llN0 kl00kIlkKN IlwK 1

HedIh Sdg 6Ib 2OO2

i i . . 1 1 - - , , ' '- -- - , ,1 1 , ,, , . .- -1 1 , ,
i i| |
/ / ' ' . .. .. .. .| |- -- - 1 1 . . ' '- - - -. .i i. . | | i i- -' '' ' i i| |- - i i. . , , ! !. . i i
D DD D D DD D A AA A A AA AG GG G G GG GN NN N N NN NO OO O O OO O8 88 8 8 88 8 8 88 8 8 88 8 B BB B B BB BE EE E E EE ER RR R R RR RD DD D D DD DA AA A A AA A8 88 8 8 88 8A AA A A AA AR RR R R RR RK KK K K KK KA AA A A AA AN NN N N NN N A AA A A AA AK KK K K KK K8 88 8 8 88 8 8 88 8 8 88 8
P PP P P PP PP PP P P PP PD DD D D DD DG GG G G GG GJ JJ J J JJ J
K Ko on ns se ep p G Ga an ng gg gu ua an n J Ji iw wa a
I Is st ti il la ah h y ya an ng g d di ip pa ak ka ai i d dl lm m P PP PD DG GJ J t te en nt ta an ng g k ko on nd di is si i p pa ar ra a p pa as si ie en n d do ok kt te er r j ji iw wa a a ad da al la ah h g ga an ng gg gu ua an n j ji iw wa a a at ta au u g ga an ng gg gu ua an n
m me en nt ta al l ( (m me en nt ta al l d di is so or rd de er r) ) b bu uk ka an n p pe en ny ya ak ki it t j ji iw wa a ( (m me en nt ta al l i il ll ln ne es ss s/ /m me en nt ta al l d di is se ea as se e) ). .

Konsep gangguan jiwa tersebut ada 2 versi, yaitu:
1. Menurut PPDGJ II: Gangguan jiwa adalah sindrom atau perilaku tertentu atau kondisi psikologis seseorang
yang secara klinis cukup bermakna, dan secara khusus berkaitan dengan distress (gejala penderitaan) dan
disability (keterbatasan kemampuan normal pada aktivitas normal pada tingkat personal*).
2. Kata DSM IV: Gangguan jiwa itu adalah perilaku penting yang signifikan secara klinis atau sindrom
psikologis atau pola acuan tertentu yang terjadi pada individu yang dihubungkan dengan kondisi distress
dan disability atau dihubungkan dengan peningkatan resiko untuk menderita nyeri, disability, hilangnya
kemampuan bergerak bebas, bahkan kematian.

* definisi disabilitas ini sumbernya ICD 10. Sedangkan yang dimaksud aktivitas dalam tingkat personal adalah
aktivitas hidup sehari-hari yang diperlukan untuk kelangsungan hidup juga untuk perawatan diri, yaitu hal yang biasa
dilakukan seperti: mandi, BAB, BAK, makan, berpakaian, dll..

Butir-butir pada konsep gangguan jiwa:
1. Ada gejala klinis bermakna berupa:
Bisa sindrom perilaku atau bisa pola perilaku tertentu.
Bisa sindrom psikologis atau bisa pola psikologis tertentu.
2. Gejala klinis tersebut menimbulkan penderitaan (distress) contohnya: nyeri, tidak nyaman, tidak tenteram,
dll..
3. Gejala klinis tersebut menimbulkan disabilitas (penjelasannya sudah tadi ..)

P Pr ro os se es s D Di ia ag gn no os si is s G Gg gn n J Ji iw wa a
P Pr ro os se es s d di ia ag gn no os si is s g gg gn n j ji iw wa a m me en ng gi ik ku ut ti i p pr ro os se ed du ur r k kl li in ni is s y yg g l la az zi im m p pa ad da a p pe em me er ri ik ks sa aa an n m me ed di is s y ya ai it tu u m me el li ip pu ut ti i l la an ng gk ka ah h- -
l la an ng gk ka ah h b be er ri ik ku ut t i in ni i : :

1 1. . A AN NA AM MN NE ES SI IS S ( (d de en ng ga an n m me en na an ny ya ak ka an n) )
- - a al la as sa an n b be er ro ob ba at t
- - r ri iw wa ay ya at t g ga an ng gg gu ua an n s se ek ka ar ra an ng g
- - r ri iw wa ay ya at t g ga an ng gg gu ua an n d da ah hu ul lu u
57

- - r ri iw wa ay ya at t p pe er rk ke em mb ba an ng ga an n d di ir ri i
- - l la at ta ar r b be el la ak ka an ng g s so os si ia al l, , k ke el lu ua ar rg ga a, , p pe en nd di id di ik ka an n, , p pe ek ke er rj ja aa an n, , d dl ll l
2 2. . P PE EM ME ER RI IK KS SA AA AN N m me el li ip pu ut ti i
- - F Fi is si ik k
- - S St ta at tu us s m me en nt ta al l
- - L La ab b
- - R Ra ad di io ol lo og gi ik k
- - E Ev va al lu ua as si i p ps si ik ko ol lo og gi ik k
- - L La ai in n- -l la ai in n
3 3. .D DI IA AG GN NO OS SI IS S d de en ng ga an n d da as sa ar r a ak ks si is s, , y ya ai it tu u : :
- - A Ak ks si is s I I : : K Kl li in ni is s
- - A Ak ks si is s I II I : : K Ke ep pr ri ib ba ad di ia an n
- - A Ak ks si is s I II II I : : K Ko on nd di is si i m me ed di ik k
- - A Ak ks si is s I IV V : : P Ps si ik ko o s so os si ia al l
- - A Ak ks si is s V V : : T Ta ar ra af f f fu un ng gs si i
4 4. . T TE ER RA AP PI I
- - F Fa ar rm ma ak ko ot te er ra ap pi i
- - P Ps si ik ko ot te er ra ap pi i
- - T Te er ra ap pi i s so os si ia al l
- - T Te er ra ap pi i o ok ku up pa as si io on na al l
- - T Te er ra ap pi i l la ai in nn ny ya a

