INTERESI PERSONAL DHE POLITIKA*

nga Eduart Gjokutaj

Supozojm sikur jetojm n kohn e Smith-it, n mes t shekullit t 18-t, koh kur njerzit kishin filluar t studionin ekonomin politike. Shum diskutime pr prodhimin dhe shprndarjen e vinin theksin mbi detyrat shoqrore. Pr tregtart thuhej se duhet t vendosnin mimin e duhur, t mos krkonin interesa pr huat q jepnin dhe t kryenin detyra t ndryshme shoqrore si: prkujdesja pr t varfrit dhe ata me mundsi t kufizuara. Tregtart q vepronin ndryshe nga kto norma t kohs shpesh dnoheshin pasi kishin vn interesin personal mbi at t njerzve t tjer. Smithi dhe kolegt e tij studiuan dhe prezantuan se edhe pse nj biznesmen trhiqet nga interesi personal, veprimet e tij shpesh jan edhe n interesin e t tjereve. Kjo quhet sot teorema e dors s padukshme q do t thot se n sistemin e prons private individet trhiqen si nga nj dor e padukshme t reklamojne interesin e t tjerve edhe pse ata n fakt veprojn pr interesin e tyre personal. T veprosh pr interesin personal do t thot se ju, vetm po bni nj zgjedhje n lidhje me interesat, dshirat q ju keni. Nse keni dshir t ndihmoni t tjert, ather kjo zgjedhje sht n interesin tuaj personal.

Interesi personal n ekonomi dhe politik

Njerzit jan t trhequr nga interesi personal fardo qofshin: konsumator, msues, biznesmen, punonjs krahu, votues, politikan apo npunsa publik. Dshirat e nj individi nuk ndryshojn me lvizjen e tij nga funksion te tjetri. Supozojm se nj biznesmen q ka qen i suksesshem si drejtues i nj kompanie t madhe ndryshon vend pune dhe emrohet drejtues i nj institucioni t caktuar publik. A mund t gjenden n kt rast arsye pr t besuar se ky individ do t ndryshoj karakterin e tij? Pasi tani e tutje kushtet nn t cilat do t punoj ndryshojn dhe kjo natyrisht q do t shoqrohet me disa ndryshime n sjelljen e tij. N thelb sht i njjti person. N politik, ky qndrim sht i motivuar n t njjtn mnyr si motivohet n biznes nj ide e thjesht. sht pjes e ndjesis son t perbashket. Individt q merren me biznes, ashtu si njerzit e tjer kudoqofshin, shpesh sakrifikojn mirqenien e tyre pr interesin e t tjereve, por kuptohet jo n mnyr t tepruar. N kt kuader njerzit presin q dhe qeveritart t bjn t njjtn gj. Pika me e rndsishme e ktij diskutimi nuk sht t tregohet se sa mirebrs jan kta individ, pasi sado t jen

prmasat e mirbrsis do t ket gjithmon kndvshtrime t ndryshme t asaj se kush duhet ndihmuar dhe kujt i takon me t vrtet t ndihmohet...

Ligjet dhe interesi personal

Si mund ta shpjegojm faktin q ligjvnsit shpesh miratojn ligje q ojn n dshtimin e tregut, n vend q t nxisin ecjen e tij prpara? Shpjegimin e kesaj pyetje e gjen te fushatat e zgjedhjeve, inefienca e politikanve t lart dhe te tregtia apo trafiku i votave. Le t shikojm nje shembull. Supozojm sikur ju zotroni nj kompani te madhe prodhimi vere dhe koht e fundit ju keni humbur klient n vazhdimsi pr shkak t produkteve t importit q jan m t lira se prodhimi tuaj. Ju besoni se duke u br nje ligjvenes, ju do te keni mundesin q t rrisni tarifn e importi pr kt produkt ose dhe ta ndaloni fare at nprmjet lobimit n parlament. sht interesi tuaj personal q ju nxit t bheni nj ligjvns. Nese ligjvnsit e tjer do t jen t informuar pr kt kuptohet q ata do ta bjn t vshtir kalimin e nj ligji n favorin tuaj. N fakt n vende me tradit demokratike ligjvnsit e kan t ndaluar t zotrojn kompani ose aksione. Por, nj ligjvns mund t jet n rolin e agjentit pr t tjert. Duke rene dakort qe nje ligjvenes te ndihmoje individe ose grupe individesh ata mund ta ndihmojn duke kontribuar te fitoje betejen elektorale. Ai madje mund t krijoje dhe favore nga kontribuesit pr familjen e tij. Shembuj t ktyre favoreve jan pushimet falas, dhurata makinash e pronash, punsime t pjestarve te familjes e keshtu me radhe. M posht dua t ndalem te shpjegimi i funksionimit t ktij procesi.

