You are on page 1of 313

T. C . ELAZI ELAZI ETM, SANAT, VALL KLTR, ARATIRMA.

TAMTMA

VE HZMET (ELESKAV)

VAKFI

YAYIN NO :

HAnPUT

KULTunumE

OA] ALMLER
GNERkAN

AYDOMU

ELAZI - 1 9 9 8

BU KTAP BABAKANLIK TANITMA FONUNDAN SAUNAN MADD KATKILARLA BASTIRILMITIR.

ISBN

:975^94476 ' 8 ' 1 IVEhlVlET


EMN

Bilgisayar Dizgi : MET dizqi TARKAN


ELAZ

Basl<

: A q OfsET MAbAACilk
GAZ CAcJdEsi ZiR [Hiloqlu PASAJI N O : 2 TEI: 0 ( 4 2 4 ) 2 8 0 8 8 5 - 2 1 2 1 7 5 1 FAX: 2 5 6 8 6 4 1

NDEKLER

Sunu nsz... GR A - Harput ve evresinin Ksa Tarihi B - Harput Kltr Nedir ? C - Harput ve evresindeki Dini Yap I. B L M HARPUT KLTIJRJNDE ETKL OLAN MDERRSLER, MFTLER VE DER DN AHSYETLER - Dastanl Hoca - Byl< Hac Ali Efendi - Mft Mahmut Nedim Efendi - Hac Hafz Osman Fevzi Efendi - Mft Hac mer Nalmi Efendi - Hac Hafz Abdulhamit Hamdi Efendi - Hac Hafz mer Efendi - Hac brahim Lebib Efendi - Hac Abdullatif Ltfi Harpnti - Byk Hac Mehmet Nuri Efendi Mft Mehmet Faik Efendi - Mderris Hseyin Efendi - Hafz Ahmet Ferit Efendi - Hac Tevfik Efendi - Hafz Mehmet Ali Efendi (Sefil Hoca) - Mft Mehmet Kemalettin Efendi - Hoca Abdullah Efendi Ahmet Muhlis Efendi (Salzade) - Mft Hseyin Erkenci Efendi - Semerci Hoca (Fevzi iti) - Mft Hac mer Bilginolu , II. B L M M U T A S A V V I F L A R A AT T R B E L E R Arap Baba Mansur Baba Nadir Baba Pir Hasan Ahmet Yesevi ve eyh Hasan Trbesi

^ VII

1 2 6

15 18 20 22 25 31 34 34 35 36 36 39 47 49 55 57 60 60 61 65 70

75 81 87 91 96

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

Bayram Baba Hazretleri Molla Ahmet Peykeri Hazretleri eyh Ali Sebdi Hazretleri Mahmut Samini Hazretleri mam Efendi (Hafz Osman Bedrettin) Miyadmlr Mehmet Efendi Kzm Efendi Hac Saadettin Efendi - Seyyid Ahmet apalturi Hazretleri Beyzade Hazretleri Hac Cuma Efendi Akakirazl eyh Hac Ali Efendi Hac mer Hdai Baba -TayyarBaba - Hac Muharrem Hilmi Efendi Hac Hulusi Efendi - Koca Seyyid Ahmet Hazretleri - Pir Cemal Abdal Hazretleri Garip Baba - Munzur Baba - Haydar Baba - Demirci Mustafa Efendi III. B L M E H T TR B E L E R - Abdulvehhap Gazi Hazretleri - Muhammed El Kattali Hazretleri - Ankuzu Baba - eyh Hasan (eyh Hac Hasan Baba) HdrBaba Fatih Ahmet Baba i7an Baba Beikli Baba Kaynaklar Szl Kaynaklar index

99 105 11' 119 129 151 157 163 167 179 193 199 203 211 225 237 239 239 241 243 244 245

249 255 259 263 267 269 277 281 282 285 290

SUNU

SUNUTDe-e-A o k u f l a r ; b u l u n a n \az de.Qe.Ae.v\n\ A\Qi\na ortaya ze-ng\n v e k k l bi' kl+k'e saKip ve. yt^e.s'\n\n k a y b o l a n ve. y a a y a n k l t * ker (Slazo\kizmet yre tari bulup

kaK'mak ve tantmak

l ' n n g ' e v i o\duiA

kacla^* b i z y n e t i c i l e f ' i n d e gf'evi

inanyo^*uz, B u s e b e p l e y f e kltf'ne

e d e c e k olan k e r trl a b a n n destekisi olduk v e ola caz. Bugn "Hai'put K l t m " d i y e a d l a n d r l a n gelimi bir kltrdr, kltry O r t a y \ s y a ' d a n g e l e n v e tariki geliim d e g n m z e k a d a r iA\aan ierisin

ki s r e i e r i s i n d e b u k l t r e e t k i e d e n | ^ a k t r l e r i o r t a y a k a r m a k -[-"larput k l t r n t a n m a k d a n e m l i b i r adm'\d\y', katklar olaca ^u.n\n inancndayz. biri

bakmndan

X r k kltrne d e nemli

{-larput K l t r n e etki e d e n - f a k t r l e r d e n dini y n b u g n e k a d a r g e n i bir e k i l d e m k e n d i s l i k s a k a l a r n d a v e d a k a ismini mz bir o k s a k a l a r d a

olan

aratrlma

mtr. d e b i y a t v e musiki s a k a s n d a ^ askeriy siyasi v e sayamayaca adayy\\ay^\ saka bir unLA^ubyk alim v e devlet

y e t i t i r e n + - l a r p u t v e e v r e s i p k e s i z d i n i v e ilmi

l a r d a d a o k kymetli alimler yetitirmitir. B u n l a r n yk kizmetlerde bulunmulardr, B u g n birou l a n b u zailann o gnk yaaylar, topluma k l a r n e t l e r , at'U.alat^mda olan

o u s a d e c e yaadklar y r e y e deil, lkemize d e b verdikleri g e m i i ile olan

braktklar eserler k e r ynyle koparmasn, ^ e n i nesiller bu kendin

y e n i k u a k l a r a t a n t l m a l d r k i , toplumumuz bu kltr balarn

d e e r l i a k s i y e t l e r i t a n y a r a k k e n d i n e v e milletine gvenini tazelesin, a y r c a bu kltr deerlerini d e n s o n r a k i n e s i l l e r e alitay^ma ge.ye.g'\ duysun.

HARPUT KLTRNDE

DN ALMLER

Bir o l a n Onan b u LAnztn niAc!a

dier

nemli

ko-\u d a

agmzdoy

gelimekte milletler bir l<ode

Xur2;mldir. eifli d i n l e r e m e n s u p

dahn lkelerinin k a l k n m a s n d a ve d a k a bir s e k t r o l a r a k g r m e k t e d i r l e r . B u ve y r e s i ise o k d e e r l i dini iin n c e bu deerli amala B u n l a r m il e k o n o n - v i s i n e kiilerin sadece

o k \<oniA\ay^c\a -\az\g yay^inda j-aydal

ahsiyetleri tantl -f-larKltr

\Dat^\y\cl\ryna\<^ad]r. olabilmesi

mas gerektiine inanyoruz. B u put'taki trbelerde y a t a n dr. H e m bakm

z a t l a r deil^ -hlarput bu

alan ierisindeki dier zatlar d a t a n m a k t a j-ayda v a r b u g n e i t l i k i i l e r i'at^af\nclan gelen ziyaretilere trbelerin yatan stlenilerek {:u^ada

z a t l a r K a k k n d a d o r u v e anlalr bilgiler v e r i l e m e m e k t e d i r . C 7 t e b y l e s i b i r a>^a^\^yy\a b u y a n l bilgilendirme eseri olan lere d e mani olacaktr, a y r c a okuyucularmz bu o k u r k e n H a r p u t ' u n din alimlerinin blge kltrne etkilerini d e r e n e c e i D e e r l i o\<iAAar, |-azla bir s r e d e yapan inancndayz. yldan yazav' ola

bylesi bir a r a t r m a y bir deerli aratrmac ve bu almalar salamay

( M n e r k a n }A\^(DC]V[A^'a valilik o l a r a k g e r e k l i d e s t e i r a k d n d k . Elaz na BiAnun (-\az\'a sunay^}yn. inandmz gibi d a U a s i z d e e r l i oi^iAyiACiAlat^a nice kazandrlmas

srasnda olaca olarak olan

bir g r e v

K l t r n d e nemli bir yeri s u n m a k t a n mutluluk eserlerin dilei ile e n d e r i n

bu kymetli eseri ^L-^SKAV

t^nAyuyoriAZ. sayglarm

bir kltr ekri

M. Ltfullah BLGN Elaz Valisi

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

KTAP HAKKINDA...
Maddi kltr mirasnn yansra manevi l<ltr miras ynnden ok zengin bir merkez olan Harput, Trk-slam kltr bakmndan ok nemli bir yere sahiptir. Harput'taki maddi kltr miras sadece Seluklu, Beylikler Devri ve Osmanl dnemini deil, onlardan nceki Bizans, Roma, Hitit, S mer vb. dnemleri de kapsamaktadr. Bu gzide yerleim yerinde en az yedi farkl maddi kltr katman tespit etmek mmkndr. Bu kltr rnlerinin tamamn korumak bir insanlk borcudur. Harput'taki slam ncesi dneme ait olan Roma, Bizans vb. eserleri korumak gerektii gibi slam sonras dneme ait Seluklu, Beylikler dnemi ve Osmanl lara ait eserleri de korumak ve yaatmak milli ve dini grevimizdir. Harput gibi dar bir mekanda camisi, medresesi, trbesi vb. eser leri bu kadar youn olarak bir arada bulunan ikinci bir yer bulmak ol duka zordur. Yaplan almalar neticesinde krk akn cami, medre se, trbe vb. tarihi eserin varl tespit edilen Harput gibi bir yere, her hangi bir bat lkesi sahip olsa bu ehri korumaya alr, tarihi dokuyu zedelemeden yeniden imar ederdi. Yllarn, hatta asrlarn ihmaline u ram, paha biilemeyecek kadar kymetli Harput eserlerinin deerinin Devlet yetkilileri ve Elazllar tarafndan takdir edilmesi ve bunlarn en ksa zamanda aslna uygun biimde yeniden imar edilmesi gerekir d ncesindeyim.

HARPUT KLTRNDE D N ALMLER

Harput'ta maddi kltr mirasnn yansra en az onun kadar zen gin manevi kltr miras da mevcuttur. Harput, Seluklular ve Beylikler dneminden itibaren tarihe adn yazdrm devlet adamlar ve ilim adamlar yetitirmitir. ubuk bey ve Belek bey gibi ahsiyetlerle birlik te ad zikredilmeyen birok ehidin kan ile sulanarak vatan haline geti rilen Harput'ta yetimi yzlerce ilim adam mevcuttur. Harput medre selerinde yetien bu ilim adamlar yazm olduklar eserler ile slam dnyasna byk katkda bulunmulardr. Anadolu'nun Trk-slamlamasndan byk katklar olan kolonizatr derviler J-larput'ta derin iz ler brakmlar ve burada eitli tasavvuf ekollerinin yerlemesine se bep olmulardr. Gnerkan A Y D O M U tarafndan kaleme alnm olan elinizde ki bu eser Harput'taki manevi kltr mirasn ortaya koymaya alan bir almadr. imdiye kadar Harput'un yetitirmi olduu ilim adamla rn, askeri ahsiyetleri, ehitleri ve tasavvuf alimlerini tantan bu eserin ok ge kalm bir alma olduunu ifade ediyor,'bu kymetli almamdan dolay Gnerkan beyi tebrik ediyorum.

P r o f . D r . aban K U Z G U N Frat niversitesi lahiyat Fal(ltesi Dekan

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

H A R P U T H A K K I N D A YEN BR ESER D A H A
Asrlar boyunca zengin bir kltr ve medeniyeti barnda tayan gzel Harput'un tantmna katk salayacak yeni bir eserin daha hazr landn grm olmann sevinciyle bu cmleleri yazyorum. Gerek ten ou zaman birka kavmin birlikte yaad bu yerleim merkezi tarihi, corafyas, abideleri, ilim messeseleri, alimleri, airleri, zengin folkloru, sanat deerleri, aile yaps, rf ve adetleriyle aratrlmas ge reken bir ak hava mzesidir. Eer bugn Elaz iin evresi bilim ve kltr bakmndan gbta edilir bir konumda ise bunda Harput'un pay unutulmamaldr. nk Harput 1071 Malazgirt zaferinden sonra daha da hareketlenmi, siyasi ve stratejik neminden dolay slam'n Anado lu'ya yaylmasna zemin hazrlamtr. Bylece Harput 20.nci asrn bana kadar lmiye snfnn merke zi, efendiliin, zerafetin ve hogrnn adresi olmutur. Zira gl ve drst bir millet olmann ortak paydas olan dil, din, tarih uuru, sami miyet, mertlik ruhu, ahde vefa ve kardelik duygular, Harput sayesin de gnmze ulamtr. Harput'a ait bu deerleri canlandrmak ve her bir deeri gnmzde geerli olan ilgi alanna tamak amacyla ara trma mahsul olan her trl almann nemli bir yeri vardr. Ayrca amzda inan turizmi ayr bir sektr olarak insanln ilgi alanna gir mi bulunmaktadr. Harput bu ynyle de bir cazibe merkezi olabile cek bilim, kltr, tasavvuf, iir, kaside, edebiyat ve inan birikimine sa-

HARPUT KLTRNDE

DN ALMLER

hibtir. Kanaatmca bu eser, Harput ve Elaz'a gelecek yerli ve yaban c ziyaretiler iin duyurucu bir kaynak olacaktr. u ana kadar Harput hakknda yaplan almalara bylece bir yenisi daha eklenmi oldu. Samimi temennimiz bu almalarn bilimsel ve daha kapsaml bir bi imde artarak devam etmesidir.Elaz Valiliince balatlan bu al ma, Harput tarihinde benzeri az grlen rnek bir uygulamadr. Eseri hazrlamakla grevlendirilen Gnerkan A Y D O M U byk bir gayret gstererek hem alan taramas yapm, hem mevcut Ansiklopedik kay naklar tetkik etmi, hem de halen yaayan insanlarn bilgi, grg ve hatralarna ba vurmutur. Kitab incelerken grdm kadaryla ge nel muhteva olarak Harput kltr, sosyal yaps, bilim ve tasavvuf ili kisi, blgede yetien ilim adamlar, mutasavvflar ve trbeler zerinde durulmutur. alma alan olarak sadece Harput deil bugnk Ela z merkez, leler hatta kylere kadar gidilerek bilgiler elde edilmitir. Bu kitabn yaynlanmasyla Harput kltr haylatnn tannmas asndan yeni bir pencere daha alm bulunmaktadr. Bu kltrel ve sosyal almann kuvveden fiile gemesini salayan Sayn Valimiz IVI. Ltfullah BLGN'e teekkrlerimi arz ediyorum. Ayrca eserle ilgili a lmalarda pln ve koordineyi salayan Vali Yardmcs Abdulkadir TOPU'ya, byk bir azim ve gayretle bu almay tamamlayan G nerkan A Y D O M U ' a ve emei geen herkese teekkr ederken Har put ve kltr hakknda daha nice gzel almalarn beklentisi ve te mennisi iinde olduumu da belirtmek istiyorum.
Do. D r . F i k r e t K A R A M A N Elaz Mfts

NSZ

YAZARIN NSZ
Deerli'okurlar; yaplarak hazrland. rca bu almalar okuyacanz hu kitap geni bir alan taramas Ay yazl dnda yapt toplamak Bu alma esnasnda birok ile ve kyler zi yrtlrken konumuzla ilgili olan eitli

yaret edilerek ok sayda canl kaynan grlerine bavuruldu. kaynaklar topland. Btn bu uramamza incelemediimiz

ramen eksik kalan nok

talarmz phesiz olmutur. Belki kitaba konu olan zatlarn byk zatlar da mevcuttur. Deiik yrelerde konu olan ahslarn bilgilerini mz hu aratrmalarmza dk. ok sayda din ve tasavvuf limlerinin men bizim de eksiklerimizin mzdan imdiden din ve tasavvuf rumluluun alimlerimizin yetitii hu

zor olsa da, bir yldan fazla bir srede almalarmz

sonulandr

topraklar okurlar kavuan Valimiz

adm adm gezerek sizlere hu eseri hazrlamaya

altk. Buna ra

olduuna inanyor, siz deerli de affna snyoruz. Sayn

zr diliyoruz. Ayrca Hakk'n rahmetine

Ltfullah Bilgin bu grevi bize tevdi ederken ne kadar byk bir so altna girdiimizin farkndaydk. Btn hu ifadelerimize ramen her trl eletiriye az. Bizim inancmz u ki, uzun za mandr el atlmayan sikliin giderilmesi menni ediyoruz. bir konuya el atld. Zaman ge de olsa bir ek ynnde nemli bir admdr. Gelecek yllarn btn kalbimizle te

bundan daha iyi eserleri Elaz'a kazandrmasn

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

Bu eserin hazrlanmasnda bize hem grev hem de baz imknlar vererek Bilgin'e, Fikret almalarmz Karaman'a, kolaylatran Abdulkadir deerli lahiyat Valimiz tl Fakltesi Ltfullah Mftmz Dekan bu bizimle btn refakat Vali Yardmcmz Topuya,

Frat niversitesi

Prof Dr. aban Kuzgun'a,

ilimiz deftertart Kenan Bilgehan'a

almalarmza ara vererek yardmc olan daire mdrlerine, ky ky dolasan aralarn ofrlerine, yazl kaynak temin eden, szl hemehrilerimize, tin Keletimur'a, kaynaklk yapan

btn bunlardan baka bize

ayrca kaynak bulmada bize yardmc olan Bedret ky almalarmza zaman zaman gelerek

eden Elaz'n kltr dnyasnn yakndan tand ener Bulut'a, bu eserin hazrlanmasnda bize danmanlk yapma ltfunda bulunan ili sayn ki miz Frat niversitesi Tarih Blm retim Grevlilerinden konusunda balang Tarih yardmc olan Edebiyat retmeni ekimini yapan Ahmet almalarndan rencisi Yusuf Dursun'a,

Do. Dr. Beir Aan Bey'e, bu kitabn basm srasnda bize tashih taptaki fotoraflarn Bayat'a ve bu eserin almasna isimlerini

bitimine kadar bizimle alan Yurdal Demirel'e, ayrca

katlan ve yazl kaynak toplayarak bize byk yardmda bulunan F.. Blm hatrlayamadmz sunuyoruz. btn hemehrilerimize sonsuz teekkrlerimizi

GR

GR
A HARPUT VE EVRESNN KISA TARH

Harput ve evresi Trklerden nce Arap islm ordulannm aknlarna sahne olmutur. Yre tarihini aratrdmz zaman Trklerden nce burada tam anlamyla slm ftuhatnn gereklemediini grrz. Tarihin bu dnemi biraz karanlktadu". Nu rettin Ardolu "Harput Tarihi" adl eserinde; 7. asr ortalarnda yani Hz. mer zamannda Araplarn bu yreyi feth ettiini, buralara bir sre hakim olduklarn ama, bu hakimiyetin etnik bir karekter tamadn kaydeder, Emevi ve Abbasi dnemlerinde ise buralann bir snr blgesi olduunu belirtir. Bu gn iin o dnemlere ait ok fazla bir bilgi ve belgeye ulaamadmz iin bu dnemleri biz de tarihin karanlklanna brakyoruz. Ama eminiz ki nemli olaylann cereyan ettii Arap islm ordulannm aknlannda, bir ok ehitler braklarak geri dnlmtr. Bu gn yrede trbeleri bulunan baz ziyaretlerin o dnemlerden kaldm syleyebiliriz. Yine Harput ve evresi 1018 lerde balayan Trkmen akmlarma sahne olurken, yaplan byk savalarda tpk Arap islm ordularmn gelilerinde olduu gibi ok sayda ehitler verilmitir. Bu trbelerin bir ksmm dnemleri itiban ile ayrmak olduka zordur. Haiput ve yresi ilk defa ubuk Be tarafmdan fethedilir. Bila hare eitli entrikalarla geri alnan Harput'u ikinci defa Balak Gazi

- 1 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

llOO'l yllarn banda fetheder. Bu topraklar bylece nce Seluklular, daha sonra Osmanllarn hakimiyetinde kalr. Osmanl'nn 400 sene kadar sren bu hakimiyeti bu yrenin en canl ve en mamur dnemidir. Seluklu ve Osmanllar'dan bugne birok cami, eme, hamam ve trbeler yklmadan kalmtr. O dnemleri gnmze tayan bu belgelerin bir ksm bugn Harput ve evresinde ayaktadr. Harput Dou Anadolu'da din ve kltr bakmndan nemli bir merkez halindeydi. zellikle Osmanh dneminde burada eitli okullar alarak slm limleri, askeri ve sanat alanlannda nemli ahsiyetler yetiti. Osmanlnn ke gemesiyle birlikte tm imparatorluk snurlan iinde balayan kaoslu yllar phesiz Harput'u da etkiledi. Bunun neticesi olarak bu boluk dnemlerinde yetien ve isimleri gnmze kadar gelen mutasavvf ve limler kt. Bu deerli ahsiyetler Harput ve evresinin sosyal yaayn, kltrn nemli lde etkilediler. Bugn Harput kltr diye ifade ettiimiz soylu kltrde onlarn byk paylan vardr. Bundan sonraki blmlerde okuyacanz bu deerli ahsiyetleri sizlere nemli ynleriyle tamtmaya alacaz.

HARPUT

KLTR

NEDR?

Elaz ve yresinde ok sk kullanlan bir szdr. Kkl bir kltr yapsn ifade etmektedir. Kltr kelimesinin szlk anlam ise ok geni bir ekilde tarif edilir. Genelde bir milletin nesilden nesile aktard, gelenek halinde devam eden maddi ve manevi varlklannm, deerlerinin btn; inan, fikir, bilgi, sanat, adet ve gelenekleri, btnyle yaay ve davran ekli. Ayrca; "Bir millete ahsiyetini veren, dier milletler arasndaki fark tesbite yarayan, tarihin seyri - 2 -

GR

ierisinde teekkl etmi kendine has maddi ve manevi varlk ve deerlerin ahenkli btndr."^^^ Yremizde eskiden beri kullandmz "Harput Kltr" ifadesi aslnda Trk Kltr dnda baka bir kltr ifade etmemektedir. Niin Trk Kltr deil de Harput Kltr diye soracak olursanz, bunu geni bir perspektifte ele almamz gerekir. Yukarda da ifade ettiimiz gibi Trk Kltr'nden ayn bir kltr ifade etmeyen Harput Kltr, dier yrelere gre asrlardr deimeyen baz deerlerin dnda zamann kltr alverii sonucu kendine has baz zellikler oluturmutur. Bu oluan yeni deerleri eskiden beri yaatlan Trk Kltr imbiinden geirerek tarihi geleneklerinden kopmamaya zen gstermitir. Da alan bir yapsyla sosyal ve kltrel konularda szgecini iyi ayarlayabilmitir. Bu sebeple Harput doudaki dier ehirlerden farkldr. te biz gelien bu kltr farkndan dolay yre kltrne "Harput Kltr" ifadesini kullanyoruz. Harput Kltr denilince phesiz eski Harput'un yerleim alan ierisinde oluan ve sadece bu ehrin insanlarn iine alan bir anlam dnlmemektedir. Bu kltrn Harput ehri dna taan bir corafi alan da vardr. Harput ok eski merkez olduu iin bu merkezle bir ok konuda alverilerde bulunan evre il ve ilelerde bu kltrden et kilenmilerdir. Bylece Harput Kltr Kemaliye'den Bingl'e, Maden'den Malatya'ya kadar geni bir alan zerinde etkili olmutur. Dolaysyla Harput Kltr geni bir corafi alann kltrdr. Bu kltr temsil eden en nemli merkez ise Harput'tur. te bu sebepten adma "Harput Kltr" denilmitir.

1- Prof. Dr. Emin Bilgi, "Kltr D a v a m z " , s. 27.

- 3 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

Bu kltrn temeline konulan talan tarihin derinliklerinde bu luruz. Bize gre bu kltrn alt yapsmda ubukouUar'nm, Artukoullannm ve kkl bir Orta Asya Kltr'nn au", yerinden kalk mayan talan vardr, ite bu temel talar zerine kurulan Harput Kltr asu-lardr yklmadan ayakta durmaktadr. Bizler Harput ve evresinde yaptmz baz incelemelerde Orta Asya Trk Kltr'nn nemli izlerini grdk. Buna Harput Kltr'n oluturan her konuda rasthyoruz. Kltr etkileyen nemli faktrlere gelince; bunlar: a) Kahtmsal yani rki faktrler b) Yaatlan dini inanlar c) Corafi zellikler ) Sosyal ilikiler d) Eitim e) Gelenek ve greneklerdir. Burada yazlan maddeleri belki oaltabiliriz ama, bize gre en nemli unsurlar bunlardr. Bugn Harput Kltr diye ifade ettiimiz yresel kltrn olumasmda phesiz yukanda sraladmz faktrler etkili olmutur. Seluklu gleriyle Harput ve evresine getirilen Orta Asya Trk Kltr'nn rki ve dini zellikleri Harput ve evresinde he men hissedilir. Harput Kltr'nde gze arpan dier bir zellik de, Seluklu Trk Kltr'nn znde olan bedi zevklere kar ilgidir. Bunlar musiki, edebiyat, mimari tarz ve el sanatlandr. Bu konularda bugne kadar Harput yresiyle ilgili baz aratrma ve derleme almalar yaplmtr, tshak Sungurolu, Fikret Memiolu gibi deerli aratrmac ve derlemecelerin yanmda dil ve edebiyat konu sunda da eitli almalara rastlyoruz. Oysa Harput Kltr'nn - 4
r

GR

olumasnda bunlar kadar nemli bir faktr olan dini cephesi fazla aratnimamtr. shak Sungurolu'nun "Harput Yollarnda" adl eserinde baz dini ahsiyetlere deinilmise de bu konuda kkl bir aratrma yaplmamtr. Oysa yrede yetien dini ahsiyetler Harput Kltr'ne ok eyler vermilerdir. Bunlan asla inkr edemeyiz. Bu deerli zatlarn hayatlarn tek tek incelediimiz zaman Harputlu'nun o dnemlerdeki yaantsn, inan yapsn, kltrel seviyesini, ilgi alan larn ok rahat bir ekilde grebiliriz. Yzyllardan beri gnmze ka dar nesilden nesile aktanlrak getirilen bu anlay ve davran ekli bugn de-yaatlmaya allmaktadr. Yre insananmn edebiyata, mu sikiye olan ilgisi dn olduu gibi bugn de srmektedir. Harput in sannn sosyallemesi, da almas ise dier blgelere gre daha faz ladr. zellikle Osmanlnn son dnemlerinde Anadolu insannn stanbul'a, Avrupaya ynelmesi karsnda Harputlu Avrupay da aarak Amerika Birleik Devletlerine kadar gitmi, bunun neticesi ola rak sosyalleme ve ilmi konularda byk gelimeler kaydetmitir. Ayrca bu konularda taasup ierisinde olmadn da gstermitir. Harput'ta yetimi medrese ve din alimlerinin hemen hemen tamamna yakn kendi branlarnn dnda edebi konularda da nemli eserler ver milerdir. Harputlu'nun iire olan ilgi ve kabiliyeti divan iirini, Fuzuli'yi halka .sevdirmi, Harput ve evresinde yetien Tasavvuf alimleri Yunus gibi halk tarz tasavvuf iirleri yerine, divan tarz tasavvuf iirleri yazmlardr. Bu kitab okurken sizlere bu tr rneklerden bazlanm sunacaz. Btn bu izahattan sonra Haiput Kltr konusunda diyeceimiz udur: Belli bir yreyi iine alan bu kltrn Anadolu'daki dier yrelerden fark, evresindeki dier illerin kltr seviyesini aarak Asya Trk Kltr'nn temellerine oturup, byk bir gelime gstermesidir. Bu gelime hemen hemen her sahada olmutur Onun - 5 -

HARPUT

KLTRNDE

DN ALMLER

iin biz bu kitapta Harput Kltr'nn nemli bir cephesini oluturan dini yapsn az da olsa gzler nne sermeye ahtk. Yorumu deerli okuyuculara brakyoruz. Bu konuda elinizdeki eseri yazarken ok iddi al olmadmz ama ilk eser olmas bakmndan affedileceimizi umarak sayglarmz sunuyoruz.

HARPUT

VE EVRESNDEK

DN

YAPI

Elaz ve evresinde yaptmz aratrmalarda halkn "ziyaret" tabir ettii yatr ya da velileri drt grupta mtala ettik. 1- Tasavvuf mensuplarna ait trbeler 2 - ehitlere ait trbeler 3- Hakknda geni bilgi edinemediimiz trbeler 4- Din alimlerine ait mezarlar. Tasavvuf limlerinin bulunduu trbeler genelde tarikatlara mensup eyh ya da mritlere aittir. Tarikat silsilesi ierisinde yerleri bulunan eyh yahut mrit diye snflandrlan bu zatlann bir ksm "Yesevi", bir ksm "Kadiri", bir ksm da "Naki" tarikatna men suptur. Bunlann iinde bir ka tarikatn kurallann benimseyenlere de rastladk. Aratrmalarmzda bunun tarikat geleneine aykr dmediini, tasavvuf ehli baz kiilerden de renmi bulunuyoruz. Tarikatlar geni bir perspektifte incelediimiz zaman grlecektir ki bu kurumlann, islm'n yaylnda, fetihlerin amacna uygun bir ekilde gereklemesinde, islm dncesinin bilinmeyen srlarnn ortaya kanimasnda, "Allah" inancnn glenmesinde, toplumlann ahlki knn nlenmesinde, bozulan devlet nizammm

- 6 -

GR

ve otoritesinin tessisinde, insan zekasnn ufuklann zoriamasmda ok byk etkileri olmutur. Trklerin Islm kabulnde bile tasavvufa bab eyhlerin ve dervilerin rolleri asla inkr edilemez. zellikle tari katlar Trk devlet yapsnda ve imparatoriuun gelimesinde nemli grevler yapmlardr. Osmanl Imparatorluu'nun kuruluunda bile tarikat balannn etkili olduu tarih aratrmaclarmca ortaya konul mutur. Anadolu'nun fethi srasnda, Mool istilasnn kaoslu gnlerinde Trk eyh ve dervileri sadece tespih eken mistik bir dncede olmam, onlar byk slm dncesine "Alperenlik"i katmlardr. O dnemler aratrldnda grlecektir ki, bunlar snrlan beklemi, kaleler fethetmi, aknlara katlmlardr. Bylece Anadolu ve Rumeli'de balatlan ftuhatn kolaylamas salanmtr. erde de asu-lar srecek huzura kavuulmutur. Belirtmek istediimiz bir dier nemli nokta da; yetien byk lim ve mutasavvflarn belli dnemlerde daha ok grlddr. zellikle devlet dzeni ve otoritesinin or tadan kalkt, inan boluklarnn yaand, kamu ahlk ve kurallarnn yok olduu, savalarn youn bir ekilde srd, halkn byk bir umutsuzlua srklen dii dnemlerde byk tslm limlerinin ve muta savvflarn daha ok yetitiini grrz. Olaya bu dorultudan bakacak olursak, Seluklularn Anadolu'yu fetihleri srasnda Seluklu hakimiyetinin ortadan kalk t, Osmanl devletinin kuruluunun balad ve yine Osmanl Imparatorluu'nun knden dolay yaanan boluk dnemlerinde bu durumun oaldna daha net bir ekilde rastlyoruz. Elaz ve yresinde de o dnem lerde byk slm mutasavvflar yetimi ve bunlar gnmze kadar etkili olmulardr. Bugn Elaz ve yresinde
- 7 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

medfun bulunan bu zatlann byk bir ounluu o dnemlerde yetien kiilerdir. Bu arada yrede bulunan ziyaretghlann bir ksm da Arap slm ordulannn ve Asya'dan Anadolu'ya fethe gelen Trk ordulannm yaptklan savalar srasnda ehit den asker ve komutanlara aittir. Bunlan konumuz ierisinde tek tek anlatacaz. Biz bu kitapta sadece mutasavvf ve ehit trbelerine yer vermedik. Ayn bir blm halinde aratuma ilkelerine sadk kalarak byk din limlerini de taratacaz. Sze byk mutasavvflan yetitiren tarikatlardan balamtk. Biz bu almamzda Elaz ve yresinde yaygn olan iki tarikata rast ladk. Konumuzun banda da belirttiimiz gibi biri "Kadirilik", dieri de "Nakiiik"tir. Tarikatlann dou ve yayblann incelediimiz zaman bunlann dinlerin dou ve yayllanndan ayn eyler olduunu grrz. Din lerde bir kurucu olmasna ramen, tarikatlarda tam anlamyla bir kuru cu yoktur. Yani tarikatlar sadece bir kiinin sistem ya da kurallara balad inanlar manzumesi deildir. Tarihi sre ierisinde eitli kurallar ve usuller eklenip kanlan bir zikir ve yaay piramitidir. Bu piramitin tepesinde "eyh", "pir" ya da "mrid", alt ksmnda ise "Halife", "Dervi", "Mrid" gibi kiiler vardr. Kendine has kurallan, yaay felsefesi ve zikirleri olan tarikatlar, slm inancnda belli bir temele oturtulmutur. Bu temel Kur'an ve snnet temelidir. Farkh olan ey bu temelden hareketle Tann'ya ulama yollardu-. Yollann farkl olmasma karlk ulalmak istenen hedef hepsinde ayndu^. Tasavvufi bir dnceyi temsil eden tarikatlarda cennete ulama yerine; "Allaha ulama", "Allah ak" "Bir olma", "Kopan paralann asd ye rine ulamas", "Vahdet-i Vcut" gr n plana kar. Bu gr Yunus Emre bir drtlnde ok gzel bir ekilde dile getirir:

- 8

GR

"Cennet cennet dedikleri Birka evle bir ka huri isteyene ver onlar Bana seni gerek seni"

eitli merhalelerden geilerek Allah'a ulalan bu yol, nce nef sin terbiyesi ile balar. Her basamakta byk abalar harcanr. Tm bunlar mutlaka bir mrit gzetiminde yaplmaldu*. Tarikatlar incelediimiz zaman dikkat eken bir dier konu da "seyidlik" meselesidir. zellikle tarikat eyhlerinin "Seyidlik" sfatyla talandrlmas Anadolu tasavvuf geleneinde olduka yaygndr. eyhin verecei "Halifelik" grevi bir abayla elde edil diine gre, kendisinden sonra temsil yetkisi alan her halifenin "Seyyid"lie balanmas dndrcdr. Baz slm limleri bu ko nuyu tartmaya amlardr. "Seyyidlik" konusu hakknda Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl, "Osmanl Devleti'nin lmiye Tekilat" adl eserinde yle diyor; "Nakib-I eraflar eyalet, sancak ve kazalardaki yine "seyyid" veya "eriflerden olan kaymakamlar vastasyla Trkiyedeki btn "seyyid" ve "eriflerin isimlerini havi defterleri tutar lard. "Evlad Peygamberandan olanlarn ellerinde "siyadet" berat denilen ve o slaleye mensup olduunu gsteren hccetleri vard. "Sadattan" olduunu iddia eden kimse bu iddiasn seyyidlerden olan ahitlerle isbat ede rek Nakib-1 eraf defterine kayt yaptrrd. " Harput ve evresinde "seyyidhk" berat olan baz ziyaretlerde medfun zatlara rast ladk. Bunlann bir ksmnn Arap slm ordularnn Anadolu'ya fethe gelileri srasnda burada ldkleri, ya da ehit dtkleri dnlebilir. Bugn Seluklu ordulan ierisinde de seyyidler olduu sylenmektedir. Bu konuyu bir kenera koyarak Elaz ve evresinde yaygn olan tari katlara ksaca bir gz atalm:
1SZEN, Metin; "Elaz MoUakendi Bucanda eyh Ahmet Peykeri Klliyesi", smail H a k k U z u n a r l ' y a A r m a a n " , Ankara 1988, s.:421-435.

- 9 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

KADR

TARKATI

Kadiri ismi tarikatm kurucusu saylan Abdulkadir Geylani'den gelmektedir. Kendisi byk bir slm mutasavvfdr. 1077 ylnda Badat'da domutur. Daha ok Hanbeli fkh zerine tahsil grm, hayat boyunca vermi olduu vaazlar "el-Fethr-Rabbani" adh eserde toplamtr. Bir tarikat nitelii tayan zikir uslleri, btn adap ve erkn ile daha sonra bir tarikat ekline dntrlmtr. Badat'ta balayan Kadirilik, hzl bir ekilde yaylarak Suriye, Kuzey Afrika, Hindistan, Anadolu ve Balkanlara kadar yaylmtr. Kadirilik, gayn mslimlerin gnl fethinde byk roller oynamtu-. Anadolu'ya girii ise Trk sufilerinden Erefolu Abdullah Rumi tarafndan olmutur. Tarih olarak 1400 l yllara rastlar. Kadirilik tarikat gnmze gelene kadar baz deiikliklere uramtr. Bunlardan en nemlisi tarikat eyhinin, bulunduu yredeki insanlarn gelenek, ruhsal ve sosyal yaplarna gre zikrin eklinde yapt deiikliktir. Tabii olarak bu durum Kadirilik'te ufak tefek zikir deiimlerine neden olmusa da, buna Kadirilik'in cevaz ver dii sylenmektedir. Bunun yannda dier tarikatlarda grlen tasavvuf dnce bu tarikatta da temel almr. Elaz'da bilinen ilk kadiri eyhi Kvenkli Hac mer Hda Baha'dr. Bu tarikat Arapkir ve Urfa'dan yreye girmitir. En son ola rak bu tarikatn eyhliini Tayyar Baba yrtmtr. Bugn halen bu tarikat Elaz'da yaatlmaktadr. Biz bu tarikatn Kvenk'li Hac mer Hda'den nce Elaz'a girdii hakknda bilgi edinemedik. Yine mevcut baka tarikatlarn yrede etkili olup olmadn renemedik.

- 10

GR

NAKBEND

TARKATI

Bu tarikatm kurucusu olarak nitelendirilen Muhammed Bahaeddin Nakibend'dir. Kendisi Buhara civarndaki Kar-i Arifan kynde domutur. Tarikatm ismi tpk Kadirilikde olduu gibi kuru cu eyhin adndan gelir. Nakilik ilk Trk tarikat saylan Yeseviliin de bir koludur. Tarikat aratrmaclanna gre Anadolu'da hzl bir ekilde yaylmasmn bir sebebi de Yesevilikten gelmesidir. Yani Asya kkenli olmasdr. Trkiyedeki dier byk tarikatlar olan Mevlevi lik, Bektailik, Halvetilik gibi daha birok tarikatler kk olarak Yesevilikten tremitir. Bu tarikatlann hepsinde de Yeseviliin etkileri vardr. Nakibendiliin kurucusu Muhammed Bahaeddin Nakiben de Buhara'ldr. Lakab olan Nakibend sfatnn nakkahktan dolay konulup konulmadn kesin olarak bilemiyoruz. Muhammed Bahaeddin Trkistan'da birok hocadan dersler alr. lk hocas Amir Kulal'du". Daha sonra Mevlana Arif Dikgirani 'nin sohbetlerine katlr. Hadis derslerini ise B a h a d d i n Klaki 'den renir. Yine bu hocalarn yannda Yesevi tarikat eyhlerinden Kuam eyh ve Halil Ata'dan da dersler almtr. Bunlarn sohbetlerinde uzun yllar bulunur. ok geni din ve tasavvuf bilgisine sahip olan Muhammed Bahaeddin, ksa zamanda etrafna byk taraftar toplar. lmnden bir gn nce kendisinden sonra Mu hammed Parsa'ya tabi olmalann istemi, 2 Mart 1389 ylnda Buhara'da vefat etmitir. Vefat ettii tarihte 73 yanda idi. Olduka mtevaz bir hayat sren Bahaeddin Nakibend hayat sresince misafire byk sayg gstermi, haramdan son derece saknm, hediye getirenlere ise hediye ile mukabelede bulunmutur. Kendisi snnet akidelerine sk skya bal idi. Kendisinden sonra ku ruculuunu yapt tarikat Hindistan, Irak, Orta Asya, Suriye ve Ana dolu'da hzh bu- ekilde yayld.

- 11 -

HARPUT

KLTRNDE

DN ALMLER

Nakilik tarikat, ilk defa Fatih Sultan Mehmet zamannda Ubeyduliah Ahrar Takenti 'nin halifelerinden Molla lahi vastasyla Osmanl topraklanna girdi. Trkiye'deki en yaygn kolu ise Mevlna Halid el Badadi'den gelen Halidiye koludur. Elaz ve yresine de bu koldan gelerek Palulu eyh Ali Sebdi vastasyla girmitir. Yine bu koldan Elaz'da eyh Samini Hazretleri, Os man Bedrettin (mam Efendi) Hazretleri gibi byk mutasavvflar yetimitir. Bu gn de bu tarikat yrede devam etmektedir.

- 12 -

I.

BOLM

BirinG Blm

HARPUT KLTRNDE ETKL OlAN MDERRSLER. MFTLER VE DER DN AHSYETLER

- 13 -

DAISTANLI

HOCA

DAISTANLI HOCA
(Dastanl Hac Hafz M e h m e t Efendi)
Harput'un Meteris Mezarl diye adlandnlan yukan mezarlkta. Beyzade aile mezarlnn hemen yan bamda medfundur. Etraf ihata duvar ile evrili bulunan bu blm, Dastanl Hoca'nn aile me zarldr. Mezar, kesme ta bloklardan yaphn sanduka eklindedir. Ba ksmnda "ahide" diye adlandmlan kitabe ta vardr. Bu ta burada ya tan ahsn ulemadan bir zat olduunu belirtir ekilde yaplmtr. San dukann st ksm aktr.
DAISTANLI HOCA KMDR?

Dastanh Hoca yaad devrin en byk limlerinden biridir. 1778 ylnda Harput'ta domutur. Esas ad Hac Hafz Mehmet Efendi'dir. Dedeleri "Dastan", dan geldii iin "Dastanl Hoca" adyla namlanmtr. lk tahsilini Harput'ta yapar. Daha sonra Kayseri'ye giderek orann sayl limlerinden Sadk Efendi'den ders alu-. Sadk Efendi, 1768 ylnda Kayseri'nin Hasbek Mahallesi'nde dnyaya gehnitir. Dastanl Hoca'dan on ya byktr. Bu zat tahsi lini rgp, Amasya, Ankara ve stanbul'da tamamlayarak Kayseri'ye dnm, elli yldan fazla bir sre Kayseri'de ilim ve irfann olmutur. Bir ok nl talebeler yetitiren Mehmet Sadk Efendi, Dastanl Hoca'ya da k tutmutur.

- 15 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

Dastanl Hoca Kayseri'den sonra Msr'a gitmi, oradaki limlerden eitli dersler alarak Halep'e gemitir. Halep'te "Haddatzade" nam ile nl bir hocann rahle-i tedrisinden de geerek Harput'a geri dnmtr. Gerek Kayseri'deki hocas Mehmet Sadk Efend'den, gerekse Msu- ve Halep'teki hocalarndan ald bilgi ve icazetlerle Harput'ta sayl bir ilim adam olmutur. Kendisi zahiri ilimlerin yannda, batm ilimlerin de limiydi. O, yaad dnemde Haiput'ta byk bir otorite idi. Tahsilini tamamlayarak dndkten son ra ilk olarak Sara Hatun Medresesi Mderrisliine, daha sonra brahim Paa Medresesi mderrisliine getirildi. Dastanl Hoca toplad bu ilmi Harput'ta yayarak yrenin ilim ve kltrnn gelimesinde byk pay sahibi olmutur. O, deerli din limi ve mutasavvf Bey zade Hazretleri'ni, Dellalzade Mft Mehmet Efendi'yi, Ebcizade Hac Tevfik Efendi'yi ve Harputlu air Nusret Ebubekir'i yetitirmitir. Bunlardan baka onun daha bir ok kiide emei vardr. lm deinde iken kendi yerine mderrislie Beyzade Hac Ali Efendi'nin getirilmesini tavsiye etmitir. Dastanl Hoca'nn yetitirdii byk zatlara bakarak kendisinin de Naki Tarikana bab olduunu sanyoruz. O icazeti Kayseri'deki hocas Sadk Efendi'den almtr. Dastanl Hoca'nn bugnk Sara Hatun Camii'nin yeniden yaplnda byk hizmetleri vardu". Daha nce Sara Hatun Camii'nin yerinde eski ve ahap bir mescid bulunmakta idi. Bu mescidi eskiden Uzun Hasan'n annesi Sara Hatun yaptrmt. Bu durum kitabeden de anlalmaktadu-.(l) Hicri 993 ylnda bir onarm grm, daha sonra zerinden asr gibi bir zaman geince mescid yeniden harabeye dnmtr. Mescidin bu durumu ulema arasnda konuulmaya balannca devrin mfts Hac Ahmet Efendi bata olmak zere, Dastanl Hoca'nn da nderliinde yeniden buraya

Islak Sungurolu, Harput Y o l l a r n d a , Cilt:l, Sayfa: 285, Elaz Kltr ve Tantma Vakf Yaynlan, stanbul 1958.

- 16 -

DAISTANLI

HOCA

yakr bir caminin yapm almalan balatu-. Eski mescid yklarak evresi satn alnr. Bylece cami alan geniletilmi olur. Yeni yaplan Sara Hatun Camii'nin kblesini Daistanh Hoca'nn izdii ri vayet edilmektedir, inaat su"asnda ta siitunlann Elaz'n merkezine bal "Krpe Ky"nden getirildii sylenir. Bununla ilgili bir de rivayet anlatlmaktadr. O gnk imknlar ierisinde kz arabalar ile tanan bu ta stunlarn Harput'a nakli esnasnda kzler Harput'un altndaki dik rampay kamayarak bugnk Saray mevkiinde yatarlar. Btn uramalara ramen bir trl kzler yerlerinden kalkmaz. Bu nun zerine Dastanl Hoca bizzat bu hayvanlann yanna gelerek bir sre Kur'an okur ve hayvanlar sevip sutlarn okar. Budan sonra kzler yerlerinden kalkarak hi mola vermeden Sara Hatun Camii nne kadar gelirler. Byk bir abadan sonra cami 1843 yllarnda ta mamlanarak yeniden ibadete alr. Dastanl Hac Hafz Mehmet Efendi 90 yl yaadktan sonra 1868 tarihinde Harput'ta vefat eder. Bugnk yeri olan Meteris Mezarlnda kendilerine aynlan blme gtrlerek defnedilmitir. Onun lm tarihi konusunda tshak Sungurolu 1865 yln sylemektedir. Oysa onun 1778 tarihinde Harput'ta doup, 90 yl yaadn bizzat yine shak Sungurolu kendisi "Harput Yol larnda" isimli eserinin ikinci cildinde belirtmitir. 1778 ylnda doup, 90 yl yaayan bir kiinin 1865 yerine, 1868 tarihinde lm olmas gerekir. Biz bunu bir bask hatas deilse, dalgnlk olarak nite liyoruz. Bu deerli zatn kabri halk tarafndan bir sre ziyaret edilmi, Harputlular ona gereken deeri hem salnda, hem de lmnden sonra vermilerdir. Dastanh Hoca'nm evlikten iki kz dnyaya gel mitir.

- 17 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

BYK HACI AL EFEND


Harput Akyol mezarlnda medfundur. lmeden nce mezannm kazlaca yeri gstermi, bu mezar ukurunun ierisinden bir ta kacam, bu tan bana dikilmesini istemitir. Vasiyeti yerine geti rildiinde mezar ukurundan syledii gibi bir tan ktn ve bu tan mezanna dikildiini belirtirler.
BYK HACI AL EFEND KMDR?

1784 ylnda Harput'ta domutur. Babas Hac Mahmut Efendi'dir. lk tahsilini Harput'taki Zahriye Medresesi'nde yapmtr. Mft Hac Yusuf Efendi'den icazet aldktan sonra Malatya'ya giderek orada tannm bir ahsiyet olan Mderris Sleyman Efendi'den dersler alr. Daha sonra Antep'e gider. Burada Mustafa Sair hocada okur. Byk Hac Ali Efendi bununla da yetinmeyerek stanbul'a gider. Orada Harputlu Hac Abdurrahman Efendi'den usl ve fru derslerini alu-. Bunlardan baka hadis dersleri de grr. Hac Abdurrahman Efendi'de seyr slkunu tamamlayarak icaze tini alr. O drt ba mamur bir zat olarak Harput'a geri dner. Byk Hac Ali Efendi Haput'a gelir gelmez, meriye Medrese si Mderrisliine tayin edilir. Burada yzlerce talebe yetitirmi, bir ka kiiye de icazet vermitir. Baz kaytlarda onun Harput'ta mftlk yaptna da rastlamaktayz. Byk Hac Ali Efendi Harput'un yetitkdigi kutup denilebilecek seviyede kiilerinden birisidir. Ayrca tasavvufta merhaleler katederek nemli bir yere gelmitir. Gerek Bey zade Hac Ali Efendi, gerekse Dellalzade Mft Mehmet - 18 -

BYK

HACI

AL

EFEND

Efendi, ondan ders almlardr. Merhum Mft Kemlettin Efendi'nin ifadesine gre; zahiri ve batini ilimlerde en st dereceye gelmi kiiden birisi Byk Hac Ali Efendi'dir. Dier ikisi ise, Dastanl Hoca ve Hac Abdulhamit Hamdi Efendi'dir. Tabi Mft Kemlettin Efendi bu deerlendirmeyi yaad zamana gre yapmtr. Tanzimat'tan sonra yeni kanun ve nizamlann ark vi layetlerinde tatbikine balannca bir vergi meselesi yznden Byk Hac Ali Efendi, Mft Hac Yunus Efendi, Hac Mehmet Efendi ve mer Naimi Efendi Konya'ya zorunlu ikmete tabi tu tulurlar, ok gemeden mecUsten karlan yeni kararla af edilirler. Byk Hac A Efendi 1850 ylmda Grcbey Mahallesinde bu lunan Surp Karabet Ermeni Kilisesi'nin bir meselesi yznden stanbul'a gider, Bab- A ve Saray nezdinde yapt grmeler sonu cunda bu kilisenin yklmasna karar aldrarak dner. Harput'a nem hizmetlerde bulunan bu deerli zat, 1874 ylnda vefat eder. Byk Hac Ali Efendi'nin cenaze namaz Sara Hatun Camii'nde klnrken, cami nndeki meydan ve sokaklar insanlarla dolmutur. Cenaze na maz kndktan sonra halk tabutu eller zerinde, kabrinin bulunduu Akyol Mezarl'na kadar gtrerek defnederler. Onun lmnden sonra bu deerli zatn eksiklii hemen hisse dilmi, bunun neticesi olarak halk uzun yllar onun kabrini ziyarete gitmilerdir.

19 -

HARPUT

KLTRNDE

DN ALMLER

MFT M A H M U T NEDM EFEND


(SAIR MFT)
Harput'ta domutur, lim bir zattr. 1835 yhnda balayan Osmanl-Rus savalarna katlmak zere cepheye gider. Kars yresinde savarken yaralanu". Daha sonra vefat edince Pasinler'deki mezarla defnedilir. Torunlarndan Salih nl'nn ifadesine gre orada kendi sine bir trbe yaplarak kitabesine: "Harputlu Sar Mft Ragp Efendi" ibaresi yazlmtr. lyiFT
IV1AHMUT

NEDM EFEND KMDR?

Babas Hac Hasan Efendi isminde lim bir zattr. Doum tarihi hakknda kesin bir bilgi yoktur. Babas Hac Hasan Efen di'nin lm tarihi ise 1786'dr. Babasndan ald icazet srasndaki yama baklu-sa, 1760'larda doduu tahmin edilmektedir. Onun yetimesinde Hac Hasan Efendi byk rol oynamtr. Ksa za manda Tevfikiye Medresesi Mderrisliine getirilir. O, Harput'ta yzlerce renciyi yetitirdikten sonra, bir ka kiiye de icazet ver mitir. Baz rivayetlere gre geirdii bir hastalktan dolay kula sar olur. Bu sebeple mftle atanu-. Bu konudaki bir baka riva yette ise: Mftl esnasnda hanmn biri bir konu hakknda bilgi edinmek zere. Mft Mahmut Nedim Efendi'nin yanna gelir. Kadm o esnada sesli olarak yellenince Mft Mahmut Nedim Efendi kadnn mahcup olmamas iin kendisini sar olarak gstermeye alu-. Kadm bararak konutuka O, "Daha hzl syle, benim kulam ar iitir"

- 20 -

MFT

MAHMUT

NEDM

EFEND

der. Kadn mftnn yamndan ayrldktan sonra etrafa, "Bizim Mft sagrm" diye yayar. Bylece Mft Mahmut Nedim Efendi'nin ismi "Sar Mft" olarak kalu-. Dedeleri Halep tarafndan gelen bir Trk ailesidir. O, ksa za manda Harput'taki lim ve byk zatlar arasmda hret bulur. Olduka tevazu sahibi, olgun ve agu-bal bir kiiUe sahiptir. Onun bir dier yn de vatansever, cesur ve fedakr olmasdu-. 1853 ylnda Rus sava balaynca gnll olarak cepheye gider. Kars yresinde Ruslar la yaplan bir muharebede yaralanu-. Bir mddet sonra kurtulamayarak vefat eder. Cenazesi Pasinler'deki mezarla defnedilir. Kendisinin "Halveti" tarikatnn nemli zatlarndan biri olduu sylenmektedir. O, savaa giderken kendisine bal 300,400 kadar Harput'lunun da bir likte gittii anlatlmaktadr. Bu sava srasnda, dolu dizgin, en nde dmanla yiite savatn sylerler. Savatan sonra kendisiyle gidenlerin ancak 30 ya da 40 kiisi geri gelebilmitir. Onun harp srasndaki kahra manlklarn geri dnenler uzun yllar Harputlulara anlatmlardr.

- 21 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

H A C I H A F I Z O S M A N FEVZ EFEND
Harput'un yetitirdii dier bir zat da Hac Hafz Osman Fevzi Efendi'dir. 1798 tarihinde Harput'ta domutur. Babas brahim Efendi 'dir. lk ve medrese tahsilini Harput'ta yapmtr. cazetini aldktan sonra Esadiye Medresesi'nin ilk blmnde hocalk yapm, bir taraftan da ilim sahasnda kendisini yetitirerek ykselmitir. Har putlular ona "Ayakl ktphane" demilerdir. Fkh ve hadis iUmlerine hakkyla vakft. Fatiha sresini yedi ekilde tefsir etmitir. Btn bunlann yannda iyi bir hattatdr. O, tasavvuf konusunda da kendisini yetitirerek nemli hk makama erimitir. Halk arasnda bir sknts olan onun yanna gelip mnevi yardun isterlerdi. Bu deerH zat 1885 ylnda vefat ederek Meteris Mezarl'ndaki aile kabris tanlna defnedildi.