D Dg gn n r ru um mu us sa an n m ma at te em ma at ti is s d dp pt t d di is si im mp pu ul lk ka an n: :



L La an ng gk ka ah h2 2 t te er rs se eb bu ut t h ha ar ru us s u ur ru ut t 1 1- -2 2- -3 3- -4 4. . T Te er ru us s t ti in nd da ak k l la an nj ju ut t l la an ng gk ka ah h- -l la an ng gk ka ah h t te er rs se eb bu ut t : :
- - E Ev va al lu ua as si i t te er ra ap pi i
- - E Ev va al lu ua as si i d di ia ag gn no os si is s
- - l la ai in n- -l la ai in n

DIAGNOSIS MULTIAKSIAL
Kata DSM IV, sistem multiaksial merupakan sistem yang terdiri dari 5 aksis, 5 aksis tersebut berfungsi untuk
menilai pasien. Aksis I dan 2 terdiri dari semua klasifikasi gangguan mental. Aksis 3 tentang kondisi medis umum
(fisik) yang muncul bersamaan dengan gangguan mental. Aksis 4 tentang masalah psikososial dan lingkungannya,
sedang aksis 5 tentang penilaian fungsi-fungsi secara global.
Metode diagnosis dengan pendekatan multiaksial ini pertama kali dipakai oleh Swedia dengan mengacu
pada proposal Essen Moller. Sistem baru yang memakai metode multiaksial adalah sistem DSM III dan DSM IV
(DSM= Diagnostic & Statistical manual of Mental disorder) yang dipakai oleh American Psychatric Association (APA),
juga ICD 10 yang dikeluarkan oleh WHO-yang merupakan acuan diagnostik di seluruh dunia.

Tujuan Diagnosis Multiaksial
1. Membantu dalam perencanaan terapi dan meramalkan prognosis ..mengingat cakupan informasinya yang
komprehensif.
2. Membantu dalam :
- menata dan mengomunikasikan informasi klinis
- menangkap komplesitas situasi klinis
- menggambarkan heterogenitas individual dengan diagnosis klinis yang sama
..mengingat formatnya yang mudah dan sistematis
3. Memacu penggunaan model biopsikososial dalam klinis, pendidikan, dan penelitian

H Hu ub bu un ng ga an n D DS SM M- -I IV V & & I IC CD D- -1 10 0
D DS SM M- -I IV V d di id de es sa ai in n u un nt tu uk k m me en nd da am mp pi in ng gi i I IC CD D- -1 10 0, , d di is su us su un n p pa ad da a t ta ah hu un n 1 19 99 92 2. . P Pd d w wa ak kt tu u i it tu u t te er rd da ap pa at t k ko on ns se en ns su us s y yg g k ku ua at t
b bh hw w s si is st te em m d di ia ag gn no os si is s d di i U US SA A h hr rs s s se es su ua ai i d dg gn n k kl la as si if fi ik ka as si i p pe en ny ya ak ki it t i in nt te er rn na as si io on na al l ( (I IC CD D- -1 10 0) ) s se ed da an ng gk ka an n I IC CD D- -1 10 0 m mr rp pk k
D D! !A AG GN NO OS S! !S S = = A AN NA AN NN NE ES S! !S S ( (d da at ta a s su ub bj je ek kt ti if f) ) + + P PE EN NE ER R! !K KS SA AA AN N ( (d da at ta a o ob bj je ek kt ti if f) )
59

s si is st te em m k kl la as si if fi ik ka as si i t te er rt ti in ng gg gi i y yg g d di ig gu un na ak ka an n d di i E Er ro op pa a & & n ne eg ga ar ra a- -n ne eg ga ar ra a l la ai in n d di i d du un ni ia a. . S Se em mu ua a k ka at te eg go or ri i y yg g
d di ig gu un na ak ka an n d dl lm m D DS SM M- -I IV V d di it te em mu uk ka an n d dl lm m I IC CD D- -1 10 0, , t te et ta ap pi i t td dk k s se em mu ua a k ka at te eg go or ri i I IC CD D- -1 10 0 a ad da a d da al la am m D DS SM M- -I IV V. .

M Me en nu ur ru ut t D DS SM M- -I IV V s si is st te em m m mu ul lt ti ia ak ks si ia al l t td dr r a at ta as s 5 5 a ak ks si is s & & m me en ni il la ai i p pa as si ie en n d dr r 5 5 a ak ks si is s t ts sb b. .
A Ak ks si is s I I & & I II I t te er rd di ir ri i d da ar ri i s se el lu ur ru uh h k kl la as si if fi ik ka as si i g ga an ng gg gu ua an n m me en nt ta al l. . D Dl lm m b be er rb ba ag ga ai i k ke ea ad da aa an n p pa as si ie en n d dp pt t m me em mi il li ik ki i 1 1 a at ta au u
l le eb bi ih h g ga an ng gg gu ua an n, , b ba ai ik k d dl lm m a ak ks si is s I I & & I II I. . C Co on nt to oh h: : P Pa as si ie en n d da ap pa at t m me em mi il li ik ki i g ga an ng gg gu ua an n d de ep pr re es si i b be er ra at t p pa ad da a a ak ks si is s I I d da an n
g ga an ng gg gu ua an n k ke ep pr ri ib ba ad di ia an n n na ar rs si is st ti ik k p pa ad da a a ak ks si is s I II I. .

