AiFDXlV(2004).

s'!Y' i. s. In-l6S

Son Dnem Osmanl Mimarsinde Uygulanmayan Bir tn~a Projesi: Edirne Kadri Pa~a Trbesi
ABDULKADiR DNDAR YRD.DODR, ANKARA . LAHYATFAKlTES e-mail: alxlulkadirdunda@yahoo.com

abstraet
A Constnction Project which was not Applied in the Late Ottoman An:hitecture: Kadri Pasha Tornb in Edirne. In this anide, two drawings and cost estirnate notebook belonging to Kadri Pas ha Tomb whose constnetion was planned in Edirne have been evaIuated. Drawings are the construction project which were not carned out. Because the number of constructions which have east estirnate notebook, planning and faacle drawings are quite limited, this tomb, which remained at the stage of project, is q.ite irnportant in 19th century Ottoman arcliteeture. So, as re1ated docwnents with this tomb which dates back to 1884 are of significance, we tried in our paper to disp1ay their importance as for Iate Ottoman tomb architeeture.

keywords
Kadri Pasha Tomb, Drawings, Ottoman An:liteeture, Construction Project, Cost Estmate Notebook.

Giri

Osmanl Arivi'nde 19. yzyl Osmanl mimarisiyle ilgili cami, mescit, tekke, dergili, zavi)'E, mektep, kale ve ev gibi deiik yaplara ait pek ok mimari izim bulunmaktadr.! Dnemin ina ve tamir projelerini oluturan bu izimlerin bir ksnu tatbik edilirken, byk bir ksnu da uygulanmayp proje aamasnda kalmtr. Tatbik edilme)'En projelerden bir tanesi de, Edirne'de vefat eden Kadri Paa iin inas dnlen trbe}'E aittir. Proje, Osmanl Arivi "Plan, Proje ve Krokiler Katalogu"nun 33. numarasnda kaytldr. Bu kaytta, 6 Ramazan 1301130 Haziran 1884 tarihli Kadri Paa Trbesi plannn 45x63 cm. ebadnda olduu aynca bu planla birlikte trbenin kefiyle ilgili 8 sayfalk bir de defterin bulunduu belirtilmektedir. Ancak, bu belgeyi incelediimizde, plann dnda trbe)'E ait bir de cephe iziminin olduunu ve zikredilen keif defterinin sadece sayfasnda bilgi bulunup dier sayfalannn ise bo olduunu grdk.
Osmanl Arivi'ndeki bu izimlerin katalogu iin bkz. Abdulkadir Dndar, A r{irlerdRi Plan 'LI! izinier if! AlmrJa Qmri mr Sisteni (XVlll. 'LI! xX. Yiizyl), Kltr Bakanl Yaynlanl2480, Ankara 2000, s.96-142.

IJ4

AiFD XL V (2004). 53.J11

Yapm gereklemeyen Edirne Kadri Paa Trbesi'nin plan, cephe izim ve keif defterinin ortaya kan1mas 19. yzyl Osmanl minarlsine, mimaride izim aamas bakmndan nemli bir katk salayacaktr.2 almamz. Osmanl Arivi'nden fotokopilerini aldmz ve yukanda deindiimiz iki izim ve keif defterinde sayfa yer tutan bilgilere dayanmaktadr. Edirne'ye giderek trbenin inasnn dnld Hasan Sezayi Dergaru Haziresi'ndeki yeri ve Kadri Paa'nn gnmze ulaan sandukal mezann da inceledik. Ayrca, baz tarihi kaynaklan urayarak Kadri Paa ile Hasan Sezayi Dergaru ve Haziresi hakknda ksaca bilgi verdikten sonra, plan ve cephe izimini tantp, keif defterindeki bilgileri deerlendirdik. leride yaplacak almalara kaynak oluturmas amacyla da Keif Defteri'ni Latin harflerine evirerek almaruza ekledik. A-Mehmed Kadri Paa Mehmed Kadri Paa, nl tarihi Asm Efendi'nin yeeni ve Kbns mutasarnflnda bulunmu olan shak Paa'nn oludur.3 Aslen Ayntab'l olan shak Paa Cenanzade ailesindendi. Mehmed Kadri Paa 1834 ylnda Ayntab'da dodu. Mlkiye memurluunda yetiti. Arapa, Farsa, Franszca ve ngilizce'yi ok iyi rendi.4 Tercme kalemine girerek Zilkade 1280/Nisan 1864'de ticaret-i bahriye reisi, evval 1281/Nisan 1865 'de posta nazn, Cemaziyelahir 1280/Kasm 1865'de Meclis-i Hazain bakatibi, Rebiylevvel 1283/Temmuz-Austos 1866'da Meclisi- vaa kavmin bakatibi, CemaziyeLaYir 1284/Ekim 1867'de Meclis-i dare-i Bahriye reisi ve Muharrem 1285/Mays 1868'de Ura-y Devlet azas, evval 1287/Ocak-ubat 1871'de 6. Daire reisi, Cemaziyelevvel1290/Temmuz 1873'de nafia mstean ve bir ay sonra ilaveten Meclis-i Nafia reisi, Cemaziyelahir 1291/Temmuz-Austos 1874'de ehremini, 19 aban 1292/20 Eyll 1875'de nafia nazn, Zilhicce
Osmanl devletinin son dnemlerinde tasarlanan ancak gerek1etirileme~n dier bir trbe projesi ise am kentindeki tarihi SeJahaddin Eyyubi Trbesi'nin, 97 ylnda Evlci.f Nezareti bamiman Kemaleddin Bey tarafndan izilen projesidir (Bkz. Yldnm Yavuz, "Mimar Kemaleddin'in Sa1aha'dDin EyyubiTrbesi Tasans", ODT Mimtrlk FakiiltesiDI!T'jjsi, Say:, C 3, Bahar 977, s. 5-15; ayu yazar, "Osmanl Devletinin Son Yllarnda Arap E yaetlerinde Mimarlk", Orwiou'da Omut DCneni Kltiir zleri Ul61ar Aras Bilfi i1eni Bikimleri, C II, Atatrk Kltr Merkezi Yayrlan, Ankara 2001, s. 61&-618, resim: 1, s. 863). Bu makalenin hazrlanmasnda deerli gr, dnce ve katklan ile ktphanelerinden istifade eniirn kymetli hocalanm , Prof. Dr. Nusret am, Prof. Dr. mr Bakirer, Prof. Dr. Halit al, Prof. Dr. Hakk Acun, Prof. Dr. Hakk nka1, Do. Dr. Emre Madran ve Edirne'de yaptm aratrmalarda yardmc olan Yrd. Do. Dr. Mustafa Lde teekkr bir bor bilirim. Bkz. bn'l. E min Mahmud Kema nal, Omm/ DMn:ie Sal Sadra:zarritu, rx. aiz, Milli Eitim Basmevi, stanbul 19SQ..196S, s.1307. Osman Nuri Peremec~ EdUr! Tarihi, stanbul 1940, s.161-162.

Son Dnem OsmanitMimarlsinde l!Ygu/anm'!}'3n Bir jna Projesi:Edirne KadriPaa Trbes~

/]S

1292/Ocak 1876'da bahriye mstean, Muharrem 1293/ ubat 1876'da ehremini, 21 Muharrem 1294/S ubat 1877'de vezir riitbesiyle tny Devlet reisi, Muharrem 129S/Ocak 1878'de Sivas valisi, ardndan Badat valisi, 9 Zilhicce 129S/3Aralk 1878'de dahiliye nazn, 3 Zilkade 1296/19 Ekim 1879'da ticaret nazn ve 1 Recep 1297/9 Haziran 1880'de bavekil olup evval'in balannda Eyll 1880'de azledildi.5 Bavekillii ay gibi ok ksa sren Mehmed Kadri Paa 1298/ 1881 'de Edirne'ye vali olarak atand. 1298/1881'de, Edirne'de Cemaat- slamiyye Tekilat'n kurdu ve ana tzn de bizzat kendisi kaleme ald.6 Mehmed Kadri Paa 1301/1883 ylnda Edirne Selimiye Qmii'ni tamir ettirdi. Ancak bu tamirde mavi, tunll1cu ve siyah renkler ile yaplan ve hi bir mimari tarza uymayan naklar ile camiin azamet ve mimari gzelliinin bozulduu belirtilmektedir? ki sene kadar Edirne valilii yapan Mehmed Kadri Paa 13 Rebiyi.ilahir 1301/12 ubat 1884 ylnda Edirne'de aniden vefat etti ve buradaki Hasan Sezayi8 Dergaru Haziresi'ne defnedildi.9