- 22

Bu dnyadan gider olduk Kalanlara selam olsun Bizim iin hayr dua Klanlara selam olsun

Selam verile kastmza Gider olduk dostumuza Namaz iin stmze Duranlara selam olsun
Yunus Emre

- 23 -

MFT

HACI

MER

NAM

EFEND

MFT H A C I MER NAM EFEND


Mft Hac mer Naimi Efendi resmi kaytlara gre 16. Yzylda Harput'ta ilim adam olarak hret kazanm, EfendigiUer ailesinden Mft Hac Ahmet Efendi'nin byk olu olup, 1802 (1216 H.) ylnda Harput'da dnyaya gelmitir. Mensup olduu aileye nceleri "tmamzade" daha sonra bu aileden yetien bir ok zatn mftlk yapmalan nedeni ile "Mftgil"-ve sonra da "Efendigil" denilmitir. Kaside-i Brde rihi olarak da bilinen Mft Hac mer Naimi Efendi, babas Hac Ahmet Efendi'den ders grm; tlim ve ted rise ok merakl olup, fitraten de ok zeki olmas dolaysyla emsali arasnda kendisinden ok sene nce derse balam olanlara yetimi, hatta onlan geride brakmtr. Fakat babasnn fetva ilerinin youn olmas nedeniyle ondan yeteri kadar dzenli bir ekilde ders ala mamtr. Bunun zerine o zamanlar limlerin ok olduu Antep ehrine gitmeye karar verir. Bu husustaki dncesini babasna aarak onun muvafakatini isteyince, babas hi beklemedii bu teebbs karsnda hayretler iinde kalm ve olunun bu arzu ve iradesini krmamak iin muvafakat etmitir. Bunun zerine o Antep'e gidip, byk limlerden Kk Hafz Necip Efendi'den ders grp ica zet alm, ayn zamanda Antep'in tm limleri ile tanarak, onlarla ilmi sohbetlerde bulunmutur. O yllarda Anadolu'nun birok yerinde devam eden Yenieri Isyanlan 1819 (1234 H.) ylmda Antep'e de sira yet etmi, ehir halknda; bilhassa ilim adamlarmda huzur brakmam,

- 25 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

sonuta isyanlann nne gecikmeyince Naimi Efendi'nin hocas Hafz Necip Efendi dahil birok ilim adam yok yere ldrlmtr. Naimi Efendi, gerek hocas ve yakndan tand birok ihm erbabnn bu haksz akibeti, gerekse bu insanlardan ald zevk ve feyzi kaybetmesinden dolay son derece mteessir olmu; bu yzden bir fu-satn bularak arkada Hou (Yurtba) lu mehur air Rahmi Harputi ile Kayseri'ye gitmitir. O yllarda Kayseri de Antep gibi iUm erbabnn ok olduu bir yerdir. Naimi Efendi, sekiz yl gibi uzun bir sre Kayseri'de kalarak Hoca Kasm Efendi, Gzbykzade Hac Vahdi Efendi ve Sar Abdullahzade Mehmed Efendi gibi mehur limlerden ders alp tahsilini tamamladktan sonra, hocas Kzm Efendi'den de ica zet alarak 1826 (1242 H.) yhnda Harput'a dnmtr. Harput'ta ecdad gibi tlim ve tedrise balam, ksa bir sre sonra da Harput Mfts olarak 15 yl bu grevde kalmtr. Naimi Efendi fazl, kmil ve ilm seviyesinin yksek olmasnn yannda hatip ve latifeci bir yapya sa hipti. Gerek normal konumalannda, gerekse vaazlannda zarif fkra ve latifeler anlatrd. Aada sunacamz u olay ne kadar anlamhdr: Naimi Efendi Kayseri'ye gidip oca Kasm Efendi'ye mracaat ettiinde, talebin okluu yznden medresede bo oda bulunmam, bu yzden kendisine karanlk, rutubetli ve dar bir hcre tahsis edil miti. Bu durum Naimi Efendi'nin cann skm, Arapa u beyti yazp hocasmn rahlesi zerine bu-akmtr.
A'teyteni hcreten ve hve minelkeremi

Lakinneh zkatun kelkabri fizzlemi^^^

I- Manas: Kereminizden bana bir tcre verdiniz, lakin bu hcre karanlk bir kabir gibi dardr.

- 26 -

MFT

HACI

MER

NAM

EFEND

Hocas bu beyti okuyunca, Naimi Efendi'nin zek, kabiliyet ve bilgisi hakknda hkmn vermi ve daha sonra fazilet ve istidadn takdiren, kendi zel hcresini ona tahsis etmitir. Mft Hac mer Naimi Efendi Arap, Fars ve Trk edebiyatna vakf olduundan birok eser yazm, baz almalar aaya karlmtr 1- Kayseri ulemasndan Hac Vahdi Risalesi adl eserini erhetmi, Efendi'nin Rbu

2- Yine bu zatn ilmi mnazara ve adaptan bahseden Velediye Hicabisi adl eserini tahiye etmi fakat tamamlayamamtr. 3- Asl hretinin kayna 1826 (1241 H.) ylnda ve tahsili srasnda imam Bosiri^^) "Kaside-i Brde"sine yazd "Elasidet'ehde Fi Kasideti'l-Brde"^^^ adl erhidir. Gerek slup ve ifade si, gerekse bentlerin eriilemeyecek derecede olmas o btn mesele lerin zarif ve latif bir surette hal ve beyan dolaysyla bu kasidenin, bundan evvelki erhlere nazaran kyas kabul etmez derecede stnl zamann ulemas tarafndan kabul edilmitir.

mam Bosiri, aslen Kuzey Afrikaldr. Ecdad oradan g ederek Msr'a yerlemi, kendisi de Msr'da yetimitir. iirde fevkalade bir mahareti varm; Hz. Peygamberi raedih yolunda birok kasideler yazmtr. Bunlardan en mehuru Kaside-i Brde daha dorusu "Kaside-i Hre"sidir. Bre, hastann iy ilemesi demektir. mer Naimi Efendi Hicaz'a gidericen Msr'a uram. Msr Hidivi Mehmet Ali Paa, mer Naimi Efendi'yi bir gn sarayna yemee davet etmi. Bu ziyafette Msr Mfts allame-i Bacuri'yi de bulundurmu; Trk ve Arap limlerinin ilmi derecelerini lmek zere mbaheseler am ve baz meseleler hakknda fikirle rini sormu. Bu denemede mer Naimi Efendi'nin stn geldii tevatren nakle dilmektedir.

27 -

HARPUT

KLTRNDE

DN ALMLER

En son eseri, emigezeklizde Mustafa Raci Efendi ta rafndan yazlp 1866 (1259 H.) ylnda Elaz'da bastrlan "Manzume-i Naima"sdr ki; ocuk ahlk ve terbiyesinden, slam akidesinden ve dier baz dini konulan ihtiva eden 46 sayfalk manzum bir eserdir. mer Naimi Efendi 1843 (1259 H.) ylnda Hicaz'a gidipgelirken Halep, am, Mstf ve Hicaz'da birok Arap ve Acem alemiyle grp tanarak onlann takdirim kazanm, bilhassa 1843 (1259 H.) ylnda am'da mehur muhaddis Kiziri Abdurrahman Efendi ile grerek ondan icazet almtr. mer Naimi Efendi'nin gazel yazd ve birok gazelinin olduu,^"*^ ayrca mrn ihne vakfederek birok talebe yetitirdii ve bunlara icazet verdii daha sonra krssn olu Hac Abdulhamit Efendi'ye terkettii sylenir. Naimi Efendi yalhnda ok zayf dm, vcudunda birok hastalk ortaya km ve aynca iki gz de grmez olmutur. O halinde dahi durmadan ahm ve "Manzume-i Naima"sn o yllarda yazmtr. Bir asra yakn yaamasna ramen, hafzas hayatnn sonuna kadar bozulmamtr. Zek ve ferasetinin stnln u misal bizlere gstermektedir; Olu Hac Abulhamit Efendi, banda ok kiymetli bir ta olan bir gelinin, evlerine geldiini ryasnda grm ve sabah erken ryasm tabir ettirmek iin heyecanla babasnn komutur. O, babasna ryasn anlatmca; mer Naimi Efendi tebessmle, "Heyecana lzum yok, Msr'da "Taclarus" nammda bir kitap neredilmitir, demek bize de gnderiyorlar" eklinde

4-

shak Sungurolu, Harput Yollarnda, stanbul 1958, C. II, s. 153.

- 28 -

MFT H A C I MER NAM EFEND

cevap verir. Olu bu tabire hayran olarak intizarda iken hakikaten bir ka gn sonra kitap posta ile evlerine gelmitir. mer Naimi Efendi mrnn sonunu, kesine ekilerek iba detle geirmi, nihayet 1882 (11 Cemeziyelahir 1299) gn Cuma ge cesi 83 yamda gzlerini hayata kapamtr.

- 29 -

H A C I H A F I Z ABDULHAMT HAMD EFEND

H A C I H A F I Z ABDULHAMT HAMD EFEND


Harput'taki Meteris mezarlnda medfundur. Mezan ta sanduka eklinde olup, zeri aktr. Ba ahidesindeki kitabeyi olu Mft Kemalettin Efendi iir eklinde tarih drerek yazmtr. Kitabe'nin metni yledir:
"Ey zair-i ibret l<arin Bir zattr ki, burda defin. Abdulhamit Efendi kim Allme-i asr- gzin. Olduuyn mevti ile Alem umum zre hazin. Tarihini yazd Keml Alad cmle mmin. 1902-1320.
HACI KMDR? HAFIZ ABDULHAMT HAMD EFEND

1829 ylnda Harput'ta domutur. Babas mer Naimi Efendi Harput'un deerli limlerinden birisidir. mer Naimi Efendi tahsilini Antep ve Kayeri'de tamamlayarak Harput'a gelmi, sonra da Harput mfts olmutur, ite Hac Hafz Abdulhamit Hamdi Efendi byle bir ailenin oludur. Onun ilk tahsili ile babas yakndan ilgilenmi, medresede gsterdii stn baarsndan dolay gen

- 31 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

yanda okulda ders vermeye mezun kimmr. Daha 18 yamda iken Arap, Fars ve Divan edebiyat zerinde ok alarak kaside, gazel ve kta rnekleri yazmr. Onun bir divan tekil edecek kadar iirleri vardr. Babas mer Naimi Efendi'nin ona gsterdii ihtimamla ilmi ve dini sahada mesafeler katetmitir. Ksa zamanda "iim-i kl" mertebesine ulam ve babas mer Naimi Efendi'den 12 ilim zerine icazet ahntr. Btn bunlann yannda Harput'un sayh hocalanndan biri olan Hafz Yusuf Efendi'den de dersler alarak mderrislik mertebesine kadar ykser. O ilk nce MoUaky'ndeki Ahmet Peykerci Medresesi'nde mderrislik yapmaya balam, bir ara kendisinin bir meseleden dolay ikayet edihnesi zerine, stanbul'a ka dar giderek devrin byk edebiyat ve dnrlerinden tbnlemin Kemal Bey'in Paa olan babas ile grerek onun takdir ve hay ranln kazanr. Bu grmeden sonra kendisine medrese yapm iin bir miktar para verilerek tekrar Harput'a yollann-. O, verilen bu parayla Harput'a gelerek Kmil Paa Medresesi'ni yeniden geniletip dzenlenmi ve burann mderrisi olmutur. 1867 ylnda babas mer Naimi Efendi ile birlikte lzum zerine yeniden stanbul'a giderek Yusuf Kmil Paa'ya misafir olur. Bu Paa'dan da byk ilti fatlar gren Abdulhamit Hamdi Efendi, stanbul'un lim ve edebiyatlan ile tanp bunlarn hsn- kabul ve sayglarna mazhar olmutur, tbnlemin Mahmut Kemal, Abdulhamit Hamdi Efendi iin bir yazsnda yle demektedir; "stanbul'da ve vilayetlerde mlakat ettiim efazl- ulema arasnda Abdulhamit Hamdi Efendi zahiri ve batini mamur ve Trkln medar- iftihar olan enderlmesal bir allmedir."^') Mehur air Rahmi Harputi de ona methiye dolu iirler yazmtu-. Onun

1-

tshak Sungurolu, Harput Yollarnda, C. II, s. 159.

- 32 -

H A C I H A F I Z ABDULHAMT HAMD EFEND

hreti memleket dma da taarak bir ok limlerin gr ald deerli bir zat olur. Aynca Osmanl vezirlerinden Srr ve Abdnafi Paalarla gyabi olarak dost olmu, bu saray erkn bazen yazdklan eserlerini ona yollayarak grn almlardr. Daha sonra Srr Paa Diyarbakr'a vali olarak geldikten sonra Abdulhamit Hamdi Efendi'yi zel olarak amp misafir etmitir. Onun hayat boyunca 15 kiiye ilim icazeti verdii sylenir. Bunlarn bazlan unlardr; iki olu Hac Mehmet Sait ve Kemalettin Efendi ile Alaftarzade Mahmut Efendi, orbaczade Mustafa Efendi, K o Ali Mehmet Efendi, Akakirazl Hac Hseyin Efendi, Kirazzade Hac Tevfik Evendi, Kmilzade Hafz Ahmet Ferit Efendi ve Alhanzade Seyfi Efendi'dir. Abdulhamit Hamdi Efendi daha ihtiyarlamadan romatizma has talna tutulur. Bu hastalk onu olduka ypratnca bir sre medresede sadece hadis, tefsir ve fkh gibi derslere girer. Daha sonra mderrislii olu Kemalettin Efendi'ye brakarak evine ekilir. Onun bu hastah giderek arlamca, Harput'un dini ve ilmi evreleri byk bir zntye derler. Nitekim 25 gn sren bu ar hastalktan sonra 29 Nisan 1902 tarihinde vefat eder. O, vefat ettii akam btn camilerde selat-u selm verilip, bu deerli zatn lm ayn anda her tarafa duyurulmutur. Harput'lular Hac Hafz Abdulhamit Hamdi Efendi'nin lm zerine olduka mteessir olmulardr. Ertesi gn len namazn mteakip cenaze namaz Meteris Mezarlna yakn olan meydanda, kalabalk bir kitle nin katlmyla klnarak bugnk yerine defnedilir. 73 yllk sre ierisinde binlerce talebe yetitirmitir. Bu talebe lerin birou sonradan Harput'un ilim hayatnda nemli kiiler oldular. Anl Mderris Hseyin Efendi'de O'nun rahle-i tedrisinden geen din limlerinden biridir. Bu kymetli zatn aynca 13 adet dini ve ilmi eserleri ile birlikte, iirlerini iine alan divanesi vardr. - 33 -

HARPUT

KLTRNDE DN ALMLER

HACI HAFIZ MER EFEND


1830 tarihinde Harput'ta dodu. Babas Hac Hafz Yusuf Efendi'dir. ilk tahsilini babasndan grerek kk yata Kur'an- Keri mi hfz etti. Babas daha ocuk denecek yata onu hacca gtrm, dnerken tahsil iin Msr'da brakarak geri gelmitir. Hac Hafz mer Efendi orada bir yl kaldktan sonra tekrar Harput'a dner. O, mderrislik yerine maarife intisab ederek muallimlii seer. Keban, Pertek ve Malatya'da muallimlik yaptktan sonra Elaz sultanisinde Arabi, din dersleri ve Kur'an- Kerim derslerine girer. O ayn zamanda iyi bir hattattr. 1895 tarihinde vefat ederek Meteris Mezarl'ndaki aile kabristanhma defnedilir.

HACI BRAHM LEBB EFEND


1839 tarihinde Harput'ta domutur. Lakaplarna "Kr HalilouUan" denir. Harput'un yetitirdii nemli limlerden biridir. Tahsilini Harput'un eitli medreselerinde ve deerii limlerinde ta mamlamtr. O yllarn sayl limlerden biri olan ibrahim Hulusi Efendi'den de icazet alr. Daha sonra Askeri Rtiye'de ilm-i sarf, mantk, din ve tatbikat Arabiye derslerine girer, nn buradaki ho cal tam 30 yl devam etmitir, , hayat boyunca ok sayda ilmi ve dini eserler de yazmtr. Hac brahim Lebib Efendi, Har put'un ihm hayatnda nemli bir yere sahiptu-. 1902 yhnda vefat ede rek, Fatih Ahmet yolu zerindeki aile kabristanhma defnedildi. 34 -

H A R P U T K L T O R O N D E DN ALMLER

H. ABDULLATF LTF HARPUT


1842 ylnda Harput'ta dodu. Kendisi zeki, dirayetli ve ilme hevesli bkiydi. Mft mer Naimi Efendi'den ders aldktan sonra stanbul'a giderek Fatih medreselerinde okudu. Tahsilini ikml ettikten sonra Adana'ya gelip orada evlendi. Daha sonra tekrar stanbul'a dnerek Beyazt medreselerinden birinde mderrislik yapt. stanbulda iken Ticaret ve Nafa Nazrlarndan Zihni Paa 'nm ilmi mavirliini yaparken bu Paanm Selanik'e vali olmas zerine ken disi de Selanik'e gitti. 1901 ylnda tekrar stanbul'a dnd "Darl fnun'da ilm-i kelam fi Akaid-i Ehl-l slam" adyla ok kymetli bir eser yazd. Bu kitap basldktan sonra bh: altn liraya satlarak ksa zamanda tkendi. Onun baka eserleri de vardu". Kendisi daha sonra sarayda huzur hocah yapmtr. AbduUatif Ltfi Efendi Harput'ta iken Beyzade Hazretleri'nden ald Naki derslerini stanbul'da eyhlislam ryanizade Ahmet Esad Efendi 'de devam ettirmi, Yenikap'da eyh Hac Necip Efendi'ye de gide rek seyr-i slkunu tamamlamtr. Halveti tarikatndan da icazet ald sylenir. Bu deerli ahsiyetin herkese kar gler yzl, mtevazi ve yardm sever biri olduu anlatlmaktadu-. 1914 tarihinde stanbul'da vefat ederek Merkez Efendi Mezarh'na defnedilmitir.

- 35 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

BYK H A C I M E H M E T NUR EFEND


Byk lim ve mutasavvf Beyzade Hazretleri'nin byk oludur. 1853 ylnda Harput'ta domutur. Tahsilini brahim Paa Medresesi'nde yapm, ksa zamanda hkmet erkn ve halk arasnda sevilip saylan bir zat olmutur. 1881 yhnda vilayet maarif komisyo nu bakanlna getirilmi, daha sonra Tunceli yresi mutasamflma vekaleten bakmtr. Babas Byk Beyzade'nin lmnden sonra mderrislie getirihnitk. O, Harput'u temsilen iki devre de mebusluk yapmtu-. ok sayda divan edebiyat tarznda iirleri vardu*. eyh Sait tsyan srasnda bizzat Atatrk'n emirleriyle Elaz Vali liine vekaleten bakmtr. Mehmet Nuri Efendi 1938 tarihinde vefat ederek Harput'taki aile kabristanlma defnedildi. Kardei Bahaettin Efendi de yanlanndadu-.

MFT MEHMET FAK EFEND


1857 ylnda Harput'ta domutur. Tellalzade Mft Hac Mehmet Efendi'nin oludur. nce Sleyman Paa Medresesi'nde, daha sonra Kurunlu Cami Medresesi'nde tahsilini tamamlad. Aynca Karaorlu Hac Mehmet Efendi'den de dersler alarak ilmini gelitirmitir. Babasnn lm zerine mftlk grevine getirilir. Faik Efendi zengin bir aileye mensuptur. 1907 tarihinde Mamuratlaziz Vilayeti Evkaf Komisyon Reisi'ne ve mahkeme azalna, daha sonra Malatya Sultansuyu iftlii Mdrlg'ne atanr. Harput'ta Darlhilafe alnca bu okulun mantk, hadis ve edebiyat hocalna gelir. Kendisi ayn zamanda ok iyi bir ekilde divan iirleri yazmtu". 1928 yhnda vefat ederek, Harput Akyol Mezarh'na defnedildi.

- 36 -

Yalanc dnyaya konup genler Ne sylerler, ne bir haber verirler IJzerinde trlij otlar bitenler Ne sylerler, ne bir haber verirler Topraa gark olmu nazik tenleri Sylemeden kalm tatl dilleri Gelin, bu duadan unutman bunlar Ne sylerler, ne bir haber verirler. Yunus der ki gr taktirin ileri Dklmtr kirpikleri kalan Balan ucunda hece talar Ne sylerler, ne bir haber verirler.
Yunus Emre

- 37 -

MDERRS

HSEYN

EFEND

MDERRS HSEYN EFEND


Mezan Kemaliye (Ein) dedir. Etraf yeilliklerle evrili Kemaliye mezarlnn yukar ksmnda medfundur. Ta sanduka eklindeki mezann ba ahidesinde ksa bir kitabesi vardr. Bu kitabede: " A n mderrisi ve Kemaliye Mfts Hseyin Hsn Efendi'nin ruhuna fatiha- 1935" ibaresi yazldr. Aynca mezann ba ahidesi bir din limi olduunu gsterir ekilde yaplmtr. Sandukann st ksm aiktu-.
MDERRS HSEYN EFEND KMDR?

Elaz'n An ilesi doumlu olan Mderris Hseyin Efendi, 1858 ylnda dnyaya gelmitir. Babas "Byk Hoca" nam ile tannan Hseyin Efendidir. Annesi ise Aye Hanmdr. Ailesi Am'm ileri gelen eraflanndan biridir. Lkaplanna "Hocagil" denir. An'n merkezinden olan Mderris Hseyin Efendi, bugn kendi adnn veril dii, "Mderris Hseyin Efendi Mahallesi" doumludur. Esas ad Hseyin Hsn'dr. Babasnn da hoca olmas nedeni ile bir birlerinden ayrmak iin babasna "Byk Hoca" denmitir. Babas Hseyin Hoca, okumaya dkn biriydi. Bu sebeple sekiz yana kadar olu Hseyin Efendi'ye ilk eitimini kendisi vermitir. Sekiz yandan sonra olunu ilim ve irfann artmnak iin Harput'a yol lam, Harput'un tannm medreselerinden bki olan Kmil Paa Med-

- 39 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

resesi'ne kaydederek tahsiline burada devam ettirmitir. Kmil Paa Medresesi'nde devrin byk limlerinden biri saylan Hac Abdul hamit Hamdi Efendi mderris idi. Onun babas mer Naimi Efendi de lim bir zatt. te byle salam ve bilgili hocalarn eline den Mderris Hseyin Efendi, kkl bir eitim almaya balad. Medresedeki tek arkada ise hocas Abdulhamit Efendi'in olu olan Keml Efendi'dir. lerde Harput'un sayl limleridne biri olacak olan Keml Efendi (Kemlettin Efendi), ilim ve takva ynnden Har put'ta az yetien limlerden birisidir. Bu zat daha sonra Harput'a mft olunca, "Mft Kemlettin Efendi" diye anlmtr. Harput'ta bunlara "EfendigiIIer" slalesi denir.^^) Abdulhamit Hamdi Efendi Am'dan gelen Hseyin Efendi'yi ok beenmi, ondaki zekya hayran kalmtr. Kk yata medreseye gelen Hseyin Efen di'ye gerekli sevgi ve ilgiyi gstererek Am' zletmemitir. Tam be yl Abdulhamit Hamdi Efendi gibi deerli bir hocadan dersler alu-. Medreseyi bitirince hocasnn grd lzum zerine daha byk bir ilim merkezi olan stanbul'a gider. O, artk tahsilinin kalan blmn stanbul'da tamamlayacaktr. Buraya geldigmde ona Beyazt medresele rini tavsiye ederler. Bunun zerine Beyazt medreselerinden birine kaydn yaptrr. Harput'tan salam bir temelle geldii iin. Mderris Hseyin Efendi burada ksa zamanda kendisini gsterir. Biz stanbul'da ki hocalarnn isimlerini renmedik. Fakat o devrin sayl bocalan olduundan phe yoktur. nk Mderris Hseyin Efendi buradaki okulunda da baanh ohnu, ksa zamanda istanbul gibi bir yerde tahsi lini ikml ederek "Devriye Mderrislii" grevine getirilmitir. Onun istanbul'daki ykselii hzl bir ekilde devam eder. Bir sre son ra Ayasofya gibi byk ve merkezi bir camiye vaiz olarak atanr. O,

1- shak Sungurolu, Harput Yollarnda, C.II, s. 4.

- 40 -

MDERRS HSEYN EFEND

krssnde yapt konumalarla istanbullularn dikkatini eker. Vaazn dinlemek iin dier camilerin cemaati yava yava Ayasofya'ya kayarlar. Hseyin Efendi burada edindii byk bir bilgi biriki miyle vaazlann srdrr. Nitekim halkn ona gsterdii sevgi ve ilgi padiah sarayna kadar ular. Bir cuma gn: "Bir hkmdarn tabaas altndaki insanlara adil muamelesi" konusunda bir vaaz hazrlar. Krsden konumasna balayaca srada Sultan Abdlhamit'in camiye girdiini grr. Bu durumu gelin bizzat Mderris Hseyin Efendi'nin kendi ifadesinden dinleyelim: "Mevzuya kendimi rnekleriyle hazu-lamtm. Birden Sultan Abdulhamit'i karmda buldum. Heyecanlanm, ne konuacam armtm. Zira bir tarafta hkmdarlarn maiyetine adil davranmalan, dier tarafta ise Padiah Abdulhamit duruyordu. Onu tahrik edici ufak bir hata benim iin kt eyler getirebilirdi. Heyecanmn had safhasnda rahmetli babamn bir sz birden bire imek gibi kafamda akt: "Olum herhangi bir toplulua hitap ettiin zaman bu toplu luun insanlarn mezar ta olarak kabul edeceksin" demiti. Heyecanm bir anda zail oldu. Hibir eyden ekinmeden ko nuya girdim. Ve gayet rahat mevzuyu bitirdim."(2) Onun vaazlarn stanbul'un ulemas ve sekin kiileri de her cuma gelir dinlerlerdi. Hitabeti olduka iyiydi. Elazllar'n da akn akn geldikleri bu cami dolard. Bir gn bir saray arabas Mderris Hseyin Efendi'yi alp gtrd. Bu gtrlten dolay hemehrileri korktular. Fakat o, bir sre sonra tekrar krsye knca zntleri sevince dnt. Namaz sonras evresini alarak gtrlme sebebini kendisinden dinlediler. Onu padiahn en yakn adam olan Hac Ali Paa autmt. Be2- An Dergisi, Temmuz-Austos 1996, Ankara, s. 16.

- 41 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

lirtildiine gre bu anima iini bizzat Sultan Abdulhamit em retmitir. Hseyin Efendi'den saray erknma bir ka gn vaaz ve nasi hat etmesini istemilerdir. Bu arada padiahm en yakm olan Hac Ali Paa ona bir dilei varsa yerine getireceini syler. Bu teklif karsmda Mderris Hseyin Efendi durumu bir de Amdaki babasma bildirmek ister. O, bugne kadar baba sznden hi kmamtr. Sa raydan aynidktan sonra aradan gnler geer. Bir gn Am'daki babas Byk Hoca Efendi'den kendisine bir mektup gelir. Byk Hoca E f e n d i mektubunda: "Olum, eyhlislm dahi olsan gzmde yok. Memleketine dn, biraz da memleketine hizmet et." diyerek onu An'a armaktadr. Mderris Hseyin Efendi bu mektubu alur almaz doru Hac Ali Paa'nn yanna koar, ona babasndan gelen mektubu okur. Hac Ali Paa arr, nk byle bir frsat herkes deerlendirmek ister. Hseyin Efendi Ali Paa'ya: "Bana bir iyilik yapacaksanz babamn da ar zusuna uyacak mahiyette olsun. Sizden bunu istirham e d e r i m . " deyince, Ali Paa: "tyi ama, nasl bir ey ol masn i s t i y o r s u n u z ? " der. Mderris Hseyin Efendi konumalann nceden tasarlam olacak ki: "An'da bir medrese yaptrrsanz, ben de vcudumu vakfetmek suretiyle hiz met ederim." diye karlk verir. Hac Ali Paa, Hseyin Efen di'nin bu arzusunu yerine getirmek zere kafi miktarda paray vererek onu 1880 yahut 1881 ylnda An'a yollar. Hseyin Efendi medrese nin yapmna balad sra An halk da ona yardmc olurlar. Ksa zamanda iki katl olarak yaplan medresenin pln ve projesini Mderris Hseyin Efendi bizzat kendisi hazrlamtr. Hseyin Efendi burann fahri mderrisi olur. Daha sonra Ali Paa'ya yazd bir mektupta inaattan bir miktar parann arttn, istemeleri halinde artan bu par ann iade edileceini, yahut bir miktar daha yolland taktirde An Kasabas'nn lzumlu olan baz ilerinin yaplabileceini bildirir. Bu

- 42 -

MDERRS

HSEYN

EFEND

mektup zerine istanbul'dan bir miktar daha para gelir. Hseyin Efendi gelen bu parayla birlikte artan paray Aa Cami ve Koan Camisi'nin yapm ile cami evresindeki han ve dkkanlann yapmnda kullamr. Bylece bu iki cami ve medresenin masraflanna karlk bir gelir kayna salanm olur. zellikle istanbul'da kendisine byk ilgi gsteren, medrese ve camilerin yapm masraflann saray btesinden karlayan Hac Ali Paa'ya duyduu minnet borcunu, o medreseye onun adm vererek demeye almtr. Hseyin Efendi An gibi o zamann kck bir kasabasna byle bir medreseyi kazandrd iin mutludur. Medresenin bahesine su getirerek adrvan yaptmr. Aynca bahesini aalandrmaya alu:. zel yaphm mermer zerine altn yaldzla yazlm medrese kitabesi ni o gnn imknlar ile istanbul'dan getirterek medresenin giri kapsna astmr. airlii de bulunan Mderris Hseyin Efendi, kitabe deki metni bizzat kendisi yazmtu-. Metin aynen yledir:
"Yapt sultan- zaman bendesi bu medreseyi Kurenadan Ali Bey, zat-i meknm merap

Ali Bey Medresesi namyla yad olunur Maden-i marifet ve mekteb-i irfan adep kt bir dane bu meydan- sehavette bina )

Bunda tahsil olunur cmle ilim say ile hep."

1308-(1882) Mderris Hseyin Efendi 1910 yhna kadar hi bir cret alma dan bu medresede almtr. 1910 ylmda ilim sahibi olmak hakkn kazananlara ayrlan paradan nce 100 kuru, 1918 ylmda ise 200
3- An D e r g i s i , Eyll-Ekim 1996, Ankara, s. 22.

- 43 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

kuru gibi sembolik bir maa almaya balar. Kendisini vakfettii bu medresede cumhuriyete kadar binlerce insan yetitirir. O, Am Kasabas'nda ok deerli hocalarla birlikte alt. An insanlannn oku maya olan dknlklerinde Mderris Hseyin Efendi'nin byk pay vardr. Amlmn okuyup aydmlanmas iin medresesine binlerce kitap toplad. Bu kitaplarn byk bir ksm bugn Ankara lahiyat Fakltesi Ktphanesine balanmtr. 1926 ylnda medreselerin lav zerine bu bina ilkokul olarak An halkna uzun bir sre daha hizmete devam etti. 1960'da kokul binas baka bir yerde yaplnca, Mderris Hseyin Efendi'nin byk olu olan Anayasa Mahkemesi yesi eref Hocaolu bu eski medrese binasn yktrarak yerine kendi imknlan ile El Sanatlan Eitim Merkezi binasn yaptrd. Bugn bu bina Frat niversitesi'ne bal bir yksek okul iin hazrlanmaktadr. Bu deerli din limi Arapa ve Farsa'nm yannda Rumca'y da bilmekteydi. zellikle Yunan medeniyetini iyi okumutu. lim adamlan, mutasavvflar sk sk onu ziyarete gelirlerdi. Belli ki, Mderris Hseyin Efendi'nin ilminden ve sohbetlerinden byk zevk ahyorlard. Osmanl sadrazamlarndan mehur Sait Paa Elaz'da vali iken, Mderris Hseyin Efendi'yi ziyaret etmek amacyla 2 Nisan 1913 ylnda An'a terif ettiler. Onun buradaki kitapln grnce hayran kalarak ona byk iltifatlarda bulundular. Elaz Valii yapan, sonra stanbul'da Darlfnun (stanbul niversitesi) hocalna geen Ali Avni Bey'le mrlerinin sonuna kadar grtler. Bunlardan baka eski mebuslardan Sabit Sarolu, Keml Gedele onunla ilikilerini kesmemilerdir.

- 44 -

MDERRS

HSEYN

EFEND

Harput meayhlarndan byk Naki eyhi tmam Efendi ile tanmalan ise olduka ilgintir: Bir gn mam Efendi Am'a gelir. Onun An'da ok sayda mridi vardr. Bunlardan birisi de Hasip Bey'dir. tmam Efendi o akam Hasip Bey'in evinde yemee kalacaktr. Hasip Bey, birini yollayarak Mderris Hseyin Efendi'yi de yemee amr. Zaten teden beri gerek Mderris Hseyin Efendi, gerekse tmam Efendi birbirleri ni grmek istemektedirler. Mderris Hseyin Efendi bunu frsat bilerek kalkp gelir, tmam Efendi o akam Mderris Hseyin Efendi'ye ilti fatlarda bulunur. Yemekte yan yana otururlar. Mderris Hseyin Efendi byk bir lim olduu iin mam Efendi'nin bilgisini lmek ister. Sohbet ederlerken tmam Efendi'ye gittike arlaan sorular sorar. Tamamn cevaplandran tmam Efendi, bundan hi alnmaz. O, Mderris Hseyin Efendi'nin lim bir zat olduunu zaten bilmektedir. Kendisinin Hseym Efendi'ye verebilecei fazla bir eyi yoktur. Orada ikisi arasnda bir muhabbet balar. Artk Mderris Hseyin Efendi de onun veH bir zat olduunu anlamtr. O akam orackta mam Efen di'ye intisab eder. Ayn gece mam Efendi onu slka sokar. Slka girdii odada Hseyin Efendi bakar ki. Peygamber Efendimiz karsnda oturmaktadr. Bir anda kendinden geerek: "Gster cema lin aka" diye bir gazel okumaya balar, tmam Efendi odaya gir dii zaman Mderris Hseyin Efendi titremektedir. Ona: "Ya Ho cam." der, "Biz ka senedir O'nun huzurundayz." tmam Efendi, An'dan Kamaliye'ye geerken her seferinde Mderris Hseyin Efendi'yi yanna alrd. Kafile onlann biraz arkalanndan giderdi. Baz kaynaklar tmam Efendi'nin Mderris Hseyin Efendi'ye icazet verdiini de sylerler.

- 45 -

HARPUT

KLTRNDE DN ALMLER

Mderris Hseyin Efendi'nin yapturd Ali Paa Medresesi Cumhuriyetten sonra ilkokula evrilince o bir mddet aa camide ho calk yapt. Daha sonra Kemaliye Mftl'ne atand. Orada emsettin Gnaltay gibi deerli insanlar ondan yararlandlar. 1935 ylnda Kemaliye'deki mftlk grevi esnasnda bir kalp krizi sonucu Hakk'm rahmetine kavutu. Kemliyeliler onu ok sevdikleri iin ce nazesini vermediler. Bu gn hayat bir roman kadar uzun olan Mderris Hseyin Efendi, Kemaliye'deki kabrinde yatinaktadr. Mderris Hseyin Efendi'nin babas Byk Hoca, t mam Efendi ile daha nce tanmt, tmam Efendi 'nin B y k Hoca'ya kar muhabbeti vard. Bir gn onun lm haberini alnca k zld. Ve onun arkasndan u iiri yazd:
"Huda-i icri-i emrin alnca eyledi rihlet Dlria gitti dnyadan hemen ol zat- melek haslet.

Vcudu feyzi meruni pir idi ilm ile ann Ederdi ilm mevly cihanda nere ok gayret. Sezadr anna ann denlse seyyidi sani Kim ol rtbe verilmiti ana, bu ilm ile hayet. Ulumun menba, hem deniydi, hsn- ahlkn Cihan pr matem oldu ihletinden doldu hem zulmet. Edip mahi Resulullahta azmi misali yar Cihan ire civar hakka erdi o veli srat. Ziyaret kl, oku bir fatiha ruhu erifi iin Hda ede ann kabri mnirin revazi cennet. Olup mrgi gnl tarih dedim efgn ile Bedri Hseyin Efendi de yahu cihandan eyledi rihlet.
Osmen Bedrettin ( m a m Efendi)

- 46 -

HAFIZ A H M E T

FERT EFEND

HAFIZ A H M E T FERT EFEND


1859 ylnda Harput'ta dodu. Babas Hac Hafz, Harput'un tannm zatlarndan Mustafa Zht Efendi'nin oludur. Hac Hafzolu, Ferit'e Kur'an- Kerimi hfz ettirmi, daha sonra me drese tahsiline balatarak Byk Kmil Hoca ve Hac Abdul hamit Efendi'den dersler aldrmtu*. O, Arabi ve Farisi Edebiyata meylederek bu konuya da ynelmitir. Ahmet Ferit efendi, ok zeki ve alkan biriydi. Btn bunlardan baka onun aynca hattatl da vard. Badat Vali ve askeri kumandanhma atanan Nusret Paa, Harput'tan geerken onu tanmas zerine yanna alarak hususi ktip ve imamlk yapmak zere Badat'a gtrr. Burada sene altktan sonra tekrar Harput'a dnen Ahmet Ferit Efendi, Sultani Mektebinde Hsn- hat hocaglgma balar. O, bir sre sonra kendisini tamamen edebiyata vererek Hac Hayri Bey'le birlikte iirler yazmtr. Ahmet Ferit Efendi, 1910 ylnda Tunceli yresi Mdde-i Umu miliine terfien tayin edilir. Burada yedi sene kaldktan sonra srasyla; 1916 senesinde ankn Bidayet Ceza Mahkemesi reisliine, 1918 yhnda Burdur Ceza Mahkemesi riyasetine ve nihayet 1921 ylnda da Elaz'a gelerek Elaz Ceza Mahkemesi Savclna atanr. Bunlardan baka daha birok grevlerde bulunan Hafz Ahmet Ferit Efendi, 1921 yhnda vefat ederek hakkn rahmetine kavumutur.

- 47 -

HACI

TEVFK

EFEND

H A C I TEVFK EFEND
Harput Meteris Mezarh'nda bulunan Beyzade aile kabristanlun yannda med fundur. Ta sanduka eklindeki mezannn ba ahidesi sonradan mermer zerine kitabe yazlarak dikilmitir. Bu kitabede; "ubuk-i Hafz Emirzade El hac el Seyyid Mehmet Tevfik Nakibend-i Halid-i Hazretleri, Ruhuna el fatiha-1951" ibaresi vardu-. Sandukann st ksm aktr.
HACI TEVFK EFEND KMDR?

1864 ylnda Harput'ta domutur. Emin Hafzgiller ailesin den olan Hac Tevfik Efendi'nin babas Ahmet Fehmi Efendi'dir. Anne taraf Uzun Hasan'a dayanu". ilk tahsilinden sonra medreseye kaydolarak medrese tahsilini tamamlar. Daha sonra Harput'un ileri ge len limlerinden dersler alr. Bunlardan birisi de Beyzade Hac Ali Rza Efendi'dir. Onun rahle-i tedrisinden geer. Aynca Beyzade Hazretleri'nden icazet alr. O, sadece tasavvuf konusunda kendisini yetitirmekle kalmam, Arapa lisan ve kavaidini de gelitirmitir. Tasavvufta Naki tarikatn seerek Mahmut Samini Hazretleri'ne intisab eder. Byk Naki eyhi Samini Hazretleri 'nin lm zerine tmam Efendi ve Alay Mfts Hac Said Efendi'ye gider. Bu konuda onun iyi yetimesini salayan bocalan yle sradan kiiler deildir. Tasavvufta en st mertebelere ulam zat lardr. Hac Tevfik Efendi, gerek ilmi, gerekse dini ynden mkemmel - 49 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

bir ekilde yetimitir. Edindii bu bilgiler daha sonra onu mlkiye idadisinin Arabi, mantk ve din dersleri hocalna kadar ykseltir. Grev yapt bu okullarda binlerce talebe yetitirir. O, yaad sre ierisinde hi kimsenin kalbini krmam, gayet tevazzu sahibi bir insand. Onun yksek sesle konutuunu gren ol mamtr. Derse girdii zaman rencilerine kzp barmaz ama, snftaki renciler ona sayg duyarak dersini dinlerlerdi, tshak Sun gurolu onun yetitirdii rencilerden biridir. Hac Tevfik Efen di'nin derse giriini yle ifade eder; "Ona Harput'ta "Karncay in citmeyen hoca" derlerdi. Onun dersine daima rpertici bir korku iinde son derece terbiyeli olarak girip kardk. O, hi kimseyi dvmezdi. Fena sz de sylemezdi. Barmazd, armazd. Byle ol masna ramen snfta t yoktu. Snfta grlt olmaynca da dersler den hepimiz istifade ederdik."(l) O, Harput'un ovaya tann batan sona grm ve yaam, buna ziyadesiyle zld halde kendisi de sonunda Elaz'a inmek zo runda kalmt. Cumhuriyetten sonra bir sre Harput ve Elaz'da manifaturaclk yapt. Daha sonra eski zzetpaa Camii'nde haftann belli gnleri vaazlar vererek halk irat etmeye alt. Elaz halk ona byk bir sevgi ve sayg gstermitir. O slm dinini mantk lleri ierisinde kavrayarak kendi hayatn da bu temele oturtmutur. Hac Tevfik Efendi'nin ilmi ve dini kiiliinin yannda edebi yn de vardr. Arada srada divan tarz iirler de yazmtr. O, AUah'm kendisine ver dii mr ilim ve irfan yolunda geirdi. Bu uurda gsterdii gayret ve kudreti takdire ayandr. Diyebiliriz ki. Hac Tevfik Efendi Harput'un en son lim ve mutasavvflanndan biridir.

1- shak Sungurolu, a.g.e., C. 11, s. 240.

- 50 -

H A C I TEVFK

EFEND

Bir gn Samimi Hazretleri'ne giderek intisab eder. Fakat ksa bir sre sonra bu byk zat kaybeder. Bunun zerine Ulukent'te bir baka eyh bulur ve ona balanu". Bu durumu emigezek'te bulu nan tmam Efendi'ye bir mektupla bildirince, tmam Efendi onu emigezek'e arr. Hac Tevfik Efendi Harput'tan kalkarak emigezek'e kadar gider, tmam Efendi onunla bir ka gn konuur. Mridini deitirmesini iyi karlamamtu-. Hac Tevfik Efendi'ye; "Bir kl dn ki kndadr, kh kndan kt m, nere ye dese keser. Kendini toparlamaya bak. Samini Hazret leri gibi birinin dersini brakpta ne olduu bilinmeyen birine balanacaksn. Olmaz, yine eskisi gibi yap. "der. Bunun zerine son gittii eyhe bir daha uramaz. Daha sonra tmam Efendi Harput'a yerleince onun yanndan aynimaz. Birlikte idadide tefsir ve hadis dersleri vermeye balarlar. Hac Tevfik Efendi tarikatlann bir ounu inceleyerek renmi ama, Nakilikte karar klmtr. O, mrnn son zamanlarnda ok yal olmasma ramen vakit namazlann camide klmaya alu-d. Bazen birinin yardmyla dinlene dinlene gelirdi. Bir gn Elaz Mfts Hac mer Bilginolu; "Efendi, yalsn, camiye gelip gitmen zor. Evde klsan olmaz m?" deyince. Hac Tevfik Efendi; "Bu millet beni grpde insaf ede. Belki benim byle srne srne ca miye geldiimi grrlerse onlar da gelirler. Bir de unun iin geliyorum; camide dua ederken, "Ya Rabbi, cemaatten din ehli bir zat varsa dualarm kabul et." diyorum. Belki hoca da ehli vukufsa dualarm kabul olur. tte bu hlimle bunun iin camiye geliyorum." der. Onun en nemli hususiyeerinden birisi hibir zaman hediye kaibul etmemesiydi. Eski mftlerden Hac Halil Bilginolu bu deerli zattan dersler alarak ihninden yararlanmaya almtr. Onun - 51 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

yetidirdii dier zatlardan biri de, "Semerci Hoca" namyla tannan Fevzi itci 'dir. Hac Tevfik Efendi, yakn dostlarna mezarnn ba tarafna yazh bir kitabe konulmamasn tavsiye etmitir. lmeden nce mezar yerini belirlemi, fazla tal olduunu grnce yaknlanna eziyet vermemek iin mezar yerini kendisi kazdmntr. Evet, Harput'un son ulemas olan Hac Tevfik Efendi 15 Tem muz 1951 tarihinde vefat ederek Hak'km rahmetine kavumutur. Cenazesi ok kalabalk bir kitlenin elleri zerinde Harput'a kadar gtrlerek bugnk yerine defnedildi. mer Naimi Efendi bu zatn lm zerine Turan Gazete sinde u iirini yaymlatmtu-.

"Yurdun aziz hocas Hac Tevfik

Efendi Efendi.

Gt cihandan eyval, Hac Tevfik Ilm-i lednle zahir topland sinesinde

Son ilmi ald gitti Hac Tevfik Efendi. Ahlk- fazileyle herkes tanrd zatn Aleme rnek olsun Hac Tevfik Efendi. Tarih-i rihlat'n yazd mer Naimi Yarabbi yarn olsun Hac Tevfik Efendi.

1954

- 52 -

HACI

TEVFK

EFEND

HACI

TEVFK

EFEND'NN

VASYETNAMES

21 Kanuni evvel 1335 Bi'avinallah vasiyetnamedir

11 Zilkade 1385

Bismillahirrahmanirrahim Elhamdlillahi ellezi hednelil-imani ve il el-islm vehve el-hay ellezi layemut vel yenm vessalat ves selam al habibina ve resulina Muhammedn seyyidl enam ve ala alihi ve evladihi ve ezvacihi ve eshabihi el alm amma bad: Olum Mahmud Samini, i bu vasiyetlerimi can ve gnlden kabul ve icra ederseniz dnya ve ahirette aziz olursunuz ve darlk grmezsiniz: 1- mn ve slm ve ehl-i snnet vel cemat mezhebi ve itikad zre sabit mesa'il-i diniyeni renesiniz. Mnkirlerin szne aldanmayasnz. 2- Namaz, oru, zekat ve inaallah hac ve sair feriz-i ilhiyyeyi yapmakta zerre kadar kusur ve tembellik etmeyesiniz. Her birinin nice esrar ve faidesi var. 3- Her halde cami ve cemaatten aynimayp, lm unutmayasnz. Bu fani leme bel balanmaz. Bu kimseye kalmaz. Aziz mr kahvelerde geirmeye gelmez. Sonu pimanlktr. 4- Al veriinde doru olup, yalan katmayp kimseyi aldatmayasmz. Alacak verecee sahib olasn, borcunu acele edesin. Meslein deimeyip kanaat edesin. 5- Valide ve hemirelerine riayet edip eriat Muhammediyye zre miraslann veresiniz. Dkknn sermayesi senindir. Validenizin nikh ve cihaz ktktan sonra ev ile eya kalr.

- 53 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

6- Yz seksen lira vasiyyet ediyorum, bolca sarf edesiniz. Evde dolap da ay kutusundadu-. On liras Merzukanmdu-. Yz keffaret in, altm da namaz fitresi. alvanmm cebinde alt madeni lira vardr. Sekseni durur. Kabrimi ehirde babamn yamna kazn. 7- Dkkmn sermayesi Mahmudundur. Hane ile eyasn eriat- garra zre taksim ediniz. sterseniz her birinize drder yz lira Mahmuddan almz. Ev ve eya Mahmuda kalsn. 8- Her halde dinine sahib ol. Dinsizlerin yolu aslsz, krlk, bir helaka doru gitmektedir. Din-i mbin-i Muhammedi yz yirmi drt bin peygamber ve milyarlarca evliya ve ehl-i keramet ve uleha ve ulema ve meayihin ittifakiyle Cenab- Allahm kullanna vaz ettii hak dinidir ki, nice ehl-i kef ve keramet yetitirmitir. Dnyada mtedeyyin olmak en byk saadettir. Kahvelerde mrlerim geirenlerin sonu pimanlk ve mezelletir. Olum! an, eini, iini bil. Bulunduun meslei deitirmeyesin. Hele hkmet ve kontrat ilerine hi kanmayasn. Sermayeni, paran, mesleini gizleyip kimseye sylemeyesin. Subhane rabbike rabbl izzeti ammaye sefune vesselamn alel mrselin vel hamdliUahi rabbl alemin. 23 Kanuni evvel 1355 El mi el fakir El'azizzade Harput Emin Hafz Zade El-Hac Tevfik bni Ahmed Efendi (mza) - 54 12 Zilkade 1385

H A F I Z M E H M E T AL EFEND (Sefil

Hoca)

HAFIZ

MEHMET

AL

EFEND (Sefil H o c a )
1865 ylnda Merkez Gzeba Ky'nde domutur, ilk tahsilini kyde yaptktan sonra Harput'taki Kmil Paa Medresesi'ne devam eder. Mderris Ab dulhamit Hamdi Efendi ve Mehmet Efendi'den dersler alr. Beyzade Efendi ile sohbetlere katlarak dini ynden kendisini yetitirmeye alr. O, dini ierikli iirler de yazmtr. Onun lm gereini vurgulayan iirlerinden biri yledir;
"Dnya kalsa Muhammed'e kalrd Can satlsa Karun gider alrd Ecele areyi Lokman bulurdu Buna lm derler yoktur aresi, lm dediin kasaptr dar-l feryada Gelir arar bulur seni orada Ey, Hoca ... nbet gelir elbet bir gn sana da."

Sefil Hoca Cumhuriyet'ten sonra 1925 ylnda merkez Kavaktepe ve Gzeba kylerinde imamet ve vaizlik grevine atanmtr. Mal taksimi srasnda kardeler arasnda bir huzursuzluk kmasn diye kendisine yaplan hakszha ses karmam, bu sebepten ona kylleri "Sefil Hoca" lakabn takmlardu-. Sefil Hoca 1928 ydmda grevi bandayken vefat eder. Mezan Gzeba kyndedir.

- 55 -

HAFIZ

MEHMET

AL EFEND

(Sefil

Hoca)

MFT M E H M E T KEMALETTN EFEND


Harput'un Meteris Mezarh'nda medfundur. Mftgillere ait zel kabristanlktadr. Mezar ta iilii ile yapm sanduka eklindedir. Ba ahidesinde: "Mamratlaziz Mfts Mehmet Kemalettin Efendi'nin ruhuna fatiha-1355" ibaresi vardr. Kendisi ulamadan bir zat olduu iin ba ahidesi sankl olarak yaplmtr.
MFT M. KEMALETTN EFEND KMDR?

1867 ylnda Harput'ta domutur. Babas Hac Abdulhamit Hamdi Efendi'dir. Harput'un sayh limlerindendir. (Bu kitapta ba basna aynca yer verilmitir). Babas, Kemalettin Efendi'nin kabiliyeti ni grerek onun iyi yetimesi iin byk gayret gsterir. Daha on yanda iken bir ramazan aynda ona: "Olum, ben ihtiyarladm, daha camiye gidemiyorum. Yarn eve misafirler gelecek. Sen yarn hem oru tutacaksn, hem de akam bize ha timle namaz kldracaksn. Okuyacan ilk cz imdiden ezberle." Olu Kemalettin Kur'an'n ilk czn o gn ezberler. Bu grev ramazann sonuna kadar devam edince, Kemalettin Efendi Kur'an- Kerimi bir ramazan boyunca hfz etmi olur. O, nce Harput'taki Cevheriye Medresesi dahilindeki okul ncesine ait bir mektebi bitirir. Daha sonra babasnn mderrislik yapt Kmil Paa Medresesi'ne kaydolur. Kemalettin Efendi azimli

- 57 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

biridir, ilmin her trlsn renmeye azmetmitir. "Kaside-i B r d e " , "Kaside-i Mudariye" ve "Mizanladil" gibi mehur edebi eserleri ve birok Arabi kasideleri ezberleyerek edebi ynn te kemml ettirir. Onun dini bilgilerini babas vermektedir. Bu arada am ulemalarndan eyhuuyuh Bedrettin Efendi'den ilmi ha dis dersleri alarak bu ynn de tamamlar. O, 1890 ylndan itibaren faslasz 40 yl ramazan- erefi hatimle kldrmtr. Bir sre sonra ba basnn ihtiyarl nedeni ile Kmil Paa Medresesi'nin tedrisatn hep ten kendisi stlenir. Babas Hac Abdulhamit Hamdi Efendi'nin 1902 ylnda vefat etmesi zerine ok zlr. Bundan dolay babasna bir iir yazar. O ydlarda divan tarz iirler yazmaktadr. Harput'un di van airleri arasnda onun nemli bir yeri vardr. Kemlettin Efendi Kmil Paa Medresesi'nde mderrislik grevini srdrrken onu, Sara Hatun Camiinde vaizlik ve Ders-i amhk grevine getiririer. O, bylece hem Kmil Paa Medresesinde Mderrislik grevini, hemde Sara Hatun camiinde vaizlik ve Ders-i amlk grevini birlikte yrtr. Daha sonra, 1899 ylnda Askeri vRtiye'de Arabi hocal, 1900 ylnda yine ayn okulda kavaid ho cal yapar. 1908 ylnda ise kadlk grevine vekaleten getirilir. O artk Harput'un sayl limleri arasna girmitir. 1909 ylnda istinaf Mahkemeleri yeliine, 1916 ylnda da Mamratlaziz Mftlne atanr. Ayn yl ierisinde Harput'ta yeni alan Darlhilafede (Yksek okul) hadis, usul ve fkh derslerine girer. Mft Kemlettin Efendi il mini gelitirip renciler yetitirirken, bh" yandan da kahc eserler ver mitir. O, nesir olarak yazd 33 adet ilmi, dini ve edebi eserin yannda, 6 adet de manzum eser yazmtu-. O'da tpk babas gibi kendi olu mer Naimi Bey'i iyi yetitir. (Bu zat daha sonra hukuku da bitirdikten sonra dini yn ar basarak stanbul Beikta Mftl yapmta) onu tahsilini artmnas iin istanbul'a yollar. - 58 -

MFT M E H M E T KEMALETTN EFEND

Mft Kemalettin Efendi bir gn hasta yatarken kendisini ziya rete gelen Harput Mftsne: "Hi bir eye zlmyorum ama, bir tek ey beni zyor: O da lp gideceim, u kafam daki bilgileri de birlikte gtreceim. Elimde olsayd bu bilgileri bir ka kiiye databilseydim." demitir. Mft Kemalettin Efendi Hanky'nden evlenmi, kendi kz kardeini de Hanaalan'na vermitir.

O, gzndeki rahatszlk yznden bir gn stanbul'a gider. Bir trl ifa bulamaz. stanbul'da hastahanede yatarken bir gece ryasnda tmam Efendi'yi grr. O byk mutasavvf, elinde kahve tepsisi ile Mft Kemalettin Efendi'nin odasna girer. Ona: "Kahveyi zlemisindir, sana kahve getirdim." der. Mft Kemalettin Efendi kahveyi itikten sonra tmam Efendi'nin: "Telvesini gzne sr ki iyilesin." demesi zerine fincann dibindeki telveyi gzne srer. Sabah uyand zaman gzndeki annn kesildiini grr. Buka gn sonra da tamamen iyileir. Bu olaydan sonra Harput'a dnnce tmam Efendi 'ye intisab eder. lim ve muvahhid bir zat olan Kemalettin Efendi, 2 ubat 1939 tarihinde Hakk'n rahmetine kavumutur.

- 59 -

HARPUT

KLTRNDE DN ALMLER

HOCA ABDULLAH EFEND


1868 ylnda Harput'ta domutur. Tahsilini am'da tamamlaya rak am rtiyesinde retmenlik yapt. O, batini ve zahiri ilimleri birletirerek almalarm bu dorultuda devam ettirdi. Ksa zamanda am'n mehur limleri arasna girdi. 1954 ylnda am'da vefat ederek oraya defnedildi.

AHMET

MUHLS EFEND (Salzade)

1869 ylnda Harput'ta domutur. Babas Mehmet Zht Efendi'dir. lk tahsilini babasmdna grdkten sonra stanbul'a giderek Beyazt medreselerinden birine kaydolur. Burada Harputlu Ahmet Hilmi Efendi'den dersler alr. cazetini de buradan aldktan sonra Harput'a geri dner. Arapa ve Farsay ok iyi bilir. lk nce ifaiye Medresesi'nde mderrislie balar. Burada mderrislik yaparken dier yandan da Sarahatun Camii'nde vaazlar verir. Harput halk Ahmet Muhlis Efendi'yi verdii vaazlardan dolay ok sever. O, sk sk ulema meclislerinde bulunarak grlerini anlatu-. Bu arada edebiyat'a olan il gisini de srdrr. Divan tarz iirler yazar. Ksa zamanda Harput'un di van airleri arama girmeyi baanr. Mehmet Muhlis Efendi Harput'un Elaz'a tanmas srasnda Harput'u terketmeyerek orada kalr. Cum huriyetten sonra Harput'taki Ulu mann bekiliini yaparak onun altmdan hi ayrlmaz. Nihayet 1954 ylnda sessiz soluksuz bir ekilde bu dnyadan gerek Hakk'm rahmetine kavuur.

