Professional Documents
Culture Documents
Publicado por el
Pascual Aburto M.
colaborador principal
2004 por el Instituto Lingstico de Verano, A.C. Derechos reservados conforme a la ley. Esta obra puede reproducirse para fines no lucrativos.
Algunas de las ilustraciones son propiedad del Instituto Lingstico de Verano, A.C., y son usadas con el permiso correspondiente.
http://www.sil.org/mexico/nahuatl/guerrero/L003-PuedeHablar-NAH.htm
Primera edicin 2003 .75C (ISBN 968-31-0309-X) Segunda edicin 2004 (versin electrnica)
Contenido
Pgina
iii vii ix xi
Palabras y frases
Ken notlajpalolo (Saludos) Ken nopachiuitilo (Despedidas) Kuajli tenojnotsalistli (Frases de cortesa) Pronombres personales On tlakamej (Las personas) Chanejkej (La familia) On kajli (La casa) On uejueyi kalti (Edificios) Tetlajtoltilistli niman tenankilistli (Preguntas y respuestas) 1 3 5 7 8 10 14 20 22
Leccin 10 Iyajyanka on tlakayotl (Partes del cuerpo humano) Leccin 11 Tlamachilistli niman yolmachilistli (Sentidos y emociones) Leccin 12 On tlakualti (Comida) Leccin 13 Tlakenti (Ropa) Leccin 14 Yolkamej (Animales comunes)
24
28
30 35 37
iii 3
Leccin 15 Tlajtlamach (Cosas comunes) Leccin 16 On sesekneka tlamantli ipan in tlaltikpaktli (Elementos de la naturaleza) Leccin 17 On tlin nochiua mojmostla (Rutina diaria) Leccin 18 Tlinon kichiuaj? (Qu estn haciendo?) Leccin 19 Paxalouilistli (Viajes) Leccin 20 Onyalistli de tiempo (Clima) Leccin 21 Kanon onkaj on tlajtlamach? (Dnde estn las cosas?) Leccin 22 On tlapajlomej (Colores) Leccin 23 On tlapoaloni (Nmeros) Leccin 24 Tlamanti (Formas) Leccin 25 Tekipanoualisti (Ocupaciones) Leccin 26 On kualolisti niman matilisti (Enfermedades y sntomas) Leccin 27 Ken onkaj on tlajtlamach (Estado de las cosas) Leccin 28 Sesetlamantik tiempos (Hora y tiempo) Leccin 29 Tlanauatilti (rdenes)
43 45
48 50 57 59 61
63 65 71 74 78
80 82 86
Parte II
Oraciones
88
Leccin 30 Tlakoualistli niman tlanamakalistli (Comprar y vender) Leccin 31 Tlajtolti yejuan notekitiltia ipan se tenotsalistli (Frases comunes que se usan en una visita)
91
iv 4
Leccin 32 Tlajtlatoua nhuatl (Habla en nhuatl) Leccin 33 Ijkuak se kinotsa on tepajtijketl (Cuando uno visita al mdico) Leccin 34 Ijkuilouilistli ipan on temachtiloyan (Inscripcin en la escuela) Leccin 35 On temachtiketl niman inomachtijkauan (El maestro y sus alumnos) Leccin 36 Ken nokitekitiltia on telfono (Cmo usar el telfono) Leccin 37 Ken se ueli yas ipan ueyitepostlauilenajli (Cmo usar el servicio de autobuses) Leccin 38 Ijkuak se nonamiktia ixpan on tekiuaj (Cuando se celebra un matrimonio civil) Leccin 39 Ijkuak kitokayotlaliaj on konetsintli (Cuando registran el nacimiento de un nio) Leccin 40 Ijkuak kitokayopopolouaj on mikatsintli (Cuando registran la muerte de alguna persona)
94
98
102
105
109
111
113
115
117
143 161
v 5
Agradecimiento
Agradecemos a la comunidad azteca en el estado de Guerrero el gran privilegio de vivir all, y a todas las personas que nos ayudan a aprender su bella y expresiva lengua. Agradecemos mucho el gran apoyo de Reino Torreblanca Milln, director de la escuela bilinge Miguel Hidalgo y Costilla de Atliaca Guerrero, e Ignacio Eduviges Aburto, uno de los maestros, por sus evaluaciones y valiosas sugerencias. Hemos incorporado la gran mayora de ellas en este manual. Tenemos mucho aprecio por Pascual Aburto M. que es el colaborador principal en este trabajo. Por otra parte estamos en deuda con algunos colegas del Instituto Lingstico de Verano por su apoyo en la preparacin de esta obra. Tambin estamos en deuda con Earl Brockway y sus colaboradores por algunos datos que tomamos de su libro de frases que public en el nhuatl del norte de Puebla.
vii 7
Introduccin
Este libro consta de 44 lecciones, las cuales contienen palabras, frases y oraciones escritas en espaol y en el nhuatl del estado de Guerrero. Estas lecciones han sido seleccionadas especialmente para ayudar a los hablantes del nhuatl a familiarizarse con algunas frases del espaol. Tambin, ellos pueden usar este libro para practicar la lectura de su propia lengua, el nhuatl. Los temas que aqu se presentan sern de utilidad para los profesionistas, comerciantes, escuelas bilinges y para todos aquellos que tengan contacto con los hablantes del nhuatl y an para los que visitan la regin y quieran aprender algo de la lengua. Por eso las lecciones sern de utilidad para los hablantes de ambas lenguas. Este libro tiene tres partes: Palabras y frases, Oraciones y Gramtica. La primera parte, que se llama Palabras y frases, consta de veintinueve temas (lecciones 1 a 29). La segunda parte, que se llama Oraciones, consta de once temas (lecciones 30 a 40). La tercera parte, que se llama Gramtica, consta de cuatro temas (lecciones 41 a 44). En estas ltimas lecciones se dan conceptos bsicos de los verbos y sustantivos.
ix 9
Aclaraciones
Las letras del alfabeto nhuatl son:
a ch e i j k ku l m n o p s t tl ts u x y atl chikolatl yetl ichkatl ajakatl kajli kuajli lamajtsin metlatl nakatl ompa petlatl sakatl tetl tlajli tsikatl itekiu xochitl yelotl agua chocolate frijol algodn viento casa bueno viejita metate carne all petate pasto piedra tierra hormiga su trabajo flor elote
xi 11
La mayora de las letras se pronuncian como en espaol. Las que se pronuncian en forma diferente se explican en los siguientes prrafos. Cuando la combinacin de letras ku se encuentra al principio de una slaba, se pronuncia en forma semejante a la slaba cu del espaol; pero cuando se encuentra al final de una slaba se pronuncia con aspiracin. Ejemplos: kuikatl nekutli canto miel kuajli ineku bien su miel
Cuando la letra l se encuentra al principio de una slaba, se pronuncia en forma semejante a la l del espaol; pero cuando se encuentra al final de una slaba se pronuncia con aspiracin. Ejemplos: lamatzin anciana itlaxkal su tortilla limonatl limonada ikal su casa
La combinacin de letras tl siempre se pronuncia con aspiracin. Ejemplos: tlakatl hombre tlitl fuego
La combinacin de letras ts siempre se pronuncia como el sonido ts en la palabra tsets en espaol. Ejemplos: tsajtsi grito itson su pelo
La letra u no es una vocal como en el espaol, sino que es una consonante. Cuando la letra u se encuentra al principio de una slaba, se pronuncia semejante al espaol. Cuando se encuentra al final de una slaba, se pronuncia con aspiracin. Ejemplos: ueyi ikoneu grande su nio uacho ikniu soldado su hermano
La letra x se pronuncia como la x del nhuatl clsico; es el sonido que hace uno para arrullar a un nene, shhh. Ejemplos: xitomatl tomate xantli adobe
xii 12
Ken notlajpalolo
Saludos
Kitlajpaloua. Panolti.
Nextilij.
Buenos das. (De la una de la maana hasta las diez.) Buenos das. / Buenas tardes. (De las diez hasta las tres de la tarde.) Buenas tardes. (De las tres de la tarde hasta las siete.) Buenas noches. (De las siete hasta las doce de la noche.)
Tlati.
Tiotlakij.
Yauilij.
Nachkau.
Tachkau.
Noueuej.
Toueuej.
Topij.
Pipij.
Nextilij ueuej.
Tiotlakij topij.
LECCIN 2
Ken nopachiuitilo
Despedidas
Ma nipano. Xpano.
Ma niajtetsi. Ma tiajtetsikan.
Xuamokuepati nimantsin. Xuiya niman xuamokuepati niman. Titotaskej. Nimitsnekilia kuajli xuiya. Ma Dios mitsuika. Ma Dios mitspaleui ipan ojtli. Nemechnekilia kuajli xnemikan nikan. Kamanon oksejpa tiuajlas? Xnikmati.
Que regreses pronto. Vete y regresa pronto. Nos veremos. Deseo que tengas buen viaje. Que Dios te lleve. Que Dios te ayude en el camino. Deseo que estn bien aqu. Cundo regresars otra vez? No s.
LECCIN 3
Kuajli tenojnotsalistli
Frases de cortesa
Tlaxtlaui! Xtlajtlinon!
Xnikneki nimitspajsolos yejua ika in. Nikneki xkixmati noteixmatkau Mendoza. Sanoyej nipaki ika nikixmatis. Tejua sanoyej titenotski. Nimitsnekilia sanoyej xpaki!
Espero no molestarte con esto. Quiero presentarte a mi amigo el seor Mendoza. Me dar gusto conocerlo. T eres muy amable. Deseo que te diviertas!
Xchiua. Tlaxtlaui. Tlaxtlaui ueyi. Niktlasojkamati. Niktlasojkamati ueyi. Xtlajtlinon. Xnechtlapojpolui. Xnechcha san achitsin.
Haga el favor. Gracias. Muchas gracias. Te lo agradezco. Agradezco mucho. De nada. / No hay de qu. / Por nada. Perdname. / Perdneme. Espera un momento. / Espere un momento.
Tlaxtlaui ueyi!
LECCIN 4
Pronombres personales
nejua yo
tejua usted, t
nemejuamej ustedes
yejua l, ella
LECCIN 5
On tlakamej
Las personas
tlakatl hombre
siuatl mujer
konetsintli beb
kichkonetl nio
siuakonetl nia
telpochtli muchacho
ichpochtli muchacha
LECCIN 6
Chanchanejkej
La familia
iueuentsin su esposo
isiuau su esposa
itaj su padre
inan su madre
10
ikonetsin su beb
ikoneu su hijo
itelpoch su muchacho
ichpoch su muchacha
11
Las generaciones
mi abuelo mi abuela mi abuelo mi abuela
Primera generacin:
Segunda generacin:
mi to mi padre mi madre mi ta
mi suegro
mi suegra
Tercera generacin:
yo mi hermano y mi cuada mi hermana y mi cuado
mi esposa
12
Cuarta generacin:
mi hijo y mi nuera
mi hija y mi yerno
Quinta generacin:
mi nieto
mi nieta
Las generaciones
notatajkojkol nonanajkojkol notatajkojkol nonanajkojkol
Primera generacin:
Segunda generacin:
notioj notaj nonan notiaj
nomontaj
nomonan
Tercera generacin:
nejua
nosiuau
Cuarta generacin:
Quinta generacin:
notlakaixuiu
nosiuaixuiu
LECCIN 7
On kajli
La casa
Kajli casa
Partes de la casa:
ikuapan on kajli el techo tlaltipan ixpankajli nakastlankajli el piso frente de la casa el lado de la casa tepantli tsakuijlotl la pared la puerta
14
Cuartos de la casa:
tlakxitiloyan
la cocina
tlakualoyan el comedor
kalixkajli la sala
kochiloyan la recmara
Muebles de la casa:
tlaixpan el altar
15
tlapechtli la cama
petlatl el petate
tliko el fogn
16
Trastes:
komajli el comal
metlatl el metate
tlaltekomatl la cazuela
kontli la olla
17
18
piyonkajli gallinero
yolkakajli establo
19
LECCIN 8
On uejueyi kalti
Edificios
farmacia
pajkajli la farmacia
kaltepajtiloyan el hospital
kaltsakuajli la crcel
tekiuajkajli la comisara
20
kaltlanamakaloyan la tienda
kaltlamachtijli la escuela
tiopankajli la iglesia
tiankisko el mercado
21
LECCIN 9
Tline?
Pampa!
Tetlajtoltilistli:
Preguntas: Akinon yejua? Akinon kixmati? Akinomej tekitij? Quin es l? Quin lo conoce? Quines trabajan?
22
Tlinon tikchiua? Tlinon tikpiya? Kamanon oyaj yejua? Kamanon uajlas? Kanon oyaj yejua? Kanon tichanti? Tline okichiu? Tline tichoka? Ken motoka? Ken tinemi? Kech on tlayojli? Kech tikneki? Keski tlaxkajli onkaj? Keski kojkonej tikpiya?
Qu haces? Qu tienes? Cundo se fue l? Cundo vendr? A dnde se fue l? Dnde vives? Por qu lo hizo? Por qu lloras? Cmo te llamas? Cmo ests? Cunto cuesta el maz? Cunto quieres? Cuntas tortillas hay? Cuntos nios tienes?
Tenankililistli:
Respuestas:
s no no s
kas ka pampa
posible no porque
23
LECCIN 10
Iyajyanka on tlakayotl
Partes del cuerpo humano
itsontekon cabeza
iyelpan pecho imatetepon codo ima ijti estmago itsinteu glteo brazo con su mano
24
iyojlo ipoposok pulmn corazn ijti estmago iyeltapach hgado ikuetlaxkol tomauak intestino grueso ikuetlaxkol pitsawak intestino delgado irriontsin rin
25
26
ixayak cara
ixkuatipan frente
itson pelo
ixtololo ojo
iyak nariz
inakas oreja
ima mano
ikxi pie
iten labio
ikamak boca
itlanuan dientes
27
LECCIN 11
28
Yolmachilistli:
Emociones:
In kokonej nouisokij pampa kualanij. Estos nios estn luchando porque estn enojados.