Bkz. Mehmed Sreyya, Sii1l.i Qmm1 Qmri nlleri, 3, (Eski yazdan aktaran:Seyit Ali Kahraman), Tarih Vakf Yurt Yaynlan 30, stanbul 1996, s.857; bnlemin Mahmud Kemal inal, a.g.e., s.13081313. Rif'at Osman, Edim! E'CkJf s/Jniy;,e Tarihi GmiIer e Mescitler, (sadeletiren:lkii (Ayan) zsoy), Vakflar Genel Mdrl Yaynlan, Ankara 1999, s.21. Bu tarnirden nce Kadri Paa'nn Edirne'deki valilii dneminde, 1294/1877 ylnda Rus olaylan srasnda Rus generali skoblef tarafndan Selimiye camii hnkar mahfilinden alnan inilerin yerine, ad belinilrneyen bir ressama yaptrdklanru ko}Uurduu belirtilmekredir (Bkz .. Rif'at Osman, a.g.e, s.37). Mora yanm adasnn Grds kasabasnda 1080/1669-70 ylnda doj:,'ID Hasan Sezayi, Halvetiye Tarlkat'nn, Gleniye ubesi kollarndan kendi adyla anlan Sezaiyye Tarikat'nn kurucusudur. Memleketinin 1687 ylnda istilaya uj:,=mas nedeniyle stanbul'a gelmi, oradan Edirne'deki yaknlarmdan Mukabeleci Ali Efendi'nin yannda kalmaya balam ve o esnada Halvetiye eyhlerinden bazlannn tesiriyle tasavvufa meyletmitir. Gleniyye eyhlerinden Ali Efendi'ye intisap ederek, hilafet alru ve o lnce de yerine eyh olmutur. 1150/1738 ylnda vefat eden Hasan Se zayi Edirne'de adyla anlan dergahn avlusuna defnedilmitir (bkz.Mustafa Akar, Niftz.i Msn e Tasaw( An/ayp, Ankara 1998, s.133, dipnot 278; daha gen>;bilgi iin bkz. Hseyin Vassaf, S~i E-1iy1.y Ebrar ferhi Esmr- Esrar, C 3, Sleymaniye Ktp'hanesi, Yazma Balar Blm, no. 2309, s.128-228; Memkb I?)h Seza~i G1{enI,stanbul Universitesi, Trke Yazmalar, Numara: 424; Abdblli LaMde, Terr:iifrF.iMi.i Hazrel-i Sezdi, stanbul 1289; Ramazan Muslu, Qmi T[JJlunwrIa Tasaw( (18. Yiizyl), nsan Yaynlan, istanbul 2003, s.209-213; Mustafa Uzun, "Hasan Seza GelU"", Sam. teien Gnniize A ilah Datlan, C VIII, s.349-353; emsettin Sami, Kamisu'l-A 'tam, C IV, Kagar Neriyat, Ankara 1996, s.2562; Himmet Konur, Hasan Sezt e Mektupltm I[ll1rla Tasaw( Hay:t, izmir 2003, s.15-242). 1153/1740 ylnda ise bat duvanndaki kitabeye gre gnmze ulaan trbesi ina edilmitir. bn'l-E min Mahmud Kenill nal, a.g.e., s.1314.

IJ6

AiFO XL V (2004), 53J" i

B-Hasan Sez4Yi Dergah ve Haziresi

Hasan Sezayi Dergarulo ve Haziresi Edirne'nin Bostanpazan Mahallesi'nde olup batsndan Bostanpazan Caddesi, kuzeyinden ise Kavakltekke Sokak gemektedir. (ekil:l) Hazirenin gney taraf ile bat ynnn Hasan Sezayi Trbesi'ne kadar olan ksm ile kuzey yan ihata duvarlanyla evrilidir. (Fotoraf:l) Hazirenin dousunda ise evler yer almaktadr. Hazireye zerindeki kitabedenll 1151/1738 senesinde yapld anlalan batdaki yuvarlak kemerli bir kapdan girilmektedir. Kapnn gneyinde, 1153/1740 ylnda ina edildii bat cephesindeki kidbede belirtilen Hasan Sezayi Trbesil2, kuzeyinde ise ierisinde bir kadn ve bir erkek sandukas bulunan ve daha sonralan yapld anlalan bir baka trbe bulunmaktadr ki, Mehmet Kadri Paa'nn mezan bu trbenin hemen kuzeyindedir. (Fotoraf:2) Bugn kapdan dergah avlusuna girildiinde avlunun ortasnda, kitabesinden 1164/1750 senesinde yapld anlalan ongen tekneli ve ortasnda ana olan bir adrvan bulunmaktadr. u (Fotoraf:3) adrvann gneyinde ise Sezayi Tekkesi Mescidi'nin minaresi yer almaktadr. (Fotoraf:4) Minarenin hemen gneyinde ise ierisinde 18. ve 19. yzyllara ait Edirne'de Osmanl dnemiyle ilgili eitli mezar talanmn bulunduu hazire vardr. H (Fotoraf:5) Hasan Sezayl Dergaru'nn carnisiyle birlikte 1428 ylnda ina edildiiIS, ilk barusinin ah Melek Paa olduu ve sonradan Glem Zaviyesi'ne dntrld zikredilrnektedir.16 Osmanl Arivi'nde bulunan ve 1918 ylnda
Hasan Sezayi De~, haziresi, mescidi ve Hasan Sezayi Trbesi, Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl'nce hazrlanp Oktay Aslanapa tarafndan yaynlanan, Edirne'deki eserleri gsteren listede gememektedir. (Bkz. Oktay Aslanapa, E dim/de Qmri De.ri A bidRkri, stanbul 1949, s .179- 184. II Hasan Sezayl De~'ndaki kitabeler iin bkz. oral Onur, E dim? Trk Tarihi V f5ika!anrJan Kitdbier, Yenilik Basrnevi, stanbul 1972, s.167-172. Trbenin 1922 ylndaki durumuyla ilgili olarak bkz. Vassaf, a.g.e., s.133-134; Konur, a.g.e., s. 23-24.
10

13

Trk mimarisinde

14

15 16

adrvanlar hakknda geni bilgi iin bkz. Ylmaz nge, Trk MimrisinJe Se1{uklu 71! Yaplan, Trk Tarih Kurumu Yaynlan, Ankara 1997, sS.80-96. Edirne'de 15. yzyldan 20. yzyln balarna kadar gnmze ulaan mezar talarndan rnekler ve Edirne'deki mezar talanyla ilgili genel deerlendirme hakknda bkz. Cebe zer, Edim?'de Qmn Drmi Mf!ZtUta[Um, (Baslmam Lisans Tezi), Hacenepe ni. Fen EdebiyatFakltesi Sanat Tarihi Blm, 1981-1982, s. 1-41, resim:l-54; H Necdet li, Edirne Mezarlan ve Talan", Edimdeiut. raki Payaht, (Haz: Emin Nedret li- M. Sabri Koz), YKY, Istanbul 1998, s. 445-451; aynca Hasan Sezayi Dergaru Haziresi'ndeki 106 mezar ve ahidelerine 1993-1994 yIIan eitim dneminde gerekletirilen kaz ve onann hakknda bkz. Hseyin Akll, "Edirne Osmanl Mezarlldanrun Restorasyon ve Konservasyon Altnda Deerlendirilmesi", Ge;rri{ten Cnimze Mezarlk Kiiltr 71! /-san Httyt. tm E k ileri Serrpa?:)Ul7U18.20 Aralk 1998 A KSM.starVu/, Mezarlklar Vakf Yaynlan, stanbul 1999, s. 144-145. Bkz .. Onur, a.g.e., s.167. Bkz. Rfk MelUl Meri, "Edirne'nin Tarihi ve Mimari Eserleri Hakknda", Trk Sarntl TarihiA ra,tr. m 71! raIemieri I, stanbul 1963, s.477. Edime'deki tekkelerin listesini veren Rfk MelI Meri, bu

Qmri Din?nierinkSu

Son Dnem OsmanIJMimarlsinde f.!ygu/anm'!}'3n Bir ina Projesi: Edirne Kadri Paa Trbes~