- 60 -

MFT M E H M E T KEMLETTN

EFEND

MFT HSEYN ERKENC EFEND


Elaz ili merkezine bal Hal Ky'nden Bekir Oullanndandu-. Soyad kanunu knca Erkenci soy adn almtr. 1883ylnda Elaz Hal Ky'nde dodu. Yasin Efendinin oludur. Kur'an okumasn ba basndan rendi, hafzln babasnn yannda bitirdi. Daha sonra stanbul'a giderek Fatih dersiamlarndan Bursal Salih Efendi'nin halka-i tedrisinde bulunmu. Ulum-i Arabiye yani gramer, sarf, nahiv, hadis, fkh, tefsir ve Osmanlca edebiyat derslerini alm, usul fkh, usul hadis, feraiz ve intikal derslerini de baararak icazatname almtr. Bunun yannda hsni hat ve iir de renmi olup, bunlardan da icazet almtr. Daha sonra medrese-i mtahassisine (Sleymaniye) ye dahil olup Kelm ve hikmet ubesinde ne'et etmitir. Ruus imti hann da baaryla kazanp dersiam olmutur. Fatih Medresesinde 1331-1339 tarihine kadar dersiamlk ile sahn medresesi ilm-i itima mderrislii ile ibtidai medresesi ilmi itima mderrislii ve Arabi mderrislii yapmtr. 1339'da Mamratlaziz ve Harput Darl Hilafe mderrisliine, 1340 da mam-Hatip muallimliine, 1927 Arapgir ulumi Arabiyye mektebi muallimliine tayin edilmi, 1931 de bu grevden istifa ederek Elaz'a gelmi, 1939 ylna kadar dersiamlg dolaysyla Elaz'da muhteUf camilerde vaizlik grevini yerine getir mitir. 1939 yl iinde Hakkri mftlne tayin edilmitir. 1944 tarihinde Elaz'a bal Sivrice ilesi mftlne gelmitir. 1949 tarihinden 1961 tarihine kadar da Elaz l Mftl grevini yapm, 1961 yh iinde emekliye ayrlm, 1964 tarihinde vefat etmitir.

- 61 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

Cenaze namaz o dnemin mfts Hac mer Bilginolu tarafndan Yeni Camii'de kldrlmtr. Sank ve cbbe ile darda dolamak o dneme gre adet olmad halde mftnn emri ile btn Elaz'daki cami imamlar sank ve cbbe giyerek cenaze namazn klmaya balamlardr. Cenazesi camiden alnarak ok byk jir halk kitlesinin elleri zerinde tanarak Asri Mezarlnda hac Muharrem Efendinin mezannm sol tarafnda topraa verilmitir. Mft Hseyin Efendi gayet hlim selim ve ok mtevazi bir insand. Kimseyi incit mek istemezdi. Kendi hayatndan fedkrlk eder, yine de bakalann memnun ederdi. Yksek slam Enstitleri ve mam-Hatip okullannn almas onu ok sevindirmitir. Okumay ok severdi. Doktorlar onu okumaktan men ettii halde kendini okumaktan alkoymam ve de vaml olarak okumutur. Elaz l Mfts iken o dnemin Diyanet leri Reisi olan Ahmet Hamdi Akseki ve daha sonra Diyanet leri Reisi olan Hasan Hsn Erdem ile ayn okullarda okumu, ayn medreselerde dersiamlk yapmlardr. Ahmet Hamdi Akseki Diyanet leri Bakan olunca resmi bir yaz ile Hseyin Efendi'nin Diyanet leri Bakanh'nn mavere azalna yani Din leri Yksek Kurulu yeliine getirmek istemitir. Fakat Hseyin Efendi ben buraya layk deilim diyerek karlk vermitir. A. Hamdi Ak seki benim yerime yani Diyanet leri Bakan'hna layksn diyerek ikinci mektubu yazmsa da, bu teklifi kabul etmeyip Elaz Mftlnde grevine devam etmitir. Bunun yerine bakan H . Hsn Erdem'i Din leri Yksek kurulu yeliine getirmitir. Ruh hakkndaki risalesi 1975-1976 retim ylnda Erzurum Yksek slam Enstits 2/A snf seminer almas olarak Mustafa Trkgl tarafndan rencisi Ahmet Bideci'ye seminer almas ola rak verilmi ve bugnk yazya evrilmiti.

- 62 -

Kadir Mevlm cemaline ermezsem, Yazk bana, hayf bana, vah bana. Muradma, maksuduma ermezsem, Yazk bana, hayf bana, vah bana. Asi kulum, beratine bak derse Yijzn karas gr ne ok derse Yarnki gn arastdan k derse, Yazk bana, hayf bana, vah bana. Okumayp beratm aarsam Maher yerlerinde derde dersem Salih kullanndan ayr dersem Yazk bana, hayf bana, vah bana. Dervi Yunus ar yerine varrsam Yzm karalarn orda grrsem Beratm sol elimden alrsam Yazk bana, hayf bana, vah bana.
Yunus Emre

- 63 -

SEMERC H O C A

(FEYZ

T)

SEMERC HOCA (FEYZ T)


Harput Meteris mezarlnda, Hac Tevfik Efendi'nin yambamda medfundur. Beyzade'ye yakn bir yerdedir. Sanduka eklinde olan mezannn ba ahidesinde: "itizade Hac M. Feyzi Rahmetullahialeyh-1900-1969" ibaresi vardu-.
SEMERC HOCA KMDR?

1900 ylnda Harput'ta dnyaya gelmitir. Babasnn ad Meh met Efendi olup, Halep'te ticaretle urarken orada vefat etmitir. Annesi Kaime Hanm'du-. Semerci Hoca'nn tahsili ile annesi ilgilen meye alm, askerlik nedeni ile bu tahsili yanm kalmtr. O, Har put'un "itizadeler" ailesine mensuptur. Ona ilk dersleri Mderris Halil Efendi verir. Medrese tahsilini tamamlayamadan vatani grevini yapmak zere istanbul'a gider. Askerlik dn bir mddet tmam Efendi'nin sohbetlerine katlr. Onun vefat zerine bu seferde Hac Tevfik Efendi'ye intisab eder. Hac Tevfik Efendi ta savvuf ehli, takva sahibi biridir. Dini konularda olduka bilgi olan bu zattan dersler alr. Harput'ta ve Malatya Srg'de bir mddet cretli imamlk grevi yaptktan sonra Elaz'a gelerek semercilik yapmaya balar. Ona "Semerci Hoca" denmesinin nedeni de budur. Hoca Efendi, Arapa, sarf, nahiv, gramr, tefsir, hadis, fkh, kelm, akaid gibi konularda kendisini iyi yetitirmitir. O, Pertek ilesine imam ol arak atandktan sonra diyanetin at vaizlik snavn kazanarak

- 65 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

Elaz'a gelir. Bugnk Saray Camii'nin yerinde bulunan Hapishane Camii'nde bu greve balar. lk gnlerde vaaz vermekte zorlandm belirtir. Bunun zerine Hac Tevfik Efendi'ye giderek durumunu bildirir. Kendi ifadesine gre o byk zat kendisine bir kitap vererek buna ahmasn ister. Feyzi Hoca bu kitab okuduktan sonra ok ra hat vaazlar verdeini sylemektedir. Semerci Hoca, giderek hitabetini gelitirmi, halkn anlayabi lecei bir tarzda konutuu iin sevilmeye balamtr. Vaaz konu larn sosyal iUkilerden, namaz, oru, hac, zekat ve kurban gibi dini temellerden semitir. Bu vaazlanyla ksa zamanda Elaz'da hret buldu. O, srekli okuyarak dini bilgilerini artrmaya devam etmitir. O yllarda merkezi sistemle vaaz verihnediinden, dier camilere de gide rek bu vaazlarn srdrr. Onun bu vaazlan Elaz halk zerinde etki li olmutur. Semerci Hoca Aksaray'da bulunan ailesinden kalma bahesinde yaz ve k srekli oturarak grevi dndaki zamanlanm bahesindeki ilere ayrmtu-. 1960 ihtilli olduu sabah, Elaz mfts Hac mer Bilginolu'nun yerine mftle vekaleten bakmaktayd. Sabah sokaa kma yasa konulduu iin Semerci Hoca evden karak grevine gelememitir. Bu yzden Elaz'da o sabah ezan okunmad iin il gililerce gerekli soruturma yaplarak Bingl'e tayin edilir. Bir yd son ra tekrar Elaz'a geri dner. O, mkl olan herkesin yardmna komutur. Halkm arama girerek onlann meseleleri ile yakmdan ilgilenmi, ou zaman bu me seleleri krsye tayarak, halkn szcln yapmtm Semerci Hoca olduka alak gnll biriydi. Emekli olduktan sonra bile halkn ona olan ilgi ve sevgisi devam etti. Onun Hac - 66 -

SEMERC

HOCA

(FEYZ

T)

Tevfik Efendi'den icazetli olduunu vefat ettii gne kadar en yakulan bile bilmiyordu. Hoca'nm ani vefat Elaz halkn derinden zmtr. O, lecei gn sanki biliyordu. O gn arya karak zerindeki parasn bu- fmnda bozdurmu, bununla fitresini datarak Hac Tevfik Efendi'nin olu Mahmut Efendi'nin yanna gelip, hocasnn kabri yannda yer istemitir. Bizzat Mahmut Efendi'den sz aldktan sonra bu seferde hamama giderek bir gzel temizlenip eve gelmitir. O akam kz ve damadm yanma ararak onlara; kendisine emk vaki olursa vasiyetinin cebinde olduunu ve hereyi orda yazlana gre yapmalann tembih etmitir. Feyzi Hoca o akam evde otururken bir keye ekilerek Naki usulnce son dersini de yapm ve kimse nin grmemesi iin mendilini de yzne kapatmtr. ocuklannn gitme zaman geldiinde kznn yannda kalmasn istemi, gece yans getikten sonra yatandan kalkarak kbleye dnm ve bireyler mrldanmaya balamtr. O su-ada hanm uyanarak ondaki gayr tabi lii anlaynca ocuklarna seslenmi. Semerci Hoca hanmna eliyle sus iareti yaparak ruhunu teslim etmitir.. Yl 1969'dur. O, olduka uzun boylu, ba byk, kalan kahn, sakal gr ve uzun, geni omuzlanyla pehUvan yapl biriydi. Konumasnda mahal li bir ive kullanrd. Onun vefat etmeden nce hazrlad vasiyeti ol duka ilgintir. Bizzat kendi eliyle yazd bu vasiyatnamesine yle balar: "Vasiyetname Hvel'muin, hat ve vasiyatname" dedikten sonra besmeleyi yazar, ba tarafna tmam Efendi'nin u drtln koyan
"Dndm sana ya mstean Doru kapma Doru kapna gelmiim. gelmiim." Ltuf dilerim el aman

67

HARPUT

KLTRNDE DN ALMLER

Daha sonra: "Ey benim din kardalarm ve akraba ve taalukat ve evlatlarm ve torunlarm: Cenab- Hak hazr ve nazr ve ahidimdir ki, ben ehli snnet vel cemata iti kat, samimi zere bir mmin ve mvehit ve ahdi aciz mslmanm." dedikten sonra, ilahi emaneti teslim ederken Al lah'n rahmetine nail olmay temenni ettiini, eytann kendisini artmak istemesi halinde, kendisinin Allah'n ve Resulnn yolunda olduunu gstermesini yce Allah'tan dilemi, btn cemaatin de kyamet gn islm olduuna ahit olmasn temenni edip, bu blmn son cmlesini kelime-i ehadet getirerek tamamlamtr. Yine: "Bu fakir tarikat aliye-i Nakibendiye nisbet ve frkai nacisane mensubum. Bir gnahkr, mcrim alel ve zaif ibad haktr. Hazreti el ha Muhammed Tevfik-ul Harput-i Hazretleri'nin bendesiyim." ifadeleriyle Hac Tevfik Efendi'ye intisapl olduunu aklamtr. Daha sonra AUahn balamasna, Peygamber Efendimiz'in efaatine gvendiini, aynca: "Pirimiz Muhammed Bahaeddin ah Nakibend ve eyh Abdulkadir Geylani ve Mahmut el Miyadini ve Mridim el ha Mehmet Tevfik el Harput-i kaddesallahu esrarekm Hezeratmm efaati olmalarn ltuf ve keremle rinden dilerim." demitir. Vasiyetnamenin bundan sonraki blmnde: "Ben vefat ettikten sonra zerime kzlarm ve torunlarm (erkek ocuu yoktur) her cuma gecesi birer Yasin okuyasnz. Ve her zaman din kardelerim ve ak rabalarm Kur'an- Azim-i an okuyup, rahmetle yadedesiniz. Cmleye hakkm ve hukukum helal olsun." diyerek, mezannn hocas Hac Tevfik Efendi'nin kabrinin yann kazlmasn, bunun iin olu Mahmut ve kardei olu Bahaeddin Efendilerden izin aldm syler. Vasiyetnamenin son blmnde borcunun olmadn.

- 68 -

SEMERC H O C A

(FEYZ

T)

yine de musalla tamda damatlannm "Borcu olanlara biz kefiliz" demelerini, cenaze masraflan iin kime ne miktarda para verileceini tek tek belirtir. Aynca: "Krkmc gn iin yemek yapmak, ziyafet ekmek gerekmez." der. ocuklanna ve torunlanna hayn iptal etmemelerini de syler. Bu son blmde mal taksimini nasl yapacaklarn aynntl bir ekilde aklamtr. Kitaplan konusunda da be tane tefsir kitabnn bir kitapda satlmasn, dierlerinin, imamlara, mezzinlere, Kur'an talebelerine, bazlanm da mftlk ktphanesine hediye edilmesini istemitir.

69

HARPUT

KLTRNDE DN ALMLER

MFT HACI MER BLGNOLU


Harput Meteris mezarlnda medfun dur. Mezar tmam Efendi Trbesi 'nin hemen alt ksmnda Babas Mderris Ha lil Efendi'nin mezar ile yan yanadr. ki mezarn etraf dzgn kesilmi talarla evrilidir.
MFT HACI MER BLGNOLU KMDR?

1903 ylnda Elaz'da domutur. Babas Harput'un deerli limlerinden Mderris Halil Efendi'dir. Mft Hac mer Bilginolu'nun yetimesinde babasnn byk pay olmutur. O, daha ilko kul tahsili su^asmda Kur'an- Kerim'i hfz ederek hafzla ykselmi, daha sonra Darlhilafe'ye kaydolarak nce orta ve lise blmn, daha sonra yksek ksm bitirip Darlhilafe tahsilini tamamlamtr. Mft Hac mer Bilginolu bir yandan tahsilini srdrd srada, dier yandan da Babas Mderris Halil Efendi'den zel olarak "fkh usul" dersleri alm, Harput'un limlerinden Mft Kemlettin Efendi'den Kelm ve felsefe dersleri. Mft Faik Efendi'den zel olarak feraiz dersleri ve Sultan Abdlhamit'in huzur hafzlanndan Mollaky'l tsmail Efendi 'den, Kur'an ilimlerini tahsil etmitir. Bylece ilmini mkemmel bir ekilde gelitiren Hac mer Bilgi nolu, diyebiliriz ki dou illerinde Kur'an bilgisi ve ku-aat ynnden en iyi zatlardan birisidir. Kk yanda iken babasnn gzetiminde hfz ettii Kur'an- Kerim tilavetini salam ve ok iyi bir ekilde kav ram, deerli bir zattr. Yllar boyu ramazan aylannda teravih namaz- 70

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

Harput'un din limleri phesiz bu kadar deildir. Burada hayatlann anlatamadmz daha nice zatlar vardr. Bunlann bazlar isim olarak yledir; Beyzade Hac Bahaeddin Efendi, Hoca tshak Efendi, Mehmet Cemaiettin Efendi, Mehmet Emin Efen di, Hac Abdurrahman Efendi, Mft Mehmet Sait Efen di, Hac Ahmet Efendi, Hac Hafz Mahmut Vahdi Efen di, Hasan Burhanettin Cihangiri, Hafz Mehmet Sait Efendi, Tellalzade Mft Mehmet Efendi, Mft Mahmut Nedim Efendi, Kad Mecdddin-i Harputi, Muallim Mus tafa Naci Efendi, Nami Mahmut Mithat Efendi, Muallim Hafz Tevfik Efendi, Mft Sadullah Efendi, Mft Hac Yunus Efendi, Hac Mehmet Efendi, Yusuf kr Harpu ti, Hac Mehmet Sait Efendi, Muallim Hoca Ali efik Efendi, Hac Abdullah Zht Efendi, Msevvit Hoca Ah met Efendi, Haddadzade Hac Ahmet Efendi, Seyyid Ha san Efendi, Hoca tshakEfiendi^ Hoca tbrahim Halil Efen di, Mderris tbrahim Efendi, Hac Hafz Mehmet Tevfik Efendi, Sahzade Hac Mehmet Zht Efendi, Hac Meh met Tevfik Efendi, Hac Hafz Mehmet Ali Efendi, Ko Alizade Hoca Mehmet Efendi, orbaczade Mustafa Saf fet Efendi, Hac mer er'i Efendi, Muallim Hoca mer Avni Efendi, Hoca Said Efendi, Kirazzade Hac Tevfik Efendi ve Hac Zlfikar Efendilerdir.

- 72 -

II.

B L M

kinci Blm

MUTASAVVIFLARA AT TRBELER

- 73 -

ARAP

BABA

ARAP BABA
Harput merkezinde, Kurunlu Camiin yz metre kadar dou isti kametinde. Belediye otoparkmn hemen sa tarafnda adma ina edilen mescidin zemin katnda medfundur. Dik kayalklann zerine ina edi len bu antsal yapya "Arap Baba" mescidi ve trbesi denir. st ksm mescid, alt ksm ise eskiden llerin konulduu "krhane" tabir edilen bu Seluklu eserine "Alaca Mescid" de denilirdi. Mescid blmnn tavan tonozlu ve tek kubbelidir. Bu tarihi yap byk bir titizlik gsterilerek kesme talardan ina edilmitir. Mescid blmnn kaps kuzeye, bodrum kat diye nitelendirilen zemin katn kaps da gneye alu-. I mekan tek bir kubbe ile geniletilmi, mih rap nii ve evresi Seluklu inileriyle sslenmitir. Aynca kubbe kor nileri ve kubbenin tamam ayn inilerle bezenmitir. Bugn bu inilerin byk bir ksm dklerek ya da alnarak yama edilmitir. BCare plnh olan Arap Baba mescidi Seluklulardan IV. Klaslan'm olu III Gyaseddin Keyhsrev zamannda (Hicri 678 yhnda) ina edihni olup, n ksmnda at seviyesine ka dar ayakta duran minaresi yerden bir metre sonra tula ile rlmtr. Mescidin giri kaps kemerli olup, evresi kahverengi talarla rldr. Konya'daki benzerlerinin bir baka rneidir. Mihrap ksmnn sa ve sol yannda bulunan birer kk pencere dnda sol duvar ksmnda da bir penceresi vardr. Arap Baba mescidi bayra ina edildiinden ikinci kat saylan mescid blm zemin kat grnmndedir. Bu sebeple esas zemin kata bodrum kat da denilmek tedir. Bu bodrumun gneye alan kaps bir metre yksekliinde

- 75 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

olduu iin ierisi lo ve karanlk bir hale sokulmutur. Zemin katn giri kapsnn hemen karsnda Arap Baba'ya ait sanduka bulunur. Bu blmn zemini yerli ta bloklardan dolay dzgn deildir. Arap Baha'nn ahap sandukas yerdeki ta blok oyularak yerletirilmitir. Aatan yaplan sanduka stten menteeli olduundan ziyaretiler ta rafndan alarak ceset grlmektedir. Bugn yetkililerce rmeyi nlemek amacyla camekn iine ahnmtr. ARAP BABA KMDR?

Bugn ne yazk ki Arap Baba hakknda elimizde kesin olmayan bilgiler vardr. Bunlann bazdan efsane nitelii tayan sylentilerden ibarettir. Onun 12(X)'l ydlarda yaad tahmin edilmektedir. Mescidin giri kaps zerindeki kitabesinde burasn yaptran zatn ismi "Yusuf bin Arabi ah" olarak geer.^^) Bazlanna gre zemin kat ta ahap lahit iinde bulunan cesedin Arap ah'a ait olduu sylenir. Mze yetkilileri bu cesedin daha nce mumyalandm iddia ederler.(2) Bu konuda halkn inan ise ok farkldr. Asimda bu gne kadar cese din mumyalandna ilikin iddialar dorulayan herhangi bir tbbi aratrma yaplmamtr. Ayrca halk arasmda mumyalandna dair herhangi bir rivayet olmad gibi, mumyaclk konusunda da uzman bir kiinin gr yoktur. Cesedin bugnk grn et ve deri ksmnn iskelet sistemine yaparak kurumas eklindedir. Bu haliyle kavherengi bir grntde olan cesedin ba ksm kopmu bir vaziyette yan tarafnda durmaktadr, tshak Sungurolu Harput Yollannda adl eserinde bu ban bu vcuda ait ohnadn iddia eder.^^) Cesedin baz yerlerinde rmeler balad yolunda Mze yeticililerinin gr vardu-.^"*) Btn bu iddialara ramen yedi asu-dan fazla bir zamandr bu

1234-

shak lker tshak lker

Sungurolu, a.g.e., c. 1, s. 314 Ardolu, Elaz Mzesi Mdr, Baslmam Harput Notlan Sungurolu, a.g.e.. Cilt 1, s. 314. Ardolu, Elaz Mzesi Mdr, Baslmam Harput Notlan.

- 76 -

ARAP

BABA

cesedin rmeden zamana meydan okumas olduka manidarda. Sine ma sanatlarndan Trkan oray'n Elaz'daki filim almalar su-asnda Arap Baha'y ziyaret ettikten sonra bunun bir mumya olduunu sylemesi ve bir gn sonra attan derek boynunu kumas Arap Baba'nm gazab olarak yorumlanmn-. Arap Baba ile ilgili anlatlan nemli rivayetlerden birisi yledir: "Bir gn Harput ve evresinde grlmemi bir kuraklk olur. Bunun zerine halk yamur duasna kar ama bir trl beklenen yamur yamaz, tte bu srada Harput'ta oturan Selvi isminde yal bir kadm ryasnda birinin kendisine bir l ban keserek akarsuya at masn syler. Ryay gren kadn durumu ehrin ileri gelenlerine anlatr. Bunun zerine o sralar yeni lm bulunan kimsesiz ve garip biri olan Arap Baha'nn ban keserek bir dereye atarlar. Gnlerce yaan yamur karsnda halk telea der. Bu sefer de yamurun din mesi iin yalvarp yakarmaya balarlar. Ama yamur bir trl durmaz. Bilakis iddetini giderek arttrr. Halk kor ku iinde iken yine Selvi isimli yal kadm bu kez ryasnda Arap Baha'y grr. Bu zat kesilen ban tek rar yerine konulmasn aksi halde hallerinin harap ola can syler. Bunun zerin kesilen ba aranarak bulu nur, tekrar getirilerek cesedin yanma konulmas zerine o iddetli yamurun durduu grlr. O gnden sonra yre halk Arap Baba dedikleri bu zata byk bir sayg duyarlar. Onun Allahm sevgili kullarndan biri ojlduu kanaatine varlr. Arkasndan buraya bir mescid ve trbe yaplarak balkn_ziyaretine alr ."(5)

5-

Islak Sungurolu, H a r p u t Yollarnda, Cilt 1, s. 315.

- 77 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

Evet, Arap Baba ile ilgili anlatlan en ilgin hikayelerden biri budur, ishak Sungrolu O'nun bir Seluklu merasndan mcahid ve muharip bir zat olabileceini, yahut kitabede yazlan "Yusuf un babas Arap ah" olduunu syler. Bazlanna gre ise, Arap Baha'nn Har put'ta oturan fukaradan biri olduu sylenir. Bir baka gre gre ise, "Krhane" tabir edilen l evinde uzun bir sre kalp rmeyen bir ahsa ait ceset olduu iddia edilir. Arap Baba bize gre ya dini bir ahsiyettir, yahut Anadolu fatihlerinden biridir. Onun adna bu kadar gzel bir mescid ve trbenin yaplmas bouna deildir. Arap Baba Mescidi'nin kap st kitabesinde yer alan u ifade ler bu mescidin mimannn duygu ve dncelerini veciz bir ekilde dile getirmektedir: "Allahn mescidlerini ancak Allah ve ahiret gnne inanan, namazlarn klan, zekatlarn veren ve Allah'tan bakasndan korkmayan kimseler yapar ve imar ederler. Umarm ki: bunlar doru yolu bulmu ve hidayete ermi kimselerdir. Bu metin ve ali bina, Seluk sultanlarndan din ve dnyas mamur ve abadan olan byk sultan Kl Arslan'm olu Keyhsrev'in za mannda onun istek ve emirleriyle, aban'n torunu ve Arabi ahn olu Yusuf tarafndan hicretin 678. ylnda y a p l m t r B u kitabede burasnn yapmn bizzat Seluklu hkmdan Keyhsrev'in istedii aka beyan edilmitir. Trbe ve mescidi ina eden ahs ise Arab ah'm olu Yusuf tur. Trbeye bu kitabeyi yazan mimar Yusuf yle sanyoruz ki, trbede yatan bu ahsn babas Arab ah olmas halinde kitabede ondan da bahsederdi.

6-

Islak Sungurolu, H a r p u t Yollarnda, Cilt 1, s. 313.

- 78 -

ARAP

BABA

Arap Baha'nn kimlii ne olursa olsun, bugn iin sadece kuru yup kalan fakat, rmeyen bu ceset buraya gelen ziyaretileri hayrete drmektedir. stelik Arap Baha'yla ilgili yaanm olaylar kimile rine gre tesadf olarak nitelense bile, halkm bu zat hakkndaki inan cn deitirmemitir. Ama uras bir gerek ki, bu zatm bykl onun adna Seluklu hkmdan Keyhsrev'in emriyle yaptrlan bugn iin sanat deeri olduka yksek bu antsal yapdan bellidir. Onu gnmze kadar tayarak nn yurt sathna yayan rmemi cesedi tabiat kanunlarma aykrln da nemli bk meidk.

- 79 -

MANSUR

BABA

MANSUR BABA
Mansur Baba Harput'un merkezinde, Ulucami'nin kuzeydou ynnde medfundur. Trbe Seluklulann trbe mimarisi zelliinde, sekizgen kaideli, yan duvarlar zerine oturtulan sekizgen kubbeli, adumimarisi eklindedir. Daha nce burada Osmanl kubbe zellii tayan bir trbenin olduu sanlmaktadr. Bugn yenisi yaplan trbede kesme talar kullanlmtr. ki katl olan Mansur Baba Trbesi'nin st ksm mescit, alt ksm ise makam blmdr. Mescit blmne yandan yaplan merdivenlerle klmakta, kap ile merdiven bitimi arasnda ufak bir sahanlk bulunmaktadr. Makam blmne geii salayan kap, bu sahanln hemen altndadr. ArtukouUan dneminde burada Mansur Baha'ya ait baka bir trbenin bulunduu ri vayet edilir. Bu eski trbenin 1234 ylmda Seluklu Sultan Alaattin Keykubat tarafndan ehrin zapt srasnda tahrip edildii, bn-i Bibi ve Ebul Farec'e ait kaynaklarda da anlatlmaktadu". u andaki trbe ise 34 yl kadar nce yaplmtu:.
MANSUR BABA KMDR?

Tarihi kaytlarda Mansur Baba'nm kim olduuna ait kesin hi bir bilgi yoktur. Sadece 16. Yzyla ait 1518 tarihli bir defterde Man sur Baba zaviyesi vakfna ait isme rastlanmtr. Bu belgede bu zatm kim olduu hakknda herhangi bir aklama yoktur.(i) Bu belgeye gre 1518 tarihinde var olan Mansur Baha'ya ait mescit, trbe ve zaviye

1-

Melmet Ali nal, 16. Yzylda H a r p u t Sanca

s. 219, 220.

- 81 -

HARPUT

KLTRNDE

DN ALMLER

sonradan eitli nedenlerle yklp harap olmu ve yeri bir arsa eklinde kalmtr.(') tshak Sungurolu Mansur Baha'nn yerinin kefini yle anlatmaktadr: "Vaktiyle camiin nndeki mezarla bitiik ev lerden birisinde oturan ahande nammda bir hanm, gece ryasnda: Ak sakall, nurani yzl biri bu kadnn evine girmi ve kendisine hita ben, "zerime pis sular dkyorsunuz, ya dkmeyiniz veya yerimi deitiriniz" diye ihtarda bulunmutur. Kadm rya bu diyerek aldn et memi. kinci ve nc gece ayn rya tekrarlanm, fakat nc gece ahande hanm cevaben: "Ben zavalh bir kadnm bu ii nasl ya pabilirim?" demesi zerine: "yle ise git Beyzade'ye haber ver." diye rek gzden kaybolmu. Kadn ryasndan uyanp korku ve heyecan ierisinde sabah bulmu. Sabah olunca Beyzade'nin konana gitmi ve hadiseyi Beyzade'ye olduu gibi anlatm. Beyzade hemen Hac Hamit Efendi'ye, Mft'ye ve Evkaf dairesine haber gndererek le namazn Ulu Cami'de klmak zere bunlan oraya davet etmitir. Hac Hamit Efendi, oullan Hac Mehmet Sait ve Kemal Efendileri de yanma alarak. Ulu Cami'ye gidip Beyzade'ye mlaki olmular ve dier zevatla birlikte namazdan sonra Evkaf dairesi odacs Osman Aa'nn getirdii iki ameleye, ahende hanmn gsterdii mahal kazdmlnca byk bir lahit meydana km. Lahidin ierisinde bir erkek, bir kadm ve iki de ocuk mezannn bulunduu grlmtr. Erkein mezan ahnca asrlarca evvel gmlm olan bir cesedin, dn lm gibi hi bir tarafnn rmedii tesbit edilerek dorudan doruya telgrafla meihata bildirilmitir. Be on gn sonra masraf, cib-i hmayundan verilmek suretiyle zerine bir trbe ve yanma bir zaviye yaplmas hakknda irade-i saniye don. Bunlar yaphnca mezar tama atfen is minin Mansur olduuna gre trbe ve zaviyeye de Mansuriye ismi ve rilmitir. Mansur Baba'nm cesedi ve yanndaki mezarlarda yatanlann
2shak Sungurolu, Harput Yolarnda, istanbul 1958. Cilt 1, s. 331-332.

- 82 -

MANSUR

BABA

kemikleri ile yaplan bu trbeye alnd, kadnn Mansur Baba'nm kars ve iki ocuun da kendi ocuklar olduu tesbit edilerek o gnden itibaren buras ziyeretgah olmutur."^''-' Bu hikayeden anlalaca zere bu zatm isminin "Mansur" olduu kefi srasnda karlan mezar tamdan anlalmaktadr. Har put'un 1234 ylnda Seluklularca fethi esnasnda harap edildii dnlrse, trbenin de daha nce Seluklu beylikler dneminden kald akla daha uygundur. Yaptmz tarihi aratmnalarda beylikler dneminde "Mansur" ismine olduka sk rastlyoruz. Bizce Mansur Baba'nm Artuklular dneminde yaam olma ihtimali daha kuvveidir. Nurettin Ardolu "Harput Tarihi" adl eserinde Alaattin Keykubat dnemini anlatu-ken yle diyor: "bn Bibi'ye gre Alaat tin Keykubat'n 1224 senesinde Seluk merasndan bazlanm Kayseri'de idam ettffdii ve bazlanm ise devletin hudutlan haricine srgn ettirdii zaman bunlardan Emir Kemalettin Kamyar, Zahiruddin Mansur ve dier baz mera Harput hkmdanna iltica etmiler. Fakat Keykubat'n Harput hkmdarna kzmas zerine bu mera buray terk ederek Ahlat'a gitmeye mecbur kalmtr."^ Diyoruz ki, Kayseri'de dier meray idam ettiren Keykubat, emir vererek Zahirddin Mansur'u da burada idam ettirmi olmasn. ayet byle bir olay olmu ise bu trbenin buna ait olduu dnlemez mi? Bir baka ihtimal de, Ahmet Yesevi 'nin halifelerinden Mansur Ata 'nm 1220'lerde yaad ve Anadolu'ya gelerek 12 Trkmen airetleriyle birlikte nce Mazgirt'e, daha sonra Harput'a yerletii eklindedir. "te bu Mansur Baba o Mansur Ata

34-

shak Sungurolu, a . g . e . , Nurettin Ardolu,

Cilt:l, s. 332-333.

"Harput Tarihi" s.: 74, Elaz 1997.

- 83 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

olmaz m?" diye belirtenler de varS^^ Bizce bu ihtimal de akla uygun dmektedir. Biz bu iki gr de yaptmz aratu-malarda akla uygun grdmz iin buraya aldk. Burada medfun bulunan Mansur Baha'nn gerekte kim olduunu aratu-maclar bulup kanriarsa byk hizmette bulunmu olacaklardr.

S- Hamdi Baaran, H a r p u t K o n u l u A r a t r m a a l m a l a r n a A i t Baslmam Notlar

- 84 -

T E L E R

Sanmayn Leyl'y, kalm lnesiz: Ey gnller, oldunuz son lne, siz! ddir, seyyareden seyyareye imdi sultanlar gider, gerdnesiz. Burda i'r elfaza duymaz ihtiya... Ak syler yerle gk, efsanesiz. Burda rya kular, yle hrdrler ki dalsz, dnesiz Bir sknet, bir rkdet lemi Buldular ma'mresiz, viranesiz.
A.

Nihat

ASYA

- 85 -

NADR

BABA

NADR BABA
Harput'ta bulunan Arap Baba Trbesi'nin dou ynne doru, 50 metre mesafede. Nadir Baba Trbesi'nde medfundur. Bu trbe dikdrtgen plnl olup, ikinci defa ina edilmitir. zeri sac at ile rtlen bu trbe iki blmden oluur. D kapdan sonraki ilk blm mescid blm olup, makam blmne buradan geilir. Kabir ksm ise ahap sanduka ile kaplanmr.
NADR BABA KVIDR?

Nadir Baba'nm kimlii hakknda nemli bir bilgiye rastlanmaz. Bu zat hakkndaki tek bilgi shak Sungurolu'nun "Harput Yollannda" isimli eserinde vardr. shak Sungurolu bu trbeyi tantrken Nadir Baba iin; "Bu trbeye ait tatmin edici hibir kayda rasamadm"(i) der. Buna ramen biz bu zat aratrrken onu tantabilecek baz ip ularna ulatdc. Bu ip ulanndan birisi yine shak Sungurolu'nun Harput Yollannda isimli eserinde vardr. O, Nadir Baba Trbesi'ni an latrken kendi ocukluunda buraya daha ok Ermeniler'in geldiini, hasta ocuklarn bir sre trbe ierisinde brakarak tekrar gelip aldklann, pazar gnleri ise evre kylerden de gelen Ermenilerle bu rasnn olduka kalabalk olduunu yazar. kinci ipucu ise. Kadiri eyhlerinden Tayyar Baha'nn anlatmnda vardr. 1902 ylnda doup, 1973 yhnda vefat eden Tayyar Baba, zaman zaman hayatn anlarken, Harput'ta oturduu yllarda Nadir Baba Trbesi'nde baz din amleriyle
1shak Sungurolu, Harput Yollarnda C.l, Sayfa 333.

- 87 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

sohbet toplantlan yaptklanm, bu sohbet toplantlarna Yesevi tari katna bagh kiilerle birlikte, Naki tarikatna mensup kiilerin de gel diini kaydeder ve kendisinin devamh bu trbede yattn syler. Bu rada bandan geen bir olay ise yle anlatu", "Burada yatp kalktm gnlerden bir gece sandukann bana giderek, Nadir Baba burada bu kadar kalyorum bana niin grnmyorsun? stelik ryama bile girdiin yok. ayet bana grnmezsen mezarn kazacam" der. Nitekim Tayyar Baba bir kazma krek bularak mezan kazmaya balar. Tam kemikler grnd esnada "Dur yapma" diye bir ses duyar. Bunun zerine Tayyar Baba kendinden geerek baylr. Bu kendinden gei annda ken disini eyhi Goll Mustafa Baha'nn evinde grr. O srada eyhi ok au" hasta bir ekilde yatanda yatmaktadr. Tayyar Baba'nm an latmna gre, yah ve Buhara sakalh bir zat parma ile eyhi'nin azna zemzem suyu damlatmaktadu". Oradakilere "Bu zat kimdir?" diye sorunca, odada bulunanlar bu zatm Nadir Baba olduunu sylerler. Tayyar Baba eyhine doru yaklar. Bunun zerine Buhara zakall zat Tayyar Baha'ya dnerek; "Tayyar, biz senin eyhine hizmet ediyoruz, sen bizim kabrimizi kazyorsun bu nasl itir" der. Devrisi gn eyhini ziyarete giden Tayyar Baba, onu ar hasta olarak bulur. Biz bu bilgileri bizzat Tayyar Babann olu A. Kadir AMAZ beyden yorumsuz olarak aldk. imdi bu iki anlatmdan yola karak Nadir Baba hakkndaki grlerimizi belirtelim: O, Osmanl dneminde yaam olsa idi, gnmze kadar onun hakknda baz bilgiler gelirdi. stelik bu zatlar iin Osmanlla'rca verilen tarikat berat da yoktur. Nadir Baba Seluklu dneminde yaam bir zattu". Onun Yesevi tarikatna mensup bir eyh olma ihtimali kuvvetlidir. Anadolu'nun Trkleip, slamlamasnda Yesevi Tarikat'na mensup kiilerin byk rol olmutur. Onlann gayri mslimlere yaklam sebebi ile Anadoluda yaayan birok hristiyan mslmanl semilerdir. te Ermeniler'in - 88 -

NADR

BABA

de Nadir Baba'ya gsterdikleri ilgi buradan gelmektedir. Onun yaad dnemden shak Sungurolu'nun anlatt 1900'l yllara kadar o ilgi nesilden nesile devam ederek gelmitir. Tayyar Baba'nm anlatmnda ise "Buhara sakall" tasviri bu gr dorular niteliktedir. 19(X)'l yllarn bamda Harput'taki dini evrelerin sk sk burada toplanarak sohbetler yapmas, bunun gemiten gelen bir gelenek olduunu gstermesi bakmmdan nemlidir. Nadir Baba Anadolu'nun fethinden sonra Trkmen gleriyle bir likte Harput'a gelmiir. Onun I200'l yllarda yaad tahmin edil mektedir. Harput ve evresinin Trkleip, slamlamasnda dier Yese vi eyhleri gibi onun da byk pay vardr. Bu gn dahi Harput'u ziyarete gelenlerce trbesi ziyaret edilmektedir.

- 89 -

PR

HASAN

PR HASAN
Pir Hasan Trbesi Keban lesi'nin gneybat ynndeki Gkbelen Ky yaknnda bulunmaktadr. Baskil ilesi snnna ok yakn olan bu ziyaretgha hem Keban, hem de Baskil Ileleri'nden yol vardr. Trbenin bulunduu dan etraf sarp yamalarla evrilidir. Buna ramen dan zeri dz kayalk bir yapdadu-. Bu dzln kuzey ucundaki trbeye stabilize bir yolla klr. Trbe Karakaya Baraj Gl'ne bakmaktadr. Ta iilii ile yaplm olan Pir Hasan Trbesi, 1966 ylnda ina edilmitir. I mekn iki ana blmden oluur. D kapdan giri len blm demir calarla ikiye aynlarak avlu ve makam blm mey dana getirilmitk. Avlunun sol tarafndaki kapdan mescid blmne geilir. Avlu ve makam blm tek pencere ile aydnlatlmtr. Trbede elektrik vardr. Aynca trbe dnda yma ta duvarlarla evrili kk bir mezarlk bulunmaktadr. Buradaki mezarlar 1900 yllanna aittir. Bektai geleneinde yaplan bu mezarlarda mum yakma pencereleri vardr.
PR HASAN KMDR?

Pir Hasan Hazretleri'ne ait maalesef elimizde geni bilgiler yok tur. Bu zat hakknda en nemli yazd belge 1465 ylnda Osmanllarca verilen "Siyaset Berat"dr. Nakibul Eraflarca dzenlenen bu berat iki sefer yenilenmitir. En son yenileme tarihi 1849'dur. Bu berat ve yannda bulunan vakf ferman Gkbelen Ky'nde Pir Hasan is mindeki ahstadr. Buna gre trbede yatan zatn ismi "Hasan - 91 -

HARPUT

KLTRNDE

DN ALMLER

Zerrafi"dir. Tarikat silsilesi incelendiinde hocasnn "eyh Umari" olduu grlr. Bu silsilede ad geen eyhlerin bazlarnn isimle ri ise unlardr: Musa ve Muhammed Hanevi, Abduilah Hazevi, Kasm Halidi, T r k a n i Hernidi, Pir Bvalvas, P i r H a n d e m i , Pir Cneydi, Mevlana Ahmet Teblisi. Yaptmz aratumalara gre bunlann bal olduu tarikat veya kol adn tespit edemedik. Bu zatn Orta Asya'dan gelen bir Yesevi eyhi olma ihtimali kuvvetlidir. " P i r " unvan genelde Orta Asya kkenU tarikatlarda grlr. Bize gre Pir Hasan Zerrafi, Yesevi, ya da, bu tarikatn kollarndan birine mensup bir eyhtir. Osmanl dneminde verilen 1465 tarihh berata gre bu tarikat Horasan'dan balayarak Malatya'ya kadar uzanan geni bir sahaya yaylmtu-.^^) Anadolu'daki birok trbelerde medfun zatlar gibi bunda da seyyidlik nvam vardr. Bu beratta Pir Hasan Zenafi iin: "Byk bir lim, byk bir veli, Allah'n emirlerini yayan, konuma laryla halk irad eden, kurtulua gtren iyi b i r mrid, Resul'n soyundan, takva sahibi, keramet ehli bir evliya" denilmitir. "Zerrafi" kelimesi Arapa olup, yaymak, samak, datmak anlamna gelir. Bu sfatn dier tarikatlarda olduu gibi bu zata sonra dan verildii kanaatindeyiz. Bu sfat almasnn nedeni de, Islamn yaylmas iin gayret gstermesi, etrafna bilgi samas, bilgi datarak halk irad etmesi olabilir. Pir Hasan Zerrafi iin verilen berat tarihi 1465 yl olduuna gre, bu deerli zat bu tarihten nce yaamtur. Gkbelen Ky'ne yakn bulunan Dervidere'deki Seyyid Kasm'a ait olduu ileri
1- Pir Hasan Zerrafi lakknda 1465 ylnda verilen tierat tercmesi. 2- Ad geen berat metni.

- 92 -

PR

HASAN

srlen evde baz eyalar sergilenmektedir. Bunlar pash bir demir kl, sac aya, olduka byk bir maa, tun bir amdan ve drt adet yaban keisi boynuzudur. Bunu, unun iin belirttik. Trkistan'daki Ahmet Yesevi Trbesi'nin bir blmnde medfun bulunan Kazaklann son hanlanndan Ablay Han'a ait ksmda tpk Seyit Kasm'a ait evde sergilenen eyalar gibi baz objeler vardu-. Orada da yabani koyunlann boynuzu, koyun postlan, kl, vesaire gibi eyler grlr.(3) Bu bir Orta Asya geleneidir. Seyyid Kasm'la Pir Hasan Zerrafi 1300'l yllarda yaamlardr. Biri byk bir ihtimalle asker, dieri ise Yesevi eyhidir. Yzyllar boyu yre halknn Pir Hasan Zerrafi'ye verdikleri deer bouna deildir. Gkbelen kylleri Kbns Harekt esnasnda ateten bir topun ziyaretin olduu yerden gneye doru gittiini, yine ateten bir topun ziyaretin altndaki bir maaraya dtn sylerler. Bu zatla ilgili bizlerin ahit olduu bir olay burada anlatmadan geemeyeceiz: Bizi Pir Hasan Zerrafi Trbesi'ne gtrmek zere grevlendirilen Salk Mdri'ne ait aracm ofr Reit Aktrk ile Cuma sabah yola ktk. Ayn gn grevimizi tamamlayarak Elaz'a dndk. Aradan drt be ay gibi bir zaman getikten sonra bizi Pir Hasan Zerrafi'ye gtren ofr Reit Aktrk'e rastladmzda bizi hayretler iinde brakan bir olay anlatt. Olay yleydi: ofrmz Reit Aktrk uzun zamandr bel ftndan rahatsz bir ekilde yayormu. Elaz'dan Ankara GATA'ya kadar hangi hastaneye git mise, ameliyat nermiler. En sonunda Elaz Frat niversitesi'ne ait Aratrma Hastanesine ameliyat olmak zere yatm. Doktoru ofrmz Rait'i son bir kez fizik tedavisini denemek zere hastane3 - Mustafa Uslu, "Pir-i s. 60. Trkistan, Hoca A h m e t Yesevi", stanbul 1997,

- 93 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

den bir ka gnlne karm. Reit hastane kndan bir gn sonra Salk Mdrl'ne gelince, onu bizi gtrmek zere grevlendir miler. Pir Hasan Zerrafi Hazretleri'ne ait trbeye gittiimizde ofrmz Reit iki rekat namaz klarak dua etti. Akam eve dndnde gece saat e kadar yatamadm, vcudunda bir kammann ve kanncalanmann olduunu, gece saat ten sonra ancak uyuyabildiini belirtti. Sabah saat 6'da hanmnn ie gidip gitmeyeceini sormas zerine, yatandan kalktn ve yerinden dogruldugunda hi bir ansmn kahnadm sevinerek anlatyordu. O bu olaydan drt, be ay sonra bizi grdnde kendisinde bel ftndan eser kalmadn hayreer iinde sevinerek anlatt.

- 94 -

lhi bir ak ver bana, Kandalm bilmeyeyim; Yavu klaym ben beni, steyben bulmayaym. Akn bir od urd cana, U yrrm yana yana, Cierim gark oldu kana, Nice zn klmayaym. Aktr bu derdin derman Ak yolunda verem can Yunus Emre eydr bunu; Bir dem akz olmayaym.
Yunus Emre

- 95 -

HARPUT

KLTRNDE DN ALIMLER

AHMET YESEV VE EYH HASAN TRBES


Baskil lesi'nin 60 km. batsmda bulunan Tabanbk (eyh Hasan) Ky'ndendir. Bu ky daha nce Karakaya Baraj alan iinde kaldndan imdiki yerine sonradan nakledilmitir. Ahmet Yesevi Trbesi eski Tabanbk Ky'nn kuzeydousunda bulunan Garipler Mezarl'nm ortasnda bulunuyordu.^^) Karakaya Baraj Kurtarma Kazlar esnasnda Frat niversitesi Tarih Blm retim grevlilerinden Bek Aan Bey'in gsterdii byk gayretler sayesinde bu trbe yeni kurulan Tabanbk Ky Mezarh'na nakledilmitir. Dikdrtgen plnl olarak yaplan Ahmet Yesevi Trbesi'nin i tavan tonozlu olup, aynca duvarda bir mihrap nii vardr. Trbeye basamakl merdivenden kldktan sonra girilir. Kapnn zerinde "Piri Pirn Seremey- Mridan Hoca Ahmet Yesevi, D. 1103 . 1163" yazl mermerden bir levha bulunmaktadr. Bu yaz sonradan latince harflerle yazlmtr.*^^) Trbenin ierisinde yanyana iki mezar vardu^. Bu mezarlardan biri Ahmet Yesevi'ye, dieri de Ahmet Yesevi'nin kardei eyh Hasan'a ait olduu sylenir. Tabanbk Ky'nn dier ad olan "eyh Hasan Ky" ismi bu zattan dolaydu". Salnamelerde "eyh Hasan Baba", "eyh Hasan Rezzak" olarak geer.Trbeye bitiik ikinci bir trbe daha vardu- ki, bu da Ahmet Yesevi Trbesi gibi kagir olarak ina edilmitir. Mezar ahidesinde "ntikale ila Rah123Muhammed Beir Aan, " T a b a n b k (eyh Hasan Ky M e z a r h k l a n ) , Frat Havzas Yazma Eserler Sempozyumu, Elaz 1989, s. 148. Muhammed Beir Aan, a.g.e., s. 148. Muhammed Beir Aan, a.g.e., s. 150.

- 96 -

AHMET

YESEV

metiUahi El Merhum El Mafur Devir Ali Bin Sleyman Dede Bin Teslim Abdal" ibaresi yer almaktadr. Bu mezar Ahmet Yesevi soyun dan gelen Teslim Abdal'n torunu Dervi Ali'ye aittir. Yaad tarih ise 1700'l yllardr.

A H M E T YESEV KMDR?
Ahmet Yesevi isminden de anlalaca zere Yesevi tarikatna mensup bir eyhtir. Kitabeye gre 1103 ylnda domu, 1163 ylnda vefat etmitir. Do. Dr. Beir AAN bu ky hakknda yapt bir aratrmada Hatice Gltekin isimli ve 1890 doumlu ky halkndan olan bir kadndan bize u bilgileri aktarmaktadr. Hatice Gltekin; "Ben bu kylym, burada dodum ama, aslmz Seluk. Nuabur'dan, Horasan'dan gelmedir. Ecdadmz Garipler Mezarl'nda bulunan eyh Ahmet Yesevi ile birlikte buraya gelmitir. eyh Ahmet Yesevi Horasan'dan atm olduu yanm ksei (odun) Frat kenarnda bugnk kyn yerine dm, burada germi, o'da ecdadmzla birlikte buray vatan tutmular." Bu ifadelerden de anlalaca gibi ky halk Horasan'dan gelen bir Trkmen boyundandr. Byk bir ihtimalle Keban llesi'nin Gkbelen Ky'nde bulunan "Pir Hasan Zerrafi" ile ayn yllarda yaamlardr. Ahmet Yesevi, ayn tarikata bal kiilerle birlikte bu kye gelerek buray vatan tutmulardu". Bu ifadelere gre onun doum yeri Horasan'dr. Ahmet Yesevi ismine ge lince; Yesevi Tarikat'nm kurucusu Ahmet Yesevi isminin bu zatta bulunmas tesadfi deildir. Bizce babasnn Yesevi'ye bah bir mrid olmas nedeni ile bu isim verilmi olabilir. Aynca onun Ahmet Yesevi'nin soyundan olma ihtimali de vardr. Kardei eyh Hasan'da tpk kardei gibi ayn tarikatn eyhidir. Pir Hasan Zerrafi'de olduu gibi onun isminin sonuna da tarikat geleneince "Rezzaki" sfat eklen mitir, bu kye ismini verdiine gre o da nemli bir ahsiyettir. Bu zatlar hakknda elimizde maalesef geni bir bilgi bulunamamaktadr.^"*^

4-

M. Beir AAN, a . g . e . , s. 148-150.

- 97 -

BAYRAM

BABA

HAZRETLER

BAYRAM BABA HAZRETLER


emigezek lesi'nin Tekke Mahallesi'nde medfundur. Mezan ta sanduka eklindedir. Bu talar Seluklu motifleri ile sslenmi olup, kabrin zeri tonoz eklinde hazrlanm kapak ta ile rtldr. zerinde Bayram Baha'ya ait bir kitabe ve Ayetelkrs yazs bulun maktadr. Kabartma olarak yazlan bu yazlar zamanla amarak okuna maz hale gelmitir. Sandukann etrafna sonradan bir su^a ta dizilerek dikdrtgen eklinde bordrle evrilmitir. Ayak ve ba ahidelerinin sonradan kaybolduu samlmaktadu".
BAYRAVI BABA HAZRETLER KIMDR?

Hac Bayram Veli'nin mritlerinden biri olduu sylenir. Aslen Kayserili olduu yolunda rivayetler vardr.(l) Hac Bayram Veli, 1352-1429 yllar arasnda yaadna gre, Bayram Baba'nm da bu yllarda yaam olma ihtimali kuvvetlidir. Onun lm konusunda 1462 tarihi gsterilmektedir. Bayram Baba hakknda anlatlan menkbelerden biri yledir Bir gn halvethanesinde Hac Bayram Veli coar. indeki su- perdesi kalknca alamaya balar. Onun bu halini gren Bayram Ba bada onunla birlikte alar. Hac Bayram Veli bu hal ierisinde iken kendinden geerek yle den

1-

B t n Ynleriyle emigezek, emigezek Kalkmdrma ve Gzelletime Demei Yaynlan No: 1, s. 143, Eyll 1997.

- 99 -

HARPUT

KLTRNDE DN ALMLER

"Noldu bu gnlm, noldu bu gnlm Tanr akyla doldu bu gnlm. Yand bu gnlm, yand bu gnlm Yanmaya da derman buldu bu gnlm. Bayramm imdi, Bayramm imdi Bayram ederler yar ile imdi. Hamdsenalar, Yar ile bayrama hamdsenalar tamdsenaiar.

Hac Bayram Veli'nin yr ile bayram etmesini ifade eden bu msralara, Kayserili Bayram Baba dayanamayarak: "Efendi Hazret leri, siz yr ile bayram edersiniz, biz ayar ile mi bay ramdayz. Size Hac Bayram derlerse, bize de Bayram Baba derler." deyip, aka gelerek "ya hay, ya hay" ekmeye balar. Onun tarikat kuralna uymayan bu hareketi Hac Bayram Veli Hazretleri'ni hiddetlendirir: "Bre sabrsz, bre derbeder Bayram" der, "Sana vereceim vazifenin hidayedi gln, nihayeti klnk, yatan bir mddet kllk, seyahat mahallin ok ehirler, ikemetghm ve dnya evin ise emigezek'tir. Msr, Badat, am, Halep, Azarbeycan gezip, sonra emigezek'e gideceksin. Nasibin olan klng yaln kayaya sapla. Orann ad Mai Bayram anlsn. Durma karmda, seyahatin hayrl olsun." Bu emir zerine Bayram Baba yaptndan hicap duyarak, eyhi Hac Bayram Veli'nin elini per ve derghtan ayrlr. Kayseri'ye gelerek anne ve babasmn kabirle rini ziyaret eder. Sonra Msu, am, Halep, ran ve Azerbaycan'a gider. Buralarda kalma srelerini tamamladktan sonra Erzurum'a gelir. Erzu rumlular onu giydirir, banyo ettirir ve yolcu ederler. Yolda bir eme banda otururken eyhi Hac Bayram Veli ona grnerek yle - 100 -

BAYRAM

BABA

HAZRETLER

der: "Bre derbeder, asl zahmeti ve meakati bundan sonra ekeceksin. emigezek'e git, bu ehrin garbnda dim dik, heybetli duran yaln kayalarn eteinde al. Taar ay'ndan aptesini al. Hem dnya ve hem de ahiretine ura. Elindeki klng kayaya arp, mai bayram akt. Bahe yap, aa dik, yorul, cezan ek, mkafatn gr. Muradna er, bizi de unutma." der. Bu emri alan Bayram Baba, dalar aar, bir gn gelip emigezek'e ular, ilk urak yeri ukur Mahalle olur. Buradaki Hesikoullar'nda misafir kalu". Bir sre sonra dul bir kadnla evlenerek dnya evine girer. eyhi'nin gsterdii yalm kayalarm eteklerinde dur madan, dinlenmeden ahr. Onun bu susuz bayu-da ba ve bahe yeri yaptn gren emigezekliler Onunla alay ederler. Evlendii hatun Bayram Baha'nn bu akl almaz iine kzd iin-onu eve almaz. O, bunlann hi birine aldu-madan almasna devam eder. Kayalarn altndaki bayrda sekiler yaparak oralan dzeltir. I bittikten sonra Taar ay'nda aptesini alu- ve gelip secdeye kapanr. Yce Allah'a yle seslenir: "Yarabbi, kazma vurduka Hak dedim. Top rak atka hamdettim. Yorulduka aptes alp namaz kldm. Terledike alnmdan akan ter gzyama kart. eyhimin emirlerini yapmakta kusur etmedim. Cahil halkn deli demelerine aldr etmedim. Ey Yce Al lah'm, kulunu halka kar mahcup brakma." der ve klng alarak "Ya Allah" deyip, dik kayann ortasna saplar. O anda kaya yarlarak iinden su fkrmaya balar. Bunu gren emigezek halk oraya doru koar. Bayram Baha'ya kar yaptklanndan utanarak elini pp zr dilerier. Bayram Baba artk ektii btn zahmeti unutmutur. Buradan akan suyla baheler yetitirir. Aalar meyve vermeye balaymca ilk meyvesini yer ve An kara'nn yolunu tutar. eyhinin huzuruna vardnda, emigezek'te yaptklanm tafsilat bir ekilde anlatu-. Hac Bayram Veli ona: "Bu - 101 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

eziyetin bundan sonra mkafatn greceksin, yalnz bir sre kllkte kalacaksn." der. Tekrar emigezek'e dner. O, Mtak Ky'nde kalan Molla Abdulgani ile ibirlii yaparak bu blgede iilii yaymaya alan Dervi Hseyin'e kar mcadele eder.^^^ O srada Ankara'daki dervi arkada eyh Sami de emigezek'e gelir. Bayram Baba ok gemeden hastalanu". Ne yazk ki, bu hastalktan kurtulamayarak 1462 ylnda vefat eder. lmeden nce yapt vasiyet gereince bugnk yerine defnedihr. Onun lmnden ksa bir sre sonra Bayram Baba ismi unutula rak mezannn yeri mezbelilik haline dnr. eyhi Hac Bayram Veli'nin dedii: "Bir sre daha kllkte kalacaksn." sz gerek olur. Ondan geriye sadece kayalardan kard "Bayram Baba Suyu" kalmtr. Bir gn Osman Bedrettin Hazretleri Tabur mam olarak emigezek'e gelir. Tarih 1904 ydlandu". Bayram Baba'mn lmnden sonra 438 sene gemitir. Bu veli zat bu sre ierisinde kllk altnda kalarak azap eker. Osman Bedrettin Hazretleri (mam Efendi) ukur Mahallede oturan jandarma mlazimliinden emekli Mehmet Efendi'nin yemeine giderken Tekke Mahallesi'ndeki bu kl ve p te peceini grr. Yanndaki Hocazade Mehmet Aa'ya: "imdi size eyh Tevfik Efendi'yi gndereceim. u tmsei an, bir mezar ta kncaya kadar kazn, sonra bana haber verin." der. mam Efendi'nin dedii yapr. Akam olmadan mezar ta bulunarak mam Efendi'ye haber verilir, tmam Efendi mezann bulunduu yere gelerek bu zatn kimliini aklar. Daha sonra evresine ihata duvar yaptnp mezan korumaya alu-. Artk Bayram Baba, eyhine kar iledii suun cezasn bitirerek ektii eziyetlerin mkafatn grmtr.(3)
2- B t n 3- Btn Ynleriyle Ynleriyle e m i g e z e k , s., 144 e m i g e z e k , s., 144

- 102 -

BAYRAM BABA

HAZRETLERI

Bir ehre vardmki, ad denilmez Bir bahre daldmki laddi bulunmaz Mride dil oluban geri dnlmez lmezden n ldm el hamdlillah. Hakk'n dergahna tutmuum elim Grdm halleri erh eyler dilim Yokluk ummanna urad yolum Fena fillah oldum el hamdlillah. Yunus Emre'm kmil oldu imann Hazret-i Hakk'a vsl oldu cann L-mekn ehridir imdi meknn Bekbillah oldum el hamdlillah. Yunus Emre

- 103 -

M O L L A A H M E T PEYKER HAZRETLER

MOLLA AHMET PEYKER HZ.


