Samyakgyan 2012-08

Debke-1-2
mecei%eeve (pegueeF&-Deiemle-2012)
(1)
(2)
Debke-1-2
Debke-1-2
(3)
(4)
Debke-1-2
ISSN 0973-9459
mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o :
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer

Founder & Auspicious Blessings :
mecei%eeve
efnvoer ceeefmeke
Pujya Ganini Pramukh Aryika
SHRI GYANMATI MATAJI
meceeeespeve :
SAMYAKGYAN
e%eeeceCeer Deeefe&kee
MONTHLY MAGAZINE
eer eboveeceleer ceeleepeer

Co-ordination :
mJeeiele ieerle
Pragya Shramni Aryika
SHRI CHANDNAMATI MATAJI
efveoxMeke SJeb mecheeoke :
lepe&-Deeves mes efpevekes........

neLeeW ceW ueskej hetueeW kee nej, eF& nQ ceve ceW KegefMeeeB Deheej
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe
nce meye Deees nQ mJeeiele kes efueS~~
jJeervkeerefle& mJeeceer peer
hegCe kes ner Goe mes, pewve Meemeve keer eee efceueer nw~
Director & Editor :
Swastishri Karmayogi Peethadheesh
%eeve kes GheJeve ceW, Ske heejer meer keefuekee efKeueer nw~~
Ravindrakirti Swami Ji
hegef<hele nes, legce megjefYele nes,

nce meye Deees nQ mJeeiele kes efueS~~1~~
eyebOe mecheeoke :
peerJeve ekeeMe pewve
%eeveceefle ceeleepeer, kee peerJeve nw meecege efvejeuee~
Managing Editor :
Fvekes kejkeceueeW mes, oer#ee kee nw DeJemej megnevee~~
Jeevan Prakash Jain
hegef<hele nes, megjefYele nes,
Je<e&
-39
pegueeF&-Deiemle -2012
Debke
-1-2
YEAR
ISSUE
-1-2
mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke

Jeeef<e&ke meomelee Meguke
hebeJe<eeae meomelee Meguke
mebj#eke Meguke-12 Je<e& kes efueS
hejce mebj#eke Meguke-25 Je<e& kes efueS
efMejesceefCe mebj#eke DeepeerJeve
Debke-1-2
nce meye Deees nQ mJeeiele kes efueS~~2~~
- 39
JULY-AUGUST-2012
neW efejbpeerJeer es, Jeerj eYeg mes ener keecevee nw~

cees#eheLe hej Deeies, ye{leer peeJeW ener YeeJevee nw~~
hegef<hele nes, megjefYele nes,
100/-.
500/-.
1100/-.
5100/-.
11000/-.
nce meye Deees nQ mJeeiele kes efueS~3~~
(5)
mecei%eeve heef$ekee kee 39JeW Je<e& ceW eJesMe
heer"eOeerMe keer keuece mes..........

efpeme ekeej heue eehle kejves kes efueS peceerve ceW meJe&eLece efkemeer
yeerpe kee DeejesheCe kejvee he[lee nw hegve: Gme peceerve kee efmebeve Je Gmekee
Devegketue hees<eCe kejves hej Oeerjs-Oeerjs Ske Je=#e kee efvecee&Ce neslee nw Deewj
Fmeer Je=#e ceW Ske efove heue eoeve kejves keer Meefe Dee peeleer nw, efpemekee
GheYeesie kejkes yeerpe yeesves Jeeuee Jeefe n<e& kee DevegYeJe kejlee nw~ ener
efmLeefle Deepe mecei%eeve heefjJeej keer nw~
meved 1974 ceW meJe&eLece hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer
ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes hetCe& Deeiece DeeuesKeeW hej DeeOeeefjle mecei%eeve
ceeefmeke heef$ekee kee MegYeejbYe efkeee ieee~ MegYeejbYe ceW hetpe ceeleepeer eje mJeeb ner eejeW DevegeesieeW kee uesKeve
kej mecei%eeve heef$ekee ekeeMeve nsleg leweej kejves kee keee& mecheeefole efkeee~ hegvee GvneR kes DeeMeerJee&o mes Fme
keee& kees keg. ceeOegjer Meeeer (Jele&ceeve Deeefe&kee eer evoveeceleer) , nceves SJeb ceesleerebo peer (#eguueke eer
ceesleermeeiej peer cenejepe) ves Deeies ye{eles ngS Fmekeer meheuelee kees osKee nw~
Deepe peye mecei%eeve heef$ekee kes 38 Je<e& hetCe& nes jns nQ, lees mecei%eeve heef$ekee kes Fme uecyes Fefleneme
kees eeo kejkes Delevle ner Deeuneo nes jne nw~ keeeWefke eejbYe mes ner hetpe ceeleepeer kes DeeuesKeeW mes mecheVe
nesves kes keejCe hee"keeW kes ceOe Fme heef$ekee keer eeflee efJeefMelee kees eehle nw~ Deepe Yeer eefo hee"keeW kes
ceOe heef$ekee es<eCe ceW keoeefeled osjer nes peeleer nw, lees hee"keeW eje heesve hej heef$ekee keer ef[ceeb[ Deeves ueieleer
nw Deewj meYeer kee ener kenvee neslee nw efke GvnW Fme heef$ekee kes ceeOece mes Iej yew"s pewveOece& keer Deefle efJeefMe
peevekeeefjeeB %eeveepe&ve kes efueS eehle nesleer nQ~
hegve: Fme vetleve Je<e& ceW eJesMe hej YeieJeeve Meebelf eveeLe peer mes ceQ ener eeLe&vee kejlee ntB efke Deeves Jeeues uecyes
mecee leke en heef$ekee Deheves %eeveece=le mes hee"keeW kees DeefYeefmebef ele kejleer jns Deewj Meleeyoer Je<e& mes Yeer Deeies
efejmLeeF& neskej efpeveOece& keer eYeeJevee ceW Fme heef$ekee kee meceepe ceW efJeMes<e mLeeve yevee jns~
ekeeMeve kes Fmeer ece ceW Fme Je<e& kee en eLece-efleere egieceebke yeeeeefjCeer keg. mJeeefle pewve keer
Deeefe&kee oer#ee Je yeeeeefjCeer Gcee pewve keer #egefuuekee oer#ee kes Gheue#e ceW ekeeefMele efkeee pee jne nw,
efpemeceW Yeeheo ceeme ceW Deeves Jeeues efJeefYeVe eleeW kes meboYe& ceW Yeer efJeefMe peevekeejer leLee leerLekej YeieJevleeW
kes heefjee Deeefo ekeeefMele efkees iees nQ~ meeLe ner Fme Debke kes DeeJejCe he= hej lelkeeueerve efJee ceb$eerYeejle mejkeej ceeveveere eer eCeye cegKepeea (Jele&ceeve je^heefle) kes meeLe pecyeterhe mebmLeeve kes jns Ssefleneefmeke
SJeb mJeefCe&ce #eCeeW kees Je kejekej veJeesefole ceneceefnce je^heefle peer kes efueS hetp e ceeleepeer eje esef<ele
cebieue DeeMeerJee&o Yeer ekeeefMele efkeee ieee nw~ Fmekes ceeOece mes nce pecyeterhe mebmLeeve keer Deesj mes je^heefle
peer kees keesef-keesef yeOeeF& SJeb MegYekeeceveeSb Yeer Deesef<ele kejles nQ~
DeeMee nw Fme Debke kes meeLe Deeves Jeeues meYeer Debke Deehekees Des ueieWies leLee Deehekeer %eeve ieefjcee kees
Je=efbiele kejves kes meeLe ner Deelce keueeCe kes efueS Yeer meeLe&ke efme neWies, FvneR YeeJeveeDeeW kes meeLe mecemle
hee"keeW keer Oece&Je=ef nsleg cesjer Deblejbie MegYekeeceveeSB Je DeeMeerJee&o esef<ele nQ~
-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer
(mecheeoke)
eyebOe mecheeokeere....
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW
Deeefe&kee oer#ee meceejesn meevebo mecheVe
ye. keg. mJeeefle pewve yeveeR Deeefe&kee mJeCe&celeer SJeb ye. Gcee pewve yeveeR #egefuuekee hegCeceleer
-peerJeve ekeeMe pewve

pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe
ieefCeveerhecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes kejkeceueeW eje efoveeBke
29 petve 2012, Dee<ee{ Megkeuee oMeceer kes MegYe efoJeme pewvesejer
oer#ee kee YeJe Deeeespeve meevebo mecheVe ngDee~ oer#ee meceejesn
ceW hetpe ceeleepeer eje mebIemLe yeeue yeeeeefjCeer keg. mJeeefle
pewve kees Deeefe&kee oer#ee kes mebmkeej kej Deeefe&kee mJeCe&celeer
veece eoeve efkeee ieee leLee ye. Gcee pewve kees #egefuuekee oer#ee
mes mebmkeeefjle kej #egefuuekee hegCeceleer veece eoeve efkeee~
kesMeueeWe SJeb oer#ee mebmkeejGe oer#ee meceejesn kee MegYeejbYe eele:keeue 5 yepes mes
oer#eeefLe&eeW keer kesMeueeWe efJeefOe hetJe&ke eejbYe efkeee ieee~ kesMeueeWe
kee en keee&ece ueieYeie 9 yepes mecheVe ngDee, efpemekes Ghejeble
meewYeeieJeleer ceefnueeDeeW ves oer#eeefLe&eeW kes efueS cebe hej cebieue
eewke hetefjle efkeee~ Fme DeJemej hej oer#eeefLe&eeW ves cebieue mveeve
efJeefOehetJe&ke YeieJeeve MeebefleveeLe keer eeflecee kee cebe hej hebeece=le
DeefYe<eske meevebo mecheVe efkeee~ hegve: hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer
ceeleepeer Deeefo meeOegJe=bo kes eefle DeIe& Leeue meceefhe&le kejles ngS
meYeer kees iebOeesoke eoeve efkeee~ heeeled oer#ee nsleg oer#eeefLe&eeW kes
efJeMes<e efveJesove hej hetpe ceeleepeer ves Yejer meYee ceW oer#ee eoeve
kejves keer mJeerke=efle oer~
meceejesn ceW hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer
ceeleepeer, eeefj$eeceCeer Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer,
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer
megeleceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer meg{celeer ceeleepeer, #eguueke
eer Deleguemeeiej peer cenejepe, #egefuuekee eer Meebefleceleer ceeleepeer
Je heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer Deeefo cebe hej
GheefmLele Les~ hetpe ceeleepeer ves Fme DeJemej hej oesveeW oer#eeefLe&eeW
kees hetCe& Deeieceese efJeefOe kes Devegmeej cemleke hej mebmkeej
kejles ngS oer#eeSB eoeve keeR, efpemeceW GvneWves Deheveer ieg
hejcheje kee GuuesKe kejles ngS Gmeer kes Devleie&le yeeeeefjCeer
keg. mJeeefle pewve kees Deeefe&kee mJeCe&celeer veece eoeve efkeee
Deewj ye. Gcee pewve kees #egefuuekee hegCeceleer veece eoeve kejkes
oesveeW ner oer#eeefLe&eeW kees veee peerJeve efoee~
oer# eeefLe&eeW kees eLece yeej efoes iees efheerkeceC[uegoer#ee kes DeJemej hej veJeesefole meeefOJeeeW kees efJeefYeVe
meewYeeieMeeueer cenevegYeeJeeW kes hegCeheue mes hetpe ceeleepeer ves
Deheves kejkeceueeW eje eLece yeej efheer, keceC[ueg, Meee
Deeefo YeW kejkes mebece Deeefo kes GhekejCe eoeve efkees~ efpemeceW
efJeMes<ehe mes Deeefe&kee eer mJeCe&celeer ceeleepeer kees vetleve efheefkee
eoeve kejves kee meewYeeie eer jepekegceej pewve-eerceleer DeeMee
pewve Jeerje efyeu[me&, efouueer ves eehle efkeee, Meee YeW kejves
kee meewYeeie eer ceveespe kegceej pewve-eerceleer veefJelee pewve-cesj"
ves leLee keceC[ueg YeW kejves kee meewYeeie eer megjsMeebo pewveeerceleer Jeervee pewve kegueeefOeheefle-leerLekej ceneJeerj efJeeefJeeeuee,
cegjeoeyeeo ves eehle efkeee~
Fmeer ekeej #egefuuekee eer hegCeceleer ceeleepeer kees efheer
eer DeMeeske kegceej pewve-efouueer (ieess Jeeues heefjJeej) ves, Meeeeerceleer Debpevee pewve-efouueer heefjJeej eje leLee keceC[ueg-eer
jepesMe pewve-efouueer heefjJeej keer Deesj mes YeW efkeee ieee~ meeLe
ceW hetpe ceeleepeer ves #egefuuekee ceelee kees Deenej kes GhekejCe nsleg
hee$e Yeer eoeve efkeee~
Fme DeJemej hej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kee
heeo e#eeueve Yeer efkeee ieee, efpemekee ceneve meewYeeie eer
megcele emeeo pewve-eerceleer Meejoe pewve, osJeveiej-efouueer ves eehle
kejkes hegCe keceeee~
oer#eeefLe&eeW kes efJeMes<e meewYeeieMeeueer oeleej-
oer#ee efJeefOe ceW Meeeere GuuesKe kes Devegmeej oer#eeefLe&eeW

kes oeleej yeveeves keer Deeiece hejcheje ceeveer ieF& nw, efpemes
Jele&ceeve ceW oer#eeefLe&eeW kes ceelee-efhelee keer meb%ee eoeve keer peeleer
nw~ Dele: Fme MegYe DeJemej hej ceneve hegCe kes heuemJehe
oer#eeLeea ye. keg. mJeeefle pewve kes ceelee-efhelee yeveves kee
meewYeeie mebIeheefle eer ceneJeerj emeeo pewve-eerceleer kegmegceuelee
pewve-efouueer ves leLee ye. Gcee pewve kes ceelee-efhelee yeveves kee
meewYeeie YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser kes

ceneceb$eer eer eesMe pewve SJeb Gvekeer Oe.he.eerceleer efJepeee
pewve-efouueer ves eehle kej hegCe Deefpe&le efkeee~
oer#ee meceejesn ceW heOeejs Deveske efJeefMepeveGhejese oer#ee meceejesn kes DeJemej hej pewve meceepe kes
Deveske ieCeceeve cenesoeeW ves heOeejkej ve efmehe& meceejesn keer
ieefjcee kees Je=efbiele efkeee Deefheleg Deheves peerJeve kes Decetue
#eCeeW kees ceneve meeLe&ke kejkes n<e& SJeb ieewjJe DeefYeJee
efkeee~ Fme DeJemej hej meceejesn ceW mebmLeeve kes efJeefMe
mebj#eke hetJe& meebmeo eer pes.kes. pewve-efouueer, hetJe& efJellejepeceb$eer
eer Jeer. Oebvepee kegceej pewve-yeQieueesj, hetJe& veeeeOeere eer
megOeerj veejeeCe DeeJeeue-Fueeneyeeo, leerLekej ceneJeerj
efJeMJeefJeeeuee kes kegueeefOeheefle eer megjse pewve-cegjeoeyeeo,
[keer Fbpeerefveeefjbie kee@uespe kes esejcewve eer pes.meer. pewvenefjej, YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser kes ceneceb$eer
eer eesMe pewve-efouueer, ueKeveT eewke meje&hee SmeesefmeSMeve
kes DeOe#e eer kewueeMeebo pewve meje&he-ueKeveT, De.Yee. efo.
pewve ceefnuee mebie"ve keer ceneceb$eer-eerceleer ceveesjcee-censMe
ebo pewve-efouueer, ceefnuee mebie"ve efouueer eosMe DeOe#eeerceleer DeeMee pewve-jesefnCeer leLee efJeefMe efJeeveeW ceW [e@.
Deveghece pewve-Fboewj, [e@. megMeerue pewve-cewvehegjer, heb. Yejle kegceej
keeuee-cegcyeF&, eer Deej.kes. pewve Jeemleg Meeeer-cegcyeF&, [e@.
ceeueleer pewve-cewvehegjer, [e@. osJekegceej pewve-jeehegj Deeefo ves heOeejkej
oer#eeefLe&eeW kes eefle Deheveer YeeJeebpeefueeeB emlegle kejles ngS Gvekes
leeie Deewj Jewjeie keer Yetefj-Yetefj Devegceesovee keer~
Fme DeJemej hej DeefleefLeeeW eje oer#ee meceejesn kee
oerhe eppJeueve Yeer efkeee ieee leLee hetJe& veeeeOeerMe eer
megOeerj veejeeCe DeeJeeue mehelveerke ves hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer
ceeleepeer eje efueefKele Je<ee&eesie mLeehevee veeceke hegmleke
kee efJeceeseve efkeee~
kesMe Pesueves keer ueieer nes[oer#eeefLe&eeW kes kesMeueeWe osKe kesMe Pesueves kes Glmegke
eeJekeeW keer nes[ ueie ieF&, efpemeceW efJeMes<ehe mes eer keceueebo
pewve, KeejeryeeJeueer-efouueer, eer eoerhe pewve, KeejeryeeJeueerefouueer, eer Deefveue kegceej pewve keceue cebefoj, eerleefJenejefouueer, eer megveerue kegceej pewve meje&he-cesj", eer megOeerj pewve
"skesoej-cegpehehejveiej, eer jekesMe pewve-cesj", eer nbmejepe
(8)
pewve, efeeoMe&veer efJenej-efouueer, eer megYee<eebo pewve MegYeebo

pewve-efkewleveiej, eerceleer ceeueleer pewve, yemeblekegbpe-efouueer,
eer eegcve pewve, $e+<eYe efJenej-efouueer, eer Decejebo pewve eser
mee.-efkewleveiej, eer Goe pewve-eerceleer ceesefvekee pewve-yeejeyebkeer,
eer ieeshesv pewve-efouueer, eer efejbpeerueeue keemeueerJeeue-hevee,
eer efJeMeeue pewve-meveeJeo, eer megjsMeebo pewve-KeC[Jee, eer
heg<kej pewve-ieesjKehegj, eer ceneJeerj pewve-ieesjKehegj, eer Deceg
kegceej pewve-cesj", eer efJepee pewve-censMe pewve-efveefleve pewve,
oefjeeiebpe-efouueer, eer DeesceekeeMe pewve-nefjej, eer hetueebo
pewve PeebPejer-otot heefjJeej, eer jepesv Jewe-Fboewj, eer jepesMe
pewve, oefjeeiebpe-efouueer, ieefCeveer %eeveceleer YeeceC[ue ceneje^
kes eer eceeso keemeueerJeeue-Deewjbieeyeeo, Fbpeer. eer meer.Deej.
heeefue-hegCes, eer heJeve heehe[erJeeue-Deewjbieeyeeo, eer mebpee
heehe[erJeeue-hew"Ce, eer jepeeYeeT heeveer-veeefmeke, eer megYee<e
pewve meent-peeuevee Deeefo cenevegYeeJeeW ves hegCe keceeee~
vepeeryeeyeeo mes heOeejs YeeieCeefJeMes<ehe mes Fme DeJemej hej ye. mJeeefle pewve kes
ie=nveiej vepeeryeeyeeo (efyepeveewj) G.e. mes Ske yeme ceW Menj
kes Deveske cenevegYeeJeeW ves oer#ee ceneslmeJe ceW Yeeie ueskej hegCe
Deefpe&le efkeee Je kesMe Pesueves kes meeLe ner YeeJeefJeYeesj neskej
efJeMse<e Yeefe ve=le kejkes ye. mJeeefle yenve kes efueS Deheveer
Deeojebpeefue emlegle keer~
mecemle keee&ece kee ngDee meerOee emeejCepewveOece& ceW efJeefole eceCe hejcheje keer eYeeJevee nsleg
oer#ee meceejesn kee meerOee emeejCe heejme ewveue kes ceeOece
mes mechetCe& osMe ceW ueieeleej eele: 7 yepes mes ueskej ceOeevn 1
yepes leke emeeefjle efkeee ieee, efpemes kejes[eW pewve-Depewve
eeJekeeW ves osKekej pewveOece& ceW Jewjeie kes eMemle YeeJeeW kees
peeveves-mecePeves kee cenlJehetCe& DeJemej eehle efkeee~ Fmeer kes
meeLe sueerheesve Je ceesyeeFue kes ceeOece mes Deveske YeeeW keer
MegYekeeceveeSB SJeb veJeesefole oer#eeefLe&eeW kes efueS Jebovee kes
mebosMe eehle ngS, efpeveceW eerceleer Deveghecee pewve-Deeje, heb.
efMeJeejveueeue pewve-cewvehegjer, eer oerheke pewve-JeejeCemeer, eer
Deefcele pewve, Fbkecewkeme keefceMvej-efouueer, eer DeeoerMe pewveueKeveT, eer Jeerj kegceej pewve, [eueeriebpe-ueKeveT, eerceleer
Deejleer pewve-Fueeneyeeo, eerceleer megceve pewve-Fboewj Deeefo
cenevegYeeJe Meeefceue Les~
Debke-1-2
veJeoeref#ele Deeefe&kee eer mJeCe&celeer ceeleepeer kee heefjee

hetJe& veece
pevce efoveeBke
pevcemLeeve
ceelee-efhelee
Mew#eefCeke eesielee
keg. oerhee pewve (keg. mJeeefle pewve)

27 ceee& 1970, ew$e ke=<Cee elegLeea
vepeeryeeyeeo (efpe.-efyepeveewj) G.e.
eerceleer mejespe pewve SJeb eer Meerleue emeeo pewve, vepeeryeeyeeo
(1) M.Sc. (yeeeesmeeFbmespe-yeeeesskeveesuee@peer) : [keer efJeeefJeeeuee (Jele&ceeve IIT);
efJeMes<e eesielee meefnle GeerCe& (78 mes DeefOeke Debke)
(2) Sve.meer.F&.Deej.er. (NCERT) -efouueer ceW efjmee& SmeesefmeS (oes Je<e& nsleg)
(3) CPMT (Combined Pre Medical Test-U.P.), GATE (Graduate Aptitude
Test in Engineering), Prelims of UPPCS (Provincial Civil Services UP)
Deeefo hejer#eeSB GeerCe& keeR~

(4) meowJe eLece esCeer ceW GeerCe&, 12JeeR ke#ee ceW yesm mt[W DeJee[& Deeefo~
(5) efJeeeLeea peerJeve ceW Yee<eCe, DeefYevee, keefJelee uesKeve Fleeefo ceW Yeeie uesvee~
DeepeerJeve yeeee& ele
19 pegueeF& 1987, hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer mes (ye. keg. ceeOegjer Meeeer
meceefle hetpe e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer keer esjCee mes)
mebIe ceW eJesMe SJeb oes eeflecee kes ele -19 Deketyej, 1999
ie=nleeie
1 ceee& 2000, heeuiegve ke=. SkeeoMeer
mehlece eeflecee kes ele
10 veJecyej 2007, keeefle&ke Meg. Skeced
Deeefe&kee oer#ee
Dee<ee{ Megkeuee oMeceer, MegeJeej-29 petve 2012 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes kejkeceueeW mes~
Oeeefce&ke DeOeeve
n{euee, jlvekejC[ eeJekeeeej, Je meben, leJeeLe&met$e, ieesccemeej peerJekeeC[,
ieesccemeej kece&keeC[, keeleb$eJeekejCe, heg<eeLe&emf edGheee, %eeveeCe&Je, heevebeof hebeefJebMeeflekee,
DeeefohegjeCe, GejhegjeCe, cetueeeej, meceemeej Deeefo~
meeefnefleke eesieoeve
uee[& ceneJeerj SC[ Oece&leerLe& hegmleke (Debespeer DevegJeeo, 2001), YeieJeeve ceneJeerj efnvoerDebespeer pewve Meyo keesMe (eyebOe mebheeefokee, 2004), kegC[uehegj DeefYevebove ebLe (mecheeoke
ceC[ue ceW, 2004), ieefCeveer %eeveceleer ieewjJe ebLe (mecheeoke ceC[ue ceW, 2006), oe@ ieesu[ve
heme&vesuer Dee@he ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer (Debespeer hegemf lekee, 2006), yeeue efJekeeme (Debespeer)
Yeeie-2 (mebheeefokee, 2006), pewve Yeejleer ebLe-Debespeer (mebMeesOeve SJeb mebheeove, 2007),
pecyeterhe oMe&ve (Debespeer DevegJeeo, 2010)~
Deve efJeMes<e
meved 2000 mes 2004 leke eeej mebeesefpekee (mebIe) leLee pewve he$e-heef$ekeeDeeW SJeb mecei%eeve
ceeefmeke heef$ekee ceW meceeeej, uesKe Fleeefo kee uesKeve~
meved 2005 mes hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes efJeefJeOe er.Jeer. ewveueeW
(DeemLee, heejme Deeefo) hej emeeefjle eJeeveeW SJeb keee&eceeW kee mebeespeve~
Debke-1-2
(9)
veJeoeref#ele #egefuuekee eer hegCeceleer ceeleepeer kee heefjee

veece
ye. Gcee pewve
pevce
meved 1940
pevcemLeeve
efouueer
efMe#ee
neej meskesv[êr
efJeJeen (meved)
1956
heefle
eer megjsMeebo pewve ieess Jeeues (mJeie&Jeeme-22 peveJejer 1996)
heeefjJeeefjke efJeJejCe
eLece heg$e- eer DeMeeske kegceej pewve ieess Jeeues

heg$eJeOet eerceleer megceve pewve,
heew$e-heew$eer-Debefkele, mheMe&, peeself e, leefve<kee
efleere heg$e- eer jepesMe kegceej pewve (jepet) ieess Jeeues
heg$eJeOet eerceleer efveMee pewve
heew$e-heew$eer-Jeemeg pewve, eefCekee pewve
heg$eer-
eerceleer Debpevee pewve, vet jesnleke jes[, efouueer

Oe.he. eer mebpeerJe pewve hesv Jeeues
veeleer-veeefleve-mebef ele pewve, mebpeesueer pewve
mJe. eer jepesv emeeo pewve (keccees peer) leLee eer eesMe pewve efyepeueer
Jeeues-oefjeeiebpe, efouueer (ceneceb$eer-YeejleJe<eeae efo.pewve leerLe&#es$e keceser)
mes heeefjJeeefjke mebyebOe meemeg-mJe. eerceleer keceuee Deccee, efpevneWves ieefCeveer eer
%eeveceleer ceeleepeer mes #egefuuekee mecekelJeceleer ceeleepeer kes he ceWs oer#ee eehle
kej meceeefOecejCehetJe&ke Deheves ceveg<e peerJeve kees meeLe&ke efkeee~
mehlece eeflecee kes ele
6 peveJejer 2005, Yesuethegj-yeveejme ceW YeieJeeve heee&veeLe pevcepeebleer kes MegYe DeJemej hej~
eje-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer~
efJeMes<e
eerceleer Gcee pewve kee efJeJeen meved 1956 ceW eer nefjev pewve-ieess Jeeues, ieueer iegefueeeveefouueer kes heg$e ekeeMeebo pewve kes heg$e eer megjsMe pewve ieess Jeeues kes meeLe ngDee~ eejbYe mes
ner Oeeefce&ke efJeeejeW mes meceefvJele eerceleer Gcee peer ves meved 1996 ceW heefle kes mJeie&Jeeme kes
heeeled efJeMes<e Oece&Oeeve ceW Dehevee peerJeve Jeleerle kejves kee mebkeuhe efueee leLee meved 2005
ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer mes mehlece eeflecee kes ele enCe efkees Deewj
4 petve 2012 kees ie=nleeie kejkes #egefuuekee oer#ee nsleg eerheue e{ekej cees#eceeie& ceW
Deemej ngF& SJeb 29 petve 2012, Dee<ee{ Meg. oMeceer kees hetpe ceeleepeer mes oer#ee ueskej
#egefuuekee hegCeceleer veece eehle efkeee nw~
(10)
Debke-1-2
Deeefe&kee eee&
(pecyeterhe ceW 29 petve, Dee<ee{ Megkeuee oMeceer kees mecheVe Deeefe&kee oer#ee meceejesn kes Gheue#e ceW emlegle)
ueseKf ekee-Deeefe&kee eboveeceleer

DeeOegefveke heefjJesMe ceW eens eeJeke nes ee cegefve, eeefJekee
nes ee Deeefe&kee, mhe he ceW Gvekeer eee& kee %eeve nesvee
DeeJeMeke nw~ Deeeee&eer eefleJe=<eYe mJeeceer ves kene nwhebecekeeue kes Deble leke cegefve-Deeefe&kee, eeJeke-eeefJekee
kee elegefJe&Oe mebIe Jele&ve kejsiee~ DeYeer lees hebecekeeue kes cee$e
2532 Je<e& Jeleerle ngS nQ, Mes<e 18468 Je<eeX leke efvejvlej Ssmeer
ner De#egCCe hejcheje eueleer jnsieer~ Fmekes heuemJehe Jele&ceeve
ceW ueieYeie ieejn meew keer mebKee ceW efoiecyej pewve meeOegmeeefOJeeeW kes oMe&ve nes jns nQ, en eeefj$e eeJeleea Deeeee&eer
Meebeflemeeiej cenejepe keer ke=heeemeeo kee heue nw~
Gme elegefJe&Oe mebIe e=bKeuee ceW ceefnueeDeesW kes efueS leeie
keer ejcemeercee Deeefe&kee kee heo ceevee peelee nw~
Jewmes osKee peeS lees Oeeefce&ke, meeceeefpeke leLee jepeveerelf eke Deeefo
mecemle #es$eeW ceW eeeerve keeue mes veeefjeeW kee eesieoeve jne nw~ efpeme
ekeej mes heg<eeW kees DeelcemeeOevee kejves kee SJeb pewvesejer oer#ee ueskej
cees#e eehle kejves kee DeefOekeej nw, Gmeer ekeej mes eleske ceefnuee kees,
eens Jen kegb Jeejer nes, meewYeeieJeleer nes ee efJeOeJee nes, meYeer kees Deelce
keueeCe kejves kee DeefOekeej meowJe mes eehle nw~
neB! ceOekeeue kee Ske egie Ssmee Deeee Lee, peye veeefjeeW
hej Deleeeej nesles Les SJeb DeveskeeW ekeej keer elee[veeSb GvnW eehle
nesleer LeeR hejvleg DeeOegevf eke heefjes#e ceW veeefjeeW kee Dehevee cenlJehetCe&
mLeeve nw~ Yeejleere mebeJf eOeeve kes Devegmeej Yeer heg$e Deewj heg$eer oesveeW
kees ceelee-efhelee keer mebheefe ceW yejeyej kee DeefOekeej yeleeee ieee nw~
Fme kece&egie kes eejbYe ceW efpeme ekeej mes leerLekej DeeefoveeLe
ves oer#ee ueskej cegefve hejcheje kees eejbYe efkeee, Gmeer ekeej
Gvekeer heg$eer yeeeer-megvojer ves oer#ee ueskej Deeefe&kee hejcheje kee
MegYeejbYe efkeee nw~ efkebJeovleer ceW Ssmee ueesie ken osles nQ efke
YeieJeeved DeeefoveeLe kees Deheves oeceeo kes mece#e cemleke Pegkeevee
he[lee FmeerefueS Gvekeer keveeDeeW ves efJeJeen yebOeve "gkeje kej
oer#ee OeejCe keer Leer efkevleg en yeele keg egefemebiele veneR eleerle
nesleer nw, ve ner Fefleneme Fme leLe kees mJeerkeej kejlee nw~
leerLekej keer lees eleske efeee ner Deefleere nesleer nww~ Jes MewMeJe
DeJemLee mes ner Deheves ceelee-efhelee SJeb efoiecyej cegefve keess Yeer
vecemkeej veneR kejles nQ, FmeceW Gvekee Denbkeej veneR, yeefuke
leerLekej heoJeer kee ceenelce eie neslee nw~ ceelee-efhelee ee
Debke-1-2
efoiecyej cegefvejepe Gvekeer Fme efeee kee eeflejesOe Yeer veneR kejles
nQ elegled leerLekej kes hegCe keer mejenvee kejles nQ~
kenves kee leelhee& en nw efke yeeeer-megvojer keveeDeeW ves
Glke Jewjeie YeeJevee mes Deeefe&kee oer#ee OeejCe keer Leer leLee
npeejeW Deeefe&keeDeeW ceW yeeeer ceelee ves eOeeve ieefCeveer heo kees
eehle efkeee Lee~ meeJe&Yeewce pewveOece& eeefCecee$e kee efnle kejves
Jeeuee nw en meesekej oe ceW mebmeej meceg mes heej nesves keer
YeeJevee kees ueskej keesF& ceefnuee henues meeOeg mebIe ceW eJesMe kejleer
nw hegve: Gmekes Jewjeie YeeJeeW ceW Je=ef eejbYe nesleer nw~ elegefJe&Oe
mebIe kes veeeke Deeeee& Gmes mecegefele efMe#eeSB eoeve kej mebIe
keer ecegKe Deeefe&kee ee ieefCeveer kes meghego& kej osles nQ keeeWefke
Deeefe&keeSB ner ceefnueeDeeW keer megj#ee SJeb hees<eCe kej mekeleer nQ~
efpeme ekeej mes yeeueke ceelee kes eefle hetCe& meceefhele neslee
nw~ eens ceeB Gmes [ebs, ceejs Deewj efkelevee Yeer Deheves mes otj
YeieeJes efkevleg yeeueke jesves-Oeesves kes heeeled Yeer ceeB keer ieeso ceW ner
Deekej Meebefle eehle kejlee nw~ ceelee kee oe yengle ner Goej
neslee nw, Gmekeer cecelee kes Deebeue leues peekej ye[s mes ye[e og:Ke
Yeer megKe he ceW heefjJeefle&le nes peelee nw~ FmeerefueS ceeB keer
cenevelee yeleueeles ngS veereflekeejeW ves efMe#ee oer nwYeespeve kejvee ceeB mes eens penj nes,
jemlee euevee meerOee eens hesj nes~
Gmeer ekeej Jewjeie YeeJeege ceefnuee Yeer Deeefe&kee ceelee
kes efMe<elJe kees mJeerkeej kejkes mJeeb kees Gvekes eefle meceefhe&le
kej osleer nw Deewj Gvemes efveJesove kejleer nw efke ns ceele:! ceQ Deheves
Deveble mebmeej kees meceehle kejves nsleg, eerefuebie kes sove nsleg
oer#ee enCe kejvee eenleer ntB Dele: Deehe cegPes nmleeJeuebyeve oskej
cesjer Deelcee kee keueeCe keerefpeS~
Fve DeewheeeefjkeleeDeeW kes heeeled ieefCeveer Deeefe&kee Gme
veJeJewjeieMeeefueveer ceefnuee kees keg efove Deheves heeme jKeleer nQ
Deewj Gmekes ceve keer {lee kees, Meejerefjke #ecelee kees SJeb GmeceW
Deeefe&kee oer#ee keer eesielee osKeleer nQ leLee Oeeefce&ke DeOeeve Yeer
kejeleer nQ~ meeOeg mebIe ceW eJesMe kejles ner Jen oer#ee OeejCe ner
kej uesJes, en keesF& DeeJeMeke veneR nw~ meJe&eLece lees GmeceW
meeOegDeeW keer JeweeJe=ef e kejves keer SJeb Deenejoeve keer YeeJevee nesveer
eeefnS leLee efYeVe-efYeVe eosMeeW keer, efYeVe-efYeVe eke=efle Jeeueer
(11)
mebIemLe Deeefe&keeDeeW Je yeeeeefjefCeeeW kes meeLe esscehetJe&ke jnves