29
LECCIN 12
On tlakualti
Comida Tlatoktlakualti:
Legumbres:
xonakatl la cebolla
yelotl el elote
tlalkakauatl el cacahuate
chijli el chile
nanakatl el hongo
kamojtli el camote
ayojtli la calabaza
xitomatl el jitomate
yetl el frijol
30
Uelikkej:
Frutas:
auakatl el aguacate
chayojtli el chayote
chinajxokotl la toronja
xokotl la ciruela
auaxokotl la cereza
kajel la naranja
kuemochitl el guamchil
polan el pltano
xajxokotl la guayaba
uaxin el guaje
31
Nakamej:
Carnes:
32
Molti:
Guisados:
auakamojli ayojmojli ayojuachmojli pipitajmojli pitsomojli piyonmojli chiluakimojli uakaxmojli uexolomojli uilomojli yemojli
el guacamole el mole de calabaza el mole verde el mole de semilla de calabaza (pipin) el guisado con carne de puerco el pollo guisado el mole rojo el mole de res el mole de guajolote el mole de huilota el mole de frijol
33
Tlaonilti:
Bebidas:
chikolatl chichiualatl
el chocolate la leche
Oksejki ms tlakualti:
Otros alimentos:
istatl la sal
totoltetl el huevo
tlaxkajli la tortilla
nekutli la miel
34
LECCIN 13
Tlakenti
Ropa Tlakatlakentli:
Ropa de hombre:
kaktli el huarache
kuatlaseuajlotl el sombrero
Konetlakentli:
Ropa de nio:
Siuatlakentli:
Ropa de mujer:
uipijli la blusa
kuemantajtli la enagua
kuetli la falda
On tlakatl notlakentia. On tlakatl nokaktia. On tlakatl nokaltsontia. On tlakatl nokuatlaseuajlotia. On siuatl notlakentia. On siuatl nouipiltia. On siuatl nokuetia. On siuatl nokuemantatlalia. On siuatl kitlakentia ikoneu. On nantli kikaktia ikoneu. On nantli kikuetia ikoneu.
El hombre se viste. El hombre se pone sus huaraches. El hombre se pone su calzn. El hombre se pone su sombrero. La seora se viste. La seora se pone su blusa. La seora se pone su falda. La seora se pone su enagua. La mujer viste a su hijo. La madre le pone los huaraches a su hijo. La madre le pone la falda a su hija.
36
LECCIN 14
Yolkamej
Animales comunes Kalpanyolkej:
Animales domsticos:
ichkayolki el borrego
chito el chivo
poloko el burro
cabayoj el caballo
totolin la guajolota
uexolotl el guajolote
37
pitsotl el puerco
miston el gato
kuanaka la gallina
kaxtil el gallo
apiyon el pato
38
Tepeyolkej:
Animales silvestres:
kokoyotl el coyote
tlalmiston el puma
mapachin el mapache
kemichin el ratn
uisakotl la rata
tejson el chintete
kojketspalin la iguana
kouatl la culebra
39
kolotl el alacrn
akuakuatl el sapo
atemotl la rana
ayotsin la tortuga
siutli la liebre
tochtli el conejo
masatl el venado
kuapitsotl el jabal
40
Totomej:
Pjaros:
kakalotl el cuervo
tsinakan el murcilago
uilotl la huilota
tekolotl el tecolote
41
Yolkatsitsimej:
Animalitos e insectos:
atintli el piojo
chilpan la avispa
chapolin el chapuln
sayolin la mosca
tokatl la araa
papalotl la mariposa
tekpin la pulga
kuetlan el gusano
kalayotl la cucaracha
tsikatl la hormiga
42
LECCIN 15
Tlajtlamach
Cosas comunes
chinantli el bajareque
tlitl el fuego
milpan la milpa
sakatl el pasto
tetl la piedra
kojtli el rbol
xochitl la flor
atl el agua
43
amatl el papel
amatlamachtijli el libro
kalpan el pueblo
ueyitepostlauilanajli el autobs
ajauijli el juguete
tlachpanuastli la escoba
xantli el adobe
44
LECCIN 16
tepetl la montaa
tlamimijli la loma
tepek el campo
tonajli el Sol
sitlalin la estrella
45
atoyatl el ro
atlajko la barranca
ojtli el camino
tlaltikpaktli la Tierra
metstli la Luna
46
tlakpakopa tlatsintlankopa
norte sur
47
LECCIN 17
tlacha se despierta
noketsteua se levanta
naltia se baa
kikua lo come
koni lo toma
tekiti trabaja
48
noseuiya descansa
kitlapoua la abre
kitsakua la cierra
kixtia lo saca
kimaka se la da
kiselia la recibe
49
LECCIN 18
Tlinon kichiuaj?
Qu estn haciendo?
50
In siuatl tlachpana.
51
52
53
54
In konetsintli kochi ipan sen tlapechtli. Este beb duerme en una cama.
55
56
LECCIN 19
Paxalouilistli
Viajes
yau va
uajlau viene
57
Para tlajtlamach:
Cosas:
58
LECCIN 20
Onyalistli de tiempo
Clima On ken tlaonkaj ipan xipan:
Temperatura:
hace mucho calor hace calor est un poco fresco hace fro hace mucho fro
59
kiaui llueve
Xkuajli tiempo.
Hace mal tiempo. ajaka hace viento
60
LECCIN 21
On tototl patlani itlajkotian on moxtli niman on tlajli. El pjaro vuela entre la tierra y las nubes.
On miston nemi ijtik on kontli. El gato est dentro de la olla. On kontli onkaj ipan tlakualtlapechtli. La olla est sobre la mesa. On chichi nemi itsintlan on tlakualtlapechtli. El perro est debajo de la mesa.
61
62
LECCIN 22
On tlapajlomej
Colores
63
64
LECCIN 23
On tlapoaloni
Nmeros
Nmeros cardinales:
se, sentetl ome yeyi naui makuijli uno dos tres cuatro cinco chikuasen chikome chikueyi chiknaui majtlaktli seis siete ocho nueve diez
65
majtlaktli uan naui majtlaktli uan makuijli majtlaktli uan chikuasen majtlaktli uan chikome majtlaktli uan chikyeyi majtlaktli uan chiknaui sempoajli sempoajli uan se sempoajli uan ome sempoajli uan yeyi sempoajli uan naui sempoajli uan makuijli omepoajli, ompoajli yeyipoajli, yepoajli nauipoajli, napoajli makuilpoajli
catorce (10 + 4) quince (10+ 5) diecisis (10 + 6) diecisiete (10 + 7) dieciocho (10 + 8) diecinueve (10 + 9) veinte (1 20) veintiuno (1 20 + 1) veintids (1 20 + 2) veintitrs (1 20 + 3) veinticuatro (1 20 + 4) veinticinco (1 20 + 5) cuarenta (2 20) sesenta (3 20) ochenta (4 20) cien (5 20)
Nmeros ordinales:
achtoj ika ome primero segundo ika yeyi sa ika nochi tercero ltimo
66
Nmeros distributivos:
Objetos inanimados sesentetl ojome yejyeyi de uno en uno de dos en dos de tres en tres Objetos animados sesentemej ojomemej yejyeyimej uno en uno dos en dos tres en tres
Nmeros de lugar:
sekan omekan, okan yeyikan, yexkan un lugar dos lugares tres lugares
Nmeros de tiempo:
yeyika achtopa san sejpa omepa, okpa okpatipan yeyipa, yexpa miyekpa oksejpa nochipa la primera vez primera vez, primero una vez dos veces dos veces consecutivas tres veces muchas veces otra vez siempre
67
Matemticas:
Sentetl uan sentetl, nochiua ome. (Se uan se, nochiua ome.) Uno ms uno son dos. (1 + 1 = 2) Dos ms dos son cuatro. (2 + 2 = 4) Cuatro ms uno son cinco. (4 + 1 = 5) Seis ms dos son ocho. (6 + 2 = 8)
+
Ome uan ome, nochiua naui.
+
Naui uan sentetl, nochiua makuijli.
68
Tres por tres = nueve. 33=9 Dos por cuatro = ocho. 24=8 Cinco por ocho = cuarenta. 5 8 = 40 Tres por cuatro = doce. 3 4 = 12 Siete por siete = cuarenta y nueve. 7 7 = 49
Makuilpa chichikueyi nochiua ompoajli. Yexpa najnaui nochiua majtlaktli uan ome. Chikomepa chichikome nochiua ompoajli uan chiknaui.
69
70
LECCIN 24
Tlamanti
Formas
71
72
73
LECCIN 25
Tekipanoualisti
Ocupaciones Uejueyi tekiuakej:
Autoridades:
Uejueyi tekipanojkej:
Profesionales: temachtijketl el maestro
74
tepajtijketl el doctor
siuatepajtijketl la enfermera
kojxinketl el carpintero
texinketl el peluquero
Tlachijchikej:
Fabricantes: kakchijketl el huarachero
75
tepanchijketl el albail
petlachijketl la petatera
tlakenchiketl el costurero
Tlapixkej:
Vigilantes:
konetlajpixketl la niera
76
tlatsakpixketl el carcelero
77
LECCIN 26
Kualolisti:
Enfermedades: tonauistli tlajchinoltsin tlauelkuitilistli mikatlatlajxistli kajkalakej tsotsotl xayakaposaualistli ajakayoualistli ixkualolistli saualistli paludismo viruela rabia, hidrofobia tosferina viruela loca, varicela grano paperas epilepsia enfermedad del ojo mal del pinto
78
79
LECCIN 27
Sesekneka tlatlamach:
Contrastes: Kuajli xijki ken xkuajli. Kualtsin xijki ken xkualtsin. Patioj xijki ken xpatioj. Tlajlo xijki ken xtlajlo. Xokuijtikaj xijki ken ouijtikaj. Amanaman xijki ken yolik. Bueno es lo contrario de malo. Hermoso es lo contrario de feo. Caro es lo contrario de barato. Sucio es lo contrario de limpio. Fcil es lo contrario de difcil. Rpido es lo contrario de lento.
Saniman xijki ken tiotlak / xisijkan. Temprano es lo contrario de tarde. Tlakpak xijki ken tlatsintlan. Chikauak xijki ken yemanki. Uaki xijki ken patstik. Alto es lo contrario de bajo. Duro es lo contrario de blando. Seco es lo contrario de mojado.
Sesekneka ijichkich:
Comparaciones de tamao: In itskuintli ms piten xken on okse. Este perro es ms chico que el otro.
80
On istak uakax ms tomauak xken on tliliki uakax. Esta res blanca es ms gorda que la res prieta.
Sesekneka tlapalmej:
Comparaciones de colores: In xitomatl ms chichiltik xken on okse. Este jitomate es ms rojo que el otro.
Sesekneka kayomej:
Comparaciones de edad: On telpochtli kipiya ms xipan xken on ichpochtli. El muchacho tiene ms aos que la muchacha.
81
LECCIN 28
Sesentlamantik tiempos
Hora y tiempo
ye tiotlak
de las cuatro hasta las siete de la tarde (4 pm - 7 pm) de las siete hasta las doce de la noche (7 pm - 12 am) de las siete hasta las nueve de la noche (7 pm - 9 pm) de las nueve hasta las diez de la noche (9 pm - 10 pm) de las diez hasta las doce de la noche (10 pm - 12 am)
83
saniman tiotlak
temprano tarde
On tonalti uajlaui:
Los das prximos: uiptla mostla aman yaloua yeuiptla pasado maana maana hoy ayer anteayer
Ixexelil on tiempo:
Estaciones del ao: tonalko, tlatonaluajuaktok xopantlaj tlakiskatlaj tiempo de sequa tiempo de lluvias otoo
84
85
LECCIN 29
Tlanauatilti
rdenes
Ma nipano. Xpano.
Xkalaki. Xkisa.
Entra. Sal.
Xkita. Xkaki.
Mralo. Escchalo.
86
Xuajla. Xuiya.
Ven. Vete.
Xnechmaka. Xkinmaka.
Dame. Dselos.
Xkikti. Xkuajki.
Llvate. Trelo.
Xtlapo. Xtsakua.
Abre. Cierra.
Xtlejko. Xtemo.
Sbete. Bjate.
87
Parte II Oraciones
LECCIN 30
Tlakatl hombre: Sanoyej patioj. Xtikpiya tlin achi xms patioj? Es muy caro. No tienes algo ms barato?
Tlanamakaketl vendedor: Tla kemaj, tiktlaxtlauas yeyi pesoj. S, ste le cuesta tres pesos.
88
Tlakatl hombre: Kuajli, nikiktis in yejuan xpatioj. Nikneki nikouas istatl. Bueno, voy a llevar el ms barato. Quiero comprar sal. Tlanamakaketl vendedor: Tikneki itlaj okse? In xitomatl kuajkuajli niman xpatioj. Quieres alguna otra cosa? Los jitomates son buenos y no son caros. Tlakatl hombre: Kuajli, xnechmaka se kiloj. Ueli tinechpatilis in amatomin? Bueno, dame un kilo. Puedes cambiarme este billete? Tlanamakaketl vendedor: Xniueli. Xnikpiya on tlapanalistli tomin. No puedo. No tengo cambio.
On tlanamakaketl kinamaka xapoj. On tlanamakaketl kinamaka mekatl. On tlanamakaketl kinamaka petlamej. On tlanamakaketl kinamaka tlayojli.
El vendedor vende jabn. El vendedor vende reata. El vendedor vende petates. El vendedor vende maz.
89
Niman on tlakojketl kitlaxtlauilia on tlanamakaketl ijkuak koua on pitsotl. El comprador le paga al vendedor cuando compra el marrano.
90
LECCIN 31
Juana: Ma titlajtlajtokan. Mara: Titlajtoua kaxtijlan? Juana: Niueli achitsin. Mara: Ken tikijtoua amatlamachtijli ipan kaxtijlan? Juana: Libro. Onikijto kuajli?
Vamos a platicar.
Hablo un poquito.
S, lo dijo bien.
Ya aprend.
91
Nikneki niuelis motlajtol. Tinechititis tejua? Mara: Kemaj, timitsititis. Juana: Xnechititi para kuajli nitlajtlatos.
S, se lo ensear.
Xonikak kuajli on tlin otikijtoj. Oksejpa xkijto. Oksejpa nikneki nikakis. Maka xisikatlajtlajto. Sejpa xkijto san yolik. Xnechijli ms chikauak.
No o bien lo que dijiste. Dgalo otra vez. Quiero orlo otra vez. No hable rpido. Reptalo ms despacio. Dgame en voz alta.
92
Ken ijki tikijtos casa ikan motlajtol? Cmo se dice casa en su idioma? Ken itoka yejua in? Cmo se llama esta cosa? Xnikelnamiki. No recuerdo. Nimantsin nikelkaua. Luego se me olvida.
93
LECCIN 32
Tlajtlatoua nhuatl
Habla en nhuatl
Victoria: Pa on tinemi? All est usted? Rosa: Kemaj. Xkalaki. Xmoseui. S. Pase usted. Sintese usted. Victoria: Ninoseuis. Voy a descansar. Rosa: Ken tinemi? Cmo est usted? Victoria: Kuajli ninemi, tlaxtlaui, niman tejua? Estoy bien, gracias, y usted? Rosa: Kuajli, tlaxtlaui. Ken nemij mochanekauan? Bien, gracias. Cmo est su familia?
94
Victoria: Nochimej kuajli nemij. Todos estn bien. Rosa: Kanon tichanti? Kanon mochan? Dnde vive usted? Dnde est su casa? Victoria: Nichanti ne Tlapa. Vivo en Tlapa. Rosa: Tlinon tikchiua? Qu est haciendo? Victoria: Xitlaj nikchiua. Melak kualtsin mochan. No hago nada. Est bonita tu casa. Rosa: Tlaxtlaui. Tlin tiknemilia? Gracias. Qu piensa usted? Victoria: Niknemilia kiauis. Creo que llover.