Merkeze bal Mollakendi beldesinde medfundur. Elaz'a 15 km. uzaklkta bulunan bu beldeye Elaz-Bingl karayolunun 14. km. sinden sonra saa saplarak gidilir. Trbesi tarihi bir caminin bahesinde bulunmaktadr. Camiyle birlikte trbeyi IV. Murat'n yaptrd rivayet edilir. Sekizgen plnl olan Molla Ahmet Peykeri Hazretleri'nin trbesi sonradan baz tamirler grmtr.^^) Aratr maclarn ileri srd grlere gre burada daha nce byle bir kyn olmad. Molla Ahmet Peykeri Hazretleri'nin Erzincan'dan gelerek buraya yerlemesi ile birlikte burann gelitii ve imdiki du rumuna geldii sylenir.^^) Yine eitli tarihi kaynaklarda bu deerli zatn ismiyle burada bir vakf klliyesi bulunduu, mtemilat ierisinde medrese ve zaviye ile birlikte cami ve trbenin olduu belirtilir.*^^) Bugn bunlardan sadece cami ve trbe ayaktadr. Yrd. Do. Dr. Mehmet Ali nal burasyla ilgi aratrmasmda medrese ve zaviyenin byk bir ihtimalle Seluklular dneminde yaplm olacan iddia
eder.(4>

Bu klliye ile ilgili Osmal dnemine ait kaytlann bazsnda burada medfun olan zatm isminin "Mevlana Ahmet Peykerci" olduu, bazsnda "eyh Ahmet Peykerci" olduu, bazsnda da
1234Yrd. Do. Dr. Melmet Ali nal, a.g.e., s. 216. Yrd. Do. Dr. Mehmet Ali nal, a.g.c., s. 216. Metin Szen, Elaz Mollakendi Bucanda eyh Ahmet Peykeri Klliyesi, smail Hakk Uzunarl'ya A r m a a n , stanbul, s. 421-435. Mehmet Ali nal, a.g.e., s. 216-218.

- 105 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

"Molla Ahmet Peykeri" olarak getii ifade edilmektedir. Biz de bugnk isminin "Mollakendi" olmas sebebi ile bu zatn isminin de "Molla Ahmet Peykeri" olabilecei inancndayz. Yard. Do. Dr. Mehmet Ali nal, Osmanl Dnemi XVI. yzyda ait (III. Murat zaman) 998 nolu tapu tahrir kayannda bu klliyenin zengin vakflar arasmda yer aldm syler.

MOLLA

A H M E T

PEYKER

HZ.

KMDR?

Bu gnl ereni hakknda bilgi veren tm kaynaklar onun Erzin can'dan geldii konusunda ittifak ederler. Bunlardan sadece Metin Szen Molla Ahmet Peykeri Hazretleri'nin Erzincan'n Tercan ilesine bal "Pekeri" kynden geldii grndedir.^^^ yle sanyoruz ki Metin Szen bu iddiasn tasavvufta eyhm isminin sonu na gelen kelimenin o eyhin memleketini ifade etmesinden yola karak "Peykeri" yi "Pekerili" olarak dnmtr. Dier kaynaklann ileri srd grlere gre ise, onun Erzincan'n merkezine bal "Mollaky" de doduu, bugn bile bu kyn halen ayakta olduu nem bir belgedir.*^^^ "Peykeri" kelimesine gelince: bu ke limenin szlk anlam; "Peri yzl", "Gayet gzel", "Yz, ehre" diye aklanr. Bize gre Peykeri kelimesi bu deerli zatn doum yerini deil de, onun sfatn, zelliini anlatan bir kelimedir. Tarikatlarda baz eyhlere bu tr sfatlar verilmektedir.
5- T r k Dnyas Aratrmalar Dergisi, Austos 1989, Say: 4 3 , s. 145146-147. 6Metin Szen, Elaz Mollakendi Bucanda eyh Ahmet Peykeri Klliyesi, t s m a i l Hakk Uzunarl'ya A r m a a n , istanbul, s. 421-435. Do, Dr. Metin Szen, s. 421-435. Mehmet Ali nal, T r k Dnyas Aratrmalar 1986, Say: 4 3 , s. 146.

7-

- 106 -

MOLLA

AHMET

PEYKER

HAZRETLER

Yaad aa gelince; bu konuda kesin bilgiler yoktur. Buna ramen iki gr ileri srlmektedir. Bunlardan birinci gre gre onun IV Murat dneminde yaad, tahminen 1637 ylnda da ld ileri srlr. Halk rivayetlerine dayanan bu gre gre, IV. Murat'la ilgili bir de hikye anlatlmaktadu-;'^*) IV. Murat Revan seferine karken yolu Elaz'dan geer. Bu esnada bir sre bugnk Yurtba Beldesi'nde konaklar. Yrenin ileri gelenleriyle yapt sohbette bu yrede yaayan bir meayhm olup olmadm sorar. Huzurda bulunanlar IV. Murat'a, Mollakendi'de Ah met Peykeri Hazretleri isminde birinin bulunduunu sylerler. Bunun zerine IV. Murat, Molla Ahmet Peykeri Hazretleri'ni getirmeleri iin emir buyurur. stanbul'dan yannda getirdii deli bir at da Molla Ahmet Peykeri Hazretleri'ne yollayarak, onun bu ata bindirilip getiril mesini ister. Bir mddet sonra Molla Ahmet Peykeri Hazretleri bindii bu deli atla birlikte padiahn otana varu-. Atn gayet uysal bir ekilde geldiini gren IV. Murat, onun bir ve olduuna hkmeder. Bunun zerine Peykeri Hazretleri'yle bir sre sohbet edip, onu au-lar. k bu seferden baarl bir ekilde dnmesi iin ondan yardmc ol masn ister. Molla Ahmet Peykeri Hazretleri de IV. Murat'n ordu sunun baanh bir ekilde dnmesi iin dua edeceini ama, gelirlerken bir dman ba getirmelerini ister. Gnler geer, Osmanl ordusu Revan nlerine gelir. ehrin alnmas iin iddetli bir muhasara balatlr. te tam bu su-ada Molla Ahmet Peykeri hazretleri medresede okuyan talebelerini alarak kyn dndaki bir arpa tarlasna gtrr. rencilerine arpa baaklarn avulannda ovarak douya doru flemelerini syler. Talebeler Molla

8-

shak Sungurolu, a . g . e . , C. l, s. 151-152-153.

- 107 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

Ahmet Peykeri Hazretleri'nin dediini yaparlar. Aradan gnler, haftalar geer. IV. Murat Revan' fethederek geri dnmtr. Yeniden Elaz'a geldii zaman Molla Ahmet Peykeri Hazretleri'ni bulur ve ona: "Biz savarken ok zorda kaldk. Bize ne gibi bir yardmda bulun dun eyh Efendi." der. Molla Ahmet Peykeri Hazretleri yle cevap verir: "Padiahm, siz savarken en zorlu annzda bizler arpa klklarm dmann gzne saplamz. ayet bir dman kellesi getirdiyseniz gz kapaklann ap bakarsanz arpa klklarn orada greceksiniz." Hakikaten IV. Murat yanlannda getirdii bir dman kellesini huzura alarak gz kapaklarn kontrol eder ve gzlerinin iinde arpa klklarn grnce, Mollakendi kyne bir cami yaplmas iin emir buyurur. Aradan yl geer. IV. Murat bu kez Badat Seferine kar. Elaz'a geldiinde Molla Ahmet Peykeri Hazreeri'ni yeniden grmek ister. Ne yazk ki onu bulamaz. nk o deerli zat bk yl nce vefat etmitir. Kabrini ziyaret ederek dua eder ve buraya bir trbe yaptunr. Bugn ayakta duran bu trbe IV. Murat'n yaptu-d trbedir. Molla Ahmet Peykeri Hazretleri'nin IV. Murat'la ilgili anlatdan hikyesi bu ekildedir. Hikyeyi shak Sungurolu "Harput Yollannda" adl eserinde anlatmtr. Molla Ahmet Peykeri ile ilgi bir dier gr ise. Onun IV. Murat dneminde yaamaddr. Bu gr savunanlara gre Molla Ahmet Peykeri Hazretleri IV. Murat'tan yzyl kadar nce yaamtr. Bu gr ileri srenlerden Do. Dr. Mehmet Ali nal delil olarak XVI. yzyla ait tapu kayt belgeleri ve vergi defter lerini gsterir. Bu belgelerde Molla Ahmet Peykeri adna bir vakf klliyesi bulunduunu, dolaysyla onun XVI. yzydda yaam ol mas gerektii zerinde d u r u r . B u gre biz de kathyoruz. - 108 -

MOLLA

AHMET

PEYKER

HAZRETLER

Evet, Molla Ahmet Peykeri ister IV. Murat devrinde yaasm, isterse ondan yz yd kadar nce yaasm, IV. Murat'n bu kymetli zatn mezarn ziyaret ettii bir gerektir. Onun bir tarikat eyhi olduuna phe yoktur. sminin banda bulunan "Molla" kelimesi onun medrese renciliine deil, byk bir limliine iarettir. Ken disinin bal bulunduu tarikat ve eyhi ise maalesef tesbit edileme mitir. Sanyoruz tarikatlarda belirtilen eyh silsilesi, onun adna dzenlenen berat ve ferman kaybolduu iin ortaya kmamta. Erzin can'dan Elaz'a gelmesinin nedeni ise tarikat geleneklerine gre eyhin halifesini bir yerde iratla grevlendirmesi sonucudur. Muhtemelen Ahmet Peykeri Hazretleri'ni de Erzincan'daki eyhi Elaz'da grevlendirmitir.

9-

M. Ali nal, T r k D n y a s A r a t r m a l a r D e r g i s i , Austos 1986, Say: 43, s. 145-146-147.

- 109 -

EYH AL SEBD HAZRETLER

EYH AL SEBD HAZRETLER


Palu lesi'nin kilometre dousunda Murat Nehrine bakan bir tepe zerinde medfundur. Trbenin bulunduu yer, eski Palu yerleim alanmm tam karsmdadr. Trbe tula ve imentodan ina edilmitir. Makam blmnn zeri betondan yaplm bir kubbe ile kapldr. Dier blmlerin zeri ise beton dklerek dam ekhne getirilmitir. mekan birbirine geilerle blme aynlr. Bu blmlerde eyh Ali Sebdi Hazretleri ve yaknlannm mezarlan vardu-. Mescit blm ayn ina edilmi olup, trbeye ok yakmdr. Aydnlatmalar nden byk, yanlardan kk pencereyle salanr.Trbenin iinde elek trii, dnda ise akar suyu mevcuttur.
EYH AL SEBD HAZRETLER KMDR?

Rivayete gre eyh Ali Sebdi Hazretleri aslen eskiden Diyar bakr'a, imdi ise Mardin'in Savur ilesine bah " K r k d i r e k " kyndendir. Bu kye "Krkdirek" ad. eyh Ali Sebdi Hazretleri Mevlana Halidi Badadi'nin krknc halifesi olduu iin verilmitir. Doum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte hicri 1202 ylnda doduu rivayet edilir. Babasnn ismi Sleyman'du". Ali Sebdi Hazret leri ilk derslerini babasndan alm, daha sonra yredeki tannm hoca lara giderek bilgisini artumtu-. Bunun zerine Ku-kdirek Ky'ndeki medresede hocaha balar. Bir gn kye gezginci kyafetiyle bir ya banc gelir. Ali Sebdi Hazretleri bu yabancy misafir etmek iin evine gtrr. Onun olaan d halleri Ali Sebdi Hazretleri'nin dikkatini ekince kim olduunu sorar. Gelen bu yabanc devrin byk muta-

- 111 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

savvf Mevtana Halid-i Badadi'den bakas deildir. Kendisinin Hindistan'dan geldiini, eyhi Abdullah Dehlevi Hazretleri'nin emri zerine buraya uradn, buradan da am'a gideceini; nk Abdullah Dehlevi Hazretleri'nin onu am halkn iradla grevlendirdiini aklar. Ali Sebdi Hazretleri'ne eyhi Abdullah Dehlevi Hazretleri'nin kendisini de birlikte gtrmesini istediini syleyince, Ali Sebdi Hazretleri tereddt etmeden bu talebi kabul eder. te eyh Ali Sebdi Hazretleri'nin tasavvuf hayat bu ziyaretle balam olur. an en byk mutasavvf ve mceddidi olan Mevlana Hali d-i Badadi ayn zamanda byk bir ve ve slm alimidir. Kendisi Osman bin Affan soyundandr. Annesinin soyu da Hz. Ali'ye ular. Miladi 1778 yhnda Badat'n kuzeyinde bulunan Zur ehrinde domutur. Zahiri ve Batini iUmlerin tm zerinde uzun sre tahsil grm, devrin en byk hocalarnda yetimitir. Mevlana Halid-i Badadi Badat'taki tahsilinden sonra Hindistan'a da giderek byk Naki mutasavvf Abdullah Dehlevi hazretlerinden icazet almtr. eyhi "Abdullah Dehlevi"nin emri zerine am'da grevlen dirilmi, bu grev iin am'a giderken manevi emir zerine o gn Diyarbakr'a bal olan Krkdirek Ky'ne urayarak Ali Sebdi Hazret lerini de birlikte gtrmtr. Ali Sebdi Hazretleri am'da on bir yl eyhine hizmet etmi, onun ilminden tasavvufi bilgisinden ve feyzinden gerektii gibi faydalanmtr. Bir gn Mevlana Halid-i Badadi Hazretleri Ali Sebdi Hazretlerini yanma ararak: "Senin sren tamamlanmtr. Artk icazetini verelim git" deyince, Ali Sebdi Hazretleri: "Ben icazeti ne yapaym. Size hizmet etmek bana yeter." - 112 -

EYH

AL SEBD

HAZRETLER

der. Mevlna Halid-i Badadi Hazretleri: "Annen rahatszdr. Git anneni gr ve gel" der. Ali Sebdi Hazretleri eyhinin bu sz zerine yola koyulur. Krkdirek Ky'ne geldiinde annesini vefat etmi bulur. Birka gn sonra tekrar am'a dner. Bakar ki bu sre ierisinde de eyhi vefat etmitir. Ama o byk veli vefat etmeden nce Ali Sebdi Hazretleri'nin icazetini hazrlam, onu Palu'da grevlendirdiini vasiyet olarak bildirmitir, icazetini Mevlna Ha lid-i Badadi Hazretleri'nin kardeinden alan eyh Ali Sebdi Haz retleri, tekrar yola koyularak uzun ve meaketli bir yolculuktan sonra Palu'ya gelir. imdiki trbesinin hemen gney tarafndaki dere ierisinde bir ev yaparak nce burada kalu:. Daha sonra eski Palu'ya g ederek lmne kadar tam 45 yl burada halk irad eder. eyh Ali Sebdi Hazretleri 1871 yhnda ebedi aleme gerken, arkasnda halife olarak eyh Samini Hazretlerini, Bingl'n Kr Ky'nden Sleyman Efendi'yi, bu gn Harput'ta medfun bulunan Ahmet apakuri Hazretleri'ni, Kovanclar ilesi Mirmehmet Ky'nden Cuma Efendi'yi brakmtu". Nakilik tarikat blgeye ilk defa Ali Sebdi Hazretleri ile gir mitir. Halk onda inanlmas zor kerametler grm, onun bilgisinden ve feyzinden istifadeye almtr. Palu'da bozulan nizam o yllarda tesis ederek dini gerek ynleriyle halka anlatm, onun bu gzel tavrlan yznden birok gayrimslim Islmla ereflenmitir. Etkisi kendisinden sonrada devam ederek blge dna kadar tamtur. Hayat boyunca dnya mahna hi deer vermeyen eyh Ali Seb di Hazretleri, bir kan toprak bile satn almamtu-. Onun paraya, pula deer vermemesi ile ilgili bir olay yle anlathr: Onun hakknda anlatlan kerametlerden bazlan unlardr

- 113

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

Bir gn eyl Ali Sebdi Hazretleri'nin evinde kahve biter. Hanm durumu kendisine bildirir. "Efendi, misafire ve receimiz bir kak kahve kalmad." der. eyh Ali Sebdi Haz retleri minderin altndan bir miktar para dcanr ve "Gidin bununla kahve alm." der. Kahve almaya giden kii kahve satan dkkna gel diin de: "Bu paraya kahve verirmisin?" deyince, dkknc ararak: "Ne kadar istiyorsua?" der. Kahve almaya gelen kii: "Valla Efendi dedi ki bu paraya kahve al gel" Dkkn sahi bi: "Sen ne diyorsun." der. "Bu paraya bir yk kahve ge lir!"

Bir gn hanmlarndan birisi eyh Ali Sebdi Hazretleri'ne karak: "Efendi, sen artk yalandn, ocuklanmz var, onlara kala cak bir para mlkmz yok. Dnyorum ne yapacaz. Sen hep bu ilerle urayorsun." der. Ali Sebdi Hazretleri gayet sakin bir ekilde "Hanm, sen git bir bulgur orbas piir yiyelim, o ii sonra dnrz." diye cevap verir. O sralar bulgur, pirin gibi zahireler kplerde saklanrd. Hanm bulgur orbas yapmak iin kilere gider. Bulgur kpnn azn atnda bir de ne grsn! Kp azna kadar altnla dolu deil mi. aknlk iinde tekrar geri dner: "Efendi, kpte bulgur yerine altn var." deyince, Ali Sebdi Hazretleri: "Hanm be nim altnda gzm yok, istesem kplerin hepsi altnla dolar. ocuklarm yeter ki benim yolumdan gitsinler. Onlara ne mal lazm, ne de mlk." demitir.

Yine b gn eyh Ali Sebdi Hazretleri halifelerinden Bingl'l Abdullah Efendi'yi zlediinden grmek ister. Oysa Halifesi Abdullah Efendi Bingl'dedir. Samini Hazretleri'ni yanma au-arak: "Mahmut" - 114 -

EYH AL SEBD

HAZRETLER

der. "k u AbduUah au-, ikindi ezann okusun." Samini Hazretle ri hi tereddt etmez. Dar karak Bingl'e doru seslenir. "Abdullah, Efendi diyor ki gelsin ikindi ezann okusun." Aradan ok ksa bir zaman geer. Dardan bir ezan sesi duyulur. Ezan okuyan Bingll eyh Abdullah'tr.

Ali Sebdi Hazretleri'nin sevdii mritlerinden biri de Samini Hazretleri'dir. Samini Hazretleri Ali Sebdi Hazret leri'nden icazetini ahnca bir sre evine kapanarak dan kmaz. De vaml ibadet ve taatla megul olur. Onun Ali Sebdi Hazretleri'nin yanna gelmediini gren baz mritler hemen dedikoduya balarlar. "Bak icazeti alnca eyhini unuttu." kimi de: "Demek ki Mahmut Sa mini eyhini icazet alana kadar sevmi", "Mahmut Samini daha eyhini tanmyor. Ali Sebdi Hazretleri'nin bana verecei bir eyi yok diyormu." diye dedikodu yaparlar. Bu dedikodulara Ali Sebdi Hazretle ri'nin hanm da katu-. eyh Ali Sebdi Hazretleri bunlan duyar ama aldumaz. Bir gn hanm Ali Sebdi Hazretleri'nin yanna gelerek: "Samini seni tanmyormu." deyince A Sebdi Hazretleri bakar ki dedikodu olduka bymtr. Bunun zerine mritlerinden Salih'i ararak: "Git Samini'nin sarn sk, boynuna dola arnn ortasndan ekerek getir." der. Ali Sebdi Hazretleri'nin mridi syleneni yapmak iin Samini Hazretleri'nin evine gider. "Efendi seni istiyor" der. Samini Hazretleri hazrlanarak dan kar: "Efendi beni nasl istiyor" der. Dervi Salih: "Efendi dedi ki sarn sk, boynuna dola ve ekerek getir." Sa mini Hazretleri; "Efendi nasl istiyorsa yle yap" der. Dervi Salih sang sker, Samini Hazretleri'nin boynuna dolayarak ara sokak lardan ekip gtrmek ister. Samini Hazretleri bunu anlaynca birden durur: "Efendi beni nereden gtrmeni istedi?" der. Dervi - 115 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

Salih: "Efendi arnn ortasndan getir dedi" der. Samini Hazretleri, biraz da hiddetlenerek; "yleyse Efendi beni nereden gtrmeni istediyse sen de oradan gtr." der. Bir sre sonra Ali Sebdi Hazretleri'nin hanm pencereden baktnda arr: "Efendi Efendi, bir k topu bizim eve doru geliyor." diye seslenir. Ali Sebdi Hazretleri hi aldrmaz. Aradan zaman geer tekrar; "Efendi k topunun iinde iki kii var bize geliyorlar." deyince Ali Sebdi Hazretleri, "Hanm bak kimdir o iki kii?" dedii zaman, gelenler biraz daha yak lanca hanm: "Biri Samini, teki de Salih" der. Bu olaydan sonra bir daha kimse Samini Hazretleri'ni ekitirmez.

Palu beyleri. eyh Ali Sebdi Hazretleri'nin halk tarafndan sevil mesinden dolay rahatsz olurlar. Zaten onun byk bir veli olduundan da phelidirler. Bey konanda Ali Sebdi Hazretleri'ne sin sice bir pln hazulamr. Hem onun sahte bir eyh olduunu ispatlayacaklardu-, hem de o gece onu ldreceklerdir. O byk zat akam yemeine davet ederler. nceden murdar olmu bir tavuu piirip nne koyarlar. Ali Sebdi Hazretleri nne konulan pimi tavuu afiyetle yer. Beyler kendi aralarnda durum muhakemesi yaparlar, derler ki: "Bu nasl velidir. Yedii tavuun murdar olduunu bile anlaya mad. Bu sahte bir eyhtir. Artk ldrlmesi caizdir." Karar verirler, onu ldreceklerdir. Beylerin by Ali Sebdi Hazretleri'nin yanna gelerek: "eyh Efendi, tavuk lezzetlimiydi?" diye sorar. Ali Sebdi Haz retleri: "ok gzeldi" der. Palu Beyi: "Afiyet olsun ama, o yediin ta-

- 116 -

EYH

ALI SEBDI H A Z R E T L E R I

vuk murdard" deyince, Ali Sebdi Hazretleri beyi yanna ararak azn aar ve ona "Azmn iine bir bak hele ne gryorsun?" der. Bey, Ali Sebdi Hazretleri'nin alan azna doru baknca arr: "Bir derya ve ortasnda yzen kk bir ta vuk var." der. Digerleride gelip bakarlar, ayn eyi onlarda grrler. Ali Sebdi Hazretleri azn kapattktan sonra: "imdi size soruy orum?" der. "Grdnz o tavuk deryay kirletebilir mi?" Beyler yaptddanndan olduka mahcup ve piman olur, Ali Sebdi Haz retleri'nin eline kapanrlar.

- 117 -

MAHMUT

SAMN

HAZRETLER

M A H M U T SAMN

HAZRETLER

Palu ilesi'nin 3 km dousunda, Murat Nehri'nin kuzey yakasmda bulunan bir dzlkte medfundur. Buras Eski Palu'ya ait bir mezarlktr. Trbe tula ile ina edilmitir. Tavan betonla rtldr. Trbe tavannn tam orta ksmnda yine beton dkm sivri saylabilecek tarzda bir kubbe bulunmaktadr. ksm ok kk pencere ile aydnlatlmtr. eyh Samini Trbesi kare plnl ve iki meknldu-. Trbenin bulunduu mezarlk ierisinde akar su vardu. MAHMUT SAMN HAZRETLER KMDR?

Aslen Palu llesi'nin eski ad Hun, yeni ad Beyhan beldesindendir. Doum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. 1812 ylnda doduu rivayet edilir. Tasavvufi geliimini Naki eyhi Ali Seb di Hazretleri'nin yannda tamamlamtr. Esas ad Mahmut olan eyh Samini hazretleri'nin ismindeki "Samini" sfat tarikat ge leneine uygun olarak verilmitir. Aynca eyh Ali Sebdi Hazret leri'nin sekizinci halifesi olmasndan dolay verildii de sylenir. "Samini"nin Arapa karl sekizinci anlamna gelir. Onun tarikata girii Ali Sebdi Hazretleri ile tanmasndan sonra balar. Rivayete gre bir gn eyh Ali Sebdi Hazretleri o zaman ki ad "Hun" olan bu kye davet edilir. Akam Ali Sebdi Hazret leri'ne bir yemek ziyafeti ekilir. Yemek esnasnda Ali Sebdi Hazret leri sofradaki taamlardan oluan bycek bir lokma hazrlar. Sofra etrafnda oturanlara dnerek: "iinizde bu lokmay bir seferde inemeden yutacak kim var?" diye sorar. Sofra etrafndakilerin hi bi- 119 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

rinden ses kmaz. Bunlan kenarda seyretmekte olan Mahmut Samini Hazretleri: "Ben yutarm" der. Ali Sebdi hazretleri Samini'yi yanna ararak lokmay kendi eliyle azna kor. Mahmut Samini Hazretleri azna konan bu lokmay inemeden yutar. Tasavvufular bu lok mann bir sr lokmas olduunu sylerler. Onu eyh Ali Sebdi Hazretleri'ne balayan bu lokmadu". Nitekim bu lokma Mahmut Sa mini'yi Hun Ky'nden alarak Palu'ya getirir. Ali Sebdi Hazretleri ona: "Ben seni zikirsiz ve fikh-siz kabul ettim." der. Daha henz ocuklukla genlik arasnda saylan Mahmut Samini Hazretleri eyhine hizmet etmekten byk bir zevk alr. Baz kaynaklar Ali Sebdi Hazret leri'nin ona akam armut yedirdiini sylerler. Ali Sebdi Hazretleri ok saydaki mritlerinin iinden en ok Samini'ye ilgi gstermitir. Onda ki Hun Ky'ndeki ziyafette kefeder. Mahmut Samini Hazretle ri'nin Evlad- Resul zincirinden olduunu iddia ederler. Bir rivayete gre, Mahmut Samini Hazretleri'nin dedesinin Diyarbakr'n Derik tlesi'nden gelerek Hun Ky'ne yerletii sylenmektedir. Mahmut Samini, eyhi Ali Sebdi Hazretleri'ne ballkta en ufak bir kusur etmemi, ksa zamanda Ali Sebdi Hazretleri'nin en yakn mridi olmuur. eyhle Samini arasndaki bu yakn diyalog, dier mritler arasnda kskanla neden olur. Ali Sebdi Hazretleri bunu sezer ama, ou zaman bilmezlikten gelir. Mahmut Samini eyhine olan bu ball yznden ksa zamanda derecesini artur. Kur'an- hfz ederek dini bilgisini de gelitirir. Onu en ok kskanan mritlerden birisi Melekanl Abdullah'tr. Ah Sebdi Hazretleri, Mah mut Samini ve Melekanl'nn evde yanlz bulunduu bir srada, Sami ni'yi yanna au-arak: "Mahmut" der, "Yamur yaacaa benziyor, u dam k da biraz lola." Samini dama kar. Bir sre sonra damdan lo sesi gelmeye balaynca, A Sebdi Hazretleri, Melekanlya seslenir: "Hele k bak Samini dam loluyor mu?" Melekanl bir tavana bakar - 120 -

MAHMUT

SAMN

HAZRETLER

bir de Ali Sebdi Hazretleri'ne: "Efendi, ses geliyor." der. Ali Sebdi Hazretleri: "Ben de sesi duyuyorum, sen yine de k bir bak nas loluyor?" der. Melekanl dama kt zaman hayrette kalr. Mahmut Samini damn bir ucunda oturmu, ehadet parma ile lou bir oyana, bir buyana ynlendirerek dam lolamaktadr. Lx)un kendi basma gid ip geldiini gren Melakanl gerisin geri Ali Sebdi Hazretleri'nin yanna gelir. Daha azn amadan eyhi: "Grdn m Melakanl?" der. Melekanl biraz mahcup bir ekilde, "Evet" der. Ali Sebdi Hazret leri devam ederek: "Sen de yle dam lolayabilir misin?" Melekanh: "Lolayamam Efendi." der. Ali Sebdi Hazretleri: "Peki, Samini'yi niin sevdiimi imdi anladnz m? Bir daha Samini'yi kskanmayn." der. Tarikatta her eyin sadece dini bilgilerle olamayacam her mrit ne yazk ki anlayamaz. eyhe balln ve ona gvenin ok nemli olduunu mritlerin bilmesi gerekir. Makamlann aknasnda bu ok nemlidir. eyh Ali Sebdi Hazretleri dier mritlerinin de bu kskanh srdrmeleri sonucunda bir gn yine dayanamaz, dervi Sa lih'i Samini'ye yollayarak ona: "Samini'nin boynuna sangn dola, armn ortasndan eke eke getir." demiti. Dervi Salih Samini'nin evine geldii zaman denileni yapp yapmamakta bir mddet tereddt geirir. Ondaki bu tereddt gren Samini Hazretleri: "Efendi beni nasl istediyse sen de yle gtr." diyerek icazet almasna ramen eyhine balln bir kez daha gsterir. Bu hikyeyi Ali Sebdi Haz retleri blmnde anlatmtdc. Samini Hazreeri ksa zamanda eyhi Ali Sebdi Hazretleri'nden icazetini alarak inzivaya ekilir. eyhi ona icazetini verirken: "Tuttuun yol zor, Allah muvafak etsin." diyerek duada bulunmutu.

- 121 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

Kn Palu'da, yazn Murat'n karsndaki Palu bahelerinde ka lan Mahmut Samini, eyhinin lmne kadar irad grevine balamamtr. Rivayete gre: "Samini" sfatn icazetten sonra almtr. eyh Ali Sebdi Hazretleri vefat edince, Palu bahelerindeki evinin yamna minareli bir mescit yaptmr. Burada vakit namazlann hem cemaatle eda eder, hem de mescide gelen bu cemaate vaaz verirdi. Bir sre sonra kn Palu'ya gmeyerek burada kalr. Onun derin bil gisi ve tasavvufi dncesi sayesinde ok sayda insan ona yrekten balanu-. eyhi Ali Sebdi Hazretleri gibi oda kendinden sonra deerli halifeler yetitirir. Bunlardan bazlar: Hafz Osman Bedrettin (imam Efendi), Mustafa Naci Efendi, Miyadnl Mehmet Efendi gibi mutasavvflardu-. Bunlann iinde imam Efendi lakabyla nl. Hafz Osman Bedrettin Hazretleri'nin ona intisab ol duka ilgintir. Hafz Osman Bedrettin Hazretleri'nin (imam Efendinin) Erzurum'dan gelerek eyh Mahmut Samini Hazretleri'ne teslim olmas ok zor olur. nk imam Efendi Erzurum'un deerli hoca ve mutasavvflanndan dersler alm, zahiri ve batini ilimlerde kendini ok iyi yetitirmitir. Ayn zamanda hafz olan imam Efendi, dini ve tasav vufi gelimesini babas Selman- Skuti den sonra Ahmet Merami gibi deerli bir hocadan almt. O, Palu'ya geldiinde epeyce doludur, ilk defa grd Mahmut Samini Hazretleri'ne kolayca teslim olmam, Mahmut Samini Hazretleri ise imam Efendi'nin iinden geenleri bildii iin ona birok kerametler gstermek zorunda kalmtr. Mesela Palu'ya ilk geldii gnlerden birinde imam Efendi'ye "Hafz, misafirlik gn olur, seninki gn geti. Baheye inde u havuzun suyunu sal ve sebzelere su ver." der. imam Efendi tereddt etmeden baheye iner, havuzu salarak sebzeleri sulamaya balar. Bir sre sonra havuzdaki su biter ama, bakar ki sebzelerin yans sulanmamtr. Doru Samini Hazretleri'nin yanma

- 122 -

M A H M U T SAMN

HAZRETLER

koar: "Efendi" der "Havuzun suyu bitti. Sebzelerin yans ise sulanmad." Samini Hazretleri tebessm eder, "Hafz sen, ne diyorsun, o havuzdaki su sebzelerin tamamn suluyordu. Senin bir yanlln var. Su bitmemitir git bir bak." deyince, imam Efendi itiraz etmeden gerisin geri baheye iner, bakar ki havuz azna kadar suyla doludur. Aradan bir gn daha geer. eyh Sa mini Hazretleri bu sefer de imam Efendi'ye: "Git biraz baheden sebze topla getir ki yemek yapsnlar." der. imam Efendi eyhi Samini Hazretleri'ne dnerek: "Efendi sebzeleri dn suladm. Daha iekteler." deyince, Samini Hazretleri: "Sen yine de git bir bak." der. imam Efendi baheye inip bakar ki ne grsn, dallannda taze taze patlcanlar, domatesler durmuyor mu? ite imam Efendi'nin Samini'ye balh bundan sonra balar. Bu ballk phesiz Samini'nin byk mutasavvf oluundan ileri ge lir. Gelien olaylara baklrsa, imam Efendi onu nce kafasnda dnd ereveye oturtamam, bu sebeple bir sre tereddt geirmitir. nk Samini Hazretleri an bilinen tarikat eyhlerinden farkldu-. Alak gnlll, hitabeti, hogrs ile dik kat eker. Grn itiban ile kara kuru, dileri dkk ttn ien biri dir. O, en byk feyzini eyh Ali Sebdi Hazretleri'nden almtr. Bu deer zat Palu'da vefat ederken yanndan hi aynimayan ilk halife si Mustafa Naci Efendi yine baucundadr. 1895 ylnda ebedi aleme g eden Mahmut Samini Hazreeri eski Palu mezarhna def nedilir. Ona hayat boyunca sadakat gsteren Mustafa Naci Efendi ise, onun lm zerine kendini byk bir bolukta hisseder. Samini Hazretleri'nin yllarca su-da, gnl dostu olmu, ona hizmet etmeyi tek gaye edinmi bu zat, daha sonra Imain Efendi'nin yanma gelerek bu boluu doldurmaya alu".

- 123 -

HARPUT

KLTRNDE DN ALMLER

eyh Samini Hazretleri mr boyunca yanma gelenlerin hepsine manevi deeri byk olan nasihatlarda bulunmutur. Onlara ilerinden dnya sevgisini karmay tlemi, insanlara Allah sevgisiyle yak lamalarn sylemitir. O, mrn hep manevi lem iin harcam, hep iyilikten, gzellikten yana olmutur. Halifesi olan Osman Be drettin Hazretleri'ne (mam Efendi'ye): "Hafz, ne sylersen syle, hep kitaptan konu. Bunda iki faide vardr: 1- Sen aradan km olursun, bylece kendine gu rur da gelmez. 2- Birisi itiraz ederse bakasnn sz olduu iin nefsin araya girmez. Bu suretle hiddet ve can skntsna dmezsin." diyerek nem nasihatlar yapmtr. Yine halifelerine tler verirken; "Tasavvufta yol a n kovanna benzer. Ar gibi bal yapmak, karnca gibi kanaatkar olmak lzmdr. Bal yapma idrakine eritiinde ise, bu ifal baldan Mslman kardelerine tattrmak arttr. Dnyann ya ratlnda byk hikmetler vardr. Veliler inenin ufack deliinden Hindistan seyrederler. Bu hl ise lem-i misalin altnda bir hldir. lem-i misal bunun stndedir. Resl-u Ekrem Efendimiz'den nurlarn alr ve ondan sonra vahdet saraynn ezeli ve ebedi varlnda erirler." diyerek insanlara hizmeti ve Allah akn n plna karmtr. Hem cemaatini, hem gelecek nesilleri sahte eyhlere kar uyarm: "Bir eyhte eye dikkat ediniz." diyerek bunlan yle sralamn-: "1- Kendine dnyalk verildiinde houna mu? 2- Snnetlere amel ediyor ve onlara uyuyor mu?
gidiyor

- 124 -

MAHMUT

SAMN

HAZRETLER

3- En ok neyi seviyor? Dnyadan konuulduunda holanyorsa ondan uzak durun." tmam Efendi eyhi Mahmut Samini Hazretleri iin unlar sylyor: "Biz on sekiz sene yksek huzurlarna gittik, geldik. K e n d i n d e bir b y k l k duygusu katiyen grmedik. O, hibir zaman kendini eyh saymad. Buna ramen pek heybetli ve azametli grnrd. Bazen derdi ki: "Dnyann ne kadar harap olduunu benden anlayn. Bir zaman eyh Ali Efendi gibi bir zat muhterem bu halk irad e d e r d i . imdi ise biz bu halka sz sylyoruz. Heyhat !.." Evet, O: mam Efendi, Miyadnl Mehmet Efendi ve Mustafa Naci Efendi gibi byk zaara emanetini verirken, gelecek nesillere de ok byk mesajlar iletmitir. Samini Hazretleri ile ilgili baz rivayetler unlardr.

mam Efendi Diyarbaku-'da askerlik grevini yaparken bir mrit aramaktadr. Bir tavsiye zerine Palu'da bulunan byk Naki muta savvf eyh Mahmut Samini Hazretleri'ni ziyarete gelir. Onun ge leceini Samini Hazretleri nceden ryasnda grmtr. Yannda bu lunan sadk bir mridi olan Mustafa Naci Efendi de mam Efendi'nin geleceim ryasnda gpnt. Samini Hazretleri'nin grd rya yle idi: Murat suyundan ark aarak bostan tarlas yapmaktadr. Tam o uada bir yabanc kendi sinden biraz yukarda su kanal aarak oda bostan tarlas yapmak ister. Samini Hazreeri: "Sen ark yukanda amsm sofu, bize doru yakla - 125 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

ve arkn buradan a." der. Bunun zerine yabanc biraz naz eder ama, inerek ark aaya aar ve Samini Hazretleri o arka da su balar. Samini Hazretleri grd bu ryay yle yorumlar: "Mustafa, bu gn bize bir misafir gelecek. O gelen misafir bize teslim olmakta di renecektir. Ark aadan amasnn yorumu ise o zatm sonunda bize teslim olacan gsterir." der. Hakikaten o gn gelen misafir mam Efendi'dir. Ve onun Samini Hazretleri'ne teslim olmas olduka g olur.

Mahmut Samini Hazretleri'nin, Seydili Ky'nde sadk bir mridi vardr. Her cuma mutlaka eyhinin mescidine gelip cumay eyhinin arkasmda klarm. Bir cuma gn yine eyhine gelmeye ni yetlenmi. Her naslsa biraz ge kalm. (Seydili Ky Murat Nehri'nin kar yakasnda olduu iin ok aadaki kprden gemesi ge rekiyormu.) Daha suyun karsnda iken ezan okunmaya balam. Bakm kprye daha epeyce bir mesafe var. "Eyvah," demi: "Ne cami kald ne cuma. imdi ben ne yapacam!" diyerek eeini Murat nehrine doru srerken, "Ya Samini yeti" diye seslenmi. O anda san ki biri kendisini bir iple ekerek kar kyya kanr. Hemen koarak aptesini alr ve cuma namazna yetiir. Yine eyhinin arkasnda cuma namazn eda eder. Cemaat dalrken Mahmut Samini Hazretleri Sey dili Ky'nden gelen mridine, "Sofu, sen hele biraz kaL" der. Herkes daldktan sonra Samini Hazretleri: "Sofu bir daha ge kalma, benim iim gcm yok da seninle mi uraa cam?" der.

Yine bir gn mritlerinden birinin ocuu Mahmut Samini Haz retleri'nin evine gelir. "Efendi, babam ok hasta, bana eyhimde zm - 126 -

MAHMUT

SAMN

HAZRETLER

varsa biraz getir dedi." Samini Hazretleri biraz dnr, sonra Mustafa Naci Efendi'ye: "Mustafa, bir sepet al baa in, en alt kedeki tevekten sepete zm koy getir ki ocua verelim." der. Mevsim k olmasna ramen Mustafa Naci Efendi tereddt eneden sepeti alr ve baa iner. eyhinin syledii tevee gelir bakar ki, tevek karlarla kapl: tevein zerindeki karlan temizler. Bir de ne grsn, dallannda salkm salkm taze zmler durmakta. Sepeti doldurup dner. Mahmut Samini Haz retleri zm ocua verdikten sonra: "Olum, babana selamm syle, yanna iyileip yanma gelecek." der. ocuk gittikten sonra Mustafa Naci Efendi tekrar baa iner. Niyeti biraz daha zm toplayp mritlere ikram etmektir. Tevein bana geldiinde anp kahr. Biraz nce zm toplad tevekte zm kalmamtr. Bu tevee iaret ko yar. Bu gn, o ba kuruyup getii halde zm toplad o tevek halen zm vermektedir.

- 127 -

MAM EFEND ( H A F I Z

OSMAN

BEDRETTN)

MAM EFEND

(HAFIZ

OSIVIAN

BEDRETTIN)

Harput'ta Meteris Mezarlg'nn st ksmnda medfundur. Trbesi kare plnl olup, zeri byk bir kubbe ile kapatlmtr. Aydnlatmas kk bir pencereden ibarettir. Tek meknl olan bu trbede makam blm demir calarla ayrlmtr. Trbe etrafnda Har put'un yetitirdii nemli zatlar yatmaktadu-.
IUIAIUI EFEND KIUIDR?

Olu Ziyaettin Uz beyden aldmz bilgiye gre imam Efendi aslen Erzurumlu'dur. Asd ad Osman Bedrettin'dir. emigezek nfus kaytlarndan alnan bilgiye gre, 1858 ylnda Erzurum'un Abdurrah man Aa Mahallesi'nde dnyaya gelmitir. Baba Ad S e l m a n Skuti, anne ad Esma Hanmdr.(') Osman Bedrettin dnyaya gel diinde det zere kulana ezan okunur. O, okunan bu ilk ezam duy duu zaman elini havaya kaldu-arak eznm bitimine kadar indirmemitir. Doumunda meydana gelen baz hadiselere bakarak, bunlan ileride byk bir zat olacana iaret saymlardr. Babas o kkken vefat eder. ilk derslerini Erzurum'daki hocas Mehmet Tabir Efen di'den alr. Dokuz yanda iken Kur'an- Kerim'i ezberler ve hafz olur. Gittii medresede sarf ve nahiv dersleri alarak Arapay renmeye balar. O, Arapa'y rendikten sonra tefsir, hadis ve fkh ilimlerine ynelir, ilk defa "Hucurt" suresinin tefsirini okuyunca, bilmeden ileyecei gnahlardan korkarak az konumaya balad. Hocas ve arkadalan tarafndan ok sevilirdi. Onun Islmi imlere olan meyli ksa zamanda kendisine ok eyler retti. Bir gn hocas Mehmet Ta-

- 129 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

hir Efendi: "Molla Hafz, btn bildiklerimi sana rettim. Ayrca bilmediklerimi de rettim. nk sana retmek iin ben de oku dum. Bundan tesine gidemiyorum. Artk senin benden fazla ilme sa hip olan bir hocaya ihtiyacn var. Bugnden itibaren sana daha ders vermeyeceim." der. Bunun zerine Hafz Osman Bedrettin yeni bir hoca aramaya balar. O, ilme doymak bilmeyen bir hrs iindedir. Hocasnm brakmasndan sonra bir boluk ierisine der. Bir gn Allah Teal'ya syler yalvarr: "Yarabbi, dertliyim. Derdime derman iin sana geldim, ya muin." diyerek yce yaratandan yardm is ter. Tarikatta emirler makamlann en stnden gelir. Nerede grev verilirse oraya gidilir. te Osman Bedrettin'in bu duas Hakk lhide deer bulur. Ona Buhara'dan Ahmet Merami adnda deerii bir veli, hoca seilmitir. Onun ald bu grev, Osman Bedrettin'i kald yer den devam ettirme grevidir. Ahmet Merami Hazretleri kendisine ilhi yoldan bildirilen bu grevleri yerine getirmek zere, bir gece ha bersizce Buhara'dan aynlr. Grev yeri olan Erzurum'a gelerek, Hasankale'nin Bevelkasm Ky'ne imam olur. lmi ve takvas sayesinde ksa zamanda hrete kavuur. Onun bu hreti Hafz Osman Bedret tin'in kulana kadar ulau. Bunun zerine Hafz Osman Bedrettin Hasankale'nin yolunu tutar. Bir namaz vakti kye gelerek camiye gider. mamlk grevi yapan Merami Hazretleri, yetitirecei gencin bu olduunu anlar. Namaz bittiinde Osman Bedrettin'e yaklaarak: "Hafz Osman, ho geldin." der. Osman Bedrettin hayreer ierisinde onun elini per. Ahmet Merami Hazretleri'ne: "Sizden ders almak is tiyorum." der. Merami Hazretleri: "Ya Hafz, biz Buhara'dan buraya bouna m geldik!" diyerek Osman Bedrettini alp evine gtrr. Onu, evinde kendi usulnce imtihana eker. Maksad bilgisini yoklamaktu'. Ahmet Merami Hazreeri onu yetitiren hocay verek: - 130 -

MAM EFEND ( H A F I Z O S M A N

BEDRETTN)

"Hocan seni iyi yetitirmi. Ama Hafz unu bilesin ki ilmin eidi oktur. Bunlar inanan herkesi Hakk'a ulatur. Bizim sana vereceimiz ilim tasavvufi ilmidir. Bunun da merhaleleri vardr. Biz ancak seni bel li bir yere getiririz. Bu uzun yolu abanla ve mridinle birlikte gide ceksin. Unutma ki, meakkatli bir yoldasn." deyip nndeki yolun ok zor bir yol olduunu anlatmaya alu-. Bir sre sohbet ettikten sonra alma gnlerini belirleyerek Ahmet Merami Hazretle ri'nin yanndan aynlu-. O, Bevelkasun Ky'ne srekli giderek derslerini hi aksatmad. Rivayete gre bir k gn hocasna gitmek iin yola kt. Yolun yansna gelmiti ki, iddetli bir tipi ve sis onu iyice bunaltt. Osman Bedrettin elini aarak Hakk'a yalvarmaya balad. O, her ba darda kaldnda bunu yapard. zgn bir halde iken, yannda beyaz bir atl grd. Gelen bu atl Osman Bedrettin'e: "Tut elimden" diyerek onu atn terkisine ald. Bir mddet sonra Bevelkasm Ky'nn giriinde Osman Bedrettin'i atndan indirerek kaybolup gitti. Hocasnm kapra aldnda, Merami Hazretleri ellerini kaldrm onun iin dua ediyor du. Onu bir-den karsnda gren hocas, AUaha kretmeye balad. Hafz Osman Bedrettin yolda bandan geenleri Hocasna anlatnca: "Ya Hafz, o atl Hzr'd" dedikten sonra o gn Hafz Osman Bedrettin'e son dersini verdi. Ders bitince: "Benim grevim burada tamamland. Bundan sonraki yolu yeni bir mridle alman gerek. Sen artk kendine o mridi ara. Hak teal o mridi sana nasip edecektir. Benim Buhara'ya dnmem gerek. Oradakiler beni bekliyorlar." dedi. Hafz Osman Bedrettin hocas Ahmet Merami Hazretleri'nin bu szlerinden dolay olduka zld. Bevelkasm Ky'nden aynlu-ken Ahmet Merami Hazretleri onu kyn dna kadar uurlad.