keer eJe=efe nesveer eeefnS leeefke mebIe ceW efkemeer ekeej keer DeMeebefle
kee JeeleeJejCe ve GheefmLele nesves heeJes~ en eLeeveghe {ue peevee
Gme ceefnuee ceW meyemes ye[e iegCe nesvee eeefnS~
kegceejer yeeefuekeeSb leLee ceefnueeSB yeeee& ele ueskej
Deeefe&keeDeeW kes heeme jnleer nQ Deewj Deenej-oeveeefoke ceW Yeeie
uesleer nQ, en yeele Devebleceleer kes GoenjCe mes mee#eeled mhe
nesleer nw~ pewmee efke keLeeveke ceW Deelee nwDebie osMe kes jepee efeeoe Deewj jeveer DebieJeleer kes Devebleceleer
veece keer Ske kevee Leer~ Gmeves yeeheve ceW kegletnueJeMe efheleepeer mes
Deeefvnkee heJe& ceW Dee" efoveeW kee yeeee& ele enCe efkeee Lee,
efpemekes heuemJehe Gmeves Deepevce yeeee&ele kee heeueve efkeee~
Ske yeej keesF& hetJe& pevce kes Jewjer Me$eg efJeeeOej ves Gmekee njCe
kej Gmes Ske IeveIeesj pebieue ceW [eue efoee~ DeveskeeW keeW kees menve
kej pewmes-lewmes Gmekes Meerue keer j#ee ngF,& leye Jen efpevesv YeieJeeve kee
mcejCe kej Yekeleer ngF& efkemeer mecee DeeesOee veiejer hengB e ieF&~
JeneB Ske efpevecebeof j ceW heeeer veece keer Deeefe&kee kes oMe&ve ngS,
leye Jen GvnW ceelee mecePe kej Gvekes heeme jnves ueieer~
Devebleceleer kes efhelee Gmes {t{b les-{t{b les peye DeeesOee hengB es, JeneB
Ske eeJeke kes Iej kes Deeies megvoj eewke hetje ngDee osKekej jesves ueies~
eeJeke kes eje hetves hej Gmeves yeleeee-cesjer heg$eer Ssmee eewke hetje
kejleer Leer, Deye Jen helee veneR keneB nw? eeJeke ves Deeefe&kee kes heeme
jnves Jeeueer Gme kevee kee efeeoe mes heefjee kejeee Deewj kenves
ueiee efke cesjer helveer Fmes eefleefove Deheves eewkes ceW Yeespeve kejves kes efueS
yegueeleer nw Deewj eewke Yeer ener kevee yeveeleer nw~
efhelee heg$eer kee efejefJeeesie kes heeeled efceueve neslee nw efkevleg
Devebleceleer kes ceve ceW lees mebmeej kes eefle hetCe& Jewjeie nes egkee Lee
Dele: Gmeves efhelee keer Dee%ee ueskej Deeefe&keeeer kes heeme oer#ee
OeejCe kej ueer Deewj IeesjeefleIeesj leheejCe kejleer ngF& meuuesKeveehetJe&ke
cejCe kejkes meneej mJeie& ceW osJeheo kees eehle kej efueee~
Fmeer ekeej kes DeveskeeW GoenjCe Jele&ceeve ceW Yeer osKes
peeles nQ keeeWefke eens yeeueke nes ee yeeefuekee, ceefnueeSB neW ee
heg<e, meYeer kes efueS oes ner ceeie& eMemle nesles nQ ee lees Jes
meeOegDeeW kees veJeOeeYeefehetJe&ke Deenejoeve osles nQ DeveLee mJeeb
meeOeg hejceser kes heo kees OeejCe kej eeJekeeW mes Deenej uesles
nQ~ Fmekes Deefleefje Deeieceevegmeej leermejer esCeer keesF& veneR
nesleer~ eefo ceveie{vle DeefYeeeeeW mes Jen esCeer yevee ueer peeleer nw,
lees Deehe [tyes heeb[ee ues [tyes pepeceeve Jeeueer veerefle ner meeLe&ke
nesleer nw keeeWekf e veeres heo ceW jnkej eefo Ge heo keer DeveefOeke=le
efeeeSB keer peeleer nQ lees veere iees$e kee DeeeJe neslee nw SJeb
(12)
meceepe Yeer Yeefcele nes peeleer nw~

mebIe kes yeere ceW SJeb ieefCeveer iegJee&veer kes DevegMeemeve ceW jnkej
efJeeeYeeme kejves mes yeeeeefjefCeeeW kes peerJeve ceW Fve Deveie&ue efeeeDeeW
keer mebYeeJevee eee: veneR jnleer nw Dele: Deee|ekeeDeeW keer eMemle hejcheje
FvneR mes eueleer nw~ peye mebIe mebj#eCe ceW jnleer ngF Jes efJeee-efMe#ee ceW
efvehegCe nes peeleer nQ SJeb JeJeneefjke %eeve Deeefo kee DevegYeJe Yeer eehle
kej uesleer nQ, leYeer Jes oer#ee kes eesie ceeveer peeleer nQ~
mebIe kes Deeeee& DeLeJee ieefCeveer Deeefe&kee peer peye Gme JewjeieMeerue
ceefnuee kee hetCe& he mes hejer#eCe kej uesles nQ, leye Gmekeer oer#ee kee
cebieue cegnlt e& efvekeeuekej Iees<eCee kejles nQ~ Deewheeeefjkelee kes veeles
oer#eeLeea kes keggecf yeeeW mes Yeer Dee%ee cebieeveer nesleer nw leeefke oer#ee pewmee
hegveerle keee& efveefJe&Ivehe mes mecheVe nes mekes~
oer#eeLeea ceefnuee keer Fevegmeej leerLe&ee$eeSB Yeer Gmes
kejJee oer peeleer nQ hegve: efpeveOece& eYeeJevee nsleg oer#eeLeea keer
MeesYeeee$eeSB Yeer mecheVe nesleer nQ~ en keee& ie=nmLe eeJekeeW SJeb
oer#eeLeea kes heefjJeej JeeueeW hej efveYe&j jnlee nw~
en efeeeSB Jele&ceevekeeue ceW ueeske JeJenej keer ef mes
Deewj Oeeefce&ke eYeeJevee kes ue#e mes ner keer peeleer nQ~ FmeceW
DeelcekeueeCe kee keesF& efJeMes<e mebyebOe veneR nw~ hetJe&keeue kes
GoenjCe Yeer Deheves mece#e nQ efke Jewjeie nesves kes yeeo hegve:
efkemeer Ie[er keer eleer#ee veneR keer peeleer keeeWekf e Demeueer Jewjeie ner
meJeexece MegYe cegntle& ceevee peelee nw~
DeeefohegjeCe kes he= 592 hej eer efpevemesve Deeeee& ves
efueKee nwYejlemeevegpee yeeeer oeref#elJee iegJe&vegeneled~
ieefCeveer heoceeee&eeb mee Yespes hetefpeleecejw:~~
nefjJebMehegjeCe he= 183 hej ekejCe nwyeeeer e megvojer eesYes kegceeeez Oewe& mebieles~
eepe yengveejereYf ejeee&Ceeb eYegleeb ieles~
DeLee&led yeeeer-megvojer oesveeW keveeDeeW ves eYeg DeeefoveeLe kes
meceJemejCe ceW Deeefe&kee oer#ee OeejCe keer Leer Deewj yeeeer Deeefe&kee
mecemle Deeefe&keeDeeW ceW ieefCeveer-mJeeefceveer LeeR~
Fme egie keer eLece Deeefe&kee ves YeieJeeve kes meceJemejCe ceW
oer#ee ueer Leer Gmekes heeeled ceefnueeDeeW kes efueS ieefCeveer mes oer#ee
eehle kejves kes DeveskeeW GoenjCe osKes peeles nQ-DeeefohegjeCe
efleere Yeeie ceW he=. 503 hej Deeee nwYejle kes mesveeheefle peekegceej keer oer#ee kes yeeo megueesevee
ves Yeer yeeeer Deeefe&kee kes heeme oer#ee OeejCe kej ueer~
Deve$e nefjJebMe hegjeCe ceW Yeer kene nwog mebmeej kes mJeYeeJe kees peeveves Jeeueer megueesevee ves
Debke-1-2
Deheveer meheeflveeeW kes meeLe esle mee[er OeejCekej yeeeer leLee

megvojer kes heeme oer#ee OeejCe kej ueer~ Fmekes meeLe nefjJebMehegjeCe
ceW Deeefe&kee megueesevee kees ieejn Debie keer OeeefjCeer Yeer ceevee nw~
kegyesjefce$e keer eer OeveJeleer ves mebIe keer mJeeefceveer Deeefe&kee
Deefceleceefle kes heeme oer#ee OeejCe kej ueer Deewj Gve eMemJeleer
leLee iegCeJeleer Deee|ekeeDeeW keer ceelee kegyesjmesvee ves Yeer Deheveer heg$eer
kes meceerhe oer#ee ues ueer~
heehegjeCe ceW Yeer JeCe&ve Deelee nwjeJeCe kes cejves kes yeeo ceboesojer ves MeefMekeeblee Deeefe&kee kes
ceveesnejer JeeveeW mes eyeesOe kees eehle nes Glke= mebJesie Deewj Gece iegCeeW
kees eehle nesleer ngF,& ie=nmLe keer JesMeYet<ee kees es[ kej, esle mee[er mes
DeeJe=le ngF& Deeefe&kee nes ieF&~ Gme mecee De[leeefueme npeej efeeeW ves
mebece OeejCe efkeee Lee, FvneR ceW jeJeCe keer yenve, pees efke Kejot<eCe
keer helveer Leer, Gme evveKee (methe&CeKee) ves Yeer oer#ee ues ueer Leer~
ceelee kewkeseer Yejle keer oer#ee kes yeeo efJejecevee Ske
meheso mee[er mes ege neskej leerve meew efeeeW kes meeLe he=LJeerceleer
Deeefe&kee kes heeme oeref#ele nes ieF& LeeR~
Deefive hejer#ee kes heeeled jeceev ves meerlee mes Iej eueves
kees kene, leye meerlee ves kene efke Deye ceQ pewvesejer Deeefe&kee
oer#ee OeejCe keBieer, JeneR kesMeueeWe kejkes hegve: MeerIe peekej
he=LJeerceleer Deeefe&kee kess heeme oeref#ele nes ieF~
Gvekes yeejs ceW efueKee nw efke meerleepeer Jeecee$e heefjenOeeefjCeer
ceneeleeW mes heefJe$e Debie Jeeueer cenemebJesie kees eehle LeeR~
Fmeer ekeej mes heehegjeCe ceW eer jefJe<esCeeeee& kenles nQnvegceeve peer keer oer#ee kes heeeled Gmeer mecee Meerueheer
DeeYet<eCeeW kees OeejCe kejves Jeeueer jepeefeeeW ves yebOegceleer Deeefe&kee
kes heeme oer#ee ues ueer~
eer jeceev kes cegefve yeveves kes yeeo meeeF&me npeej
ecegKe efeeeB eerceleer veeceke Deeefe&kee kes heeme oeref#ele ngF~
nefjJebMe hegjeCe ceW jepegue kes efJe<ee ceW yeleeee nw<edmeneve=heeereYf e: men jepeerceleer meoe~
eepeeesmejer peelee meeefe&keeCeeb ieCeme leg~~146~~
n npeej jeefveeeW kes meeLe jepeerceleer ves YeieJeeved vesefceveeLe
kes meceJemejCe ceW Deeefe&kee oer#ee ueskej Deeefe&keeDeeW ceW eOeeve
ieefCeveer nes ieF~
nefjJebMehegjeCe ceW ner Deeiesjepee eske keer heg$eer ebovee kegceejer, Ske mJe Jee
OeejCe kej YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe ceW Deeefe&keeDeeW ceW
ecegKe nes ieF~
jepee esefCeke keer ce=leg kes heeeled jeveer esuevee ieefCeveer
Debke-1-2
Deeefe&kee ebovee kes heeme oeref#ele nes ieF pees efke ebovee keer ye[er
yenve LeeR~ Ssmee GejhegjeCe ceW keLeve Deeee nw leLeeiegCeheer DeeYet<eCe kees OeejCe kejves Jeeueer kegvleer, megYee
leLee ewheoer ves Yeer jepeerceleer ieefCeveer kes heeme Glke= oer#ee ues ueer
Leer Deewj Yeer hegjeCeeW ceW efkeleves ner GoenjCe nQ efpevemes mhe neslee nw
efke Ske ecegKe ieefCeveer Deeefe&kee meceJemejCe ceW leerLekej keer mee#eerhetJe&ke
oere#f ele neskej Deve Deeefe&keeDeeW kees oer#ee eoeve kejleer LeeR~
Deepe Yeer ieefCeveer Deeefe&keeDeeW kes eje Deeefe&kee, #egefuuekee
keer oer#eeSB eoeve keer peeleer nQ, en emeVelee keer yeele nw~ Fmeer
e=BKeuee ceW Jele&ceeve keer meJee&efOeke eeeerve oeref#ele hejcehetpe
ieefCeveer Deeefe&keejlve eer %eeveceleer ceeleepeer kes kejkeceueeW eje
cegPes Yeer Deeefe&kee evoveeceleer yeveves kee meewYeeie eehle ngDee nw~
Jele&ceeve egie ceW Deeeee& Deewj ieefCeveer oesveeW kes eje
ceefnueeDeeW keer Deeefe&kee, #egefuuekee oer#ee keer hejcheje eue jner
nw Dele: mJese mes JewjeieMeeefueveer ceefnuee efpevekes eerejCeeW ceW
oer#ee keer eeevee kejleer nw, Jes efpeccesoejerhetJe&ke oer#ee oskej
Devegen Deeefo kejles ngS Gmes veJepeerJeve ceW eJesMe kejeles nQQ~
oer#ee efoJeme mes hetJe& leke Gmes eeefJekee kes mecemle kele&Je
heeueve kejves nesles nQ~ pewmes-efpevesv hetpee-efJeOeeve, Gece Deeefo
hee$eeW kees Meefe Devegmeej elegefJe&Oe oeve oskej Deheves ceve kees
heefJe$e yeveeleer nw~
oer#ee kes MegYe cegntle& kes DeJemej hej oer#eeLeea yenve keer
MeesYeeee$ee efvekeeueer peeleer nw efpemeceW Gmekes heefjJeej peveeW kees
Deheves Dejceeve hetjs kejves kee meewYeeie eehle neslee nw eefo
oer#eeefLe&veer kegbDeejer ee meewYeeieJeleer nw, lees ceWnoer jeevee Deeefo
Yeer neslee nw~ en Yeer Ske cebieue DeJemej neslee nw keeeWefke Gmes lees
hetCe&he mes veJepeerJeve ceW eJesMe kejvee neslee nw~
oer#ee kee Me Deheves Deehe ceW Ske jesceebeke Me neslee nw~
peneB Ske heefjJeej kees es[kej JemegOewJe keggcyekeced DeLee&led meejs
mebmeej kees Dehevee keggcye mecePee peelee nw hejvleg JeemleefJekelee lees
en nw efke ve Ske heefjJeej Dehevee nw Deewj ve ner mecemle mebmeej
Dehevee nes mekelee nw, Dehevee lees kesJeue Deelcee nw, Gmes heeves kes
efueS ner oer#ee OeejCe keer peeleer nw~ pewmee efke kegvokegvo mJeeceer
ves kene nwDeeoefnob keeoJJeb peF mekekeF hejefnob e keeoJJeb~........Fleeefo
Deelceefnle keer ecegKelee mes ner oer#ee uesvee meJeexece keee&
nw, hejefnle Gmekes meeLe nes peeJes lees "erke nw efkevleg cee$e hejefnle
kee ner ue#e jKevee Deelceefnle ceW yeeOeke nes mekelee nw~
MeesYeeee$ee kes heeeled meYeeceb[he ceW hetJe&cegKe ee GejcegKe
Gmes yew"ekej ieefCeveer Deeefe&kee meJe&eLece kesMeueeWe eefleeheve ceW
(13)
efme Yeefe, eesieYeefe he{kej oer#eeLeea yenve kee kesMeueeWe

eejbYe kej osleer nQ~
osKeles ner osKeles meYeeceb[he ceW Demeerce Jewjeie kee Me
GheefmLele nes peelee nw~ keF& yeej osKeves ceW Deelee nw efke Jen yenve
mJeeb Yeer JeerjleehetJe&ke Dehevee kesMeueeWe kejleer nw~
Jen cecelee, efpemeves yeeefuekee kees ogiOeheeve kes meeLe Deheves
Deebeue keer ebJe oer Leer, Jes keueeFeeB, efpevneWves meoe yenve kes j#eemet$e
kees Debieerkeej efkeee Lee, Jen ieeso, efpemeves kevee jlve kees Petues keer
Yeebelf e Pegueeee Lee, Jen mvesenf ue heefjJeej, efpemeves meowJe Gmekes megKeogKe ceW neLe yebeee Lee, meYeer Gme #eCe Jewjeie keer ceesenf veer cege kes
eefle velecemleke nes peeles nQ leLee keesF-& keesF& efejkeeueerve ceesnJeMe
DeegOeeje mes Dehevee ceefueve oe Yeer efvece&ue kejles nQ~
ceeveJe peerJeve kee eleske #eCe Delevle Decetue neslee nw
Dele: Gve #eCeeW kee meogheeesie kejvee Gmekee kele&Je nw~ osKeles
ner osKeles yeeueeJemLee, egJeeJemLee Deewj Je=eJemLee leerveeW meceeeW
kees efyeleekej Jeefe keeuekeJeefuele nes peelee nw Deewj Deelcee keer
Deesj Gmekeer ef ner veneR peeleer nw~
Deeheves megvee nesiee iepekegceej cegefvejepe kes yeejs ceW~Jes Yeer
Deheves eewJeve kees jeie keer Deesj ues pee jns Les~ heuemJehe yeejele
ueskej otune yevekej eue he[s Les~ efJeJeen Yeer nes ieee efkevleg
yeejele Iej leke Jeeheme veneR Dee heeleer nw, jemles ceW ner Gvekees Ske
efoiecyej cegefvejepe kes oMe&ve nes peeles nQ~ Jes cegefvejepe DeJeefOe%eeveer
Les Dele: iepekegceej keer Deuheeeg peevekej Gmes mecyeesefOele efkeee,
DeelcekeueeCe nsleg esjCee eoeve keer~
DeelceeLeea kees lees Flevee mebyeesOeve ner keeheer Lee~ iepekegceej
Deheveer veF&-veJesueer ogunve kees jemles ceW ner es[kej leheesJeve ceW
peekej iegosJe mes cegefve oer#ee enCe kej uesles nQ ~ yeejeleer Deheves
Iej eues peeles nQ Deewj ogunve keer [esueer Deheves efhelee kes Iej~
Gme kevee kes efhelee kee eesOe meeleJeW Deemeceeve hej e{ peelee
nw~ Deesn! cesjer yeser kes meeLe Flevee ye[e Deveee! Jes eesOeeJesMe ceW
OeevemLe cegevf ejepe iepekegceej kes heeme hengB eles nQ Deewj kenles nQ-Dejs
{ebiW eer! eefo legPes ener kejvee Lee, lees Ske kevee kes meeLe Meeoer kee
veeke keeeW jee Lee? Deye lees legPes Iej euevee ner he[is ee~ peye
cegevf ejepe keg ve yeesues lees memegj peer kees Deewj Yeer iegmmee Deeee Dele:
GvneWves iepekegceej cegevf e kes cemleke hej Debieer"er peuee oer~
Yeebkej Deefive kee Ghemeie& peevekej Jes cegefvejepe mebmeejMejerj-YeesieeW keer Demeejlee kee efebleJeve kejves ueies Deewj Mejerj mes
Deelcee kees he=Leked kejves kes Gheee ceW Skeeeefee nes ieS~ FOej
cemleke hej Debieer"er peue jner Leer Deewj GOej Deelcee kes kece& peue
jns Les~ Devle ceW Ghemeie& hej efJepee eehle kej Jes Debleke=le kesJeueer
(14)
nes iees~
osKees! mebmeej keer efmLeefle, peneB Ske Jeefe leeie keer
ejce meercee hej efmLele Lee, JeneR otmeje jeie-s<e keer ejcemeercee
hej Ke[e efnleeefnle kee efJeJeske Yeer Kees yew"e Lee~ peerJeve kes
Decetue #eCeeW kee meogheeesie efkeee Lee-iepekegceej ves~ pees Ie[er
neLe mes efvekeue peeleer nw, Jen ueeKe eeeme kes yeeJepeto Yeer
Jeeheme veneR Deeleer~ pewmes neLe mes efvekeuee yeeCe Deewj cegbn mes
efvekeueer yeele Jeeheme veneR Deeleer nw, Gmeer ekeej yeerleer ngF& eele Yeer
Jeeheme veneR ueeF& pee mekeleer nw~ FmeerefueS kene nwogunve kees efueS yeejele eueer, yeejele ve Jeeheme Deeleer nw~
pees eele ieF& mees eele ieF&, Jen eele ve Jeeheme Deeleer nw~~
ceeveJe peerJeve keer ogue&Yelee kee efebleve kejves hej ner
mebmeej mes Jewjeie neslee nw Deewj oer#ee kes MegYe heefjCeece GlheVe
nesles nQ~ ceneve hegCeesoe mes peye keesF& ceefnuee oer#ee kes efueS
Deemej nesleer nw, leye Gmekeer meJe&eLece hejer#ee kesMeueeWe keer
efeee mes eejbYe nesleer nw~
peye heeb[eue ceW ieefCeveer Deeefe&kee SJeb Deve Deeefe&keeDeeW kes
eje kesMeuegbeve mecheVe kej efoee peelee nw, leYeer Gmekes Deeies
oer#ee keer efeee eejbYe nesleer nw~
kesMeueeWe kes heeeled Gme eeefJekee kees meewYeeieJeleer ceefnueeSB
cebieue mveeve kes efueS ues peeleer nQ peneB lesue, Gyeve Deeefo ueieekej
cebieue mveeve kejekej cee$e Ske mee[er, pewmee efke GvnW Deye peerJeve
Yej Ske mee[er ner OeejCe kejveer nw, Gmes henveekej hegve: cebieue ieerle
ieeleer ngF ceefnueeSB Gme eeefJekee kees hegve: mspe hej ueeleer nQ~
eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebelf emeeiej cenejepe keer mebIe
hejchejevegmeej oer#ee mes hetJe& cebe hej Jen eeefJekee efpevesv YeieJeeve
kee hebeece=le DeefYe<eske kejleer nw hegve: eerheue ueskej ieg ejCeeW ceW
mecemle pevelee keer mee#eerhetJe&ke oer#ee kes efueS efveJesove kejleer nw~
efpevnW Yee<eCe osves kee DeYeeme neslee nw, Jes cebe hej Ke[er neskej
oer#ee keer eeLe&vee nsleg Jewjeie YeeJeeW mes ege keg Yee<eCe Yeer kejleer
nQ Deewj Deheves heefjJeejpeveeW SJeb eeefCecee$e mes #eceeeeevee kejleer ngF&
meYeer kes eefle mJeeb kee #eceeYeeJe Yeer eie kejleer nQ~
ieg keer hegve: hegve: mJeerke=efle eehle nesves kes heeeled Jes
Deeeee& DeLeJee ieefCeveer meewYeeieJeleer ceefnueeDeeW kes eje hetjs ieS
cebieue eewke hej oer#eeLeea ceefnuee kees hetJe& ee Gej efoMee keer
Deesj cegKe kejkes yew"e osles nQ~ oer#ee eoeve kejves Jeeueer ieefCeveer
Deeefe&kee DeLeJee Deeeee& henues Gme oer#eeLeea mes kenles nQ efke
legcnW nceejs mebIe keer ceee&oe Deewj DevegMeemeve ceW jnvee nesiee,
Skeekeer efJenej veneR kejvee SJeb Keeefle, ueeYe, hetpee ceW he[kej
Deheveer ieg hejcheje kees veneR lees[ vee Fleeefo yeeleW cebpetj kejekej
Debke-1-2
oer#ee kes mebmkeej eejbYe kej efoes peeles nQ Deewj MeeeeW ceW JeefCe&le
oer#ee efJeefOe kes Devegmeej ieefCeveer ceeleepeer kes eje oer#eeLeea kee
cemleke iejce eemegke peue mes e#eeefuele efkeee peelee nw hegve:
cemleke hej yeerpee#ej efueKekej heerues lebogue Deewj ueJebie mes ceb$eeW
kee DeejesheCe efkeee peelee nw~ Gmekes neLe ceW yeerpee#ej efueKekej
leLee oesveeW neLeeW keer Debpegefue ceW lebogue Yejkej GmeceW eerheue
Deeefo cebieue Je jKekej hegve: GvnW DeeF&me cetueiegCe eoeve
efkees peeles nQ~
keneR-keneR JeJemLeehekeieCe veJeerve oeref#elee kees eoeve
kejves nsleg efheer, keceC[ueg, Meee Deeefo keer yeesefueeeB kejles nQ
hegve: Deheveer ieg hejchejevegmeej iegJee&Jeueer kees he{kej ceb$eeW eje
ieefCeveer ceeleepeer mJeeb mebece kee GhekejCe ceetj hebKe keer
efheefkee, Meewe kes efueS GhekejCe mJehe veeefjeue kee keceb[ueg
Deewj %eeve kee GhekejCe Meee eoeve kejleer nQ~ efMe<ee Yeer
efJeveehetJe&ke oesveeW neLeeW mes efheefkee kees eehle kejleer nw, yeeSB
neLe mes keceb[ueg kees Deewj oesveeW neLeeW mes Meee kees enCe kejleer
nw~
FvneR mebmkeejeW kes meeLe ner iegeje Gme veJeoeref#elee kee
veJeerve veecekejCe Yeer efkeee peelee nw, leYeer vees veece Jeeueer
Deeefe&kee ceeleepeer keer peekeejeW mes heb[eue iebtpeves ueielee nw~
meejer JesMeYet<ee Deewj efeeeDeeW kes heefjJele&ve kes meeLe ner veece Yeer
heefjJeefle&le nes peeves mes Deye Jen hetCe& he mes veJepeerJeve ceW eJesMe
kej peeleer nw~
hegve: veJeoeref#elee Deeefe&kee meJe&eLece YeefehetJe&ke oer#eeieg
kees veceesmleg-Jeboeefce kejkes Deve meeOeg-meeefOJeeeW kees veceesmlegJeboeefce kejkes meeOeg esCeer ceW ner yew" peeleer nw~
Gme veJeoeref#elee Deeefe&kee kees meJe&eLece keg ocheefe
eerheue Deeefo e{ekej Jeboeefce kenkej vecemkeej kejles nQ~
en efJeMes<e %eeleJe nw efke oer#ee kes efove Gme oer#eeLeea
ceefnuee kee GheJeeme jnlee nw~ efleere efoJeme heejCee kes efueS
ieefCeveer Deeefe&kee kes heers eeJekeeW kes Iej ceW Deenej nsleg peeleer
nQ~ JeneB hej eeJeke efJeefOeJeled he[ieenve kejkes veJeOeeYeefe mes
Deenejoeve oskej Dehevee pevce meheue mecePeles nQ~
efpeme ekeej mes cetue-pe[ kes efyevee Je=#e veneR "njlee,
cetue-veeRJe kes efyevee cekeeve veneR yevelee, Gmeer ekeej cetueeOeeve DeeejCe kes efyevee eeJeke Deewj meeOeg oesveeW keer meeLe&kelee
venerb nesleer nw~ eneB hej Deeefe&keeDeeW keer eee& kee ekejCe eue
jne nw Dele: Gvekes cetueiegCeeW kee ner keLeve efkeee pee jne nw~
cegKehe mes cegefveeeW kes cetueiegCe 28 nesles nQ~ pewmee efke
eefleeceCe hee" ceW mLeeve-mLeeve hej keLeve Deelee nw-
Debke-1-2
Jeomeefceefoeb of e jesOees, ueesees DeeJeemeeceesueceCneCeb~

efKeefomeeCeceobleJeCeb, ef"efoYeeseCecesieYeeb e~~1~~
Sos Keueg cetueiegCee, meceCeeCeb efpeCeJejsenf b heCCeee~
SlLe heceeokeoeoes, DeFeejeoes efCeeees nb~~2~~
heeBe ceneele, heeBe meefceefle, heeBe FefveefvejesOe, <ed
DeeJeMeke efeee leLee ueese, Deeesuekee, Demveeve, ef#eefleMeeve,
DeovleOeeJeve, efmLeefleYeespeve Deewj SkeYee es 28 cetueiegCeeW kes
veece nQ~ FvnW leerLekej Deeefo ceneheg<e Yeer cegefve DeJemLee ceW
heeueve kejles nQ SJeb es mJeeb ceneve nQ Dele: Fve eleeW kees ceneele
Yeer kenles nQ~
Fve 28 cetueiegCeeW kes Deueie-Deueie veece Deewj ue#eCe eneB
hej emlegle nQ1. Deefnmb ee ceneele-he=LJeer, peue, Deefive, Jeeeg, Jevemheefle
Deewj $eme es n keee nQ, Fve nkeeefeke peerJeeW keer efnmb ee kee
ceve-Jeeve-keee mes hetCe&leee leeie kej osvee Deefnmb ee ceneele nw~
Fme ceneele Jeeues mechetCe& DeejbYe Deewj heefjen mes jefnle efoiecyej
cegevf e nesles nQ Deewj Ske mee[er cee$e heefjen Jeeueer Deeefe&keeSB nesleer nQ~
2. mele ceneele-jeies<e, ceesn, eesOe Deeefo oes<eeW mes
Yejs ngS JeeveeW kee leeie kejvee Deewj Ssmee mele Yeer veneR yeesuevee
efke efpememes eeefCeeeW kee Ieele neslee nw, mees mele ceneele nw~
3. Deeewe& ceneele-eece, Menj Deeefo ceW efkemeer keer
Yetueer, jKeer ee efiejer ngF& Jemleg kees mJeeb veneR uesvee, otmejeW kes
eje mebenerle efMe<e, hegmleke Deeefo kees Yeer ve uesvee leLee otmejeW
kes efoS efyevee eesie Jemleg kees Yeer veneR uesvee Deeewe& ceneele nw~
4. yeeee& ceneele-jeieYeeJe kees es[kej hetCe& yeeee&
mes jnvee, yeeefuekee, egJeleer Deewj Je=e ceW heg$eer, yenve Deewj ceelee
kes meceeve YeeJe jKevee $ewueeskeehetpe yeeee& ele nw~
5. heefjen leeie ceneele-Oeve, Oeeve Deeefo oMe ekeej
kes yeefnjbie leLee efceLeelJe Deeefo eewon ekeej kes Deblejbie heefjen
kee leeie kejvee, JeeeYet<eCe, Deuebkeej Deeefo kee hetCe&leee leeie
kej osvee, eneB leke efke uebieescee$e Yeer veneR jKevee Deheefjen
ceneele nw~ Deeefe&keeDeeW kes efueS oes mee[er jKeves kee efJeOeeve ner
Gvekee cetueiegCe neslee nw~
Deeiece ceW kens Devegmeej ieceveeieceve, Yee<eCe Deeefo ceW
meceked eJe=efe kejvee meefceefle nw~ Fmekes Yeer heeBe Yeso nQ-F&ee&,
Yee<ee, S<eCee, Deeoeve-efve#esheCe Deewj Glmeie&~
6. F&ee&meefceefle-efvepelegke ceeie& mes meteexoe nesves hej
eej neLe Deeies peceerve osKekej Skeeeefee kejkes leerLe&ee$ee,
iegJebovee Deeefo Oece&keeeexb kes efueS ieceve kejvee F&ee&meefceefle nw~
7.Yee<ee meefceefle-egieueer, nBmeer, keke&Me, hejefveboe Deeefo mes
(15)
jefnle, efnle, efcele Deewj Demebeof iOe Jeeve yeesuevee Yee<ee meefceefle nw~
8. S<eCee meefceefle-eeefueme oes<e Deewj yeeerme Deblejee
mess jefnle, veJekeesef mes Meg eeJeke kes eje leweej efkeee ieee
Ssmee eemegke efveoex<e heefJe$e Deenej uesvee S<eCee meefceefle nw~
9. Deeoeve efve#esheCe meefceefle-hegmleke, keceC[ueg Deeefo
kees jKeles-G"eles mecee keesceue ceetj efheefkee mes heefjceepe&ve
kejkes jKevee, G"evee, le=Ce-Ieeme, eeF&, hees Deeefo kees Yeer
meeJeOeeveer mes osKekej efheefkee mes heefjceepe&ve kejkes enCe
kejvee ee jKevee, Deeoeve efve#esheCe meefceefle nw~
10. Glmeie& meefceefle-njer Ieeme, efebJeer Deeefo peerJepevleg
mes jefnle eemegke, Ssmes Skeeble mLeeve ceW ceuecet$eeefo efJemepe&ve
kejvee en Glmeie& ee eefleeheve meefceefle nw~
mheMe&ve, jmevee Deeefo heeBeeW FefveeW kees JeMe ceW jKevee,
Fvekees MegYeOeeve ceW ueiee osvee hebesefve efvejesOe neslee nw~ Fmekes
Yeer heeBe FefveeW keer Dehes#ee mes heeBe Yeso nesles nQ~
11. mheMe&ve Fefve efvejesOe-megKeoeeke, keesceue mheMee&eof
ceW ee ke"esj kebkejerueer Yetefce Deeefo kes mheMe& ceW Deevevo ee Keso
veneR kejvee~
12. jmeveWefe efvejesOe-mejme, ceOegj, Yeespeve ceW ee
veerjme, Meg<ke Yeespeve ceW n<e&-efJe<eeo veneR kejvee~
13. IeeCeWef e efvejesOe-megiebefOele heoeLe& ceW ee ogie&efvOele
Jemleg ceW jeies<e veneR kejvee~
14. e#egFeb f e efvejesOe-efeeeW kes megvoj he ee efJeke=leJes<e
Deeefo ceW jeieYeeJe Deewj s<e YeeJe veneR kejvee~
15. keCexefve efvejesOe-megvoj-megvoj ieerle, Jeee leLee
Demegvoj-efvevoe, ieeueer Deeefo kes JeeveeW ceW n<e&-efJe<eeo veneR
kejvee~ eefo keesF& ceOegj ieerleeW mes ieeve kejlee nes, lees Gmes
jeieYeeJe mes veneR megvevee~
pees DeJeMe-efpelesefve cegevf e kee kele&Je nw, Jen DeeJeMeke
kenueelee nw~ Gmekes : Yeso nQ-mecelee, mlegelf e, Jebovee, eefleeceCe,
eleeKeeve Deewj keeeeslmeie&~
16. mecelee-peerJeve-cejCe, ueeYe-DeueeYe, megKe-og:Ke
Deeefo ceW n<e&- efJe<eeo veneR kejvee, meceeve YeeJe jKevee mecelee
nw~ Fmeer kee veece meeceeefeke nw~ ef$ekeeue ceW osJeJebovee kejvee
ener meeceeefeke ele nw~ eele:, ceOeevn Deewj meeebkeeue ceW
efJeefOeJeled kece mes kece Ske cegntle&-48 efceve leke meeceeefeke
kejvee neslee nw~
17. mlegefle-Je=<eYe Deeefo eewyeerme leerLekejeW keer mlegefle
kejvee mlegefle veece kee DeeJeMeke nw~
18. Jebovee-DeefjnbleeW kees, efmeeW kees, Gvekeer eeflecee
(16)
kees, efpeveJeeCeer kees Deewj iegDeeW kees ke=eflekece& hetJe&ke vecemkeej

