Lek

10
Differen ial toolol

• Funk iïn differen ial

• Dawxar funk iïn differen ial, differen ialyn xälbärää xadgalax qanar

• Differen ialyg oïrol oo bodoltond a²iglax

• Dääd ärämbiïn ulamjlal

• Dääd ärämbiïn ulamjlalyn x¶lbar dürmüüd

• Dääd ärämbiïn differen ial

• Differen ial toollyn ündsän qanaruud

• Todorxoïgüïg taïlax Lopitalyn düräm

• Busad xälbäriïn todorxoï busyg taïlax

• Olon gi²üüntiïn Teïloryn tom³ëo

• Duryn funk yn Teïloryn tom³ëo

1
 Funk iïn differen ial
y = f (x), x ∈ [a; b] funk awq üz´e.
Xärwää änä funk n´ differen ialqlagdax bol

∆y ′ ∆y
lim = f (x) ⇒ = f ′(x) + α
∆x→0 ∆x ∆x
buµu
∆y = f ′(x)∆x + α∆x
baïna.

Funk iïn bütän öörqlöltiïn änä tom³ëony I nämägdäxüün n´ ∆x-täï ²uga-

man xamaaraltaï ba II nämägdäxüün n´ ∆x-täï xar´ uulaxad dääd ärämbiïn BBX

baïna.

Argumentiïn öörqlölttäï ²ugaman xamaaraltaï, funk iïn öörqlöltiïn gol

xäsäg bolox f ′(x)∆x-iïg f (x)-iïn x äg däärx differen ial gäj närlääd dy

gäj tämdäglänä.

dy = f ′(x)∆x
2
 Mön f (x) = x funk iïn differen ial n´

dx = ∆x
Tägwäl funk iïn ulamjlal funk iïn differen ial, argumentiïn differen-
ial xoëryn xar´ aagaar
dy
f ′(x) =
dx
gäj oldono.

Funk iïn differen ial n´ funk iïn ulamjlalaar ²uud ilärxiïlägdäx uqir

differen ialyn tom³ëonuud n´ ulamjlalyn tom³ëonuudyn adilaar biqigdänä.

y = f (x) =⇒ dy = f ′(x)dx.

3
 Dawxar funk iïn differen ial differen ialyn xälbärää
,
xadgalax qanar
y = f [ϕ(x)] = f (u), u = ϕ(x).
yx′ = fu′ (u) · ϕ′x(x) =⇒ dy = y ′dx = fu′ (u) · ϕ′x(x)dx = fu′ (u)du
buµu dy = f ′(u)du, änd du = ϕ′(x)dx.

Änd dy = f ′(u)du gadaad xälbäräärää dy = f ′(x)dxtäï adil baïgaa tul

dawxar funk baïx toxioldold differen ialyn xälbär n´ xadgalagdaj baïna.

Differen ialyg oïrol oo bodoltond a²iglax

y = f (x)-iïn x äg däärx bütän öörqlölt n´ ∆y = dy + α∆x. baïna.

Xäräw ∆x xüräl äätäï baga bol ∆y = dy baïna.

∆y = f (x + ∆x) − f (x) ≈ dy = f ′(x)dx = f ′(x)∆x

⇒
f (x + ∆x) ≈ f (x) + f ′(x)∆x (1)

4
 Ji²ää : sin 31◦ = sin (30 + 1)◦.x = 30◦, ∆x = 1◦
√
◦ ◦ ◦ π 1 3 3.14
sin 31 ≈ sin 30 + cos 30 · = + · = 0.515
180 2 2 180
f (x) = xµ xuw´d

(x + ∆x)µ ≈ xµ + µ · xµ−1∆x
baïna.

Funk iïn
y O
differen ialyg geometr utga
∆M N N1ääs
M
1 N N1
y ′ = tgα =

 q
y = f (x) 
q qq
qqqqqqq
MN
qqq
qq
qq  N 1 buµu
M q 
qq
qq 
qqqqq_ q _ _ _ _ _
 N M N1 = M N · tgα = = ∆x · y ′ = dy
q qqqq 

d
x
q 
qqq
qqqq
α  
/
Oqqq
qqqqq
A P Q Ändääs x äg däärx differen ial n´ mön ägt tat-
san ²ürgägqiïn ordinatyn öörqlölt baïna.