- 131 -

H A R P U T K L T R N D E DIN ALIMLERI

Hafz Osman Bedrettin yine hocasz kalmtr. Erzurum'a dndkten sonra yeniden bir mrid aramaya koyulur. Yd 1877'dir. Ta rihte " 9 3 Harbi" dediimiz Osmanl-Rus sava patlar. Ruslar Erzu rum nlerine kadar gelirler. Erzurum'u mdafaa eden Gazi Ahmet Muhtar Paa, Aziziye'de tabyalar hazrlamaktadr. O sabah tan yeri aanrken Ayaz Paa Camiinin minaresinden bir ezan sesi ykselir. Bu ezan- erifteki efsunlu hava btn Erzurum'da duyulur. Ertesi gn halk toplanarak silahlanr. Topluca Gazi Ahmet Muhtar Paa'nn yanna giderler. O gn Aziziye tabyalanndaki sava anlatmak mmkn deildir. Ruslar Aziziye tabyalarna kar denedikleri bu saldnda Erzuruma giremezler. Gazi Ahmet Muhtar Paa o sabah Ayaz Paa Camiinden kimin ezan okuduunu sorar. Cephe Komutan Kurt tsmail Paa: "Ben o sesi tanyorum. Mualay Bahri Bey'in ku mandasnda bulunan biridir. Onu dmana saldnrken grdm, elinde silah yoktu. En nde hcum ediyor, talarla saldryordu. Paam, att her ta dmana deiyor ve tan dedii dman askeri, lyordu." deyince. Gazi Ahmet Muhtar Paa: "Onu bana geti rin." der. Hafz Osman Bedrettin'i bularak Paann karsna getirirler. O deerli Paa Hafza iltifatlarda bulunur. Sonra da Hafz Osman Be drettin'i 28. Alayn, nc taburuna "Tabur mam" olarak tayin eder. Bu sava esnasnda Erzurum cephesine savamaya gelen bir ok veli zatlarla tanr. 93 Harbi Hafz Osman Bedrettin'in hayatnda nemli bir dnm noktas olmutur. Burada askerin ayakkablann ta mir eden bir eskici, ona byk ilgi gsterir. Bu kiinin dini ve tasav vufi bilgisi olduka yksektir. Bir ara bu gnl dostuyla birlikte Rus ordusuna esir derler. Ksa bir sre sonra arkadatan ile birlikte kaarak esaretten kurtulurlar. Erzurum'a geldiklerinde yeniden eski grevlerine dnerler. ok gemeden Sekizinci Alay Diyarbakr'a kaydnhr. Onun "imam Efendi" sfat bundan sonra balar. O, her an - 132 -

MAM EFEND ( H A F I Z

OSMAN

BEDRETTN)

bir mrid aramay srdrmektedir. Taburdaki tamirci arkada onun yanlzln bir an olsun unutturur. Bir tek onunla gnl ferah olur. Diyarbakr'daki grevi srasnda bir arkada Palu'ya gideceini syleyince, mam Efendi bunun sebebini sorar. Arkada orada byk bir eyhin bulunduunu, amacnn bu byk eyhi ziyaret etmek olduunu belirtir. mam Efendi nce: "yle eyhleri ben ok grdm." der. Arkadann srar zerine mam Efendi de gitmeye karar verir. Ve ikisi birlikte Palu'nun yolunu tutarlar. Onlar henz Palu'ya varmamken, byk Naki mutasavvf Mahmut Samini Hazretleri yllardr yanndan aynlmayarak hiz metini gren Mustafa Naci Efendi'yi ararak: "Hani sen bir ka yl nce bir rya grmtn batrtyor musun?" dedi. Mustafa Naci Efendi grd ryay hatrlayamad. Mahmut Samini Hazretleri onun grd ryay anlatnca, Mustafa Naci Efendi birden hatrlayverdi. Mustafa Naci'nin grd rya yle idi: "Bir ehir meydannda gk yznden aaya doru bir ip sarklmt. O srada bir nida ykseldi: "Kim ki, bu ipi srayarak tutarsa, o kurtulua erecektir ve cennete gir ecektir." Meydan dolduran herkes ipi tutmak iin snyordu. Ama hi kimse ipin ucunu yakalayamyordu. O srada kalabaln iinden biri srayarak ipi tuttu. Kendisini aada seyredenlere seslenerek: "Benim cbbeme sarln sizi de karaym." dedi. Meydanda bulunan herkes o kiinin cbbesine tutunmaya ahyordu. te Mustafa Naci Efen di'nin grd rya buydu. Bu ryay o zaman eyhi Samini Hazretle ri'ne anlatmt. Mahmut Samini Hazretleri Mustafa Naci Efendi'ye dnerek: "Bu gece ben de bir rya grdm." dedi. Mustafa Naci Efendi: "Hayrdr" deyince, Mahmut Samini Hazretleri grd ryay anlatmaya balad: "Murat kenannda bir bostan tarlamz var. Bu tarlaya - 133 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

SU balamak iin Murat'tan ark ayoruz. O srada hi grmediimiz biri bizden daha yukarda bir bostan yeri hazrlyor. Ben sana: "Mustafa, u garibe syle oraya su kmaz. Bostann bizim bostann yanma yapsm ki, bu arktan ona da su verelim." diyorum. Sen o garip kiiye durumu anlatyorsun. nce gelmek istemiyor. Ama sonunda o da gelip bizim bostann yann kazmaya balyor. Samini Hazretleri ryasn anlattktan sonra devam ediyor: "te senin ryanda grdn o zat, benim ryamda bostan yapan zattr. imdi Glkr' geerek bize doru gelen iki kii vardu:. Sen yukan dzlkte bunlan karla, bir bak. ayet senin ryanda grdn ipe sanlan kii onlardan biri ise geriye dnerek onlardan nce gel ve bana haber ver. yle anlalyor ki, bu zat bize balanmakta biraz zorluk karacaktr. lmimizi de alp gidecektir." Bunun zerine Mustafa Naci Efendi ata binerek Palu'nun st tarafndaki dzle kar. leriden iki kiinin Palu'ya doru gehnekte olduunu grnce atn mahmuzlayarak onlann yanna vanr. Selam verdikten sonra bakar ki gelenlerden biri kendi ryasnda grd zattr. Hzla geriye dnerek eyhi Mahmut Samini Haz retleri'ne haber verir, imam Efendi'nin Harput toprandaki hikyesi ite bundan sonra balar. Diyarbakr'dan balayp Palu'ya uzanan yolun sonunda, Mah mut Samini Hazretleri'nin kapsna vanriar. nce arkada, sonra da imam Efendi eyhin elini per. mam Efendi, Samini Hazretle ri'nin yanna zahiri ve batini iUmlerle dolu olarak gehnitir. Bu sebep le Mahmut Samini Hazretleri'ni incelemeye balar. Uzun bir yol katederek geldikleri eyh Mahmut Samini Hazretleri, kara kuru, dileri dklm ve rm biridir. stelik itii ttnden do lay sakah ve by sarya dnmtr. O, iinden "Ttn ien eyh olur mu?" diye dnr. Bir mddet sonra kahve gelir, imam Efendi kahvesini ierken her naslsa beyaz olan cbbesine bir miktar - 134 -

MAM EFEND ( H A F I Z

OSMAN

BEDRETTN)

kahve dklr. zgn bir ekilde: "Mahvoldu cbbe." diye dnr. Mahmut Samini Hazretleri: "Hafz, cbbeni kar da Mustafa te mizlesin." der. O, cbbenin temizleneceine inanmaz ama, yine de karp verir. Cbbe birka dakika sonra geri geldii zaman bakar ki, kahve lekesinden eser kalmamtu-. O gece mam Efendi garip bir rya grr. Ryasnda dnyadaki btn nebatlar yce Allah'a ibadet etmek tedirler. Ne var ki tanmad bir bitki Allaha bir trl secde etmez. Sabah uyand zaman Samini Hazretleri kahvesini imektedir. Bir sre sonra mam Efendi'ye: "Hafz bir ate getir de u AIaha ibadet etmeyen otu yakalm" deyip ate ister, tmam Efendi ryasnda grd nebatn ttn olduunu anlar, t bununla da bitmez, tmam Efendi'ye: "Hafz, biz bu ttn unun iin iiyoruz: buraya ttn ien birok ih van gelmektedir. ayet ben imemi olsam, ttn ien ihvanlarn ou beni dinlemeyip ttn imek iin dar kacaklar. Halbuki imdi hem ttnlerini iiyor, hem de oturup beni dinliyorlar. Bunun keyifisi deilim. Srf bunun iin iiyorum." der. O gn cemaate mam Efendi namaz kldnnca, ihvanlar arasnda bir fsldama balar. Bunlardan biri, Sa mini Hazretlerinin ileri gelen mritlerinden Miyadnl Mehmet Efen di'ye misafirin niin imamete getiini sorar. Miyadnh Mehmet Efen di: "O daha mrid grmeden ilk devreyi kendi gzel ahlk ve istidad ile bir hamlede atlatmtr." diye cevap verir. mam Efendi ve arkada Samini Derghnda tam gn misafir kalu-lar. Drdnc gn dnmeyi dnrken Samini Hazretleri mam Efendi'ye: "Hafz, misafirlik gn olur. Bahedeki sezbeler kurumak zeredir. Havuzu sal da sebzeleri bir sula." der. mam Efendi bir ey demeden baheye iner. Sebzelerin yansn sulamtu" ki, havuzun suyu biter. Samini Hazretleri'nin huzuruna vararak: "Efendi, sebzelerin

- 135 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

yans sulanmad."der. Mahmut Samini Hazretleri: "Niin" diye sorun ca, o, havuzdaki suyun bittiini syler. Samini Hazretleri: "Hafz sen ne diyorsun?" der ve "O havuz bahenin tamamn suluyor!. Bir yanllk var. Sen git havuza bir daha bak." der. mam Efendi tekrar inip bakar ki, havuz azna kadar doludur. Onun Samini Hazretleri hakkndaki dncesi yava yava deimeye balar. mam Efendi aresiz drdnc gnde Palu'da kalu. Beinci gn tekrar dnme hazrl yaparken, Mahmut Samini Hazretleri imam Efendi'yi tekrar anr: "Hafz, baheden biraz sebze topla getir ki, akama yemek piirsinler." imam Efendi nce: "Baheyi dn suladm, sebzelerin hepsi iekteler." der ama, Samini Hazretleri: "Sen hele in bak" diye srar eder. imam efendi aresiz baheye iner. Bakar ki, hakikaten domatesler, patlcanlar, biberler dallannda olgunlam va ziyette sallanyor. te o zaman imam Efendi anlar ki Mahmut Sa mini Hazretleri byk bir mrid ve makam sahibi bir velidir. Artk hi bir phesi kalmamtr. Beinci gn izinleri bittii iin dneceklerdir. Mahmut Samini Hazretleri ile vedalamaya giderken Sa mini Hazretleri: "Hele durun bakahm, be on gn daha buradasnz, bi raz bekleyin." der. Arkasndan Mustafa Naci Efendi elinde bir tel grafla gelir. Telgraf imam Efendi'ye gelmitir. Gelen bu telgraf aarak orada okur. Telgrafta, birliklerinin emigezek'e gidecei, bu sebeple on gn yol izni verildii yazldr. nce anrlar. Palu'ya gelirken arakadalanna kendilerinin Palu'da Samini Hazretleri'nin yannda ola caklarn sylememilerdir, ite bu telgraf Diyarbakr'dan arkadatan ekmitir. Bunun zerine mecburen bir ka gn daha kalmaya karar ve rirler. Akam Samini Hazretleri mam Efendi'ye bir konuma yapar. Der ki: "Hafz, bir insan marur olmamldr. tlim alak gnlllk gerektirir, tlim bir mride tam teslimiyet- 136 -

MAM EFEND ( H A F I Z

OSMAN

BEDRETTN)

tir. Bir insann bana, Gnln krlacak ama, yolda ileni doldurup, alacaksn. Ama, asla

diine deil, gnlne bakacaksn. gnl krmayacaksn. Bu ileli insan- kmil olmak iin ok mridsiz yola kmayacaksn."

mam Efendi arad mridi artk bulduunu anlar. O akam Mahmut Samini Hazretleri'ne intisab ederek teslim olur. Palu'daki gnleri bitince emigezek'e dnerler. Erzurum'dan kendisiyle birlikte gelen birliin ayakkab tamircisini arar fakat bulamaz. Onun Erzu rum'a dndn renir. Bir anda dnyada yanlz kaldgm zanneder. Sonradan Samini Hazretleri aklna gelir ve rahatlar. O, emigezek'te kald sre ierisinde emigezek'teki mehur filozof ve ah" Nuzhet Dede ile tanr. Dostluunu ilerlete rek onu Palu'ya eyhi Mahmut Samini Hazretleri'ne gtrr. Nzhet Dede'yi Mahmut Samini Hazretleri'ne intisap ettirdik ten sonra dner. mam Efendi, Samini Hazretleri'nin derghnda 18 gn sulukta kalr. Suluk bittikten sonra Mahmut Samini Hazretleri mam Efendi'ye: "Senin gnlerin tamam. Bundan sonra tuttuun bu yolda Allah senin yardmcn, Hzr yoldan olsun. Senin icazetini hazrladm. Mustafa Naci Efendi getirsin. Yalnz Harput'ta kalacaksn." diyerek mam Efendi'ye Samini derghndan gerekli icazet verilir. O, eyhine zor balanmtr ama, balandktan sonra da ona hi mi hi kusur etmemitir. Elinden geldiince ziyaretine gitmi, her seferinde gnln cilalayarak dnmtr. Onun Samini Hazretleri'nden ald feyz mam Efendi'yi rtbelerin en stne karmtu^. Samini'nin sr dolu dnyasm bir seferde deil, her gidiinde yeniden kefetmitir. Murat suyu kadar gr akan ilim pnarndan bostanna yeterince su balayarak yeni yeni meyveler sunmutur. Samini onun iini kavuran bir kz, nn aydnlatan bir k olmutur. Sonra da ona iinden ge len u iiri yazmtu-: - 137 -

HARPUT

KLTRNDE DN ALMLER

"Sminiyiz, ak iledir dima

ahvlimiz meydnmz: ebpere,

Vecd-i Ahmed'le kurulmu bezmimiz, Smin'yiz, krmz eb'de deil gn

Biz gulm- fitab'z ruz'dadr Smin'yiz,

cevlnmz. krmz, etvr'mz.

dima ns huzur'dur

Vahdeti kesrette bulmakdr bizim Smin'yiz,

seyri'imiz enfs'tedir, fka biz. cananmz. hazn,

Etmeyiz atf- nazar, cn icredir Sminyiz, Zevkeder Smin'yiz,

hemdem olmu ak ile kalb- dim Huzr-u Hakk'ladr

esrarmz.

kalmad gayr, hem zuhur ett Ceml, seyrnmz. gayri'y,

Enfs fk'da birdir hem bizim Smin'yiz,

dide'den, dilden braktr

Veririz zte sft', byledir Smin'yiz,

bzr'mz. srnn, "Dildr"mz.

bilmiiz biz "Knt kenzen"

"Men Aref'den ders alub bulduk bugn Smin'yiz,

Badriy, biz gayriye ba emeyiz. Sultn'mz.

D cihanda kf, vf sdde-

- 138 -

MAM EFEND ( H A F I Z

OSMAN

BEDRETTN)

Aruz kalb: Filtn Filtn Filtn Filn Lgate : Bezm : Meclis eb : Gece
n : Gibi ebpere : Yarasa
oul

Gulm : ocuk,
Ruz : Gndz

Aftb : Gne
Enfs; I

Afk: D
Dil : Gnl Vf: Elverir, yeter

Dde : Gz
D Cihan : ki cihan Sdde : Eik, kap

Evet o, eyhinin lmnden sonra 1909 yhnda emekli olup emigezek'ten Harput'a gelir. Harput'un alimleri ona burada bir ev satn alu-lar. Onu sevenler akn akn Harput'ta ziyaretine gelerek elini perler. Dini sohbetlerde etrafna hep k samtr. Bir gn byk islm limi mer Nasuhi Bilmen Harput'a geldiinde imam Efen di'nin sohbetine katlmt, imam Efendi sohbet srasnda bir Ayet-i Kerime'yi aklyordu. Bu aklama bir ka saat srnce, oturanlardan birisi mer Nasuhi Bilmen'e dnerek: "Efendi, biraz uzun olmad m?" deyince, mer Nasuhi Bilmen kendisine yaku- bir ekilde cevap verdi: "isteyenler istedii yeri alsn." O, Harput'tan balayarak, Keban, An, emigezek, Arapkir, Kemaliye (Ein), Divrii, Kemah, Pertek, Hozat gibi byk bir alanda halk irad etmeye alt. Sk sk buralara gide rek vaazlar verdi ve sohbetler y ^ t . Hayat boyunca on binlerce kii ona intisap etti. insanlar ondan feyz almaya altlar, imam Efendi artk Harput'un dini cephesinde nem bir isim olmutu. Byk Naki mutasavvf Samini Hazretleri'nin lmnden sonra onun en saddc mridi, sr ktibi Mustafa Naci Efendi Harput'a gelerek imam Efen-

- 139 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

di'nin yannda yer ald. mam Efendi'nin Erzurum'da balayan hayat, Diyarbakr, emigezek, Tunceli'nin Pah Nahiyesi ve Harput'ta son buldu. emigezek'e ilk geldiinde "Buras benim Vatan- Sanim" (yani ikinci vatanm) demiti ama emir byk yerden gelince mecburen Harput'a gelmek zorunda kalmt. Onun Erzurum'dan beri toplad ilmi, Elaz'n Palu ilesindeki Samini Dergah'nda kemle ulat. eyhi Samini Hazretleri'nin lmnden sonra Palu ile olan ban hi kesmedi. Sk sk eyhinin kabrini ziyarete giderek dua okur, onun Palu'daki ocuktan ile hemhal olurdu. Her gittiinde Palu'ya girmeden atndan iner, ziyaretini yapktan sonra Palu'yu terkedeken tekrar ana binerek dnerdi. O, lecei gne oktan hazrlanmt. lm onun iin hasret liin bitii, sevgiliye kavumayd. Vasiyetini lmnden bir ka gn nce yazarak yastnn altna koymutu. Hastah onu yataa drdnde beklemesi fazla uzun srmedi. Harput ulemas onu bu hastalnda hi yanlz koymadlar. Vefat edecei gece yine mam Efendi'de toplanmlard. Ama bu sefer sohbet yoktu. Kimsenin azm bak amyordu. mam Efendi hepsini tath bir tebessmle szd. Bir mddet sonra onlara: "Beni yanlz brakn" dedi. O srada odada bulunan byk lim Mft Kemal Efendi, Hac Tevfik Efen di, Hac tbrahim Efendi ve dierleri nce birbirlerine baktlar, sonra oday boaltarak dan ktlar. Bir sre bekledikten sonra odaya nce Mft Kemal efendi girdi: akasmdan dierleri. mam Efendi artk dnyasn deimiti. Bir ka gn nce yazd vasiyetini yastnn altinda buldular. Tarihler 17 Ekim 1924' gsteriyordu.(i)

1- Ziyaettin Uz. Elaz (mam Efendinin Olu) Ya 77

- 140 -

MAM EFEND ( H A F I Z

OSMAN

BEDRETTN)

Onun lm haberi bir gecede her tarafa yaydd. Ertesi gn Har put'ta grlmemi bir kalabalk topland. Mritleri alyordu. Onu byk bir huu iinde Meteris Mezarh'na defnettiler. Arkasndan bu-akt boluk Harput'ta her geen gn daha ok hissedildi. Mezan gnlerce ziyareti akmma urad. Bugn dahi mbarek trbeleri hergn dolup dolup tamaktadu-. O, kendinden sonra Kzm Efendi'yi, Hac Tevfik Efen di'yi, Hac Sadettin Efendi'yi, Mazhar Efendi'yi yetitirmitir.

Onun fiziki yaps yleydi: ortadan uzun boylu, ka ve kirpik leri kara, gzleri elayd. Heybetli bir baka sahipti. Btn bu grn iinde bile gayet mtevaz bir kiilii vard. Sakal beyaz, yz top ve gs geniti. Sang ve cbbesi beyazd. Vcudu etrafa gl kokusu saard. Onu ryada grenler kalkklannda odalannda gl kokusu bulurlarm. Hanm torunlanna onu anlatrken, amau^lannn ykand zaman mthi bir gl kokusunun yayldn sylermi. O, 1911 ylnda hac ziyaretini de yaparak Islmm 5 artndan biri olan bu grevini de yerine getirmitir. Bu byk veli hayat boyunca slmi ekilde yaam, ettafndakilerine de slm'n ruhunu anlatan tler vermitir. Kur'an ve snneti kendisine rehber edinerek, tasavvufta derinliklere inmitir. Byk bir takva sahibidir. Tuttuu yolda makamlann en ycesine erimi, byk bu- velidir. hvanlanna derslerini u tlerle vermitir. 1) tlahi muhabbet, 2) Gnlne dikkat, 3) Tam teslimi yet, 4) Nefse muhalefet, 5) Say- gayret 6) Kesrete vah det, 7) ok salavat, 8) Tehvide mdavemet, 9) Az ye mek, 10) Temiz giyinmek, 11) Halka menfaat, 12)

141 -

HARPUT

KLTRNDE DN ALMLER

Mtehallik olmak, 13) Mride itaat, 14) hvana efkat, 15) Kadnlara nazar- ibret, 16) Zamana uymak, 17) Hkmete mutlak itaat, 18) Hasetten ari olmak, 19) Buza beri olmak, 20) Komu haklarn her eyden nemli tutmak, 21) Sznn eri olmak, 22) Nefsinin sa hibi olmak, 23) Dnyay atmamak, 24) Ahireti unutma mak, 25) Doruluktan amamak, 26) Haddi amamak, 27) Tefekkrle skn bulmak'tr. Derdi ki: "tte baarnn alfabesi bunlardr. Bunlar yerine getirenler kurtulua ererler." Aynca Onun manzum olarak sualad nasihatlar da vardr: "Zihnar ilmine gvenme, fadlna kanma, dnyaya aldan ma, nefsine uyma, eytan at, ak ile yat, evk ile kalk, peinden gelenleri gzet, sapklar dzelt, grlerin ma rifet olsun." Onu yce ber makama eritiren yol bunlard. Hafz Osman Bedrettin Hazreeri ayn zamanda byk bir tasav vuf airiydi. Onun tasavvuf ierikli ok sayda iirleri vardm Bu iler incelendiinde grlecektir ki, tuttuu yolun felsefesi iirlerinde nak nak ilenmitir. Bunlardan birka rnek aadadr. Onun "Sohbetname "si, "Glzar- Samini" isminde mektubat ve "Glbn-i trad" ile "Meclis-i Samini" isimli be ciltlik kasi desi vardr.

- 142 -

MAM EFEND ( H A F I Z

OSMAN

BEDRETTN)

Dndm sana Y Msten, doru kapn gelmiem: Ltfn dilerim El'aman, doru kapna gelmiem. Ben etmiem hadsiz gnah, yok Sen'den zge birpenah. Ey rahmeti bol padiah, doru kapn gelmiem. Geldim kapn bir garip, derd- dil'e Sen'sin tabib, Reddeyleme Sen Y Mcib, doru kapna gelmiem. Ben eyledim crm hat, Sn yarar afv at, Irham bihakkl (H ve T), doru kapn gelmiem. Ozr'eyledim n zme, rahm'it Rahm dilsz'me Urma gnhm yzme, doru kapn gelmiem. Bir bendeyim gayet zell, ry'im siyah ve hem hecl ah Nakibendimdir dell, doru kapn gelmiem. Old iim cmle kusur, etmemiem ben hi ftur, Yrab Senin dn: "Gafur", doru kapna gelmiem. Daldm kasel deryasna, uydum nefis kavgasna "L-taknet fetvasna, doru kapna gelmiim. Derd-i dil'e sensin deva, <^il hastasna Yarab, bihakk-i Mustafa, doru kapna ver ifa, gelmiim.

Yandm lh el aman, nr-i firak'a ben yanam, Krmdrr ah- figan, doru kapna gelmiim.

- 143 -

HARPUT

KLTRNDE DN ALMLER

Neyledim ak cmin, sundu bana, eyh Samin Ver Sen de vuslat kmm, doru kapna gelmiim. ektim siva'dan ben eli, buldum sana doru yolu Mnkir bana desn, deli... doru kapna gelmiim. Yandrma nr-i firkate, ir gr ilhi vuslata Bahit habibin hazrete, doru kapin gelmiim. Ad ile san'dan gemiem, hem masivan'dan gemiem Cism ile candan gemiem, doru kapna gelmiem. ektim bu denlhu firkati, bahet ilhi vuslat Yarab, habibin hrmeti, doru kapna gelmiem. Mznib, hakir, biareyim; babnda bir avareyim Yarab, kime yalvaraym, doru kapna gelmiem Bedri gedaym ben zelil, klm beni crmn alil Rahm'il bana sen ya Celil, Doru kapna gelmiem. Hafz Osman Bedrettin Aruz kalb: Mstefiln Mstefiln Lgate: Mstean: Kendisinden yardm istenilen Hacl: Utancndan yz kzarm Penah : Snlacak yer Itb: Azarlama, paylama Destim bigr: Elimi tut L-taknat: mit kesmeyiniz Nar- firkat: Ayrlk atei Mznib: Gnahkar Mstefiln Mstefiln Alil : Hasta Mcb: icabet eden Dilsz: Yanan gnl
Ry: Yz

Destgr: Elinden tutan Kesel : Tembellik Km : Arzu Bb : Kap

- 144 -

MAM EFEND ( H A F I Z O S M A N

BEDRETTN)

Terkedenler vrn inn olur. Vrn tekemeyen tayvan kalr. Pdih olsan cihanda ey aziz, Baki kalmaz, en sonu viran olur. Lezzet- fn'ye gnl verme kim. Bunu seven hk ile yeksan olur Zt-i Hakk'dan gayriye gnl veren, Hakk'a ermez, lyk-I nirn olur, Dnya'nn vrna marur olma sen, n bilirsin: "Kll ey'in fn" olur. B cihn'n vnn kim aldanr, Akbet nn ii husrn olur Tc taht le varlmaz Dost'a bil. Adet oldur, cn on kurbn olur Limeallah mektebinde okuyan, Kesret icre vsl-! Yezdan olur Fakr ile fahreyleyenler bilyakn. Bil ki mnda birer sultn olur Grmeyenler Yr'inl bunda ayan, Anda dhi gremez hirmn olur.

Hafz Aruz kalb : Mran :


Ate

Osman

Bedrettin

Filtn Filtn Filn

Hirman : Mahrum - 145 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

Tasavvuf disiplininde veli kiiler mecbur kalmadka keramet gstermeyi sevmezler. nk keramet, mridin mride kolay yoldan balanmasn salar. Oysa, mridin mridine balanabilmesi iin bir imtihandan gemesi gerekir. Aynca mrit, zeksn kullanarak iradesi ni sergilemelidir. Mahmut Samini Hazretleri'nin mam Efendi'ye gsterdii kerametler, bir grevin yerine getirilmesi iindir. Burada iki grevli vardu-. Birincisi, Mahmut Samini Hazretleri, ikincisi, mam Efendi'dir. mam Efendi sonradan verilecek grev iin hazrlanacaktur. ite onu sonraki grevlerine hazrlama ii Mahmut Samini Haz retleri'ne verilmitir. Samini Hazretleri bunu bildii iin keramet gstermek zomnda kalu-. imam Efendiye atfedilen pekok keramet vardr. Bunlardan bazlan unlardr

Harput ulemasndan Mft Keml Efendi gzndeki bir ra hatszlk iin stanbul'a gider. Onu hastaneye yatu-rlar. Hastal bir trl iylemez. Byk aclar ierisinde iken bir an iin uykuya dalar. O, ksa uyku annda bir rya grr. Grd bu ryada, imam Efendi elinde bir tepsi ve zerinde bir fincan kahve ile hastahanedeki odasndan ieri girer. Keml Efendi'ye: "Hafz, kalveyi zlemisindir. Sana kahve getirdim." der. Mft Keml Efendi anr, heyecan dan kahvesini zorlukla ier. Kahve bittikten sonra mam Efendi: "Telvesini gzne sr, hi bir eyin kalmaz." der. Mft Keml Efendi denileni yapar, imam Efendi fincan alarak kapdan kar. Keml Efendi hzla kapya koarak uurlamak ister ama, koridorda kimseyi gremez. Bu su-ada da ryadan uyanu-. Gzndeki annn ke sildiini hisseder. Birka gn sonra da hi bir eyi kalmaz. Doktorlar bUe amnlardu-. Onlara: "Kahva telvesi iyiletirdi." der.

- 146 -

MAM EFEND ( H A F I Z

OSMAN

BEDRETTN)

Yine stanbulda iken bir rya daha grr. Ryasnda Harput'tadu-. Kendisine, mam Efendi'nin Ziyaeddin isminde bir olunun olduunu sylerler. Sabah kalktmda stanbul'dan bir telgraf eker. Bu telgrafnda, mam Efendi'nin bir olunun olup olmadgm, olmu ise ne zaman doduunu ve isminin ne olduunu sorar. Gelen cevapta, ryay grd gece mam Efendi'nin bir olunun olduunu, kendisi nin An'da bulunmas nedeni ile henz isminin verilmediini bildi rirler. Mft Keml Efendi Istanbuldan Harput'a dnd zaman, ilk olarak mam Efendi'nin doan oluna hangi adn konulduunu so rar. Hayretler iinde "Ziyaettin" koyduklarn renir. mam Efendi'nin elini pmeye gittii zaman imam Efendi, Mft Keml Efendi'ye: "Ho geldin Keml Efendi, maallah telve gzne iyi gelmitir" diyerek tebessm eder. O, bu ziyaretten sonra mam Efen di'ye intisab etmitir

Yl 1916, Birinci Cihan Harbi balam, Ruslar dou cephesinde Bitlis'e kadar gelmiler. Bu urada Anl Kalayczade Ahmet Efendi de bu cephede savamaktadr. Kn btn iddeti srerken asker a ve perian halde bozguna urar. Aml Kalayczade Ahmet Efendi bu srada ssz bir yerde nereye gideceini kestiremez. O anda mridi mam Efendi aklna gelir: "Ya tmam Efendi, im dadma yeti!" der. O anda bir atlnn kendisine doru geldiini grr. Bakar ki, gelen imam Efendi'dir. Bir anda sevinle her eyi unu tur, imam Efendi'ye doru koar. O, elini Kalayczade Ahmet Efendi 'ye uzatarak: "Atla" der. Kalayczade Ahmet Efendi, mam Efendi'nin elini tutarak atn terkisine biner. Bir sre hi konumadan giderler. Kk bir tepenin nnde imam Efendi durarak:

3,

Ziyaeddin Uz, Elaz (mam Efendinin Olu), Ya: 77

- 147 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

"Ahmet, artk kurtuldun, bu tepenin arkasna gidecek sin." der. Kalayczade Ahmet attan indikten sonra bakar ki imam Efendi kaybolmutur. Onun dediini yaparak tepeyi aar. Geldii yer Bingl'dr. Kam olduka a olduu iin bir kapy almaya niyetlenir. Tam o srada nbet gezen askerler Ahmet'i alarak komutanlarna gtrrler. Komutan onun perian durumuna bakarak nereden geldiini sorar. Ahmet Efendi Bitlis cephesinin daldn, kendisinin mridi imam Efendi tarafndan buraya kadar getirildiini syleyince, komutan aknlk ierisinde: "Cephe ne zaman dald?" der. Kalayczade Ahmet Efendi, "iki saat kadar oldu" der. Komutan daha ok anr. "Evladm, sen iki gnlk yolu gelmisin, ne iki saati!" der. Onun iinde bulunduu durumu anlayarak izin verip memleketine yollar. O, doru Harput'a gelir. Mridi imam Efendi'yi ziyarete gider, imam Efendi Kalayczade Ahmet Efendi'yi karsnda grnce: "Hogeldin Ahmet Efendi" der ve ekler: "Artk kurtuldun deil mi?"

(emigezekli mehur air ve mutasavvuf Nzhet Dede'den imam Efendi'nin olu Ziyaettin Efendi'ye nakil) imam Efendi Nzhet Dede ve bir ok kii Am'da bir evde sohbetteler. Tkhm tklm dolu olan byk bir salondadrlar. Sohbetin bir yerinde yal bir adamla gen bir adam ieri girerek imam Efendi'ye yaklarlar. nce yah, sonra gen adam imam Efendi'nin elini perler, imam Efendi'nin yanna zorla skarak Onunla sessizce konumaktadu-lar. Bir eyler anlatu-larken imam Efendi bir ara sesini ykseltip: "Yahu ben Isamym, Musamym, ben nasl edeyim?" der. Nzhet Dede: "Efendi, sen ne isa'sn, ne de Musa'sn. Bu genci getir miler, himmet buyur." Bunun zerine imam Efendi ayaa kalkarak bu iki adamla dan kar. Bir sre sonra imam Efendi kt bu iki adamla geri dner. Bu yah adamn retmen olan olunun gzleri kr olmutur, imam Efendi'den gzlerinin almas iin yardm istemekte- 148 -

MAM EFEND ( H A F I Z

OSMAN

BEDRETTN)

dir. ite imam Efendi bu istee kzmtu". Nzhet Dede anlatmasma devam ederek Ziyaettin Efendi'ye yle der: Aradan sekiz ay getikten sonra o genci Elaz'da grdm. Gzleri gryordu. Bana dedi ki: "O akam imam Efendi Babamla beni darda ayn bir odaya ald. Babama: "Senin bu ocuun babasna asi, Allah da inkr ediyor. Bunun iin gzleri kr olmu." Hakikaten doruyu sylyordu. "Ben size bir dua reteceim" dedi. Bunu alt ay okuyacak, btn kt dncelerinden vazgeecek alt ay sonra gzleri alnca doru bana gelip intisab edecek." Dediini yaptm ve gzlerim ald."

149 -

MYADINLI

MEHMET

EFEND

MYADINLI M E H M E D

EFEND

imdiki ad Yemilik olan merkez "Miyadn" kynn st ta rafnda bir trbede medfundur. Bir tepe zerinde bulunan Mehmet Efen di trbesi dikdrtgen plnldr. Ta ve amur iilii ile yaplan bu trbenin zeri sac at ile kaplanmtr, t ksm tek meknldu-. Bu trbe 1920 ylnda ok sevdii mridlerinden tbrahim Halil Efendi'nin nderliinde onu sevenler tarafndan yaplmtr. Mehmet Efendi Trbesi'nin miman bir zellii yoktur. Buraya sonradan elek trik ekilmesine ramen su alnamamtr.
MYADINLI MEHMET EFEND KMDR?

O, 1838 ylnda eski ad "Miyadn" olan Yemilik Ky'nde domutur. Baba ad Osman Efendi, anne ad Emine Hanmdff. Merkez Aksaray mahallesinden Naile Hanm'la yapt evlilikten Mahmut ve Osman isminde iki olu olmutur. Mehmet Efendi gen yanda Palu'da bulunan eyh Samini Hazretleri'ne intisab ederek bu deerli ahsiyetten dersler alr. Onun Samini Hazretleri'ne intisab ile ilgili bir rivayet yledir: Mehmet Efendi o yllarda devlet adna bir grevle Palu'ya gider. Samini Hazretleri'nin evi nnden geerken bahesinde am bulunan gllere hayran kalu". Bu gller kendisine o kadar gzel grnr ki, bir sre onlan seyre dalar. Onun hayran hayran gllere baktn gren Mahmut Samini Hazretleri, dar karak Mehmet Efendi ile konuur. Onun bu konumas Mehmet Efendi'yi ok etkiler. Daha sonra bu byk zata intisab ederek ondan dersler almaya balar. Artk - 151 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

Miyadn Ky ile Palu arasndaki yol, Mehmet Efendi'nin olduka sk gidip geldii bir yol olur. Onun kabiliyeti ve eyhine olan ball Samini Hazretleri'nin ona olan ilgisini artnr. Olu zaman zaman Miyadn'a gelerek Mehmet Efendi'nin evinde misafir kalr. Mehmet Efendi de olu Mahmut'u Samini Hazretleri'ne gndererek tasav vufi bilgisini artumaya alu. Dier yandan da eyhine hizmet ettirir. Mahmut Samini Hazretleri olduka gayretli grd Miyadnl Mehmet Efendi'yi bir ok imtihanlara tabi tutmu, o her defasnda bu imtihanlardan baaryla kmtr. Tarikat usulnce yaplan bu imti hanlarda mridin sabn, sadakat ve nefsaniyeti llrd. te Miyadnh Mehmet Efendi mam Efendi'den nce Samini Hazretleri'ne gelerek in tisab etmiti. Onun eyhine sadakati ve nefsiyle yapt savataki baars Samini Hazretleri'nin gzne girmesini salad. Mehmet Efen di'nin Samini Hazretleri'ne olan bahln gsteren bir hikye yledir: Bir gn Mehmet Efendi cuma namazn Palu'ya giderek eyhinin arkasnda klmak ister. Yolda tanmad bir zata rastlar. Birlikte bir sre yol gittikten sonra bu yabanc kii Mehmet Efendi'ye: "Cuma namazm ilk varacamz kyde ben sana kldraym." der. Mehmet Efen di; "Olmaz, ben cuma namazn eyhimin arkasnda klacam." deyince, yabanc: "Ben Hazreti Hzrm, gel be nim arkamda kl." der. Mehmet Efendi ona anlaml bir cevap verir der ki; "ayet sen Hazreti Hzr isen imdiye kadar bana niin grnmedin, bu gn grnd isen yine eyhimin sayesinde grndn. Ben senin arkanda deil, yine eyhimin arkasnda klacam." O, uzun yllar Samini Hazretlerine hizmet etti. Derviler arasmda dedikodulardan uzak durarak hepsine rnek oldu. mam Efendi'nin

- 152 -

MYADINLI

MEHMET

EFEND

(Hafz Osman Bedrettin) Mahmut Samini Hazretlerine misafir olarak geldii ilk gnlerde, onun mescidde imamet grevine gemesini haz medemeyen mrid arkadalanna kar Samini Hazretleri'ni ve mam Efendi'yi savundu. Onlara: "O, daha mrid grmeden ilk dev reyi kendi gzel ahlk ve istidad ile bir hamlede at latmtr" diyerek dedikoduyu kesti. Evet, Miyadnl Mehmet Efendi bu stn ahlk ve bilgisi ile hicri 1286 ylnda Mahmut Samini Hazretleri'nden icazet alarak halk iradla yeticili klnu-. Buna ramen yine eskisi gibi sk sk Palu'ya giderek eyhini ziyaret etmeye devam eder. Onun mtevaz bir kiilii vardr. Fiziki durumuna gelince; o, orta boylu, geni omuzlu, bumu bi raz irice, ak sakall olmasna ramen gl ve kuvvetli biriydi. Bir yandan kyde ilmiyle halk irad ederken, dier yandan 25 nfusa bak mak iin ba, bahe ve tarlasnda ziraatle urard. Kendisine yardma gelenlerin yardmlarn asla kabul etmez, onlan "siz misafirsiniz" diye rek oturturdu. Getirilen hediyeleri ise hi almazd. Geceleri ibadet ve zikirle geirir, drt saat ancak uyurdu. Kapsna gelen kim olursa olsun tann misafiri kabul ederek gerektii gibi arlard. O, her dav ranyla insanlann gnllerini feth etmeye almtu-. Gsterii asla sevmez, bu tr tavrlar iinde olanlara ise ok acrd. Onun sevdii mridlerden biri olan tbrahim Halil Efendi bu konuya ilikin yle bir olay naklediyor: "stanbul'dan gelirken ipek kumatan yaplm ok gzel bir abaniye almtm. Mehmet Efendi'yi ziyarete giderken bu abani de zerimdeydi. Bir ara bana; "Ne gzel bir abani." dedi. eyhimin beendiini sanarak onu orada braktm. Olu Osman Efendi arkamdan abaniyemi orada unuttuumu seslenince, onu Meh met Efendi'ye hediye braktm syledim. Aradan bir sre zaman

- 153 -

HARPUT

KLTRNDE DN ALMLER

geti. Bir gn imdiki zahire ambannm bulunduu yerde Rtiye mek tebi vard. Bu mektebin emesinde abdest alu-ken benim abaniyi bir yoksulun srtnda grdm. Kendisine bu gzel abaniyi nereden aldn sordum. Bana; "Tadm Ky'nden gelirken Miyadn'a uramtm. Mehmet Efendi bana aklsz birinin bunu orada unuttuunu syleyerek bu abaniyi bana hediye etti." dedi. Onun mala, mlke ve gsterie ne kadar kar olduunu gsteren gzel bir rnektir. Miyadml Mehmet Efendi'nin lm tarihi kesin olarak bilinme mektedir. O'nun 72 veya 77 yanda vefat ettii sylenir. Buna gre 1913 yahut 1918 yllarmda lm olabilecei kuvvetli bir ihtimaldir. Bu deerli zat hayatnn her parasyla insanlara rnek olmutur. Ve fatndan sonra mridleri ona olan sevgilerinden dolay bu gnk trt)esini yapmlardr.

Mehmet Efendi'nin sevdii mridlerinden brahim Halil Efendi'nin olu Mehmet Ltf Kl'tan nakledilen iki olay bu rada aynen aktanyoruz. "Babam birgn bana yle bir olay anlatt; Tahsilimi yapmak zere Arapkir'den istanbul'a gitmitim dedi. 14 yanda olmama ramen namazm klar, tasavvufa ilgi duyardm. Bir gece ryamda yal bir zat bana; "Olum, senin aradn zat Miyadm'dadr. Gel ki se ninle grelim." dedi. Uykudan uyandktan sonra bir harita bularak Mi-yadm denen yeri aradm. Suriye'de byle bir isme rastlaynca, Suriye nere, istanbul nere diyerek haritay kapadm. Aradan yllar geti. Elaz'a muallim olarak tayinim kt. Bir cuma gn rtiye mektebinin bahesinde iken tanmadm bir zat bana: "ibrahim Halil - 154 -

MYADINLI

MEHMET

EFEND

Efendi'yi tanyor musun.?" diye sordu. O kiinin ben olduumu syleyince; "Miyadnl eyh Mehmet Efendi seni bekliyor." dedi. armtm, nk istanbul'da grdm ryay hatrladm. Meerse burada da Miyadn denen bir yer varm. Derhal bu kyn yerini renerek yola koyuldum. Mehmet Efendi'yi "Yadigr Baheleri" denilen balk ve bahehk bir mevkide mridleriyle otururken buldum. Yanlarna yaklamca Mehmet Efendi yerinden kalkarak bana; "ibrahim Efendi ho geldin" dedi. aknlm daha da artmt. mrmde beni hi grmeyen bu zat anladun ki beni ok iyi tanyordu. Elini ptm ve yanlarna ilitim. Bir ara bana dnerek; "tbrahim Efendi, Miyadn' haritada aryorsun ama, buraya geldiinde niin sormuyorsun?" dedi. Bunun zerine kendisinden mahcup bir tarzda zr dileyerek Mehmet Efendi'ye intisab ettim.

Mehmet Efendi b- gn Kkcevizdere Ky'ne gider. Kyn muhtar o sra bahesindedir. Kendisine Miyadnh Mehmet Efendi'nin geldiini sylerler, iinden "Yahu imdi iin yoksa yemek hazurla." diye geirir. Gnlsz bir vaziyette baheden karken cebine biraz erik aalas kor. Niyeti Mehmet Efendi'ye bu erik aalalann vererek bandan savmaktu-. Kye geldiinde Mehmet Efendi muhtara: "Tela etme muhtar, yemekten daha gzel eyler var. Bize eki erik aalas bile versen yeter." deyince muhtar dnd eylerden dolay olduka mahcup olur.

- 155 -

KZIM

EFEND

KZIM EFEND
Kzm Efendi, Harput'un Meteris Mezarln'da, mam Efendi Trbesi'nin kuzey ynne doru 30-40 metre mesafede medfundur.Trbesi deiik bir mimari tarzda yaplmtr. Etraf ihata duvaryla evrili zel bir kabristanln ierisindedir. Trbesinin zeri kubbeli olup, alt stun zerine oturtulmutur. Stunlarn aras aktr. st ksmlan stunlar aras oluturulan ke merlerle kubbeye balanmtr. Kubbenin tam altnda bulunan mezar blm zeminden yirmi santimetre kadar ykseklikte daire eklindeki bir kaide zerindedir. Mezann evresi, yine daire eklinde demir bir ka fesle evrilmit-. Ba ve ayak ksmna kitabe konulmutur.
KAZIM EFEND KMDR?

Aslen Harputlu olan Kzm Efendi'nin lkaplarna "Ikilioullar" denir. Kendisi Naki Tarikatnn son eyhlerinden biridir. Esas ad Musa Kzm Efendi'dir. Halk ona sadece "Kzm Efendi" der. O, mam Efendi'nin son halifelerindendir. Babas Harpufta yemenicilik yapan Hseyin Efendidir. 1894 tarihinde Harput'ta doan Kzm Efendi, tahsine buradaki okullarda devam ederek en son muallim mektebini de bitirip, Franszca retmenliine balamtr. Bir sre sonra mam Efendi'ye intisap ederek ondan hem dini dersler ahn, hem de imam Efendi'nin yannda o gzel sohbeerden fayda lanmtr, imam Efendi'nin yannda bulunan eyh Samini Hazret-

- 157 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

leri'nin sevgili srda mridi Mustafa Naci Efendi ile de gnl ba kurarak tarikatn usl ve erknm renmi, kendisini bu konuda olduka iyi yetitirmitir. retmenlikle tarikat birlikte gtrmekte zorlannca, Mustafa Naci Efendi'nin istei zerine retmenlikten istifa etmitir. Onun gerek tmam Efendi'ye, gerekse Mustafa Naci Efendi'ye olan balh en st dzeydeydi. O, tmam Efen di'den icazet aldktan sonra da onunla olan ilikisini eskisi gibi srdrm, tmam Efendi'ye gsterdii ballm bir benzerini Mus tafa Naci Efendi'ye gstermitir. O biliyordu ki baland eyhleri tmam Efendi ve Mustafa Naci Efendi, Samini Haz retleri'ne uzanan ince b- yoldu. Bu yol Palu'da Samini Derghnda birleiyordu. Tarikat tresince icazetini yine de mam Efendi'den almt. O, tmam Efendi ve Mustafa Naci Efendi 'nin lmlerinden sonra kendisini bolukta hissetti. Bu iki deerli muta savvf ona ok eyi birlikte vermilerdi. Bu sebeple baz kiiler; " O icazetini Mustafa Naci Efendi'den ald." diyorlard. Harputlulann hzla "mezire"ye, yani Elaz'a indikleri srada Kzm Efendi de Elaz'a tamd. Kendi adyla anlan "Kzm Efen di Sokak" ta iki katl mtevaz bir evde kalyordu. mam Efendi'nin etrafndaki mridlerin b ou Kzm Efendi'nin etrafnda toplanmaya baladlar. O, bu boluk dnemlerinde byk bir suskunlua brnd. Oysa evi her taraftan gelen mridlerle dolup dolup boalyordu. Malat ya'dan Adana'ya kadar ok geni b alanda mridleri vard. Kzm Efendi'yi yakndan tanyanlar bu mridlerin geli gidilerini yle ifade etmektedirler: "Onlar elleri bo gelmezdi ama, getirdikleri ni de kendileri yer, yle giderlerdi." Babasndan ve hanmndan kalan Yolatmda, "Doanku"ta biraz arazisi vard. Bura lann haslatndan gelen budayn b kilosunu dahi satmazd. Evm ihtiyalan dnda artan ksmn fake, fukaraya datu-d. B gn ona - 158 -

KZIM

EFEND

Balbey Ky'nden gelenler; "Efendi, bizim kyde babanzdan kalma araziler var. Hep elalem ekip biiyor, niin sahip kmyorsun?" dedikleri zaman tebessm ederek; "Babamzn bile sahip kamad mala biz hi sahip kmayz." diye kark vermiti. Hakikaten Kzm Efendi bir gn olsun Balbey'e giderek baba mallarna sahip kmamtr. Bir sre sonra kye gelen tapulama memurlan bu arazileri o kyn insanlannn zerine tapu ya parak gitmilerdir. Onun tasavvuf anlaynda "Dnya mal dnyann kiridir, mlk ise Allahndr" dncesi yatar. Onun mridlerinin okluundan bahsetmitik, bu konuda sylenenler yle; "Eer Kzm Efendi dnya mal isteseydi, Elaz'n en zengini olurdu." Hakikaten o bu dnyadan gp giderken iki katt evinden baka hibir ey buakmamt. Hayatnn belli bir dnemini eza ve cefa ierisinde geiren Kzm Efendi, bu sre ierisinde hi kim seye ksmemi, bunu yce Allah'n kendisine bir imtihan olarak grmtr. Ayrca onda pek az insanda grlen byk bir hogr vard. Memleketin sarhouna da, berduuna da ok scak yaklard. Ba zen onlarla sohbet bile ederdi. Bir gn bir mevlitten gelirken kar ta rafta bir sarho yalpalayarak gidiyordu. Yanmdaki yah ve sakall arka dan brakp sarhoun yanna yaklat. Onunla bu sre konutuktan sonra tekrar arkadann yanna dnd. Arkada Kzm Efendi'nin bu hareketini beenmemi olacak ki; "Efendi, bunlara selm bile veril mez." dedi. Kzm Efendi gayet mlayim bir ekilde; "Baba, bunlar hotur, i ki biz ho olalm. Hem ben onunla konumakla ne zarar ederim. Gidip konumasa idim ne krm olurdu. Bunlar dm insanlar. Baba, unutma ki tatl sz ylan deliinden karr." dedi. Ondaki bu hogr rneklerini saymakla bitiremeyiz. Yine bir gn medrese hocas Hac Tevfik Efendi ile birlikte imdiki Vali Fahri Bey Caddesi'nden ken-

- 159 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

di evine doru gelirlerken, (O su-alar byle binalar yoktu) Aa diye tannan zatn evinin karsnda bir bahe duvar bulunmaktayd. O du varn dibinde Elaz'da bir ok kimsenin tand Fehmi Baba is minde bir sarho, elinde arap iesi, ufak ufak demleniyordu. Kzm Efendi ile Hac Tevfik Efendi kol kola girmilerdi. Tam o srada sarhoun hizasna geldiklerinde Kzm Efendi Hac Tevfik Efen di'nin kolundan karak Fehmi Baha'ya doru yrd. Cebinden bir ey kanp Fehmi Baha'ya verdi. Tekrar geri dnerek Hac Tevfik Efendi 'nin yanma geldi. Hac Tevfik Efendi "Kzm, onlara bir ey verme." dedL Kzm Efendi hocasna dnerek; "Biz vere lim. Bizim gibi kiilerin bunlara ho grnmesi lazm. Yoksa onlar kim doru yola getirir." dedi. Bunun zerine Hac Tevfik Efendi hi ses karmadan onunla yrmeye devam etti. Evet, Kzm Efendi ite bu tr hogrsyle bir ok insan kt yoldan kurtanp, onlarn hayatna dzen vermitir, iyi bir hattatt. Aynca gzel resim yapard. Bu deerli insan 1967 yhnda ebedi aleme gp giderken eyh Ali Sebdi Hazretleri 'nden, Samini Hazretlerine, Samini Hazretlerinden, imam Efendi'ye, tmam Efendi'den, Kzm Efendi'ye varan bu Naki kolu son eyhini de muazzam bir cemaatle Elaz'dan Harput'a uurlad. Elaz halk tabutunu eller zerinden be kilometre gtrerek Har put'taki bugnk yerine defnetti. Konu Kzm Efendi'nin engin hogrsnden almken, eski Harput'ta yaanm ilgin bir olay anlatmak istiyoruz. - 160 -

KZIM

EFEND

Bir gn mam Efendi'nin tek ka evinde Haput'un dini evreleri oturmu sohbet ediyorlar. Aralarmda emigezekli Mehur Nzhet Dede de var. Ev tek katl olduundan pencereler yola ok yakn bulu nuyor. Sohbetin en tatl yerinde sokaktan geen bir sarho aza alnmayacak galiz kfrler savurarak geer. Sarhoun azndan her kfr kta cemaatte bulunanlar "Estafirullah" ekerler. Onlar "Estafirullah" derken Nzhet Dede; "Elhamdlillah, El hamdlillah" deyince ulema Nzhet Dede'ye biraz da sitemvari bir ekilde; "Niin Elhemdlllah diyorsun Nzhet Dede?" deyince. Dede; " O kfr nasl olsa bir azdan kacakt. Benim azmdan kmad iin Allah-u Teal'ya harndedijorum." der. Bunun zerine^maattekiler glrler.<^i)

1- AtKullal Demirel, Elaz, Ya: 77 (Mustafa Naci Ef. Olu)

- 161 -

HACI

SAADETTN

EFEND

H. SAADETTN EFEND
Harput'un Meteris Mezarl'nda, imam Efendi Trbesi'nin giri kaps yannda medfundur. Mezannn tam orta ye rinde bir kays aac bulunmaktadr. Su^adan bir mezar olup, ayak ahidesinde "irfan Hoca olu. Hac Saadettin" yazmaktadr. Mezan imam Efendi Trbesi'nin kuzeybat duvanna bitiiktir.
HACI SAADETTN EFEND KMDR?

Aslen Harputludur. Doum tarihi bilinmemektedir. Kendisi Sar Mftzadegillerden Hafz rfan Efendi 'nin oludur. lim bir aileden gelmektedir. Babas Harput medreselerinde yetimi, hem hafz, hem de hocadr. O, olu Saadettin'in tahsili ile yakndan il gilenerek yetimesinde ilk hocal yapmtr. Babas ldkten sonra Saadettin Efendi'ye dedesi bakm, yanm kalan tahsiliyle o ilgilen mitir. Daha sonra tmam Efendi'ye intisab ederek, onun sadk mridlerinden olmutur. Askerliini yaptktan sonra Harput'a gelerek "naz Ky"nden Aliye Hanmla evlenmi, ondan bir ocuu dnyaya gelmi fakat lmtr. Merkez kylerden eski ad "Tilenzit "de imamhk grevine balayan Saadettin Efendi, tmam Efendi'den ald icazet zerine bir ok kiiye ders vermitir. Onun ders verdii kiilerin bazlan unlardr: Hac Tosun Efendi, Hac Mehmet Nuri Ger, Hac Mustafa Nacar, Hafz Osman Efendi ve Halit akmak. Kendi eliyle yazd iki adet "Sohbetname"si vardr.

- 163 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

O, Tilenzit Ky'nde imamllc grevine baladdctan sonra mrnn byk bir ksmm orada geirmitir. Tam 36 yl imamlk grevi yapan Saadettin Efendi, iki defa hacca gitmi, hurafe ve taasuptan uzak bir din adamdr. Yetimesinde daha ok tmam Efendi'nin rol olmutur, tmam Efendi'nin lmnden sonra Kzm Efendi ile iliki kurmu, ehre her geliinde Kzm Efendi'nin yanma gide rek sohbetlerine katlmr. O, mslmanlgm mansna uygun olarak yaad. eyhi tmam Efendi'nin yanna gmlmeyi vasiyet etti. 29 Ekim 1968 tarihinde ld zaman vasiyetine uyularak Harput'a getirildi. Onu yetitiren byk mutasavvf tmam Efendi'nin trbesi bitiiindeki yere defnedildi.

Aslen Sivrice ilesinin Gney Ky'nden olan Hac Halit akmak, Saadettin Efendi'nin talebesidir. Askerlik grevini Sam sun'da yaparken bln yzbas Halit Hoca'y arr. Ona kantin grevini vermek ister. Halit Hoca, para ynnden mesuliyetli bir i olduu iin ahnak istemez. Bir ka bahane uydurunca, yzba, Halit Hoca'ya kzar. Arkadatan ona "Alsa idin iyi olurdu. Bak Yzba sana k kzd." derler. Bunun zerine Halit Hoca'nn can ok sklu. O gece ryasnda yatakhaneye doru gelir, ieri girdii zaman bakar ki her taraf dank bir vaziyette, arkadalan ise yerlerde yatmak tadr. Onlara: "Nedir bu perian haliniz?" diye sorar. Onlar da "Bir adam geldi, bize bir bakt, onun bakndan byle yerlere dkldk." derler. Halit Hoca, "Bu adam nereye gitti?" der. Onlar "Kantine git ti" derler. Halit Hoca kantine gidip bakar ki, gelen kii Saadettin Efendidir. Kendisini grnce: "Sen niin byle mahzunsun?" der. Halit Hoca o gn olam Saadettin Efendi'ye anlatu". Bunun zerine Saadettin Efendi: "Sen merak etme, sana iki ay izin aldm. On gn

- 164 -

H A C I SAADETTN

EFEND

de yol hakk, yetmi gn eder. aramba gn Elaz'a geleceksin. Perembe gn dinlenip, cuma gn yanma urayacaksn." der. Halit Hoca sabah uyand vakit halen ryann tesirindedir. Arkadalanna: "Bana yeni gn izin kacak" deyince on lar: "Halit Hoca ne diyorsun! Yzba sana yle kzm ki, bir gn bile izin vermez." derler. Halit Hoca onlarla iddiaya girer. Der ki: "ayet yetmi gn izin kmaz ise, beni eek yapp, zerime binerek u Samsun'un ierisinde gezdireceksiniz." Sabah itimas iin toplandktan vakit yazc onba elinde bir katla gelir. Yzba bu kad aldktan sonra "Halit akmak kim dir?" der. Blkteki askerler, "Halit Hoca" derler. Hat Hoca b- adun ileri kar. Yzba b kada, b de Halit Hoca'ya bakar: "Yahu Hoca biz dn senin kalbini krdk. Sana 60 gn izin var, on gn de yol hakkn, tam yetmi gnlk izine gidecek sin. Haydi imdi git hazrln yap." der. Halit Hoca tpk ryasnda grd gibi aramba gn Elaz'a gel. Perembe gn dinlenerek cuma gn hocas Saadettin Efendi'yi ziyarete gider. 0un karsna asker elbisesi ile gitmit. Saadettin Efendi ona ho geldin dedikten sonra: "Baka elbisen yok muydu?" der. Halit Hoca: "var" deyince: "Bununla burada namaz klnmaz. Ancak or duda bununla klabilirsin. Eve gittiinde bunlar karp, bohaya koyacaksn ve sivilleri giyeceksin," der.

- 165 -

SEYYD A H M E T

APAKUR

HAZRETLER

SEYYD A H M E T A P A K U R HZ.
Harput merkezinde tarihi Ulu Cami'nin bahesinde medfundur. Daha nce trbesi Ulu Cami'nin bat duvarnn kuzey kesine bitiik bir yerde iken. Rahmetli Nurettin Ardolu tarafndan caminin etrafn amak amac ile karlarak yine Ulu Cami'nin batya dnk duvannn gney kesine yakn bir yerine kaldmlmtr. Trbesi bu lunmayan Ahmet apakuri Hazretleri'nin mezar, yerden 75 cm yksekUinde kesme talardan oluan dzgn bir kaide zerine oturtul mutur. Mezar blm bu kaidenin tam orta yerinde olup, normal ta sanduka eklindedir. Bu mezann evresi kaide zerinden itibaren demir kafesle evrilmitir. Ayak ve ba ksmnda tatan yaplm ahideler vardr. Ba ksmna yazdan kitabede: "eyh apakuri demekle mtehir Seyyid Ahmet Kadesallah'l al Hecegan-i nakibendin rehberi zlcenaheyn serfiraz evliya sinni doksandrde varm pir idi. Fakri fahri vadisinde dilrba tarih oldu. t bu kavli ol pirin zle gzle feyz-i hakk kl dua." Seyyid Ahmet apakuri Hazretlerinin daha nceki trbesini shak Sungurolu: Harput Yollarnda adl eserinde "Yareni yaptrmtr." diye ifade eder.
SEYYD AHMET APAKUR HZ. KMDR?

Aslen Bingl'n "Kr" kyndendir. 1827 ydmda domutur. Dedelerinin Badatl olduu sylenir. Bu zata halk arasnda "apakurlu eyh", "apakurlu Efendi" de denir. - 167 -

H A R P U T KLTRNDE

DN ALMLER

ocukluunda doduu ky olan "Kr" de koyun obanh yapm, daha sonra dini bilgilere duyduu ilgi sebebi ile kyn terk etmitir. Onun kyn terk etmesi yledir: Bir gn dada koyun otlatu^ken bir yabanc yanma gelerek onunla soibetedalar. Onun dini"konulara olan ilgisini grnce, apakuri Hazretleri'nin Palu'daki Ali Sebdi HazreHerTgegiderek ondan ders almasn ister. Seyyid Ahmet apakuri bu olay akam babasna anlatr. Babas onu yanma alarak Palu'ya ge lir. eyh Ali Sebdi Hazretleri'nin huzuruna varrlar. Devrin biyukliikr eyhrn~SebdrHazreteri bu gen ocuu severek yanma ahr. Ondaki bu istek ve arzuyu da grnce, apakuri Hazretle rine gerekli ilgiyi gstermeye balar. Ksa zamanda tarikatta ykselerek Ali Sebdi Hazretleri^nden gerekli icazeti alr. Ama O, bu icazetfalmasna ramen eyhini terketmez. eyhi lene kadar ona hizmet eder. Nitekim Ali Sebdi Hazretleri 'nin dnyasn deimesi zerine 1892 ylnda Palu'dan aynlarak Harput'a gelir. Ulu Cami'ye ok yakn bir evde kalan apakuri Hazretleri, yoksul bir hayat srmeye balar. Oturduu ev tek katl olup, iinde doru drst sergisi de yoktur. Onu tanyanlar boyunun uzuna yakn olduunu, geni omuzlu, el ve ayaklannn byk ama kendisinin zayf olduunu sylerler. On drt yl Harput'ta kalan Seyyid Ahmet apakuri Hazretleri ^jegimini Kur'an- Kerim yazarFslamstr. 1906 ylda Urfajm Siverek ilesine gider. Sekiz yla yakn orada kalr. 1913 ylnda Urfa'nm Viranehri'ne geerek iki yl da Viranehir'de kalmtr. Bu sre ierisinde Siverek ve Viranehir'de halk irat etmekle megul olmu, yerine Harput'ta Hac TevfikJEfendi'yi vekil brakmtr. Tarihte 93 Harbi diye anlan Osmanl-Rus Harbi knca, Ruslar'n Bingl'e kadar gelmesi zerine, Harput halknda byk bir tela toslam^lema ve tasavvuf ehli_kiiler cam'lere. kapanarak hatimler - 168 -

SEYYD

AHMET

APAKUR

HAZRETLER

ndirip, gnlerce dua etmilerdir. te tam bu uada Hac Tevfik Efendi, eyhi Seyyid Ahmet apakuri Hazretlerine bir mektup yaza rak Harput halknn durumunu bildirmi, yollad bu mektubunda: "Efendim, Rus askeri Bingl' geti. Buradaki ahalinin bir ksm g etti, bir ksm cepheye gitti. Bir ksm da bize gelip ne yapmalar gerektiini soruyor. Biz de baz kararszlarla birlikte Harput'tan kalm m?" diye ona sual soruyordu. Seyyid Ahmet apakuri Hazretleri Urfa'dan yollad ceva bi mektubunda: "Mektubunuzu aldk. AlIah-u Teal cepheye gidenden de, g edenden de etmeyenden de raz olsun. Fakat, Ruslar artk ilerlemeyeceklerdir. tki gn sonra ekilip gidecekler. Harput'u terk etmeyin kardelerim." diyerek nemli bir keramette bulunmutur. Gerekten mektubun Har put'a gehnesinden iki gn sonra top sesleri duyulmaz olmu. Ruslar kan Bolevik htilali nedeniyle ekip gitmilerdir(i). O byk kemmet sahibi, devrin kutbijuJ91jjalm<fa tekrar Harputla-dnerek^lene kadarburada kalmtu^

Seyyid Ahmet apakuri Hazretleri'nin hayat, dnya yaants ynnden yoksulluk ve perianlk ierisinde gemitir. Ama onun stn ahlk ve fazileti, mtevazilii ve drstl yznden Harput halk tarafndan sevilip saylm, ona byk hrmet gsterilmitir. O, Kur'an- Kerim'i ok iyi okur ve aklar; yazs ise hattat derecesinde dir. apakuri Hazretleri esasnda yoksulluk ierisinde yaamay tasav vufta bir yol olarak seer. Yce Peygamberin hayat tarzn kendisine rnek alm, hayat boyunca dnya malna rabet etmeyerek paradan.
1Almet Aksn, Elaz ve evresindeki Dini ahsiyetler, F.. Fen ve

Edb. Fak. Tarih Blm Lisans Tezi 1986, Sayfa: 52.

