n Efendi yazmaktadr. (Telhisi'l-heyan f Kavnin-i Al-i Osman), varak 142. * Y a v u z S u l t a n Selim'in yz elU kiinin katli hakkmdaki iradesini doru bulmayan Mft A l i C e m a l i E f e n d i davetli olmad halde Divan- hmyuna gidip bunlarm katillerinin eriate ve adalete aykr olduunu arzederek bu cinayeti geri brakbrmt {akayk tercmesi, s. 305). K a n u n i S u l t a n S l e y m a n zamannda ulemadan M o l l a K a b z isminde birinin H a z r e t - i isa'y H a z r e t - i P e y g a m b e r ' e tercih hususundaki iddiasma ikna edici cevap veremeyen iki kazaskerin aczini adil penceresVnden. dinlemekte olan pdih bu hale cam sklm ve ertesi celsede Mft i b n K e m a l ile istanbul kads Sadullah SdI E f e n d i divana davet olunarak yaptklar mbahesede M o l l a K a b z ' ilzam etmilerdir (.^li, ios/mamt ikinci cilt, varak 19; Peev tarihi, c. I, sene 924 H. = 1528 M.). * "eyhlislm, rtbe-i veklet-i kbra yani vezret-i uzemadan l deilse bari beraber ve baz hususa nazar olunsa andan blterdir... Pdiah- li-cah nazarmda hallal-i mkilt enam olan eyhlislm vzeradan mukaddem olub umr-i diniyyede riyaset-i mutlaka sahibi olduu cihetle veklet-i kbradan minvecih l makamdr. Zira devlet umr-i din zerinde bina olunur, din asd ve dev let onun fer'i gibi kurulmutur. Yalnz din reisi eyhlislm ve devlet reisi vezir-i zam ve her ikisinin reisi Pdiah- kmkrdr." Telhis'l-beyan, varak 140.
MFTLK V E Y A EYHLSLMLIK
179
Osmanl Murad
vezir-i zamlannn eyhlislmlar
ziyaretleri I I I .
zamanmda ve 992
H . (1584 M.)'de kanun olup bu da Efendi'nin eybuhslnd
mftidn ehemmiyetini arttrmt. eyhuhslmlara klk ve yazlk hil'at verilmesi Ebussuud zamanndan itibarendir *. eyhulisUmlann (-^^^^ t"hine kadar, mderris, mevah mderris re kad '^^ mftiderin tertip ve telhisleri hususu vezir-i tyinleri zamlara ait iken, vezir-i zamlann cah olmalan sebebiyle bu i eyhuhslmlara brakdd. Hatt E b u s s u u d E f e n d i vezir-i azama tezkire yazarak (fetvaile megdiyet, vaktimizi ahken bu br dahi zerimize tahmin bize cevrdir) diye ikyette bulunmutur. te bu tarihten tibaren krk akeden yukan Hri ve Dhd mderrishkleriyle sancak ve kaza orduya tyin eddeeek kaddar' ve vyet, ve mftideri' imam, hatip ve mezzinlerin
Konya'da post-niin olan elebi Efendi'nin inhas zerine mevlevi eyhlerinin* ve mevaU denen byk kaddann ve kazas ihtidadan eyhulkerlerin tyinleri eyhlislmlara verilip kazaskerlere kadhklarmm tyinleri braklmt^. Bundan
(yirmi akeden) krk akeye kadar olan mderrisliklerle kaza maksat
* Telhis'l-beyan f Kavanin-i l-i Osman, varak 142; Kavanin-i Osman ve RabUa-i Asitane, s. 40.
^ Ordu kads tyini hakkmda eyhulislmm sadr- azama bir inhas: "Babada kads a b a n E f e n d i Bosna kazas payesiyle Serdar b r a h i m Paa Hazretleri yanmda ordu kads tyin buyrulmak rica olunur". Mine'd-di li'd-devletiM-aliyye Ali el-fakir afa anh Bu inha sadr- azama gnderilerek iradesi alnmtr 14 Muharrem 1086 (/6n*/-
emin tasnifi, Tevcihat Nr. 14).

* eyhlislm vilyet, sancak ve kaza mftlerini inha ederken " l^'
fi ile mutasarrf olup esahh-t ekvl-i eimme-i Hanefiyye'den naklini yazmak zere emr-i erif rica olunur" derdi (bnlemin, Tevcihat kaytlar, Nr. 670,
674, 675).
* bnlemin, Tevcihat dosyas, Nr. 2077, 2078, sene 1126. ' lUbaslmam ikinci cilt), varak 28 b; Kavanin-i li Osman ve Rabua-i
sitne,s.41. Vezir-i zam N a s u h Paa ile eyhlislm H o c a - z d e M e h m e d Efendi'nin aras alarak, Sadr- zam baz medrese ve mollalklar pdih I. Ahmed'e arz edince hkmdar, eyhulislmm grecei ie "niin mdahale ediyorsun" demesi zerine N a s u h P a a , E b u s s u u d Efendi'nin tezkeresini
180
OSMANL D E V L E T N N L M Y E T E K L T I
islmln en yksek makam olmas ve kazaskerlerle vezir-i zam lann hakszlk yapmalannn nne geilmek istenmesi idi. Y a p a ca tyinler hususunda kanun zere eyhuhslm, vezir-i zam ile grp anlatktan sonra tyin edilecek mderris ve meva
linin hstesini bir telhis ile vezir-i azama bildirip onun vastasiyle Pdihn iradesini alrd. X V I I . asr sonlariyle X V I I I . asrda
vezir-i zamlann muvafakatlerinin ahnmas kazaskerlerle yksek mevahye tahsis edilmitir Mevah ve mderris tyinlerinin kazaskerlerden alnarak
eyhuhslmlara verilmesi s-i istimali nleyemedi, hatt Pdih I I I . M e h m e d - k i ok terbiyeh, gn mukarriblerinden birisine : " Dnyada szne sadk ve hak-inas bir kimse bulama mahcup ve saf kalbli idi- bir
dm" diye ikyet etmi. Musahibi "neden deyince: " Evvel eyhuhslm B o s t a n
byle buyurdunuz"
E f e n d i ' y e iltifat eyledim;
derhal bir cahil kardeini Rumeh kazaskeri etti ve iyi tahsil grgstererek "bu benim vazifemdir, selefte vzera gre gelmitir" diyerek Pdiahm msaadesini almt (Te{/is'I-beyan, varak 144), Bununla beraber bu mdahale yalnz N a s u h Paa ile kalmtr. ^ Vezir-i azamla, eyhlislm anlatktan sonra mderris ve mevali hakkmda eyhulislnun takdim ettii 1015 H . (1607 Mart) tarihli liste ile buna iliik olan telhis suretleri : "Arz- bende-i b-miktar budur ki Devletl Pdihm, am- erif fetvas hl mnhaldir Ktahya kads dileri fetva hizmetine kadir olmam am- erif kazas tevcih buyurulub anun yeri Semaniye mderris lerinden Mevlna E m r Cenah dilerine ve anun yeri tarikleri zere bir mslahikkma inayet olunub ve bundan gayr Aras (Atabey) mfts fetvaya kadir olmayb ref*i lzm olmam znik Dhil mderrisi olan Mevlna A b d u l l a h ' a ve anun yeri Mahmud Paa mderrisi dilerine ve anun yeri Mehmed Aa mder risi H s a m - z d e dilerine ve anun yeri Perviz Efendi Mderrisi m a m - z d e dilerine ve anun yeri imtihan ile krktan mzul bir duacdarma inayet olunmak bbmda ferman Devletl Pdiahnundr". Vezir-i zamm teLhisi: "Devletl Pdihm, Bu hususlar eyhlislm duacdariyle mavere olunub vech-i meruh zere silsile olmak mnasib grb Um buyurmulardr. Ferman Devletl Pdiah nundr." Sadr- zam bu tellisinin zerine Sultan I. A h m e d (verdim) hatt- hmyununu yazmtr (I. Ahmed Kartonu numara 853) bundan baka ayn tasnifte 1781 numaral dier bir ulema tyin silsilesi daha vardr.
181
memi oluna Selanik kadln rica eyledi. Bundan haka pede rimin hocas S a d e d d i n kk olunu Edirne E f e n d i ' y e din ve devlet hayrhah diye riayet eyledim, derhal o da gen bir oluna Anadolu kazaskeri ve kadlna arzedib mollalar arasnda beni lem bed-nm ve inde'l-ahah kendsn ve evldn rsvay- eyledi" dedikten sonra : " Eski hkmdarlar zamannda hocalar (Pdih bocalar) ve mftider ulema menasbma karmazlard*. Kaza bakar ve tefviz eylerdi" demitir ' . Ozdemir esnasnda olu Osman Paa'nn baka sadaretinde merasim teve brakadlarn kazaskerler arzedib verihr ve sair miye tyinlerine vezir-i zam
eyhuhslmlar
hnkr alnmak
hocalariyle suretiyle
kazaskerlere tyinleri
kaddm ettirilmi' ve bundan zir-i zamm muvafakati kdmtr *.
kazasker
eyhlislma
eyhuhslm, vezir-i azanda anlaarak tyin edecei mevah ve mderrisim havi listeyi vezir-i azama bildirir ve o da bir telhis e keyfiyeti pdiha arzederek hatt- hmyunla tasdiki havi iradesini aldktan sonra hsteyi eyhlislma iade ederdi. Bazan fa kat ender olarak aralannn iyi olmamasndan dolay vezir-i zam, eyhdislmm inha ettii tevcihat yapmazd ki imdiye kadar bir tanesine tesadf ettim*.
1 H o c a S a d e d d i n E f e n d i , ilmiye tyinlerine mdahale ederdi. Eri seferinden avdette gzden derek hem hocahktan azledilmi ve hem de ulema tyinine mdahaleden menolunmutur {Naima tarihi, c. I, s. 167). li (Baslmam ikinci cilt), s, 3286. ' Hammer {Ata Bey tercmesi), c. VII, s. 153, * Abdurrahman Paa ve Nimeti Efendi kanunnmeleri. Daha yukardardaki bir notta kanun maddesi gsterilmitir. II. O s m a n pdih olunca saltanatn babadan ola gemesi sebebiyle saltanata gemek hakk kendisinin iken amcas I. Mustafa'nm hkmdar iln edilmesinden dolay eyhlislma kzarak ilmiye tyinlerim ondan alp hocas mer E f e n d i ' y e verdiinden eyhuhslma yalnz fetva ii kalmt {Peevi, c. I I , s. 370; Naima, c. II, s. 172 ve onlardan naklen Hammer {Ata Bey tercmesi), c. VIII, s. 184. Bu hal muvakkat olup sonra bu iler yine eyhuUslma verilmitir. ' Y e m i i H a s a n Paa'mn sadaretinde onun eyhuUslm S u n u l l a h E f e n i Ue aralarmm ak olmasma mebni eyhdislmm tertip ettii tyin ve tevcih BlsUerini yerine getirmemitir (Fezleke, c. I, s. 200).
182
LMYE TEKLTI
eyhulislmlann
vezir-i azama
tyin orlzalan
^ ^ ^ ^ ' ^ Tokat ber-vech-i arpalk Anadolu kazaskerinden mnfasd F e y z u l l a h E f e n d i ' y e sa-
gnderdikleri baz daka ve nayet buyrulmak rica olunur. 16 Muharrem 1079.
Mine'd-d Yahya el-Fakir Bunu vezir-i zam bir telhis ile pdiha arzedip iradesini aldktan sonra u buyruldu e^ eyhhslma iade etmitir : Sahh^ sabka Anadolu kazaskeri hazretlerine izzetl eyhuhslm izzetl Feyzullah hazretlerinin Efendi ilmlar Efendi
zere Tokat kazas arpahk olarak tevcih 18 Muharrem 1079. Dier numune :
olunmak buynddu.
eyhuhslmm tyin arizas zerine sadr- zamm pdiha telhisi : Arz- bende-i b-miktar budur ki evketl ve kerametl ve inayetl pdihm. Kaz-i skdar sabka Eyp kads aban Efendi'ye, fazi letl eyhuhslm Efendi duacdarnm iaretleri mucibince tevcih ve inayet buyrulmak bbmda ferman evketl pdiahmmdr. Sadr- zamin bu telhisinin zerine Sultan I V . M e h m e d ( A v c ) (verdm) hatt- hmymunu yazarak telhisi iade etmitir*. Dier numune : stanbul kads tyini mnasebetiyle eyhuhslmm inhas : Kaz-i istanbul Mekke-i Mkerreme'den mnfasd M u s t a f a E f e n d i dilerine sadaka buyrulmak rica olunur. Mine'd-d h'd-devleti'l-Osmaniyye Yahya el-Fakir Keza bu inhay vezir-i zam pdiha telhis ederek iradesini alddttan sonra 25 Zkade 1083 (Mart 1673)'de eyhuhslmm
^ Buyruldu, vezir-i zamm muvafakatimi bavi derkenar. ' Sahb vezir-i zamm buyruldusunun kenarmdaki iaret olup verilen emrin doru ve hilesiz, sahih olduuna iarettir. ' Mderris ve kad tyinleri dolayisUe sardar- zamlarm pdiha arzalar ve bazan da eyhulislmlarm tyin listesi zayi olduundan ben bulduklarmn bazdanm koydum. * bnlemin tasnifi, Tevcihat vesikalar, Nr, 79.
M F T L K V E Y A EYHLSLMLIK
183
inha arizas zerine (ha-hatt-i hmyun buyruldu) ibaresini yazarak iade etmitir*. Mderris tyinleri hakkndaki muameleler : Medrese-i Turhan Bey der-Yeniehir (Trhale Yeniehri) :
Medrese-i mezbure mahll olman krktan munfasl* M e h m e d E f e n d i ' y e Hri rica olunur. Mine'd-di h'd-devleti'l-Osmaniyye Yahya el-Fakir Bunun zerine vezir-i zam (mucibince rs- hmyun veril mek buyruldu f 27 evval 1084) yazarak kd rs kalemine gndermitir'. Rs kaleminden de mderrishk rsu verilirdi. eyhuhslm a t a l c a l A l i E f e n d i ' n i n 1090 evval (1679 Kasm) tarihli medrese tevcihine dair arzas*. Medrese-i Molla Husrev der Bursa, Burso'da Erzincan'h Efen (Ibtida-i hri) itibariyle sadaka buyrulmak
mderris A b d l k e r i m E f e n d i ' y e Dhil Ue, yeri (yani Erzincan mderrislii) tevhyetle Bursa'da endik mderrisi H a s a n Efendi'ye rica olunur. Mine'd-di Ali el-Fakir Sahh j.- mucibince tevcih olunmak buyruldu 9 1 L (evval) sene 90 (1090) XVIII. asr ortalarnda ve dair I . M a h m u d zamanmda eygnderdii mektup zerine Hri hareket-i mishyyesiyle*; yeri di'ye DhU ile; yeri Bursa'da Peri Peyker mderrisi M e h m e d Krktan mnfasd A b d u r r a h m a n E f e n d i ' y e Hri elli Ue sadaka buyrulmak
hulislnun Umiye tevcihatma
vezir-i zamm pdiha arizas ve hatt- hmyun: "Arz- bende-i b-miktar budur ki evketl, kerametl, kud retl mehbetl vehyy'n-nimetim efendim pdihm, ^ tbnlemin tasnifi, Tevcihat vesikalar, Nr. 35. ' Krktan munfasl demek krk ake yevmiyeU medreseden mnfasd, yani aynUm demektir. Byle bir mderris tbtida-i hri medreselerinden birisine tyin olunurdu. * tbnlemin tasnifi, Tevcihat vesikalar. * tbnlemin tasnifi, Tevciha vesikalar, Nr. 492. ' Hareket-i misliyyesi^ylt demek, evvelce hangi derecede mderris ise yine ayn derece fle bajka medreseye nakl edUecek demektir.
184
Mekke-i Mkerreme kazas Anadolu kazaskerlii payesi olub sabka reis'l-etibba, Yeniehir'den (Trhala Yeniehir'inden) mzul M u s t a f a E f e n d i (Hayat-zde) dilerine ve Mekke-i Mkerreme pyesiyle Medine-i Mnevvere kazas (yani kadd) Edime olan sabka Bursa Kads N a l i K a y n
payesi
M e h m e d E f e n d i di
lerine ve Edime kazas sabka Haleb kads Yeniehri Veli
yuddin E f e n d i dderine ve am- erif kazas sabka Galata

kads s m a i l Efendi-zde es-Seyyid eyh Mehmed E f e n d i di lerine ve Cezire-i Kbrs'ta Lefkoe kazas sabka Bosna kads Abdlhad-zde A b d u l l a h E f e n d i dilerine ve halen reis'l-etibba olan sabka Edime kads M e h m e d E m i n (bu da Hayat-zdedir) dderine Mekke-i Mkerreme payesi ve
sabka Galata kads S e y y i d M r t e z a E f e n d i dderine Edirne kazas payesi, tevcih ve ihsan buyrulmak zere faziletl, sema
hatl eyhuhslm (Drri Mehmed Efendi) dderi telhis ve iaret etmeleriyle mrz- lmiu'n-nur hidivneleri kdnmtr, Malm- hmyunlar oldukta (iaretleri mucibince amel oluna) deyu m barek hatt- hmyun- inayet-makrunlan keide buyrulmak bbmda emr ferman evketl, kerametl, kudretl, mehabetl vehnimetim efendim pdihm hazretlerinindir". Bu telhis zerine Sultan 1. Mahmud (iaretleri mucibince
amel oluna) hatt- hmyununu yazarak tekriri iade etmi ve bunun kenarna vezir-i zam : "eref-yfte-i sudur olan hatt- hmyun- tamamlamtr. Kazaskerlik ve telhisi : "Arz- bende-i bi-miktar budur ki Pdihm, evketl, kerametl . . . arpalk tevcihleri hakkmda eyhuhslmm 1144 Muharrem (1731 Austos) tarihli inhas zerine vezir-i zamm evket-makrun mucibince tevcih olunmak buyruldu" diyerek tyin muamelesini
Sabka Rumeh kazaskeri olan e s - S e y i d M e h m e d Z e y n e l

bidin Efendi dderine avtf- aliyye-i midknelerinden Rumeh kazaskerUi ve sabka stanbul kads Anadolu kazaskerUi
payesi olan e y h - z d e M e h m e d E f e n d i dilerine Anadolu

kazaskerhi ve seleflerine dahi arpahklar ihsan buymimak zere fazdetl eyhuUslm Efendi dderi iaret etmeleriyle mruz-
185
huzur- lmiu'n-uT- mlkneleri kalnmtr. Manzur- hidiv neleri oldukta ibu telhis-i kullan zerine (iaretleri keide buyrulmak mucibince amel oluna) deyu mbarek hatt- hmyun- evket-makrunlan
babnda
emr ferman
Bu telhis de daha yukandaki gibi muamele grmtr. XIX. myunu : "evketl, kerametl Pdihm, asr balannda eyhlislm tarafndan Anadolu kazas
keri tyini iin inha dolaysiyle sadr- zamin telhisi ve hatt- h
Anadolu kazaskeri efendi dilerinin mddeti hitama reide olduundan Anadolu sadareti hasbe't-tark Anadolu pyel ve istanbul Ataullah mzuUerinin akdemi olan M o l l a c k - z d e Mehmed E f e n d i dilerine mnhasr olduuna binaen bin iki
yz on dokuz Muharremi gurresinden itibar ile Efendi-i mumaileyh dilerine tevcih ve ihsan kimmas hususunun hk-py- hacetrevy- ahanelerinden istizan olunmasma dair semahatl eyhl islm efendi dileri taraf- kerneme bir kta takrir gndermeleriyle maruz- huzur- ehriyri kimmam ol babta emr ferman evketl, kerametl Stan I I I . " hatt- h
S e l i m bu telhisin zerine (olsun)
myununu yazarak telhisi iade etmitir*. imam, hatip, mezzin, dua-g, czhan tyinlerinde mensup olduu camn (vakfn) mteveUisi tarafmdan eyhhslma istida e mracaat edilirdi. Bu istidalar zerine (sadaka buyrulmak mercdur) veya (arz mucibince tevcih buyrulmak rica olunur) veyahut eyhuhslm, II. Mustafa zamannda olduu gibi sadr- zamlara dahi tahakkm eden bir zat ise (tevcih narak tevcih muamelesi yaphrd". buyurula) tyin
diye yazarak sadarete havale olunur, oradan pdiha arz olu B u gibi vazifelere ileri tarada ise o mahaUin kadsmn m zerine tyin yaplrd. ^ tbnlemin, Tevcihat vesikalar, Nr. 2215. * Baveklet Arivi hatt- hmyun vesikalar, sandk 28. Baveklet Arivi, Emir tasnifi, II. Mustafa devri vesikalar, Nr. 1563. R i k o , tmam tyininin mahalle haUu tarafmdan, ehliyetinden bahis ile vezir-i azama mracaat olunmak suretiyle onun huzurunda Kur'am kerim -okutulduktan sonra muvafksa tyin muamelesin yapddm yazyor ki X V I I . asra aittir (Franszca tercmesi, s. 290).
186
Kad ve mderrislerin tyinleri usul 1245 H . (1829 M.)'de (tark defteri) ismi verilen bir defterle daha muntazam bir hale konulmutu. Bu defter Meihat Mektub Kaleminde bulunurdu. Ehmde bulunan en son (tarik defteri) eyhuhslmlardan ba layarak, kazaskerler, tstanbul kaddan, haremeyn, Edirne, Bursa, am, Msr, Kuds, Halep, Eyp, Selanik, Calata, tzmir, Trabzon, skdar, Badat, Trablusgarp, Beyrut, Ayntab, Erzurum, Mara, Van, Sivas, Adana, ankn kadlklariyle, nakibleraftan sonra eyhlislm, riye mevalisi Rumeli, Anadolu ve tstanbd kads mzulleriyle mcerrede bunlann pyehlerini ve yine mzul bild- hamse, mahre ve dev mzuUerini, Edirne ve tzmir pye-i esbabn isimleriyle zikrettikten sonra mderrislere geUmektedir. Mderrisler de dereceleri en yksek mderrislik derecesi olan Dr'l-hads-i Sleymaniye'den Sleymaniye, altml, Msila-i balayarak Medaris-i Hareket-i erbaa-i S Ibtidi leymaniye (Sleymaniye camii yanndaki drt medrese), Hmise-i Sleymaniye, altml, Medaris-i sahn- seman (Fatih camii etrafndaki sekiz
medrese), Msila-i
sahn, Hareket-i dhil, tbtida-i dhil, Hareket-i
hri, tbtida-i hri mderrisleri isimleriyle gsterilmi ve bundan sonra Ayasofya, Sultan Ahmed, Sideymaniye, Bayezid, Fatih, Nur- Osman, Sultan Selim, Eyp, Lleh, Valde Sultan,
ehzade,
skdar Valde, Ayazma, Beylerbeyi, Haskyde Valde Sultan, Selimiye, Tophane'de Nusretiye, Bahekaps, skdar'da emsi Paa ve dier byk camilerin
vaizlikleri beyan eddmitir*.
tstanbul haricindeki mderrishkler, yukanda zikrettiimiz medrese derecelerine gre ayarlanm olup onlar da tevcihlerinde dhil, hri, sahn ve saire dereceleriyle tertip olunmutur. Bu tarik defterinde gerek kad ve gerek mderrislerin isim lerinin sa kenanna hangi tarihte ihtidadan mderrishk derecesi almsa ay ve senesiyle o gsterihp sol tarafnda da oradan bir derece yukanya terfiine iaret olunmutur. Mesel 6 Rebiidevvel 1315'de tbtida-i hri mderrisi olan tstanbul'lu M e h m e d Nuri E f e n d i isminin kenanna (hareket) yazdarak Hareket-i hri m^ Bu vaizliklerde tarik defterinde en yksek vaizlik olan Ayasofya'dan balamaktadr. Eskiden bu vaizlikler krs eybi denilen tarikatler eyhlerine tevcih ediUrken bunlarm arasmdan ehUyeti haiz zevatm yetimemesine mebni krs viziyeleri zahir ulemasma da verilmitir.
187
derrisliine terfi etmi ve buradan da (Tafra)
yani su-a beklemeden
terfi ettirilmesi zerine 21 Rebiulhr 321'de Ibtida-i dhil mder risi olmutur. Medrese derece rtbelerinin bir ksm itibari olarak verilmi olup isimlerinin zerine iaret .olunduu gibi Tafra sure tiyle terfi edenlerin isimlerinin kenarlarna kayt dlmtr.
* *
lmiye tekiltnm bozukluunu dzeltmek istiyen I. Mahmud Seyyid 1152 H . (1739 M.)'de eyhlislm tyin Feyzullah Efendi-zde Mustafa Efendi'ye Sultan ettii tevcihat
huBusanda dorudan doruya kendisine maruzatta bulunmasn emrederek sadr- zam'n vasta olmasm emr etmitir. Sadr zamlann
EYHULIBIM
^^nn ikinci yans iinde ehemmiyetleri artan eyhulislmlann sadr- azamla mnasebetleri tesis edilmi ve I L K defa 992 H . (1584 M.) tarihinde P a a , p Efendi'nin Mehmed vezir-i zam z d e m i r o l u O s m a n
ziyaretleri
dihn emriyle eyhuhslm
ivi-zde
ziyaretine gitmi ve bundan sonra vezir-i zamlann eyhuhslmlan ziyaret etmeleri kanun olmutur eyhuhslmlar yalmz sadr- zam deitii zaman onu tebrik iin Paakaps'na yan BbU'ye gelirlerdi. Bu ziyaret ii X V I I . asrda husus mahiyette ve muayyen zaman haricinde Kprl Mehmed olarak P a a sadaretinde tekerrr etmitir. K p
r l M e h m e d Paa icraatna mni olarak kendisini azlettirmek isteyen Kapkulu Svarilerinin isyan karmak zere olduklanm haber ahuca eyhuhslm Bli-zde Mustafa Efendi'nin hemen ziyaretine gidip sadarete geldii gndenberi yapt i lerin doru olup olmadm sormu ve muvafk cevap ahnca bu hususa dair eyhuhslmm elinden b i r fetva alarak lzumu hahnde gstermek zere saklamt*. Devletin mhim ilerine dair grlmek iin fevkalde za manlardaki temas hari olmak zere vezir-i zamlarm, eyhuhslmlan ziyaretleri Ramazanm yirmi altnc g n akam yani Kadir gecesi iftara gitmek suretiyle olurdu. eyhuhslm, fetva
1 akayk zeyli
s. 153.
(Aty),
s. 292; Hammer (Ata Bey Urcmeai),
c.
VII,
* Naima tarihi, e. VI, s. 241.
188
emini vastasiyle sadr- zami iftara davet ederdi. Sadr- zam if tardan sonra teravih zaman vaktine yakm zamana kadar oturup sonra herhangi yakm bir eamide namaz kdmak zere ayrlrd. Mhim ilerde fikirlerinin aimmas eyhlislmln ehemmiyeti arttktan sonra milerinde vekil-i ruhan makamnda olan eyhuhslmlann fikir ve mtalalarndan da istifade eddmesi det olmutur. Vekd-i eisman ola rak Osmanh devletini idare eden sadr- zamlann, 987 H . ( 1579 M. )'de S o k u U u sonra ve I I I . M u r a d ' d a n sonra ehemmiyetleri artmt. I. A h m e d zamannda ( 1 6 0 3 - 1 6 1 7 ) vezir-i zam Dervi P a a ' n m ran seferine gitmek zere skdar'a geirilen Kapkulu ocaklarmn hareketlerinin tehir eddip edilmemesi hakknda p dihn huzuriyle yapdan bir mzakereye eyhuhslm S u n u l l a h E f e n d i de davet olunmu ve bu grme esnasmda eyhuhslm pdihla mnakaa etmiti*. Yine I. Ahmed zamanmda vezir-i zam D e r v i Efendi P a a ' n m azl ve katlinden evvel, pdih M e h m e d Paa'nn zayf vefatndan idareli ve devlet idare ve siyasetinde onun derecesinde olmamalan eyhuhslmlann
eyhulislmlarm '*** devlet
gelen pdiahlann
kk yata tecrbesiz bulunmalan dolayisiyle
sadarete getirilecek zat hakkmda eyhuhslm E b ' l - m e y a m i n ile grerek M u r a d P a a ' m n (Kuyucu) vezir-i zam M e h m e d P a a ' n m sadaretten azhyle yerine kimin olmas hakknda I . A h m e d ' l e sadr- zam olmutur'. zamamnda tpir Yine eyhuhslm E s ' a d bunun Paa gibi I V . Said olmas kararlatrdmt *. kz sadr- zam Halil Paa
E f e n d i grmler, eyhuhslmm tavsiyesiyle Kaptan- Derya Mehmed olmutur *. XVII. asrdaki kapkulu syanlannda, pdih ^ hal' ve katlinde hkmdarlar aleyhine fetva verecek mevkide olan eyhu hslmlann mhim rolleri vard. 1 * * Fezleke Fezleke Fezleke Fezleke (Ktip (Ktip (Ktip (Ktip elebi), c. I, s. 278; Naima, e. I, s. 427. elebi), c. J, s. 282. ekbij, c. I, s. 376. eldi), c. II, $. 396; Naima, c. VI, s. 4. (1648-1687) eyhlislm Eb
E f e n d i ' n i n tavsiyesiyle
Mustafa
vezir-i zam
189
eyhlislmlarn Divn- hmyun mzakerelerinde bulun mamalarna ramen -zaten bu divanlarda devlete mteallik si yas iler grlmeyip er', hukuk ve rf dvalara bakhrdmhim devlet ilerinde yapdan maverelerde zere mtalalarnn aimmalan yukanda kaydettiimiz X V I I . asnn ibtida-
lanndan itibaren balam ve daha sonra daha geni ekilde devam etmitir *. X V I I I . asrdan tibaren harp lm ve sulh akdi eyhulislmlann fetvalan aimmak suretiyle yapdmtr *. Dimiz) dedii eyhulPdihlar devletin nemli ilerinde kendi huzurlariyle g rlmesini istemedikleri vakit (Efendi islmlann konanda veyahut Bb- saf'de denden Bb- h'de olmasn irade ederdi. Mzakere pdihn riyasetinde yaplacaksa tabu eyhuhslm dier davetli olan zatlarla beraber saraya giderdi. eyhdislmm saraya veya Paakaps'na (Bb- li'ye) daveti Reislkttab Efendi vastasiyle olurdu. XVIII. asnn ikinci siya yansndan X I X . asnn ilk yarsna kadar bilhassa devlet
setine harp ve sulbe ait meselelerde eyhuhslmlann da raya davet edddikleri ve birok mzakerelerin onlann konaklannda yapdd grlyor. Takriben 1246 H . (1830 M.)'de eyhulislmlarm mstemirren heyet-i vkelya itirakleri usulden olmu ve ikinci defaki eyhuUslmh zamannda Y a s i n c i - z d e A b d l v e h h a p E f e n d i burada bulunmutur; bu srada Grc M e h m e d P a a sadr- zam idi. eyhlislm tyini eyhuhslm tyininde birinci derecede sadr- zam messir olduu gibi vezir-i zam azlinde de ba zan eyhuhslmm messir olduu gridmektedir. Sadr- zam, kazaskerler veya kazasker mzulleri arasnda kendi siyle anlaabdecei birisini o makama sevk ederdi; mamafih Reid
1 Naima tarihinin V I , cdine de hakm. Hammer tarihinin V I I . , V I I I . ve I X . ciltleri, Subhi tarihi varak 6 b; zzi tarihi, s. 42, 136. Vasf ve Cevdet tarihlerinde de ok malmat vardr. " IV. M e h m e d zamamnda (1683) Avusturya'ya kar vezir-i zam M e r z i f o n K a r a M u s t a f a Paa'nm hi yoktan bir vesile bulup ln- harp etmesine eyhlislm a t a l c a l A l i E f e n d i muvafakat etmemiti. (Silhdar tarihi, c. I , s. 757, 75S.). Kazimir'in Osmanl tarihinde de (S. 296) eyhlislm ile ulemamn, muahede artlarm bozmam olan Avusturya' ya harp iln edilmesinin aleyhinde bulunduklar m yazyor. Yine K a n t e m i r , bu muharebe ilnma Valide sultanm da muvafakat etmediklerini beyan ediyor.
190
pdih bazan sadr- azama hi sormadan da kendi mnasip gr d kazasker veya kazasker mzullerinden birisini eyhlislm
yapt gibi vezrr-i zamm mtalasm alarak yapt da olurdu ^. eyhuhslmm kim olaca kararlatktan sonra vezir-i zam, o zat hakkmda telhis denilen arzay pdiha takdim ettikten sonra ^ eyhlislm olacak namzed saraya veya icabna gre
Paakaps'na davet olunup sadr- azamla beraber saraya gider lerdi. Eer eyhuhslm yapdacak olan zat doruca saraya davet edilmise vezir-i zam da saraya davet olunurdu". Teaml
zere eyhuhslmla tyin olunanlarm Arz Odasmda pdiahm ehni pmesi det iken Z e k e r i y a - z d e Yahya Efendi'nin
eyhlislmlndan
sonra bu usul terk olunmu ve eyhdislm olunmutu*.
olanlarm bahede el pmeleriyle iktifa
Yeni eyhuhslm ok zaman Rumeh kazaskeri veya bu kazas kerliin mzullerinden ve bazan da Anadolu kazaskeri veya mzul lerinden ve ender olarak bu iki kazaskerhin payesini alm olup fakat fiilen kazaskerlik etmemi olanlardan tyin olunurdu".
^ eyhlislm tyinimde X V I I . asra kadar mutlak surette Rumeli kazaskeri veya bunun mzullerinden tyin kaidesi yoktu. Birka istisnas hari olarak eyhulislmm bunlardan intihab kaidesi III. A h m e d zamanmda yani X V I I I . asrdan itibarendir; fakat bu da her zaman mutlaka deildL Anadolu kazaskeri veya bunun mzullerinden de tyin edildii vaki idi. 2 Silhdar tarihi, c. I, s. 49, 75. tz, varak 23, 55, s. 70, 170. < lOl'de K a r a e l e b i - z d e A b d l a z i z E f e n d i Rumeli kazaskeri iken B a h a E f e n d i eyhlislm olunca. K a r a elebi-zde bir divanda vezir-i azama "mftnz nasd el ptrseniz" demesi zerine divandaki vzera, "mftler divanda el perler m i ? " demeleri zerine Y a h y a Efendi'nin ikinci defaki tyininden beri arada krk sene getiinden vzera am bilememiti. A b d l aziz E f e n d i , eyhuUslm olunca saraya gelmi ve Babssade'de iki kap arasmda hazinedarba tarafmdan beyaz sofa kapl bir samur krk giydirUerek Arz Odasma gidip Padiah ayaa kalkarak elini ptrmt (Ravzat'l-ebrar'm ikinci zeyli). ' Naima, c. VI, s. 151; Silhdar tarihi, c. I, s. 31; zzi, varak 227; Cevdet tarihi, c. III, s. 3. Devhat'l-meayihde de malmat vardr. X V I I . asrda eyhuUslm tyini hakkmda R i k o (Franszca tercmsesi, s. 271, 272) yle diyor : eyhuUslm olacak zat hkmdarm huzuruna kar. Pdih ona samur bir krk giydirir; kymeti en aa bir ek arasmdadr. Ondan baka bir mendil derununda olarak altm olmak zere bir ek ihsan eder ve bu mebla i elbisesinin gs hizasmda bulunan cebine bizzat koyar ve maiyyetinin maietine medar
M F T L K V E Y A EYHLSLAMLIK Vezir-i zam ile eyhuUslm namzedi olaeak
191 zat Topkap
Sarayma geldikten sonra ikisi birden pdih tarafmdan kabul olunurlard. Bunlar huzura girince pdih adm yryerek pdihn ehni perek bunlar kardar ve eyhuUslm namzedi
yere serilen ehram zerine otururdu *. Pdih namzede, kendisini eyhuUslm tyin edeceini syler ve o da kabul edince eyhl islmlara mahsus (ferve-i beyza) denden beyaz uhaya kapl erkn samur krk giydirmek suretiyle tyin muamelesini yapar ve ayn suretle onunla beraber huzurda bulunan vezir-i azama da samur hil'at giydirip baz vesayada bulunduktan sonra lerine msaade ederdi*. Bu suretle saraydan kan sadr- azanda eyhuhslm alayla at ba beraber Bb- U'ye gehrier, bir mddet oturup, kahve, erbet, gid suyu ve buhur ikram ediUr ve bu srada Bb- h'deki hkmet erkn tebrik ederlerdi. eyhuhslmlarla vezir-i zamlar ayn derecede sayddklarmdan saltanat vekdi olmakla beraber sadr- zamm, eyhuhslma hil'at giydirmesi det deddi, bunun iin sadr- zam, yeni eyhl islma yeil uhaya kapl bol yenU samur krk vermek kanun olduundan bunu boha iinde terifat vastasiyle getirtip ey hlislma gsterdikten sonra maiyetindeki uhalarna veya di avdet ederken binek ta hediye er mnasip bir adamma teshm edilirdi. Yeni eyhuhslm Paakaps'ndan na kadar sadr- zam tarafmdan teyi olunup kendisine edilen ata binerek alayla konana giderdi'. eyhuhslm s m a i l A s m Efendi'nin 1173 H . (1760 M.)'de vefat zerine yerine eyhuhslm olmas takarrr eden V e l i y olmak zere yevmi iki bin ake tabsb eder. Bundan baka muayyen varidat yoktur; fakat seltin camilerine ait (eyhlislm nezaretinde olan) gelirden (nezaret hakk olarak) menfaat elde edebilir. 1 Sadr- zamlann Pdih huzurunda oturmayarak ayakta durmalan IV. M e h m e d zamanmda Melek A h m e d Paa sadaretinden tibaren det ol duundan vezir-i zamlar oturmazlard. 1143 H . (1730 M.)'de P a t r o n a H a l i l syam esnasmda eyhlislm tyin edilen M i r z a - z d e eyh M e h m e d Efendi'ye o srada ferve-i beyaz bulunamadmdan mecburen yeni uha kaph samur krk giydirilmitir {Subh, varak 7 b). " i z z tarihi, s. 2 3 , 5 5 ; Maliyeden arive devrolunan terifat defteri, a. 26; defter-i yevmiye-i oda-i terifat (divan odas defterlerinden), s. 19, 104. avdet
192
yddin III.
Efendi'nin
srada
hasta
bulnmas
dolaysiyle
M u s t a f a , byk bir tevecch eseri olaak ferve-i beyza'y Yeni tyin edilen eyhlislm
onun konana gndermiti
stanbul'daki ecnebi elileri ve eyalet paalannn kap kethdalar tebrik ve bu mnasebetle kendisine hediyeler takdim ederlerdi'-. X V I . asr sonlarndan itibaren mzul eyhlislmlarn mkerreren lah eyhuhslm olduklan grlmtr. eyhlislm SunulE f e n d i drt defa o makam ihraz etmitir", eyhuhslmlar ya vezir-i azamla vezir-i zam aralanmn aleyhine iyi p
eyhlislm
olmamasmdan veya
diha bir ikyette bulunmalarndan yahut bir isyan hdisesinden veyahut ihtiyarlndan ve maiyetinin ilere mdahalesiyle dedikoduya sebep olmalanndan vesair buna benzer hallerden dolay azl edilirlerdi ki bu hususlara dair tarihlerimizde bir hayh malmat vardur. eybuhslmlarn azilleri kendilerine avuba vastasiyle asrdan
bildirilir ve yeni eyhlislm olacak
zat da X V I I I .
itibaren olmah Reislkttab Efendi vastasiyle saraya veyahut Paakaps'na davet olunup sonra vezir-i zam ile beraber pdi h tarafmdan kabul olunurlard. X V I I I . asrdan evvel Reisl kttab gnderilmek suretiyle eyhuhslm olacak zatn dvetine dair tarihlerimizde bir kayt gremedim. 1001 evval ( 1 5 9 3 Temmuz)de bahar hil'ati giymek zere davet edilen eyhuhslm Z e k e r i y a E f e n d i ' y e "Kaide-i devlet zere divan avulanndan on be muhteem avu" gnderilerek nne dp tazim ile Yine bu cmleden olarak Divan- hmyuna getirmilerdir*. 1 Vasf tarihi, c. 1, s. 179. ' Riko (Franszca tercmesi), s. 272.
' Mzul mft veya eyhlBlmn tekrar tyin olunmas kaidesi X V I . asr sonlarmayakm 1002 H. (1593 M.)Me B o s t a n - z d e M e h m e d Efendi'den itibarendir. S u n u l l a h E f e n d i drt defa eyhlislm olup ilk mftl otuz alt yamda bulund zamandr. Z e k e r i y a - z d e air Y a h y a E f e n d i , E s ' a d E f e n d i - z d e E b Said E f e n d i , D r r - z d e M u s t a f a , M e k k i -zde A s m Efendiler er defa eyhlislm olmulardr. kier defa olanlar daha oktur. smi eyhlislmlar ksmma gemek zere birka saat eyhuUslm olup askerin istememesi sebebiyle azlolunanlar da vardr.
* Selnik tarihi {baslmam nsha), varak 180.
193
1012 H . (1603 M.)'de I. A h m e d hkmdar olduu zaman ey hdislmm daveti iin avuba ile Divan- hmyun avular gnderilmiti*. 1061 H . (1651 M.)'de K a r a otuz, krk kadar divan elebi-zde Abd l a z i z E f e n d i ' y i de eyhdislnda davet iin avuba de avuu yollanmt*. u halde X y i . eyhuhslmlann olduu iin davetlerinin asnn ikinci yansndan sonra ve X Y I I . asrda davet ve azillerinin tebliinin ve XVIII. asrda ise eyhdislnda tyin
avubadar vastasiyle
Reislkttab ve azillerinin de avuba vastalariyle olduu an lalyor ' . Bazan pdih tarafndan hakkmda tevecch devam ettii halde vezir-i zamin srariyle veya ihtiyarl ve maiyyetinden ikyet edilmesi dolayisiyle azhne zaruret hasd olan eyhul islmlarm azillerinin tebhleri Reislkttablar vastasiyle olur du. M e s e l I I I . A h m e d ' i n tevecchne mazhar olan eyhl islm P a m a k c - z d e aldktan Seyyid A l i Efendi'nin nfuzundan Efendi e ekinen vezir-i zam o r l u l u A l i P a a , onun azd msaadesini sonra bunu Reislkttab A b d l k e r i m tebh ettirmitir*. Yine bunun gji 24 Zilkade 1180 ( 2 3 Nisan 1767)'de eyhlislm bulunan D r r - z d e M u s t a f a E f e n d i ' n i n azlini tebh etmek zere Reislkttab m e r E f e n d i konama yoUanmt
1 ^ j l j d l XJ. Nuhbet't-tevarih, c. I, a. 10.
sene 1061 yevm-i mezburda
^ Yevm'B-aelse (sal) gehr-i Cumadell,
vzery- izam ve kazaskerler arza girib balen jeyhulislm olan A z i z E f e n d i hazretleri dest-bs- hazret-i Pdijah! ile merref olmak iin Divan- hmayuna gelmeleri iin otuz ku-k nefer avular ile avuba divan- hmyundan saadethanelerine varub alay ile divn- liye geldikte...." Baveklet Arivi, Terifat
defteri, Nr. 6.
1130 H . (1718 M.)'de eyhlislm ismail Efendi'nin azli zerine a vuba Eb B e k i r A a kendisini yerinden kaldrp Solak emesi (Edirne'de) kurbindeki skenderiyefey'negtrmt (Raid, e. IV, s. 394). eyhlislm H a y a t i M e h m e d Efendi'nin azli zerine avuba A b d i A a kendisini ma kamndan alarak evvel yahsma ve oradan da ikamete so'ya sevketmiti (/zz, 1159 sene). memur olduu JSur-
* Raid tarihi, c. III, s. 213.

' "Yevm-i merkumda E f e n d i hazretleri semahatl eyhlislm Drr-zde Mustafa azlolunub yalsmda istirahat etmeleri ferman- hmyun
buyrulmam alesseher Reislkttab m e r E f e n d i hazretleri varub Efendi-i marnileyh hazretlerine gayet'l-gaye nazikne ihbar ve sahilhnelerine terif buyurmalarmm ferman- hmyun buynrulduunu i'ar eylediklerinde Cebe
timly TrlUUl>, 13
194
Fazla yall ve hareketsizlii sebebiyle eyhlislm M e k k zde Mehmed E f e n d i ' n i n 1206 H . (1792 M.)'de azh cap etmi gnderilmesi lzm geldii halde S u l t a n
ve usulen avubann III.
S e l i m , ihtiyar halinde teessrnden fel gelmesi ihtimalini Reislkttab Efendi vastasiyle gnl krlmyacak istedii
dnerek
surette infisalinin yerde oturmasn
tebliini ve konandan ve yalsndan tebli ettirmitir^. Mzul
eyhlislmlardan
srgne gnderilenler de vard*. Bir zaruret halinde eyhlislma Bb- h'den bir tebligat
cab eder ve herhangi bir sebeple Reislkttab gnderilmeyip a vuba gitmek cap ederse eyhuhslm bunu haber alp birden bire azhne zabip olmamas iin avubamn n sra fenerli bir adam giderdi.
Ali (Cibali) Yenikap iskelesinden kendilerine mahsus olan kayklarma suvar ve yalmzca sahilhne-i saadetlerine azimet buyurduklarnda mumaileyh Rei slkttab Efendi doru semahatl V e l i y y d d i n E f e n d i hazretlerinin hane-i saadetlerine varub davet ve saat nehar buukta iken doru bb- safiye terif buyurduklarnda istikbal....ve saat bete devletl sard- zam hazretleriyle bilmaiyye rikb- mstetba azimet.. doru huzur- ahaneye terif buyruldukta taraf- hazret-i cihan-driden ibtida devletlb sadr- zam hazretlerine seraser krk ilbas ve avu alk edib badehu Efendi-i marnileyh hazretleri mezun-i bi'l-ifta ve pirye-bah- mesned-i meihat-i kbra ve def'a-i saniyeleri olmak zere kendulerine tevcih ve ihsan- hmyun buyrulman beyaz uhaya kapl bol yenl bir sevb samur krk ilbas ve huzur-i hmyunda bir miktar tevakkuf buyrulduktan sonra sadr- zam hazretlerinden mukaddemce kb..." (Maliyeden arive devredilen 29 numaral Terifat defteri, s. 26). 1 Vak'anvis Edip Efendi tarihi (tkinei ksm, s. 199). ' Tarihlerimizde bir hayli eyhulislmm srgne gnderUdii grlyor. eyhlislm E b e - z d e A b d u l l a h E f e n d i makamndan azlolununca 1126 H . (1717 M.)'de ve Kasm frtnas esnasmda gemi Ue Trabzon'a sevkedUirken Kara deniz Erelisi aklarmda geminin batmasiyle marukan vefat etmiti. Mzul eyhlislmlar haleflerinin istirkab yznden veya sadr- zamm husumetinden dolay srgn cezasma uramlardr. stanbul'da oturmasna msaade edi lenler de ya yaldarmda veya konaklarnda oturup yerlerim deitiremezlerdi. I. A b d l h a m i d zamamnda bu tahdid usul biraz geniletUerek arzu edenlerin km konaklarmda ve yazm yahlarmda oturmalarna msaade olunmutur. II. M a h m u d Yenieri ocam kaldrdktan sonra eyhlislmlarn ihtilttan menedUme usuln kaldrm ve serbesti vermitir {Cevdet tarihi, c. X I I , s. 172; Ltf tarihi, c. I, s. 144).
195
Bilfl
hizmette
bulunan
eyhuhslmlara itibaren
Bostan-zde arpalk tahsis
Muhyiddin edmiti ^.
Mehmed
Efendi'den
Mzul ve mansuh eybuhslmlarn birbirleriyle
grmeleri Mehmed
memndu. 954 H . (1547 M.)'de vefat eden i v i - z d e
E f e n d i ve 1006H.(1597 M.)'de vefat eden B o s t a n - z d e M e h m e d E f e n d i ve 1066 H . (1654M.)'de Belgrad mollas iken vefat eden esbak eyhlislm Abdrrahim Efendi mstesna olmak zere X I X , asnn ikinci yansndan az sonraya kadar gelen mzul eyhlislm lara baka vazife verilmemi ve talihi olanlar tekrar eyhuhslm olmulardr.Sultan A b d l a z i z zamanmda ve 1 2 8 5 H . ( 1 8 6 8 M . ) ' d e bu usul kaldrdarak esbak ve sabk eyhuhslmlardan A t f - z d e H s a m e d d i n ve M e h m e d memur eddmilerdir *. Refik E f e n d i ' l e r mecahs-i hyeye
eyhlislam dairesi
eyhdislmlann 1241 H . (1826 M.) senesine ve yenieri ocamm kaldnid tarihe kadar mstakd
daireleri yoktu ^. eyhuhslm tyin edden zatm oturmakta olduu konak msait dedse mnasip bir konaa
^ Divn- hmyun rs defteri B ksm, Nr. 277. Kavanin-i Osman ve RbUa-i Asitane isimli mehazmuz da eyhlislmlardan ibtida Bostan-zde'ye arpalk verildii kaydedilmektedir. Bu suretle mansub eyhlislma ilk defa arpalk verilmesi hakkmdaki ferman aynen yledir : lem'l-ulema'il-mtebahhirin Mevlna Muhyiddin Mehmed tev ki-i refi-i hmyun vasd olcak malm ola ki bundan akdem mfti iken E b u s s u u d merhumun vazife-i muayyenesi be yz ake olub lkin hizmet-i fetvada muayyen arpal olmayb ve imdiye dein mft olanlara verilegelmi deil iken senin ilm ve fazi ile rste ve fetva hizmetinde mecd ve si olduun ilm-i hmyunum muhit ve mil olmam mezd-i inayet-i ahanemden selefte olan mftUerden tercih olunub bilfiil mutasarrf olduun vazife zerine elli bin akelik arpalk inayet edib byrdm ki sdr olan fermn- hmyunun muci bince zikrolunan arpaln tedariki iin dem gnderib hkmn ihra ettiresin." Telhis'l-beyan f Kavanin-i Al-i Osman, varak 143. Mehazmz her eyhulislmm bunu kabul etmediini yazyor. K a r a e l e b i - z d e A b d l a z i z E f e n d i eyhlislm iken kendisine tahsis edilen arpalk varidatm almamtr (Hammer, Ata Bey tercmesi, c. X, s. 180). eyhuUslm H o c a - z d e M e s u d Efendi'nin arpalk olarak Foa haslar vard. 2 Nuhbet'l-vekayi, c. II, s. 147. ' Pdihlar Edirne'de bulunduklar zaman orada eyhuUslm olanlar iin bir bina bulunduu grlyor. Buna da sebep tyin edilen eyhuUslmm stabnur
196
kar ve bunun selmlk ittihaz
edilen ksmnda
eyhdislm
dairesi erkn bulunup meihate ait ileri grrd. eyhuhslmlann uhadar, telhisci, kethda ve saire gibi mai yeti adamlanndan baka balannda fetva emini bulunan ve pek mhim bir daire olan fetva kalemi vard. Bu direde msevvid, mheyyiz, mukabeleci, ktip, mhrdar ve mvezziler bulunurdu. Fkh yani slm hukukuna iyiee vukufu olanlardan tyin eddmesi icap eden/etva emini bu fetva kaleminin bata gelen miri idi*; istenilen fetvay o bulurdu ve bunun maiyyetinde yirmi kadar ktip bulunup bunlar verilen fetvalan yazarlar ve bu suretle halkm istedii fetvalar verirlerdi. Fetvalar, mteaddit fetva kitaplanndan kardarak msevvidler tarafndan kaleme alnp bunu fetva emini grdkten ve mheyyiz tarafndan beyaza ekddikten sonra eyhlislma takdim olunurdu. eyhuhslm bunu tetkik edip tahk krmas denilen kendi el yazsiyle bhassa cevap ksmm imzalard. Bunu mtaakp mvezzi isimh memur bu fetvay mahalhne verirdi. Fetva isteyen kimseden bu hizmet mukabih yedi ake resim ahmp bu para fetva emini de kalem heyeti arasnda * usul dairedan gelmesi ve azledilince tstanbuVa gitmesi idi. Bundan dolay muvakkat payitaht olan Edirne'de bir meihat dairesi vard. 1130 H. (1718 M.)'de eyhlis lm i s m a i l Efendi'mn azliyle yerine A b d u l l a h Efendi'nin tyini mnase betiyle yeni eyhlislm "sadr- fetva olanlara mahsus olan haneye" gtrl mt (Raid tarihi, c. IV, s. 394). ^ Fetva eminleri X V I . ve X V I I . asrlarda eyhulislmlarm mektupu ve tezkereci gibi maiyyeti adamlarndan olup ilerinde mderrislik ve kaddk iin mlzm olmayan medrese mezunlar bile vard. Mesel X V I . asr sonlarmda eyhlislm Bostan-zde'nin fetva emini M u s t a f a b. M e h m e d fetva emini iken mlzm olmutu {Atyi, s. 56). Bu tarihlerde fetva emini eyhulislmm herhangi bir mesele zerine verdii emirle bunu mevcut fetva kitaplarmdan bulurdu. ' X V I I . asrda kaleme ahnan Telhis'l-bân fi Kavanin-i l-i Osman yle diyor (uarofe 143). "Fetvaya mteallik meseleleri msevvidler yazb mbeyyizler beyaz eder ve fetva emini grb imzaya geleni gnderir; imza olduktan sonra mukabeleci grb mvezzi haftada iki nbet er, drder yz fetva tevzi eder ve msteftideu ahnan yedier ake resim msevvid ve ktiplerindir. Her ktib tyin olunan kadar beyaz edib beer ake ahr; ikieri msevvidindir. Meayih-i slm kenar mftleri gibi nukul yazmayb ancak airin dedii gibi (olur, olmaz yazar AUah lem)."
MFTLK V E Y A EYHLSLAMLIK sinde taksim olunurdu; yani her fetvadan
197
iki akesi fetva mbeyyiz, muka
emininin ve mtebaki be ake de msevvid, beleci, ktip ve mrezzi'indir *.
Fetva emini, er' meselelerde ihtisas sahibi kudreth zat lardan tyin olunurdu. Verden fetvanm mesuhyeti eyhuhslma aitti. X V I . asrdan sonra eyhuhslmlar, selefleri zamanmda bizzat tetkik ederek verdikleri fetvalan kendderi bizzat tetkik etmeyip bu ii fetva eminlerine braknu olduklarmdan o tarih ten rak sonra fetva eminlerinin ehemmiyeti artarak bir fetva dai dva ve hkm ileri fukahadan mrekkep bir heyete resi vcuda gelmi ve Tanzimattan sonra fetvahane tesis oluna braklmtr. Fetva vermek iin mracaat eddmesi lzm gelen fetva kitap ve mecmaalan fetva dairesinde bulunurdu. X V I . asrda bizzat mecmuas kaleme alanlardan M e y y e d - z d e Efendi'nin jjl^l ^f- Mecmau'l-fetva, Abdur Sadullah fetva
rahman
Sdi Efendi r i y a Efenderin Efendilerin Seyyid gelen Feyziye fetva
tS^ jU Fetvy- Sdiye ve H m i d E f e n d i ' n i n fetvalan kitaplan ve ve X V I I . asrda B l i - z d e X V I I I . asrda Mehmed, Mus
4jjuU tjljbi Fetavy- Hmidiye ve E b u s s u u d E f e n d i e Z e k e t a f a , Y a h y a , A n k a r a ' l M e h m e d ve M i n k a r - z d e Y a h y a Mente-zde Ataullah, Efendi'nin Fetvay- Abdrrahim, Ali, Drri-zde Debba-zde Arif, erif-zde Pamak-zde
Eb'l-hayr Ahmed, Yeniehir'li Ali
Mehmed Abdullah
fetvalan varsa da sonradan Efendi'nin
eyhuhslmlar veatalca'I
fj\z\hyr Behcet'l-fetvas e F e y z u l l a h
E f e n d i ' n i n fetva kitaplariyle ok
zaman fetva vermilerdir. Bu hal sonradan gelen eyhuhslmlann m ve hukuk cihetten bir ksmmn malmatlannm noksan ol duunu gsterir*. * Kavanin-i Osmani ve RbUa-i sitne, e. 41. R i k o (Franszca terc mesi), s. 272. eyhlislmn verdii fetvadan para almadm, fakat her fetva iin maiyyeti efendilerinden suali tertip eden msevvid be, fetvay beyaza eken, mbeyyiz'e iki ve mftnn mhrn muhafaza eden mhrdar'a bir ake verildiini yazar ki X V I I . asr ortalandr. ' Tornlon (C. / , s. 40) Ayasofya' ktphanesinde elli be; dit fetva kitab olduunu yazmakta olup bu, mkerrirleriyle beraber dedii miktar dadr. Dier stanbul ktphanelerinde de bir hayli fetva kitab vardr.
198
OSMANLI D E V L E T N N i L M l Y E TEKLTI
Fetva, hukuk-i umumiye ve hukuk-i hususiye olarak iki trl verilirdi. Hukuk-i umumiyeye ait fetvalarn aimmas hkmete aitti; bunlar da harp ilm, sulh akdi, askeri kanunun tebdih, s lahat icras, gayn mshm tabaanm syam, akavette bulunanlann katilleri ve bir vezirin idam gibi fetvalard Hukuk-i hususiyeye dair olan fetvalar, dokuz parmak uzunluunda ve drt parmak genihinde bir kda ince harflerle yazlr ve mukabilinde bir cret alnrd * . eyhuhslm dairesinde fetva eminliinden baka kethda, telhisci, mektupu gibi mhim memuriyetler de vard. Bunlardan kethda, eyhuhslmm siyas ve iktisad ilerinde ve eyhuhslmm nezaretinde bulunan vakf muamelelerinde eyhuhslmm vekih olup onun namma hareket ederdi ^. Telhisci, eyhuhslmm hkmet nezdindeki memuru olup muamelelerde hkmetle hukuka, din ilere ve kanunlara ait
temas ederdi. eyhuhslmm mderris ve mevah tyinleri ve dier hususlar bunun vastasiyle ve Reis'l-kttabm delaletiyle vezir-i
azama arzolunurdu. Daha yukanlarda grld zere eyhulis