kejvee Jebovee nw~
19. eefleeceCe-Deefnbmeeefo eleeW ceW pees Deefleeej Deeefo
oes<e GlheVe nesles nQ, Gvekees efveboe-iene&hetJe&ke MeesOeve kejvee-otj
kejvee eefleeceCe nw~ Fmekes Yeer meele Yeso nQ-Ssee&heefLeke,
owJeefmeke, jeef$eke, heeef#eke, eelegcee&emf eke, meebJelmeefjke Deewj GeceeLe&~
ieceveeieceve mes ngS oes<eeW kees otj kejves kes efueS heef[kekeceeefce
Yebles! FefjeeJeefneeS efJejenCeeS Fleeefo oC[keeW kee GeejCe
kejkes keeeeslmeie& kejvee Ssee&heefLeke nw~ efoJeme mebyebOeer oes<eeW kees
otj kejves kes efueS meeebkeeue ceW peerJes eceeo peefvelee Fleeefo
hee" kejvee owJeefmeke, jeef$e mebbyebOeer oes<eeW kes efvejekejCe nsleg je$eer
kes Deble ceW eefleeceCe kejvee jeef$eke, eleske ceeme keer elego&Meer
ee hetefCe&cee ee DeceeJemee kees kejvee heeef#eke, keeefle&ke Deewj
heeuiegve ceeme kes Deble ceW kejvee eelegcee&emf eke, Dee<ee{ keer Debeflece
elego&Meer ee hetefCe&cee kees kejvee meebJelmeefjke leLee cejCekeeue ceW
kejvee GeceeLe& eefleeceCe nw~
20. eleeKeeve-ceve-Jeeve-keee mes YeefJe<e kes oes<eeW
kee leeie kejvee eleeKeeve nw~ Deenej enCe kejves kes Devevlej
ieg kes heeme Deieues efove Deenej enCe kejves leke kes efueS pees
elegjenej kee leeie efkeee peelee nw, Jen eleeKeeve kenueelee nw~
21. keeeeslmeie&-owJeefmeke, jeef$eke Deeefo efeeeDeeW ceW
heeerme ee meeeF&me GdJeeme eceeCe mes leLee eewJeve, Ske meew
Dee" Deeefo eemeesdJeeme hetJe&ke Ceceeskeej ceb$e kee mcejCe
kejvee~ keee-Mejerj mes Glmeie&-cecelJe kee leeie kejvee
keeeeslmeie& nw~
eneB leke Fkekeerme cetueiegCe ngS nQ, Deye Mes<e meele iegCe
kees Yeer mhe kejles nQ~
22. (1) ueeWe-Deheves neLe mes Deheves efmej, oe{er Deewj
cetb kes yeeue GKee[vee kesMeueeWe cetueiegCe nw~ kesMe ceW petB Deeefo
peerJe he[ peeves mes efnbmee nesieer ee GvnW mebmkeeefjle kejves kes efueS
lesue, meeyegve Deeefo keer pejle nesieer, pees efke meeOeg heo kes
efJe nesiee Dele: oervelee, eeevee, heefjen, Deheceeve Deeefo
oes<eeW mes yeeves kes efueS en efeee nw~ ueeWe kes efove GheJeeme
kejvee neslee nw Deewj ueeWe kejles ee kejeles mecee ceewve jKevee
neslee nw~
Fmekes Gece, ceOece Deewj peIeve Ssmes leerve Yeso nQ-oes
cenerves hetCe& nesves hej Gece, leerve cenerves ceW ceOece Deewj eej
cenerves hetCe& nesves hej peIeve kesMeueeWe kenueelee nw ~ eej cenerves
kes Thej nes peeves hej meeOeg eeeefee kee Yeeieer neslee nw~
23. (2) DeesuekelJe-metleer, jsMeceer Deeefo Jee, he$e,
Debke-1-2
Jeukeue Deeefo kee leeie kej osvee, veive JesMe OeejCe kejvee
DeesuekelJe nw~ en ceneheg<eeW eje ner mJeerkeej efkeee peelee
nw, leerveeW peiele ceW Jeboveere ceneve heo nw~ JeeeW kes enCe kejves
mes heefjen, DeejbYe, Oeesvee, megKeevee Deewj eeevee kejvee Deeefo
oes<e nesles nQ, Dele: efve<heefjener meeOeg kes en ele neslee nw~
24. (3) Demveeveele-mveeve, Gyeve Deeefo he Mejerj
kes mebmkeejeW kee leeie kejvee, Demveeve ele nw~ Oeteuf e mes Oetmeefjle,
ceefueve MejerjOeejer cegefve kece&ceue kees Oees [eueles nQ~ eeb[eueeefo
Demhe=Mepeve, ner, ece&, efJee Deeefo kee mheMe& nes peeves mes Jes
cegefve ob[mveeve kejkes ieg mes eeeefee enCe kejles nQ~
25. (4) YetefceMeeve-efvepelegke Yetefce ceW Ieeme ee heee
DeLeJee eeF& hej Meeve kejvee YetefceMeeve ele nw~ Oeeve,
mJeeOeee Deeefo mes ee ieceveeieceve mes DeeF& Meejerefjke Lekeeve
kees otj kejves nsleg mJeuhe efvee kee efJeOeeve nw~
26. (5) DeobleOeeJeve-veerce keer ueke[er, yegMe Deeefo mes
oeleewve veneR kejvee~ oeBleeW kees veneR efIemeves mes Fbefemebece neslee
nw, Mejerj mes efJejeielee eie nesleer nw Deewj meJe&%e osJe keer Dee%ee
kee heeueve neslee nw~
27. (6) efmLeefle Yeespeve-Ke[s neskej Deheves oesveeW neLeeW
keer Debpegefue yeveekej eeJeke kes eje efoee ngDee Deenej enCe
kejvee efmLeefle Yeespeve nw~ Deeefe&keeSB yew"kej kejhee$e ceW Deenej
enCe kejleer nQ~
28. (7) Ske Yee-meteexoe kes Deveblej leerve Ie[er kes
yeeo Deewj metee&mle kes leerve Ie[er henues leke efove ceW meeceeefeke
keeue kes efmeJeee keYeer Yeer Ske yeej Deenej enCe kejvee SkeYee
nw~ Deepekeue eee: veew yepes mes ieejn yepes leke meeOeg peve
Deenej kees peeles nQ~ keoeefeled Ske yepes mes Yeer pee mekeles nQ~
efove ceW Ske yeej ner Deenej kees efvekeuevee eeefnS~ keoeefeled
ueeYe ve efceueves hej Gme efove hegve: DeenejeLe& veneR peevee eeefnS~
Deeefe&keeDeeW kes es 28 cetueiegCe kewmes nesles nQ? Fme yeele
kee Kegueemee hejcehetpe ieefCeveer Deeefe&keejlve eer %eeveceleer ceeleepeer
eje efueefKele Deeefe&kee veeceke hegmleke ceW nw~ eLeeeeeefee ebLe ceW Deeefe&keeDeeW kes efueS Dee%ee eoeve keer nw
efke Deeefe&keeDeeW kees Deheves henveves kes efueS oes mee[er jKevee
eeefnS~ Fve oes JeeeW kes efmeJeee leermeje Jee jKeves hej Gmekes
efueS eeeefee neslee nw~
Fve oes JeeeW kee Ssmee celeueye nw efke oes mee[er ueieYeie
16-16 neLe keer jnleer nQ~ Ske yeej ceW Ske ner henvevee neslee nw,
otmejer Oeeskej megKeeF& peeleer nw, pees efke efleere efoJeme yeoueer
peeleer nw~ meesuen neLe keer mee[er kes efJe<ee ceW Deeiece ceW keneR
Debke-1-2
JeCe&ve veneR Deelee nw, cee$e ieg hejcheje mes en JeJemLee eueer
Dee jner nw, Deeiece ceW lees kesJeue oes mee[er cee$e kee GheosMe nw~
efJeMes<e %eeleJe-eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej
cenejepe kes eLece heefMe<e Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe
(%eeveceleer ceeleepeer kes oer#ee ieg) kenles Les efke oes mee[er jKeves
mes Deeefe&kee kee Deeesuekee veeceke cetueiegCe kece veneR neslee nw
efkevleg Gvekes efueS Deeiece keer Dee%ee nesves mes ener cetueiegCe nw~
neB! le=leere mee[er eefo keesF& Deeefe&kee jKeleer nw, lees Gmekes
cetueiegCe ceW oes<e DeJeMe Deelee nw~ Fmeer ekeej mes efmLeefleYeespeve
cetueiegCe ceW cegefvejepe Ke[s neskej Deenej kejles nQ Deewj Deeefe&keeDeeW
kees yew"kej Deenej uesvee neslee nw, en Yeer Meee keer Dee%ee nesves
mes Gvekee cetueiegCe ner nw~ eefo keesF& Deeefe&kee Deeiecee%ee GuebIeve
kej Ke[er neskej Deenej ues uesJes lees DeJeMe Gmekee cetueiegCe Yebie
neslee nww~ FmeerefueS Gvekes Yeer DeeF&me cetueiegCe ceeveves ceW keesF&
yeeOee veneR nw~ ener keejCe nw efke Deeefe&keeDeeW kees Gheeej mes
ceneeleer meb%ee oer ieF& nw~
Deeefe&keeSB mee[ercee$e heefjen OeejCe kejles ngS Yeer uebieeser
cee$e Deuheheefjen Oeejke Ssueke kes eje hetpe nQ~ pewmee efke
meeieejOecee&ce=le ceW he= 518 hej ekejCe Deeee nwkeewheervesefhe mecet&lJeeVeen&leeeex ceneeleb~
DeefheYeeececet&lJeeled meeefkesheeefe&keen&elf e~~36~~
heefC[le eer DeeMeeOej peer kenles nQ efke Denes! Deeee& nw
efke Ssueke uebieeser ceW cecelJe heefjCeece nesves mes Gheeej mes Yeer
ceneeleer veneR nes mekelee nw efkevleg Deeefe&kee mee[er OeejCe kejves
hej Yeer cecelJe heefjCeece jefnle nesves kes keejCe Gheeej mes
ceneeleer kenueeleer nw keeeWefke Ssueke lees uebieeser kee leeie kej
mekelee nw efhej Yeer cecelJe Deeefo keejCeeW mes OeejCe efkeS nw efkevleg
Deeefe&kee lees mee[er leeie kejves ceW DemeceLe& nw~ Gvekeer en mee[er
efyevee efmeueer ngF& nesveer eeefnS DeLee&led efmeues ngS Jee henveves kee
Gvekes efueS efve<esOe nw~
Deeeejmeej iebLe ceW Yeer JeCe&ve Deeee nwosMeeleeefvJelewmleemeeceejeshewles yegOewmlele:~
ceneeleeefve meppeeefle%ehleLe&cegheeejle:~~89~~
DeLee&led ieCeOej Deeefo osJeeW ves Gve Deeefe&keeDeeW keer meppeeefle
Deeefo kees metefele kejves kes efueS GveceW Gheeej mes ceneele kee
DeejesheCe kejvee yeleueeee nw~ mee[er OeejCe kejves mes Deeefe&keeDeeW
ceW osMeele ner nesles nQ hejvleg meppeeefle Deeefo keejCeeW mes ieCeOej
Deeefo osJeeW ves Gvekes osMeeleeW ceW Gheeej mes ceneeleeW kee DeejesheCe
efkeee nw~
eeeefee ebLe ceW Yeer Deeefe&keeDeeW kees cegefveeeW kes yejeyej
(17)
eeeefee kee efJeOeeve nw leLee #eguueke Deeefo kees Gvemes DeeOee

Fleeefo he mes nwmeeOetveeb eodJeogefcesJeceeee&ieCeme e~
efovemLeeve ef$ekeeueesveb eeeefeeb mecegeles~~114~~
pewmee eeeefee meeOegDeeW kes efueS kene ieee nw, Jewmee ner
Deeefe&keeDeeW kes efueS kene ieee nw~ efJeMes<e Flevee nw efke efove,
eeflecee, ef$ekeeueeesie ekeej Meyo mes DeLeJee Deve ebLeeW kes
Devegmeej heee&eso (oer#ee so) cetuemLeeve leLee heefjnej es
eeeefee Yeer Deeefe&keeDeeW kes efueS veneR nQ~
Deeefe&keeDeeW kes efueS oer#eeefJeefOe Yeer Deueie mes veneR nw~
cegefveoer#ee efJeefOe mes ner GvnW oer#ee oer peeleer nw~
Fve meYeer keejCeeW mes mhe nw efke Deeefe&keeDeeW kes ele,
eee& Deeefo cegefveeeW kes meMe nQ~ kene Yeer nwOeeieeW kees yegveves mes heefjOeeve yeve peelee nw~
FeW kees egveves mes cekeeve yeve peelee nw~~
iegCeeW kees iegveves mes iegCeJeeve yeve peelee nw~
jlve$ee ceW jceves mes ceeveJe YeieJeeve yeve peelee nw~~
kegue efceueekej efve<ke<e& en efvekeuelee nw efke Ske-Ske
cetueiegCe kees Deefleeej jefnle heeueve kejves Jeeueer Deeefe&kee cegef eheLe
keer Devegieeefceveer nesleer nw~ ener JeJemLee Deveeefokeeue mes eueer
Dee jner nw~ Jele&ceeve ceW Yeer ener JeJemLee osKeves ceW Deeleer nw efke
es Deeefe&keeSB Ske mee[er henveleer nQ, efpememes Gvekee mechetCe&
Mejerj {kee jnlee nw, neLe ceW ceetj hebKe keer efheer jKeleer nQ
leLee Meewe kee GhekejCe kee" ee veeefjeue kee keceb[ueg
jKeleer nQ~
Deeefe&keeDeeW kes 28 keeeeslmeie&-cegevf e-Deeefe&keeDeeW kes owevf eke
28 keeeeslmeie& nesles nQ pees efke eele:keeue mes jeef$eefJeeece kes hetJe&
leke efkees peeles nQb~ GvneR kee mheerkejCe efkeee peelee nwmeJe&eLece eele:keeue mes Fve keeeeslmeieeX kee MegYeejbYe
neslee nw~ etB lees meeOeg peerJeve ceW eefle#eCe mJeeOeee, DeOeeve
Deeefo keer ecegKelee nesves mes MegYeesheeesie ner jnlee nw leLeeefhe
Deeeee& eer kegvokegvo mJeeceer ves ke=eflekece& efJeefOehetJe&ke GvneR
efeeeDeeW kees kejves kee DeeosMe efoee nw, efpeveceW keeeeslmeieeX keer
ieCevee nes peeleer nw~ eneB Ske keeeeslmeie& kee DeefYeeee 27
mJeemeesdJeeme ceW 9 yeej Ceceeskeej ceb$e pehevee nw~
jeef$e Ske yepes kes heeeled mes ueskej meteexoe mes 2 Ie[er
hetJe& leke eLeeMeefe mJeeOeee kejvee eeefnS, Fmes Dehejjeef$eke
mJeeOeee kenles nQ~ mJeeOeee eejbYe kejves mes hetJe& mJeeOeee
eefle<"eheve nsleg ueIeg egleYeefe Deewj Deeeee&Yeefe mebyebOeer oes
keeeeslmeie& nesles nQ hegve: mJeeOeee kes heeeled mJeeOeee efveeheve
(18)
nsleg egleYeefe mebyebOeer Ske keeeeslmeie& neslee nw, Ssmes Ske mJeeOeee
kejves ceW 3 keeeeslmeie& kejves nesles nQ~ eeefhe en efJeefOe DeefOeke
eeueve ceW veneR nw, eee: 9 yeej Ceceeskeej ceb$e cee$e he{kej ueesie
mJeeOeee eejbYe kej osles nQ Deewj Devle ceW Yeer 9 yeej Ceceeskeej
ceb$e he{kej mJeeOeee meceeheve kej osles nQ efkevleg Deeieceevegmeej
Gheeg&e efJeefOe DeeJeMeke nesleer nw~ hegve: jeef$e mebyebOeer oes<eeW kee
MeesOeve kejves nsleg ieefCeveer ceeleepeer kes heeme jeef$eke eefleeceCe
kejvee neslee nw, efpemeceW efmeYeefe, eefleeceCeYeefe, JeerjYeefe
Deewj elegeJf eMeefle leerLekej Yeefe Fve eej YeefemebyebOeer 4 keeeeslmeie&
nesles nQ hegve: jeef$eeesie efveeheve kejves nsleg eesieYeefe mebyebOeer Ske
keeeeslmeie& neslee nw~
Fmekes Deveblej meteexoe mes oes Ie[er hetJe& Deewj oes Ie[er
heeeled leke kes mebefOekeeue ceW heewJee&efCnke meeceeefeke keer peeleer nw~
Fme meeceeefeke ceW ewleYeefe Deewj hebeiegYeefe mebbyebOeer oes
keeeeslmeie& nesles nQ~ Deveblej heewJee&efCnke mJeeOeee meteexoe kes
oes Ie[er yeeo neslee nw, GmeceW Yeer hetJeexe 3 keeeeslmeie& nesles nQ~
hegve: Deenejeee& mecheVe nesleer nw~ Gmekes heeeled Deeefe&keeSB
ceOeevn keer meeceeefeke kejleer nQ efpemeceW 2 keeeeslmeie& nesles nQ~
meeceeefeke kee peIeve keeue 2 Ie[er DeLee&led 48 efceve neslee nw~
Fmemes DeefOeke Iebs,oes Iebs Yeer meeceeefeke keer pee mekeleer nw~
Deveblej ceOeevn keer eej Ie[er yeerle peeves hej DehejeefCnke
mJeeOeee efkeee peelee nw efpemeceW 3 keeeeslmeie& nesles nQ~ Fmekes
heeeled efoJeme mebbyebOeer oes<eeW kes #eeueve nsleg meYeer Deeefe&keeSB
meecetefnke he mes owJeefmeke eefleeceCe kejleer nQ, efpemeceW 4
keeeeslmeie& nesles nQ hegve: Deheveer Jemeeflekee ceW Deekej meeceeefeke mes
hetJe& jeef$eeesie eefleeheve kes efueS eesieYeefe kejleer nQ efpemekee
Ske keeeeslmeie& neslee nw~ jeef$eeesie kee celeueye en nw efke ceQ
Deepe jeef$e ceW Fme Jemeeflekee ceW ner efveJeeme keBieer keeeWefke
meeOegpeve jeef$e ceW e$e-le$e efJeejCe veneR kejles nQ~ ceue-cet$eeefo
efJemepe&ve kes efueS Yeer efove ceW ner mLeeve osKe uesles nQ pees efke
Jemeeflekee kes Deemeheeme ner neslee nw~
Deveblej Deeefe&keeSB meeebkeeefueke meeceeefeke (osJeJebovee)
kejleer nQ GmeceW Gheeg&e oes keeeeslmeie& nesles nQ, hegve: hetJe&jeef$eke
mJeeOeee kes leerve keeeeslmeie& kejleer ngF& Deheves Denesjeef$e kes 28
keeeeslmeie& eefleefove hetCe& meeJeOeeveer hetJe&ke kejleer nQ hegve: ceneceb$e
kee mcejCe kejles ngS jeef$e efJeeece kejleer nQ~
ener eee& cegefve-Deeefe&keeDeeW keer eeeervekeeue mes eueer Dee
jner nw Dele: mecemle Deeefe&keeDeeW kees FvneR efeeeDeeW kee heeueve
kejvee eeefnS~ eefo keesF& Deeefe&kee efJeog<eer nQ lees owefveke kele&JeeW
kee heeueve kejles ngS GmeceW mes mecee efvekeeuekej YeJe eeefCeeeW
Debke-1-2
kees Oece& eJeeve megveekej ueeYeeefvJele Yeer kejleer nQ~

Fme ekeej meb#eshe ceW efoiecyej pewve meceoee ceW oeref#ele
Deeefe&keeDeeW kes 28 keeeeslmeie& kee JeCe&ve ceQves efkeee nw~
Deeefe&keeDeeW kes efueS ve kejves eesie keee& keewve mes nQDeeefe&keeDeeW kees cegefveeeW keer Jebovee kejves kes efueS Dekesues veneR
peevee eeefnS~ ieefCeveer Deeefe&kee kes meeLe DeLeJee oes-eej Deeefe&keeSb
efceuekej peevee eeefnS~ Dekesues yew"kej efoiecyej cegefveeeW mes
Jeelee&ueehe veneR kejvee eeefnS leLee cegefveeeW keer mesJee, JeweeJe=efe
keoeefhe veneR kejvee eeefnS~
cegKehe mes eerefuebie kee so kejves nsleg ner Deeefe&kee
oer#ee OeejCe keer peeleer nw Dele: Fme heefJe$e oer#ee kees eehle kejkes
meowJe peerJeve kees Jewjeieceeer yeveevee eeefnS~ ie=nefmLeeeW keer
efkevneR jeiepeefvele yeeleeW ceW GvnW efe veneR uesveer eeefnS keeeWefke
ie=nmebyebOeer mecemle keee& Gvekes efueS leepe nes peeles nQ~ yeerceej
nesves hej mJeeb Deheves neLe mes efkemeer ekeej keer Deew<eefOe Yeer Jes
veneR yeveeleer nQ~ Deheveer ieefCeveer ieg ceelee mes ner Dehevee og:Ke
yeeuekeJeled yeleevee eeefnS, leye Jes mJeeb Gmekes eesie Deew<eefOe
eeJekeeW kes eje yeveJeekej Deenej ceW efoueJeeleer nQ~
cegefveeeW kes meceeve ner es Deeefe&keeSb eeJeke kes Iej ceW
kejhee$e ceW Deenej enCe kejleer nQ Gmekes heeeled eeJeke Fvekes
keceC[ueg ceW iejce peue Yej osles nQ~ efyevee iejce efkeee ngDee
keee peue Jes veneR tleer nQ~ eeefJekeeSB ee lees ves peue mes
Fvekeer mee[er Oeeskej megKee osleer nQ DeLeJee es mJeeb keceC[ueg kes
peue mes mee[er Oeeskej megKee mekeleer nQ~ Deeefe&keeSb meeyegve Deeefo
kee eeesie veneR kej mekeleer nQ~ Jes oes, leerve ee eej cenerves ceW
Deheves efmej kes yeeueeW kee ueeWe kejleer nQ~ cegefveeeW keer Jemeeflekee
ceW Deeefe&keeDeeW kee jnvee, uesvee, yew"vee Deeefo Jeefpe&le nw~
ceeefmeke Oece& keer DeJemLee ceW Deeefe&keeSb leerve efove leke
ceewve mes jnleer nQ leLee efpevecebefoj mes Deueie Jemeeflekee ceW jnkej
ceeveefmeke he mes ceneceb$e kee SJeb yeejn YeeJeveeDeeW kee efebleve
kejleer nQ~ meeceeefeke, eefleeceCe Deeefo Yeer kesJeue ceve ceW
efevleJeve he mes kejleer nQ~ Dees, efpee Deeefo ve efnueves heeS,
Ssmee ceb$e-mlees$eeefo kee efebleve Yeer euelee nw~ Jes Fme DeJemLee ceW
efkemeer kee mheMe& Yeer veneR kejleer nQ~
Deeeejmeej ebLe ceW JeCe&ve Deeee nw$e+leew mveelJee leg legexevf n, Meglb ejmeYegee:~
ke=lJee ef$eje$eceskeeblejb Jee meppehemebeglee:~~90~~
DeLee&led jpemJeuee DeJemLee ceW leerve efoveeW leke eefo GheJeeme
keer Meefe veneR nw lees neW jme kee leeie kej veerjme Deenej
kejleer nQ leLee eewLes efove keesF& eeefJekee FvnW iejce peue mes
Debke-1-2
mveeve keje osleer nw, leye Jen Deeefe&kee Meg neskej Deheveer ieefCeveer
kes heeme peekej eeeefee enCe kejleer nQ~
en lees henues yeleeee ner pee egkee nw efke Deeefe&keeSb
yew"kej kejhee$e ceW Yeespeve enCe kejleer nQ~ Deeefe&keeSb Gheeej
mes ceneeleer nesleer nQ Deewj Jes hebece iegCemLeeve mes Thej veneR pee
mekeleer nQ leLeeefhe elegefJe&Oe mebIe ceW cegefveeeW kes yeeo Deeefe&kee keer
heoJeer ceeveer peeleer nw~ Ssueke Deewj #eguueke oer#ee ceW Gvemes
eeeerve Yeer keeeW ve neW, efhej Yeer Jes Deeefe&keeDeeW kees Jeboeefce
kenkej vecemkeej kejles nQ Deewj Deeefe&keeSB GvnW meceeefOejmleg
DeeMeerJee&o eoeve kejleer nQ~ iegCemLeeve JeJemLee leerveeW keer Ske
meMe nw, efhej Yeer kece&evf epe&je #eguueke-Ssueke keer Dehes#ee Deeefe&kee
keer DeefOeke nesleer nw etBefke Jes Ske mee[er OeejCe kejleer ngF& Yeer
cegefveeeW kes meceeve DeeF&me cetueiegCeeW kee heeueve kejleer nQ~
Deenej efJeefOe-elegeJf e&Oe mebIe keer ece hejcheje ceW Deenejeee&
kes efueS Deeefe&keeSB cegefveeeW kes heeeled efpevesv YeieJeeve kes oMe&ve
kejleer ngF& ecehetJe&ke efvekeueleer nQ~ eeJeke-eeefJekeeSB DehevesDeheves eewkes kes meeceves Gvekee he[ieenve kejles nQ~
ns ceeleepeer! Jeboeefce-Jeboeefce, De$e efle-efle, Deenej
peue Meg nw~ Flevee yeesueves hej peye Ske-oes Deeefo Deeefe&keeSB
JeneB Ke[er nes peeleer nQ, leye oeleej Gvekeer eoef#eCee ueieekej
GvnW eewkes ceW ues peeles nQ Deewj mJe hees hej yew"ves kes efueS
efveJesove kejles nQ efke ceeleepeer! Geemeve hej efJejeefpeS~ hegve:
Deemeve enCe kej uesves hej Gvekes ejCe e#eeueve kejkes iebOeesoke
cemleke hej e{eles nQ Deewj DeJe mes hetpee kejkes vecemkeej
kejles nQ~
Fmekes heeeled Leeueer ceW Yeespeve hejesmekej Deewj peue, otOe
Deeefo meeceves ueekej efoKeeleer nQ~ Deeefe&kee ceeleepeer kee pees keg
leeie neslee nw, Jes Gmes efvekeueJee osleer nQ, leye oeleej Megef
yeesuekej Deenej Meg kejJeeles nQ~
en veJeOeeYeefe keer eefeee nw~ pewmee efke DeeeeeeX ves
kene Yeer nwheef[iencegeeCeb heeoesoeceeCeb e heCeceb e~
ceCeJeeCekeee meger SmeCemeger e CeJeefJenb hegCCeb~~
Deenej kes keeue ceW eeJekeeW kes eje en veJeOeeYeefe
kejveer DeeJeMeke nesleer nw~ pewmee efke eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer
Meebeflemeeiej cenejepe keer mebIe hejcheje ceW euee Dee jne nw~
eefo en hetjer veJeOeeYeefe eewkes ceW veneR nesleer nw lees Deeefe&keeSB
efyevee Deenej efkeS ner eewkes mes Jeeheme Dee peeleer nQ~ Fme ekeej
mes veJeOeeYeefe nesves kes yeeo, Deenej Meg kejves mes hetJe&, Deeefe&kee
ceeleepeer neLe Oeeskej eleeKeeve efveeheve efeeehetJe&ke efmeYeefe
(19)
kejleer nQ~ pewmes-veceesmleg Deenej eleeKeeve efveeheve efeeeeeb

efmeYeefe keeeeslmeie kejescenb yeesuekej 9 yeej Ceceeskeej ceb$e
he{kej ueIeg efmeYeefe Deewj Debeefuekee he{kej neLe keer Debpegefue
yeveeleer nQ, efpemeceW oeleej meJe&eLece iejce eemegke peue osles nQ
hegve: Yeespeve, otOe Deeefo ecehetJe&ke osles nQ~ eefo efkemeer jesie kes
efveefcee mes Deew<eefOe Deeefo keer DeeJeMekelee nesleer nw lees eeJeke
Gmeer mecee Meg eemegke oJee Yeer os osles nQ~ Deenej hetje nesves kes
yeeo neLe Oeeskej, keguuee kejkes JeneR hej ueIeg efmeYeefehetJe&ke
eleeKeeve enCe kej uesleer nQ Deewj keceC[ueg ceW peue Yejekej
JeneB mes Dee peeleer nQ~ meeLe ceW eeJeke-eeefJekee Gvekes mLeeve leke
hengBeeves kes efueS Gvekes meeLe Yeer Deeles nQ~
Jes Deeefe&kee peer Deenej mes Jeeheme Deekej Deheveer ieefCeveer
kes heeme hegve: eleeKeeve-Deieues efove Deenej enCe kejves leke
elegjenej kee leeie kej osleer nQ~
eewkes ceW hengBekej eleeKeeve efveeheve kejves leLee Deenej
kes yeeo eewkes ceW eleeKeeve eefleeheve SJeb Gmekes heeeled ieg
kes heeme Deekej eleeKeeve enCe kejves keer en mecemle efJeefOe
Deeeejmeej, DeveieejOecee&ce=le Deeefo ebLeeW ceW JeefCe&le nw~ keesF&keesF& meeOeg Deewj Deeefe&keeSB Deenejeee& mes hetJe& cebefoj ceW ee ieg
kes heeme ner efmeYeefehetJe&ke eleeKeeve efveeheve kej uesles nQ
hegve: Deenej kees peeles nQ, mees "erke veneR nw keeeWefke DeveieejOecee&ce=le
Deewj Deeeejmeej ceW mhe kene nw1.nseb-leepeb meeOegvee~ efveeheefceleLe&:~ efkeb leled?
eleeKeeveeefo-eleeKeevecegheesef<eleb Jee~ keJe? DeMeveeoewYeespeveejbYes~ keee? efmeYekelee~ efkeb efJeefMedee? ueIJee~
(DeveieejOecee&ce=le cetueeefle he=. 649)
2. Deelceesef eleemeveemeervees oele=e#eeefueleece:~
TOJee&Oe:heee&eof kekeesCeefve#esheeefvejer#eCe:~~118~~
JeCeea hetCe&eefle%eesLe efmeYeefeb efJeOeee leled~
eleeKeeveb efJeefveehe esefjlees Yeeoele=eYf e:~~119~~
(Deeeejmeej he=. 134)
Fmeer ekeej mes Fve ebLeeW ceW cegefveeeW kes efueS Deenej kes
heeeled eewkes ceW Deewj hegve: ieg kes heeme Deekej eleeKeeve enCe
kejves kee Yeer Kegueemee nw~ Jener mechetCe& efJeefOe Deeefe&keeDeeW kees Yeer
meeJeOeeveerhetJe&ke heeueve kejveer nesleer nw~ eLeeDeeoseb e-ueIJedee efmeYekelee eefleeheb meeOegvee~
efkeb leled? eleeKeeveeefo~ keJe? Debles eeceeod YeespevemewJe
eevles~ keLeb? DeeMeg-MeerIeb YeespeveeblejcesJe~ Deeeeee&meefVeOeeJesleefOeseb~
metjew-Deeeee&meceerhes hegveee&eb eefleeheb meeOegvee~ efkeb
(20)
leled? eleeKeeveeefo~ keee? ueIJee efmeYekelee.........

ueIegeesefieYekeleefOekeee~ leLee Jebe: meeOegvee~ keewmeew? me
metejf :~ keee? metefjYekelee~ eEkeefJeefMedee? ueIJee~
(Deveieej cetue eefle he=. 649)
DeLee&led Fmekee DeefYeeee en nw efke Yeespeve kes Deveblej
MeerIe ner ueIeg efmeYeefehetJe&ke meeOeg ee Deeefe&kee eleeKeeve
DeLeJee GheJeeme enCe kej uesles nQ~ en efJeefOe JeneR eewkes ceW keer
peeleer nw hegve: Deeeee& kes heeme Deekej ueIeg efmeYeefe Deewj
ueIegeesefieYeefe yeesuekej hegvejefhe ieg kes heeme eleeKeeve ee
GheJeeme enCe kejkes ueIeg Deeeee&Yeefe eje Deeeee& keer Jebovee
keer peeleer nw~
Mebkee-peye ieg kes heeme eleeKeeve DeeJeMeke nw lees
eewkes ceW meeOeg eleeKeeve keeeW enCe kej uesles nQ?
meceeOeeve-eefo eewkes mes Deheveer Jemeeflekee ceW ieg kes
heeme Deeles ngS ceeie& ceW cejCe Yeer nes peees lees Jen eleeKeevehetJe&ke
nesiee, FmeefueS eewkes ceW Yeer eleeKeeve enCe efkeee peelee nw~
Fmeer ekeej mes eewkes ceW veJeOeeYeefe kes yeeo ner
efmeYeefehetJe&ke eleeKeeve efveehevee kejves kee nsleg Yeer
DeveieejOecee&ce=le ceW efoee nw efkeDeenej kes efueS meeOeg eefo efvekeue egkes nQ Deewj efkemeer
keejCeJeMe efkemeer ves he[ieenve veneR efkeee ee keg Deve keejCe
mes Jes Jeeheme Deheveer Jemeeflekee ceW Dee peeles nQ lees hegve: Gme efove
Deenej kes efueS veneR peeles nQ-GheJeeme kejles nQ~ Dele: leelhee&
en efvekeuelee nw efke Deeefe&keeDeeW kees Yeer eleeKeeve keer efveehevee
eewkes ceW veJeOeeYeefe kes yeeo ner kejveer eeefnS~
Deenej kes 46 oes<e-eeJeke Deewj meeOeg oesveeW kes efveefcee
mes Deenej ceW keg oes<eeW keer mebYeeJevee nesleer nw~ Gve oes<eeW kees
euekej Deenej kejvee DeenejMegef kenueeleer nw~ Godiece oes<e,
Glheeove oes<e, S<eCee oes<e, mebeespevee oes<e, eceeCe oes<e, Fbieeue
oes<e, Oetce oes<e Deewj keejCe oes<e Fve Dee" oes<eeW mes jefnle
Deenej Megef nesleer nw~ oeleej kes efveefcee mes ngS oes<e Godiece
oes<e nQ~ meeOeg kes eje Deenej ceW ngS oes<e Glheeove meb%eke nQ~
Yeespeve mebyebOeer oes<e S<eCee oes<e nQb~ mebeesie mes nesves Jeeuee
mebeespevee oes<e nw~ eceeCe mes DeefOeke Deenej uesvee eceeCe oes<e
nw~ uebheleehetJe&ke Deenej uesvee Fbieeue oes<e nw~ oeleej keer ee
Yeespeve keer efveboe kejkes Deenej uesvee Oetce oes<e nw Deewj efJe
keejCeeW mes yevee ngDee Deenej uesvee keejCe oes<e nw~
FveceW mes Godiece kes 16, Glheeove kes 16, S<eCee kes 10
leLee mebeespevee, eceeCe, Fbieeue Deewj Oetce es 46 oes<e nesles nQ,
efpevekee efJeMes<e JeCe&ve ejCeevegeesie kes ebLe cetueeeej Deeefo mes
Debke-1-2
peevevee eeefnS~
Fve meyemes Deefleefje Ske DeOe:kece& oes<e nw, pees ceneoes<e
kenueelee nw~ FmecesW ketvee, heermevee, jmeesF& kejvee, heeveer Yejvee
Deewj Pee[t ueieevee Ssmes hebemetvee veece kes DeejbYe mes <edkeeefeke
peerJeeW keer efJejeOevee nesves mes en oes<e ie=nmLeeefele nw~ Fmekees
kejves Jeeueer Deee|ekee JeemleJe ceW Deeefe&kee veneR ceeveer peeleer nw~
en yeele efveefele nw efke ieefCeveer Deeefe&kee kes mebIe ceW ee elegefJe&Oe
mebIe ceW jnves Jeeueer Deeefe&keeDeeW ceW Fme oes<e keer mebYeeJevee
keLeceefhe veneR jnleer nw~ neB! Skeekeer efJeejCe kejves Jeeueer
Deeefe&kee ee meeOeg ceW en oes<e keoeefeled mebYeJe nes mekeles nQ~
FmeerefueS kegbokebgo mJeeceer ves Dee%ee oer nwcee Yeto ces meeg Sieeieer DeLee&led Fme hebecekeeue ceW
cesje keesF& Me$eg meeOeg Yeer Skeekeer efJeejCe ve kejs keeeWefke
SkeueefJenej ceW Deewj Yeer keF& oes<e ueieves kee Yee jnlee nw~
eerheee&e nesves kes veeles Deeefe&keeDeeW kees ncesMee mecetn yeveekej
ner jnvee eeefnS leeefke mecemleeee& kee efveyee&Oe he mes heeueve
nes mekes~
Deeefe&keeDeeW keer 13 efeeeSb keewve-keewve meer nQ? n
DeeJeMeke efeeeSB, hebehejceieg keer Jebovee leLee Demener-efvemener
es lesjn efeeeSB Deee|ekeeSB eefleefove kejleer nQb~ FveceW mes DeeJeMeke
efeeeDeeW kee JeCe&ve lees henues efkeee pee egkee nw, Ssmes ner he=Lekedhe=Leked ee Ske meeLe hebehejceser keer Jebovee Yeer keer peeleer nw~
Demener Deewj efvemener kee celeueye en nw efke Jemeeflekee mes yeenj
peeles mecee Deeefe&keeSb veew yeej Demener Meyo kee GeejCe
kejleer nQ leLee Jemeeflekee ceW eJesMe kejles mecee veew yeej efvemener
Meyo kee GeejCe kejleer nQ~
Deeefe&keeSB Deheveer DeeJeMeke efeeeDeeW kee heeueve kejles
ngS Mes<e mecee efvejvlej Meee mJeeOeee, DeOeeve-DeOeeheve
ceW ueieeleer nQ~ Jes met$e ebLeeW kee Yeer DeOeeve kej mekeleer nQ~
pewmee efke Deeeee& eer kegvokegvo mJeeceer ves cetueeeej ebLe ceW
mhe efkeee nwDemJeeOeee keeue ceW cegefve Deewj Deeefe&keeDeeW kees met$eebLeeW
kee DeOeeve veneR kejvee eeefnS efkevleg meeOeejCe Deve ebLe
DemJeeOeee keeue ceW Yeer he{ mekeles nQ~ Fmemes en yeele efme
nes peeleer nw efke Deeefe&keeSB Yeer mJeeOeeekeeue ceW efmeeble ebLeeW
kees he{ mekeleer nQ~
otmejer yeele en nw efke Deeefe&keeSB eoMeebie egle kes
Devleie&le ieejn DebieeW kees Yeer OeejCe kej mekeleer nQ, pewmee efke
nefjJebMehegjeCe ceW keLeve Deeee nweoMeebieOejes peele: ef#eeb cesIesejes ieCeer~
Debke-1-2
SkeeoMeebieYe=ppeelee meeefe&keeefhe megueesevee~~