- 169 -

H A R P U T KLTRNDE DN ALMLER

puldan kamto. Halk onu fukara olarak tanmtu-. Evinde bir ten cere, birka toprak kaptan baka mutfak eyas olmam, kendi zerinde de bir tek i aman dnda baka bir i aman bulundurmamtr. apakuri Hazretleri ykanaca zaman yataa girer, amau-lan kuruyana kadar yataktan kmazm. Yine amarlannn ykand bir gn, bir komusu ona birka para i amam hediye getirir. Hediyeyi getiren komular bunlan kzma verirken, o byk zat birden yanlannda bitiverir. Gelen amarlan mnasip bir ekilde geri evirir. Onun bir anda yataktan kp, amamn giyerek, dan kmasna kz bile armtr. apakuri Hazretleri'ni fukaralk yaam ile ilgili eitli hikayeler anlatlu.

Rivayete gre bir gn Harput'ta bir zat ona bir mecidiye vererek kendisine dua okumasn ister. O sralar bir mecidiye 20 kuru deerindedir. apakuri Hazretleri verilen bu 20 kuruun iki kuruunu alr, gerisini veren zata: "Bunu gtr ocuklanna bir ey alrsn." diye rek iade eder. ocuklan babalarmm bu paray iade etmesine kzarlar. O kzlarna dnerek: "Yavrum siz olmasaydnz ben bu iki kuruu da almazdm." diye cevap verir. apakuri Hazretleri, gnlne Allah sevgisinden baka hi bir ey sokmamtu-. Geceleri az uyur, zamann byk bir ounluunu huzurda geirerek tefekkr edip, tebih ekerdi. Onun bir gn sut st yatarak uyuduunu gren oljnamtr. ok az uyuduu zamanjile nne birka yast st ste koyarak, ban yaslayp yle uyurduJJnu yakinen tanyanlar sadece ld zaman srtnn yere geldiini sylemilerdir. O sk sk Ulu Caminin minareye yakm blmnde kendisinin setii hcreye ekilir, orada yalnzl tercih ederdi. Kendisine birey sorulmad zaman konumaz, sorulduu zaman da ulema derecesinde bilgili olduunu

- 170 -

SEYYD

AHMET

APAKUR

HAZRETLER

gsterirdi. Onun en sadlc halifelerinden birisi Hac Tevfik Efendi idi. Bu byk veli, yaad sre ierisinde manevi ynn hep gizle miti. Harputlular, onu fukara biri olarak tanmlardr. Halbuki onda "Kutbiyet", "Gavsiyet" ve "Ferdiyet" makamlarnn tamam vard. O, nefes ald her annda nefsiyle cihad birinci plna karm, bu konuda keml derecesine ermiti. Kendisi afii mezhebinden olmasma ramen btn mezheplerin su-lanna vakft. I amam ve elbi"sesTTeraaguTdeHd^^ etrafna misLgiMOkuIar "s^^Tevresine ahmlik ve eyhlik grnts de vermezdi. Halk ba zen ona gelir dua isterlerdi. nk onu tanyanlar yapt dualarn gerekletiini grdkleri iin skntl anlarnda ona koarak birka kuru verir, kendileri iin dua etmesini isterlerdi. O, verilen zekat ve dua paralanmn tamamn almaz, geri evirirdi. Ald birka kuruu da srf ocuklarnn nafakas iin alrd. Kim ki onun sohbetine katlmsa, byk bir velinin huzurunda olduunu hissetmiti. OJep ^dizlerinin stnde oturduu iin dizleri nasr balamtu'.(^)

Seyyid Ahmet apakuri Hazretleri'nin son hastalnda sevdii bir mridi olan Dabak Ahmet, bir tabak dolusu bal alarak ziyaretine gelir. Bal nce avluda bir yere brakarak ieri girer. Seyyid Ahmet apakuri Hazretleri Dabak Ahmet'i grr grmez: "Gel Ahmet, canm da bal istemiti, saolasm." deyince, Ahmet Efendi bir yandan amr, bir yandan da getirdii baln makbule gemesinden do lay sevinir. Hemen dan karak avluda bu-akt bah alp yanma ge lir. apakuri Hazretleri baldan bir parmak aldktan sonra taba Da bak Ahmet'e uzatarak: "Bunu gtr evde ocuklann yesin." der. Son
2- Mulammed hsan Ouz, Manevi Cihad, Ouz Yaynlan, 1993, Sayfa: 136-137.

- 171 -

HARPUT

KLTRNDE

DN ALMLER

gnlerini yaadn kendisi de biliyordu. Sevgili mridi Dabak Ah m e t yanndan ayrlrken: "Bir ka gnlk misafirliimiz kald. Hayrls yolcuyuz Ahmet." diyerek mritlerini lm anna hazrlamt.*^^) Halifesi Hac Tevfik Efendi onun lm halini yle nakle diyor: "Efendi krk gndr midesinden ar hasta olarak yatyordu. Hi cri 1340 (Miladi 1921) Rebi'l Evvel aynn 24. Cuma gn akam saat bir buuk sralannda bu fakiri istemiler. Birka karde ile birlikte yanlanna vardk. Hastaln artm bulduk ve ok zldk. Fakire hi taben: "Biraz Kur'an oku dinleyelim." buyurdular. Ben de byk bir znt ile Kur'an- Aziman okudum. Sonunda "Allah senden raz ol sun." dedi. Daha sonra "Artdc siz gidiniz" diyerek aynlmamz istedi. Bunun zerine ben gitmeyeceimi belirttim. Bana: "imdilik bir almet yoktur, gerekirse seni isterim." diyerek beni uurlad. Eve gel dim. Byk bir znt ierisinde yataa girdim. Uyur uyank bir hal deyken kap alnd. Hemen kotum, kapy alan efik Efendiydi: "eyh Efendi seni istiyor." dedi. Birlikte huzuruna kotuk. Beni grnce: "Kur'an- Kerim oku" diye emir buyurdular. Hafz efik Efen di ile birlikte iki tarafna geerek Kur'an okumaa baladk. Bu srada kzlan Fatma Hanm getirmi olduu zemzem suyundan bir iki damla azna koydu. Artk kavuma vakti yakn olduu iin: "Kzm artk bunlar verme. htiya kalmad." buyurdular. Tam bu srada yorgan altndaki ellerini gsne balayp alacak bir tazimde bulun dular. Mbarek dilleri sessizce bir ey ile meguld. te bu dakikada Peygamber S.A.V. Efendimiz Hazretleri'nden kendilerine kadar gelen Nakibendiye silsilesi byklerinin hepsinin orada hazr olduklann
3Muhammed hsan Ouz, Manevi Cihad, Ouz Yaynlan 1993, Sayfa: 154, 155. 156.

- 172 -

SEYYD

AHMET

APAKUR

HAZRETLER

hissettim. Odas insan mest eden nurlu bir hl ile doldu. C U n d a s ^ h olan nefesi tamamlanarak ruh^'celeLyesj^jlen^ Devrin kutbu, bu byk insan 94 yllk mrn bylece ta mamlayarak her daim huzurunda bulunduu yce Rabbine kavutu. O, Bingl'n " K r " kynde doduu iin ona Seyyid Ahmet Kr'de denmitir. Hibir tekke ve dergh olmayan apakuri Hazret leri, mritlerine derslerini eitli yerlerde verirdi. Onun mezaj leHnenHrTjTu Caminin batijduvannn kuzeye yakn bir verine kazdlar. Etraf gllerle evrili idi. Daha sonra buraya yaplan trbe su-asnda mezarn dzeltmek iin yeniden kazdklar vakit mbarek naalan yeni gmlm gibi taptaze duruyordu. Aradan yllar geti. Elazn yetitirdii byk kltr adam, Trkiye Cumhuriyetinin lk Turizm Bakan Nurettin Ardolu bu trbeyi buradan kaldu-arak ayn duvann gney kesine yakn bir yerine nakletti. Bu nakil ileminden hemen sonra yeni bir trbe yaplmamtr. Bugn bu byk tasavvuf alimi, byk ve, Seyyid Ahmet apakuri Hazretleri'nin kabri Harput'ta Ulu Cami'nin bahesinde fazla gsteri olmayan b ekilde durmaktadu-.

Seyyid Ahmet apakuri Hazretleri'nin lmnden yllar sonra, Kastamonu'da alim ve mutasavvf Muhammed ihsan Ouz is minde bir zat, "Manevi Cihad" isimli bir eser yazar. Bu eserde ok gin eyler anlatmaktadu-. Gelm bunlan hep blikte bu eserin yazan Muhammed ihsan Ouz'dan dinleyelim:
4Muhammed hsan Ouz, Manevi Cihad, Ouz Yaynlan 1993, Sayfa: 154, 155, 156.

- 173 -

HARPUT

KLTRNDE DN ALMLER

"ocukluumdan beri gnlmde Allah dostlanna kar daima ar tan bir sevgi ve manevi ilgi hkm srer. Onlann hayatlann okumak tan pek ziyade zevk alrdm. Bir gn bir naki eyhine balandm. Daha sonra bu zatn eyhlik taslayan biri olduunu renince, yeni bir mrid aramaya baladm. Bulduum ikinci eyhte ksa bir sre sonra ahirete intikal edince tekrar mridi kmil aramaya koyulduk. Kendime byk bir lim ve mrid bulamamanm znts iindeyken sonunda Hakk'n yardm ve izni ohnadan iyi bir mrid bulamayacama ka naat getirdim. Ve Allah-u Teal'ya yalvanp yakarmaya baladm. 1917 yh Rebi'l Evvel aynn Peygamber Efendimizin doum gnne rast layan Pazartesi gecesi, boy abdesti alarak Hak Teal'ya gz yalanyla yalvanp yakarmaya baladm. Cenab- Hak o gece ltuf ve keremiyle mrid-i kamilin ismini ve cismini belirledi. O gece man aleminde havada ve bolukta beyaz bir zemin zerine kahn ve siyah bir yaz ile "Seyyid Ahmet Krdi" yazl bir levha gsterdi. Yukardan grnmeyen bir kimse tarafndan: "Bu isim mrid ve insan- kmil ismidir." diye seslendi. Sonra karda ierisi namaz seccadesi ile denmi bir hcre belirdi ve derhal iine girildi. erde hcre derinUinde gayet nurani bir zat grnerek biraz sonra dauay kt. nceki sesin sahibi yeniden seslenerek zamann kutbu-1 Aktab'nm bu zat olduunu bildirdi. Byk bir sevinle "Kutbu-1 Aktab"a tabi olmak iin hcreden dan ktm. Evet , Kastamonulu bu deerli insan Muhammed thsan Ouz bundan sonrasn yle izah ediyor: "Bu zatn nerede olduunu bana bildirmemilerdi. Irak taraflannda duyduum bir mrid hakkmda bilgi edinmeye alyordum. Harput'ta nceden tandm Ulu Cami imam Hac Tevfk Efendi'ye mektup yazarak bu mrid hakknda

- 174 -

SEYYD A H M E T

APAKUR

HAZRETLER

bilgi istemitim. Bu arada grdm ryay da mektubumda anlattm. Bu mektubumda oralarda: "Seyyid Ahmet Krdi" diye birinin olup olmadn sordum. Hac Tevfik Efendi'den bana gelen cevap ta: "Man aleminde grm olduunuz zat bu gn burada ve hayattadr. Hakknda u kadar bilgi verebilirim ki, kendisi seyyiddir. Soyu salam bir silsile ile Peygamber Efendimize ular. Ya 90' gemi olup, mezhebi afiidir. smi Seyyid Ahmet Krdi, hali fakir, ailesi kalabahktr. htiyacn ve zaruretini kimseye demez. Usuz bucaksz olan ilmini kimseye bildirmez. Fukara eknde dolanr bir adamdr. Memle ket bu zatn binlerce olaanst halini grmtr. Bu fakir de baz hallerine rastlamta-." Muhammed hsan Ouz bu cevap zerine olduka sevinir. Ve Hac Tevfik Efendi'ye apakuri Hazretlerine verilmek zere bir mektup yazar. Bu mektup Hac Tevfik Efendi tarafndan Seyyid Ahmet apakuri Hazretleri'ne iletilir. Bu byk veli, kendisine bir emir gelmedike cevap vermeyeceini syler. Uzun bir mddet bek leyiten sonra apakuri Hazretleri Muhammed thsan Ouz'a hita ben yazd mektupta kendisine intisabn kabul eder. Bylece aralannda mektuplama balar. O, Muhammed thsan Ouz'a dersleri mektupla verir. Bylece apakuri Hazretleri'nden gelen nakilik kolu Kastamonu'da Muhammed thsan Ouz vastasyla yaylu-.

Bir gn Seyyid Ahmet apakuri Hazretleri Harput'ta bir dkkna girer. Bir sre sonra alamaya balar. Dkkn sahibi onun bu haline olduka zlr: "Nedir Efendi, bir derdin mi var?" der. - 175 -

HARPUT

KLTRNDE

DN

ALMLER

apakuri Hazretleri gz yalarn silerek: "Yahu tmam Efendi gibi bir zat konuurken, ben byklk duygusuyla onu dinlemeyip buraya geldim. Ben nasl bir insanm? Bunu nasl yaptm!. te ona alyorum." der.

Hac Tevfik Efendi'den nakil: "Bir gn Fatih Ahmet Baha'nn trbedan Ahmet Efendi bana yle bir olay anlatt: "Trbeyi bir gn amak iin giderken hatmma Seyyid Ahmet apakuri geldi. Kendi kendime yle dedim: "Bu eyh Efendi'yi herkes vyor, halbuki bir gn olsun gelip de bu zat ziyaret etmedi. Bu dnce ile anahtar kanp Fatih Ahmet Baba'mn trbesini atm, ieri girdiimde bir de baktm ki Seyyid Ahmet apakuri Haz retleri diz zre oturmu, ban eyhl kainatn sandukasnn ba ta rafna dayamlar. O anda audm, koicu ve rperme ile hemen kapy kapatp, kendimi daua attm. Anahtan bende olan ve kapsmdan baka bir yerden ieri girihneyen bu trbeye Seyyid Hazreerinin nasd ve ne ekilde girdiklerine ak erdiremeyerek hayrette kaldm."*^)

Mridlerinden Hasan Efendi'den nakil: Ahirete gitmelerine yakn idi. Ziyaretleri erefine ermek iin huzurlanna vardm. Biraz sohbetten sonra bana: "Hasan Efendi, ma nevi alemde idim, yeni geliyorum. Bir an iinde olan eyleri yllarca sylesem tkenmez. Bir an bin yl
5Mulammed ihsan Ouz, Manevi Cihad, stanbul 1993, Sayfa: 145

- 176 -

SEYYID

AHMET

APAKURI

HAZRETLERI

gibi... Hasan Efendi ben bir ihtiyarm, zerre oldum, onu da frdler, yok ettiler." deyip bir ok su-lardan ve gereklerden bahsettiler. Ondan sonra "Hasan Efendi, bunlar cann sklmasn diye sylyorum." buyurdular.^^)

6-

Muhammed hsan Ouz, Manevi Cihad, Istanljul 1993, s.152.

- 177 -

BEYZADE

HAZRETLER

BEYZADE

HAZRETLER

(Byk B e y z a d e Hac A l i Rza E f e n d i ) Harput'un Meteris Mezarl denilen yukar mezarlkta medfun dur. Beyzade Hac Ali Rza Efendi'nin vasiyeti zerine kendisine trbe yaplmamtr. Mezarln evresi demir calarla evrilerek aile kabris tanl haline getirilmitir. Buradaki ahidelerinin tamam yeile bo yanm olup, zerlerinde kitabeleri vardr. Aile mezarlnn i ksmnn tabanna son yllarda mermer talardan oluan zel bir dzenleme yaplmtr. Harput'un hemen st ksmnda bulunan Bey zade Mezarl kta sol taraftadr. BEYZADE HAZRETLER KMDR?

Esas ad Hac Ali Rza Efendi olan Beyzade'ye Byk Beyzade Efendi de denmektedir. Baba ad Hac Bakr (Hac Bekir) dir. Aile kk Trkistan'dan gelmedir. Dedeleri zbekistan blgesinden g ede rek nce Buhara'ya, daha sonra Msu-'a gelmilerdir. Bir mddet burada kaldktan sonra 1798 ylnda Napolyon'un Msr' igali zerine kendi boylanna bal 40 kadar aile ile birlikte am, Halep, Urfa ve oradan da Musul'a gitmilerdir. Bu gruptan bir ksm Musul'da kalmay tercih etmi, dier bir grup tekrar Trkistan'a dnmek iin hazrlk yaparken Bakr Bey'in etrafndaki kk bir grup da bunlardan aynlarak Har put'a gelmitir. Bu seyehatlardan olduka yorgun bir ekilde Harput'a ulaan Bakr Bey, burasn Islmi ideallerine uygun bulduu iin yerlemitir. lk defa iki karde Kurunlu Medresesi'nde bir hcrede - 179 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

beyaz klah imal ederek ailesinin maietini karamaya alm, bu arada kendilerini ilme vermeyi de ihmal etmemilerdir.(^) Hac Bakr'n (Hac Bekir) olu olan Beyzade Hac Ali Rza Efendi, 1810 yhnda Harput'ta dnyaya geldi. Mehmet Efendi isminde bir de byk kardei vard. Babalarnn ilme dknl ocuklann da ilme yneltti. Beyzade Hazretleri nce eyhl Ulema Hac Ali Efendi'den, daha sonra Harput'un byk limi Dastanl Hoca'dan dersler ald. Kabiliyeti ve renme arzusu yznden bu deerli hocalar Beyzade'yi ok sevdiler. Beyzade Hac Ali Rza Efendi ilim tahsilini srdrrken tasavvufa da ilgi duyuyordu. O, bu ilgiyi daha ok Dastanl Hoca'dan almt. Ksa zamanda byk merha leler katetti. Durup dinlenmeden bilgisini gehtirdi. Dastanl Hoca'nm en baanh talebelerinden birisiydi. Harput halk ksa zaman da Beyzade'yi sevmeye balad. Ne var ki, Dastanl Hoca ona icazetini vermeden lmt. O, lm deinde iken kendi yerine mderrisUge Beyzade'nin getirilmesini vasiyet etti. brahim Paa Med resesi sahibi telizade Srma Hatun 'a: "Ben yaknda leceim, lmmden sonra mderrislik iin bir ok dedikodular, hatta kavgalar olacaktr. Sana vasiyet edi yorum, benim yerimi ancak Beyzade Ali Rza doldurabi lir. Mderrislii ona vereceksin. ayet bakalarna vere cek olursan kyamet gnnde salarndan tutup seni srm srm srndrrm.(^) demiti. Hakikaten Dastanl Hoca'nn lmnden sonra dedikodular balad. Bunun zerine Beyzade Antep ulemasndan olan Mehur Kk Ali Efendi'den gyaben bir icazatname ald. Bunun zerine medresede mderrise balad.

12-

Istak Sungurolu, Harput Yollarnda, stanbul 1958, Cilt 2, Sayfa: 110. shak Sungurolu, Harput Yollarnda, stanbul 1958, Cih 2, Sayfa: 112.

- 180 -

BEYZADE

HAZRETLER

Onun ilk hanm merkez Sann Ky beylerinden binin kz olan Emine Hanmdu'. Bu kyde hanmmdan kalan olduka geni arazi leri vardr. Ama o, bu arazilerle pek fazla ilgilenmemitir. nceleri bu arazileri kyde tembih ettii kiiler ekip evirmiler: daha sonra bu hanmndan olan olu Mehmet Nuri Efendi byynce bu ileri ona brakmtr. Beyzade Hazretleri'nin hanm (Sannh) ldkten son ra evliliini yine merkez Ho Ky'nden yapmtr. Bu hanmndan kalan arazilere de yine bu hanmnn olu olan Baha Efendi (Bahaeddin Efendi) bakmtr. Baha Efendi"nin ilk hanm Diyarbakrldr. O da tpk babas gibi ilk hanm lnce ikinci evliliini Annesi'nin ky olan Ho Ky'nden yapmtu-. Beyzade Efendi kendisini tamamen ilme ve tasavvufa verdii iin dnya mahyla hi ilgilenmemitir. Harput'taki tek kath evini kendisi hac ziyaretine gittii srada olu yktmrak iki kata kannca, olduka zlm, ocuklanna iki sebepten sitem etmitir. Birincisi: "Beni imdiden sonra dnyaya m balayacaksnz?" kincisi de: "Komularn evinden yksek oldu, onlarn yzne nasl bakarm?" demitir. Kendisi tasavvufta yksek bir takvaya sahip idi. Yllarca halk irat etti. On binlerce insana ilmi ve Mslmanl retti. Yaad an en byk mlerinden birisiydi. Gerek Naki, gerekse Kadiri ve dier tarikatlann usl ve erknm en iyi ekilde bUen biriydi. Bir gn Urfah Nakibendi eyhlerinden Mehmet Rehavi Hazretleri Elaz'n Aksaray mahallesinde oturan Latif Aa'nn konana gelmiti. Latif Aa Mehmet Rehavi Hazretleri'nin mrididir. Rehavi Hazretleri buradaki konumalardan Beyzade'nin nn duyunca, onu Harput'tan Aksaray'a ault. (Aksaray o yllarda ovada b- kydr) Rehavi Hazretleri'nin evresindekiler Beyzade'nin

- 181 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

gelmeyeceini dnerek: "Efendi, o byk bir limdir. Sizi tanmayacamdan gelmeyebilir." dediler. Rehavi Hazretleri: "Siz gidin arn, o gelir." dedi. Durum Harput'ta bulunan Bey zade'ye iletilince: "Kimdir bu Urfal eyh" diye sordu. amnak iin gelenler: "Efendi o Urfal bir Naki eyhidir. Bir de ubuu var, ttn iiyor." dediler. Beyzade Hazretleri, "Allah, Allah, ttn de mi iiyor?" diye aknlk gsterir. Sonra da kalkp Aksarayl Latif Efendi'nin konana gelir. Mehmet Rehavi Hazretleri ile uzun bir halvete dalarlar. Bu Urfah Naki eyhi bakar ki Beyzade Hazretleri ilmin gneidir. Ona kendisinin verecei bir ey yoktur. Urfa'ya dnkten bir mddet sonra, bu sefer de Beyzade Hazret leri ve Latif Aa Urfa'ya Rehavi Hazretleri'ni grmeye giderler. Orada tam yedi ay misafir olurlar. Bu sre ierisinde hep ilmi ve dini sohbetler yaplu. Gece yanlanna kadar sren bu sohbetlerden her ikisi de sonsuz zevk alrlar. Nihayet Mehmet Rehavi Hazretleri Bey zade'ye inabe vererek Urfa'da onu slka sokar. Slk sresi bittikten sonra Beyzade Hazretleri'ne gerekli icazeti verip, onu iradla grevlendirir. Bylece, nce Harput'ta eyhl Ulema Ali Efendi ve Dastanl Hoca'dan, daha sonra Urfa'daki Nakibendi eyhi Meh met Rehavi Hazretleri'nden gerekli ders ve icazeti alan Beyzade Hazretleri'nin, tarikat geleneine uygun bir ekilde mridligi tasdik edilmi olur. O, artk Harput ve evresinde nl ve otoriter bir zattr. Herey ondan sorulur. Bir gn ona Kvenk Ky'nde, Hac mer Hdai Baba diye birinin kp eyhlik yaptn, tarikatnn da Kadirilik olduunu sylerler. Bunun zeriene Hac mer Hdai Baba'ya 40 sual yaza rak yollar. O, gelen bu cevaplarla yetinmeyip bir cuma gn bizzat

- 182 -

BEYZADE

HAZRETLER

Harput'a gelerek, zikirlerini gstermelerini ister. Bu olay Hac mer Hdai Baba blmnde anlattk. Beyzade Hazretleri evrede uydurma eyhlik yapanlar da sk bir takibe almt. O, etrafnda bu kadar ilgi ve itibar grmesine ramen gsteri ve ihtiam asla sev mezdi. HaUca kar mtevaz idi. Herkese gerekli saygy gsterirdi. Evine gidip geUrken bile ara sokaklar tercih eder, kendisinden dolay kimsenin rahatsz olmasn istemezdi. Bu gidi gelilerde ban kaldmp hi bir yana bakmazd. ok az konuur, ok az tebessm eder di. Onun en ok dikkat ettii eylerden birisi de temizkti. slmiyetin temizlik konusundaki grlerini her fu-satta etrafna sk sk anlatrd. O, hayat boyunca ok deerli insanlar yetitirdi. Harput'ta mer Naimi Efendi, Hafz ge, Hac Muharrem Hilmi Efendi zerinde byk emei vardr. Aynca icazet verdii kiiler de vard. Bunlar, byk olu Hac Mehmet Nuri, Kse Sefer, Hac Reit, Mesevvit Ahmet, Kadzade Sadk, Hekimhan Mfts Kozagzzade Mahmut, Gergerizade Hac Ali, Uzun Eminzade Alay Mfts Sait, Abduslelamzade Hakk gibi zatlardu-.(^) Beyzade Hac Ali Rza Efendi, uzun boylu, iri csseli, geni omuzlu bir zatt. Gzleri el, sakah beyaz ve uzun, yz ok sevimli ve nuraniydi. Bana beyaz fes giyer, bu beyaz fesin zerine kn byk ve yeil sank, yazn beyaz sank sarard. zerindeki elbisesi mavi ya da lacivert alvar, yazn Antep alacasmdan iki etekli entari ya hut limon kf renginde cbbe idi. Sokaa kt zaman elinde uzun bir asa bulunurdu.

3-

Istak Sungurolu, Harput Yollarnda,

stanbul 1958, Cilt 2, Sayfa: 113.

- 183 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

Onun Islmi konuda limlii, herkesin onu sevip saymas, baz Ermenileri rahatsz ediyordu. Bunun zerine ehirdeki Ermeni komitacdar Beyzade'yi ldrmeye karar verirler. Bunun iin silahl drt be Ermeni ona pusu hazu-layarak gecenin karanlnda dar sokaklardan bi rinde ldreceklerdir. Ermeni suikastiler bakarlar ki o camiden ktktan sonra etrafnda bir blk asker onu konmaktadu". Plnlanm bir sonraki geceye ertelerler. kinci gece de ayn durumla karlanca, nc geceye ertelerler. Beyzade durumu farkeder. Bir gece bunlan nne katarak mahallelerine kadar kovalar. Bylece bu hain plnlanndan vazgeerler. Halbuki Beyzade evine hep tek bana gidip gehnektedir. O, namazlann ekseri Sara Hatun Camii'nde klard. Burann anahtannm biri de kendisindeydi. Sara Hatun'un mezzini Perili Hafz her sabah ezan okumaya geldiinde onu mihrabn nnde namaz kaken grrd. Bir gn ondan nce gehnek iin karar verdi. Ezandan bir saat nce camiye geldi. Beyzade Hazretleri'ni yine mihrabn nnde grnce: "Yann daha erken geleyim" dedi. kinci gece iki saat nce gelmesine ramen grd ki. Beyzade yine camidedir. Bunun zerine Perili Hafz gece yars camiye gelmeye karar verir. Saat on iki su-alannda Sara Hatun'a gelir. Cebinden anahtan kanp kapya aaca srada arkasndan bir ses: "Dur ama" der. Perili Hafz biraz rpererek dnp arkasna bakar. Seslenen Beyzade'dir. "Hafz" der, "Krk yldr bu camiyi ilk ben ayorum, brakmam sen aasn." Bunun zerine PeriU Hafz geri ekilerek camiyi Beyzade'nin amasna msade eder. Bu insan- kmil, bu byk veli ku-k yldr camiye hep byle gelerek, hem nafile namazlann khn, hem de tebih ekmitir.

184 -

BEYZADE

HAZRETLER

Ona atfetilen kerametler saymakla bitmez. O hep ibadetini il miyle sslemi, yapt ibadetin manasna ermi, fazl ve ihsan sahibi, insan- kmil biriydi. Bir gn gnl dostlaryla birlikte dabahkane yolu zerinden Fa tih Ahmet Baha'ya ziyaret iin yola koyulurlar. Dere Hamam'na geldikleri vakit Beyzade Hazretleri durur. Bir mddet sessiz kaldktan sonra evresindeki dostlarna "Geri dnelim" der. Dostlan au-fflar. Beyzade Hazretleri'ne niin vazgetiini sorarlar. O, "Fatih Ahmet Baba bize kar geldi." der. Fatih Ahmet Baba ki, tmam - Hanefi'ye hizmet etmi byk bir zattu-. O fakirin, kimsesizlerin de dostuydu. Devaml onlan gzetmi, elinden geldiince onlara gizli gizli yardm etmitir. zellikle kylerinden elde edilen erzak Harput'ta fukaralara datrd. Bir sefe rinde Hacc'a gitmek iin niyetlenerek, para biriktirmeye balar. Bir akam hanm komulannm mutfandan gelen et kokusunu alnca Beyzade Hazretleri'ne: "itahm ok ekti, bir lokma iste." der. Bey zade: "Hanm yann olsun, et getireyim piirirsin." diye cevap verir. Hanm srarl bir ekilde istemesini srdrnce, Beyzade Hazretleri komusunun kapsn alar. Durumu komusuna anlatu". Komu biraz kzanr, mahcubiyet ierisinde: "Efendi, kusura bakma bu et size gre deil." der. Beyzade Hazretleri sebebini sorar. Komusu, etin murdar bir et olduunu, fakirlikten dolay ocuklannn sranna dayanamayarak getirip piirdiklerini syler. Bu duruma olduka zlen Beyzade Hazret leri, biriktirdii parann bir ksmn gizlice komusuna verir. Hacca gitme zaman geldiinde, Harput'tan hacca gidecek olan arkadalanna bu yl hacca gitmekten vazgetiini syler. Arkadatan hacca Beyzadesiz giderler. Fakat orada Beyzade Hazretleri'ni bir ka defa uzaktan grrler. Buna bir trl mna veremezler. Geri dndkleri zaman duru-

- 185 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

mu Beyzade'ye sorarlar. O, Harput'ta fukara birine yardm ettiini ve haca sadece parayla gidilmeyeceini mnasip bir ekilde izah eder. Onun bu anlatmndan sonra o yl Harput'ta hali vakti yerinde olan herkes fakir ve kimsesizlere bakmaya balar. W Beyzade Hazretleri vatanseverliin slm dininde nemli bir yeri olduunu 1877 ydmda balayan Osmanl-Rus savanda gsterdi. Har put halkn konumalaryla heyecana getiren Beyzade, bata kendisi ve olu Mehmet Nuri olmak zere torunu Halit Efendi'yi de gnll yazdrarak Ruslar'a kar savamak iin Erzurum'a gitti. Harput'tan yola kan bu bir avu gnll kahramann at, silah ve dier levazmatm bizzat Beyzade kendi btesinden karlamtr. Gittii Er zurum cephesinde byk yararhiddar gstererek geri dnd. O byle bir anda her mslmann ne yapmas gerektiini gstermeye ahmtr. Beyzade Hazretleri uzun zamandr arzulayp da eidi nedenlerle yapamad hac ziyareti iin hazrlklara balar. Bu sefer olu Baha Efendi ve hacda hizmetlerini grecek evdeki yarduncs Emin Efen diyi de yanna alu. Para harcama iini olu Baha Efendi'ye havale etmitir. Yol boyu eidi ehirlerde rastladktan fakirlere verecekleri sadaka miktann Beyzade Hazretleri tayin eder. Her yoksula kuru, be kuru vererek yoUanna devam ederler. Bir gn gen biri onlardan sadaka ister. Beyzade olu Baha'ya dnerek: "una yirmi kuru ver" der. Baha Efendi tereddtsz yirmi kuruu kanr verir ama, iinden: "Yahu bu babamn ilerine de bir trl akl erdiremiyorum. ok yok sul grnen yah kimselere kuru, be kuru ver diyor, bu aslan gibi gence yirmi kuru ver dedi." diye geirir. Bir mddet sonra Bey-

4-

ishak Sungurolu, H a r p u t Yollarnda.

stanbul 1958, Cilt 2, Sayfa: 113.

- 186 -

BEYZADE

HAZRETLER

zade Hazretleri oluna dnerek: "Sen bu ilere karma olum. ncekiler paray kendileri iin istediler. Bu gen adam Hzr Aleyhiselam'du-. Toplad paralan fukaralara datacak." deyince, Baha Efen di bakar ki babas kendi iinden geenleri de bibnektedir. Uzun ve meakketb bir yolculuktan sonra Mekke'ye ularlar. Hac grevini ifa ettikten sonra dnte Medine'ye geip yce Peygamber'in kabri eriflerini ziyarete giderier. Beyzade nce tek bana trbenin kapsna gelir. Kap nnde nbetiler vardr. Gelenler trbenin dndan ziyaretlerini yapp giderler. Oysa Beyzade Hazretleri trbe kapsmm tam karsnda durunca, kap kendiliinden alverir. Nbetiler amrlar. Beyzade Hazretleri alan kapdan ieri girer. Kap tekrar kapanu". Bir sre sonra Beyzade yeniden alan kapdan dan dfar. Durumu aknidc iinde seyreden nbetiler, hi rastlamadklan bu olay orann Osmanl Paas'na bildirirler. Padiahn bu konuda emri de vardr. Burada meydana gelebilecek her olaanst olayn ken disine bildirilmesini istemitir. Ksa bir sre sonra orada grev yapan "mir" unvanl Paa, Beyzade Hazretleri'ni bulur. Byk takva sahi bi, an kutbunun kald eve gelir. nce Baha Efendi ve hiz metisinin dan kmasn ister. Baha Efendi olanlara bir anlam veremez. Beyzade Hazretleri: "Emin Efendi kalsn. O bizden dir." diyerek hizmetiyi odada brakr. Mir ieride Beyzade Hazretle ri ile bir sre konuarak kp gider. Peygamber Efendimizin kabri erifleri imdiye kadar iki kiiye almtr. Bunlardan biri de Beyzade Hazretleridir. Aradan yllar geer. Baha Efendi'nin bu olaydan haberi yoktur. Beyzade Hazretleri'nin lmnden bir. sre sonra hizmetisi Emin Efendi Baha Efendi'yi ziyarete gelir, "Sana bir ey anlatacam Baha Efendi." der. Sonra onu bahede bir keye ekip Hac ziyareti su-asmda

- 187 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

Medine'de Osmanl mirinin niin ziyarete geldiini anlatr ve yle der: "Meer Medine-i Mnevverede Peygamberimizin ka bri erifinin kaps kendiliinden babanza alm. Du rumu renen o mir, babay ziyarete geldiinde bu kapnn neden babanza aldn sordu. Beyzade Efen di'de dedi ki: "Eer beni mmetlie kabul edersen huzu runa al dedim." tte o zaman kabri erifin kaps alm ve Beyzade Hazretleri ieri girerek bir mddet orada kalm." Tabi aralannda daha baka konumalann geip gemediini biz ler bilemiyoruz. Hele Kabri erif ierisinde geenler bir sr olarak kalmtr. Bu olay Beyzade Hazretleri'nin 1904 yhnda vefatndan sonra or taya kmtu. O gne kadar bu zatn bu kadar derecesi yksek bir veli olduunu kestiremeyenler, onun kabrine komulardr. Bu ilim ve ir fan gnei kendi cenazesinde de bykln gstererek, Harputlulara olaanst bir gn yaatmtr. Muazzam bir kalabalk Harput'un meydan ve sokaklanna smamtu. Onu byk bu znt ierisinde imdiki kabrinin bulunduu yer olan Meteris Mezarlna gtrerek defnetmilerdir. Beyzade Hazretleri'nin lmne Harput'ta bulunan byk muta savvf tmam Efendi ok zld iin mezar tana u iiri yazd:

- 188 -

BEYZADE

HAZRETLER

"Ey zair-i zl ihtiram Ihls ile oku mdam.

stad- kl kutb- cihan Oldu drd-i kudsiyan. El hak velidir bimend Ali Rzay fazlmend. Beyzade-i hretiar Yarab bicahj ar- yar. (Vefir leh) tarih-i hem Kl mstecap ya zlkerem. Adab ile gel ver selm Vefir leh yevmelkyam. Fahr-i sunuf- arifan Vefir leh yevmelkyam. Rkn-i tarik-i yar- gar Vefir leh yemvelkyam. Alayarak yazd kalem "Vefir lehu yevmel kyam." (Tan arkasndaki kitabe) "Beyzade Hac Ali Rza Efendinin ruhuna fatiha"

189

HARPUT

KLTRNDE DN ALMLER

"Cenab- Riyaz- Nakibendi Grh- hacegann ser blendi. Ol idi mehbit-i feyz-i hudanm Fyuzat per att ehri, kendi. Edp irad eriirdi Nice dermadegann hdaya derd-i mendi.

Zamann evhadi ol pir-i azam Cihann kutbu Beyzade Efendi. Tevecch eyleyp hakka Hviyet buldu o samsam- svadan hindi.

Koyup aher fenay hakka gitti Maarif msnnn aynyla kendi. Hesap et muhlis-i mucamle Bedri Olur tarih Riyaz- Nakibendi"

Diyarbakr'n ileri gelen erafndan biri olan Mesut Bey, Beyzade Hazretleri'nin ismini duyduu iin onu grmeye gelir. Akam Beyzade Hazretleri'nin evinde misafir kalarak bir sohbet toplantsna katlr. Uzun sren bu sohbet gecesinden sonra Beyzade Hazretleri misafirini yatrr, kendisi de gece ibadetine ekilir. Bir sre sonra Mesut Bey uyanu- bakar ki. Beyzade Hazretleri namaz klmaktadr. Tekrar yerine gelir ve yatar. Gecenin bir vaktinde yeniden uyanr, tekrar Beyzade'yi namazda grr. Bu durum bir ka defa olunca iinden: "Be herif, bam ge mi deecek?" der. Yatt yerde bunlan mmldanu-ken bir de bakar ki gkyznde yldzlar grnmektedir. Gzlerine inanamaz. Tekrar

- 190 -

BEYZADE

HAZRETLER

bakar, yine yldzlan grr. Oysa evin zeri kapaldr. Birden irkilir. Bam yorgann altna sokar. Biraz vakit getikten sonra yeniden yor gann altndan ban kanr ve bakar, bu sefer gkyzn deil, tavan grr. Uykusu iyice kamr. Beyzade Hazretleri'nin byk bir zat olduunu anlar. inden byle bir zatn oluna kzn vermeyi dnr. Sabah olunca durumu Beyzade Hazreeri'ne aar. Allah'da ksmet ettii iin Mesut Bey'in kzyla Baha Efendi evlenirler.


Baha Efendi babas gibi takva sahibi bir zattr. Bir gn Ho Ky'nde otururlarken dostlanna yle bir olay anlatr: "Babam vefat etmiti, o anda odada kimse yoktu. Ayak ucuna oturmutum. Te fekkre daldm. imden: "Yarabbi, acep babam benden memnun gitti mi?" diye geirdim. O uada babamn iki aya havaya kalkt ve yzm aaya doru svad, sonra yerine indi. O an iin kork mutum ama, soukkanllm muhafaza ettim. Bu olaydan sonra artk iim rahat etmiti."

- 191 -

HACI CUMA EFEND

HACI CUMA EFEND


Elaz'a 60 km uzaklkta bulunan Ko vanclar ilemize bal Mirmehmet Ky'nde medfundur. Elaz'dan Kovanclar ilesine giderken ile merkezine 6 km. kala sola doru aynlan asfalt bir yoldan gidilir. Bu yol yirmi be kilometre sonra sizi Mir mehmet kyne ulatrr. Hac Cuma Efendi'nin trbesi kyn hemen kuzey ynndedir. Bu trbeyi nce Molla Bekir isminde biri yaptrm, daha sonra baz eklemeler yaplarak bugnk halini almtr. Bu trbeye en son yaplan ekleme 1970 ylnda olmutur. ki metre yksekliinde olan Hac Cuma Efendi Trbesi'nin tavan ahap rtldr. Trbe ta ve topraktan yapmtr. Makam blmnn tavan ise bozuk bir betonla kubbe grntsne sokulmutur. Eklemeler dardan ak bir ekilde belli olmaktadr. Trbede makam blm dnda mescit ve ziya retilerin kalmas iin ayrlan iki blm daha vardr. Her blmn kaps dardan olup, ierden birbirlerine geiler yoktur. Trbenin elektrii vardu.
HACI CUMA EFEND KMDR?

Aslen Kovanclar ilesi, Mirmehmet Ky'ndendir. Baba ad Ah met, anne ad Nuriye'dir. 1834 yhnda dnyaya gelen Hac Cuma Efendi, ilk tarikat dersle rini zamann byk naki eyhi olan Ali Sebdi Hazretleri'nden alr. Ali Sebdi Hazretleri byk mutasavvf Mevlana Halid-i 193 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

Badadi Hazretleri'nin halifesidir. ite Cuma Efendi ilk derslerini bylesi byk bir eyhten almtr. eyh Ali Sebdi Hazretle ri'nin lmnden sonra ona dersleri Ali Sebdi Hazretleri'nin olu Hasan Efendi verir. Tasavvuf evrelerinin naklettiine gre Ali Sebdi Hazretleri'nin vefatndan sonra Hac Cuma Efendi ku-klann imam mertebesine ykselmitir. Yz on yl gibi uzun bir mddet yaayan Cuma Efendi, 1944 ynda ebedi leme ger. Hac Cuma Efendi olduka mtevaz bir kiie sahiptir. Hayat boyunca srekli ibadetle megul olmu, lene kadar da hep huzurda kalmtr. Bu uzun mr sresince evresinde ok sayda insan ird etmi, onlara gzel ahlk, drst yaamay retmitir. Onun bir dier zellii de alak gnll olmasdr. Kendinden sonra Avlavu'lu Topal Selim'i ve Haydar Baha'y yetitirdii sylenir. Haydar Baba ashnda Kadiri Tarikat zerine yetimesine ramen, eyhi onu slka sokmadan lnce, manevi lemde bu grev Hac Cuma Efen di'ye verilmitir. Haydar Baba bylece eksik derslerini ve slka sokuhna iini Hac Cuma Efendi'de tamamlamn-.

Haydar Baba lm deinde iken Hac Cuma Efendi'nin Mirmehmet'te oturan torunu Hasan Hseyin Efendi. H a y d a r Baha'y ziyarete gelir. Haydar Baba son eyhi olan Hac Cuma Efendi'nin torunlarna byk deer vermitir, ite Hasan Hseyin Efendi'yi son geliinde yanma au-arak onun hal ve hatrn sorduk tan sonra ona: "Sana bir ey anlatacam. Bunu ilk defa anlatyorum" der. Sonra Haydar Baba anlatmaya balar:

- 194 -

HACI CUMA EFEND

"Benimle birlikte ova kynden bir arkada Hac Cuma Efen di'ye hizmet ediyoruz. Bazen arkadamla aramzda diyoruz ki: "Cuma Efendi'ye diyelim bize bir kerametini gstersin." Ama hi bir zaman cesaret edip syleyemiyoruz. Bir gn Cuma Efendi, ben ve arkadam Palu'dan Mirmehmet Ky'ne geliyoruz. Bir su bana geldiimizde Cuma Efendi atndan indi ve suyun bana giderek elini yzn ykamaya balad. Biz ise biraz tede yine bu keramet iini konuuyorduk. Hac Cuma Efendi bize ill kerametini gstermeliydi. Bizim kendi aramzdaki bu konumamz onun dikkatini ekmi olacak ki: "Kendi aranzda ne konuuyorsunuz?" dedi. Arkadam nasl olduysa cesaretle: "Efendi, bu kadar zamandr sana hiz met ediyoruz, ne olur bize bir kerametini gster," dedi. Cuma Efendi: "Ben kimim, benim ne deerim var ki size keramet gstereyim." diye karlk verdi. Arkadam: "Allah akna Efendi ne olur gster." dedi. O "Allahakna" kelime si yle iten dct ki. Cuma Efendi titremeye balad, elini birden suyun nndeki birikintiye batrarak sudan canl bir balk kard ve elini tekrar suya soktu. Sonrada bize dnerek: "Bunu mrnzn sonuna kadar kimseye anlatmayn."dedi. Haydar Baba bu olay anlattktan sonra szn yle balad: "tte Hseyin Efendi, Cuma Efendi'nin byle bir olayna ahit olduk." Bu ilgin olay Haydar Baba, Hasan Hseyin Efendi 'ye anlattktan bir gn sonra o da Haklan rahmetine kavumutur.

- 195 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

Hac Cuma Efendi hasta ve son gnlerini yaad su-ada kz to rununu yanna anr Ona: "Kzun benim yatam dama serin, ben orada yatacam." der. Kz torunu ve damad nce amrlar, sonra me seleyi kendi aralarnda tartarak yata dama karmaya karar verirler. nce yatak, sonra Hac Cuma Efendi srtlanarak dama kanlr. O, yataa yatar yatmaz onlardan bir ibrik su ister. Su dolu ibrik geldikten sonra torunu ve damadna dnerek: "Siz gidip yatn yavrum." der. Da mat ve kz torunu damdan inerler. Ama ondaki bu durumu merak ettik leri iin Hac Cuma Efendi'yi gzetlemeye alrlar. Gecenin ikisine doru her taraf zifiri karanla brnmken gkyznden beyaz bir n dama doru indiini grrler. Arkasndan beyaz kla birlikte yeil bir di gkyzne doru kp gider. Kz torunu ve damad bir anlk aknlk geirirler. Sonra ikisi biden dama karak Hac Cuma Efendi'ye bakmak isterler. Dama vardklannda akmlklan dahada ar tar. Cuma Efendi yatanda yoktur. Dam dolau-lar fakat Cuma Efen diyi bulamazlar. Aa inip yeniden beklerler. Bir sre sonra ayn iki k yeniden dama iner. Bu sefer beyaz k tek bana gkyzne doru ykselerek kaybolur. Bu olaanst olay her ikisini de akna evirir. Yeniden dama karlar. Bir de bakarlar ki. Cuma Efendi yatanda oturmu tebih ekmektedir. Kz torunu: "Dede biraz nce yoktun, nereye gittin." diye sorunca. Cuma Efendi: "Ben bir yere git medim yavrum, buradaydun." diye cevap verir.

- 196 -

HACI CUMA

EFEND

Hac Cuma Efendi 110 ydlk hayatn 1944 ylnda noktalayarak Hak'kn rahmetine kavuur. lmnden sonra aradan birka yl geince bir neden yznden Hac Cuma Efendi'nin kabri yeniden au-. Bakar lar ki ceset ilk gmld gibi taptazedir. Bunun zerine torunlan ve kyller tarafndan oraya hemen bir trbe yaptrlr.

- 197 -

AKAKRAZLI EYH. H. AL EFEND

AKAKRAZLI EYH H. AL EFEND


Elaz merkez kylerinden eski ad "Peren", yeni ad Akakiraz Beldesi mezarlnda medfundur. Aalk ve yeillikler ierisinde bulu nan trbesi drt ana stun zerine oturtulmu bir kubbeden ibarettir. Stunlann aras ak ve stten kubbeye doru kemerlidir. Drt stu nun da taban aralan 75 cm yksekliinde duvarla evrilmitir. Bu du varlarn zerleri bir metre yksekliinde demir kafesle rlmtr. Bu trbe ok eskiden yaplm olup, sonradan orjinaline uygun ekilde restore edilmitir. AKAKRAZLI KMDR? Akakirazl (Perenli) olan eyh Hac AH Efendi'nin baz kaynaklara gre 1670 tarihinde doduu ve Harput medreselerinde tahsil grdkten sonra stanbul'a giderek Beyazt medreselerinde tahsiline de vam ettii rivayet edilir. Ayn soydan gelen Muammer Tuksavul; "Doudan Batya ve Sonras" isimli eserinde, soylannn Karakoyunlulara dayandn, 17. yzylda ismail Be adnda bir Trkmen'in atllanyla IV. Murat'n ordusunda Badat seferine katldklarn, savatan sonra gelerek Harput yaknlanndaki Akakiraz'a yerletiklerini syler. eyh Ali Efendi'nin ite bu smail Efendi'nin torunlarndan biri olma ihtimali kuvvetlidir. Turksavul bu tezini dorulamak iin - 199 EYH H A C I AL EFEND

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

babasnn hayatta olduu srada Toroslardan baz Trkmenlerin (Yrklerin) babalarn ziyarete geldiklerini, bunlann kendi akrabalan olduunu iddia eder . tsmail Be soyundan eitli din adamlar, asker, subay ve retmenler yetimitir. tshak Sungurolu ise, "Harput Yollarnda" isimli eserinde eyh Hac Ah Efendi'nin "azeli" Tarikatna mensup bir ahsiyet olduunu belirtirken, onun bu tarikata stanbul'da iken intisab ederek icazet aldn syler. O, daha sonra memleketine dnerek Akakiraz'da mrn tamamlamtr. Bizim "azeli" tarikat konusunda yaptgmz aratrmalarda bu tarikatn kurucusunun Tunuslu Ebu-1 Hasan azeli isminde bir zat olduunu, bu tarikatn daha ok Kuzey Afrika'da yayldn, stanbul'a ise II. Abdulhamit dneminde girdiini gryoruz. Oysa eyh Hac Ali Efendi'nin II. Abdulhamit dneminden ok nce yaad dnlrse, onun Sungurolu'nun ileri srd gibi "azeli" tarikana mensubiyeti olduka ilgi ekicidir. eyh Hac Ah Efendi Akakiraz'a dndkten sonra halk irat et meye balar. Bu arada kendi ocuklar zerinde de durarak onlarn tahsi li ile yakndan ilgilenir. Olu shak Efendi'yi stanbul'a yollayarak Fatih medreselerinde eitim grdrr. shak Efendi daha sonra Sleymaniye ve Beyazt medreselerinde mderrislik yapar. O, kadlk grevinde de bulunduktan sonra Sultan Abdlhamit'in sarayna ka dar uzanarak onun huzur hocas olur. Bu zatn aynca birok konuda eserleri vardr. Kendisi bir ara memlekete dndkten sonra tekrar

- 200 -

AKAKRAZLI EYH. H. AL EFEND

stanbul'a giderek orada vefat eder. Mezan Fatih Camii bahesindedir. Gerek Hac Ali Efendi'ye, gerekse olu tshak Efendi'ye Yce Allah'tan rahmet niyaz ediyoruz.

- 201 '

HACI MER HDA BABA

HACI MER HDA BABA


Merkeze bal Kvenk Ky'nde medfundur. Elaz Bingl Ka rayolunun 15. km'sinden saa doru aynlan asfalt bir yoldan iki kilo metre gittiinizde. Hac mer Hdai Baba Trbesine gelirsiniz. Bu trbe ada bir mimari tarzda yapdmtu. Birbirinden ayn grnen kubbeli mekndan oluur. Bu meknlann ierden birbirlerine geileri salanmtr. Trbe ierisinde mer Hdai Baba'nm sanduka blm ve dier halife ve mridlere ait sanduka mezarlar vardu. mer Hdai Baba Trbesinde elektirk ve su bulunmaktadu-.

H A C I MER HDA B A B A KMDR?


Aslen Elaz'n merkeze bal eski ad " M r " , yeni ad Ynlce Ky'nde domutur. ocukluu ve genlii bu kyde geer. Doum tarihi kesin olarak belirlenememitir. Bazdan 1840-45 aras derken, bazdan da 1811, 1821, 1827 gibi farkh tarihleri gsterirler. Sadece zerinde ittifak edilen nokta 1831 ylnda Erzurum'dan Erzin can'a "Kr Askerlii"' greviyle gitmesidir. ayet bu tarih dikkate alnrsa, onun 1811 ylnda domu olma ihtimali daha kuvvetlidir. Yaptmz aratrmada onun lm de iki deiik tarihte gsterilmektedir. Bunlardan biri 1902 dieri de 1907'dir. ocukluk ve genlik ylanna ait yeterince bilgi edinemedik. Hac mer Hda Baha'nn tasavvufa olan ilgisi Erzincan'da balamtr. O, Erzurum'dan Erzincan'a geldii zaman devrin byk mutasavvf "Terzi Baba"yla tanr. Esas ad Hayati Vehbi olan

- 203 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

Terzi Baba, ona Naki tarikat zerine dersler verir. Onun tasavvufta ald ilk dersi, nefsiyle sava zerinedir. Bu sava kazanamayan bir mrid tarikatta hibir merhaleye ulaamaz. te mer Hda Baba bu sava kazanabilmek iin hergn nefsmi yenmeye, arzulanna gem vur maya gayret gsterir. Grev icab araziye kt zamanlarda talarn zerine yatarak bedeni arzulara kar diren kazanr. O, bir gece ryasnda: "mer, senin zahiri vazifen bitti. Artk manevi vazifene bala." diye bir ses duyar. Sabah olunca doru Terzi Baba'nm yanna koar. Duyduu bu sesi ona anlatr. Bunun zerine Terzi Baba: "Senin bizimle olan iin bitmitir. Bundan sonraki mridin Arapkirli mer Baha'dr." diyerek Hda Baha'ya Arapkir'i gsterir. Askerini bitirdikten sonra Arapkir'e gelen Hda Baba, burada mer Baha'y bularak ona Terzi Baba'nn selmn iletir. Rivayete gre Arapkirli mer Baba nce varlkl bir kii iken, bir paa kzyla evlenmi, daha sonra Terzi Baha'ya intisab ederek tasavvuf dersleri almtr. O artk madde lemini brakarak manen ykselmek iin tm maddi varln yoksullara datmtr. Elinde kalan tek deirmeni ile ancak maietini karlamaktadr. Bylece varlkta ulaamad yce Al lah'a, ancak yoklukta ulamtr. Onu tanyanlar byk bir veli olduunu sylerler. Deirmende un trken bile devaml zikir ve rabta halindedir. Gnlerden bir gn her naslsa deirmenin suyu kesi lir. Tam o srada yoksul bir kyl buday tmeye gelir. Deirmenin almadn grnce mer Baha'ya yalvarr: "Evde bir avu un kalmad, ocuklar ekmek bekler. Himmet et mer Baba, himmet et de akama ekmek piirsinler." der. mer Baba dan karak aya yle bir bakar; grr ki suyun yeniden akmas bir ka gnlk itir. Deirmene gelerek parman koca taa uzatu", par mak dndke ta da dnmeye balar. Fakirin unu akama varmadan tlr. te Arapkirli mer Baba byle bir velidir.