lmm arzlan, vezir-i azama yazhp amn vastasiyle pdiha arzolunur ve tahriri olarak iradesi alnrd. Telhiscinin gtrd evrak bir yeil canfes kese iinde olarak Paakaps'na yollamr ve yukanda grld zere Reis'l-kttaba verilirdi. Reis'l-kttab bu evrak hulsa olarak kaleme aldk tan sonra vezir-i zam tarafmdan pdiha takdim edilecek takriri de kaleme alarak sadr- azama gtrr ve sonra bu evrak ile hulsa aynca bir atlas keseye konularak pdiha takdim olunurdu. Bunun zerine pdih sadr- zamm takririni okuyup zerine muvafakatini havi hatt- hmyununu yazarak iade eder ve icap ederse aynca mtalasm da yazard*. Mektupu, eyhulislmm divan efendisi veya mhrdan ve
imdiki ismiyle yaz ileri mdr idi; meihatten kan buynldular, tyin rsu ve beratlan, icazetnamelerin yazdd daire
^ Bn Buretle hSkflmdarm fetva almas XVIII. asrdan itibaren olup
hfikfimet merkezinin kuvvetli zamannda buna lzum grlmezdi. Tomton, e. II, . 7, D'Ohsson, c. IV, t. 509. * D'Ohsson, e. IV, s. 508.
MFTLK V E Y A EYHLSLAMLIK bunun emri altnda idi. eyhlislmn mhrii de bulunurdu. XIX. asr ortalannda kazaskerlerle eyhlislm istanbul kads mektupusu,
199 mhrdar'da maiy
yetleri de dahil olmak zere bb- fetva memurlan unlard^. Ders vekili, fetva emini, ilmat mmeyyizi, Rumeli er'iyats, er'iyats, arzuhalci, asker, stanbul Rumeli kazaskeri tezkirecisi, kassam-
Rumeli vekayi ktibi, Anadolu kazaskeri tez
kirecisi, Anadolu vekayi ktibi, stanbul kads maviri, stanbul kads vekayi ktibi.
1293 H . (1875 M.)'de ise yalnz meihat daireleri byk me murlan unlard*: Ders vekili, fetva emini, meihat mektupusu ve muavini, ilm<U- er'iyye mmeyyizi, miisevvidn. meihat arzuhalcisi ve iki muavini, ilmat- er'iyye mmeyyiz muavini, maa- ilmiyye ktibi, reis'lBunlann her birinin maiyyetinde yani bu dairelerin her birinde mteaddit memurlar vard. Y m e X l X . asr sonlannda 1317 H . ( 1899 M.)'de bb- vly- fetva da denilen eyhuhslm kapsnda bir meihat mstean, mektupu ve mektupu muavini, evrak mdr ve iki muavini ve iki mmeyyizi olarak eyhuhslm ksm maiyyetinden baka fetvahane, meclis-i intihab-i hkkm, meclis-i tetkikat- er'iyye, eytam daireleri, meclis-i mesalih-i talebe, meclis-i meayih, meclis-i mellefat heyeti, tefti-i mesahif-i erif meclisi, sicill-i ahval ubesi, Rumeh ve Anadolu kazaskerleri ve stanbul kadl dairesi ve saire olarak bir yerde toplanmt. 1326 H . (1908 M.) ikinci merutiyetin lmndan sonraki te kiltta ise meihat msteanndan sonra fetva emini ve iki muavini ile dier iki muavin bir bamsevvid ve bir mvezzi ve bir cevab- ifah memuru ve yirmi sekiz msevvidden mrekkeb fetva odas heyeti, ilmat odas, mechs-i tetkikat- er'iyye, ders vekleti, talebe ileri dairesi, tetkik-i meshif ve mellefat dairesi, meclis-i meayih, mektub, emvl- eytam ve beytlmal, memurin, evrak ve sicill-i ahval mdrlkleri, kazaskerhk mahkemesi, stanbul kadh, kassamlk ve sair ksmlara ayrlmt^. ' 1272 hicret senesine ait resm devlet salnamesi, sene 1272, * 1293 senesine ait resm devlet salnamesi. * 1317 hicret senesine mahsus salnme-i Devlet-i Osmaniye ve 1334 H. (1916 M.)'de nefredilen ilmiye salnamesi. Bu ilmiye galumeainde (S. 140-152)
200
^ ^ fetrolar
eyhulislmlann umum olarak
verdikleri fetvalar, trl olurdu.
husus
ve
iki
Herhangi bir
ahs er' bir husus hakkmda fetva almak isterse fetva emini dairesine mracaat ederek suahni yazar veya beyan eder. Bunm zerine bu suali fetva emini ktibi er' usde tatbikan yani sk usul zere tbirat- mahsusa de kaleme alr ve buna (mesele) ad verihrdi*. Meseleler, dokuz parmak uzunlu
unda ve drt parmak eninde bir kt zerine kk harflerle talik krmas yaz e yazdr. Meselenin az ve ok ehemmiyetine gre verilecek cevap ksaca, vardr veya yoktur, olur veya olmaz, gelir veya gelmez, merudur veya meru deildir, caizdir veya
meihatn bir emiab- fifahi mmuru fetvahanede bir fetva emini, iki muavini ve fetva odasmda Istanbnl pyeli bir reisV-msevvidn, bir mvezzi, yirmi yedi msevvid ve ilmat- er'iyye odasmda stanbul pyeli bir mdr, sekiz mmeyyiz, bir tahrir-i mesail memuru, dokuz Umat- er'iyye mmeyyiz muavini, be birinci, be ikinci ve drt nc suuf msevvid ve meclis-i tetkikat- er'iyyede bir reis, sekiz za iki mmeyyiz, drt birinci, be ikinci e alt nc snf ktip ve ders vekleti ile meclis-i mesalih-i talebe daire sinde b b reis, ders vekili ve be aza Ue kalem heyeti ve tetkik-i mesahif ve mellifat- er'iyye meclisinde bir reis, yedi za ve bir ktip ve meclis-i meayihte bir reis, iki aza ve bir ktip ve mektub-i meihat dairesinde bir mektupu, bir muavin, bir mmeyyiz, bir mukabeleci, bir mstacele ktibi, bir mhimme ktibi, bir ifre memuru Ue ktipler ve bunlardan baka muhasebat, emval-i eytam ve beytlmal mdriyeti, memurin, sicU ve evrak mdriyetleri daireleri olduu grlyor. * "Mftnn selhiyeti icraya cebretmez; mevcut mkUt halleder. Hukuk ve ceza ve idare ilerinde ikna edecek delU-i subutiye gsterir, verdii mnkarrerat tahriren bUdirir. Mesele, evvelce tamamen ihata olunur ve ksa bir ifade Ue kt zerine konulur, bu tahrir sual mahiyetindedir ve bu suale mft (Evet) veya (Hayr) kelimesiyle cevop verir ve karara (Fetva) derler. Bn tahriri karar altma 'Allah daha iyi bUir'( ^1 Aah 6letn) ibaresi de Uve olunur. Bundan anlahyor ki bu karar hatasz tibar olunmamaktadr" (Riko, Osmanl tmparatorluu'nun Hal-i hasr tarihi, Franszca tercmesi s. 264). Kaza Ue fetva arasmda fark vardr. Kaza hkm Ue olup fetva ise er't bir hkm ihbar ve teblidir. Fetva isteyen kimse ald fetva Ue amel edip etmemekte serbesttir, kendisine cebredilmez. Kaza ise katidir, verilen hkm kabul zaruri ve mecbu ridir. Fetva yalnz ihbardan ibaret olnp kaza ise ihbarla beraber heman infaz edilir. Kadmm verdii hkm mutadr ve infaz lzmdr. Fetvada umumiyet olnp kazada ise hususiyet vardr. Yani bir fetvanm hkm btn Mslmanlara mU olduu halde kazann hkm ise yalnz mahkmfin-aleyh Ue mahkmn-leh hakkmdadr ( m e r N a s u h i E f e n d i , Hnkuk- dmiye ve Istlohat- Fddiyye, c . I , . 2 5 8 ) .
201
caiz deildir gibi suale gre verilir. Bazan da yine fetva kaleminden yazdan ve mft tarafindan verilen cevap esbb- mcibeli ve izald olurdu. Fetvalarda kuUandan isimler, erkekler iin JJJ zeyd, jyf- amr, ^ Bekir, .xJU- Halid, j Velid ve kadmlar iin xj, Hind, ^LJ m m Glsm, Rabia gibi Zeynep, Hatice, f > ^ f '
muhayyel adlar olup yerine gre tslm, Hristiyan, ecnebi tccar ve muharib olanlar iin drt trl kuUandrrd. Bu drt her birine gre yukanda zikrettiimiz mt. Fetvalann lan lzmd. Umum fetvalar. Pdihn herhangi bir mesele, mesel harp, sulh ve saire iin istedii fetvalardr. Fetvalar, Hanef imamlanmn kaviUerine gre verihrdi. Mesele yani fetvalarm bahklan X V . , X V I . ve X V I I . asr larda muhtehf ekiUerde olup : " - i l 61 ifj^^ J*l IjL j ^4JII altlarma eyhdislmlann bizzat imza snftan atmamuhayyel isimler ayrd-
V e " J i > l l . l ^ Jl îA^JI Jh-J
jJjJlj ;âj
li ^ 1 "
Yahut " v ' j - J I Jrf- Jl ij-+llil-- ^1'I Jr- J^l r^^* ( H I " Veya b ^ \ ^JL Lc_ll Jlil veyahud "\^x^\ j< ve jJjiJI l w J I j . " " j f j t l *J* ,iiLJI _^ v e
jjjdij
ki)
v e Trke olarak; (hu mesele beyannda ne buyururlar balarken X V I I I . asnn ikinci yansn
vesaire gibi balkla
dan itibaren " J j >JI *i minh't-tevfik" ibaresiyle ksaltlmtr. Fetvalarm bahklarmdan sonra gelen meseleler yani fetva sualleri : Bu mesele beyannda cevap (bazan bu mesele hususunda) diye eimme-i
Hanefye'den
ne vehiledir
balar. X V I . asr son
lanna kadar Mft yani eyhuhslmlar bizzat fetva verirlerken sonralan bu fetvalarm bulunup hazrlanmasm fetva eminlerine brakmlardr. Fetvalarm ne suretle verddiine Bu mesele dair bir fikir cevap ne vermek iin aaya birka numune koyuyorum^. hususunda eimme-i hanefiyeden vehdedir ki,
^ thniyt alnneti,
fetvaBi.
t.
360,
X V I . asr
ortalarna
doru
Sadullah
S a d i Efendi'nin
202
OSMANLI
DEVLETNN LMYE TEKLTI
nefer yayalarn beynlerinde mterek
olan yerden bir
kt'a yeri mezkr yayalarm birinden zeyd tapdayd abcak har erikler raz olmayb men'etseler er'an vermemek ellerinden gelr m ? beyan buymiub msab oluna. Elcevab ellerinden gelr Ketebeh'l-fakir Sad S Bu mesele beyanmda ne buyururlar ki*. Allah lem
Zeyd-i yetim bali olub vasisinden b-kusur akasm ahb kabzettikten sonra vasi-i mezbure "sen nice zaman benim akemi kullandn ol kullandn zamanm bana muamelesini vermek ge reksin" dise er'an sz mesm olur mu ? beyan buyrulub msab olasz Elcevab olmaz Ketebehu Abdlkadir S Bu mesele cevab ne vehedir ki*. Zeyd'in zevcesi Hint ten Zeyd'e ve kz Zeyneb'e irs Ue intikal eden evi ksmet etmeden Zeyd-i mezbr evin hissesini vakf eylese ve mezbur vakfn shhatine Bekir hkm eylese mezbur vakf sahih olur m u ? Elcevab olmaz Ketebehu Ebussuud el-haktr S Bu mesele beyannda cevab ne vehUedir ki *. Tife-i sofiyyndan nice kimesneler kaidin ve kaimin olduklan halde zikndlah-i taal edib saa ve sola balarm tahrik etmele rinde hata var nudr? beyan huyunda Umiye salnamesi, s. 366, 384, 484. Allah bem beyanmda eimme-i Hanefiyye'den Allah lem
203
Elcevab edeb ve vekar zere ederlerse men' olunmazlar Ketebetu'l-fakir Eb'l-meyamin Mustafa "Suret-i mezburede tife-i merkume hn-i tevhidde saa ve sola balarm sallamak kfrdr" diyen Zeyd'e ne beyan buyurulub msab oluna Elcevab cehlini izhar etmeyib min-bd bu makula sz syle memek lzm olur Ketebehu'l-fakir S Birinci Dnya harbinde verden fetvadan : ve minh't-tevfik jJjdl*- j Bu mesele beyanmda eimme-i Hanefiyye'den cevab ne ve hiledir ki : slmiyet aleyhine tehcm-i da vaki ve miyyenin gasb ve gareti ve nfs-i mtehakkik olunca esir eddmelei Pdiah- Memhk-i slm tslIslmiyyenin IjJ!*; '"VUJ sebyi ve hazretleri jtiUjs-ljjl) Eb'l-meyamin Mustafa lzm olur?
nefir-i m suretiyle
cihad emrettikte
( ^LLil j ^(>-U yet-i cehlesi hkm-i mnifince kfife-i mshmin zerine cihad farz olub gen ve ihtiyar piyade ve svari olarak bdcmle aktardaki mshminin mlen ve bedenen cihada msaraat eylemeleri farz- ayn olur m u ? beyan huyunda Elcevab olur. Ketebehu'l-fakir deyhi tela Hayri b. Avni eUrgb * dairesinden kan Allah lem
W *j
jmjjjj^
eyholullann yl*'*l^l*l''^ gerek fetva
fetvalannm ve gerek mderris ve mevalinin t yinleri iin telhislerinin altmda kendi el yaz-
lariyle imzalannm bulunmas lzmd. Bilhassa fetvalarm cevap ksmlariyle imzanm mutlak surette eyhdislmm el yazsiyle olmas artt; fakat XY111. asrda bu kaidenin bazan bozulduu ve imza yerine eyhdislmm zati mhrnn basdd grlyor ve bu da bir mazeret dolayisiyle ve pdihn msaadesiyle olu-
204 yor^,
OSMANLI DEVLETNN L M Y E TEKLTI fakat verilen fetvann cevap ksmndaki yaznm eyhl
islmn el yazsiyle olmas zaruridir. Yenni olduu fetvaya imza yerine ilk defa mhr basan 1126 H . (1714 M.)'de eyhlislm andan sonra M i r z a - z d e Mehmed Mehmed Hadaytk Efendi Kmil, eyh Mirza Mustafa Efendi'dir; Drri fetva S a l i h - zde baz Mehmed Efendi,
ve v a z - z d e Yahya Tevfik
brahim, Efendilerin
larnda mhrleri grlmektedir. e m ' i M o l l a , ilveh Esmari'lisimli eserinde ibtida fetvamn imza mahalhni mhrhmed zere E f e n d i olduunu yazyorsa da * yukar ondan evs-êl mhrleyen eyhuhslm leyen zatn 1144 H . (1731 M.)'de eyhlislm olan D a m a d - z d e Eb'l-hayr da grld da vardr. Fetvalann herhangi bir suretle takhd edilmesi ve mhrn ahnarak baslmas ihtimahne binaen yukanda sylendii bunun cevap ksmmm eyhuhslmm yazs olmas dikkat edilmitir. eyhulisllann K a m i elkab yle idi^. kayda rek Sultan gre Mehmed'in kanunnamesindeki elkab gibi kaidesine
ferman ve resmi muharreratta ge kazaskerlerin
eyhuhslm ve gerek
.'4;ui J U ^ \ ^ \ . . . . -^^ jij' j -i^>Ji 6* l i ^ ' lem'l-ulemai'l-mtebahhirin b'l-fazl ve'l-yakin varisu af'l-mklti'l-hakayk efdal'l-fzeli'l-mteverriin ve'l-mslimin yen-
ulmi'l-enbiya ve'l-mrselin kemfti'lve'l-yakin m e v l n a . . .
eyhuhslm
enami'l-m'minin el-mstani ani't-tavsif EdmuUah taal fezailehu.
Feridun Bey Mneatmda da eyhuhslmm elkab daha mu fassal olarak yledir*. ^ eyhlislm D r r i - z d e M e h m e d E f e n d i faastelmdan dolay fetvalara imza atamadmdan I . M a h m n d iyi oluncaya kadar mhr basmaema msaade etmijtir (Sbhi tarihi, vareJc 11b; lmiye salnamesi, 515). * laveli Esmr'l-hadayk, s. 22. * Kanunnme-i l-i Osman, s. 30, * Feridun Bey Mneat, e. I, s. 11.
M F T L K V E Y A EYHLSLMLIK ^1 lem'l-ulema e'l-izam mazharu efdal'l-fizelai'l-fiham ve't-te'vil menku
205 kifu
esrari't-tenzil tafaviyye baku rif
dekayk't-tefsir
mnevverii si-
meBabhi'l-ebadisi'n-nebeviyye matlau gayati'l-fezail
meariki'l-enveri'l-Musve'l-av-
metalii'l-envar ve'l-yakin
mirkatu medarici'l-esrar
vel-maarif nisabu ryti'l-fevaz el-meyyed
bahr'I-maani
bi-teyidi'I-meliki'l-
mun eyhlislm M e v l n a . . . . Edamullah fezailehu.
eyhDBmn Bayezid medrer sesi mderrislii
H-Bayezid soura
911 H . (1505 M . ) ' d e mderrishini
stanbul'daki mft yani
mehur cami, medrese ve imaretini yaptrdktan medresesinin eyhuhslm olanlara art koymutu. B u medre
senin ilk mderrisi o tarihte mft olan A l i C e m a l i E f e n d i idi. Vakfiye mucibince mft olan haftada b i r gn ders okutacakt. eyhuhslmlarm ilerinin okluu sebebiyle vakf artm
yerine getirmek iin kendileri tarafmdan ders vekili ismiyle b i r vekil tyin edilmi ve bu suretle meihatin ilgasma kadar ted risata devam olunmutur^. eyhuhslmlarm Bayezid medresesi mderrishinden maalan olduu gibi vakfmdan da para ahriard*. eyhulisllara dair mteferrik mAlmat bayram tebriklerindeki kabul resimlerinê eyhuhslmlar bol yenh k r k giyerlerdi; bu merasim esnasmda vezir-i zam ve devlet erkmmn tebrikleri bittikten sonra sralarm beklemekte olan ulemaya haber verilirdi. htida eyhuhslm Efendi vezirleri selmlayarak pdiahm tahtnm bulunduu tarafa doru ilerledii srada pdih ayaa kalkarak bir iki adm yryp karar ve o srada Divn- hmyun avulan alk yaparlar. Bunun zerine eyhlislm pdihla musafaha (el skmak) ederek hiikmdann elini ve omnzunu per ve bu mddet zarfinda hkmdar ayakta 1 eyhtUBmlarm uhdesindeki vazifelerden birisi de medrese talebe lerinin derslerini tefti etmekti. Fakat ilerinin okluu sebebiyle bunu da ders vekilleri yapard. Ders vekilleri medrese imtihanlarma da nezaret ederlerdL Pdih huzurunda okutulan huzur derslerinde ilk gan bunlar ders okututlard, Ders vekilleri fazi ve kemal sahibi mderrislerin kdemlilerinden olurdu. ' Arpalk maddesi, bnlemin Mahmud Kemal (Trk Tarih Enemeai Mecmuas, sen 16, s, 281).
206
TEKLTI
durur ve eyhdislm ksa bir duadan sonra etek perek arka arka geri ekihp sol tarafta mteferrika aalarm bulunduklan taraftan avdet ederdi*. XVI. asr sonlanna doru I I I . M u r a d zamanmdan tibaren Pdih tarafm gidip
khk ve yazlk olmak zere eyhlislmlara dan hil'at gnderilir ve onlar da buna
kar Bu
saraya
hkmdara
teekkrlerini
arzederlerdi*.
usuln
sonralan
devam ettiine dair bir kayt gremedim. eyhlislmlarn, kanun zere meihat makamma teriflerinden dolay
verdikleri
mlzemete te;ri/ de denihrdi. eyhul
islmlann terifi on alt mlzemetti'. XVI. gittike asrm sonu ile X V I I . asrdan tibaren hkmdarn arzusu de baz nerede pdihlar sefere bera
eyhuhslmlar da bulunursa
berce sefere giderlerdi*.
Pdih
eyhuhslm
Ue kazaskerler de orada bulunurlard. Seferlerde eyhuhslmlarm adrlarmn nne vezirler gibi ve kazaskerlerin de beyder gibi iki tu dikilirdi. Ramazanm eyhuhslm, yirmi altmc emini gn akam yani Kadir gecesi davet beyler-
fetva
vastasiyle
sadr- zami iftara
^ X V I I . asrda ve I. A h m e d zamamnda yazdan j^.->^J^^ Zbdet'ttevarik'de eyhulislmm kendisine ayaa kalkan Pdiahm elini ve omuzlarm pt yazdarak yle deniliyor: "01 h, hazret-i mevleviye kyam ve gelib takbil-i dest ve ceyh edince medd-i kyam ettikten sonra.." Veliyeddin Efendi kitaplar, Nr. 2428, varak 312 - 122). N i m e t i E f e n d i 1062 H . (1561 M.) tarihli kanundan naklen yle diyor: eyhlislm "Pdiah- ry-i zemin hazret lerinin taraf- hmyunlarma tevecch ettiklerinde Pdih hazretleri ayak zerine kalkp, bir iki, kademe istikbal ederler, avular aUa ederler; bde'l-mnsafaha sol canibden dmen-i hmayunlarm bs edib gider.." s. 68; Terifat defteri, Nr. 29, varak 6; D'Ohsson, c. IV, s. 558 de eyhulislmm pdiahm gs zerinden elbisesini ptn ve T o r n t o n ise (C. I, s. 358) sol omuzu zerinden ptn yazarlar. Yukarda numara ve sahifesini koyduumuz Terifat detferinde ise eyhuUslm (giribn bs ve dua edib) kaydmdan X V I I I . asrm ikinci yarsmda da Pdiahm elbisesinin omuz veya yakasmdan pt grlyor. ' A t y , s. 3 2 3 ; S e l n i k , baslmam nsha, varak 108. ' RumeU kazaskeri tyininde sekiz, Anadolu kazaskeri e naldhleraf altar mlzm verirlerdi. eyhuUslm Y a h y a E f e n d i , IV. M u r a d ' m Revan ve fio^dat sefer lerinde ve M i n k a r i - z d e Y a h y a E f e n d i Ue a t a l c a l A l i E f e n d i IV. M e h m e d'in Lehistan seferlerinde Pdih maiyyetinde bulunmulardr.
MFTLK VEYA EYHLSLMLIK
207
eder ve ertesi gn de nnde danimendler yakal ve skflu uhadar ve alt da astarl uhadar ile birhkte banda rf denilen resm kavuu ve arkasnda ferve-i beyza de sadr- zamm ziya retini iade ederdi. Sadr- zamm eyhuhslm ziyarete gitmesi ve ertesi gn ziyaretin eyhuhslm tarafmdan iadesi ayn zamanda yaklam olan Ramazan bayram tebriki idi. Ramazamn on beinci gn ReisiUkttab vastasiyle yapdan
davet
zerine eyhuhslm Bb- li'ye gelir ve birhkte
Ayasofya
cam'nde le namaz kdarlar ve sonra baltacdar kethdas vas tasiyle vuku bulan merasimde stanbul
davet
zerine saraya gidihp bizzat Pdih erifi ziyaret ederlerdi; bu
tarafmdan bohas adan Hrka-i
kadsna kadar olan ilmiye ricahyle mzul
kazaskerler ve mzul stanbul kaddan, vezirler ve sair terifata dahd olanlar bulunurlard. Osmanl donanmasmm Hali'ten denize kmak zamam gehnce Reislkttab Efendi vastasiyle
davet
edden eyhuhslm
Yal kk'ne gehr ve Pdih huzuriyle burada teyi merasiminde bulunurdu. Denize kalyon indirildii zaman ve nikh merasiminde eyhuhslmlar da
ehzade ve
sultan
doumlan mnasebetiyle yapdan tebriklerde sultanlarm nian ve bulunurlar ve sultanm nikhm kyarlard. Pdih ve Yalmz eyhlislmlar de
ehzade
vefatlannda da bunlann icabnda arabaya
cenaze namazlanm eyhlislmlar kddnriard *. kazaskerlerin binmek imtiyazlan olup eyhuhslmm arabas ye ve kazasker lerin ise krmz uha kaph idi*. eyhuhslmlar resmi davetlerde kendisinden baka kazaskerlerle balanna rf denden kavuk ve ve mevahye mahsus
arkalarma beyaz uha kaph st krkleriyle (ferve-i beyza), yaza mahsus beyaz sof ferace giyerler, saakh ve mzeyyen ata biner lerdi; sonralan arabaya binmeleri de det oldu. eyhuhslm dairesinde meihat mstear e ders vekihnin emirlerini icap edenlere tebh etmek zere kavuklu denen bir tebh memuru bulunurdu'. * Baveklet arivi Maliyeden devredilen defterlerden, 29 nutnaral TerifaX defteri * D'Ohsson, c. IV, s. m (1792'de baslm nsha). ' Osmanl saltauatmm ve megUatm ilgas esnasmda en son eyhlislm Kavuklu'ea merhum Giresunlu O s m a n E f e n d i idi.
208
OSMANLI DEVLETNN L M Y E TEKLATI eyhulislm oullan daha kk yata iken Daha X V I . asrda Dhil
Hri mderrisi ve daha sonra Dhil mderrisi itibar ederek kendilerine mderrislik rsu verihrdi^. medreselerinin en mmtaz olan Msila-i da vard *. eyhuhslm nezaretinde olan vakflar onlar tarafmdan sonralan sahn mderrisi olanlar
tyin edilmi olan mfettiler tarafndan tefti olunurdu^. Bu nezaret X V I I . asrda ksa bir mddet bunlardan aimm ise de sonradan yine msaade edilmitir*. eyhuhslm nezaretinde olan vakflar 1250 H . (1834 M.)'de Haremeyn Evkaf nezaretine ilhak olunarak bunun mukabelesinde eyhhslma mansure hazine.si'nden senede be bin kuru tahsis olunmutur". Mderris, mevah, kazasker ve sabk ve esbak eyhuhslm larm bir mahalle srgn edilmeleri veya af olunmalan yeni eyhu'l-islmm arz etmesiyle olurdu. Bb- Meihat veya Bfih- Vly- Fetva ^^^^ ^ * ^^^^^ tarihine kadar eyhlislm tyin edilenlerin oturduklan konak msait ise onun selmlk ksmmda ve eer msait deilse kira ile tuttuklan zam konakta i grrlerdi. Sultan II
M a h m u d bu tarihte Yenieri Ocam kaldrdktan sonra nmdaki muvafk zerine a Kapm, skir-i Mansure Seraskerine grmiyerek eski Sultan
Sadra
Paa, yenieri aalanna mahsus Sleymaniye Camii yak tahsisini saraym seraskere tahsisini arzetmesi
M a h m u d bu teklifi pek msait karlam ve olarak a Kapu'nm eyhuhslmlarm daimi
kendi dncesi
ikametlerine mahsus fetvahane ittihazm muasip grerek bunu 1 Knh'l-ahhar, banlmam ikinci eih V, s. 33; Raid, e. II, . 361. < Raid tarihi, e. II, s. 261. s eyhlislm vezir-i zam ve kzlar aasmm nezaretleri altmdaki vakf lar tefti etmek zere tstanbuTda, ikisi Edirne ve Bursa'da olmak zere be mfetti vard. Bunlar kendilerine ait dvalar dinleyip hkm verir lerdi. lerinden ii en ok olan kzlar aasnm nezareti altmdaki haremeyn mfettilii idi. Bu mfettiin tyini eyhuUslma aitti. Haremeyn mfettii, sarayda vefat eden kadnlara ait veraset ilerine de bakar ve hkm verirdi. Dier ehir ve kasabalardaki evkaf dvalarna o mahallin kaddan bakarlard. * Naima tarihi, e. VI, s. 64. "Sen ki eyhlislmm efendisin eer seltin ve eer gayn mme Evkaf Nezaretin sana tevcih ve re'yine tefviz olunmutur". ' Baveklet arivi haU'i hmyun veaikalan, Nr. 26845.
209
bir hatt- hmyunla
sadr-
azama
bildirmii ve meihatm il
gasma kadar burada kalan meihat dairesi halk arasmda eyhl islm Kaps diye mehur olmutur.
1252 H . (1836 M.) tarihine kadar burada yalnz eyhlislm larla maiyyeti olan fetva heyeti bulunurlarken bu tarihte binanm pek msait olmasma mebni kendi konaklarmda i gren Kazas kerlerle stanbul kads da buraya nakledilmek suretiyle er'i
daireler bir araya toplanm ve halk seyyar bir halde i takibinden kurtulmulardr *.
Pye-i Fetva
Osmanl tarihinde paye-i
fetva
denilen
eyhuhs
lmhk payesi iki kiiye verilmitir. Malm olduu zere fiilen eyhlislm olmayp o makama namzet olmak zere verilmi olan bu paye iptida XVII. asr ortasmda yani 1059
i Sadr-zam Selim M e h m e d P a g a , Pdijaha takdim ettii bir takririnde eski Saray'n (gimdiki niversite binas) Serasker Kaps ve Aa Kaps'nm eyhlislmlara tahsisini arzetmesi zerine S u l t a n M a h m u d : "Buna hibir diyecei yok. Tpk takririnde beyan olunduu vehile tensib eylediin zere icra olunsun. Sary- mezkrde cevri ve harem aalan ve sair hademe mevcud olmakla heman onlar bugn Saray- cedide nakletmelerini imdiden iktiza edenlere tenbih ederim; kald ki Yenieri nam mahv ve ilga ve askir-i mansure-i Muhammediyye unvam yadolunduu gibi Aa Kaps lfznm dahi lisan- nstan ilgas ve hem bu madde mutlaka eriat- mutahhaneye can gnlden yapdmasiyle hasd olub naUah teal geriat- garramn mtemadiyen icrasma tefel Ue Aa Kaps nam klliyyen sylenmemiye vesUe olmak iin bdezin (Fetv<Ane) tesmiye olunub Paa Kaps misiU mfti-enam olanlara mahsus olmas zihn-i hmyunuma snuh etmekle efendi dimizin (eyhulislmm) bundan sonra naki Ue ol mahalde eriat- hmutahareyi icra etsin ve cem ns her madde eriat Ue r'yet olunacam bUerek selh- hale bis olmasm tefal eyledim. Bir de hatrma tebadr eder ki Fetvahanenin riyade odalan ve ebniyesinin efendi dimize riyade olanlan bo kalmayub tarik-i Umiyede bir takrib tahsU-i ilm edemiyenlere taziyne-i evk olmak iin o misUliUeri efendi dimiz takun takm ederek ilerinden bUenler hoca tyin ve bUmiyenler deta dera talebesi gibi tertib ve haftada ka gn mnasib ise sabahlar mlzemete gelr gibi Fetvahaneye gelfib taallm-i Um-i erif etseler Devlet-i Aliyyemiz de ulema tekesBr ve megl-i ders olurlar idi. Efendi dimiz byle eyleri dnmez deUdir; sen efendi dimize ibu mlhazam bUdir ne vechUe mstohsen grrse bana bUdirsin..." Ltfi tarihi, e. I, s. 161. * Ltfi Tarihi, e. V , s. 66. eyhlislm Kaps stanbul Lisesi iken 1927 de yanm ve yerine SiUeymaniye camiinin yanna pek yakksz olarak Nebatat Enstits yaplm ise de bu yakksz sonradan ykrtnlmtr. tlmiy TefUUl. 14
210
H . (1649 M.)'de Rumeli kazaskeri bulunan mya haris olan K a r a e l e b i - z d e bdunan hullah dirmitir. 1059 H . (1649 M.)'de vezir-i zam P a a ' n m eyhuhslm B a h a Rumeh kazaskeri bulunup bdlaziz Efendi, ihtirasla II. M u s t a f a ' n m Efendi'ye hocas
ve eyhlislm oleyhuhslm Fey
b d l a z i z Efendi'ye Seyyid
verilmitir. Bundan sonra X V I I I . asr balannda Erzurum'lu
z u l l a h E f e n d i kendisinden sonra o makam olu S e y y i d F e t verdirmek zere ona da fetva payesi verbulunan K a r a eyhdislml Murad bekhyen
E f e n d i de aras akt; o srada Efendi'nin eh bay
eyhuhslm B a h a i elebi-zde,
rakl aleyhtarlanndan idi. Sadr- zamin, eyhuhslma gcenik olduunu ben K a r a M u r a d Paa'y, B a h a i E f e n d i aleyhine tahrik etti; fakat B a h a i E f e n d i'nin bu makama tyini henz iki ay kadar olduundan, sadr- zam bu kadar ksa bir zamanda eyhuhslm deitirilmesini doru bulmamt. K a r a e l e b i - z d e bu esnada j l j ; M 4 - i j j Ravzat'l-ebrar adm vermi olduu mehur tarihini tamamlyarak onu sadr- zam vastasiyle takdim ederken bu eserine mkfat olarak eyhuhslm payesi almak istedi. K a r a M u r a d P a a , o tarihe kadar emsalh olmyan byle bir teklifi garip bularak : Efendi bu husus bir nekre (gidn) maslahattr. Biz etmezz (arzetmeyiz), nihayet mni olmyahm, var hatt- hm yun de al" dedikten sonra Valide S u l t a n , Aas H a d m H s e y i n A a ' y a , b d l a z i z Efendi'nin isteine mni olmamas iin haber gnderdi ve K a r a e l e b i - z d e bu suretle tarihim pdiha takdim ile eyhdislm payesine nail oldu (1059 Recep = 1649 Temmuz) *. Bu suretle pye-i fetva yani eyhlislm payesi alan Kara elebi-zde Rumeh kazaskeri bulunmas dolayisiyle Divan- hm yun itimamdan sonra arza girilerde eyhdislmhk payesi sebe biyle vezirlere takaddm etmek istediyse de -nk kazaskerler terifatta vezirlerden sonra gehrlerdi-vezirlerden K e n a n kendisini omuzlayp : " Efendi mft isen nde otur ve kazasker isen muayyen makammda dur" diye hakaret etmek suretiyle itip dier vezirler ^ Naima tarihi, e. II, s. 444. Paa
M F T L K V E Y A EYHLSLMLIK de aym suretle yaparak geriye kazaskerlerin srasma lardr*. I I . Mustafa'nm hocas ve eyhuhslm S e y y i d akraba ve mensuplanna tahsis ettiine kanaat
211 atm
Feyzullah
E f e n d i ise en yksek mderrishklerle kaddklan kendi evlt, etmiyerek ken disinden sonra eyhuhslmh byk olu olup Rumeh kazas keri payesiyle Anadolu Kazaskerhinden mzul nakib'l-eraf bulunan S e y y i d Fethullah Efendi'ye eyhuhslm 25
payesi
verilmesini bir telhis de pdihtan rica etmiti. Bunun zerine ricas kabul olunarak (23 ubat 1702)'de S e y y i d dirilmitir*. lk fetva Bu tarihte Ramazan 1113 F e t h u l l a h E f e n d i ' y e de Meihat
payesi ve berat verilmi ve pdih huzurunda ferve-i beyza Seyyid Fethullah be e otuz ya arasmda bulunuyordu.
giy
E f e n d i yirmi bdl
payesi alm olan K a r a
elebi-zde
a z i z E f e n d i 1061 H . (1651 M.) senesinde eyhlislm oldu ise de Seyyid Fethullah gelen Edirne vak'as E f e n d i bu makam elde edemiyerek vukua esnasmda babasiyle beraber katledilmi
lerdir. Bunlardan baka eyhuhslm payesi alan yoktur. Harar mnrafuu J^-'^ Sadreyn de denen kaddan veya taradaki Anadolu ve kaddar Rumeh
kazaskerleriyle tstanbul, Eyp, Galata ve skdar huzurlariyle
grlm olan bir dvay iki taraftan birisi kabul etmez ise o dva sadr- zam huzuriyle ve istinafen gridr ve buna Huzur muha kemesi veya Huzur murafaas denilirdi. Huzur murafaas haftada iki defa cuma ve aramba gnleri yaplrd. Kanun zere cuma gnleri kazaskerler ve aramba gnleri stanbul, Eyp, Galata ve skdar kaddan Paa Kaps'na gelerek vezir-i zamm riyaseti altmda olarak murafaa dvalarm tetkik
e hkm verirlerdi'. Bu kanun 1250 H . (1834 M.) senesine
* Naima tarihi, e. IV, t. 446; Naima'nm Edime vakas tarihesi, s. 8. * Zbdet'l-vekayi (Defterdar Mehmed Paa), varak 418; Rofid tarihi, c. II, s. 526. ' Bu dvalar. Divann haftada drt gn devam ettii mmanlar Divan- Hmyunda ve kmen de Vezir-i zamm kindi Divanmda gflrlfirdfl. Divam akdi ii muharebeler dolayisiyle X V I I . amr sonlanndan itibaren terkedilince bs btn iler Bb- U'ye intOcal etmiti. Cuma gnleri sadr- zamm riyasetinde
212
kadar biyle devam etti. B u tarihte cuma gnleri, mnaBebetiyle perembe ve pazartesi Sultan
cuma namaz murafaamn
murafaa vakti pek dar olduundan
gnleri olmasma karar verildi*.
I I . M a h m u d zamanmda ve 1254 H . (1838 M.)'de
Sadaret ad Baveklet'e ve Sadr- zam unvan da Bavekil'e evrihp Dahihye Nezareti ileri de Baveklete balanmas zerine Bavekilin vazifesi oalmt. Bundan dolay o srada bulunan K o c a Rauf Bavek P a a , bundan sonra huzur murafaasmm
alkasma mebni eyhuhslm huzuriyle yapdmasm muvafk grp arzettiinden mtalas kabul olunmutur; fakat bu huzur mura faas dvalarnn ounun tada iki gn eyhuhslm mstemin denen ecnebi tccarlar ile huzuriyle yaplacak dvalarda hazr yapmasma mebni bu gibi nizam dvalarda Devi nazrnn haf bulunmas takarrr etmitir*.
akdtedflen huzur mrafaalartn'nda Rnmeli ve Anadolu Kazaskerleri ve aramba gnleri de tstanbul, Eyp, Galata ve skdar kaddar bulunurlard. Dvalar bizzat Sadr- zam dider ve hkm verirdi, iktiza ederse baz dvalar RumeU kazaskerine ve aramba divanmda da lzum hasd olursa kaddara dinletirdi (Tevkii Abdurrahman Paa kanunnmeleri) Mill Tetebbular Mecmuas, Nr. 3,3. 501-503). I. A b d l h a m i d zamamnda ve ahin A l i P a a sadaretin'de Kon ya'da mevlevi eyhi olmak istiyen elebilerin dvalar nihayet huzur murafaasma kadar gelmi ve Sadr- zam bu dvay yle haUetmitir : Sadr- zam ihtida eyh olmak istiyen mesnevihan Ue Karaman eyhini murafaa etmi. Sadr- zam mesnevihan'a : " Sen mal-i kesre maliksin ve cerrar tabiatUsin sen olmazsm" ve Kara man eyhine de : " Sen zaleme gnruhundansm ve nli'l-emre itaat etmiyenlerdensin olmaz sm" dedikten sonra geride duranlar kimlerdir diye sormu, "erkek evlttan dr" demeleri zere : " Kel s m a i l elebi olu e y h E l h a c M e h m e d Efendi sen mstehiksm diye ferace giydirib eyhlie tyin etmitir. Bunlar Arz Odasmdan ktktan sonra mesnevihan taraftar olanlar, mnasebetsiz szler sarfetmeleri zerine bunu haber alan ahin A l i Paa mesnevihan' avenesiyle birlikte Manisa'ya srgn etmitir" (Trk Tarih Encmeninden Trk Tarih Kurumu'na devredilen yazmalardan 58 numaral mecmua). 1 Ltfi Tarihi, e. IV, a. 168. * Arz Odas murafaasnn feyhulislmm riyasetinde yaplmasna dair B a v e k i l R a u f P a a tarafmdan Mabeyn Baktipliine yazdan tezkire Bureti : "Scniyy'l-himem kerim'-iyemfl efendim hazretleri
213
Murafaa dvalan aynca Rumeli ve Anadolu Kazaskerlikleri dairelerinde de grld. Bunlardan Rumeli Kazaskerliine ait
murafaalann Anadolu Kazaskerliine nazaran okluu sebebiyle Rumeli kazaskerine yardmc olmak zere kazaskerlerin fakih
olanlanndan bir mstear tyini mnasip grlerek bu mevkiye ebhyeti malm olan S e r e z l i - z d e Tabir Efendi mstear
tyin edilmitir i. eyhuhslm Kapsnda yapdan bu murafaa usd 1279 H . (1864 M.) 'de Mecelle Cemiyeti'nin tekih ve bir nizmnme kaleme aimmas zerine dvalara bidayeten veya istinfen nizami mah kemelerin bakmas takarrr ettiinden huzur murafaalanna lzum Malm- sniler buyurulduu zere Baveklet memuriyet-i cedidesiyle Umur-i Dhiliye Nezareti birlemek hasebiyle Arz Odas murafaasmm dahi bir har tarafa ihalesi icab- maslahattan gibi hatra gelmi ve bu cihetle o makule devi-i er'iyyenin asd me'haz ve mercii olan zat- vly- fetva-penh huzurunda r'yet ve teraf olunmas mnasib grnm olduundan bdezin Arz Odasmda grlecek dvalar huzur-i eyhulislmde grlmek zere divan- devi Nazr Saadetl Efendi bendeleri tarafmdan havale olunub tahsilat maddesi dahi yine Nzr- mumaileyh tarafmdan r'yet olunmak ve sadreyn-i muhteremeyn huzurlarmda ve sair mehakimde r'yeti iktiza eden devi-i er'iyyenin kezalik tahsilat hususi Nzrr- mumaileyh canibinde kalarak umr-i murafaalarmn cabeden mehakime havalesi dahi kemakn icra kdnmak ve fakat Arz Odasmda grlen dvalarm ekserisi msteminna mteallik madde ler olarak ve hademe-i eriatm anlara dair usul ve nizamata lykiyle ma lmatlar olmyarak bu vechUe emr-i murakabenin yalmz ahkma brrakdmas uyamyacamdan ve mukaddem bd misill dvalarm rz Odasmda r'yeti bu kaziyyeye mebni olarak Nzr- mumaileyh dahi btn btn o makule ni zami dvalarn memun olduundan haftada iki gn huzur-i hazret-i mfiarnileyhde r'yet olunacak murafaalarda bulunmak ve cabma gre re'y ve marifeti munzam olmak suretiyle bir hsn-i usule rabt ve ol veclule arz odas murafaalarmn ayniyle taraf- fetva-penhiye nakli hususu muvafk- rade-i seniyye-i hazret-i ehriyri buyurulur ise i'an menut- himmet-i behiyeleridir efendim". (Baveklet Arivi vesikalar sandk 92; Ltfi tarihi, c. V . s. 14). Bavekilin bu tezkiresi, Mabeyn Baktibi taradmdan pdiha arzolunmu ve Arz Odas murafaasmm Bb- li'den eyhlislm Kapsna nakline msaade edilmi ve bundan baka Devi Nazrlarmm eski usul zere almakta olduu resim kaldrdarak kendisine maa verilmesine irade kmtr (Aym scncak, trade-i Seniyye numaras 28), ^ Ltfi tarihi, e. VIII, s. 128. Bundan baka stanbul Kadd Mstearhma da mderrislerden Arzuhalci H a s a n R e f e t E f e n d i tyin olunmutur.
214
kalmamt; fakat eyhulislmh
eyhlislm
Bodrumt
mer
Efendi'nin
zamanmda (1889-1891) Mecelle Cemiyeti lavolu
narak Huzur Mahkemeleri tekrar meydana km ise de onun azhni mtaakp ^ tekrar kaldrnu ve ileri nizam mahkemelere verilmitir. eyhuhslmm emini, riyasetindeki huzur mahkemelerinde Fetva
Rumeh ve Anadolu kazaskerleri,
stanbul kads. Evkaf
mfettii, Reis'l-msevvidn denilen Fetvahane msevvidi hazr bulunurlard. Dva evvelce hangi mahkemede grlm ise veya hangi bir hkimin kazas dahilinde ise o kad iki taraf isticvap ederdi. Bu isticvap ve mzakereye murafaada meviut olanlar ne suretle karara itirak ile mtalalarm sylerlerdi. Netice sylerdi.
balanrsa muhakemeyi idare eden hkim o neticeyi dvacdara
* B o d r u m t m e r E f e n d i zamamnda muvakkat bir zaman iin ihya edilen bu mtrafaa meclisinde bir ara r'yet edilen Maksudiye Han dvas mnasebetiyle II. A b d l h a m i d ' e verilen bir jurnalde "bu dvadan mak sat. S u l t a n Murad' tekrar hkmdar yapmaktr. Maksudiye Hanmdan kastedilen S u l t a n Murad'dr" denilmesi zerine hem Sadr- zam K m i l Paga hem de mer E f e n d i azledilmiglerdir.
ON
BENC
BLM
HUZUR DERSLER
Osmanl pdihlar tarfndan zaman zaman saraya
davet
edden veya saray hocalanndan olan ulemadan bazdan
pdih
huzuriyle Kur'an- Kerim'den bir yetin veya bir hadisin tefsiriyle bu hususta yapdan m mtalay dinhyerek istifade ederlerdi. Bu, Kur'an ve hads tefsiri dersinin gn muayyen olmayp p dihn arzusuna bal idi. Huzur derslerinin hangi tarihte ihdas edddiini sarih olarak bilmiyoruz. A t a B e y Enderun tarihi'nde bunu O s m a n G a z i ' y e kadar karmaktadr ki* tabi Buhar-i erif kraatlerinde hibir esasa dayanmamaktadr. ve sarayda de Hi phesiz Osmanh hkmdarlarmn ara-sra din mev'izelerle, bulunduklan tarihen sr ktipleri tarafndan tutulan ruznmelerde * malm ise
X V I I I . asr ortalanna kadar huzur dersleri ismiyle bir kaide ve kanun tahtnda Ramazana mahsus ders takriri grlmemitir.
Bazen huzur- hmyunda okunan ders yukanda kaydet tiimiz gibi Ramazan ayndan baka aylarda da yapdmakta idi. Fakat bu dersler mukarrir ve muhataplarla mnazarah olmad mdan dolay sonra tesbit edden kanun zere bunlara Dersi dendemez. nk sade Huzur pdih arzu ettii zaman ulemadan Mesel 12 Muharrem akamdan Yahya Efendi'ye 1080 (12 kadar huzurunda Abdur
bir zat Kur'andan bir yeti tefsir eder ve buna kar mnazara yaplmayp Haziran eyhuhslm dinlenirdi. 1669) 'de I V . M e h m e d Minkari-zde yatsya
ders takrir ettirip dinlemiti. Yine aym hkmdar, hususi mechslerinde de mverrih A b d i A a ' y a (Mehur Tevkii rahman Paa) tefsir okutup dinlerdi'. Bundan dolay herhangi bir hmin pdihn emriyle huzurundaki tefsir dersiyle Ramazan 1 Enderun tarihi, c. I, 3. 212.
' I I I . O s m a n ve I I I . Mustafa'ya ait pftdiahm gnnlfik hayatma dair olon defterler, Topkap Saray Arivi, Nr. 12358, 12359.
' Abdi Paa
Vekayinmesi
(Umum
ktphane Nshan),
varak 135.
216
ayna mahsus kanunla okutulan huzur derslerini ayrmak icahetmektedir. Sultan III. Mustafa 1172 H . (1759 M.) 'de bir kanunla Ramazamn birinden onuncu gnne
huzur dersleri demlen ve
kadar devam eden bir ders ihdas etmitir*. Enderun tarihine gre Ramazamn onuncu gn olan ders saraym ktphane hocasnn riyasetinde mukarrir olan zatlardan mrekkep bir mechs daha aktolunarak yine tefsirden ilm mubaheseler yaphrm*. * Vasf Tarihi, c. I, a. 157. "ehriyar- b-mdani bazretlerinin ilm-i erife rabetleri vareste-i izah olduuna binen Ramazan- ertifte huzur-i hmyunlarmda tefsir-i kadiden (Kad Beyzavi) bir ka yet kraat ve bir mukarrire ve be nefer tolib (muhatah) suretinde ulemay cemiyyet ile ifaze-i feyz ve bereket eylemeleri irade buynrulup..." ve Enderun Tarihi, c. I, a. 212. Mukarrir ve muhataplarla yapdan Kur'an tefsirinin III. Mustafa'nn kanunundan evvel 1136 Ramazamndan itibaren Vezir-i zam N e v e h i r l i D a m a d b r a h i m , Paa'nm yaptrm ve devam ettirmi olduu grlyor". elebi-zde Aam e. VI, a. 131, 259, 370,462, 557. Ondan evvel bu tarzda bir derse tesadf edUmemektedir. u halde ehzdeUi zamamnda III. Mustafa'nm, babas III. A h m e d l e beraber bu derslerde bulunmu olmasmdan ilham ald pek muhtemeldir. Merhum H a l i d Z i y a U a k l g i l (Saray ve teai Son Htralar) isimU eserinde (C. / / , a. 139) huzur derslerinin yz sene evvel ihdas edildiini beyan etmekte ise de bunun bir kanun altmda olarak devam onun zamanna kadar yz elli seneden ziyade ve bugn ise iki yz senedir. * Topkap Saray III. Mustafa Ruznamesi, Nr. 12359. Huzur derslerine 1172 Ramazanuun on sekizinde balamtr. Oradaki kayt (S. 26,27) yledir : 18 Ramazan sal gn pdih eski sepetcUer kkne terif ulemadan alt nefer dileri gelub tefsir-i erif huzurda kraat idh badehu cmlesine efendimiz altun inam 19 aranba sark odasma terif ulemadan be nefer kimesne gelub huEur- hmayunda mubahase, badehu efendimiz cmlesine ihsan buyurub 20 Ramazan rz-i perenbe Aga bahesine terif defa ulemadan be nefer dUeri gelub tedris. 22 Ramazan rz-i enbih (Cumartesi) soffada mnbahuseleriyle rm ulemadan gelen dilerinin dilerinin
23 Ramazan yekenbih Sank Odasma terif ulemadan gelen mubahase ve mnazaralariyle aram asn eda hareme terif.
24 Rz-i denbih mahbubiye divan hanesine terif ve gelen ulema dilerinin mubahaselerini istim ve efendimiz mezburlara altm ihsan ve avdet. 25 Ramazan sesenbih (sah) soffaya terif gelb ulema tedris. 26 aranba Aga bahesine terif ulema efendiler gelb tedris badehu asn eda hareme terif. 27 Ramazanda da huzur dersi olmutur.
H U Z U R DERSLER
217
1180 H . (1767 M.) 'de
ve yine
III. M u s t a f a
zamannda
huzur dersi iin intihap edilen mevah ve mderrislerin adedi yz yirmi alt olup hunlar on dokuz gne taksim ve her biri birer gn iin tertip olunmu ve her gnk meclise en kdemli ve liyakatli olanlardan birisi hlislma aitti. Huzur derslerinde Kur'an- Kerim'den zamana mnasip bir yet okunarak mukarrir tarandan onun tefsiri yapdr ve muha taplarn suallerine ve itirazlarna mukarrir cevap verir ve bu su retle ilm bir mubahese cereyan ederdi; huzur derslerinin K a d B e y z a v tefsirinden yaplmas det olmutu. Huzur derslerinde kendisinin larda terbiye v e edeb haricine Abdlmmin Efendi'ye Efendi ile yksek ilmini gstermek is tiyen baz muhataplar bulunduklar mahalli unutarak mnazara ktklar grlmtr. Mesel Mmin 1176s enesi Ramazamnda muhataplardan T a t a r H o c a , mukarrir olan mbabaseyi aarak terbiye harici ar szler sarfettiinden Bozcaada'ya. reis olmutu^. Bunlardan reise mukarrir ve dierlerine muhatap denihrdi; huzur hocalarnn intihaplar ey
srgn edilmitir*. III. Selim zamamnda ve 1215 Ramazan (1801 Ocak)
tarihindeki bir huzur dersinde mukarrir ile muhataplar arasndaki mnazarada kendilerini gstermek istiyen muhataplarn mukarrire lzumsuz hcumlariyle ders, ilm mnazaradan karak mna kaa ve terbiye harici szler sarna kadar irkin bir hal alm ve bu halden mteessir olan pdih Bu mnazara iptida mukarrir Kuds dersi, tatil Efendi'nin ettirmitir'. bir yeti tef-
1 "Beher sl-i Ramazanda vaz- ghne olan tefsir tedrisine rabet-i httmynn berkemal olduuna binaen mevali ve mderrisinden yz yirmi alt nefer kimse on dokuz mecUse taksim ve her biri bir gn iin tertib ve tan zim olunub her meclis erbabndan zaten ve zamanen akdem ve ercah olan sairelere Reis ve blniin-i makam- tlim ve tedris olub evil-i sure-i yu Bakara'dan makama mnasip nice nkt ve mezaya takrir ve beyan kdmb.... Ders tamammda j^ surre-i muayyene ile balii mebl-i ferah- hal., oldu lar" Vasf tarihi, e. I, s. 158. ' Vasf tarihi, e. I, s. 204.
* Cevdet tarihi (Matbaa-i Amire tab), c. Vll, s. 101. Cevdet Paja, mnazara ve arkasndan mgatemeyi mucip olan tefsir mnasebetiyle Arapa yazdan bir risalenin eri geri szlerini kararak yapdan mbabaseyi tarihine koymutur ( Ayn cih, . 102 ).
218
OSMANLI DEVLETNN L M Y E TEKLATI mer Efendi'nin Mukarrir
irini mtaakp iptida muhatap Kastamonu'h itiraziyle Ahshah Kudsi balam ve sonra D a s t a n l Ali Efendi'lein itirazlariyle
A b d u r r a h m a n ve
bymtr*.
E f e n d i muterizlerin itirazlarna sekinet ve midyemetle S e l i m , bu muha
cevap verip onlan ikna etmek istemi ise de muvaffak olamam ve mnazaray dinlemekte olan S u l t a n tabn haksz olduklarm cereyan eden mbahaseden anhyarak bu mdenisin muhataplktan kardmalanm eyhuhslma irap etmilerdir. 1246 H , (1831 M.) 'de 11. M a h m u d zamanmdaki huzur
dersinde saray hocalanndan sekiz mukarrir ve mderrislerden on er muhatap ile Ramazann iptidasndan sekizinci gnne kadar her gn pdih huzuriyle Kad Beyzav tefsirinden ders yapdmtr*. Mehmed Zeki Pakaln Tarih Deyimleri adh lgatinde I I I . Mustafa'dan gibi sonra huzur ve Terimleri derslerinin dersler
terkedilerek 1251 H . (1835 M.)' de ihya edildiim yazmakta ise de ' yukanda kaydettiimiz byle bir inkta olmayp devam etmitir. 1250 senesinde Mabeyn baktibi tarafndan eyhulisolunan akliyye
lm'a gnderilen
irade
mucibince
ber-mutad takrir
huzur derslerinde "havsala-i zihn-i avamdan hari tahkikat ve mubahasat menfur- tab- hmyun olmala mebhis-i ve mesil-i usliyyeden tefevvuh buyrulmayb . . , ayet-i kerimeye mna verb baz cihad ve gazaya mteaUik kssa ve mev'iza ve ecaat ve cesaret telmih buyurularak eyhane fkracklar ve msnakl buyrulub bu tavr-i avm-pesendne bahharin ayb ise dahi tab- ahaneye tahsen olmala : ^îi <JUL. _.i* jM hner inde'l-havassi'l-mte-
nazaran hb
mazmuniyle bu vadide isbat- vcud ve izhar- fazi ve ile makbul-i hmayun o l m a l a r . . . " '
1 Cevdet tarihi, c. VII, 3. 102. Enderun Ala da (C. / , 3. 213) bazen mbahasenin muhavere Ue kstahlk derecesine ktm kaydediyor. 2 LiUfi tarihi, e. III, s. 170. ' Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl (Haur dersleri maddesi). * Top. Sa. Ar. 10891.
HUZUR DERSLER II. sekiz gn Abdlhamid yaphrd i. zamamnda huzur dersleri
219 Rama
zanda ikindi namazmdan sonra haftada iki gn zerinden ayda Sultan Mehmed Read zamanmda eski det zere Ramazanm birinci gnnden hafta sonma kadar yine sekiz gn olmutur. Her gn baka bir mukarrir ve muhatap derse itirak ederlerdi. 1324 stanbul senesinde neredilen mderrislerine Takvim-i II. Vekayi'in birinci sayzama
smdaki kayda gre huzur derslerinin mukarrirlikleri imtihan ile verilirdi. Abdlhamid nmda mukarrirhk ve muhataphk kayd- hayat artiyle verilmi ise de ln- Merutiyeti mtaakp 1326 Ramazan (1908 Eyll)'da bu kayd hayat usul kaldrlmtr. II. A b d l h a m i d zamamnda huzur nlerinde rahleleriyle dersleri Yt/du'daki
it kasr'nda yaplr ve Pdih ykseke bir mindere oturur, karsnda mukarrir ve muhataplar yer Mabeyn lerini alarak Pdih mukarririn takririm ve muhataplarn sualleriyle bahyan mnazaray dinlerdi. Huzur derslerine erknmn bykleri e davet zerine baz vkel ve devlet ricali de bulunurlard. Mukarrir ve muhataplar her derste baka baka ahsiyetlerdi ve bunlara mnasip atiyye ile cbbe ve bellerine al verilirdi *. Huzur dersleri mevzuun ve ehemmiyeti e mtenasip ekde mnakaa mahcup zere veya de malp ve grid kard.
devam etmek icab ederken ok zaman kehme zerinde muhatabn, mukarriri skmasm eder ve daha terbiye haricine etmesi e devam mnazara edep ve yukanda
K e t h d a - z d e mehur merhum H a c A r i f E f e n d i , S u l t a n Mahmud zamanmda Ramazanm bamdan itibaren bir hafta devam eden huzur dersinde muhatap olarak bulunmutur. Derste (^,*>rfj- UJ ^^lTUo iLk^ j (jjLSj ^Ji\ ^1 Ol) yet-ikerimesiyle
1 Tahsin Pofa'nn htralar, s. 129. " Abdlhamid ve Yldz Htralar (Tahsin Paa), s. 129 huzur dersleri bajlM kum. Enderum Ata (C. I, s. 213, 24), tarihinde mukarrir Efendilere Lhnri al ile ar bohalar ve muhataplara atiyye verildiini kaydetmektedir. H a l i d Z i y a Ugaklgil'in kaydma gre (Saray ve tesi, e. 11, s. 128) sonzamanlarda mukarrir ve muhataplara atiyye, arkalarma cbbe ve bellerine jal verilip yalnz mukarririn cbbesi siyah, muhataplarm mavi olurdu.
220
(jj>JJh fU
J i^lj I
I j j-U. j I j
I > T ^ J l l ^ l L ) yeti okuna Arif Efendi
rak mnazaraya balanr, bu mnazaray H a c yle anlatyor : "Tamam yeni tekil olunan nizam
askerinin ders
muharebe yrtecei
lerde sabr ve sebat ve Allaha rabt- kalb etmek ve som tatan metin bina gibi ecine durmalarnn zerine srada hoca efendiler burada, vav tfa mdr hhye midir? gibi o meclise iktiza etmiyen bahislere giridiler, S u l t a n M a h m u d ' u n can sklr" ve bylece ders tatsz sona erer*. M e r h u m H a l i d Z i y a U a k l g i l , Sultan M e h m e d R e a d zamannda Mabeyn baktibi bulunduu srada o tarihteki bir huzur dersi hakkmda olduka geni izahat vermi olduundan bu hususta bir fikir vermek iin baz ksmlarn aaya nakledi yorum : "Saray Ramazannn balca hususiyeti huzur dersleri idi; bunlarn ne olabileceini evvelden tahmin etmek mmkn de ildi; fakat nasl hitabet ve belgatin birer mkemmel numunesini tekil etmesi lzm geleceine hkmederek ilk defa bu derslerde hazr bulununca diyanetle hikmetin bir memzucesini dinlemekle zevk-yap olacama e m i n d i m . . . inkisarna duydum. "Ben beklerdim ki mukarrir Kur'ann metninden ayrdmyarak falan ve falan yetten dham alarak hitabelerde bulun sunlar; buna mukabd onlar, hep tefsirlerin iz'ana smyan terihtn "Huzur Dolmabahe esas tutuyorlard. dersleri (Sultan Mehmed Read zamamnda) uradm ve btn Heyhat ne mthi bir hayal devam Ramazanlarda gnlerce
eden bu huzur derslerinde umulan zevke bedel ne ac bir esef
Saraynda
Zlvecheyn sofasnda
olurdu. Hnkr
deniz tarafnda kanepenin zerine yerletirilmi bir mindercikte saburne otururdu. Sa tarafnda bir de dizi dizi hanedandan hazr bulunacak olanlarla sol tarafnda da yine yle dizi de Ma beyn erkn ve memurini ile bendegna mahsus ipek minderler sralanm olurdu. "Huzur dersleri, balannda bir mukarrir de muhataplardan mrekkep bir zmre tarafndan verihrdi. Mecmuu on bei gemiyen 1 Kethda-zde Arif Efendi Menakb, e. 158.
H U Z U R DERSLER
221
bir h e y e t . . . Dersler Ramazann ilk gnnden balyarak haftas sonuna kadar devam eder ve bunlara ikindi namazndan sonra balanrd. Her sene mukarrirleri ve muhataplar - k i her gn iin ayn ayn zevattan teekkl ederdi- Meihat mer'i olan bir usul dairesinde sra e intihap ve saraya zm ederdi. Bu derslere dahil olmak iin namzetler iyice alrlard; zira vazifelerini bitirince ceplerine bir atiyye srtlanna bir cbbe ve beUerine bir al kuak ihsan olunmak mukarrerdi. Hazine-i hassa iin ihtiyar olunamyacak bir masraf de. Mukarrirlerin cbbeleri siyah ve iyi ku matan. Muhataplarn cbbeleri mavi idi.^ "Saraydan evvel Dolmabahe camiinde bir toplant yaparlar ve o gnn dersi hakkmda bir tecrbede bulunurlard. Bu tec rbe gayet basit idi; mukarrir sras gelmi olan yeti tefsir ederken yannda oturan bir muhatap bir sual irad eder, mukarrir bunun cevabm verir. kinci muhatap bir ikinci sualde bulunur, buna da cevap verihnce nc muhataba sz sylemek frsat ya der, ya dmez; dier muhataplar da dersin sonuna kadar bir put gibi skit dururlard. te tecrbe, muhataplara soracaklan eyleri sylemekten ve alacaklan cevaplan anlatmaktan ibaret olurdu. "kindi namaz Dolmabahe camii'nde kmdktan sonra nde mukarrir ve arkasmda srasiyle muhataplar yryerek saraya girihrdi; mukarrir daha evvel hangi yette kaimmi ise oradan derse balard. "Evvel onun mnsm sylerdi, ksaca, abuka. As matlup olan o dedi. y e t muhtelif mfessirlerden naklen trl rivayat ve hikyat dkp samak ve bunlarm etrafta eit eit, acayip ve garip efsanelerle dolu tevihata bir girizgh bulmak iin vesile tek ederdi. te ilk gnden bahyarak btn Ramazanlarda huzur dersleri byle devam edince bizler iin eyvah diye yan maktan baka bir i kalmam oluyordu; Nas olup da bidayetten beri Pdihlar ve bu ii her y tertip eden kuhyetine lyk bir cereyan v e r m e m i l e r . . . " *.
^ X V I I I . asr Bonlariyle X I X . asr balannda fennay al, telli hind kuma, amkri kuma, halebkri kuma, desturluk tlbend, alvarhk uha, canfes boha. ' Saray ve tesi (Son Htralar), e. II, t. 129-141. Hatratta b n hususu biraz daha malmat olup mnkaririn esatiri nakillerinden bahsedilmektedir.
eyhlislmlar u
huzur derslerinde olan iz'ana, mantka, Kur'anm azametine m-
222
Tahsin Ahmed Ziya isminde
Paa
hatratnda
mukarrir hocalardan Efendi'yi Paa'nm
Tikveli ve Halid Efendi
Efendi
de ders vekiU s i m Tahsin
U a k l g i l de M u s t a f a s i m E f e n d i e F a i k bir zat beeniyorlar*.
sylediine Sadr- zam mubahase
gre huzur derslerinde hazr bulunan dinleyicer e mukarrirler arasmda da baz sual ve cevaplar olurmu, hatt Hayreddin cereyan Paa etmi*. Huzur dersleri e bir mukarrir arasmda epey
Osmanh devleti ve hfetin -
gasma dair olan 26 Recep 1342 (3 Mart 1924) kanununun neriyle tabu olarak sona ermitir. Son huzur dersi Halife A b d l m e c i d Efendi zamamnda ve 1341 Ramazanmda yaplmtr.
* Abdlhamid vt YMu Htralar, s. 129; Saray ve tesi, e. IJ, . 140.
s. 129.
ON
ALTINCI
BLM
MAKTUL Osmanl tarilmde larmda diyle ikyet
EYHLSLMLAR
Kadlardan yolsuz hareket ederek hak hir su isna-
olunanlardan hazlan katledildii halde K Y l l . grlmemiti; fakat bu asrda A h i - z d e asr balarmda Abdlistiyen
asr ortalarna kadar eyhuhslmlardan herhangi katlolunanlar H s e y i n ve H o c a - z d e Erzurum'lu hamid'i Seyyid maktulen vefat etmilerdir. hal' ile ehzade M e s u d ve X V I I I .
F e y z u l l a h isimlerinde eyhlislm Bundan baka bir de I. Selim'i hkmdar yapmak
Vezir-i zam H a l i l H a m i d P a a ile ibirhi yapt tShmetiyle eyhuhslm D r r i - z d e S e y y i d M e h m e d A t a u l l a h E f e n d i de 1199 H . (1785 M.) tarihinde azhni mtaakp Gelibolu'ya gnde rilip orada zehirlenmek suretiyle vefat etmitir. Ahi zade Hseyin Efendi ayaklanarak "l^m zat Ayak ^'^'ad Yenieri Divam zamanmda ilk Hseyin esnada katledilen eyhulEfendi'dir. pdiahm, Bu kar M u r a d ' a kar
Ah-zde
Ocamn S u l t a n olduu
deleri olan ehzadeleri (Sleyman, Kasm, Vezir-i zam Topal R e c e p IV. Murad bu kefalet Paa iine
Bayezid, brahim)
ldrmiyeceine dair verdii teminata inanmyan Ocakhya kar de beraber kefil olmulard. mum yaptrm, fakat o
srada ses karmyarak zamanm beklemiti. Daha sonra bizzat idareyi ele alan Pdih, 1043 H . (1633M.)'de/s(ara6u/'dan diarak znik yohyle Bursa'ya giderken halkm ikyeti zerine hibir soruturma yaptrmadan znik kadsm astrm, bu hal eyhl islm de stanbul'daki ulemay mteessir etmiti. Bu hdise zerine A h i - z d e H s e y i n Efendi, Sultan
M u r a d ' m vadesi K s e m S u l t a n ' a bir arza gndererek baz dokunakh szler yazm. eyhuUslnun bu szleri, aleyhdarlan tarafmdan A h i - z d e ' n i n Pdih hal' etmek istedii eklinde tefsir edddiinden tela den VaUde Sultan oluna mektup yazarak onu acele stanbul'a davet etmitir.
224
Seyahati yanda Murad, gne derhal
brakarak hemen tevkif
stanbul'a dnen olan
IV.
eyhlislm
ettirip
bir kaykla sr kay evir
yollam ve ekmeceler nne
varm
terek A h - z d e ' y i sahde kartarak bodurmutur*. K t i p e l e b i , Ah-zde hakknda : "Merhum ceri ve gayyur olmala bery- maslahat er ve ri-i ekiyay def iin pdih kan dkmiye evketti. mukarin olmamala demektedir *. Hoca zde Mesud Efendi ^' a h m e d ' i n hocas Aydm'h M u s t a f a E f e n E f e n d i , yle, byle Hedm-i bnyan- buda endan inkisar- rzaya mazlmanm garametin grd"
di'm'n olu olan M e s u d
okumu pdih hocasmm olu olmasmdan dolay Hri mderrishinden bahyarak abuk ykselmi, cerbezesi, tok szliU ile tanmm, avam tarafmdan sevilmi ve bu halleriyle sarayda epey taraftar peyda etmiti. I V . M e h m e d ' i n ocukluu zamanmdaki kanddk ve devlet adandan arasndaki aciz ve aknlk esnasmda serbest mtalalariyle Vahde Sultanm tevecchn kazanarak Anadolu Kazas keri bulunduu srada Yenierilderin istei olmutu (1066 H . = 1656 M.) Mesud E f e n d i eyhuhslm olunca, btn devlet idaresini nfuzu altma alp iine geleni vezir-i zam yaptrmak ve isteme diini azlettirmek istiyerek her ie mdahalesi yetimiyormu gibi kendisinin tavsiyesiyle vezir-i zam olan B o y n u E r i M e h m e d Pa-^'y arzu ettii gibi yumuak bulmadndan azhni Vahde Sultana bddirmi, fakat kendisinden daha dnceh olan Vahde Sultan, iki gnde bir vezir-i zam deitirmenin zararh olacam bUdirerek M e s u d Efendi'nin teklifioi reddetmiti. Alm olduu bu cevaptan mteessir olan Hoca-zde szn yerine getirmek iin kendisini eyhdislm verildiinden gelir gelmez = mzakere bahanesiyle yaptrm olan yeni davet olunarak erileri tahrik eyledii hakkmda doru veya vanh saraya haber saraya Diyarbakr kadh verihp Bostancba vastasiyle zerine eyhdislm
stanbul'dan kardarak Bursa'ya gnderilmitir (1066 Ramazan 1656 Temmuz). 1 Fezhke, e. II, . 160.161; Naima, c. I, t. 182. Fezleke, e. II, s. 162.
MAKTUL EYHLSLMLAR
225
Bursa'dan Mesud
Diyarbakr'a
gitmek
zere
hazrba
balyan
E f e n d i , yollarm A b a z a
H a s a n kuvvetleriyle kapah E f e n d i tarafmdan sbdc
olmasmdan dolak maiyyetine bir miktar sekban yazmak istemesi ve bu hal Bursa Kads R u h i d d i n eyhulislmm hkmete kar koymak iin asker yazd ekhnde stanbul'a bddirdmesi zerine gnderilen bir fermanla mi safir bulunduu evde meyva yerken bastnhp ldrimtr*. Mesud bden Efendi'nin byle bir harekette bulunmadm sonra
K p r l M e h m e d P a a sadr- zam olduktan
H o c a zde'nin katline sebep olan R u h i d d i n Efendi'yikatlettirmitir. O Tarihte, Bursa'da ikamete memur olan esbak e y h l islm mitir. Az kalabalk bir zat olmas dolayisiyle gerek bmun ve gerek kardeioin alenehinden bizar olan eyhlislm Y a h y a Efendi : " Hoca Efendiye (yani Mesud Efendi'nin babasma) hak rahmet etsin bu mahdumlar okutsa ne olurlard?" dermi.
S m U
F mial
Kara
elebi-zde
bdlaziz
E f e n d i de H o c a -
zde'nin yle bir isyan hareketinde medhah olmadm syle
Erzurum'ludur; bir defa I I . S l e y m a n 1099 H . (1688 M.)'de yirmi gn
zamakadar
ÊfeSa*
Erzurum'a
eyhdislm olup azlini mtaakp memleketi olan gnderilmi ve 1106 H . (1695 M.)'de I I . Mustafa tyin hkmdar olunca ehzdehinde onun hocas olmasmdan dolay stanbul'a getirterek pek az sonra ikinci defa eyhdislm eddmitir. Dokuz sene bu makamda bulunan Feyzullah Efendi Umiye ilerini kendi arzu ettii ekde yapp oullarm, akraba ve mensup larm birer suretle en yksek derecelere kararak istihkak erbabma terakki ve terfi yoUarm kapatm ve bundan baka vezir-i azandan da nfuzu altma almak suretiyle devlet ilerine el atm ve Pdiahm yznden emriyle kendisine sorulmadan hibir i yrmez dman olmutu; olmutu. te bu haller ve kendisinin hudutsuz ihtiras ve gadri her snf kendisine
^ Naima, tarihi, e. V, . 232; SiUhdar tarihi, e. I, a. 4i.