137

izildii belirtilen Edirne ile ilgili bir haritada Hasan Sezayi Dergaru, Seztt;i Tekke M escidi aklamasyla belirtilmektedir. Dergahn haritadaki iziminde avlunun dousundan kuzeyine doru uzanan odalar gsterilmitirP (ekil:2) Rif'at Osman Sezayi Tekke Mescidi'ni, Seyfullah Mescidi ismiyle ahap atl, basit direklere dayal sayfiyeli, bir minareli, dou ve kuzey ynlerinde medresesi bulunan mescit olarak tarif etmektedir.ls Bylece haritada mescidin dou ve kuzeyinde gsterilen ksmlann medrese odalan olduu anlalmaktadr. Ayrca Rif'at Osman'n verdii bilgilerden minarenin yklmak zere olduu, medresenin 1919 ylnda ykld, mescidin ise 1921 ylnda halen harap ve kapal olduu anlalmaktadr.l9 Btn birimleriyle giderek daha da harabe haline geldii ve enkaznn 29 Mart 1933'te 311 liraya eski keresteci sak olu Jak adl bir kiiye satld belirtilen20 Hasan Sezayi Dergaru'ndan gnmze, son zamanlarda yeniden yaplan minaresi, avlunun ortasndaki adrvan, Hasan Sezayi Trbesi ve haziresindeki mezar talan ulam olup, medrese odalanndan, mescitten ve dergahn dier birimlerinden ise hibir ey gelememitir. C-Mehmed Kadri Paa Trbesi 'nin ina Projesi Proje iki izimden olumaktadr. izimlerden birisi trbenin plan dieri ise n cephe izimidir. Her iki izimin altna da 1/oo'lk "nmv mik:ys" olduu belirtilen birer lek konulmutur. Trbenin inasnn dnld yer, Edirne Bostanpazan Mahallesi Bostanpazan Caddesi'nin dousundaki Hasan Sezayi Dergaru Haziresi'nin kuzey bat tarafnda olup, dzlktr. (Fotoraf:6) Buna gre trbenin plan drt taraftan geni tabanlkla evrilmitir. Duvarlarm dnda da ikinci bir tabanlk grlmektedir. Trbe kare planl olarak tasarlanmtr. Trbenin sadece bir cephesi kapaldr. Keif defterinde caddeye bakt belirtilen n cephede giri kaps, dier iki cephede ise byk birer pencere bulunmaktadr. Sanduka trbenin ortasna yerletirilmitir. Trbenin drt kesine, kap ve pencerelerin her iki d svelerinin hemen yan taraflanna, cephelerden knt yapan gmme stunceler yerletirilmitir. (ekil:3)
dergili ikinci srada "Seza (Gleru) Dergah (ilk b3.nisi, ah Melek Paa) eklinde vermektedir (bkz. Meri, a.g.m., s.449). Bkz. Babakanlk Osmanl ~ivi, Plan Proje ve Krokiler Kawou, sra: 34/1. Rif'at Osman, a.g.e., s.28; Rfk Me11 Meri'in, Edirne'deki dmi ve ~scitlere ait vermi olduu listede, Hasan Sezayl Efendi Mescidi, Hasan Seza}~ Tekke Mescidi veya dm eklinde herhangi bir eser bulunmazken, Seyfullah Mescidi yer almaktadr (bkz. Meri, a.g.m, 5.445-449). Rif'at Osman, a.g.e., 5.128. Bkz. Meri, a.g.m, 5.477-478; Ratip Kazancgil, 199,5.146; Konur, a. g. e., s. 24.

17 18

19 20

Edirne hir Tarihi Krrniqisi (1300-1994), stanbul

/38

AiFD XL V (2004), s'!Y' i

Panda yn belirtilmedii gibi trbeye mihrap da konmamtr. Bu nedenle trbenin cephelerini, Edirne'ye giderek yerinde yaptmz aratrmaya, keif defterindeki "cadde ciheti" ve "dier trbeye ittisali temeli" gibi baz bilgilere ve trbenin iindeki sandukaya gre belirlemeye altk. Bir Mslmann na mezara defnedilirken sa tarafna yatrlarak yznn kbleye dnk olmasna dikkat edilir. Bylece lnn ba bauya, ayaklar douya yz ise gneye dnk olur. Bu bilgiler erevesinde trbenin iindeki sandukay esas aldmzda, sandukann trbeye yerletirili biimi ile keif defterindeki yukarda zikrettiimiz cadde ciheti bilgisi birbirini dorulamaktadr. nk trbenin yaplaca arsann sadece batsndan bir cadde gemektedir. 1918 ylnda izilen Edirne haritasnda da gsterilen bu cadde bugnk Bostanpazan Caddesi'dir.2 Buna gre trbeye batdaki caddeden girilmesi tasarlanmtr. Trbenin dergah avlusuna bakan dou cephesi penceresiz olup, gney ve kuzeye bakan cephelerinde ise byk birer pencere bulunmaktadr. Kuzey cephe bakunndan bu durumun herhangi bir sakncas yoktur. Zira trbenin bu cephesi ile hazirenin kuzeyinden geen Kavakhtekke Sokak arasnda, yakn zamanlarda yaplan bir su deposu ile doldurulmu bir boluk bulunmaktadr. Ancak, keif defterinde belirtilen "cadde ciheti" ile "dier trbeye ittisali temeli" eklinde verilen bilgi, Kadri Paa'nn sandukal mezannn gneyinde bugn de mevcut olan trbenin konumu gz nnde bulundurulduunda, birbirini naksetmektedir. Cadde cihetini esas alp trbeyi ona gre yerletirdiimizde sandukann ynleri doru olurken, bitiik trbe tarafna yani gneye gelmesi gereken kr cephe douya kayrnaktadr. O zaman akla, mantkl bir cevab olmayan, dergahn avlusuna bakan cepheye niin pencere konmamtr? sorusu gelmektedir. Bitiiindeki trbeyi esas alp, projeyi buna gre yerletird.iimizde ise cadde cihetinde batda olmas gereken cephe kuzeye gelirken, sandukann da ynleri deimektedir. Bu durumda bu kadar grkemli bir cepheyi ana caddeye deil de, o dnemlerde sokan dahi bulunduu kesin olmayan, neden kuzeye yerletirilsin? sorusu akla gelmektedir. Btn bu sorular, kefin ok dikkatli ve titizlikle yaplan bir keif olmad, hatta muhtemelen yerinde deil de, Kadri Paa'nn Hasan Sezayi Dergah Haziresi'ndeki sandukal mezar hakknda, bir tarafnda cadde dier tarafnda ise baka bir trbe bulunduu eklinde, hibir yn belirtilrneden eksik verilen bilgiler gz nnde bulundurularak, masa banda yapld kukusunu artrmaktadr. nk, trbenin ina edilecei yere gidilerek yaplan bir

1 Bkz. ekil: 2.

Son Dnem Osmanu Mimar/sinde '-!Ycu/anmi!Pn Bir ina Projesi: Edirne Kadri Paa Trbesi--

/ J5J

keifte ve mahallinde izilen projede yukanda deindiimiz hatalann yaplmas pek mmkn grnmemektedir. Projeye gre trbenin, iki byk nile hareketlendirilmi ve tezyinatl 0lan ana cephesinin, keif defterinde de belirtildii gibi caddeye almas uygundur. Ancak, yine keif defterinde, byle bir cephenin nne bir de sundurma da yaplaca bilgisi yer almaktadr. Sundurmann yaplmas, hem cepheyi kapatmas hem de caddenin bugnk geniliini gz nnde bulundurduumuzda pek de mantkl gzkmemektedir. Fakat, Osmanl dnemi trbe mimarisinde, trbelerin giri cephelerinin genellikle sundurmal olduunu22 ve caddenin konumunun 1884'l yllarda bugnknden biraz farkl olabilecei ihtimalini dikkate aldmzda, trbenin ana cephesi olan bau cephesiyle ilgili bu kukular nispeten giderilmi olabilir. Kadri Paa Trbesi'ne ait bu proje gerekletirilmi olsayd, byk bir ihtimalle trbenin gney ve dou cephelerinde deiiklikler yaplarak, gneyde baka bir trbe olduu iin buradaki pencere douya kaydnlr, gney cephe ise kr cepheye dntrlnl. Cephe iziminde de grld gibi trbe, byk bir soan ba kubbe ile nlmtr. Kasnaksz kubbe drt boumlu bir alemle nihayetlenmektedir. Cepheden ince silmelerle knt yaparak balayan ve i bkey byk bir silme eklinde dan doru daha da taan saak, yine ince silmelerle sona ermekte ve ortadaki byk olmak zere testere dii eklindeki dendanlarla evrilmektedir. Cepheye yerletirilmi olan drt stunce, cephenin her iki kesindeki yivli niler, stun balklan ve bu balklann hemen zerinden balayarak kap lentosunu da iine alarak cepheyi boydan boya dolaan baklava di1imli kuak cepheye farkl bir grnm ve hareketlilik kazandrmaktadr. Ayrca, bu tezyini firiz ile dendanl saak aras sitilize rumi ve palmet motiflerinden oluan kompozisyonla tezyin edilmitir. Kap lentosunun st ile nilerin st, sathl di1imli kemerli alnlklar eklinde tertiplenmitir. Kap alnlnn her iki tarafna birer rozet yerletirilmitir. Nlerin stndeki bu alnlklann st taraf ile drt stun balnn stnden saan aluna kadar devam eden blmler konturlanarak dikey uzanan drt byk dikdrtgen oluturulmu ve bu dikdrtgenlerin ierisi simetrik rumilerle tez-