- 204 -

HACI MER HDA BABA

Kvenkli mer Hda Baba Arapkir'deki bu yeni mridi ile tantktan sonra ona balanu. O, Kvenk'te olduu gnlerde bile Arapkir'le olan ban hi kesmez. Senede bir ka defa Arapkir'e gide rek eyhini ziyaret eder. Yine bir gn sutna bir uval pamuk, eline bir ibrik bezir ya alarak Arapkir'e doru yola koyulur. O uada Arapkirli mer Baha'nn hanm beyinin yanna gelerek: "Efendi, evde ne kandile koyacak ya, ne ip yapacak pamuk kald." der. mer Baba: "Yoldadr, birazdan gelir." der. ok gemeden mer Hda Baba kapy alar. eyhi mer Hda Baba'nm srtnda pamuk uval, elinde ya dolu ibrii grnce: "Seni Hzr m yollad Hac mer?" der. Hda Baba eyhinin syledii son kelimelere dikkat eder. Kendisine "Hac mer" diye hitap etmitir. Oysa eyhi onun haca gitmediini biliyordu. "Var bunda bir keramet" diyerek susar. Ziyaret sresi bittik ten sonra Elaz'a doru yola koyulur. Keban'a varmadan Sarayck Ky yaknlarnda bulunan Malatya yol aynmma ulanca, bakar ki bir kafile yolda kalmtr. Tali Paa isminde askeri paann kafilesidir. Grevliler yayl tabir edilen bir arabayla ugramaktadular. Durumu bir sre uzaktan seyreder. Tamir ettikleri tekeri bir trl yerine takamazlar. Hda Baba dayanamayarak yanlanna gelir, arabann altna so kularak, "Destur" deyip koca yayhy omuzladktan sonra tekeri ye rine takar. Bu olay seyreden Tali Paa hayretler iinde kalr. Hda Baba'ya: "Sofu, biz hicaza gidiyoruz, ayet gelmek ister sen seni de gtrelim." der. Hda Baba hi beklemedii bu teklif karsnda nce anr, sonra Arapkirli mer Baba'nm szleri akhna gelir ve sevinir. Tali Paa'nn bu teklifini kabul eder. Hicaza giderken yol boyu eyhi'nin "Hac mer" diye hitabn dnmtr. O kerameti hep eyhinde arayp, eyhinde bulur. Alt ay sonra hac dn Elaz'n Gl Ky yakmlanndan geerken. Goll Mustafa Efendi bu hac kafilesini uzaktaki bir al aacnn dibinden seyred-

- 205 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

mektedir. Aradan birka gn geince, kyn imam ile birlikte Hac mer Hda Baba'y ziyarete giderler. Hda Baba'nm huzuruna vanp elini perler. Gl Ky'nn imam Hda Baha'ya: "Efendi, bizim Mustafa Efendi senden inabe almak istiyor." der. Hda Baba Mustafa Efendi'ye bakar ve: "Biz onun dersini al aacnn dibinde verdik" der. Gerekten GlI Mustafa Efen di Hac mer Hda Baha'nn en ileri gelen mridlerinden biri olur. Hda Baba ona hep "Benim gezici avuum" diye hitap etmitir. Hac dnnden bk yl sonra Hda Baba Arapkir'e giderek eyhini ziyaret eder. eyhi onu kapda oturmu beklemektedir. Bu sefer Hda Baba eyhini hznl bulur. Bir iki gn sonra misafirlik biter ve aynlk vakti gelir. Arapkirli mer Baba, ona: "Hac mer, vakit tamam. Benden alacan kalmad, timin kemle ulat. Bir tek feyzin eksik. Onun da anahtar Urfa'da dr. Gidip Osman Dede'den alacaksn. Var git iine, Al lah dostun, hazreti Hzr yoldan olsun." der ve ikisi de gzleri yah bir ekilde aynlu-lar. Aradan yllar geer, mer Hda Baha'nn bir gn Urfaya yolu der. Sokan birinden geerken bir evden zikk sesi duyar. Durarak bir sre dinler. eri girmeye karar verir. Ak olan kapdan dalar ieri, bakar ki gzleri m bir veli zat, zikir ynetmektedir. Hac mer Hda Baba bir kenara oturarak bunlan seyreder. Zikir bittikten sonra am zat: "Misafirimiz yle gelsin" deyip Hda Baha'y yanma anr. Hda Baba bunlann kadirilik zerine olduklann anlamtu". Bu piri fani zatm elini pmek ister. Bu veli zat brakmaz. Hda Baha'ya eitli sualler sorar. mer Hda Baba bir an kendini imtihan da hisseder. inden biraz kzar ama ses dcarmaz. Soru fasl bittikten sonra bu yal veli; "Senin her bir eyin tamam, bir tek

- 206 -

HACI MER HDA BABA

eyin eksik" deyince, Hac mer Hda Baba; "Nedir o eksik olan?" diye sorar. Bu zat; "Senin feyzin eksik" der. Hac mer Hda Baba iyice hiddetlenir; "Onu da sen ver!" der. Bu hiddet karsnda O, gayet sakin; "Niye kzyorsun Hac mer, sana bu sandn anahtar Urfa'dadr, feyzini Dede Osman'dan alacaksn demediler mi?" deyince Hac mer Hda Baha'nn dnyas bana yklu". Hemen eline sanlarak af diler. Bu zatn Dede Osman olduunu ge de olsa anlamtu. Dede Osman; "Merak etme Hac mer, feyzini tez alp gideceksin." der. Evet, Hac mer Hda Baba yllar sonra eksik olan feyzini Urfa'da Dede Osman'dan alarak kyne dner. Dede Osman Efendi vefat edene kadar Urfa'ya gidi geliini kesmez. Bylece Erzincan'dan Nakibendilik'le balayan yol, Urfa'da Kadirilik'te biter. Hac mer Hda Baba baklanda anlatlan bir rivayete gre O, Rufailii de uygulamaktadu". Ama bilinen tek ey. Hac mer Hda Baba'nm en son feyzini ald eyhi Urfal Dede Osman 'du. Zikri ise Kadirilik zerinedir. Eski adyla Kvenk, yeni adyla Gnta Ky'ne yerleen Hac mer Hda Baba, burada uzun yllar halk irad eder. Bu sre ierisinde GU Mustafa Baha'y, Akakirazl (Perenli) Mu hammed Baha 'y, Palulu Muhammed Baha 'y, Tebeckl Mehmet Baha 'y, Krkl Hac Muhammed Baha 'y, Dereboaz kynden Hamza Baha'y, Harputlu Abdullah Fahri Baha 'y, tzolu'iu Muhammed Emin Baha 'y ve k r Baha 'y yetitirir. Bunlardan Goll Mustafa Baba, Tayyar Baha'y yetitirerek Kadirilik Tarikatn gnmze tau-. Bir dier kolu ise Harputlu Abdullah Fahri Babayla Malatya'ya gider. Sarld Muharrem Hilmi Efendi de buradan yetierek sonradan kendisi

- 207 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

Sleyman Ate'i yetitirmitir. Tarikatm Krkl Hac Mu hammed Baha'dan devam eden dier bir kolu ise, Trabzon'a kadar ulap bugnk icmal Dergisi ve Mesaj TV etrafnda toplanan Prof. Haydar Ba grubunu oluturur.

Hac mer Hda Baba bir gn hac ziyaretinde iken kbeyi tavaf esnasnda arkasmdan bir ses duyar: "Hac mer, Hac mer bana inti sap et seni Hakk'a ulatraym." Hac mer Hda Baba; "Efendi be nim eyhim ulu bir kiidir. Zaman gelince o da beni Hakk'a ulatnr." diye karlk verir. Ama merak duygusuyla dnp arkasna bakar ki ne grsn, kendisine seslenen. eyhi Arapkirli mer Baba deil mi dir.? O halen kendisinin eyhine bal olup olmad konusunda denen mekte olduunu anlamakta gecikmez.

Bir gn Harput'ta Beyzade Hazretleri'ne "Kvenk'te Hac mer Hda Baba diye birinin Kadirilik zerine tekke atn, birok insan etrafna toplayarak zikir yaptklanm" sylerler. Bunun zerine Beyzade Hazretleri dini konuda krk sual yazarak cevaplamas iin Hac mer Hda Baha'ya yollar. Beyzade Hazretleri Harput ve evresinde dini ynden otoriter ve lim bir zattr. Sorular mer Hda Baba derghnda cevaplanarak geri gelir. Beyzade Hazretleri bunun la da yetinmez bu seferde der ki; "nmzdeki Cuma'ya Sara Hatun'a gelsinler onlann bir devrann greyim." Hac mer Hda Baba gel mez ama, ihvanlann Harput'a yollar. Bunlan halk da merak etmekte dir. Bir grup ihvan, nde tarikat sanca, arkalannda mritler ve elle-

- 208 -

HACI MER HDA BABA

rinde elvaneler, upaneler, kudmler Harput halkma bir geit treni ya parlar. Cuma namaz klmdktan sonra cami iinde bir zikir sergilenir. Beyzade bunlan sonuna kadar seyreder. Zikir bittikten sonra ihvnlann banda gelen Palulu Muhammed Baba'ya; "mer Baba'ya selamm gtrn. Kadirilii bu minval zre yrtsn" der.

209 -

TAYYAR

BABA

TAYYAR BABA
Harput'tan Meteris Mezarlna klrken Beyzade Kabristanl'nn gney bat ynnde medfundur. Trbe Elaz'a ba kan bir dzlk zerinde bulunmaktadr. Tayyar Baba Trbesi dikdrtgen plnl ina edilerek zeri sacdan yapdm at ile kaplanmtu". Duvarlarda kesme ta ve beton iilii vardr. evresi zel kabristanldc olarak ayrldndan etrafna ihata duvar evrilmit. Trbe modern bir yapdadu. Bakaca bir mimari zelhi yoktur. TAYYAR BABA KMDR?

Aslen Harputludur. Babas burann tannm " M c a z ouUar" ailesinden gelir. Baba ad " H z r " , halk arasnda ise "Hdr" olarak bilinir. Okumaya ilgi duyan iyi bir aileden gelmekte dir. lk eitimini kendi aile evresinden alr. Aabeyi Hac Mehmet, Hac mer Hda Baha'nn yannda yetimitir. Dolaysyla Ka dirilik tarikatna meyli aabeyi Hac Mehmet'ten gelir. Daha ocuk yata iken aabeyi onu mer Hda Baha'nn yanna gtrr. Byk kadiri eyhi mer Hda Baba onu kucana alarak sever, sonra da aabeyine dnerek: "Buna iyi bakn. Bu benim olumdur." der. Aabeyi bir sre sonra am'a Sancak Beyi olarak gider ve oradaki bir muharebede ehit der. Tayyar Baba gen yata babasn da kaybeder. Artk ailenin geim yk Tayyar Baba'nm omuzlarndadu. O ualar merkez Gmbalar kynde bir yazlk evle bir- 211-

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

likte ba ve baheleri vardr. Aynca merkeze bal eski "Habusu" kynde de verimli arazileri bulunmaktadr. Aile yk Tayyar Baba'nm omuzlanna binince, bir sre iftilikle urar. Daha sonra bu arazileri yancya vererek Harput'a gelir. Burada o devrin nemli bir meslei olan "Dabaklk" renir. Bir mddet dericilikle uramaya balar. Akamlan Harput ulemasnn sk sk yaptklar dini toplantlara katlr. Bu toplantdar neticesinde tasavvufa ilgi duyar. Bir gn komusu Mazhar Efendi ile birlikte bir mride balanmaya karar verirler. Ne var ki, Mazhar Efendi eyh Samini Hazretlerin'nin halifesi Mustafa Naci Efendi'ye, Tayyar Baba da m e r Hda Baha'nn halifesi GU Mustafa Baha'ya intisap ederler. Yani, Mazhar Efendi Naki Tarikatn, Tayyar Baba da Kadiri Tari katn seer. Goll Mustafa Baha'ya bahl srasnda " H a b u s u " kyndeki arazilerini satarak Harput'ta dabakla balamtr. Sk sk Gl Ky'ne giderek mridi ile birlikte olur. Onun tslma olan ilk hizmeti b- Ermeni gencini mslman etmekle balar. Tayyar Baha'ya olan sevgi ve muhabbeti bu Ermeniyi sonunda mslmanlk ancma get. Bu arada Tayyar Baba Harput'taki Nadir Baba derghna yerle. Buras Kadiri ve Yesevi Tarikat mensuplannm oturup sohbet ettii b yerd. Tayyar Baba o gnleri anlatuken buraya Kadiri ve Yesevilerin geldiini syler. Ve bandan geen yle gin b olay an latr: "Bir akam yapayanhzdm. Trbede Nadir Baha'nn kabrinin basndaydm. Ona: "Neden bana gzkmyorsun?" diye rek dnmeye baladm. Kendi kendime, acaba bu sandukanm ii bo mu? dedim. Sonra da: "Varsan bana grn, yoksa kabrini ka zacam." dedim. Grnmeyince oradan b kazma bularak Nadir Baba'nm kabrini kazmaya baladm. KemUderi grnmt ki, b ses: "Dur yapma" dedi. Kendimden gemitim. O anda b baktm ki eyhimin evindeyim. Kendileri hasta yatyorlar. Tanmadm Buhara

- 212 -

TAYYAR

BABA

sakall bir zat, eyhimin azna pamukla zemzem suyu damlatyor. Oradakilere: "Bu zat kimdir?" diye soruyorum. Bana: "Nadir Baba"dr. diyorlar. Bu zatn yanna varnca bana dnerek: "Tayyar, biz senin eyhine hizmet ediyoruz, sen bizim kabrimizi kazyorsun, bu nasl itir?" diyor. Tabi kendime gelince tekrar topra kabre doldurdum. Sonra da eyhimi ziyarete gittim. Hakikaten eyhim Goll Mustafa Kzm Baba ok ar hasta idi. Bu ilgin olay Tayyar Baba yllar sonra anlatyor.

Gn gelir. Tayyar Baba askerlik grevine gider. Onun askerlii Diyarbaku, Mardin ve Midyat yrelerinde gemitir. Asker de olsa git tii her yerde bir gnl dostu arar. Bir gn Midyat evresinde bulun duu srada halktan birine burada meayhtan birinin olup olmadn sorar. Ona; "lerde bir maarada bir fakih var" derler. Tarif edilen maaray bulur. Maannn ierisi karanlktr. Ama, ilerde bir dc grr. O a doru gittiinde oray aydnlatan n orada oturan zatn yznden yayldn farkeder. Yaklanca o zat kendisine: "Gel Tayyar Baba gel... Seni bekliyordum. Ben seni grmeye gelecektim ama, ok ihtiyarm." der. Sanki kuk yldr birbirini arayan sevgili gibi hemhal olurlar. Tayyar Baba bu olay anlatrken: "Onun yannda ok zevkler yaadm. Bazen onun bedeninin kaybol duunu gzlerimle grdm. Bazen kendi bedenimin yok olduunu farkediyordum." der.

- 213 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

Harput'un Elaz'a tand gnler o askerliini bitirerek tekrar Elaz'a dner. Kzm Efendi ona eski izzet Paa Camii yanmda bir hcre ayarlar. Artk Tayyar Baba gnlerinin byk bir ksmn bu hcrede geirir. Ksa zamanda bu hcre onun sohbet meclisi olur. Bu sralar Goll Mustafa Baha'dan da icazet almtu-. Yamurlu, fu-tnal bir gece bu hcresinde iken bir kpek kapy trmalayp szlanmaya balar. Onun imtihan henz bitmemitir. O, kpein slanarak dn ve ieri girmek istediini zanneder. Kapy aar ama, kpek ieri girmez. Tayyar Baha'y am gibi bir hal iindedir. Bana abasn geirerek dan kar. Bunun zerine kpek yrmeye balar. Kpek nde, Tayyar Baba akada giderler. Bir sre soma ehri karak bugnk Yldz Balar mevkiine varrlar. O su-alar oralar bombo, dahk, derelik bir yerdir. Bu yamur ve futnada Tayyar Baba bir ses duyar. Bu bir kadn feryaddu:. Bu: yandan alar, bir yandan da "imdat, beni kurtaran yok mu?" diye seslenir. Yanna yaklatnda aur kalr. Kadm bu yamur ve frtnada mlplaktu. stelik orada bir aaca balanmtr. Tayyar Baha'nn geldiini grnce: "Allah akna plam, bana bakmayasn." der. Tayyar Baba: "Korkma yavmm geldim." der ve derhal kadmn iplerini zer. Srtndaki abay ona giydirir. Kadnn bandan kt bir olay gemitir. Onu evinin bulun duu sokaa kadar getirip brakr. Kadm: "Efendi kimseye sylemeyesin, ben senin aban yann get-irim," der. Tayyar Baba dnerken tefekkre dalar. Der ki, "Allah o kadn kulunu kurtar mak iin bir kpei bir de beni seti." O, bu ibret verici olay yaad iin arada mridlerine: "Allah murat ederse, kpei getirir, kapn trmalatr ve seni dardan kurtarr." derdi.

- 214 -

TAYYAR

BABA

Tayyar Baba bir sre eski zzetpaa Camiinin bir hcresinde kaldditan sonra nce bir ev bularak kiraya kar. Daha sonra Mustafa Paa Mahallesi'nde bir ev satn alarak tamu". Ksa zamanda evresinde her kesimden byk bir mrid topluluu oluur. O, krk yanda iken Erzurum gmenlerinden Yusuf Efendi'nin kz Feride Hanmla evle nir. Bundan Tabir ve Abdulkadk isminde iki olu dnyaya gelk. Onun Mustafa Paa'daki evinde hi misafiri eksik olmazd. Ge lenlerin ouna bizzat kendisi hizmet eder, onlar ho tutmaya gayret gsterirdi. Olduka alak gnllyd. Zengin, fakir, byk, kk ayumadan herkesle sohbet eder, onlann hatrlann sorard. Evi herkese akt. Byk bir hogrye sahipti. Bilgisi, grgs ve yaay ile tam bir mslmand. Bir gece komusu Ermeni Anton Usta kapsn alar: "Baba'ya geldim. Baba evde mi?" der. Evde olduunu renince ieri girer. Tayyar Baba bir grup mridi ile oturmaktadu. Anton Usta'dan geli sebebini sorar. Anton Usta zntl bir halde Tayyar Baba'ya: "Babam ok hasta, beni sana yollad. Dedi ki. Tayyar Baba'ya git, onda sa nefesi vardr. Bu suya flesin al getir." Tayyar Baba getirilen suya okuyup fler ve Anton Usta'ya ve rir. Ertesi sabah Anton Usta'nm babasm ziyarete de gider. Bu deerii insan her fani gibi 1973 ydmda mrn tamamlayarak ebedi leme gp gitti. O, son nefesini verirken: "Neylersen tenime eyle, kalbimi viran eyleme." diye yalvaryordu.

- 215 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

Bir ramazan aymda Tayyar Baba eeine oru tutturmaya karar verir. Akamdan akama nne yem doldurur, suyunu verir. Sahurdan sonra nn temizler. Bir ay sonra bayram gn sutma binerek Har put'a kar. Orada Allah-u Tela'ya yle niyazda bulunur: " R a b b i m , orutan kast a ve susuz kalmak ise, eek ola rak yarattn bu canl Tayyar kulundan daha iyi oru tuttu. Yok eer oru bunun tesinde bir ey ise, ne olur bana bu srr bildir." O, oru konusu getii zaman evresindekilere: "Hamdolsun, Rabbim bana orucun hikmeti ni bildirdL" dermi. Tayyar Baba, ibadetlerini genellikle gizli yapmaya gayret gsterirdi, " i b a d e t gsteri deildir. Zevk iidir." diye aklard. O, hayat boyunca kesinlikle mezhep aynm, tarikat aynm yapmam, sadece gnah iinde olan insanlara acm ve onlann kurtu luu iin zaman zaman dua etmitir.

Bir gn yine Ermeni komusu olan Saati Foto nam ile bili nen kii kapsn alar. eri girdikten sonra Tayyar Baba'nn elini per ve bir keye geerek oturur. Biraz sonra koynundan kard rak iesini aarak imeye balar. Tayyar Baba'nin mridleri o anda Efendi orada olmasa Ermeni Poto'yu dve dve dan atacaklar. Tayyar Baba durumu farkedince: "Olum Feyzi, git mutfaktan bir bardak getir, rahat isin." der. Bardak gelince Ermeni Poto raksn bardaktan imeye balar. Aradan uzun bir sre geer. Ermeni Usta kalkp gider. Tayyar Baba kzm bulunan mridlerine dnerek: "Ne oldu yani, en fazla bardak kirlendi. Ykarsnz temizlenir, olmazsa - 216 -

TAYYAR

BABA

krarsnz. Evi de havalandrrsanz koku gider. Ama o evimize gelmi Tanr misafiridir. Misafire iyi davranmak lzm" der. Onun bu ho grs olduka ilgintir.

Mridlerden Hac Mustafa zbay'dan nakledildiine gre: "1954 ydyd. apka yapp satyordum. Bazen de eski elbiseleri bozarak kuman ykayp sonra da tleyerek apka dikiyordum. Bir gn eski bir pantolonu skp, temizledim ve tleyerek bir apka yaptm. Yaninz apkann bir kenanna gelen kuma biraz incelmiti. apkay satlmak zere dkkna astm. len namazna giderken dkkandaki kardeime, mteri gelirse bunu liradan, dierlerini do kuz liradan satmasn syledim. Namaz dn masann zerinde do kuz lira grnce, kardeime hangi apkay sattn sordum. Bana liraya satmasn sylediim apkay tarif etti. Baktmda apka ye rinde yoktu. ardm!. Kardeime: "Bire adam, ben sana onu liraya sat demedim mi?" diye ktm. Satt adam tanyp tanmadn sordum. Tanmadn syledi. "Eyvah" dedim, "Sen beni mahvettin" Paray masann zerinden aldm gibi dan frladm. Niyetim komu olan Aga'y da yanma alarak Efendi'ye gidecektim. Bakahm o bu ie ne diyecekti. Aa'nn dkknna gelince grdm ki Tayyar Baba orada oturuyor. Malatya'dan gelen hocalarla birlikte sohbet ediyorlar. nce ses karmadan yanlanna ilitim. Tayyar Baba hocalara bir hikye an latmaya balad: "Size bir ey anlataym.": "Adamn biri esnaflk yapyor ve bir ey retiyor. Yapnn zerine bireyler srerek sayor. Bir gn yine emek verip mal yapyor. Ama malda biraz anza var. Camiye giderken dkkandaki kiiye diyor ki: "Mteri gelirse bunu kurua, dierlerini dokuz kurua satacaksn." Dkkn sahibi - 217 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

camiden dnnce baJayor ki kurua ver dedii mal dokuz kurua satlm. Korku ve telaa dyor. Gidip Efendiye durumu anlataym, bu para hell mi, haram m?" Tayyar Baba devamla: "Bu para helldir" deyince Malatyal hocalar: "ispatla Tayyar Efendi, neden helaldir?" Tayyar Baba devam ediyor: "Eer emek vermeden alp satsa idi, be kurua ald mal ancak dokuz kurua satabilirdi. Fazlasna satamazd. Oysa Peygamber Efendimiz: "Emein pahas olmaz." buyuruyor. Bu adam buna emek vermi, bunun iin dokuz kurua sat bu mal ha ram deildir." diye bitirince Hac Mustafa Efendi avucundaki terden slanm paray Tayyar Baha'ya uzatarak: "Efendi, sen beni anlayorsun. Bu i benim bama geldi." diyor. Tayyar Baba gayet sa kin: "Yok Mustafa yok, ben seni nerden bileyim. Ben Harputlu Berber Hdr'n oluyum." diyor. Mustafa Efendi ha bire: "Sen beni anlatyorsun" dedike. Haydar Baba: "Yahu ben ber ber Hdrn oluyum, ben kimim?." diyor.

Tayyar Baba bir gn yle bir olay anlatyor: "Mehmet Efendi adndaki bir dostum bir gn bana gelerek: "Tayyar Efendi falann taziyesine gidelim" dedi. Birkte ktk. Yalnz Rabbime sz vermitim. Tayyar kulunun nefsini herkesten aa tuta caktm. Yryerek Harput Caddesi'ne geldik. Mehmet Efendi: "Bu ge lenleri tanyor musun?" dedi. Bam kaldrdm baktm: "Tanmyorum" dedim. Mehmet Efendi devam etti: "Bunlar kan ko cadr. Kahveye birlikte gidiyorlar. Erkek alg alarken, kans trk sylyor." Mehmet Efendi'ye dedim ki: "Hereye cmertlik olur ama, namusa da cmertlik olmaz." Birde baktm (Parman azna sokup kararak) anadan dogma ryanm. Daha birey diyemedim. Mehmet Efendi'ye: "Sen taziyeye git, benim bir abdest tazelemem gerekti." di-

- 218 -

TAYYAR

BABA

yerek doru hcreye geldim. Kitaplar kantrdm, birey bulamadm. Efendim bana demiti ki: "Tayyar, aresis kaldn vakit kaUc abdest al, iki rekt namaz kl. Sdant ve zorluklar gider." Kalkp abdest aldm ve iki rekat namaza durdum. Tam secdeye varnca, arkamdan bir ses: "Tayyar, sen nefsini ondan da aa tutmaynca yol ala mazsn." Sonra kendi kendime dedim ki: "O yine drt duvar arasnda yapyor. Bana frsat gese ben meydanda ya parm. Ben ondan daha aaym, herkesten de aaym, bin kere tvbe..." Cenab- Hak ltfetti yine eski halime dndm.

Nazif Esen'den NakI edildiine gre: 1951 ynda nce Bingl'e, sonra Nide'nin Bor kazasna asker olarak gidiyorum. Nakil urasnda Bingl'den Elaz'a geldik. ki saat lik rtarmz var. Muhafz onbaya dedim ki: "Burada bir akrabam var grp geleceim. Zorla izin aldm. Niyetim Tayyar Baha'y grp son ra Nide'ye gitmekti. Efendinin yanma geldim, bana: "Nereye verdi ler?" dedi. Ben Bor ilesini sylemeden "Nide'ye" dedim. Gld: "Niye yle korka korka gidiyorsun, Bor iyi bir yerdir. Havas, suyu tpk sizin Palu'ya benzer." Tayyar Baha'dan aynlacag zaman: "Nazif, o ki Bor'a gidiyorsun, sana iki tembihatm var. Birincisi , orada "Kuddisi Baba" diye bir zat yatyor, nceleri oras trbeydi. imdi sanmyorum ki orada trbe kalsn. Onun kabri erifine bir ura, benim selamm ilet. kinci isteime gelince, orada Kuddisi Efendi'nin yo lunda giden Ahmet Efendi diye bir zat var, bir de onu bularak selamm ilet." Biz ekip Bor'a gittik. zinlerde askerin gidebilecei bir kalive vard. O sralar asker ay be kuru, sivil ay on kurutu. Tabi aske rin ay adc oluyordu. lk gidiimde bana adc bir ay getirdiler. ay dkp parasn koydum. kinci gidiimde yine ak ay gelince yine - 219 -

HARPUT KLTRNDE DN ALIMLER

dktm. Ocaktaki ayc yanma gelerek: "Asker, bu ay niin dkyorsun?" dedi. Kendisi orta yah bir adamd. Ona: "Bana sivil ay getir, sivil paras al." dedim. Adamla dost olduk. Srekli bana ocan yannda bir sandalye ayrmt "Bundan sonra buraya her gelite bu sandalye senin." dedi. Bor'da "Paa Camisi" diye byk bir cami vard. Bir gn izin k o camiye giderek namaz kldm. Niyetim bata imam olmak zere, yah kimselere Kuddisi Efendi'nin trbesini sormakt. Nitekim cami aknda kime sordumsa Kuddisi Efendiyi tanyan dcmad. Mft'ye gittim, ne yazk ki o da tanmad. Canm ok sdcdmt. Doru kahvehaneye geldim. Baba bana bir i syledi yerine getiremiyorum diye zgndm. Ocak dalp gittiimi grm olacak ki: "Nazif Onba" diye seslendi. Adama dndm, biraz da kzarak: "Byle memleket olmaz." dedim. "Burada bir tek byk zat var, onu da kimse tanmyor." Ocak "Kim?" dedi. Olay olduu gibi anlattm. Balad gzlerinden ya akmaya. Bana: "Gel" diyerek dan kard. Eliyle bir ka yz metre ilerde byk bir binay gsterdi: "Kuddisi Efendi'nin trbesi nce orada idi. Bor byynce trbeyi ykarak asri mezarla naklettiler. Zaten o eski yeri de mezarldct." Bana Ahmet Efendi'nin dkknn tarif etti. Ahmet Efendi saatilik yapyordu. Onun dkknma gittiim de: "Buyur asker aa." dedi. "Ben Elazhym, Tayyar Baba'nm sana selam var." dedim. Biraz dnd: "Hangi Tayyar?" dedi. Ben de: "Caferi Tayyar Baba" diye karlk verdim. Yeniden dnd. Sonra "Yaa, Tayyar Baba byk bir adam, hayr duasn aln size yeter." dedi. Olay onunla da konutuk. Bana Kuddisi Baba'nm mezann tarif etti. Ne yazk ki izme gelene kadar o byk za gidip ziyaret edemedim. zin iin memlekete geldiimde. Tayyar Baba beni grr grmez: "Ben sana ksmm." dedi. "Niin Baba?" dedim. Biraz zgn bir ekilde: "Sana iki ey syledim birini yerine getirmedin. Emanete ihanetin cezaz ardr." dedi. zinden

- 220 -

TAYYAR

BABA

dndmde arkadalarm da yanma alarak Asri Mezarln yolunu tuttum. Birlikte mezar talann okumaya alyoruz. Tabi esas mak sadmz Kuddisi Baba'y aramakt. Buraya nakli srasnda trbesi ykhnca ikinci defa trbe yaptumamlard. Neticede bulduk. Ben Yasin-i erif okumaya baladm. Nefsim ise, okuma buras deil, diyor. imden: "Ya Kuddisi Baba" dedim. "Doru ise bana iaret ver." O anda ayamn altndan defa "gm, gm, gm" diye bir ses geldi. Rahat lamtm. Dnerken asker arkadalarmdan birisi yaklat, "Nazif' dedi, "Yasin-i erifin falan yerinde alttan gelen sesi ben de duydum." Alamaya balamtm. Netice olarak, askerlik bitip Elaz'a dndmde, Baha'y ziya rete gittim. Beni grr grmez, glmeye balad: "Nazif, ite imdi yz ak ile geldin. Mezan epeyce aradnz ama sonunda da buldunuz. Allah sizden raz olsun." dedi.

- 221 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

TAYYAR

BABA

Ben Tayyar'dan aldm dersi Geni emalmn tersi Mderrisler mderrisi Ne anlsn Efendim sen. Fetirru'dan cret aldk nsan- Kmil'e vardk Aynel yakinden ders aldk Ne anlsn Efendim sen. Evliyann gz bebei Bizlere oktur emei Makbul idi her dilei Ne anlsn Efendim sen. Efendiler efendisi Gavs- zmd kendisi Seray-i hak mhendisi Ne anlsn Sultanm sen. Sohbetleri gayet giran Dinleyenler oldu giryan Mridan hep sana hayran Ne anlsn Sultanm sen.

- 222 -

TAYYAR

BABA

Cemline baklmazd Kemline doyulmazd Kerameti saylmazd Ne byksn Sultanm sen. Kim ann akna de Akn ateine pie Yanmaz baka bir atee Ne anlsn Sultanm sen. Firakn oduna yandk Bir an canmz sandk O nasl can ki dayandk Ne anlsm Sultanm sen.
Hasan zdemir

(Cip Ky)

- 223 -

HACI

MUHARREM

HLM

EFEND

HACI M U H A R R E M HLM EFEND


Asri mezarln, giri kapsna yz metre mesafede medfundur. Trbesi altgen plnldr. zeri kubbe ile kaph bulunan bu trbeyi, Konyal mritlerinin yaptrd sylenir. evre dzenlemesi olduka gzel yapdmtu. Giri ksmnda sacdan yapdan kemerli bir glgelik vardr, ksm zenli bir ekilde dizayn edilmi, trbe aydnlatmas ise iki pencere ile salanmtr. Sanduka ksm st beyaz bir tala kaplana rak, ba tarafna dikdrtgen eklinde ta bir kitabe konulmutur. Mu harrem HUmi Efendi'nin bu trbesi son yllarda ina edildi. HACI MUHARREM HLM EFEND KMDR?

Bu deerli zat, Elaz'n merkeze bal Sarl Ky'nde domutur. Kendi notuna gre doum tarihi 1878'dir. Vefat ettii za man aile evresi onun 85-90 yalarnda olduunu sylemilerdir. Bu ifadeler doru ise, onun doum tarihinin daha nce olmas gerekir. Aile lkaplar "Sipahigiller"dir. Babas Kse Ahmet Efendi'dir. Ailevi baz nedenlerden dolay Sanl Ky'n terkederek nce "Sofular Ky"ne, daha sonra "Gurbet Mezras"na g etmilerdir. Kendisi bu su-ada 8-10 yalannda idi. Bir gn arkadalan ile koyun otlatrken rendii sreleri okuyup, derviler gibi " H " ekiyorlard. O srada birden yanlannda bir ihtiyar belirir. ocuklan evresine toplayarak ilerde her birinin ne olacam sylemeye balar. - 225 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

Sra Muharrem Hilmi Efendi'ye gence; bu yah zat onun okuyarak ilerleyeceini syler. Kendi admm da "Ahmet Zeyneddin" olduunu be lirttikten sonra kaybolur. Muharrem Hilmi Efendi kendi ifadesiyle ilk feyzini bu zattan almtr. Bir gn Sofular Ky'nde oturduklan su-ada devrin byk kadiri eyhi Hac mer Hda Baba bu kye gelir. Herkes gibi Muharrem Hilmi Efendide giderek bu zatm ehni per. O su-alarda 15-20 yalar arasndadr. Muharrem Hilmi Efendi mer Hda Baba'nm yanna gelerek: "Nereye gidiyorsunuz, ben sizi nerede ve nasl bulurum?" deyince, mer Hda Baba: "Benim bir engelim vardr, onu senin kalbine takar, seni bana doru ekerim." der. Bu olaydan bir sre sonra Muhar rem Hilmi Efendi'nin gnl mer Hda Baba'y arzular. Bu arzu her gn biraz daha fazlalamca, nihayet dayanamayp bir gn erkenden kalkar ve Kvenk Ky'ne doru yola koyulur. Gnlerden cumadu-. Nasl olsa Hda Baba camiye gelecekt-. Camiye doru yaklau-ken mer Hda Baba'nn evinin nnden geer. O byk veli o srada kapnn nnde durmaktadr. Muharrem Hilmi Efendi'yi grnce: "Gel benim mridim gel... Grdn m nasl engeli takp seni buraya ektim." der. O gn Hda Baha'ya intisab eder. Daha sonra sk sk Kvenk Ky'ne giderek mer Hda Baba'y ziyaret eder. Muharrem Hilmi Efendi bu ziyareerinden sonra kendisinde baz hl deiikliklerinin olduunu syler. Onun eyhine olan bu ball makamn da giderek yceltir. Ondaki bu hzl gelime, kendisini Hoca mer Hda Baba'nm su- ktipliine ka dar ykseltir. Muharrem Hilmi Efendi bu durumu bir beyiti ile yle aklar:
"HdaBaba e ahm, kasr- cennette bir gldr Muharrem srrktibi, ona demde blbldr."

- 226 -

HACI MUHARREM HLM EFEND

O, Sofular Ky'nden sonra bir ka ky daha gezerek, 1905 ydnda Harput'a yerleir. Burada Hac Abdullah Efendi'nin medre sesine giderek ilim tahsiline balar. Orada eitli dersler grr. Bu ara da Kvenk'teki eyhi ile olan ban da hi kesmez. Zahui ve Batini ilimlerde lim ve devrin byk mutasavvf Beyzade Hazretleri de ona ders verir. nl bir naki eyhi olan Beyzade Hazretleri, Har put'ta bir medresede mderrislik yapmaktadr. Muharrem Hilmi Efendi bir yandan zahiri ve batini bilgilerini artrmaya devam ederken, dier yandan da bir camide mezzinlik yapar. Onun her ay maan muntaza man Beyzade Hazretleri vermektedir. Gn gelir, mer Hda Baba onun slkunu tamamlayarak zerine kendi mhr basl bir icazetname verir. Diyanet ileri eski Bakan Prof. Dr. Sleyman Ate bu icazamameyi bizzat kendisinin grdn sylemektedir Muharrem Hihni Efendi, devrin iki byk mutasavvf olan Ka diri eyhi mer Hdai Baba ve Naki eyhi Beyzade Hazretle ri'nin tezghndan geerek ekillenir. Onun dier bir yn de edebiyata olan ilgisidir. Hayat boyunca ok gzel iirler yazmtr. Tasavvufi nitelikteki bu iirlerinde "srr" mahlasn kullanr. Bu mahlas niin kullandn kendisi yle izah eder: "ocukluumda kalbimde iki noktay dnmekte idim. Birincisi Hz. Peygamber'e o kadar muhab betim vard ki, ekseri geceleri ryamda denizlerde yzerek Hz. Peygamber'in trbesinin saaklanna kadar gider, gremeyip geri dnerdim. Bu hl bir hayli mddet srd. Nihayet Trbe-i saadeti ziyaret etmem mmkn olmutu. ikincisi, Pir-i Geylni'ye olan byk muhabbetim dolaysyla bir fusat ve arkada arayp, Badat'a gitmeyi arzu ettim. Bir gn kyden dctm. Kalbim zntl idi. Bu hl iinde Elaz'a geldim. Byk meydandaki kule nnde bir sara dkkamnm duvanna ellerimi

- 227 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

arkamdan tutarak yaslanm, Badat'a gitme dncesine dalmtm. Bir zat elime "Alikurna kad" zerine gayet gzel yazlm zarfsz bir yaz verdi. Bu bir manzume idi. Hayret leminde olduumdan bu kad verene kim olduunu sormadm. O da birey de medi. Manzume: "Muharrem Srr- Hda" eklinde balyordu. Veren de Badat'l biri idi. Onu Pir-i Geylni'nin ruhaniyeti ver miti bana. O andan itibaren iirlerimde " s r r " mahlasn kul landm." Muharrem Hilmi Efendi 1906 tarihinde Erzurum'a askerlik grevi iin gider. Orada nce tabur ktiplii yapar. Olduka gzel yazs ve dini bilgisi dolaysyla paann dikkatini eker. Alan bir snav kazanarak tabur imaml grevine atanu-. O, yeni bir grevle bu seferde Bitlis'e gider. Orada yrenin mutasavvf Abdu'l Gaffur Hoca ile dost olur. Orada Muhammed Kbrevi'ye de intisap ederek ile dcanr. Aynca o, bu deerli zattan icazet alu-. Muharrem Hilmi Efendi, 1912 ylnda Elaz'da depo taburunu kurmakla grevlendi rildiinden tekrar gelir. Burada bir sre kaldktan sonra bu sefer de grevli olarak Yemen'e gider. Orada da Tabur imaml grevini srdrr. Bu arada Arap ocuklanna Trke retmenlii de yapmak tadr. O yllarda Yemen'de meydana gelen kuraklk nedeni ile Yemen halk yamur duasna karlar. Fakat bir damla yamur yamaz. Paa, Muharrem Hilmi Efendi'yi yanna aurarak: "Bir de sen yamur duas dzenle" der. Muharrem Hilmi Efendi paadan baz artlann oluturul masn isteyerek hazrlklara balar. Byk bir kalabahm katld bu yamur duasndan nce Araplara, sonra Trklere ayn ayn nasihatlerde bulunur. Bu yamur duasmdaki konumas ile herkesi etkilemeyi baarmtr. O, dua esnasnda yle bir yalvard ki, bir sre sonra bar daktan boanrcasna yamur yamaya balad. Bu olay Araplar zerinde olduka etki yapt. Muharrem Hilmi Efendi'yi her grdklerinde etrafndakilere: "Bu salih bir adamdr." diyorlard.

228 -

HACI MUHARREM HLM EFEND

Yemen'den sonra Hicaz blgesine atanan Muharrem Hihni Efen di, Medine-i Mnevvere'de bir buuk yl kald. Bu srada grmeyi ok arzulad Peygamber Efendimizin mbarek trbesini ziyare etti. ans yaver gittii iin askeri kiiliinden faydalanarak trbenin iine kadar girme saadetine kavutu. Kendisi bu ltf yle izah etmektedir: "Hicaz blgesine atanmadan nce yce Peygamber'e hasret dolu bir iir yazmtm. Bu iirim yleydi:
Ey benim em- dilim ruh- revanim Mustafa,

Kime vardm ise bu derdime derman demedi, td- vuslata ne lacet, gayriye kurban in. Muharrem srr- kulun ravzana yz srmek in, Gelmiem kapna ltfeyle, sultanm Senden aldm bu derdi, kan dermanm Mustafa, Mustafa

K'be'ye kurban gerekse ite canm Mustafa Kl efa'at ki, gel ems- tabanm Mustafa

Bu iirin hemen akabinde Yce Mevl'nn izini ile Hicaz blgesine atandm." diyor. Onun Rabb'ine olan baghl, yce Peygambere olan sevgisi ve tasavvufi dncesi, her arzusunda yce Allah'n ona yardmc ol masna vesile olmutur. Grnmez bir g sanki onun elinden tutarak her iinde yardmc olur. O, bykbir akla ohnasm istedii iki arzu suna da ulamtu". Muharrem Hilmi Efendi Hicaz blgesinden sonra tekrar Erzurum'a dner. 1925-1926 tarihine kadar Erzurum'da kalarak tabur imamlndan emekli olur ve Elaz'a dner.

- 229 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

28 ubat 1928 tarihli kendi el yazs ile yazlm bir dilekesinde, bize emeklilikten sonraki hayat hakknda baz bilgiler vermektedir. Muharrem Hilmi Efendi bu dilekede: "Elaz Merkez Hastanesi Ba He kimlii" ne ba vurarak emeklilikten sonra i istemitir. Harf inklbndan sonra Latince el yazs ile yazd bu dilekesine baklrsa, onun olduka gzel bir yazs olduu grlr. O, 27 sene askeriyede tabur imaml yaptn, bu sre ierisinde ailesinin vefat ettiini, olunun Elaz'da ortaokul tahsiline devam ettiini, kendisi nin Erzurum'da olmas sebebi ile bizzat ocuuyla ilgilenebilmek iin emekli olmak zorunda kaldn, emekli maann geinmesine kafi gelmemesi sebebi ile Elaz Merkez Hastanesi Tabur mamlna ta yininin yaplmasn istemektedir. Elaz Merkez Hastanesine verdii bu dilekeden sonra ona tekrar grev verihnemesi zerine evinden fazla dan kmayarak kendisini devaml okumaya ve yazmaya verdiini grrz. Onun ilim ve feyzinden ok kimseler istifade etmilerlerdir. Bunlardan birisi de Merkez Tadm Ky doumlu olan Diyanet leri eski Bakanlarndan Prof. Dr. Sleyman Ate'tir. Olduka zengin bir kitapla sahip bulunan Muhanem Hihni Efendi, tasavvufa, feraize, vaaza dair eserler yazmtr. Onun en nemli eserleri Mev'iza-i Hilmiyye, Divan- Hdyi, Menazilu's Slikin, Makamat-i Ezkr-i tlahiyye Li Salikit Tarikatil Kadiriye, Hediyyetu'z Zakirin ve bunlarn dnda Naki Tarikat'na dair baz ri saleleri vardr. O, nce kendi kynde Naciye Hanmla evlenmi, bu hanunndan bebek yata len oluyla birlikte iki olu olmutur. Daha sonra hanm lnce merhum mer Nasuhi Bilmen'in akrabas olan Hac Nuriye Hanmla evlenerek ikinci evliini yapmtr.
1Muharrem Hilmi Efendi. Devlet Hastahanesi mamhma atama talep di lekesinin fotokopisi

- 230 -

HACI MUHARREM HLM EFEND

Muharrem Hilmi Efendi Naki usulyle ders verirdi. Elaz'da il miyle tannd. Birok imamlar ve vaizler onun Arabi ihninden ve feraizinden istifade etmilerdir. Kendisinin belirttiine gre zata icazet vermitir. Bunlardan birisi Karadeniz tarafndan bir zat olup, ikincisi yine Karadenizli fakat Erzurum'da kalan Ali Rza Pirimolu'dur. Bu zat da bir ok kiiyi irad ettikten sonra 1951 ydnda vefat etmitir. Prof. Dr. Sleyman Ate'ede bir icazetname brakm, bu icazet nameyi parma ile mhrleyerek vermitir. Hac Muharrem Hilmi Efendi'nin iirlerinden baz rnekler:
"Hak yourmu ak ile bu can-u bnyadm Ta ezelden saf klm din- manm Blbln- ak iinde bi-zebn benim. benim

zikreylerim benim.

L mekn ehrinde tutar bi-ni anm

Afi tb- ak dounca kalbimi ren klar Zevk olur her ne'esinden ilm- irfanm Katresi cihan deer, bir aka duar benim.

olmuum benim.

Zevk olur itike her an cism ile canm

Alem-i lht pirinin sakisi oldum ben bugn Ak arabn sunar bir ke's-i Rab'banm benim.

Srr der etmez aram hi gayr eyden mur-i can Nur-i Hak'tan feyz alur n kalb-i hazanm benim.

- 231 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

"Akn sahrasdr

yerlerimiz

Nurdan klah giyer pirlerimiz Seyran in semavata Grr Aru Allah kup,

gzlerimiz.

Hcan Allah Allah, h can Allah Canlar sana suna kurban Allah.

Bir demde bu cihan Kimde ak atei var Kalplere girer cevln Kudrettir bu bizim

gezeriz sezeriz ederiz

srlarmz.

Hcan Allah Allah, h can Allah Canlar sana suna kurban Allah.

Can canana teslim ederiz Huzurullah'a varup gideriz s&yrederiz

Cemali Hazreti

Hakk zikreder bu dillerimiz.

- 232 -

HAC MUHARREM

HILMI EFENDI

Hcan Allah Allah, h can Allah Canlar sana suna kurban Allah.

Dideden akan ya umman olur Aulur kalp gz seyran olur Gnller bu hale hayran olur Ak- Hak'tr bizim yollarmz.

Hcan Allah Allah, h can Allah Canlar sana suna kurban Allah.

Srr akn ile sekrar olur Zikreder mazhar-i gufran olur Nazar-i didar-i Rahman olur Nisbet kokusudur Rahman olur

Hcan Allah Allah, h can Allah Canlar sana suna kurban Allah.

- 233 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER


Alem-i dilde acep l<lnemiz vardr bizim. Can atar em-i dile pervanemiz vardr bizim.

Val(t-i seherde alur al<- Bade dolu ak ile meyhanemiz

sadklara vardr bizim.

eb olunca ekilrz kue-i

inzivaya vardur bizim.

Sohbet-i dildar iin gamhanemiz

Rind-merep

d cihan

ferfc eden

abdal gibi

Iklim-i dili gezen divanemiz

vardur bizim.

Alem-i kalbe sefer et Srrya gr hikmeti Sun- Hak'la bir imarethanemiz vardur bizim.

- 234 -

Geldi geti mrm benim ol yel esip gemi gibi Hele bana yle geldi Bir gz yumup am gibi bu sze Hak tanktr Bu can gvdeye konuktur Bir gn ola ka gide Kafesten ku umu gibi Bir hastaya vardn ise Bir iim su verdin ise Yarn anda kar gele Hak arabn imi gibi Bir miskin grdn ise Bir eskice verdin ise Yarn anda kar gele Hlle donun bimi gibi Yunus Emre bu dnyada ki kii kalr derler Meer Hzr llyas ola Ab- hayat imi gibi
Yunus Emre

- 235 -

HACI HULUS

EFEND

HACI HULUS EFEND


Harput'un Meteris Me zarh'nda, mam Efendi Trbesi'nin hemen kuzey ynnde medfundur. Trbesi yoktur. Aile mezarl olan bu parselin etraf demir calarla evrilmitir. Kabri sanduka biimin dedir. Ba tarafndaki ahide tanda: "Risale-i Nurun birinci talebesi. Emekli Albay Es Seyyid brahim Hulusi Yahyagil Ruhuna El Fatiha" yazs bulunmaktadu-. HACI HULUS EFEND KMDR?

Aslen Harpuu'dur. 1895 yhnda domutur. Birinci Cihan Har binde Kafkas ve anakkale Muhabereleri'nde bulundu. 1925 ylnda Harbokulu'na girerek subayh seti. En son 1950 yhnda albaylktan emekli oldu. Esas ad Hulusi Yahyagil olan Hac Hulusi Efendi, Said-i Nursi'nin ilk talebesidir. Onu, 1930 yllarnda grev yapt. Eridir Komando Birliinde tand. Daha sonra Said-i Nursi ile mektuplat. Kendi ifadesi ile o, Said-i Nursi'yi 6 defa grp konumutur. Hac Hulusi'nin ismi Said-i Nursi'nin risalelerinde "Hulusi Bey" olarak geer. Askeri kiiliinin yannda, dini yn de olduka kuvvetli bir ahsiyettir. Babas Naki Tarikat'na mensuptur. O ayrca tasavvufi ierikli iirler de yazmtu-. Said-i Nursi'nin yanna ilk gittiinde onu bir eyh olarak tasavvur etmi ve ona intisab

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

etmeyi dnmtr. Ama onunla ilk kardamasmda Hac Hulusi Efendi'yi: "Ben eyh deilim, tmamm, imamm..." diyerek artmtr. Elaz'da oturan Hac Hulusi Efendi, mr boyunca kendisini "Nurculuk" a adam, onun derghmdan birok grencUer yetimitir. Said-i Nursi'nin ilk talebesi olmas bakmndan nurcu camiada nemli bir ahsiyet olarak tannr. 25 Temmuz 1986 ylnda Elaz'da vefat etmi, onu sevenler ve ona inananlar. Hac Hulusi Efendi'yi bugnk kabrinin bulunduu yere gtrerek defnetmilerdir.

- 238 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

MUNZUR BABA
Kovanclar ilesinin Topaa Ky'nde medfundur. Dikdrtgen plnl olan bu trbe iki meknhdu". Bunlardan biri makam, dieri mes cid blmdr. Makam blmnn st ksm kubbeli, mescid blmnn zeri ise beton dam eklindedir. Trbe beton ve ta iilii ile yaplmtr. Giri ksmnm n taraf balkon eklinde sahanlktu-. MUNZUR BABA KMDR?

Hayat hakknda kesin bir bilgi yoktur. Anlatlan rivayetlere gre onun 1600 yllannda yaad tahmin edilir. Baba admn Mahmut olduu, Hseyin ve Mustafa isminde iki olunun bulunduu, oullanndan Hseyin'in Harput'a gelerek yerletii, Harput'ta ok sayda ulema yetitiren Mftgiller soyunun Hseyin Efendi'den geldii tshak Sungurolu'nun "Harput Yollarnda" adl eserinin 2. cildinde de anlatlr. Onun hakkndaki hikyelere baklrsa, Munzur Baba tasavvuf ehli biridir. Hakkndaki hikyelerden biri yledir: Bir gn kye gelen askerlere kazanda kaynamakta olan kavurmadan ikram etmek ister. Askerlerin; "Kavurmay beklemeye vaktimiz yok." demeleri zerine, Munzur Baba kaynayan kavurma kazanma kolunu sokarak kantmr ve bir avu scak kavurmay avucunda askerlere ikram eder. Bugn kyde onun diktii sylenen bir kuburnu aacmn halen yaz k yeil kald iddia edilmektedir. Onunla ilgili daha bir ok hikyeler vardu-. Munzur Baha'nn bizce bir tarikat mensubu olma ihti mali daha kuvvetlidk.

- 243 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

DEMRC M U S T A F A EFEND
Elaz'n Aksaray Mahallesi'nde domutur. Dedeleri ran tarafndan gelen Trkmenlerdendir. Babas Yusuf Efendi, Ak saray'da doup bymtr, icaplarna "taasgiller" denir. Annesi Tayyibe Hanm merkeze bah Ynlce Ky'ndendir. Demirci Mustafa Efendi 1913 ylnda Aksaray Mahallesi'nde dnyaya gelmitir. ocuk yalannda kendisine demircilii meslek olarak semi, 17 yama gel diinde usta olmutur. Bu yllarda kendi el emei ile yapt "dehre"yi yanna alarak mer Hda Baha'nn halifelerinden Tepeckl Muhammet Baba'ya gtrr. O, Demirci Mustafa Baba'ya yakn ilgi gsterir. Bu ilk gidiinde Muhammed Baba'ya balanarak ondan dersler alr. Kendisine Kadirilii seen Demirci Mustafa Efendi, eyhi ldkten sonra Perenli Muhammet Baba'nm yanma gitmeye balar. O aynca mer Hdai Baha'nn nemli halifelerinden biri olan Palulu Muhammed Baba ile de temastadr. Demirci Mustafa Efendi'yi slka Palulu Muhammed Baba sokar. Otuz yanda hac zi yaretini yerine getiren Demirci Mustafa Efendi, 1950 ydnda Badat'a giderek Abdulkadir Geylni Hazretleri'nin trbesini ziyaret eder. 1960 ydnda Badat'a ikinci ziyaretini yaparak burada yirmi gn kalu. Abdulkadir Geylni 'nin torunlarndan Hseyin Fevzi Paa Demirci Mustafa Efendi'ye zel olarak ilgi gsterir. 1964 yhnda ikin ci defa hacca giderek kutsal yerleri yeniden tavaf eder.

- 245 -

HAYDAR BABA

O, byk mutasavvflardan Tayyar Baba, Muharrem Hil mi Efendi, Perenli Muhammet Baba, Palulu Muhammed Baba ve Hac Tevfik Efendi ile ok yakn ilikiler iinde bulun mu, mer Hda Baha'nn tarikat sanca en son kendisinde kalmtr. Onun, be tarikat zerine ilmi vardr. Demirci Mustafa Baba yanma gelen herkese misafir gzyle bakar, onlann her derdiyle ilgilenirdi. Kendisini asla byk grmezdi. Yeri geldiinde sdc sk "Ben demirciyim." derdi. snanlara hep drst olmalann tavsiye ederdi. Derghna zntl giren, sevinli kard. Gnlerini ibadet ve taatla geirirdi. Bir gn mridlerinin getir dii kiraz kurtlu danca, cebinden para vererek aym tezgahtan kiraz ge tirtti. Gelen kirazlann hibirisi kurtlu kmad. Mritlerine "Hell kazanrsanz paranz telef olmaz." dedi. Onun sevdii dostlanndan birisi de Hafz Abdullah Efendi'dir. Hanm hasta yatyordu. ocuklanna: "Anneniz nasl?" diye sordu. ocuklanndan hanm hakknda bilgi aldktan sonra onlara dnerek: "Bundan sonra ona sahip olun." dedi. ocuklar bu szn mnsn bir gn sonra anladar. nk Demirci Mustaf Efendi ertesi gn gece 02.30 sralannda ehadet getirerek dnyasn deiti. Tarih 19 Kasm 1986 idi. Trbesi Asri Mezarl'ndadu-.

- 246 -

I I I . BLM

nc Blm

EHT TRBELER

- 247 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

Abdulvehhab Gazi'nin maara ierisindeki sandukas 3 metre uzunluunda olup, ba ve ayak ularmda herhangi bir kitabe yoktur. ABDULVEHHAB GAZ HAZRETLER KMDR?