timiyt TtkiUt, S
226
OSMANLI DEVLETtNN L M Y E TEKLATI Nihayet 1115 H . (1703 M.)'de tahrik neticesinde vukua gelen
Edime Vak'as zerine evvel azledilip memleketine srgn edil miken sonra yoldan evrilerek Edirne'ye getirtilmi ve kendisiyle, eyhuhslm zindana payesi verdirmi olduu byk olu istintak ve ikenceyi tarafmdan hn Fethullah mtaakp E f e n d i ' n i n isimleri ulema ve sdt defterinden silindikten sonra konulmasm ve orada srada halk dar karld edilmek suretiyle
feci surette vefat etmitir i.
1 Zbdet'l-vekayi (Defterdar Mehmed Pofa), varak 418, Ee'ad Efendi Kitaplar; Naima'nm Edirne Vak'aena dair ritaleai, >. 29; Raid tarihi, c. I I I , a. 77, 78.
ON
YEDNC
BLM
DN VE H U K U K SAHADA YETEN MEHUR LM ADAMLARI
Gerek Osmanl limleri ve gerek ondan evvel Anadolu Selu kleri limleri ok zaman yksek tahsillerim Suriye, Msr veya tranve Orfo-^sya'daki medreselerde yaparlard. Suriye ve Msr'da din ve hukuk imlerle tefsir, hads, tarih, edebiyat ve kavaide dair olan ilimler ve tran ile Maverannehr toraflanndaki medrese lerde riyaziye, hey'et, kelm ve felsefeye dair olan ihmler revata idi. Bu suretle her iki cihetten tahsil gren veyahut o taraflardan Anadolu'ya gelen hmler bu suretle yetierek Anadolu medrese lerinde tedrisatta bulunmulardr. X I V . ve X V . asrlarda Osmanh memleketlerinde dio ve hu kuk ihmlerde ve bundan baka kelm, riyaziye (matamatik), felsefe ve astronomide yksek deerde ilim adamlar yetimi ve bunlar ilm eserleriyle daha sonraki asrlarda da hretlerini muha faza etmilerdir. Osmanh devleti kurulup Anadolu'da hududunu genilettii srada elde ettii yerlerde Anadolu Selukleri ve Anadolu Bey likleri zamanlarmda kurulmu olan ilm messeselerden de istifade edilmi ve bu suretle ilm saha genilemitir. Biz burada slm felsefesi olan ilm-i kelmda ve din ve hukuk mahiyette eserler yazm olan baz hmlerden X I V . ve X V . asrlarda zikretmek isteriz. creffiddin Davud-i Kayseri Mtefekkir hmlerden olan ^* M a h m u d b. M e h m e d , Kayseri'h ilk Davud tah bahsedeceiz i. Bundan dolay ksaca Osmanh muhitinde yetienleri
medrese
silinden sonra yksek tahsihni KoAire'de yapm olup nakli, akli ve tasavvufi eserler vcude getirmitir. Msr'dan Anadolu'ya dndkten sonra S u l t a n O r h a n tarandan yeni
^ lmiye tegkiltmdan bahsettiimiz iin bn eserde medrese harici mspet iUmlere dair eser yazm; olan limlerden bahsetmiyoruz. Bu hususta bilgi edinmek istiyenler merhum D o k t o r A d n a n A d v a r ' m (Otmanl TrMerinde lim) adh eserine mracaat etsinler.
228
zaptedilen Bursa'ya. yerleen D a v u d - i tarafndan tznik'de
K a y s e r i , Orhan
Gazi
dk tesis edden tznik Medresesi mderris-
hine tyin eddmitir. Burada yirmi seneye yakm mderrishk etmi olan D a v u d , 751 H . (1350 M.)'de vefat etmitir. On kadar eseri olup bir hayhs fikr ve felsef olan bu teliflerinden en yksei Muhyiddin-i (^1 A r a b i ' n i n Fusus'l-hikem adh eserinin erhi olan Matlau hususi'l-kilem f meolup Hindistan'da basdnutr. S a d r d d i n - i JU. S ^ 1 o^j^
nii Fususi'l-hikem)
K o n evi'nin hahfelerinden K e m a l d d i n - i K n ' n i n iradiyle meslek-i tasavvufa intisap etmitir. eyh Bedrfiddm Mahmnd Samavna * kadsmn olu olup yanl olarak varidat ve fkh ve
B e d r d d i n - i S m a v denilen e y h B e d r d d i n M a h m u d ' u n tasavvuftan

OIJJIJ
tan J>-xi]l Û- Cmi'l-fusuln, o l j L f ^ l ^ ' l U Letif'l-iart Rumedi fthatma ilk itirak edenlerdendir. Aksaray'da tahsihni tamamlam ve sultan M e l i k eyh d zere Zahir eyh Bursa'da,
bunm erhi olan Teshil isindi eserleri mehurdur. Ceddi ve babas Konya yksek intisap medrese tahsilini grdkten sonra Kahire'de Hseyin-i Ahlat'ye
etmi ve onun vefatmda Kahire'de yerine Bedrddin
eyh olmu; Memlk
Ferec'e muallimlik etmitir. M a h m u d , Osmanl tarihlerinde griparalanmas esnasmda bir ahha gemek istiyerek hem zmir taraflarmda bir ihtdl hareketi Karaburun'daki isyan zorlukla yakalanarak muhake isindi
Osmanh saltanatmn Deliorman
Alev kyamiyle eyhlikten ve hem Rumeli'de
vukua getirmi ise de zmir'de bastrlm ve kendisi de
Deliorman'da
mesini mtaakp Serez Pazar'mda
asdmtr (823 H . = 1420 M . ) .
Varidat isimh eserini sofiyye ricah ve Cmi'l-fusulin hukuk eserini slm limleri pek muteber tutmulardr. ^^^^^^ Molla Fenari Aslen Bursa Yeniehri e tnegl
taraflarmda
bulunan Fenar kasabasmdan olup memleketinde okuyup sonra Msr'da yksek tahsilini yapm,
zahir ihmlerinden baka tasavvuf vadisinde de aharak, D a v u d - i

^ Samavna, Edirne'nin Ortoky kazasna bah olup Edime-Krkaa
istasyonu ve Cisr Mustafa Paa^ya giden demiryolunun yahut nehrin sa tarafm

da idL Halk buraya Samona derler.
DN V E H U K U K S A H A D A Y E T E N LM A D A M L A R I
229
Kayser'den sonra M u h y i d d i n - i felsefesinin Osmanh lkelerinde
Arabi'nin vahdet-i vcut mil olmutur. fikh,
yaydmasmda
e m s d d i n M e h m e d F e n a r b. H a m z a , tefsir,
tasavvuf, kelm, mantk ve belagat ilimlerinde zamamnm en kudreth hmi olup bu hususta pek deerh eserler vcude getir mitir. Usul-i fkha dair pek mhim olan ^1 ^ 1 J ^ ' - M ' o* Fusus'l - bedyi li-usuh'-eryi) isindi tehfini otuz senede kaleme almtr; bu kymeth eseri matbudur. Eserleri yzden
ziyadedir. 834 H . (1431 M.) 'de Bursa'da vefat etmitir. bn Melek Aydvn - oullan bu bn havahnin zamanmda Tire'de A y d m Medresesinde mderris Yldrm Bayezid olu olup,
lnfiddinAMlltif S l e y m a n a h
zamanmda
Osmanldara gemesi zerine yine orada dersine devam etmitir. Melek'in fduh yani slm hukukunda yksek ihtisas vard. j^^^l ^ Mecmau'lBdhassa mam tbn Saati (Muzaffereddin Ahmed b . Ali Badadi), nin fikhn, fr-i hanefiyyesinden( jr ^ 1 JL. bahreyn ve mlteka'n-nehreyn ) adh eserine pek gzel bir erh yaz mtr. Bundan baka hadsten Sagani'nin jl^'bll JjLt Mearik'lenvar'i de usul- fkhtan j l ^ V l Jjli Mcnoz/'/-envar' da erhetmitir. bn Melek 793 H . (1394 M.) 'de vefat etmitir. Usul-i fkh, ve fdth ve kanedir. tlim daarc diye mehur olan ve tstanbul fet hini mtaakp oraya kad olmutu. tan M e h m e d ' i n huzurunda Msr Fatih Sul olan ve Suriye'den gelmi tasavvuftan da eserleri vardr, hepsi de mdekki-
Arap hnderiyle yapm olduu dm mbahasede bu limlere galebe almtr. Kendisinin yetitirmi soh H o c a - z d e , T c i - z d e , olduu talebeleri X V I . Muarrif-zde Paa asrda hret kazanmlard ki M u s l i h u d d i n - i K a s t a l a n , BurHatip-zde, ve K a d - z d e - i R u m ve M u s a P a a ' n m odlanbunlar arasm dadr. Tazarruat sahibi ve yksek mtefekkir olan S i n a n bunun oludur. Hzr Bey 863 H . (1459 M.) 'de vefat etmitur. Malla Hnarar M e h m e d H u s r e v b. sek fakihlerden olup F e r a m e r z b. Yo^^âd'm A l i yk
Yerky taraf-
lamda bir airet ocuudur, tslm hukukular arasmda bugn de makbul ve muteber olan fduhtan jj D r e r ve onun erhi olan j ^ Gurer isindi eserleriyle hret bulmutur. Fatih Saltan Mehmed:
230
"Zamannuzm
Eb
Hanifesi'dir"
diye
kendisiyle
iftihar eserin
ederdi". eyhuhslm olmu ve F a t i h ' i n vefatmdan bir sene evvel 885 H . (1480 M.)'de vefat etmitir. Yukandaki iki mehur den baka usul- Mir'at fikhtan ol y Mirkal ve bunun adh telifleri ve dier eserleri de vardr. Bursa"]! olup kelm, fikh, usuI- fkh ve felsefede zamannm bata gelen mtefekkir hmlerindendi. H o c a - z de'ye, fevkalde zek, ihata Sina ve i b n ve srat-i intikalinden dolay hocas H z r B e y (Akl- Selim) demitir. mam Cazah ile bn mehur Tehaft cJlf suretiyle bir eser kaleme almtr. Fatih Saltan M e h m e d , Tahaft meselesinde man ve akldan hangisinin dierine mreccah olduuna dair bilgi edinmek istiyerek bu husustaki mtalalarmm bildirilmesini yaparak, kelmc olan tmam Gazali'nin Hoca-zde isabetU ile A l d d i n - i T u s i ' y e havale etmiti. Her ikisi de tetkiklerim iddiasm bulmulardr. Fatih Sultan Mehmed Hoca-zde hakkmda: " N e Arap ve ne Acem'de ei yoktur" dermi. 893 H . (1488 M . ) 'de Bursa'da vefat eseri m a m G a z a l i ve t b n etmitir. Tahaft Rd'n zerine yazd eserleriyle beraber M Rd arasmdaki muhakeme etmek meselesini ^ tetkik ve erhi olan
Hoca sde Mnslilflddi Mntola
sr'da baslmtr. Hoca-zde'nin kelma, manta ve fikha dair dier eserleri de vardr. Sinan Paa Mehur H z r B e y ' i n oludur; Edirne'de mder rislik ettikten sonra F a t i h olup F a t i h Sultan Sultan Mehmed
kendisine hoca tyin etmitir. frat- zek ve ihatas ile tamnm M e h m e d tarafindan sarayda tesis edilen
^ Tdaft, iddetli anca ile bir meseleyi halle almak demektir. Kelmclardan t m a m G a s a l ! (Tehaft'l-felstfe) isimli eseriyle ilimde akb esas tutan i b n Sina'ya itiraz ile akl ile her eyin llemiyeceini beyan etmi. Bu itirazmdan yz sene sonra Endltl b n R d TehafiU't-tehaft isimli eserinde m a m Cazalt'nin mtalasna itiraz ederek akl ile imandan, akim stn oldu una beyan ile t b n Sina'y mfidafaa etmitir, tte Fatih Sultan Mehmed, bu iki zt mtaladan hangisinin doru olacam H o c a - z d e e A l a d d i n - i Tusi'ye sorarak bn hususta birer eser yazmalarm emeylediinden H o c a - z d e drt ayda, Alflddin-i T u s t ise alu ayda birer eser yazarak t m a m G a z a l i ' nin mtalasna itirak etmilerdir.
DN V E H U K U K
SAHADA
YETEN
LM ADAMLARI
231
ktphanedeki
kymeth
eserlerden
istifade
ederek
zamannn
birinei snf hmleri arasmda yer almtr. Pdiahm emriyle tale besinden Tokat'h mehur M o l l a L t f i vastasiyle A l i K u u'dan riyaziye tahsd etmitir. X V I . asrda yetimi olan hmlerin ou S i n a n Paa'mn talebelerindendir. . ^ > U ^ Tazarrut isindi eseri mehurdur; bu eseriyle edebiyatmzm nesr-i mrsel tarzmda yazanlannm banda gelmektedir. Fkha, tefsire dair baz eserleri vardr. e y h b n V e f a ' y a intisab vard. Uj"^! :jT^t Tezkiret'l-evliya isimh gzel bir telifi de vardr. Gedik Ahmed Paa'mn azlinden sonra vezir-i azamda olmutur. 891 H . (1486 M.) 'de vefat ederek Eyb'e veya Gehbolu'ya defheddmitir. AUfiddin Ali
KOKU
^^^^ ve
Maverannehr taraflarmdan olup takriben hkmdarlardan Ulu
800 H . (1397 M.) tarihlerinde domutur. Hey'et riyaziye mtehasss
Bey'in(Vefat 853 H . = 1 4 4 9 M.) Doancs M e h m e d ' i n olu olduu iin Kuu lakabiyle mehurdur. Din ihmleri Semerkand hm lerinden, hey'et ve riyaziyeyi de K a d - z d e - i R u m e bizzat Ulu Bey'den grm ve K a d - z d e ' n i n veya Zc-i Grgn denen lmuden sonra Bey zcinin Zic-i llhan Ulu
ikmalinde hizmeti gridmtr. Velinmeti ve hocas U l u Bey'in, olu A b d l l t i f tarafndan kath zerine Akkoyunlu hkmdar U z u n H a s a n pdiahm yanma gelerek hrmet grm ve sonra onun tarafmdan elilikle F a t i h S u l t a n M e h m e d ' e gnderilmi ve daha sonra aesiyle beraber IstanbU'a gelmitir. Alddin Ali K u u Ayasofya Sahn- seman mder-
rishklerinde bulunarak 23 evval 877 (23 (Mart 1473)'de tekad edmi ve 879 aban (1474 Arahk)'da vefat ederek Eyb'e deaolunmutur. Riyaziye ve hey'ette mtehasss olup ^JuA IUj Risale-i Muhammediyye ve Risale-i Fethiyye bunlardandr; fakat asd hre tine sebep olan Zic-i Grgnt'ye yazm olduu erhtir. A h Kuu, yeni ek kyafet ve elbiselerin ihdasmda vezir-i zam M a h m u d P a a e beraber messir telvih haiyesi vardr. olmutur*. Riyaziye fikhtan ve hey'ete dair eserlerinden baka tefsir, sarf e usul-
* MrTnevarih
(amdanl-ede),
matbu cilt, . 463.
232
Mdim Lfitf limlerdendir. gibi riyaziyeyi
Tokat'h. Sahn- Tazarrut de A l i
olup seman
XV.
asr
sonlarnda yapm Paa'nm
yetimi, mtefekkir yetitirmehendeseden
mderrislii Sinan
sahibi
lerindendir. Akl ve naldi ihmlerde deerh bir ahsiyet olduu Kuu'dan renmitir : ^ ILI ^^.jT Ta^^f'l-mezbah isindi eseri vardr. Y z kadar dme dair mevzuat isindi telifi ve bundan baka meaniden miftah erhine, Nesefi'nin akaid erhine haiyeleri ve dier bir hayh risaleleri grlyor. Serbest fikirU atak olmasmdan dolay mutaassp ule madan hasm olan H a t i p - z d e e Molla tzari'nin gadirlerine urayarak 900 H . (1495 M.) 'de ehiden vefat etmitir*. M&Bjfei-mUe AMarahman Amasya'h olup irfan sahibi adam yetitirmesini ve mstaidleri himaye etmeyi det edinmi olan deerh hmlerdendir. t b n rind-merep Cellddin-i ve uyank fikirh idi. Kemal'i, II. B a y e mehur
zid'e tamtarak yetimesinde m olmutur. Taassubtan uzak, Tebriz'e jlJI ^ giderek Devvant'den okumutur, J>r Cz' Mecma'l-fetva
ismiyle vermi olduu fetvalan havi eserinden baka kelmdan mevakf erhi haiyesi, fsy^^ l-yetecezza risalesi, m-i kelmm mkU meselelerinin halline dair bir tehfi ve dier eserleri vardr. RumeU KazaskerUinde bulunmu ve 922 H . (1516 M.)'de vefat etmitir. Y a v u z yed-zde'nin Sultan S e l i m bu deerh Umi kaybet tiinden dolay mteessir olmutur. Usanda air olan M e y yedi Iiin ctlik bir ktphanesi vard.
X V I . ASRDA YETIMI OLAN BELLI - BAL ILIMLER Mflftfi Ali nnn be Zembilli hakinasl Ali asrdaki mtefekkir eyhuhslmlardan olan bu zat, halkm kendisinden istedii fetvalan zemkoyup hallederek yine diye zembih penceresin
den sarktarak iade ettiinden dolay tstanbul halk tarafmdan Efendi mehurdur. Yksek seciyesi ve Yavuz sebebiyle her snfa kendisini sevdirmiti.
^ " T o k a t l Lfitfi, Deryay- ilimdir ve b n Kemal'in staddr. Hasndlar, ilhad isnat edicek teftiine Pdih Hatip-zdeyi memur kdd; halbuki hasudun biri Hatip-zftde idi" Mr'i't-tevarih (banimann cilt), . 475.
D l N V E H U K U K t S A H A D A Y E T E N LM A D A M L A R I
233
S u l t a n S e l i m gibi gazapk fakat insafl bir pdih bile onun eOzn dinlemitir. slm hukuku olan fikhta mtebahhir idi. Fetvalarm havi drt sene muhtart admda bir eseri vardr. p yirmi ahlftkve etmitir. I I . Bayezid adma dih (II. Bayezid, I . Selim, I . Sleyman) zamanlarmda eyhuhslmhk
dan bir eseri vardr. 932 H . (1526 M.) tarihinde vefat ederek Zeyrek Mektebi yanma defiedilmitir. Tekkesi mnevverlerin Vefa'ya matesip idi. mtefekkirlerin toplant mahalh olan eyh M u s l i h u d d i n t b n
ki Kemal A h - Zamanm tetebbu ve telife hasretmi ve mte med enueddin ^^vvi mevzularda byk, kk yz eser ve risale kaleme alm olan t b n K e m a l ' i n babasnm ad S l e y m a n ve dedesinin ad da K e m a l lim Tokat'h M o l l a Abdurrahman Paa'dr. Mehur L t f i ' d e n okumu ve M e y y e d - z d e
E f e n d i ' d e n himaye grmtr. Tefsir, hadis, Hoca-
fikh, usul-i fikh, tarih, lgat, edebiyata dair eserler yaznutr. Bu eserlerinden otuz alts iki cilt halinde baslmtr. zde'nin tehaft isimh eserine talikat yazmtr. I I . B a y e z i d ' i n emriyle mehur Osmanh Tarihini kaleme almtr ki mhim bir vekayinmedir. t b n K e m a l mderrislikten sonra kazasker olmu ve Mft A l i C e m a l i E f e n d i ' n i n vefat zerine eyhlislm olup 942 H . (1536 M.)'de vefat ederek Edimekap haricine Buhar tekkesi ya nma defiedilmitir. Vefat Mekke'de duyulunca selt- gaip khnmtr. lim ve fazUetinin ykseklii ve geni mikyasta hretinin yaylmas dolaysiyle ins ve cinin mfts demek olan ( ^ ' J** mfti's-sakakyn) unvam verilmitir.
Atnfl Hayrtsddin H
-^"P
debiyatmda,
tefsir
hadis
ve
kelmda Hzr Rumi olduu Atuf
hakkiyle ihtisas sahibi olan H a y r e d d i n Merzi/onludur. Riyaziyeci Kad-zde-i ithaf f etmi
toruna K u t b d d i n de'den ders
M e h m e d ile mehur Bursal H o c a - z II. Bayezid'e Ravzu'l-esnan tedbir-i shhati*l-eb-
grmtr.
iU-l if jJS j jb^VI a^jj
dan adh tbbi bir eseri vardr. On be kadar telifi olan 948 H . (1541 M.)'de vefat etmitir.
234
OSMANLI D E V L E T i N i N i L M t Y E
TEKILATI
Knoh zde
Devrinin en yksek limlerinden olup sparta*bdiT. Babas E m r u l l a h E f e n d i de ulemadan medreselerini yaptr olup kaddklarda bulunmutur. Kanuni Sultan
Sieyman, camiiyle beraber Sleymaniye
dktan sonra zamanm deerli limlerini buraya mderris tyin ettii srada K n a l - z d e de ilk olarak buradaki drt medreseden birisine mderris olmutur. Mebur K t i p e l e b i Kmab-zde hakkmda "Uame-i Rum ve dehre bir gelenlerdendir,, demektedir. Mverrih l i de "sa olsa idi E b u s s u u d ayarnda byk bir ah siyet olurdu" demekte ve akayk zeylini yazan Nev-zde ihtiAl derin iken A t y de "Ser Defter-i Ulema" diye tavsif K n a l - z d e tefsir, hads, fkh, felsefe ve etmektedirler. riyaziyede
sasiyle hret bulmutur. hretine sebep olan A h l k - larma mtalasn yazmak deti idi. Arap edebiyatna vukufu Risale-i vefat etmitir. e 973 H . seneleri arasmda (1563 - 1565 M.) am kads
adm verdii eseridir ve baslmtr. Okuduu eserlerin kenarkalemiyye adiyle yazd risalede gridyor. 971
Tokprl zde ^**"<'"'^-"^n isimh eseriyle yksek ilmi kudAhmed Isamddin retini gstermi olan T a k p r l - z d e , Kmalzde ve ereflendiren Mustafa, muhakkik Yavuz Ebussuud Efender Babas gibi X V I . asn hmlerdendir. Muslihuddin Isamddin
Sultan
Selim'in hocas idi.
A h m e d , tefsir, kelm ve edebiyatta tercme-i hallerini havi Arapa etmitir. Tefsir, hadis, kelm, dair eserleri vardr. akayk- Ahmed Isamddin
mtehassst. X I V . ve X V . Numaniye'yi mean e tehf
asrlarla ve ksmen X V I . asrda yetimi olan hm ve eyhlerin akayk- gramer, Numaniye ve mantka
Mevzuat'l-ulm kaddma kadar
Trkeye tercme edderek basdmlardr. Efendi stanbul ykselmi, gzleri grmez olduundan 961 H . (1554 M.)'de tekad edderek 968 Receb CeUl-zAde SaUh Efendi (1561 Nisan)'inde vefat etmitir. Kanun Sultan Sleyman za-
Tosyal'dii.
mamnda Reis'l-kttap ve uzun
seneler Nianc Cell-zde
olan mehur hm ve mtefekkir
M u s t a f a Bey'in kardeidir. Tarih, kelm, fkh ve belgate dair on drt kadar eseri olan Salih Efendi, t b n K e m a l ve Kanun'nin
DN V E H U K U K S A H A D A Y E T E N LM A D A M L A R I
235
hocas H a y r e d d i n E f e n d i ' d e n ders grm mderrishk ve ka dlkta bulunmutur. Salih E f e n d i , Msr kadhmdan sonra stanbul'a gelerek Camii) yanmdaki evinde ederek Nianc Eyp'te biraderinin camiinin (Nianc
tetebbuatla ve eser yazmakla son demlerini geirmi ve birade rinden iki sene evvel 973 H . (1565 M.) 'de vefat Camii haziresine defnedilmitir. K a n u n i S u l t a n hikayt tercmesi ^ ile Tarih-i (Budin), Fetihnme-i Rodos, Msr- Cedid, Sleyman'm Budun
olu B a y e z i d ' i n emriyle Farsadan Trkeye evirdii Cami'lTarih-i Muhanme, Kitab'l-muhtasar
gibi tarihe ait eserleri olup divam, mneat mecmuas kelm ve fikha dair haiyeleri vardr. Geni hal tercmesi Belleten (Say 87)de yaynland. Ebnasnd XXVI. asn ereflendiren byk olduu iin madt hmlerin soDireklibel kullan
Mehmed Efendi nuncusudur. Geddi, skilip kynden mtr. Babas e y h
kazasmm
lakabm
Y a v s ' d r ; kendisi Eyp'te
babasmm tek
kesinde domutur. M e y y e d - z d e ve sonra da i b n K e m a l ' d e n okudu.Mderrislik, kadlk ve kazaskerhk etti ve 954H.(1545M.)'de eyhlislm tyin edildi. Vefatma kadar otuz sene hibir siyasi ie karmadan mevkiini muhafaza etti. Bunun eyhulislmhma kadar bu makama gelenlerin dereceleri kazaskerlerden
aa iken S u l t a n S l e y m a n ' a takdim etmi olduu (JX>1 j U j JiJl T ^ l l i l > Jl pUl rad'lakh's-sehm il mezye'l-Kur'ani'lazim) isimh tefsirinden dolay o tarihe kadar yz ake olan eyhlislm yevmiyesi be yz akeye k anlarak kazaskerlerle beraber oldu. Tefsirinin bakiyyesini de takdim edince yevmiyesi alt yz akeye ykselerek hem maddi hem mnevi kazaskerlere tefevvuk etti. Arap edebiyatmdaki vukuf ve ihatasm Arap airleri tasdik etmilerdir. E b u s s u u d ' u n tefsiri, Xe;$a/(Zemaher) ve Beyzavi tefsirlerinden sonra nc gelmektedir. Mecmualarda
1 oljljjl Ittddin II. Avft'nin Bu eseri Salih Bayezid'in j vlUlS^Ll eseri Cami'l-hikyt ve Lmiu'r-rivayt, namna kaleme Cemaalnmtr. tarafla brahim
olup N i z a m l m l k
Efendi'den evvel I I . Murad'm emriyle t b n A r a p a h ve olu ehzade Mehmed'in emriyle air N e c a t i asr limlerinden Nazir
nndan da Trkeye evrilmitir. X V I I I .
Efendi de (VefaU 1188 H . - 1774 M.) Cami'l-hiky&t tercme etmi(tir.
236
OSMANLI D E V L E T N l N L M Y E T E K L A T I
bir hayh fetvaa grlyor. lmiye mesleinde yeniUkler mtr. Emiri araziyi er' kanunlarla telif etmitir.
yap
Kanun
S u l t a n S l e y m a n ' n vefatma yazm olduu Arapa mersiyesi en nefis Arapa iirlerindendir. 982 H . (1574 M.)'de vefat ederek Eyp'te mektebinin bahesine defneddmitir.
XV.
VE XV.
ASRLARDA
GELEN BAZ
LIMLER
X V I I . asrda bir asr evvelki hmler deerinde mdekkik, muhakkik hm dendecek kadar yksek ulema yoktu; fakat kalem sahibi, mni hmler daha oktu. Deerh ulema yetimesinde her halde medreselerden akl dimlerin kelm, riyaziye ve felsefenin kalkmasmn da byk tesiri olduu phesizdi. Bundan baka ksm- mahsusta grid ve daha aada gridecei zere baka sebepler de vard. Bununla beraber bu asrda yetimi olan bir iki zat zikredip geeceiz. Bu X V I I . asrda B e r g a m a l b r a h i m (vefat 1014 H . = 1605 M . , T a k p r l - z d e M e h m e d K e m a l e d d i n E f e n d i (Vefat 1030 H . = 1 6 2 1 M . ) , A l t p a r m a k M e h m e d E f e n d i (Ve fat 1 0 3 3 H . = I 6 2 7 M . ) , A y M e h m e d E f e n d i (Vefat 1061 H . = 1651 M.), Ktahyah H b r A l i E f e n d i (Vefat 1080 H . = 1669 M.)'den sonra. K e f e l i E b ' l - B e k a E y p (Vefat 1094 H . = usul- fkhda 1683 M . ) . Bunlardan A y i M e h m e d , fkh ve fikhda ihtisas sahibi idder. X V I I I . yzydda bir asr evvelkine nazaran daha deerh
H b r A l t E f e n d i kh ve kelmda ve E b ' l - B e k a da lgat ve
baz ilim adamlanmn yetimi olduklarm grmekteyiz. Bu hu susta D a m a d A l i P a a , D a m a d b r a h i m P a a ve H e k i m o l u A l i P a a gibi ihm sahiplerini ve mstaidleri himaye eden sadr- zamlarm tesirleri vardr ki bunlardan mehurlarm isim leriyle aaya yazyorum : Kazasker A b d l b a k i A r i f E f e n d i (Vefat 1125 H . = 1 7 I 3 M . ) fkh, kelm ve akaidde yksek bir lim olup ayn zamanda iirde musiki e talik yazda da stat idi. Haltercmesi Belleten, s. 85, dedir. Hersek sancamn merkezi olan Mostar kasabasmdan M u s t a f a E f e n d i (VefaU 1119 H . = 1707 M.) usul- fduh, mantdc,
DNI V E H U K U K SAHADA Y E T I E N ILIM A D A M L A R
237
feriz, dab, meni ve saireye dair gerek mstakil ve gerek erh ve haiyeleri havi yirmi be eser yazmtr. shak H o c a s i A h m e d E f e n d i (Vefat 1120 H . = 1 7 0 8 M.) Mukaddimeti'l-edeb isimh ese Allme Zemaheri'nin v''^' kelm, mantk, hendese, risale, erh ve haiyeleri
rini tercme etmekle hret bulmutur. Bundan baka tefsir, akaid ve muhazarata ve hey'ete dair vardr. Mukaddimet'l-edeb tercmesi
ehemmiyetine binaen baslmtr. Yanyal H o c a E s a d E f e n d i (Vefat 1143 H . = 1 7 3 0 M.) Nevehirli
bu asrm mtefekkir hmlerinden olup medrese ihmleriyle kalmyarak felsefe ve msbet ilimlerle de uram ve Damad ibrahim P a a ' n m emriyle fizikten kitdb's-semaniye Aristo'nun
isimh eserinin kitabm aym zamanda
erhetmek suretiyle Arapa olarak kaleme almtr. Bundan baka E s a d E f e n d i i b n S i n a ' n m ^ i / a isimh mehur eserim de tercme ettii gibi felsefeden *J\y.'ill * ^ Hikmet'l-irakiyye'yi de erhetmitir. Kelm, mantk vesaireye dair eserleri vardr. Mara'h S a a k l - z d e M e h m e d E f e n d i (Vefat 1145 H . = 1732 M.) tefsir, kelm, mantk, feriz ve meni ve mnazaraya dair eserler yazmtr. Medreselerdeki haiye tedrisine itiraz ederek klsik eserler tehf ve tedris edilmesini tavsiye eden ( ^jiti\ Tenibil'l-ulm) adh bir eseri de vardr.
A z i z M a h m u d H d a y i E f e n d i torunlarmdan skdarl M e h m e d E m i n E f e n d i (Vefat 1149 H . = 1736 M.) Usul-i fikh, fikh, akaid, kelm, kavid, hesap vesaireye Hesaptan vW; Bahiye'yi adh mehur erh ettii dair eserler telif gibi A y n i ' n i n etmitir.
Â tkd'l-cman Trkeye evirmitir.
tarihinin birinci cildini de
C a r u l l a h V e l i d d i n E f e n d i (Vefat 1151 H . = 1738 M.) tefsir, hadis, ilim-i kraat, hey'et, mantk ve meniye dair risale, erh ve haiyeleri vard. K a z o v a h A h m e d E f e n d i (Vefat 1 1 6 3 H . = 1 7 5 0 M.) tefsir ve akaide dair erh ve haiyeleri vardr; nakli ilimlerde bilgi sahibi idi; mutasavvflara aleyhtarhiyle mehurdur. A s n n m en yksek medrese hmi olup zamanmda bir ikincisi yoktu; ilmine marur olmakla beraber hakk teslim ederdi. vardr. Fatih'te medresesi ve ktphanesi
238
tzmir'h khtan
( ' ^ ^ j '
M e h m e d b. V e l i (Vefat 1165 H . = 1752 M.) f Mir'at) isindi esere haiye yazdmdan dolay Mir*at
muhaii
diye mehurdur. Tefsirden B e y z a v ' n i n bir ksmma
haiyesi, fdohtan Ebah erhi, kelmdan Zbdet-i ilm-i kelm ve bunlardan baka akaid, mantk, kavaid vesair eserleri vardr. Mir'at haiyesi basdmtr. Abdullah H i l m i (Vefat 1167 H . = 1 7 5 3 M.) YusuJ-zde
diye mehurdur; tefsir hads ve dm-i kraatte muasrlannm en kudrethlerindendi. Elh be adet eserinin on sekizi tefsir, hads ve Um-i kraate dairdir. Buhar'yi otuz cUt zerine erhettii gibi Sahih-i Mslim'i de yarma kadar yedi cdt olarak erh eylemitir. M e h m e d A k k i r m a n (Vefat 1174 H . = 1 7 6 0 M.) Mekke-i Mkerreme kads iken vefat eden bu zatm Iklil'l-teracim adh eski felsefe ve hikmetten bahseden bir eseri e tefsir ve hadise dair erhleri ve Mevzuat'l-ulm risalesi ve dier telifleri de vardr. Zemaher'nin zerine erhetmitir. Eb Hadim eserleriyle Said H d i m i (Vefat 1176 H . = 1 7 6 2 M.) Tefsir, lmi hadis, hretine fkh binaen I . Konya'ma dair Mahmud Fatiha kasabasmdandr. mehurdur. ve akaide cam'nde Jljlfl Etvak'z-zeheb adl eserini yz makale
tarafmdan stanbul'a, davet olunarak Ayasofya dirle kardanmtr.
suresini tefsir etmi ve tstanbul hmleri tarafmdan byk tak N a z i r b r a h i m E f e n d i (Vefat 1188 H . = 1774 M.) hem hm ve hem a r i f bir zattr; hads, tasavvuf, tarih, ahlk ve feraize dair deerh eserler yazmtr. C e m a l d d i n Avfi'nin mteaddit tercmeleri olan CJ[J}^-\ ^ U - Cmi'l-hikyat'm evirmitir. Gelenbev smail Efendi (Vefat 1205 H . = 1 7 9 1 M.) hikmet, mantk ve daba dair bir hayh eserinden baka en yksek ihtisas riyaziye ve hendesededir. Mantktan <l)Uy Burhan ve hik metten li-^hr Cell haiyesi bunundur. Msbet ilimlerden en deerh eseri logaritma lyU erhini havi v ^Lj^l J J ' A Cedavil 'l-ensab e Hesab'l-ksur ve JLJ>\JLI < - > ^ KittA'l-merasd'dj. bu da Trkeye
Bunlardan evvelkisi riyaziyt- kadimeye tatbik iin kaleme ahn mtr. Hendeseden Adl-i msellest e Ceyb ve Mukantara Risalesi ve dier riyazi eserleri vardr.
D t N l V E H U K U K SAHADA Y E T E N LM A D A M L A R I
239
Palabyk
Mehmed
Efendi
(Vefat X V I I I . asr sonla
nnda) felsefe ve riyaziyatta iistad
olup riyaziyede muasn olan
Gelenbevi'den daha stn imi. Eser yazmanu, fakat deerh talebeler yetitirmitir ki bunlardan birisi X I X . asrda felsefe, riyaziye, edebiyatta byk hreti E f e n d i merhumdur. Mft-zde Mehmed Efendi (Ayakl ktphane) An yz sene talya mftsnn olu olan M e h m e d E f e n d i , tam Ahmed olan K e t b u d a - z d e Arif
yaam 1212 H . (1796 M.) 'de vefat etmitir. Kazovah byk hm Efendi'nin vefatmdan sonra stanbul'da kendisi ayarmda hm bulunmadmdan bu hretini lmne kadar mu hafaza etmitir. Pek ok deerh lim yetitirmi olan M f t zde'nin talebelerinden birisi de G e l e n b e v dir. am ulemasndan mehur huzurunda M f t - z d e ile ilm kudretini itiraf Sefer tefevvuk diyesiyle istanbul'a gelerek K o c a yapt ilm ismail Ragp Efendi' ji^ ilmi onun Paa'nm Celli
mbahasede
etmitir. Maalesef eser yazmam ise de
ayakl ktphane lakab ilmi kudret ve ihatasna delildir.
ON
SEKIZINCI
BLM
LMYE MESLENN ISLHI H A K K I N D A MUHTELF TARHLERDEK EMR V E FERMANLAR

Osmanl devletinin mali, idar ve asker tekilt XVI.
asnn ikinci yansmdan az sonra tedrici surette bozulmaya bal yarak zaman zaman y a n m tedbirler ve *Li fiile kmyan emir ve fermanlarla slha teebbs edildii srada aym suretle bozul makta olan ilmiye tekilt da (medreseler, medrese ve kadlklar) slh edilmek istenilmitir. Ksm- mahsusunda grld zere usul zere medrese tah silini yapmadan rvet ve iltimas ile medreseden mezun olup m lzm olan danimendlerin bn halleri kudretsiz ve hamisiz medrese talebelerini de fena yollara sevketmitir. Bunun neticesi olarak Anadolu'daki medreselerin bir ksm talebelerinin kudretsiz ve hyakatsizleri bu X V I . asrm ikinci yansmda derslerini bra karak ekiyaha balamlar ve bu hal hkmeti epey mddet uratrm ve daha sonra Iran ve Avusturya ile devam eden ve uzun sren muharebeler sebebiyle softa ekaveti mhim bir gaile ekhni almtr. Bundan baka bir ksm mderrislerin de durumlan dikkate ayand. Herhangi bir suretle hyakath, hyakatsiz mderrishe gemi olanlarm okluu sebebiyle bunlar mder rislik derecelerinin ykselmesi iin yanm veya yklm, ismi var fakat binas olmyan medreselere tyin edilmek suretiyle bir derece stn mderrishe geirilmilerdi. ite bu haller dolaysiyle hkmet ilmiye tarikim slh 2
iin baz emirler vermiye mecbur olmutu. Bu mnasebetle aban 985 (15 Ekim 1577)'de I I I . tedir Murad azama hitaben gnderilen bir fermanda aynen yle
tarafmdan vezir-i denilmek
"Hlen tark- ulemaya hayh ihtill nz olub Kanun- kadim-i Sultan Mehmed Gazi (Fatih) zamamndaki gibi gzetihb zamam1 Kanunnm-i Otnumi (E$ad Efmdi kitaplar), Nr. 2363.
tlmfy TtkiUl, 16
242
nuzda dahi aheen olmak muradm dr. imdi kanun gzetmemekle mderrisin ve talebe uglden kalmlardr; kuzt- askire muhkem tenbih olma ki mderrisin ve talebe tekm-i mddet-i rfiyye etme din, feragat ettrb har mansba sevk ettirmiyeler ve danimend ler dahi aa medreselerden ugl mikdarm etmedin mevliye aldrnuyalar; Kazaskerin marifeti olmadm kimesne kabul etmiyeler. akesi ve dersi olmayub "Ve bz mderrisler var imi ki
mcerred har mansba vesde olmak in tevcih olunurmu ve ol makuleler cemiyet eylemeyb ve ugl etmeyub zamanede ugl edenlere mzahim olurlar imi. 0 1 makule mderrisler r e f olunub min-bd arzolunmya. Velhasd menasb ehline sevkolunub dmi ve fazdeti olanlar ve mehret-i tmmesi olanlar terbiye olunub riayet oluna. Kimsenin dtimsiyle n-ehle mansb arzedilmiye. Bdelyevm bu vaz'a muhalefet ve emre mugayir ki vaz' ihyeler, zarar kenduleredir; bilmi olsunlar ve gzlerin asunlar; gelmi ve ge lecek kuzt- askire tenbih ve te'kiddir". XVI. asrm ikinci yansmdaki Divan- hmyun mhimme defterlerinde akavetlerinden sk sk bahseden softalarm slh hakkmda 28 Muharrem 987 ( 27 Mart 1 5 7 9 ) tarihh bir hkmn baz yerlerini yazmak suretiyle bu tarihte softalarm isyan mmtakalaiyle bunlar hakkmda bir fikir elde eddmek mmkndr*. Nifan I hmyun "Bundan akdem softa taifesi kendu hallerinde ve oMur ki tahsd ve itigallerinde olmamak, cemiyetler idh ok, yay ve sair alt- harh e kyler ve kasabalar basp Mslmanlarm kiminin taze oullarm cebren gelb, ahb gidib fi'-i eni eyleyb umumen ehl-i fesad olanlannm haklarmdan gelinmek iin mera ve kuzta ahkm- erife gnderilmiti. "Hlen tife-i mezburenin meli'nden redelfi'den emseddin Mevlna Mevlna H a s a n Mevlna S e f e r ve Aydn ve ve M u h y i d d i n ve Hamideli ebehlerinden Kocaeli darendegn Ru sancamdan Mevlan
sancamdan Mevlna H a s a n ve GeSaruhan sancamdan Mevlan Karaman'dan Mevlna V e -
sancamdan Mevlan Z a h i r d d i n ve ve Mentee sancamdan
Liv-i Tc&e'den Mevlna M u h y i d d i n ve vyet-i Hayreddin
*- Mhimme
gnderilmitir.
defteri, 31, . 143. Bu fermann
birer sureti asl softa eka-
veti olan Anadolu Beylerbeyisiyle
tanbul. Bursa ve Edime
Kadhklarma
LMYE
MESLENN
ISLAHI
HAKKINDA
243
l i y y d d i n ve Aliye'den Mevlna K a d r i ve Germiyo/'dan Mevlna Sefer ve Karesi sancandan Mevlna Muhyiddin der gh- muallma gelb tife-i mezburenin ekser kendu hallerinde ve ugllerinde olub kimesneye zarar ve ziyanlar yoiken baz ekiya ve cebele softa namma gezb fesad ve enaat etmekle cm lesine sirayet edb bu bahane ile nice talebe na-hak yere katlo lunub ve softa taifesini tutanlara dirhk vaadolunmutur deyu crm olmayub kendu hallerinde olanlan sancak beyleri svbadan ve gayrdar tutub balanm kesb ve geru ekiya ele gelmeyub mabeynde mazlumen telef olub ve akvam ve akrabalarma yataksm deyu ehl-i garaz taifesi yapmakla kendu halinde olan softa taifesi havfindan terk-i vatan edb tahsihnden kahb ve Mslmanlar evldlarm ihtiyaten mektebe vermez olub bu haller inkraz- ilme sebeb olmutur. "Eer tife-i mezburenin iyi olanlann kemakn uglde olub crm olanlarmm dahi imdiye dein vaki olan cerimi afv olunur ise ve her birimiz nakib olub danimend olduumuzda camebaha (elbise paras) iin biner ake verilmeyb nikabetle mlzm olursak her birimiz hemehrilerimizi gerei gibi zabtedb anun gibi birimizin hemehrileri fesad edecek olur ise on bir hemehriler ittifak edb bild- selsede olan imaretlere komayub ehl-i fesad bulub ele vermiye sa'y ve ikdam ederiz deyu taahhd eyledikleri arz olundukda tevif-i mezburenin hakkmda mezd-i merhametim zuhura getrb sene 987 Muharem'l-harammn gurresine gelince vaki olan cerimlerin afv edb b u nian- hmyunu verdim" Denildikten sonra bu on iki kiinin ylda bir kere sancaklarma giderek softalarm ekavetlerine mni olmalan ve dinlemiyenlerin ele getrlmeleri iin sancakbeyi, voyvoda, zuama ve erbab- tmar ve sair il erlerinin bu nakiblere yardm ederek eka veti olanlarm elde edilmeleri emrolunmutur. m Mehmed'in ihniye slhatma ^'^^^^n M e h m e d ' i n emriyle mevhden mrekkep heyet, ilmiye snfmn slh hakkmda tesbit larmda olarak (1598 Nisan) Pdiha takdim ederek
dair olan kanonu ettikleri bir lyihay 1006 Ramazanmn iptidabunun aynen tatbikine dair iradesini almlar ve bu lyiha kanun Kazaskerlere bildirilerek tatbiki emrolunmutur i. Kanunnme Nr,
^ fir Efendi kitaplar (Sleymaniye

1004,
Ktphanesi),
s. 7 9 .
244
OSMANLI D E V L E T N l N i L M l Y E T E K I L A T I
"Rumeli Kazaskerine hkm ki. Bir mukaddemeden sonra bu nian- hmyun verdim ve byrdm ki vusul bulddtta evvel krk ake medreseden mzul mderrislerden bir ehl-i ihm tyin olunub hareket murad eden softa ve gayn varub andan bir ders okuyub mstaid id malm olduktan sonra yedine tezkire verb
badehu danimend olub
yirmi ve yirmi be ve otuz ake medreselerde ay ve hri med reselerde be ay olub ve iki ve medreseye hareket-i misiUye edb ve dhd medreselerinde alt ay olub zikrolunan medariste iki seneyi tekmil etmeyince ve sahihe vech-i meruh zere hareket ettii sabit olub yedine tezkire verilmeyince semniye'ye olmya. "Ve semaniye ve mafevkinde olan mevah, min-bd vasd
dani
mend emrinde taharri edb hcreden ziyade danimend olmya ve bu nbette ve bundan sonra midzm olanlarm ekh yazhp hfzolunmak gerek; hlen midmezette olanlar gelb ekllerin yazdrub yedine tezkire almaymca midzemet etmeye ve menasdta olanlar f-mbd mlzemete geldike yazda. Zira bir midzm fevt oldukta baz ehl-i tezvir kendu ismi ve babas ismi veyahut mcerret kendu ismi muvafk olmakla tarika duhl edb hde etmiye kadir olmaya. *'Ve baz eirra vyette karar edemeyb gelb danimend olub ihmden b-behre olmala mevah hizmetlerinde dahi olamayub birer tarkle bahe (bostanc oca baheleri) ve frm (saray frmlan) ve kz amban hocas olub nbette bu tarkle yz krk nefer midzm kaydolunmu; be, alt nefer kimesne olagelmitir. Bu bahta dahi ihtimam olunub altm (963) senesinde mteveffa Abdurrahman nbetinde ka nefer kimesne midzm olmular ise yine ol miktar ahnub ziyade alnmaya; onlar dahi hoca olduktan sonra kazaskerinden tezkire alub ismi ruznameye "Haremeyn-i muhteremeyn'den gaynda terif kaydoluna. olmaya ve
kenar medreselerinden midzm alnmaya, meer kadimden almugelmi ola ve elh ake medreselerden mud ahnmaya, meer sahibi vezir-i zam olub hayatta ola. V e min-bd mevtadan (yani vefat etmi bir mderrisin talebelerinden) dd nbetlik mlzm
dani
mend ahnub maadas tevzi oluna (yani mderrislere verile).
LMYE
MESLENN
ISLAHI
HAKKINDA
245
"Ve baz mevalinin filndan mtekaid deyu bir emr-i itibar ile nice mlzm abnur. sd ne ise ol balde ka mlzm verirse yine ol miktan almub ziyade abnmaya. "Ve min-bd kuzt, el'de mderris olmya ve kasabat kad larndan yerinde mevleviyyet bkm verilenlerin mlzm alnmya; nihayet sair kasabat kadlan gibi mddet-i rfiyye itibar olmya, ol erefe bu denlu riayet kfidir, lle'1-n olanlar bu vehile olub min-bd kimesneye ol itibar olunmaya. "Kenarda iki terakki ve iel'de bir terakki memnu ola ve i medreseleri krk akeye vannca iki yd medreseye mutasarrf ola lar; ve baz ismi mevcud resm mdum medaris bi'l-klhyye merf olmaa mecal yoktur. On ve on iki yd mukaddem kazaskerlerde *ij sika ve mtemed ve mseUem'1-kidl olanlar vere geldikleri medaris verilb maadas r e f oluna; zira baz kimesneler gelb iel'den m derris namna olub terakki de fari olub elh, altm ake kad olur, bu tarkle tafra edb zaman- kahlde meuasb- celdeye vsd olmulann nihayeti yok imi, min-bd olmaya. "Ve krk ake medreseye vannca mzuller bir matlabta cem olduklannda birisinin fazdet-i bhiresi olur ise rey kazaskerindir; ve eer zamana nazar olunursa azdde takaddm ve sebak mukayyed olmayub midzemette takaddme itibar oluna; zira b lda zikrolunduu gibi bazdan bir tarikle az zamanda bir, iki matlaba vasd olub kat'- neye gadr olmaz. "Ve yeni midzm seneyi tekmd etmeyince mansb ve rilmeye ve ake verb mansb alan kuztm ake de aldklan mehur ve mtevater ibret olur. "Ve kaza kaddar iki sene tamam mansblanna mutasamf olalar ve bdd- kasiye de baz medaris olub midzmin kabd etmemekle baz ecnibe verdb ve terakki olunub olcak sebeb-i azd ola ki gayra mcib-i
paye eder ve bazs medariste eskiyb
batice hareket eder, zikrolunan (mlzemete) tibar olub kimes
badehu birer
tarikle gelb midzmm tarkine duhl edb mensb- dmiyyeye vsd olurlar. Bu cihetten ok kimesne bi-gayr- tark bebremend olur; min-bd ol makule medaris cihat ruznmesi'ne ol tarkden midzmin beynine duhl olunmaya. "Ve baz kimesneler ehremininden veya zevayitten bir ka ake ulufe peyda edb edna midbese de mlzm olub emed-i kaydolunub
246
OSMANLI D E V L E T N l N L M Y E T E K L A T I
bedd ve ahd- bade gelince medaris bekleyb yoliyle midzm olanlara muzabim olur. Bu kaide mevali-zdelere gaynda cari olmaya. "Ve min-bd ruznmelerde iaret oluna ki bu cihetten ve etraf hazinelerinden dfeye mutasamf olanlardan ve yenieri ve sipahi ve topu ve kalafat ve gayndan midzm ahnmaya, zira bunlann ulufeleri cnd akesidir, tarikle alkas yoktur. Zikro lunan taifelerden ehl-i ihm olanlar mevah-i izam hizmetlerinde olub tarikleriyle midzm olalar ve tarik-i mezkre de midzm olanlara imtihansz mansb verilmediinden verilmiye; gayn ulufelerine hkm verilb ol tibar de mansb mesel on ake mahsustur,
ulufesi olana yirmi be ve yirmi be akesi olana otuz e mansb verilmeye; zira bu mnanm fesad zahirdir ki zikrolunan taifeden birer tarikle otuz ve krk akeye mutasamf adamlar vardr; ol itibar olunur ise ihtidadan krk ake ve eUi de mansb verilmek iktiza eder; ol bb mnsed olub saire verild zere verile. "Ve bir matlab'ta tarik-i mezkrdan ve bahe hocahklanndan midzm olanlar e mevah-i izam hizmetlerinde midzm olanlar cemolundukta tark de midzm olanlar bir y d takdim oluna. "Ve baz kimesneler ehl-i ilim ve mstaidz deyu midzm olmasm rica etmekle ol
bahta hatt- hmyun sdr olur ise ol
asdlar nbet olmaymca midzm olduklarma rzay- hmyunum yoktur, ol mtemedler mstahik ve mstaid olduklan takdircedir. Tekrar arz olunub nbet te'hir oluna. "Ve hl
paye mderrisleri ve dahi aadar beyninde dani-
mendsizlik ayb olmala danimendi olmyanlar levm-i akrandan ve belki tabakalarda azhnden havf edb bir alay cah danimend edinmekle tarika bu cihetten kUi halel gelmitir; imdi mderrise, danimendsizlik ayb dedir ve belki ayb olan ch danimend tutmaktr. " M i n - b d mderrisler danimend emrinde tamam taharri edb mstahik ve mstaid olanlan danimend edinb ch olanlan emrime muhahf danimend edinmekten be-gayet ictinab ve ih tiraz oluna ve bu emr-i lzm'l-inkiyadm min-bd mukarrer tutub ve bu hkm-i hmyunumu hfz eyhyesiu ki sen ve senden sonra gelen kazaskerim daima mazmun- hmyun e amel edb asl ve kat'a hfma cevaz gsterilmiye. Tahriren f i ev-i ehr-i Ramazan, sene 1006."
LMYE
MESLENN
ISLAHI
HAKKINDA
247
Medrese ve mderris nizammm bozukluunu ve buna kar alman tedbirleri gsteren bu ferman bir mddet sonra tatbikten kalarak eski bozukluk ziyadesiyle devam etmitir ki bunu mehur K o i Bey'in I V . M u r a d ' a takdim etmi olduu lphasmdan anlamaktayz. Koi B e y eski devirlerdeki ulema ile kendi zamammn ara
sndaki farklar ve Osmanh hkmdarlannm ulemaya kar olan hrmet ve riayetlerini beyan ettikten sonra medreselerin bozuk luu hakkmda u malmat vermektedir i. "Hlen tarik-i ihm dahi fevkalhad mtegayyir olmutur ve aralarnda cari olan kanun-i kadim tenezzl bulmutur. Mukad dema bir talib-i ihm danimend olmak murad eylese ulemadan birisi mteharrik olub evvel ondan mahre dersi okuyub istidad ve hyakatini mahede ettikten sonra mderrisinden birine gn derirdi. Ondan birine, ondan birine byle byle harite ve dahilde ve sahnda nice mddet danimend olub badehu murad ettii yerde karar edb yolu geldikte mlzm olub ruznme-i hmyun'A nam yazlrd. Yolu geldikte sahn dnimendlerinin eskileri - k demleri- ki mudlerdir her birine birer tetimme tyin olmub onda sakin olan suhtegn taifesine ifade-i ulm ederlerdi. "1003 (1594) tarihine gelince sahn muidlerinin imdiki m derrisler kadar vaka ve itibar var idi ve danimend olub nice zaman medariste itigal-i ilm etmeyince mlzm yazlmazd. V e kimse kimsenin icazetsiz danimendin almazd ve tark-i ihm fev kalhad pk ve mazbut idi. 0 1 sebebten ilerinde cahil ve ecnebi olmayub her biri yolu e gelmekle eer kuzt ve eer mderri sinden cmlesi im ve dini mkemmel rz ve vakar sahibi adamlar olub mderrishi hahnde m-i erife ve mansb hahnde din ve devlete istikamet e hizmet edb ibduUaha nef-i mahz olurdu. "Nihayetl-emr 1003 tarihinden beru bu intizam bozulub E f e n d i bir ka defa
mukaddema eyhuhslm olan S u n u l l a h
bi-vech mzul olub ve kazaskerler dahi tiz tiz mzul olmala yerine gelen azU havfina db vkely- devlet e mdaraya muhta olub huzur- hmyunda hak sz sylemekten kadar ve her kesin riayet-i batrma mukayyed oldular. ^ Kofi Bey Rialeri, 1277 aenesindeddti bask, s. 10.
248
OSMANLI DEVLETlNN LMYE TEKLATI