A AK KS SI IS S I I
A Ak ks si is s I I
T Td dr r a at ta as s s se el lu ur ru uh h g gg gn n m me en nt ta al l k ke ec cu ua al li i y yg g t te er rd da af ft ta ar r d dl lm m a ak ks si is s I II I, , d da an n k ke ea ad da aa an n l la ai in n y yg g m me er ru up pa ak ka an n f fo ok ku us s p pe er rh ha at ti ia an n
k kl li in ni is s. . Y Ya an ng g t te er rm ma as su uk k d di i d da al la am mn ny ya a y ya ai it tu u : :

G Ga an ng gg gu ua an n M Me en nt ta al l p pd d I IC CD D- -1 10 0 ( (P Pa ad da a P PP PD DG GJ J- -I II II I) ) y ya an ng g t te er rd di ir ri i d da ar ri i : :

F F0 0. . G Gg gn n M Me en nt ta al l O Or rg ga an ni ik k ( (t te er rm ma as su uk k g ga an ng gg gu ua an n m me en nt ta al l s si im mp pt to om ma at ti ik k) ). .
E Et ti io ol lo og gi i d da as sa ar rn ny ya a g ga an ng gg gu ua an n f fi is si ik k / / k ko on nd di is si i y yg g m me el li ib ba at tk ka an n k ke er ru us sa ak ka an n/ /d di is sf fu un ng gs si i o ot ta ak k. .
K Ke el lo om mp po ok k I I: : t te er rd da ap pa at t g ga an ng gg gu ua an n f fu un ng gs si i k ko og gn ni it ti if f s sb bg g g ga am mb ba ar ra an n y yg g j je el la as s. . T Tm ms sk k d di i d da al la am mn ny ya a d de em me en ns si ia a
( (a al lz zh he ei im me er r s s, , v va as sk ku ul le er r, , b be er rh hu ub b d dg gn n p pe en ny yk k l la ai in n & & Y YT TT T) ), , s si in nd dr ro om m a am mn ne es si ia a o or rg ga an ni ik k d da an n d de el li ir ri iu um m b bu uk ka an n a ak ki ib ba at t z za at t
p ps si ik ko oa ak kt ti if f. .
K Ke el lo om mp po ok k I II I : : t td dp pt t m ma an ni if fe es st ta as si i n ny ya at ta a p pa ad da a p pe er rs se ep ps si i ( (h ha al lu us si in na as si i) ), , p pi ik ki ir ra an n ( (d de el lu us si i) ), ,
m mo oo od d ( (d de ep pr re es si i / /m ma an ni ik k) ), , b be er rb ba ag ga ai i g ga an ng gg gu ua an n e em mo os si io on na al l ( (c ce em ma as s, , d di is so os si ia as si i, , d da an n
k ke ep pr ri ib ba ad di ia an n) )

F F1 1. . G Gg gn n M Me en nt ta al l & & P Pe er ri il la ak ku u A Ak ki ib ba at t P Pe en ng gg gu un na aa an n Z Za at t P Ps si ik ko oa ak kt ti if f
Y Ya an ng g d di ig go ol lo on ng gk ka an n d di i s si in ni i a ad da al la ah h s se em mu ua a g ga an ng gg gu ua an n m me en nt ta al l y yg g b be er rh hu ub bu un ng ga an n d dg gn n p pe en ng gg gu un na aa an n z za at t p ps si ik ko oa ak kt ti if f
P Pr ro os se es s D Di ia ag gn no os si is s & & p pe en ng gk ko od de ea an n d di im mu ul la ai i d dg gn n i id de en nt ti if fi ik ka as si i z za at t y yg g t te er rl li ib ba at t. . ( (m mi is s: : a al lk ko oh ho ol l, , o op pi io oi id d, , k ka an na ab bi io oi id d, ,
s se ed da at ti if f, , h hi ip pn no ot ti ik k, , k ko ok ka ai in n, , s st ti im mu ul la an ns si ia a l la ai in n, , h ha al lu us si in no og ge en ni ik k, , t te em mb ba ak ka au u, , l la ar ru ut ta an n v vo ol la at ti il l, , z za at t l la ai in n & & k ko om mb bi in na as si in ny ya a) )
I Id de en nt ti if fi ik ka as si i k ko od de e b be er ri ik ku ut tn ny ya a m me el li ip pu ut ti i : :
k ko on nd di is si i k kl li in ni is s, ,
i in nt to ok ks si ik ka as si i a ak ku ut t, ,
p pe en ng gg gu un na aa an n y yg g m me er ru ug gi ik ka an n, ,
s si in nd dr r k ke et te er rg ga an nt tu un ng ga an n, ,
k ke ea ad da aa an n p pu ut tu us s z za at t, ,
g gg gn n p ps si ik ko ot ti ik k, ,
s si in nd dr r a am mn ne es st ti ik k, ,
g gg gn n p ps si ik ko ot ti ik k r re es si id du ua al l & & o on ns se et t l la am mb ba at t
g gg gn n m me en nt ta al l l la ai in n / / Y YT TT T

F F2 2. . S Sk ki iz zo of fr re en ni ia a, , S Sk ki iz zo ot ti ip pa al l & & G Gg gn n W Wa ah ha am m
M Me el li ip pu ut ti i S Sk ki iz zo of fr re en ni ia a, , y ya ai it tu u g gg gn n y yg g d di ic ci ir ri ik ka an n o ol le eh h p pe en ny yi im mp pa an ng ga an n d dr r p pi ik ki ir ra an n, , p pe er rs se ep ps si i & & a af fe ek k i in na ap pp pr ro op pr ri ia at te e/ /a af fe ek k
t tu um mp pu ul l. .
Y Yg g m me en na ar ri ik k d dr r k kl lp pk k i in ni i a ad dl l g gg gn n p ps si ik ko ot ti ik k a ak ku ut t & & s se em me en nt ta ar ra a; ; y yg g m me el li ip pu ut ti i p po ol li im mo or rf fi ik k a ak ku ut t d dg gn n a at ta au u t ta an np pa a g ge ej ja al la a
s sk ki iz zo of fr re en ni ia a, , l li ir r s sk kz zf fr r a ak ku ut t & & l la ai in nn ny ya a, , y yg g s sr rg g d di il la ap po or rk ka an n d di i N Ne eg ga ar ra a i in nd du us st tr ri i b be er rk ke em mb ba an ng g. .