95
Rosa: Tlinon tikneki? Qu quiere usted? Victoria: Xitlaj. Sanoyej tona amantsin. Nada. Hace mucho calor ahora. Rosa: Xmoseui kampa tlaseuayok. Sintese en la sombra. Victoria: Sanoyej seua amantsin. Hace mucho fro ahorita. Rosa: Xmoseui kampa tona. Sintese donde da el sol. Victoria: Kemaj, ninoseuis. S, voy a sentarme. Rosa: Ken kisa motekiu? Cmo va el trabajo?
96
Victoria: Kisa yolik. Avanza lento. Rosa: Sanoyej nipaki pampa otinechnotsako. Estoy muy contento por su visita. Victoria: Ye niau. Ya me voy. Rosa: Ye tiau? Ya se va? Victoria: Kemaj. S. Rosa: Hasta mostla. Hasta maana.
97
LECCIN 33
Kokoxki enfermo: Nikneki niknotsas on tepajtijketl. Quiero hablar con el doctor. Siuatepajtijketl enfermera: On tepajtijketl nemi ipan itepajtiloyan. Xuiya. El doctor est en su consultorio. Vaya usted. Tepajtijketl doctor: Xkalaki, xmoseui. Ken tinemi? Entre, tenga la bondad de sentarse. Cmo est usted? Kokoxki enfermo: Achi nikualo. Estoy un poco enfermo. Tepajtijketl doctor: Xnechijli ken tikmati. Dgame cmo se siente. Kokoxki enfermo: Nikpiya tsonpijli. Nochi notlakayo nechkokoua sanoyej. Tengo gripa. Me duele mucho todo el cuerpo.
98
Tepajtijketl doctor: Tikpiya totonalistli? Tiene fiebre? Kokoxki enfermo: Yaloua onikpix achitsin, pero aman nikmati ms. Ayer tuve un poco, pero ahora creo que tengo ms. Tepajtijketl doctor: Ma niktlali in termmetroj momasekatitlan. Permtame poner este termmetro debajo de su brazo. Tikpiya tlanokilistli? Tiene diarrea? Kokoxki enfermo: Ka. San nikpiya tlatlajxistli. No. Slo tengo tos. Tepajtijketl doctor: Xkixti monenepil niman xkijto ah. Saque su lengua y diga ah. Nikneki nikitas ijtik monakasuan. Quiero ver adentro de sus odos. Xkita in tlauijli yejuan nikpiya ipan noma. Vea esta lmpara que tengo en la mano. Ma nikaki moyojlo. Xkixti mokoton. Permtame or su corazn. Qutese su cotn de manta.
99
Aman xmijyoti chikauak. Ahora respire profundo. Xnechijli kech tiempoj ika ijkin tikualo. Dgame cunto tiempo hace que se siente as. Kokoxki enfermo: Kanaj naui tonajli. Hace como cuatro das. Tepajtijketl doctor: Tiktolotikaj itlaj pajtli? Est tomando algn remedio? Kokoxki enfermo: Kemaj, yaloua oniktoloj yeyi cafeasperianaj. S, ayer me tom tres cafiaspirinas. Tepajtijketl doctor: Xuiya mochan niman xmoteka. Vaya a su casa y acustese. Xkikti yejua in recetaj. Llvese esta receta. Xtolo on pajtli yexpa ipan se tonajli ikan limonatl yejuan yemankatotonki. Tmese las pastillas con una limonada tibia. Niman mostla maka timaltis. Y maana no se bae.
100
Kokoxki enfermo: Yejua in pajtli kipiya maluijli? Tiene dieta este remedio? Tepajtijketl doctor: Kemaj. Maka tikuas chijli niman chauak. S. No coma picante ni grasa. Tla xtipajti ipan yeyi tonajli, xnechnotsa oksejpa. Si no se alivia en tres das, avseme otra vez. Kokoxki enfermo: Tlaxtlaui ueyi tepajtijketl. Muchas gracias, doctor. Tepajtijketl doctor: Xtlajtlinon. De nada. Kokoxki enfermo: Ma niuiya. Con permiso. Tepajtijketl doctor: Kuajli, xuiya. Bien, pase usted.
101
LECCIN 34
Tlajkuilojketl secretario: Ken ijki motoka? Cmo te llamas? Nomachtijketl alumno: Notoka Juan Flores Vzquez. Me llamo Juan Flores Vzquez. Tlajkuilojketl secretario: Ken ijki itoka motaj? Cmo se llama tu pap? Nomachtijketl alumno: Itoka Marcos Flores Vzquez. Se llama Marcos Flores Vzquez. Tlajkuilojketl secretario: Ken ijki itoka monan? Cmo se llama tu mam?
102
Nomachtijketl alumno: Itoka Mara. Se llama Mara. Tlajkuilojketl secretario: Katleja iapellidoj monan? Cal es el apellido de tu mam? Nomachtijketl alumno: Iapellidoj nonan Gonzlez. El apellido de mi mam es Gonzlez. Tlajkuilojketl secretario: Keski xipan tikpiya? Cuntos aos tienes? Nomachtijketl alumno: Nikpiya majtlaktli uan se xipan. Tengo once aos. Tlajkuilojketl secretario: Keski xiutli tikuika ipan temachtiloyan? Cuantos aos tienes en la escuela? Nomachtijketl alumno: Yeyi xipan. Tres aos. Tlajkuilojketl secretario: Tikpiya moboletaj de monemilis? Tienes tu acta de nacimiento?
103
Nomachtijketl alumno: Nikan onkaj. Aqu est. Tlajkuilojketl secretario: Xtinemiya ne temachtiloyan se xojtli katka? No estabas en la escuela el ao pasado? Nomachtijketl alumno: Xpan ninemiya pampa nikualouaya. No, porque estuve enfermo. Tlajkuilojketl secretario: Kuajli. Aman uelis tipeuas ika naui xipan. Bueno. Ahora puedes empezar en el cuarto ao. Xmotlali ne itech on tlapechtlajkuilolouani kampa nemi Mara. Sintate all junto al escritorio cerca de Mara.
104
LECCIN 35
Temachtijketl maestro: Maka xnauatikan! Silencio! Xkakikan! Atencin! Maka xyejkokan tiotlak ipan on nomachtijli. No lleguen tarde a la clase. Xuajlakan saniman. Lleguen temprano. Mojmostla xkuajkikan nemolapis, nemoamatlamachtil iuan nemoamatlachichiuajli. Traigan sus lpices, libros y cuadernos todos los das. Nochipa xtlakamatikan nemotemachtikau. Siempre obedezcan a su maestro. Nemechteneuas. Voy a pasar lista. Dorotea Lpez. Dorotea Lpez.
105
Nomachtijketl alumno: Nikan ninemi. Presente. Temachtijketl maestro: Toms Vzquez. Toms Vzquez. Nomachtijketl alumno: Xnikan nemi, xak. Toms est ausente. Temachtijketl maestro: Xtlapokan nemoamatlamachtil ipan majtlaktli pgina. Abran sus libros en la pgina diez. On temachtijli onkaj ipan yeyi capituloj. La leccin se encuentra en el captulo tres. Xmomachtikan in temachtijli. Estudien esta leccin. Nenkajsikamatij on temachtijli? Entienden ustedes la leccin? Nomachtikej alumnos: Kemaj, kuajli tikajsikamatij. S, entendemos bien. Temachtijketl maestro: Xkijtokan nemochimej. Repitan todos.
106
Xkijtokan ms chikauak. Dganlo ms fuerte. Xtsakuakan nemoamatlamachtil. Cierren sus libros. Aman ijkin xtlajkuilokan. Ahora escriban as. Onemopopolojkej? Tienen errores? Nomachtijkej alumnos: Ka, xotitopopolojkej. No, no tenemos errores. Temachtijketl maestro: Xtlajkuilokan ipan pizarron ikan gis. Escriban con gis en el pizarrn. Xkijijtokan sesentetl on letras ipan on tlajtolti. Deletreen las palabras. Aman xmotekpanakan san se pantli. Frmense en una sola fila. Yejua in nemotekiu. stas son sus tareas. Temachtijketl maestro: Kech naui uan sentetl? Cuntos son cuatro ms uno?
107
Nomachtijketl alumno: Makuijli. Cinco. Nomachtijkej alumnos: Tikseliskej tocalificacionuan cada yeyi metstli? Recibiremos nuestras calificaciones cada tres meses? Temachtijketl maestro: Kemaj, cada yeyi metstli. S, cada tres meses. Nomachtijkej alumnos: Kanon onkaj on tlapiasoualoyan? Donde est el bao? Temachtijketl maestro: Onkaj ne kiauak. Est en el patio. Hasta mostla! Hasta maana!
108
LECCIN 36
109
Akinon tikneki tiknotsas? Con quin desea hablar? Tikneki tikijtos itlaj para nikijlis? Desea usted dejar algn recado? Akinon kinotsa para nikijlis? De parte de quin?, para decirle.
110
LECCIN 37
111
Carrojnejnemitijketl chofer: Yotejkokej Tlapa. Akinon temos Tlapa? Ya llegamos a Tlapa. Quin va a bajar en Tlapa? Siuamej mujeres: Temouaj. Bajan.
112
LECCIN 38
113
1.
No kintlajtoltiaj tla xononamiktijkaj, pampa tla kemaj aman xok uelis nonamiktiskej. Se les pregunta adems si no son casados, porque si lo estn, no pueden volverse a casar.
2.
Kintlajtoltiaj ken intoka intajuan. Se les pregunta los nombres de sus padres.
3.
Tla xe kuajli telpochtiaj, on tatajti yejuamej tlanankiliskej on tlin kintlajtoltiskej inkoneuan. Si son menores de edad, los padres contestaran las preguntas que a sus les preguntaran.
4.
No kintlajtoltiskej tla kinkauiliaj on inkoneuan para ma nonamiktikan. Se les pregunta adems si estn de acuerdo en que sus hijos se unan en matrimonio civil.
5.
On yejuan nonamiktiaj kintlajtlaniliaj cada se ome itestigoj, yejuan kijtoskej ika kimatstokej yejuamej xe nonamiktiayaj. A cada uno de los que se casan se les pide que traigan dos testigos que los conozcan y digan que no son casados.
6.
114
LECCIN 39
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Kanon otinen niman tichanti tejua? Dnde naci y dnde vive usted?
115
7.
Tlin horaj, tlin tonajli, tlin metstli niman tlin xiutli onen mokoneu? Qu hora, qu da, qu mes y en qu ao naci su hijo?
8.
9.
10. Keski mokoneu tikajxitia ika in? Cuntos hijos tiene con ste? 11. Ken ijki itoka yes? Cmo se va a llamar? 12. Ken intoka on naui mokojkoluan niman tla san ken nemij noso ka. Cmo se llaman los cuatro abuelos? Todava viven?
116
LECCIN 40
117
7.
8.
9.
10. Ken tikitaya yejua? Era familiar de usted? 11. Ueliya nomachtiaya niman tlajkuilouaya? Saba leer y escribir? 12. Kanon chantiya? Dnde viva? 13. Kanon otlakatka? Dnde naci? 14. Kipiyaya isiuau (noso iueuentsin)? Tena esposa (o esposo)? 15. Tlin tekitl kichiuaya? En qu trabajaba? 16. Ken itoka itaj niman inan? Cmo se llama su padre y su madre?