DeLee&led cesIesej peekegceej MeerIe ner eoMeebie kes hee"er
neskej YeieJeeve kes ieCeOej nes iees Deewj Deeefe&kee megueesevee Yeer
ieejn DebieeW keer Oeejke nes ieF~
Jele&ceeve ceW efoiecyej meceoee ceW ieejn Debie Deewj eewon
hetJe& keer GheueefyOe veneR nw, Gvekee DebMe cee$e GheueyOe nw Dele:
GvneR kee DeOeeve kejvee eeefnS~
efoiecyej pewve meceoee kes Devegmeej meeefOJeeeW kes oes Yeso
nQ-Deeefe&kee Deewj #egefuuekee~ DeYeer leke meb#eshe ceW Deeefe&kee kee
mJehe yeleueeee nw, keg eeefJekeeDeeW keer Deeefe&kee oer#ee kes hetJe&
#egefuuekee oer#ee Yeer uesves keer hejcheje jner nw Dele: Gvekeer
efeeeDeeW kes yeejs ceW Yeer meb#eshe ceW eneB JeCe&ve nw-#egefuuekeeSB
ieejn eeflecee kes eleeW kees OeejCe kej oes Oeesleer Deewj oes oghes
kee heefjen jKeleer nQ~ Fvekeer mecemle eee& #eguueke kes meMe
nesleer nw~ es kesMeueeWe kejleer nQ DeLeJee keQeer mes oes, leerve ee
eej cenerves ceW efmej kes kesMe efvekeeueleer nQ~ es Yeer Deeefe&keeDeeW kes
heeme ceW jnleer nQ, Gvekes heers Deenej kees efvekeuekej he[ieenve
efJeefOe mes eeJekeeW kes eneB hee$e ceW Yeespeve enCe kejleer nQ~ Fme
ekeej mes efeeeW ceW meeOJeerhe ceW Deeefe&kee Deewj #egefuuekee es oes
Yeso ner nesles nQ~ oesveeW kes heeme ceetj efheefkee jnleer nw~
heneeve kes efueS #egefuuekee kes heeme eeoj jnleer nw Deewj heerleue,
merue ee kee kee keceC[ueg jnlee nw~
eeeerve ebLeeW kee DeJeueeskeve kejves hej %eele neslee nw efke
hetJe& ceW DeefOekelej Deeefe&keeSB ner Deeefe&kee oer#ee eoeve kejleer
LeeR~ leerLekejeW kes meceJemejCe ceW Yeer pees Deeefe&kee meyemes henues
oeref#ele nesleer LeeR, Jes ner ieefCeveer kes Yeej kees mebYeeueleer LeeR~
leerLekej osJe kes Deefleefje efkevneR DeeeeeeX eje Deeefe&kee
oer#ee osves kes GoenjCe eee: kece efceueles nQ~ Fve Deeefe&keeDeeW
keer oer#ee kes efueS pewvesejer oer#ee Meyo Yeer Deeee nw~ FvnW
ceneeleheefJe$eebiee Yeer kene nw Deewj mebeefceveer, mebeeflekee meb%ee
Yeer oer nw~
Deeefe&keeDeeW kes ele kees Gheeej mes ceneele kene nw Deewj
meuuesKeveekeeue ceW Gheeej mes efveeLelee kee DeejesheCe efkeee nw
Fmeereuf eS Jes cegefveeeW kes meMe Jeboveere nesleer nQ, Ssmee mecePekej
Deeiece keer ceee&oe kees heeueles ngS Deeefe&keeDeeW keer veJeOeeYeefe kejkes
GvnW Deenejoeve osvee eeefnS Deewj meceeevegmeej eLeesef ele Yeefe
kejvee, GvnW efheer-keceC[ueg, Meee Deeefo oeve Yeer osvee eeefnS~
Jele&ceeve keer Deeefe&keeSB-eeeervekeeue ceW pewmes Deeefe&keeSb,
DeeeeeeX kes mebIe ceW Yeer jnleer LeeR Deewj he=Leked Yeer Deeefe&kee
mebIe yeveekej efJeejCe kejleer LeeR, Gmeer ekeej Jele&ceeve ceW Yeer
(21)
Deeeee& eer DeefYevebovemeeiej cenejepe, Deeeee& eer JeOe&ceevemeeiej

peer cenejepe Deeefo ye[s-ye[s mebIeeW ceW Yeer Deeefe&keeSB-#egefuuekeeSB
jnleer nQ leLee ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefo
DeveskeeW efJeog<eer Deeefe&keeSB Deheves-Deheves he=Leked mebIeeW kes meeLe
Yeer efJeejCe kejleer ngF& Oece& keer OJepee henje jner nQ~
ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer Jele&ceeve ceW
mecemle Deeefe&keeDeeW ceW meJe&eeeerve oeref#ele meyemes ye[er Deeefe&kee
nQ, efpevneWves eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej cenejepe kes
oMe&ve kej Gvekeer Dee%ee mes Gvekes eLece heefMe<e Deeeee& eer
Jeerjmeeiej cenejepe kes kejkeceueeW mes Deeefe&kee oer#ee OeejCe kej
%eeveceleer Fme meeLe&ke veece kees eehle efkeee nw leLee Meleeyoer kes
eLece Deeeee& mes ueskej DeeeJeefOe mecemle DeeeeeeX keer eee&
osKeer nw~
mebIe keer meYeer Deeefe&keeSB ieefCeveer Deeefe&kee kes ee efkemeer
ecegKe Deeefe&kee kes DevegMeemeve ceW jnleer nQ, ecegKe Deeefe&keeSB
GvnW Oece& ebLeeW kee DeOeeve Yeer kejeleer nQ~ Fvekes mJeeOeee kes
efueS ee uesKeve keee& kes efueS ebLe, meener, keuece, keeiepe
Deeefo keer JeJemLee eeJeke-eeefJekeeSB kejles nQ~ Jee heves hej
YeefehetJe&ke GvnW Jee (meheso mee[er) eoeve kejles nQ~ efheer kes
efueS ceetj hebKe ueekej osles nQ~ Deeefe&keeSB Yeer Deheves heo kes
Deveghe meeOegeee& kee heeueve kejleer nQ, heo kes efJe eeJekeesef ele
keeeeX kees veneR kejleer nQ, leYeer Gvekeer Deelcee kee keueeCe Deewj
eerefuebie kee sove mebYeJe nes heelee nw~ Oeeve, DeOeeve kes
meeLe-meeLe Fme egie ceW Yeer cenerves-cenerves leke kee GheJeeme kejves
Jeeueer leheefmJeveer Deeefe&keeSb Yeer nes egkeer nQ~ meved 1971 kes
eelegcee&me ceW Depecesj veiejer ceW Deeeee& eer Oece&meeiej cenejepe
kes mebIe keer Deeefe&kee eer Meebefleceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer
heeeJeleer ceeleepeer (%eeveceleer ceeleepeer keer efMe<ee) YeeoeW kes cenerves
ceW meesuenkeejCe kes yeeerme GheJeeme kejles ngS Glke= meceeefOe
efJeMes<e
eehle kej egkeer nQ, efpevekes oMe&ve kejves kee meewYeeie cegPes Yeer
eehle nes egkee nw~ Fmeer ekeej mes Dee"-ome, meesuen Deeefo
GheJeeme kejves Jeeueer Deeefe&keeSB Deepe Yeer efJeeceeve nQ pees mecekelJe
meefnle efveoex<e eleeW kee heeueve kejles ngS efveefele ner eerheee&e mes
tkej ece mes osJeheee&e eehle kej, JeneB mes Deekej ceveg<e YeJe
ceW efvee&vLe oer#ee OeejCe kej cees#e eehle kejWieer~
Deeefe&keeDeeW keer Glke= eee& elegLe&keeue ceW yeeeer, ebovee
Deeefo ceeleeSB heeueve kejleer LeeR leLee hebecekeeue kes Deble leke Yeer
Ssmeer eee& kee heeueve kejves Jeeueer Deee|ekee nesleer jnWieer~ peye
hebecekeeue kes Devle ceW Jeerjebiepe veece kes cegefvejepe, meJe&eer veece
keer Deeefe&kee, Deefiveoe eeJeke Deewj hebiegeer eeefJekee Fme ekeej
elegefJe&Oe mebIe nesiee, leye keukeer eje cegefvejepe kes Deenej kee
eLece eeme wkeme kes he ceW ceebieves hej Devlejee kejkes elegefJe&Oe
mebIe meuuesKevee OeejCe kej uesiee, leYeer Oece&, Deefive Deewj jepee
leerveeW kee Devle nes peeesiee~ Dele: YeieJeeve ceneJeerj kes Meemeve ceW
Deepe leke De#egCCe pewveMeemeve euee Dee jne nw~ cegevf e- Deeefe&keeDeeW
keer hejcheje Yeer Fmeer ekeej mes hebecekeeue kes Devle leke eueleer
jnsieer, FmeceW keesF& mebosn veneR nw~
efve:Meguke Fueepe kes efueS keQmej cejerpe mecheke& kejW
keQmej kesej hee@GC[sMeve Dee@he FefC[ee eje keQmej cejerpeeW kee Fueepe efve:Meguke kejves keer eespevee eejbYe keer ieF& nw,
Dele: DeeJeMekecebo ueesie cegcyeF& kes efvecve heles Je heesve hej megyen 9.30 yepes mes oeshenj 1 yepes leke mecheke& kej mekeles nQ~
helee-keQmej kesej heeGC[sMeve Dee@he FefC[ee,
5 ee efyeefu[bie eeGC[, pesjyeeF& Jeeef[ee ceeie&, ee ne@mheerue kes heeme, hejsue cegcyeF&-400012
cees.-09321164755, 09407406120
vees - MeerIe ner Ghejese keQmej heeGC[sMeve kes meWme& efouueer, keesuekeelee SJeb esVeF& ceW pevemeneesie nsleg Keesues pee jns nQ~
efleere ejCe ceW 25 ueeKe mes Yeer DeefOeke Deeyeeoer Jeeues 25 MenjeW ceW meWj eejbYe efkees peeeWies~
heeGC[sMeve kes mebmLeeheke SJeb DeOe#e-eer Jeerjsv kegceej pewve, cees.-09329755599
-megveerue meeceeslee, kees-Dee@e[f &vesj
(22)
Debke-1-2
meesuenkeejCe YeeJeveeSB
(<edKeC[eiece ebLe hegmleke 8 kes DeeOeej mes)
emlegefle-ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer
met$eobmeCeefJemegpPeoeS efJeCeemebheCCeoeS meerueJJeosmeg
efCejefoeejoeS DeeJeemeSmeg DeheefjnerCeoeS KeCeueJeheef[yegpPeCeoeS ueefmebJesiemebheCCeoeS eOeeLeeces leOeeleJes meentCeb
heemegDeheefjeeieoeS meentCeb meceeefnmeb OeejCeeS meentCeb
JesppeeJeepeesiepegeoeS DejnbleYeeerS yengmegoYeeerS heJeeCeYeeerS heJeeCeJeueoeS heJeeCehheYeeJeCeoeS DeefYekeKeCeb
DeefYekeKeCeb CeeCeesJepeesiepegeoeS Fesoes nf meesuemesenf keejCesenf
peerJee eflelLeejCeeceieesob keccebb yebOebefle~~41~~
met$eeLe&-1. oMe&veefJeMeglee, 2. efJeveemecheVelee, 3. Meerue
eleeW ceW efvejefleeejlee, 4. n DeeJeMekeeW ceW Deheefjnervelee,
5. #eCeueJe-eef l eyees Oevelee, 6. ueef y Oemeb J es i emecheVelee,
7. eLeeMeefelehe, 8. meeOegDeeW kees eemegke-heefjleeielee,
9. meeOegDeeW keer meceeefOemeb OeejCelee, 10. meeOegDeeW keer
JeweeJe=leeesieegelee, 11. Dejnble Yeefe, 12. yengegleYeefe,
13. eJeeve Yeefe, 14. eJeeveJelmeuelee, 15. eJeeveeYeeJevelee
Deewj 16. DeYeer#Ce-DeYeer#Ce %eeveesheeesieegelee, Fve meesuen keejCeeW
mes peerJe leerLekej veece iees$e kees yeebOeles nQ~~41~~
Deye eneB meb#eshe mes Fve meesuen keejCeeW kes veece Deewj
ue#eCe kenles nQ1. oMe&veefJeMeglee YeeJevee-Mebkee Deeefo Dee" ceueoes<e
Deewj leerve cet{lee mes jefnle pees meceioMe&ve neslee nw, Jener
oMe&veefJeMeglee nw~ en eLece YeeJevee nw~
2. efJeveemecheVelee-%eeve, oMe&ve Deewj eeefj$e kes Yeso mes
efJevee leerve ekeej kee nw, Gmemes meefnle efJeveemecheVelee nw~ en
efleere YeeJevee nw~
3. Meerueeles<eg efvejefleeejlee-mecekelJe meefnle heeBe eleeW
ceW Deewj eleeW kes j#eCe ue#eCe Jeeues MeerueeW ceW DeLeJee iegCeeleefMe#eeele Deeefo meele eleeW-MeerueeW ceW Deefleeejjefnlehevee veece
keer en le=leere YeeJevee nw~
4. DeeJeMekeeW ceW Deheefjnervelee-mecelee, mleJe, Jebovee,
eefleeceCe, eleeKeeve Deewj keeeeslmeie& Fve n DeeJeMeke
efeeeDeeW ceW nervelee veneR kejvee DeLee&led eLeemecee DeeJeMeke
efeeeDeeW kees kejvee, en elegLe& YeeJevee nw~
5. #eCeueJeeefleyeglee-#eCe Deewj ueJe es keeueefJeMes<e
Debke-1-2
kes Jeeeer nQ~ meceioMe&ve, %eeve, ele, Meerue, Deewj iegCe Fvekees
GppJeue kejvee, Fvekes keuebke-oes<eeW kees e#eeefuele kejvee DeLeJee
Fvekes-oes<eeW kees peuee osvee~ eleske #eCeeW ceW-ueJeeW ceW meceioMe&ve
Deeefo iegCeeW kees GppJeue kejvee en DeefYeeee nw~ en hebece
YeeJevee nw~
6. ueefyOemebJesie mecheVelee-meceioMe&ve, %eeve Deewj eeefj$e
ceW peerJe kee meceeiece ueefyOe nw Deewj mebJesie kee DeLe& n<e& nw~
ueefyOemebJesie keer mebeeefhle veece Jeeueer en "er YeeJevee nw~
7. eLeeLeece leLeelehe-eLeeMeefe yeejn ekeej kes leheeW
ceW eJe=efe kejvee eeefnS~ en meeleJeeR YeeJevee nw~
8. meeOegeemegkeheefjleeielee-meeOegDeeW kees oMe&ve, %eeve,
eeefj$e kee oeve osvee~ en YeeJevee meeOegDeeW ceW ner mebYeJe nw~ en
Dee"JeeR YeeJevee nw~
9. meeOegmeceeefOe mebOeejCelee-meeOegDeeW kees jlve$ee ceW
meceked ekeej mes DeJeefmLele kejvee~ en veJeceeR YeeJevee nw~
10. meeOegJeweeJe=leeesieegelee-meeOegDeeW keer JeweeJe=efe
ceW-mesJee ceW eesieege nesvee, en omeJeeR YeeJevee nesleer nw~
11. Den&odYeefe-Ieeefleee keceeX mes jefnle DenleeW keer
Deewj efmeeW keer Yeefe, Ssmeer Den&odYeefe veece keer en ieejnJeeR
YeeJevee nw~
12. yengegleYeefe-eoMeebie kes %eeveer-GheeOeee iegDeeW
keer Yeefe kejvee, Ssmeer en yeejnJeeR YeeJevee nw~
13. eJeeveYeefe-efmeevle kees eJeeve kenles nQ, Gmekeer
Yeefe veece mes en lesjnJeeR YeeJevee nw~
14. eJeeveJelmeuelee-eJeeve DeLee&led efmeevle, GmeceW
nesves Jeeues-GmeceW jle ngS Ssmes osMeeleer, ceneeleer Deewj
Demebelemeceier nQ~ GveceW Devegjeie nesvee, es cesjs nQ Ssmee
YeeJe nesvee eJeeveJelmeuelee nw~ en eewonJeeR YeeJevee nw~
15. eJeeveeYeeJevelee-Deeiece kee DeLe& eJeeve nw,
Gmekeer Je=ef kejvee eJeeveeYeeJevee veece keer hebnJeeR YeeJevee nw~
16. DeYeer#Ce-DeYeer#Ce %eeveesheeesieegelee-efvele ner %eeveesheeesie
ceW egehevee-levceelee kee nesvee en meesuenJeeR YeeJevee nw~
eneb leke Fme met$e eje keefLele meesuen keejCe YeeJeveeDeeW
kees kene ieee nw~
eer Yetleyeefue Deeeee&Jee& ves Fve Gheeg&e meesuen keejCeeW
(23)
kees kene nw~ OeJeuee erkee ceW Fmeer ece mes FvnW eLece, efleere,
le=leere, elegLe&, hebece Deeefo kene nw~
Jele&ceevekeeue ceW leJeeLe&met$e ebLe ceW keefLele pees leerLekej
veecekece& kes DeeeJe kes keejCeYetle meesuenkeejCe YeeJeveeSb nQ, Gvekes
eceeW ceW Deewj Fvekes eceeW ceW Devlej nw~ Gmes ner efoKeeles nQ(leJeeLe&met$e ebLe kes DeeOeej mes)
1. oMe&veefJeMegef 2. efJeveemecheVelee 3. Meerue eleeW ceW
Deveefleeej 4. DeYeer#Ce %eeveesheeesie 5. mebJesie 6. Meefelemleeie
7. Meefelemlehe 8. meeOegmeceeefOe 9. JeweeJe=lekejCe 10. Den&oYd eefe
11. Deeeee&Yeefe 12. yengegleYeefe 13. eJeeveYeefe
14. DeeJeMeke Deheef j neef Ce 15. ceeie& eYeeJevee Deew j
16. eJeeveJelmeuelJe, es leerLekej eke=efle kes DeeeJe nQ~~24~~
es meesuen keejCe meceked ekeej mes YeeefJele efkees iees
keeflehee neW ee mebhetCe& neW, es leerLekej veecekece& kes DeeeJe kes
keejCe nQ Ssmee eeve kejvee eeefnS~
hetJeexe <edKeC[eiece met$e ceW keefLele YeeJeveeDeeW ceW Deewj leJeeLe&met$e
ceW keefLele YeeJeveeDeeW ceW hebn YeeJeveeSB lees Deeies-heers neskej Yeer meceeve
ner nQ, DeLee&led ece ceW Devlej nw~ efhej Yeer <edKeC[eiece ceW
#eCeueJeeefleyeglee veece keer Ske YeeJevee nw Deewj leJeeLe&met$e ceW
Deeeee&Yeefe veece keer YeeJevee nw~ oesveeW kes ue#eCe ceW Yeer Devlej nw~
<edKeC[eiece ebLejepe SJeb leJeeLe&met$e ceW

keefLele meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW ceW Devlej
<edKeC[eiece kes Devegmeej
1. oMe&veefJeMeglee
2. efJeveemecheVelee
3. MeerueeleeW ceW efvejefleeejlee
4. n DeeJeMekeeW ceW Deheefjnervelee
5. #eCeueJeeefleyeesOevelee
6. ueefyOemebJesiemecheVelee
7. eLeeMeefelehe
8. meeOegDeeW kees eemegkeheefjleeie
9. meeOegDeeW keer meceeefOemebOeejCelee
10. meeOegDeeW keer JeweeJe=ef eeesieegee
11. DeefjnbleYeefe
12. yengegleYeefe
13. eJeeveYeefe
14. eJeeveJelmeuelee
15. eJeeveeYeeJevelee
16. DeYeer#Ce-DeYeer#Ce%eeveesheeesieegelee
(24)
leJeeLe&met$e kes Devegmeej

oMe&veefJeMegef
efJeveemecheVelee
MeerueeleeW ceW Deveefleeej
DeYeer#Ce%eeveesheeesie
mebJesie
Meefelemleeie
Meefelemlehe
meeOegmeceeefOe
JeweeJe=lekejCe
Den&odYeefe
Deeeee&Yeefe
yengegleYeefe
eJeeveYeefe
DeeJeMekeDeheefjneefCe
ceeie&eYeeJevee
eJeeveJelmeuelJe
Fve oesveeW ekeej keer YeeJeveeDeeW kees he{kej nce meYeer

meeOegieCe-Deeeee&, GheeOeee Deewj cegefveieCe kee leLee ieefCeveer
ceeleepeer SJeb Deeefe&keeDeeW kee leLee meYeer efJeeveeW SJeb eeJekeeeefJekeeDeeW kee en kele&Je nw efke Fve oesveeW ceW mes efkemeer Ske kee
DeeOeej ueskej meesuenkeejCe heJe& ceW Gvekee Jeeeve SJeb peehe
Deeefo kejW~ Jele&ceeve ceW leJeeLe&met$e kes DeeOeej mes ner meejs Yeejle
ceW pewve meceepe ceW meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW keer Jeeevee, hetpee SJeb
ceb$eeW kes peehe keer hejcheje eueer Dee jner nw~ keesF& yeeOee veneR
nw~ nceW oesveeW ner ekeej keer YeeJeveeSb ceeve nQ~ neB, Flevee
DeJeMe nw efke Deehe meYeer kees FveceW mes efkemeer Yeer YeeJeveeDeeW kes ve
lees ece yeoueves eeefnS Deewj ve keesF& heefjJele&ve, heefjJeOe&ve Je
mebMeesOeve ner kejvee eeefnS~
Deepe Jele&ceeve ceW eee: keeflehee efJeeved ceneve ieCeOejosJe
eer ieewlece mJeeceer keer jevee ceW, Gvekes heeef#eke eefleeceCe Deeefo
ceW veJe heoeLe& Je yeejnleheeW Deeefo ceW ece yeoueves ueies nQ~ efpemes
osKekej yengle ner Deeee& SJeb ke neslee nw~ nce Deewj Deehe
meYeer kee ener kele&Je nw efke oesveeW ceneved es DeeeeeeX kees
eceeCeYetle ceevekej oesveeW kes eje jefele met$eeW kees SJeb erkeekeejeW
kes eje jefele Yee<e kees mJeerkeej kejkes ener efMe#ee uesveer
eeefnS efke Fve ebLeeW kes met$eeW kes erkeekeejeW ves GvneR-GvneR ebLeeW
kes Devegmeej erkeeSB jeer nQ~ keee Gvekes meeceves es oes ekeej kes
met$e veneR Les ? DeJeMe Les~ efkevleg GvneWves keesF& heefjJele&ve Je
mebMeesOeve ve kejkes Deheves-Deheves ebLekelee& kes met$eeW kes Devegmeej ner
DeLe& efkeee nw~ Ssmee ner nceeje Je Deehekee Yeer kele&Je nw~
Oeens[e ceW vewefleke efMe#eCe efMeefJej mecheVe

hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes DeeMeerJee&o mes
efoiecyej pewve vewefleke efMe#ee meefceefle-oefjeeiebpe-efouueer eje
efMeefJej kee Deeeespeve efoveeBke 17 mes 24 petve leke eer
MeebefleveeLe efoiecyej pewve cebefoj, meskej-6, Oeens[e
(nefjeeCee) ceW meevebo mecheVe ngDee~ efMeefJej kee GodIeeve
veeecetefle& eer meeiejebo pewve eje efkeee ieee~ efMeefJej
heefC[le Deveble pewve Je heb. jesefnle pewve kes vesle=lJe ceW mecheVe
ngDee, efpemeceW n{euee, jlvekejC[ eeJekeeeej Deeefo kee
efMe#eCe efoee ieee Je efMeefJejeLeea yeeeW kees eLece, efleere,
le=leere Je eeslmeenve hegjmkeej kes ceeOece mes mecceeefvele Yeer
efkeee ieee~ efMeefJej kee Deeeespeve eer jepekegceej eegcve
pewve, $e+<eYeefJenej-efouueer, mekeue pewve meceepe Oeens[ e Je
mekeue pewve meefceefle efYeJee[er kes meneesie mes mecheVe ngDee~
Debke-1-2
Jeerj Meemeve peebleer heJe&

(eeJeCe ke=<Cee Skeced, 4 pegueeF& 2012 kes meboYe& ceW emlegle)
-ieefCeveerHecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
YeJeelceeDeeW! Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj keer
efoJeOJeefve eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kes efove efKejer Leer, GvneR kes
Oece&leerLe& kee eJele&ve Jele&ceeve ceW eue jne nw~ Gvekes Oece& kees
OeejCe kejves Jeeues peerJe GvneR Jeerj eYeg kes Meemeve ceW jn jns nQ~
FmeefueS en eeJeCeJeoer Skece kee efoJeme Jeerj Meemeve peebleer
kes veece mes meJe&$e ceveeee peelee nw~
OeJeuee ceW eer Jeerjmesveeeee& kenles nQhebeMewuehegj (hebehene[er mes MeesefYele jepeie=ner kes heeme) ceW
efJehegueeeue heJe&le kes Thej YeieJeeve ceneJeerj ves YeJepeerJeeW kees
DeLe& kee GheosMe efoee~
Fme DeJemeefhe&Ceer keuhekeeue kes og:<ecee meg<ecee veece kes
eewLes keeue kes efheues Yeeie ceW keg kece eeQleerme Je<e& yeekeer jnves hej
Je<e& kes eLece ceeme, eLece he#e Deewj eLece efove ceW DeLee&led eeJeCe
ke=<Cee Skeced kes efove eele:keeue kes mecee DeekeeMe ceW DeefYeefpele
ve#e$e kes Gefole jnves hej Oece&leerLe& keer eJe=ef e ngF&~~
eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kes efove cegntle& ceW mete& kee MegYe
Goe nesves hej Deewj DeefYeefpeled ve#e$e kes eLeceeesie ceW peye egie
keer Deeefo ngF& leYeer leerLe& keer Glheefe mecePevee eeefnS~~
en eeJeCe ke=<Cee eefleheoe Je<e& kee eLece ceeme nw Deewj egie
kee Deeefo-eLece efoJeme nw~ pewmee efke Deve$e ebLeeW ceW Yeer kene nw~
Dele: en mhe nw efke en eeJeCe ke=<Cee Skece efoJeme
egie kee eLece efoJeme nw~ DeLee&led eleske meg<ecee meg<ecee, meg<ecee
Deeefo keeueeW kee eejbYe Fme efoJeme mes ner neslee nw~ FmeefueS en
efoJeme DeveeefoefveOeve pewve efmeeble kes Devegmeej Je<e& kee eLece
efoJeme ceevee peelee nw~ Deveeefokeeue mes egie Deewj Je<e& keer
meceeefhle Dee<ee{ Megkeuee hetefCe&cee kees nesleer nw~ egie leLee Je<e& kee
eejbYe eeJeCe ke=<Cee Skece mes neslee nw~ Jele&ceeve ceW Fmeer efove
Jeerj eYeg keer efoJeOJeefve efKejves mes Oece&leerLe& kee eJele&ve Fmeer
efove mes euee nw~ FmeefueS en efoJeme Deewj Yeer ceneve nesves mes
cenevelece DeLeJee hetpelece nes ieee nw~
YeieJeeve ceneJeerj kees kesJeue%eeve JewMeeKe Megkeuee oMeceer
kees eie nes egkee Lee efkevleg ieCeOej kes DeYeeJe ceW eeme" efove
leke YeieJeeve keer efoJe OJeefve veneR efKejer Fmekes yeejs ceW peeOeJeuee
ceW mhe efkeee nw efkekesJeue%eeve nesves kes yeeo eeme" efove leke efoJeOJeefve
keeeW veneR efKejer? ieCeOej kes veneR nesves mes~
Debke-1-2
meewOece& Fv ves kesJeue%eeve nesves kes yeeo ner ieCeOej kees

GheefmLele keeeW veneR efkeee?
veneR, keeeWefke keeueueefyOe kes efyevee meewOece& Fv ieCeOej
kees GheefmLele kejves ceW DemeceLe& Lee~
efpemeves Deheves heeocetue ceW ceneele enCe efkeee nw Ssmes heg<e
kees es[kej Deve kes efveefcee mes efoJeOJeefve keeeW veneR efKejleer?
Ssmee ner mJeYeeJe nw, Deewj mJeYeeJe otmejeW kes eje eMve
kejves eesie veneR neslee nw~
Gve FvYetefle veece kes ieewlece ieCeOej ves (Gmeer efove)
yeejn Debie Deewj eewon hetJe& he ebLeeW keer Ske ner cegntle& ceW (48
efceve ceW) ece mes jevee keer~ Dele: YeeJeegle Deewj DeLe& heoeW kes
kelee& leerLekej nQ leLee leerLekej kes efveefcee mes ieewlece ieCeOej egle
heee&e mes heefjCele ngS, FmeefueS Jeegle kes kelee& ieewlece ieCeOej
nQ~ Gve ieewlece mJeeceer ves Yeer oesveeW ekeej kee egle%eeve ueesneeee&
kees efoee~ ueesneeee& ves Yeer pecyetmJeeceer kees efoee~ heefjheeer
ece mes (Ske kes yeeo Ske) es leerveeW ner mekeueegle kes OeejCe
kejves Jeeues kens iees nQ Deewj eefo heefjheeer ece keer Dehes#ee ve
keer peees lees Gme mecee mebKeele npeej mekeueegle kes Oeejer ngS
nQ~ DeLee&led mebKeele npeej cegefve eoMeebie kes heejieeceer ngS nQ~
Deye ceQ Deehekees efoJeOJeefve kes yeejs ceW yeleeleer ntB efke
efoJeOJeefve kewmeer nesleer nw?
efoJeOJeefve meJe&Yee<eeceeer nw, De#ej-Deve#ejelceke nw, efpemeceW
Deveble heoeLe& meceeefJe nQ DeLee&led pees Deveble heoeLeeX kee JeCe&ve
kejleer nw, efpemekee Mejerj yeerpe heoeW mes ie{e ieee nw, pees eele:,
ceOeevn Deewj meeeb Fve leerveeW keeueeW ceW n-n Ie[er leke
efvejblej efKejleer jnleer nw~ Fme mecee kees es[kej yeekeer mecee
ieCeOejosJe kes mebMee, efJehee&e, DeveOeJemeee kees eehle nesves hej
GvnW otj kejves kes efueS efKejleer nw~
eneB hej efoJeOJeefve kees meJe&Yee<eehe kene nw-De"ejn
ceneYee<ee Deewj meele meew ueIeg Yee<eeDeeW mes ege, efleee, osJe Deewj
ceveg<eeW keer Yee<ee kes he ceW heefjCele nesves Jeeueer Ssmeer efoJeOJeefve nw~
De"ejn ceneYee<ee, meele meew #eg Yee<ee leLee Deewj Yeer
pees meb%eer peerJeeW keer De#ej-Deve#ejelceke Yee<eeSb nQ Gve meYeer he
mes efoJeOJeefve nesleer nw~ Jen leeueg, oeble, keb", Dees kes Jeeheej
mes jefnle nw~ leerveeW keeueeW ceW veJe cegntleeX leke efKejleer nw~ Fmekes
Deefleefje ieCeOejosJe, Fb DeLeJee eeJeleea kes eMveeveghe Mes<e
(25)
meceeeW ceW Yeer efKejleer nw, Ssmee JeCe&ve efleueeseheCCeefe ebLe ceW
Deeee nw~
efoJeOJeefve megveves kee ceenelce Deefevle nw~ pewmes evcee
mes Dece=le Pejlee nw Gmeer ekeej efpevesvosJe keer JeeCeer kees megvekej
yeejn ieCeeW kes YeJepeerJe DevebleiegCe esCeer he efJeMegef mes mebege
Mejerj kees OeejCe kejles ngS DemebKeele esCeer he kece&heue kees
ve kej osles nQ~
efoJeOJeefve megveves kes efueS yew"ves kee mLeeve kewmee nw?
meceJemejCe ceW yeejn kees"eW kes #es$e mes eeefhe JeneB hej hengBeves
Jeeues peerJeeW kee #es$eheue DemebKeeleiegCee DeefOeke nw, leLeeefhe Jes
meye peerJe efpeveosJe kes ceenelce mes Ske-otmejs mes Demhe= jnles
nQ~ efpeve YeieJeeve kes ceenelce mes yeeueke Deeefo meYeer peerJe
eJesMe kejves DeLeJee efvekeueves ceW Debleceg&ntle& ceW ner (48 efceve kes
Deboj ner) mebKeele eespeve eues peeles nQ~
Deye eMve en G"lee nw efke Fve kees"eW ceW keewve pee mekeles nQ?
Fve kees"eW ceW efceLeeef, DeYeJe Deewj Demeb%eer peerJe
keoeefhe veneR peeles nQ leLee DeveOeJemeee mes ege, mebosn mes
mebege Deewj efJeefJeOe ekeej kes efJehejerle YeeJeeW meefnle peerJe Yeer
JeneB veneR jnles nQ~ Fmemes Deefleefje JeneB hej efpeve YeieJeeve kes
ceenelce mes Deelebke, jesie, cejCe, pevce, Jewj, keeceyeeOee, #egOee
Deewj efheheemee keer yeeOeeSb Yeer veneR nesleer nw~
nefjJebMehegjeCe ceW Yeer yeleeee nw efke JeneB hej Met, heeKeb[er
Je Deve Jes<eOeejer leehemeer Deeefo veneR pee mekeles nQ~
Jele&ceeve ceW efoiecyej pewve meceoee kes Devegmeej ieejn
Debie Deewj eewon hetJe&he egle veneR nw~ efhej Yeer Jele&ceeve ceW pees
<edKeC[eiece, kemeeeheeng][, ceneyebOe, meceemeej, eJeevemeej
Deeefo iebbLe GheueyOe nQ Jes YeieJeeve keer JeeCeer kes DebMehe ner nQ~
DeLee&led efpevekee DeLe&he mes leerLekejeW ves eefleheeove efkeee nw
Deewj ieCeOejosJe ves efpevekeer ebLe jevee keer nw Ssmes eoMe Debie
Deeeee&hejcheje mes efvejblej eues Dee jns nQ~ hejvleg keeue eYeeJe
mes Gejesej yegef kes #eerCe nesves hej Gve DebieeW kees OeejCe kejves
Jeeues eesie hee$eeW kes DeYeeJe ceW Jes Gejesej #eerCe nesles pee jns
nQ~ FmeefueS efpeve DeeeeeeX ves Deeies es yegef Jeeues heg<eeW kee
DeYeeJe osKee Deewj pees Delevle heehe Yeer Les, efpevneWves ieg
hejcheje mes egle Deewj Gmekee DeLe& enCe efkeee Lee Gve DeeeeeeX
ves leerLe& efJeso kes Yee mes Gme mecee DeJeefMe jns ngS Debie
mebyebOeer DeLe& kees heesefLeeeW ceW efueefheye efkeee, DeleSJe Jes Demet$e ve
neskej met$e ner nQ, Ssmee OeJeuee ebLe ceW kene nw~
Fme GjCe mes mhe nw efke DeeeeeeX eje jefele ebLe
YeieJeeve keer JeeCeer kes ner DebMehe nQ~ Dele: hetCe&leee eeceeefCeke nQ~
Fme Jeerj Meemeve peebleer efoJeme kees meesuueemehetCe& JeeleeJejCe
ceW ceveeles ngS eleske pewve eeJekeeW kee kele&Je nes peelee nw efke
Gme efove mJeeOeee kejves kee efveece ueskej Deheves %eeve kees
meceereerve yeveeJeW Deewj Jeerj YeieJeeve kes Meemeve ceW jnles ngS
Deheveer Deelcee kees keceeX mes geves kes heg<eeLe& ceW ueieW leLee
eefleefove efvecveefueefKele Mueeske kes eje egleosJelee keer DeejeOevee,
Gheemevee, Yeefe kejles jnWDebiebieyepPeefCecceer DeCeeFcepPebleefCecceuebieeS~
megeosJeeDebyeeS Cecees meee ekeKegceFeeS~~4~~
DeLee&led efpemekee Deeefo, ceOe Deewj Deble mes jefnle efvece&ue
Mejerj Debie Deewj Debieyeee mes efveefce&le nw Deewj pees meoe e#eg<celeer
peeelee#eg nw Ssmeer egleosJeer ceelee kees cesje melele vecemkeej nesJes~
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee 24JeeB Deeefe&kee oer#ee efoJeme mecheVe
eeJeCe Megkeuee SkeeoMeer, 29 pegueeF& 2012 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer keer efMe<ee e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee 24JeeB Deeefe&kee oer#ee efoJeme heOeejs YeeeW SJeb
mebIemLe efMe<eeW ves efJeMes<e n<eexuueeme kes meeLe meevebo ceveeee~ Fme DeJemej hej eele:keeue yeepes-ieepes kes meeLe leerLe& oMe&ve nsleg
heefjmej ceW MeesYeeee$ee efvekeeueer ieF&~ heeeled ceOeevn 3 yepes efJeMes<e efJeveeebpeefue meYee kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemeceW
meJe&eLece hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes heeo e#eeueve Je hetpevehetJe&ke efJeMes<e YeefeYeeJe kes meeLe meYeer YeeeW ves Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer kee heeo e#eeue Je hetpeve Deeefo meevebo mecheVe efkees~ Fme DeJemej hej Gvekes ejCeeW ceW 24 heueeW mes ege
DeIe& meceefhe&le kejkes meYeer ves iegYeefe kee hegCe Deefpe&le efkeee~ keee&ece ceW mLeeveere efJeeveeW, mebIemLe efMe<eeW Je heOeejs
DeefleefLeeeW ves hetpe ceeleepeer kes eefle YeeJeYeerveer efJeveeebpeefue Deefhe&le kejles ngS Gvekes oe ceW Jeehle Jeelmeue Je ceceleeceeer
YeeJeveeDeeW kee efJeMes<e GuuesKe efkeee leLee ueieYeie 43 Je<eeX mes melele ieg kes ejCe meeefVeOe ceW jnles ngS hetpe ceeleepeer eje
emlegle efkees iees iegYeefe kes efJeMes<e DeeoMe& kee Yeer meYeer ves iegCeieeve efkeee~ meeebkeeue ceW 24 oerhekeeW mes meYeer YeeeW ves Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer keer cebieue Deejleer Gleejkej Gvekee cebieue DeeMeerJee&o eehle efkeee~
(26)
Debke-1-2
Debke-1-2
(27)
(28)
Debke-1-2
Debke-1-2
(29)
(30)
Debke-1-2
Debke-1-2
(31)
(32)
Debke-1-2
Debke-1-2
(33)
(34)
Debke-1-2
Debke-1-2
(35)
(36)
Debke-1-2
Debke-1-2
(37)
(38)
Debke-1-2
Jeerj efve. meb. 2538, F&meJeer meved 2012 kes
efleere Yeeheo kes eleeW keer efleefLe kee efveCe&e