"Metaneti olan m'min-i kmil azlinden dahi korkmayub aleyh
kelm- hakk syler. S u n u l l a h
E f e n d i rahmetuUahi
bir ka defa mzd olmuken yine kelm- hakk syleyb emr-i din ve devlette kat'iyyen msamaha etmediler idi. 01 sadr m samaha yeti deddir; riayet mahalh deildir. Giderek her mas
lahata hatr karmakla ve her emirde msamaha olunmakla

n-mstahaklara hadden ziyade mansblar verdmek iktiza edb kanun-i kadm bozuldu. Kazaskerler dahi zaman- kaUlde b-vech mzul olmagila i lerinden tama ve haris olanlar zaman- mansb frsat ve frsat ganimet bdb menasbm ekserin rvet de n-ehle verir oldular ve midzemetler dahi yolu de olmayub satdmaa balyal voyvoda ve suba ktibleri ve avm- nstan niceleri be, on bin ake de mlzm olub
badehu zaman- kahlde mderris ve kad olub
sahn- ihm cehele ile dolub iyi ve kem belrsz oldu. Ekseriya zulm ve teaddi edb nm- ulemay keide kdan o makule ce hele ve ecnebderdir; yoksa tark-i dme hizmet etmi ve yolu de gelmi ulema ha ki haktan udl i d e . . . *'Bu abd-i fakir stanbul'a, geldiimde eeri ulema-i izam
imdiki gibi badem ve haem esbab deddi. Lkin bir mderris dderi yoldan gese halk- lem ikbal-i tam ve kll
tazim ve ih
tiram ederlerdi. Irz ve vekarlan kemalde idi, her biri halk naza nnda mctehid mesabesinde muazzez ve mkerrem idi. Menasb- dmiyye efaatle verdmek reva deddir; ^ 1 lem kangisi ise ona gerektir. Tark-i kazada medar ihmdir. Sinn ve sl ve haseb ve neseb deddir; seccade-i eriat hm ve dd olanlara gerektir. Medreseler dahi dekayk-i dmiyye istihracma kadir olan lara gerektir; bir cahd mcerred eskidir deyu bir hme takdim inde't-tahkik cevrdir...
"Amma cmlenin mebdei, midzemettir; yle ki mevah m

lzemeti satmayalar ve her birisi midzemeti erbab- istihkaka vereler, tarik-i ihm zaman-i kallde muntazam gahb olur. "Ve terifi midzemetler dahi ok verilr oldu, arpalklar, vazifeler olur ehl n-ehle
hadis oldu. Birine arpalk veyahut vazife olsa teriften
nice midzm yazalar ve her maddede midzemet kanundan zi yade olunur oldu.
L M Y E MESLENN I S L A H I H A K K I N D A
249
"Bu asrda diyaneti ve emaneti olmyan nice kazaskerler gn gn midzemetler yazub ruznme-i hmyunu doldurdular ve nicelerine terakkder edb bir, iki ydda bir yeni midzm yz elhye karddar; ol cihetten kuzt ahvali muhtel ve mevve olub aralannda mzahame kemahnde olmakla bir kad iki yd midzemet de mansba nad olmaz oldu; fakr- faka canlanna geti, her biri sd mertebesine vard; bir mansb ksa on be, yirmi adam tahb olur, birine verihcek maadas teh kalur; bunlara bir tedarik gridmezse halleri diger-gn olur bunun tedariki mid zemet zabtiyle olur, kanundan ziyade ki midzemet verilmeye ve erbab- istihkaktan gayns aimmya. "Kaza ahvaliyle takajryd ehemm-i mhimmattandr; gayet hor ve zeHl olmulardr; bir suba ve bir hara ikayetiyle manBiblan bakalarma verihyor; b-sebeb niceleri azlolunur; arzlan dinlenmez oldu; gadrine muttali olunduktan sonra cezas verilmek gerektir...." Ktip e l e b i kendi zamanmdaki daha dorusu XVII. asr balarmdan tibaren medreselerdeki tedris hayatndan bahs ile mspet ihmlerin ehemnyetini anlatt srada "sadr- evvelde yani tslmiyetin ilk zamanlannda meneddmi olan baz eylere takdarak bundan maksad ne olduunu anlamadan sonraki devir lerde eski zihniyette devam edddiini beyan ettikten sonra F a t i h S u l t a n M e h m e d medaris-i semniyyeyi bina edib kanun zere ugl oluna deyu vakfiyesinde Haiye-i tecrid ve erh-i mevakf derslerini tyin etmiti; sonra gelenler bu dersler felsefiyyattr deyu kaldnb hidaye ve ekmel derslerini okutmay makul grd ve yalnz iktiza-i n-makul olmala ne felsefiyyat ve ne hidaye ve ekmel kald; bununla Rum'da (Trkiye'de) sk-i dme kesad gelb ehh inkraza karib oldu" dedikten sonra, hendese bden bir fetva sa hibi de hendese bilmiyen fetva sahibi ve keza corafya ve kozmografya bden bir mfessir arasmda* bir mukayese yaparak kad^ K t i p elebi, mfessir allme K a d Beyzav'nin (Jjl< Uja! Ve'l-kamere kademfthn menzil) yeti tefsirinde aym her menzile nzuln bir vakitte olarak gsterdiine itiraz ederek bmun bazen gece yansmda bir menzden dierine ve bazen bir gecede iki menzile hareket ettiini ve her menzil takriben on derece hadd-i muayyen olduunu ve kamerin seyri bu suretle bazen on bir ve bazen on beg derecede bulunduunu ve bunlarm aslm bilmek iin de heyet (Kozmorafya) bilmek cabettiim beyan ediyor.
250
OSMANLI D E V L E T t N N L M Y E TEKLTI
larn
mutlak
surette
riyaziye,
corafya
ve hey'et bilmeleriuin
zarur olduunu beyan etmektedir i. I. Ahmed zamamnda Celliler temizlendikten sonra 1018 tamim edilmi olan uzun bir
Recep (1609 Kasm)
tarihiyle
adalet fermanmda adaleti temsil edecek olan kaddardan ac ac ikyet eddmektedir. Bu fermanda dikkate ayan ve ibret aimmas cabeden baz ksmlar aaya naklederek o tarihte halkm mruz kald ackh durum hakkmda bir fikir verebiliriz. " . . . siz ki kaddarsz, nahiyelernz niblernze dtizama ve rb bir canibten siz ve bir canihten nibnz voyvodular de mtte fik olub karye be-karye gezb rey (kyl) ve berynm mft ve meccanen koyun ve kuzu ve tavuk ve ya ve bal ve arpa ve saman ve odun ve otlaklarm ekb alduunuzdan mada her kasaba ve Yine K t i p elebi aym mfessirin aedd-i takender hakkmdaki mtalasm da tenkid eyliyor ( Ol**^' cAi Beyne's-seddeyn) yetinin tefsirinde K a d Bey zav'nin mabeyn-i dbal demekle bunun Ermeniye ve Azerbaycan olarak tefsir edildiini bu doru olmayb dorusunu bilmek isteyenlerin corafya fennini bil meleri lzm geldiini sylyor (Mizan'l-Hakk, a. 10, 11). Kp elebi (j^'5 /ljUtl J jJ-' l > Mizan'l-hakk fi IhtiyariHehakk ) isimli eserinde ( S. 9) bir kimse boyu, eni ve derinlii drt zira bir kuyu kazdrmak istese ve bunu sekiz akeye pazarlk etse kuyu, boyu eni derin lii iki zira' bir kuyu kazarak drt ake taleb eylese arada kan para ihtiltaa halletmek iin kaddan fetva istenilse hendese bilmeyen mft bunun yansm yani drt akeye hkmeder; hendese bilen mft ise hakk bir ake dir diye fetva verir; nk iki zira kuyu drt zira kuyunun sekizde biridir" demektedir. Yine K t i p elebi (âd-i mhendia ihgayr mhertdia A>fcmdr) bahkh yazsiyle u iki misali veriyor. Bir kimse tuli ve arz yz zira' olmak zere bir tarlay hara bey' edib teslim mahallinde tuli ve arz altar zira' iki tarla verdi. Aralarnda ^jr niza' vaki olub bir kadya vardlar ki hendese bilmezdi; hakk budur deyu hkmeyledi; sonra bir kad-i mhendis bulub dvay dinlettiler, msf hakkdr dedi; hak dahi budur. Bunlarm aslm bilmek murad eden riyariyyat gmye heves eyUye" diye tavsiyelerde bulunmakta ve bu suretle medre selerde heyet, rizaziye ve corafya tahsilinin ehemm olduunu beyan etmek tedir (S. 10). K t i p elebi eyhlislm B a h a t Efendi'den("Tulfitt'-ems mine'I-magrib) heyet kaidesine tatbik olunur mu? AlU ay gndz, alU ay gece olduu yerde be vakit namaz nice kdnr ve nice oru tutulur. Mekke'den gayn yerde cihat- erbaa kble olur mu ?" diye sual sormu. eyhlislm bunlardan birisine, o da yanh olarak, cevap vermi, dier ikisini cevaplandmnamtr; nk Mft efendi corafya ve heyetten bihaberdi.
L M Y E MESLENN ISLAHI H A K K I N D A
251
karyeye
karib geldnzde
yeni
makbereleri
sayub,
defter
edb badehu mahalhne varub bunlar ne zamanda fevt olmu lardr ve bmlarm metrukt nice oldu? Ne iin bize haber eylemedin ? Ve bizden izin almadan defneylediniz deyu taaddi edb ve kefereden mrd olanlardan bir ka kuru almaymca defne izin vermeyb ekserinin veresesinden sagr ve sagre ve gaib ve gaibe olmayub cmle hzr ve kibar (byk yata) olub ksmet taleb eylemezler iken cebren mteveffanm muhallefatm yazub iki yz ake deer esvab bin ve bin be yz ake pahaya tutub ksmet bahanesiyle beendnz esvab ekb alub ve sizden mukaddem kad olanlar bir defa ksmet eyled mteveffa in ksmet ol mam ve baz esvab gizleyb
rsum ksmna gadreylemisiz

ve voyvodalar
tekrar ksmet lzmdr deyu ksmet edb
la mttefik olub bil-emr kasaba kasaba karye be-karye b-gnah Mslmanlar tefti edb maldar olanlara sen mal bulmusun ve Celh sende ok ake ve esvab komu deyu ahzettirb ve hin-i teftite Mslmanlar iyi kimesnelerdir dediklerin a y n ve b-namaz dediklerin ayn ve bu kimse yabandan gelmitir bilmeyiz ve yara mazln grmedik dediklerin ayn ferden ferda sicledb ve bir birine kefil verb tekrar sicilledb her birinden birer, ikier kuru sicili ve hccet akesi ve muhzr ve hizmetkr akesi aldktan sonra kefilnme akesi deyu voyvodalara klli ake aldurub ve maldar kimsenenin olanca maln ehnden almak in siclde th met-i sabkas mukayyiddir deyu zaleme
taifesinin ehne suret-i sicili
verb ve fesad sabit olanlardan rvet almala fesadlarma mte allik olan mevadd sicilden karub sahb ve dindar kimesnedir deyu ehne hccet verb ve mfhs ve medyun olan mltezim lerden bir ka kuru ve altm almala mtemevvil ve maldar ki mesneleri b-haber iken mltezime kefil yazub ehne hccet verb . . . . Rey ve beryya nice tekhfler edb emr-i erifte ne vehile ferman olunmutur diyenleri emre imtisal eylemedi deyu sicilleyleyb hakkmdan gelmek lzmdr deyu zaleme taifesine ahzettriib klli malm alub ve aldnb ve istediiniz kariyenin hanesini mcerred celb ve ahz iin defter-i cedide muhahf ziyade yazub cebren ona gre hane akesi cem edb bunun emsah env- zulm ve teaddi eylediiniz mesm-i hmyunum o l m u t u r . . . . tmdi kuzt ve nvvb, rey ve beryya zulm ve teaddi eyledikleri iin azl ile ve nefy-i beled olmala konulmayub er'i ile gerei gibi
252
haklanndan gelinmek lzm gelmitir denildikten sonra bundan byle drst hareket eylemeleri emrolunmutur,,. Bu, mufassal adalet fermanmm kaddara dair olan ve bir ksmm kaydettiimiz satrlar Celhler zamannda halkn hem bu akilerden ve hem de kad ve nib ve voyvodalardan ektiklerini gstermektedir. IV. Murad'm Bu hususta istikran ve mehmaemken zaleme ve mtegaUibelere mhim tesiri kar adaleti temin iin Vezir-i zam K u y u c u M u r a d iddeth hareketin P a a de daha sonra gsterdikleri Fakat dmiye
gridmtr.
tekdt gayretlere ramen yine dzelememi, kad ve niblerin ou vazifelerini s-i istimal ederek eith bahanelerle halk szdrmalannm nne gedememitir. Yine bu Hezarfen hususta X V I I I . asrm l-i Osman) ortalannda yaam J J U l ^J.a^ eserinde isindi olan Tel Hseyin Efendi, ( l ^ JT
his'l-beyan fi Kavanin-i
mderris
ler ve kaddar hakkmda unlan yazyor : "Pdihlara lzmdr ki ulema zmresini muazzez ve mker rem tuta; fakir'l-hal olanlanna vezif ve atyy diri buyurmyalar ve ilerinden fazd ve kmil perhizkr ve muttaki olanlarm mmtaz kdub mteerri ve muttaki olanlara irlerinden ziyade riayet eyhyeler ve mahfice bi-garez adamlar ile herkesin ahvahni tecesss ettrb ol makulelere srrecikler gndermekle hatrlarm ele alub saire dahi iyihe rabet hasd ola. Mddet-i medideden beri mzul ve mstehiklere kimseye danmadan mertebesi olan mansb de behremend klma. Zira zamanede mehadim zmresi riayet olunub bir nice ehl-i ihm paymal olub ayakta kalmtr; zamanede ise okumak yazmak vadileri bdklliyye metruk ol mutur ve ekser ulema meradan fark olunmaz; kazaskerler gayet dindar ve perhizkr ve ehl-i ilim adamlar gerektir; geri bazs ehl-i ihm olur; lkin medyun olduklan iin kazasker olduklan gibi kazalan bey'i min-mezid edb ve dyun de olan add mi eyhyecektir? kazaya vasd Ehl-i hizmetten hane basma onar, on
beer ake almaymca hizmet tevzi eylemez. Hara ve avanzc kadya murad zere vericek (yani rvet verince) rey zerine yklenir; kad zulme nza vermese ehl-i rf teaddiye kabd olmazlar yine fesad kuzt tarafndandr. "mdi pdih kazasker ahvalini tecesss edb baz kimesnelere ihyanen mahfi ake ile kadlk aldrh bdeh kim etmi ise
LMYE
MESLENN
ISLAHI
HAKKINDA
253
yzletirp cezaena gre ceza eyliye. Kadlk ahkm- er'iyye icras iin iken hl halk malm ne yzden almya ve adi dd de mehur olanlan vakti geldi deyu azl eylemeyb ibka buyuralar, sairi dahi an grb iydie heves edeler ve kaddar kesret-i zaman tevkiyet de medyun ve zar ve ser-gerdan gezerler kh medd kasra urarlar; anm gibderi mansba vasd oldukta sabra mecal mi kalur; a kurt gibi reayaya saldrrlar... Zahmi rey zerine tasallut eylemek kurtlar koyun srsne sahvermektir..."
Yine X V I I . asr ortalannda X V I I I . asnn ilk yansma kadar kazalara kad olacaklarm oalmalarma mebni kazasker bu kadlklar e ve drde blerek verip bundan baka bazdan md detlerini doldurmadan azlolunarak yerleri dtimas ve rica de dier lerine verihr olmutu. Bundan dolay bir kazaya kad tyin edden zat mddetini tamam doldurmadan azlolunmas ihtimahni gznne alarak ve kazasker dairesine senelerce midzemeti d nerek paraya olan ihtiyac dolayisiyle vazifesini s-i istimal eylemiye mecbur olurdu. lerinde mrtekip olmyanlar ender idi. 1141 H . (1728 M.) senesinde kaza kadhklarmm kdem sra siyle iki sene mddetle verilerek azh mucip hali gridmedike azledilmemeleri ve midzemet tarihi ayn olardann tyinleri hahnde imtihan yapdarak muvaffak olanlarm kadda tyin olunmalan hakkmda bir kanun kardarak - k i eskiden beri mevcut olup tat bikten kalm olan kanunun tekidi demekti- bunun kazaskerlerin ruznmelerine kaydeddmesi emrolunmutu *. Yine bu kanun mucibince mevah de kad ve naiplerin er' hccet, arz, sicd ve mrasele ve nikh akdi ve azad kd (Itk nme) miras taksimi gibi er' muamelelerin her birisine tyin olunan rsumdan baka gerek avanz, nzl, cizye ve valilere ait imdadiye-i hasariyye ve sejeriyye ve sair tekliften bir ake hde almyacaklard. ...
Mderrislere
..
Kitabnuzm
sekizinci
blmnde
medreselerin
gelince
bozulmas ksmmda ve ayn blmn ba taranndaki kanunda gridd zere mderrisliklerin de
bozularak medreselerin mhim bir ksm eldiyetleri kfi olmyan

^ Raid tarihi, zeyli eUhi-zde, s. 46, tene 1141.
254
mderrisler eUnde kalm ise de bu messeseler adaleti tevzi edecek olan kaddk messesesi gibi er' ve hukuk ilerle megul dmdan zararlar kaddara nisbetle daha ehven idi. Medreselerin slh hakknda zaman zaman fermanlar tamim eddmi ise de dtimas ve himaye yznden bu emirler tatbik eddmiyerek yolsuzluk devam etmitir. Bu snfn slh hakknda emirler I I I . h m e d zamanmda da ( X V I I I . asnn dk yans) baz cidd tutulmutur. Bu i iin I . M a h m u d iffet ve ehhyetine vkf olduu Ana dolu Kazaskeri M ur t e z a Efendi'ye Rumeh Kazaskerlii pa yesi vermesini mtaakp onu eyhuhslm tyin e d e r e k d m i y e sm fnm slh hakkmda Vezir-i zam vastasiyle kendisine bir hatt- hmyun gndermitir (1163 H . = 1 7 5 0 M . ) . S u l t a n Mahmud' un bizzat kaleme ahp gnderdii bu hatt- hmyunda mlzemet ve mderrishk yolunun bozularak dtimas ve himaye ile ehhyetsiz kimselerin mderris olduklan ve dim yolunun bu gibderden temiz lenerek medreselere ehlinin tyin eddmesi emreddmitir*. olma
verdmi ise de bu hususta I . M a h m u d devrinde slh ii daha
^ S e y y i d M r t e z a E f e n d i , II. Mustafa'nn mehur maktul, Erzurumlu S e y y i d F e y z u l l a h Efendi'nin oludur. ' Sen ki Vezir-i zam ve vekil-i mutlakmsm
eyhulislnu
olan demay- lmm el-yevm mert olan tarikat- resmiyyelerinin fi'l-ael vaz' ve tertibi, ehl-i ilmi, na-ehlden tefrik ve talebe-i ulmu tekml-i mevadd- fnna has ve tevike mebni iken ahd- karibten ber bazen kesret-i ufaa ve bazen terahm ve faat ve rica zuhuri, meayih- islmiyye duacdanmm adem-i itinalarm mcib ve bu halet dahi talib-i medrese ve mlzemet olanlann ihtiday duhl lerinde gerei gibi tenkih ve temyiz olunmalarm mstevcib olduu cihetten ukde-i nizam muhal ve kaide-i intizam muhtel olduu sem'i hmyunuma lhik olmam medar- iftihar- din-i mbin olan byle bir tarik-i mergbun peziry- ihtilli bir trl caiz olmadma binaen fi-mbad bu mhim hatre meayih-i islmiyye dilerim taraflanndan fevka'l-gaye dikkat ve n-ehle ve na-mstahikka medrese ve belki mlzemet verilmeyb "Lji! vl.liL.'illjjA; ol 01" mantuk- erifine riayet eylemeleri iin hassaten eref-yfte-i sudur olan hatt- hmyun- diyanet-mekunum mahalline kayd ve hfzolunub mazmun- itaatmakrunu il maallah muteber ve dstr'lamel tutula" (tzzi Tarihi, varak 28, sen 1163).
LMIYE MESLENN
ISLAHI
HAKKINDA
255
jjj
gjjjm
Yukandan beri ferman ve
grdmz
zere
mteaddit yle
MmmnnJiri
kanunlara
ramen
dzelmek
ilmiye slhat hakkmda grlm ve
dursun X Y I I I . asr sonlarma kadar daba bozuk olarak devam eden hak ve adalet ilerinin bilhas sa 111. ele aimmas dier asker slhat gibi zarur hkmdar Selim 1203 H . (1789 M.) 'de
olmasm mtaakp dmiye slhatm da n safta tutmu ve elsunun on birinei gn kendi riyasetinde olarak sadaret kayma kam. eyhlislm, ba*, Reislkttap, mansup ve mzul Kazaskerler de Defterdar, Sekbanvekilleri ocak ihtiyarlan dier
baz devlet ricahni tophyarak evvelce kaleme aldrd slhat lyihasm rikb Reislkttabma okutturduktan sonra bu hususta mecliste hazr olanlann mtalalarm sormutur. O tarihte Anadolu Kazaskeri bulunan H a m i d i - z d e tafa mzakerenin sonunda eyhuhslm Efendi'ye : " Efendi, kuzt ve nvvb hususlan ve mezahmlerinin refi senden matlbumdur", dedikten sonra dier hususlan da cabedenlere tenbih ederek mkerreren ictimalar akdiyle yapdacak slhat bir karara balamalarm emreylemitir. Fdhakika eyhuhslm konamda mteaddit defalar akdebulunan M e h m e d Mus Kmil
Efendi'den tibaren bazdannm mtalalarm dinlemi ve
dden meclislerde kaddara idar ilere vah ve asker slhata dair kararlar verilmi ve kaddara taallk eden slhat hakkmdaki karar zerine Rumeh ve Anadolu kazaskerlerine hitaben ferman gndermitir *. Bu fermanda kaddarla naiplerin halka yaptddan fenalklarn kaldrlmas ve kaza idaresinin dd bir ekd almas beyan edddikten sonra :
^ Bu 1789 tarihinde Rusya ve Avusturya e olan 1787 seferi devam etmekte olduundan gerek vezir-i zam ve gerek yenieri aas muharebede ol duklarmdan devlet merkerinde Sadr- zam vekih olan sadaret kaymakam ve yenieri aas vekUi olarak da sekbanba bulunuyorlard. ^ Edip Efendi tarihi (tkinci ksm), s. 19 (Rumeli Kazaskeri Y a h y a Tevfik ve Anadolu Kazaskeri M e h m e d E m i n Efendilere hitaben olan ferman sureti); Cevda tarihi, e. IV, s.291.
256
1 Arpalk ve maietlerin iltizam suretiyle naiplere maktan verilmiyerek emanet tarikiyle ve bete bir cret mukabilinde ehliyetli ve insafh naiplere verilmesi. 2 Anadolu ve Rumeh kaddanndan ihtiyar ve hastahkh olanlardan maadasmn kazalarm naiplere vermiyerek bizzat kaddklanna gitmeleri. 3 Kadlklara, hizmetkr, cebele makulesinden hi kimse tyin eddmiyerek imtihansz olarak kad tyin olunmamas.
4 Hi bir surette halka zulm ve eziyet yapdmamas ve yapanlann isimlerinin kad defterinden silinerek hakkmdan gehnip yerine mnasibinin tyin edilmesi emrolunmutur. lmiye slhatmda muvaffakiyet elde etmek istiyen I I I .
S e l i m , eyhuhslmla azimh ve cerbezeh, drst birisini getirmek istediinden dk meveret gn mtalasm beenerek be buuk ay evvel Rumeh Kazaskerhi payesini vermi olduu H a m i d zde Mustafa Efendi'yi getirdi (28 Muharrem 1204 = 17 Ekim 1789). Babas zamanmda saraydaki vaizlar dolaysiyle
Hamidi-zde'yi tanyordu. H a m i d i - z d e de deerh ve faal bir zat idiyse de asrlardan beri biraz daha bozdarak devam eden dmiye mesleim cezri bir hareket de slha kalkmt; bi bir suretle kimseyi dinlemiyerek faahyete geti; icraatma engel olmalan ihtimaline ve duyduu dedi-kodulara mebni selefi olan baz eyhuhslmlarla kazaskerleri birer bahane de stanbul'dan kartarak arpahklanna yollad i. Bunun byle ulu-orta hareketi sebebiyle sinmi olan tstanbul ulemas kendisini ykmak iin onun kk bir sarsdmasm bekhyorlard; bmdan baka H a m i d i - z d e sert ve drst harekt de de devlet erknm kendisinden uzaklatrmt; bu sradaki baz icraat ve K e e c i - z d e (Sahb MoUa) hakkmdaki sahabet yoUu muamelesinden dolay S u l t a n nihayet aleyhtar Sadr- zam Koca olmasmdan dolay S e l i m de muber olmutu, Paa'mn bir da kendisine buuk sene sonra Yusuf tyininden
^ H a m i d i - z d e , eyhuUglm mzullerinden D U t t - z d e M e h m e d Arif, M f t - z d e A h m e d , M e h m e d K m i l EfendUeri Ktahya, Ankara ve Kegan taraflarma srgn ettirmiti. Hatt S u l t a n S e l i m bu zatlann stan bul'dan karlmalarm muvafik bulmamakla beraber eyhulislmm istiklline halel vermemei kabul etmiti (Cevdet, e. V, t. lOS).
L M Y E MESLENN ISLHI H A K K I N D A
257
azlonunarak Manisa'da ikamete memur edildi (8 Recep 1205 = 13 Mart 1791). Hamid-zde'den Efendi ikinci defa sonra Drri-zde olmutu. Mehmed Yeni Arif eyhuhslm eyhuhslm,
ilmiye slhat hakkmda pdiha bir ariza takdim etmi ve bu arza kabul olunarak 1207 aban (1793 Nisan)'da hatt- hmayunu havi bir fermanla eyhhslma iade olunmutur i. Bu slhat fermanmn hulsas yledir *. 1 G^rek Rumeh ve gerek Anadolu kaddanmn bazdannm cebele gruhundan olmalar hasebiyle er' ahkma vukufsuzluklarmdan dolay verdikleri hkmlerin gayr- er'i olduu. 2 Kaddar bulunduklan kazalarm ayan ve erkniyle olan dvalan mtegallibenin arzulan gibi faslederek hakk iptal eyle dikleri. 3 Devletin devam d ve hakka dayandmdan kazalara gnderdecek kaddarm, hm, hkme kadir ve dd olmalan. 4 Bundan dolay arpalk ve maiet esbab efendderin gn derdikleri naiplerinin bu evsaf haiz rilmesi. 5 Hkimlerden kndan gehnmesi. 6 Arpalk sahipleri veya menasp erbabnm kazalann birisinin zulm ve teaddisi duyulacak olmalarma ehemmiyet ve
olursa kadlktan tardeddmekle kalmyarak aym zamanda hak
tahammidlerinden fazla ehriyye ve hara almamalan; aksi halde hem arpalk ve mansp sahiplerinin ve hem naiplerin tedip olunacaklan. 7 Kadlklara efaat ve rica e bir hayh ehhyetsiz kimesnelerin girip otuz krk senede vardabdecek (sitte) rtbesini elde
^ Bu hususa dair hatt- hmyun: Semahatl Efendi Dimiz, F-mhd bu vehile amel ve hareket ve U-maaallak Tel dstur'l-amel tutula; bir vakitte hUfmdan kemal-i mertebe mcanebet olunmak zere ijbu emr-i erifi iktiza iden mahallere kayd ve daima nezaret eyliyesiz, her vehile icra ve infaz sizden matlb- kat'i-i hnemdir (Hatt- Hmyun vesikalar sandk 23, evrak Nr. 1). * Trk Tarih Encmeninden Trk Tarih Kurumuna devrolunan kitaplardan 10 numaral mecmua.
timly TfkiUU, 17
258
etmeleriyle kadlardan ve ulemadan pek oklannm geride kalarak madur oldddar. 8 Kaddarm mevcudu be, alt bin olup bunlarm bir nizama balanmas cabeylediinden kazaskerleriyle kazasker
badema
mansp vermek usulnn Rumeh ve Anadolu
tahdidi de eyhuhslmlarm ve
bdfl
mazUerinin ikier ve stanbul kadd-
mdan mzullerin birer kii iin mansp vermeleri ve bu suretle fazla mansp verdmesinin tahdidi. 9 mtihansz mlssemet verilmemesi ve imtihansz kad tyin olunmamas. 10 Rtbesinin stnde menasba ve hevaya kayt e
kat'- meratip ettirilmemesi ve ayda bir olan kazasker divan larnda herkes rtbeleri derecesinde yer almas ve hi bir kimesneye rica ve efaat ile mansp verilmemesi *. Kaddar hakkmdaki bu kanun n olunduktan bir mddet sonra 1208 Cemaziyelevvel ortalarmda (1793 Aralk) bir hatt- hmyunla evvelki kanuna ilveler yapdmtr. Mansp muvakkt ve mutasarrf olan kaddarm Kazasker divammn gaynda menasp ve heva de terfi edememeleri emro lunmutur; nk bu gibder kazaskerler vastasiyle bulunduklan rtbelerinin bir derece ykseini elde ederek m almakta idder. Bu yeni hatt- hmyunla Rumeh ve Anadolu kazalanna tyin edden bu kaddara kazaskerler tarafmdan bir st rtbe veril memesi ve bu gibilere verilen bir st rtbeye itibar olunamyaca ve mevcut kanuna katiyyen riayet olunmas emrolunmutur. 1209 evval sonlan tarihh (1795 Mays) bir hkmle kaddar kanununa yeni maddeler dve edilmitir. Bu son hkmde 1207 ve 1208 dmiye slahtmdan bahsedddikten sonra buna aadaki maddeler eklenmitir*: 1 Kaddardan birisi tyin olununca isim benzerhi dola yisiyle yksek dereceh kaddklan elde etmek suretiyle vukua gelecek hekrhklan nlemek iin tevcih ktlarma babalannm isimleriyle hretleri ve vilyetlerinin kaydolunmas ve ederinde
1 Baveklet Arivi, sandtk 23, evrak Nr. i ; vak'anvis Hal Bey tarili.
L M Y E MESLENN ISLHI H A K K I N D A
259
bulunan bir evvelki kadda ait tevcih kdna (falan mansba tyin olundu) diye erh verilerek mhrlenmesi*. 2 Kazasker divanmda ismini hde yazamyacak kadar
cahil olan kimselerin kad olduklan grlp bu gibilerin ahkm- er'iyyeyi infaz edemiyecekleri ve m veremiyecekleri tabi te lkki edderek memuriyet bundan sonra kazalara tyin edecek istidalarma kaddann kendi
istemek
zere
verdikleri
bizzat
lerinin imza atmalan ve bakalanna imza attrmamalan ve aksi halde hem imza attranm ve hem imza atamn cezalandrdmalan. 3 Vilyetlerden gelen hccet ve mlann er' kanunlara mutabk olmyanlannm tatbik edilmemeleri. 4 Gerek mevah ve gerek dier kaddarm
naip
kdlanmhasta
yarak bizzat kadhklarma gitmeleri ve yalmz ihtiyar ve olanlarm istisnalan. 5 Arpalk ve maietlere (ihtiyarhk ve hastalk
sebebiyle) tarafmdan
naip
tyin olunmak lzm
gehnce
naip
eyhuhslm
gridmedike tyin olunmamas. 6 Rumeh ve Anadolu muhzirlerinden maadasmm kapu
kethdalan olmamas. 1 eyhlislm D r r i - z d e olan hkmde yle deniUyor : Mehmed Arif Efendi'ye gnderilmi
"... ecnibten ehas makuleleri fevt olan kudemy- kuzatm menasblan imza ktlarmm ismi ismine mutabk olduu halde bir takrib celb Ue bU-esas tarike duhl ve otuz senede kat' ve ihraz olunmayacak rtbelere defaten evrak- mrde ile sahtekrh irtikb ederek vusUeri mesm olmaktan ni H-mbaad Rumeli ve Anadolu kazaskerleri ihtimam ve dikkat Ue tark-i kuzau bu makule memnnttan olan nesneden himayet ve syanet birle Tevcihat divanlarnda (Kazasker lerin ayda bir yaptklar divan) eraf-i kuzattan zevi'l-tU>aT ve ser-levhateyn-i yemin-yesar (ksm- mahsusunda grld zere sitte kaddarmdan olup kazaskerlerin samda ve solunda oturan tahtaba denUen mavir kaddar) ve muhzrn- msinn ve ihtiyar huzurlarnda evrak-i mrde Ue sahte duhl-i tark-i kaza eden ehasm sahtekrhklan alenen sabit oldukta yedlerinden ktlar ahz ve Uga ve ruznme-i kuzattan yerlerin bek ve imha ve (tezkerehane) tbir olunan yevm-i mahutta deten matlablarmda (tyin sra defterinde) yazdan erbb- menasbtan mesel nebaht rtbesinde bir mansbtan mnfas salise rtbesinde bir mansba yazlm olan kimseneyi de'b-i kadim zere nebaht rtbesinden tashih-i tarik eyleyb kimin defatirinde mansb oldun ve tevcih kdm mevcud mu? diyerek sair istiknahmuktaziyesUe ve ecvibe iradiyle tas hih ve tahkUt eylemek" (Baveklet Arivi, sandk 23).
260
7 Yetimlerin paralannm muhafazas ehliyet ve istikamete muhta olmakla imtihanla ehhyeti zahir olan kimselerden maada smn tyin olunmamas ve hiyaneti olanlann tedip olunmalan. 8 Yetimlerin mallan vasinin eline verilmiyerek Bedestene konulmas ve yetimin ebeveyninden intikal eden menzil, akar ve vakfn mahkeme vastasiyle yeni kanunlar konmutur. eyhlislm M u s t a f a i r E f e n d i zamanmda 1213 Recep ay ortalanndaki (1798 Ocak) yeni bir kanunla evvelki hkmler tekit olunmak suretiyle kadlara ait kanunlann tatbikine miyetle devam olunmutur eyhuhslm kad yetitirmek zere Merep-zde Arif Efendi zamanmda ehem ehhyeth Nvvab) Daha sonra 1270 H . (1857 M.)'de (Muallimhne-i bakasna fera olunmas. Bundan baka yine bu sene btn evkafm slhna dair baz
Sleymaniye'de
ismiyle bir mektep admtr.
Medreseler
Sultan III. Selim,
mderrislerin
ehhyetli ol
malarma ve imtihansz takip ile kontrol ettirmitir. mi olduu beyaz
rs verilmemesine dair eyhhslma gnder
dikkath davranarak dier slhatta olduu gibi bunu da bizzat B u hususta zerine (re'sen) hatt- hmyun, Pdiahm
bu husustaki takibatm gstermektedir : "Semahatl Efendi dimiz, Mlzm- bi'l-medrese olan ulemay imtihan eyhyesiz; lkin tark-i tedrisin nizamna dair bundan akdem sdr olan hatt- hmyunum mazmunu kemakn ve dstur'l-amel tutulub bir vecbe hilfma hareket olunmya; fmabaad rikb- hmyunuma telhis olunub hatt- hmymum sdr olmakszm hi bir ferde hri rsu ita olunmya; ve bu imtihanlarda l dersi okuyanlara rs verilb baki mstaidleri bakiyyet'l-imtihan tahrir olunalar ve vaktiyle aralk aralk bakiyyet'l-imtihan olanlara ve
kibar mevah-zdelerin mltehi (sakal sahvermileri) ve mstaidlerine bil-istizan hatt- hmyunumla rs verile ve bde'l-yevm rica ve efaat e asl rs vermiye ve tarik-i ihm-i erif bu veche gayet himayet ve n-ehlden syanet oluna*." ^ Baveklet Arivi, $andk 23. * Baveklet Arivi, sandk 42, Hatt-t Hmayun numaras 14.
ON
DOKUZUNCU
BLM
MDERRSLKLERLE K A D I L I K L A R H A K K I N D A BR CMAL
Bu kitapta ilmiye tekiltmm Osmanl devletindeki muhtelif safhalanm yani medrese, talehe ve mderrisleriyle okutulan eser leri, medreselerin ne suretle hozulduklarm, kaddklann er'i, hu kuk ve idar vazifeleriyle, derecelerini ve ne suretle bozulduunu, eyhuhslm, kazaskerlerle nakib'l-eraflara ait kndan muh telif blmler halinde gsterdik. imdi bu blmde mderrishk ve kaddk hakkndaki ksmlan ksaltarak bu bahsi kapayacaz. MderrisliUer Mderrishk rtbesi, mevleviyyet ve yolu olduundan bu rtbeye vsd kazaskerhk olmak bir
hayh malmata ve hyakate mtevakkf olduktan baka bunun balangc olan mlzemetin tahsih iin uzun zaman danimend olarak medreselerde okumak icabetmekte idi. Talebeden biri danimend olmak isterse ihtida ulemadan bir zata vanp Hri derslerini yani mukaddemt- ulmu rendikten sonra o zatn tavassut ve delaletiyle derecesi daha yksek mder rislerden birisine intisap e Dhd derslerini grp Sahn derslerine liyakat kesbederdi. Sahn medreselerine girebmek iin onun hsesi hkmnde olan medreselerde ders grmek ve mezun olmak lzmd; stanbul' da Dhd medreseleri hkmnde bu hse medreselerine en kdendi danimendler bu Tetimme medreselerinde ederlerdi. te bylece bir talebe medreseden medreseye yani Hri, Dhd ve Sahn derecelerine ykselerek ruhayet mezun ve midzm olarak aa dereceh bir medreseye mderris tyin olunmak zere ismini ruznme-i hmyun denen deftere kaydettirerek sra bekler ve zamam gelince mderrislik rsu verilerek bu ilk med reselerden birinin mderrishine tyin olunurdu. Msila-i hocalk Sahn veya Tetimme medreseleri denilirdi. Sahn medreselerindeki
262
te bu suretle mderris terfi ve terakki de Hriten Dbd mderrisliine, Sahn- seman mderrisliine veya o derecede itibar edden medreseye geerek kadda geenler mevah, kaz asker ve hatt talihi varsa eyhuhslm olurdu. K a n u n i S u l t a n S l e y m a n zamanmda Sleymaniye med reseleriyle Dr'l-hads yapddktan sonra mderrishk rtbesi Sahn- semanda kalmyarak Sahn de Sideymaniye adedinin artmas zerine mderrislik derecesi medreseleri
arasmda mderrishk dereceleri ihdas olundu; bu suretle mderris on ikiye kadar kardd. Bunlarda en aa dereceden bahyarak : tptida-i hri, Hareket-i hri, ptida-i dhil, Hareket-i dhil, Msda-i sahn, sahn- seman, tptida-i altml, Hareket-i altmh, Msda-i Sleymaniye, Hmise-i Sleymaniye, Sideymaniye (drt medrese) ve bir de Dr'l-hads dereceleri vcude geldi. Bir mderris evvel tptida-i hri rtbesiyle o derecede tibar olunan bir medresede mderrishk ettikten sonra bir yukan dere ceye kt zaman Hareket-i hri rtbesini ve sonra tptida-i dhil ve Hareket-i dhd rtbelerini alarak yksehrdi. Bu medrese derecelerinden Msda-i Sideymaniye de st tarafmdaki mderrislere (Kibar- Mderrisin) mderrislik (Dr'l-hads-i Sleymaniye) denihrdi. E n yksek
mderrishi idi.
Mderrisler, medreselerinde ders okutmakla mkellef idder, fakat takriben 1592 tarihinden tibaren medreselerde ders okutmak usul ksmen terkolundu ve medreseler derecelere aynlm oldu undan medresesi yanm veya ykdm oldumdan mcjrris tabii ders okutmaz, fakat sras gehnce bir derece terfi ile st dere cedeki mderrishe kar ve bu suretle itibari olarak yksehrdi; hatt mderris ismi defterde mevcut, fakat kendisi mevcut olmyan medresesinin nerede olduunu bilmedii olurdu. I I I . M e h m e d zamamndaki bir kanunla bu itibari ykselmeler kalduld ise de sonradan yine mebni baz devam etmiti. Mderris adedinin okluuna medreselerin dereceleri bir yksek itibar edderek
mderris yerinde terfi ederdi. Her nasdsa bir danimend tahsd edip midzemete
nail olarak
ehhyeti tahakkuk ettikten sonra mderrishk rsu alsa bde bu arada baz ulema, mevah, kazasker ve eyhuhslm evltlanna defaten Hri, Dhd ve hatt Sahn dereceleri verilmesi kanun ol-
MDERRSLKLERLE KADILAR HAKKINDA
263
duundan byk zorluklarla mderrislik rsu alan kimsesizler iin ykselmek kaps deta kapal idi. lerinden bir talih eseri olarak ykselmiye muvaffak olanlar varsa da adetleri pek azd i. Yukan derecedeki medreselerin adedi az olup aa dereceh medreselerde bulunanlar ok olduundan bir mderris bilhassa Hareket-i dhilden sonra bir derece yukanya kabilmek iin uzun zaman beklemek mecburiyetinde idi; bundan baka mderrisin ehhyeti meselesi de mhimdi; nk medreselerin ounda pek mahdut malmath deta chil denecek derecede basit mder risler grlmt. Bu hal ikinci Merutiyetin ilmna kadar devam etmi, kud retli, malmatl ve mspet ilimlerle mcehhez mderris yetitirmek iin 1332 H . (1914 M.)'de merhum H a y r i Bey'in eybuhslmh zamamnda 4 J ^ l j l i Dr'l-hilje medreseleri add ise de mr az srd ve medreselerin ilgasiyle beraber bu messese de kapand. Koza TC eylet
kadbkUn
^ ^ ^ ^ kadlklan tyinleri kazaskerler tarafmdan
yapdiT ve muayyen mddet bir kazada kadhk

yapan zat mddetini doldurduktan sonra devlet def
merkezine gelerek kazaskerinin meclisine mlzemet edip tere kayd ohmup sra bekler ve
zaman gelince derecesi daha tercih edenlerden olurdu; cahiUerin ederinden mtegalhbe
yksek yine kaza kaddna gnderihrdi. Bunlar medresede oku yup mderrislie gemeden miyenlerden de tyider halkm ne ektiini tiimiz I. kadd fakat sonra bu kaddklar himaye, rvet de medrese tahsih gryapldndan bu tasavvur kolaydr. Hususiyle gstermektedir.
snfiyle ibirhi yapm olan kaddann ahvahni yukanda bahset h m e d ' i n adalet jerman
Yksek kadhk olan mevali snfna gehnce, bunlar da tyin edddii kaddkta bilfid bulunarak i grmek usul yani fiih hizmet aranmadmdan ve zaten bu kaddklara ok zaman mevahnin odlan kii-zdeler tyin edddiklerinden bunlar kadhklarma
* BT gn Kethda-zde Kazasker Sadk EfendVma konana grmek zere Kazasker e m s e d d i n M o l l a gelir. Sadk Efendi'nin H a m d i isminde kk yataki olunu grp bu mderris oldu mu diye babasna sormu: O da olmad deyince, e m s e d d i n E f e n d i derhal eyhlislma giderek mderrislik rsnnu alarak getirip vermitir {Kelhda-zde menakbt, . 86).
264
LMYE TEKLTI
kendileri gitmiyerek kadl
naip ismiyle birisine iltizama vererek
onu gnderirlerdi. Bubususta D ' O h s s o n unlan yazyor: " . . . Yksek hkimhkler (mevleviyyetler) heyet-i hkimenin en mmtaz ve gzide ailelerine mnhasrdr. Terakki ve terfi iin mevzu usul yalmz /stan6urdaki mderrisler hakkmda tamamen riayet oluna gelmektedir. Esasen bu da ancak ilk derecede bulu nanlar (yani mahre mderrisleri) hakkndadr. Bu derecede bulmanlar hakkndaki terfiler hyakat ve kdeme gre yaphr; fakat daha yukan derecelere terfide nesep, soy, sop ve iltimas icry- tesir eder. *'Gerek mderrislikte gerek mollalkta halen en mhim mev kiler yksek ailelerin bilfiil mlk-i mevrslan makammdadr. Tahsillerini babalanmn evlerinde yapan bu ailelerin ocuklan denilebilir ki daha beikte iken mderris snfna kayt ve idhal olunmaktadrlar; hatt vkel Paalar ve heman heman btn rical-i devlet, ocuklarm bu heyet-i muhtereme meyanma ithal eylemeyi pek byk bir eref addederler; bunlann pdihtan istihsal eyhyecekleri en byk ltuftur... Bu suretle hkimhk smfma kayth ocuklar (Molla Bey) unvanm alarak sairlerinden temeyyz ederler. Bu ocuklann kabul iin pdiahm bir irade-i hususiyesi iktiza ederken moUalarm ocuklan iin eyhuhslmm nza ve muvafakati kfi gelmektedir. Gerek ricahn gerek mevahnin ocuklanna cihet beratlan ita edilmektedir ki bunlarla bu ocuklar ilk memuriyetleri sratle geitirmektedirler ve yirmi be ve otuz yalarma basmca Mahre mderrishi payesine erimi bulunurlar; hatt bunlardan bir ou bu memuriyetleri elde ettikleri zaman bizzat gidip fay- vazifeden muafiyet msaadesi bile istihsal ve tyin ettikleri ve killer (naipler) mahaU-i memuriyetlerine tevzi-i adalet ederler. *'Bu s-i istimalta eyhuhslmm merep ve haiz olduu nfiz ve itibara ve bilhassa sy gayretine pdiahm kr krne itimat gsteriine gre az, ok msamaha olunmaktadr. Ancak bu msamaha haremeyn mollalan hakkmda tatbik edilmeyip onlar bizzat giderek Mekke ve Medine'de mecburdurlar \ 1 D'Ohsson, c. IV, s. 540, 547. ifay- vazife etmiye girip onlann namma
MDERRSLKLERLE KADILAR HAKKINDA
265
Mevalinin mddeti bir sene olduundan gnderdii naip git tii eylette mollaya verdii paray kardktan sonra kendisi de kendi maieti ksmm ve dier bir naiplik elde edinciye kadar ihtiyac olan paray kartmak iin gayret sarfederdi. Mevah ade dinin artmasma mebni sonradan mevleviyet de mderrislik gibi derecelere ayrlmt; yani mevahden birisi bir derece ykselmek iin payeler ihdas olundu. Bu hususu Cevdet Paa yle anlatyor : "... Her sene sekiz mderris yani Dr'l-hads ve Sley maniye medreseleriyle alt tarafmdan dier medrese mahre mevleviyyetlerinden biri bir sene olmak zere tevcih ve bde'l-infisal mahre mzul itibar olunarak her sene ilerinden drdne kezalik bir senelik olmak zere Msr, am, Edirne, Bursa kazalan ve bunlarm mazullerinden ikisine bu vehde Mekke ve Medine ve onlann mazullerinden birisine kezalik stanbul kadd ve tstanbul mzuUerinden birine Anadolu "Bu suretle Kazaskerlii ve Anadolu mazul lerinden birine Rumeli KazaskerUi verilmek det oldu. beher sene st taraftan sekiz mderris mevleviyyetle kb yerlerine alt taraftan sekiz mderris geerek tarike sUsde vukuiyle bu hareket yukandan aaya t ptida-i hri rt besine kadar sirayet etmekle her sene tarike bir terakki-i tabii vuku bulub ancak st taraftan kanlara nisbetle alt taraftan ptida-i hri rtbesiyle girenler daha ok olduundan ve Sahn- seman mderrisUi sekize mnhasr bulunduundan Msda-i sahnda bir ok mderrisler terakm ve tezahm etmekle bu raddeye yatak tbir olunmutur. "Bu suretle tarik-i ilmiyyede ehliyyet ve istihkak usul terkedddiinden kdeme itibar edddi; fakat himaye ve dtimas veyahut MoUa-zde olmak imtiyazma mazhar olanlar kdemhlere tefevvuk ettirddi ve bu imtiyaza mderrisler stdhmca tajra denildi." Bu usul mevahde ve kazaskerlikte paye ismi altmda devam etti. Mevah adedinin ziyadehine mebni mderrislerden birisine mahre payesi verilerek mahre mzul itibar eddi ve sonra bild-t hamse kadd payesini ahp sras gelince bdd- hamse kads olur ve bir seneyi tamamladktan sonra bUd- hamse m zul saydr ve haremeyn mevleviyyeti iin sra bekUyerek zamam gehnce bunun payesini ahr ve vakti gelince bilfi (nk Hare meyn mevleviyyeti naiple idare edilmezdi) Mekke veya Medine kads olurdu.
266
OSMANLI D E V L E T i N t N
LMYE TEKLATI
Bu suretle her sene sekiz mahre mzul artmak suretiyle mevah oaldmdan bunlarm maietlerine medar olmak zere bu mzul mevahye de arpalk namiyle birer kazanm maiet-i er'iyye sinin verilmesi icabetti ve onlar da bilfiil mevaliler gibi bu kazalara birer
naip gnderdiler. Bu naipler hak ve dilden ziyade halk
szdran cahil ve gaddar olduklanndan bu hususta halkn neler ekmi olduu kolayca anladr. Yukandan beri ksmen aynen ve ksmen hulsa olarak mey dana gelen kanunlardan anlaaca zere bir memleketin esas dayana olan adalet makamnm ne halde ve ne gibi ellerde ol duu griUr.
YIRMINCI BLM KNC MERUTYETN LNINDAN MDERRSLK VE KADILIK SONRAK
TEKLTI
Medreselerin asd tekiltna
eyhlislm rahmeth H a y r i (29 Eylid 1914) tarihh DrH-hiljetVl-aliymedaris nizamnamesinin
E f e n d i zamanmda ve 10 Zdkade 1332 kanunla esash surette baland. Islh- eshab- mucibe lyihasnda
*JU1 :)UJIjli
ye ismiye tekil edden medresenin suret-i tekih, idaresi, tedris usulleri de mderrishk ve talebeler hakkmda maddeler kondu. Medrese tal ksm- evvel, tlt ksm- sni ve li olmak ve her bir ksmm tahsd mddeti drder sene olmak zere tertip edddi; taralardaki medreselerde be sene olarak bu Dr'l-hilje'ye ayarland; buraya girmek iia bir de ihzari snf add. Dr'l-hilfe suretiyle bitirenlere talebe medresesine ilk tahsd mezunlarmdan sedmek almacakt. Talebelerin yiyecek li ve giyecekleri ksmm icazetname gre
hkmet tarafmdan teinin olundu. Medresenin tliye ahadetname ve ksmm bitirenlere
verilecekti. cazetname alan bir talebe mderris unvamn kaza nacak ve stanbul rsu alacakt. Dr'l-hilfe'nia tftU smflarmda dini ihmlerden yani kur'an, tefsir, hadis, fkh, usul-i fkhtan baka kavaid, mantk, belagat, Sj vaz', dap, mkleme ve tatbikat ve kitabet-i Arabiyye, Farisi, kelm, felsefe, riyaziye, tabye yani (hayvanat, nebatat) fizik, kimya, maadin e m-i iktisat, siyer-i Nebi, slm ve Osmanh tarihleriyle corafya ve dinler tarihi de konuldu. Bunlardan baka hfzasshha, yaz, hitabet, malmt- fenniyye ve ahlkiyye, malmt- itimaiyye ve kanuniyye ve sair dersler de vardr. Yabanc d olarak Franszca, Almanca ve ngilizceden birinin seilmesi talebeye brakdmt. Medresenin li ksmmda ise tefsir, hadis, m-i fduh, usul-i fikh, hfiyyat, ilm-i kelm ve tarih-i dm-i kelm, felsefe (ruh, ahlk, metafizik, tarih-i felsefe ve felsefe-i slmiyye) edebiyat- Arabiyye, hukuk ve kavanin, ilm-i terbiye okutulacakt. B u h ksmmdan sonra onun stnde olarak tefsir ve hadis ubesi, fikh
268
LMYE TEKLATI
ubesi, kelm, felsefe ve tasavvuf ubelerinden mteekkil mte hassslar ksm tekil olundu. Dr'l-hilfe'nin Dr'l-hilfe Bu Medreset'l-mtehasssn'e snflarma ait dersleri birer ya verip mdr h ksnundan icazetname alm olanlar veyahut
medresesinin btn
Medrese-i hye mezunu olanlar ahnacaklard. Dr'l-hilje Medresesinin her bir ksmmda bdunuyordu. Bunlar ders vekleti vastasiyle meihate bah
ider. Medresenin idare ekli aynca tesbit edilmiti. Bu tekilt medreselerin kaldmld tarihe kadar devam etmitir. Moallimhane i
NTYab-Medre-
Sultan
bdlmecid
zamanmda
eyhuhslm E f e n d i , bu
M e r e b - z d e H a f i d i Arif Muallimhne-i Nvvab ismiyle
aetfi'l-kozt
makama getii sene yani 1270 H . (1854 M.)'de kad yetitirmek Buraya ilk defa
iin Sleymaniye'de bir medrese tesis etti i. olarak A b d l l t i f admda bir zat
mdr tyin olundu. Mualoldu. Bu isimle Mekteb-i
hmhne-i Nvvab bu isim altnda 1302 ( H . 1885 M.) tarihine kadar devam edip sonra ad Mekteb-i Nvvab kuzt 1326 H . (1908 M.) senesine kadar devam ettikten sonra 1909)'de Medreset'l-kuzat
adm ald ve ertesi sene yani 9 Zilhicce 1327 (22 Aralk oldu. Mualhmhne-i Nvvab'm tahsil
derecesi sene idi; bir kii olan k mezununu 1272 aban (1856 Nisan)mda verdi; ertesi sene on talebe mezun oldu. Bu medrese de meihate bah idi. Nizmnmesi tertip olu narak E s a d Efendi'nin eyhuhslmh zamanmda 5 Safer ya yirmiden az ve 1332 (3 Ocak 1914) 'de nereddi. Medreset'l-kuzta almacak talebenin iin sarf, nahiv, vaz' otuz beten yukan olnuyacakt. Medreseye kabul edebmek mantk, belagat, usul-i fkh, akaid, kelm metinleriyle hsn-i bat, kitabet, tslm ve Osmanl tarih leri, Trkiye corafyas ve hesaptan yazd olarak yapdacak imti handa muvaffak olmak artt. Burada tedris mddeti drt sene idi ve her bir snfta aadaki dersler okutuluyordu :
^ A r i f E f e n d i "Memlik-i mahrasada olan hfikkm- er'i, esnaf- hamseye taksim ve hkmet-i er'iyyenin mevkufun aleyh'i olan ilm-i kh ve sak ve feriz talimi iin hizmet-i er'iyyede istihdam olmmak daiyesinde Sleymaniye cam erifi civarmda ^\y,ii\j. Muallimhne-i Nv vab namiyle kad etmitir" jt Lill *>-ji Devhat'l-meaylh zeyli, s. 132.
II. MERUTYETTEN SONRA M D E R R S L K V E K A D I L I K
269
Birinci
smjta:
Drer, mecelle, feriz, sakk- er',
ceza
kanmu, medhal-i ilm-i hukuk, hukuk-i dvel, iktisat, kitahet-i resmiyye, hsn-i hatt- talik. kinci smjta: Drer, mecelle, feriz, sakk- er', arazi ka nunu, usvd-i muhakeme-i hukukiyye, usul-i muhakemt- cezaiyye ve sulh, hukuk-i dvel, iktisat, kitabet-i resmiyye, hsn-i hatt- thk. nc smjta: Drer, mecelle, sakk- er'i, defter-i kassam, huku arazi kanunu, ticaret-i berriye kanunu, usul-i muhakeme-i ve sulh, tanzim-i ilmat- cezaiyye, hukuk-i dvel. Drdnc smjta: Drer, mecelle, tatbikat- er'iyye, sakk- icra er', ahkm ve nizamt- evkaf, ticaret-i bahriyye kanunu, kanunu, tatbikat- hukukiyye ve cezaiyye, hukuk-i idare. Medreset'l-kuzt binas olarak kullamimaktadr i. Medreset'l-kuzt 1332 nizmnmesine zeyil olarak 12 evval ilerinde (3 Eyll 1914) 'de on maddehk bir kanun eklenmitir. Bu bugn niversite ktphanesi
kiyye, tanzim-i lmat- hukukiyye, usul-i muhakemt- cezaiyye
kanun mucibince er' mahkemelerin tahrir ve idare
istihdam edilecek memurlara mene olarak bir sene ve lzum gr lyorsa iki seneye karlmak zere bir snj- mahsus admtr. Buraya kaza ve nahiye nibklerinde bulunmu olanlar mna vebe de getirilerek ders greceklerdi. Bundan baka hse veya o derecede tahsd grm mektep mezunlarmdan yalan yirmiden aa ve otuzdan yukan olmayanlar imtihansz olarak ahnacaklard. Eer bu mektep mezunlarmdan baka buraya girmek istiyenler olursa yalan yirmi e yirmi be arasmda olmak zere imtihanla ahnabdeceklerdi. Burann idaresi de Medreset'l-kuzt umum mdrlne bah idi. Buradan mezun olan er' mahkeme ktiphkleriyle emval-i eytam mdrl memuriyetlerine tyin edeceklerdi. Bu snf- mahsusta feriz, vesay, sakk- er'i, nikh, talk, hizane (st analk), fkh, ahkm- evkaf, defter-i kassam ve tat bik surette usul-i muhakeme-i er'iyye, malmat- kanuniyye
1 olmutur. U i l -^jA. Medreset'l-kuzat'tan 1332 H . (1914 M.)'de pek iyi olarak
krk ve iyi olarak otuz iki ve orU derecede olarak da yirmi drt Idi mezun
270
LMYE TEKLATI
har ve damga kanmdan, kitabet, hesap, hatt- talik dersleri okutulacakt.
usul-i defteri, hsn-i
Gerek Mualhmhane-i nvvab ve gerek onun daha mtekmd ekilde devam olan Medreset'l-kuzattan deerh kaddar yetimi ve bunlarn bir ksm daha sonra adliyeye intisap ederek temyiz, istinaf, hukuk ve bidayet mahkemeleri reis ve zahklarmda bu lunmular ve ilerinden bazdan da kazasker olmulardr. Muallimhane-i Nvvab'm 1284 H . (1867 M.) senesi mezunlarmdan olan Abdurrahman Nesip Efendi 1330 Muharrem (1911 Arabk)' de eyhuhslm olmutur; yine bu Mualhmhane-i Nvvab'm 1279 H . (1863 M.) mezunlarmdan Mardin'h Seyyid Mehmed kr Efendi mesleini deitirerek Beylerbeyi yani Paalkla Adhye mfettii iken vefat etmitir.
YRM
BRNC
BLM
LMYE RTBELER DERECELER