5
 Dääd ärämbiïn ulamjlal

y (n) = [y (n−1)]′ = f (n)(x)

Dääd ärämbiïn ulamjlalyn x¶lbar dürmüüd

1. Xäräw u1(x), u2(x), . . . , um(x) funk üüd n´ tus bürdää n daxin differen-
ialqlagdax funk üüd bol

(n) (n)
(u1(x) + u2(x) + ... + um(x))(n) = (u1 (x) + u2 (x) + ... + u(n)
m (x)

2. Xäräw u(x), v(x) funk üüd n´ n daxin differen ialqlagdax funk üüd bol

(u · v)(n) = u(n) · v + Cn1 · u(n−1) · v ′ + Cn2 · u(n−2) · v ′′ + . . . + u · v (n)

6
 Ji²ää : y = eaxx2. u(x) = eax , v(x) = x2

u′ = a · eax , u′′ = a2 · eax , ... , u(n) = an · eax

v ′ = 2x, v ′′ = 2, v ′′′ = 0, ..., v (n) = 0
⇒
(n) (n) n ax 2 n−1 ax n · (n − 1) n−2 ax
y = (u · v) = a e x + na e 2x + + a e ·2+
2!
n · (n − 1) · (n − 2) n−3 ax
+ a e · 0 + ... + 0 =
3!
= eax[an · x2 + 2n · an−1x + n(n − 1)an−2]

Dääd ärämbiïn differen ial

y = f (x) funk n´ (a; b) däär differen ialqlagdax bol tüüniï n ärämbiïn

differen ial
dny = d(d(n−1)y) = f (n)(x)dxn
äswäl
n dn y
f (x) = n
dx
7
 Differen ial toollyn ündsän teoromuud
Thr:1 Rolliïn teorom.
Xäräw y = f (x) funk n´ [a; b] xärqim däär tasraltgüï bögööd (a; b) za-
wsart differen ialqlagdaxaas gadna [a; b]iïn üzüüriïn ägüüd däär tän üü
utgataï (f (a) = f (b)) bol y ′(c) = f ′(c) = 0 bolox c äg (a; b) zawsraas
¶daj näg oldono.

⊲.
O
y O
y O
y O
y
M   M  
    
     
 
m
     


m  x 


 x/

 x/ 



x/


/
O a b O a b O a b O a b
Änä teoromyn al´ näg nöx öl n´ bieläxgüï baïwal xüqingüï bolox n´ daraax

zurguudaas todorxoï xaragdax bolno.

O
y 
O
y O
y
J J
   
  
   
   
       
    
x/ x/ x/
  
       

O a c b O a b O a c b
8
Mr: Xäräw f (c) = m, f (c′) = M, f (a) = f (b) = 0 baïwal funk iïn xoër ¶zguuryn
xoorond tüüniï ulamjlalyn ¶daj näg ¶zguur or²in baïna.

Thr2: Lagranjiïn teorom. ( Tösgölög öörqlöltiïn tuxaï teorom)

Xäräw y = f (x) funk n´ [a; b] xärqim däär tasraltgüï bögööd (a; b) zawsart
differen ialqlagdax bol

f (b) − f (a)
= f ′(c) (∗)
b−a
tän ätgäliïg xangax c äg (a; b) zawsraas ¶daj näg oldono.
O
y
y t=t f (x)
Thr2-yn geometr utga n´:
f (b)_ _ _ _ _ _ _ _ttt_tt_tt_ _tt_ttt_t t
t

f (c)_ _ _ _ t_tt_tt_ttt ttttttt  (a; f (a)), (b; f (b)) ägüüdiïg daïrsan xöwqtäï
tt  ttt
(c; f (c))

ttt t  paralleliar ägiïg daïrq garsan
tt  
tt
²ürgägq ¶daj näg baïna gäsän üg µm.
t  
tt
f (a) _ _t t




 x/
O a c b

(∗)-g f (b) − f (a) = f ′(c) · (b − a) gäj biqij bolox ba üüniïg funk iïn tögsgölög
öörqlöltiïn tuxaï Lagranjiïn tom³ëo gädäg.