emlegefle-ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer
Fme DeeuesKe ceW efleefLe #ee leLee efleefLe Je=e
f ceW eleeW keer keee JeJemLee nesleer nw, Fme meboYe& ceW emlegle nw DeeJeMeke he"veere meeceeer(1) meesuenkeejCe ele, cesIeceeuee ele, eglemkebOe ele Je
efleefLe eceeCe kes efueS heeosJe kee cele
efpevecegKeeJeueeskeve ele eejbYe-ef. Yeeheo ke=<Cee eefleheoe,
Fleeefoceleceeueeskee-efveeleb jmeIeerececed~
MeefveJeej 1 efmelecyej 2012 mes ueskej Deeefeve ke=<Cee eefleheoe,
Deeb eerheeosJeeefo-metefjefYe%ee&veOeeefjefYe:~~7~~
meesceJeej 1 Deketyej leke nw~
DeLe&-Fme ekeej ele-efleefLe kes eceeCe kes efueS veevee
(2) oMeue#eCe ele-ef. Yeeheo Megkeuee elegLeea mes cele-celeevlejeW kee DeJeueeskeve kej %eeveJeeved eerheeosJe Deeefo
Yeeheo Megkeuee elego&Meer, yegOeJeej mes MegeJeej efoveeBke cenef<e&eeW ves jme-Ieer-: Ieer eceeCe-efleefLe kes cele kees ner
19 efmelecyej mes 28 efmelecyej leke nw~ etBefke oMeceer-SkeeoMeer eceeCe ceevee nw~ DeLee&led pewve ceevelee ceW Goee-efleefLe ele kes
efleefLe Meeefceue nw~ FmeceW 29 efmelecyej kees elego&Meer 4 Ieer 32 efueS eee veneR nw efkevleg : Ieer eceeCe-efleefLe nesves hej ner ele
heue nw, pees efke ele efleefLe efveCe&e ebLe kes Devegmeej ceeve veneR
kes efueS eee ceeveer ieF& nw~
nw~ Demeueer hebeebie heb. pewveer efpeeeueeue
heeosJe kes cele kee Ghemebnej
Fme Je<e& meved 2012 ceW
hebeebie kes Devegmeej pewve efleefLe keeske ceW
Yeeheo kes oes ceefnves nQ Dele:
leosJe heeosJeeeeeexeb jmeIeerceleb
Fmekee mheerkejCe nw~
meceepe
kees
ef
J
eMes
<
ehe
mes
eleefJeOeeves eeeced~
(3) heg<heebpeefue ee hebeces ele%eele
kejeee
pee
jne
nw
ef
k
e
Oece&eceeCeb celeb ve eeeefceefle~~
ef. Yeeheo Megkeuee 5, iegJeej, efoveeBke 20
ef
leer
e
Yeeheo
ceW
ner
mees
u
enkeejCe
DeLe&-ele-efJeOeeve kes efueS : Ieer eceeCe
efmelecyej mes Yeeheo Megkeuee veJeceer, meesceJeej,
Deeef
o
heJe&
SJeb
ele
mecheVe
ef
k
ees
peeeW
i
es
~
ner heeosJe Deeeee& kes cele mes enCe kejvee
efoveeBke 24 efmelecyej leke nw~ etBekf e hebeceer mes
eeef
n
S~
ome
Ieer
eceeCe
ele efleefLe kees veneR ceevevee eeefnS~ eer
veJeceer leke efleefLeeeB Ieer-ye{er veneR nw~
(4) DeekeeMe hebeceer ee $e+ef<e hebeceer ele-en ele Yeer kegvokegvoeeee& leLee cetuemebIe kes Deve DeeeeeeX kee cele Yeer : Ieer
eceeCe-efleefLe enCe kejves kee nw~
ef. Yeeheo Megkeuee 5, iegJeej, 20 efmelecyej kees nw~
(ele efleefLe efveCe&e, he=. 79)
(5) megiebOe oMeceer ele-ef. Yeeheo Megkeuee 10, cebieueJeej,
eleesheveeve Deeefo keeeeX kes efueS efleefLeceeve
efoveeBke 25 efmelecyej kees nw~
(6) Deveble elego&Meer ele-ef. Yeeheo Megkeuee 14,
meesoeb efoJemeb eeeb, kegueeefIeefkeeececed~
MegeJeej, 28 efmelecyej kees nw~ etBefke Deieues efove 29 efmelecyej
DeLe&-: Ieer eceeCe efleefLe kes nesves hej efove Yej kes
kees elego&Meer 4 Ie[er 32 heue nesves mes ceeve veneR nw~ osKes- efueS Jener efleefLe ceeve ueer peeleer nw Dele: eleenCe, Gheveeve,
efpeeeueeue pewve hebeebie Je ele efleefLe efveCe&e ebLe ceW Yeer n Ie[er eeflee Deeefo keee& Gmeer efleefLe ceW kejves eeefnS~ Fme ekeej
efleefLe ner Goee efleefLe ceeve nw~
hetJeexe eMve kes Gej ceW ieg ves mhe kene nw~
efJeMes<e-Fme yeej jefJeJeej ele ceW 14 jefJeJeej nQ~ Dee<ee{
pewveeeeeeX ves eeflee, ie=nejbYe, eleesheveeve eYe=elf e ceebieefueke
Megkeuee kes Debeflece jefJeJeej mes ef. Yeeheo Meg. ef. hetefCe&cee kes
keeeeX kes efueS efleefLe-Je=ef Deewj efleefLe#ee oesveeW kees leepe
Debeflece jefJeJeej leke ele nw~
Deveble elego&Meer 28 efmelecyej kee uesvee eeefnS~ etBefke yeleeee nw~ eele:keeue ceW peye leke 6 Ieer eceeCe efleefLe veneR nes,
efpeeeueeue pewve hebeebie, jepeOeeveer hebeebie ceW 29 efmelecyej kees keesF& Yeer MegYe keee& veneR kejvee eeefnS~
efJe<CegOece&hegjeCe, veejomebenf lee, JeefMemebenf lee, cegnt e&oerehf ekee,
elego&Meer eceMe: 4 Ie[er 32 heue Je 4 Ie[er 25 heue nw~ en
ceg
n
t
e&
c
eeOeJeer
e Deeefo Jewefoke peeself e<e kes ebLeeW ceW Yeer Oece&ke=le kes
GoeeefleefLe ele efleefLe efveCe&e ebLe kes Devegmeej ceeve veneR nw~
osKeW eceeCe-
Debke-1-2
(39)
efueS leerve cegnte& DeLee&led : Ieer eceeCe efleefLe kee efJeOeeve efkeee
ieee nw~
efleefLeeme ceW ele kejves kee efJeOeeve

ef$ecegnt ex<eg e$eeke&, Goslemleb meceself e e~
mee efleefLe: mekeuee %esee GheJeemeeefokece&efCe~~11~~
mebmke=le JeeKee-emeeb efleLeew ef$ecegntex<Jees Jele&ceeves<eg
<edmJeke&: Gosefle mee efleefLe: owJeefmekeeles<eg jlve$eeeeefvnkeoMeuee#eefCekejlveeJeueerkevekeeJeueeref keeJeueskeeJeueercegeeJeueer<ees[MekeejCeeefo<eg
mekeuee %esee~
DeLe&-owJeefmeke eleeW ceW-jlve$ee, Deeefvnkee, oMeue#eCe,
jlveeJeueer, SkeeJeueer, efkeeJeueer, kevekeeJeueer, cegeeJeueer,
<ees[MekeejCe Deeefo ceW meteexoe kes mecee leerve cegnte& DeLee&led :
Ieer mes ueskej : cegnte& DeLee&led yeejn Ieerhee&vle Ge eleeW ceW
eefleheeefole efleefLeeeW kes nesves hej ele efkeS peeles nQ~
(ele efleefLe efveCe&e, he=. 88, 89)
efleefLeemes meefle efkeb efJeOeeveefceefle eseoenDeLe&-eflf eefLe eme nesves hej ele kejves kee keee efveece nw,
Fme eMve kee Deeeee& Gej osles nQ-
oMeuee#eefCeke Deewj Deeefvnke eleeW ceW

yeere keer efleefLe Ie peeves hej ele kejves kee efveece
eqleefLeemes ekee&Jeb, meesoes efoJemes eleced~
leoeefoefoveceejYe, eleevleb efeeles eleced~~12~~
DeLe&-efleefLe kes #ee nesves hej efpeme efove Goekeeue ceW
: Ieer efleefLe nes, Gmeer efove mes ele DeejbYe kejvee eeefnS~
leelhee& en nw efke oMeue#eCe SJeb Deeeefvnkee Deeefo eleeW ceW
efleefLe-#ee nesves hej Ske efove henues mes ele kejvee eeefnS~
efleefLeemes #ees meefle Jee kegueeefIeefkeeeceeCenerves meefle
meesoes efoJemes eleb keee&ced~ meesoeme ue#eCeb efkeefceefle eseefn&
meesoeb efoJemeb eeeb kegueeefIeefkeeeceefceefle JeeJeced eleeejcYemeeefoefoveceejYe eleevleb eleb efeeles~ eLeeeefvnkeefoJemes<eg
ceOes keeefeefeefLe: #eebielee Delees elemeeefoefoveb mehleceer efoveb
eeeced ~ SJeb oMeuee#eef CekeoMeefo ves <eg ceg K eheeceer
elego&Meerhee&vles<eg efleefLe#eeJeMeeelegLeea eeee~ leLewJe meJe&$eeefhe
eeeced~ hejewleeJeeved efJeMes<e:, Dee efveece: owJeefmekeefveeleeJeefOekeveweMf ekes<eg YeJeefle eee:~ ve leg ceeefmekeeefo<eg ceeefmekeeoerefve
cesIeceeuee<ees[MekeejCeeoerefve~ le$eeefhe eLee <ees[MekeejCeeleb
eefleheefveceejYe <ees[MeefYeheJeemew: heeoMeheejCeeefYeewke$eerke=lewjskeef$ebMeefJemew:eefleheledhee&vleb meceeefhlecegheieefle~ eefo
(40)
eefleheoceejYe le=leereeeflehelhee&vleb efleefLe#eeJeMeeefvemebKeeneefve: meeled; leoe eefmceefvoves eefleheoceejYe

eeflehelhee&vleb keee, leme eeflehel$eecesJe eeeb keefLeleced, ve
leg ceeefmekepeeleme efoveb lJehejceemes eeeb YeJeefle, leoe elekeeg:&
eleneefveYe&Jeefle~
DeLe&-efleefLe kes #ee nesves hej DeLeJee Goekeeue ceW :
Ieer eceeCe efleefLe kes ve nesves hej meesoe ceW-Ske efove henues ele
kejvee eeefnS~ meesoe kee ue#eCe keee nw ? Deeeee& kenles nQefpeme efove kece mes kece : Ieer eceeCe efleefLe nes, Jener efove
meesoe kenueelee nw~ Dele: efleefLe#ee nesves hej ee Goekeeue ceW
: Ieer eceeCe efleefLe kes ve nesves hej ele eejbYe nesves kes Ske efove
henues mes ner ele kejvee eeefnS Deewj ele keer meceeefhlehee&vle ele
kejles jnvee eeefnS~ pewmes Deeeefvnkee ele Deceer mes eejbYe
neskej hetefCe&cee kees meceehle neslee nw, Fve Dee" efoveeW kes ceOe ceW
oMeceer efleefLe kee DeYeeJe nw Dele: eneB Dee" efove kes yeoues meele
ner efove ele kejvee he[siee~ Ssmeer DeJemLee ceW ceOe cesW efleefLe kes
#ee nesves hej mehleceer mes ner eleejbYe efkeee peeesiee~ Fmeer ekeej
oMeuee#eefCekeele kes efoveeW ceW Yeer eefo efleefLe kee DeYeeJe nes lees
heeceer kes yeoues elegLeea mes ner ele DeejbYe kejves eeefnS keeeWefke
heet&<eCe heJe& kee DeejbYe Yeeheo Megkeuee hebeceer mes ueskej Yeeheo
Megkeuee elego&Meer leke ceevee peelee nw~ en oMeue#eCe ele ome
efoveeW leke efkeee peelee nw, eefo FmeceW efkemeer efleefLe keer neefve nesves
mes efove-mebKee kece nes lees en ele elegLeea mes ner kej efueee
peeesiee~ neB, efpevnW heeceer, Deceer, elego&Meer Deeefo kee ele
kejvee nesiee, GvnW lees Fve efleefLeeeW kes Deeves hej ner kejvee nesiee~
Fme efveece-efleefLe kee DeYeeJe nesves hej Ske efove henues
mes ele kejvee eeefnS-ceW Fleveer efJeMes<elee nw efke en meJe&$e ueeiet
veneR neslee~ efveele DeJeefOe Jeeues owJeefmeke Deewj vewefMeke eleeW ceW ner
ueeiet neslee nw~ ceeefmeke ele cesIeceeuee Deewj <ees[MekeejCe Deeefo
ceW veneR ueielee nw~ pewmes <ees[MekeejCe ele eefleheoe mes DeejbYe
neskej meesuen GheJeeme Deewj hevn heejCeeSB, Fme ekeej Fkeleerme
efove leke kejves kes Ghejeble eefleheoe kees meceehle neslee nw~ Fme
ele ceW leerve eefleheoeSB he[leer nQ-henueer Yeeheo ke=<Ce he#e keer,
efleere Yeeheo Megkeue he#e keer Deewj le=leere Deeefeve ke=<Ce he#e
keer~ eefo henueer eefleheoe-Yeeheo ke=<Ce he#e keer eefleheoe mes
ueskej leermejer eefleheoe-Deeefeve ke=<Ce he#e keer eefleheoe leke
efkemeer efleefLe keer neefve nesves mes efove mebKee kece nes lees Yeer
eefleheoe mes DeejbYe kej leermejer eefleheoe DeLee&led Yeeheo ke=<Ce
he#e keer eefleheoe mes DeejbYe kej Deeefeve ceeme keer ke=<Ce eefleheoe
leke ele kejvee eeefnS~ eneB leerveeW eefleheoeDeeW kes enCe kejves
Debke-1-2
kee efJeOeeve efkeee ieee nw~ ceeefmeke eleeW ceW otmejs cenerves kes efove
enCe veneR efkeS pee mekeles nQ~ Yeeheo mes DeejbYe nesves Jeeuee ele
eeJeCe mes DeejbYe veneR efkeee pee mekelee nw~ Ssmee kejves mes ele
neefve nw Deewj ele kejves JeeueeW kees heue veneR efceuelee~
(ele efleefLe efveCe&e, he=. 92 mes 95)
<ees[MekeejCe Deewj cesIeceeuee ele kee efJeMes<e efJeeej

veefn eleneefve:, keLeb hetJe eefle <eesheJeemekeeeex YeJeefle
Skee heejCee YeJeefle ve leg YeeJeveesheJeemeneefveYe&Jeefle eefleheefveceejYe leovleb efeeles eleb Sleodeleb ef$eeeflehelkeefLeleced, ceeefmekes<eg
e Jeeveeled~ leLee eglemeeiejmekeuekeerefle&ke=efle-oeceesojeYeosJeeefokeLeeJeeveeesefle~ veleg hetefCe&cee eeee YeJeefle~ De$e
kes<eeefeod yeueelkeeefjCeeb celeb <ees[MekeejCeefveeces efleefLeneveew
Jeeefhe DeefOekes e cetue Deeefoefoveb ve eeeb <ees[MeefoJemeeefOekelJeeeself e
efJeMes<e:~ SleeJeeveefhe efJeMes<ee eefleheoceeeejYe Deeefeveeeflehelhee&vleb efleefLe#eeeYeeJesve ke=les <eesve ewkeef$ebMeefvew:
heeef#ekeshew<e meceeefhle:~ mehleoMeesheJeemesve hetCee&eYf e<eskesve meeosJe
meesheJeemees ceneefYe<eskeb kegee&led~ eoe leg efleefLeneefvemleoe
<ekeejCeceejYe eefleheesJe hetCee&efYe<eske:, veehejefoves leLeeseb
<ees[MekeejCeJeeefjoceeueejlve$eeeoerveeb hetCee&eYf e<eJes eefleheefeefLejefhe
veeheje eeesefle Jeeveeled Deheje efleeree ve eeesefle~
DeLe&-<ees[MekeejCe ele kes efoveeW ceW Ske efleefLe keer neefve
nesves hej Yeer Ske efove henues mes ele veneR efkeee peelee nw~ Fmemes
ele neefve keer DeeMebkee Yeer GlheVe veneR nesleer nw~ efleefLe keer neefve
nesves hej oes GheJeeme ueieeleej he[ peeles nQ, yeere Jeeueer heejCee
veneR nesleer nw~ Ske efove henues ele ve kejves mes YeeJevee<ees[MekeejCe YeeJeveeDeeW ceW efkemeer Ske YeeJevee keer leLee GheJeeme
keer neefve veneR nesleer nw, keeesWekf e eefleheoe mes ueskej eefleheoehee&vle
ner ele kejves kee efJeOeeve nw, FmeceW leerve eefleheoeDeeW kee nesvee
DeeJeMeke nw, keeeWefke Fme ele kees ceeefmeke ele kene ieee nw Dele:
FmeceW efleefLe keer Dehes#ee ceeme keer DeJeefOe kee efJeeej kejvee DeefOeke
DeeJeMeke nw~ eglemeeiej, mekeuekeerelf e&, ke=efleoeceesoj Deewj GeosJe
Deeefo DeeeeeeX kes JeeveeW kes Devegmeej efleefLe neefve nesves hej Yeer
hetCe&ceemeer ele kes efueS keYeer Yeer enCe veneR kejveer eeefnS~
Fme ekeej ele kejvee eeefnS, efpememes ele ceW efkemeer ekeej kee
oes<e ve DeeJes~
efJeJeseve-jlve$ee ele Ske Je<e& ceW leerve yeej efkeee peelee
nw-Yeeheo, ceeIe Deewj ew$e~ en ele Ge cenerveeW kes Megkeuehe#e
ceW ner mecheVe neslee nw~ eLece Megkeue he#e keer eoMeer kees
SkeeMeve kejvee eeefnS~ $eeesoMeer, elego&Meer Deewj hetefCe&cee kee
lesuee kejvee eeefnS~ heeeled eefleheoe kees SkeeMeve kejvee eeefnS~
Fme ekeej heeBe efove leke mebece OeejCe kej yeeee& ele kee
heeueve kejvee eeefnS~ leerve Je<e& kes Ghejeble Fmekee Geeheve kejles
nQ~ en ele kejves keer Glke= efJeefOe nw~ eefo Meefe ve nes lees
$eeesoMeer Deewj hetefCe&cee kees Yeer SkeeMeve efkeee pee mekelee nw,
hejvleg elego&Meer kee GheJeeme kejvee DeeJeMeke nw~ eOeeve he mes
Fme ele ceW leerve GheJeeme ueieeleej kejves kee efveece nw~ $eeesoMeer,
elego&Meer Deewj hetefCe&cee Fve leerveeW efleefLeeeW ceW ele, hetpeve Deewj
mJeeOeee kejles ngS GheJeeme kejvee eeefnS Dele: Fme ele kes
leerve ner efove yeleees iees nQ~ SkeeMeve Deewj mebece kes efove
efceueeves mes Jen heeBe efove kee nes peelee nw~
eefo jlve$ee ele keer eOeeve leerve efleefLeeeW-$eeesoMeer, elegoM& eer
Deewj heteCf e&cee ceW mes efkemeer Ske efleefLe keer neefve nes lees keee kejvee eeefnS
? keee leerve efove kes yeoues ceW oes ner efove GheJeeme kejvee eeefnS ee
Ske efove henues mes GheJeeme kej ele kees efveele efoveeW ceW hetCe& kejvee
eeefnS ? mesveieCe Deewj yeueelkeejieCe kes DeeeeeeX ves Skecele neskej
jlve$ee ele keer efleefLeeeW kee efveee kejles ngS kene nw efke efleefLe keer
neefve nesves hej Ske efove henues mes ele kejvee eeefnS~
(ele efleefLe efveCe&e, he=. 105-106)
jlve$ee ele keer efJeefOe
DeLe jlve$eeelecegeles - Yeeheoceemes efmeles he#es

eoMeerefoves mveelJee ielJee efpeveeieejs hetpeefelJee efpeveeved~
Yeespeveevevlejb efpeveJesMceefve ievleJeced~ $eeesoMeeb meceioMe&vehetpee
elego&Meeb mecei%eevehetpee heewCe&ceemeeb mecekedeeefj$ehetpee
Deeefeveeefleheefo ceneIe&ceskeYegeb hetCee&efYe<eskee heeece=lew:
kejCeere:, ejefmLejefyecyeeveeced~~
DeLe&-jlve$ee ele kees kenles nQ-Yeeheo Megkeue ceW
eoMeer efleefLe kees mveeve kej efpeveeuee ceW peekej efpeve-YeieJeeved
keer hetpee keer peeleer nw~ Yeespeve kes Devevlej efpevecebefoj ceW peevee
jlve$ee ele keer efleefLeeeW kee efveCe&e
eeefnS~ JeneB MeeemJeeOeee, mlees$ehee" Deeefo Oece&Oeeve ceW
jlve$eeshesJeceJeOeejCeb keee, ele: leme efleefLeee- mecee kees Jeleerle kejvee eeefnS~ $eeesoMeer efleefLe kees meceioMe&ve
lelJeeVeeefOekee, Dele: eLee eleb keee leLee veeveLee YeJeefle~
keer hetpee, elego&Meer kees mecei%eeve keer hetpee, hetefCe&cee kees
DeLe&-jlve$ee ele kees mecheVe kejves kes efueS en DeJeOeejCe mecekedeeefj$e keer hetpee Deewj Deeefeveke=<Cee eefleheoe kees ceneIe&,
kejvee eeefnS efke Fme ele keer efleefLe mebKee DeefOeke veneR nw Dele: Ske yeej Yeespeve leLee eue Deewj Deeue efpeveefyecyeeW kee hebeece=le
Ce& DeefYe<eske efkeee
Debke-1-2
mecei%eeve (pegueeF&-hetDeiemle-2012)
peelee nw~
(41)
efleefLe#ee Deewj efleefLeJe=ef nesves hej

jlve$ee ele keer JeJemLee
efleefLe#ees eeefoefoveb JeeefOekesheefOekeb heueefceefle~
eoMeeefOekes hetJe&efleefLeefveCe&eenCeeled OeejCeee: $eeesoMeer,
elego&Meer, heteCf e&cee, Fefle efleefLe$eeme ceOesvelejme Je=efib eles
meefle ees<eOeeefOekeeb keee&ced, heejCeeefOekees efveecees veemleerelf e~
efleefLeemes eoMeerle: eleb keee&ced~~
DeLe&-efleefLe#ee nesves hej Ske efove henues ele efkeee
peelee nw Deewj efleefLeJe=ef nesves hej Ske efove DeefOeke ele kejvee
he[lee nw~ Ske efove DeefOeke ele kejves mes DeefOeke heue keer eeefhle
nesleer nw~ eefo eoMeer efleefLe keer Je=ef nes lees hetJe& efleefLe efveCe&e
kes Devegmeej ele OeejCe kejvee eeefnS~ eefo $eeesoMeer, elego&Meer
Deewj hetefCe&cee mes keesF& efleefLe ye{s lees Ske DeefOeke ees<eOe kejvee
eeefnS~ eefo heejCee kee efove DeLee&led eefleheoe keer Je=ef nes, lees
Ske efove DeefOeke GheJeeme ee SkeeMeve kejves keer DeeJeMekelee
veneR nw~ efleefLe#ee nesves hej eoMeer mes ele kejvee eeefnS~
FleervveefvoJeeveced ;
DeefOekeeeecegeb efveecemeejs meceeYet<eCes eDeefOekee efleefLejeefoe, eles<eg yegOemeecew:~
DeeefoceOeevleYesos<eg, Meefelee efJeOeereles~~1~~
DeLe&-en Fvveefvo Deeeee& kes Jeeve nQ~ DeefOeke
efleefLe-efleefLe kes ye{ peeves hej efveecemeej Deewj meceeYet<eCe ceW
JeJemLee yeleeF& ieF& nw efke DeefOeke efleefLe kes nesves hej efJeJeskeer
eeJekeeW kees Deeefo, ceOe Deewj Devle YesoeW ceW-efoveeW ceW MeefehetJe&ke
DeeejCe keevee eeefnS~ en Mueeske henues Yeer Deeee nw~
efmebnveefvo Deeeee& kee ner en Mueeske nw, eeefhe Fmeer Mueeske
kes YeeJe kee Mueeske Fvvevoer kee Yeer nw~ hej efleefLe-JeJemLee
efmebnvevoer keer ner nw~
leLee eeseb efmebnveefvoefJejefeleheevecemkeejoerehf ekeeeecedMeefenerveb kejesleg JeeheefOekemeeefOekeb heueced~
meMeefekes e efve:Meefekes %eseb vesocegejced~~2~~
DeLe&-efmebnvevoer efJejefele heevecemkeejoerefhekee veeceke
ebLe ceW Yeer kene nw-efleefLeJe=ef nesves hej efpemeceW Meefe veneR nw,
Gmekees Yeer Ske efove DeefOeke ele kejvee eeefnS, keeeWekf e Ske efove
DeefOeke ele kejves mes DeefOeke heue keer eeefhle nesleer nw~ pees en
eMve kejles nQ efke efpemeceW Meefe veneR nw, Jen efkeme ekeej
DeefOeke efove ele kejsiee ? MeefeMeeueer kees ner Ske efove
DeefOeke ele kejvee eeefnS~ Meefe kes DeYeeJe ceW Ske efove
(42)
DeefOeke ele kejves kee eMve G"lee veneR nw~ Deeeee& Fme LeesLeer
oueerue kee KeC[ve kejles nQ leLee kenles nQ efke ele kejves
Jeeuee MeefeMeeueer ee Meefe-jefnle nw, en keesF& Gej veneR
nw~ ele meYeer kees efleefLe-Je=ef nesves hej Ske efove DeefOeke
kejvee eeefnS~ ele enCe kejves Jeeuee Deheveer Meefe kees
osKekej ner ele enCe kejlee nw~
ele kes Deeefo-ceOe-Devle ceW efleefLe neefve nesves hej

DeYeosJe kee cele
DeeefoceOeeJemeeves<eg, nereles efleefLemeecee~
Deeoew eleefJeefOe: keee&:, eeseb eercegevf ehegJew:~~1~~
DeLe&-DeYeoJs e ves Deheves eleeseesleve eeJekeeeej ceW ele kes
eejbYe, ceOe Deewj Devle ceW efleefLe kes Ie peeves hej JeJemLee
yeleueeF& nw efke eefo Deeefo, ceOe Deewj Devle ceW efveele DeJeefOe
Jeeues eleeW keer efleefLeeeW ceW mes keesF& efleefLe Ie peeS, lees ele kejves
Jeeues eleer eeJekeeW kees Ske efove henues mes ele kees kejvee eeefnS,
Ssmee es cegefveeeW ves kene nw~
efleefLe Ieves kee eYeeJe meyemes DeefOeke oMeuee#eCeer, jlve$ee
Deewj Deeefvnkee Fve leerveeW eleeW hej he[lee nw~
efleefLe#ee nesves hej ieewleceeefo cegveerejeW kee cele

DeeefoceOeevleYeso<s eg, efJeefOee&efo efJeOeereles~
efleefLeemes mecegef b, ieewleceeefoieCesejw:~~2~~
DeLe&-Deeefo, ceOe Deewj Devle ceW eefo efleefLe #ee nes lees
ieewleceeefo cegveerejeW kee keLeve nw efke Ske efove henues mes ele
efJeefOe kees mecheVe kejvee eeefnS~
kegvokegvo, hetpeheeo, efpevemesve, DeYeoJs e, efmebnvevoer, oeceesoj
Deeefo DeeeeeeX ves oMeue#eCe Deewj Deeefvnkee ele kes efueS ceOe,
Devle ee Deeefo ceW efleefLe #ee nesves hej Ske cele mes mJeerkeej efkeee
nw efke Ske efove henues mes ele kejvee eeefnS~ ieewlece ieCeOej Deeefo
eeeerve DeeeeeeX mes Yeer Ge cele ner meceefLe&le nw~
heg<heeeefue ele keer efJeMes<e efJeefOe Deewj ele kee heue

hetJe&keefLeleheg<heeeefueeleb heeefoveheeleb kejCeereced~ le$e
keslekeerkegmeg ceeefo ef Ye: eleg ef Je Meefleef Jekeefm elemeg ieefv OelemegceveeseYf eelegeJf eMeefleefpeveeved hetpeesled~ eLeesekegmegceeYeeJes hetpeesled
Debke-1-2
heer l elevog u ew : ~ heeJe<ee& v evlejb Geeheveb keee& c ed ~

kesJeue%eevemeceeefhlejsleme hejceb heueced~ efleefLe#ees Jee efleefLeJe=ew
het J eex e SJe ece: mcele& J e:~ heg < heeeef u eeles
heeceer<eeesheJeeme: mehleceeb heejCee Deceer-veJeceesheJeeme:
oMeceeb heejCee, SkeevlejsCe leg efleefLe#ees eeefoefoves ie=nerles
heejCeeeb ceOes keee&ced~ heeceececeeb e <eeececeeb
Jee eLewkeevlejb meeeLee keee&ced; Sleled heg<heeeefueeleb kece&jesienjb
cegefeeob e heejcheexCe YeJeefle~
DeLe&-henues yeleees ngS heg<heebpeefue ele kees heeBe efove leke
kejvee eeefnS~ Fme ele ceW keslekeer, yesuee, echee Deeefo efJekeefmele
Deewj megieefvOele heg<heeW mes eewyeerme YeieJeeved keer hetpee kejveer eeefnS~
eefo JeemleefJeke heg<he ve neW, lees heerues eeJeueeW mes YeieJeeve keer hetpee
kejveer eeefnS~ heeBe Je<e& kes heeeled ele kee Geeheve kej osvee
neslee nw~ Fme ele kee heue kesJeue%eeve keer eeefhle nesvee yeleeee
ieee nw DeLee&led efJeefOehetJe&ke heg<heeeefue ele kes heeueves mes kesJeue%eeve
keer eeefhle nesleer nw~ efleefLe#ee ee efleefLeJe=ef nesves hej hetJeesxe ece
ner DeJeiele kejvee eeefnS~ efleefLe #ee ceW Ske efove henues mes Deewj
efleefLe Je=ef ceW Ske efove DeefOeke ele efkeee peelee nw~ heg<heebpeefue
ele ceW heeceer Deewj <eer Fve oesveeW efoveeW kees heejCee keer peeleer
nw~ Skeevlej GheJeeme kejves Jeeues kees DeLee&led Ske efove GheJeeme
otmejs efove heejCee, hegve: GheJeeme lelheeeled heejCee Fme ece mes
GheJeeme kejves Jeeues kees efleefLe #ee nesves hej Ske efove henues mes
ele kejves kes keejCe ceOe ceW oes heejCeeSB kejveer eeefnS~ heeceer
Deewj Deceer keer heejCee DeLeJee <eer Deewj Deceer keer heejCee keer
peeleer nw~ Skeevlej GheJeeme Deewj heejCee kee ece eue mekes Deewj
Ssmee kejvee eeefnS~ en heg<heeeefue ele kece&heer jesie kees otj
kejves Jeeuee, ueewekf eke DeYegoe kee eoelee SJeb hejcheje mes cees#eue#ceer
kees eoeve kejves Jeeuee nw~
cesIeceeuee ele keer efJeMes<e efJeefOe

cesIeceeueeb keLeeecencedYes Yeeheos ceemes, cesekes eefleheefves~
DeejcYesle eleb ceemeb, ees<eOewkeevlejsCe e~~
mveeleJeb e megveerjme, OeejeefYe: yeeeeefjefYe:~
Deeeleb heefjOeeleJeb, MegkeuecesJeebMegkeeced~~?~~
efpeveeuees hegj:emLee-eekeeMes efJejb MegYeced ?
mebmLeehe cesIe ceeueseb, Megkeueb Oeeex efJeleevekeced~~
Debke-1-2
efJejs eerefpeveeOeerMeb, eLeeMeefe ceneslmeJeced~