118
Verbos indicativos
Verbos intransitivos
Indicaciones de la persona y nmero del sujeto:
Singular: Primera persona Segunda persona Tercera persona Plural: Primera persona Segunda persona Tercera persona ti- . . .-j nen- . . .-j . . .-j nosotros vosotros, ustedes ellos, ellas ni-/neti yo t, usted l, ella
119
120
Verbos transitivos
Indicaciones de la persona y nmero del objeto:
Singular: Primera persona Segunda persona Tercera persona Plural: Primera persona Segunda persona Tercera persona Indefinido: Animados Inanimados tetlaalguien algo techmechkinnos los, las los, las nechmitski-/kme te lo, la
me ayuda te ayuda lo, la ayuda nos ayuda los, las ayuda a ustedes los ayuda a ellos, las ayuda a ellas ayuda a alguien ayuda en algo
121
me muerde te muerde lo, la muerde nos muerde los, las muerde a ustedes los muerde a ellos, las muerde a ellas muerde a alguien muerde algo
me mata te mata lo, la mata nos mata los, las mata a ustedes los mata a ellos, las mata a ellas mata a alguien mata algo
122
me haces dormir te hago dormir lo, la hago dormir nos hace dormir los, las hago dormir a ustedes los haces dormir a ellos, las haces dormir a ellas hacemos dormir a algunos
123
Verbos reflexivos
Indicaciones de la persona y nmero del objeto reflexivo:
Singular: Primera persona nonSegunda persona momTercera persona nonPlural: Primera persona totSegunda persona momTercera persona nonantes de consonante antes de vocal antes de consonante antes de vocal antes de consonante antes de vocal antes de consonante antes de vocal antes de consonante antes de vocal antes de consonante antes de vocal
124
Futuro Presente
-s -a
o- . . . -k o- . . . -j
Pretrito
Pluscuamperfecto
o- . . . -ka o- . . . -jka
Pretrito imperfecto
-ya -aya
125
vivir, estar vive, est vivi, estuvo haba vivido, haba estado viva, estaba
127
LECCIN 42
Verbos imperativos
Verbos de exhortacin
Indicacin de exhortaciones: Segunda persona: Exhortacin para hacer Exhortacin para no hacer Exhortacin para dejar de hacer Singular xmaka xmaka sa xPlural x--kan maka x--kan maka sa x--kan
Singular
xtlakua maka xtlakua maka sa xtlakwa xmoseui maka xmoseui maka sa xmoseui coma usted no coma usted no coma usted ms descanse usted no descanse usted no descanse usted ms
Plural
xtlakuakan maka xtlakuakan maka sa xtlakuakan xmoseuikan maka xmoseuikan maka sa xmoseuikan coman ustedes no coman ustedes no coman ustedes ms descansen ustedes no descansen ustedes no descansen ustedes ms
128
Verbos de permiso
Indicaciones de permiso:
Primera y tercera persona: Exhortacin para hacer Exhortacin para no hacer Exhortacin para dejar de hacer
Singular
ma nitlakua maka ma nitlakua maka ma sa nitlakua ma tlakua maka ma tlakua maka ma sa tlakua ma ninoseui maka ma ninoseui maka ma sa ninoseui ma noseui maka ma noseui maka ma sa noseui que coma yo que no coma yo que no coma yo ms que coma l que no coma l que no coma l ms que descanse yo que no descanse yo que no descanse yo ms que descanse l que no descanse l que no descanse l ms
129
Plural
ma titlakuakan maka ma titlakuakan maka ma sa titlakuakan ma tlakuakan maka ma tlakuakan maka ma sa tlakuakan que comamos que no comamos que no comamos ms que coman ellos que no coman ellos que no coman ellos ms que descansemos que no descansemos que no descansemos ms que descansen ellos que no descansen ellos que no descansen ellos ms
ma titoseuikan maka ma titoseuikan maka ma sa titoseuikan ma noseuikan maka ma noseuikan maka ma sa noseuikan
130
LECCIN 43
131
Predicados nominales
tlakatl siuatl uakax es un hombre es una mujer es una res
Singular Singular nitomauak yes ser gordo titomauak yes tomauak yes sers gordo ser gordo
titomajkej yeskej
seremos gordos
nentomajkej yeskej sern gordos (ustedes) tomajkej yeskej sern gordos (ellos/ellas)
Singular niueyi yes ser grande tiueyi yes hueyi yes sers grande ser grande tiuejueyimej yeskej
nenuejueyimej yeskej sern grandes ustedes uejueyimej yeskej sern grandes (ellos/ellas)
Singular nitlakatl yes ser hombre titlakatl yes sers hombre tlakatl yes ser hombre
LECCIN 44
Sustantivos
Clases de sustantivos
Indicaciones:
Concreto: tetl mijli kontli ojtli pajtli Abstracto: tetlajsojtlalistli tlakamatilistli chipaualistli tsopelilistli tepayoltilistli amor obediencia limpieza dulzura redondez piedra milpa olla camino medicina
135
Actor: temachtijketl nomachtijketl tepajtijketl tepanchijketl texinketl Instrumento: tlachpanuastli tsokouastli tlapijpiluastli tlayejyeualoni tlapipitsaloni tlaixtechikoni escoba piojero gancho para colgar cosas estantero abanico escobetilla maestro estudiante doctor albail peluquero
Sustantivos no posedos
Indicaciones del nmero: Singular: Races que terminan con vocal Races que terminan con la consonante l Races que terminan con otras consonantes Races que no manifiestan el nmero singular Plural: Races que terminan con vocal Races que terminan con la consonante l Races que terminan con otras consonantes
136
Races que terminan con vocal: Raz tlakasiuatotopitsoyeSingular tlakatl siuatl tototl pitsotl yetl Plural tlakamej siuamej totomej pitsomej yemej hombre, hombres mujer, mujeres pjaro, pjaros puerco, puercos frijol, frijoles
Raz kaltlaxkaltliltekolkilmil-
Plural kalti tlaxkalti tlilti tekolti kilti milti casa, casas tortilla, tortillas negro, negros carbn, carbones quelite, quelites milpa, milpas
Races que terminan con otras consonantes: Raz kojteposmetsSingular kojtli tepostli metstli Plural kojti teposti metsti
137
Races que no manifiestan el nmero singular: Raz chichi Singular Plural chichi chichimej perro, perros mistonti uakaxti gato, gatos res, reses
Sustantivos posedos
Indicaciones de la persona y nmero del poseedor:
Singular: Primera persona antes de consonante antes de vocal Segunda persona antes de consonante antes de vocal Tercera persona Plural: Primera persona antes de consonante antes de vocal Segunda persona antes de consonante antes de vocal Tercera persona Indefinido: De alguna persona
138
nonmomi-
mi mi tu tu su (de l, ella)
totnemonem-
te-
su (de alguien)
mi hogar tu hogar su hogar (de l, ella) nuestro hogar su hogar (de ustedes) su hogar (de ellos, ellas) su hogar (de alguna persona)
mi hijo (a) tu hijo (a) su hijo (a) (de l, ella) nuestro (a) hijo (a) su hijo (a) (de ustedes) su hijo (a) (de ellos) hijo (a) de alguna (s) persona (s)
mi agua tu agua su agua (de l, ella) nuestra agua su agua (de ustedes) su agua (de ellos, ellas) agua de alguna(s) persona(s)
139
mi calabaza tu calabaza su calabaza (de l, ella) nuestra calabaza su calabaza (de ustedes) su calabaza (de ellos, ellas) calabaza de alguna(s) persona(s)
Plural -uan Plural ikoneuan iteuan itekiuan iamauan iauan ichanuan ikaluan ipitsouan imauan itlaluan sus hijos sus piedras sus trabajos sus papeles sus aguas sus hogares sus casas sus puercos sus manos sus terrenos
-tsin
Diminutivo: chichi miston kajli Honor: toTaj ueuej tiopixkatl Cario: siuatl konetl yojlotl nosiuatsin nokonetsin noyoltsin mi mujercita mi niito mi corazoncito toTajtsin ueuentsin tiopixkatsintli nuestro Padre ancianito seor sacerdote chichitsin mistontsin kaltsintli cachorro gatito casita
141
Vocabulario nhuatl-espaol
achi poco achitsin poquito, un momento achtoj primero achtopa primera vez, primero ajaka hace viento ajakakiaui hay tempestad ajakayoualistli epilepsia ajauijli juguete akachikijtli chiquihuite hecho de carrizo, la tortillera akinomej? quines son? akinon? quin? akuakuatl sapo aman ahora amanaman rpido amantsin ahora, ahorita amatl: amatomin billete amatl papel amatlamachtijli libro iamau su papel iamauan sus papeles nemoamatlachichiuajli sus cuadernos nemoamatlamachtil sus libros amo no apiyon pato asta mostla hasta maana atemotl rana atempan, atenko orilla de un ro, lago o laguna atintli piojo atojli atole atoyatl ro atl: atl agua atlajko barranca iau su agua iauan sus aguas inau, iminau agua de ellos(as) mau tu agua nau mi agua nemau agua de ustedes tau nuestra agua teau agua de alguna(s) persona(s) auakamojli guacamole auakatl aguacate auaxokotl cereza silvestre ayojmojli mole de calabaza ayojtli calabaza ayojuachmojli mole verde ayotsin tortuga cabayoj caballo carrojnejnemitijketl chofer chanchanejkej familia chantiya viva chapolin chapuln chauak grasa chayojtli chayote chichi mamar chichi perro chichiltik rojo, es rojo chichiualatl leche chijli chile chika mientras chikauak duro, fuerte, profundo chikauak tlajtojli voz alta chikijtli almud chiknaui nueve chikolatl chocolate chikome siete chikuasen seis chikueyi ocho chilejki anaranjado chilpan avispa chiluakimole mole rojo chinajxokotl toronja chinankajli casa de cauelas chinantli bajareque chipauak limpio, es limpio chipaualistli limpieza chitajtli estantero colgante chitoj chivo
143
chitonakatl carne de chivo choka llora chotojmitlakentli chambrita, playera iamau su papel iamauan sus papeles iau su agua iauan sus aguas iayoj su calabaza ichan: ichan hogar de l ichanuan hogares de l iminchan hogar de ellos(as) iminchanuan hogares de ellos(as) nemochan hogar de ustedes nenchantij viven ustedes nochan mi hogar techan hogar de alguna persona ichkayolki borrego ichpoch su muchacha ichpochtli muchacha ijichkich tamao ijkak est erguido ijki as ijkin onkaj as est ijkuak cuando ijkuilouilistli inscripcin ijsoltik es usado ijti su estmago ijtik dentro, adentro ijyojlo su corazn ika: ika con, en ikan con, en ika ome segundo ika yeyi tercero ikakayol su tobillo ikalakiyan tonajli poniente, oeste ikaluan casas de l ikamak su boca ikan con, en ika ome segundo ika yeyi tercero ikisayan tonajli oriente, este ikonetsin su beb, su nene ikoneu su nio(a), su hijo(a)
ikoneuan sus nios(as), sus hijos(as) ikuapan cima ikuapan on kajli el techo ikuatlaseuajlou su sombrero ikuetlaxkol su intestino ikuitlapan atrs ikuitlapankajli atrs de la casa ikxi: ikxi su pierna con su pie, su pie ikxiauiltepayojli pelota de futbol ikxipiluan sus dedos del pie ikxitetepon su rodilla iluikak cielo ima: ima su brazo con su mano, su mano imajpiluan sus dedos de la mano imakpal su palma de la mano imatetepon su codo imauan sus manos imachetej su machete imetl su metate iminayoj calabaza de ellos(as) iminchan hogar de ellos(as) iminchanuan hogares de ellos(as) iminkoneu hijo(a) de ellos(as), nio(a) de ellos(as) in esto inakas su oreja inakastlan al lado inan su madre inau, iminau agua de ellos(as) inayoj calabaza de ellos(as) inchan hogar de ellos(as) inchanuan hogares de ellos(as) inkoneu hijo(a) de ellos(as), nio(a) de ellos(as) inomachtijkau su alumno(a) inomachtijkauan alumnos intajuan sus padres intoka sus nombres ipan en ipeuyankajli cimiento de la casa ipitso su puerco ipitsouan sus puercos ipoposok su pulmn iriontsin su rin
144
isiuau su esposa isiuakonetsin su beb, nia isotlajli vmito isotlasnekilistli nusea istak blanco, es blanco istatl sal intajuan sus padres itaj su padre itech junto itekiu trabajo de l itekiuan sus trabajos itelpoch su muchacho iten su labio itentson su barba, sus bigotes itepajtiloyan su consultorio iteu su piedra iteuan sus piedras itoka: intoka sus nombres itoka se llama itlaj algn, algo itlajkotian entre itlal su terreno itlaluan sus terrenos itlaluayo su vena o arteria itlan su diente itlanuan sus dientes itlapech su cama itlatlajkoxelil mitades itsakuijlou su puerta itsinteu su glteo itsintlan debajo itskuintli perro itson su pelo itsontekon su cabeza iuan con iueuentsin su esposo ixayak su cara ixiuinti tiene mareo ixkuaixinuintilistli mareo ixkuaixuinti tiene mareo ixkualolistli enfermedad del ojo ixkuatipan su frente ixpan enfrente, al frente ixpankajli frente de la casa ixtlauatl llano, valle
ixtololoj su ojo ixuintilistli mareo iyak su nariz iyelpan su pecho iyeltapach su hgado ka no kajel naranja kajkalakej viruela loca, varicela kajli: kajli casa kalpan pueblo kalti casas kaltsintli casita kuamankajli casa de palos petlakajli casa de petate piyonkajli gallinero sakakajli casa de zacate soyakajli casa de palma tabikejkajli casa de tabique tejakajli casa de teja tekajli casa de piedra tepankajli casa con paredes teposkajli casa de lmina tlakokajli enramada xankajli casa de adobe yolkakajli establo kakalotl cuervo kakchijketl huarachero kaki oye, escucha kaktli huarache kalayautli niebla kalayotl cucaracha kalchijketl constructor de casas kalixkajli sala kalpan pueblo kalpanyolki: apiyon pato cabayoj caballo chichi perro chitoj chivo ichkayolki borrego kalpanyolki animal domstico kaxtil pollo kuanaka gallina miston gato
145
pitsotl puerco poloko burro totolin guajolota uakax buey, res uexolotl guajolote kaltepajtiloyan hospital kalti casas kaltlajpixketl vigilante de la casa kaltlamachtijli escuela kaltlanamakaloyan tienda kaltsakuajli, karsejkajli crcel kaltsintli casita kaltson calzn, pantaln kalxomilin chinche kamanon, cuando kamanon? cundo? kanon? dnde? kamojtli camote kampa donde kanaj como kanauak delgado(a) (en volumen) kapotstik negro karsejtlapixketl es carcelero kas posible katka era, estaba kaxtijlan espaol kaxtil pollo kaxtojli quince das kayomej edad kech? cunto? kekexkia tiene comezn kekexkilistli comezn kemaj despus, entonces kemaj s kemichin ratn kenijki? cmo? ken tikitaya era familiar keskan? cuntas partes? keski? cuntos? ketoch pjaro carpintero kiauak patio kiaui llueve kiauis llover kichijchiua hace kichikuaya haca kichiuaj estn haciendo
kichkonetl nio kijli quelite kijlia le dice kijnekui huele kijtoskej dirn kijtoua dice kikaktia le pone los huaraches kikxitia cuece kikua lo come, lo muerde kikuetia le pone la falda kikuij ocupan kilti quelites kimaka le da kimati prueba kimatokas tocar kimatstokej lo saben kimiktia lo mata kimpaleuiya los ayuda a ellos(a) kinamaka vende kinkauiliaj ellos(as) permiten kinkua los muerde a ellos(as) kinmiktia los mata a ellos(as) kinotsa habla, visita kintlajtoltiskej les preguntamos kintlajtoltiskiaj les preguntaran kintlatoltiaj les pregunta kipajtiaya curaba kipaka lava kipaleuiya le ayuda kipixka cosecha kipiya tiene kipiyas tendr kipiyaya tena kiselia lo recibe kita ve, lo ve, mira kitas lo ver kitaya lo vea kitekitiltia usa kitemoua lo baja kitki lleva kitoka siembra kitoka sigue kitokayotlaliaj registran kitlajpaloua lo saluda kitlakentia lo viste kitlalia pone, deja