F F3 3. . G Ga an ng gg gu ua an n M Mo oo od d ( (A Af fe ek kt ti if f) )
G Gg gn n u ut ta am ma a a ad dl l: : p pe er ru ub bh hn n m mo oo od d/ /a af fe ek k, , b bi ia as sa an ny ya a m me el li ib ba at tk ka an n d de ep pr re es si i a at ta au u e el la as si i, , s se er ri in ng g b be er rh hu ub bu un ng ga an n d dg gn n
p pe er ru ub ba ah ha an n t ti in ng gk ka at t a ak kt ti iv vi it ta as s. .
T Tm ms sk k d di i s si in ni i a ad da al la ah h: : e ep pi is so od de e m ma an ni ik k, , g gg gn n a af fe ek kt ti if f b bi ip po ol le er r, , e ep pi is so od de e d de ep pr re es si i, , d de ep pr re es si i b be er ru ul la an ng g, , g gg gn n m mo oo od d
m me en ne et ta ap p l la ai in nn ny ya a ( (s si ik kl lo ot ti im mi ia a, , d di is st ti im mi ia a) ), , g gg gn n m mo oo od d Y YT TT T

59

F F4 4. . G Gg gn n N Ne eu ur ro ot ti ik k, , S So om ma at to of fo or rm m & & T Te er ra ak ka ai it t S St tr re es s
K Kl lp pk k i in ni i b be er rd da as sa ar r k ko on ns se ep p n ne eu ur ro os si is s y yg g m mr rp pk k p pe er rp pa ad du ua an n s si im mp pt to om m u um mu um m. .
T Tm ms sk k d di i s si in ni i : : a an nx xi ie et ta as s f fo ob bi ik k d da an n g gg gn n a an nx xi ie et ta as s l la ai in nn ny ya a, , g gg gn n o ob bs se es si if f k ko om mp pu ul ls si if f ( (m mi is sa al l - -k ka at ta a b ba ap pa ak k - - o or ra an ng g
s se er ri in ng g g ga a y ya ak ki in n w wu ud du un ny ya a t tr ru us s w wu ud du u b be er ru ul la an ng g2 2) ), , r re ea ak ks si i t th hd d s st tr re es s b br rt t & & g gg gn n p pe en ny ye es su ua ai ia an n, , g gg gn n d di is so os si ia at ti if f & &
k ko on nv ve er rs si i, , g gg gn n s so om ma at to of fo or rm m, , g ga an ng gg gu ua an n n ne eu ur ro ot ti ik k l la ai in nn ny ya a ( (m mi is s : : n ne eu ur ra as st te en ni ia a, , s si in nd dr r d de ep pe er rs so on na al li is sa as si i- -d de er re ea al li is sa as si i) )

F F5 5. . S Si in nd dr ro om m P Pe er ri il la ak ku u y ya an ng g B Be er rh hu ub bu un ng ga an n D Dg gn n G Gg gn n F Fi is si io ol lo og gi is s d da an n f fa ak kt to or r F Fi is si ik k
T Te er rm ma as su uk k d di is si in ni i a ad da al la ah h: :
g gg gn n m ma ak ka an n
g gg gn n t ti id du ur r n no on n o or rg ga an ni ik k
disfungsi sexual
gangguan mental yg berhubungan dgn masa nifas YTK
faktor psikologis yg berpengaruh pd ggn fisik
p pe en ny ya al la ah hg gu un na aa an n z za at t y yg g t td dk k m me en ny ye eb ba ab bk ka an n k ke et te er rg ga an nt tu un ng ga an n ( (c co on nt to oh hn ny ya a a an nt ti id de ep pr re es sa an n, , h ho or rm mo on n, , a an na al lg ge et ti ik k
& & o ob ba at t l la ai in nn ny ya a) )

F F8 8. . G Gg gn n P Pe er rk ke em mb ba an ng ga an n P Ps si ik ko ol lo og gi is s
D Di ig ga am mb ba ar rk ka an n s sb bb b : :
a a. . O On ns se et t b be er rv va ar ri ia as si i s se el la am ma a m ma as sa a b ba ay yi i / / k ka an na ak k- -2 2. .
b b. . A Ad da an ny ya a h he en nd da ay ya a/ /k ke el la am mb ba at ta an n p pe er rk ke em mb b f fu un ng gs si i- -2 2 y yg g b be er rh hu ub b d dg gn n k ke em ma at ta an ng ga an n b bi io ol lo og gi is s s su us su un na an n s sr rf f p pu us sa at t. .
c c. . B Be er rl la an ng gs su un ng g s sc cr r t te er ru us s m me en ne er ru us s t ta an np pa a a ad da an ny ya a r re em mi is si i & & k ke ek ka am mb bu uh ha an n y yg g k kh ha as s p pa ad da a p pe en nd de er ri it ta a g gg gn n j ji iw wa a. .