mveeheesoce=lesveeefhe, heeOee hejcesejced~~
mebmLeehe keueMewewveb, efJeleeveesheefj Meevlees~
ievOeecyegefevleesoJs eb, JeeefjcesIeeke=leb eLee~~?~~
hetJe mebmveehe hetpeesled, efleefLeneefveJe=ew <ees[MekeejCeJeled
cesIeceeuee %esee~ ceeefmekeelelJeeelheejCee hee$eoeveeovevlejb
heeJe<e eeJelkejCeereced~ lele Geeheveb kegee&led~
DeLe&-cesIeceeuee ele keer efJeefOe kee JeCe&ve efkeee peelee nw~
keueeCekeejer Yeeheo ceeme ceW ke=<Ce he#e keer eefleheoe mes Ske
cenerves leke ele kejvee eeefnS~ Skeevlej GheJeeme ele kes efoveeW ceW
kejvee eeefnS~ ele OeejCe kejves Jeeues yeeeejer kees mJe eemegke
peue mes mveeve kejkes ele efJeefOe kees mecheVe kejvee eeefnS~ ele
meceehle nesves leke oes Megkeue Jee OeejCe kejves eeefnS~ DeLee&led Ske
mJe Oeesleer leLee otmeje oghee OeejCe kej ele mecheVe kejvee
eeefnS~ eefo keesF& veejer Fme ele kees mecheVe kejs lees Gmes Ske mee[er
ee Ske Deve Jee OeejCe kej ele mecheVe kejvee eeefnS~
efpeveeuee kes eebieCe ceW Ske mJe otOe kes meceeve meheso
eBoesJee ueiee kej Gmekes veeres efmebnemeve efyeekej YeieJeeved kees
mLeeefhele kejvee eeefnS~ YeieJeeved kees mLeeefhele kejves keer efJeefOe
en nw efke Ske Ie[s kees evove, kehetj, kesMej Deeefo mes mebmke=le
kej Gmekes Thej Leeue jKekej YeieJeeved kees efJejepeceeve kejvee
eeefnS~ eefleefove DeefYe<eske, hetpeve Deeefo keeeeX kees Glmeen Deewj
GlmeJe meefnle kejvee eeefnS~ hebeece=le mes eefleefove YeieJeeved kee
DeefYe<eske nesvee eeefnS~ Meeefvle eehle kejves kes efueS DeefYe<eske kes
keueMeeW kees mJe eboesJes kes Thej mLeeefhele kej cesIeeW kes Je<e&Ce
kes meceeve DeefYe<eske efkeee peelee nw~ peue, ebove Deeefo heoeLeeX
mes YeieJeeved kee DeefYe<eske nesvee eeefnS~ iebOeesoke keer efeblee Fme
ekeej kejveer eeefnS, ceevees cesIe keer peueOeeje ner efiej jner nes~
Fme ekeej DeefYe<eske kes Devevlej YeieJeeved keer hetpee kejveer eeefnS~
eefo efleefLe-Je=e
f ee efleefLe-neefve nes lees meesuenkeejCe ele kes
meceeve Ske efove henues mes leLee Ske efove DeefOeke cesIeceeuee ele veneR
efkeee peelee nw~ ceeefmeke ele nesves kes keejCe Fme ele keer heejCee
hee$eoeve kes Devevlej keer peeleer nw~ Deeefeve Jeoer eefleheoe kees ele kejves
kes Devevlej Fme ele keer meceeefhle nesleer nw~ heeBe Je<e& leke ele efkeee
peelee nw, heeeled Geeheve kejves kee efJeOeeve nw~ cesIeceeuee ele ceW efleefLe
Je=e
f Deewj efleefLe neefve ceW meesuenkeejCe ele kes meceeve JeJemLee nw~
(43)
leerLekej vesefceveeLe
(eeJeCe Megkeuee <eer, 24 pegueeF& 2012, pevce SJeb lehekeueeCeke DeJemej hej emlegle)
-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer

heg<kejeOe& erhe kes heefMece megces keer heefMece efoee ceW pees
ceneveoer (meerleesoe veoer) nw Gmekes Gllej le hej Ske iebefOeue
veece kee ceneose nw~ Gmekes efJepeeeOe& heJe&le keer GllejesCeer ceW
mete&veiej kee mJeeceer mete&heYe jepe kejlee Lee~ Gmekeer m$eer kee
veece OeeefjCeer Lee oesveeW kes efevleeieefle, ceveesieefle Deewj eheueieefle
veece kes leerve heg$e ngS~ Gmeer efJepeeeOe& keer Gllej esCeer kes
Deefjvoceve veiej ceW jepee Deefjpb ee keer Deefpelemesvee jeveer mes heeer lf eceleer
veece keer heg$eer ngF&~ Gmeves en heefle%ee keer Leer efke pees efJeee mes ces
keer heoef#eCee ceW cegPes peerle uesiee ceQ Gmeer mes efJeJeen keBieer~ Gmeves
Deheveer efJeee mes efevleeieefle kees es[kej mecemle efJeeeOej kegceejeW
kees ces heJe&le keer leerve heoef#eCee ceW peerle efueee~
leye efevleeieefle Gmes Deheves Jesie mes peerlekej kenves ueiee efke
let jlveeW keer ceeuee mes cesjs ess YeeF& kees mJeerkeej kej~ heerefleceleer
yeesueer, efpemeves cegPes peerlee nw Gmekes efmeJeee ceQ otmejs kee JejCe
veneR keBieer~ efevleeieefle ves kene, eBtefke letves henues GvnW heehle
kejves keer Fe mes ner cesjs ess YeeF& kes meeLe ieefle eg efkeee
Lee Dele: let cesjs efuees leepe nw~ efevleeieefle kes en Jeeve megveles
ner Jen efJejkele nes ieF& Deewj efJeJe=llee veece keer Deeefe&kee kes heeme
peekej oeref#ele nes ieF&~ en osKe JeneB yengle mes ueesieeW ves oer#ee
OeejCe kej ueer~ kevee kee en meenme osKekej efevleeieefle ves
Yeer Deheves oesveesW YeeFeeW kes meeLe oceJej veeceke ieg kes heeme
oer#ee ues ueer~ yengle keeue leke leheMejCe kejles nges Jes leerveeW
meceeefOehetJe&ke cejkej eewLes mJeie& ceW osJe nes ieess~
ceveesieefle Deewj eheueieefle veece kes oesveeW ess YeeF& kes
peerJe mJeie& mes egle ngS~ pecyeterhe mecyevOeer hetJe& efJeosn #es$e kes
heg<keuee ose ceW pees efJepeeeOe& heJe&le nw Gmekeer Gllej esCeer ceW
ieieveJeuueYe veiej kes jepee ieieveevo keer ieievemegbojer jeveer mes
oesveeW osJe kes peerJe Deefceleieefle Deewj Deefcelelespe veece kes heg$e
Glhevve nes iees~
Fmeer pecyeterhe kes heefMece efJeosn ceW meerleesoe kes Gllej le
hej megiebeOf eueeose ceW Ske efmebnhegj veece kee veiej nw~ Gmekes Den&oemejepee
keer efpeveollee jeveer mes efebleeieefle osJe kee peerJe egle neskej heg$e nes
ieee~ ceelee-efhelee ves Gmekee veece Dehejeefpele jKee Lee~
efkemeer efove jepee Den&oeme ves ceveesnj veeceke Geeve ceW
heOeejs ngS efJeceueJeenve leerLe&bkej keer Jebovee kejkes Oece&heer Dece=le
(44)
kee heeve efkeee~ Devevlej Dehejeefpele heg$e kees jepe oskej heeBe
meew jepeeDeeW kes meeLe cegefve nes iees~ kegceej Dehejeefpele efhelee kes
efoes ngS jepe kee mebeeueve kejves ueies Deewj meceioe&ve leLee
DeCegele mes efJeYetef<ele neskej Oece& kee heeueve kejves ueies~ efkemeer
efove GvneWves megvee efke ?nceejs efhelee kes meeLe eer efJeceueJeenve
YeieJeeve iebOeceeove heJe&le mes cees#e heehle kej egkes nQ~' en megveles ner
GvneWves heefle%ee keer efke ? ceQ efJeceueJeenve YeieJeeve kes oe&ve efkees
efyevee Yeespeve veneR keBiee~' Fme heelf e%ee mes Gmes Dee" efove kee
GheJeeme nes ieee~ leoveblej Fvo keer Dee%ee mes e#eheefle ves Gme jepee
kees YeieJeeve efJeceueJeenve kee mee#eelkeej kejekej oe&ve kejeee
DeLee&led meceJemejCe yeveekej efJeceueJeenve kee oe&ve kejeee~
Ske efove yemeble $e+leg ceW Deeefvnkee kes mecee yegefceeve
jepee Dehejeefpele efpeve heefleceeDeeW keer hetpee mlegelf e kejkes JeneR hej
yew"s ngS Oeceexheose kej jns Les efke Gmeer mecee Deekeee mes oes
eejCe$e+efOeejer cegefvejepe Deekej JeneR hej efJejepeceeve nes iees~
jepee ves Gvekes meccegKe peekej ye[er efJevee mes Gvekes ejCeeW ceW
vecemkeej efkeee, Oeceexheose megvee Devevlej hete efke ns hetpe!
cebwves henues keYeer Deehekees osKee nw hejbleg keneB osKee nw? en cegPes
veneR eeo nw~ leye GveceW mes Ske cegefve ves kene-jepeved! Jen mLeeve
ceQ kenlee ntB mees megvees!
heg<kejeOe& erhe kes heefMece ces mebyebOeer heefMece efJeosn ceW
iebefOeue veece kee ceneose nw~ Gmekes efJepeeeOe& keer Gllej esCeer ceW
mete&heYe veiej kes jepee mete&heYe kes efebleeieefle, ceveesieefle Deewj
eheueieefle veece kes leerve heg$e Les~ heerefleceleer veece kes efJeeeOej
kevee kes ieefleeg kes hemebie ceW nce leerveeW ves oeref#ele neskej
leheMejCe kejkes elegLe& mJeie& kees heehle efkeee Lee~
JeneB mes egle neskej nce oesveeW ess YeeF& hetJe& efJeosn ceW
Deefceleieefle Deewj Deefcelelespe veece kes efJeeeOej ngS nQ~ efkemeer Ske
efove nce oesveeW hegC[jerefkeCeer veiejer iees~ JeneB eer mJeebheYe
leerLe&bkej mes nce oesveeW ves Deheves efheues leerve pevceeW kee Je=lleeble
hete~ leye YeieJeeve ves meye YeJeeJeueer yeleueeF&~ Devevlej nceves
hete efke nceeje ye[e YeeF& Fme mecee keneB nw? Fmekes Gllej ceW
YeieJeeve ves kene efke Jen efmebnhegj kee Dehejeefpele veece kee jepee
nw~ en megvekej nce oesveeW legcnejs mvesnJee eneB Deees nQ~ Deye
legcnejer Deeeg kesJeue Ske ceen keer es<e jn ieF& nw eerIe ner
Debke-1-2
Deelce keueeCe kejes~ ns' Dehejeefpele! legce Fmemes heeBeJeW YeJe ceW
Yejle-#es$e kes nefjJebe veeceke ceneJebe ceW Deefjvesefce' veece kes
leerLe&kb ej nesJeesies~' en megvekej jepee ves yeej-yeej Gve cegevf eeeW keer
Jebovee keer Deewj kene efke Deehe eeefhe efvee&bLe DeJemLee kees heehle
ngS nQ lees Yeer pevceeblej kes mvesn mes Deeheves cesje ye[e ner Ghekeej
efkeee~ Deveblej cegefvejepe kes eues peeves kes yeeo jepee Deheves heg$e
kees jepe oskej Deehe heeeesheieceve mebveeme efJeefOe mes cejCe kejkes
meesuenJeW mJeie& ceW Deeglesvo nes iees~
Jen hegCeelcee JeneB kes efoJe YeesieeW kee DevegYeJe kej Deeeg
kes Deble ceW JeneB mes egle ngDee~ Fmeer pebyeterhe kes Yejle#es$e
mebyebOeer kegpeebieue ose ceW nefmleveehegj kes jepee eerevo keer
eerceleer jeveer mes megheefle veece kee eemJeer heg$e ngDee~ keeueeblej
ceW efhelee eje heolle jepe kee efve<kebke GheYeesie kejles nges
efkemeer efove eeesOej veece kes cegefvejepe kees Deenejoeve oskej
hebeeMee& kees heehle efkeee~ efkemeer otmejs efove Jen jepee jeefveeeW
kes meeLe jepecenue keer le hej yew"e ngDee efoeeDeeW keer eesYee
kee DeJeueeskeve kej jne Lee efke Fmeer yeere Dekemceeled Gukeeheele
kees osKekej efJejkele nes ieee Deewj megceboj veeceke efpevesvo
YeieJeeve kes heeme peekej pewvesMJejer oer#ee enCe kej ueer~
cegefvejepe megheefle ves ieejn Debie Deewj eewon hetJeexb kee
DeOeeve efkeee Deewj meJe&leesYeo kees Deeefo ueskej efmebn
efve<eeref[lehee&vle DeveskeeW eleeW kee Devegeve efkeee~ ns eeoJe!
eJeCecee$e mes ner heeheeW kees ve kejves Jeeues Gve GheJeemeeW keer
ceneefJeefOe kees legce efmLej ceve kejkes megvees~'' Ssmee nefjJebe hegjeCe
ceW yeleeee nw~ eneB Fve eleeW keer efJeefOe ve yeleueekej kesJeue keg
veececee$e efoes peeles nQ~ efJees<e efpe%eemegDeeW kees nefjJebe hegjeCe ceW
ner osKevee eeefnS~
meJe&leesYeo, JemebleYeo, cenemeJe&leesYeo ef$eueeskemeeiej,
JeeceeOe, ce=oib eceOe, cegjpeceOe, SkeeJeueer efkeeJeueer, cegkeleeJeueer,
jlveeJeueer, jlvecegkeleeJeueer, kevekeeJeueer, efleere jlveeJeueer,
efmebnefve<keere[f le, ceOeceefmebnefve<keeref[le leLee Gllece Deewj peIeve
efmebnefve<keere[f le, veboerMJej hebefkele, ceshebefkele, efJeceevehebefkele, eeleg
kegb Ye, eevoeeCe, mehlemehleceleheeseJf eefOe, DeDece, veJeveJeceeefo,
DeeeecueJeOe&ve, egleefJeefOe, oe&veegef, lehe:egef eeefj$eegef,
SkekeueeCe, hebekeueeCe, eeruekeueeCe efJeefOe, YeeJeveeefJeefOe,
hebeefJebeefle-keueeCe YeeJeveeele, og:KenjCe kece&#ee, efpeveWoiegCe
mebheeflle, efoJeue#eCehebekf ele, Oece&ekeeJf eefOe, hejmhej keueeCe, heefjefveJee&Ce,
heeeflenee& heemf eef, efJeceeve hebefkele Deeefo ele~
Fme hekeej efJeefOeJeled Fve eleeW kes kelee& megheefle cegefvejepe
ves Gme mecee efvece&ue meesuen keejCe YeeJeveeDeeW kes eje leerLe&bkej
Debke-1-2
veecekece& kee yebOe kej efueee~''

peye Deeeg kee Deble Deeee leye meceeefOe OeejCe kej Ske
cenerves kee mebveeme ueskej heeCeeW kee leeie efkeee Deewj peeble
veeceke Devegllej efJeceeve cebs Denefcebo heo heehle kej efueee~ Jeneb
hej lesleerme meeiej keer Deeeg Leer Deewj Ske neLe TBee ejerj Lee~
Gvekees mee{s meesuen ceen kes Deble ceW Ske yeej MJeeme kee enCe
neslee nw~ lesleerme npeej Je<e& yeerle peeves hej Ske yeej ceeveefmeke
Deenej Lee~ Fme hekeej megKe meeiej ceW efveceive Gve Denefcebo ves
Jeneb keer Deeeg kees meceehle kej efoee~
vesefceveeLe kee pevce-kegeeCe& ose kes Meewe&hegj (Meewjerhegj)
veiej ceW nefjJebeer jepee etjmesve jnles Les~ Gvekes Jeerj veece kes
heg$e keer OeeefjCeer jeveer mes DebOekeJe=ef Deewj vejJe=ef veece kes oes
heg$e ngS nw~ DebOekeJe=e
f keer jeveer kee veece megYeoe Lee~ Fve oesveeW
kes mecegoeJf epee, efmleefcelemeeiej, efnceJeeved, efJepee, Deeue, OeejCe,
hetjCe, hetejf leeLeea, DeefYevebove Deewj JeemegosJe es ome heg$e Les leLee
kegvleer Deewj ceeoer veece keer oes hegef$eeeB Leer~b
mecegoefJepee keer jeveer kee veece efeJeeosJeer Lee~ efhelee kes
eje heolle jepe kee eer mecegoefJepee cenejepe Oece&veerefle mes
mebeeueve kejles Les~ ess YeeF& JemegosJe keer jesefnCeer jeveer mes
yeueYeo SJeb osJekeer jeveer mes eerke=<Ce kee pevce ngDee Lee~
peye peeble efJeceeve kes Fvo keer Deeeg n ceeme keer es<e
jn ieF& leye keeMeheiees$eer, nefjJebe efeKeeceefCe jepee mecegoe Jf epee
keer jeveer efeJeeosJeer kes Deebieve ceW osJeesW eje keer ieF& jlveeW keer
Je<ee& nesves ueieer~ keeefle&ke egkeuee<eer kes efove Glleje<ee{ ve#e$e
ceW Jen Denefcebo kee peerJe jeveer kes ieYe& ceW Dee ieee~
Deveblej veJeceeme kes yeeo eeJeCe egkeuee <eer kes efove
efe$ee ve#e$e ceW yeeeesie kes mecee leerve %eeve kes Oeejke YeieJeeve
kee pevce ngDee~ Fboeefo osJeesW ves pevceeslmeJe ceveekej leerLe&bkej
efeeg kee vesefceveeLe' veecekejCe efkeee~ YeieJeeve veefceveeLe kes
yeeo heeBe ueeKe Je<e& yeerle peeves hej vesefceefpevesvo Glhevve nges nQ~
Gvekeer Deeeg Ske npeej Je<e& keer Leer, ejerj oe Oeveg<e TBee Lee~
heYeg kes ejerj kee JeCe& veerue keceue kes meo=e nesles nges Yeer Flevee
megvoj Lee efke Fbo ves Ske npeej ves$e yevee efuees efHej Yeer he kees
osKeles nges le=hle veneR ngDee Lee~
nefjJebe hegjeCe ceW vesecf eveeLe leerLe&kb ej kee pevce meewe&hegj
(Meewjerhegj) ceW ner ceevee nw~ heMeeled osJeeW eje jeer ieF& ejeJeleer
veiejer ceW eer ke=<Ce Deeefo kes peeves keer yeele kener nw~
keejCeJee eerke=<Ce leLee eer vesefceveeLe leerLe&bkej kes hegCe
heYeeJe mes Fvo keer Dee%ee heekej kegyesj ves Ske megvoj ejeJeleer'
veeceke veiejer keer jevee keer~
(45)
YeieJeeve osJeeW eje Deeveerle efoJe Yeesiemeeceeer kee

DevegYeJe kejles nges efejkeeue leke ejeJeleer ceW jns~ efkemeer Ske
efove ceieOe ose kes keg Jeeheejer Gme veiejer ceW Dee iees Deewj
JeneB mes esjlve Kejero kej Deheves ose ceW ues iees leLee
DeOe&eeer (heefleveejeeCe) jepee pejemebOe kees jlve YeW efkees~
jepee ves Gve jlveeW kees osKekej ceneve DeeMee& eefkele neskej
Gvemes hete efke Deehe es jlve keneB mes ueees nes? Gllej ceW Gve
ueesieeW ves eerke=<Ce Deewj YeieJeeve vesefceveeLe kes JewYeJe kee JeCe&ve kej
efoee~ en megveles ner pejemebOe kegefhele neskej eg kejves kees
leweej nes ieee~
e$eg e{kej Dee ieee nw' en meceeeej megvekej eer
ke=<Ce kees peje Yeer efeblee veneR ngF&~ Jes YeieJeeve vesefceveeLe kes heeme
iees Deewj yeesues efke Deehe Fme veiej keer j#ee keerefpees~ megvee nw
efke jepee pejemebOe nce ueesieeW kees peerlevee eenlee nw mees cef Gmes
Deehekes heYeeJe mes Iegves nges peerCe&Je=#e kes meceeve eerIe ner ve
efkees oslee ntB~ eerke=<Ce kes Jeeve megvekej heYeg ves Deheves Deehe
DeJeefOe%eeve mes efJepee kees efveefMele peevekej cegmekegjeles nges ?Deescedeyo ken efoee DeLee&led Deheveer mJeerke=elf e os oer~ eerke=<Ce Yeer heYeg keer
cegmkeeve mes Deheveer efJepee kees efveefMele mecePekej mecemle eeoJe
Deewj heeb[Je Deeefokeebs kes meeLe keg#es$e ceW Dee iees~
Fme Yeebkej eg ceW jepee pejemebOe ves kegefhele neskej ee
eerke=<Ce hej euee efoee~ Jen ekejlve Yeer eerke=<Ce keer heoef#eCee
oskej Gvekeer oeefnveer Yegpee hej "nj ieee yeme keee Lee eerke=<Ce
ves Gmeer eke mes pejemebOe kee keece meceehle kej efoee Deewj
lel#eCe ner osJeeW eje hetpee kees heehle ngS~ DeOe&eeer (veejeeCe)
nes iees~ Deveblej ye[s n<e& mes Fve ueesieeW ves ejeJeleer ceW heJese
efkeee Deewj JeneB hej jepeeefYe<eske kees heehle ngS~
efkemeer Ske efove kegyesj eje Yespes ngS Jem$eeYejCeeW mes
Deuebke=le egJee eer vesefcekegceej, yeueosJe leLee veejeeCe Deeefo
keesef-keesef eeoJeeW mes Yejer ngF& kegmegce-efe$ee veece keer meYee ceW
iees~ jepeeDeeW ves Deheves-Deheves Deemeve es[ heYeg kes mevcegKe
Deekej GvnW vecemkeej efkeee~ eerke=<Ce ves Yeer Deekej Gvekeer
DeieJeeveer keer~ leoveblej eerke=<Ce kes meeLe Jes Gvekes Deemeve kees
Deuebke=le kejves ueies~
vesefceveeLe kee Jewjeie-efkemeer mecee ceveesnj veeceke Geeve
ceW YeieJeeve vesefceveeLe leLee meleYeecee Deeefo peuekesefue kej jns
Les~ mveeve kes Deveblej eer vesefceveeLe ves meleYeecee mes kene-ns
veeruekeceue kes meceeve ves$eeW Jeeueer! cesje en mveeve kee Jem$e
ueerefpeS~ meleYeecee ves kene, ceQ Fmekee keee keB? vesecf eveeLe ves
kene efke Fmes Oees oerefpeS~ leye meleYeecee kenves ueieer keee Deehe
(46)
eerke=<Ce nQ? Jen eerke=<Ce, efpevneWves efke veeieeee hej e{kej

ee& veece kee Oeveg<e Deveeeeme ner e{e efoee Lee Deewj efoiedeof ieble
kees Jeehle kejves Jeeuee ebKe hetje Lee? keee DeeheceW en meenme nw?
eefo veneR lees Deehe cegPemes Jem$e Oeesves keer yeele keeeW kejles nQ?
vesefceveeLe ves kene efke cebw en keee& Deer lejn kej
otBiee' Flevee kenkej Jes DeeegOeeeuee ceW hengBe iees~ JeneB veeiejepe
kes ceneceefCeeeW mes megeesefYele veeieeee hej Deheveer ner eee kes
meceeve e{ iees Deewj ee& Oeveg<e e{ekej mecemle efoeeDeeW kes
Deblejeue kees jeskeves Jeeuee ebKe Hetbke efoee~ Gme mecee eerke=<Ce
Deheveer kegmegceefe$ee meYee ceWs efJejepeceeve Les~ Jes menmee ner en
DeeMee& hetCe& keece megvekej Jee nes G"s~ ye[s DeeMee& mes
efkebkejeW mes hete efke en keee nw? efkebkejeW ves Yeer helee ueieekej
meejer yeele yelee oer~
Gme mecee DeOe& eeer eerke=<Ce ves efJeeej kejles nges kene
efke DeeMee& nw, yengle mecee yeeo kegceej vesefceveeLe kee efelle
jeie mes egkele ngDee nw~ Deye Fvekee efJeJeen kejvee eeefnS~ Jes
eerIe ner jepee Gemesve kes Iej mJeeb hengBe iees Deewj jeveer
peeeJeleer mes Glhevve jepeerceefle kevee keer eer vesefceveeLe kes efueS
eeevee keer~ jepee Gemesve ves kene ns osJe! Deehe leerve KeC[ kes
mJeeceer nbw Dele: Deehekes meeceves nce ueesie keewve nesles nQ? hegve: egYe
cegntle& ceW efJeJeen efveefMele nes ieee~
leoveblej osJeesW eje ueees iees veevee hekeej kes Jem$eeYet<eCeeW
mes megmeefppele YeieJeeve vesecf eveeLe, meceeve JeeJeeues Deveske ceb[uesMJej
jepeheg$eeW mes efIejs nges efe$ee veece keer heeuekeer hej Dee{ neskej
efoeeDeeW kee DeJeueeskeve kejves kes efueS efvekeues~ JeneB GvneWves
keCemJej mes efeuueeles nges heMegDeeW kees osKe oeeJee Jeneb kes
j#ekeeW mes hete efke en heegmecetn keeeW Fked"e efkeee ieee nw?
veewkejebs ves ken efoee efke Deehekes efJeJeen ceW es ceejs peeeWies~
nefjJebMehegjeCe ceW JeCe&ve Deeee nw efke Gvekes efJeJeen ceW heOeejs
jepeeieCe keesF& ceebmeenejer veneR Les, elegled kesJeue YeieJeeve vesefceveeLe
kees Jewjeie GlheVe kejeves kes efueS en <e[eb$e jekej heMegDeeW kees
yebOeve ceW [euee ieee Lee~ Dele: Gmeer mecee eer vesefcekegceej kees
heegDeeW kes Deleeeej kes heefle keCee peeele nes ieF& Deewj eerIe
ner YeesieeW mes Jewjeie Glhevve nes ieee Deewj efJejkele efelle nes iees~
lel#eCe ner ueewkeebelf eke osJeeW mes hetpee kees heehle ngS heYeg kees
osJeeW ves osJekeg veece keer heeuekeer hej efye"eee Deewj meneece Jeve
ceW ues iees~ eeJeCe ke=<Ce <eer kes efove meeebkeeue kes mecee
lesuee kee efveece ueskej Ske npeej jepeeDeeW kes meeLe pewvesMJejer
oer#ee mes efJeYetef<ele nes iees~ Gmeer mecee GvnW eewLee ceve:hee&e
%eeve heie nes ieee~
Debke-1-2
jepeerceleer ves Yeer heYeg kes heers leheMejCe kejves kee efveMee
kej efueee mees "erke ner nw keeeWefke ejerj keer yeele lees otj ner
jner, Jeevecee$e mes Yeer oer ngF& kegueefm$eeeW kee ener veee nw~
heejCee kes efove ejeJeleer veiejer ceW jepee Jejolle ves
he[ieenve kejkes heYeg kees Deenej efoee efpemekes HeuemJehe hebeeMee&
kees heehle nes iees DeLee&led osJeeW ves mee{s yeejn kejes[ jlve Je<ee&ess~
heg<he Je=ef, cevo megievOe Jeeeg, ogvogYeer yeepes Deewj Denesoeveb Deeefo
heebmee Jeekee nesves ueies~
Fme hekeej leheMeee& kejles nges heYeg kes odcemLe DeJemLee
kes hheve efove Jeleerle nes iees leye Jes jwJeleke heJe&le hej hengBes,
lesuee kee efveece ueskej efkemeer ye[s Yeejer yeeBme Je=#e kes veeres
efJejepeceeve nes iees~ DeeefMJeve ke=<Ce heefleheoe kes efove efe$ee
ve#e$e ceW heele: keeue kes mecee heYeg kees ueeskeeueeskehekeeeer kesJeue%eeve
heke nes ieee~ Gvekes meceJemejCe ceW Jejolle kees Deeefo ueskej
ieejn ieCeOej Les, De"ejn npeej cegefve, jepeerceleer Deeefo eeueerme
npeej Deeefe&keeSb, Ske ueeKe eeJeke Deewj leerve ueeKe eeefJekeeSb
LeeR~ YeieJeeve keer meYee ceW yeueYeo Deewj eerke=<Ce pewmes ceneheg<e
Deees~ Oece& kee mJehe megvee Deewj Deheves meYeer kes YeJe-YeJeeblej
hets~
Devevlej efiejveej heJe&le hej Deekej efJenej es[kej heeBe
meew lesleerme cegefveeeW kes meeLe Ske cenerves kee eesie efvejesOe kejkes
Dee<ee{ egkeuee mehleceer kes efove efe$ee ve#e$e ceW jeef$e kes heejcYe
ceW ner heYeg ves DeIeeefleee keceexb kee veee kej cees#e heo heehle kej
efueee~ Gmeer mecee Fboe efo osJeeW ves Deekej ye[er Yeefkele mes heYeg kee
heefjefveJee&Ce keueeCeke ceneslmeJe ceveeee~ Jes eer vesefceveeLe YeieJeeve
nceejs Deble:kejCe kees hetCe&eebefle heoeve kejW~
De.Yee. efo. pewve ceefnuee mebie"ve eje Deeeee& eer Jeerjmeeiej mebieeser
SJeb mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer kee mecceeve meevebo mecheVe
DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve eje eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& kes Devleie&le Deeeee& eer
Jeerjmeeiej mebieeser SJeb mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer kee mecceeve meceejesn efoveeBke 8 pegueeF& 2012 leke efJekeemehegjerefouueer efmLele efoiecyej pewve cebefoj ceW mecheVe efkeee ieee~ Ge meceejesn mebie"ve keer jeêre ceneceb$eer eerceleer ceveesjcee pewve
Oe.he. eer censMeebo pewve-efJekeemehegjer kes vesle=lJe ceW mecheVe ngDee~ efpemeceW ecegKehe mes efouueer eosMe DeOe#e eerceleer DeeMee
pewve-jesefnCeer leLee Deve meeefLeeeW ceW eerceleer eYee pewve, efvece&ue pewve, megveerlee keeuee, efveiece pewve Deeefo kee efJeMes<e meneesie
jne~ keee&ece ceW Fme DeJemej hej efJekeemehegjer efoiecyej pewve meceepe kes efJeefYeVe cenevegYeeJeeW eje Deeeee& Jeerjmeeiej peer
cenejepe kes eefle efJeveeebpeefue Deefhe&le keer ieF& leLee efJeMes<ehe mes mJeefmleeer mJeeceer jJeervkeerefle& peer kee efoiecyej pewve meceepe
efJekeemehegjer-efouueer leLee ceefnuee mebie"ve eje YeeJeYeervee mJeeiele mecceeve kejles ngS eMeefmle he$e, ceescesves, Jee Deeefo YeW
efkees iees~ Fme DeJemej hej pecyeterhe-nefmleveehegj mes mebIemLe ye. yeervee pewve Je eefleeeee& heb. efJepee kegceej pewve ves Yeer
keee&ece ceW Yeeie ueskej meeefVeOe eoeve efkeee~
Debke-1-2
(47)
YeieJeeve heee&veeLe : mebef#ehle heefjee

-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
Fme pecyeterhe kes FmeceW peerJe nQ efkevleg cevee kejves hej Yeer GvneWves ueke[er kee ner
Yejle#es$e mebyebOeer keeMeer osMe [eueer, lel#eCe ner Gmekes Yeerlej jnves Jeeues mehe& Deewj meefhe&Ceer efvekeue
ceW yeveejme veece kee Ske he[s Deewj Ieeeue nes peeves mes heeves ueies~
veiej nw~ peneB jepee
en osKekej eYeg kes meeLe efmLele megYeewcekegceej ves kene
Deemesve (efJeemesve) jepe efke let DenbkeejJeMe en keglehe kejkes heehe kee ner DeeeJe kej
kejles Les~ Gvekeer jeveer kee jne nw~ megYeewce kes Jeeve megve lehemJeer egefOele neskej Deheves
veece Jeecee (yeeeer) Lee~ leheejCe keer cenee eke kejves ueiee~ leye megYeewcekegceej ves
peye Gve meesuenJeW mJeie& Deveske egefeeeW mes Gmes mecePeeee efke mees osJe, Meee Deewj
kes Fv keer Deeeg n ieg kes efmeJeee keesF& efnlekeejer veneR nw~ efpeveOece& ceW eCeerle
ceeme keer DeJeMes<e jn ieF& Leer, leye Fv keer Dee%ee mes kegyesj ves ceelee mees leheejCe mes ner kece& efvepe&je nesleer nw~ en efceLeelehe,
kes DeeBieve ceW jlveeW keer Oeeje yejmeevee Meg kej oer Leer~ jeveer Jeecee peerJe efnbmee meefnle nesves mes keglehe ner nw~ eeefhe Jen leehemeer
ves meesuenmJehvehetJe&ke JewMeeKe ke=<Cee efleeree kes efove Fv kes peerJe mecePe lees ieee efkevleg hetJe& yewj kee mebmkeej nesves mes Deheves he#e kes
kees ieYe& ceW OeejCe efkeee Lee~
Devegjeie mes DeLeJee ogKecee mebmeej kes keejCe mes DeLeJee mJeYeeJe
veJeceeme hetCe& nesves hej heew<e ke=<Cee
mes ner og nesves mes Gmeves mJeerkeej veneR
SkeeoMeer kes efove heg$e kee pevce ngDee Lee~
cees#ekeueeCeke-cees#emehleceer, efkeee elegled en megYeewcekegceej Denbkeejer
Fveefo osJeeW ves megces heJe&le hej ues peekej
25 pegueeF& 2012 kes DeJemej neskej cesje eflejmkeej kej jne nw Ssmee
leerLekej efMeMeg kee pevceeefYe<eske kejkes
mecePe Jen YeieJeeve heee&veeLe hej DeefOeke
hej ekeeefMele
heee&veeLe en veecekejCe efkeee Lee~ eer
eesOe kejves ueiee~ hegve: Fmeer Meue mes cejkej
vesefceveeLe kes yeeo eflejemeer npeej meele meew heeeme Je<e& yeerle peeves Mecyej veece kee peeself e<eer osJe nes ieee~
hej Fvekee pevce ngDee Lee~ Fvekeer Deeeg meew Je<e& keer Leer pees efke
FOej mehe& Deewj meefhe&Ceer heee& kegceej kes GheosMe mes MeebleYeeJe
Fmeer Deblejeue ceW meefcceefuele nw~ eYeg keer keebelf e nefjleJeCe& keer SJeb kees eehle ngS leLee cejkej ye[s ner JewYeJeMeeueer osJelee OejCesv
Mejerj keer TBeeF& veew neLe eceeCe Leer~ es GeJebMeer Les~
Deewj heeeJeleer nes iees~
meesuen Je<e& yeeo veJeeewJeve mes ege YeieJeeve efkemeer mecee
Deveblej YeieJeeve peye leerme Je<e& kes nes iees, leye Ske efove
eer[ e kes efueS Deheveer mesvee kes meeLe veiej kes yeenj iees~ kece" kee DeeesOee kes jepee peemesve ves Gece Iees[ e Deeefo keer YeW kes meeLe
peerJe pees efke efmebn heee&e mes vejke ieee Lee, Jen JeneB mes Deekej Dehevee otle YeieJeeve heee&veeLe kes meceerhe Yespee~ YeieJeeve ves YeW
cenerheeue veiej kes cenerheeue veece kes jepee ngS Les~ GvneR keer heg$eer ueskej Gme otle mes DeeesOee keer efJeYetelf e heter~ Gej ceW otle ves
Jeecee osJeer YeieJeeve heee&veeLe keer ceelee LeeR~ en jepee (YeieJeeve kes meyemes henues YeieJeeve $e+<eYeosJe kee JeCe&ve efkeee heeeled DeeesOee
veevee) efkemeer mecee Deheveer helveer kes efJeeesie ceW lehemJeer neskej JeneR kee neue kene~ Gmeer mecee $e+<eYeosJe kes meMe Deheves kees leerLekej
Deeece kes heeme Jeve ceW hebeeefiveeeW kes yeere ceW yew"kej leheejCe kej eke=efle kee yebOe ngDee nw, Ssmee meeseles ngS YeieJeeve ie=nJeeme mes hetCe&
jns Les~ osJeeW eje hetpe YeieJeeve Gvekes heeme peekej GvnW vecemkeej efJeje nes iees Deewj ueewkeebefleke osJeeW eje hetpee kees eehle ngS~ eYeg
efkees efyevee ner Ke[s nes iees~ en osKekej Jen meeOeg eesOe mes ege osJeeW eje ueeF& ieF& efJeceuee veece keer heeuekeer hej yew"kej DeeJeve
nes iees Deewj meeseves ueies ceQ kegueerve nBt, leheesJe= ntB Deewj Fmekee ceW hengB e iees~ JeneB oeJe=#e kes veeres lesuee kee efveece ueskej heew<e
veevee ntB efhej Yeer Fme De%eeveer kegceej ves DenbkeejJeMe cegPes vecemkeej ke=<Cee SkeeoMeer kes efove eelekeeue kes mecee efme YeieJeeve kees
veneR efkeee nw, #egefYele nes GvneWves Deefive ceW uekeef[eeW kees [eueves kes vecemkeej kejkes eYeg leerve meew jepeeDeeW kes meeLe oeref#ele nes iees~
efueS he[er ngF& ueke[er kees keeves nsleg Dehevee hejmee G"eee, Fleves
heejCee kes efove ieguceKes veiej kes Oeve veeceke jepee ves
ceW ner DeJeefOe%eeveer YeieJeeve heee&veeLe ves kene, Fmes cele keees De cebieueJeeW mes eYeg kee he[ieenve kej Deenejoeve oskej
(48)
Debke-1-2
hebeeee& eehle kej efuees~ emLe DeJemLee kes eej ceeme Jeleerle
nes peeves hej YeieJeeve Ske mecee osJeoe Je=#e kes veeres efJejepeceeve
neskej Oeeve ceW ueerve nes iees~ Fmeer mecee kece" kee peerJe
Mecyej peesefle<eerosJe DeekeeMeceeie& mes pee jne Lee, Dekemceeled
Gmekee efJeceeve ke ieee, Gmes efJeYebieeJeefOe mes hetJe& kee yewj yebOe
mhe efoKeves ueiee~ efhej keee Lee, eesOeJeMe Gmeves ceneiepe&vee,
ceneJe=ef, Yeebkej Jeeeg Deeefo mes cene Ghemeie& kejvee eejbYe kej
efoee, ye[s-ye[s hene[ leke ueekej meceerhe ceW efiejees, Fme ekeej
Gmeves meele efove leke ueieeleej Yeebkej Ghemeie& efkeee~
DeJeefOe%eeve mes en Ghemeie& peevekej OejCesv Deheveer Yeeee&
heeeJeleer kes meeLe he=LJeerleue mes yeenj efvekeuee~ OejCesv Deewj
heeeJeleer ves YeieJeeve kees Deheves heCeeW kes Thej G"e efueee Deewj
Jeecee $e leeve kej efmLele nes iees~ Deeeee& kenles nQ osKees!
mJeYeeJe mes ner etj eeCeer Fve mehe& meefhe&Ceer ves Deheves Thej efkees
ieS Ghekeej kees eeo jKee mees "erke ner nw keeeWefke meppeve heg<e
Deheves Thej efkeS ngS Ghekeej kees keYeer veneR Yetueles nQ~
leoveblej Oeeve kes eYeeJe mes eYeg kee ceesnveere kece& #eerCe nes
ieee FmeefueS yewjer kece" kee meye Ghemeie& otj nes ieee~ cegevf ejepe
heee&veeLe ves ew$e ke=<Cee elegLeea kes efove eelekeeue kes mecee efJeMeeKee
ve#e$e ceW ueeskeeueeskeekeeMeer kesJeue%eeve kees eehle kej efueee~ Gmeer
mecee FveW ves Deekej meceJemejCe keer jevee kejkes kesJeue%eeve keer
hetpee keer~ Mebyej veece kee osJe Yeer keeueueefyOe heekej Gmeer mecee Meeble
nes ieee Deewj Gmeves meceioMe&ve eehle kej efueee~ en osKe Gme Jeve
ceW jnves Jeeues meele meew leheefmJeeeW ves efceLeeoMe&ve es[ kej mebece
OeejCe kej efueee, meYeer Meg meceief nes iees Deewj ye[s Deeoj mes
eoef#eCee oskej YeieJeeve keer mlegelf e-Yeefe keer~ Deeeee& kenles nQ efke
heeheer kece" kes peerJe kee keneB lees efve<keejCe Jewj Deewj keneB Ssmeer
heee&veeLe keer Meebelf e! FmeefueS mebmeej kes ogKeeW mes YeeYeerle eeefCeeeW kees
Jewj efJejesOe kee meJe&Lee leeie kej osvee eeefnS~
YeieJeeve heee&veeLe kes meceJemejCe ceW mJeebYet kees Deeefo
ueskej ome ieCeOej Les, meesuen npeej cegefvejepe, megueesevee kees
Deeefo ueskej eerme npeej Deeefe&keeSB, Ske ueeKe eeJeke Deewj
leerve ueeKe eeefJekeeSB LeeR~ Fme ekeej yeejn meYeeDeeW kees OeceexheosMe
osles ngS YeieJeeve ves heeBe ceeme kece meej Je<e& leke efJenej
efkeee~ Deble ceW Deeeg kee Ske ceen Mes<e jnves hej efJenej yebo nes
ieee~ eYeg heee&veeLe meccesoeeue kes efMeKej hej eerme cegevf eeeW
kes meeLe eefleceeeesie mes efJejepeceeve nes iees~ eeJeCe Megkeuee
mehleceer kes efove eelekeeue kes mecee efJeMeeKee ve#e$e ceW efmeheo
kees eehle nes iees~ FveW ves Deekej cees#e keueeCeke GlmeJe
ceveeee~ Ssmes heee&veeLe YeieJeeve nceW Yeer mechetCe& ekeej kes
GhemeieeX kees menve kejves keer Meefe eoeve kejW~
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer, pecyeterhe jevee keer heeJeve esefjkee
hejcehetpe ieefCeveerecegKe 105 Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe Je<ee&eesie mLeehevee