lmiye rtbelerinin yani mderrislik ve kadddc derecelerinin tertibi X V I I . asrdan tibaren olup daha sonra da lzum ve ihtiyaca gre baz tadilta uramtr ki bunu o ksmlardan bah sederken grdk. Burada mderrishk ve kadhm X V I I . ve X X . asrdaki tertiplerini greceiz. XVU aaaia m si'daki mderrishk dereceleri, aa deptida-i hri, Hareket-i hri, tptida-i d hil, Hareket-i dhd, Msda-i sahn (Tetimme medreseleri bu ksma dahildir), Sahn- seman (sekiz medrese), tptida-i altml, Hareket-i altmh, Msda-i Sideymaniye, Sleymaniye (drt med rese), Dr'l-hads. Bunlardan mesel tptida-i hri medreselerinden bir olup, fakat terifatta birbirine herhangi birisinin aym derecede olan ptida-i hri mderrisi de dereceleri tefevvuklar kdem ve ehhyetlerine gredir. Her ikisi arasmda msavat olursa mlzemette hangisi evvel ise o tefevvuk eder; yukan doru olan mderris liklerde de aym usul caridir. Bir derece yukan terfderde ise (hi maye, dtimas hari) ehhyet aranrd*. Bu medreselerden daha aa dereceh medreseler de vard. Onlann en by krkh yani krk ake yevmiyeh mderrislik lerdi; bundan daha aa otuz ve yirmi akeh mderrishkler gehrdi. Krk akeh mderris imtihanla ptida-i hri mderris olurdu;
1 ltimas, Utizam himaye veya yksek eldiyetleri sehehiyle hulunduu derecenin sra beklemeden bir veya birka derecesine birden ykselenlere tarik defterlerinde isimlerinin kenarma (ta/ra) yazdrd. Bu tbir ilmiye stdhmda sras gelmeden terfi edenlere mahsus bir tbiridir. Mesel ptida-i hrice gemesi icabeden bir mderris daha stteki Iptida-i dhe terfi ettirilirse onun isminin yanma yilu J -J t\jcj\ {ptidai dhil be-tafra) ibaresi yazlrd. Yine bunm gibi Msa-i sahn mderrisi, sahn mderrisi olmadan tptida-i altmjhya terfi ederse yanma J i J l ,\A\ iJ'.j, terbi verilirdi. (fafra kerd ptida-i altml)
derri^lik dereceleri receden bahyarak yledir :
272
OSMANL D E V L E T N N L M Y E T E K L A T I
krk, otuz ve yirmi ake yevmiyeli mderrislerin tyinleri kazas kerlere ait olup dierlerini eyhlislm inha ederdi. Daha sonra K Y I I I . asrda niye^ ismiyle be mderrislik Sleymaniye daha ilve mderrislikleri ile Msila-i Sleymaniye mderrislikleri Sideymaniye mderrisi K V I I . asrda medreselerinden arama Hmise-i
Slema
edilmiti. Msda-i asrdaki
terfi eder ise Sleymaniye
birinin mderrisi olurken bu X V I I I .
yeni kanunla Hmise-i Sleymaniye mderrisi ve daha sonra da Sideymaniye mderrisi olurdu.
XX asrda mnderrialik dereceleri Sideymaniye".
ptida-i
hri,
Hareket-i
hri, Iptida-i
dhd,
gadon ynkan Hareket-i dhd, Msda-i sahn, Medaris-i sahn- seman, Iptida-i altmh, Hareket-i altmh, Msda-i Sideymaniye*, erbaa-i Hmise-i Sideymaniye', Dr'l-hadis-i Medaris-i Sideymaniye*,
1300 H . (1883 M.) tarihinde hri mderrisleri krk, Iptida-i dhd 48, Hareket-i dhd 32, Msda-i sahn 88, Sahn- seman 8, ptida-i altmh 4 8 , Hareket-i altmh 32 mderristi. XX. asrda, Dr'l-hadis mderrisi bir olup Sideymaniye medresesi derecesi verilmi olan sekiz ve Hmise-i Sleymaniye derecesi alan on dokuz, Msda-i Sideymaniye derecesinde on sekiz, Hareket-i altml derecesinde dokuz, Iptida-i altmh derecesinde on, Sahn- seman derecesinde dokuz, Msda-i sahn derecesinde altm dokuz, Hareket-i dhd derecesinde elh be, ptida-i dhd
^ Bu, Hmise-i Sleymaniye be medrese olup evvelce Havamis-i Sley maniye denilirken sonradan Tarik defterlerinde Hmise-i Sleymaniye tbiri kullanlmtr (Cevdet Tarihi, e. I, s. 111). > Buranm mderrisi terfi ederese Hanseden brine mderris olur, yukardd mderrisler mahre mevleviyyetini kabul etmezlerse Maa-i Sleymaniye m derrisi tyin edilirdi. I Be medresedir, terfi ederse drt Sleymaniye medresesinden birisine mderris olur, Dr'l-hads ve Sleymaniye mderrisleri mahre mevleviyyetini kabul etmezlerse buna teklif olunur. * Drt mderrisliktir; terfi edince Dr'l-hadis mderrisi olurlar; Dr'lhadis mderrisi mahre mevleviyetini kabul etmezse buna teklif edilir; kabul etmedii takdirde daha sonraki Hamie mderrislerine teklif olunur. * Mderrisliin en yksek derecesidir. Kad olmak isUrse mahre meva lisinden olur.
273
derecesinde yetmi dokuz, Hareket-i hri derecesinde yz eUi be ve tptida-i hri derecesinde iki yz yirmi alt mderris vard. Edime ve Bursa mderrislerinin tertibi de tstanbul mderrisliklerimn ayn olup bu iki yerdeki kad olmak isterlerse Devriye Drl-hadis mderrisleri mevahsinden olurlard*.
MEVALt KANUN
VE
MDERRSLERE SLEYMAN EDLEN tATBK
DAR ZAMANI KANUN
SULTAN
VAZOLUNUP 1 - Tertili'Imaub
lâ**'!-* kadm-i Sultan Sieyman Han aleyhi'rrahmet ve'l-guran hazretlerinin zaman- erif lerinde olan kanundur malm ola.
Rumeh Kazaskerhinden mzul olan efender yine tekrar Rumeh olmak kanundur; eer Anadolu'dan mzul olanlarda mstehik yok ise. V e iU Anadolu'dan mzul olanm akdemi ve ,y>ll 'Iemi ve dindar ve mstakimi RumeU kazaskeri olmak evldr; anlara gayrileri takdim lyk- seza deddir. mmdur. Ve yine stanbul kads Anadolu payesiyle olmak kanundur ve Mekke-i Mkerreme ve Edirne veyahut Mekke ve Edirne payesi olanlar stanbul kads olmak kanundur; Yahut tstanbul siyle arpalk olmak kanun- kadmdir. Bursa ve Msr kadsmdan (kaddndan) mzul olanlar Ve stanbul'dan mzul olan efenderin akdemi ve a'lemi Anadolu'ya olmak ka-
paye
Mekke-i Mkerreme veyahut Edirne kads olurlar veyahut Mekke ve Edime payesiyle arpahk olurlar malm- erif ola. Ve m- erij ve Haleb ve Yeniehir Selanik kazasmdan mzul olanlar Msr- Bursa kads olurlar. Sleymaniye'den olurlar.
^ 1300 H. ( 1882 M.) senesine ait Ankara Salnamesi ve lmiye
(Trhala Yeniehri) ve Kahire erij ve Edirne ve mzul olanlar Msila-i
Ve Yeniehir'den
nasb olurlar ise am-
ve Haleb kads
Salnamesi, s. 103 - 136. En son Tartk defterinde tptida-i hri derecesinde 319 mfiderris vard.
timiy TtfUMlt, 18
274
OSMANLI D E V L E T l N N L M Y E T E K L A T I
Ve
Medine-i
Mnevvere'den
ve
Kuds-i
eriften
mzul
olanlar am- erij ve Bursa kads dahi olurlar. Ve Galata'dan ve zmir'den mzul olanlar tekrar yine Galata ve zmir olurlar Ve Badad'tan mzul olanlar ve Filibe'den
paye de.
ve
ve skdar
Eyb'den mzul olanlar zmir kads olurlar bir ehl-i ihm ve fzd olurlar ise. Manisa'dan mzul ve Badad'tan ve Filibe'den mzul olanlar ehl-i ihm dindar ve mstakim olurlar ise Medine-i Mnevvere kads olurlar veyahut Galata ve Eyb kads olurlar. Ve Badad Diyarbekir olurlar ve Belgrad'dan mzul olanlar Filibe veya veyahut yine rc'l-kahkara mzul olduu
mansb olurlar. Ve Eyb ve skdar'dan mzul olanlar Filibe ve Manisa ve Belgrat ve Diyarbekir mzul olanlar Manisa mansba olurlar. Konya ve Kayseri ve Mara ve .am-Tra6/us'dan mzul olan efendder yine Bosna ve Sojya kads olurlar veyahut yine mzul olduu mansb olurlar. SaAitz'dan ve Ktahya'dan ve Erzurum ve Sinob ve nie'den mzul olanlar Konya ve Kayseri ve Mara olurlar. 2 Menisdt
Mcharic-i
olurlar. Bosna ve Sojya ve Kandiye'den ve Belgrat veyahut yine mzul olduu
Kama-
'^"*"* jeri/ ve Haleb ve Yeniehir ve Selanik ve Kuds-i erij olurlar veyahut ihtiyarlariyle am
payesi de
olurlar ise
Sleymaniye olan Efendiler
Galata ve skdar dahi olurlar ve Msda-i Sideymaniye'den mansb Kuds ve zmir ve Filibe ve Badad ve Galata mehrici
olurlar ve ill Sideymaniye olub ondan Sideymaniye mansb olurlar.
AUmh mderrisleri ihtiyarlariyle mansb olurlar ise skdar ve Eyb ve Filibe dahi olurlar ve ill Msda-i Sideymaniye olurlar. Ve Sahn mderrisleri fakir olub mansb ihtiyar ederse Manisa ve Diyarbekir ve Belgrat olurlar ve dl Altmh mderris olurlar. Ve Msda-i sahn mderrisleri fakir'l-hal olub muhta olur lar ise ve mansb ihtiyar ederlerse Kayseri ve Sojya ve Konya ve Sakz olurlar ve ill Sahn mderrisi olurlar. Ve Dhd mderrisleri fakir ve muhta olub mansb ihtiyar ederlerse Sakz ve Mara ve am-Trablus sahn olurlar. olurlar ve ill Msda-i
L M t Y E R T B E L E R DERECELER
275
Ve etraf- istanbul'da Dhil mderris olanlar mansb aldkta Erzurum ve Sinob ve Kamanie ve Ktahya kads olurlar. Hri medresesinden mansb ihtiyar ederse yz elh ake ve mansb olurlar ve ill dhil tibar olunur. Kandiye ve Ktahya Kamanie kads olurlar, malm- izzet oluna. Mderris efendiler art- vkf tyin etti zere haftada gn veya drt gn tahsil-i ilm marifet ederler ve mni-i er' olmadka dersi terk edb devr-i ebvab etmiyeler ve ill derse mdavemet etmezlerse vakfn tyini zere varmazlarsa mte veUi varmadklar gnn vazifesini ahkoyub vermiyeler. Krk ake medreseden mzul olanlar ehl-i ihm ve fik'lakran olurlarsa on iki sene infisalden sonra eyhuUslm seUemehsselm hazretlerine varub tezkerelerin gtrb sitaneye def terlerin kaydedb mlzemete izin alurlar ve iU Kazasker kap ma varub kad olmaa mlzemet ederler ve imdiki halde sabka merhum ve mafurun leh Y a h y a E f e n d i Hazretlerinin divan dan ihra ett hatt- erif ve emr-i erif mazmum zere ehl-i ihm olub ve fik'l-akran oldukta alt seneyi tecavz ettikte yediye bastkta mlzemete izin verilmitir. Ve halen eyhuhslm seUemehsselm Hazretleri anlarm dahi dstr'l-ameUeri emr ile hatt- eriftir, malm oluna. Tariki olmayub ve cahil olub vzery- izamdan ve vkely- devletten birine intisab ve imam olup gelb efaatle cahiU ehl-i ilme takdim edb inkisar almyalar; zira fukary- ulemamn in kisar lemi harab eder. inkisardan sakmub ehl-i ilme medrese verilb ve indaUah ve indennas me'cur olalar. 3 - Ratbetfi'l-Med- K^nun-i kadm, bunlarda birisi mansba rcMyn, Sitte-i S- kalktkta veya har medreseye hareket ettikleyani7e,M8ila- ^ veyahut ihtiyariyle tarikten feragat edb Saieymaiyye ye . ^^^^ hrete ntikal ettikte bunAltnngl ye Sahn
ye Mala-i han ^^rm, eUerinde berat olan mudleri mlzeye Dahil mete kaydedb mesrur olurlar; kanun-i kadm budur. Sonra B o l v M u s t a f a E f e n d i ( X V I I . asr ortalan) eyhuUslm dolu iken Kemal (iken) Efendi-zde Esad ulemay ibrahim tazyik iin Efendi, Altmh ancak Rumeh Kazaskeri ve Ankarav Kazaskeri tark-i Ejendi Hazretleri Ana
medresesi ve Dhil medresesinden mlzemet ahnmasm
276
drt payede alnsun deyu Pdiah- tslm Hazretlerine arz edb anlar payeden mlzemet ahusun deyu hatt- hmyn- saadetmakrun sadaka ve ihsan edb hlen annla amel olunur ve lkin tazyik olmala alan kdm furuht edb veya emaneten alub tark-i ulema acnebi ile doldu; rica olunur ki saadetin sadr- zam hazretleri ve eyhuhslm hazretleri ve iki kazasker efendiler dahi maan efaat edb Pdiah- tslma arz edb yine kelevvel alt rtbeden mlzemet almub fukary- mderrisinin ve tedam olalar i. talebe-i Uim fukarasmm hayr duasm aldnb makamlarma daim ms-
X V . - X X . ASRLARDAKI MEVLEVIYETLER
BYK
Bu kaddklarm aadan yukanya olan leri yledir :
derece-
Halep, Kuds, am, Medine, Msr, Bursa, Edime, Mekke, stanbul kaddklan ve bunun fevkinde Anadolu ve onun da s tnde RumeU Kazaskerlikleri. Halep'ten itibaren bu kaddklarm payeleri vard. Yani Halep kadhmdan bir derece aada olan Selanik moUas bir derece terfi ederse iptida Halep payesini alp sonra biKid Halep kads olurdu. Halep kads terfi ederse evvel Kuds mevleviyeti paye sini alr ve sonra Kuds kaddma tyin eddir ve bu yukan derece lere kadar byle giderdi, tstanbd payesini alan zat bdfid tstanbul kads olur ve Anadolu Kazaskerhi payesini aldktan sonra da sras gelince fiden bu makama getiriUrdi. Halep kaddmdan aa ikinci snf mevleviyetlerin sras yukandan aaya yle idi : Selanik, Galata, Yeniehir (Trhala Yeniehri), Fihbe, Eyp, skdar, izmir, Badad, Diyarbekir, Manisa, Sofya, Belgrat. Bunlardan aaya doru olan kaddklarm (nc smf mevleviyetlerin) sra tertibi olmayp payede hepsi msavi ider. Bu mevleviyetler de unlardr :
^ Bu, ilmiye kanununu havi mecmua bahisleri tatkik edilecek oluga 1058 Recebin ihtiva ettii grlr. Mecmuay tertip etmitir.
den 1095 senesine kadar muhtelif 1095 H. (1684' M.) 'de M e h m e d
b. O s m a n admda bir zat
277
Ankara,
Gelibolu,
Mihali,
Bosna,
Sakz,
Trablus - Garp,
Kayseri, Mara, Tire, Birgi, Babkesir, Menemen, Erzurum, Tokat, Mudurnu, Boyabat, Lefkoe, Kandiye, Kamanie. Yukanda asrda, kaddklar ksmmda grld zere XVIII. de
mevleviyetlerde baz
deiiklikler yapdarak
Mekke
beraber Medine kaddklan Haremeyn
mevleviyeti ismiyle istanbul
kadd de Edime kadd arama aimmtr. Bu suretle Hare meyn kads terfi ederse tstanbul payesini alrd*. XIX. ve X X . asrlarda Osmanb devletinin sonuna kadar
olan mevleviyetlerin dereceleri yukandan aaya u tertip zere devam etmitir*. Rumeli Kazaskerlii Anadolu Kazaskerlii tstanbul Kadd Mekke Kadd Medine Kadd Edirne Bursa Bdd- Hamse mevleviyetleri' am Msr
1 XVIII asrdaki mevleviyetler syled:
Haremeyn
mevleviyeti.
Ya
bizzat
gidip
kadlk eder veya payesini alr.
Rumeli, Anadolu Kazaskerlikleri, istanbul, Mekke, Medine, Edirne Bursa, am, Msr, Kuds, Halep, Havass- Refia (Eyp), Selanik, Yeniehir, Fener, Galata, zmir, skdar, Filibe, Badat, Antep, Sofya, Bosna, Erzurum, Mara;, Trablusgarp (Topkap Saray, Revan ktphanesinde 1506 numaradaki Tark defteri). ' 1826'da Yenieri Ocanm kaldrdmasmdan sonra II. Mahmud'un yapmg olduu yenilikler arasmda paye sahibi kaddara derecelerine gre nianlar ihdas edilmitir. Kadmm payesi ykseldike evvelki payesinde olan nisam almarak yeni payesinin nisam verilirdi. Nianlar dier mlki ve asker! memuri yetlerin nianlan gibi darphanede yapdrd (Hatt- Hmyun vesikalar, Nr. 2780, 2783, 22801, sene 1244, 1254 H). * Filibe Bulgaristan'da kalm ise de Bfld- Hamse ismi deimemitir. Yeniehir, Sofya, Girit Yunanistan'a gemitir.
278
LMYE TEKLATI
Kandiye Kuds Halep Eyp
Selanik
Mahre mevleviyetleri. Yeniehir (Trhala Yeniehri) Galata zmir Sofya Trabzon Girit
Payesi
de
vardr.
Badad Antep Bosna Erzurum Mara Devriye mevleviyetleri ^
TrbIuB Garp Beyrut
^ Devriye nevaliti yukanda ad geen vilyet ve sancaklardan herhangi birisine tyin olunup sonra srasiyle o kadlklar dahilinde devrettiklerinden dolay bunlara devriye mevalisi denihnigtir. Bunlar mabre payesi de alrlard.
LMIYE
RTBELER!
DERECELERI
279
Diyarbekir Rusuk Sivas Devriye mevalisi Adana ankr Van
Fflye-i
mcerrede
Kadlklardan bir de
Pye-i
mcerrede
eshab
denilen kad payesi vard. Onlar da Edirne ve zmir pye-i mcerredeleri i d i : Bunlar yalmz payesini
alrlar, terakkderi yoktur ve mansp zaptedemezler; itibari bir de recedir. lerinde kaddk, mftidk edenler, mderrisler, mabkeme azalan, naipler, Umiye snfina uzaktan yakmdan alkal olanlar, nakib'l-eraf kaymakamlan * ve sair yzlerce zevat bir eref olmak zere bir yolunu bularak bu itibari rtbeleri alrlard. zmir pye-i mcerredesini alan bir zat Edime pye-i mcerredesine terfi ederdi. Pye-i mcerredelerin X I X . asrm ikinci yansmda ihdas edilmi olduklan anlalmaktadr. Kaza kaddanmn tertibi, ksm- mahsusunda gsterilmi olup en yksek dereceleri Sitte denden kadlk idi. Bu Sitte kaddarma Eraj- kuzt denilirdi*. Nereddmi olan salnamelerde mderris ve kaddarm sras ksa olarak gsterilmi olup bunu da aaya koymak suretiyle bunlar hakkmda daha ziyade malmat veriyomm : Rumeli Kazaskerlii : Evvel bu rtbenin payesini ahr, sonra bizzat kazasker
olur ve icabederse bu makam mkerreren igal eder.

1 Naldbl-ejraf kaymakamlan, s&d&ta nezaret eden Nakibfi'I-egrafin
kazalardaki vekilleri idi ve onlar tarafndan tftyin olunurlard. * Kadlklar kummda kaza kadlarmdan bahsedilirken izahat Teriliftr.
280
Anadolu Kazaskerlii : tptida payesini alr, sonra bizzat zapteyler; bundan sonra Rumeli kazaskeri payesini dirdir. tstanbul Kadl : tptida payesini alr, sonra bilfiil mansbm zapteyler. Yahut Anadolu payesi verilir. Haremeyn Mevleviyetleri : alp sonra bizzat Rumeli kazaskeri olur. Mkerreren Anadolu kazaskeri olanlar da varsa da n
Mekke ve Medine kadlklar olup ya bizzat mansbm zap teyler veyahut Haremeyn payesi verilirdi. Bild-i hamse mevleviyetleri : Edime, Bursa, am, Msr, Filibe Mahre mevleviyetleri:
(Payeleri de vard).
Kuds, Halep, Havass- Refia (Eyp), Selanik, Yeniehir, Fenar (Trhala'da), Galata, zmir, Sofya, Trabzon, Girit kad lklar (Payeleri de vard). Devriye mevleviyetleri : Badad, Antep, Bosna, Erzumm, Mara, Trablus - Garp,
B e y m t , Adana, Diyarbekir, Rusuk, Sivas, ankr. Pye-i mcerrede eshab teyhyemezdi. Mderrislikler Dr'l-hadts Mderrislii Bu mderrishk Kibr-i : mderrisin denilen mderrishklerin (Edime ve zmir pye-i mcerredeleri) yalmz payesine nail olur, terakki edemez ve mansp zap-
en yukan derecesi olup Sleymaniye Camiinin kble tarafmdadr. Buranm mderrisi kad olmak isterse mahre mevleviyetlerinden birine tyin olunurdu. Sleymaniye Mderrislii : Dr'l-hadis'ten bir derece aa olup dOrt mderrisliktir ve Sleymaniye Cam yaknmdadr. Buradan terfi eden bir mderris
L M Y E RTBELER DERECELER
281
Dr'l-hads
mderrisi olur. Dr'l-hads
mderrisi
kendisine
tekhf edilen mahre mevleviyetini kabul etmezse o zaman bu Slejrmaniye mderrislerinin kdemhsine teklif olunurdu. Yahut isterse mahre mevalisi olurdu. Hmise-i Sleymaniye Mderrislii : Sleymaniye mderrislerinin bir derece aasnda olup be mderrisliktir. Terfi eden, Sleymaniye medreselerinden birine mderris olur. Dr'l-hads ve Sleymaniye mderrisleri, mahre mevleviyetini kabul etmezlerse bunlarm kdemhsine : veriUrdi.
Msila-i Sleymaniye Mderrislii
Hmise mderrisliklerinden bir derece aadr. Terfi ederse Hmise-i Sleymaniye mderrisi olur. Eer yukarki mderrisler kendilerine teklif olunan mahre mevleviyetini istemezlerse bu dereceh medrese tekUf edilirdi. te yukandan aaya kadar gelen bu drt dereceU mderrislere Kibar-i mderrisn deniUrdi. Bunlardan sonra adedi 32 olan Hareket-i altmh ve adedi 38 olan tptida-i altml mderrishkleri gehrdi. Sahn- Seman Mderrislikleri :
Fatih Camiinin iki taranda sekiz medrese mderrislikleri. Buradan terfi eden mderris ptida-i altml mderrisi olurdu. Msila-i Sahn Mderrislii mderrishk ttibar edilmiti. Msila-i sahn'm aasmdaki Hareket-i dhil mderrisUi 32, ptida-i dahil mderrishi 48, Hareket-i hri 40 olup tstanbul mderrishklerinin iptidas olan tptida-i hri mderrishinin adedi muayyen deildi, artar ve eksilirdi. Mderrislikler, bazen herhangi bir mderrise itibar olarak verilirdi. Mesel Piyale Paa medresesi Hmise-i Sleymaniye itibar edilerek ehri AtauUah Efendi'ye Ahmed Ramiz Efendiye), (Dr'l-hads-i tsmad Sahn- Mesudiye bil-tibar Msda-i Sideymaniye derecesiyle :
Sahn medreselerinin bir derece altmda olup seksen sekiz
ve Dizdariye mderrishi derecesi
seman itibariyle Midillih Mehmed Emin Efendiye verildii gibi ^.
^ Mefihatin En Son Tarik defteri (ktphanemizdeki nsha).
YIRMI
IKINCI
BLM
LMYE
RTBESNN RTBELERLE
MLK
VE
ASKER
MUADELET ve midk rtheler dereceleri teshit
Sultan I I . M a h m u d zamanmda asker ihdas olunup daha sonra huna gre rthe
eddmiti. Bu rtbelerle beraber dmiye rtbeleri arasmda mua delet yapdnu ve merasim esnasmdaki terifatta ona gre hareket eddmesi takarrr eylemitir. lk defa tertip edden muaddet yle idi : Vezir, Mir, sonra srasiyle : Rumeli ve Anadolu Kazaskerleriy Rtbe-i bl*, l Smf- evveh* Ferik (Korgeneral), Mirmiran ve l smf- snisi. stanbul Kads, Mirhva, Saniye Smf- evveh, Saniye Smf- sanisi, Mr'l-mera, Istabl- nre rtbeUleri, Haremeyn pyehleri. Miralay, Rtbe-i Slise, Kapcba rtbesindekder. Bild-i Erbaa (Bdd- Hamse) Mahre Mevahsi, Kaymakam, Rtbe-i Rbia esbab. tstanbul mirleri) 1264, H . (1848 M.)'de tertip edden yeni terifat defterinde : Vezir ve Mir. Rumeli ve Anadolu Kazaskerleri, Bl Ricah, l Smf- evvôh* Ferik, Rumeh Beylerbeyi, tstanbul Kads, Mrmran, l Snf- snisi.
* 1262 H.(1B46 M.)'de laSmf- evvelinin stfinde olarak ihdas edilmitir (Ltfi tarihi, c. V I I I , . 92). * l rtbesi 1249 H . (1833 M.)'de ihdas edilmi ve 1255 evval (1839 Arabk) *de Kazaskerler Ue ferikler arasmda olmak zere l smf- evveli ve ferikten sonra gelmek zere l rtbesi Udye ayrdarak l Snf- saniyesi bn sraya konmutur (NMbet'l-vekayi). * tstanbul mderrBigi rsu olanlar Msda- Sleymaniye'den derecede olan mderrislerdir. aa
rsu
olan ulema ^ Binba,
Hcegn
(Kalem
< t l U e saniye rtbeleri arasmda ohnak zere 1263 H.(1847 M.)'de rtbe-i saniye mtemayizi ismiyle bir rtbe ihdas edilmi ise de Ltfi tarihi, 1264'deki iirasmda bunu gstermemitir.
284
OSMANLI DEVLETNN L M Y E T E K L A T I
payesi. Mirliva, Saniye Mtemayizi Bild- Erbaa, Saniye Smf- sanisi, Mr'l-mera,
Haremeyn Amire payesi. Mahre Mevleviyeti, Miralay, Rtbe-i Slise,
tstabl-
Kapcba.
Kibar-i Mderrisin i. Kaymakam, Rtbe-i Rbia esbab. Bu Kibar Mderrisinden sonra gelen mderrisler ile Binba, Hcegn rtbesinde olanlar muadil tutulmulardr*. 1264 H . (1848 M.) tarihine kadar Bild- r6aa (Hamse) ve Mahre mevahsinin memuriyetlerine mahsus nianlan yoktu. Bunlarm adedine gre on drt nian ihdas edilerek vastasiyle kendilerine verilmitir ' . XIX. yle idi *. Vezirlik, Mirlik. Rumeh Kazaskeri - Anadolu Kazaskeri - Birinci Ferik (Or asr sonlariyle XX. asr balarndaki terifat sras da eyhuhslm
general) - Rtbe-i bl. stanbul Kadh - Ferik evveh - RumeU Beylerbeyhi. Haremeyn Mevleviyeti - Mirhvahk (Tmgeneral) - Mrmiranhk - Rtbe-i l Smf- snisi. Bild-i Hamse Mevleviyeti - Miralaylk (Albay) - Rtbe-i (Korgeneral) - Rtbe-i l Snf-
Saniye snf- mtemayizi.

Mahre payesi. Kibar Mderrisn - Binbadk - Rtbe-i Shse - Rikb- H myun Kapcbal. Msda-i Sideymaniye mdmundaki mderrisler-Alay Eminhi. ' Drl-hadts, Sleymaniye, Hamise-i Sleymaniye, Msla-i Sleyma niye mderrisleti. > Ltfi tarihi, c. VIII. t. 155, 156. Ltf tarihi, e. VIII, s. 176. * lmiye Salnamesi ve Konya Vilyeti Salnamesi. Mevleviyeti - Rtbe-i
Saniye smf-
Snisi - Mira
laylk Askeri Kaymakamh (Yabay) - tstabl- mire Mdrl
L M Y E RTBESNN MUADELET
285
UUmanm elkab ; Mularreratta aadaki elkap kdlanlrd : eyhlislmlara Kazaskerlere : Devletl, Semahatl Efendim Hazretleri : Semahatl Efendim Hazretleri
stanbul Kadd pyelilerine : Fazdetl Efendim Hazretleri Haremeyn Mevleviyeti pyelilerine : Fazdetl Efendim Bd-i Hamse, Mahre ve Devriye Mevalisine : Fazdetl Efendi Sair Kaddara : Meveddetl Efendi Mderrislere umumen : Mekremetl Efendi.
LMYE TEKLTINI Y A Z A R K E N STFADE EDLEN ESERLER

Tarihler Tevarih-i l-i Osman (k Paa-zde), stanbul tab, 1332. Tevarih-i l-i Osman (Oru Bey), Franz Babinger neri, 1925. Neri Tarihi (Cihannma - Hiei Mehmed Efendi^ Trk Tarih
Kurumu yaynlarmdan. Behit Tarihi (Behit), Ktphanemizdeki nsha. TacU-tevarih (Hoca Sadeddin Efendi), 1279 tab. Knh'l-ahbar (h), baslm be cilt. Knh'l-ahbar (h), ktphanemizdeki basmam ctler.
Selnik Tarihi (Selnik Mustafa Efendi), 1281'de basdmtr. Selnik Tarihi (Selnik Mustafa Efendi) basdmam ksmlar,
Esad Efendi kitaplar, Nr. 2259. Mir'at'l-memalik ve Derecat'l-mesalik (Gell-zde Mustafa Bey),
MiUet Ktphanesi nshas, Nr. 779. Tevarih-i l-i Osman (Ltfi Paa), 1341 tab. Vekayi-i Tarihiyye (Topular Ktibi Abdlkadir), Esad Efendi kitaplar, Nr. 2151. Peev Tarihi (brahim Efendi), 1283'de matbu nsha. Fezleke (Ktip elebi), 1286'da matbu nsha. Ravzat'l-ebrar (Kara elebi-zde Abdidaziz Efendi), 1245'de
matbu nsha.
Ravzatl-ebrar zeyli Naima Tarihi 1280'de has. Raid Tarihi (Rait Efendi), 1282'de basdan nsha. Rait Tarihi zeyli (elebi-zde Asm Efendi) 1284 tab. Mneccimba Tarihi, (Karaelebi-zde), yazma. f Hulsat-i ahbari'l-hfikin) (Ravzat'l-Hseyia
matbu nsha.
Vekayinme (Abdi Abdurrahman Paa), Umumi Ktphane ns
matbu nsha I I I . cdt.
288
Suphi Tarihi (Suphi Sami, akir Efendiler), 1198'de matbu. zii Tarihi (zz Efendi), 1199'da basdmtr. Vasj Tarihi Edib Ejendi (Mehasin'l-abbar ve Hakayik'l-sar), Vasf Efendi Tarihi (Edip Efendi), ktphanemizdeki nsha. 1219 tab. Halil Nuri Bey Tarihi (Hahi Nuri Bey), ktphanemizdeki nsha. Cevdet Tarihi (Ahmed Cevdet Paa), LiUj Tarihi V I I I . cdt. Silhdar Tarihi (Fmdddd Mehmed Hahfe), tstanbul, 1928. Matbu. Nusretnme (Fmdkld Mehmed Hahfe), Topkap Saray nshas. (Mustafa Nuri Paa), 1327 tab. (Mustafa Safi Efendi), Vehyeddin Ef. (Defterdar Mehmed Paa), Ktp Netayic'l-vukuat Zbdet't-tevarih Zbdet'l-vekayi (Ltfi Efendi), 1290, Matbaa-i Osmaniye, 1309. 1306 ve 1328'de matbu
hanesi nshas, Nr. 2428. Nuruosmaniye K tphanesi nshas, Nr. 3122. Ata Tarihi (Enderun Ata Bey), matbu cdtler, 1292. Devlet-i Osmaniye Tarihi (Hammer - mtercimi At Bey), matbu X . cdt. Asm Tarihi (Mtercim Asm), matbu nsha. ni-zde Tarihi (an-zde Ataullah Efendi), 1284 tab. Hayrullah Ejendi Tarihi fasikller Mr'i't-tevarih (amdan-zde), matbu cdt 1338. Mr'i't-tevarih (amdan-zde), basdmam ksm, Umumi K tphane nshas. Takvim't-tevarih (Ktip elebi), mteferrika tab ve zeyh,1146'da basdmtr. Takvim't-tevarih Zeyh (amdan-zde Sieyman Efendi), ktp (emi Molla), 1311'de basdmtr*. hanemizdeki nsha. laveli Esmar't-tevarih (Hayrullah Efendi), 1271-1292 matbu
' Ba eaer eml M o l l a torofindau 1264 genesine kadar gelen Sadr- zam eyhlislm ve Kaptan Paalarm tyDerini gstermekte olup sonradan krk yedi sene daha ilvesiyle 1311 H . tarihine kadar getirilmitir. Fakat maalesef II. Ahdfilhamid'in emriyle S a l t a n A b d l a z i z ' i hal' eden Hseyin A v n i , M t e r c i m R t ve M i t h a d Paalarla eyhuUslm H a s a n H a y r u l l a h Efendi'nin isimleri bu cetvele konulmamtr.
STFADE E D L E N ESERLER
289
Kanunnmeler ve Oamanl tekiltma dair eserler: Kanunnme-i tmdan). Osmanh Kanunnmeleri (Milli Tetebbular Mecmuas). (Ktphanemizdeki nsha). l-i Osman (Hezarfen Hseyin Nimeti Ejendi Kanunnmesi Telhis'l-beyan ji Kavnin-i l-i Osman (Tarih-i Osman Encmeni neriya-
Kanunnme (Veliyyddin Efendi kitaplan), Nr. 1969, 1970. Efendi), ktphanemizdeki nsha*. Kanun- Osman ve Rbta-i Asitane (Ktphanemizdeki nsha). Koi Bey Risalesi (1277'de basdm nsha). Koi Bey'in Kavanin-i Kavanin-i Efendi). Terijat (Ktphanemizdeki nsha). Tarih-i Silsile-i Ulema (Esad Efendi kitaplan, Nr. 2142). Kanun- Osmani (Mahmud b. Mehmed), ktphanemizdeki nsha. Halkondil Tarihi zeylindeki tekilta ait ksmlar (Ali evket Bey tercmesi). Tableau Gineral de l'Empire Ottoman Paris, D'Ohsson. Histoire de l'Etat present de l'Empire Ottoman, 1671 Amsterdam, tercmesinden). Ricaut (1812'de Paris'te basdm Franszca Mevzuat'l-ulm, Takprid-zde Isamddin. Husus tetkikler: Sahn-i Seman medreseleri (Bayan Remziye), Tarihten mezuniyet tezi. Sleymaniye medreseleri (Bayan Remziye), Tarihten mezuniyet (Prof. Dr. Sheyl nver) niversite yayudanntezi. Fatih Klliyesi daa 1946. Mekke-i Hukuk-i mam tr. tslmiye Istlhat-i Fkhiyye Lgati (Esbak stanbul Mfts ve sabk Diyanet leri Reisi mer Nasuhi Efendi), 1949. Teklij Kavaidi (Abdurrahman Vefik), 1328.
i Bu kannmmeyi Profesr Bay H a l i l n a l c k , Paris Milli ktphane sinden filmini aldrarak benim ktphanem iin de bir nshasmm fotorafimn aimmasma msaade etmitir. KendUerine mteekkirim.
Tekilt
Mecmuas (Ktphanemizdeki nsha). Dejter-i Divan (Ayn Ali
l-i Osman der Mezamin-i
Mkerreme Emirleri
(tsma Hakk Uzunarl), basd
290
LMYE TEKLTI
Arpalk
Maddesi (Trk Tarih Encmeni Mecmuas, sene 16, s. 276),
tbnlemin, M . K . nal, Huzur Dersleri Prof. (Ebll Mardin), 1956. Vakfiyeler: Fatih Sultan Mehmed II. vakjiyesi yaynlarndan), tstanbul, 1935. Fatih Sultan Mehmed II. vakjiyesi (Vakflar Umum Mdrl yaynlarmdan), tstanbul, 1938. Vakjlar Dergisi (I. ve I I . ciltler). Vakflar Umum Mdrl yaymlarmdan. Baveklet Arivindeki vesikalardan t Ali Emir tasnifi vesikalardan. tbn'l-Emin Muallim Divan- Mahmud Kemal nal tasnifi vesikalardan. (sandk) vesikalarndan. Mhimme dejterleri'ndei vesikalardan. Cevdet tasnifi vesikalardan. Hmyun (Alman Msterikler Cemiyeti
Hatt- Hmyun
Terifat dejteri (MaUyeden Arive devredilen defterlerden 29 Nr. l defter). Teracim-i Ahvale dair eserlerden t akayk-i Numaniye tercmesi (Hadayik'-akayk), Meedi, 1269 da matbu. akayk zeyli (Atyi). 1268'de matb. Vekayi'l-Fuzal Ktphanesi Osmanl Mellifleri Nuhbet'l-vekayi (Bursal Mehmed Tahir bey), matbu ciltler. Sicill-i Osmant (Mehmed Sreyya Bey). (Mehmed Sreyya Bey), matbu birinci ciltle ba Kmah-zftde, smam ciltler (ktphanemizdeki nsha) uar tezkireleri'nden Ltifi, k elebi, Riyazi, Sahm, Ramiz ve Fatin tezkireleri. Eyp lmiye Rehberi (tsma Hakk Uzunarh), basmamtr. Salnamesi, 1334'de Meihat tarafmdan nerolunmutur. (Mstakim-zde Sieyman Sadeddin Efendi) (akayk zeylinin zeyh). eyhi, Nur- osmaniye
Devhat'l-meayih
ve zeyh (Rifat Efendi). Her ikisi baslmtr. Resmi Salnameler (1263'den 1272 tarihlerine kadar). Vilyet Salnameleri.
STFADE E D L E N E S E R L E R
291
Dier Mteferrik Eserler: Kejj'z-tnun an-esam.Vl-ktb ve'l-Fnun (Ktip elebi), 1360 H . al kefi'z-znun (smail Paa), 1364 H . (smail Paa), 1951 ve 1955. (1941)'deki matbu ctler. akffl-meknunjVz-zeyi-i (1945) matbu. Hediyyet'l-Arijin EsmaH-melliJin Cihannma (Ktip elebi), Mteferrika tab. Edirne ve Paa Livas (Prof. Tayyib Ckbilgin). Kitdt- Nusret'l-lslm ve's-srur f Tahrir-i Kitab- Atlas Mayor (Eb Bekir Behram Dmki tercmesi). Topkap Saray Badad Kk Ktphanesi, Nr. 3 2 5 - 3 3 3 . Mevzuu'l-lm tercmesi (Takprid-zde Kemaleddin Mehmed), 1312, kdam neriyatmdan. Yeni Um-i Kelm basdmtr. Tanzimat (Tanzimatn yznc yd dnm mnasebetiyle), 1940 da basdmtr. Osmanl Trklerinde ilim (Doktor Adnan Advar), 1943*de basd mtr. Mecmua-i Tesavir-i Osmaniye (Arif Paa). Evliya elebi SeyahtUnmesi (matbu cdtlerden notlar). Meihatn En Son Tartk Defteri (ktphanemizdeki nsha). Abdlhamid ve Yldz Htralar (Baktip Tahsin Paa),matb cilt. Saray ve tesi (Hahd Ziya), 194lMe matbu. MenShic'l-ina ve 610. Mecmua-i mneat, Paris Mdli K t p . Y a z m a flve 4434. Feridun Bey mneat, matbu nshalar. BeUeten'dtn ahnan notlar, say 9 . Tahkikat defteri (Topkap Saray, Revan K . Nr. 1506). Seyyah tnciciyan'n matbu). haralar (B. Hrand Andreasyan tercmesi (Yahya b. Mehmed), Paris Mdli K t p . Y a z m a (zmirh Isma Hakk), 1339-1341Me matbu. Hadikat''l-cevami (Hafz Hseyin Ayvansaray ve zeyU), 1281'de
D Z N I. K A D L A R I
AhdUtif Acem, Sin,. Abdhnecid, pdih, 146n 268. bdlmecid Efendi, son halife, 222. AbdUhneUk, ehzade, 53. Abdi Aa, avuba, Su,. Abdlaziz, pdih, m n , , 148, 195. Abdlmmin Efendi, 217. Abdlaziz Efendi, Karaelebi - zde, Abdlmuhsin Kaysert, Fahri Razi mek tebi (b. bk.) ne mensup Um, 76. eyhlislm, Rumeli Kazaskeri, 190n4, 193, 195n, 210, 211, 225. AbdlmuttaUb b. Him, Hazreti peygamber'in dedeleri, 161nj. Abdlbaki Arif Efendi, kazasker, lim, 236. Abdrrahim Efendi, Ahi-zde, Ana Abdlbaki Mahmud Efendi, Anadoh dolu Kazaskeri, 105. Kazaskeri, tstanbd Kads, 102n,. Abdrrahim Efendi, Mente-zde, ey Abdlhalim Efendi, Anadolu Kazas huUslm, 51, 195, 197. keri, I02n. Abdrrahim Efendi, eyh - zde, m Abdlhalim Efendi, Ahi-zde, RumeU Kazaskeri, 142n4. Abdidhamid I, pdih, 52n3, 53, derris, 73. Abdlvehhab Efendi, mderris, ey huUslm Meyyed - zde (b. bk.) nin olu, 68. Abdlvehhab Efendi, Ysinci - zde, eyhlislm, nakib'l-eraf, 167, 189. Abdlvehhab Efendi, Arap - zde, I I . Sleyman'n hocas, 146, 147. AbduUah b. mer Beyzav, Kad; bk. Beyzavi, 26. AbduUah Efendi, Seyyid, Drri - zde, eyhuUslm, nakib'l-eraf, 53, 167, 196. Abdullah Efendi, Seyyid, Pamakc zde, eyhuUslm, nakib'l-eraf, 167. Abdullah Efendi, islm, 194n,. Ebe-zde, eyhl
Abaza Hasan Paa, 225. Ahbas b. Abdlmuttalib, Hazreti Peygamber'in amcas, 162. Abdi Aa, mverrih; bk. Tevkil A b durrahman Paa, 215.
AhdUtif, MuaUimhne-i Nvvab (b. bk.) mdr, 268.
194n2, 212, 223.

