- 33

VJEKOSLAV COSIC
Filozofski fakultet, Zadar
UDK 804.0 - 02 (714)
NEKE TENDENCIJE RAZVOJA FRANCUSKOG JEZIKA U
Razvoj franeuskog jezika u kanadskoj provinciji
bee
l
uvjetovan je specifi5nim njegovih govornika u
povijesti jednog "prekomorskog teritorija" koji danas ve6 bro
j1 svo ju 377. godinu posto janja.
ll,:>ovijesno-politi5kom pogledu mozemo grosso modo
2
razlikovati tri velike faze:
I - Od 1608. godine, kad je Samuel Champlain osnovao danas
nji grad kao krznom, do 1763. godine
kad je ugovorom teritorij tj.
nja Kanada, pripao Britanskoj imperiji. U toj fazi fran
euski je jedini jezik kalona i ko1onija1nih v1asti,
striktno podvrgnutil1 metropo1i.
II - Od 1763. do 1867. godine, kad je osnovana danasnja Ka
nadska konfederaeija. U tom periodu francuski je jezik
koloniziranih, sa svim posljedicawa koje takav status
soborn donosi. U pocetku su britanske kolonijalne vlasti
pokuale ukinuti franeuski jezik i katoli6ku vjeru, ali
su 1791. godine odusta1i tzv. Ispravom 0 (Acte
de kojom se Kebe6anima
3
priznaje pravo na na
rodnost, jezik i vjeroispovijest. Medjutim, sve jayne
is pra ve donose se na eng1eskom original u i, pr'e rna po
trebi, u francuskom prijevodu.
III - Od 1867. godine do danas Kanada je Konfederacija, sas
tavljena od deset provincija, S prok1amiranim principom
Kalogjera, Damir, Gordana Mikuli, ur. (1987). Jezini varijeteti i nastava jezika. Zagreb: Drutvo za primijenjenu lingvistiku SRH, 33-41.
- 34
na razini Konfederacije. Formalno-pravno
francuski je izjednacen s engleskim, ali je i dalje 0
stao jezik manjine u Konfederaciji i de facto izvan u
potrebe na glavnim podrucjima zivota, posebno privrcd
nog.
U pogledu francuski jezik u Qu
becu, i opeenito u Kanadi, trebarno promatrati drugacije.
Tu bi prije svega trebalo odvojeno promatrati govorni od knji
zevnog jezika, s jedne strane zbog velike razlike koja postoji
izmedju ta dva .oblika francuskog jezika i, s druge strane,
zbog - sV,e donedavno - neJednake sirine njihove upotrebe. Tre
ba odrnah reei dase knjizevni jezik uglavnorn ravna pre rna stan
dardnom francuskom jeziku Francuske, od naseljavanja
do danas. Medjutirn, njegova je prirnjena s vee navedenih raz10
ga bila prilicno ogranicena.
Sto se govornog jezika treba svakako napomenuti
da on svoje korijene vuce najveeim dijelom iz normandijskog i
pikardijskog dijalekta. Dvije su mu osnovne karakteristike:
a) ocuvanje ishodnih dijalektalnih oblika donesenih iz metro
pole, 'odnosno iz njezinih pokra,jina
4
,
b) jak utjecaj engleskog jezika, odnosno brojni anglicizmi, ko
liko na toliko i na sintaktickoj razini.
Posljedica svega toga jest jedan prilicno degradiran
idiom koji je podrugljivo nazvan njoual
n5
. Njime su frankofoni
komunicirali medjusobno, a u javnom zivotu - osobito na radnom
mjestu - ug1avnom su se s1uzi1i eng1eskim.
Medjutim, govorni jezik i njegove karakteristike nisu
predmetovog iz1aganja, jer bi to pripada10 zapravo u di jalek
to1ogiju francuskog jezika. Nas ovdje zanimaju neke varijacije
knjizevnog jezika u za koji smo vee ustvrdili da se
uglavnom ravna prema standardnom francuskom.
Pa ipak, otkako se krajem 50-ih godina pocelo
- 35
intenzivno raditi na normiranju francuskog jezika u
a pogotovu otkako je 1977. godine stupila na snagu Povelja
francuskom jeziku (Charte de la langue fran9aise)6, tj. otka
ko je francuski postao jedini sluzbeni jezik provincije Que
bec, lakse se mogu pratiti neke karakteristike koje njegov
razvoj cine zanimljivirn.