22

hakknda geni bilgi iin bkz.Hakk nkal, se/Jelu-al7'll1i Sultarian 'LE resim:17-35; ayn yazar, amm Hamian T'i1heleri,Ankara 1992, s.l287; Hsrev Tayla, "Mimar Sinan Trbeleri", Mimr SinnDmm' Trk Mimlrl 'lESamtl, (Haz. Zeki Snmez), stanbul 1988, 5.295-344; Apnllah Kuran, "Mimar Sinan 'n Trbeleri", MirnrrW.p. Koosinn Ya,rad 'le Eserleri I, (Editr.Sadi Bayram), stanbul 1988,5.223-238; Oktay Aslanapa, al7'll1i Droi Mimlris~ nklap Kitabevi, stanbul 1986, s. 482-512; Metin Szen, Trk Mimrisinin Gelirini 'LE Mimlr Sinan, stanbul 1975, 5.78-84, 214-218, 288-289, 349. Osmanl dnemi trbeleri

TiiltUeri, Ankara 1999,5.31-78,

140

AiFD XL V (2004), 53J11

yin edilmitir. Bu bezemeli dikdrtgen panolar ile saak arasnda drt palmet motifle sslenmi kare panolar yer alrken, niler ile kapnn en stnde ise yatay uzanan dikdrtgen panolar bulunmaktadr. Kapnn en stndeki dikdrtgen pano tezyinatsz olup kicibe iin tahsis edildii izlenimini verirken, niler zerindeki dier iki dikdrtgen panolar sitilize palmet ve nmilerle tezyin edilmitir. Cephedeki bu sslemeler dnda trbenin, kare, yuvarlak ve gen gibi eitli geometrik motiflerle bezemeli kaps da olduka dikkat ekicidir. Soan kubbesi, dendanlarla evrili saa ve olduka hareketli ve tezyinatl giri cephesiyle Mehmet Kadri Paa Trbesi'nin bu cephe izimi, son dnem Osmanl sanat ve mimarisi iin nemli bir belgedir. (ekil: 4) Mehmed Kadri Paa 12 ubat 1884 tarihinde vefat ettiinde o srada stanbul'da bulunan ei bir dileke vererek nann stanbul'a getirilmesini talep eder.23 lk nce bu istek olumlu karlanr. Ancak ayn gn, mabeyn ba kicibetinden sadaret makamna yazlan tezkirede, bir memlekette len bir Mslmann baka bir memlekete nakledilmesinin meru olmad ve vefat eden kiinin cenazesinin defnedilmesinde acele edilmesinin daha uygun olduu gibi dini gerekeler ileri srlr.24 Ayrca ayn tezkirede, Edirne'deki cami. ve tekke hazirelerinde Kadri Paa'nn defnedilebilecei uygun yerlerin bulunduu, yapt hizmetler ve haysiyetiyle mtenasib olacak ekilde, masrafnn "taraf erefi hazreci padiahiden ihsan buyurulmak zere" ileride kubbeli ve muntazarn bir trbenin bile yaplabilecei bildirilir ve Edirne'de mnasib bir yere defnedilerek defin masraflannn da "imdilik emva1 mahalliyeden" karlanmas talep edilir.2S Bylece tezkirede belirtilen hususlar gz nnde bulundurularak Kadri Paa'nn cenazesinin stanbul'a gnderilmesine izin verilmeyip Hasan Sezayi Dergah Haziresi'ne defnedilmesi salanr. Ayrca bu tezkire zerine sadaretten arz olunan resmi tezkirede, plan ve cephe izimi yaplan trbenin direk ve kaplamalannn mermerden ina edilirse, lirann yz kuru hesabna gre 80,000 kuru harcanmas gerektii, adi yontma tala yaplrsa tahminen 40.000 kuruun yeterli gelecei ve zaten techiz, tekfin ve sanduka iin 12.785 kuruun harcand belirtilerek, trbenin hangi ekilde ina edilmesinin uygun olduu ve gerekli iznin verilmesi istenir.26 Bu tezkireye cevaben yazlan 28 Cemaziyelevvel1301/27 ubat 1884 tarihli aklamada techiz, tekfin ve sanduka iin belirtilen masrafn irade-i seniyye mucibince hazine-i hassadan karlanmas, trbenin mermerden ina edilmesi ayrca ina

21 24 25 26

ibn'l-Emin Malnud Kerill inal, a.g.e., 5.1314.

Ag.e., 5.1314. Ag.e.,5.1314. Ag.e., 5.1314.

Son Dnem Osmanl Mimarlsinde '!Ygulanmayan Bir ina Projesi: Edirne Kadri Paa Trbesi--

/4 i

kitabesi hazrlanarak kapnn stne yerletirilmesi bildirilirp Ancak btn bu yazmalar, yukanda izah ettiimiz izimler ve aada aklayacanuz keif gibi hazrlk almalannn tamamlanmasna ramen, trbe ina edilmemi dolaysyle de izilen bu proje uygulama aamasnda kalmur. bn'l-Emin Mahmud Kemal nal, trbenin pIanland ekilde ina edilmemesini Kim bilir hangi mfsidin ilkaat vehm efzasiyle trbe inasndan vaz geilmi ve aa clefn edilerek mermer sancluka ve kitabe stunu ve etrafna

demir parmaklk yaplmdr. Merhumun "hali hayatnda haiz olduu vaka' ve haysiyetle mtenasib olmak zere kubbeli ve muntazam bir trbe yaplmas" emr olunmu iken yaplan kabri grenler, bhe yok ki "Habbeyi kubbe yapan hakann Yapt kubbe meger habbe imi" demilerdir. eklinde sitemkar bir ekilde aklamaktadr. Belirtilen bu gerekenin yansra, izilen projeye ve yaplan kefe gre trbenin ina edilmemesinde, yaplacak trbenin haziredeki mevcut Hasan Sezayi Trbesi'ni glgede brakacak olmas, Kadri Paa'nn defni ve gnmze ulaan mezan iin zaten gereince parann harcand dolaysyla da Sultan Abdlhamid'in fazla holanmad bir kii28 iin, devletin kasasndan yaklak 80.000 kuru harcanarak, mermerden bir trbe yaplmasnn doru olmayaca eklindeki grler ile trbenin ina edilecek yerin de o kadar uygun olmad gibi gerekeleri de zikretmek mmkndr. D-Keif Defteri 'ne Gre Trbenin inas Mehmet Kadri Paa'nn Trbesi 6x6 n. ebatlannda kare pIanl olarak dnlm, 0.25 m. zemin tesviyesi yaplarak temellerin 1.20 n. geniliinde ve 2.25 n. derinliinde olmas ngrlmtr. Hafriyat yapldktan sonra temellerin "cedid ta, kum kire ve halis harla" zemin seviyesine kadar Edirne'de tabanlk olarak bilindii belirtilen mee aacndan "iki kat zgaral" biimde yaplmas kararlatrlmtr. Bu temeller zerinde ykselecek duvarlardan nn cephesinin Marmara mermerinden kaplanmas uygun grlerek, ince tarakla dzeltilmi ve "Kosla perdah" ekilmi mermerlerin icabna gre "demir kened, zvana veya kurunla" tutturulmalan benimsenmitir. Aynca mermer kaplamalann duvar yzeyinin durumuna gre "kertme veya kabartna" tekniinde olabilecei belirtilmitir. Trbenin asl cephesi olan batya Bostanpazar Caddesi'ne bakan cephesine, plan ve cephe iziminde de grld gibi, O. 45 m.
27