F F9 9. . G Ga an ng gg gu ua an n P Pe er ri il la ak ku u & & E Em mo os si io on na al l d dg gn n O On ns se et t B Bi ia as sa an ny ya a P Pa ad da a M Ma as sa a K Ka an na ak k & & R Re em ma aj ja a
K Ke el la as s i in ni i m me el le en ng gk ka ap pi i F F7 7 & & F F8 8. .
G Ga an ng gg gu ua an n d de en ng ga an n o on ns se et t p pd d a an na ak k- -a an na ak k m me el li ip pu ut ti i: :
> > g ga an ng gg gu ua an n h hi ip pe er rk ki in ne et ti ik k y yg g d di ik ka ar ra ak kt te er ri is st ti ik kk ka an n d dg gn n o on ns se et t a aw wa al l
> > o ov ve er r a ak kt ti if f
> > b be er rk ku ur ra an ng gn ny ya a p pe er rh ha at ti ia an n. .
Y Yg g t tm ms sk k d dl lm m k kl ls s i in ni i : : g ga an ng gg gu ua an n e em mo os si io on na al l, , f fu un ng gs si i s so os si ia al l, , t ti ic c, , & & g gg gn n l la ai in n. .

A AK KS SI IS S I II I
A Ak ks si is s I II I t te er rd di ir ri i d da ar ri i g ga an ng gg gu ua an n k ke ep pr ri ib ba ad di ia an n, , r re et ta ar rd da as si i m me en nt ta al l, , d da an n m me ek ka an ni is sm me e
p pe em mb be el la aa an n. . Y Ya an ng g t te er rm ma as su uk k d di i d da al la am mn ny ya a a ad da al la ah h : :

F F6 6. . G Gg gn n K Ke ep pr ri ib ba ad di ia an n & & P Pe er ri il la ak ku u M Ma as sa a D De ew wa as sa a
M Me en nc ca ak ku up p k ko on nd di is si i k kl li in ni is s y yg g b be er rm ma ak kn na a & & p po ol la a p pe er ri il la ak ku u y yg g c ce en nd de er ru un ng g m me en ne et ta ap p. .
M Me er ru up pa ak ka an n e ek ks sp pr re es si i d da ar ri i : : p po ol la a h hi id du up p y yg g k kh ha as s d da ar ri i s se es se eo or ra an ng g & & c ca ar ra a b be er rh hu ub bu un ng ga an n a an nt ta ar ra a d di ir ri in ny ya a d dg gn n d di ir ri i
s se en nd di ir ri i m ma au up pu un n o or rg g l la ai in n
K Ka at te eg go or ri i i in no ov va at ti if f a ad dl l p pe er ru ub bh h k ke ep pr ri id d y yg g b be er rl la an ng gs su un ng g l la am ma a y yg g t td dk k d di ia ak ki ib ba at tk ka an n o ol le eh h k ke er ru us sa ak ka an n / / p pe en ny ya ak ki it t o ot ta ak k, ,
b bi ia as sa an ny ya a m mu un nc cu ul l s se et te el la ah h t te er rj ja ad di in ny ya a k ka at ta as st tr ro of fi ik k / / p pe en ny ya ak ki it t p ps si ik ki ia at tr ri i
K Ke el la as s i in ni i m me el li ip pu ut ti i g gg gn n i im mp pu ul ls s, , i id de en nt ti it ta as s j je en ni is s k ke el la am mi in n, , p pr re ef fe er re en ns si i s se ek ks su ua al l, , g gg gn n p pe er rk ke em mb ba an ng ga an n & & o or ri ie en nt ta as si i
s se ek ks su ua al l. .
C Co on nt to oh hn ny ya a: : F F6 60 0. .0 0 G Gg gn n K Ke ep pr ri ib ba ad di ia an n P Pa ar ra an no oi id d
F F 6 60 0. .1 1 G Gg gn n K Ke ep pr ri ib ba ad di ia an n S Sk ki iz zo oi id d

F F7 7. . R Re et ta ar rd da as si i M Me en nt ta al l
M Me er ru up pa ak ka an n s sa al la ah h s sa at tu u r ri iw wa ay ya at t k kl la as si if fi ik ka as si i p ps si ik ki ia at tr ri i y yg g p pl lg g l la am ma a, , y ya ai it tu u s su ua at tu u k ke ea ad da aa an n p pe er rk ke em mb ba an ng ga an n j ji iw wa a y yg g
t te er rh he en nt ti i / /t td dk k l le en ng gk ka ap p, , t te er ru ut ta am ma a d di it ta an nd da ai i o ol le eh h t te er rj ja ad di in ny ya a h he en nd da ay ya a ( (d di i s sl li id de e d da an n h hs sc c 2 20 00 01 1 t tu ul li is sa an nn ny ya a e em ma an ng g
b be eg gi in ni i, , a ad da a y ya an ng g t ta au u a ar rt ti in ny ya a? ?) ) K Ke et tr ra am mp pi il la an n s se el la am ma a m ma as sa a p pe er rk ke em mb ba an ng ga an n. .s sh hg g b be er rp pe en ng ga ar ru uh h p pd d t ti in ng gk ka at t
k ke ec ce er rd da as sa an n s sc cr r m me en ny ye el lu ur ru uh h, , m mi is s: : k ke em ma am mp p k ko og gn ni it ti if f, , b ba ah ha as sa a, , m mo ot to or ri ik k, , & & s so os si ia al l. .

60

S Su ub b k ka at te eg go or ri in ny ya a d di ib ba ag gi i b be er rd da as sa ar r t ti in ng gk ka at t k ke ep pa ar ra ah ha an n: :
F F 7 70 0. . R RM M r ri in ng ga an n
F F 7 71 1. . R RM M s se ed da an ng g
F F 7 72 2. . R RM M b be er ra at t
F F 7 73 3. . R RM M s sa an ng ga at t b be er ra at t
F F 7 78 8. . R RM M l la ai in nn ny ya a
F F 7 79 9. . R RM M Y YT TT T