Te se karakteristike mogu avesti na ovo: koegzistenci
ja arhaizarna i neologizarna, sustavno uklanjanje anglicizarna i
oslobadjanje leksicke kreativnosti francuskog jezika.
To, dakako, nisu jedine karakteristike, ali su veorna
simptomaticne za danasnje stanje francuskog jezika u
U njima se ujedno ogleda udio govornog jezika u procesu stan
dardizacije koja je u punom jeku. U daljnjern tekstu iznijet 6e
mo nekoliko primjera za svaku od navedenih karakteristika.
CA) Koegzistencija arhaizama i neologizama
U leksiku Quebeca nalazimo starije izraze kao: souve
nances - "souvenirs, memoires" (sjecanjil, memoari), presente
ment - "actuellement" (sada), e:specter - "attendl'e" (cekati),
compromIssion - "compromis" (kompl"Omis), protet - "protesta
tion" (prosvjed), - "branqual'd" (nosila)7.
Uz te arhaizme nalazimo i neke zastarjele
gram3ticke rijeCi, kao a cause gue (zbog toga sto, s razloga
to), koja se danas vise ne upotrebljava u Francuskoj, pa je
i Grevisse smatra zastarjelorn
8
.
Lsto tako nalazimo neobicne oblike posvojnih zamjeni
aa: mon mien umjesto Ie mien, rna mienne umjesto la mienne itd.
31i cno je i s pokaznim zamjenicarna u nekim vezni ckim i zrazima:
a celIe fin que umjesto a cette fin que.
Paralelno s takvim pojavama nailazimo na neke inova
torske procese, kao sto je generalizacija upotl'ebe prepozicije
uz nazive godisnjih doba. Francuzi kazu: en automne,
en hiver, ali au printemps, gdje se vidi kako je upotreba pre
- 36
pozicije en (koja se jo uglavnom 6uva u arhaizmima) ve6 dje
lomi6no na6eta. U se danas ve6 I'hiver,
l'Butomne i au printemps9.
Na planu morfologije imenskog roda danas se u
zbiva veoma zanimljiv socio-lingvisti6ki proees. Nairne, poz
nato je da francuski, kao ni mnogi drugi jezici, nema oblika
za ienski rod imenica koje ozna6uju zanimanja. U takvim slu
6ajevima franauski obi6no za sintagmama u kojima ime
niel muskog; roda prethodi izraz 18 femme (Ia femme professeur,
medecin itd.), ili u izravnom obracanju Madame la (Madame la
professeur, itd.). U se danas - najvie pod
pritiskom feministi6kog pokreta - i takve imeniee uvode 0
bliei zenskog roda: professeur - professeuse
10
, eariv::)i" - ecri
vaine, c onsei 11er - c onsei llere, chroniquer - chronigueuse. U so
eio-lingvisti6kim krugovima zamijeceno je, naime, ds za neka
niia zvanja i profesije francusk1 1ma oblike enskog roda, kao:
inst.ltuteur -institutrice (u6itelj -uciteljica), directeur
di reo tri.ce (d1 rektor - direktorica, osnovne skole), ali za neka
visa i ekskluzivnija zvanja ti oblici ne postoje: recteur-0
(rektor), (akademik). Za ovaj potonji primjer
navodi se slu6aj primanja Margueritte Yourcenar u Francusku
akademiju, kOjom prilikom je oslovljena sa: Madame
micien, ..
pod utjeeajem istog pOkreta, na svim jav
nim oglasima koji se ticu obaju spolova adresati moraju biti
navedeni pod oba oblika (muski i na primjer: Les
etudiant(e)s sont prie(e)s, ... , Tou(te)s les
doivent .. , sto medju graficarima 6esto izaziva velike pro
bleme. lsto je tako u sluzbenim ispravama i aktima: " ... a
l'exception des specialistes qui eux (elles) conservent Ie
nom de professeurs ou professeuses
ll
(Devoir, 5.11.83, str.14)
(B) Uklanjanje anglicizama
Uklanjanje anglieizama i distanciranje od engleskog,
koji je prijetio da potpuno kontaminira franeuski u
- 37
sustavno 3e provodi ad stupanja na snagu Povelje 0 francuskorn
1977. godine. 'Tako na cestarna u Quebecu uz Stop stoji
Arret, iIi same Arr,et. Parking je Stationnement, a Heekend je
Fin de semaine. Kao pozdrav na kraju radoog tjedna naj6e6e
se 6uje Bonne fin de sernaine!, ali i Bon weekend et lundi!
i.ll 'A lundi, bon weekend! (TV Montreal, TV Quebec) Starter je
a limited je Jesno, u mnogim je slu6aje
vima rije6 0 kalkovima prema engleskim modelima. To je slu6aj
s Terminologie de l'ordinateur (Kompjutorska terminologija),
prirucnikom izdanim od Editeur Officiel de Quebec i s nazivom
Les heures heureuses (ad Hapy hours), obicaj koji ne treba za
boraviti, ali je dobro znati kako se zove na materinskom jezi
ku.