28

Ag.e., 5.1314. Bkz.. ibn'l.Emin

Mahmud Kemal inal, a.g.e., 5.1317

/42

AifD XLV (2004), 5'!JlI

derinliinde iki aded mihrabn yerletirildii zikredilmektedir. Trbenin duvarian kap, Pencere ve duvar kelerinde, zeminde kilisilere binen ve balkl on aded stunla desteklenrnitir. Trbenin kap ve pencere etrafnn sveli drt taraftan da danya 0.75 m. knt yapan saakl olaca, gerek mermer kaplamalara gerekse kap ve pencerelerin st taraflanna "demir vesair madenden mamULdkme ve yaldz ilemeli donanmalar (sslemeler)" yaplaca belirtilmektedir. Ayrca trbenin iinin "ketenli halis harla" svanarak badana edilecei ve on be kuruluk sulu boya ile yaplan sslemelerle tezyin edilecei zikredilmektedir. Mermerle kaplanmayan bir cephenin ise yine belirtilen harla svanp badana edilmesi uygun grlmtr. Bakrdan yaplm yaldzl byk bir alemle nihayetlenecek olan kubbenin u ekilde yaplaca belirtilmektedir: "Mezkllr beden dvarlan zerine drt santim pala29 bir santim cisminde ve balan cvatalar ile yek dierine rabtl lama30 demirinden arubal ve zerine on santimlik batri! demirinden kubbenin reisine kadar atma ve mezkur atmalarn aralan drder mahallinden mezkur lamalar ile pencereli ve derunlan Marsilya'nn delikli tulasndan imentolu halis harla imlal ve bln1n ve cmetin terek mahallerinin tanzimi iun kezalik. harla imime nhtrn doldurmal ve zeri sahanl amur svanarak kurun elvah pudeli ve den1n cmetinin ber muceb-i resm yirmi iki terek zere ketenli horasan harcdan sva ve badana ve metrosu yirmi guruluk sulu elvan boya ile omato tanzimli ab kubbe inas." Kaps nne bir de camekanl sundurma yaplmas kabul edilen Kadri Paa Trbesi'nin, Hendesehane-i ehremaneti tarafndan dzenlenen 30 Haziran 1884 tarihli birinci keif defterindeki bilgilere gre zetle bu ekilde yaplmas tasarlanmtr. -Mehmed Kadri Paa 'mn Gnmze Ulaan Sanduka!J Mezan Sanduka kapakl ve ift ahidelidir. Dikdrtgen prizma eklinde beyaz mermerden yaplmtr. Kaval ve i bkey silmelerle iki kademeli olarak tanzim . edilmi, yaklak 0.30 n. geniliinde ve 28Sx1.50 m. ebatlarndaki, yerden hafif yksek bir kaideye oturmaktadr. (Fotoraf:7) Sandukann gvdesi 202xO.60 m. ebatlarndadr. st ksmn ince silmeler ierisine alnm kvrk dall ve yaprakl bir firiz epeevre dolanmaktadr. Sandukann her iki yan talannn ortasna, vazolu birer iek ve bu iein sa ve soluna, ortalarnda
29 30

Pala: Yass kl eitleri, kllama konan y.ss kiri ve kereste (Bkz. emseddin Sami, a.g.e., 5.346). Lama: Uzun, ensiz, y.ss ve kalnca, dikdrtgen kesitli demir (Bkz. Neslihan Snmez, Qmzrl DiTFni Yap VeMalzmr Terinieri ScE~ stanbul 1997, 5.70).

Son Dnem Osmanit Mimarisinde l.!Ygu/anmayanBir ina Projesi: Edirne Kadri Paa Trbes~

/43

alt kollu yldzlar bulunan byk hilal motifleri simetrik olarak yerletirilmitir. (Fotoraf: 8) Yan talardaki vazolu iek motifi ayak tann alt blmnde de tekrarlanmtr. Ba tan alt ksmna ise bir Osmanl armas yerletirilmitir)! Ortasnda byk bir kalkan bulunan arna, sa st taraftan sola doru u unsurlardan olumaktadr: Flama takl mzrak, tek tarafl teber, sngl tfek, kn ile birlikte tren klc ve borazan, en altta ise apraz olarak yerletirilmi top, aadan yukan doru tekrar borazan, tren klc, sngl tfek, tek tarafl teber, flamal mzrak, ortasnda alt kollu yldz bulunan ve ular aa bakan hilal. (Fotoraf:9) Bu arna nedeniyle Kadri Paa'nn mezar tan Osmanl dnemi armal mezar talar arasnda saymak mmkndr,32 Sandukann kavuklu33 ba ta 1.40 m. yksekliinde 0.70 m. geniliinde olup n yzn tamamen kitabe kaplarken, arka yznde bir vazaclan kp gittike daralan ve bir palmet ile nihayerlenen sap ve bu saptan noktada destek alan yaprakl ve salkml asma dal motifi bulunmaktadr.(Fotoraf:l0) Ba tasarml ayak tann d yznde ise vazodan kan uzun sapl ve iki salkml bir hurma aac (Fotoraf:ll), i yznde ise yine vazaclan kan uzun bir sapa noktadan birleip simetrik yerletirilmi iki yuvarlak motif oluturan ikier salkml asma dallar ve yapraklar vardr. (Fotoraf: 12) Ba tan d cephesini tamamen kaplayan sls yazl kicibe: (Fotoraf: 13) Hve '1-bak! 1- Padiah- cem haem Sultan Ham1d .Adil ili himem-i dam-y cn 2- Bir vezir-i kamili manend- kenz Bu hazir-i hake olmudur defin 3- Ol vezir- i kamil asaf nihad Sadn ihraz eylemidi pI-ezin 4- Ba'dezan vili olub bu kivere
)1

)2

Anna ve Osmanl amaIan hakknda geni bilgi iin bkz. Seluk Mlayirn, "Anna", Trki)e lli;:m:t Vakfi slamA ~iklq;xJis~ C3, 5.382-383; Cea Esad Amven, Sam A ~ik/qxtlis~ C 1, stanbul 1943; Oktay Aslanapa, "Trklercle Anna Sanat", Trk KiJtiir, Say:16, Yl:II, ubat 1964, s.4()'47; Kemal zdemir, Qmml A mulan, stanbul 1996; Canda Keskin, stanbul'da Bulunm Qmml DCn:ni A 17I1l1 7 MadaJylMI!ZdI'Tarlan, (Baslnaru Yksek sans Tezi), G. . Sos. Bil. Ens. Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dal, Ankara 2001, 5.9-19. Osmanl dneni amal mezar talanna rnek iin bkz. Keskin, a.g.tez, s.2()'146, Fotoraf:1, 8-9, 2124,33,35, 4()'45, 5()'58, 62, 67-69, 71, 11().126, 133-135. Osmanl dneni mezar talannda kllanlan balklara rnekler hakknda geni bilgi iin bkz.Halit al, "stanbul E yp'teki Erkek Mezartalannda Balklar", lll. E)pSultm SI!T7'fJIZ>Ul7U Teliii,ler, stanbul 2000, 5.206-225; Hans-Peter l..aqueur, Hiie'f.Baki stanbul'da Qmml Mamlklar 7 MI!ZdI'Tarlan, (ev. Selahattin Dilidzgn), Tarih Vakf Yurt Yayrlan 46, stanbul 1997, 5.138-160.

))

144

AiFD XL V (2004).

say

Adl dad eyler iken 'ayne'l-yakln 5- Geldi divan- kazadan nagehan 'reu menuru ba Ruhu'l-Emin 6- Da'vet-i Hakka icabet eyledi Oldu rnihman- saray kanitn 7- Nukrai tarihidirtamm'l-'ayaKadri Paa oldu cennette mekln Hicri sene 1301/1884 Sonu Son dnem Osmanl mimansne ait gerek Osmanl Arivi'nde gerekse Topkap Saray Mzesi Arivi ile baz zel koleksiyon ve dier baka arivlerde pek ok izim bulurunaktadr. Bu izimlerin hangi amalarla izildiklerinin ve tatbik edilip edilmediklerinin bilinmesi ile hangi yaplara ait oldukiarnn tespit edilip aratrlmalarnn, Osmanl sanat ve mimarisine salayaca katk herkesin malumudur. Bu erevede, Edirne'de inas tasarlanan Kadri Paa Trbesi'ne ait incelemi olduumuz bu proje ve keif defteri, son dnem Osmanl mimarisinde inas dnlen bir yapnn kefiyle birlikte gerekli izimlerinin de yapldn gsteren ve gnmze ulaan nemli bir rnek oluturmaktadr. Aratrmalanmza gre gnmze ulaan, tatbik edilen veya edilmeyen proje saysnn olduka snrl olmas, bu proje ve keif defterinin nemini daha da artrmaktadr. Zira bu proje ve keif defterinden hareketle, byle bir trbeyi ina etmek belki de bugn bile hala mmkndr. yzyl Osmanl mimarisinde karmak olduu kadar ilgin de kabul edilen mimarlk dneminde34 izilen Kadri Paa Trbesi'nin projesi, stanbul Beyazt Gmii haziresinin dndaki Mustafa Reid Paa Trbesi(1858)3S, stanbul Sultanahmet'te Fuad Paa Trbesi (1869)36 ve stanbul Caalolu'ndaki Mahmud Nedim Paa Trbesi (1883)37 ile Mimar Kemaleddin'in,

xX.