9
Thr3: Ko²iïn teorom.( Xoër funk iïn öörqlöltiïn xar´ aany tuxaï teorom).

Xäräw f (x), g(x) funk üüd n´ [a; b] xärqim däär tasraltgüï bögööd (a; b) za-
wsart differen ialqlagdaxaas gadna g ′(x) n´ (a; b)-yn xaana n´ q tägtäï

ül tän äx bol
f (b) − f (a) f ′(c)
= ′
g(b) − g(a) g (c)
baïx c äg (a; b) zawsraas ¶daj näg oldono.

⊲.
f (b) − f (a)
F (x) = f (x) − f (a) − · [g(x) − g(a)]
g(b) − g(a)
gäsän tuslax qanaryn funk zoxioë.
Änä n´ Rolliïn teoromyn nöx öliïg xangaj baïgaa uqir F ′(c) = 0 baïx

c äg (a; b) dotor ¶daj näg oldox ëstoï. Ö.x.

f (b) − f (a)
F ′(c) = f ′(c) − · g(c)
g(b) − g(a)
bolox buµu ändääs
f (b) − f (a) f ′(c)
= ′
g(b) − g(a) g (c)
bolj teorom batlagdlaa.

10
 Todorxoïgüïg taïlax Lopitalyn düräm
∞ 0 0 ∞
0 · ∞, ∞ − ∞, 1
    , 0 , ∞ , 0 , ... xälbäriïn bodogddoggüï zarim x¶zgaaruud
0 ∞
n´ ä ästää , xälbärt ²iljdäg bilää.
0 ∞
   
0 ∞
Iïmd , xälbäriïn todorxoïgüïg taïlax argyg awq üz´e.
0 ∞
Thr1: Xärwää y = f (x), y = g(x) funk üüd n´
1. x = a ägiïn orqind differen ialqlagdax
2. lim f (x) = 0, lim g(x) = 0
x→a x→a
3. a ägiïn orqind g(x) 6= 0, g ′(x) 6= 0
f ′(x)
4. lim ′ x¶zgaar or²ix bol
x→a g (x)

f (x) f ′(x)
lim = lim ′
x→a g(x) x→a g (x)
baïna.

11
  
0
Xäräw ulamjlaluudyn xar´ aa n´ daxin xälbäriïn todorxoïgüï x¶z-
0
gaart ²iljwäl änä argyg dawtan xärägläj bolno.

Thr2: Xärwää y = f (x), y = g(x) funk üüd n´

1. x = a ägiïn orqind differen ialqlagdax
2. lim f (x) = ∞, lim g(x) = ∞
x→a x→a
3. a ägiïn orqind g(x) 6= 0, g ′(x) 6= 0
f ′(x)
4. lim ′ x¶zgaar or²ix bol
x→a g (x)

f (x) f ′(x)
lim = lim ′
x→a g(x) x→a g (x)

baïna.

12
 Ji²ää
n n
n(1 + x)n−1 − 1
 
(1 + x) − 1 (1 + 0) − 1 0
lim = = = lim =n
x→0 x 0 0 x→0 1
Ji²ää    
x − sin x 0 1 − cos x 0 sin x cos x 1
lim 3
= = lim 2
= = lim = lim =
x→0 x 0 x→0 3x 0 x→0 6x x→0 6 6
. Ji²ää
xµ  ∞  µxµ−1 µ(µ − 1) . . . (µ − (µ − 1))
lim = = lim x = . . . = lim = 0..
x→∞ ax ∞ x→∞ a ln a x→∞ ax(ln a)µ
(a > 1, µ > 1)
Ji²ää
tgx ∞ sin2 2x 2 · 2 sin 2x cos 2x
lim = = − limπ = = − limπ = −2.
x→ π2 ctg2x 0 x→ 2 2 cos2 x x→ 2 −4 cos x sin x

13
 Busad xälbäriïn todorxoï busyg taïlax
1). ϕ(x) · ψ(x) xuw´d

lim ϕ(x) = 0, lim ψ(x) = ∞

x→a x→a
ö.x (0 · ∞) baïg.
Tägwäl
ϕ(x) ψ(x)
ϕ(x) · ψ(x) = =
1 1
ψ(x) ϕ(x)
bolno.
Ji²ää lim xn ln x.
x→0+
n>0 (0 · ∞)
1
n ln x ∞
x xn
lim x ln x = lim 1 = = lim −n = − lim =0
x→0+ x→0+
xn
∞ x→0+ n+1
x
x→0+ n