146
kitlapana raja kitlapoua lo abre kitlejkoua lo sube kitsakua lo cierra kixmati conoce kixtia saca kochi duerme kochiloyan recmara kojketspalin iguana kojti rboles kojtli rbol, lea kojtololojtli nuez silvestre kojxinketl carpintero kokolistli dolor kokonej nios(as) kokoua le duele kokoxki enfermo kokoyotl coyote kolotl alacrn komajli comal konetl: ikonetsin su beb, su nene ikoneu su nio(a), su hijo(a) ikoneuan sus nios(as), sus hijos(as) isiuakonetsin su beb isiuakoneu su hija iminkoneu hijo(a) de ellos, nio(a) de ellos kichkonetl nio kokonej nios(as) konetl nio(a), hijo(a) konetlajpixketl niera konetsintli beb, nene, niito(a) mokoneu tu hijo(a), tu nio(a), su nio(a) nemokoneu nio(a) de ustedes, hijo(a) de ustedes nokoneu mi hijo(a), mi nio(a) siuakonetl nia tekoneu hijo(a) de alguna(s) persona(s) tokoneu nuestro(a) nio(a), nuestro(a) hijo(a) koni bebe, toma kontli olla kostik amarillo kotontli cotn de manta, camisa kouatl culebra
koyotl coyote kuajki trae kuajkuajli buenos kuajkualti buenos kuajli bien, bueno, es bueno kuajli xuiyan que les vaya bien (imp. sing.) kuajuika trae kuaktli guila mexicana kualani est enojado kualkan maana kualo est enfermo kualolisti enfermedades kualos se enfermar kualouaya estaba enfermo kualtsin bonita kuamankajli casa de palos kuanaka gallina kuapankajli techo kuapitsotl jabal kuatlamaniltia le pone el sombrero kuatlaseuajlotl sombrero kuautli guila mexicana kuemantajtli enagua kuemochitl guamchil kuetlan gusano kuetli falda kuika lleva limonatl limonada ma permita, que (imp.) ma mitspaleui que te ayude ma niajtetsi ya me voy aprisa ma nipano con permiso ma niuiya con permiso ma tiajtetsikan ya nos vamos aprisa ma tiuiyan ya nos vamos majtlaktli diez majtlaktli uan ome doce majtlaktli uan se once maka xnauatikan cllense, silencio (imp. pl.) maka no (imp.) makuijli cinco makuilpoajli cien maluijli dieta
147
makuilpoajli cien mapachin mapache ms ms masanakatl carne de venado masatl venado matilisti sntomas mau tu agua mayoj tu calabaza mechkua los muerde a ustedes mechmiktia los mata a ustedes mechpaleuiya los ayuda a ustedes mekatl cuerda, reata melak sanoyej muy meskal mezcal metlatl metate metskualolistli menstruacin metsti meses metstli luna, mes michin pescado, pez michinnakatl carne de pescado mikatlatlajxistli tosferina mikatsintli difunto, cadver miki muere mikij mueren ellos(as) milpan milpa milti milpas miston gato mistonti gatos mistontsin gatito misueuej puma mitskua te muerde mitsmiktia te mata mitspaleuiya te ayuda mitsuika te lleva miyek muchas, es grande miyekpa muchas veces moboletaj acta mochan tu hogar mochanchanekauan su familia mojmostla diario mojta tu pap mokokoluan abuelos mokoneu tu hijo(a), tu nio(a), su nio(a) mokoton tu cotn molti: auakamojli guacamole
ayojmojli mole de calabaza ayojuachmojli mole verde chiluakimole mole rojo mojli sopa molti sopas pipitajmojli pipin pitsomojli guisado con carne de puerco piyonmojli pollo guisado uakaxmojli mole de res uexolomojli mole de guajolote uilomojli mole de paloma yemojli mole de frijol momasekatitlan axila monakasuan tus odos monan tu mam monemilis su vida monenepil tu lengua mostla maana motekiu tu trabajo motoka te llamas, se llama usted motlajtol su idioma moxtemi est nublado moxtli nube moyojlo tu corazn moyotl mosquito, zancudo nachkau seor (Saludo de un hombre a un hombre mayor.) nakamej carnes nakastlankajli el lado de la casa nakatl: chitonakatl carne de chivo masanakatl carne de venado michinnakatl carne de pescado nakamej carnes nakatl carne pitsonakatl carne de puerco piyonnakatl carne de pollo tochnakatl carne de conejo uakaxnakatl carne de res uexolonakatl carne de guajolote naltia se baa naltiaj se baan ellos(as) nanakatl cabeza de hongo napa cuatro veces, cuarto nauipoajli, napoajli ochenta
148
nau mi agua nauati contesta naui cuatro nauiltia juega nayoj mi calabaza ne a nechkokoua me duele nechkua me muerde nechmiktia me mata nechpaleuiya me ayuda nejnemi camina nejua yo nekutli miel nemau su agua (de ustedes) nemayoj calabaza de ustedes nemechkochteka los hago dormir nemechnekilia les desean a ustedes (algo), quiero para ustedes nemechteneuas voy a pasar lista nemeuamej ustedes nemi vive, est nemij viven ellos(as), estn nemis vivir, estar nemiya viva, estaba nemochan hogar de ustedes nemochimej todos ustedes nemokoneu nio(a) de ustedes, hijo(a) de ustedes nemoamatlamachtil sus libros nemoamatlachichiuajli sus cuadernos nemolapis lpices de ustedes nemomachtiaj estudian ustedes, leen ustedes nemomojtiaj temen ustedes nemotekiu sus tareas nemotemachtikau maestro de ustedes nenchantij viven ustedes nenemij estn ustedes nenkajsikamatij entienden ustedes nenkichiuaj hacen ustedes nenkipiyaj tienen ustedes nenmaltiaj se baan ustedes nenmikij mueren ustedes nennemij viven ustedes nentlajkuilouaj escriben ustedes nenuelij pueden ustedes
nextilij buenos das (De la una de la maana hasta las diez.) nextilij ueuej buenos das, seor (Saludo que se le da a un seor mayor se edad.) niau me voy nichanti vivo nikaki escucho, oigo nikakis escuchar, oir nikan aqu nikchiua hago nikelkaua se me olvida nikijlis dir nikiktis voy a llevar nikitas ver nikixmatis conocer nikmati s nikneki quiero niknemilia creo niknotsas hablar nikochteka lo hago dormir nikouas comprar nikpiya tengo niktekitiltis usar niktlalia pongo niktlasojkamati te lo agradezco niktlasojkamati ueyi te lo agradezco mucho nikualo estoy enfermo nikualouaya estuve enfermo nikuikas llevar niman y niman pronto nimantsin pronto, luego nimiki muero nimitskochteka te hago dormir nimitsnekilia te deseo (algo), quiero para ti nimitspajsolos molestarte ninaltia me bao ninemi vivo, estoy ninemiya estuve ninomojtia temo ninoseuis descansar nipaki estoy contento, estoy feliz nisiu cerca nisotla vomita nisotlasneki tiene nusea
149
nitlajtlatos hablar nitlajtoua hablo niueli puedo niuelis podr nochan mi hogar nochi todo nochikua se hace nochimej todos nochipa siempre nochiua son nochpoch mi hija nokaktia se ponen los huaraches nokaltsontia se pone el calzn nokaua menos nokaltsontia se pone el calzn noketsteua levanta nokoneu mi hijo(a), mi nio(a) nokuatlaseuajlotia se pone el sombrero nokuemantatlalia se pone la enagua nokuetia se pone la falda noma mi mano nomachtia: inomachtijkau su alumno(a) inomachtijkauan alumnos nemomachtiaj estudian ustedes, leen ustedes nomachtia estudia, lee nomachtiaya estudiaba, lea nomachtijkej alumnos(as) nomachtijketl alumno(a) nemotemachtikau maestro de ustedes nomachtijli clase nomojtia tiene miedo, teme nomojtiaj temen ellos(as) nomon mi yerno nomonan mi suegra nomontaj mi suegro nonamiktia celebra nonamiktiskej van a casarse nonan mi madre nonanajkojkol mi abuela nontlajtos hacer una llamada nontlajtoua hablo para all nopachiuitilo formas de despedidas noseuiya descansaba nosiuaikniu mi hermana
nosiuaixuiu mi nieta nosiuamon mi nuera nosiuau mi esposa nosiuayekpaikniu mi cuada noteixmatkau mi amigo notaj mi padre notatajkojkol mi abuelo notekitiltia se usa notelpoch mi hijo notoka me llamo notlajpalolo formas de saludar notlakaikniu mi hermano notlakayo mi cuerpo notlakentia se viste notlakaixuiu mi nieto notlakayepaikniu mi cuado notlaloua corre notlaxtlaua cuesta noueuej seor (Saludo de una mujer a un hombre mayor.) nouipiltia se pone su blusa nouisokij luchando noyoltsin mi corazoncito ojome dos en dos (inanimados) ojomemej dos en dos (animados) ojtli camino okan dos lugares okichiu hizo okinankijlij le contest okipix tuvo okipixka haba tenido okitak lo vio okitaka lo haba visto okitlajtoltij le pregunt okpa dos veces okpatipan dos veces consecutivas okse otra oksejki otras oksejpa otra vez oksekneka diferente okualok se enferm okualoka se haba enfermado ome dos omekan dos lugares omepa dos veces
150
omik muri ompa algn lugar all omepoajli, ompoajli cuarenta on la, las, el, los onemopopolojkej tienen errores onen naci, vivi, estuvo onenka haba vivido, haba estado onentlakatkej nacieron ustedes onetlakentli ropa de nio(a) onikijto lo dije onikpix tuve oniktoloj tom oniuel pude onkaj existe, hay onkatka haba, estaba onyalistli existencia onyas habr, existir ostotsin zorra gris otemok baj otemoka haba bajado otikijto lo dijiste otikijtoj lo dijimos otinen naciste otlakatka haba nacido otlakuaj comi otlakuajka haba comido ouajlakej vinieron ouatl caa de azcar ouijtikaj difcil oyaj se fue pa algn lugar all pajkajli farmacia pajtli remedio paki est contento, est feliz pakilistli gozo pampa por, porque panolti hola pantli fila papalotl mariposa patioj caro patlani vuela patlauak es ancho patstik mojado paxalouilistli viaje pelotaj pelota
petlachijketl petatero petlakajli casa de petate petlamej petates petlatl petate pijpintotik pinto pinaua est avergonzado pipij seora (Saludo a un seor mayor.) pipitajmojli pipin piten chico pitentsin es pequeo, corto (de longitud) pitsauak es angosto, delgado (cilndrico) pitsotl: ipitso su puerco ipitsouan sus puercos kuapitsotl jabal pitsomej puercos pitsomojli guisado con carne de puerco pitsonakatl carne de puerco pitsotl puerco piyonkajli gallinero piyonmojli pollo guisado piyonnakatl carne de pollo polan pltano poliui entra poloko burro posaualistli hinchazn posaui se hincha poyoj pollo sa ika nochi ltimo sakakajli casa de zacate sakatl pasto, zacate sakin despus san no ms, slo saniman temprano sanken todava sanoyej muy, mucho saualistli mal del pinto sauatl sarna sayolin mosca se uno sebra cebra sejpa una vez sekan un lugar sekui tiene fro sekuilistli fro
151
sekutli fro sempoajli veinte sentetl uno sepoualistli parlisis sesekajaka hace viento fro sesekneka diferente sesekneka tlatlamach contrastes sesentemej uno en uno (animados) sesentetl uno en uno (inanimados) sesentlamantik perodos seua fro, fresco sintli mazorca sitlalin estrella siuakonetl nia siuamej mujeres siuatepajtijketl enfermera siuatl: isiuau su esposa siuatl mujer siuatlakentli ropa de mujer siuatsintli mujercita siutli liebre soyakajli casa de palma tabikejkajli casa de tabique tablaj tabla tachkau seor (Saludo de unos hombres a un hombre mayor.) tajtli: intajuan sus padres itaj su padre mojta tu pap mokokoluan sus abuelos tajtli padre tatajti padres tasiskej vamos a llegar tatajti padres tau nuestra agua tayoj nuestra calabaza teau agua de alguna(s) persona(s) techan hogar de alguna persona techanchanejkau familia de alguna persona techkochteka nos hace dormir techkua nos muerde techmiktia nos mata techpaleuiya nos ayuda
tejakajli casa de teja tejkoskej vamos a llegar tejson chintete tejua t, usted tejuamej nosotros(as) tekajli casa de piedra tekipanoualisti: kakchijketl huarachero kalchijketl constructor de casas kaltlajpixketl vigilante de la casa kojxinketl carpintero konetlajpixketl niera petlachijketl petatero siuatepajtijketl enfermera tekipanoualisti ocupaciones tekiuajketl autoridad, presidente, comisario temachtijketl maestro tepajtijketl doctor, mdico tepanchijketl albail texinketl peluquero tiopantlajpixketl vigilante del templo tiopixkatl, tiopixki sacerdote tlajkuilojketl secretario, escribano tlakenchiketl costurero tlatsakpixketl carcelero uachoj polica, soldado yoltlapixketl pastor de animales tekitl: kitekitiltia usa tekiti trabaja tekitij trabajan tekitl trabajo itekiu trabajo de l itekiuan sus trabajos tekiuaj autoridad tekiuajkajli comisara tekiuajketl autoridad, presidente, comisario tekojli carbn tekolotl tecolote tekolti carbones tekoneu hijo(a) de alguna(s) persona(s) tekpin pulga tekua morder a alguien tekuetli falda tipica tekuikuiltik rayado
152
tekuitlanextik gris telpochtli: itelpoch su muchacho telpochtli muchacho temachtijketl maestro temachtijli leccin temachtiloyan escuela temiktia matar a alguien temos bajar temoua baja temouaj bajan temouaya bajaba tenankiliskej contestarn tenankilistli respuesta tenankilti respuesta tenojnotsalistli cortesa tenotsalistli visita tepajtijketl doctor, mdico tepaleuiya ayuda a alguien tepanchijketl albail tepankajli casa con paredes tepantli pared tepayoltik esfrico tepayoltilistli redondez tepek campo tepetl montaa tepeyolkej: akuakuatl sapo atemotl rana ayotsin tortuga kemichin ratn kojketspalin iguana kokoyotl coyote kolotl alacrn kouatl culebra kuapitsotl jabal mapachin mapache masatl venado michin pescado, pez misueuej gato monts ostotsin zorra gris siutli liebre tejson chintete tepeyolkej animales silvestres tochtli conejo tlalmiston puma
uisakotl rata yepatl zorrillo listado teposti metales tepostli: teposkajli casa de lmina tepostlauilanajli carro tepostli metal ueyitepostlauilanajli autobs tesisitlaltik salpicado tetl: iteu su piedra iteuan sus piedras tetl piedra tetlajsojtlalistli amor tetlajtoltilistli preguntas texinketl peluquero tiankiskajli mercado tias te irs tiau te vas tiaui vmonos tichanti vives, vive usted tichoka lloras tijsi muele tikajsikamati entiende tikajxitia completas tikchiua haces tikijtos lo dirs tikijtoua lo dices tikinkochteka los haces dormir a ellos(as) tikmati se siente tikmotekiutia el trabajo que tiene tikneki quieres, deseas tiknemilia piensa usted tiknotsas hablars tikpiya tienes tikseliskej recibiremos tiktolotikaj ests tomando tiktlaxtlauas pagars tikualo ests enfermo tikuas comers tikuika llevas tilajkatlakentli chaqueta, chamarra tilauak grueso(a) (en volumen) timaltia te baas timaltis te baars timiki mueres
153