J4

JS

J6

J7

Bkz. Metin Szen, ~ DCnni Trk MimtU (1923-1983), Trkiye Bankas Yaynlan, Ankara 1984, s.4-6; bu dnemi etkileyen ideoloji ve siy.si dnceler iin bkz. Nusret am, "Dini ve Siy.si Dncenin slam Mirnarisine Yansunas", dedqi Erk e Minwlk Bildi:rikr, zmir 1996, s.6063; aynca yine bu dnem Osmanl mimarisi zerindeki bat etkileri hakknda bkz. Yldnm Yavuz, "kinci Merutiyet Dneminde lnusal Mimari zerindeki Bat Etkileri (1908-1918)", ODT Mimrlk FakltRsi Dergjs~ Say:1, C 2, Bahar 1976, s.9. 15; yine ayn YJ.U-1', Mimr Kemzlettin e Birini Ulusal M inwlk Din:rri, Ankara 198 1, s.6- 1 Bkz. Turgut Saner, "Mustafa Reid Paa Trbesi", Dnien Bugiin! stanbul A ~iklqxrJis~ C 5, stanbul 1994, s.567-568. Bkz. Turgut Saner, "Fuad Paa Trbesi", Dnien Bugiin! stanbul A ~iklqxrJis~ C 5, stanbul 1994, s.567-568. Bkz. Aslanapa, a.g.e., s.462-463; i. Gnay Paksoy, "Mahmud Nedim Paa Trbesi", DnJen Bugiin! stanbul A ~iklqxrJis~ C 3, stanbul 1994, s.341.342.

Son Dnem Osmanit Mimarisinde L!Ycu/anmi!)'3n Bir ina Projesi: Edirne KadriPaa Trlxsi-

/45

stanbul Fatih omii haziresindeki Gazi Osman Paa(1901-1902)38, yine Fatih' de Emir Buhari Mescidi'nin bitiiindeki Sadrazam Ahmet Cevad Paa(1901)39, Eyp'teki V. Sultan Mehmed Reat (1911-1912)40 ve Mecidiyeky'deki Mahmut evket Paa (1913)41 trbeleri gibi deiik bir denemedir. Aynca, uygulanmanu bile olsa bu proje dneminin trbe mimarisi iinde, kare plan, keif defterinde belirtilen cephenin mermer kaplamalan, cephe iziminde giri cephesinde gsterilen sslemeleri ile keif defterinde trbenin iinde yaplaca zikredilen tezyinat, kapnn iki tarafndaki nileri, kelere kap ve pencere kenarlarma yerletirilen stunceleri, yine keif defterinde anlatlan ancak projede gsterilmeyen sundunnas, geni ve yksek iki penceresi, tezyinatl byk giri kaps, zellikle de saan stnden trbenin drt tarafn dolaan testere dii motifli dendanlan ve soan ba biimli kubbesiyle farkl zellikler gstermesi bakmndan da olduka dikkat ekicidir. Bu ina projesi, siyasi nedenlerin yan sra yukanda belirttiimiz baka sebeplerden dolay uygulanrnanutr. Hasan Sezayi Dergaru. bahesinin kuzeybat kesine yakn yerdeki Kadri Paa'nn sandukal mezannn bulunduu yere inas dnlen trbe, ayet bu projeye gre tatbik edilmi olsayd, gneydeki dier trbeye bakan cephe ile dou cephede yukanda belirttiimiz baz deiikliklerin yaplmas zorunlu olabilirdi. Bu projenin nemli bir parasn oluturan Keif defteri, 1884 yllarmda Osmanl sanat ve mimarisinde kullanlan, saak, camelcin, tabla, sahanlk nhtrn, gizli demir kened, zemin tesviyesi, halis har, lZgaral iki kat, temel dvarlan, demir kened, zvana, kurun ile merbut(balama), kabartma, kertrne, krsi, balk, stun, mihrap, bapu, pencere ve kap minhas, dkme ve yaldlZ ilemeli donanmalar, ketenli halis har, sva, badana, sulu elvan(renkli) boya, beden dvarlan, pala, kubbe, atma, terek mahalleri, imime nhtrn, kurun elvah, ketenli horasan har, ab kubbe, kevniye, cedid ta, mee aacndan tabanIk, yzleri ince tarak tesviyeli ve kosla perdahl Marmara menneri, seli kap ve pencere, kabartma ve kertme kaplamalar, kepi tulas, lama demiri, batril (butri!) demiri, Marsilya'nn delikli tulas, kurun levhal pude, demir parmaklklar, masalk mermerinden deme, ral am bimesinden mamul dorama, duba cam, atma aruba, ceykar1 tahta, tesviyeli amdan mertek gibi baz malzemeler, teknikler ve terimler hakknda bilgi vermesi bakmndan da byk bir nemi haizdir.42 Os38
39 40 41 42

Geni bilgi iin bkz. Yavuz, Mimar Kemalettin, s. 29, 131-135; Aslanapa, a.g.e., S.471. Bkz. Yavuz, Mimar Kemalenin, s. 29, 125-130; Aslanapa, a.g.e., s.470-471. Bkz. Yavuz, Mimar Kemalenin, s. 29, 136-139; Aslanapa, a.g.e., s.510. Bkz. Yavuz, Mimar Kemalenin, s. 30, 142-146; Asnalapa, a.g.e., s.512. Bu teknikler, malzemeler ve terimlerin bazlan iin bilinen anlamlann karlatrmak iin bkz. Snmez, a.g.e, s. 20-116; Metin SzenlUur Tan~li, San:t Ktrram 'LI! Terinieri Szl, Remzi

/46

AiFDXlV(2004).

say /

manl dnemi yap teknikleri ve malzemeleriyle ilgili olarak Neslihan Snmez'n hazrlam olduu terimler szlnde kened, zvana ve atma gibi bazlar hakknda bilgi verilen43 ve Keif defterinde belirtilen ~daki terim ve tekniklerin birounun mimarlkta bugn de kullanld bilinmektedir. Keif Deneri 'nin Transkrips/yonu Kadri Paa merhumun Edirne'de ba irade-i seniyye inas mutasavver buyunlan trbe-i erlfesinin her mucelri resm inas zmnnda iktiza eden defterinin tanzim ve irsali Dahiliye Nezareti celilesiyle cereyan eden muharebe zerine erefvalid olan cevalr iliyede irade ve iar buywulmu olmasyla melffif resmine tevfiken bil misaha kaleme alnan kef-i evvel defteridir. Ber mucelri resm trbe-i erlfin zeminiyle etraf- erbaasnn temel mahalleri hafriyle hls! olacak fazla turabn mnasib mahalle nakil ve imla ve tesviyesi Devren 0600 1920 Arzen 600 120 Umkan 025 225 Zemin tesviyesi Temel mahalleri

Hafrolunan temel derUnuna cedid ta ve kum kire halis harla mahn1c alt metro tUlunda mahallince tabanlk ta'bir olunan mee aacndan iki kat skaral zemine mSavl oluncaya dein metn ve mstahkem ina olunacak temel duvarIan Devren 1920 Arzen 120 Ceslmen (?) 5760 X 90 = 5184 kadden44 250

MezkUr temeller zerine Marmara mennerinden vecihleri ince tarak tesviyeli ve Kosla percW icra klnmak ve icab vecihle demir kened ve Zivana ve kurun ile mahallerine merbut ve icabna gre kodadan kapartma ve kertme ve cadde cihetine krkhe santim keItme iki aded mihrabl ve on aded maa kurs ve balk stunlu ve kap ve pencere etraf seli ve baas saakl ve'l-Ms! etraf-

Kitabevi, stanbul 1992; Doi:,rar Hasol, ATliikkprJik Mimrlk SiE~ Yem Yayn, stanbul 1993; AFinzan Baytop, Trkf?'deBat Kikeii Yap Terinieri, Yap Endstri Merkezi, stanbul 1995 ; C Esad Arseven, Sam A TliiklqJiis~ Cilt: 1-V, Milli..Eitim Bakanl, st'.:> !bul 1975; Kemal ErguvanhM. Sayar, Trkiye Men17!rleri 'LI! Inpat Ttl{lan, lli. Maden Fakltesi, stanbul 1955; Nazm amvar, Aayleri Terinieri SiE~ Trk Dil Kurunn Yaynlan:271, Ankara 1968. ' <3 Bkz. Snmez, a.g.e., s.37, 56-57, 116. Kad: Boy, endam, uzunluk ve l anlamlanru tamaktadr (Bkz. Mehmet Kanar, Farsa-Trkf? Sadk, stanbul 2000, s. 861; emseddin Sami, KJmIs-i Trk~ stanbul 1317, s.1056) ..