2). ϕ(x)ψ(x) xuw´d

lim ϕ(x) = 1, lim ψ(x) = ∞
x→a x→a
ö.x (1∞) bol

ln ϕ(x)ψ(x) = ψ(x) · ln ϕ(x)

14
 Ji²ää 1
a). lim (1 + x) x
x→0
1 1
1 1
lim ln (1 + x) = lim ln (1 + x) = lim 1+x = lim 1+0 = 1
x
x→0 x→0 x x→0 1 x→0 1
=⇒
1
lim (1 + x) x = e
x→0
b). lim (1 − sin x)
x→0
ctgx
.
cos x
ctgx ln(1 − sin x) − 1−sin x cos3 x
lim ln(1 − sin x) = lim = lim 1 = − lim = −1.
x→0 x→0 tgx x→0
cos2 x
x→0 1 − sin x
=⇒
lim (1 − sin x)ctgx = e−1
x→0
w). lim (sec x)ctg
x→0
2x

1 sin x
·
lim sec x cos2 x
ln(sec x) x→0 2tgx tgx
2
ln(sec x)ctg x
lim
x→0 tg 2x 2
lim
x→0 2tgx √
lim e =e =e cos x =e = e
x→0
15
 3). 00, ∞0 logarifmqlan 0·∞ ²iljüüljnä.

a). lim xx.

x→0
1
lim ln xx = lim x ln x = lim x
=0
x→0 x→0 x→0 − x12
=⇒
lim xx = 1
x→0

b). 2 x1
lim (1 + x )
x→∞
1 1
2 x ln(1 + x 2
) 1+x2
· 2x 2x 62
lim ln (1 + x ) = lim = lim = lim 2
= lim =0
x→∞ x→∞ x x→∞ 1 x→∞ 1 + x x→∞ 6 2x
=⇒
1
lim (1 + x2) x = e0 = 1
x→∞

16
 4). f (x) − g(x) xuw´d

lim f (x) = lim g(x) = ∞

x→a x→a
Tägwäl
1 1
1 1 g(x)
− g(x)
f (x) − g(x) = 1 − 1 = 1 1
f (x) g(x) g(x) · f (x)

Ji²ää
 
1
lim ctg2x −
x→0 x2
2 2 2 2 2 
x ctg x − 1 x cos x − sin x −x sin x 2
lim 2
= lim 2 2 = lim 2 · 2 = − .
x→0 x x→0 x sin x x→0 sin x + 2x sin x cos x 3

17
 Olon gi²üüntiïn Teïloryn tom³ëo

f (x) = a0xn + a1xn−1 + . . . + an−2x2 + an−1x + an (2)

(??)g n udaa differen ialqilbal:

f ′(x) = a0nxn−1 + a1(n − 1)xn−2 + . . . + an−1

f ′′(x) = a0n(n − 1)xn−2 + a1(n − 2)xn−3 + . . . + 2an−2
···············
f (n)(x) = a0n(n − 1) · . . . · 2 · 1 = a0 · n!
x=0 gäwäl
f ′(0) f (n)(0)
an = f (0), an−1 = , ... a0 = (3)
1! n!
(??)g (??)t orluulbal

f ′(0) f ′′(0) 2 f (n)(0) n

f (x) = f (0) + ·x+ · x + ... + ·x (4)
1! 2! n!

18
 f (x) = a0(x − x0)n + a1(x − x0)n−1 + . . . + + an−2(x − x0)2 + an−1(x − x0) + an (5)
xuw´d t = x − x0 gäsän orluulgaar

f ′(x0) f ′′(x0) 2 f (n)(x0) n

f (t + x0) = f (x0) + ·t+ · t + ... + ·t (6)
1! 2! n!
buµu t = x − x0 bu aax orluulga xiïwäl
f ′(x0) f ′′(x0) 2 f (n)
(x0)
f (x) = f (x0) + · (x − x0) + · (x − x0) + . . . + · (x − x0)n (7)
1! 2! n!
(??), (??) tom³ëog olon gi²üüntiïn Teïloryn tom³ëo gänä.