timikij morimos timitsititis te ensear timomachtia estudias, lees timomojtia temes tinechititis me ensears tinechkajsikamati me entiende tinechkochteka me haces dormir tinechpatilis cambirmelo tinemi vives, est usted tinemij vivimos, estamos tiopankajli iglesia tiopantlajpixketl vigilante del templo tiopixkatl, tiopixki sacerdote tiopixkatsintli seor sacerdote tiotlak tarde tiotlakij buenas tardes (De las tres de la tarde hasta las siete.) tiotlakij topij buenas tardes, seora (Saludo que se le da a una seora mayor de edad.) titaltiaj nos baamos titekochtekaj hacemos dormir a algunos(as) titennotski eres amable titomojtiaj tememos titotaskej nos veremos titlajkuiloua escribes titlajtoua hablas tiuajlas vendrs tiueli puedes tiuelij podemos tochan nuestro(a) hogar tochnakatl carne de conejo tochtli conejo tokatl araa tokoneu nuestro(a) nio(a), nuestro(a) hijo(a) tomauak grueso(a) gordo, es gordo tona calor, hace calor tonajli da, sol tonalko tiempo de sequa tonauistli paludismo tontia asoleado topij seora (Saludo a una seora mayor.) toTajtsin nuestro Padre totolin guajolota totoltetl huevo totomej:
kakalotl cuervo ketoch pjaro carpintero kuautli guila mexicana tekolotl tecolote totomej pjaros tsinakan murcilago tsojmaueuentsin zopilote uilotl paloma totonalistli fiebre totonia tiene fiebre tototl pjaro toueuej seor (Saludo de unas mujeres a un hombre mayor.) tla si tlacha despierta tlachijchikej fabricantes tlachpana barre tlachpanuastli escoba tlaixpan altar tlaixtechikoni escobetilla tlajchinoltsin viruela tlajkoiuan medianoche tlajkokualkan media maana tlajkotiotlak media tarde tlajkotlakualispan medioda tlajkoyeuajli medianoche tlajkuilojketl secretario, escribano tlajkuilouaya escriba tlajlo sucio tlajotlayoua medianoche tlajtojli palabra tlajtolti palabras tlajtlamach cosas tlajtlatoua pltica tlakamej hombres, personas tlakamatilistli obediencia tlakatl hombre, persona, chofer tlakatlakentli ropa de hombre tlakenchiketl costurero tlakentli: chotojmitlakentli chambrita, playera kaktli huarache kaltson calzn, pantaln kotontli cotn de manta, camisa kuatlaseuajlotl sombrero
154
kuemantajtli enagua kuetli falda tekuetli falda tpica tilajkatlakentli chaqueta, chamarra tlakentli ropa tsintotontli paal, taparrabo uipijli blusa tlakiskatlaj otoo tlakojketl comprador tlakokajli enramada tlakomoni hay truenos tlakoualistli compra tlakpak alto, arriba tlakpakopa norte tlakxitiloyan cocina tlakuaj come, comen algo tlakuajli comida tlakualispan medioda tlakualtlapechtli mesa de comedor tlakualoyan comedor tlakualti alimentos tlakualtlapechtli mesa de comedor tlakuas comer tlakuaya coma tlakuikuitsiu hay relmpagos tlakuiloua escribe tlalchikijite olla para colar tlalkakauatl cacahuate tlalmiston gato monts tlalokuilin lombriz de tierra tlaltekomatl cazuela tlaltikpaktli mundo, tierra (topografa) tlaltipan piso tlamachilistli: kaki oye, escucha kijnekui huele kimati prueba kimatokas tocar kita ve, lo ve, mira tlamachilistli sentidos tlamantli forma tlamiktia mata algo tlamimijli loma tlanamakaketl vendedor tlanamakalistli venta tlanamaketl vendedor
tlanankiliskej contestarn tlanauatilti ordenamientos tlanokia tiene diarrea tlanokilistli diarrea tlaonijli bebida tlaonilti bebidas tlaonkaj est algo tlapajlomej: chichiltik rojo, es rojo chilejki anaranjado istak blanco, es blanco kostik amarillo pijpintotik pinto tekuikuiltik rayado tekuitlanextik gris tesisitlaltik salpicado tlapajlomej colores tlilijki, kapotstik negro xojpaltik azul, es azul xoxojki verde tlapaleuiya ayuda en algo tlapalmej colores tlapanalistli cambio tlapechtlajkuilolouani escritorio tlapechtli cama tlapiasoualoyan bao tlapijpiluastli gancho para colgar cosas tlapipitsaloni abanico tlapoaloni: chiknaui nueve chikome siete chikuasen seis chikueyi ocho majtlaktli diez makuijli cinco makuilpoajli cien naui cuatro nauipoajli, napoajli ochenta ome dos omepoajli, ompoajli cuarenta sempoajli veinte sentetl, se uno tlapoaloni nmeros yeyi tres yeyipoajli, yepoajli sesenta tlapoyajkan recin anochece
155
tlaseuayok sombra tlati buenos das / buenas tardes (De las diez hasta las tres de la tarde.) tlatlajsi tos tlatlajxistli tos tlatoktlakuajli: ayojtli calabaza chijli chile kamojtli camote nanakatl cabeza de hongo tlalkakauatl cacahuate tlatoktlakuajli legumbres xitomatl jitomate xonakatl cebolla yelotl elote yetl frijol tlatonaluajuaktok tiempo de sequa tlatsakpixketl carcelero tlatsilinajli campana tlatsintlan: momasekatitlan abajo de tu brazo tlatsintlan abajo, bajo tlatsintlankopa sur tlaueltik es enojn tlaueluitilistli rabia tlauijli lmpara, luz tlaxelojli divisiones tlaxkajli tortilla tlaxkalchikijtli chiquihuite hecho de carrizo, la tortillera tlaxkaloua hace tortillas tlaxkalti tortillas tlaxtlaui gracias tlayejyeualoni estantero tlayojli maz tlayoua noche tlekojli escalera tliko fogn tlilijki negro tlilti negros tlin que tline? por qu? tlinon? qu? tlitl fuego tsajtsi grita
tsakuijlotl puerta tsikatl hormiga tsikuini brinca, salta tsinakan murcilago tsintotontli paal, taparrabo tsojmaueuentsin zopilote tsokouastli piojero tsompiliulistli gripa, gripe tsonpijli gripa, gripe tsopelilistli dulzura tsotsotl grano uachoj polica, soldado uajlas vendr uajlau viene uajlauij prximos uajnesi sale uakax buey, res uakaxmojli mole de res uakaxnakatl carne de res uakaxti bueyes uaki seca, est seca uan con uaxin guaje uejka lejos uejkapan bajo, chaparro, alto, corto (de altura) uejueyi grandes uejueyi kalti: kaltepajtiloyan hospital kaltlamachtijli escuela kaltlanamakaloyan tienda kaltsakuajli, karsejkajli crcel pajkajli farmacia tekiuajkajli comisara tiankiskajli mercado tiopankajli iglesia ueli puede uelij pueden (ellos) uelikkej: auakatl aguacate auaxokotl cereza silvestre chayojtli chayote chinajxokotl toronja kajel naranja kojtololojtli nuez silvestre
156
kuemochitl guamchil polan pltano uaxin guaje uelik fruta uelikkej frutas xajxokotl guayaba xokotl ciruela uelipan temprano uelis podr ueliya poda uexolomojli mole de guajolote uexolonakatl carne de guajolote uexolotl guajolote ueyak larga uejueyi tekiuakej autoridades uejueyi tekipanojkej profesionales ueyi es grande, muchas ueyitepostlauilanajli autobs uilomojli mole de paloma uilotl paloma uipijli blusa uiptla pasado maana uisakotl rata xajxokotl guayaba xak no est, ausente xakaj nadie xalmoyotl zancudo xankajli casa de adobe xantli adobe xapoj jabn xayakaposaualistli paperas xchiua haz (imp.sing.) xe todava no xeliui entre xexelijtikaj divisiones xijsiui aprate (imp. sing.) xiki contrario xipan ao xisikatlajtlajto hable rpido (imp. sing.) xitomatl jitomate xitlaj nada xiutli ao xkaki escchalo, oye (imp. sing.) xkakikan atencin (imp. pl.) xkalaki pase usted (imp. sing.)
xkalakikan entren, pasen ustedes (imp. pl.) xkijijtokan sesentetl on letras deletreen xkijto di (imp. sing.) xkijtokan dganlo, repitan (imp. pl.) xkikti llvate (imp. sing.) xkinmaka dselo (imp. sing.) xkisakan salgan (imp. pl.) xkita ve (imp. sing.) xkixmati presntate, (imp. sing.) xkixti saque (imp. sing.) xkochi durmete (imp. sing.) xkoni toma (imp. sing.) xkuajki trelo (imp. sing.) xkuajkikan traigan (imp. pl.) xkuajli mal, malo xkualtsin feo xmijyoti respire (imp. sing.) xmokajkaua detente, clmate (imp. sing.) xmoketsteua levntate (imp. sing.) xmomachtikan estudien, lean (imp. pl.) xmoseui sintese usted, sintate (imp. sing.) xmoteka acustate (imp. sing.) xmoteketsa prate (imp. sing.) xmotekpanakan frmense (imp. pl.) xmotenmati ten cuidado (imp. sing.) xmotlali sintate (imp. sing.) xmotlalo corre (imp. sing.) xmotlalokan corran, (imp. pl.) xmoxtemi no est nublado (neg.) xnauatikan cllense, silencio (imp. pl.) xnechcha espera / espere, esprame (imp. sing.) xnechijli dime (imp. sing.) xnechititi ensame (imp. sing.) xnechmaka dame (imp. sing.) xnechnotsa avsame (imp. sing.) xnechpaleui aydame (imp. ing.) xnechtlapojpoluil perdname (imp. sing.) xnejnemi camina (imp. sing.) xnejnemikan caminen (imp. pl.) xnemikan vivan (imp. pl.) xnikan no est, ausente xnikan nemi ausente xnikelnamiki no recuerdo (neg.) xnikmati no s, quin sabe (neg.) xnikneki no deseo, no quiero (neg.)
157
xnikpiya no tengo (neg.) xniueli no puedo (neg.) xochitl flor xochiyojkuetli falda tpica xojpaltik azul, es azul xok ya no xokotl ciruela xokuijtikaj fcil xompatik es grosero xonakatl cebolla xonikak no escuch, no o (neg.) xotitopopolojkej no tenemos errores (neg.) xoxojki verde xoxojkilistli verdura xpaki no est feliz, est triste (neg.) xpano es propio, como no (imp. sing.) xpatioj barato xsijkan tarde (imp. pl.) xtemo bjate (imp. sing.) xtikpiya no tienes (neg.) xtinemiya no estabas (neg.) xtipajti no se alivia (neg.) xtolo tmate (imp. sing.) xtlacha despierta (imp. sing.) xtlajkuilokan escriban (imp. pl.) xtlajlo limpio xtlajtlinon de nada xtlakamatikan obedezcan (imp. pl.) xtlakua come (imp. sing.) xtlapo: xtlapo abre xtlapokan abran (imp. pl.) kitlapoua lo abre xtlatsakuakan cierren (imp. pl.) xtlejko sbete (imp. sing.) xtsakua cierra (imp. sing.) xtsakuakan cierren (imp. pl.) xuajla ven (imp. sing.) xuajlakan lleguen (imp. pl.) xuamokuepati regresa (imp. sing.) xuiya vete (imp. sing.) yakaj algn yaloua ayer yas se ir yau ida, se va
yauilij buenas noches (De las siete hasta las doce de la noche.) ye ya ye niau ya me voy yejua l, ella yejuamej ellos(as) yejuan que yejyeyi tres en tres (inanimados) yejyeyimej tres en tres (animados) yelotl elote yemankatotonki tibia yemanki blando yemej frijoles yemojli mole de frijol yepatl zorrillo listado yeyipoajli, yepoajli sesenta yes ser, estar yestlalia tiene disentera yestlalijli disentera yestli sangre yetik es pesado yetl frijol yeuajli noche yeualtik circular yeuiptla anteayer yexkan tres lugares yexpa tres veces yeyi tres yeyika primera vez yeyikan tres lugares yeyipa tres veces yeyipoajli, yepoajli sesenta yojlotl corazn yolik despacio, lento yolkakajli casa para animales yolkamej animales yolkatl animal yolkatsitsimej: atintli piojo chapolin chapuln chilpan avispa kalayotl cucaracha kuetlan gusano moyotl mosquito, zancudo papalotl mariposa sayolin mosca
158
tekpin pulga tokatl araa tlalokuilin lombriz de tierra tsikatl hormiga yolkatsin animalito e insecto yolkatsitsimej animalitos e insectos yolkatsitsimej animalitos e insectos yolkej animales yolmachilisti: kualani est enojado
nomojtia tiene miedo, teme paki est contento, est feliz pinaua est avergonzado xpaki no est feliz, est triste (neg.) yolmachilisti emociones yoltlapixketl pastor de animales yoniuel aprend yotejkokej ya llegamos yotimonamiktij ya te casaste yoyoltik es gelatinoso
159
Vocabulario espaol-nhuatl
a ne abajo tlatsintlan abanico tlapipitsaloni abrir: abran xtlapokan (imp. pl.) abre xtlapo lo abre kitlapoua abuelos: mi abuela nonanajkojkol mi abuelo notatajkojkol tus abuelos mokojkoluan acta mobolataj acustate xmoteka (imp. sing.) adentro ijtik adobe xantli agradecer: te lo agradezco niktlasojkamate te lo agradezco mucho niktlasojkamate ueyi agua: agua atl agua de alguna(s) persona(s) teau agua de ellos(as) inau, iminau agua de ustedes nemau mi agua nau nuestra agua tau su agua iau sus aguas iauan tu agua mau aguacate auakatl guila mexicana kuautli ahora: ahora aman ahorita amantsin alacrn kolotl albail tepanchijketl algo itlaj algn itlaj, yakaj algn lugar all ompa, pa alimentos tlakualti almud: el almud, chiquihuite chikijtli alumno: alumno nomachtijketl alumnos nomachtijkej su alumno inomachtijkau sus alumnos inomachtijkauan altar tlaixpan alto tlakpak, uejkapan amable: eres amable titennotski amarillo kostik amigo: mi amigo noteixmatkau amor tetlajsojtlalistli anaranjado chilejki ancho: es ancho patlauak angosto: es angosto pitsauak animal: animal yolkatl animal domstico kalpanyolki animales yolkej, yolkamej animales silvestres tepeyolkej animalito e insecto yolkatsin animalitos e insectos yolkatsitsimej anteayer yeuiptla ao xipan, xiutli aprend yoniuel aprate xijsiui (imp. sing.) aqu: aqu nikan no est xnikan, xak no ests xtak araa tokatl rbol: rbol kojtli rboles kojti arriba tlakpak as: as ijki as est ijkin onkaj asoleado tontia
161
atencin xkakikan (imp. pl.) atole atojli atrs: atrs ikuitlapan atrs de la casa ikuitlapankajli ausente xak, xnikan, xnikan nemi autobs ueyipostlauilanajli autoridad tekiuaj, tekiuajketl avergonzar: est avergonzado pinaua avsame xnechnotsa (imp. sing.) avispa chilpan axila momaseka titlan ayer yaloua ayudar: ayuda a alguien tepaleuiya ayuda en algo tlapaleuiya aydame xnechpaleui (imp. sing.) le ayuda kipaleuiya los ayuda a ellos kinpaleuiya los ayuda a ustedes mechpaleuiya me ayuda nechpaleuiya nos ayuda techpaleuiya que te ayude ma mitspaleui te ayuda mitspaleuiya azul: azul xojpaltik es azul xojpaltik bajar: baja temoua bajaba temouaya bajan temouaj bajar temos bjate xtemo (imp. sing.) baj otemok haba bajado otemoka lo baja kitemoua bajareque chinantli bajo: bajo tlatsintlan bajo, chaparro uejkapan baar: me bao ninaltia nos baamos titaltiaj se baa naltia
se baan ellos(as) naltiaj se baan ustedes nenmaltiaj te baars timaltis te baas timaltia bao tlapiasoualoyan barato xpatioj barba: su barba, sus bigotes itentson barranca atlajko barre tlachpana beb: beb konetsintli su beb ikonetsin, isiuakonetsin su beb nia isiuakonetisn beber: bebe koni bebida tlaonijli bebidas tlaonilti bien kuajli billete amatomin blanco: es blanco istak blando yemanki blusa uipijli boca: su boca ikamak bonita kualtsin borrego ichkayolki brazo: su brazo con su mano ima brinca tsikuini bueno: es bueno kuajli buenos kuajkuajli, kuajkualti buenos das: buenos das nextilij (De la una de la maana hasta las diez.) buenos dias / buenas tardes tlati (De las diez hasta las tres de la tarde.) buenas tardes tlati, tiotlakij (De las tres de las tarde hasta las siete.) buenas noches yauilij (De las siete hasta las doce de la noche.) buenos das, seor nextilij ueuej (Saludo que se le da a un seor mayor de edad.)