A AK KS SI IS S I II II I
T Te er rd di ir ri i d da ar ri i g ga an ng gg gu ua an n f fi is si ik k/ /m me ed di is s y yg g m mu un nc cu ul l b be er rs sa am ma aa an n d dg gn n g gg gn n m me en nt ta al l. .
K Ko on nd di is si i f fi is si ik k t te er rs se eb bu ut t d dp pt t k ka au us sa at ti if f ( (e ex x: : g ga ag ga al l h ha at ti i m me en ny ye eb ba ab bk ka an n d de el li ir ri iu um m) ), , i in nt te er ra ak kt ti if f ( (e ex x: : g ga as st tr ri it ti is s a ak ki ib ba at t
k ke et te er rg ga an nt t a al lk ko oh ho ol l) ), , & & a ak ki ib ba at t ( (e ex x: : d de em me en ns si ia a & & i in nf fe ek ks si i H HI IV V d dp pt t m me en ny ye eb ba ab bk ka an n p pn ne eu um mo on ni ia a) ). .
K Ke et ti ik ka a k ko on nd di is si i m me ed di is s b be er rh hu ub bu un ng ga an n s se ec ca ar ra a k ka au us sa al l d dg gn n g ga an ng gg gu ua an n m me en nt ta al l, , g ga an ng gg gu ua an n m me en nt ta al l t ts sb b d di im ma as su uk kk ka an n
d dl lm m a ak ks si is s I I & & k ko on nd di is si i m me ed di is s y yg g b be er rk ka ai it ta an n d di im ma as su uk kk ka an n d dl lm m a ak ks si is s I II II I
C Co on nt to oh h P Pe en ny ya ak ki it t d da al la am m a ak ks si is s I II II I : :
A A0 00 0 B B9 99 9 : : P Pe en ny yk k i in nf fe ek ks si i & & p pa ar ra as si it t t tt tt t
C C0 00 0 D D4 48 8 : : N Ne eo op pl la as sm ma a
E E0 00 0 G G9 90 0 : : P Pe en ny yk k e en nd do ok kr ri in n, ,n nu ut tr ri is si i & & m me et ta ab bo ol li ik k
G G0 00 0 G G9 99 9 : : P Pe en ny yk k s su us su un na an n s sr rf f, , d dl ll l

A AK KS SI IS S I IV V
A Ak ks si is s I IV V d di ig gu un na ak ka an n u un nt tu uk k m me em mb be er ri i k ko od de e p pa ad da a m ma as sa al la ah h p ps si ik ko ol lo og gi is s & & l li in ng gk ku un ng ga an n y ya an ng g s se ec ca ar ra a b be er rm ma ak kn na a b be er rp pe er ra an n
p pa ad da a p pe er rk ke em mb ba an ng ga an n/ / e ek ks sa as se er rb ba as si i g ga an ng gg gu ua an n y ya an ng g s se ek ka ar ra an ng g
M Ma as sa al la ah h y ya an ng g d di ic ca ak ku up p : : k ke el lu ua ar rg ga a ( ( p pr ri im ma ar ry y s su up pp po or rt t g gr ro ou up p ) ), , l li in ng gk k s so os si ia al l, , p pe en nd di id di ik ka an n, , p pe ek ke er rj ja aa an n, , p pe er ru um ma ah ha an n, ,
e ek ko on no om mi i, , a ak ks se es s k ke e l la ay ya an na an n k ke es se eh ha at ta an n, , h hu uk ku um m/ /k kr ri im mi in na al l, , p ps si ik ko os so os si ia al l & & l li in ng gk ku un ng ga an n l la ai in nn ny ya a. .

A AK KS SI IS S V V
A Ad da al la ah h s sk ka al la a p pe en ni il la ai ia an n g gl lo ob ba al l t te er rh ha ad da ap p f fu un ng gs si i- -s se er ri in ng g- -d di is se eb bu ut t G GA AF F ( (G Gl lo ob ba al l A As ss se es sm me en nt t o of f F Fu un nc ct ti io on ni in ng g) ) d di i
m ma an na a d do ok kt te er r m me em mp pe er rt ti im mb ba an ng gk ka an n k ke es se el lu ur ru uh ha an n t ti in ng gk ka at t f fu un ng gs si io on na al l p pa as si ie en n s se el la am ma a p pe er ri io od de e w wa ak kt tu u t te er rt te en nt tu u ( (m mi is s: :
s sa aa at t p pe em me er ri ik ks sa aa an n / / t ti in ng gk ka at t f fu un ng gs si io on na al l p pa as si ie en n t te er rt ti in ng gg gi i u un nt tu uk k s se ek ku ur ra an ng gn ny ya a 1 1 b bl ln n s se el la am ma a 1 1 t ta ah hu un n t te er ra ak kh hi ir r) ). .
F Fu un ng gs si io on na al l d di ia ar rt ti ik ka an n s sb bg g k ke es sa at tu ua an n d dr r 3 3 b bi id da an ng g u ut ta am ma a y ya ai it tu u f fu un ng gs si i s so os si ia al l, , f fu un ng gs si i p pe ek ke er rj ja aa an n, , f fu un ng gs si i p ps si ik ko ol lo og gi is s. .
F Fu un ng gs si i b be er ru up pa a s sk ka al la a d dg gn n 1 10 00 0 p po oi in n. . 1 10 00 0 m me en nc ce er rm mi in nk ka an n t ti in ng gk ka at t f fu un ng gs si i t te er rt ti in ng gg gi i d dl lm m s se em mu ua a b bi id da an ng g. .