Botkuptimi i ligjvnsve

Pr t hyr n botn e ligjvnsve prpiquni ta vendosni veten n vend t tyre. Kshtu do t kuptojm m shpejt motivin e tyre, situatat e veanta n t cilat veprojn ata dhe influencat e jashtme mbi ta. Kur ligjvnsit flasin n publik ata hiqen ose te paktn duket sikur prpiqen n shrbim t interesit t elektoratit. Kushdo qofshin motivet e tyre, arritjen e qllimeve mund ta realizojn vetm nse zgjidhen. Por dhe pasi ata jan zgjedhur dhe kan kaluar nj legjislatur, prsri interesi i tyre sht q rizgjidhen ose te paktn t ndihmojne ne zgjedhjen e nje pasardhsi nga partia ku jan t angazhuar. Pr t kuptuar pse ndodh kshtu, duhet t ndalemi n tre qllimet m kryesore dhe konkrete, q ka do ligjvns. Ato jan: t ardhurat, statusi dhe pushteti. T ardhurat, n rastin e nj ligjvnsi prbjn interesin kryesor t tij, si te do njeri tjetr. Ai sht i interesuar menjhere pasi zgjidhet se sa do t jen t ardhurat e tij. N fakt, t ardhurat e nj ligjvnsi nuk

jan t kufizuara vetm me rrogn q merr. Pozicioni i tij si ligjvns mund t rrit mundsit pr t fituar t ardhura shtes, si kembim i favoreve q ju bn individve apo grupeve t individve. Mundsit egzistojn edhe duke u thirrur si nj lektor n forume t ndryshme, ose dhe duke prfituar nga nderet dhe favoret. Por, ai gjithashtu mund t marre dhurata, ftesa udhtimesh e pushimesh. N demokracit ku fitimet direkte jan m t mundshme, mund t pritet q ata t duan t bhen ligjvns. Atje ku jan m t mundura fitimet indirekte mund t pritet q kush zotron biznese dhe ja ka arritur t fsheh fitimet e tij sht rruga m e natyrshme pr t, q t prpiqet t bhet ligjvns. Statusi dhe pushteti jan t lidhura me faktin se si t tjert e shikojn dhe e konceptojn nj ligjvns. Disa njerz mund t mendojnse t qent ligjvns do t thot nj status i nivelit t lart. T tjer nuk e konsiderojn kshtu punn e nj ligjvnsi. Pse? Nj ligjvns ndihmon t kontrollohet prdorimi i nj monopoli t caktuar. Ktu hyn dhe pushteti i nj ligjvnsi, q zakonisht sht i kufizuar kur bn pjes n grupe t mdha parlamentare.

Ekonomistt flasin shpesh pr funksionet e konsumatorit, prodhuesit, furnizuesit dhe siprmarrsit. Prodhuesi sht indiferent pr tipin e produktit q prodhon ose nse produkti sht i mir apo i keq n kuptimin moral. Ai ka vetm nj qllim t thjesht, rritjen e fitimit. Ai e ndjek kt qllim duke mbledhur burimet nn kontrollin e tij dhe duke i transformuar n nj produkt t shitshm. Ne e dim se prodhuesit n jetn e prditshme jan dhe konsumator dhe furnizues. Ata mund tmarrin prfitime nga konsumi i prodhimeve t tyre. Un mund t mos e plqej nj prodhues t caktuar pr nj varg arsyesh. Gjithsesi un pranoj faktin se n kryerjen e puns s tij, ai prpiqet t prmbush nevojat e konsumatorit t tij. Po ashtu, ligjvnsi e kryen funksionin e tij duke miratuar ligje me synimin pr rritjen e t mirave publike q prodhohen pr votuesin nga taksat e paguara po nga ai. Ligjvnsi ndryshon n nj drejtim t rndsishm nga prodhuesi. Ndrsa ekonomistt nj prodhues e paraqitin si prmbushs t nevojave dhe krkesave konsumatore, nj ligjvns kur prodhon nj ligj,megjithse mund t knaq nevojat dhe krkesat e nj grupi njerzish, ai ka shkaktuar dhe dme n grupe t tjera. Nj ligjvns miraton ligje q t zbatohen nga qeveria dhe si rrjedhim pret t prodhohen t mira publike n interes t t gjithve. P.sh. me iniciativn e e nj deputeti miratohet nj ligj q i shrben votuesve t zons s tij elektorale. Kt vendim ai e konsideron si t drejt ne kuptimin moral. Por, sht e pamundur t prmbushen dshirat e t gjitha grupeve, sado e madhe t jet dshira e deputetit. Kjo sht dhe kostua e tij ne tregun elektoral pr radhen tjetr kur t rizgjidhet.

* pjes nga libri Syri ekonomik n demokraci, 2005