Abdlhamid I I , pdih, 214n, 219. Abdlkadir, Ispartah, Fatih'in hocas, 145. Abdlkadir Efendi, eyhi, eyhuUs lm 73, Abdlkadir Efendi, eyhuUslm, 202. Abdlkadir Crcan, eyh, 30n,. Abdlkerim, stanbul'da ilk mder rislerden, 5. Abdlkerim Efendi, mderris, Ebus suud Efendi (b. bk.) nin torunu, Mehmed elebi (b. bk.) nin olu, 72. Abdlkerim Efendi, reiaalktUp, 193. Abdlkerim - zde, 64. Abdlltif, Ulu Bey (b. hk.) in oh. 231.
294
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E T E K L A T I Ahmed III, pdih, 74, 99n 121, 146, 170n 1900^, 193, 2I6n, 254. Ahmed, Mfti - zde, eyhlislm, Ana dolu Kazaskeri, 91n Siu^. Ahmed, Tbkatl hattat, II Sleyman'm yaz hocas, 146n,. Ahmed b. Ali b. Mesud, Zencanh, SOuj. Ahmed b. Mahmud el-Cnd, 30. Ahmed elebi, sa olu, izmitli hekim, 35. Ahmed Efendi, Beyz - zde, Bosnal, kazasker, 116n,. Ahmed Efendi, Neyli, Msr Kads, 96. Ahmed Efendi, mderris, 59. Ahmed Efendi, mderris, 59. Ahmed Efendi, Tikveli, 222. Ahmed Efendi, shak Hocas, lim, 237. Ahmed Efendi, Kazovoh alim, 237,239. Ahmed Isamddin Efendi; bk. Ta kprl - zde, 43. Ahmed, , Fahr-i Rzi mektebi (b. bk.) ne mensup lim, 76. Ahmed Paa, Veliyddin-zde, Bur sal, Fatih'in hocas, 145. Ahmed Rmiz Efendi, ehri, mderris, 281. Alddin Keykuhad (I) b. Keyhfisrev, Anadolu Seuklu hkmdar, Zla^. Alddin, mderris, 61. Alddm Esved, Kara Hoca, Fahr-i Rzi mektebi (b. bk.) ne mensup hm, 76. Alddin Arabi, mft, 176. Alddin Tsi, 230. mderris, lim, 5,
Abdullah Efendi, Yeniehirli, fcyhnlislm, 197. Abdullah Efendi, Seyyid, II. Bayezid'in hocas, 145, 165. Abdullah Efendi, Anadolu Kazaskeri, 102n,. Abdullah Efendi, Anadolu Kazaskeri, Numllah - zde, 102n,. Abdullah Efendi, Alaehirli, ordu ka ds, 132n,. AbduUah Efendi, mderris, 59. Abdullah Efendi, znik dahil mderrisi, ISOnt. AbduUoh Efendi, Seyyid, Abdfilhdi zde, Lefkoe Kads, 184. Abdullah Hilmi, Yusuf - zde, 238. Abdurrahman, (kazasker) 244. lim,
Abdurrahman Bey, Hdavendigr San cakbeyi, 128. Abdurrahman elebi, mderris, 9. Abdurrahman Efendi, Meyyed - zde, eyhlislm ve lim, 21, 197. Abdurrahman Efendi, Rnmeli Kazas keri, 156. Abdurrahman Elfendi, tstanbul Kads, I02n,. Abdurrahman Efendi, stanbul Kads, 102n,. Abdurrahman Efendi, Dojutanh, 218. Abdurrahman Efendi, Konyal, mdderris, 65. Abdurrahman Efendi, mderris, 183. Abdurrahman t y d , Adudddn, kad, irazh lim, 22, 25. Abdurrahman Nesip Efendi, eyhl islm, 270. Abdlkerim Efendi, Erzincanl, m derris, 183. Ahaveyn, mderris, 9. Ahi, Mevlna, mderris, 9. Ahmed I, pdih, 74 113,131, 146, I70nj, 179n ISOn,, 188, 193, 206np 224, 250. 263. Ahmed I I , p&diah, 146n,.
Ali, Osmanh tarihisi, 7, I 2 n 19, 26, 69, 70, 79, 89, 148, 158, 176, 234. Ali, Seyyid, Tokath, 29n,. Ali (b. Eb TUb), mam, Hazreti Peygamber'in amcazadesi ve damad, 161, 162. AK, Kayserili, I63n,. Ali b. Mahmud-i Cfircn, Hfiyt-i uerid (b. fok.) mfielUfi; bk. Seyyid ertf-i Cflrcni, 25.
NDEKS
Ali b. Mebmed b. smail Espicai, Semerkandli lim, 174. Ali b. Yusuf b. Tafn, Murbtla hfikfimdan, 25. AU Cemli Efendi, ZembUli Mfifttt, eyhlislm, 47, 176, 177, 178n 205, 232, 233. Ali elebi Veled-i MoUa Yegn, mfiderris, 8n,. AU elebi, Ayasofya'da mttderis, lOn,. Ali Efendi, atalcah, (eyuhlislm, 183, 189n 197, 206n4. Ali Efendi, Pasmakc - zde, Seyyid, eyhnUslm, nakihM-e|raf, 167, 193. 197. Ali Efendi, Erzincanh, RumeU Kazas keri, 119nt. AU Efendi, mOderris, 60. AU Efendi, K m a h - z d e , Ispartah Um, 21, 35, 67, 234. AU Efendi, Ahskah, 218. AU Kuu, Alfiddin, felsefe, heyet ve hesap Umi, 7. 20. 21, 31, 67, 231, 232. AU Mfirginn, EbttU-Hasan./fcfc Hmi, 22. AU Paa, andarh - zde, vczr-i zam, 83, 84. AU Paa, Damad, ehid, vezir-i zam, 47, 49, 52, 107, 119n4, 236. AU Paa, orluh, sadrazam, 193. AU Paa, Hekimolu, sadrazam, 236. AU TAs, 24n. Amr, /etva'larda erkekler iin kullamlan muhayyel ad, 201. Arap, Mevlna, mfiderris, 9. Arif Efendi, Dfirri zde, eyhlislm, 197. Arif Efendi, Merep - zde, eyhuUs lm, 260, 26. Arif Efendi, Kethflda - zde, Um, 239. Arif Hikmet Bey, smet Bey - zde, eyhuUslm, nakibAl-efrf, 167. Aristo, 24n, 237.
295
Asilflddin, Hoca, Nsirfiddin Tsi'nin olu, 25n,. Asm Efendi, Mekki - zde, eyhuUs lm, 192n,. Asun Efendi, ders vekiU, 222. Ak elebi, 16402. Ak Paa - zde, Osmanh tarihisi, 84. Aki, Mevlna, Yenicami evkaf mteycUisi, 79. At Bey, Osmanh mfiverrihi, 215. Ataullah Efendi, BirgiU, I I . SeUm'in hocas, 146. 136, I66n,. Avfi, Cemalddin, 235n, 238. Ayn, tarihd, 237. Ayi Mehmed Efendi, Um, 236. Aziz Efendi, eyhuUslm, 193,. Azis Mahmud Hdayi Efendi. 237. Azmi Efendi. I I I . Mehmed'in bocas.
Atay, 64nj,
146.
Bahi Efendi. eyhuUslm, 190n4. 210, 250n,. Bahafiddin Efendi, Ankara Kads, 114. Bahafiddin Mehmed b. Hseyin AmiH, hesap aUmi, 20n,. Baki, air, 46. BU Bey, KocaeU Sancakbeyi, 127. Bayerid I I , Sofu, pdih, 8, 43, 56, 68, 74,145,165, 175,176, 205,232, 233. 235. Bayerid, Kanni'nin ehzadesi, 47, 69,235. Bayerid, ehzade, V. Murad'm kar dei, 223. Bcdrflddin, Budin Kads, 112. Bcdrfiddin Mahmud, mfiderris, 62. Bedrflddin Mehmed b. Radiyyddin Casri, 6n2. Bedrfiddm Simvi (Mahmud), eyh, Samavna Kads oh. Fahri R n mektebi (b. bk.) ne mensup Um, 76, 228.
296
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E T E K L A T I Orhan Gazi tarafndan kurulan ilk medreseye tayin edilen ilk mderris, 1, 76, 227-229. Davud Paa, 10. Dervi, kad, 113. Dervi Efendi, mfiderris, 69. Dervi Mehmed Efendi, mderris, Sunullah Efendi (b. bk.) nm olu, 72. Dervi Paa, veziriazam, 188. D'ohsson, 101, 154, 177n2, 264, Dkmeci - zde, Kazasker, 65.
Bekir, /ett-'o'larda erkekler iin kulla nlan muhayyel ad, 201, 202. Beyzv, Kad, mfessir; bk. Abdullah b. mer Beyzv, 12, 19, 23, 26, 28, 42, 43, 218n, 238, 249n 250. Bondier, Michel, 16, Bostan Efendi, eyhuUslm, 180. Budak, Mevlan, kad, 130. Buhr, mam Hafz Eb Abdullah Muhammed b. smail, byk muhaddis, 11, 19, 29, 42n, 238. Buh, Emir, 164. Bulgar prensi, 100. Burhanddin b. Eb Bekr Merginui, Hanefi /kfc limi, 29.
E
Eb Bekr b. Ahmed Beyhak, muhaddis, 42n. Ebi'l - Berekt Hafiz'ddm NeseH, imam, HSn,. Ebi'l - Hseyin b. Muhammed el - Kuduri, Badadl mam, 173 nj. Eb Abdullah Ensri; bk. Pr-i Herat, 175, Eb'l-Beka Eyp, KefeU lim, 236. Eb Bekir Aa, avuba, 193n3. Eb Bekr b. Mehmed ai, fakih, hi laf ilminin kurucusu, 40n2. Eb Bekr-i Dumki, 6nj. Eb Bekir Efendi, mderris, 59. Eb Bekr-i Rzi, byk Hanefi imam, 28n. Eb Eyyub Ensri, HaUd b. Zeyd, 134. Ebu'l-Hayr Ahmed Efendi, Damad zde, eyhlislm, 197, 204. Ebu'l - Hayr Efendi, erif - zde, naki b'l-eraf, 166n,. Ebu Hseyin Mslim, Niapurlu lim, 29nj. Ebu shak Kzern, Kzeruniye U rikatmm kurucusu, I65nj. Eb'l-Meyamin Mustafa Efendi, ey hlislm, mderris, 56nj, 66, 188, 203. Eb Said Efendi, Esad Efendi - zde, eyhlislm, 188, 192n,.
Cafer Efendi, Anadolu Kazaskeri, 72. Cafer Efendi, III. Mehmed'in hocas, 146. Cagmin, heyet Umi, 20. Cellddin Devvn, TebrizU akaid Umi, 23, 232. Cell-zde Mustafa 234. Bey, Nianc,
Cell - zde SaUh Efendi, Tosyah Um, Msr Kads, Nianc Cell - zde Mustafa BeyHn kardei, 234, 235. Cemalddin Aksaray, Fahreddin Rz (b. bk.) ahfadmdan lim, 76. Cemalddin Mehmed Ta, â^. Cenab, Emir, mderris, 180n^. Cevdet Paa, 12na, 265. Cinci Hoca Hseyin Efendi, Sultan brahim'in itibari hocas, 146,157.
andarh Kara HaUl, iUc kazasker; bk. HaUl Hayreddm Paa, 151. elebi Efendi, mevlev eyhi. 179,
Davud Kayseri (ereffiddin Davud b . Mahmud b, Mehmed), iznik'te
NDEKS Eb Said Hadimi, Konya'mn Hadim kasabasmdan lim, 238. EbuBBuud (Mebmed) Efendi, tmd, eyhuUslm, Um, 34, 45, 65, 72, 74, 135nj, 149, 153, 176, 177, 178, 179, 195n 197, 202, 234, 235. Eb Yusuf, mam, tmam-i zam'm talebesi, 220^, 28nj. Eb Zeyd Debbus, Hanefi imanu, 28n. Efdalddin Hunci, Fahr-i Rz mek tebi (b. bk.) ne mensup lim, 76. Efdal-zde, eyhlislm, 176. Efdal - zde Hamidddin Efendi, m derris, 79. Efltun, 24n,. EhU, Tabib-olu, ulemadan, 68, 69. Ekmelddin (Mehmed b. Mahmud- Baberti), Bayburtlu eyh, 25n 29. Emin Efendi, ehi hafiz. Sultan Abdlmecid'in hocas, 146n2. Emin Ksesi Molla Yahya b. Nureddin, 35. Emir Sultan, 164a2. EmruUah Efendi, lim, Knah - zde AU Efendi (b. bk.) nin babas, 234. Esad, RumeU Kazaskeri, 125n2. Esad Efendi, 17. Esad Efendi, eyhuUslm, 188, 268. Esad Efendi, Ankarav, Anadolu Kaz askeri, 275. Esad Efendi, Hoca, Yanyah Um, 237. Esrddin Ebheri, heyet limi, 30, 31 nj. E'ari, Eb'l-Hasan, afi mezhebinin Basrah kelmcs, 24nj. Eref aban, MeUk, Msr Trk Mem lk Sultam, 163. EvUya elebi, 17, 133. F Fahreddin Acemi, eyhlislm, 175,. Fahreddin Eb Abdullah mer, ReyU, eyhlislm ve llme, 75.
297
Fahreddin Efendi, Israfl - zde, m derris, 64. Fahrlislm Pejdev, Hanefi imam, 28nj, 175. Fahreddin Rz, eyhu'l-ulem, mam, 24n, 75 - 7 7 . Faik Efendi, 222. Frbi, byk tslm filozofu, 24nj. Fatih Sultan Mehmed; bk. Mehmed II. 2, 6nj, 8n 9, 10, 20, 24n, 25, 26, 31, 33, 36, 55, 56, 68, 70, 74, 79, 81, 85, 88, 114, 133n 135, 145, 147, 148, 157, 165, 175, 176, 2 2 9 - 2 4 1 , 249. Fatmat'z Zehra, 161. Hazreti Fabma,
Fazd Mustafa Paa, Kprl-zde, vezir-i zam, 147. Ferferys, Yunan filozofu, 31nj, Ferhad, Mrsel - olu, SilistreU, 172. Ferbad Aa, mirahur, 46nj. FethuUah Efendi, Seyyid, eyhuUslm, Erzurumlu Feyzullah Efendi'nin olu, 73, 210, 211, 226. Feyzullah Efendi, Seyyid, Erzurumlu, eyhuUslm, nakib'l- eraf, II. Mustafa'mn hocas, 73, 146, 147, 148, 167, 197, 210, 211, 223, 225, 254n,. FeyzuUah Efendi, Anadolu Kazaskeri, 182. FeyzuUah Efendi, mderris, 61. FeyzuUah Efendi, Eflani Kads, 107.
GazU, Huccet'l-tslm Ehi Hmid Mehmed b. Mehmed, tmam, b yk kelm Umi, 24n, 25, 76, 230. Gazanfer Aa, 63. Gedik Ahmed Paa, vezir-i zam, 231. Gevher Melekah Sultan, II. Bayezid'in kz ve Dukkakin - olu Mehmed Paa (b. bk.) mn zevcesi, 74. Gyasddin Keyhusrev I I I , Anadolu Seluklu hkmdan, 76nj.
298
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E T E K L T I Hasan Efendi, NevehirU, kad, 131it. Hasan Fehmi Efendi, hattat. Sultan
Hac Arif Efendi. Kethflda-zde. 219. 220. Hac Hamza, kassam, 125n,. Hac Murad, 125n. Hfiz Ebi'I-Hseyin Mslim, mam,
muhaddis, 42nj. Hafz Mehmed, Anadolu lOSnj. Kazaskeri,
Abdlaziz'in hocas, SBu,, I46n, 148. Hasan Paa, Yemii, sadrazam, 181n(. Hasan Refet Efendi, mderris, 213n. Haim b. Abdi Menaf, Hazreti Peygamber'm byk dedesi, 162. Hatice,/(pa'larda kadn iin kullamlan muhayyel ad, 201. Hatice binti Murad, 124nj. Hatib Dmk!, ibn mer Osman, bn Hdb, belagat Umi, 26n,. Hatib - zde (Tcddin), ulemadan, 76, 229, 232. HayU emseddin, ulemadan, 76n2. Hayati Mehmed Efendi, eyhlislm, I93n,. Hayrettin, kad, 119n,. Hayreddin, kad, 242. Hayreddin, Fatih Sultan Mehmed'in hocas, 76n,, 145. Hayreddm Efendi, Dadayh, Kanun' nin hocas, 47, 146, 148, 235. Hayreddin Hzr, Um, 233. Atufi, Merzifonh
H&fzddin mer Nesef, fktk limi, 65n, 232. Hahd, /elva'larda erkekler iin kulla mlan muhayyel ad, 201. Halid b. Zeyd, Mihmandr-i Peygam beri; bk. Eb Eyyub Ensri, 170nt. Halid Ziya Uaklgil, 220, 222. Halil Efendi, mderris, 59. Halil Hamid Paa, vezir-i zam, 223. HaUl Paa, andarh - zde, vezir-i zam, 83. Halil Hayreddin Paa, andarh, bk. andarh Kara Halil, 83. Halil Paa, sadrazam, kaptan- derya, 188. HaUmi elebi, Kastamonulu, Yavuz'un hocas, 145. Hamdi, Kazasker add Efendi (b. bk.) nin olu, 263nj. Hamdullah, Amasyah eyh, II. Bayezid'in hocas, 145. Hmid Efendi, eyhuUslm, 197. Hmid Efendi, RumeU Kazaskeri, 46, 64. Hmid Efendi, LU-zde, 117. Hamza Nureddin, Zamiri, mderris, 68. Harunfi'r-Reid, Abbasi HaUfesi, 163. Hasan, imam, Hazreti AU'nin byk olu, 161, 162, 172. Hasan, Samsunlu, Fatih'in hocas, 145. Hasan, belagat limi, emseddin Fenri oh, 21. Hasan, kad 242 (RumeUden). Hasan, kad, 242 (HamideUden). Hasan Efendi, endik mderrisi, 183.
Hayreddin Paa, sadrazam, 222. Hayri b. Avni el - rgttbi, eyhlis lm, 203. Hayri Efendi (Bey), eyhuUslm, 263, 267. Hazret-i sa, I78ij. Hazret-i Muhammed (Peygamberimiz), 161, 162, 170n 172, 178n,. Hezarfen Hseym Efendi, 148, 152. Hind, /elva'larda kadmlar iin kuUanlan muhayyel ad, 201. 202. ILbri AH Efendi, Ktahyah Um, 236. Hzur, 127n. Hzr Bey, ilk tsUnbul Kads, "lUm daarct" ad ile maruftur, 76, 133n 176, 229, 230. Hoca Efendi, eyhnUslm Mes'ud Efendi (b. bk.) nin babas. 225.
NDEKS Hoca zde (MulihUddin Mnstafa), "Akl- selim" unvam ile mauf Bursal lm, maderis, Fatih'in hocas. S, 21, 24n 67, 76n 145, 230, 233. HOsameddin Efendi, jeyhulislm, 195. Hflsameddin Efendi, Tikvef Kads, 95n,. Hsameddin Kt, lim, 31. Hsameddin Rzi, Fahr-i Rz mek tebi (b. bk.) ne mensup mehur lim, 76. Hsam-zde, mderris, IBOn^. Hseyin, mam, Hazret-i Ali'nin kk oh, 161. 162, 169. Hseyin Aa, hadm aas, 210. Hseyin b. Mes'ud Begav, afii imam, 29np Alay Hseyin Efendi, mfiderris, 60. Hfiseyin-i Ahla, eyh, sofi, 228. Hseyin Efendi, Ahi-zde. eyhulBm. 107. 223. 224.
299
tbn Sina, byk tslm filozofa, Ua^ 230, 237. tbn Temcid, Fatih'in hocas, 145. tbn'l-Esir, hadis aUmi, 23. tbn Vef. eyh, 231. ibrahim, Osmanh Pdih, 146. ibrahim, Seyyid, Karahisarl, eyhl islm, nakib'l-erf. 167. ibrahim, ivaz - zde, eyhuUslm. 204. ibrahim, Haleb, fkh limi, 22, 115n, 173. ibrahim, svari kassam. 122n,. ibrahim, Bergamah lim, 236. ibrahim Efendi, I I I . Murad'm hocas, 146. ibrahim Efendi, kad, B9n^. tbrahim Efendi, Kemal Efendi - zde, RumeU Kazaskeri, 275. tbrahim Paa, andarh-zde, vezir-i zam, 10, 68. 83. tbrahim Paa, Makbul, sadrazam, 66, 149n. brahim Paa, NevehirU, Damad, sadrazam, 216n, 236, 237. dris Bitli. mverrih, Arap ve Acem Kazaskeri, 152. tiyas b. AbduUah, yenieri. 164. tmadddin b. AbduUah, Badadh lim, 20na. mam- zam (Eb Hanife), ln^, 28n, 30n, 230. tmam - zde, mfiderris, IBOn^. tnciciyan, seyyah, 133n,. tpir Mustafa Paa, sadrazam, 188. tsamfiddm Efendi; bk. Takprfllfi zde, 42. Isfahni, kelm limi; bk. emseddin Mahmud b. Ebi'l-Ksm, 15,21,26. tshak Efendi, mfiderris, 58n3. tshak Efendi, skfipl mderris, 64. tskender b. Abdullah, yenieri, 164nj. tsma Asm Efendi, eyhnUslm, 191. ismail AtauUah Efendi, mderris, 281. ismail Efendi, eyhlislm, 193n 196. ismail Efendi, Gelenbev, lim, 238, 239.
ibn Arahoh, mverrih, 235. ibn Hacer-i Askalani, akaid ve tarih alimi, 23. Iha Hadb ftkJ ve 6elâi aUmi; bk. bn mer Osman, 21, 22, 28, 30nj. bn Hiam eyh Ebt duUah, 30n. bn Kemal (Ahmed Mfti's-sakaleyn, eyhuUslm, 21. 149n. 176. 177. Muhammed Ab emseddin); bk. felsefeci, tarihi, iin^, 30. 67. 68. 178n,. 232 - 235.
bn Melek, ftkth Umi; bk. zzfiddin AhdUtif, 22, 65. 229. ibn Mbarek, hadis Umi, 23. tbn Mutahhar HiUi. aUm. 25n,. tbn mer Osman; bk. tbn Hcib, Hatip Dmk! SOn^. bn Rfid. Endhlsla Uo, filozof, 24n,, 230. ibn Sti, mam; bk. Muzafferddin Ahme^ b. AU Badad, 173n, 229.
300
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E T E K L T I Kasm, Kad - zde, riyaziye limi,
ismail Paa, Badadl, D I . ismet Efendi, Anadolu Kazaskeri, 160. ivaz Efendi, mderris, 61. lyaz. Kad, 40. zri elebi, mderris, 9. zzeddln Abdlltif, Melek, 229. lim; bk. bn
76n2.
Kasm elebi, mderris, 9. K (Gysddin Cemid b. Mesud b. Mahmud). riyaziye ve heyet hmi, 31. Ktip elebi, 21, 31nj, 224, 234, 249, 250. Keeci-zde SaUh Molla, 256. Kemal Paa, tbn Kemal (b.bk) in dedesi, 233. Kemalddin (Abdrrezzak-) K (Kn), Sadrddn-i Konevi (b.bk.) nin halifelerinden, I , 228. Kemalddin Hasan (el-Farsi), hesap limi, 20. Kenan Paa, vezir, 210. Keaf, byk mfessir; bk. Zemaher, 19. Kb Arslan IV, Anadolu Seluklu hkmdan, 76n|. Kvamddin, Kad - zde, mderris, 9. Koca Ragb Paa, sadrazam, 239. Koca Yusuf Paa, sadrazam, 52n3, 356. Koi Bey, 156, 247, 248. Korkud, ehzade, II. Bayezid'in olu,
tzzeddin ibrahim, Zencanh eyh, SOn^. tzzeddin Keykvus II, Anadolu Sel uklu hkmdan, 76n|. tzzeddin Rzi, Fahr- Rzi mektebi (b. bk.) ne mensup mehur hm, 76. izzet Mehmed Paa, sadrazam, 48n. SafranboluMu,
Jstinyen, Bizans mparatoru, 6.
Kad Burhaneddin Ahmed, Sivas h kmdan, Fahr-i Rz mektebi (b. bk.) ne mensup hm, 28n2, 76. Kad - zede-i Rm, riyaziye ve felsefe alimi, 20, 21, 31, 67, 76nj, 229, 231, 233. Kadri, kad, 243. Kadri Efendi (elebi), Anadolu Kaz askeri, 64, 119n. Kafiyeci, Bergamah nahiv limi; bk. Muhiddin b. Mehmed b. Sley man, 30. Kmil Paa, sadrazam, 214n. Kanuni Sultan Sleyman, 29, 33, 34, 45n, 46, 47, 56, 58, 69, 107, 112, 128, 130, 146, 148, 149, 155n 173n 176, 177nj, 178nj, 234-236, 262, 273. Karaman eyhi, Mevlev, 212. Kara Mustafa Paa, Merzifon!, sadra zam, 189n2. Kasm, ehzade, IV. Murad'm kardei, 223. Kasm, Hatip, II. Bayezid'in hocas, 145.
B.
Kprl Mehmed Paa, sadrazam, 187, 225. Ksem Sultan, 223. Kudsi Efendi, 217, 218. Kuduri, Hanefi fkhs, llSn^, Kutb'd-din Mahmud-i rz, lim, 25n. Kutbddin Mehmed, lim, riyaziyeci Kad-zde-i Rmi (b. bk.) nin torunu, 76 n^, 233. Kutbddin Mehmed Rz, 26n2. Kuyucu Murad Paa, vezir-i zam, 188, 252.
Ltfi, Tokath, mderris, 9. LtfuUah elebi, mderris, 73. Ltfullah Efendi, mderris, 57.
NDEKS Mehmed, 52, 146n], ITOn^, ivi - zde, mderris,
301
64.
Mehmed, (mtegallibeden) 127n. Mahmud I, padiah, Mehmed bidin, Surre Emini - zde, Seyyid, eraf, ds, 165, li eyhlislm, 167. 238. Drri-zde, 167, nakib'l-eraf, (Efendi), nakib'l 180, 184, 187, 204n, 238, 254. Mahmud H , pdih, 168n, 171,194n 208, 209n, 212, 218 - 220, 277n2, 283. Mahmud, Seyyid, nakib'l-erf, 166n. Mahmud b. mer amini, heyet mi, 31. Mahmud b. Sadr' - eria Ubeydul lah, Burhn' - eria, 29n 30, 173nj. Mahmud Paa, vezir-i zam, 5, 7, 10 231. Mahmud irz, allme, Fahr-i Rz mektebi (b. bk.) ne mensup, 76. Ma)ik b. Enes, mam, muhaddis, 42n. Mtrid, Eb Mansur, "mm- M tekellmin" unvam ile maruf bflbyk Hanef kelmcs, 24n. Mecdddin 173n. Mehmed I, elebi, pdih, 145, 164n2. Mehmed II, pdih; bk. Fatih Sul tan Mehmed, 2, 3, 5. Mehmed III, pdih, 47, 66, 73, 105, 146 - 148, 180. 243, 262, 182, 188, 189nj, 191nj, 206n, 215, 224. Mehmed, 235n,. Mehmed, Ulu Bey (b. bk.) in Doanas, Ali Kuu (b. bk.) nun ba bas. Mehmed, Mevlna, Anadolu Kazaskeri, 122n. Mehmed, Hoca - zde, I I . Mustafa'mn yaz hocas, 146 Uj. Mehmed, Fatih'in hocas, 148. Mehmed, Yavaa, kad, 122. Mehmed, ulemadan, 122n2. Mehmed, eyhuUslm 58n,. Mehmed, mderris, 63. II. Bayerid'in ehzadesi, Abdullah MsuU, fkih,
Mehmed Akkirmni, lim, Mekke Ka Mehmed Arif (Efendi), eyhlislm, Mehmed 256n, 257, 2S9n. AtauUah Drrinaki zde, Seyyid, eyhuUslm, b'l-eraf, 167, 197, 223. Mehmed AtauUah Efendi, MoUacik zde, Anadolu Kazaskeri, 185. Mehmed b. AbduUah, 53. Mehmed b. Armaan, MoUa Yeen, 76. Mehmed b. Kdavun, Msr'da Memlk Sultam, 26. Mehmed b. Mustafa, Baldcesirii Hac Hasan - zade, Anadolu Kazaskeri, stanbul Kads, 152. Mehmed b. Osman, 276n. Mehmed b. YeU, zmirli Um, 238. Mehmed Gezeri, 165. Mehmed elebi, eyhlislm Ebussuud Efendi (b. bk.) nin olu, 72. Mehmed elebi, Arap Defterdar, 130. Mehmed lm, Efendi, 197. RumeU Kaz Ankaral, eyhuUs
Mehmed Efendi, Muhyiddin, Bostan zde, eyhuUslm, 196n,. Mehmed Efendi, ivi - zde, eyhl islm, 187, 195. Mehmed Efendi, Debba - zde, eyhl islm, 116n,, 197. Mehmed Efendi, 184, 204. Mehmed Efendi, Hayati - zde, mder ris, 37n. Mehmed Efendi, Hoca - zde, eyhululm, I79n,. Drri, eyhlislm, askeri, 47, 65, 69, 178, 192n3, 195,
302
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E T E K L A T I Mehmed Efendi, Palabyk, lim, 239. Mehmed Efendi, San yazc, I47n. Mehmed Emin, Hayati zde, kad, reis'l-etibba, 184. Mehmed Emin Efendi, Halep Kads, 90n. Mehmed Emin Efendi, Mevlna, Feyynm Kads, 91n 95nj. Mehmed Emin Efendi, skfidarfa lim, 237. Mehmed Emin Efendi, Anadolu Kaz askeri, 255n2. Mehmed Emin Efendi, MidilliU mder ris, 281. Mehmed Esad Efendi, mam - zde, stanbul Kads, llOuj. Mehmed Husrev b. Feramerz b. Ah, Yozgadh fakih, jeyhuUslm, bk. MoUa Husrev, 230. Mehmed Kmil Efendi, Salih-zde, eyhlislm, 204, 255, 256n. Mehmed Meujl, eyh, Tunuslu, 40. Mehmed Necib, Feyyum Kads, 95n,. Mehmed Nuri Bey, Saygl, Mn^. Mehmed Nuri Efendi, istanbullu, mfi derris, 186. Mehmed Paja, Boynu Eri, sadrazam, 224. Mehmed Paa. Dukakin - olu, 74. Mehmed Paa, Sadaret kaymakam, 51. Mehmed Refik Efendi, geyhulislAm, 195. Mehmed Rejad, Pdifah. 219, 220. Mehmed Repd Paga, Grc, Sadrazam, 189. Mehmed Said. Mirza - zde, Seyyid. eyhulislm. naklbfi'I - eraf. 167. Mehmed Said, Rumeh Kazaskeri, 90. Mehmed Said, Haz, Feyyum Kads, 91n,. 95n,. Mehmed Semerkand. emseddin. hen dese hmi, 20. Mehmed ah Efendi. Fenri-zde. Arap ve Acem Kazaskeri. 152. Mehmed erif, Seyyid, eif-zde, (eybulislm, naUbfl'I-egrf, 167.
Mehmed Efendi, Seyyid, Mall - zde, nakba*I-e;raf, 167. Mehmed Efendi, Mekki zde. eyhl islm, 194. Mehmed Efendi, eyh, Mirza - zde, geyhuUslm, kazasker, 119ns, 191n 204. Mehmed Efendi, imam, geyhuUslm, 120, 121. Mehmed Efendi, Mirim Ksesi, Ana dolu Kazaskeri, 65. Mehmed Efendi, Abdrrahim - zde, Anadolu Kazaskeri, 102n2. Mehmed Efendi, eyh zde, Anadolu Kazaskeri, 184. Mehmed Efendi, Anadoh Kazaskeri, 123. Mehmed Efendi, Seyyid, II. Musta fa'nn hocas, 146. Mehmed Efendi, Vni, IV. Mehmed'in hocas, 146. Mehmed Efendi, Kad - zde, stanbul Kads, 102n. Mehmed Efendi, Sinan - zde, stan bul Kads, 139 n,. Mehmed Efendi, NU Kaym, Medine Kads, 184. Mehmed Efendi, eyh, smail Efendizde. am Kads, 184. Mehmed Efendi, mfiderris, 56n,. Mehmed Efendi, eyh, mfiderris, 59. Mehmed Edendi, mfiderris, Mehmed Efendi, mderris, Mehmed Efendi, mfiderris, Mehmed Efendi, Muharrem derris, 59. 59. 59. 60. zde, mfi
Mehmed Efendi, mfiderris, 183. Mehmed Efendi, Peri Peyker mfider risi, 183. Mehmed Efendi, Altparmak, lim, 236. Mehmed Efendi, Saakh - sde, Marafh lim, 237. Mehmed Efendi, Mfiftfi zde, "ayakh ktphane" nam ile mruf lim, 239.
NDEKS Mehmed eyh Efendi, mderris, 59. Mehmed icr Efendi, Seyyid, Mar dinli, Adliye mfettii, 270. Mehmed Vasf, I I . Mahmud'un y a a hocas, I46n,. Mehmed Zeki (Pakahn). 218. Mehmed Zeynelbidin Efendi, Seyyid, Rumeli Kazaskeri, 184. Meek Ahmed Paa, sadrazam, 1910^. Melik Zahir Ferec, Msr Memlk Sul tam, 228. Memik - zde, kazasker, 157. Memun, Abbasi Halifesi, 163. Mes'ud Efendi, Hoca - zde, eyhl islm, I95n, 2 2 3 - 225. Mevlna Ayas, Fatih'in hocas, 76n 145. Mevlna Cellddin Rm, 35. Mevlna Kvamfiddin, 78. Mevlna Nuh, mderris, 105n2. Mirim elebi, riyaziyeci ve felsefeci, 21. 67. Milim elebi Mahmud. hatut, II.
303
Meyyed - zde (Abdurrahman Efendi), Amasyah alim, eyhlislm, Ru meU Kazaskeri, 67, 68, 232, 233. 235. Mfiftfi Ahmed Paa, 76n,. Mfif's - Sakaleyn, ibn Kemal (b. bk.) m unvan, 233. Mfirteza Efendi, Seyyid, Edime Kads, Anadolu Kazaskeri, eyhlislm, 52, 184. Muarrif-zde, BahkesirU Um, II. Bayerid'in hocas, 76n 145, 229. el - Muhtar, Hanef fukahasmdan, 115n. Muhyiddm-i Arab, eyh, 1, 228, 229. Muhyiddin, Kad, 13in,. Muhyiddin, kad, 242. Muhyiddin, kad, 242. Muhyiddin, kad, 243. Muhyiddin, kad, 243. Muhyiddin, Manisa elebisi, mfider ris, 8n2. Muhyiddin Mehmed Efendi, ivi - zde, eyhuUslm, 95ig, 177n,. Muhyiddin Efendi (elebi), Fenrizde, RumeU Kazaskeri, 4 0 , 6 4 , 6 8 . Muhyiddin Mehmed, Hatip - zde, Fa tih'in hocas, 145. Muhyiddin b. Mehmed b. Sleyman, bk. Kfyeci, 30n,. Muhyiddin Elfendi, Damad, Anadolu Kazaskeri, 105. Muhyiddin Efendi, mfiderris, Muhyiddin Efendi, tabib, 35. Muhyiddin 142n. Muhyiddin Mehmed, Hap- zde. ftUm 175. Muhyiddin Mehmed Efendi. ivi-' zdci Anadolu Kazaskeri, 4Snj. Muhammed AUuUah'l Hfiseym, Esieyid, nakibfi'l-erf, 168na. Muhammed Muhterem b. Seyyid Taceddin AU. Seyyid, nakihfil - e raf, 171. Fenri, stanbul 69. kads,
Bayezid'in hocas. 145 Mirza (Mustafa) Efendi, 51. 204. MoUa Alfiddin yetim. 40. MoUa Arap. mnftfi. 176. MoUa Cami. 30. MoUa Fen, Fahr-i Rfiri mektebi (b. bk.) mensubu mehur fiUm; bk. emsfiddin Mehmed (Fenar) b. Hamza, 21. 23n 31. 64. 67, 71, 76. 165. 176n,. 228. MoUa Grn, Fatih'in hocas, mfiftfi; bk. emsfiddin Ahmed. 145. 175. MoUa Husrev. Yozgadh fkih, istan bul Kad ve Mfts; bk. Meh med Husrev b. Feramerz h. Ali, 21, 22, 133n 176, 229. MoUa tzari, fiUm, 232. MoUa Kabz, 178n,. MoUa Ltfi, Tokath Um, 165n5, 231 233. eyhuUslm,
304
Muharrem Efendi, Seyyid, Takentli, nakibfi'l-erf, Murad I 166. pdih, (Hdavendigr),
Mustafa 187.
Efendi,
Seyyid
Feyzullah
Efendi (b. bk.) zde, eyhuUslm, Mustafa Efendi, Drri - zde, eyhl islm, 192n3, 193. Mustafa Efendi, -257. Mustafa Efendi, Aydnl, I. hmed'in hocas, 146, 224. Mustafa Efendi, Dhk, tstanbul Kads, 102nj. Mustafa Efendi, tstanbul kads, 182. Mustafa Efendi, Mimar - zde. Bursa Kads, 155n4. Ali Bistmi), Mustafa Efendi, H a y a t - zde, Mekke Kads, 184. Mustafa Efendi, kad, 90. Mustafa Efendi, San Mud, kad, 97n5. Mustafa Efendi, Mostarh alim, 236. Rumeli Kaz Mustafa Efendi, Vahyi - zde, kassam, 121n. Mustafa Rakm, II. Mahmud'un yaz bocas, I461I3. Mustafa Srri Efendi, nib, 142n. Mustafa evki Efendi, Vodinal, Fatih Camiinde dersiam, Sn^. Muzafferddin Ahmed (b. Ali Ba dad); bk. tbn Sti, 173n, 229. Mslim, muhaddis, 19. Erzurumlu Hamid - zde, ey huUslm, Anadolu Kazaskeri, 255 65, 70,
151, 164n, 175n,. Murad II, pdih, 2, 29, 165, 235n,. Murad III, pdih, 16, ita^, 73, 146, 147nj, 179, 188, 241. Murad IV, pdih, 107, I46n 206n4, 223, 224, 247, 252. Murad V , pdih, 214nt. Murad Paa, Kara, sadrazam, 210. Murtaza Efendi, Seyyid, Feyzullah Efendi (h. bk.) nin olu, eyhlialm, 254. Musa Paa, 229. Musannifek, (Alddin mderris, 6n3. MusUhddin tbn Vefa, eyh, 233. Muslihuddin Efendi, Niksarh, bul Kads, Muslihuddin tstan
139ny
Kastalan,
askeri, 76n2, 151, 229. Muslihuddin Mustafa b. Mehmed, Mimarzade, 35. Muslihuddin Mustafa Efendi, Takprl - zde (b. bk.) nin babas, Yavuz Selim'in hocas, 234. Mustafa; bk. Hazret-i Peygamber, Mu hammed 112, 116. Mustafa I. Pdih, IBIUf. Mustafa II, pdih, 121,146, 148,158, 210, 211, 225, 254n. Mustafa III, pdih, 146n 170n 192, 215n2, 216 - 218. Mustafa I V . pdih, 171. Mustafa, Anadolu Kazaskeri, Mustafa, (miras) 124nj. Mustafa Aa, Darssaade aas, 147nj. Mustafa sim Efendi, 222. Mustafa ir Efendi, eyhlislm, 260. Mustafa b. Mehmed, Fetva emini, 196nj. Mustafa Mustafa 275. Efendi, Efendi, BU - zde, Bolvi, eyhl islm, 187, 197. eyhlislm,
N Nasr b. Abdsseyyid Matriri, tmam, 30n. Nsrddin Tsi, i mezhebine men
Uluy
sup byk 27nj, 76.
slm heyetici, 25,
Nasuh Paa, vezr-i zam, 179n 180. Nasuh, Mevlna, Eflani Kads, 114. Nazr tbrahim Efendi, 238. Necati, air, 235n. Necmeddin Eb Hafs mer b. Mu hammed Nesef, akaid limi, 23. Um, lUn,,
235n^,
NDEKS Necmed<lin mer Ktibi, Kazvinli mantk limi, 27n,. Nefes - zde Efendi, mfiderris, 66. Neri, Osman tarihisi, 84. Nevl Efeofli, III. Mehmed'in hocas, 73, 146. Nevi Efendi, ehzadeler hocas, 147n,. Nevi-zde Atay, 234. Nizmfihnlk, 235n. Numan Efendi, kad, 116n,. Numan Efendi, mderris, 60.
305
mer Efendi, Kastamonulu, 218. zdemir - olu Osman Paa, sadrazam, 177nj, 181, 187.
Perviz Efendi, mfiderris, 68. Pir Ahmed Efendi, Galata 89n.
kads,
Pr-i Herat; bk. Eb Abdullah Ensri, 174.
Oklidis, 31. Orhan Bey (Gri-Sultan), Osmanh h kmdar, 1. 2, 83nj, 164, 227, 228. Oru Bey, Osmanh tarihisi, 84. Osman II, pdih, 146,18In 215n2. Osman III, pdih, 146, 215n2. Osman, Hafz, Hattat, II. MusUfa'mn yaz hocas, I46n3. Osman, kad, 90. Osman Bey, Sultan - zde, I I . Baye zid'in torunu, mderris, 74. Osman Gazi, 151n 215. Osman elebi, Esseyyid, nakibfi'lerf kaymakam, 168n. Osman Efendi, Hoca - zde, Anadolu Kazaskeri, 102n2. Osman Efendi, Giresunlu, eyhlislm kavuklusu, 207n,.
Rabia, /etva'larda kadn iin kullandan muhayyel adlardan, 201. RahmetuUah Efendi, tstanbul Kads, lOu, 139n2. Rid (Efendi), mverrih, 49, 50, 65nj. Rauf Paa, Koca, bavekil, 212. Rariyyddn Hasan (b. Mehmed) Sagn, tmam, 28n 41n2, 229. Recep Paa, Topal, vezir-i zam, 223. Riko, ngiliz elih'gi ktibi, 172. Rdvan Efendi, mderris, 61. Ruhiddin Efendi, Bursa Kads, 225. Rfistem Paa, sadrazam, 61, 130.
Sadeddin Efendi, Hoca, eyhlislm, III. Murad ve III. Mehmed'in hocas, mverrih, 73,146-148,181. Sadk Efendi, Kethda - zde, kazas
ker, 263n.
Sdeddin Teftazan (Sdeddin Mes' ud b. mer Teftazan), belagat ve fkh limi, 21 - 23, 26, 27n 28, 41, 77. Sdi-zde, tstanbul kads, lOin^. Sadk Efendi, eyhlislm, 73. Sadrddin Konev, eyh, Fahr-i Rri mektebi (b. bk.) ne mensup me hur mutasarruf, 1, 76, 228.
kz Mehmed Paa, sadrazam, 188. mer, AkehirU, Sultan Abdfihnecid'in hocas, 146nj. mer Aa, odaba, 58n,. mer Efendi, Bodrm, 214. eyhlislm,
mer Efendi, Amasyah, II. Osman'n hocas, 146, Bln^. Sadullah Sdi Efendi, eyhuhslm, tstanbul Kads, 177, 178o 197, mer Efendi, reisfilkfitup, 193, 194. 201, 202. mer Efendi, mfiderris, 59.
timiyt TkiUlt, 20
306
OSMANLI D E V L E T i N t N i L M Y E T E K L T I
Sadddin Ahlat, Fahr-i Rz mektebi (b. bk.) ne mensup Um, 76. Safiye Sultan, III. Mehmed'in annesi, 66, 105. Salhtiddin, II. Bayezid'in hocas, 145. Salh, Kocaeh alay beyi, 127. SaUh Zeki, 20n2. Sefer, kad, 242, 243. Sefer Celli, am ulemasndan, 239. Selnik Mustafa Efendi, mverrih, 46nj. Sekkk, Siracddin, belagat limi. 21, 26n 27. Selim I, pdih, bk. Yavuz Sultan Selim, 233. SeUm I I , pdih, 46n, 47, 146. SeUm I I I , pdih, 48nj, 118, I46n 185, 194, 217, 218, 223, 255, 256, 260. SeUm Mehmed Paa, sadrazam, 2090^. eydi Muhyiddm Efendi, 40. Seyyid AU Natta b. Muhammed, Badadh, 164. Seyyid Mehmed Natta, seyyidler ve erifler nazn, 165. Seyyid Bzrg AU, Tirmizli, I64n. Seyyid erif Crcani, 6e(ga( limi, bk. AU b. Mahmud-i Crcani, 21, 25, 27, 28, 30, 41, 43, 77. Seyyid Vehb, 74. Seyyid Zeynelbidin, Seyyid ve erifler nzn, 165. Silkut, lm, 27. Sinan, mimar, 33. Sinan, mderris, 80. Sinan elebi, Hekjmbat, 35. Sinan Efendi, Anadolu Kazaskeri,
tk lhni, 26n 76, 77. Siracddin Mehmed, HalepU, Fatih'in hocas, 145. Siracddin Mehmed secvendi, 30. Sivs.-zde, Mevlna, kad, 115. Sokullu Mehmed Paa, sadrazam, 62, 188. Sultan Mehmed Gazi; bk. Fatih Sul tan Mehmed, 71. Sunullah Efendi, eyhuUslm, 72, ISlU, 188, 190, 247, 248. Sleyman I, pdih; bk. Knni Sultan Sleyman, 233. Sleyman I I , pdih, 146, 147, 225. Sleyman, ehzade, IV. Murad'm kar dei, 223. Sleyman, Feyyum Kads, 95ns. Sleyman, kad, 80. Sleyman Efendi, mderris, 58n,. Sleyman, tbn Kemal (b. bk.) in babas, 233.
aban Efendi, tJskdar Kadu, 182. afii, mam, afii mezhebinin kuru cusu, 22n,. ahin AU Paa, sadrazam, 212. ah Mehmed b. Muharrem Efendi, Afyon Karahisarh, mderris, 35. ni-zde Auullah Efendi, 117. ehzade Mehmed (Fatih), 16Sn,. em^ MoUa, 204. emseddin, kad, 242. emseddin Ahmed, Kad - zde, ey huUslm, mderris, 35. emseddin Ahmed, Fatih'in hocas; bk. MoUa Grni, 145.
emseddin Ahmed, mderris, 60, 61. 130. 131. emseddin Efendi, tskiUpU, mflderr8,35. Sinan Kirmast, mderris, 9. emseddin Efendi, mderris, 66. Sinan Paa, lim sadrazam, Fatih'in emseddin Husrev h, Fahr-i Rzi hocas, mtefekkir Hzr Bey (b. mektebi (b. bk.) ne mensup Um, bk.) m olu, 76n 145, 229-232. 76. Siracddin (Mahmud) rmevi (Uremseddin Mahmud b. Ebi'l - Kasm- mevi), Kd'l-Knzt, Fahri R o sfahan, kelm Umi, bk. sfahan, mektebi (b. bk.) ne mensup man 25.
INDEKS emseddin Mehmed b. Hamza, bk.
307
Ulu Bey, heyet ve riyaziye fiUmi Timri hkmdan, bk. Zic-i llhani, Grgni, 231. Uzun Hasan, Akkoyunln hkmdan, 231.
MoUa Fenri, 71. 229. emseddin Mehmed b. brahim. SuriyeU edib. 163nj. emseddin Mehmed. SemerkandU bendese Umi, 31. emseddin MoUa, kazasker, 263n. ems'l-eimme Serahs, Hanef mez hebi imamlarmdan, 28n. erif Mehmed Efendi, Anadolu Kaz askeri, 102n2. erif-zde. eyhlislm, 197. eyh Elhac Mehmed, smail elebi-o lu, mevlev eyhi, 212. eyhi Abdlkadir Efendi, eyhoUslm, 73. eyh Ramazan, kazasker, 84. eyh Yavs, Ebussuud Efendi (b. bk.) nin babas, 235.
mm Glsm, /etva'larda kadnlar
iin kullanlan muhayyel ad, 201.
VaUde Sultan, 210. VeUd, /etva'larda erkekler iin kuUamlan muhayyel VeUyddin Efendi, 194. VeUyddin Efendi, Yeniehirli, Edime Kads, 184. VeUyddin Efendi, Carullah, Um, 237. ad, 210. eyhuUslm, 192, Veliyuddin, kad, 242.
Tci-zde, 229. Tacddin Sbkl, 8. Tahir Efendi, SerezU - zde, RumeU Yahya Efendi, Minkari - zde, eyhl islm, 182, 183, 197, 206n4. 215, 225. Yahya Efendi, Zekeriya - zde, air, lim. stanbul Kads, eyhuUslm, 190, 192n,. Yahya Tevfik Efendi, Seyyid, eyhl islm, nakib'l-erf, RumeU Kaz askeri, 167, 204, 2S5n 275. Yakup Paa, 76n2. Yavuz Efendi, -nfidenis, 66. Yavuz Sultan SeUm; bk. SeUm I, 56, 111, 145. 152,158n 178, 232, 233, 234. Yddnm Bayezid, I65n, 229. Yusuf Efendi, mderris, 60. pdih, 84, 164. kazaskeri mstean, 213. Tahsin Paa, 222. TUb, 162. Takprl - zde (Ahmed Isamddin Efendi), 24n 29, 40 - 43, 130, 234. Takprl - zde Mehmed Kemaleddin Efendi, Um, 236. Tatar Hoca, 217. Teodora, Bizans mparatoru Jstin yen'in kans, 6. Tevki Abdurrahman Paa, mverrih; bk. Abdi Aa, 215. Timur, 165. Tosun Efendi, 65.
U
UbeyduUab b. Mesud (Mabbnbi) elBuhri, "Sadrficria** nnvam ile maruf slm limi, 28n 30,173n,. Zahrddin, kad, 242. Zl Paa Sultam, 72.
308
OSMANLI D E V L E T l N N L M l Y E T E K I L A T I Zeyli, fkh limi, 22. Zeyneb, /elvanlarda kadmlar iin kul lamlan muhayyel ad, 201 - 20^. Zeynelbidin, Ak Mahmud - sde, ey hlislm, nakb'l-erf, 167. Zeynelbidin Efendi, Ktip - zde, 47. Zeyrek-zde, kazasker, 119. Ziyflddin Efendi, 117.
Zekeriya Efendi, eyhlislm, kazasker, 17, 49n, 73, 192, 197. Zemaher (Eb'l-Ksun Carullah Mah mud), mflfesBr, lim; bk. Keaf, 23, 28, 43, 237, 238. Zeyd, /etra'larda erkekler iin kullam lan muhayyel ad, 201-203.
II.
YER,
KAVM, DEVLET DEYM VE
ADLARI
VE
TARH
TERMLER
AbbasUer (Abbasi Hahfeleri), 23, 161, 162. Abdaddar, Kurey KabUesi (b. bk.) koUarmdan biri, I6Inj. Abdsselm Medresesi, ekmece'de, 60. Abik; bk. Kakun kSU, BSn^. bik resmi, kad'mn kakun kle (bk. b.) iin ald vergi, 85n,. Acem, 230. dab, 237, 267. Adalar, Akdeniz Adalar, 92n lS7nj. Adakt ferman, 250, 252, 263. AdtJM nme, 131. Adana, 102. Adana Kadh, devriye mevleviyeti (b. bk.), 186, 279, 280. Adi, (j-i Kurey Kabilesinin kollanndan biri, 161n,. Ad penceresi, 178nj. AJl-i msdlesat, Gclenbev smail Efendi (b. bk.) dair eseri, 238. nin hendese'ye
Afyon Karahisar, 35. Aa bahesi, 216n,. Aa kaps, yenieri oôs'nm makam, 208, 209n. Aalar, nakibH-eraPm maiyetinde. Agros, sparta vilyetinin Atabey (b. bk.) nahiyesinin eski ad, 113. Agros kazas, 114. Agros mfts; bk. Atabey mfts, 180. Ariboz kadh, 92n,. Ariboz [Eriboz] sanca, 92n,. Ahli-i mslaiddin; bk. mstaid, 80. Ahi elebi nibhi, 142. Ahkm- erUfyye), 90, 91n 113, 114, 116, 132, 253, 264. Ahkm (ve nixmt-) evkaf, ders, 269. Ahlk- Al, Kmah - zde (b. bk.) nm eseri, 234. Ahmedbey medresesi, Selanik'te, 58n,. Ahval-i monosb defteri, kadhklarm derecelerini gsteren defter, 92,. Ahyoh kadh, 92n,. Akid, medrese'de okutulan ders, 22n^ 23, 40, 232, 237, 238, 268. Akar, 86, 260. Akahisar kadl, 92,.
Addiye, medresede okutulan akid (b. bk.) erhi, 23. Adud erhi, Osmanh medreselerinde iMU-i fkh (b. bk.) i ^ ders, 39. Afrika, 25. okutulan
NDEKS Akd-i enkiha, (nikh kymaa) 113. Akdiye defter(kr) i, kadlarn tayin ve azilleri hususunda kazasker tarafindan tutulan defter; bk. ka dlar defteri, 87n 157, 159. Akkerman kazas, 92nj. ilimler; bk. ulm-i oMiye, mevzu'UimUr. 67, 75, 232, 236. Aksaray, 228. Alacabisar kadh, 92n2. Alacabisar sanca, 92n2. Aliye, 122n 243. Ala kenise kadh, 92n,. Al&mel-i erif, 126. Alasonys kadh, 92n,. AU^bey(kr)i, 94, 126. Alay eminlii, 284. Alemdarlk, nalbH-erafn maiyye tinde bulunan en yksek memuri yet, 168. AIevi(ler), 162, 228. ^li, Ddr'l - hilfe medreseleri (b. bk.) nin yksek ksm, 267. Al-i Abbas, Hazreti Peygamber'in am can Abbas b. Abdhnuttahb evl dmdan gelenler, 162. Al-i Eb TUb, Hazret-i A evld ve ahfad, 162. AB Paa medresesi, IsUnbul'da, 49, 65, I05n,. Ahm ova; bk. Ayazmend, 106n,. Altmh medreseler; bk. ibtid&-i altml medreleri, 36, 42, 51, 56, 58, 89, 275. Abmb (akm akt yeomiyeli) mderris(Uri); bk. ihtid-i altml, hardet-i altmh mderrisi^ 3^^t^, 56, 62, 66, 67, 274. AU
309
Anadolu BeyUkleri, 11, 227. Anadolu kadl, bk. Anadolu kazas kerlii, 152. Anadolu kadl defteri, 91. Anadolu kaddan, 156, 256, 257. Anadolu kadhklan (kazalan), 9 3 , 2 5 8 . Anadolu kads mzulleri; bk. .Anadolu jnazulleri, 186. Anadolu Kava, 137. Anadolu kazaske^ler)i; bk. Sadr- Anadolu, 45, 47, 49, 50, 52, 87, 93, 95n3, 98, 102n 104, 105, 110. 121, 130. 135n3, 136, 149, 153, 121, 130, 13Sn3, 136, 149, 153, 1 5 6 , - 1 5 8 , 167, 169, 177n 178. 184, 185. 190, 199, 206nj, 211, 212, 214, 224, 255, 258, 259n 273, 280, 283, 284. Anadolu kazaskeri tezkrecisi, bb-i fet va (h. bk.) da memur, 199. Anadolu kazaskerlii, byk mevlevi yet; bk. Anadolu Sadareti, 101, 103, 134, 136, 151, 152, 155, 160, 181, 182, 185, 213, 265, 276, 277. 280. Anadolu (kazaskerlii) payesi, llOn^. 135nj, 184. 186. 273, 276, 280. Anadolu mzulleri, Anadolu kazasker liinden mazul olanlar; bk. Ana dolu kads malulleri, 265. 273. Anadolu medreseleri, 227, 241. Anadolu muhzrlar, 259. Anadolu Sadareti; hk. Anadolu askerlî, 103, 185. Anadolu sadareti tezkireeisi, 160. Anadoh sahil(ler)i. 133. 134. Anadolu Selukileri (Seloklulan). 1 1 , 76n,, 164. 227. Anadolu Sdukln hmleri, 227. Anadolu vekfyi ktibi, bb-i feto (b. bk.) da memur, 199. AnapoU kadl Mora'da, 92n2. Anavarin-i Atik kadd. 92n,. Anavaru-i Cedid kadd, 92n,. Ankara, bk. EngrO. 99, 114, 256nj. kat-
Amam, 138.
Amasya, 145. Amid kazas; bk. Diyarbekir kozas, 115. Anadolu, 1, 45, 55, 70, 75, 76, 91, 93, 96, 105, 121, 122, 131, 156. 157n 227. AruM BeyUrheyi(ti), 242n,. ITAn^, Ulny,
310
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E T E K L A T I Asakr-i Man$ure-i Muhammediyye, 209nt. Asakir-i Mansure seraskeri, 208. Asesba, 140. Astne (- saadet), 113, 156, 275. Askeri, 1 2 3 - 1 2 6 . Askeri kassam, bk. kazasker kassam, 122. Asker kassam mfettii, 122. Askeri kaymakaml, (yarbaylk,) 284. Askeri matbaa, eski. Sleymaniye Drifas (b. bk.). 34. 36n. Askeri rsumlar, 125. Astarh uhadar, 207. Aa (derecM) medreseler, 68, 71, 242, 263. Atabey, sparta vilyetinde nahiye, bk. Agros, 113nj. Atabey mfts; bk. Agros mfts, lOny Atebe-i ulya, 123, 127. Atina kazas, Aiboz'e tbi. 92i. ATIYYE, 219. Aas kese, 198. Atranos kazas, 168n,. Atlar, 65n 141n. Avmil, Abdlkadir Crcani (b. bk.) nin medreselerde ders kitab ola rak okunan nahiv'e dair eseri, 30, 40. Avnz (vergisi), 130, 143, 253. Avrzc, 252. Avarz hanesi, 126. Avarz naibi, vrz vergisi ile ilgili davalara bakar, 143. Avlonya kazas, 9211,. Avrupa, 1, 92. Avusturya, 102n4, 189n 241, 25Sn. Avusturya Seferi, 107, 119n, 129. Ayak dvn, 223. Ayak naib(ler)i, byk kadlarm yanmda esnaf kontrol etmek iin bulunan vekil, bk. nib, 117, 142. Ayanlar, 118.
AnkarB kadl, Uflncfl snf mevte-
viyet (b. bk.), 96. 114, 277.

Ankara muharebesi, 165. Antalya, 122nl, 239. Antalya kads, 107. Antep, 102. Antep kadl, devriye mevleviyeti (b. bk.), 277n, 278, 280, Arabistan, 157n]^. Arap(lar), 170n4, 230. Arap limleri, 229. Arap camii, 133. Arap Edebiyat, 2 3 3 - 2 3 5 . Arap lisaniyat, 33. Arap memleketleri, 165. Arap ve Acem Kazatkerlii, merkezi Diyarbekir, sonra tstanbul olan nc byk kazaskerlik, 152. Araz, kelm (b. bk.) dan bahis, 41. Arazi kanunu, ders, 269. Ariza; bk. telhis, lUn^, 141, 182, 183, 190, 223, 257. Arkadiye kadh, 92n,. Arpalk, yksek askeri snf ile Umiye snf iin tahsis olunan muvakkat mazuUyet maa; kadhkta bir derece, 92n 93, 98n^ 118 - 1 2 1 , 136, 158, 182, 184, 195, 248, 256, 257, 259, 266, 273. Arpalk berat, 120. Arpalk hass, 149. Arpalk maa; bk. tarik maa, rtbe maa, 120. Arpalk nibleri, bir kazada er'i has lat maa olarak almak sureti ile davalara bakan nib (b. bk.), 117. 118. Aruz; bk. Ulm-i Arabiyye, Zla^, 86. Arz, istida, 86, 87, 253. Arz gn, 87n 105, 156. Arz odas, 104, 190, 212, 213. Arz odas murafaas; bk. huzur mura faas, 213. Arzuhalci, bb- fetva (b. bk.) da me mur; bk. meihat arzuhalcisi, 199.
NDEKS Ayapetre Kadl, Mora'da 92n2. Ayasofya Camii, Sn,, 64, I7O113, I86111, 207, 238. Ayasofya camii vaizlii, 186. Ayazma camii vaizlii, 186. Ayasofya kilisesi, 10. Ayasofya medresesi (medreseleri), 10, 56, 57n 60, 61, 66, 79. Ayasofya (Sahn- Senan) mderrislii, 60. 231. Ayazmend; bk. Altm Ova, IO611,. Aydn - oullan, 229. Aydm sanca, 242. Ayntap kadl, 186. Azadnme (azad kd); bk. tk nme, 85, 253. Azerbaycan, 75, 76nj, 250. Azrail kilisesi, Fatih Camii yaknmda, 7.
311
Bahe hocalklar, 244, 246. Bahekaps Camii vaizlii, 186. Bahi, 87, 90. Bakara Suresi, 42. Bakire nikh resmi, kad tarafindon ahnan vergi, 85. Bakrc, 126. Bakkal, 65n UB. Bl ricali, 283. Balat mahkemesi (niblii), 142. Balkesir, 62, 99, Balkesir kadh, nc snf mevle viyet, 277. Balkan Yarmadas; bk. RumeU, 2. Baltaclar kethdas, 207. Banaluka kadh, 92n2. Bandrma, 134. Barbaros Hayreddin Paa medresesi, BeiktaMa, 72. Basra, 2in^. Babki kulu, defterdar maiyetinde tahsUt gefi 155. Bamuhzr; bk. muhzrba, 158n2. Bamuhzr resmi, kad tayininde ah nan vergi, 158n2. Ba msevvid; bk. reis'l-msevvidn, msevvid, 199. Baveklet; bk. sadaret, 212, 213. Bavekil; bk. Sadrazam, vezirzm, 212. Bayezid Camii vaizlii, 186. Bayezid nkdp mzesi, 176. Bayezid medresesi, stanbul'da Ba yezid klUyesi iinde, 50, 51, 205. Bayezid (II) medresesi, Edirne'de, 61. Bayezid mderrislii, stanbul'daki medrese mderrisUi ki, bu paye eyhulislmlaa ait idi, 177. Bedesten, 140, 260. Bed, iM bk. belagat, beyan, ulm-i arabiyye, 21, ln^. meni,
Bb- l; bk. bb- saf, paakaps, 137, 166, 187, 189, 191, 194, 207, 211n3, 213. Bb- saf; bk. bb- l, paakaps, 189, 194. Bb- meihat; bk. eyhlislm kaps, bb- vly- fetva, 139, 199, 208. Bb- vly- fetva; bk. bb- meihat, fetva dairesi, eyhlislm kaps, 199, 208. Bb mahkemesi (tstanbul) kapclar, 143.
Bb- hmayun kapclar, Bln^. Bb- f, 43. Bb naibi, byk kaddarm yanmda vazife gren vekil, bk. nib, kap
naibi, 117, 136, 139, 142, 154.