Bu deerli zatn tpk Yunus Emre gibi bugn yurdun birok ye rinde mezan bulunmaktadu-. Bu yerler bata Baskil ilemiz olmak zere, Sivas, Akehir, Bayburt ve zniktir. Yrd. Do. Dr. Necati Demir ve Kutlu zen'in birlikte hazrladdcIan "Hz. Peygamber'in Sancaktan Abdulvehhab Gazi Hazretleri ve Gaz Arkadatan" isimli kitap 1996 Sivas baskl olup, bu kymetli ahsiyet hakknda yaplan en geni aratuma eseridir. Bu ve dier kaynaklann belirttiine gre Abdulvehhab Gazi Hazretleri tpk istanbul'da Eyyup Sultan semtinde medfun Ebu Eyyuh el-Ensari Hazretleri gibi Peygam ber Efendimize sancaktarlk yapmtr. Anadolu'nun fethinde Battal Gazi ile birlikte savaan Abdulvehhab Gazi Hazretleri, yine onunla birlikte Malatya'nn fethinde bulunmu, bu yrede yaplan birok savalarda tek bana komutanlk yapmtu-. Bugn onun birok ynn bizlere sunan Hikmet Tanyu, Beir Ayvazolu, Vehbi Cem Akun, Mjgan er, Ali ahin C a n o z a n , Hseyin elik, Saliha margil ve Necdet Buluz gibi deerli aratrmac ve yazarlar kmtr. Arap islm ordulannm Anadolu'yu fethe ynelik savalannda Abdulvehhab Gazi Hazretleri'nin gsterdii baar ve kahramanlklar destanlaarak gnmze kadar gelmitir. Bu destanlann en nemlileri; "Mseyyeb-nme", "Battal-nme", "Danimend-nme", "Mirkatu-I cihad" ve "Saltuk-nme"dir. Ayrca Teberi'nin "Tarih-r Rusul-i ve'l Mlki" ile tbn-1 Kesir'in "El. 250 -

ABDULVEHHAB GAZ

HAZRETLER

Bidayeti! ven Nihayet fi't Tarihi" adl kitaplan da onun askeri ynn anlatmaktadr. Bu eserler Abdulvehhab Gazi'nin Anadolu'da yapt savalarda M. 731 ylnda ehit dtn belirtirler. Arap kaynaklanndan Cam'd-Dvel'in vermi olduu bilgiye gre; Ab dulvehhab Gazi, Battal Gazi ile birlikte Sivas'taki bir savata Battal Gazi'nin kendisini yalnz koymas zerine yanndaki az bir kuvvetle savarken ehit dtn syler.(') Hz. Ebubekir dneminde balayan Anadolu'ya ynelik savalar, Emeviler ve Abbasiler dneminde de devam etmitir. Belazuri, Yakubi ve Taberi gibi melUflerin klasik tarih kayna olan eserlerinde 642 ve 707 ydlan arasnda Asya'ya ynelik fetihler srasnda Arap slm ordulanna Trklerin de katldklarn, hatta birok yerde slm ordularna komutanlk yaptklarn belirtirler. Yine 756-757 ydlannda El Cezire valisi olan Abdullah b. brahim Hafe Mansur'un emriyle Malatya'ya, 758-760 yllarnda ise Adana'ya Horasan birliklerini yerletirdiini, 760'ta ise Abbasilerin Dou Anadolu valilik ordusunu Trkmenlerden kurduunu syler. te Abdulvehhab Gazi Hazreeri'nin de yer ald bu savalarda Trklerin Arap ordularyla omuz omuza savatklar bu kaynaklarca belgelenmitir.(^^ Baz kaynaklar bu deerli komutann Sivas yaknlarnda ehit dtn ileri srerken, baz kaynaklarda ise sadece Anadolu'da ehit dt ama yerinin belirtilmediini grrz. A b d u l v e h h a b Gazi'nin yapt savalarn byk bir ounluu Malatya ve evresinde gemitir. Bu ilde zn ha sre kaldm belirten baz kay naklar onun Frat Nehri kysnda bir ev yaptrdn, bu yrede Bi12Necati Demir - Kutlu zen, Hz. Peygamberin Sancalitar Abdulvellab Gazi Hazretleri ve Gaza Arkadalar , Sivas 1996, s. 17. Necati Demir - Kutlu zen, a.g.e., Sivas-1996, s. 18-19.

- 251

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

zansllarla srekli savatn kaydederler. Yine bu kaynaklara gre Malatya ehrinin Abdulvehhab Gazi tarafndan defalarca fethedildii belirtilmektedir. Btn bu tarihi ve destans bilgilerden yola kacak olursak; onun daha ok savalannn bu yrede gemesi bu deerli komutann bu yrede ehit dme ihtimalinin kuvvetlenmesine yol aar. Aynca onun hakkndaki destans bilgilere gre yarah bir vaziyette bir daa ktn, Ona bir bizans Kayser kznm geceleri su tadn, bu dada yarah vaziyette iken su getiren Kayser kznn Bizansidar ta rafmdan ldrldn, daha sonra onun da burada ehit olduunu be lirtirler. Bu gn bu dorultuda yre halk tarafndan eitli hikyeler anlatlmaktadr. Abdulvehhab Gazi'nin medfun bulunduu maaramn alt tarafnda yer alan Zeynep Hatun Trbesi ise bu hikyeyi dorulamaktadr. Bu trbedeki hatunun Abdulvehhab Gazi'ye su tayan Kayser kz olduu, bunun daha sonra mslman saylarak adnn Zeynep olarak deitirildii yre halknca belirtilir.

- 252 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

taki soy ktnde babas Muhammed Bakr olarak belirtilmitir. Mu hammed Kattali Hazretleri'nin asl ad Ali'dir. Babas olan Mu hammed Bakr ise byk bir hadis ve fdah limidir. Bugnk sahih birok hadislere kaynaklk etmitir. Keramet sahibi ve byk bir veli dir. Devrin hkmdan mer bin Abdulaziz bir ok konuda Mu hammed Bakr'a fikir danmtu. Ondan birok konuda yardmlar grmtr.(l) Muhammed Kattali Hazretleri bylesi deerli bir babann evladdu. Kendisi Resul soyundan olmasna ramen islm ordulanyla birlikte birok savalara katlm, basanlar gstermitir. ite Islmm yaydmas amacyla Anadolu'ya ynelik aknlardan birinde, tahminen gen yata grev alarak bugnk Kartaldere yaknlarnda Bizansllarla yapdan bir savata e.it dt sylenir. Muhammed Kattali Hazretleri ehit dt bu yere defnedilir. ehadet tarihi ise muhtemelen Miladi takvimine gre 700 lerin badu. Bugn birok yerden bu trbeyi ziyarete gelen insanlar kurbanlar keserek yce Allah'tan Muhammed Kattali 'nin yz suyu hrmetine yardmlar istemektedirler. Aynca Evlad Resul olmasnn da bu ziyaretlerde byk pay vardu.

1-

Hayati lk, "slam Tarihi", stanbul 1979, s. 431.

- 256 -

ANKUZU BABA

ANKUZU BABA
Harput'un be kilometre dousunda kendi ismiyle anlan "Ankuzu Tepesi" nin zerinde medfundu:. Kayalarla kapl bulunan bu tepe Harput evresinin en yksek yeridir. Trbe bu tepenin en st ksmnda bulunan bir dzlk zerindedir. Duvarlan talarla ve betonla rlerek ina edilmi, tavan ise eimli bir beton tabiiye ile ka patlmtr. Olduka kk olan Ankuzu Baba Trbesi tek meknh olup, elektrii ve suyu yoktur. Ayrca trbeye herhangi b: ekilde tat yolu yaplmamtr. ANKUZU BABA KMDR?

Harput'ta tarihi bilinmeyen trbelerden birisi de " A n k u z u Baba" trbesidir. 16. Yzyda trbenin hemen yambamda bir zaviye olduu eUli kaytlarda geer. Bugn bu zaviyeden hi b eser kal mamtr. Evliya elebi mehur "Seyahatname"sinde bu zaviye ve trbeden bahseder. Buras Osmanl Dnemine ait eitli kaytlarda deiik isimlerle anlmtr. Bavekalet Arivi tapu defterinde "Ey Kuzu"(i) denildii gibi Hicri 1115 tarihli b baka vesikada da "Aynl Kuzat" olarak isimlendilmitir.^^^ Baz rivayetlere gre onun 8. ve 9. yzydlarda Arap-Bizans savalan esnasnda Arap ordu larna katlan b asker olduu ve burada ehit dt beltilir.^^) An123Mehmet Ali nal, 16. Yzylda H a r p u t Sanca, s. 216-217. Mehmet Ali nal, a.g.e., s. 216-217. Mehmet Ali tjnal, a.g.e., s. 216-217.

- 259

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

kuzu Baba Da'nn yamacnda bulunan bir kaya zerindeki at nalna benzeyen ukurluun Ankuzu Baba'nm atnn izi ve talar zerinde bulunan krmz lekelerin de Ankuzu Baba'nm yaralarndan damlayan kan izleri olduu yolunda baz efsaneler anlatdu. Harput evresinde Ankuzu Babayla ilgili anlatlan baz keramet ler halkn buraya kar gsterdii ilginin bo olmadna iarettir. shak Sungurolu'nun "Harput Yollarnda" isimli eserinde bu rasnn ok eski ydlarda daha ok ziyaret edildii, burada halkn piknik yapp, kurbanlar kestii anlatlu-. Bugn bu ziyaretgha araba yolunun olmamas, aynca ziyaret evresinde ime suyunun bulunmamas bu ziyareti saysn olduka drrntr.

- 260 -

EYH HASAN (EYH HACI HASAN

BABA)

EYH HASAN

(EYH HACI H A S A N

BABA)

evrede "eyh Hasan" diye tannr. Bu zata "Hac Hasan Baba" da denilir. Trbesi Baskil lesi'nin hemen st ksmnda (Kuzey Ynnde) Yatl Blge Okulu'nun yan tarafndadr. u andaki trbesi son yllarda ina edilmi olup, gerek i mekn, gerekse d grn itibariyle byk bir evi andrmaktadr. Binann elektrii ve n ksmnda kaynak suyu vardr. Mescit duvanna bitiik olarak sonradan bir minare eklenmitir. Giri kapsndan balayan avlu yanm duvarla iki mekna aynim olup, alakl, yksekli zeminlerden oluur. Avlu nun sol tarafndaki bir kapdan mescit blmne, ikinci kapdan da makam blmne geilir. Bu blmn tavan ksm tonozludur. Aydnlatma pencereleri yoktur. Giri kaps 1 m. yksekliindedir. Avlunun sa tarafnda bulunan iki kapyla da misafirhane blmlerine geilir. Bu trbede dikkati eken husus makam blmnde bulunan bir pencere nii ile ate yakmak iin yaplan ocak ksmdr. Mescid blmnde aydnlatmay salayan kkl bykl 7 pencere vardr.
EYH HASAN BABA KMDR?

Bu byk zat hakknda yaptmz aratrmalarda ne yazk ki ok geni bilgilere sahip olamadk. Sadece Osmanh dneminde verilen be rat ve fermandan bu zat tanmaya ahacaz. Osmanhiarn ilk dneminde bu zat hakknda verilen bir ferman ve beratla buras vakfa balanmtu". M. 1329 tarihli bir belgede vakfn bakclna Mehmet isimli bir ahs getirilmitir. Aynca burann masraflan iin byk bir arazi tahsis edilmitir. - 263 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

eyh Hasan Baba verilen bu berata gre Peygamberimiz Hazreti Muhammed'in amcas Hz. Abbas'n soyundandu-. Berattaki soy ktne baklrsa babas Hac Seyyid Mustafa'dr. Olu olarak Davud ismi gemektedir. Bakaca olu ya da kzmm olup olmad belirtil memitir. Yine bu soy ktnde eyh Hasan'm olu Davut, Davut'un olu Mehmet, Mehmet'in olu da Arap Baba olarak isimlen dirilmitir. Harput'da ki Arap Baba'nm eyh Hasan soyundan gelmesi dolaysyla de bunun Peygamber Efendimizin Amcas Abbas'a kadar ulamas olduka ilgintu. Bir dier ilgin nokta da, Arap Baha'nn olu Bedri, Bedri'nin olu Hasan, Hasan'm olu shak, Ishak'm olu da Balak Gazi olarak belirtilmesidir. Oysa Balak Gazi Artukoullanndan Behram Bey'in oludur. llOO'l yllarda yaad bi linen Balak Gazi'nin bir Trkmen boyu olan Artuklu soyundan olduuna phe yoktur. Bize gre bu soy ktnde byk bir yanllk vardr. Tarihi kaynaklarda Balak Gazi'nin Artuk Bey'in to runu olduu, babasnn da Behram Bey olarak getii bilinmektedir. Bu konuyu deerli okuyuculanmzn yorumuna buakyoruz. eyh Hasan'a gelince; yle anlalyor ki bu zat Trkler'in Ana dolu'ya gelilerinden ok nce burada medfundu. nk Balak Gazi ile eyh Hasan arasnda en az 150 ylhk bir zaman fark vardu-. Bu da Seluklulardan ncesine yani Arap islm ordularnn Anadolu'ya ynelik yaptklar aknlara rastlar. Tpk Maden Kartaldere'deki Mu hammed Kattali Hz. ve Baskil ilesi evre ve Balua kylerinin yaknndaki medfun bulunan Abdulvehhab Gazi Hz. gibi. slm ordulannm yredeki fetihleri srasmda eyh Hasan Baba'mn da burada ehit dt ya da vefat ettii sanlmaktadu^. Bu berat ve ferman Trkeletirip mescit blmne asan Halis Osmanl isimli ahsn da belirttiine gre. eyh Hasan rtbeli bir asker olup, kahraman bir islm savasdr. Arap ordularnn Anadolu'yu fetihlerinde grev - 264 -

EYH HASAN (EYH HACI HASAN BABA)

ald dnlmektedir. Hakknda yazlan rivayetlere gre; "Hac Ha san Baba sabah namazn Malatya'da, le namazn Mekke'de, ikindi namazn yine Malatya'da klarm." Bu yazl ifadede Malatya li getiine gre, Battal Gazi ya da Abdulveh hab Gazi'nin Malatya'y fetihlerinden sonra bunlarla birlikte Malatya'da ikmet ettii, ayn ordularda savat ihtimali akla gelir. Yine bu yazl belgede belirtildiine gre; eyh Hac Hasan Baba kara ylan atna kam olarak kullanrm. Bylece kendisinin korkusuz bir yiit, ikindi vaktine kadar Mekke'ye gidip gelebilecek lde byk bir veli olduu vurgulanmaya allmtr. Hakknda bakaca bir yazd kay naa rastlanmad. Bugn ok sayda insan bu trbeyi ziyarete gelmektedir. Daha ok ruhsal rahatszlddan olanlarn ve fel geirenlerin iyilemesi iin gelinir. Ziyaretilerin byk bir ksm geceyi trbe ierisinde yatarak geirirler. O gece grdkleri ryalardan kanlan mesajla hastalarmn iyileip iyileemeyeceini anlarlar. Her yd artarak devam eden hu ziyareer esnasnda kurbanlar kesilir, mescit blmnde namaz klmarak dualar edilir.

- 265

HIDIR BABA
Elaz'n 30 km kuzeybatsnda bulunan Hdffbaba Ky'ne yak lak 2 km mesafede bir tepe zerinde medfundur. Trbesi 1990 yllannda kyllerin yardmyla yaplmtu-. Buras daha ok bir ant mezar niteUindedir. evresi ihata duvanyla evrilerek duvar zerine betondan yaplan bahe iti konulmutur. Taban beton ve mermer mozayikle kapldr. Sanduka biimindeki mezar iki basamakl kaide zerine oturtulmutur. zeri ak olan Hdr Baba trbesi ahla gelen Trk Trbe gelenei dnda yaplm olmasna ramen pln olarak Trk slm amt mezar geleneine uygundur. HIDIR BABA KMDR?

Bugne kadar yaad zaman ve kim olduu hakkmda kesin bir bilgiye uladamad. Halk arasndaki sylentilere baklu-sa, onun slm ordulannm Anadolu'ya yaptklan aknlar su-asmda vefat ettii tahmin edilmekted-. Byk bir ihtimalle Battal Gazi, ya da Abdlvehap Gazi'nin kumandanlk yapt slm ordulannda bir askerdir. Rivayete gre Hseyin Gazi isminde bir komutann birliinde savarken "Mahan" adnda bir Bizansh komutan yenerler. Malatya'ya geri dn srasnda Hdr Baha'nn yaral olmas ya da baka bir nedenle lmesi sonucu bugnk yerine defnedilir. Halkn anlattna gre o gnden bugne kadar baz olaanst olaylann grhnesi zerine buras ziyaretgh olarak bilinir.^'^
1Erdal Ate, (retmen), K j Derlemesi Notlar.

- 267 -

FATH AHMET BABA

FATH AHMET BABA


Harput'tan Karata ve Serince kyleri istikametine giden yolun birinci kilometresinden sonra sola aynlan yoldan beyz metre gidil diinde, Fatih Ahmet Baba trbesine vanrsmz. Bu deerli zat, sulak, balk ve bahelik bir derenin yamacnda bulunan mtevaz bir trbede medfundur. Trbenin evresi aal ve serin bir yerdir. Fatih Ahmet Baba trbesinin hemen yannda akar bir eme vardu. Trbenin elek trii mevcuttur. D grn itibariyle dikdrtgen plnl olan bu trbe iki blmden meydana gelir. Makam ve mescid blm birbirine bitiik olup, her iki blme de kuzey cephesinden alan iki ayn kapdan girilir. Makam blmnn i mekn altgen plnldr. Giri kapsnn n ksmnda st ve yanlan kapal olan kk bir sahanidc vardr. Makam blmne alan giri kaps yaklak bir metre yksekliinde, 75 cm geniliindedir. Burasnn daha nceden st katnn da olduu rivayet edilir. Trbenin da alan penceresi yoktur. Bitiiinde bulunan mescid blmne kemerU bir kapdan girilir. Fa tih Ahmet Baba Trbesi daha nceleri harap bir halde iken sonradan onarlarak imdiki hale getirilmitir. Trbenin giri blmndeki du vanna bu zat hakknda shak Sungurolu'nun "Harput Yollannda" kitabndan ahnma bilgiler yazlmtr. Trbe evresinde akarsuyun ve mas aalannn bulunmas buraya gelen ziyaretilerin piknik yapmalanna imkn vermektedir. FATH A H M E T BABA KMDR?

Halk arasnda "Fet Ahmet Baba" ya da, "Fethi Ahmet Baba" gibi isimlerle anlu. Buras senelerden beri halkn nem verdii Harputtaki - 269 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

ziyeretghlardan biridir. Peygamber neslinden olduu iddia edilir. Fatih Ahmet Baba Miladi 1220 yhnda Trkistan'n "Belh" ehrinde domutur, tshak Sungurolu'na gre " P e r e v a t " yahut " P a r b a t " ehrinde eyh Ali al-Remeytani Hazretleri'ne inti sap etmi, ismi Ahmet, tarikat "Hecegan"dr. Mezhebi Hanefi olup, Ebu Hanefi'nin hizmetinde bulunmu, Ilhanhlar dneminde Miladi 1313 yhnda burada ehid edilmitir. Ayn yerin sa tarafnda on arka da da onunla birlikte yaralanarak ehid derken, "96 yandayd" de nilmektedir. Bu bilgiler tshak Sungurolu'nun "Harput Yollannda" adl eserinden alnarak yazlmtr. Sungurolu kitabndaki aklamasnda; "tbrahim Hakk Hazretleri'nin ktphanesinde bulunan tevliyetnamede zikrolunur ki; Erzurum ve havalisi Tebriz'e merbut (bal) iken ol zamann hkmdan (Aras)n bir ksmn Halil Divani'nin trbesine vakfetmi imi, bu vakfname de Halil Diva ni Hazretleri'nin Evlad- Resulden olduu ve silsilesi tamamen yazl bulunduu gibi mensup bulunduu eyhi de Fatih Ahmet Herberdi'dir. Harput'un mehur lim ve mutasavvflanndan Beyzade Hac Ali Rza Efendi, Fatih Ahmet'in hviyeri hakknda ihvan kkamiyle vaki olan keifleri neticesinde elde edilen hal tercmesinde yle syler: "Sen bil ki Harput kasabas civarnda medfun ve Fatih Ahmet namiyle mehur olan zat, "Perevat" veya " P a r b a t " ehrinde eyhl Kainat nvaniyle anlan "Aliyrremeytani" nin talebelerindendir. Kendisi "Belh" de domu, ismi Ahmet, tarikat "Hecegan"dr. Mu h a m m e d Hellacul-Belhi (Tanr srrn mukadeles etsin) vastasiyle Hazirati Azizan Hoca Aliyrremeytani den in tisap etmi, onun ahbah ve yaknlarndan on kii de trbenin st tarafndaki mezarlkta medfundurlar. Kendisi - 270 -

FATH AHMET BABA

sadat- kiramdan (Peygamber neslinden) olup, sa tarafmdan yaralanarak ehit dm ve ayn yere defnedilmitir. Mensup olduu mezhep Hanefi mezhebi olup, Badat'ta medfun bulunan ve mezhebin banisi olan mam- Azam Ebu Hanefi Hazretleri'nin hizmetinde de bulunmutur. 96 yama erimitir. Baz ihvanlarla beraber yaptmz keifte byle zahir (aikar) olmutur. Ben fakir Ali Beyzade ki, Nakibendi Tarikatnn mceddidi Mevlana Halid'e mensubum. Cenab- Hak onu af ve mafiret etsin ."(i> Btn bu bilgilerden anlaldgmna gre Beyzade Hac Ali Rza Efendi naki tarikatnda grlen keif yeteneini ihvanlar ile birlikte kullanarak, "Fatih Ahmet Baba" hakknda bize bilgi ver milerdir. Fatih Ahmet Baba'nm bah bulunduu "Hecegan" tarikat ise Nakibendilik gibi Yeseviliin bir koludur. ayet burada yazlanlar doru ise, Fatih Ahmet Baha'nn hocas "Aliyrremeytani" Hazret leri ayn zamanda Nakiliin kurucusu Bahaeddin Nakibendi'nin de hocasdu. te Fatih Ahmet Baba byle bir zat tarafndan yetitirilmitir. Onun kiiliini sadece tasavvufi ynden ele ahnamak lzmdu. O ayn zamanda askeri ynyle de kuvvethdir. Bu deerli zat Anadolu'nun, Trkler tarafndan fethi uasnda Orta Asya'dan kalkarak Anadolu'ya gelmi, tasavvufun miskinlik olmadm bizzat fetihidf' katlarak gstermitir. Byk bir ihtimalle Bizanshlarla savauken u an medfun bulunduu yerde on askeriyle birlikte ehit dmtr. 1970'li yllarda bu trbeyi ziyarete gittiimde Fatih Ahmet Baba trbesine giden yol dzeltilerek asfalt yapdyordu. Yolda karayollarma ait bir ekip beni aralarna aldlar. Trbeye doru giderken yol boyu
1E v l i y a l a r A n s i l d o p e d i s i , Trkiye Gazetesi Yay., st. 1992, s. 148.

- 271 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

bana olduka ilgin bir olay anlattlar. KarayoUannn i makinalan, Fatih Ahmet Baba trbesinin hemen stnden geirmeye altklan yola gelince makina srcleri burada hastalanmlardu-. Bunun zerine kazma ve krekle o blge kazlmaya balanm, bir sre sonra toprak altndan rmemi cesetler knca anp kalmlardr. Bunu bana bizzat olay gren karayollar yetkilileri anlattlar. Bunun zerine o blge briket bir duvarla evrilerek yol biraz daha st ksmdan geirilmitir, tte bugn Fatih Ahmet Baba trbesinin st ksmnda bulunan briketle evirdi blm sanyoruz Fatih Ahmet Babayla bir kte ehid den on askere aittir. Burada unu belirtmeden gemek istemiyoruz: bugn otobsle Ankara veya stanbul'a on, yahut ymi saatte giden insanlar "helak ol dum" demekteler. Oysa, ta, Orta Asya'dan at sutnda Anadolu'ya fethe gelen bu gaziler ve ehitler ordusu kutsal b ideal iin kh sal lamlard. Onlara gre bu topraklar garip b diyard. Burada ehit dtkleri zaman olann a ya da susuz olup olmadklann bemiyoruz. Onlar an tarihnizin erefle yad edecei kahramanlardff. Bizler onlara olan borcumuzu hi olmazsa b fatiha veya Yasin-i erif okuyarak bir nebze olsun demeye alalun. Fatih Ahmet Babayla ilgili bugn baz menkbeler vardr. Bun lardan bisini tshak Sungurolu "Harput Yollannda" isimli kitabmda yle anlatmaktadr "Harput'un ilk kaymakam evki Bey ehli keyf b insanm. B yl yaz gemek zere Hac HalilouUannm bahelerinden bini yazlk olarak kalam. Cuma akamlan dostlann da yanma alarak baheye gidip demlenmi. Yme byle b gn dostlanyla gndzden

- 272 -

FATH AHMET BABA

ilingir sofrasn kurmular. Bir sre sonra ikinin de verdii sarholukla Fatih Ahmet Baha'nn trbesine yakm yeil bir alan gzne kestirmi. Yanndaki arkadalanna iki lemine o yeillik yerde devam etmek istediini sylemi. Dostlar orasnn Fatih Ahmet Baba'ya ok yakm olduunu, ve bu iin orada olamayacan sylemelerine ramen evki Bey'e dinletememiler. Neticede iki so fras oraya tanm. Ge vakte kadar iip elendikten sonra gidip yatmlar. Sabah olunca bir de bakmlar ki. evki Bey'in yz arpdm. Kaymakam evki Bey btn doktorlan dolat halde bir are bulamam. Neticede bu derdin Fatih Ahmet Baha'dan geldiine kanaat getirerek trbesini onartp, yanbama da bir eme yaptrm. Fatih Ahmet Baha'nn trbesine srekli gelerek af dilemi. Bunun zerine eski salna yeniden kavuarak ikiyi de brakm." tshak Sungurolu anlatt bu olay Harput'ta herkesin bildiini belirtmektedir.(2)

Fatih Ahmet Baba hakknda anlatlan bir baka rivayet de yledir: Sivas dolaylarnda oturan bir zat, bir sre Fatih Ahmet Baha'y ryasnda grmeye balar. Fatih Ahmet Baba ona cesedinin Harput'ta olduunu, zamanla zerinin dere yatandan gelen kum ve toprakla dol duunu, imdi dere yatamdan gelen suyun kendisini rahatsz ettiini, mutlaka buradan kanimas gerektiini ikaz edip duruyormu. Bu Si vasl vatanda bir gn dayanamayarak Sivas'tan kalkp Harput'a gel mi. Ryasmda grd yeri ksa zamanda bularak durumu baz Har putlulara anlan. Konu ile ilgilenenler bu Sivas'hnm gsterdii yeri
2tshak Sungurolu, " H a r p u t Yollarnda", CUt 1, s. 326.

- 273 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

kaznca Fatih Ahmet Baba'nm rmemi cesediyle karlamlar. Bu olayn zerine dere yatanda bulunan bu ceset buradan kaldmlarak bi raz yukandaki bayu-a defnedilmi. Sonra da yerine bir trbe yaplp ziyarete alm. O Fatih Ahmet Baba hakknda baz kiiler eitU iddialar ileri srerler, 'nun Anadolu'nun fethi su-asmda burada ehit dt gr en kuvvetli ihtimaldir. "Feta" kelimesi Arapa da: gen, yiit, mert, kahraman, cesur anlamna gelir. Kur'an ve Hadislerde ise vc vasflar olarak kullanlmtr. Bu kelimeyi Fatih olarak dnp, bir yeri Fethederek alan kii anlam bize gre daha makul ve mantkl gel mektedir.

3-

Istak Sungurolu, " H a r p u t Yollarnda", Cilt 1, s. 326.

- 274 -

RYAN BABA

RYAN BABA
Harput'a karken "Kayaba" tabir edilen dik kayalklara varma dan saa doru 100 m. kadar yrdnzde tepenin Harput'a bakan yamacnda medfundur. Makam blmn oluturan yap kayalklar iindeki bir maarann trbeye dntrlmesi ile meydana getiril mitir. Bu kayaIddara Harput'un yerli halk eskiden "Tilki Kaya lklar" derdi.(^^ Burann hemen yambamda eski bir mezarlk vardu-. ryan Baba Trbesi ile ilgi tarihi kaytlara baktmzda burada bir hcre ve mescid blmnn bulunduu yazldu-. Bugn ise makam blmnn bitiiinde bulunan tek katl ta ve moloz kanm olan yap, ryan Baba trbedannn kald kk bir evd. tshak Sungu rolu Harput Yollannda adl eserinin birinci cildinde trbe yannda bulunan mescidin eskiden tekke olarak kullanldn kaydeder. Bugn hcre ve mescid blm yklmtu:. Trbenin giri kaps dikdrtgen tatan yaplm iki yan stun zerine konulan yanm kemerli ta blok tan olumutur. Bu giri kapsn oluturan ta blokta; "Allahm ariflerinden ve AUaha kar olan muhabbet srrnn limlerinden, cmertlii itibariyle de Allahm sevdii kullardan tsmail'in torunu, mer'in olu Hafz Mu hammed byk ehadet rtbesine nail olarak burada lmtr. Tanr srrn mukaddes etsin.'^^) yazs bulunmak tadr. Trbe mezann kefinden hemen sonra hicri 1278 ylnda yaplmr. Gi kapsndan sonra hemen sa tarafta mezar sandukas vardu-.

12-

shak Sungurolu, Harput Y o l l a r n d a , Cilt 1, s. 336. shak Sungurolu, Harput Yollarnda, Cilt 1, s. 339.

- 277 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

RYAN B A B A

KVIDR?

ryan Baba, ncesi bilinmeyen, mezan ise sonradan bir rya ile kefedilen mehul bir zattr. Bu sebeple bu kii hakknda geni bir bil giye rastlanlamad. Elimizdeki tek bilgi ise tshak Sungurolu'nun Harput Yollarnda adl eserinin birinci cildinde mevcuttur. Deerli hemehrimiz tshak Sungurolu'nun derledii bu bilgilere gre; Harput'un Alaca Mescid Mahallesinde bir evde oturan Hac Ali namndaki zat, bir gece ryasnda lle emenin nnde dururken caddeden bir devecinin yulan elinde kendine doru geldimi, yanma ge lince devesini kerttiini ve Hac Ali'yi zerine bindirerek ryan Baba'nm bulunduu yere buaktn ve sonra gzden kaybolduunu grr. Bu ryann bir ka gece ayniyle tekrarlanmas Haca Ali'yi hay retler ierisinde brakm ise de korkusundan derdini kimseye aamamtu". Nihayet bir arefe gn kazma krekle olu Sleyman'da yanma alarak ryan Baba semtindeki aile mezarlna giderler. Harap ve dzeltilmesi gereken mezarlar yaptktan sonra. Hac Ali oluna: "Evladm! gecedir ryamda bir deveci beni llenin nnde devesine bindirerek tam uraca getirip indiriyor ve gzmn nnde kayboluyor. Gel kazalm bakalm ne kacak?" demesi zerine Sleyman kazmaya sanhyor ve bir taraftan kazyor, bir taraftan krei ile topra atyor. ukur birbuuk metre kadar derinleince bir delik alyor. Degi geniletiyorlar. Ortaya bir lahit kyor. Lahidin ierisinde btn vaziyette rmemi ve bozul mam bir cesedin bulunduunu, yannda ok eski devirlere ait bir deste ok olduunu ve bu oklarn yalnz ahap ksmlarnn rdn, demir ksmlannm ise sapa salam kaldn gryorlar. zerini muvakkatan kapatarak ehre dnnce hadiseyi Mftye ve

- 278 -

RYAN BABA

ehrin byklerine haber veriyorlar. Tetkik neticesinde bu zatn mcahit ve ayn zamanda mazannenden (byk ermilerden) bir kimse olduuna hkmedilerek bir mescid ve bir de sbyen mektebi yaptrlyor. Lhidin ierisindeki hviyetine ait bir ey bulunamad iin kendisine "ryan Baba" deniliyor. Buras o gnden beri de ziyaretgh oluyor."^^) Evet, shak Sungurolu bize bu bilgileri verdikten sonra de vamla. Beyzade Hac Ali Rza Efendi'nin sonradan mnevi keifleri neticesinde bu zatn Allahm sevdii kullardan smail'in toru nu, mer'in olu Hafz Muhammed olduunu ve burada ehid dtn aklyor. Tabi Hafz Muhammed'in hayat hakkndaki bilgi ise su- olarak kahyor. Naki tarikatna mensup ulu kiilerin keif yete neklerinin bulunduu tasavvuf kitaplannda yazddu-. Eyyb-el Ensari Hazretleri'nin mezarnn bylesi bir keifle ortaya karld bilinmektedir. Beyzade Hac Ali Rza Efendi'nin bu aklamalarndan sonra trbesinin giri kaps zerine Arapa harflerle yazlan bu kefi. ryan Baba Trbesi'nin giriinde yazmtk. Bu ehid mezann grd rya ile kefeden Hac Ali Efendi daha sonra uzun bir sre ryan Baba'nm trbedarln yapmtr. Onun lmnden sonra 1896 ylnda bu grevi olu Sleyman stlenmitir. Bugn dahi ayn slaleden gelen kiiler bu trbenin bakmn yapmaktadu-lar. Eskiden olduu gibi bugn de Harput'a trbe ziyaretlerine ge lenler genellikle ryan Baba'y ziyaret etmektedirler. Btn bu bilgi ve adclamlann altnda "ryan Baba" ismi verilen bu zatm Seluklular'm Anadolu'yu fethi su-asmda burada Bizansllarla savau-ken ehid dt ve ayn yere gmld ihti mali kuvvethdir.
3shak Sungurolu, H a r p u t Y o l l a r n d a , Cilt 1, s. 338.

- 279 -

BEKL

BABA

BEKL BABA
Harput'taki Balak Gazi heykeli yanmda medfundur. Trbe plnsz bir ekilde ta iilii ile yapdmtr. Kk bir penceresi vardu". Giri kaps da o nisbette kktr. Trbe nceden yaplan ekli zerine onanm grmtr. Mimari bir zellii yoktur. BEK B A B A KMDR?

tshak Sungurolu "Harput Yollannda" isimli eserinin 1. cil dinin 324. sayfasnda bu trbenin bulunduu yerde bir ailenin topluca ehit edildiini syler. Burada yatan ehit zatlann Arap ordulannm Harput'u fetihleri srasnda ldrldkleri ileri srlmektedir. Trbede bulunan beikten dolay buraya "Beikli Baba" denilmitir.

Harput'ta haklannda pek fazla bilgi bulunmayan daha birok trbeler vardr. Bunlann byk bir ksm slm ordularnn, yahut Seluklular'm Anadolu'ya ynelik fetihleri su-asnda ehid olan zatlara veya tasavvufi ynleri n plnda olan din limlerine aittir. Bunlardan bazlan: Zahiri Baba, Murat Baba, Ahi Musa, brahim Baba, Nazr Baba, eyh erafettin, Seyyid Kasm gibi isimlerdir. Aynca bunlardan baka Elaz merkezinde Sah Baba, aramba Baba ve Uluova'da Ev liya Baba ile Kuzova'da Kepekta Ky zerinde Selvi Baba ziyaretghlan bulunur.

- 281 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

KAYNAKLAR

An Dergisi, Temmuz-Austos-Eyll-Ekim saylan, Ankara. Ahmet Muhlis Efendi, 28 Eyll 1925 ylna ait Elaz Mftl atama yazs. AKSIN, Ahmet; Elaz ve evresindeki Dini F.. Tarih Blm Lisans Tezi. ahsiyetler,

ARDIOLU, Nurettin; Harput Tarihi., Elaz 1996. ARDIOLU, lker; Elaz Mze Mdr, Aratrma Notlar. ASLAN, Mustafa Sait; Aratrma Notlar. AYDOMU, Gnerkan; Ak Topraklar zerinde Bir tle A n , Elaz 1992. BAYRAKTAR, Mehmet; Halisa ve Sekinleri, istanbul 1994. BAARAN, Hanefi; Harput Konulu alma N o t l a n .

BILGI, Emin; Kltr Davamz. Hicri 1826 Tarihli icazetname (Miyadmh Mehmet Efendi)

B t n Ynleriyle emigezek, emigezek Kalkndrma ve Gzelletirme Demei Yaynlar No: 1, Eyll 1997. DEMlR, Necati- ZEN, Kutlu; Hz. Peygamber'in S a n c a k t a n A b d u l v e h h a b Gazi Hazretleri ve Gaza Arkadalar, Sivas 1996. Elaz Nfus Mdrl Kaytlar (Miyadnl Mehmet Efendi) ERDENTU, Nermin; Sn Ky'nn Etnolojik Tetkiki, Ankara niv. Et. Fak. 1971. Mft Hseyin ERKENCi Risalesinden alman bilgiler E v l i y a l a r A n s i k l o p e d i s i , Cilt 1, Trkiye Gazetesi Yaynlan., stanbul 1992. Hac Muharrem Hilmi Efendi- ATE, Sleyman; Kadiri Yolu Saliklerinin Zikir M a k a m l a r ve Zakirlere Hediye, Ankara 1976. Hac Tevfik Efendi Vasiyetnamesi

- 282 -

KAYNAKLAR

HELVACI, AU- GLSEREN, Mehmet-CENqlZ, M. A-ENTRK, Ahmet; Malatyah G n l Sultanlar, Malatya 1991. slam Ansiklopedisi, M.E.B. Yaymlan., stanbul 1979. HOCAOLU, Halit; Am Dergisi, Mays Haziran 96, TemmuzAustos 96, Eyll-Ekim 96, Kasm-Aralk 96, Ocak-ubat 97, MartNisan 97, Mays-Haziran 97. K A R A , Aye; Islmda Tasavvuf ve Kadiri Tarikat. F.. Tarih Blm Bitirme devi, Elaz 1986. KPRL, Fuat; Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diya net leri Bakanl Yaynlar, 1976. MEMOLU, Fikre; Harput Yollarnda, Cilt:II, Elaz Kltr ve Tantma Vakf Yaymlar, stanbul 1958. M e z h e p l e r ve Tarikatlar Ansiklopedisi, Tercman Gazetesi Yaymlan, istanbul 1987. OUZ, Muhammed ihsan; Manevi Cihat, istanbul 1993.

Osmanl dnemine ait verilmi bulunan "Pir Hasan Berat ve Fer man" Osmanl Dneminde Muhammed Kattali Hazretleri Berat ve Ferman. Semerci Hocann (Fevzi iti) Vasiyatnamesi

SZEN, Metin; "Elaz Mollakendi Bucanda Molla Ahmet Peykeri Klliyesi", smail Hakk Uzunarhya Armaan, Ankara 1988. s.: 421-435. SUNGUROLU, ishak; Harput Yollarnda, Cilt: H, Elaz Kltr ve Sanat Vakf Yaymlan , istanbul 1958. eyh Hasan (eyh Hac Hasan Baba) Hakknda Verilen Osmanl Berat TUKSAVUL, Muammer; 1981. Doudan Batya ve Sonras.Istanbul

TRKDOAN, Orhan; Alevi Bektai Kimlii, istanbul 1995. Trk slam Tarih ve Medeniyet ve Kltrmzde Havzas S e m p o z y u m u T e b l i l e r i , Elaz 1993. Frat

Trk slam Ansiklopedisi, Tercman Yaynlan, istanbul.

- 283 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

NAL, Mehmet AU; "Molla Ahmet Peykerici ve KUiyes Vakflar" Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say: 43, Austos 1986, s.: 145-157. USL, Mustafa; Pir-i Trkistan, Gken Yaynlar 1997.

UZNARILl, smail Hakk; Osmanl Devletinin i l m i y e T e k i l a t , Ankara 1988. LK, Hayati; i s l a m Tarihi, ile Yaynlar, istanbul 1979. NAL, Mehmet Ali; 16. Yzylda Harput Sanca, Trk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara 1991.

- 284 -

KAYNAKLAR

SZL
-

KAYNAKLAR

ARDA, Mehmet (apakuri Hazretlerinin Torunu); Elaz, Ya: 46; Seyyid Ahmet apakuri Hazretleri A R D I O L U , lker; Elaz, Ya: 64; Fatih Ahmet Baba ATA, ibrahim; Sarl Ky-Elaz, Ya: 72; Hac Muharrem Hilmi Efendi ATA, Mehmet; Sarih Ky-Elaz, Ya: 80; Hac Muharrem Hilmi Efendi ATE, Erdal (Hadr Baba Ky retmeni); Ya: 34; Hdr Baba. ATE, Sleyman (Diyanet ileri Eski Bakan); istanbul. Ya: 81; Hac Muharrem Hilmi Efendi A Y D O M U , Hsn; Am, Ya: 76; imam Efendi, Mderris Hseyin Efendi BiER, Dursun; Topaa Ky, Kovanclar, Ya: 62; Munzur B a b t B i L G i N O L U , Hac Halil (Mft Hac mer BiLGiNOLU'nun Olu); Elaz, Ya: 73; Kzm Efendi, Hac Tevfik Efendi, Mft Hac mer Bilginolu, Mft Hseyin Erkenci Efendi, Semerci Hoca B i L i C l , Sadettin (Samini Hazreerinin Torunu); Ya: 60; eyh Ali Sebdi Hazreeri, Mahmut Samini Hazreeri, imam Efendi, Miyadml; Mehmet Efendi BLiR, i b r a h i m ; Ya: 51; Munzur Baba BULUT, Fethi; Mollaky, Ya: 39; Molla Ahmet Peykeri Hazretleri ELiK, Sait; Elaz, Emekli imam; Semerci Hoca AKMAK, Halit; Elaz, Ya: 73; eyh Ali Sebdi Hazretleri, imam Efendi, Hac Saadettin Efendi, Beyzade Efendi, Hac Cuma Efendi, Hac mer Hdai Baba, Tayyar Baba, Hac Tevfik Efendi, Mft Hac mer Bilginolu, Semerci Hoca.

- 285 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

LESZ, Nusret; Elaz, Ya: 77; Mahmut Samini Hazretleri, mam Efendi, Hac Saadettin Efendi DEMR, Hasan Hseyin; Hac Cuma Efendi Mirmehmet Ky, Kovancdar Ya:55;

D E M R E L , Abdullah (Samini Hazretlerinin Sr Katibi Mustafa Naci Efendi'nin Olu); Elaz, Ya: 77; Mahmut Samini Hazreeri, Kzm Efendi, eyh Ali Sebdi Hazretleri, mam Efendi, DEVECOLU, Mehmet; Elaz, Ya: 70; Beyzade Efendi, Ahmet apakuri Hazreeri, Hac Tevfik Efendi D O A N , Zlf; Karakocan, Ya: 63; Garip Baba ERKENC, Rahmi ( Mft Hseyin Erkenci Efendi'nin olu); Mft Hseyin Erkenci Efendi ESEN, Nazif; Ela, Ya: 67; Tayyar Baba, Nadir Baba EVLYAOLU, Mehmet Feyzi; ! ^ n d i . Haydar Baba Elaz, Ya: 42; Hac Cuma Seyyid

GENKAYA, Mehmet Ali; Gzeba Ky-EIazg, Ya: 71; Hoca Abdullatif Ltfi Harputi, Hafz Mehmet Ali Efendi CER, Nuri; Elaz, Ya: 64; Hac Saadettin Efendi GRR, Mehmet Atik; Palu, Ya: 46; eyh Ali Sebdi Hazretleri Hafz Abdullah Efendi; Elaz, Ya: 78; Demirci Mustafa Efendi

HANCI, brahim; Palu, Ya: 62; eyh Ali Sebdi Hazretleri, Mah mut Samini Hazretleri HOCAOLU, Halit (Mderris Hseyin Efendi'nin olu); Ankara, Ya: 74; Mderris Hseyin Efendi KAAR, Vahap; Elaz, Ya: 58; Demirci Mustafa Efendi K A R A M A N , Fikret (Elaz Mfts); Elaz, Mft Hseyin Er kenci Efendi, Semerci Hoca

- 286 -

SZL

KAYNAKLAR

KAIKI, Mustafa; Ho Ky, Ya: 68; Beyzade Efendi,Hac Tev fik Efendi, Mft Mehmet Kemlettin Efendi, Mft Hac mer Bilgi nolu K E L E T i M U R , Selahattin; Elaz, Ya: 73; eyh Ali Sebdi Haz reeri, Mahmut Samini Hazreeri, imam Efendi, Mderris Hseyin Efendi. K I L I , Ltfi; Efendi. (1916-1985), Elaz, Ya: 75; Miyadnh Mehmet

K O D E M l R , emsettin; Harput, Ya: 61; Hac Tevfik Efendi M A , Eref; Elaz, Ya: 77; Beyzade Efendi OKUR, A. Kadir (Emekli imam); Elaz, Semerci Hoca ZBAY, Mustafa; Elaz, Ya: 64; Hac mer Hdai Baba, Tayyar Baba Z D E M l R , Hasan; Cip Ky, Ya: 96; Tayyar Baba, Mft Hac Z D E M l R , Refik; Elaz (Kelmahmut Ky) Ya: 93; Mahmut Sa mini Hazretleri, imam Efendi, Hac mer Hdai Baba, Hac Muharrem Hilmi Efendi, Mderris Hseyin Efendi, Hac Tevfik Efendi, Mft Meh met Kemlettin Efendi, Mft Mehmet Faik Efendimer Bilginolu ZEN, Sadi; Elaz, Ya: 60; imam Efendi, Beyzade Efendi, Molla Ahmet Peykeri Hazretleri, Hac mer Hdai Baba, Tayyar Baba, Semer ci Hoca ZSOY, Gyasettin; Palu, Ya: 62; eyh Ali Sebdi Hazreeri, Cuma Efendi ZTRK, i h s a n ; Efendi Hac

(1916-1989), Elaz, Ya: 73; Miyadnh Mehmet

ZTRK, Muharrem; Mehmet Efendi ZTRK, Mustafa;

(1913-1991), Elaz, Ya: 78; Miyadnh

(1915-1988), Elaz, Ya: 73;

- 287 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

ZTRK, Tahsin;

Elaz, Ya: 41; Miyadnl Mehmet Efendi

SANA, Salih; Elaz, Ya: 76; Mahmut Samini Hazretleri, imam Efendi, Hac Saadettin Efendi, Seyyid Ahmet apakuri Hazretleri, Hac Tevfik Efendi, Mft Mehmet Kemalettin Efendi SARINILIOLU, brahim; Elaz, Ya: 71; Kzm Efendi, Bey zade Efendi, Mft Hac mer Bilginolu, Semerci Hoca SEPTOLU, Hsamettin; Palu, Ya: 59; eyh Ali Sebdi Hazret leri, Mahmut Samini Hazretleri, Hac Cuma Efendi SRKA, Hasan (Semerci Hoca'nn damad); Elaz, Ya: 73; Ankuzu Baba, Kzm Efendi, Beyzade Efendi, Seyyid Ahmet apakuri Hazretle ri, Hac mer Hdai Baba, Hac Tevfik Efendi, Mft Mehmet Kemalet tin Efendi, Mft Hac mer Bilginolu, Semerci Hoca AMAZ, Abdulkadir (Tayyar Baba'nm Olu); Elaz, Ya: 54; Hac mer Hdai Baba, Tayyar Baba, Nadir Baba. T A K A Y , Ahmet Sadk; Elaz, Ya: 68; Dastanh Hoca TFEK, Sabri; Harput, Ya: 91; Ankuzu Baba, imam Efendi, Kzm Efendi, Beyzade Efendi, Seyyid Ahmet apakuri Hazretleri, Hac mer Hdai Baba, Hac Tevfik Efendi, Mft Hac mer Bilgi nolu, Semerci Hoca, Beyzade Hac Mehmet Nuri Efendi UZ, Ziyaettin; (imam Efendi'nin Olu), Elaz, Ya: 77; imam Efendi, Hac Tevfik Efendi, Mft Mehmet Kemalettin Efendi NL, zzet; Harput, Ya: 70; Fatih Ahmet Baba, Kzm Efendi, Beyzade Efendi, Seyyid Ahmet apakuri Hazretleri, Tayyar Baba, Mft Mahmut Nedim Efendi, Mft Mehmet Kemalettin Efendi, imam Efendi. YAMAN, Yumru; Ikitepe Ky-Elaz, Ya: 47; Y C E S O Y , Mehmet Bedri; Harput, Ya: 98; Ankuzu Baba, Bey zade Efendi, Seyyid Ahmet apakuri Hazretleri, Hac Tevfik Efendi, Mft Mehmet Kemalettin Efendi, eyh Ali Sebdi Hazretleri, imam Efendi

- 288 -

SZL

KAYNAKLAR

ZORLAR, Zlf; Kvenk Ky, Elaz Ya: 61; Hac mer Hdai Baba ZUREL, Ali; Hazreeri. Yeilbelen Ky-Karakoan, Ya: 95; Pir Cemal Abdal

- 289 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

NDEX
- AAbdullah Dehlevi Hazreeri: Abdu'lGaffurHoca: 232 32, 40, 116,

Abdulhamit Hamdi Efendi: Abdullah Hazevi: 94,

Abdulvehhap Gazi Hazretleri: Ahmet Fehmi Efendi: 49, Ahmet Merami Hazretleri:

259, 260, 261, 262, 274, 276.

134, 135, 62,

Ahmet Muhlis Efendi (Sahzade): Ahmet Yesevi: 86, 95, 98 AkakirazL Hac Hseyin Efendi: , AkakirazL eyh Hac Ali Efendi: Alaattin Keykubat: 83, 85, Alaftarzade Mahmut Efendi: Ali Avni Bey : 44, Ali Sebdi Hazretleri: 3 3,

3 3, 203,

119,123,124, 33,

Alhanzade Seyfi Efendi: Arap Baba:

77,78,79,81,274.

Arap ah : 78, Arapkir mer baba : Ankuzu Baba: 208, 209, 210, 212,

269, 270.

- BBaha Efendi: Battal Gazi: 36, 185, 190. 191, 274, 276.

- 290 -

NDEX

Bayram Baba : Beikli Baba:

103, 291. 16, 35, 36, 49, 183, 212, 231. 16,18, 49, 184, 280, 281, 289.

Beyzade Hazretleri

Beyzade Hac Ali Rza Efendi Bursal Salih Efendi: Byk Beyzade: 3 6. 63.

Byk Hoca Efendi:

39,41,45,46.

- CCuma Efendi: 117, 199.

- emigezekli Mustafa Raci Efendi: orbaczade Mustafa Efendi: ubuk Be: 1 33 28

- DDabak Ahmet: Dastanh Hoca 175, 176 15,19, 186 17

Dastanh Hac Hafz Mehmet Efendi Demirci Mustafa Efendi: 255

Dellalzade Mft Mehmet Efendi

16,18

- E Ebcizade Hac Tevfik Efendi 6 260, 289.

Ebu Eyyub el-Ensari Hazreeri:

- F Fatih Ahmet Baba: 180, 279

- 291 -

HARPUT KLTRNDE DN ALIMLER

- GGarip Baba: 249 136 217, 218 26 Gazi Ahmet Muhtar Paa : GU Mustafa Kzm Baba:

Gzbykzade Hac Vahdi Efendi:

- HHac Abdulhamit Hamdi Efendi: Hac Abdurrahman Efendi: Hac Ahmet Efendi Hac Ali Paa: 16, 25 18 19, 28, 39, 60

41,42,43 204

Hac Ali Tevfik Efendi: Hac Bayram Veli: Hac Cuma Efendi:

103, 104, 106 197 31, 47

Hac Hafz Abdulhamid Hamdi Efendi: Hac Hafz Yusuf Efendi: Hac Hasan Efendi: Hac Hayri Bey: 47 241 144 34 20 34

Hac Hulusi Efendi: Hac brahimEfendi:

Hac ibrahim Lebib Efendi: Hac Mehmet Efendi: Hac Mehmet Sait: Hac Mahmut Efendi: 33 18 19

Hac Muharrem Hilmi Efendi: Hac Halil Bilginolu: 51

229

Hac mer Bilginolu : 51, 68, 72 Hac mer Hdai Baba: 186, 187, 207, 215, 230, 255, 256

- 292 -

NDEX

Hac Saadettin Efendi: Hac Said Efendi: 49

145, 167

Hac Tevfik Efendi : 49, 67, 68, 69, 144, 145, 163, 164, 172, 173, 175, 176, 179, 180 Hac Vahdi Efendi: Haddatzade 16 27

Hafz Ahmet Ferit Efendi: 47 Hafz Abdullah Efendi: 256 55

Hafz Mehmet Ali Efendi (Sefil Hoca): Hafz Osman Bedrettin: Hafz Yusuf Efendi: Hac Halit Hoca: 32 166 16 62, 106, 126

Harputlu air Nusret Ebubekir Harpuu Ahmet Hilmi Efendi: Hasan Zerrafi: 93 Hasip Bey : 45 Hasan Hseyin Efendi: Haydar Baba: HdrBaba: 198. 253 276 26 62 199

Hoca Kasm Efendi:

Hoca Abdullah Efendi: Hseyin Hoca: 39 73

Hseyin Erkenci:

- I bnlemin Mahmut Kemal: ibrahim Efendi: 22 157 34 32

ibrahim Halil Efendi: ibrahim Hulusi Efendi:

- 293 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

imam Efendi: Imam- Hanefi: Imamzade:

45, 46, 49, 51, 61, 69, 72, 106, 133, 162, 167, 168, 179, 192 189

25

ismail Efendi: 72

- KKalayczade Ahmet Efendi: 151, 152 33 Kmilzade Hafz Ahmet Ferit Efendi: Karaoriu Hac Mehmet Efendi: Kasm Halidi: Kzm Efendi: 94 145, 161, 162, 163 33, 4 0 33 28 245 36

Kemalettin Efendi:

Kirazzade Hac Tevfik Efendi: Kiziri Abdurrahman Efendi:

Koca Seyyid Ahmet Hazretleri: Ko Ali Mehmed Efendi: Kurt Ismad Paa : 136 33

Kk Hafz Necip Efendi:

25, 26 212

Krkl Hac Muhammed Baba :

- MMehmet Efendi: 55 Mahmut Efendi: 69 18 5

Mehmet Nuri Efendi:

Mehmet Rehavi Hazreeri : 185, 186 Mehmet Sadk Efendi Mehmet Tahir Efendi: 15, 16 133, 134

294 -

INDEX

Mansur Baba: Mazhar Efendi:

83, 85 145, 94 197 126, 155

Mevlana Ahmet Teblisi : Mevlana Halid-i Badadi: Miyadmh Mehmet Efendi: Molla Abdulgani: 105

Molla Ahmet Peykeri Hazretleri : Muhammed Kbrevi: 232

109, 110

Muhammed Bahaeddin Nakibend: Munzur Baba: 251.

11

Muhammed El Kattali Hazretleri: Mustafa Zht Efendi: 47, 62 Mustafa Naci Efendi:

265, 266, 274.

126, 127, 129, 137, 139, 140, 162, 216, 94 55

Musa Muhammed Hanevi:

Mderris Abdulhamit Hamdi Efendi: Mft Faik Efendi: 72 Mderris Halil Efendi: 67

Mderris Hseyin Efendi: Mft Hac Ahmet Efendi: Mft Kemlettin Efendi: Mft Hac Yusuf Efendi:

33, 39, 4 0 25 19, 31, 40, 18, 19 25,35, 63 17 59, 72, 144, 150, 151.

Mft Hac mer Naimi Efendi: Mft Hseyin Erkenci Efendi:

-N Nadir Baba: 89 Nurettin Ardolu : 1 Nusret Paa: 47

- 295 -

HARPUT KLTRNDE DN ALMLER

Nzhet Dede:

141, 152

- O Osman Bedrettin Hazretleri: 106,127

- mer Naimi Efendi: mer Nasuhi Bilmen: 19, 31, 32, 39, 52 143

- P Palulu Muhammed B aba: 255 255

Perenli Muhammed Baba: Pir Bvalvas : 94

Pir Cemal Abdal Hazrederi: Pir Gneydi: Pir Handemi: Pir Hasan: 93 99 94 94

247.

Pir Hasan Zerrafi :

-R
Rahmi Harputi: 32

-U
Uzun Hasan 16

- SSaid-i Nursi: Sar Mft: 241. 20, 21

- 296 -

NDEX

Sait Paa : 44, Samini Hazretleri : 49 Sara Hatun 16 26

S an Abdullahzade Mehmed Efendi: Semerci Hoca: 51, 67

S eyyid Ahmet apakuri Hazreeri: Seyyid Kasm : 94, 95 Sultan Abdulhamit: 41

117, 171

- emsettin Gnaltay: eref Hocaolu: 44. 115, 127, 172, 197, 198 46,

eyh AU Sebdi Hazreeri:

eyh Mahmut Samini Hazretleri: 49,123, 126, 137, 139, 140, 141 143, 144, 150, 155, 156, 161, 162, 164, 216 eyh Hac Necip Efendi: 35 60

eyhuuyuh Bedrettin Efendi: eyh Hac Hasan Baba : 273 eyh Umari : 94 eyh Samini Hazretleri : eyh Tevfik Efendi: 106

117, 126

eyhlislam ryanizade Ahmet Esad Efendi: eyhl Ulema Ali Efendi: 186

35

-TTayyar Baba: 215, 219, 255 36 Tellalzade Mfta Hac Mehmet Efendi: Tepeckl Muhammed Baba: 255

- 297 -

HARPUT KLTRNDE

DN ALMLER

Terzi Baba:

207, 208 94

Trkani Hernidi:

Uryan Baba: 287.

Z Zihni Paa: 35, 152.

Ziyaeddin Efendi:

- 298 -

You might also like