G GA AF F S Sc ca al le e
1 10 00 0 9 91 1 : : b be er rf fu un ng gs si i m ma ax x, , g ga a a ad da a m ma as sa al la ah h y ya an ng g t ti id da ak k t te er rt ta an ng gg gu ul la an ng gi i
9 90 0 8 81 1 : : g ge ej ja al la a m mi in ni im ma al l ( (m mi is sa al l : : c ce em ma as s a ak ka an n u uj ji ia an n) ), , b be er rf fu un ng gs si i b ba ai ik k, , t td dk k l le eb bi ih h d da ar ri i m ma as sa al la ah h h ha ar ri ia an n b bi ia as sa a
m ma as si ih h t te et ta ap p p pu ua as s d de en ng ga an n k ke eh hi id du up pa an nn ny ya a. .
8 80 0 7 71 1 : : g ge ej ja al la a s se em me en nt ta ar ra a & & d dp pt t d di ia at ta as si i, , d di is sa ab bi il li it ta as s r ri in ng ga an n d dl lm m s so os si ia al l, , p pe ek ke er rj ja aa an n, , s se ek ko ol la ah h ( (m mi is sa al l : : k ku ur ra an ng g
k ko on ns se en nt tr ra as si i u un nt tu uk k p pe ek ke er rj ja aa an n l la ai in n a ak ki ib ba at t c ce em ma as s a ak ka an n m me en ng gh ha ad da ap pi i u uj ji ia an n) )
7 70 0 6 61 1 : : b be eb be er ra ap pa a g ge ej ja al la a r ri in ng ga an n & & m me en ne et ta ap p ( (m mo oo od d t te er rd de ep pr re es si i b bi is sa a, , i in ns so om mn ni ia a j ju ug ga a b bi is sa a) ), , d di is sa ab bi il li it ta as s r ri in ng ga an n
d dl lm m f fu un ng gs si i s so os si ia al l, , p pe ek ke er rj ja aa an n, , a at ta au u s se ek ko ol la ah h. .
misal : mencuri, membolos pelajaran) tapi secara umum fungsinya masih cukup baik.
6 60 0 5 51 1 : : g ge ej ja al la a s se ed da an ng g ( (m mi is sa al l s se er ra an ng ga an n m ma an ni ik k d da an n a af fe ek k d da at ta ar r) ), , d di is sa ab bi il li it ta as s s se ed da an ng g d da al la am m f fu un ng gs si i s so os si ia al l, ,
p pe ek ke er rj ja aa an n a at ta au u s se ek ko ol la ah h ( (m mi is sa al l : : s se ed di ik ki it t t te em ma an n, , k ko on nf fl li ik k d de en ng ga an n t te em ma an n s se eb ba ay ya a a at ta au u t te em ma an n k ke er rj ja a) )
5 50 0 4 41 1 : : g ge ej ja al la a b be er ra at t ( (i id de e b bu un nu uh h d di ir ri i, , r ri it tu ua al l o ob bs se es si io on na al l) ), , d di is sa ab bi il li it ta as s b be er ra at t d da al la am m f fu un ng gs si i s so os si ia al l, , p pe ek ke er rj ja aa an n
a at ta au u s se ek ko ol la ah h ( (m mi is sa al l : : t ti id da ak k p pu un ny ya a t te em ma an n, , t ti id da ak k m ma am mp pu u b be ek ke er rj ja a) )
4 40 0 3 31 1 : : b be eb be er ra ap pa a d di is sa ab bi il li it ta as s d da al la am m b be er rh hu ub bu un ng ga an n d dg gn n r re ea al li it ta as s & & k ko om mu un ni ik ka as si i ( (m mi is sa al l: : b bi ic ca ar ra a k ka ad da an ng g t ti id da ak k
j je el la as s, , t ti id da ak k r re el le ev va an n) ), , g ga an ng gg gu ua an n y ya an ng g l le eb bi ih h b be er ra at t l la ag gi i d da al la am m k ke eh hi id du up pa an n s so os si ia al l, , p pe ek ke er rj ja aa an n, , d da an n
s se ek ko ol la ah h. . m mi is sa al l : : o or ra an ng g d de ep pr re es si i y ya an ng g m me en ng gh hi in nd da ar ri i t te em ma an n, , m me en ne el la an nt ta ar rk ka an n k ke el lu ua ar rg ga a d da an n t ti id da ak k
m ma am mp pu u b be ek ke er rj ja a, , a an na ak k s se er ri in ng g m me em mu uk ku ul l a an na ak k y ya an ng g l le eb bi ih h k ke ec ci il l, , m me en ny yi im mp pa an ng g d di i r ru um ma ah h, , g ga ag ga al l d di i
s se ek ko ol la ah h. .
61

3 30 0 2 21 1 : : d di is sa ab bi il li it ta as s b be er ra at t d dl lm m k ko om mu un ni ik ka as si i & & d da ay ya a n ni il la ai i, , t td dk k m ma am mp pu u b be er rf fu un ng gs si i h ha am mp pi ir r s se em mu ua a b bi id da an ng g ( (m mi is sa al l: :
p pr re eo ok ku up pa as si i b bu un nu uh h d di ir ri i, , t ti in ng gg ga al l d di i t te em mp pa at t t ti id du ur r s se ep pa an nj ja an ng g h ha ar ri i t ta an np pa a p pe ek ke er rj ja aa an n) )
2 20 0 1 11 1 : : t te er rd da ap pa at t b ba ah ha ay ya a m me en nc ce ed de er ra ai i d di ir ri i / / O Or ra an ng g L La ai in n ( (m mi is sa al l : : u us sa ah ha a b bu un nu uh h d di ir ri i t ta an np pa a h ha ar ra ap pa an n y ya an ng g j je el la as s
a ak ka an n k ke em ma at ti ia an n, , s se er ri in ng g m me el la ak ku uk ka an n k ke ek ke er ra as sa an n, , m ma an ni ik k) ), , d di is sa ab bi il li it ta as s a am ma at t s sa an ng ga at t b be er ra at t d dl lm m
k ko om mu un ni ik ka as si i ( (m mi is sa al l : : s se eb ba ag gi ia an n b be es sa ar r m me em mb bi is su u & & m me en ng gu ur ru us s d di ir ri i ( ( m mi is sa al l m me en ng gu us sa ap p- -u us sa ap p f fe es se es s) )
1 10 0 0 01 1 : : b ba ah ha ay ya a s se ep pe er rt ti i d di i a at ta as s t ta ap pi i p pe er rs si is st te en n & & l le eb bi ih h s se er ri iu us s ( (m mi is sa al l k ke ek ke er ra as sa an n r re ek ku ur re en n, , t ti in nd da ak ka an n b bu un nu uh h d di ir ri i
y ya an ng g s se er ri iu us s t ta an np pa a h ha ar ra ap pa an n a ak ka an n k ke em ma at ti ia an n y ya an ng g j je el la as s) ). .
0 0 : : i in nf fo or rm ma as si i t ti id da ak k a ad de ek ku ua at t. .