Zanimljivo je napomenuti da u terminologiji dvaju
najpopularnijlh sportova u Kanadi, hokeju na ledu i
nogometu (ragbiju), osim termina hockey, football i match go
tovo da i nema drugill anglicizama. U tom pogledu francuski u
Quebecu sadrzi inace manje anglicizama od francu3kog u Fran
euskoj.
Neke su engleske ipak ostale u standardu Que
beea. To su uglavnom rijeci iz politickog i pravnog zivotai
kao npr. speaker (predsjednik parlamenta), bill (zakon), lea
dershiQ (rukovodstvo partije iIi drzave).
- Durant sa campagne au leadership, Daniel Johnson . (CArgus,
26.11. 83)
1ma i francuskog porijekla koje se upotreblja
vajll u lIengleskom" znacenju, kao npr. apointement (rendez-vous,
sastanak) :
- C'est pour un apointement, Monsieur?
(C) Leksi6ke kreacije
Kao je na planu u
aktivirao neke latentne mehanlzme i mogucinosti tvorbe zenskog
- 38
roda imenica, tako je i na leksickom planu iskoristio neke
mogucnosti leksicke tvorbe koje franeuski u Francuskoj jos
ne upotrebljava. Osim nekih novih rije&i koje je poprimio
ad svog civilizacijskog konteksta kohabitacije s americkim
Indijancima (engleske smo utjecaje vee razmotrili), kao
Inuit, racoune, micmac itd., franeuski u Quebeeu
unosi neka svoja rjesenja u strukturu leksika koja bismo
mogli razvrstati u nekoliko tipova:
1/ Slozeni izraz - jednostavna rijec
Najcesce je rijec 0 glagolskim izr3zima s faire,koji
su u standardnom francuskom veoma brojni. Ovdje navodimo
primjere za zamjene izraza faire le commerce, faire des
courses i fair"" louanges:
- A la Baie James, Radisson commercer directe
ment a vee les Cris... (A la file Indienne, p.6)
- Est-ce que votre femme aime magasiner?
- Elle est favorable aux... et louange leurs
(Pour parler des p.l3)
Ovamo pripada i zamjena glagoskog izraza tirer l'ori
gine jednostavnim glagolom originer.
" de quelle origine i1 origine? (TV
2/ Promjena glagolske skupine
Da bi izbjegao upotrebu nepravilnih glagola, francu
ski cesto posize za glagolskim izrazima, npr. craindre
avoir peur i sl. U se maze uociti ista tendeneija
izbjegavanja nepra u ilnih glagola, s tom razlikom sto se
kao rjesenje pojav1juju jednostavni glago1i I. skupine.
Tako je nepravilni glagol zamijenjen glagolom
solutionner.
Slicnu sudbinu dozivljavaju i neki glagoli II.
ne (na -ir), koja je uglavnom pravilna. Glagol aboutir
---
i
- 39
tako postaje abouter, a suk1adno tome i glago1ska imenica
postaje aboutage. Medjutim, potiskuju se
neki pravi1ni glagoli I. skupine, kao tomber koji postaje
chuter. T8 pojava, ako je povezemo sa sudbinom nepravil
nag glagola otkriva jedan drugi proces, seman
prirode, s reperkusijama na leksi6kom i mor
planu. Nairne, rezu1tat radnje glago1a
jest solution, a glago1a tomber chute. Upravo na tim ime
nicarna glago1skom se derivacijom na -er tvore novi glago
Ii: solutionner i chuter.
- La fraction des les anglaises
continuerait de chuter de fa90n appreciable. (CArgus,
26.10.83, str. 19).
31 Prestrukturiranje semanti6kih polja
Zna6enjski pomaci i prestrojavanje semanti6kih polja
prili6no su 6esta pOJava u odnosu prema francuskom u Fran
cuskoj. Rije6 boisson nRr. u Francuskej Je op6a imenica za
"pice!! koja moze imsti svoje odrednice alcoolique iIi
al cool (alkoholno - bezalkoho1no pice). U boisson
znaei "hoisson alcoolique", a breuvage "boisson sans
alcool" .