Bbssaade, I90n4. Bbssaade aas; bk. kap oast, 130. Badad, 20n 35, 58, 98, 102, 274. Badad Kadd, devriye mevleviyeti (b.bk.), 58, 89, 96, 186, 276, 277n, 278, 280. Badad mzulleri, 274. Badad Seferi, 206n4. Ba/r hil'ali, 192.
Behiye, hesap'a ait bir kitap, 237. Behcet'l-fetv, eyhlislm Yenigeh-U AbduUah Efendi (b. bk.) nm fetva mecmuas, 197. Behisni kads, 107.
312
OSMANLI D E V L E T t N N L M Y E T E K L A T I Beylerbeyi Camii vaizlii, 186. Beyrut, 102. Beyrut kadh, devriye mevleviyeti (b. bk.), 186, 278, 280. Beyl-i erif, 161. Beytlmal mdrl, 199, 200. Bey'u ir, 114. Beyzav tefnri, 235. Bezci, Uluy Biat, 169. Bidayet mahkemeleri, 270. Bidayet'l-mhtedi, hidye (b. bk.) nin erhi, 29. Biga kazas, 130. Bild- erbaa; bk. bild- hamse, 95n 101, 283, 284, Bild- erbaa mevleviyeti, Mekke, Edirne Bursa ve Msr kadhklanndan ibarettir, 100. Bild- hamse; bk. bild- erbaa, 9Sn^, 99, 101, 120, 283, 284. Bild- hamse mevleviyet(ler)i (kad lklar). Edime, Bursa, am, M sr ve Filibe kadhklanndan iba rettir, 100, 102, 277, 280, 284. Bild- hamse kadd payesi, 265. BUd- hamse kads (mevalisi), 265, 285. BiMd- hamse (mevlUi) mzuUeri, 186, 265. Bil&d- Rum, 6,. Bild- selse, 95n 99n lOOn,, 243. Bild- sMse kadlklar, tsUnbul, Edime ve Borsa kadhklan, 46, 133. Bin, aa medreseler (b. bk.) de oku tulan sarfO, bk.) a dair kiUp, 30. Binba, 283, 284. Birgi, 99. Birgi kadl, nc snf mevlevi yet, 277. Birinci Dnya harbi, 203. Birinci Ferik, orgeneral, 284. Bolu sanca, 131n,. Bol yenli (samur) krk, yeil uhaya kaph olarak sadrazam tarafmdan
Behlijte kadl, 92nt. Behram Kethda medresesi, 90. Belagat (veya ilm-i belagat), ulm-i arabiye (b. bk.) den meni, beyn ve bedii ( bl. b k . ) ihtiva eden il min ad, bk. ulm-i cz'iyye, 20, 21, 22n 26, 27, 30, 39, 41, 43, 64n, 6Snj, 229, 234, 267, 268. Belediye, 137. Belgrad, 92nt, 98, 99, 102, 274. Belgrad kadd (kazas), ikinci smf mevleviyet, 96, 97%, 276. Belgrad kads, 274. Belgrad mzul, 274. Berat(- hmyun): kadmn selhiyetini gsteren, pdigah tura (bk. b.) sim havi vesika; bk. be rat- erif, mieal, menur, rt, 78n, 81, 105, 108, 111, 112, 114, 116, 121, 123, 131, 164, 198, 275. Bera(- erif, 125n,. Berof remi, kadya verilen herat (b. bk.) mukabili aylk yevmiyesinin yans miktannda kendilerinden alman har, 111, 158. Ber&y, 250, 251. Ber6er, U l u . Be bmUk yenieri, 87n. Beikus, 72, 134. Beys ake (yevmiyeli) kadlk (mev leviyet); bk. byk mevleviyetler, taht kadl, 10, 57nl, 66, 70, 88, 89, 95 97, 135, 136. Beyz ake (yevmiyeli) kadlar (mevU, molla); bk. mevlt, 87, 111, 115, 152, 157. Bevvab, kapa, 7, Sn,, lOnj, 81. Beyan, fasih sz sylemek san'at; bk. ulm-i arabiye, belagat, meni, bedi, 21, 27n,. Beya* eark, eyhulilm'm giydii sa nk, 163. Beyas eof ferace, 207. Beykoz, 134. B*ylerbeyi(ler), iki tulu paa, 48, 86, 88, 118, 131, 135, 206.
NDEKS lyhui(Mm'a verilen merasim krk, 191, 205. Bosna, 92n, 99, 102. Bosna Kadl, nc smf (devriye) mevleviyeti, 96, 274, 277, 278, 280. Bosna mzuUeri, 274. Bottancba, 224. BosUnc oca baheleri, 244. Bofanm resmi, kadnm boanma davalanndan ald para, 85n|. Boyabat, 99. Boyabat kadl, nc snf (dev riye) mevleviyet, 277. Bozac, 141nj. Bozca'ada, 217. BSlkbat(lar), 87n, 138. Budin kadh, mevleviyet, 96, 112. Buhri-i erif, hadis kitab; bk. Sa hih-i Buhri, 215. Buhfiri Tekkesi, Edimekap haricinde, 233. Bnlgaristan, 277n,. lOln,. 1020^, 119n
313
Bykekmece, 133na. Byk kadlar (mevleviyet kadlar); bk. taht kadlar, 46, 48, 179. Byk mevleviyetler (kadlklar); bk. beyz ake kadlklar, mevlevi yet, 135, 177, 276. Byk Karaman, stanbul'da semt, 5.
Cafer elebi medresesi, S6nj. CahUiya devri, Arabistan'da Islmiyet'den evvelki devri, 161. Cme, 74 Cmebah, elbise paras, 243. Cmi-i erif-i cedid (Yenicami), 7 n Cmiu'l-fasulin, eyh Bedrddin Mah mud (b. bk.) un fkh'a. dair eseri, 228. Cami'l-hikyt (ve Lmiu'r-Rivyt), Avfi (b. bk.) nin Farsa eseri. Cell - zde Salih Efendi (b. bk) Trkeye evirmitir, 235, 238. Cmi'r - riyseteyn, pdih hocah yapan eyhlislmlara verilen un van, 148. Cmi's-satk, Buhari (b. bk.) nin hadis'c ait eseri; bk. sahiheyn, Sahih-i Buhari, 42n.
Borgaz, stanbul'da 133n,. Burhan haiyesi, Celenbevt smail Efendi (b. bk.) nin eseri, 238. Buna, 1 - 3 , 5 , lOn,, 13, 15, 46, 57, 58, 60. 62, 64, 72, 89n 90. 95n,. 97. 98. 99n, 100. 103. 107. 124n
156nj, 164n,. 165. 176ns, 183, Cmi's-sahih, Hafu Eb'l - Hseyin Mslim (b. bk.) in hadWc ait 193n 208n,. 2 2 3 - 2 2 5 . 2 2 8 - 2 3 0 . eaeri, bk. akikeyn, kOtib-i sitte, Borsa kadh, biUd- hamse (b. bk.), 42n,. ye dahil byk mevleviyat (b. bk.); bk. tahtgk- M U S S , lOn,. 4 2 . 58, Canbaz, 123. 125n,. Condorh - ade brahim Paa medre 61, 72. 83. 89, 96, 111, 120, 134, sesi. 10, 68. 135, ISSn., 186, UZn^, 265, 276, Carfes boha, 221n. 277n 280. Bursa fcadlj mozuUeri, 273. Buna medreseleri, 1, 2, 51. Bursa mfldetrisleri, 273. Borsa sanca; bk. Hdavendigr San ca, 128. Buyurtldu, veziriazam'a movafakatioi havi derkenar, 90, 182, 183, 198. BOrSmck. kuma, Znj. Cebe AU (CibaU) Yenikap iskelesi. 194. Ce<Ut>I'I-eua6. Gelenbevi smail E fendi (b. bk.) nin logaritme er hine ait eseri, 238. Cedel, usul-i fM (b. bk.) a ait iUmlerden, 28n, 40. Cctdl haiyesi, Gelenbevi smail Efendi b. bk.) nin eseri, 238.
314 Cell(Ur),
OSMANLI D E V L E T l N N L M Y E T E K L A T I 250-252. aramba dvn, vezirizam'm ar amba gnleri toplad meclis, 137, 212. atalca, 97, 133. atalca kadh (kazas), inebaht Sancamda, 92n 133. avular, dv<in- hmayun avular (b. bk.), 206n,. avu(lar), nakibi'l-eraf'm maiyetmde, 172, 194. avuba, 192 - 194. aymni, Cagmini (b.bk.) nin heyeCt ait eseri, bk. Mlahhas, 20n,. ekmece(ler), 60, 133, 224. ekmece kazas, 133. eldUer, mevlevler, 212. emberUto, istanbul'da semt, 33. ebikci, 126. eme kazas, 119n,. inad, Macaristan'da kaza, RumeU kadhklarmm en aa derecesi bura kadsdr, 92. miU oda, Bb l'de, 166n,. it kasn. Yldz Soraymda, 219. izmeci, 14In. mordibi, tznik'in bir mahaUesi, In. orbac, 143n. plk Subas, tanzifat miri, 140. uhadar(lar), eyhuUslm'm maiyyetmde, 196. 97, 136, 139, 141n., 191,
Celeb, 126. Celi yals, 146n,. Cemi, Kurey Kabilesi koUarmdan biri, 161n|. Cevab- fifahi memuru, 199, 200, Cevdet tarihi, 103. Cevfuruf, arpac, Hln^. Ceyb risalesi, Gelenbe^ smail Efendi (b, bk.) nin hendeseye ait risalesi, 238. Ceza kanunu, 269. Cezayir Beylerbeyisi, bk. Kaptan Paa, 106n4. Cibayet, I25n,. Cezire-i Kbru, 184. Cihad, 203. Cihat ruznamesi, 245. Cihet berat, 154, 264. Cihet-i kaza, kad maa, 86, 113. Cisr Mustafa Paa, 228n. Cizye, 253. Cnk, 70. Cumaabad, 80. Cbbe. 219, 221, CliU, 97, 205. Cnd akesi, 246. Crm ve cinayet, 108, 109. Cz, 125nj. Czhan, 185. Cz' l-yeteeezza, Meyyed - zde Ab durrahman (b. bk.) m risalesi, 232.
Dhil dersleri, dahil medreselerinde (b. bk.) okutulan dersler, 261. akirci, liin. ankn, 102. ankn kadl, devriye mevleviyeti (b. bk.) 168, 179, 180. ardak, 140. ardak orbacs, 143n. ardak iskelesi, stanbul'da, 143n. ardak naibi, stanbul'da ardak is kelesinde ikamet edip, gelen mol lan kontrol eden nib, 143. Dhiliye nezareti, 212, 213. Dhil (elli) medreseleri (medarisi), Osmanh pdiablanmn ve dier hanedan azasnm yaptrm olduu medreseler, buradan sahn (b. bk.) a geilir; bk. pye-i sahn medrese leri, tetimme medreseleri, 11, 12nj, 14, 19, 20, 28, 36, 39, 45, 48, 55, 56, 57, 62, 63, 72, 73, 81, 186, 208, 244, 247, 261, 275.
tNDEKS Dhil mderTs(ler)i, elli ake yevmi yeli mderrisler, 37n,, 48, 49, 55, 63, 69, 71, 104, 148, 208, 274, 275.
315
Dav''l-misbah, j-U-llj- lgat kaide lerine dair kitap, 40. Devi nzn, 212, 213. Debre kazas, 92n,. Dhil mdetrialii, bk. munla-i sahn Defterdar(lar), 88, 135, 155, 255. mderrUlii, 42, 52, 56, 58, 62, 73, Defterdarlk, 57. 88, 179. 262. Defter-i akdiye, eyhlislm ve kazas Dhil payesi; bk. paye-i sahn, lOSn^. kerler tarafndan kaddarm ve Daimi ierH mfovir. kazaskerlerin mevalinin tayin ve infisallerini maiyyetinde, 160. gstermek iin tutulan defter. Dnimend(Ur), Sahn- Semn med 103, 156. resesi (b. bk.) talebeleri, 7n 8-10, Defler-t kassam, ders, 269. 1 2 - 1 6 , 4 5 - 4 7 , 51, 55, 69, 71, De/ter kethdalar, 94. 135n3, 207, 241 - 244, 246, 247. Defter-i Sultani, 112. Deli-orman, 228. 261. 262. DellUar, 140. Darphane (-i mire), 110. 111. Denmr, 86. DrH-hadis-i Mesudiye, 281. DrU-hadis medreseleri, 33. Derhm, 86. Dr'l-hads (medresesi), Edirne'de Derhendci, 125n. erefeli Cami yanmda II. Murad'm Dergh-i li avuflû, I39, 155. yaptrd eser, 2, 3, 17, 29. Dergh- muall, 243. Dr'l-hads (-i Sleymaniye) medresi, Dersaadet, 80. Sleymaniye medreselerinden en Ders vekaleti, 199. yksek derecelisi; bk. Sleymaniye Ders vekili, bb- fetva (b. bk.) da me Dr'l-hads'i, 33 - 35, 60, 90, 103, mur, 199, 200, 205, 207. Derunk, 124n. 262, 265. Dr'l-hads (i- Sleymaniye) derecesi, Desturluk tlbend, 221. en yksek mderrislik derecesi, Devlet-i Aliyye, 209n. Devlet-i Osmaniyye, 182, 183. 262, 271, 272. Dr'l hads (-i Sleymaniye) mder Devlet-i ehriyr, 113. rislii, Kibr- mderrisin (h. bk.) Devriye mevlisi, 102, 142na, 273, 285. in en yksek kademesi, 37, 38, 60, Devriye mevalisi mzulleri, 186. 158, 186, 262, 280. Devriye mevleviyetleri (mevlilî), k k mevleviyetlere verilen isim, Dr'l-hads mderris(ler)i,kibr- m 90, 99, 134, 278, 279, 280. derrisin (b. bk.) den, 58, 273, 281, Dimetoka, 40. 284n. Dr'l-hilfe (ti'l liyye) medrese(ler)i, 263, 267, 268. Drffifu, hastahane; bk. mristan, 6. Drifa Caddesi, Sleymaniye'de, 35. Drttalim, 6, 9. Dvay- hak, 129. Davud Paa medresesi, 10. 60. 61, 74. Davud Paa naiblii, 142. Dfu ilimler; bk. ulm-i diniyye, 75. Din-i mbin, 13in,. DireUibel, Iskihp'de ky, 235. Dirlik, 243. Divanhane, 104, 137. Dvn- li, bk. divn- hmyn, 193n,. Divn- devi nzn, 213. Divn- hmyn, 87, 93, 105, 110, 125. 126. 128n. 131, 137. 139.
316
OSMANLI
DEVLETNN
iLMlYE
TEKILATI
141, 153, 154, 157, 159, 178, 189, 190 192, 193nj, 210, 211n 242, 275. Dvn (-1 hmyn) avular, 192, 193, 205. Dvn kadl, 105n,. Divanyolu, 62. Divitar, 111. Diyarbekir, bk. Medine-i mid, 98, 99, 102, 105nj, 127, 152, 225, 274. Diyarbekir kadd, devriye mevlevi yeti (b. bk.); bk. Amid kazas, 96, 224, 276, 279, 280. Diyarbekir mzuUeri, 274. Dizdariye mderrislii, 281. Dobnie kadd; bk. Kstendil ka dd, 92a,. Doanet, 123, 125n. Doa Anadolu, 152. Dolama, 124n. Dolmabahe Camii, 221. Dolmabahe Saray, 220, 221. Drtl, kumaj, 124n,. Dra kadd, 92n. Dul nikh remi, kadnm ald har, 85. Dhen-i zirae, kandil ya, lOn^. Drer, MoUa Hdsrev (b. bk.) in Gurer (b. bk.) adh fkh eseri iin yazd ferh, medrese dera kitab, 22,229, 269. Du-g, 185.
Edime kadh (kazas), Bild- hamse (b. bk.) den byk mevleviyet; bk. tahgh- selse, 58, 72, 89, 96, 111,134, 135, 181, 184,186, 242n]^, 265, 276, 277, 280. Edimekap, IsUnbul'da semt, 33, 59, 233. Edimekaps kabristam, 173n. Edirne (kazas) payesi, 184, 186, 273. Edime - Krkaa istasyonu. 22ny Edime medrese(Ier)i. 1, 2, 51. Edime mderrisleri, 273. Edirne pye-i mcerredesi; bk. pye-i mcerrede, 179, 180. Edime vak'os, 120n3, 211, 226. Edviyekup, eczac kalfas, Sn^. EfdaUye medresesi, 59. Efendi dimiz, pfidifah'm geyhuUslm'e hitab, 189. Eflani, Kastamonu'ya bah kaza, 113. Eri, Macaristan'da kale, 92. Eri kadl, RumeU'de en aga de receU kddk. 920,. Eri Seferi, 35. I8Inj. Ehdis-i ertfe; bk. hadis, l l n , . Ehl-i asker, 123. Ehl-i bert, 125n, 126. Ehl-i hibre, 86. 124, 141. M-t hiref, ISBn,. M-t ilm, 70, 115, 13in,, 244. 246, 252, 254n, 274. 275. Ehl-i rf (taifesi), 24n, 173, 174. EU-i snnet (mezhebi), 24n. 173, 174. Ehram, yayg, 191. Eimme-i karufiyye; bk. Hanefi imam lar, 86, 113, 179n 201 - 203. Ekmel, medrese derslerinden, 21, 249. Elbasan kazas, 92nt. Elbasan sanca, 92n. Elik, liluy Elfiye, Cemalddin Mehmed Toi (b. bk.) nin nahiv'e ait eseri, ders ki tab, 30. 40. EUi altnc orta, I43nx. EUili medreseleri; bk. Hart; eUi medre seleri, 36, 56. 63.
E
Eane, Kurey'in atlanna nezaret eden makam, lln^. EdMyat-t Arabiyye, 267. Edime, 1 - 3, 13. 15. 17, 29, 42, 46, 49n4, 57, 58. 61. 64, 69. 72, 89, 90, 95n,. 97. 98, 100, 103, 116, 138, 156n. 160,170,176n,. 193n 195n,. 196. 208n 226, 22Bn,. Edime Drl-hadiai. bk. mdree*i, 64. Dr'l-h^M
NDEKS Ellili mderris, elli ake yevmiyeli, 56. Emeviler, I7O1I4. Emin, kad maiyetinde memur, 85. Emir; bk. sdt, erif, seyyid, 163. Emrt arazi, 236. Emirlik, bk. seyyid, 168. Emir sar, emir yni sdt (b. bk.)'m aard yeil sank, 163. mr- nebeviyye, 114. Emsile, medreselerde ders olarak oku nan sarf kitab, 30, 68. Emval-i eytam mdrl, 199,200, 269. Emval-i muhaceere, Kurey'in Kabe' deki putlanmn vakf ilerine ne zaret, 161n,. Enderun Tarihi, Ata Bey (b. bk.)in eseri, 215, 216. Endrose kadl, 92n2. Englir; bk. Ankara, 114. Enkiha; bk. nikh, 151n,. Ensab nikbeti, 162. Ensab nakipleri. Talibi ve Abbas aile lerinin defterlerini tntan memur lar, 162n. Envr'l-lenzil ve EsrrU-tevil, Bey zv (b. bk.) nin medrese ders kitab olarak okunan tefsir kitab; bk. tefsb-i kad Beyzv, 23, 28. Erdif-i kuzt, mazul kadlarm tayini iin yapdan sra tertibi, 106. Erbb- timar, 128, 243. Erdek, 134. Ereli, Trakya'da, 133n,. Ermeniye, 250. Ermiye (Urmiye - Rumize) kadd, 92n,. Erzurum, 73 99, 102, 225. Erzurum kadh, devriye (b. bk.) mev leviyeti, 96, 186, 277, 278, 280. Erzurum kads, 275. Erzurum mzulleri, 274. Es'or, 142. Esed, Kurey kabilesi koUarmdan biri, 161n.
317
Esedabad Kadh, Anboz sancamda, 92a,. Eski saray. niversite binas, 209nj. EsmrS'l-hadayk, em'i MoUa (b.bk.) nm eseri, 204. Esmihan Sultan medresesi, 59, 73. Esnf- hamse, 268n. Efbah, fkh' dair eser, 238. Ebat kadl, Elbasan sancanda, 92n,. Een sipahi, 123. Ekl't-'sis, emseddin Mehmed Se merkand (b. bk.) nin medrese lerde okutulan hendese kitab, 20, 31. Eskiyor, Edirne'de yer, 90. Enak, borlu ve nakdi cezalan tayin eden merci, 161n. Erf- kuzt, sitte (b. bk.) derecesin deki kaddar; bk. Siice kadlar, 93, 94, 95n3, 155, 279. Etraf- stanbul, 275. Etvk'z-zeheb, Zemaheri (b. bk.) nin eseri, 238. Evkaf, 115, 260. Evkaf-t seltin, 74. Evkaf mfettii, 214. Evkaf Nezareti, 208n,. Evld- Ali, Hazreti AU evld, 163. Evld- askeri, USn^. Evld- Peygamberi, Seyyidler ve e rifler, 171. Evld- etrak, 70. Evrak- mrde, 259n,. Evree kadh, 92n2. Eyalet(ler), 123, 125, 126, 167. Eyalet kadklar, 87, 91, 95, 263. Eyalet kadlar; bk. taht kadlar, 69, 126. Eyalet paalar, 192. Eytam daireleri, 199. Eydp, bk. Havass Kostantiniyye
17,
38, 62, 97, 98, 101, 176, 231, 235, 236, 274. Eyp Cam, 10.
318
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E T E K L A T I Feriz, tereke taksimi mevzuu ile ilgi ders, 22n3, 30, 43, 237, 238, 268nl, 269. Feriz erhi, Seyyid erif Crcan (b. bk.) nin eseri, 41 - 43. Fergane, 29n,. Feridun Bey Mneat, 81, 204. Ferik, korgeneral, 283, 284. Ferman (-t hmayun); bk. hkm, nian, pervane, 74, 80n, 83, 109, 115, 116, 120, 122, 123, 125, 127, 131, 139, 140, 142, 180n 184, 185, 193n4, 195n, 204, 241, 242, 247, 251, 254, 255, 257. Fermay al, 22 In^. Ferra, 7, 8, 81. Feroe-t beyza, eyfanUslma giydirilen 6eyaz samur krk (b. bk.) n bebeyaz uha rts, 191, 192, 207, 211. Felvy- Feyziyye, eyhuUslm Fey zuUah Efendi (b. bk.) nin fetva mecmuas, 197. Fetavy- Hmidiyye, eyhuUslm H mid Efendi (b.bk.) nin fetva mec muas, 197. Fetavy- Sdiye, eyhuUslm SaduUah Sadi Efendi (b. bk.) nin fetva mecmuas, 197. Fethiye, Ali Kuu (b. bk.) nun medre selerde deri kitab olarak okutu lan heyet kitab, 30. Fetihnme-i Rodos, Cell - zde SaUh Efendi (b. bk.) nin eseri, 235. Fetva(lar), erl bir hkm ihbar ve tebU, 70n 1 7 3 - 176, 178, 179 180nj, 181n, 1 8 7 - 189, 195n 196 - 198, 200, 201, 203, 204, 209, 232, 236, 249, 250n,. Fetva dairesi, bk. bb- fetva, bb- meihat, 197, 203. Fetva emini. eyhlislm dairesinde fetva kalemi (b. bk.) nin reisi, 196 - 201, 206, 214. Fetva emini dairesi; bk. fetva kalemi, 200.
Eyp Camii vaizlii, 186. Eyp kadl (kazas), Bild- Selse (b. bk.) kaddddanndan; bk. Havass- Kostantiniyye, fia. 280. Eyp kads, 137, 211, 212, 274. Eyp Eyp mzuUeri, 174. DiedTese(Ier) i, Sahn- Seman Haslar kadl, Havass- re 77n 92ij,
96, 133, 134, 186, 276, 277n 278,
(b. bk.) ayannda, 10, 17, 56, 63, Eyp mderrislii, 5711^. Eyp trbesi, 170. Eyp ziyareti, p&di;ablarm, 105.
Fahr-i Rzi mektebi, icazet silsilesi Fahreddin Rri (b. bk.) ye kadar uzanan ulemay ifade eder, 76. Fakih(ler), fkh alimleri; bk. fukaha, mft, 22n,. 84, 174. Falaka, 138, 139. Fatih, IsUnbul'da semt, 33, 237. Fatih Camii, bk. Yenicami 6, 7, 12n 79n 88n, 186. Fatih Camii vaizimi, 186. Fatih imareti, 6,. Fatih Kanunnamesi, 5, 7nj, 56, 57, 74, 85, 88, 89. 112, 135, 147, 175, 204. Fatih kUiyyeri, Sn^ Fatih vakfiyesi, 5n,. 7, 9. Fatmi Halifeleri, 162. Felsefe; bk. m-i hikmet, m-i Hh, hUcemiyt, ulm-i cziyye, 20. 21, 24n, 67, 75, 227, 230. 234, 236, 237, 239, 249, 267, 268. Felsefe-i slmiyye, 267. Fenar. negl rivarmda kasaba, 228. Fenar (Fener) kadd. Trhala'da. mahref mevleviyeti, (b. bk.), 1770^, 280. Ferace, 212.
NDEKS Fetvahane, Tanzimattan sonra kurulmu; olan fetva dairesinin ad, 197, 199, 200, 208, 209n,. Fetva kalemi. eyhlislm dairesinde hamda fetva emini (b. bk.) nin bnlundau ube, 196, 201. Fetvahane msevvidi, bk. ReisH-mevvidn, 214. Fetva odas, 200. Felto odas heyeti, 199. Fetva payesi, eyhuUsImhk derecesi; bk. pye-i fetva, 210. Feyyum, Msr'da, 91nj. Feyyum kadd, 95n,. Fihbe, 9 8 - 100, 102, 132n, 274. FiUbe kadh, (mevleviyeti), Bild- Hamse (b. bk.) ye dahil ikinci smf mevleviyet, 96, 100, 276, 277nl, 280. Filibe mzulleri, 274. Fkh, slm hukuku ilmi; bk. tslm hukuku, lum-i eriyye, 19, 22, 27, 30, 33 - 39, 41, 43, 55, 64, 67, 75, 83, 131ns, 196, 228 - 231, 233 238, 267, 269. Fikra-i fuzela, 112. Foa haslar, liZn^. Fukaha; bk. fakih, fkh, 174, 197. Fukahy- mderrisin, 276. Fusus'l-bedyi li-usuli'f'ieryi. Molla Fenri (bk. b.) nin usI-i fkh'a dair eseri, 229. Fusus'l-hikem, Muhyiddin Arabi (b. bk.) nin eseri, 228. Fnn-i liye, 68. Fnn-i etta, 8. Fr, l l n j . 19, 22, 28, 78, 116. Fr-t hanefiyye, 229. Fzel, 113.
319
Galata kadh (kazas, mollah), Bi ld- selse (b. bk.) den mahre mevleviyyeti (b. bk.), 77n 96, 133, 134, 186, 276, 277n, 278, 280. Galata kadl payesi, 276. Galata mzulleri, 274. GaUe, 125n. Garp MooUan Devleti; bk. lhan Devleti, 164. Giye, rt; bk. he, 97. Gye-i mahsse-i mevli; bk. gfiye, 97n4. Gazenfer Aa medresesi, 63. Gazeliyyat, 70. Gebze, 134. Gediz kazas, 96. Gelibolu, 69, 99, 223, 231. Gelibolu kadh, nc snf mevle viyyet, 69, 277. Gerede, 242. Germiyan, 243. Girit, 38, 101, 277n,. Girit kadh, ikinci snf mevleviyet, 278, 280. Gramer, 234. Gnay kazas, 121n,. Gney Anadolu, 152. Gurer, MoUa Husrev (b. bk.) in med resede okunan fkh'a ait kitab, Drer (b. bk.) erhi, 22, 229.
Habbaz, ekmeki, 141nj. Hac, 161n, 165. Heegn, kalem amirleri, 283, 284. Hae, 127n,. Hac Hasan Efendi medresesi, stan bul'da, 41. Haova meydan muharebesi, 147. Hadis(-i Peygamberi), Hazreti Pey gamberin szlerine ve hareketle rine ait an'anelerle ilgiU islm ihni, 19, 22n 23, 28, 29, 38, 43, 75, 78, 162, 215, 227, 229, 233. 234, 238, 267.
Gib, 136. Galata, 5n 17, 38, 89n<, 98, 101, 133, 176, 274. Galata bedesteni, 154.
320
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E TEKLTI Hareket, Hareket-i hri mderrislii derecesi (b. bk.) ni gsteren rumuz, 186. Hareket- altml derecesi, bir mderris lik derecesi, 262, 271, 272. Hareket-i altmt medreseleri, 59nx, 60, 63. Hareket-i altmt mderrisfliji, bk. altmt mderrisler, ibtid-i alt ml, 37, 58, 186, 187. Hareket-i dhil derecesi, aym ad ta yan mderrislerin rtbesi, 262, 263, 271, 272. Hareket-i dhil medreseleri, 60, 63. Hareket- dhU mderris(li)i, 55n 56, 59n, 60, 181, 186. Hareket-i hri derecesi, ayn ad ta yan mderrislerin rtbesi, 262, 271 - 273. Hareket-i hri medreseleri, 60, 63. Hareket-i hri mderris(li)i, 56, 58n3, 59n, 186, 281. Hareket-i misliyyesi, bir mderrisin ev velce bulunduu derece ile tayini, 183. Harem, 216n,. Haremeyn (-i erif ey n, muhteremeyn), Mekke ve Medine, 120, 244. Haremeyn Evkaf Nezareti, 208. Haremeyn kadl (mevleviyyeti, mollal), stanbul ve Edime kad lklar arasnda yer alan byk Mekke ve Medine kaddddan, 98n2, 99, 100, 132, 135, 187. 264, 265, 277, 280, 284. Haremeyn kads (mevalisi, mollas), 100, 101, 135, 277. Haremeyn mfettilii, 208n,. Haremeyn (mevleviyyeti) payesi, 265, 280, 284, 285. Haremeyn paydileri, 283. Hri, 186, 247. Hri dersleri. Hari medreseleri (b. bk.) nde okunan dersler; bk. mukttddemat- ulm, 261.
Hadm Ali Paa medresesi, 10. Hadm ky, stanbul'da, 133. Hkim ('i-ierH), bk. kad, 83, 85, 86. Halep, 38, 58, 66, 96nl, 98, 101, 274. Halep kadd, ^mevleviyeti^, ikinci s nf mevleviyet, 58, 89, 90n, 96, 135, 139n4, 186, 276, 277n, 278, 280. Hakpkr cumof, 221nj. Holep kazas mzuUeri, 273. Halep payesi (derecesi), 276. HaU, 33, 207. HaUa, Ulny Hamal, 125nj. Hmid Efendi medresesi, 60. Hamid (eli) sanca, 122n, 242. Hmise, bir kadbk derecesi, 93. Hmise-i Sleymaniye derecesi, aym ad tajyan medresedeki mderris lerin rtbesi, 262, 272. Hmise-i Sleymaniye medresesi, Msla-i Sleymaniye (b. bk.) ile SJeymantye medresesi (b. bk.) arasmda, 58, 90, 101, Hmise-i Sleymaniye mderrisfliji, Kibr- mderrisin (b. bk.) den olup, Sleymaniye mderrislii (b. bk.) nin altmda bulunan beg m derrisliktir, 37, 38, 186, 272, 181, 284n. Hamzaviler, Hersek'te, Melmiye-i Hamzaviyye erbabmdan, I27n,. Hne akesi, 251. Hanbdi mezhebi, nin^.
Hantf fkh, bk. hidye. Un,, 29, 173, 175. Hanefi fukahast, Hanefi USn^ Hantft imamlar, 201. mezhebi, 24n, 28n, 83, 108, 174n. Haraec, 249, 252. Haraca, defteri, 86. Hara 257. Har ve damga kanunlar, ders, 270.
NDEKS Hri (elli) medreseleri, elli akeli mderrisler (b. bk.) in aht medreseler; Osmanidardan evvel ki hkmdarlar ve aileleri tara fndan yapdm olan medreseler, 11, 12, 14, 19, 20, 28, 39, 55, 57, 61 - 63, 77, 135, 244, 275. Hri (medresesi) mderris(ler)i, hk. elli akeli mderris, 37n]^, 49, 61, 63, 69, 71, 89, 208. Hri mderrislii, 42, 48, 65, 72, 73, 88, 179, 224, 262. Hri payesi, 183. Hri rsu, 260. Harmanck kazas, 168n2. Haruniye, nahiv'e ait kfiye (b. bk.) adl kitabm erhi, 40. Has, 119, 158, 177. Hasan Efendi medresesi, 59. Haseki Sultan medresesi, 61. Hsilt- eriyye, 118, 119, 136, 157. Hasky Valde Sultan Camii vaizlii, 186. Haslar kadl, bk. Eyp kadd, Havass- Refia, 133. Hassa hekim ba, 35. He, rt; bk. gaiye, 97. Him, Kurey Kabilesi koUarmdan biri, 161n. Hiye-i tecrid, AU b. Mahmud-i Cfir cn (b. bk.) nin Osmanh medre selerinde ders kitab olarak oku nan Kelm'a ait eseri; 19, 21, 2426, 39 - 41, 43, 249. Hiye-i celi 14, 55, tecrid medreseleri, aa dere medreseler (b. bk.) den, 1119, 26, 27, 39, 41, 43,45, 48, 59, 78, 148.
321
Hatt- hmayun, 48 - 53, 60, 68 - 71, 74nj, 7 5 , 9 3 , 9 4 , 106, 132, 146n 180n, 181 - 185, 198, 209, 210, 246, 254, 257, 258, 260, 276. Hatt- erif, 275. Havariyn kiUsesi; bk. Saints Aportes kiUsesi, 6. Havass- Ahi elebi kazas, 92n2. Havass- KostaUiniyye, bk. Eyp ka zas, Havass-t refia, 96, 98. Havass- refia (kadl), Eyp ve skdar mevleviyetleri, bk. Eyp kadh. Haslar kadl, 101, 133, 277n, 280. Havi, 9. Haydar Paa medresesi, 59. Hayyat, terzi, Hln^. Hazine, 111. Hazine-i hassa, 221. Hazinedarba, 190n4. Hekimba, 47, 50, 141. Hekimbalk, 35. Hendese, bk. ulm-i cziyye, muhtasart, 20, 26, 31. 232, 237, 238, 249, 250n. Herat, 75. Hersek, 127n2. Hersek sanca, 236. HesabH-ksr, Gelenbev IsmaU E fendi (b. bk.) nin eseri, 238. Hesap; bk. muhtasarat, ulm-i czHyye, 20, 26, 31. Heva, 258. Heyet, kozmorafya; bk. u/m-t cz'iyye, 20, 227, 231, 237, 249n, 250. Heyet-i vkel, 189. Hezargrad kadh, 92n,. Hicaz, 162. Hidaye, Burhanddin b. Ebu Bekr Merginm (b. bk.) nin/r (b.bk.) a ait eseri, aa dereceU medrese dersi; bk. Hanefi fkh, l l n , , 12, 13, 19, 21, 22, 27 - 29, 39, 42, 43, 55, 64, 65, 173nj, 249. Hikemiyat (Hikmet); bk. felsefe, ilm-i hikmet, 67, 75, 114.
timiyt TukiUl, 21
Hiye-i tecrid mderris(li)i, yirmi, yirmibe ake yevmiyeU en aa dereceli mderrisUk, 46, 55, 56, 60, 66. Hatice Hatun medresesi, 61. Hatip, 179, 185. Hattat, 146n,.
322
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E T E K L T I dair Hcre, medrese odas, 36, 78, 244. Hcert- berekt, lOuj. Hcert- tetimme, lOuj. Hdavendigr sanca; bk. Bursa San ca, 128. Hddam, nj. Hkem, filozoflar, 24n. Hkkm, bk. hkimler, 112, 114, 125. Hkm (- hmyn); bk. pervane, ferman, nian, 80, 126, 154, 127n, 128, 246. Hkkm- er'i, kadlar, 268nj. Hkm muamelt, 108. Hkmet, adliye, llu. Hnkr hocalar, bk. pdih hocalar, 145, 149n, 181. Hsmiye medresesi, 59, 89n,. Hsm erhi, mantk'a ait bir kitap, 40. Hseyn, Osmanh nakb'l-eraflanmn imzalan, kendilerinin Hazreti H seyin'den geldiklerini ifade eder, 169. Hsn-i hat, 268. Hsn-i hatt- talik, 269, 270. t de, 51. tbdt, bk. ulm-i eriyye, fkh, 22n,. briim, 140. tbtida-i altml derecesi, bir mderris lik derecesi, 262, 271, 272. tbtida-i altml medresesi, bk. altml medreseler, 51, 60, 63. tbtida-i altml mderris(li)i, altm ake yevmiyeh, 37, 58, 59n, 186, 281. tbtida-i dhil derecesi, bir mderrislik derecesi, 262, 271, 272. tbtida-i dhil medresesi, 60, 63. tbtida-i dhil mderris(li)i, ayn ad tayan medreselerde mderrislik yapanlann unvam, 56, 59n, 87, 186, 187, 281. tbtida-i hri derecesi (rtbesi), bir mderrislik derecesi, 103, 262, 265, 2 7 1 - 2 7 3 .
Hikmet'l-iTkiyye,felsefe'ye eser, 237. Hilfet, 222.
(ilmi), usul-i fhh (b. bk.) dan bir ders konusu, 28n, 40. HiCat, 131, 179, 191, 206. Hindistan, 228. Hitabet, 125. Hizmet-i fetva, bk. mftlk, eyhl islmlk, 195n. Hizmetkr akesi, 251. HfzssMa, 267. Hristiyan, 201. Hnka-i erif, 170, 207. Hsn- Mansur, 130. Hzne, st anahk dersi, 269. Hoca - zadeler kanunu, pdih hoca lar (b. bk.) evldna ait kanun; bk. mehdm- sudur-i kiram ka nunu, 73. Hotali, Tmova mlhakatmdan, 121. Huccac, bk. haclar, 161nx. Hucec, bk. hccet, 125n2. Hukk-i dvel, ders, 269. Hukk-i hususiye, 198. Hukk-i idare, ders, 169. Hukuki muamelt, 109. Hukuk- umumiyye, 198. Hukuk mahkemeleri, 270. Hulsat'l-hesab, Bahddin Mehmed b. Hseyin Amili (b. bk.) nin eseri,
Hilaf
20n2.
Hulume kadd, Mora'da, 92n2. Husumet davalar, 116. Hususat- er'iyye, ISln^. Huzur ders(ler)i, 215-221. Huzur murafaas (mahkejnesi); bk. arz adas murafaas, 53, 211214. Hccet, mahkemede kad tarafmdan verilen hkm gsteren Um, 84, 86, 108, 115, I 1 6 n 2 , 117, 137n, 172, 251, 253, 259. Hccet akesi (resmi), kadmn hccet (b. bk.) iin ald har; bk. resm-i hccet, 85, 86, 251.
tNDEKS tbtid-i hri medresehri, 60, 63. tbtid-i hri mderris(li)i, ayn ad tayan medreselerde mdetrislik yapanlarn unvan, 56, 58n3, 59n, 77, Sanj, 90, 183, 186, 281. cz, belgat'daa bahis, 41. tcazet (nme), medrese talebesine ve rilen mderrisUk diplomas, 45, 71, 75 - 77, 87, 88n, 155, 198, 267, 268. tana- mmet; bk. fkh, 22n^, iin^, 174. tera kanunu, ders, 269. tctihad- eimme, 114. tel (medreseleri), stanbul - EdirneBursa medreselerine verilen isim, 57, 89, 156n, 245. ddiye, 12n,. tfta liit, 179n3. thtiman kadh, 92n,. tbtisap, 158nj. thtisap aas, belediye ilerine bakan memur, 137, 138, 140, 142. tkd'l-cman. Ayn (b. bk.) nin eseri, 237. tkinci medrese, Hareket-i hri ve ha reket-i dhil medreseleri (bl. bk.), 63. kinci Merutiyet, 135na, 199, 219, 263, 267. tkinci snf mevleviyyetleri; bk. mahre
323
llhaniler Devleti; bk. Garp MooUan Devleti, 25, 164. tim-i dab, 22n3. tim-i fkh; bk. fkh, ulm-i liye, 20, 116, 268n. tim-i hadis; bk. hadis, ulm-i liye, 20. tim-i hikmet; bk. felsefe, hikemiyat, ilm-i iW, 21, 24n, 67. tim-i iktisat, 267. tim-i ilM, akU deliUere dayanan iUm1er, bk. ilm-i hikmet, felsefe, 2inj^. llm-i kelm; bk. W o m , 25, 27, 227, 232. tim-i kraat, 237, 238. tim-i Kur'an; bk. ulm-i liye, 20. tim-i terbiye, 267. tim-i usl, 22n3. lmiye slahat, 257, 258. timiye kanunnamesi (kanunu), 74n], 276n. timiye meslei, 49, 241. lmiye rtbeleri dereceleri, 271, 283. timiye snf, bk. ulema snf, 49, 52, 70, 72, 73, 77, 83, 87, 118, 119, 174, 175, 243, 254, 279. timiye tekilt, 48, 87, 151, 187, 241, 252, 261. tltimas, 241, 242, 253, 254, 265, 271n,. thizam, (usuUi), 117, 118n 119,
138, 172, 250, 256. llyas Bey medresesi, 80. tmad'l-islm, eyhlislmn unvanlarmdan, 175. mevleviyetleri, 276. tmam, 179, 185. tkindi divn, paakapsmda (b. bk.) tmam- Sultan, 50. ber cuma gn toplanan mecUs, tmare, mescid-i haram (b. bk.) n idare 153, 155, 211n,. ve iman, lln^. tklil't-teracim, Mehmed Akkirman maret, 24, 78. (b. bk.) nin eseri, 238. mamet, 125n2. tktisat, ders, 269. tmdadiye-i hazariyye ve seferiyye, vaUllihiyat; bk. kelm, 3, 33, 42. lerin ald maa karh vergi lm, kadmm (hakimin) bildirisi, 108, lerden, 253. 115, 117, 121, 122n, 185, 259. mkn, belgu'dan bahis, 41. lmt (-1 erHyye) mmeyyizi, bb- mza resmi, kadmn imzadai) ald fetva (b. bk.) la memur, 199. har, 85. lmt (-1 er'iyye) odas, bab- fetvam tnye, Ekmelddin (b. bk.) in Hidye da, 199, 200. (b. bk.) erhi, 29.
324
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E TEKLTI stanbul, ni, 3, 5, n^, 7, 10, 11, 13, 15, 16, 17, 33, 41, 46, 49, 53, 57, 58, 60, 62, 72, 73, BSu, SOn,, 90, 94, 95n^, 96, 97, 104, 107, 113n 120, 125, 127n 131n 133n 137, 138, 140 - 143, 156n, 160, 167 - 170, 176n3, 186, 192, 194n,, 195n 196, 205, 208n3, 219, 223, 224, 225, 231, 232, 235, 238, 239, 248. 256, 261, 264. tstanbul Bb mahkemesi niii, 143. stanbul bedesteni, 154. stanbul Boaz, 133, 134. tstanbul Efendisi, bk. stanbul kads, stanbul mollas, 133, ISBuj. stanbul esnaf, 140. tstanbul fethi, 176, 229. stanbul halk, 143, stanbul kadl (kazas), Bild- se lse (b. bk.) den byk mevle viyet; bk. tahtgh- selse, 58, 72, 7 7 n , 89, 96n 97, 98, 99n2, 100 103, 106nj, 111, 133 - 136, 152, 160, 199, 242n, 265, 276, 277, 280, 284. tstanbul kadl mstear(l) , 143, 213n,. tstanbul kadl vekayi ktibi bb- fetva (b. bk.) da memur, 143, 199. tstanbul kads, stanbul'un sur iin deki ksmlannm kads; bk. s tanbul Efendisi, tstanbul Mollas, 43, 47, 74n2, 88, 106, 110, 133, 136 - 142, 149, 166, 177, 182, 184, 186, 199, 207, 209, 211, 212, 214, 273, 283. tstanbul kads mazulleri, 186, 207, 258, 265, 273,
nebaht, 92. tnebaht rtbesi, Rumeli'de bir kad lk derecesi, 92nj, 259n. negl, 228. negl medresesi, 61. trde-i hususiye, 264. ran, 75, 155, 165n, 227, 241. ran Seferi, 129, 188. trad'l-akIVs-seltm il mezye'l-Kur'niH-azim, Ebussuud Efendi (b. bk.) nin tefsirce ait eseri, 176, 235. rova kadd, 92n2. sar, yolculuk vc muhabere iin kur'a ekme iine nezaret, 161n. tsbt- sni', Tanrmn varlm isbat, 24. Isbat- vcib, Cel.lddin Devran (b. bk.) nin medresede ders olarak okunan akaid kitab, 23. tsfahn, kelm-a. ait ^' tevali erhi (b. bk.) nin mehur olan ad, 68. shak Bey Medresesi, skp'de, 41. tshakiye zaviyesi, 165. skele kaps, stanbul Calata'da, 5n]. tskemleci adr mehterleri, 87n. skenderiye ky, Edirne'de, 193n3. skilip, 235. tslah- medris nizamnamesi, 267. tslm akaidi, 23, 24n. slm lemi (camias), 23, 24n, 39, 75, 163. tslm Umleri, 228. tslm devletleri, 174. tslm felsefesi, 24, 227. tslm hukJc; bk. fkh, ulm-i er' iyye, 3, 13nj. 22n3, 29, 84, 196, 229, 233.
tstanbul kads erH maviri, bb- slmi Eserler Mzesi, eski Sleyma fetva (b. bk.) da memur, iki tane niye tabhanesi (b. bk.), 33. dir, 143, 199. tslmiyet, 23, 24n, 161, 162, I65nj^, tstanbul kaymakam, 138. 201, 203, 249, tstanbul Kz Lisesi, 209n2. tslm tarihi, 267, 268. tstanbul Mollas; bk. tstanbul Efendisi, tstabl- mire (mdrl) payesi, 284. tstanbul kads, 133. tstabl- mire rtbelileri, 283.
NDEKS
tstanbul miiderris(lik)leri, 273, 281. tstanbul mderrislii rsu, bunu M Irak, 158. sda-i Sleymaniye (b. bk.) den
aa mderrisler abr, 183. 176.
325
tstanbul mftl, bk. eyhlislmlk, tstanbul (kadl) payesi, 110, 111,

186, 200, 276, 277, 285.
Isaguci, Esirddin Ebher (b. bk.) nin medreselerde okunan mantk ki
tab; bk. risle-i ebheriyye, 30, 31nl,

40.
Isam, Osmanl medreselerinde okunan
stanbul rs, 48, 120, 267.

stanbul surlar, 133.
nahiv kitaplarndan, 27, 30. Islahat lyihas, ilmiye tekiltlann

slalu iin III. Selim tarafndan kaleme alnan lyiha, 255.
tstanbul er'iyats, bb- fetva (b. bk.)

da memur, 189. stanbul ulemas, 256. tstanbul vilyeti, 133. stanbul'un yedi tepesi; Topkap, em berli ta, Sleymaniye, Fatib, Sul tan Selim, Kaariye, Edirnekap mevkileri, 33n. tstanky kadl, 92n2. tstarva kadh, Ohri'de, 92n2. Istefe kadd, 92n2.
sparta vilyeti, 113n2. Itknme; bk. azd kd, 125n2, 137nj, 253.
Kaariye, stanbul'da semt, 33. Kaba, kuma, 124nj. Kabe, 161n.
stinaf mahkemesi, 270.

Istinye, 134. Itip kadl (kazas), skp'e bal, 92n2, 125n.
Kabe kapcl; bk. sednet, 161n. Kakun kle; bk. bik, 85nj. Kad Beyzv tefsiri, 216-218. Kad(lar); bk. hkim'-er', hkim, kuzt, 70nj, 71, 83 - 86, 88, 122,
129- 131, 137, 159, 179, 182n3, 186, 223, 248, 2 5 0 - 252, 258, 259, 285.
tikak; bk. ulm-i Arabiye, 27n. Itnb, belgat'dan bahis, 41. ydiyye, 74.
zdin kadl, 92n.,.
zdiva, 108.
zmir, 38, 98, 101, 119n,, 228, 274.
Kad berat, 85. Kad(laT) defteri, bk. akdiye defteri,

87, 256.
tzmir kadd, ikinci snf (mahre) Kadlarn elkab, 111. mevleviyyet (b.bk.), 186, 276, 277n,, Kaddar kanunu, 258, 260. 278, 280. Kadlk, 45, 48, 66, 68, 70, 75, 83, 87 tzmir (kadl) payesi, 186, 274. 91, 93, 97 - 99, 101 - 109, 111, 113,
tzmir kads, 274. 115, 1 1 8 - 120, 122, 125, 151,
tzmir mzulleri, 274. tzmir pye-i mcerredesi; bk. pye-i mcerrede, 279, 280.
zmit, 35. znik, 1, 2, 107, 223, 228. tznik kadd, 83. tznik medresesi, 1 - 3, 228. zzi, tzzeddin brahim (b. bk.) in med reselerde okunan sarf'z ait kitab, 30, 40.
156n. 157, 174, 176, 196n, 211,

234, 235, 241, 252 - 254, 256, 259, 260, 261, 263, 264, 267, 271, 276, 277, 279.
Kadlk sand, 122.