Son Dnem Osmanit Mimarlsinde '-!Ycu/anm<!Y3n Bir ina Projcsi: Edirnc KadriPaa Trbes~

/47

seIasesinin maa bapu ber muceb-i resm kapartma ve keItme kaplamalanyla etraf- emaasnn saaklan Devren Arzen Kadden 675

1800 2520

025 120
Ceslmen

075

Maa bapu saak znne kadar Etraf emaasnn saa

53
5

5
43 Pencere ve kap minhas45
=

47 62 X 950
Kap ve pencere bolugu minhas Kt'at T11en

45239

Arzen

Kadden

2 1

170 170
Ceslmen

025 025

390 500

Pencere Kapu

543
Mezkur kaplama mermerlerin gerek stun ve gerek pencere ve kapu mahalleri batas zerine demir vesarr ma'denden ma'mu! dkme ve yaldz ilemeli donanmalar vaz'yla beraber ve'l-hasl mecmu'- mermerlerin ber muceb-i resm tanzimi masanf Devren Kadden

18 30

670 075
Sathan

Saak znne kadar Etraf- erbaa saa

144 00 21 76 122 24 X 350

Kta' T11en
=

42784
Kadden

Kapu ve pencereler boluklan ninhas

2 1

170 170
Sathan

390 500

Pencere Kapu

2176

45

Minha: ok=na ve indirme sembolu olup inaat keif hesaplannda hesaba katlmayan pencere ve kap gibi benzeri boluklara"denir. (Ferit Develiolu, amznia -TrkeA nsiklcpWk L~ Ankara 1988, 5.776).

/48-------------------

AiFD XL V (2004). s'!Y' /

Etra!- seIasenin mermerden ma'mul kaplamalar tarzyla dier trbeye ittisali temeli zerine kepi tulasndan halis harla maln1c ve derCm ciheti kete~ halis harla sva ve badana ve zeri metrosu onbe kuruluk sulu elvan boya ile omato tanzimi ve dier ve cihetin blrCmuna kezalik ketenli harla sva ve badanal etra!- erbaasna ina olunacak beden dvarlan Devren 1750 450 Arzen 050 075 Ceslmen Kadden 750 750 E tra!- seIasesi Dier bir taraf

90 89 13 O
77 89 X 160 = 12462 16
Kapu ve pencere mahalleri boluklan minhas Kt'at Tillen Tillen 2 170 050 1 170 075 Ceslmen 13 00 Kadden 390 500

Pencere Kapu

Bir cihetinin blrCmuna ekal-i mezkUr mucebince sva ve badanas Tillen Kadden 450 675 Sathan 30 37 X 8 = 242 38 MezkUr beden dvarlan zerine drt santim pala bir santim cisminde ve balan cvatalar ile yek dierine rabdlama demirinden arubal ve zerine on santmlik botri! demirinden kubbenin reisine kadar atma ve mezkur atmalann aralan drder mahallinden mezkur lamalar ile pencereli ve derunlan Marsilya'nn delikli tulasndan mentolu halis harla imW ve blrCm ve cihetin terek mahallerinin tanzimi iun kezaIik harla mme nhtm doldunnal ve zeri sahanl amur svanarak kurun elvah pudeli ve derCm cihetinin ber mucelri resm yirmi iki terek zere ketenli horasan harcdan sva ve badana ve metrosu yirmi gunluk sulu elvan boya ile omato tanzimli ab kubbe inas. Lama ve patrik demirleri Cedid kyye 775 X 2 = 1550 Marsilya'nn delikli tulasndan mentolu halis harla maLrUCab kubbe Sathan 36 8 Ceslmen 9.2 X 190 = 1713.32

Son Dnem Osmanit Mimarisinde l!Ycu/anm'!Y3n Bir ina Projesi: Edirne Kadri Paa Trbesi--

/43

zerinin kurun elvah plldesi Sathan

45
Cedid kyye 506 X 5 = 2530 zerinde nuhasdan ma'mul vechi yaldzl ber muceb-i resm-i ili Cedid kyye 50 X40 = 2000 DerUn vechinin halis ketenli hardan sva ve badana ve sulu boya ile omato tanzm Sathan 32X30 =960 ra1 am bimesinden ma'mul dOrama ceykari tarafeyni cilll maa duba cam her muceb-i resm arubalan Kt'at 2 X 600 = 1200 Anan 1 .70 Kadden 3 .90 Lama demirinden ifte kayd ve kuakl ve kaln sacdan tablal ve vechesi mezkur dkmeden ilemeli maa mtemilat- tarafeyni yal boyal kapu inas Arzen 1 70 Kadden 5 Cedid kyye 600 X 5 = 3000 Pencerelere her muceb-i resm tarafeyni yal boyal (zihta) demir parmaklklar Kt'a 2 1 .70 Anan 3 .90 T1len 0.50 Sathan 2 .20 X 50 = 110 Trbe-i erif mezkur zemine halis harcyla mahn1 yiirmi santim cisminde m me nhtrn ve zeri santim kalnlnda asfalto tanzimi T1len 4.50 Arzen 4.50 Sathan 20 .25 Lahid mahalli minhas 02 .00 18 .25 X 80 = 1460 Minhas T1len 2 Anan 1 Sathan 2 Cesmen 0.23 Anan Kadden

Mezkur pencereler zemine halis harla masalk mermerinden deme Kt'a 2 2.20

150-------------------

AiFD XLV (2004). S~ i

Akdemce ina klnnu olan Iahid dvar1an zeri icab veciWe tesviye klnarak Marmara mermerinden etraf ince tarak tesviye ve kosla perdahl ve keleri kevniye46 olmak zere demir kened ile yek dierine rabtl atma aruba vaz' Devren Anan Ces1men 7 X 100 = 700 O.40 O.28 Mezkur mermer atma aruba zerine selvi elvahndan ma'mul vechi tesviyeli sanduka vaz' Kadden Arzen TUlen 1 Nsfen 1 2 Behi (?) 400 Trbe-i erifin kapusu harici ittisaline hafr-i esas ile mevcud ta ve kum ve kire halis harcyla mahruc zemine msav sahan1k nhtm inas TUlen Arzen Kadden 2.70 1 0.75 Ceslmen 2. 02 X 55 = 111 .4 Mezkur nhtm zerine Marmara mermerinden be(?)47 taraf inme(?)48 tarak tesviyeli ve kos1a perdahl ve icab- vechile gizli demir kened ve Zlvanalar ile merbut maa kademe sahanlk inas TUlen Arzen 2. 70 1 Maa kademe Sathan 270 X 160 = 432 ral am bimesinden dOrama ceykari tahtann bir metro irtifanda mahalli tablal mtebakisi caml ve tarafeyni cilli maa atma ve mtemilat tekmil kapulu sahanlk etrafna camekan blme inas Devren Kadden 3.90 5 Sathan 19 .sOX 52 = 1023 .30

46

47 48

Kevni~: Ke ls, kelerin dzgn olup olmadn anlamada ve dzeltilip dorulatnada k.llanlan, demir veya tahtadan yaplm mhendis, dlger ve duvarc aleti (emseddin Sami, a.g.e., s.1218). Bu kelimenin yazld gibi "be" deil de "ba" oldu>UI1udnmekteyiz. Bu kelimenin sehven nokta konulmadndan dohy "inme" olarak deil de "ince" olabileceinin daha doru olduu kanaatindeyiz.