mLeeve-pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
eelegcee&me kes Devleie&le pecyeterhe-nefmleveehegj ceW Deeeesefpele nesves Jeeues keee&ece
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
ef. Yeeheo ke=. Skeced mes Deeefeve ke=. Skeced

ef. Yeeheo Meg. otpe
ef. Yeeheo Meg. elegLeea mes elego&Meer
Deeefeve ke=. Skeced
Deeefeve Meg. hetefCe&cee
(6) keeefle&ke ke=. DeceeJemee

(7) keeefle&ke ke=. DeceeJemee
Debke-1-2
-1 efmelecyej mes 1 Deketyej 2012, meesuenkeejCe heJe&

-17 efmelecyej 2012, eLeceeeee& eer Meebelf emeeiej cenejepe keer 57JeeR hegCeefleefLe
-19 efmelecyej mes 28 efmelecyej 2012, oMeue#eCe heJe&
-1 Deketyej 2012, #eceeJeCeer heJe&
-29 Dekeyt ej 2012, MejohetefCe&cee, hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer kee 79JeeB pevceefoJeme meceejesn
-13 veJecyej 2012, eelegcee&me meceeheve
-13 veJecyej 2012, YeieJeeve ceneJeerj efveJee&Ce ceneslmeJe oerheeJeueer heJe&
(49)
eMeevlecetelf e& Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe

kes pevce mes Oeve iegheteCf e&cee
-ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer
Fme Yeejle JemegvOeje
efhelee ves efJeefOeJeled Gheveeve mebmkeej mes yeeueke kees mebmkeeefjle
hej mecee-mecee hej kejekes jlve$ee kee efevn mJehe Ssmee e%eesheJeerle (pevesT) OeejCe
DeveskeeW jlveeW ves pevce ueskej keje efoee Deewj MegYe cegntle& ceW hee"Meeuee Yespekej efJeeeOeeve
Fme Oeje kees Deuebke=le efkeee kejeee~ yeeueke nerjeueeue hee"Meeuee ceW meYeer yeeuekeeW ceW neseMf eeej
nw~ GveceW mes Ske esjlve eer Deeeee& Jeerjmeeiej peer cenejepe Les~ Jes efnvoer Deewj Got& Fve oesveeW Yee<eeDeeW kees he{les Les~ mehlece
nes egkes nQ, efpevemes ceQves Deeefe&kee oer#ee kees eehle kej ceneele mes ke#ee leke he{kej Iej ceW Dee iees Deewj efhelee ves FvnW Jeeheej
Deheves peerJeve kees heefJe$e yeveeee nw~
keee& ceW ueiee efoee~ peye yeeueke nerjeueeue eewJeve DeJemLee ceW
nwojeyeeo jepe kes Devleie&le Ske Deewjbieeyeeo Menj nw, Deees leye efhelee ves efJeJeen kes efueS meesee efkevleg egJeke nerje ves
peneB hej pewveOece& kes esceer eeJekeieCe ncesMee Oece& keeeeX ceW meJe&Lee Fbbkeej kej efoee leLee efJeje efee nesles ngS ebLeeW kee
meefee Yeeie efueee kejles nQ~ Gmeer efpeues kes Devleie&le Ske F&j mJeeOeee kejves ueies~
veece kee eece nw pees ese mee eece nesles ngS Yeer Jeerjmeeiej
efJe.meb. 1973-meved 1916 ceW Deewjbieeyeeo kes efveke keevesj
Deeeee& pewmeer ceneved Deelcee kees pevce osves kes efveefcee mes mJeeb veeceke DeefleMee #es$e ceW Oeeefce&ke hee"Meeuee Keesuekej nerjeueeue
Yeer ceneve yeve ieee nw~ Fme heefJe$e megvoj eece ceW eeJeke peer yeeuekeeW kees Oeeefce&ke efMe#eCe osves ueies, hegve: Deewjib eeyeeo ceW Yeer
efMejesceefCe mes" jecemegKe peer efveJeeme kejles Les pees efke Keb[sueJeeue Ske efJeeeuee Keesuekej GvneWves Oeeefce&ke DeOeeve kejeee~ oesveeW
peeefle kes Yet<eCe iebieJeeue iees$eere Les~ Gvekeer
peien FvneWves DeJewleefveke DeOeeve kejeee Lee
Deeeee&
Oece&helveer Yeeiet yeeF& Yeer heefle kes Deveghe
Deewj Gme eevle ceW meYeer kes eje iegpeer kens
eer
Jeer
j
meeiej
peer
cenejepe
kes
Oecee&lcee Deewj meleer heefleelee LeeR~ GYee

peeves ueies Les~
ocheefe meowJe Oecee&jeOeve ceW Dehevee keeue 137JeW pevceefoJeme hej emlegle
efJe. mebJeled 1978-meved 1921 ceW veeboieebJe
Jeleerle kejles Les~
ceW Ssueke eer heVeeueeue peer kee eelegcee&me ngDee
ceefnueejlve YeeietyeeF& ves meyemes eLece Ske heg$ejlve kees Lee~ Deehe Jeneb hengBekej Dee<ee{ megoer ieejme kes efove Ssueke peer
pevce efoee, Jen iegueeye kes megvoj heg<he meMe Deheveer eMe megjefYe mes mehlece eeflecee kes ele enCe kej yeeeejer kenueees Les~ hegve:
hewueeves Jeeuee Lee FmeefueS ceelee-efhelee ves Gmekee veece iegueeyeebo Deeheves veeboieebJe kes Ske eeJeke KegMeeueebo kees mehlece eeflecee kes
jKe efoee~ keg efove yeeo ceelee YeeietYeeF& ves meewYeeie mes mJehve ele efoes Les~ Deehe oesveeW yeeeejer kee hejmhej ceW DeleefOeke esce
ceW Ske Gece yewue osKee Gme mecee Gvekes Goj ceW nesvenej Lee~ Deeheves Ieer, veceke, lesue Deewj ceer"s kee eeJeppeerJeve kes efueS
hegCeMeeueer metefjJee& Jeerjmeeiej kee peerJe Dee ieee Lee~ ieYe&Jeleer leeie kej efoee Lee~
ceelee ves efpevesvosJe keer hetpeve, leerLeeX keer Jebovee Deeefo kejles ngS
efJe.meb. 1979-meved 1922 ceW Deeheves keesVetj ceW efJejepeceeve
Deheveer YeeJeveeSb meheue keer LeeR~ efJeece mebJeled 1933 meved 1876 eer Deeeee&Jee& eeefj$eeeJeleea Meebeflemeeiej peer kes oMe&ve efkees
ceW Dee<ee{ megoer hetefCe&cee kes efove ceelee ves evcee keer eeboveer kes Deewj Gvekes lehe leeieceeer peerJeve mes eYeeefJele neskej iegosJe kes
meceeve Deheves iegCeeW keer GppJeueleeheer eefvkee meJe&$e efkeeves heeme oer#ee uesves kee efveee kej efueee~ mecJeled 1980-meved
Jeeues Ssmes Ske ece mes efleere efkevleg Deefleere heg$ejlve kees pevce 1923 ceW heeuiegve megoer mehleceer kes efove iegosJe ves GYee yeeeejer
efoee~ iebieJeeue JebMe kees Deuebke=le kejves Jeeues nerjejlve kes meMe kees #eguueke oer#ee eoeve kej oer~ ye. nerjeueeue kee veece
Ssmes Fme yeeueke kee veecekejCe nerjeueeue efkeee ieee~ ceelee- Jeerjmeeiej Deewj ye. KegMeeueebo kee evmeeiej veece jKee~
efhelee Deewj mecemle heefjJeej kes n<e&heer meceg kees Je=e
f biele kejles ngS hegve: efJe. meb. 1981-meved 1924 ceW mece[esueer veiej ceW Deeeee&eer
Fme yeeueke ves Dee" Je<e& keer MewMeJe DeJemLee ceW eJesMe efkeee~
kee eelegcee&me ngDee, Gme mecee Deeheves iegosJe mes hejce efoiecyej
(50)
Debke-1-2
JesMe keer eeevee kejles ngS uebieeser Deewj eeoj kee leeie kejkes
cegefveele OeejCe kej efueee Deewj Deehe Deeeee& eer kes cegefveeeW ceW
eLece efMe<e kenueeS~ Deeheves cegefve oer#ee kes yeeo Deeeee&eer kes
meeLe efJenej kejles ngS eJeCeyesueieesue, efiejveej, meccesoefMeKej,
nefmleveehegj, DeeesOee Deeefo Deveske leerLeeX keer Jebovee keer Leer~
Deeeee&eer kes meeLe Deeheves 12 eelegcee&me efkees nQ~ Gve ieebJeeW
kes veece-yeengyeefue, kegcYeespeveiej, mece[esueer, ye[er veeboveer, keveer,
ceLegje, ueefuelehegj, peehegj, yeeJej, eleeheie{, Goehegj leLee osnueer
Menj Fve ecegKe mLeeveeW ceW mebIe meefnle Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer
ves eelegcee&me efkees Les~ Devevlej efkemeer mecee Deeeee&osJe ves meYeer
efMe<eeW kees yegueekej Oece&eYeeJevee nsleg e$e-le$e efJenej kejves keer
Dee%ee oer~ Gme mecee mebIe ceW Jeerjmeeiej, vesecf emeeiej, kegb Legmeeiej,
megOece&meeiej, heeemeeiej, veefcemeeiej, eglemeeiej, Deeefomeeiej,
Deefpelemeeiej, efJeceuemeeiej Deewj heee&keerelf e& Fve veece Jeeues ieejn
meeOeg Les~ eeefhe ieg-efJeeesie efkemeer kees F veneR Lee efhej Yeer meYeer
ves iegosJe keer Dee%eevegmeej Deve$e efJenej efkeee Lee~ Gme keeue ceW
ecegKe efMe<e cegevf eJej eer Jeerjmeeiej peer ves Deeefomeeiej Deewj Deefpelemeeiej
kees meeLe ceW ueskej ieg keer Dee%ee kees efMejesOeee& kejkes efJenej kej
efoee Deewj efJe. meb. 1992 meved 1935 ceW meyemes eLece eelegcee&me
iegpejele kes F&[j Menj ceW efkeee~ Gme mecee meYeer meeOegDeeW kes
efJenej kej peeves kes yeeo Yeer cegefveeer vesefcemeeiej peer Deeeee&eer kes
meeefveOe ceW ner jns Les~
Deveske ieebJeeW ceW efJenej kejles ngS Deeheves Deveske efMe<eeW
kees #eguueke, Ssueke, cegefve yeveeee leLee DeveskeeW ceefnueeDeeW kees
Deeefe&kee Deewj #egefuuekee kes ele eoeve efkees~ efJe. meb. 1965
ceW Fboewj eelegcee&me ceW Deeheves Deheves ie=nmLeeece kes ye[s YeeF&
iegueeyeeb kees mehlece eeflecee kes ele efoes Les~ Deeies peekej Jes
omeceer eefleceeOeejer Glke= eeJeke eefme ngS Les~ efJeece
mebJeled 2000 ceW Deehe KeelesieebJe eelegcee&me kejkes efmeJej ket
#es$e Deees~ Jeneb hej Deewjbieeyeeo kes Devleie&le De[ieebJe kes
efveJeemeer KeC[sueJeeue peeefle ceW pevce uesves Jeeues Ssmes jebJekee
iees$eere nerjeueeue kees #eguueke oer#ee eoeve keer Deewj Gvekee
efMeJemeeiej veece jKee~ Deeies es ner cegefve neskej Deeeee&
Jeerjmeeiej kes eLece efMe<e yeves SJeb Deeeee&eer kes Deeeee&heo
kees eehle kejkes efleere heeeee& heo hej megMeesefYele ngS nQ~
meved 1955 ceW kegb Leueefieefj #es$e ceW Deeeee&eer Meebelf emeeiej peer
cenejepe ves eelegcee&me efkeee Lee~ Gmeer eelegcee&me ceW Deeheves ece
meuuesKevee enCe kejkes Deheves eLece efMe<e eer Jeerjmeeiej peer cegevf ejepe
kees megeesie mecePekej GvnW Dehevee Deeeee&heo efoee Lee~ Gme mecee
Deeeee&eer ves peehegj meceepe kees Dee%eehe$e Deewj eer Jeerjmeeiej cegevf ejepe
Debke-1-2
kees Deeeee& heo eoeve he$e Ssmes oes he$e efYepeJeees Les~ peehegj Keeefveee
ceW Jeerjmeeiej cegevf ejepe ves memebIe eelegcee&me efkeee Lee~
Deeeee&eer eje efueKeeee ieee meceepe kees he$ekegbLeueefieefj lee.-24-8-55
mJeefmle eer mekeue efoiecyej pewve hebeeve peehegj Oece&mvesn
hetJe&ke pegne~
Dehejbe Deepe eYeele ceW eeefj$eeeJeleea 108 hejcehetpe
eer Meebelf emeeiej peer cenejepe ves meneeW vej-veejer kes yeere eer
108 cegevf ejepe Jeerjmeeiej peer cenejepe kees Deeeee& heo eoeve
kejves keer Iees<eCee kej oer nw~ Dele: Gme Deeeee&heo eoeve kejves
keer vekeue meeLe Yespe jns nQ~ Gmes elegeJf e&Oe mebIe kees Skeef$ele kej
megvee osvee~ efJeMes<e Deeeee& cenejepe ves en Yeer Dee%ee oer nw efke
Deepe mes Oeeefce&ke meceepe kees FvnW-eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kees
Deeeee& ceevekej Fvekeer Dee%ee kee heeueve kejvee eeefnS~
efue. ieWoceue, yecyeF&
efue. evotueeue peeself eebo, yeejeceleer
Deeeee&heo eoeve kee meceejesn efoJeme Yeeheo ke=<Cee mehleceer,
iegJeej efveee efkeee ieee Lee~ efJeMeeue eebieCe ceW meneeW vejveeefjeeW kes yeere eer Jeerjmeeiej peer cegevf ejepe kees iegosJe eje efoee
ieee Deeeee& heo eoeve efkeee ieee Lee~ Gme mecee hebe[f le Fbueeue
peer Meeeer ves iegosJe eje efYepeJeees iees Deeeee&heo eoeve he$e kees
meYee ceW he{kej megveeee ieee, pees efke efvecve ekeej nwkegb Leueefieefj lee. 24-8-1955
mJeefmle eer eeefj$eeeJeleea 108 Deeeee&eer Meebelf emeeiej
peer cenejepe keer Dee%eevegmeej en Deeeee&heo eoeve he$e
efueKee peelee nw~
nceves eLece Yeeheo ke=<Cee 11, jefJeJeej, lee.24-855 mes meuuesKevee ele efueee nw~ Dele: efoiecyej pewve Oece& Deewj
eer kegb okegb oeeee& hejchejeiele efoiecyej pewve Deecveee kes efveoex<e
SJeb DeKeb[jerlee mebj#eCe leLee mebJeOe&ve kes efueS nce Deeeee&heo
eLece efvee&vLe efMe<e eer Jeerjmeeiej peer cegefvejepe kees
DeeMeerJee&ohetJe&ke Deepe eLece YeeheoMegkeuee mehleceer efJeece mebJeled
oes npeej yeejn yegOeJeej kes eYeele kes mecee ef$eeesie Mege
f hetJe&ke
meblees<e mes eoeve kejles nQ~
Deeeee& cenejepe ves eer hetpe Jeerjmeeiej peer cenejepe
kes efueS Fme ekeej DeeosMe efoee nw~
Fme heo kees enCe kejkes legcekees efoiecyej pewveOece& leLee
elegefJe&OemebIe kee Deeieceevegmeej mebj#eCe leLee mebJeOe&ve kejvee
eeefnS~ Ssmeer Deeeee& cenejepe keer Dee%ee nw~
Deeeee& cenejepe ves Deehekees MegYeeMeerJee&o kene nw~
(51)
Fefle JeOe&leeced efpeve Meemeveced

efueKeer-ieWoceue yecyeF&-ef$eyeej veceesmleg
efueKeer-ebout eeue peesefleebo yeejeceleer-ef$eyeej veceesmleg
Gheeg& e Deeeee&heo eoeve he$e he{ves kes yeeo eer efMeJemeeiej
peer cegefvejepe ves G"kej hetpe eer Deeeee& Meebeflemeeiej peer eje
Yespes iees efheer SJeb keceC[ueg kees eer hetpe Jeerjmeeiej peer
cegefvejepe kes kejkeceueeW ceW eoeve efkeee~ meJe&$e meYee ceW Deeeee&
eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer peekeej ietbpe G"er~
Fmekes hetJe& eer Jeerjmeeiej peer ves keYeer Yeer Deheves kees
Deeeee& Meyo mes mebyeesefOele veneR kejves efoee Lee~
kegbLeueefieefj ceW Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer keer meuuesKevee
osKekej leLee cnmeJe[veiej ceneje^ ceW eelegcee&me hetCe&kej Jeneb
mes n eefleceeOeeefjCeer meew. meesveeyeeF& SJeb oMe eefleceeOeeefjCeer
keg. eYeeJeleer kees meeLe ueskej ceQ1 peehegj ceW Deeeee& eer Jeerjmeeiej
peer cenejepe kes ejCe meeefveOe ceW Dee ieF&~
kegbLeueefieefj eelegcee&me kes hetJe& yeejeceleer ceW ceQves Deeeee&eer
Meebeflemeeiej peer mes Deeefe&kee oer#ee osves keer eeLe&vee keer Leer~ Gme
mecee Deeeee&eer ves en kene Lee efke legce eer Jeerjmeeiej peer kes
mebIe ceW peekej GvneR mes Deeefe&kee oer#ee uesDees~ Deeeee&eer ves
cegPemes he{s ngS Deewj mJeeOeee efkees ngS ebLeeW kes veece hets~ ceQves
YeieJeleer DeejeOevee, hejceelce ekeeMe, ieesccemeej, keeleb$e heceeuee,
Decejkees<e Deeefo veece yeleees~ cenejepe peer yengle ner emeVe ngS~
hegve: GvneWves kene efke legce Deveieej Oecee&ce=le, cetueeeej Deewj
meceemeej Fve leerveeW ebLeeW kee Deer lejn mes ceveve kejes~
Fme ekeej mes ceQves iegosJe keer Dee%ee efMejesOeee& kej
#egefuuekee efJeMeeueceleer ceeleepeer kes meeLe cnmeJe[ ieebJe ceW eelegcee&me
efkeee~ Jeneb mes iegosJe keer meuuesKevee kes emebie hej ceQ kegbLeueefieefj
#es$e hej Ske cenervee leke jner Leer~
efJeece meb. 2013 JewMeeKe Jeoer efleeree kes efove peehegj
kes efveke ceeOeesjepehegje eece ceW ceOeevnkeeue ceW iegosJe Deeeee&
eer Jeerjmeeiej cenejepe kes kejkeceueeW eje cesjer Deeefe&kee oer#ee
kee keee&ece eue jne Lee~ Fmeer yeere ceW leceece Yeer[ kees eerjles
ngS Ske meeb[ JeneB Dee ieee~ meYeer oMe&keieCe Deewj JeJemLeehekeieCe
Yeer Ieyeje iees efkevleg Jen meerOee Deeeee&eer kes meccegKe mspe kes
heeme Deekej Ke[e nes ieee Deewj MeebleYeeJe mes iegosJe kes meeceves
cemleke ske efoee~ Fme Deekeefmceke Ievee kees Yee ueessieeW ves
ecelkeej kes he ceW ner mecePee Lee~ Deeeee&eer ves Gme yewue kees
DeeMeerJee&o efoee Deewj pevelee ves Gmes ue efKeueeee~
cegPes Deeeee&eer Jeerjmeeiejpeer ves keF& yeej en kene Lee
efke osKees ceQves legcneje keee veece jKee nw Gme veece kee ncesMee
(52)
Oeeve jKees yeme legcnW nceeje Flevee ner GheosMe nw~

Deeeee&eer ceW DeieefCele iegCe Les~ Jes Oeerj, Jeerj Deewj hejce
iebYeerj Les, efcele Yee<eer Les eee: met$e he Jeekee yeesueles Les~ Gvekes
keg GoenjCe osefKeS1. efpemeves meccesoefMeKej efme#es$e keer Jebovee veneR keer,
eJeCeyesueieesue ceW efmLele YeieJeeve yeengyeueer keer DeefleMee cevees%e
cetefle& kes oMe&ve veneR efkeS Deewj iegDeeW ceW Deeeee&eer Meebeflemeeiej
peer kes oMe&ve veneR efkees Gmeves keg veneR efkeee~ ceveg<e pevce
kees heekej JeLe& ner ieJeeb efoee~ DeLee&led leerLeeX ceW meccesoefMeKej,
cetefle&eeW ceW eJeCeyesueieesue ceW efmLele YeieJeeve yeengyeueer keer cetefle&
Deewj iegDeeW ceW Deeeee& Meebeflemeeiej peer cenejepe meJe&es
ceneved nQ~ meecege cesW iegJee& Jeerjmeeiej peer cenejepe keer
iegYeefe Deueewefkeke Leer~
2. megF& kee keece kejvee keQeer kee keece veneR kejvee~
DeLee&led megF& pewmes DeveskeeW JeeeW kees pees[kej Ske kej osleer nw,
Jewmes ner mebie"ve keer veerefle kees enCe kejvee efkevleg keQeer kes
meceeve gke[s-gke[s veneR kejvee, lees[-hees[ keer veerefle mes otj
jnvee Deewj Fmeer ekeej iegosJe ves mJeeb cee$e hejesheosMeke ner ve
nesles ngS efeeeefvJele kejkes efoKeeee Yeer nw~
3. le=Ce cele yevees helLej yevees~ heeeele nJee kes
Pekeesjs ceW pees le=CeJeled nuekes nQ, DeefmLej yegef kes nQ Jes yen peeles
nQ efkevleg pees helLej kes meceeve Deeue nQ, efpeveJeeCeer kes {
eeueg nQ, Jes Deheves mLeeve hej SJeb mecekelJe ceW Deeue jnles nQ,
Deewj Jes iegosJe mJeeb Yeer Deeue jns leLee Deheves efMe<eeW kees Yeer
Deeiece ceeie& ceW Deeue jKee~
4. keYeer-keYeer cenejepe peer kene kejles Les efke cegPes oes
jesie nQ Ske lees YetKe ueieleer nw Deewj otmejs veeRo Deeleer nw~
DeLee&led efpevekes es oes jesie meceehle nes peeJeWies Jes mebmeejer ner veneR
jnWies yeefuke cege kenueeeWies~ Dele: FvneR oes jesieeW kes ve
kejves kee Gheee kejvee eeefnS~
5. Deheves oer#ee efoJeme kees keYeer cele Yetuees DeLee&led
oer#ee kes mecee heefjCeeceeW keer GppJeuelee efJeMes<e jnleer nw FmeefueS
Gme efoJeme kes GppJeue YeeJeeW kees ncesMee eeo jKeves Jeeuee meeOeg
keYeer Yeer Deheves heo mes egle veneR nes mekelee nw Deewj Gejesej
eeefj$e keer Je=ef ner nesleer nw~
Ssmes DeveskeeW met$ehe Jeekee nQ~ Deeeee&eer kees ce=ieer kee
jesie Lee, peye Gmekee Demej neslee Lee Gme mecee Jes meceioMe&ve
%eeve eeefj$eeefCe cees#eceeie&: Fleeefo met$eeW kees Ge mJej mes
yeesueles ngS Gvekee DeLe& kejves ueieles Deewj GheosMe osves ueieles Les~
leye heeme ceW yew"s ngS meeOegDeeW kees Devegceeve neslee Lee efke Deeeee&eer
Debke-1-2
kees Fme mecee oewjs kee ekeeshe nw~ keYeer-keYeer Jes GemJej ceW
ceneceb$e kee peehe kejves ueieles Les, leye en efveCe&e nes peelee Lee
efke Deeeee&eer kees ce=ieer kee ekeeshe nes jne nw~ kenves kee celeueye
en nw efke Deeeee&eer kes mJeeOeee Deewj peehe kes mebmkeej Fleves
efJeMes<e Les efke cetef&le DeJemLee ceW Yeer Jes keece efkeee kejles Les~ Jes
OeJeuee keer hegmlekeeW kee mJeeOeee efove Yej efkeee kejles Les~ Ske
yeej GvneWves kene efke Fve ebLeeW kes yengle mes efJe<eeeW kees ceQ mecePe
veneR heelee ntB efhej Yeer OeJeuee keer eLece hegmleke ceW en efueKee nw
efke mJeeOeee kes mecee DemebKeele iegefCele he mes keceeX keer
efvepe&je nesleer nw Fmeer yeele kees Oeeve ceW jKeles ngS ceQ melele Fve
ebLeeW kee mJeeOeee kejlee jnlee ntB~
Megesheeesiehe Jeerlejeie efveefJe&keuhe meceeefOe ceW efmLele veneR
jn mekeves Jeeues meeOegDeeW kes efueS eer kegbokegboosJe ves eJeevemeej
ceW kene nw efkeomebCeCeeCegJeosmees, efmemmeiienCeb e hees<eCeb lesemf eb~
eefjee e mejeieeCeb, efpeefCebohetpeesJeosmees e~~248~~
meceioMe&ve Deewj mecei%eeve kee GheosMe, efMe<eeW kee
enCe leLee Gvekee hees<eCe Deewj efpevesvosJe keer hetpee kee GheosMe
JeemleJe ceW mejeefieeeW keer (DeeeeeeX keer) eee& nw~
efMe<eeW kee meben Deewj Gvekee hees<eCe Deeefo kejvee es meye
iegCe Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer ceW efJeeceeve Les~ eer kegbokegb oeeee&
ves cetueeeej ceW yeleeee nw efke Deeefe&keeDeeW kes Thej DevegMeemeve
kejves Jeeues, GvnW efMe#ee, eeeefee Deeefo osves Jeeues Deeeee& kewmes
nesles nQefheeOeccees efo{Oeccees mebeJf eiiees JeppeYeer heefjmeges~
mebienCegiien kegmeuees meoob meejkeKeCeepegees~~
iebYeerjes ogefjmees efceoJeeoer Dehhekees ognuuees e~
efejheJJeFoes efieefnolLees DeppeeCeb ieCeOejes neseof ~~
SJeb iegCeJeefoefjees peefo ieCeOeeefjeb kejseof DeppeeCeb~
eeeefj keeueiee mes ieeefo efJejenCee nesppe~~
efpemekees Oece& efee nw, pees Oece& ceW { nw, Oece& Deewj
Oece&heue ceW Glmeen ege nw, heeheeW mes YeeYeerle nw Deewj efpemekee
eeefj$e DeKebef[le nw, pees efMe<eeW kes meben Deewj Gvekes Devegen ceW
kegMeue nw leLee melele heehe efeeeDeeW keer efveJe=efe mes ege nw,
iebYeerj efmLej ceve Jeeuee, efceleJeeoer, Deuhekegletnueer efejkeeue kee
oeref#ele, heoeLeeX kes mJehe kees peeveves Jeeuee nw, Jener Deeefe&keeDeeW
kee ieCeOej-Deeeee& neslee nw~ Fve iegCeeW mes Jeefleefje pees cegefve
Deeefe&keeDeeW kes ieCeOej yeveles nQ Gvekes ieCehees<eCe, Deelce mebmkeej,
meuuesKevee Deewj GeceeLe& Ssmes eej keeue ve nes peeles nQ Deewj
ie Deeefo keer efJejeOevee nes peeleer nw~
Fve cetueeeej keer ieeLeeDeeW kes Devegmeej Deeeee&eer ceW
Gheeg&e meYeer iegCe efJeeceeve Les~ Jes Deeefe&keeDeeW kees Gefele efMe#ee
osles Les~ mebIe ceW pees ecegKe eesie Deewj kegMeue Deeefe&kee nesleer Leer
GvneR kes Thej Gvekes efveke jnves Jeeueer Deeefe&keeDeeW kee Yeej
jnlee Lee~ iegosJe Fve eser veJe oeref#elee Deeefe&keeDeeW kees
iegJee&veer Deeefe&kee kes DevegMeemeve ceW ner jnves kee GheosMe osles Les~
GoenjCe mJehe Yeeheo kes eejbYe ceW #egefuuekee heeeJeleer peer
Ske cenerves meesuen keejCe ele kejles ngS Skeeblej GheJeeme kejleer
LeeR~ GvneWves cesjer Dee%ee ues ueer~ eeJeCe hetefCe&cee kees Deenej
kejkes iegosJe kes heeme peekej meesuenkeejCe ele keer eeevee
keer~ leye Deeeee&eer ves kene efke Deheveer iegJee&veer kees ueskej DeeJees~
GvneWves kene efke ceQ Dee%ee ueskej DeeF& ntB efhej Yeer Deeeee&eer ves
GvnW Jeeheme kej efoee, peye ceQves Gvekes meeLe peekej Deeeee&eer
mes ele osves kee efveJesove efkeee, leye GvneWves #egefuuekee heeeJeleer
kees ele efoee Deewj hegve: en efMe#ee oer efke peerJeve ceW eleske keee&
iegJee&veer keer Dee%ee mes ner kejvee Deewj nceejs heeme ele ee eeeefee
Deeefo enCe kejves kes efueS iegJee&veer kees Deeies kejkes ner Deevee~
Ssmes ner DeveskeeW GoenjCe nQ efpememes Deeefe&keeDeeW kes mebIe keer
ceee&oe Deewj JeJemLee Deeieceevegketue jnleer nw~
Deble ceW ceQ Ssmes Deeeee&eer kes iegCeeW kee mcejCe kejles ngS
Gvekes 137JeW pevceefoJeme kes hegCe DeJemej hej Gvekes heefJe$e ejCe
keceueeW ceW Deheveer Yeefe kes ee megceve Deefhe&le kejleer ngF& GvnW
keesef -keesef vecemkeej kejleer ntB~
kegC[uehegj (veeueboe) ceW YeieJeeve ceneJeerj ieYe&keueeCeke mecheVe

YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer ieYe& SJeb pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) efyenej ceW efyenej ms efoiecyej pewve leerLe&#es$e
keceser eje YeieJeeve kee ieYe&keueeCeke ceneslmeJe Dee<ee{ Megkeuee <eer, efoveeBke 25 petve 2012 kees efJeMes<e DeeeespevehetJe&ke
meevebo mecheVe ngDee~ Fme DeJemej hej eeeerve efoiecyej pewve cebefoj kes veJeefveefce&le ieYe&i e=n cebefoj ceW YeieJeeve kee
hebeece=leeefYe<eske, hetpeve Deeefo mecheVe efkeee ieee~ meceejesn ceW keceser kes ceeveod ceb$eer eer Depee kegceej pewve-Deeje, eyebOekeeer melesv pewve, ceveer<e pewve, efJeceuesMe pewve, DeefpelesMe pewve, Deceve pewve, ceveer<ee pewve Deeefo YeeeW ves ecegKelee mes Yeeie ueskej
keee&ece kees meheue efkeee~
-melesv pewve, eyebOeke
Debke-1-2
(53)
eeefj$eeceCeer Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer

(hetpe ceeleepeer kes 49JesW #egefuuekee oer#ee efoJeme, eeJeCe Megkeuee mehleceer kes Gheue#e ceW emlegle heefjee)
-Deeefe&kee eer megeleceleer ceeleepeer
YeieJeeve ceneJeerj
kes Meemevekeeue ceW efpeveOece&
keer eYeeJevee kejves Jeeues
Deveske meeOeg-meeefOJeeeB ngS
nQ~ yeermeJeeR meoer ceW cegefve
hejcheje kees peerJevle kejves
Jeeues eg i eeJele& k e
eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea
eer Meeb e f l emeeiej peer
cenejepe ngS nQ~ Fvekes
eLece heefMe<e eeefj$eet[eceefCe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe
ngS nQ~ yeermeJeeR meoer ceW keJeeBjer keveeDeeW kes efueS oer#ee kee ceeie&
eMemle kejves Jeeueer egieeJeefle&kee eeefj$eeefvkee Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer ngF& nQ~ Fmeer ece ceW ngF hetpe %eeveceleer
ceeleepeer keer efMe<ee SJeb ie=nmLeeJemLee keer eser yenve Deeefe&kee
eer DeYeeceleer ceeleepeer kee peerJeve heefjee Fme ekeej nwmeved 1942, ceieefmej megoer mehleceer kees DeJeOe eevle kes
efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.e. ceW efhelee eer essueeue, ceelee
ceesefnveer keer kegef#e mes heeBeJeeR mevleeve kes he ceW keg. ceveesJeleer kee
pevce ngDee~ yeeheve mes ner ceelee ceesefnveer mes SJeb yenve keg. cewvee
mes Oeeefce&ke mebmkeej eehle ngS~ meved 1952 ceW keg. cewvee ves
ie=nleeie SJeb mehlece eeflecee kes ele enCe efkeS~ meved 1954 ceW
#egefuuekee oer#ee SJeb meved 1956 ceW Deeefe&kee oer#ee eehle keer~
keg. ceveesJeleer ves Deheveer yenve kes mebIe<e& SJeb leeie kees osKelespeeveles ngS keF& yeej ceeB-efhelee mes YeeJevee keer, efke cegPes %eeveceleer
ceeleepeer kes heeme Yespe oes, uesefkeve ceelee-efhelee leweej veneR nesles
Les~ meved 1962 ceW uee[vetB ceW ceeB Deewj ess YeeF& jJeerv peer kes
meeLe peekej keg. ceveesJeleer kees %eeveceleer ceeleepeer kes oMe&ve ngS
Deewj efhej meved 1962 ceW Deeje (efyenej) ceW keg. ceveesJeleer ves hetpe
ceeleepeer mes DeepeerJeve yeeee& ele ues efueee Deewj mebIe ceW ner
jnves ueieer~ meved 1962 ceW hetpe ceeleepeer kees meccesoefMeKej keer
ee$ee kejeF&~ pes ke=. mehleceer, meved 1963 ceW meccesoefMeKej
ceW mehlece eeflecee kes ele enCe kej efueS SJeb meved 1964 ceW
nwojeyeeo ceW eeJeCe Megkeuee mehleceer kees hetpe ceeleepeer kes
kejkeceueeW mes #egefuuekee oer#ee eehle kej DeYeeceleer veece eehle
(54)
efkeee~
meved 1969 ceW heeuiegve Meg. Deceer kees ceneJeerj peer
DeefleMee #es$e hej Deeeee& Meebelf emeeiej hejcheje kes le=leere heeeee&
eer Oece&meeiej cenejepe kes kejkeceueeW mes Deehekees Deeefe&kee oer#ee
eehle ngF&~ eer heee&e keer Glke= DeJemLee kees eehle kejkes
Deeheves DeelcekeueeCe kes meeLe Oece&eYeeJevee Yeer keer~ yegvosueKeC[
keer ee$ee keer~ Deveske mLeeveeW hej Oece&eJeeve kejles ngS ceefnuee
ceC[ueeW keer mLeehevee keer~ Deeheves meceemeej, jeCemeej, heg<eeLe&efmeefegheee Deeefo ebLeeW keer heeeJeueer jevee SJeb Deveske ceewefueke
ke=efleeeW kee uesKeve keee& efkeee nw~ Oece&ee efJeOeeve, ce=legbpee
efJeOeeve, Yeeecej efJeOeeve Deeefo keer Yeer jevee keer nw~
<edKeC[eiece ebLe keer henueer SJeb leermejer hegmleke kes met$eeW
hej Deeheves heeeJeueer jevee keer nw~ Jele&ceeve ceW heevebefohebeefJebMeeflekee
ebLe kes MueeskeeW kee heeevegJeeo kej jner nQ~ meved 2000 ceW hetpe
ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves Deehekees eeefj$eeceCeer keer
GheeefOe mes Deuebke=le efkeee nw~
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves meved
2008 ceW Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer ceeleepeer kes 40JeW Deeefe&kee
oer#ee efoJeme hej eeefj$eeceCeer Deeefe&kee eer DeYeeceleer peerJeve
ee$ee kees 250 he=eW ceW ebLeye kej ekeeefMele kejeee nw~
kecepeesj SJeb DemJemLe Mejerj nesles ngS Yeer Deeheves Deheveer
DeeJeMeke efeeeDeeW kees kejles ngS ebLe uesKeve, peehe ceb$e,
efevleve, ceveve, Oece&eJeeve ceW mecee kee meogheeesie efkeee nw~
Deeeee& eer kegvokegvomJeeceer ves efueKee nwoeCeb hetee cegkeKeb meeJee Oeccees Ce meeJeee lesCe efJeCee~
PeeCepPeeCe cegkeKeb pej Oeccesleb efJeCee lene meesF&~~
oeve Deewj hetpee eeJeke kes cegKe kele&Je nQ~ Oeeve Deewj
DeOeeve meeOeg kes cegKe kele&Je nQ~
hetpe Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer kes 49JeW #egefuuekee
oer#ee efoJeme hej Gvekes mJemLe SJeb oerIe& peerJeve keer efpevesv osJe
mes eeLe&vee nw~
hetpe Deeefe&kee DeYeeceleer kees, Jevove Mele Mele yeej~
jlve$ee keer meeOevee, nw efpeveceW meekeej~~
Debke-1-2
pecyeterhe meceeeej yeguesefve

Dee<ee{ Deeefvnkee ceW efmeee efJeOeeve mecheVe
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW Dee<ee{ ceeme keer Deeefvnkee ceW efoveeBke 24 petve mes 4 pegueeF& 2012 leke efmeee ceneceC[ue efJeOeeve kee
YeJe Deeeespeve hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kes meeefVeOe ceW meevebo mecheVe ngDee~ ceC[ue efJeOeeve leervecetelf e& cebefoj ceW efkeee
ieee, peneB leerve ceeC[ues yeveekej efJeMes<e YeefeYeeJe kes meeLe YeeeW ves efme YeieJevleeW keer hetpee-DeejeOevee keer~ efJeMes<ehe mes Fme DeJemej hej
mebIeheefle eer ceneJeerj emeeo pewve-eerceleer kegmegceuelee pewve-efouueer, eer efJekeeme pewve-eerceleer yeyeerlee pewve, $e+<eYe efJenej-efouueer leLee
eer eegcve kegceej pewve eser mee. Je eer Decejebo pewve vesceebo pewve, efkewleveiej Jeeues, ueKeveT ves ecegKe meewOece& Fv yevekej ceeb[ues hej
DeIe& meceefhe&le efkees~ ceC[ue efJeOeeve ceW ueieYeie 200 eeJekeeW ves Yeeie ueskej ceneve hegCe Deefpe&le efkeee~
pecyeterhe leerLe& hej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kee eelegcee&me mLeehevee mecheVe
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee eelegcee&me mLeehevee Deeiece efJeefOe kes meeLe Dee<ee{ Megkeuee
elego&Meer, 2 pegueeF& 2012 kees mecheVe ngDee~ Fme DeJemej hej mebmLeeve kes GheeOe#e mebIeheefle eer ceneJeerj emeeo pewve-efouueer, eer
kemletjebo ye[peeles-Deewjbieeyeeo, eer DeYee keemeueerJeeue-Deewjbieeyeeo, Fbpeer. eer meer.Deej.heeefue-hegCes, eer eoerhe pewve-meeCee Deeefo
YeeeW ves hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW eerheue meceefhe&le efkeee leLee hetpe ceeleepeer ves jeef$e 8 yepes Deeiece efJeefOe kes Devegmeej mecemle
Yeefehee" hetJe&ke eelegcee&me keer mLeehevee mecheVe keer~
ieghetefCe&cee hej Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer 137JeeR pevcepeebleer mecheVe
hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes oer#eeieg Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer 137JeeR pevcepeebleer kee
Deeeespeve 3 pegueeF& 2012 kees iegheteCf e&cee kes MegYe DeJemej hej efJeMes<e Yeefe GuueemehetJe&ke ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej hetpe ceeleepeer ves
kene efke Dee<ee{ Megkeuee hetefCe&cee keer efleefLe meejs osMe ceW ieghetefCe&cee kes veece mes ceveeF& peeleer nw uesefkeve efJeMes<ehe mes Fmeer efove cesjs iegosJe
Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer pevcepeebleer nesves mes en efleefLe pewve meceepe kes efueS Deewj Yeer DeefOeke cenlJehetCe& nes ieF& nw~
Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes meJe&eLece
heefMe<e Les Dele: Fme DeJemej hej heOeejs mewke[eW YeeeW ves leervecetefle& cebefoj ceW efJejepeceeve Deeeee& eefleceeDeeW kes mece#e efJeMes<e hetpeeDevegeve kejkes ieg cenejepe kee iegCeieeve efkeee~
Jeerj Meemeve peebleer heJe& mecheVe

hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes meeefVeOe ceW YeieJeeve ceneJeerj keer meJe&eLece osMevee mes mecheVe eeJeCe ke=<Cee Skeced-4
pegueeF& 2012 kes MegYe DeJemej hej Jeerj Meemeve peebleer heJe& meevebo ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej hetpe ceeleepeer ves kene efke eeJeCe
ke=<Cee Skeced keer MegYe efleefLe ceW ner YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer meJe&eLece efoJeOJeefve jepeie=ner veiejer kes efJehegueeeue heJe&le hej efKejer
Leer~ efJeMes<ehe mes YeieJeeve kes meceJemejCe ceW 66 efove leke ieCeOej kes DeYeeJe kes Ghejeble eeJeCe ke=<Cee Skeced keer efleefLe ceW peye
YeieJeeve keer efoJeOJeefve efKejer, leye mes Jen efleefLe JeerjMeemeve peebleer heJe& kes he ceW eeJekeeW eje melele ceveeF& peeleer nw~ Fme DeJemej
hej keceue cebefoj ceW efJejepeceeve YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer DeJeieenvee eceeCe eeflecee kee YeeeW eje YeJe cemlekeeefYe<eske mecheVe
efkeee ieee leLee JeerjMeemeve peebleer heJe& keer jLeee$ee efvekeeuekej YeeeW ves ceneve hegCe Deefpe&le efkeee~
Deeeee& eer Jeerjmeeiej JeeKeeveceeuee mecheVe

hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee meejs osMe ceW ceveeS pee jns eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& kes
Devleie&le pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efoveeBke 9 mes 11 pegueeF& 2012 leke ef$eefoJemeere Deeeee& eer Jeerjmeeiej JeeKeeveceeuee kee
Deeeespeve meevebo mecheVe ngDee~ Fme DeJemej hej mLeeveere efJeeveeW SJeb yeenj mes heOeejs YeeeW ves eLece efoJeme eLeceeeee& eer
Meebeflemeeiej peer cenejepe hej, efleere efoJeme eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe hej leLee le=leere efoJeme eer Meebeflemeeiej
Deeeee& hejcheje efJe<ee hej JeeJe efoes Deewj iegDeeW kee iegCeevegJeeo efkeee ieee~
Debke-1-2
(55)
YeieJeeve heee&veeLe efveJee&CekeueeCeke SJeb Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer kee

49JeeB #egefuuekee oer#ee efoJeme meevebo mecheVe
eeJeCe Megkeuee mehleceer-25 pegueeF& 2012 kes MegYe DeJemej hej hetpe ceeleepeer memebIe kes meeefVeOe ceW YeieJeeve heee&veeLe kee
2789JeeB efveJee&CekeueeCeke ceneslmeJe efJeMes<e n<eexuueeme kes meeLe ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej leervecetefle& cebefoj ceW efJejepeceeve
YeieJeeve heee&veeLe keer efJeMeeue eeflecee kee YeJe hebeece=leeefYe<eske mecheVe efkeee ieee~ efJeMes<ehe mes Fme DeJemej hej YeieJeeve
heee&veeLe ceC[ue efJeOeeve kee Deeeespeve Yeer mecheVe ngDee leLee efJeefYeVe mLeeveeW mes heOeejs eeueg YeeeW ves leervecetefle& cebefoj,
lesjnerhe cebefoj, pecyeterhe jevee, leerveueeske jevee, Oeeve cebefoj, eewyeermeer efpeveceb efoj Deeefo ceW efveJee&Cekeeb[ hee" Deeefo kes meeLe
efveJee&Ceuee[t meceefhe&le efkees~
efJeMes<ehe mes Fme DeJemej hej hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer keer efMe<ee eeefj$eeceCeer Deeefe&kee eer
DeYeeceleer ceeleepeer kee 49JeeB #egefuuekee oer#ee efoJeme Yeer n<eexuueeme kes meeLe ceveeee ieee~ ceOeevn ceW 3 yepes Deeeesefpele meYee keer
DeOe#elee eer megveerue kegceej pewve meje&he, meoj cesj" ves keer leLee efJeMes<ehe mes eer meleerMeebo pewve-mejOevee, eer efJeveeso pewve-mejOevee
Deeefo ves heOeejkej keee&ece kees meheue yeveeee~ #egefuuekee oer#ee efoJeme kes Fme heeJeve DeJemej hej eer megveerue kegceej pewve meje&hemeoj cesj" ves hetpe eer DeYeeceleer ceeleepeer kes heeoe#eeue kee meewYeeie eehle efkeee, eer ceveespe kegceej pewve-cesj" ves efheer YeW kejves
kee meewYeeie eehle efkeee leLee eerceleer kegcegoveer pewve, pecyeterhe-nefmleveehegj ves hetpe ceeleepeer kees Meee YeWkej ceneve hegCe Deefpe&le
efkeee~ Deble ceW Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer keer 50 oerhekeeW mes cebieue Deejleer keer ieF&, efpemekee ecegKe meewYeeie eer megYee<eebo pewve
meent-peeuevee (cene.) ves eehle kejkes hegCe keceeee~
keee&ece ceW Jeerj yeeue meove, mejOevee keer yeeefuekeeDeeW eje megvoj Yeefeve=le emlegle efkees iees leLee heOeejs eeuegDeeW ves hetpe
DeYeeceleer ceeleepeer kes eefle efJeveeebpeefueeeB meceefhe&le kej Gvekee iegCeevegJeeo efkeee~ Fme DeJemej hej hetpe DeYeeceleer ceeleepeer eje
heeevegJeeefole DeelceevegMeemeve ebLe kes vetleve mebmkejCe Je <edKeC[eiece (hegmleke-1) kes met$e heeevegJeeo mes meceefvJele veJeerve hegmleke kee
efJeceeseve Yeer mecheVe efkeee ieee~ meeLe ner hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer eje emlegle osJeeiece mlees$e leLee ieesccemeej
peerJekeeC[ meej kes veJeerve mebmkejCe kee Yeer ueeskeehe&Ce ngDee~ keee&ece ceW eer megjsMeebo pewve-KeC[Jee, eer Oeerjsv pewve-Deeje, eer
evekeeMe pewve-eerceleer ef$eMeuee pewve-ueKeveT, eerceleer cebpet pewve-keesuekeelee, eer DeOeelce pewve-eerceleer Deefhe&lee pewve-ueKeveT Deeefo
cenevegYeeJeeW ves efJeMes<ehe mes heOeejkej Yeeie efueee~
YeieJeeve ceneJeerj hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe (ueIeg) mecheVe

hetpe ceeleepeer kes meeefVeOe ceW Dee<ee{ ke=<Cee $eeesoMeer mes Dee<ee{ Megkeuee efleeree, efoveeBke-17 mes 21 petve 2012 leke pecyeterhe
ceW YeieJeeve ceneJeerj hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe (ueIeg) kee Deeeespeve Yeejer n<eexuueeme kes meeLe mecheVe efkeee ieee~ ceneslmeJe ceW
Jeerje iee[&vme DeueJej kes efvecee&CeeOeerve cebefoj ceW efJejepeceeve nesves Jeeueer 2 heg Gegbie DeOeeleg keer YeieJeeve ceneJeerj keer megvoj eeflecee
Je Deve Deveske eser eefleceeDeeW kee hebekeueeCeke mecheVe ngDee~ eeflee ceneslmeJe ceW YeieJeeve kes ceelee-efhelee yeveves kee meewYeeie eer
Deefveue kegceej pewve-eerceleer Deveerlee pewve, eerleefJenej-efouueer ves eehle efkeee leLee meewOece& Fv-FveefCe eer efvekegbpe pewve-eerceleer
Deveeefcekee pewve Je e%eveeeke-eer Depee pewve-eerceleer uelee pewve, eerleefJenej-efouueer ves yeveves kee ceneve hegCe Deefpe&le efkeee~ Debeflece
efoJeme YeieJeeve kee cees#ekeueeCeke SJeb cemlekeeefYe<eske ceneslmeJe mecheVe kejves nsleg Jeerje iee[&vme DeueJej ceW cebefoj Je cetefle& efvecee&Ce kes
hegCeepe&ke eer jepekegceej pewve-eerceleer DeeMee pewve Jeerje efyeu[me&-efouueer ves heOeejkej efJeMes<e meewYeeie eehle efkeee~ mecemle keee&ece
eefleeeee& heb. efJepee kegceej pewve eje heb. eJeerCeebo pewve Meeeer Je heb. Jeerjsv kegceej pewve Meeeer kes meneesie mes kegMeueleehetJe&ke
mecheVe kejeS ieS~ eeflee ceneslmeJe ceW eer megYee<e-cebieuee pewve meent-peeuevee, eer heg<hesv pewve-efouueer, eer Goe pewve-ceesefvekee pewveyeejeyebkeer, eer DeOeelce pewve-ueKeveT Deeefo cenevegYeeJe GheefmLele jns~
FbjvesMeveue mecej mketue hee@j pewve m[erpe mecheVe

hetpe ceeleepeer kes meeefVeOe ceW efJeosMeer MeesOeeefLe&eeW kees efJeMes<e %eeve ueeYe hengBeeves keer ef mes Ske efoJemeere FbjvesMeveue mecej
mketue hee@j pewve m[erpe kee Deeeespeve efoveeBke 9 petve kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW meevebo mecheVe ngDee~ Fme DeJemej hej efJeefYeVe
(56)
Debke-1-2
efJeeefJeeeueeeW mes ueieYeie 50 keer mebKee ceW efJeosMeer MeesOeeefLe&eeW ves Yeeie ueskej pecyeterhe leerLe& hej yeveer efJeefYeVe DeeOeeeflceke SJeb
Yeewieeseuf eke jeveeDeeW kee oMe&ve kejkes pewveOece& ceW Yetieesue-efJe%eeve kees peeveves-mecePeves kee cenlJehetCe& DeJemej eehle efkeee~
meJe&eLece mecemle MeesOeeefLe&eeW ves eele:keeue pecyeterhe jevee, leerveueeske jevee, lesjnerhe jevee Deeefo kee oMe&ve efkeee Deewj pewve
Deeiece ceW yeleeF& ieF& me=ef keer mebjevee kees yeejerkeer mes peevekej Delevle DeYeerYetle ngS~ Fmeer DeJemej hej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer
ceeleepeer, Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer Je mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes meeefVeOe ceW efJeMes<e meYee kee Deeeespeve Yeer efkeee
ieee, efpemeceW meYeer MeesOeeefLe&eeW kees hetpe ye[er ceeleepeer ves pewveOece& ceWs efveefnle Smêsvee@ceer hej Dehevee efJeMes<e JeeJe oskej pewve
peesefle&ueeske kes mebyebOe ceW DeodYegle peevekeeefjeeB eoeve keeR, efpemekee megvoj Debespeer heevlejCe ye. mJeeefle pewve ves efkeee leLee e%eeeceCeer
Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves pewveOece& ceW yeleees iees eeJeke kes hebe DeCegeleeW Je meceeefOecejCe Deeefo efJe<eeeW hej Debespeer Yee<ee ceW
cenlJehetCe& yeeleW yeleekej pewve Deeiece mes heefjefele kejeee~ mketue kee Deeeespeve eer megieveebo pewve-efouueer eje efkeee ieee leLee Fme
DeJemej hej MeesefYele egefveJeefme&er-cesj" kes ees. eebmeuej kegb Jej MesKej efyepesv leLee kegueheefle eer Deej.heer. DeeJeeue ves heOeejkej ieefCeveer
%eeveceleer MeesOeheer" kee efJeMes<e eefleefveefOelJe efkeee~
meceejesn ceW DeefleefLeeeW eje oerhe eppJeueve, hetpe ceeleepeer kes eefle eerheue mecehe&Ce leLee Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer
eje emlegle efkees iees Debespeer YepeveeW hej MeesOeeefLe&eeW eje pecekej Yeefe ve=le kejvee Deeefo efJeMes<e Deeke<e&Ce kee kesv jne~
efJeMes<ehe mes meeebkeeue ceW oer#eeLeea ye. keg. mJeeefle pewve Je ye. Gcee pewve keer ieeso YejeF& kee keee&ece Yeer mecheVe ngDee, efpemeceW efJeosMeer
MeesOeeefLe&eeW ves pewveOece& ceW efveefnle oer#ee ceeie& kes yeejs ceW efJeMes<e DeefYeefe hetJe&ke peevekeejer eehle kejkes Deeuneo Jee efkeee~ Fme
DeJemej hej meYeer ves mebieerleceeer YepeveeW kee Yeer Deevebo efueee Je Deeeesefpele efkees iees eMvecebe ceW Yeeie ueskej pewveOece& keer cetueYetle SJeb
eeLeefceke yeeleeW kee %eeve eehle kejles ngS hegjmkeej Yeer eehle efkees~ meceejesn ceW mebmLeeve keer Deesj mes meYeer MeesOeeefLe&eeW kee YeeJeYeervee
DeefYevebove efkeee ieee, efpemeceW efleueke, ceeueehe&Ce, Meee YeWs Je eeboer keer megvoj Debietef"eeW eje meYeer kees DeefYevebefole efkeee ieee~
mecemle keee&ece kee mebeespeve Je kegMeue mebeeueve peerJeve ekeeMe pewve eje efkeee ieee~
oer#ee ieerle
lepe&-yeej yeej leesns keee mecePeeTB..........
leerLe& nefmleveehegj ceW osKees, eF& Depeye yenej~
Jewjeefieveer es oeroer, oer#ee kes efueS nQ leweej~~ske.~~
ieefCeveer %eeveceleer ceelee keer, efMe<ee nQ es heejer~
yeeue yeeeeefjCeer yenve mJeeleer oeroer nQ veejer~~
osKees Gcee yenve kes cegKe hej Yeer nw n<e& Deheej~
Jewjeefieveer es oeroer, oer#ee kes efueS nQ leweej~~1~~
kesMeueeWe nslet cegKe hej nw Jeerjebievee meer ueeueer~
ueielee nw Deye eerefuebie, sove keer nw leweejer~~
%eeveceleer peer mes oer#ee ueskej, kejW pevece meekeej~
pewmes heejme kees tkej, ueesne meesvee yevelee nw~
Jewmes ner ieg keer heojpe mes, ceeveJe ieg yevelee nw~~
ieglee keer esCeer ceW Yeer, nesleer nw efJevee Deheej~
Debke-1-2
lepe&-Deepe Ie[er MegYe DeeF& js, pee yeesuees Jeerj keer........

oer#ee kee DeJemej Deeee js, pee nes efpeveOejce keer~~ske.~~
ceeveJe kee peerJeve, ye[e efnlekeejer.....ye[e efnlekeejer~
mebece kee DeJemej heeee js, pee nes efpeveOejce keer~~oer#ee....~~1~~
ceeveJe kee peerJeve, nw Fke jleve mece......nw Fke jleve mece~
mecekelJe kee #eCe Deeee js, pee nes efpeveOejce keer~~oer#ee....~~2~~
ceeveJe pevece kees, Fv Yeer lejmeles.......Fv Yeer lejmeles~
cegeMf keue mes vej YeJe heeee js, pee nes efpeveOejce keer~~oer#ee....~~3~~
oer#ee nw ceeveJe keer Gece hejer#ee........Gece hejer#ee~
leye ece mes efMeJeheo heeee js, pee nes efpeveOejce keer~~oer#ee....~~4~~
ncekees Yeer oer#ee, efceue peeJes Fke efove........efceue peeJes~
Ssmee ner YeeJe yeveeee js, pee nes efpeveOejce keer~~oer#ee....~~5~~
(57)
Fbpeer. meer.Deej.heeefue-hegCes efJeMes<e mecceeefvele

YeieJeeve $e+<eYeosJe cetefle& efvecee&Ce keceser ceebieerlegbieer kes ceb$eer Fbpeer. eer meer.Deej.heeefue-hegCes kees mevceefle efMe#eCe mebmLeeve,
Sjb[esueer (meebieueer) cene. eje Fme Je<e& kes jepemlejere mevceefle mesJee hegjmkeej eje 20 ceF& 2012 kees efJeMes<e mecceeefvele efkeee
ieee~ en keee&ece efJeeece yeeie-meebieueer kes jepeceleer YeJeve ceW mecheVe ngDee~ efpemekee GodIeeve [e@. yeer.Sme. heeefue eje efkeee
ieee leLee ecegKe DeefleefLe kes he ceW ceeveveere eer megjsMe DeeoieeW[e heeefue (ceepeer ceneheewj) heOeejs Je meceejesn keer DeOe#elee peeheeue
oet-efebeJee[s (Geesieheefle) ves keer~ Fme DeJemej hej efJeMes<ehe mes Deefpele Meser, ye. mebpee ieesheuekej, eewiees[W e heeefue Deeefo cenevegYeeJe
GheefmLele Les~ mecceeve ceW Fbpeer. heeefue kees Gvekeer cenleer meceepemesJee SJeb Oeeefce&ke DeefYeefe nsleg ceeueehe&Ce, Mee@ue, eleerkeefevn Deeefo
YeWkej mecceeefvele efkeee ieee~ Fme DeJemej hej Gvekeer Oece&helveer Yeer meeLe ceW GheefmLele jneR~
Jeerj ceefnuee ceC[ue eje efJeefYeVe Deeeespeve mecheVe

1. 22JeeB vesle=lJe efMeefJej leLee pewve heekekeuee eefMe#eCe efMeefJej mecheVe-Jeerj ceefnuee ceC[ue ceOeJeleea meefceefle SJeb efoiecyej
pewve yeesef[ie keesunehegj kes meneesie mes eefleJe<e& Jeerj ceefnueeDeeW kee vesle=lJe efMeefJej mecheVe efkeee peelee nw~ Fme meeue 22JeeB efMeefJej
9 petve 2012 mes mecheVe efkeee ieee~ meeLe ner Fme DeJemej hej pewve heekekeuee eefMe#eCe efMeefJej Yeer mecheVe efkeee ieee~ efMeefJej ceW
160 Jeerj ceefnueeDeeW ves Yeeie ueskej ueeYe efueee~ efJeMes<ehe mes meew. megveerlee ceieotce-peeeEmenhegj ves 16 efJeefJeOe heekeke=efle hej Deheves
JeeJe kes meeLe ewefkeue kejekej eefMe#eCe efoee~ mecemle keee&ece meew. efJeceuee heeefue-esejcewve, meew. megveerlee Kebpeerjs Deeefo
heoeefOekeeefjeeW kes meneesie mes mecheVe ngS~
2. eer YetCe nlee efJejesOeer heefj<eo mecheVe-Jeerj ceefnuee ceC[ue ceOeJeleea meefceefle kes Devleie&le MeeKee eewkeeke SJeb mecemle
eeceJeeefmeeeW kes meneesie mes 27 ceF& 2012 kees mebmLee kes eewyeermeJeW JeOee&heve efoJeme kes Gheue#e ceW eewLeer eer YetCe nlee heefj<eo
mecheVe ngF&~ 56 ieeBJe keer 1800 mes Yeer peeoe Jeerj ceefnueeDeeW ves Deheves-Deheves ieeBJe keer lejhe mes veeke, ve=le, yewveme&, ef[peerue meefe$e
heesmj Deeefo ueskej ieeBJe kes keesves-keesves ceW jwueer kes ceeOece mes meceepe ceW peeiekelee ueeves kee keee& efkeee~ keee&ece ceW ecegKe Jeee
kes he ceW megveerue heeefue, eeeee& eerOej, [e@. ceneJeerj (keee&keejer mebheeoke), ee. [er.S.heeefue Deeefo ves ceeie&oMe&ve efoee leLee
heefj<eo keer DeOe#elee eer jeJe meensye heeefue (DeOe#e-oef#eCe Yeejle pewve meYee) ves keer~ mecemle keee&ece meew. efJeceuee heeefueesejcewve kes meneesie mes hetCe& ngS~
3. kegb peJeve ceW veJeegJeefleeeW kee Oece& mebmkeej efMeefJej mecheVe-nefmleveehegj ceW ceF& ceen ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes
meeefVeOe ceW mecheVe %eeve peesefle eefMe#eCe efMeefJej kes Ghejeble Jeerj ceefnuee ceC[ue keer GoieebJe MeeKee kes meneesie mes kegb peJeve DeefleMee #es$e
ceW veJeegJeefleeeW kee 5 efoJemeere efMeefJej 29 ceF& mes 2 petve leke Oece&mebmkeejhetJe&ke mecheVe ngDee~ efMeefJej ceW Oece& efMe#eCe, meeceeve %eeve,
Oeeve, DeefYe<eske, hetpee Deeefo kee efMe#eCe efoee ieee~ Fmeer DeJemej hej Jeerj ceefnuee ceC[ue meefceefle ves 8 mes 10 ieeBJe kee Ske egevf e yeveekej
ceOeJeleea ieeBJe ceW mecee-mecee hej Ske-Ske efMeefJej ueieeves kee keee&ece Yeer megefveefele efkeee~ efMeefJej kee efveeespeve meew. efJeceuee heeefueesejcewve, meew. megveerlee Kebpeerj-s meskesê,r meew. veboe eewiegues leLee GoieebJe keer Jeerj ceefnueeDeeW kes efJeMes<e meneesie mes mecheVe ngDee~
-meew. efJeceuee heeefue
efJeJeen hej yeOeeF&

efoiecyej pewve vewefleke efMe#ee meefceefle oefjeeiebpe SJeb efoiecyej pewve Gejeebleere iegkegue nefmleveehegj kes DeOe#e eer Oeveheeue
efmebn pewve SJeb eerceleer jsMece osJeer pewve kes megheew$e efe. hegueefkele pewve kee MegYe efJeJeen Deeeg. efekee pewve, heew$eer eer censvebo pewve,
kejesueyeeie-efouueer kes meeLe 30 petve 2012 kees Oeeefce&ke efeeehetJe&ke mecheVe efkeee ieee~ SleoLe& mecei%eeve heefjJeej keer Deesj mes yengleyengle yeOeeF&~
[e@. efjKeyeebo hene[s-cevecee[ kes eheew$e efe. De#ee pewve (Sce.ske.Dee@veme&) kee efJeJeen efoveeBke 29 petve kees meesveue pewve,
eheew$eer eer Meebelf eueeue pewve ieesOee-peeuevee kes meeLe meevebo mecheVe ngDee~ SleoLe& Deehekes MegYe efJeJeen kes Gheue#e hej mecei%eeve heefjJeej
keer Deesj mes neefo&ke yeOeeF&~
(58)
Debke-1-2
Debke-1-2
(59)
(60)
Debke-1-2
Debke-1-2
(61)
(62)
Debke-1-2

Samyakgyan 2012-08

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Samyakgyan 2012-08

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Debke-1-2

mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o :

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer

Pujya Ganini Pramukh Aryika

SHRI GYANMATI MATAJI

eer eboveeceleer ceeleepeer

Pragya Shramni Aryika

SHRI CHANDNAMATI MATAJI

efveoxMeke SJeb mecheeoke :

lepe&-Deeves mes efpevekes........

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe

nce meye Deees nQ mJeeiele kes efueS~~

jJeervkeerefle& mJeeceer peer

Director & Editor :

Swastishri Karmayogi Peethadheesh

hegef<hele nes, legce megjefYele nes,

peerJeve ekeeMe pewve

%eeveceefle ceeleepeer, kee peerJeve nw meecege efvejeuee~

Fvekes kejkeceueeW mes, oer#ee kee nw DeJemej megnevee~~

Jeevan Prakash Jain

hegef<hele nes, megjefYele nes,

mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke

nce meye Deees nQ mJeeiele kes efueS~~2~~

neW efejbpeerJeer es, Jeerj eYeg mes ener keecevee nw~

nce meye Deees nQ mJeeiele kes efueS~3~~

mecei%eeve heef$ekee kee 39JeW Je<e& ceW eJesMe

heer"eOeerMe keer keuece mes..........

Deeefe&kee oer#ee meceejesn meevebo mecheVe

-peerJeve ekeeMe pewve

oesveeW ner oer#eeefLe&eeW kees veee peerJeve efoee~

oer#eeefLe&eeW kes efJeMes<e meewYeeieMeeueer oeleej-

oer#ee efJeefOe ceW Meeeere GuuesKe kes Devegmeej oer#eeefLe&eeW

meewYeeie YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser kes

pewve, efeeoMe&veer efJenej-efouueer, eer megYee<eebo pewve MegYeebo

veJeoeref#ele Deeefe&kee eer mJeCe&celeer ceeleepeer kee heefjee

keg. oerhee pewve (keg. mJeeefle pewve)

Deeefo hejer#eeSB GeerCe& keeR~

veJeoeref#ele #egefuuekee eer hegCeceleer ceeleepeer kee heefjee

ye. Gcee pewve

eer megjsMeebo pewve ieess Jeeues (mJeie&Jeeme-22 peveJejer 1996)

eLece heg$e- eer DeMeeske kegceej pewve ieess Jeeues

eerceleer Debpevee pewve, vet jesnleke jes[, efouueer

mehlece eeflecee kes ele

ueseKf ekee-Deeefe&kee eboveeceleer

mebIemLe Deeefe&keeDeeW Je yeeeeefjefCeeeW kes meeLe esscehetJe&ke jnves

meceepe Yeer Yeefcele nes peeleer nw~

Deheveer meheeflveeeW kes meeLe esle mee[er OeejCekej yeeeer leLee

efme Yeefe, eesieYeefe he{kej oer#eeLeea yenve kee kesMeueeWe

Jeomeefceefoeb of e jesOees, ueesees DeeJeemeeceesueceCneCeb~

kees, efpeveJeeCeer kees Deewj iegDeeW kees ke=eflekece& hetJe&ke vecemkeej

eeeefee kee efJeOeeve nw leLee #eguueke Deeefo kees Gvemes DeeOee

kees Oece& eJeeve megveekej ueeYeeefvJele Yeer kejleer nQ~

kejleer nQ~ pewmes-veceesmleg Deenej eleeKeeve efveeheve efeeeeeb

leled? eleeKeeveeefo~ keee? ueIJee efmeYekelee.........

SkeeoMeebieYe=ppeelee meeefe&keeefhe megueesevee~~

Deeeee& eer DeefYevebovemeeiej cenejepe, Deeeee& eer JeOe&ceevemeeiej

efve:Meguke Fueepe kes efueS keQmej cejerpe mecheke& kejW

<edKeC[eiece ebLejepe SJeb leJeeLe&met$e ceW

leJeeLe&met$e kes Devegmeej

Fve oesveeW ekeej keer YeeJeveeDeeW kees he{kej nce meYeer

Oeens[e ceW vewefleke efMe#eCe efMeefJej mecheVe

Jeerj Meemeve peebleer heJe&

meewOece& Fv ves kesJeue%eeve nesves kes yeeo ner ieCeOej kees

nce meye Deees nQ mJeeiele kes efueS2