162
buenas tardes, seora tiotlakij topij (Saludo que se le da a una seora mayor de edad.) buey: buey uakax bueyes uakaxti burro poloko caballo cabayoj cabeza: cabeza de hongo nanakatl su cabeza itsontekon cacahuate tlalkakauatl cadver mikatsintli calabaza: calabaza ayojtli calabaza de ellos(as) inayoj, iminayoj calabaza de ustedes nemayoj mi calabaza nayoj nuestra calabaza tayoj su calabaza iayoj tu calabaza mayoj clmate xmokajkaua calor: calor tona hace calor tona calzn kaltson callar: cllate xmokajkaua (imp. sing.) cllense maka xnauatikan, xnauatikan (imp. pl.) cama: cama tlapechtli su cama itlapech cambiar: cambirmelo tinechpatilis cambio tlapanalistli caminar: camina nejnemi camina xnejnemi (imp. sing.) caminen xnejnemikan (imp. pl.) camino ojtli camote kamojtli campana tlatsilinajli campo tepek caa de azcar ouatl
cara: su cara ixayak carbn: carbn tekojli carbones tekolti crcel kaltsakuajli, karsejkajli carcelero tlatsakpixketl carne: carne nakatl carne de chivo chitonakatl carne de conejo tochnakatl carne de guajolote uexolonakatl carne de pescado michnakatl, michinnakatl carne de pollo piyonnakatl carne de puerco pitsonakatl carne de res uakaxnakatl carne de venado masanakatl carnes nakamej caro patioj carpintero kojxinketl carro tepostlauilanajli casa: casa kajli casas kalti casita kaltsintli casa con paredes tepankajli casa de adobe xankajli casa de cauelas chinankajli casa de lmina teposkajli casa de palma soyakajli casa de palos kuamankajli casa de petate petlakajli casa de piedra tekajli casa de tabique tabikejkajli casa de teja tejakajli casa de zacate sakakajli casas de l ikaluan casar: casarse nonamiktia van a casarse nonamiktiskej ya te casaste yotimonamiktij cazuela tlaltekomatl cebolla xonakatl cebra sebra celebra nonamiktia
163
cerca nisiu cereza silvestre auaxokotl cerrar: cierra xtsakua (imp. sing.) cierren xtsakuakan, xtlatsakuakan (imp. pl.) lo cierra kitsakua cielo iluikak cima ikuapan cimiento de la casa ipeuyankajli cinco makuijli circular yeualtik ciruela xokotl clase nomachtijli cocina tlakxitiloyan codo: su codo imatetepon colores tlapajlomej comal komajli comedor tlakualoyan comer: come tlakua come xtlakua (imp. sing.) comen algo tlakuaj comer tlakuas comers tikuas coma tlakuaya comi otlakuaj haba comido otlakuajka lo come kikua comezn: comezn kekexkilistli tiene comezn kekexkia comida: comida tlakuajli comidas tlakualti comisara tekiuajkajli comisario tekiuajketl como: como kanaj cmo? kenijki? como no xpano (imp. sing.) completas tikajxitia compra tlakoualistli comprador tlakojketl comprar: comprar nikouas 164
con permiso ma niuiya, ma nipano con ika, ikan, iuan, uan conejo tochtli conocer: conoce kixmati conocer nikixmatis presentarte xkixmati (imp. sing.) constructor de casas kalchijketl consultorio: su consultorio itepajtiloyan contentar: est contento paki est descontento xpaki (neg.) estoy contento nipaki contestar: contesta nauati contestarn tlanankiliskej, tenankiliskej le contest okinankijlij contrario xiki contrastes sesekneka tlatlamach corazn: corazn yojlotl mi corazoncito yojlotl, noyoltsin su corazn ijyojlo tu corazn moyojlo correr: corran xmotlalokan (imp. pl.) corre notlaloua corre xmotlalo (imp. sing.) corto (de altura) uejkapan corto (de longitud) pitentsin cortar: lo corta kiteki cortesa tenojnotsalistli cosas tlajtlamach cosechar: cosecha kipixka costurero tlakenchiketl cotn: cotn de manta, camisa kotontli tu cotn mokoton coyote kokoyotl, koyotl creo niknemilia cuaderno: sus cuadernos nemoamatlamachichiuajli
cuando ijkuak, kamanon cuntas partes? keskan? cunto? kech? cuntos? keski? cuarenta omepoajli, ompoajli cuatro naui, napa cuatro veces napa cucaracha kalayotl cuece kikxitia cuerda mekatl cuerpo: mi cuerpo notlakayo cuervo kakalotl cuesta notlaxtlaua cuidado: ten cuidado xmotenmati culebra kouatl cuados: mi cuado notlakayekpaikniu mi cuada nosiuayekpaikniu curar: curaba kipajtiaya me curars tinechpatilis no se alivia xtipajti (neg.) chambrita chotojmitlakentli chapuln chapolin chaqueta, chamarra tilajkatlakentli chayote chayojtli chico piten chile chijli chinche kalxomilin chintete tejson chiquihuite hecho de carrizo tlaxkalchijkijtli, akachikijtli chivo chitoj chocolate chikolatl chofer carrojnejnemitijketl dar: dame xnechmaka (imp. sing.) dselo xkinmaka (imp. sing.) le da kimaka de nada xtlajtlinon
debajo itsintlan decir: di xkijto (imp. sing.) dice kijtoua dganlo xkijtokan (imp. pl.) dime xnechijli (imp. sing.) dir nikijlis dirn kijtoskej dirs tikijtos le dice kijlia lo dices tikijtoua lo dije onikijto lo dijimos otikijtoj lo dijiste otikijto lo dirs tikijtos dedo: sus dedos de la mano imajpiluan sus dedos del pie ikxipiluan deja kitlalia deletreen xkijijtokan sesentetl on letras delgado: es delgado(a) (en cilndrico) pitsauak es delgado(a) (en volumen) kanauak dentro ijtik descansar: descansaba noseuiya descansar ninoseuis desear: deseas tikneki los desean a ustedes (algo) nemechnekilia no deseo xnikneki (neg.) te deseo (algo) nimitsnekilia despacio yolik despertar: despierta tlacha despierta xtlacha (imp. sing.) despus kemaj, sakin detente xmokajkaua da: da tonajli diario mojmostla quince das kaxtojli diarrea: diarrea tlanokilistli tiene diarrea tlanokia
165
diente: su diente itlan sus dientes itlanuan dieta maluijli diez majtlaktli diferente sesekneka, oksekneka difcil ouijtikaj difunto mikatsintli disentera: disentera yestlalijli tiene disentera yestlalia divisiones xexelijtikaj, tlaxelojli doce majtlaktli uan ome doctor tepajtijketl doler: le duele kokoua me duele nechkokoua dolor kokolistli donde kampa dnde? kanon? dormir: duerme kochi durmete xkochi, (imp. sing.) hacemos dormir a algunos(as) titekochtekaj lo hago dormir nikochteka los haces dormir a ellos(as) tikinkochteka los hago dormir nemechkochteka me haces dormir tinechkochteka nos hace dormir techkochteka te hago dormir nimitskochteka dos: dos ome dos en dos ojome (inanimados); ojomemej (animados) dos lugares okan dulzura tsopelilistli duro chikauak edad kayomej el, los on l yejua ella yejua ellos(as) yejuamej elote yelotl
emociones yolmachilistli en ikan, ipan, ika enagua kuemanlajtli enfermedad: enfermedad del ojo ixkualolistli enfermedades kualolisti enfermera siuatepajtijketl enfermo: enfermo kokoxki est enfermo kualo estaba enfermo kualouaya ests enfermo tikualo estoy enfermo nikualo estuve enfermo nikualouaya se enfermar kualos se enferm okualok se haba enfermado okualoka en frente ixpan enojn: es enojn tlaueltik enojarse: est enojado kualani enramada tlakokajli ensear: ensame xnechititi (imp. sing.) me ensears tinechititis te ensear timitsititis entender: entiende tikajsikamati entienden ustedes nenkajsikamatij me entiende tinechkajsikamati entonces kemaj entrar: entra poliui entre itlajkotian, xeliui entren xkalakikan (imp. pl.) epilepsia ajakayoualistli erguirse: est erguido ijkak escalera tlekojli escoba tlachpanuastli escobetilla tlaixtechikoni escribano tlajkuilojketl escribir: escriban xtlajkuilokan (imp. pl.) escribe tlakuiloua
166
escriben ustedes nentlajkuilouaj escribes titlajkuiloua escriba tlajkuilouaya escritorio tlapechtlajkuilolouani escuchar: escucha kaki escchalo xkaki (imp. sing.) escuchar nikakis escucho nikaki no escuch xonikak (neg.) escuela nomachtijkakajli, temachtiloyan, nomachtiloyan esfrico tepayoltik espaol kaxtijlan espera, espere, esprame xnechcha (imp. sing.) esposa: mi esposa nosiuau su esposa isiuau esposo: su esposo iueuentsin establo yolkakajli estantero: estantero tlayejyeualoni estantero alto ajkotlapechtli estantero colgante ajkotlapechtli, chitajtli estar: est nemi est usted tinemi estaba nemiya estamos tinemij estn nemij estn haciendo kichiuaj estn ustedes nenemij estar nemis estoy ninemi estuve ninemiya estuvo onen haba estado onenka no est xak no estabas xtinemiya (neg.) estar: est algo tlaonkaj estaba onkatka, katka estar yes
estar feliz: est feliz paki estoy feliz nipaki no est feliz xpaki este ikisayan tonajli esto in estmago: su estmago ijti estrecho pitsauak estrella sitlalin estudiar: estudia nomachtia estudiaba nomachtiaya estudien xmomachtikan (imp. pl.) estudian ustedes nemomachtiaj estudias timomachtia existir: existe onkaj existir onyas existencia onyalistli fabricantes tlachijchikej fcil xokuijtikaj falda: falda kuetli falda tpica tekuetli familia: era familiar ken tikitaya familia chanchanejkej familia de alguna persona techanchanejkau su familia mochanekauan farmacia pajkajli feo xkualtsin fiebre: fiebre totonalistli tiene fiebre totonia fila pantli flor xochitl fogn tliko forma: forma tlamantli formas de despedidas nopachiuitilo formas de saludar notlajpalolo frmense xmotekpanakan (imp. pl.) frente:
167
al frente ixpan enfrente ixpan frente de la casa ixpankajli su frente ixkuatipan frijol: frijol yetl frijoles yemej fro: fro sekutli sekuilistli fro, fresco seua tiene fro sekui fruta uelik fuego tlitl fuerte chikauak gallinero piyonkajli gancho (para colgar cosas) tlapijpiluastli gato: gatito mistontsin gato miston gato monts tlalmiston gatos mistonti gelatinoso: es gelatinoso yoyoltik glteo: su glteo itsinteu gordo: es gordo tomauak gordo tomauak gozo pakilistli gracias tlaxtlaui, tlasojkamati grande: es grande ueyi, miyek grandes uejueyi grano tsotsotl grasa chauak gripa, gripe tsompiliulistli, tsonpijli gris tekuitlanextik grita tsajtsi grosero: es grosero xompatik grueso(a) (en cilndrico) tomauak grueso(a) (en volumen) tilauak guacamole auakamojli guaje uaxin guajolota totolin
guajolote uexolotl guamchil kuemochitl guayaba xajxokotl guisado con carne de puerco pitsomojli gusano kuetlan hablar: habla kinotsa hablars tiknotsas hablar niknotsas, nitlajtlatos hablas titlajtoua hable rpido xisikatlajtlajto (imp. sing.) hablo nitlajtoua hablo para all nontlajtoua hacer: hace kichiua kichijchiua hace viento ajaka hace viento fro sesekajaka hacen ustedes nenkichiuaj haces tikchiua haca kichikuaya hago nikchikua haz xchiua (imp. sing.) hizo okichiu se hace nochikua hasta maana asta mostla hay: haba onkatka habr onyas hay onkaj hay relmpagos tlakuikuitsiu hay tempestad ajakakiaui hay trueno tlakomoni hgado: su hgado iyeltapach hermanos: mi hermana nosiuaikniu mi hermano notlakaikuiu hijos: hijo(a) konetl hijo(a) de alguna(s) persona(s) tekoneu hijo(a) de ellos(as) inkoneu, iminkoneu hijo(a) de ustedes nemokoneu mi hija nochpoch mi hijo(a) nokoneu
168
mi hijo notelpoch nuestro(a) hijo(a) tokoneu su hijo(a) ikoneu sus hijos(as) ikoneuan tu hijo(a) mokoneu hincharse: se hincha posaui hinchazn posaualistli hogar: hogar de alguna persona techan hogar de l ichan hogar de ellos(as) inchan, iminchan hogar de ustedes nemochan hogares de l ichanuan hogares de ellos(as) inchanuan, iminchanuan mi hogar nochan nuestro(a) hogar tochan tu hogar mochan hola panolti hombre: hombre tlakatl hombres tlakamej hormiga tsikatl hospital tepajtiloyan huarache kaktli huarachero kakchijketl huele kijnekui huevo totoltetl idioma: su idioma motlajtol iglesia tiopankajli iguana kojketspalin inscripcin ijkuilouilistli intestino: su intestino grueso ikuetlaxkol tomauak su intestino delgado ikuetlaxkol pitsauak ir: me voy niau se fue oyaj se ir yas se va, ida yau te irs tias
te vas tiau vmonos tiaui vete xuiya (imp. sing.) ya me voy ma niajtetsi, ye niau ya nos vamos ma tiajtetsikan, ma tiuiyan jabal de collar kuapitsotl jabn xapoj jitomate xitomatl juego nauiltia juguete ajauijli junto itech la, las on labio: su labio iten lado: al lado inakastlan el lado de la casa nakastlankajli lago o laguna atempan, atenko lmpara tlauijli lpiz: lpices de ustedes nemolapis larga ueyak lava kipaka leccin temachtijli leche chichiualatl lechuza tekolotl leer: lean xmomachtikan (imp. pl.) lee nomachtia leen ustedes nemomachtiaj lees timomachtia lea nomachtiaya legumbres tlatoktlakuajli lejos uejka lengua: tu lengua monenepil lento yolik lea kojtli levanta noketsteua levantar: levantarse noteketsa levntate xmoketsleua (imp.sing.) libro:
169