Spmanti6ki pomaci francuskih u toliko
BU brojni da vee postoji nekoliko rjecnika "kebeckog jezi
ko.lt (langue Jedan od njih je i Dictionnaire
de la langue Bergerona, koji sadrii
15.000 rijeci .i 5.000 izraza za
taj je rjecnik gotovo neupotreb1jiv zbog nedo.
statka leksikografskih napomena.
1z ovih sumarnih opservacija jasno je vidlji
o da francuski jezik u Quebecu p.r'edsta.vlja specifican varije
tet francuskog jezika, ne sarno u govornoffi nego i knjiievnom 0
bliku, to vise sto se njegovo normJ.ranje - danas u punom zama
liu - provedi potpuno sa;;;ostalno (bal'em u admin:Lstrativnom
- 40
smis1u) u odnosu prema francuskom standardu i uzima u ob
zir sve e1emente koji su stvorili taj va
rijetet. U svakom rije5 je 0 varijetetu koji svojim
specifi5nostirna zavredjuje punu paznju. i uvazavanje.
BILJE SKE
1 Francuski se govori u jos nekim kanadskim provinelJarna (Ontario, Mani
toba, Alberta i Novi Brunswick). Posebno je zanimljiv slucaj francuskog
u Akadi ji (Acadie), danasnjim provinei jama Novom Bruns wieku i Otoku
Princa Eduarda, koji se u mnogim elementima razlikuje i od samog f'ran
cuskog u Quebecu.
2 Svi povijesni podaci preuzeti su iz knjige J. Hamelin et J. Provencher,
Breve historie du Quebec, Boreal Express, Montreal, 1983. Nesta vise
podataka dali smo u radu "Jezicna situacija u Quebecu" (u tisku za "Kul
tumi radnik").
3 Ima nekoliko naziva za stanovnike Quebeea: Francuzi, Francuski Kanadja
ni. Oni sebe najcesce nazivaju Quebecois, sto nasi iseljeniei ponekad
prevode s Kebecani. Hi smo u ovorn radu preuzeli taj oblik, a uvjetno
upotrebljavarno i pridjec kebecki.
4 Slicnu pojavu zapazamo i kod naaih iseljenika u Sjevernoj i Juznoj' Ame
rici, a osobito kod Gradiscanskih i Moliskih Hrvata.
5 Dija1ekta1ni oblik francuske ri jeci cheval (konj). U poeetku je "joua1"
ima podrugljivo znacenje (joual -mepris), da bi pocetkom 60-ih godina
postao slogan i znak raspoznavanja u borbi za bolji status francuskog
jezika (joual-f'ierte).
6 Otada Ured za francuski jezik (Office de 1a langue fran9aise) vodi
strucnu i zakonsku kontrolu nad normiranjem jezika.
7 Za ruban magmHique- "bande magmfUque" (magnetofonska vrpca) tesko je
reci da lije neka vrsta arhaizma ili hiperkorekcija.
8 M. Grevisse, Le Bon usage, VII. izd., 1022.
9 Za razliku od toga kaze se en avant midi umjesto dans la matinee
. 10 U upotrebi je i samograf'i cki marki ran oblik zenskog roda professeu re
(Cf. Devoir, od 5. studenog 1983, str. 14).
- 41
CERTAINES TENDANCES DE LA LANGUE FRANr,AISE AU Ql:G:BEC
Apres une breve introduction a l'historie du fran):ais que
becois, on examine cer'tains traits qui Ie caracter'isent par rapport au
fran<;:ais de 18. rnetropole.
Ainsi a-t-on releve la coexistence des archaismes (especter,
a caU;'3e que, etc) et des neologismes tlardis (professeuse, chroniqueuse).
D' autre part, Ie besoin urgent de substitution des anglicismes a libere
les forces creatrices du lexique, si bien qu'on trouve actuellement un
vocabulaire en majodte autochtone dans les domaines OU 1 'emprunt a
1 'anglais paraissait i!,evitable. C' est surtout Ie cas de la terminologie
des 3ports et de l'ordinateur. On observe en outre une tendance a aban
donner les verbales avec Llire au profit des verbes Sil'iples
(cornmerl:-:er, mag&siner z louane;er).
Taus ces t:oaits annor.ce une evolution tres interessante du
fran9ais quebecois, qU'il faudra suivre avec Ie plus grand interet.