P PE EM ME ER RI IK KS SA AA AN N M MU UL LT TI I A AK KS SI IA AL L
I In ng ga a! !! ! i in ni i b ba ah ha as sa an n u ut ta am ma a k ki it ta a, , j ja ad di i b bu ua at t n ng gi in ng ga at ti in n, , n ni ih h d di iu ul la an ng gi in n a ak ks si is s- -a ak ks si is s i it tu u . .. .. .. .

A AK KS SI IS S I I t te en nt ta an ng g : : - - G Ga an ng gg gu ua an n k kl li in ni is s
- - K Ko on nd di is si i k kl li in ni is s y yg g m mg gk k m mj jd d p pu us sa at t p pe er rh ha at ti ia an n k kl li in ni is s
A AK KS SI IS S I II I : : - - G Ga an ng gg gu ua an n K Ke ep pr ri ib ba ad di ia an n
- - R Re et ta ar rd da as si i M Me en nt ta al l
A AK KS SI IS S I II II I : : - - K Ko on nd di is si i M Me ed di is s U Um mu um m
A AK KS SI IS S I IV V : : - - M Ma as sa al la ah h p ps si ik ko os so os si ia al l & & l li in ng gk ku un ng ga an n
P Pe er ri ik ks sa a m ma as sa al la ah h y ya an ng g b be er rh hu ub bu un ng ga an n d de en ng ga an n k ke el lo om mp po ok k p pe en nd du uk ku un ng g p pr ri im me er r, , m ma as sa al la ah h y ya an ng g b be er rh hu ub bu un ng ga an n
d de en ng ga an n l li in ng gk ku un ng ga an n s so os si ia al l, , m ma as sa al la ah h k ke ep pe en nd du ud du uk ka an n, , m ma as sa al la ah h p pe ek ke er rj ja aa an n, , m ms sl lh h p pe er ru um ma ah ha an n, , m ms sl lh h e ek ko on no om mi i, , m ms sl lh h d dg gn n
a ak ks se es s p pe el la ay ya an na an n k ke es se eh ha at ta an n, , m ma as sa al la ah h b be er rk ka ai it ta an n d dg gn n s si is st te em m h hu uk ku um m / / k kr ri im mi in na al l, , m ma as sa al la ah h p ps si ik ko os so os si ia al l & & l li in ng gk ku un ng ga an n l la ai in n. .
A AK KS SI IS S V V : : - - G Gl lo ob ba al l A As ss se es sm me en nt t o of f F Fu un nc ct ti io on ni in ng g S Sc ca al le e

C Ca at ta at ta an n : :
A An nt ta ar ra a a ak ks si is s I I, , I II I, , I II II I t ti id da ak k s se el la al lu u h ha ar ru us s a ad da a h hu ub bu un ng ga an n e et ti io ol lo og gi ik k a at ta au u p pa at to og ge en ne es si is s
H Hu ub bu un ng ga an n a an nt ta ar ra a a ak ks si is s I I, ,I II I, ,I II II I d da an n I IV V d dp pt t t ti im mb ba al l b ba al li ik k s sa al li in ng g m me em mp pe en ng ga ar ru uh hi i

F Fi in na al ll ly y, , c co on nt to oh h p pe en nc ca at ta at ta an n d di ia ag gn no os si is s m mu ul lt ti ia ak ks si ia al l t tu u k ka ay ya ak k g gi in ni i : :
( (i in ni i d da ar ri i s sl li id de e, , s se em mo og ga a b bi is sa a b ba an nt tu ui in n k ke ef fa ah ha am ma an nn ny ya a) ) ^ ^_ _^ ^
A Ak ks si is s I I : : F F3 32 2. .2 2 E Ep pi is so od de e d de ep pr re es si if f b be er ra at t t ta an np pa a g ge ej ja al la a p ps si ik ko ot ti ik k
F F1 10 0. .1 1 P Pe en ng gg gu un na aa an n a al lk ko oh ho ol l y yg g m me er ru ug gi ik ka an n ( (h ha ar rm mf fu ul l) )
A Ak ks si is s I II I : : F F6 60 0. .7 7 G Ga an ng gg gu ua an n k ke ep pr ri ib ba ad di ia an n d de ep pe en nd de en n
S Se er ri in ng g m me en ng gg gu un na ak ka an n m me ek ka an ni is sm me e d de ef fe en ns se e m me en no ol la ak k ( (d de en ni ia al l) )
A Ak ks si is s I II II I : : T Ti id da ak k a ad da a d di ia ag gn no os si is s ( (n no on ne e) )
A Ak ks si is s I IV V : : A An nc ca am ma an n k ke eh hi il la an ng ga an n p pe ek ke er rj ja aa an n
A Ak ks si is s V V : : G GA AF F 6 60 0 5 51 1 ( (m mu ut ta ak kh hi ir r) )

A Al lh ha am md du ul li il ll la ah h u ud da ah h s se el le es sa ai i ' '_ _' '
h ha ae es sc ce e i in ni i d di is su us su un n m ma a i ip pu ul l, , k kr ri it ti ik k, , s sa ar ra an n, , m ma as su uk ka an n, , b bi il la an ng gi in n a aj ja a k ke e d di ia a. .. .. .


6t