Kd'l-kuzt, Anadolu Seluklularnda en yksek ilmiye rtbesi, 76n. Kad nibleri, kadnn ilerinde kendidisine veklet eden memur; bk.
nib, 117, 126.
326
OSMANLI D E V L E T N N L M l Y E T E K L T I Karadeniz, 9n2. Karaferye kadh, 92n,. Karahisar sanca, 129. Karaman hamam, istanbul'da aym ad tayan mahallede, 6. Karasi sanca, 243. Karb-i l, Rumeli'de bir kadhk dere cesi, 92. Karinbd kadd, 92n2. Kartal, 134. Kasab, Uln^. Kasab akesi, 140. Kasm futmas, 194n2. Kasmpaa medresesi, Cumabad'da, 80. Kasmpna, 134. Kassam(lar), tereke taksimi yapan erf memur, kazasker kassamlan (b. bk.) ve mahalli kassamlar (b. bk.) olarak iki ksmdr, 121, 124, 125n2, 126, 137n2, 154, 158. Kassam daireleri, 154. Kassam defteri, 123, 124n. Kassamiye akesi, kassam'm ilerde ald har, 128. yapt
Kadrga, Istanbnl'da semt, Zli. Kadri Efendi medresesi, Bursa'da, 62. Kfiye, ibn mer Osman (b. bk.) m medrese ders kitab olan nahiv eseri, 30, 40, 68. Kaftan aas, 118. Kahire, 174n, 227, 228. Kaimmakam; bk. rikb- hmyun kaymakam, 51. Kalafat, 246. Kalem, daire, 154. Kalenderhne kilisesi, istanbul'da, 5,. Kalenderhne medresesi, istanbul'da, 41, 61. Kalpazanlar, 140. Kamanie, 99. Kamanie kadl, nc snf (dev riye) mevleviyet (b. bk.) 275, 277. Kamanie mazulleri, 274. Kandiye, 99, Kandiye kadd, nc snf (mah re) mevleiyet (b. bk.) 275, 277, 278. Kandiye mazulleri, 274. Kandra kazas, 96. JCanun- kadim-i Osmaniyye, 74. Kanun- kadm-i Sultan Mehmed Gz; Fatih kanunnmesi, 241. Kanun- kadm- Sultan Sleyman Han, 273, 275. Knun- pdial, 130. Kanunnme, 104. Kap aas; bk. Babssaade aas, 130. Kapcba; bk. Rikb- hmayun ka pcbal, 284. Kapcba rtbesi, 283. Kapclor; bk. bevvab, 153, 155. Kapclar ketddas (Kap kethdalar), 155, 192, 259. Kapkulu ocaklar, 141, 159, 188. Kapkulu svari bl, 139n4, 187. (svarileri),
Kassam- asker, bb- fetva (b. bk.) da memur, 199. JCassam-t beled, stanbul kads maiy yetinde, 143. Kassam- svari; bk. svari kassam, 122n2. Kassamidt, 121, 122, 125, 199. Kastamonu sanca, 121n. Kastamonu vilyeti, 113n3. Kaklar, saray mstahdemlerinden, 87n,. Ktip, kad sicillerini tutan memur, 109, 196, 197. Kavid, 27n4, 227, 237, 238, 267. Kavid-i edebiyye, 21n^. Kavid'l-irab erhi, Kfiyeci (b. bk.) nin medreselerde ders olarak oku nan nahiv kitab, 30. Kavid'l-irab, bn Hiam (b. bk.) in sarf ve nohiv'e dair eseri, SOn^.
Kap naibi; bk. bb naibi, 117, 139. Kaptan paa; bk. Cezayir Beylerbeyisi, 106ns, 132. Karaburun, izmir'de, 228.
NDEKS Kavfi; bk. ulm-i arabiyye, lla^. Kavuk, bk. rf, 104, 163na, 207. Kavuklu, eybulBm dairesinde teb li memuru, 207. Kaymakam(lar), 83, 283, 284. Kayseri, 99, 163nj, 274. Kayseri kadh, nc snf (devriye) mevleviyeti, (b. bk.), 96, 274, 277. Kayseri mzulleri, 274. Kaz, ile, 83, 91, 109, 123, 167, 200n. Koz-i Eil, lOSn,. Kaza-i stanbul; bk. tstanbul kadh, 182. Kaz-i Tokat; bk. Tokat kadl, 182. Kaz-i skdar; bk. skdar kadl, 182. Kaz kadlar, bk. kuzt- kasabat, 95, 103, 104, 112, 117, 131, 155, 156ns,, 157, 181, 245, 253, 279. Kaza kadl, 66, 87, 91, 93, 94, 96, 105, 263. Kaza kads berat, 113. Kaza mftleri, 174n,, 179. Kaza nib(lik)leri, kadnn kazalar daki ;er'i davalar gren vekilleri; bk. nib, 117, 269. Kazasker(ler); bk. kuzat- asker (as kire), 46 - 48, 50, 51, 57, 59, 64. 70 - 72, 74, 77, 88, 90, 91, 93, 94, 96nij, 103 - 108, 110, 111, 118 123, 125, 128, 131, 138, 147, 148, 151, 153, 154, 156 - 160, 166, 167, 175, 177, 178n,. 1 7 9 - 181, 186, 189, 190, 193nj, 199, 204, 206, 208, 209, 211, 233, 235, 242 - 249, 252, 253, 255, 256, 258, 259n 261 - 263, 270, 272, 276, 279, 283, 285. Kazasker(lik) daireleri, 94, 107, 160. Kazasker defteri; bk, defter-i akdiye, 55. Kazasker dvn, sal ve aramba d nda kazasker konamda topla nan meclis; bk. kazasker meslisi, 87, 154, 158, 159.
327
Kazasker evld (oullar), 69, 72, 73, 74, 262. Kazasker haslar, 158nj. Kazasker hissesi, kad tayininde kazas kerin ald har, 158n2. Kazasker kaps, 156, 275. Kazasker kassam(lar); bk. askeri kassam, kassam, 121 - 124, 158. Kazaskerlerin arza girmesi, 159. Kazaskerlik(hr), 49, 87, 88, 97, 98, 102, 151, 152, 167, 176, 177, 184, 190. Kazaskerlik mahkemesi, 160, 199. Kazasker mzulleri, 47, 152, 189, 190, 207, 258. Kazasker meclisi; bk. kazasker divn, 95n2, 105, llSuj, 163. Kazy (y- jer'iyye), 113 - 1 1 5 . Kzern, irz'da, 165n. Kzeruniye tarikat, Ebu ishak Kze rn (b. bk.) tarafndan kurulan tarikat, 165nj^. Kee, kapcbalara (b. bk.) mahsus baidc, 153. Keeli uhadar, 97, 138. Kefere nikh, 86. Kefe kadd, 92n2. Kefilnme akesi, 251. Kehil, 6n^. Kelm, Kur''an- Kerim ile ilgili ihm; bk. tlm-i kelm, ilahiyat, ulm-i CzHyye, 1 9 - 21, 23, 24n, 26, 27, 33, 39 - 43, 55, 64, 67, 68, 75, 114, 227, 229, 230, 232 - 238, 268. Kenar medreseleri, 244. Kenz'd-dekyk, Ebi'l-Berekt Hafzddn Nesef (b. bk.) nin med rese dersi olarak okunan fkh kitab, 22, llSu, 173. Kesriye kadh, 92n2. Kean, 256nj, Keif naibi, stanbul kadsmm ik yet davalarma bakan vekih, 142, 143,
328
OSMANLI D E V L E T N N LMYE T E K L A T I Krova kadl, 92n2. Krm Han - zadeler, 169n2. Knm Hanlan, 169n2. Krk akeli stanbul kadlar, 48. Krkl medreseler, mderrisi krk ake yevmiye alan medreseler; Osmanhlardan evvelki hkmdarlar ve aileleri tarafndan bina edilmi olan medreseler; bk. telvih medre sesi, 11 - 15, 19, 20, 27, 30, 39, 5 5 - 5 7 , 59, 60, 62, 63, 77, 244, 245. Krkl (krk aka yevmiyeli) mderris(ler), nc derece mderrisler, 56, 60, 65, 68, 69, 71, 73, 104, 157, 271, 272. Krk ake medresesinden mazuer, 275. Krktan munfasl. Krkl medrese (bk. b.) den aynim mderris, I8112. Krkkilise, 119. Krmz mcevveze; bk. mcevveze, 138, 139. Ksas, 110. Ksmet-i askeriyye, 121, 122, 157n. Ksmet-i mevris (-i reaya), 113, 114. Ktot- icre, hidye (b. bk.) den eser, 65. Kyde, kumandanlk, 161n. Kyas (-1 fukaha), bk. fkh, 22nj, 28, 174. Kzd Yenicesi, 107. Kzlar âs, 208nj. KocaeU sanca, 127, 242. Koca Mustafa Paa medresesi, 42. Koi Bey Lyihas (Risalesi), 247. Komanat, Tokat'm nahiyesi, 29n, Konya, 99, 102, 179, 212, 228, 274. Konya Kadh, 96, 274. Konya mazulleri, Konya kadhmdan mazul olanlar, 274. Koron kadh, 92n2. Kostantiniyye; bk. tstanbul, 7n2, 79, 114, 126. Koyun hakk, 164n. K9U, 162.
Keaf tefsiri (el-Keaf an hakayki't-tenzl), Zemaher (b. bk.) nin medrese ders Idtab olarak oku nan eseri, bk. Zemaher tefsiri, 12n, 13, 23, 28, 43, 235. Kethda, kad'mn yamndaki muavini, 138, 140, 141; kazasker maiyye tinde memur, 154; eyhlislm dairesinde (b. bk.) memur, 196, 198. Kibr- mderrisn, stanbul'da Msla- Sleymaniye (b. bk.) ve daha yukanda olan en yksek dereceli mderrislere verilen isim, 37, 90, 262, 280, 281, 285. Kifyetti'l-mnteh, Bidyet'l-mhtedi (b. bk.) adl fkh kitabmn erhi, 29. Kiga kadl, 92n2. KUi kadl, 92n2. Kitabet, ders, 268, 270. Kitabet-i Arabiyye, 267. Kitêt-i Fris, 267. Kitbet-i resmiyye, 267. Kitb- ty*, Mesbih (b. bk.) den bahis, 41, 42. Kitb- hace, hidye (b. bk.) den bahis, 42. Kb- fa, hidye (b. bk.) den bahis, 42. K^- zekt, hidye (b. bk.) den bahis, 42. Kitb'l-mersd, Celenbevi smail Efendi (b. bk.) nin eseri, 238. Kitb'l muhtasar, Cell-zde Salih Efendi (b. bk.) nin eseri, 235. Kitb'l-usl, Oklidis (b. bk.) in eseri, 31. Kitb's-Semaniye, Aristo'nun fizik'e dair eseri, 237. Kitap, Kur'an- Kerim (b. bk.), 22n 24, 28n, 174. Kl alay merasimi, 170. Kh Ali Paa medresesi, Zln^ Kratova kadh,' 92ng.
tNDEKS KSprc, 125n2. Kprl kadg, 92n,. KBtendil, bk. Dobnie, 92na. Kubbe, harp levazm reisUgi, 16Inj. Kubbealt, divan- hmayun (b. bk.) m aktedildii yer, 153. Kud (- erif) 38, 98, 101, 174n, 274. Kuds kadh, mahre mevleviyeti (b. bk.), 96, 186, 276, 277n 278, 280. KudiU (- erif) kads, 47, 50. Kuds-i erif malulleri, 274. Kuds mevleviyyeti payesi, 276. Kul, 86. Kul olan(lar), 138, 142. Kulp Sanca, Diyarbekir'de, 127. Kura, kyler, 86, 129. Kur'an (- Kerim); bk. KUap, 24n, 33, 78, 185n 215, 216n, 217, 220, 221, 267. Knreyj kabilesi, 161. Kuzt (taifesi); bk. kadlar, 70n 112, 114, 115, 125n 126, 129, 137nj, 151n 242, 245, 247, 249, 251, 252, 255, 259n. Kuzt- asker (asakere); bk. kazasker ler. 242. Kuzt- kasabat; bk. kaza kadlar, 94n2, 156n. Kuzt- mevleviyyet, 94n,. Kuzt- l, 112. Kk ekmece, 133n,. Kfik Karaman, istanbul'da semt, 5. Kk ruzname kalemi, 156. Kk tepeli, geyfanlislnun giydii sdt (b. bk.)a mahsus kavuk, 167. Knnos, sfiprfictt. Sn,. Krs teyki, tarikat eyhleri iin tabir, I86nj. vftz Krs viziyesi, I86ij. Ktahya, 99, 102, 128, 256n. Ktahya kadh, mevleviyyet, (b. bk.)
96.
329
Ktahya mzulleri, 274. K u h y a sanca, 129. Ktloft; bk. ktip, 1390^. Ktb- mutebere, 15. Kfb- sitte, 42n.
Lhur fal, 219n2. Lleli Camii vaizlii, 166. Lli - zadeler, 117. Lefkoe, 99. Lefkoe kadl (kazas), nc snf mevleviyyet, 184, 277. Lehistan seferi, 206n4. liv-i Teke; bk. Teke sparta San ca, 242. Let/'(-iardl, eyh Bedrddin Mahmud (b. bk.)'nn /kl'a dair eseri, 228. Limasol kadh, 92n2. limni kadh, 92n,. Lisaniyat, 22n,. Liva, bk. sancak, 127. Lgat. 20, 27n.
Moodtn, 267. Maa- ilmiyye ktibi, meihat daire sinde memur, 199. Jlfa6yn, 219, 243. Mabeyn baktibi (baktiplii), 212n 213, 218, 220. Mariston, 92nj. Jtfaeun, n^. Main kadh, 92n,. MAdume, defterde kayd bulunan fa kat binas yok olan medrese, 6Sn,.. Magosa kadl, 92n,. MahaUi kad (lor), 123 - 126, 128. Miazaral, 237. Mahbubiye divanhanesi, 216if. Mahfil-i hmyun, 170. Makfil-i er'iyyat baktibi, Rumeli K a zaskeri maiyyetinde memur, 160.
Ktahya kads, 180nj, 275.
330
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E T E K L A T I Manisa mnftsfi, 61. Mansub olmak; kad tayin edilmek, 51. Mantk; bk. ulm-i cziyye, 20, 21, 26. 30, 39, 40, 43, 229, 230, 234, 2 3 6 - 2 3 8 , 267, 268. Aforuure hazinesi, 208. Mara, 99, 102, 107, 274. Mara kadh, nc snf {devriye) mevleviyyet, 186, 274, 277, 278, 280. Mara mzuUeri, 274. Mristan, hastahane; bk. darifa, Marmara adas, 134. Marmara denizi, 9n2, 134. Marmara EreUsi, 97. Masduka-i semaniye; bk. medris-i semaniye, 20nj. Matbah, 36ny Matlab (defteri), mzname; kad tayin sra defteri; bk. mlzm defteri, ruznmee-i hmyun, 45, 48, 154, 246, 259n,. Matlab, kazasker maiyyetinde me mur, 154. Matla- hususi'l-kilemfi meniiFusuri'lhikem, Davud-i Kayseri (b. bk.) nin Fususi'l-hikem (b. bk.) erhi, 228. Matrac, Sln^ Maverannehr, 29n, 227, 231. Mazbata kalemi, 88nj. Mazul kaddar, 106. 107. Mazul mevli, 118, 119. Mead, ldkten sonra tekrar dirilme; fcelm'dan bahis, 24. Men, kelimelerin liât manas ile uraan ilim; belgai'daa bahis, l l n , , 19, 21, 27, 28n, 232, 234, 237. Md>ahis-i ahkm, ttfsir'dta bihis, 42. MeceUe, 269. Mecelle cemiydi, 213, 214. Metlis-i li, 195. MeclU-i intUab- hkkm, 199.
Mahfil-i er'iyyat naibi, Rameli Kazaskeri maiyyetinde memur, 160. Mahkeme-i er'iyye; bk. er'i mahke meler, 116. 117, 124n. Mahkeme-i er'iyye defterleri, 109. Mahmud Efendi Mescidi, SSug. Mahmud Paa Cam, 10. Mahmud Paa mahkemesi, niblik, 142. Mahmud Paa medresesi, 10, 63, 68. 72, 180n. Mahre, 99, lOOn,, 247. Mahre mzul, 186, 265, 266. Mahre mevalisi, 90, 101, 102, 120, 134, 142n2, 281, 2 8 3 - 285. Mahre mevleviyyet(ler)i, ikinci snf mevleviyetler, 38, 88n, 101 - 1 0 3 , 135, 265, 273n 278, 280, 281, 284. Mahre mderrisleri, 264. Mahre payesi, 265. Mahruse-i tstanbul, 14Inj. Mahzum, Kurey Kabilesi kollarmdan biri, 161n. Maiet-i eriyye, 266. Makasd erhi, kelm'dau ders, 55. Makrame, mendil-havlu 124nj. Maksud, medrese dersi olarak okunan sarf kitab, 30, 40. Maksudiye Han davas, 214nj. Mal defterdar, 89. Malil mezhebi, 25, 174n. Malmt- ahlkiyye, ders, 267. Malmt- ictimaiyye ve kanuniyye, ders, 267, 269. Malmt- fenniyye, ders, 267. Manastr kadh, 92n2. Manastr medresesi, Bursa'da Orhan Gazi tarafmdan kurulan ilk med rese, bk. Orhan Gazi Medresesi, 2, 89n,. Manisa, 9 7 - 9 9 , 112, 115, 157. 174. Manisa kadl, ikinci snf (mahre) mevleviyet, 274. 276. Afonisa mzuUeri, 274. Manisa medresesi, 61.
NDEKS Meclis-i mebusan, lOln^. Meclis-i mesalih-i talebe (Cemiyeti), 199, 200. Meclis-i meayih, 199, 200. Meclis-i mellefSt heyeti, 199. Medis-i er'i, 126n. Meclis-i letkikat- er'iyye, 199, 200. Mecma'l-bahreyn ve mlteka'n-nehreyn, bn S (b. bk.) nin fkh'a doT eseri, 173n4, 229. Meem'l-fetv, eyhlislm Meyyedzde Abdprrahman Efendi (b. bk.) nin eseri, 197, 232. Medris-i erbaa-i Sleymaniye derecesi, bk. Sleymaniye derecesi, 272. Medris-i erbaa-i Sleymaniye mder rislii; bk. Sleymaniye mderris lii, 186. Medris-i kebre; bk. sahn medreseleri, lOn,. Medris-i saire; bk. medaris-i sura, musila- sahn, tetimme medreseleri, lOnj. Medris-i sahn- semn derecesi, 272. Medaris-i 186. Medris-i semaniye (semaniye medre seleri); bk. Sahn- semn medrese leri, masduka-i semaniye, in^, 7, 8nj, 12n, 16, 20n 56, 244, 249. Medaris-i sujro; bk. Utimme medrese leri, lOni. Medhal-i ilmi hukuk, ders, 269. Medine (-i Mnevvere), 98, 100, 103, 147, nOn^, 174n, 264. Medine (-i Mnevvere) kadl (ka zas), byk mevleviyet (b. bk.); Haremeyn mevleviyetleri, 47, 61, 99n 135, 184, 265, 276, 277, 280. sahn- semn mderrisimi,
331
Medrese-i bee, kk medrese; bk. me daris-i sugra, tetimme medreseleri, 9. Medrese berat, 154. Medrese-i liye, Dr'l-hilfe medre sesi (b, bk.) nin en yksek dere cesi; bk. li, 268. Medrese-i Dr'l-hadis-i Sinan Paa, 59. Medrese-i evvel, Sleymaniye medrese lerinden, 33. Medrese ilimleri, 237. Medrese-i Molla Hsrev, Bursa'da, 183. Medrese-i rbi, Sleymaniye medrese lerinden, 33. Medrese-i slis, Sleymaniye medrese lerinden, 33. Medrese-i sni, Sleymaniye F~edreselerinden, 33. Medrese-i Sleymaniye; bk. Sleyma niye medresesi, 59, 60. Medrese-i Turhan Bey, 183. Medrese(ler) kanunu, 70, 71. Medrese rtbeleri, 186, 187. Medrese tekilt, 72. Medreset'l-kuzt; bk. mekteb-i kuzat, muallimhne-i nvvb, 120, 168, 169, 170. Medreset'l-kuzt nizmnmesi, 269. Medreset'l-kuzt 269. Medreset'l-mtehasssin, Mehadm- Mehayif sudur- 268. kanunu; kiram umum mdrl,
bk. hocazdeler kanunu, 73. mfettileri, 128. Mehmed Paa medresesi, Kadrga'da, 37n 62.
Mekastd't-taiaHn, Sadeddin Tefta zn (b. bk.) nin kelm'a ait eseri, ders kitab, 26. Medine <-i Mnevvere) kads, 265, 274. Me'kel, medrese talebelerinin yemek Medine-i Mnevvere mazuUeri, 274. Medine-i mid; bk. Diyarbekir, 105n,. Medrese(ler), (medaris), 87, 88n, 155, 179nj, 227, 241, 2 4 5 - 247, 249, 253, 254, 260. hanesi, 36. Mekke (- Mkerreme), 98, 100, 103, 161, nOn,, 250n, 264, 174n 182, 233, 238,
332
OSMANLI DEVLETNN LMYE TEKLTI ait eseri, ders, l l n , , 19, 29, 41, 42, 43. Mesrik'l-envr, Sgani (b. bk.) nin hadis'e ait eseri, 229. Mesele, fetva alnmak iin yazlan sual, 200 - 203. Meslek-i tasavvuf; bk. tasavvuf, 228. Mesned-i fetva; bk. eyhlislmlk, 52n3, 53. Mesned-i meihat- kbra; bk. eyhl islmlk, 194. Mesnevhn, 212. Mealeciler, 87n,. Mearik (-i Envar'n-nebeviyye), Ra ziyyddin Hasan- Sgani (b. bk.) nin hadis'e ait eseri, medrese ders kitab, l l n 19, 28n3, 41, 43. Meyih-i islm(iyye), 149nj, 254n2. Meihat (- tslmiye), (Meihat dai resi veya makam), bk. eyhl islmlk, eyhlislm kaps, mes ned-i fetva, bab- fetva, 52nj, 88n, 123, 125n2, 196, 198 - 2 0 0 , 2 0 5 207n3, 209, 221, 268. Meihat arzuhalcisi, 199. Meihat mektub kalemi, SBn^, 186. Meihat mektupusu; bk. eyhlislm mektupusu, 199. Meihat mstear, 199, 207. Meihat payesi; bk. tyhlislmlk pa yesi, pye-i fetva, 211. Meveret dairesi, Ibla^ Meveret reislii,' lln^. Metli'l-envr, Siraceddin Mahmud-i Ermev (b. bk.) nin mantk'a ait eseri, 26n2. Melali ^*l-erevar^ erhi, mantk'a ait ders kitab, 26, 30, 39. Mevkf, Abdurrahman-i lyc (b. bk.) nin kelm'a ait eseri, 21, 25, 26, 232. Mevkf 27, Mevli, 15, erhi, kelm'ian ders kitab, 39, 40, 42, 43, 55, 64. bk. byk kadlar, mollalar, 71, 93, 97, 100, 1 0 2 - 104,
Mekke (- Mkerreme) kadl (ka zas); bk. Haremeyn mevleviyeti, 47, 89, 99nj, 132n, 134, 135nj, 184, 265, 276, 277, 280. Mekke (-i Mkerreme) kads, 50, 132, 265, 273. Mekke-i Mkerreme payesi, 184, 273. Mekteb-i kuzt; Muallimhane-i nv vab (b. bk.) a sonradan verilen isim, 268. Mekteb-i nvvab; bk. nvvab, 120, 268. Muallimhne-i
Mektubi-i meihat dairesi, 200. Mektubi mdrl, 199. Mektupu, kazasker maiyetinde memur, 154; eybulislm maiyyetinde, 198. Memalik-i slmiyye, 203. Memalik-i mahrusc, 96n, 268nj. Memlihateyn kadl, Bosna ile Bel grad arasmda, 92nj,. Memlk(]ar) Devleti, 26, 164. Menr ('l-envr), Hafzddin mer Nesefi (b. bk.) nin usl-i fkh'a dair eseri; ders, 22, 65. Mensb- ilmiyye, 245. Menzil'l-envar, Sgani (b. bk.) nin usI-i fkh'a dair eseri, 229. Menemen, 99. Menemen kadk, nc smf mevle viyyet, 277. Menflot kazas, 95n3. Mensuh, 125n2. Menur; bk. misal, berat, 78nj. Menur- itibar- mevleviyet, 97n,. Mentee sanca, 242. Menzil, 260. Menzil zahiresi, 107. Merah ('l-ervah), Ahmed b. Ali b. Mesud (b. bk.) un sarf'a dair eseri, ders, 30, 40. Merginan, 29n,. Maverannehr'de kasaba,
Merzifon, 233. Mesbih ('s-snne), Hseyin b. Me sud Begav (b. bk.) nin htidis'e
NDEKS 106, 1 0 8 - 112, 117nj, 118, 119, 122n2, 131, 135, 136, 156, 157, 159, 174, 179, 180, 181, 189, 203, 207, 208, 217, 242, 244, 245, 246, 248, 253, 259, 262, 263, 265, 266, 273. Mevli eUcab, 112. Mevli kassamlan, 123. Mevli nibleri, bk. nib, 117, 118n. Mevli-i sahn, 16. Mevli - zadeler (oullan, evld), bk. molla - zde, 69, 70, 74, 246, 260, 262, 263. Mevlev eyh(Ur)i, 179, 212. Mevleviyet(ler); bk. byk kadlklar, taht kadlklar, mollalklar, 57, 66, 87, 88, 95, 97, 98, 101 - 103, 110, 114, 132, 134, 135, 152, 157, 177, 245, 261, 264, 265, 277. Mevlid cemiyeti, 170. Mevlid-i nebevi, lOOn,, 170nj. Mevzuat, Molla Ltfi (b. bk.) nin eseri, 232. Mevzut'l ulm, Takpriil - zde (b. bk.) nin eseri, 40, 234. Mevzut'l-ulm, Mehmed Akkirmn (b. bk.) nin risalesi, 238. Mevzu' ilimler, mspet ilimler, 75. Mezestre kadd, 92n2. Mezestre sanca, Mora'da, 125nj. Midilli, 106%. MidiUi kadl^, 92n3. Midye, Trakya'da, 133n,. Miftah (U-ulm), Sekkk (b. bk.) nin medresede okunan belagat kitab, 21, 26n3, 27. 39, 64n, 232. Miftah medreseleri, 11 - 14, 19, 27, 29, 39, 41, 48, 55, 57, 59, 60. Miftak mderris(li)i, 56, 60, 71, 72. Miftah ferhi, 40, 41, 43. Miftah'l-hendese, 31,. MihaU, 99. Mihali kadd, nc snf (devriye) mevleviyet, 277. Mihrimah Sultan medresesi, stanbul Edimekap'da, 5 9 - 6 1 . Mimarba, 140, 141. Minht-tevfik, jjyil
333
Hj, /etva'larda
bahk, 201. 203. Miralay(lk), albayld, 283, 284. Mird, 108, 116, 136, 139. Miras taksimi resmi, kadmn ald har, 85. Mir'at ('l-usl). Molla Hsrev (b. bk.) in fkh'a dair eseri, ders kitab, 22, 230, 238. Mir'at haiyesi, zmirli Mehmed b. YeU (b. bk.) nin eseri, 238. Miri imalthane, 141. Mir ktibi, Rumeli kazaskerinin mali iler memuru, 155. Mirimiran(lk); bk. beylerbeyi, 114, 283, 284. Miri mltezim, 86. Mirkat ('l-vusl). Molla Hsrev (b. bk.) in U9I- fkh'a ait eseri, medrese ders kiub, 22, 230. Mirliva(lk), tmgeneral, 283, 284. Mir'l-mer; bk. mirimiran, beyler beyi, 283, 284. Misl, bk, menur, berat, 78, 79, 80, 114. Misbah, Nasr b. Abdsseyyid Matriri (b. bk.) nin nahiv'e ait eseri, med rese ders kitab, 30, 40. Miyanbend, 124nj. Msr, 1, 26, 66, 91, 93, 95n3, 96, 98, 100, 103, 152, 158, 162, 163, 227, 229, 230. Msr kadh (kazas), byk mevle viyet (b. bk.), 89, 93, 96, 186 265, 276, 277n 280. Msr kadl mazulleri, 273. Msr medreseleri, In^, 8. Msr- Kahire kads. 273. Molla(lar); bk. mevli, 51, 95, 96n^, 157, 181, 265. Molla bey, hakimlik snfma kaytli kii - zde ocnklarma verilen ad, 264. MoUa Hsrev medresesi. Bursa'da. 60.
334
OSMANLI DEVLETNN LMYE TEKLATI ait erhi, medrese ders kitab, 21, 22, 27. Muhtasar- mnteha, bn Hacib (b. bk.) in fkh'a ait eseri, medrese ders kitab, 22. Muhtasar- mnteha erhi, usul-i f kh'a ait ders kitab; bk. erh-i add, 43. MuhlasarH-Kudur, Ebi'l-Hseyin b. Muhammed Kuduri'nin eseri, 173. Muhtesiplik, 138. Afufczxrf/ar^, kadmn yanmda mbair, 90, 109, 111, 138, 139, 155, ISin^. Muhzr akesi (resmi), kad tayininde alnan har, ISBuj, 257. Muhzrn, 259n. Muhzrba, kazasker maiyetinde me mur, 111, 138, 139, 153, 155. Muid; mzakereci, mderris yardm cs, 7 - 9, 12n2, 49, 51, 57, 66, 69, 79, 244, 247, 275. Mukabeleci, fetva kalemi (b, bk.) memurlanudan, 196, 197, 200. Mukaddemat- ulm; bk. hari dersleri, 261. Mukaddemet'l-edeb, Zemaheri (b. bk.) nin eseri, 237. Afufeonlora risalesi, Gelenbev smail Efendi (b. bk.) nin eseri, 238. Mukarrir, huzur derslerinde (b. bk.) reis, 215, 216n, 217, 219, 220, 221, 222. Mukataa, 138. Mukalaa resmi, kadmn mukataadan ald har, iSn^. Mukayyid, Kazasker maiyetinde me mur, 154. Afumcu, 141 n,. Afumcu esnaf, 143. Mum naibi, mumcu esnafma bakard, 143. Murabtn, 25. Muradiye medresesi, 5, 61. Bursa'da, 3DI,
MoUalk(lar); bk. byk kadlklar, mevleviyet, 70, 96nj, 133n3, 1 7 9 D 264. MoMa Yegn medresesi, Bursa'da, 60. Molla-zde; bk. mevli - zde, 265. Molva, 106ns. Mora, 92n2, I25n. Mora seferi, 49n4, 51, Mostar kadl, 92n2. Mostar kasabas. Hersek sanca mer kezi, 236. Muallimhne, 6, 17. Muallimhne-i nvvb, Sleymaniye'de kad mektebi; bk. mekteb-i nvvab, medreset'l-kuzt, 260, 268, 270. Muallim-i Sultan; hk. pdih hocas, hnkr hocas, serdr- ulem, 146, 147. Muamelt, er' ilimlerden, 22ng. Mubassr, Sn^. Mudanya Kapda, 134. Mudurnu, 99. Mudurnu kadl, nc snf (devri ye) mevleviyet, 277. Mugni'l-lebb, tbn Him (b. bk.) m nahiv'e ait eseri, medrese ders ki tab, 30. Mukatnme, Cell - zde Salih Efendi (b. bk.) nin eseri, 235. Muhammediyye, AU Kuu (b. bk.) nun hesapla ait eseri, medrese ders kitab, 31. Muhatap, huzur derslerinde (b. bk.) bulunan taUpler, 215, 216n, 217, 219, 220. Muhtar ffri'l-hanefiyye, Mecdddin AbduUah Musuli (b. bk.) nin Ha nefi fikhna ait eseri, 173. Muhtrt, AU CemU Efendi (b. bk.) nin fetva mecmuas, 233. Muhtasarat, medrese rencisinin ilk grd dersler; bk. ulm-i liye, ulm-i cz'iyye, 12, 16, 20, 26. Muhtasar (- mnteha), Sadddin Teftazn (b. bk.) nin belât'a
Musafaha, el sdcma, 205, 206n.
NDEKS Mla-i sahn (medreseleri), bk. tetim me medreseleri, medrese bee, 9, 11, 12, 28, 51, 55, 59, 60, 103, 208, 275. Msila- sahn derecesi; bk. yatak, 261, 262, 265, 271, 272. Msila- sahn mderris(li)i 3W, S5n 56, 59i, 60, 73, 186, 274, 281. Msila-i Sleymaniye (medreseleri), 51, 59, 60, 90, 101, 273 - 275. Msila-i Sleymaniye (medreseleri), 51, 59, 60, 90, 101, 273 - 275. Msila-i Sleymaniye derecesi, 262, 271, 272. Msila- Sleymaniye m5derris(li)i, Kibr- mderrisin (b. bk.) den, 37, 38, 58, 98nj, 990^, 186, 272, 281, 283n Mn^. MuBul, Anadola kadbklannda bir de rece, 93. Mla, Malik b. Enes (b. bk.) in hadis kitab; bk. Acti-t sitte, 42nj. Mutavasst, nahiv^dea kafiye (b. bk.) erbi, 68. Mutavvel, gadflddin Teftazni(b.bk.)nin belagatla ait erbi; medreBe ders kitab, 13, 21, 26, 30, 39, 41, 43, 65n,. Mutezile mezhebi, 23, 24n. Muvakkat ferH maviri, kazaskerler maiyetinde memur, 160. Muytaf, mntaf, I4ln^. Muzaf, muid (b. bk.) in yardmcs, 49, 51. Mbair, 136. Mbeyyiz, fetva kalemi, (b. bk.) memurlarmdan, 196, 197. Mcevveze, tepesi genig alt dar balk, 138, 153. Mddet-i rfiyye, medrese tahsil ve kadmn kazada bulunma mddeti, 71, 94n 95n 242. 245. Mderris (Mderrisler, mderrisin), 69, 70li,, 71, 81, 88, 90, 118 1 5 5 - 157, 159, 174, 1 7 9 182n 183, 186, 198, 203, 208, 218, 241, 242, 244 - 248, 252 260, 262 - 264, 267, 273, 275, 284.
335 181. 217, 254, 279,
Mderris ky, stanbul'da Sn,. MderrUlik(Ur), 45, 48, 49, 52, 55 58, 60, 66, 68 - 70, 75, 77, 78, 83, 98, 103, 176, 179, 186, 196n, 211, 233, 235, 241, 247, 254, 261, 265, 267, 271, 280, 281. Mderrislik berat, 77 - 8 0 . Mderrislik derecesi (rtbesi, rusu), 67, 77, 183, 208, 261 - 263, 271. Mderrislik kanunu, 67. Mellift- er'iyye meclisi, 200. Mezzin, 179, 185. Mfetti, 128, 208ns. Mfid, medrese retim yardmcdarmdan, doent, 7n, 8. Mft; bk. eyhlislm, 74n 84, 87, 89,147, 153, 173, 175, 177, 179, 181. 190n, 192ng, 195n 200n 201, 205, 209n 210. 250n. Mftlk; bk. eyhlislmlk, 173,174. 176 - 1 7 8 . 279. Mft medresesi. Fatib medreselerin den, 7nj. Mhimme defterleri, 242. Mhimme ktibi, 200. Mhrdar, eyhlislmlk fetva kelemi (b. bk.) memurlarmdan, 196. 197n,. 199. Mjdecilik, kad ve mderris tayin lerinde muhzrlar (b. bk.) m ald bahi, 155. Mlahhas, Cagmin (b. bk.) bin heyet'e ait eseri, cagmin (b. bk.) adiyle maruf medrese ders kitab, 20, 31. Mlzm, mderris namzetlii hakkm alm medrese mezuna, 13, 15, 4 5 - 4 8 , 56, 6 7 - 7 0 , 72, 74, 78, 106n 126, 130, 148, 156, 177n 196n, 206n.. 241. 243 - 247. 249. 260. 261.
336
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E T E K L T I Mstaidin-i kiram, 10%. Mslemn, ecnebi tccarlar, 212. Mtir(lik), 283, 284. Mteferrika aalan, 206. Mtekellimn, kelm ile uraanlar, 24n. Mtevelli, 15, 79, 86, 275. Mvezzi(ler), jeyhlislmlk fetva ka lemi (b. bk.) memurianndan, 196, 197, 199, 200.
Mltemet, mderB namzetlii, 13, IS, 45 - 53, 55, 66, 71, 73, 87, 92, 94, 95n2, 104, 105, 113, 123, 155, 156, 206, 209n, 244, 245, 248, 249, 253, 254, 258, 261 263, 271, 275, 276. Mlzemet defteri, kazaskerler tara fmdan tutulan mderris namzet leri defteri; bk. matlab, ruznmei hmyn, 45, 46, 48, 51, 53. Mlzemet-i mstemirre, mazul kad larn aramba gnleri kazasker dairesine devam etmeleri, 104, 107. Mlzemet kanunu, mderris namzet lerinin tayin usuli iin kanun, 46. Mlteka (t'l-ebhar), Haleb brahim Efendi (b. bk.) nin fkth'a. ait eseri, 22, 115n,, 173. Mltehi, sakalh 260. Mltezimler, 251. Mmeyyiz (mmeyyizlik), kazaskerlik memuru, 88n, 160, 200. Mnazara ilmi, 40, 237. Afneecim&ofi/r, 134. Mnfaat mecmuas. Cell - zde Salih Efendi (b. bk.) nin eseri, 235. Mntehi, Msr medreseleri talebeleri nin ad, 8. Mraeele (mrselt) erl muhaberat, 85, 117, 137n, 253. Mrasele resmi, kad'nm erl muha berattan ald retim, SSn^. MseUem, I25n,. MseUemffl-ktt, 245. Msevvid, teyhnlislmlk fava kalemi (b. bk.) memurianndan, 196, 197, 200. Mspet ilimler, bk. akli ilimler, mevzu ilimler, 75. Mslman(lar), 115, 163%, 200nt, 242, 243, 251, MstaceU ktU>i, 20. Mstahik, 246. Mstaid, I l n , , 15, 16, 19, 26, 68, 70%, 232, 236, 246, 260.
N Nafaka, 116, 139. Nahiv, medrese dersi; bk. Muhtasarat, ulm- cziyye, ulm-i arabiyye, 20, 26, 27n, 30, 40, 68, 268. Nahiye derecesi, bir kaddk rtbesi, 92%. Nahiye niblikleri; bk. ni6, 269. Nib(ler), (nvvb), er' mahkeme lerde kad namna hizmet <.';rcn vekil, eit ve dereceleri bakmmdan bk. kaza nibleri, kad nib leri, mevli nibleri, bb nibleri, ayak nibleri, arpalk nibleri, 85%, 86, 103, 110, 113, 117, 119, 120, 122, 124, 125, 128, 129, 133, 134, 136, 139%, 140- 142, 2 5 0 257, 259, 264 - 266, 279. Niblik; bk. niyabet, nib, 120. Ntib, bir cemaatm ba, 163, 243. Nakib efendi; bk. ruA{6'I-era/, 166. Naktb'l-Abbasiyyn, Abbasi ailesinden gelenlerin deflerini tutan memur, 162%. Naldb'l-etrf(lar); bk. nakib efendi, 47, 50, 163%, 164, 166, 167 - 172, 186, 206%, 261. Nakib'l-eirf baavuu, 168. Natbn-eraf dairesi, 167. Nakib'l-eiraf defteri, 171. NakzbH-efraf kaymakam(lar), naklbfll-eraTm stanbul dmdaki ve kiUeri, 167, 168, 279.
NDEKS Nakiba'l-erf konat, 168n. Nakb'l-efrafhk, seyyid ve erifler (bl. bk.) ile ilgili ilere bakan ma kam; bk. sdt nezareti, 161, 165, 166. Nakibun-erafhk berat, 166, 172. NalbH-eraf tevkifhanesi, 168. Nakib't-Talibiyyn, Ebi Tlib ailesin den olanlarm defterini tutan me mur, 162n. Nakl ilimler, 67, 75, 232, 237. Nakl ehadet, 137u. Nake kadd, 92n^. Nalband, Ula^. Nalac, liln^. Narda kadb 92n,. Narh, 137, 138. Nebatat enstits, 209n2. Nedve, (darn-nedve) meveret dairesi (b. bk.) mtevellilii, 161n. Neseb-i Peygamberi, 167nj. Nesih yazs, 146n,. Nesr-i mrsel, 231. Nevbet (nbet), mderrislie ve kad la tayin iin mlzmlarm sra beklemesi, 4 5 - 4 8 , 55, 65n3, 244, 246. Nevrekop kadb, 92nj. Niebolu kadb, 92n^. Nikbet; bk. nalb, 243. Nikh, ders; bk. akd-i enkiha, 108, 114, 116, 125nj, 136, 142nj, 253, 269. Nikh resmi, kadmn nikh akdinden ald resim, 85. Nikaye, Mahmud b. Ubeydullah (b. bk.) n eseri, medrese ders kitab, 29n7, 30. Nimeti Efendi Kanunnamesi, 85, 156n2. Nian, kazaskerlerin ve stanbul kad smm takt husu almet, 110 113. Nian (-1 hmayun), bk. ferman, hkm, pervane, 79, SOtt, 242 244. Vionc; bk. tevkii, pervane, 57, 80nj.
337
Nianc Camii, Cell - zde Nianc Mustafa Bey Camii, 235. Nianc Mehmed Paa medresesi, 59. Ni kadd, 92n2. Vty6el.;-bk. niblik, 118. Nvfel, Kurey Kabilesi koUarmdan biri, 161nj. Nuhbet'l-fikir, bn Hcer-i Askaln (b. bk.) nin akaid'c ait eseri, med rese ders kitab, 23. Nurbn Sultan klUyyesi, skdar' da, 65. Nurbn Sultan medresesi, skdar' da, 65. Vur- Osmani Camii vaizlii, 186. Nusretiye Camii vaizlii, 186. Nbvvet, 24. Nvesin kadd, 92n2. Nzl, 253.
Ocak ihtiyarlar, 255. Ocakl, yenieriler, 223. Oduncu esnaf, 141. Ohri, 92n,. Ohri kadd, 92n2. Okka, 138. Onal, 129. Ordu kadl (kads), vezirazam se fere kt zaman ona terfik edi len seri memur, 131, 132, 160. Orhan Gazi medresesi; bk. manastr medresesi, 89n4. O r U - A s y a , 227. Ortak, 126. Ortaky kazas, Edirne'ye bah, 228n. Oru Paa medresesi, Dimetoka'da, 40. Osrmml akesi, 36. Osmanh limleri, 227. Osmanh BeyUi, 1. Osmanl Devleti (hkmeti, saltanat, memlekederi), 16, 83, 121, 128, 151, 152, 1 6 3 - 1 6 4 , 176, 178n tmiy, TatUUm Jl
338
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E T E K L T I Pantokrator manastn; bk. Zeyrek camii, 5. Pastrma naibi, tstanbul kads maiye tinde, 143. Paakaps; bk. bb- li, 104, 137, 153, 166, 187, 189, 190 - 192, 198, 209%, 211. Patrikhane, 6. Patrona Halil syam, 191n,. Paye, mevli (b. bk.) ve kazaskerlik lerde kdem, 265. Pye-i erbain, krk ake mderrislii, 61 Pye-i fetva; bk. eyhulisJmJtAc payesi, fetva payesi, 209. Pye-i mcerrede, manspsz Edime ve tzmir kadddc dereceleri, 186, 279. Pye-i sahn; dhU medreseleri (b. bk.) mderrisUi rtbesi, 14, 62, 63. Pye-i selsin. Otuzlu mderrisler (b. bk.), 61. Paye mderrisleri, 246. Payudu kads, ISln^. Pazarbalk , 141. Pazarc, 138%. Pazar gammazlar, Uiny Penbeduz, pamuklu diken, I41ne. Pendik, 134. Pervane; bk. hkm, ferman, nian; makam olared bk. tevki, nianc, SOu. P^kUr, 87n. Pirahen keten, 124%. Piri Paa medresesi, SiUvri'de; bk. Souk kuyu medresesi. 46. 62. 73. Pikei, 87n,. Piyle Paa medresesi, 281. Plevne kazas, 121. Pravadi, 119%. Pravadi kadh, 92n,. Pravite kadh, 92n,.
R
188, 222, 207n3, 227 - 229, 241, 261, 277. Osmanl donanmas, 207. Osmanb(lar), 2, 3, 8, 10, I I , 19, 22n 25, 75, 76, 80%, 97, 151, 161, 163, 169, 173 - 175, 229. Osmanl medreseleri, 1 - 3, 20, 21,
24 - 26, 27%, 28, 29, 31, 39, 59, 67, 77. Osmanl padiahlar (hkmdarlan), 131, 1 4 5 - 147, 170, 215. Osmanh tarihi, 209, 223, 228, 267, 268. Osmanl tarihi, bn Kemal (b. bk.) in eseri, 233. Otuzlu (otuz akeli) tnedree(Ur), 36, 56, 244. Otuzlu (otuz akeli) mdern(lik), 104, 271, 272. Ovacdc, 119%. 56,
kz anbart hocas, 244. rf, ulemaya mahsus kavuk, 104, 138, 166%, 167, 207. rf, 128, 139. r, 164nx. rie, arpalk kad^ (b. bk.), 92n,.
Pabua, U l n , . P&di<A(lar), 68, 69, 77, 87, 89, 93. 95, 97. 105. 107. I I I . 131. 137. 138, 147. 156. 159, 160,168, 170,178%, 1 8 0 - 1 8 2 , 185, 189, 1 9 0 - 1 9 3 , 195%, 198, 201, 203, 205n 206, 207, 209nt, 215. 218. 221, 225, 243. 252. 257, 260. 264. 276. Pdih cluslar, 169 170. Pdih hocalar (hocas); bk. hn kr hocalar, muaUim-i suUani, $erdar- ulema, 46 - 48, 69, 73. 74. 145-149, 169. 175. 181, 224. Pdih hocas oullan, 74. 147, 148. Pdih imam, 47. PalanJuz, palan diken, 14In.
Rbia, bir kaddk derecen, 93. RoMoia'tebrar. Karaelebi - zde - Ab dlaziz Efendi (b. bk.) nin tarihi eseri. 210.
NDEKS
339
Ravtat'l-esnan f tedbtr-i shhati''l-eb- Risale-i Bahiye (el-Fevid'l-Bahaiyye), maddin b. Abdullah (b. dan, Hayreddin Hzr (b. bk.) m bk.) n hesap kitab, medrese dersi, tb eseri, 233. 20. Reaya (Raiyyet), kyl balk tabakas, 86, 109, 113, 114, 123, 125%, 126, 127, 129, 2 5 0 - 2 5 3 . Refade, fakir haclara yemek datm, 161n. J{eM'I-efi66a, 184. ReiaH-kttap (efendi), 189, 192-194, 198, 207, 234, 255. Reisi'I-msevvidin, meihat dairesi (b. bk.) memurlarndan; bk. bamaevvid, fetvahane msevoidi, 199, 200, 214. Reis'l-ulem, Rumeli kazaskerlii yap m olanlann en kdemUsi, 159. Resim (resm) (rsum), vergi, 121, 122, 124n 125nj, 126, 143n, 164, 196, 251, 253. Resm-i anamc defteri, 86. Resm-i berat, kad tayini srasnda hane basma ahnan resim, 91. Resm-i kitabet, kad tarafmdan muharrerat iin ahnan resim, 85, 115, 137n. Resm (rsm)- ksmet, kadlann mi ras taksimi dvalannda aldklan har, 84, 85n, 86, 115, 116, 123, 124, 125n, 137n 143, 154, 158. Resm-i ksmet kanunu, 123. Resm-i nian, kad tayininde ahnan tura ekme harc, 111. Resm-i sicil; bk. sicil akesi, 84, 85, 137nj. Revan seferi, 206n4. Rey, 75. Rib (ribeva), hidye (b. bk.) den bahis 64n. Rikb- hmayun fmuall, mstetab), 91n 156, 260. Rik&t- hmayun kapetbab, bk. kapcdta, 284. Rikb- hmayun kaymakaml, Rikb reisu'l-kttb, 255. 49. Risale-i Ebheriyye; bk. R5aIe-( Felekiyye, Ali nun heyet kitab, 21. Risale-i Fethiyye, Ali nun eseri, 231. Risale-i Kalemiyye, bk.) nin Arap eseri, 234. Risale-i Muhammediyye, AU Kuu (b. bk.) nun hesap kitab, medrese dersi, 20, 231. Rie, pskl, 97. Riyaziye (riyaziyat), 33, 75, 227, 231, 234, 236, 239, 250, 267. Rodos, 6Sn2. Rodos Kadd, 92n2. Rodos Sultaniye medresesi, 265n. Rum, Trkiye, 249. RumeU, 2, 45, 70, 92, 93, 96, 100, 105, 121, 131, 134, 137, 156, 157n, 228, 242. Rumeli Beylerbeyi(lii), 283, 284. Rumeli kad(lk)lar, 91,92,156, 164n 256, 257. Rumeli kazasker (ler) i; bk. Sadr- Rum, 45, 4 7 - 5 0 , 87, 91 - 9 3 , 98, 104, 105, lOOuj, 110, 121, 125n, 132, 135n3, 137, 139n4, 142n4, 149, 1 5 3 - 156, 158, 160, 167, 169, 177n3, 178, 180, 190, 199, 206n3, 2 1 0 - 2 1 2 , 2 - i , 244, 255, 258, 250n 273, 280, 283, 284. Rumeli kazaskeri defteri, 91. Rumeli kazaskeri (sadareti) tezkireeisi, bb- fetva (b. bk.) da memur, 160, 199. RumIi kazaskerlii, byk mevlevi yet, 103, 136, 151, 152, 159, 160, 213, 265, 276, 277n 279. Kmah - zde (b. edAiyat'na dair Isaguci, 31. Kuu (b. bk.) medrese dersi, Kuu (b. bk.)
340
OSMANLI D E V L E T t N N L M Y E T E K L T I Rtbe-i saniye snf- snisi, 284. Rtbe-i l smf- evveli, 284. Rtbe-i l smf- snisi, 284. Rtbe maa, bk. arpalk maa, tarik maa, 120. RlbetH-medreseyn, 275. Rs (-1 hmayun); bk. berat, 78, 105, 174n, 183, 198, 260. Rs kalemi, 77, 183. Rs maa, stanbul rsu alan ule ma evldmn maa, 120. S Sbia, bir kadlk derecesi. Saakl abayi, bk. abay, 97. Sadaka (etmek), 80, 114, 130, 131, 156, 184, 185. Sadaret; bk. baveklet, 212. Sadaret kaymakam, 138, 255. Sdt, bk. seyyidler, erif, emir, 125%, 163, 166, 167, 171, 172, 279n,. Sdt bert 164n. Sdt nezreti, 165n4. Sdt nikabeti, 163, 164. Sdise, bir kadlk derecesi, 93. Sadreyn (efendiler), Anadolu ve Rumeli kazaskerleri; bk. sodr- Rum, sadr- Anadolu, 41, 211, 213. Sadr- Anadolu, bk. Anadolu kazaskeri, 50. 5adr-> zam(lar), bk. vezir-i zam, bavekil, 48, 59, 70, 77, 87, 96, 104, 105, 130, 138, 147, 153, 155, 156nl, 166, 168, 170, 182, 185, 187, 188, 190, 194, 199, 2 0 6 - 209, 211, 212, 276. Sodr-. fetva, 196. bk. eyhulUlmlk, 53,
Rumeli kazaskerlii (kads) mazulleri, 186, 273. Rumeli (kazaskerlii) payesi, 186, 254, 256, 280. Rumeli medreseleri, 17. Rumeli muhzrlar, 259. Rumeli sahili, 133. Rumeli er-iyats, bb- fetva (b. bk.) da memur, 199. Rumeli vekayi ktibi, bb- fetva (b. bk.) da memur, 199. Rumiye Gl, 76n,. Rum Mehmed Paa medresesi, sk dar'da, 60. Rum Ortodoks patrii, 6. Rusuk, 102. Rusuk kadd (kazas), devriye mev leviyyeti (b. bk.) 92n2. 279, 280. Rus Kasr kadh, 92n2. Rusya, 255n. Ruzname (ruzname)-i hmayun; bk. matlab, mlzemet defteri, 46, 91n3, 95%. 157, 177, 215, 244, 246, 247, 249, 253, 261. Ruznme-i kuzt, 259n]^. Ruznmeci, kazasker maiyyetinde me mur, 154. Rkn'l-islm, eyhulislm'm unvan larndan, 175. Rstem Paa medresesi, 61. Rvet, 67, 70, 156, 157, 241, 248, 251, 252, 263. Rtbe-i bl, 283, 284. Rtbe-i elebi, bir kaddk derecesi, 92%. Rtbe-i inad, Rumeli'de bir kadlk derecesi, 920^. Rtbe-i karibe-i l, bir kadlk derecesi, bk. karb-i l, 92%. Rtbe-i Eri, Rumeli'de bir kadddc derecesi, 92n2. Rtbe-i rbia, 283, 284. Rtbe-i slise, 283, 284. Rtbe-i saniye 283%, 284. (smf-) mtemayizi,
Sadr- Rum, bk. Rumeli kazaskeri, 50. Sadr'-$erio, fkh'a ait eser, 41. Safiye Sultan medresesi, 66. Safranbolu, 48n. Sahh, veziriazam'm iuyruMusu (b. bk.) mn kenarma konan doru iareti, 58%, 182, 183.
NDEKS Sahib, ky ad, 119nj. Sahib-i hcre, 12nj.. Sahikeyn; bk. cmiu's-sahih, 42a,. Sahih-i Buhri, bk. sahiheyn, cmi'ssahih, Bubr (b. bk.) nin /tadVe ait eseri, medrese ders kitab, 29n3, 40, 42, 43. Sahh-i Mslim, Eb Hseyin Mslim (b. bk.) in hadis kitab, medrese dersi, l l n , , 29, 238. Sahn, evin tam ortasm tekil eden
341
Samavna (samona), Edirne'ye bal mahal, 228. 4:^1; Smree, bir kaddk derecesi, 93. Samur hil'at, pdih veziriazama giy dirir, 191. Samur krk, pdih eyhuhsma giy dirir, 166, 190n4, 191, 194. Sancak(lar), bk. liva, 94, 109, 123, 125,
126, 167, 243. Sonca^- erif, 168 - 170. Sonofc6eyC/er;i, 57, 86, 107, 114, 118, yer, 7nj. 126, 127, 129, 131, 164n 243. Sancak kadlar (kadl), 66, 87, 9 1 , Sahn dersleri, 261. 94, 95, 97, 117, 126. SoAn-t semn derecesi, 262, 271, 272. Sancak mftleri, 174nj, 179. SoAn ^- seman^ meffreseleri, Fatib ca Saniye, bi kadlk derecesi, 92, 93. mii iindeki sekiz medrese; bk. Saniye smf- evveli, 283. medris-i semaniye, 2, 3, 5, 7 - 12, 14, 15, 19, 20, 25, 28, 33, 35, 36, Saniye snf- snisi, 283, 284. Saniye mtemayizi, 284. 39, 42, 45, 51, SSn,, 56, 58, 60 - 63, Sara, 141nj. 79, 81, 88, 135, 186, 247, 261, 275, Sarahaneba, 139a3. Sahn- Sleymaniye (medresesi), bk. Sleymaniye medreseleri, 36, 45. Saray frnlar, 244. Sahn ^- seman) mderrisleri (mder Saray frnlar hocal, 244. rislii), 6B 37n 42, 43, 55 - 66, Saray hocalar, 215, 218. 68, 79, 81, 97, 98, 103, 132, 135nj, Saray- cedid-i mire (saray- cedide), 158, 162, 165, 174, 281. bk. Topkap saray, 153, 209. Sahn talebeleri, 6n,. Saroy kodil, Vize'de, 92nj. Saints Apotres Kilisesi; bk. Havari Sarf, medrese dersi; bk. muhtasarat, yim kisesi, 6. ulm-i Arabiyye, 26, 27, 30, 40, 68, 231, 268. Sakalar, 87n. Sarih odas, 216n2. Sakz, 99, 274. Sakz kadd, nc smf {devriye) Samban Sanca, 242. Sayyadha medresesi, 60. mevleviyet (b. bk.) 277. Sedanet, bk. Kabe kapcl, 161n. S<Jcz mzulleri, 274. Sedd-i skender, 250. Safclc, asb ek demektir; bk. sakk- er-, 116. Sakk- cedd-i Ziyaddin, Ziyaddin Efendi (b. bk.) nin eseri, 117. SaWc ( - 1 terH), (sukk), dvalarn er' mebkemelerdeki tabrir tarz ve bununla ilgili medrese dersi, 113, 114, 116, 117, 136,142n 200, 269. Salise (rtbesi), bir kadlk derecesi, 92, 93, 259n,. Semadirek kadd, 92n2. Sehim, Kurey kabilesi koUarmdan biri, 161n. Sekban, 225. Sekbanba, 225. Selanik, 38, 58n3, 98, 101, 274. Selanik kadh (mevleviyyeti), ikinci snf (mahre) mc;/et)iyyet (b. bk.) 96, 135, 139n4, 181, 186, 276, 277nl, 278, 280. Selanik kazas mzulleri, 273.
342
OSMANLI D E V L E T t N N L M Y E TEKtLTI Sinan Paa Der'l-hadisi, stanbul'da, 62. Sinop, 99. Sinop kads, 275. Sinop mazulleri, 274. Sipahi(er), 123, 126.
Selanik medresesi, 78. Selanik mollas, 276. Sell- gaip, 233. Selukiler, BOn^. Selok Sultan medresesi, 62. Selimi serpu, 104. Selimiye medresesi, 61. Semaniye mderri(ler)i, 56, IBOn^. Semendire sanca, 129, 130. Semerkand, 24%, 231. Sepetiler kk, 216n2. Seraser, kuma, 140. Serasker kaps, 209nj. Serdar- ekrem, sefer esnasmda sadra zamlara verUen unvam, 131. Serdar- ulem; bk. muaUim-i sultani, pdih hocalar, 147, 175. Serez kadd, 92%. Serez pazan, 228. Seyyibe, dul, lilny Seyyid, nakib'l eraflann unvam, 169. Seyyid(ler), Hazret- Hseyin soyun dan gelen; bk. sdt, 1 6 1 - 1 6 4 , 167 - 172. Seyyid-i erif, erif ve seyyid (bl. bk.) ailelerinin kz alp vermesinden doan ocua verilen unvan, 162. Sicili, kadlarm, dava kayt defteri, 85, 109, 136, 137n, 251, 253. Sicili (sieillal) akesi, kadnm ald bir resim; bk. resm-i sicil, 86, 251. Sicill-i ahv<U mdrl (ubesi), bb- fetva (b. bk.) da, 199. SiciUat (sicil defterleri): bk. sicili, sicillt- erUyye, 113, 114, 116, 125%.
127n,
129,
164n, 246. Siraciye, Siracddin Mehmed Secvend (b. bk.) nin feriz (b. bk.) kitab, 29. ilte, kaza kadlklarma stndeki yksek kaddk derecesi, bk. eraf- kuzt, 93, 94, 124n, 257, 259%, 279. Sitte-i Anadolu, Anadolu kaddklonmn en yksek derecesi, 93. Sitte-i Msr, Msr kadhklamm en yksek derecesi, 93. Sitte-i Rumeli, Rumeli kadhklamm en yksek derecesi, 93. Sitte-i Sleymaniye, 275. Sivas, 76, 102. Sivas eyaleti, 95. Sivas kadl, nc snf (devriye) mevleviyyet (b. bk.), 186, 279, 280. Siydet, nakibr'l-eraf olma, 169n,. Siyadet berat (hcceti); bk. nakib'leraflk berat, 166n, 167%, 171. Siyer- Nebi, ders, 267. Sn/- mahsus, 269. Sr ktipleri, 215. Soffa, 216%. Sofiye ricali, tasavvuf erbab, 174, 228. Softalar (softa taifesi), Tetimme medre seleri (b. bk.) talebelerine verilen ad, 9. 10, 16. 242 - 244.
Sicillat- er'iyye; bk. sicili, sieiUt, 116. S o f u ekaveti, 242n. 243. Sidrekapsi kazas, 96. Sofya, 38. 98. 99, 101, 102, 274, 277%. Sika, 4j: 245. Sofya kadl, ikinci snf (mahre) mevleviyyet (b. bk.) 96, 276, 277%, Sikaye, Hac zamanmda sn ii, lln^, 278, 280. Silistre kadl, 92%. Silistre eyaleti, 95. Sivri, 46, 73, 97. Silivri kazas, 133. Simkeler, 140. Sofya kads, 274. Sofya mazulleri, 274. Soukkuyu medresesi; bk. Piri Paa medresesi, 62.
NDEKS Solak emesi, Edirne'de, 193n,. Solaklar, In^. Subaflar), 48, 126, 127, 129, 140, 164n, 243, 249. Suba ktipleri. Shu (Suht^n taifesi), 16, 247. Sultan Almied Cam, 170. Sultan Ahmet Camii vaizlii, 186. Sultan Bayezid medresesi, Edirne'de, 42. Sultan (Sultaniye) medresesi, Bursa'da, 2, 3, 25, 64. Sultan medresesi, Trabzon'da, 61. Sultan Orhan Trbesi; bk. Manastr medresesi (Bursa'da), 2n. Sultan Sehm, stanbul'da Semt, 33. Sultan Selim Camii vaizlii, 186. Sultan Selim medresesi, 60. Suhan Sleyman evkaf, lin^. Sultan zadeler, 73. Sr, 149. Suret-i sicili; bk. sicili, 84. Sret-i sicili akesi; bk. sicili akesi, rasm-i sicili, 86. Suriye, 76, 152, 158, 227, 229. Svari fcossom, 122, 123. Skna, 7n,. Slle-i Hjimiyye, 169nj. SloJe-i Peygamberi, 172. Sleymaniye, stanbul'da semt, 33, 260, 268. Sleymaniye Camii, 3 3 - 3 5 , 66, 186, 208, 209n 234, 269n, 280. Sleymaniye Camii vaizlii, 186. Sleymaniye DriU-hadisi (medresesi), 29, 38, 47, 101, 158. Sleymaniye Drfifaa, 33, 34, 35, 36n. Sleymaniye Darttalimi, sbyan mektabi, 34n,. Sleymaniye Darzziyafesi, ne, 34n 35, 36. yemekha Sleymaniye eczabanesi, 33, 34. Sleymaniye hamam, 34.
343
Sleymaniye imareti, 33, 34, 36. Sleymaniye ktphanesi, 33, 35. Sleymaniye klUyesi, 34n], 36. Sleymaniye medreseleri; bk. Sahn- Sleymaniye, 33, 34, 36, 38, 51, 58, 61, 89, 90, 103, 234, 262, 265, 281, Sleymaniye mderris(ler)i (mder rishi), Ki6r- mderrisin (b. bk.) den olan drt medrese mderrisi, 37, 38, 56, 58, 62, 155nj, 272, 280. 281, 284n. Sleymaniye sitesi, 34. Sleymaniye laamJtanesi, fakir talebe yemekhanesi, 35. Sleymaniye tabhnesi, misafirhane, 33 34, 36. Sleymaniye tp medresesi, 35. Sleymanah medresesi, Tire'de, 229. Sls yazs, 146n3. Snen-i Ebi Davud, hadis kitab; bk. lelb-i sitte, 42n. Snen-i tbn Mce, hadis kitab; bk. ktb-i sitte, 42n. Snen-i Nism, hadis kitab; bk. k tb-i sitU, 42nj. Snn-i Timzi, hadis kitab; bk. ktb-i sitte, 42n. Snen'l-kebir ve's-Sap-, Eb Bekr b. Ahmed Beyhaki (b. bk.) nin hadis kitab, 42nj. Snnet (-i resul), 22n 24, 28n., 114, 174.
afi mezhAi, 174n. f^ye, tbn mer Osman (b. bk.) m sarfa ait eseri, medrese ders ki tab, 30. ahadetname, 267. ahniin, 140. ah Sultan medresesi, Eyp'te; bk. Zal Paa Sultan medresesi, 59, 62, 72, 73.
Sleymaniye derecesi, Sleymaniye'deki drt medresenin rtbesi; bk. me dris-i erbaa-i Sl^maniye dere cesi, 262, 271, 272.
3U
OSMANLI
DEVLETININ
LMIYE
TEKLTI
akayk- Numaniye, Takprl - z de (b. bk.) nin xlena ve meayih hal tercmelerine dair eseri, 5, 40. 204. akayk tercmesi, (Mecdi) 64bi. akayk zeyli, Nev'i - de Atay (b. bk.) nin eseri, 234. al, 219. alvarlk fuha, iln^. am (-1 erif), n^, 58, 66, 96n, 98, 103, 274. am (-1 erif) kadd (kazas), byk mevleviyet (b. bk.), 58, 89, 96, 100, 139n4, 180n 184, 186, 265, 276, 277nj, 280. am- erif kads, 273, 274. am- erif kazas mzulleri, 273. am- erif fetvas, IBOn^. amkri kuma, 221nj. am payesi, 274. am-Trablns, 274. am Trablus mzulleri, 274. eeere-i tayyibe, sdt (b. bk.) ve e rifler (b. bk.) in silsilesinin tutul duu defter, 167. ehremini (ehreminlii), 74, 147, 245. ehir kethdalar, 126. ehirky kadl, 92n,. ekriyye, iltizama verilen nMiklerin parasnm taksitle denmesi usl, 118n, 257. ehzade camii vaizlii, 186. ehzade hocalar (muallimleri), 47, 74, 147n,. ehzade hocas ouUan, 74. ehzade medresesi, stanbul'da, 62. ehzade mderrislii, 56n. emsi Paa camii vaizlii, 186. emsiye erhi, manftk't ait eser, 40. erh-i add, Abdurrahman lyci (b. bk) ve bn H d b (b. bk.) in fkh'a ait eserleri, medrese ders kitap lan, 13, 22, 28, 43. erh-i uoguc, medresede mauk ders kitab, 21. okutulan
erh-i metali, medresede okutulan mantk kitab, 13, 21, 43. erh-i mevkf, medresede okutulan fceiom dersi, 19, 249. erh-i miftah, miftah medreslerinde (b. bk.) okutulan men dersi, llnj, 19. erh-i emsiye, Necmeddin mer K tibi (b. bk.) nin mantk kitab, medresede ders, 15, 21, 27, 39, 43. erh-i ulhis'l-miftah, muhtasar man tk ders kitab, 43. erh-i tevali Isfahan (b. bk.) nin manItfe'a ait eseri, medrese ders kitab, 13, 26, 39. erh'l-tecrid, Isfahan (b. bk.) nin Acelm kitab, 25. er' ahkm, 105, 116. eriat, 209n. er' davalar, 137, 139. erifler (refa, e j r o / j , Hazreti Hasan'n Boyundan gelenler, 161 - 164, 167, 169, 170, 172. eriflik, 162. er't hasat, 108, 109, 136. er' hccet, 137n. er' kanunlar, 124. 259. er' mahkemeler, 8 3 - 8 5 , 108, 116, 121, 269. er' muamelt, 108, 109, 116, 134. er'i nebec (erif), 85, 107. er'iyyat, kazaskerlerin hh naibi (b. bk.) makammda naibi, 154. eyh, 140, 141. eyheyn, 4in,. eyh-i meayih-i fetva, bk. eyhlislm, 53. eyhlislm medresesi, 59. eyhullm(lar), (eyhlislmlk); bk. mft, mjftlk, 21, 4 6 - 4 8 , 50, 58n3, 59, 7 2 - 7 4 , 77, 87, 91n. 93, 96, 98, 99nj, 103, 104, 107, 108, 110, 111, 118, 119, 120n 135, 147, 148. 149, 152, 153, 155 157,159, 160, 163, 167, 169, 170n
NDEKS 173 - 186, 188 - 195, 197 - 201, 203 - 207, 209, 211 - 214, 217, 218, 221, 223 - 226, 230, 233, 235, 255, 256, 258 - 264, 275, 276, 285. eyhlislm dairesi, ISSn^, 195, 196, 198. eyhlislm evld (oullar), 69, 73, 74, 208, 262, eyhlislam kaps; bk. bb- meihat. eyhlislm dairesi, bb- vly- fetva, meihat dairesi 139, 199, 209, 213. eyhlislm kona, 131, 255. eyhlislm mektupucu, bk. mektupu, 199. eyuhlislm payesi, bk. pye-i fetva, 210. ia mezhebi, 25. if, bn Sn (b. bk.) mn eseri, 237. ifa, Kad lyaz (b. bk.) n hadis'e ait eseri, 40, 237. Ue, 134. ile kazas, 96. inik, l, 36%. iraz, 22%, 165%. uhud kads, 131%. ry- devlet, SBu^.
345
Taht kadl (kadlar), beyz ake yevmiyeli byk mevleviyetier, (bk. b.); bk. byk mevleviyetler, eyalet kadlar, 46, 48, 57, 69, 74, 88, 135. Taht kadlar oullar, 69, 74. Tife-i sofiyyn, 202. Taksim-i terekt, ISln^. Takvim-i vekayi, gazete, 219. Talk, boanma, medrese dersi, 269. Talebe ileri dairesi, meihat dairesinde (b. bk.) 199. Tlibn-i mstaiddin; bk. mstaid, lOn^. Tli ksm- evvel, Dr'l-hilfe medre sesinde (b.bk.) bir ksm, 167. Tli ksm- sni, Dr'l-hilfe medrese sinde (b. bk.) bir ksm, 167. Talik yazs (krmas), Sn^ 146%, 196, 200. Tanzimat (- Hayriyye), 125, 197. Tanzimi ilmt- cezaiyye, ders, 269. Tanzim-i ilmt- hukukiyye, ders, 269. Tarih-i Budun (Budin), Cell - zde Salih Efendi (b. bk.) nin eseri, 235. Tarih-i felsefe, medresede ders, 267. Tarih-i ilm-i kelm, medrese dersi, 267. Tarih-i Msr-i cedid. Cell - zde Salih Efendi (b. bk.) nin eseri, 235. Tarik defteri, kad ve mderris tayin sras iin kazaskerler tarafmdan tutulan defter, 88,103, 186, 272n. Tarik-i ilmiyye, 247, 248, 265. Tark-i kuzt (kaz), 93, 248. Tark maa; bk. arpalk maa, rtbe maa, 120. Tarik-i ulem, 49, 71, 241, 275, 276. Tasavvuf; bk. meslek-i tasavvuf, 228, 229, 238, 268. Tasavvurat, medreselerde okutulan montjc'la ilgiU ders, 21. Tasdikat, medreselerde okutulan mantk'la ilgili ders, 21. Tasia, bir kadhk derecesi, 93. Takpr kazas, 121nj. Tahk medresesi, Bursa'da, 60. Tuar, 123, 125%.
Taamhane, Fatih klliyesi iinde, 6. Tabbah, 141%. Tc't-tevrih, Hoca Sdeddin Efendi (b. bk.) nin eseri, 73, 84, 146. Tafra, ilmiye mesleinde molla - zdelik (b. bk.) imtiyaz; bk. tehle, 72, 245, 265, 271%. Tahrir-i mesail kanunu, 200. Tahtaba (Sa tahtaba ve sol tahta ba), kazasker divmnda kazas kerin sa ve solunda oturan m avir byk kadlar, 93, 259n. Tahtah ky, zmir'e bah, 119%. Tahtgh- selse. Bursa, Edime stanbul kadhklan, 89. ve
346
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E T E K L T I Tekye, 16. 125%. Telhis; bk. ora, 190, 203. Telhisci, eyhlislm dairesi (b. bk.) memurianndan 196, 198. Telhs'l-beyn fi kavnn-i l-i Os man, Hezarfen Hseyin Efendi (b. bk.) in eseri, 15, 148. 252. TeUs'l-mifah, bn-i Hcib (b. bk.) in helgat'a ait eseri, medrese den kitab, 21, 26nj. Telhis erhi; bk. mutavvel, 41. Telvih, Sadddin Teftzni (b. bk.) nin fkh'a ait eseri, medrese den ki tab, 12%, 13, 19, 22, 28, 39, 42, 43, 64, 68, 231. Telvih medresesi; bk. krkl medrese, 11. Temes5k, belge, 15, 16, 86, 116%. Temyiz mahkemesi, 270. Temyiz mahkemesi er'iyye dairesi, OSn^ Tenkih ('l-ulm), Buhri (b. bk.) nin fkh'a ait eseri, medrese den kitab 28n2, 43. Terazici, 142. Tereke, 123, 124, 128. Tecrd'l-kelm; bk. teertd'l-ilikad, 25. Terkos, stanbul'da, 133%. Tertib'l-dm, Saakl-zde Mehmed Efendi (b. bk.) nin eseri, 237. Teshil eyh Bedrddin Mahmud (b. bk.) un fkh'a ait eseri, 228. Terif, eyhlislmn verdii mlzemet (b. bk.), 47, 50, 206. Terifat (efendi), Bb- l'Ae, Sln^, 166, 191. Tetimme (medreseleri), Fatih'de Sahn medreseleri (b. bk.) ve ilve olan sekiz medrese; bk. msUa-i sahn, medrese bee, medris-i sura, 2, 6, 9 - 1 2 , 15, 16, 28, 55, 68, 247, 261, 271. Tetkikat- mesahif ve mellefat dairesi, 199, 200. Tevl'I-envar, Beyzavi (b. bk.) nin kelm'a ait eseri, medrese den kitab, 26.
Tatbikt'i hukukiyye ve cezaiyye, den, 269. Talbikt-t er'iyye, ders, 269. Tatbiki, kazasker maiyyetinde memnr, 154. Tavzih, Sdeddin Teftzni (b. bk.) nin usl- fkh'a. ait eseri, medrese ders kitab, 39, 41, 43, 64, 68. Tazarruat, Sinan Paa (b. bk.) mn eseri, 145, 229, 231, 232. Taznf'Umezbh, Molla Ltfi (b. bk.) nin hendese kitab, 232. Tebriz, 232. Tehiz, 124n,. Tecrid medreseleri; bk. Hiye-i tecrid medreseleri, 57, 60. Tecrid'l-itikad, Nsr'd-din-i Tsi (b. bk.) nin eseri; bk. Teridffl-kelm, 25. Tecrhi't-tevzih, Kad Burhaneddin (b. (bk.) in eseri, 28n2. Tefsir, 22%, 23, 33, 39, 43, 64, 75, 78, 216, 220, 227, 229, 231, 233, 234, 237, 238, 267. Tefsr-i Kad Beyzavi; bk. nt>r'lunl, 23. Tefti-i meslh-i erif meclisi, 199. Tehaft, kelmcdar ile felsefciler ara snda ilmi mbahaseye dir eser
ler, 24n3, 230.
Tehaft, Hoca - zde (b. bk.) nin eseri, 233. Tehaft'l-felsife, Gazl (b. bk.) nin kelm'a dir eseri, 26, 230n. Tehaft't-lehft, bn Rd (b. bk.) n Gazali'nin tehaft'l-felsife (b. bk.) adh eserine yazd itiraz, 230nj. TehiUe, medrese tekiltmda ksa za manda derece katetmek; bk. tafra, 72. Teklif-i rfiyye, 126. 253. Tekerrr, Rumeli kazaskerliine bir kiinin mkerreren tayin edilmesi hali, 159. Teke sanca; bk. Antalya, 107, 122n.
tNDEKS Tevali erhi, Isfahn (b. bk.) nin eseri, medrese ders kitab, 21, 26, 27, 39, 43, 68. Tevcihat divani, kazaskerlerin ayda bir topladklar divan 259nj. Tevfir-i mdd, 16. Tevki (- hmayun, hakni); bk. nian, pervane, 112, 113, 115, 120, Tevkii, bk. nianc, pervane, BOnj. Tevki Abdurrtdman Efendi karmname$i, 156n2. Tevkiyet, lOOuj. Tevliyet, 123, 125n,. Tevzihu't-tenkh, Buhri (b. bk.) nin fkh'a ait eseri, 28n,. Tezkireci(lik), kazaskerlik kalem amiri, 51. 154, 157. Tezkireeilik terifi, 51. Tezhirel'I-evIiya, Sinan Paa (b. bk.) nm eseri, 231. Tezkirehne, 259nj. Tezkirehne mukayyidi, kazasker mai yetinde memur 160. Tezvic-i sigar, 113, 114. Tteare(-i berriye kalemi, 269. Tikve, 92nj. Tikve kadl, 92n,. Timar, 119, 126, 139n4. Timarl sipahi(ler), 126, 127, 139n4. Tire, 165, 229. Tire kadh, nc snf mevleviyyet (b. bk.) 277. Tiryakiler ars, stanbul Sleymani ye'de, 35. Tp, 33, 75. Tp medresesi, Sleymaniye'de, 34. Trhala, lOln,. Trhala kadd, 92n,. Trhala Yeniehir'i; bk. Yeniehir, Y e niehir-i Fener, 36. 101. 183. 184. Tmova kazas. 121. Tokat, 29n 99. Tokat kadh (kazas), nc smf mevleviyyet (b. bk.). 182. Tokat sanca, 95. Tomani (domani) kazas, 168a,. Topu, 246. Tophane, istanbul'da, 134, 186. Topkap, stanbul'da semt, 33.
347
Topkap saray, bk. Saray- cedid-i mire, 153, 191. Topkap saray arivi, 131. Toprak kadlar, timar erbab ile reaya arasmdaki davalara bakan sey yar kadlar, 126 - 128. Trablus(garp), 99, 102. Trablusgarp kadl, nc snf mev leviyyet (b. bk.), 186, 277, 278, 260. Trablusam, 99. Trabzon, 38, 61, 101, 194a,. Trabzon kadh, ikinci snf mevle viyyet (b. bk.), 96 186, 278, 280. Tu (-1 hmyun), 169, 206. Tura, 79, 80, 105, 111 - 113. Tuhfet's-sak, skdar kads Numan Efendi (b. bk.) nin eseri, 117. Tuzcu, 126. Trk(Ier), 1, 2, 167n 172. Trkiye; bk. Rum, 16, 164, 165n 167. 249. Trkiye corafyas, 268.
U
Ukab, alemdarhk, 161n,. Ukubt, bk. ulm-i er'iyye, 22n,. Ukud'l-cevhir, Ahmed b. Mahmud el - Cflndi (b. bk.) nin sarfa ait eseri, medrese ders kitab, 30. Uiafcc, 12Sn,. l smf- evveli, 283. l snf- snisi, 283. Ulema, 75, 78, 79, 83, 84, 98, 104, 113, 1 1 9 , 1 2 0 , 1 4 5 , 1 4 7 . 159, 166, 170n,. 174, 175. 161, 189n 205, 209n, 216n, 223. 234, 236, 247, 246. 252, 254n,. 256, 260, 261, 275, 283, 285. Ulema-zdeUr (ouUar, evld), 50
67, 71, 72. 74. 262. Ulema ve sdt defteri, 226.
348
OSMANLI D E V L E T N N L M Y E T E K L T I skdar kads, 134, 137, 211, 212. skdar mzulleri, 274. skdar medresesi, lOn^. skft uhadar, 207. skp, 41, 125n,. skp kadh, 92n2.
Vlfe, 74nj, 83,, 147, 245, 246. Ulm-i akliye, bk. akli ilimler, 67. Ulm-i liyye, bk. muhtasarat, ulm-i cziyye, 20. Ulm-i Arabiyye, Arap dilinin eitli mevzulanna ait ilimler, Zln^. Ulm-i cz'iyye, medreselerde oktulan Islm ilimlere yardmc konular; bk. muhtasaret, ulm-i liye, 20. Ulm-i er'iyye (diniyye), 22, 24, 78, 81, 113, 178n4. Umurbey mahallesi, Bursa'da, 124n. Unkapam, istanbul'da, 143. Unkapan naibi, bk. kapan naibi, 143. Ustrumca kadd, 92n2. Usul-i defter-i, ders, 270. Usul-i fkh 19, 22, 28, 33, 38, 41 - 43, 64, 65, 67, 68, 229, 230, 233, 236, 237, 267, 268. Usul-i hadis, 23, 28, 29, 38. Usl-i hendese, Ki (b. bk.) nin eseri, 31. Usl-i muhakemt-i cezaiyye ve sulh, 269. Usl-i mahkeme-i hukukiyye, 269. Usl-i mahkeme-i er'iyye, ders, 269. Usul-i sakk, ni-zde Ataullah Efendi (b. bk.) nin eser, 117. Uzun ova, istanbul'da, 133. cret-i sakk, 84. nc snf mevleviyyetler; bk. devriye mevleviyyeti, 276. erefeU cami, Edirne'de, 3. erefeU medrese (mderrisi), 3, 42, 64, 69. yz ake yevmiyeli mevleviyyetler (ka dlk, mevli), 57, 89, 95, 96, 111. meyye, Kurey kabUesi kollarndan biri, 161n. niversite ktphanesi, 269. skdar, 17, 59, 65, 98, 101, 133, 176, 186, 188, 274. skdar kadd (kazas), ikinci smf mevleviyyet (b. bk.), 77, 96, 97, 116ng, 133, 134, 186, 276, 277n.
Vfiye, nahv'e ait eser, 40. Vahdet-i vcd felsefesi, 229. Vakf, 125n2, 185, 260. Valde Sultan Camii vaizlii, 186. Van, 95, 102. Van kadd, nc snf mevleviyyet (b. bk.) 186, 279. Vardar Yenicesi kadh, 92n2. Varidat, eyh Bedrddin Mahmud (b. bk.) un eseri, 228. Varna kadh, 9211,. Vekyi ktibi, kazaskerler maiyetinde memur, 154, 160. Vekil-i celil, vezr-i azam'm unvan larndan, 91nj. Vekil-i eisman makam, sadrazamlk, 188. Vekil-i devlet, sadrazam, 159n,. Vekil-i ruhan makam, eyhulislmhk, 188. Veldet-i hmayun, ehzade doumu, 47, 50, 53. Verese, 86, 154. Vesay, ders, 269. Vezir-i azam; bk. sadrazam, 83, 91n. 94, 97, 103, 104, 131, 135, 1 3 7 139, 142n3, 147, 149, 153, 155, 159, 160, 175, 178 - 184, 187, 190 - 193, 198, 205, 208n3, 224, 225, 241, 244, 254, 255n. Vezir-i zamm aramba divan, 137. Vezir-i azam takriri, 14n^. Vezir soffas, 170nj. Vidin kadd, 92n2. Vikaye, Ibrahn Halebi (b. bk.) fkh'a ait eseri, medrese ders kitab, 22, 29n 30. 115n.
NDEKS
349
Vikyel'r-rivye f mesiliTl-hidye, Yiitba, 140, 141.

Burhan-eria Mahmud (b. bk.) n eseri, 173. Vilyet-i Karaman, 242. Vilcitrin kadd, 92%. Viranehir, Bolu'ya bal. SU]. Vodina, 88n,. Yirmili medrese (mderrislik), 36, 104, 271, 272. Yddnm Bayezid medre.aesi, Bal kesir'de, 62. Yldz Saray, 219. Yo?,gad, 229.
Voynuk, 123, 125%. Voyvoda(larj, 48, 243, 2 5 0 - 2 5 2 . Voyvoda ktipleri, 248. Vcb, belgat'tan ders, 41.
Yrk, 123, 125nj.

Yunanistan, lOinj, 277%. Yunan- kadim, 23, 24n.
Yuvac, 125%.
Yk, yzbin ake, 36, 17)3x1^.
Yzelli akeli kaddar (kadlk), 89, Yac, 125%. Ya kapan, stanbul'da, 143. Ya naibi, 143.
Yahya Efendi medresesi, 59. Yal kk, 207. Yalva kasabas, 127n. 94, 156n.
Zahir ilimleri, 228. Zahir ulemas, 186n.

Zal Paa Sultan medresesi, Eyp'te; bk. ah Sultan medresesi, 62, 63. Zaman- infisal, kad tayininde bekle nen mazllk mddeti, 94, 104, 113, 156. Zaman- ittisal, mzuU biten kadmn tayin zaman, 95, 104, 156.
Yalak, 103, 265. Yaya(lar), 123, 125n 202.

Yaye kadl, 92uj. Yemi iskelesi, stanbul'da, 143nj. Yenicami mahallesi, stanbul'da, 7%. Yenicami medresesi, Fatih medresesi, 79.
Zeamet, 55, 126. Yenieri(ler), 143n, 209%, 224, 246. Zemaher tefsiri; bk. Keaf tefsiri, Yenieri aas, 137, 159, 208, 255%. 235. Yenieri oca, 140, 143n, 194%, 195,
208, 223, 277n.. Yeniky, 134. Yeniehir, Bursa'nn, 228. Yeniehir (-i Fenar); bk. Trhala Yenichiri, 84, 98, 183, 184, 274, 277%. Yeniehir kadl (kazas), ikinci s Zeyrek Camii, 5, 65. Zeyrek mektebi, 233. Zc-i Crgon (ilhn); Ulu Bey (b. hk.) in eseri, 231.
Zc-i Grgn erh-i, Ali Kuu (b. bk.)

nun eseri, 231.
nf mevleviyyet (b. bk.), 96, 276, Zimmi, 115. 277n, 278, 280. Zuam, 126n, 128, 129, 143, Yeniehir kasas mazulleri, 273. Zbdet-i ilm-i kelm, Mehmed h. Veli
Yerky, 229.
Yeil cbbe, 163. Yeil canfes kese, 198. Yeil sark, 163, 168.
(b. bk.) nin eseri, 238. Zlkadir Beylerbeyisi, 207. Zlvecheyn sofas, Dolmabahe Sara ynda, 220.
Lev. I
Fatih'in Hocas ve vezir-i zami Hzr Bey olu Sinan Paa'nn Kadlk zamanna id bir fetvas (Cevab ve imza ksm Sinan Paa'nn el yazsdr)
Lev. II
"O
5* -3 -
c s ^
o " rt w
'S
Lev. III
Reayadan olup isyan ve ekavet eden bir zmre hakkmda Ebussuud Efendinin ( 1545" 1574) bir fetvas
Lev IV
Nakib-l-erafn verdii seyyidlik Hcceti
Lev. V
Nakib-l-eraf tarafndan verilmi} olan dier Seyyidlik Hcceti
Lev. VI
11
c
W T)
S-
Lev.
VII
U!
.a I
!
i
>-
<^ .S
0
.fi
>-
T3
T3 e a >
00
3
3
s c e u 3 -5
S;3
S
g E
I - 3
<- Tl " f l
"S-S
4 W _
Lev.
VIII
^3x : i l i l 3* 14 l I l
s
T3
B a 5
.2
T**
J -a- 3 >, "D U 1) < D L B
< r t 2
^ ^ ^ ^
Lev.
Kefe yenilenmesi hakkn
^ l ^ V ' T ^ S U
N ûkataasndan m a a alan K e f e l'-d.smm gerilmesine dair D
^^^.^^ ^ ^ ^ e l e ^^^^^
Lev.
IV. Mehmed zamannda Medrese ve Kadlk tevcihleri hakknda Sadr- zam'm arizalan ve Pdiah'n {vech-i meruk zere verdim) hatt- hmayunlar
Lev. XI
5 ^
'
T S a h m ' d ' u n (.>m mn7,in am./P/a) ha-. hmayunu
Lev.
Xn
Yenipazar camii vazmm vefat sebebiyle yerine vaiz tayini hakknda mahall lam ve eyhlislam Yeniehirli Abdullah Efendinin verzir-i azama derkenar ve ann da buyruldusu
Uv. X.
stanbul'da Cedid Nianc Paa Camii mezzini'nin ihtiyarl sebebiyle hizmetini oluna terketmek istediinden bahsile mtevellinin eyhlislama istidas ve anm da vezir-i azama tayini ricasiyle derkenar zerine tevcih olunmak buyruldusu ( 1 1 2 3 H 1 7 1 1 M )
lev. XIV
-af.
Esbkean reayasndan birinden ziyade vergi alnmjsndan dolay Ilgn kads vastasiyle ikyeti zerine hissesine isabet edenden ziyade bir ey taleb edilmemesi hakknda muamele ve vezir-i zamin buyruldusu
Lev. XV
*
Safrada Salurbey kyndeki Hac Murad medresesi mderrisinin vefatiyle yerine ehil olan olunun tayini hakknda Bafra Kadsnn inhas ve eyhlislm atalcal Ali Efendinin Sadr- azama tayin ricas ve sadr- zamin buyuruldusu ( 1 J 0 3 H . 1697 M . )
Lev.
XVI
J3 E
S N
^
^5
Ii I
t
a
V
^ 1
.1-
" M S 'Z u ? m i-^ g C H ^
3 V ,
I
5.2
cic ili
^^ I i
-S E ;H
>
3 :3
S c -S
Uv.
XVII
Jj .'-Jv -Lb^-.U^n?
j- L - i . ' y I e . i' .J7
Vadlann ahval ve
Uv.
XVIII
loaa H . 1 6 1 3 M . de verilmi olan kaza kadd Berat

Osmanli Devletinin Ilmiye Teskilati PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanli Devletinin Ilmiye Teskilati PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ATATRK T R K

Ord. Prof. SMAL H A K K I UZUNARILI

Birinci bask tkinci bask nc bask

: 1965 : 19B4 : 1988

ATATRK KLTR, DL VE TARH Y K S E K T R K T A R H K U R U M U

OSMANL DEVLETININ ILMIYE TEKILT

Ord. Prof. tSMAL H A K K I

BIRINCI BLM MEDRESE TEKLATI 1

DRDNC MEDRESELERDE OKUTULAN

Medreselerde Aadan Yukarya Okutulan Ders Medreselerde Mtala

X V L ve X V I I . YzyDarda Mderrislik Yolu in Baz Kaytlar 60

ALTINCI BLM 223

Y E D N C BLM YETEN MEHUR LM 227

DOKUZUNCU BLM 261

YRM BRNC BLM

Sleyman 273 276

LERLE MUADELET LMYE EDLEN TEKLATINI ESERLER

BRNC BLM MEDRESE TEKLTI

LK znik Bursa ve Edirne me<lrescleri

D a v u d - i K a y s e r i tyin edilmitir. Bu, K a y halifelerinden tefsir

A b d r r e z z a k - i K'nin (vefat 730

1330 M.) halifesi olup yksek tahsilini Msr'da yapmtr^.

Orhan hinde Bursal Medresesi)

naklederek burada da mevkii itibariyle halk arasnda

diye mehur olan medresesini ina ettirmitir^.

bunu daha aada Sahn-

de balanarak baz arzalar sebebiyle 851 H . (1447 M.) senesinde

tercmesi), c. III, s. 231.

Sahn- seman medreseleri ina olunduktan sonra bile bir

lahiyat ve slm hukuku faklteleri demekti. te bu

Sahn medreselerinin yaplmasndan sonra buna gre ayarland.

MEDRS- SEMANYE YAN SAHN-I SEMAN MEDRESELER

Ts'nin medresesi Zeyrek camii denilen Pantokrator

(1463 ubat)'da balanarak 875 Recep (1471 Ocak)'te yani sekiz

trd. Misafirlerin hayvanlar iin

Jstinyen'in havariyun Ortodoks

K u u tertip etmilerdir. Medreselerin drd

fj'j'j aLj ^jh *:ia-l

vastasiyle Alman Mstekikler cemiyeti tarafndan bastrlm olan vakfiye,

MEDARS-t S E M A N Y E Tetimme Medreseleri Sahn medreselerinin arka taraflarmda medreselerine veya

9 yksek danii i ^ >

tahsile yani Sahn- Seman mend yetitirmek zere

kk olarak Msila-i sahn

mevsum birer medrese bee (kk medrese)

Tetimme medresesi talebelerine de (softa)

imaretten tyin edilmiti lar, Sahn ceklerdi ^. Sahn ve Tetimme Ayasofya

danimendlerden ders gre

medreselerinden baka camie tahvil edilen

kilisesinin yanndaki mahalde tesis edilen medresenin

yapld ve bu suretle medreseler derece itibariyle bir tasnife tbi tutuldu.

Dhil mcdrcsderi yeri

muhtasarat denilen tecrid medresesine

vesika almak suretiyle

bir yukar derecedeki Miftah medre

MEDRESFXERN DERECELER Kanunnamelerde ve Pdihlar tarafndan

medrese kanunnamesinde medreseye devam edenlerin m-

hidaye - ve keaf (tefsir) vesair ihtiyar ettikleri kitaplar Telvihe

muvazabetleri ve danimendler hakknda" baliyle u kaytlar

Efendi kiiaplart (Bayezid umum ktphanesinde), Nr.

1970, varak 121 b.

hilfna cevaz gstermiyeler.

X V I . asr sonlarna doru I I I . M u r a d iw/'a gelerek lisloire d

isimli bir cstr