Ji²ää f (x) = −3+x−x2 +2x3 olon gi²üüntiïg (x−1)-iïn zäräg xälbärtäï

biq.
f (x) = a0(x − 1)3 + a1(x − 1)2 + a2(x − 1) + a3

f ′(1) f ′′(1) f ′′′(1) 12

a3 = f (1) = −1, a2 = = 5, a1 = = 5, a0 = = = 2.
1! 2! 3! 3!
tul

f (x) = −1 + 5(x − 1) + 5(x − 1)2 + 2(x − 1)3

19
Ji²ää f (x) = (1 + x)n olon gi²üüntiïg x-iïn zärgäär biq.

f ′(x) = n(1 + x)n−1,

f ′′(x) = n(n − 1)(1 + x)n−2
...............
f (n)(x) = n!

f (0) = 1, f ′(0) = n, f ′′(x) = n(n − 1), ..., f (n)(x) = n!

buµu
an = f (0) = 1
f ′ (0)
an−1 = 1! = n
f ′′ (0)
an−2 = 2! = n(n−1)
2!
...............
f (n)(0)
a1 = n!
=1
n(n − 1) 2
f (x) = 1 + nx + x + . . . + xn .
2!

20
 Duryn funk iïn Teïloryn tom³ëo
y = f (x) funk x0 ägiïn orqind n + 1 xürtälx ärämbiïn tasraltgüï
ulamjlaluudtaï bol x0 ägiïn orqind

Pn(x) = a0(x − x0)n + a1(x − x0)n−1 + . . . + an−1(x − x0) + an

zadarna.

f (x) ba Pn(x)-iïn ¶lgawaryg Rn(x) gäwäl

f ′(x0) f ′′(x0) 2 f (n)(x0)

f (x) = f (x0)+ (x−x0)+ (x−x0) +. . .+ (x−x0)n +Rn(x) (8)
1! 2! n!
Pn(x)-iïg f (x) funk iïn Teïloryn olon gi²üünt, Rn (x)-iïg Teïloryn
tom³ëony üldägdäl gi²üün gänä.

Üldägdäl gi²üüniïg xärxän ünäläx tuxaï änd üldääw bie daaj un²!!!

f (n+1)(c)
Rn(x) = (x − x0)n+1 (x0 < c < x) (9)
(n + 1)!
(??)g Lagranjiïn xälbärt buï üldägdäl gi²üün gänä.

21
 c n´ x 0 , x n xoorond buï duryn utga

x0 = 0 üed

f ′(0) f (n)(x) n f (n+1)(θx) n+1

f (x) = f (0) + x + ... + x + x (10)
1! n! (n + 1)!
(??)g Maklerony tom³ëo gänä.

Ji²ää y = sin x funk iïg Maklerony tom³ëogoor zadal

 π 
f (n)(x) = (sin x)(n) = sin x + n ·
2
⇒ x=0 üed  π
f (n)(0) = sin n ·
2
=⇒
f (0) = 0 , f ′(0) = 1 , f ′′(0) = 0 , f ′′′(0) = −1 , f IV (0) = 0
f V (0) = 1 , f V I (0) = 0 , f V II (0) = −1 , . . . .
Iïmd
x3 x5 x7 n+1 x2n−1
sin x = x − + − + . . . + (−1) · + R2n(x)
3! 5! 7! (2n − 1)!
22
Ji²ää y = ex funk iïg Maklerony tom³ëond zadal.

f (x) = f ′(x) = f ′′(x) = . . . = f (n)(x) = ex

⇒
f (0) = f ′(0) = f ′′(0) = . . . = f (n)(0) = e0 = 1.
Iïmd

x x x2 x3 xn xn+1
f (x) = e = 1 + + + + . . . + + · ec c = θx
1! 2! 3! n! (n + 1)!
Aldaa n´
ec 3
|Rn(x)| ≤ < .
(n + 1)! (n + 1)!
Ändääs üzwäl n n´ ix bolox tusam aldaa n´ bagasna. x=1 gäwäl

1 1 1 1
e≈1+ + + + ... + .
1! 2! 3! n!
3
Änd aldaa n´ ääs xäträxgüï baïna.
(n + 1)!
Xäräw e-g 0.01 xürtäl nariïwqlaltaïgaar
3
bod³ë gäwäl < 0.001 ⇒ (n + 1)! > 3000 ⇒
(n + 1)!
23
n=6 üed 7! > 3000 ⇒ n=6 bolno.

Iïnxüü n-iïg zurgaagaar awaxad garax aldaa n´ 0.01-ääs ixgüï baïna.

24