Son Dnem Osmanl Mimarlsinde L!Ygulanm'!Pn Bir ina Projesi: Edirne Kadri Paa Trbesi---

iS i

Mezkur camekan blmesi zeriyle yalnz beden dvan vechine mteaddid lama demirinden cenkler vaz' oltnarak be taraf tesviyeli yiinni santim pala buuk santim kalnlnda am bimesinden taban keidesiyle zerine otuzbe santim aydnlnda onbe santim pala iki santim kalnlnda kezalik tesviyeli amdan mertek ve zerine yedi kyyelik inkodan tarafeyni yal boyal kapl maa saak sakf inas T1len
2.75

Anan
1

Sathan 2.75 X 55
127058 .18

151 .10 para

Kaleme alnan ibu kef-i evvel defterinde muharrer olduu zere zikrolunan trbe-i emenin masanf- inaiyyesi lira-y Osmaru yz kuru hesabyla yz yirmi yedibin elli sekiz guru onsekiz paraya baIi olmu olmala u halde ibu defterin cevab- ill-i emanet penarueriyle Nezaret-i cellle-i marun ileyhaya arz ve takdimi lazm gelir olbabda emr-i ferman hazret-i men lehu'l-emrindir. 18 Haziran 1300/30 Haziran 1884. Hendesehane- i ehremaneti

IS2

AiFDXlV(2004),

5'!Y' i

ekil I. Hasan Sezayi Tekke ve Hazircsi'nin (S. Bayrakal'n F.Th.Oijkema'dan

Edirne chrindeki Yeri

ileyerck ald haritadan)

Son Dnem Osmanl Mimarlsinde '-!Ygulanm'!filnBir ina Projesi: Edirne KadriPaa Trbes~

iSJ

Tunca Nehri

..

ekil 2 - Hasan Sezayi Tckkc ve Haziresi'nin (BOA, PPK. No: 34I1'den

1918 Ylndaki Konumu

ilenerek)

154-------------------

AFD XLV (2004), sap

'--,

"

.'

" "I'l{
.......

. !.' ' ...~'"

i'

"i'
i"I" i'

\,
~,t;.1,->;-, 00-=-;"":""""':'o~ ""'--'0

.:1

1.;;,

----------_

_._------_._--

.~P~

_.

i
<

ekil 3 - Edirne Kadri Pa~aTrbesi'nin Pan

Son Dnem Osmanu Mimarisinde L!Ycu/anm'!)'3nBir ina Proiesi: Edirne Kadri Paa Trbesi--

/ SS

ESi

i
t.

"\

l..r

,~

ekil 4 - Edirne Kadri PaaTrbesi'nin Cephe izimi

IS6

AiFD XLV (2004), s<!Y'i

Fotoraf i - Edirne Hasan Sezayi Dergah Haziresi

Fotoraf 2 - Edirne Hasan Sezayi Trbesi ve Hazireye Alan Kap

Son Dnem Osmanl Mimarlsinde ljygulanm'!}'3nBir ina Projesi: Edirne KadriPaa Trbesi--

157

Fotoraf 3 - Edirne Hasan Sczayi Dcrgah Avlusundaki adrvan

Fotoraf 3 - Edirne Hasan Sczayi Dcrgah Mcscidi'nin Minaresi

IS8

AiFDXlV(2004J,

say

Fotoraf 5 - Edirne Hasan Sezayi Dergah Haziresi'ndeki

Mezar Ta~ar

Fotoraf 6 - Edirne Hasan Sezayi Dergah Haziresi'nde Kadri Pa~a'nn Trbesi iin Tahsis Edilen Yer

Son Dnem Osmanl Mimarlsinde L!Yculanm'!}'3n Bir ina Projesi: Edirne Kadri Paa Trbesi--

iS9

Fotoraf 7 - Kadri Pa~a'nn Edirne Hasan Sezayi Dergah Haziresi'ndeki

Sandukal Mezar

Fotoraf 8 - Kadri Pa~a Sandukasnn Kuzey ve Dou Cephesindeki

Sslemeler

/60

AiFO XL V (2004).

say

Fotoraf 9 - Kadri Pa~a'nnSandukasndakiOsmanl Armas

Fotoraf i O - Kadri Pa~aSandukas Ba~Ta~nn Dou Cephcsindcki Sslcmcler

Son Dnem Osmanh Mimarlsinde '-!Ygu/anm'!J'Cln Bir ina Projesi: Edirne Kadri Paa Trbesi..--

/6/

Fotoraf i i - Kadri Pa~aSandukas Ayak Ta~nn Dou Cephesindcki Hurma Aac

Fotoraf 12 - Kadri P~a Sandukas Ba~ Tann Bat Cephesindeki Asma Dallar

/62-------------------

AiFO XLV (2004), 53J7 i

Fotoraf

13 - Kadri P~a'nn

Mezar Ta~ndak l<ilabe

Son Dnem Osmanl Mimar/sinde ljygu/anmayan Bir ina Projesi:Edirne KadriPaa Trbesi--

/63

'.

"

/'t.

C,A,~ ... ~-,:t.e.vut-JI~ ~J~~ ...

~--: c.4-~.-~"': "JA:,!:~~~'~~!.I~.~ ~, ... i ~,.

~;.f' ~"'~i.->~~

"

CS,..;

.:.., P.J,I~':"~"".Y.JI'),~~

~~.;.o.;~''''LL-:.,,~.

,~;; ....JJ i ~",,\.JI;; -t...;- \i;i.,;:,,-, J,,;....

i
Kadri Pa~aTrbesi Ke~if Defteri"nin Asl Metni

/64--------------

AiFD XL V (2004). 5'!Y' i

, ~.)"~""~)'JJ

Wi..-"JI~;"~ t~~~ ";,;J:',i.J'~, ;..i.~ .J::..>~~J ".

.~.:~ ... ,,,,; ... ~, . ,J V~l

e.J,,);~.... J6..1;~ .... ..., h ~-!. ,,;~.~~

".

ir':(\-.-;,;;i,...:-'.:;.~".<V,.~ .,.~....t. .. ,
"'J~J
lJ4,I

tu;,,~ .... ~.J . ~~r't~.P~,;r...~I~...,;.~e-'

cfV;'";~,, W,,~j
---r-

~,
~,J),J,

~~J.~,J~';'~
~.,;.~

.... ~NW~;"tc.>..:~~ ~__ ~~

lefu:",~' .. A,,; ..,..,:tH,~

:", .J:':~.. ~'"H
~

______________
.. -~ . "):>/~.,(J;, tb'>;"";"~~J
o. -o ,

... ~., ol of-pf.:.'''';

~..'
~J

~~.

----:v,-"!"~,.,:,.. ...-~ .;.. _'

~,~.

~ ~
~~-~

....

; '-':J tN ..,.,; j.o:.f"vlJIi.~.J "'.J .

I"'~ ,~
J:'-..J-rM)

---~:,p~J J:'~~ YH"

i

~~. ~,.
~~") t~,1.-(..,.,.J~J ~h;~,J;",.

.~~,*~ -'J~,1-LS.j, .,,1

h<..~: .

__

~,.}.;~~;,O~~J.A,u/n
~ . ~.h.) ~. _ ~ 'I~;'.,).J:,.Jl;
#,ti"

~~pt ~(Mi,.

~ . ..;..1J)?"'''''~~~~

."

~~. ~...
.. ..:",,,I..,,...,b~..;,~

u. ~.~.~ ,.... .
.

~.~

... ,..~""r"'~.:..
"

.. .~...

~. .. -' ~.. <.

"'..

-!k.
C.

'd..J ~~ .. ".

I'.

2
Kadri ra~a Trbesi Ke~if Defteri'nin Asl Metni

Son Dnem Osmanu Mimarisinde ljygu/anm<!Y3n Bir na Projesi: Edirne Kadri Paa Trbesi-----

/6S

_____

~.~~I.':.; .. :I\;/t-~ . 1 iS,:. ,

~~f-"'~

r'\-~
~./

~":f":~~~;

_,,{;~!-~..:
.4.

. <."

~.s

.. . .~
<".
<,,41 '" (,,0

\. ..
OJ

~..v.J ~

-'\~

..

(r''>'''',o1'';''~I.s~~~ . ':J!-:'t~..,. ... ..-~.

1

"";,)I~~J

l\f!t;.~-, V,'.:'J
J

.. ..>',J~.~'-:"'
i '" ,~

1
~-'

--------

\Aot..

Jd.
~

.~
~

.J~":'"

l.,.>J

'<4. 3:

eS.).i.:,J; if ~"". .~ ~ ,.,...; " :.;.r.'t :.;

~r.Jt':,

OJ

.,. '" ;v.~, , . ;"):~.ro -.. .. .

ka ~ ~
~.

I.CY:' . .,;J '",h' :~jr

.~-'

,1g ~.~_. ,
"

;-~ /..,;;,.,~.i:I1J--:,.,.:. ....... ~./~; .. f'i'':,~.

";L!~~

>:t.):~:-' "W-,P':'J.,;/ -v.LLS'"

.~;~
,.

~'-'.-;

....dJ~."..rVt-'.;.. ~'~ : ..
,.".." S '-:.;-:.

' . ;~~r . ,.. . ~ .....

VtJII>

~-';f ~".P

,? Jrc.i .1

... - ~

~
~;.r
co.

:J...
~

--------~.I~ . r'

v.

3.,J ~ v.

~-' <.. .;

i-'-l.~.

Y.

~~.t

\eS."

<Cr./."