libro amatlamachtijli sus libros nemoamatlamachtil liebre siutli limonada limonatl limpieza chipaualistli limpio: es limpio chipauak limpio chipauak, xtlajlo loma tlamimijli lombriz de tierra tlalokuilin luchando nouisokij luego nimantsin lugar: dos lugares omekan, okan tres lugares yeyikan, yexkan un lugar sekan luna metstli luz tlauijli llamar: hacer una llamada nontlajtos me llamo notoka se llama itoka se llama usted motoka te llamas motoka llano ixtlauatl llegar: lleguen xuajlakan (imp. pl.) vamos a llegar tasiskej tejkoskej ya llegamos yotejkokej llevar: lleva kuika kitki llevar nikuikas llevas tikuika llvate xkikti (imp. sing.) te lleva mitsuika voy a llevar nikiktis llorar: llora choka lloras tichoka llover: llover kiauis llueve kiaui machete: su machete imachetej
madre: mi madre nonan su madre inan tu mam monan maestro: maestro temachtijketl maestro de ustedes nemotemachtikau maz tlayojli mal, malo xkuajli mal del pinto saualistli mamar chichi mano: mi mano noma su mano ima sus manos imauan su palma de la mano imakpal maana kualkan maana mostla mapache mapachin mareo: mareo ixkuaixinuintilistli, ixuintilistli tiene mareo ixkuaixuinti, ixiuinti mariposa papalotl ms ms matar: lo mata kimiktia los mata a ellos(as) kinmiktia los mata a ustedes mechmiktia mata algo tlamiktia matar a alguien temiktia me mata nechmiktia nos mata techmiktia te mata mitsmiktia mazorca sintli media maana tlajkokualkan medianoche tlajkoyeuajli, tlajkoiuan, tlajotlayoua media tarde tlajkotiotlak mdico tepajtijketl medioda tlajkotlakualispan, tlakualispan menos menos menstruacin metskualolistli mercado tiankiskajli mes: mes metstli meses metsti
170
mesa: mesa de comedor tlakualtlapechtli metal: metal tepostli metales teposti metate: metate metlatl su metate imetl mezcal meskal miedo: tiene miedo nomojtia miel nekutli mientras chika milpa: milpa milpan milpas milti mirar: mira kita mitades itlatlajkoxelil mojado patstik mole: guacamole auakamojli mole de calabaza ayojmojli mole de frijol yemojli mole de guajolote uexolomojli mole de paloma uilomojli mole de res uakaxmojli mole verde ayojuachmojli mole rojo chiluakimole pipin pipitajmojli molestarte nimitspajsolos momento: un momento achitsin montaa tepetl morder: los muerde a ellos(as) kinkua los muerde a ustedes mechkua me muerde nechkua morder a alguien tekua nos muerde techkua te muerde mitskua morir: morimos timikij muere miki mueren ellos mikij mueren ustedes nenmikij
mueres timiki muero nimiki muri omik mosca sayolin mosquito, zancudo moyotl muchacho(a): muchacha ichpochtli muchacho telpochtli su muchacha ichpoch su muchacho itelpoch muchas miyek mucho sanoyej muele tijsi mujer: mujer siuatl mujercita siuatsintli mujeres siuamej mundo tlaltikpaktli murcilago tsinakan muy sanoyej, melak nacer: haba nacido otlakatka nacieron ustedes onentlakatkej naci onen naciste otinen nada xitlaj nadie xakaj naranja kajel nariz: su nariz iyak nusea: nusea isotlasnekilistli tiene nusea nisotlasneki negro: negro tlijli, tlilijki, kapostik negros tlilti nene konetsintli niebla kalayautli nietos: mi nieta nosiuaixuiu mi nieto notlakaixuiu niera konetlajpixketl nio(a): mi nio(a) nokoneu nia siuakonetl
171
niito(a) konetsintli nio kichkonetl nio(a) konetl nio(a) de alguna(s) persona(s) tekoneu nio(a) de ellos inkoneu, iminkoneu nio(a) de ustedes nemokoneu nios(as) kokonej nuestro(a) nio(a) tokoneu su nio(a) de l(ella) ikoneu su nio(a) de usted mokoneu sus nios(as) de ellos(as) ikoneuan tu nio(a) mokoneu no: no amo, ka no maka (imp.) no ms, slo san noche tlayoua, yeuajli nombrar: sus nombres intoka norte tlakpakopa nosotros(as) tejuamej nube: nube moxtli est nublado moxtemi no est nublado xmoxtemi (neg.) nuera: mi nuera nosiuamon nueve chiknaui nuez silvestre kojtololojtli nmeros tlapoaloni obedezcan xtlakamatikan (imp. pl.) obediencia tlakamatilistli ocupaciones tekipanoualisti ocupan kikuij ochenta nauipoajli, napoajli ocho chikueyi oeste ikalakiyan tonajli odo: tus odos monakasuan or: no o xonikak (neg.) oigo nikaki oir nikakis oye kaki
oye xkaki (imp. sing.) ojo: su ojo ixtololoj olla: olla para colar tlalchikijtli olla kontli olvidarse: se me olvida nikelkaua once majtlaktli uan se ordenamientos tlanauatilti oreja: su oreja inakas oriente ikisayan tonajli orilla de un ro atempan, atenko otoo tlakiskatlaj otra: otra okse otra vez oksejpa otras oksejki padre: mi padre notaj nuestro Padre toTajtsin padre tajtli padres tatajti su padre itaj sus padres intajuan tu pap mojta pagars tiktlaxtlauas pjaro: pjaro tototl pjaro carpintero ketoch pjaros totomej palabra: palabra tlajtojli palabras tlajtolti paloma uilotl paludismo tonauistli pantaln kaltson paal tsintotontli papel: papel amatl su papel iamau sus papeles iamauan paperas xayakaposaualistli parlisis sepoualistli
172
prate xmoteketsa pared tepantli pasado maana uiptla pasar: pase usted xkalaki (imp. sing.) pasen ustedes xkalakikan (imp. pl.) pasto sakatl pastor (de animales) yoltlapixketl patio kiauak pato apiyon pecho: su pecho iyelpan pelo itson pelota de futbol ikxiauiltepayojli peluquero texinketl pequeo: es pequeo pitentsin perdonar: perdname, perdneme xnechtlapojpoluil, (imp. sing.) perodos sesentlamantik permitir: ellos(a) permiten kinkauiliaj permita ma perro itskuintli, chichi persona: persona tlakatl personas tlakamej pescado michin pesado: es pesado yetik petate: petate petlatl petatero petlachijketl petates petlamej pez michin pie: su pie ikxi piedra: piedra tetl su piedra iteu sus piedras iteuan piensa usted tiknemilia pierna: su pierna con su pie ikxi pinto pijpintotik
piojo: piojero tsokouastli piojo atintli piso tlaltipan pltano polan pltica tlajtlatoua playera chatajmitlakentli poco achi poder: no puedo xniueli (neg.) podemos tiuelij poda ueliya podr uelis podr niuelis pude oniuel puede ueli pueden ellos(as) uelij pueden ustedes nenuelij puedes tiueli puedo niueli polica uachoj pollo: pollo kaxtil pollo guisado piyonmojli poner: le pone el sombrero kuatlamaniltia le pone la falda kikuetia le pone los huaraches kikaktia pone kitlalia pongo niktlalia se pone el calzn kaltsontia se pone el sombrero nokuatlaseuajlotia se pone la blusa nouipiltia se pone la enagua nokuemantatlalia se pone la falda nokuetia se ponen los huaraches nokaktia poniente ikalakiyan tonajli poquito achitsin por pampa porque pampa por qu? tline? posible kas preguntar: le preguntarn kintlajtoltiskej le pregunt okitlajtoltij les preguntan kintlatoltiaj
173
les preguntaran kintlajtoltiskiaj preguntas tetlajtoltilisti presidente tekiuajketl primero achtoj profesionales uejueyi tekipanojkej profundo chikauak pronto niman, nimantsin propio: es propio xpano (imp. sing.) prximas uajlauij prueba kimati pueblo kalpan puerco: puerco pitsotl puercos pitsomej su puerco ipitso sus puercos ipitsouan puerta: puerta tsakuijlotl su puerta itsakuijlou pulga tekpin pulmn: su pulmn ipoposok puma misueuej que ma (imp.) que tlin que yejuan qu? tlinon? que les vaya bien kuajli, xuiyan (imp. sing.) quelite: quelite kijli quelites kilti querer: no quiero xnikneki (neg.) quieres tikneki quiero nikneki quiero para ti nimitsnekilia quiero para ustedes nemechnekilia quin? akinon? quines son? akinomej? rabia tlaueluitilistli raja kitlapana rana atemotl
rpido amanaman rata uisakotl ratn kemichin rayado tekuikuiltik reata mekatl recmara kochiloyan recibir: lo recibe kiselia recibiremos tikseliskej recin anochece tlapoyajkan recuerdo: no recuerdo xnikelnamiki (neg.) redondez tepayoltilistli registran kitokayotlaliaj regresa xuamokuepati (imp. sing.) remedio pajtli repitan xkijtokan (imp. pl.) res uakax respire xmijyoti (imp. sing.) respuesta tenankilistli, tenankililistli rin: su rin iriontsin ro atoyatl rodilla: su rodilla ikxitetepon rojo: es rojo chichiltik rojo chichiltik ropa: ropa tlakentli ropa de hombre tlakatlakentli ropa de mujer siuatlakentli ropa de nio(a) onetlakentli saber: lo saben kimatstokej no s, quin sabe xnikmati (neg.) s nikmati sacar: saca kixtia saque xkixti (imp. sing.) sacerdote: sacerdote tiopixkatl, tiopixki seor sacerdote tiopixkatsintli sal istatl sala kalixkajli
174
salir: sale uajknesi salgan xkisakan (imp. pl.) salpicado tesistlaltik salpullido sauatl salta tsikuini salud: lo saluda notlajpalolo saludar kitlajpaloua sangre yestli sapo akuakuatl sarna sauatl secar: est seco uaki seco uaki sacerdote tiopixketl, tiopixki secretario tlajkuilojketl segundo ika ome seis chikuasen sentarse: sentarme ninoseuis sintate xmoseui, xmotlali (imp. sing.) sentidos tlamachilistli sentir: se siente tikmati seor: seor nachkau (Saludo de un hombre a un hombre mayor.) seor noueuej (Saludo de una mujer a un hombre mayor.) seor tachkau (Saludo de unos hombres para un hombre mayor.) seor toueuej (Saludo de unas mujeres a un hombre mayor.) seora: seora pijpij (Saludo a un seor mayor.) seora topij (Saludo a una seora mayor.) ser: era katka ser yes son nochiua sesenta yeyipoajli, yepoajli s kemaj si tla
siembra kitoka siempre nochipa sintate xmoseui, xmotlali siete chikome sigue kitoka silencio maka xnauatikan, xnauatikan (imp. pl.) sntomas matilisti sol tonajli soldado uachoj slo san sombra tlaseuayok sombrero: sombrero kuatlaseuajlotl su sombrero ikuatlaseuajlou sopa: sopa mojli sopas molti subir: lo sube kitlejkoua sbete xtlejko (imp. sing.) sucio tlajlo suegros: mi suegra nomonan mi suegro nomontaj sur tlatsintlankopa tabla tablaj tarde: tarde tiotlak tarde xsijkan (imp. pl.) tarea: sus tareas nemotekiu tecolote tekolotl techo ikuapan on kajli temao ijichkich temer: teme nomojtia tememos titomojtiaj temen ellos(as) nomojtiaj temen ustedes nemomojtiaj temes timomojtia temo ninomojtia temprano: temprano uelipan, saniman tener:
175
haba tenido okipixka no tenemos errores xotitopopolojkej (neg.) no tengo xnikpiya (neg.) no tienes xtikpiya (neg.) ten xpiya (imp. sing.) tendr kipiyas tengo nikpiya tena kipiyaya tiene kipiya tienen errores onemopopolojkej tienen ustedes nenkipiyaj tienes tikpiya tuvo okipix tuve onikpix tercero ika yeyi terreno: su terreno itlal sus terrenos itlaluan tibia yemankatotonki tiempo de sequa tlatonaluajuaktok, tonalko tienda kaltlanamakaloyan tienta kimatoka tierra (topografa) tlaltikpaktli tobillo ikakayol todava sanken todava no xe todo: todo nochi todos nochimej todos ustedes nemochimej tomar: ests tomando tiktolotikaj toma koni toma xkoni (imp. sing.) tmate xtolo (imp. sing.) tom oniktoloj toronja chinajxokotl tortilla: hace tortillas tlaxkaloua la tortillera tlaxkalchikijtli, akachikiutli tortilla tlaxkajli tortillas tlaxkalti tortuga ayotsin tos: tos tlatlajxistli
tose tlatlajsi tosferina mikatlatlajxistli trabajar: el trabajo que tienes tikmotekiutia trabaja tekiti trabajadores tekipanojkej trabajan tekitij trabajo: sus trabajos itekiuan trabajo tekitl trabajo de l (ella) itekiu tu trabajo motekiu traer: trae kuajuika, kuajki trelo xkuajki (imp. sing.) traigan xkuajkikan (imp. pl.) tres: tres yeyi tres en tres yejyeyi (inanimados), yejyeyimej (animados) t tejua ltimo sa ika nochi uno: uno sentetl, se uno en uno sesentemej (animados), sesentetl (inanimados) usar: es usado ijsoltik se usa notekitiltia usa kitekitiltia usar niktekitiltis usted: usted tejua ustedes nemeuamej valle ixtlauatl varicela kajkalakej veinte sempoajli vena: su vena / arteria itlaluayo venado masatl vendedor tlanamakaketl vende kinamaka venta tlanamakalistli venir:
176
ven xuajla (imp. sing.) vendr uajlas vendrs tiuajlas viene uajlau vinieron ouajlakej ver: lo haba visto okitaka lo ve kita lo vea kitaya lo ver kitas lo vio okitak nos veremos titotaskej ve kita ve xkita (imp. sing.) ver nikitas verde xoxojki verdura xoxojkilistli vestir: lo viste kitlakentia se viste notlakentia vez: dos veces omepa, okpa dos veces consecutivas okpatipan muchas veces miyekpa primera vez achtopa, yeyika tres veces yeyipa, yexpa una vez sejpa viaje paxalouilistli vida: su vida monemilis vigilante: vigilante de la casa kaltlajpixketl vigilante del templo tiopantlajpixketl viruela: viruela tlajchinoltsin viruela loca kajkalakej visita tenotsalistli visita kinotsa
vivir: haba vivido onenka vivan xnemikan (imp. pl.) vive nemi viven ellos nemij viven ustedes nenmemij vives tinemi viva nemiya vivimos tinemij vivi onen vivir nemis vivo ninemi vivir: vive usted tichanti viven ustedes nenchantij vives tichanti viva chantiya vivo nichanti vomitar: vomita nisotla vmito isotlajli voy a pasar lista nemechteneuas voz alta chikauak tlajtojli vuela patlani y niman ya ye ya no xok yerno: mi yerno nomon yo nejua zacate sacatl zancudo xalmoyotl zopilote tsojmaueuentsin zorra gris ostotsin zorrillo listado yepatl
177