Samyakgyan 2011-12

Debke-6
mecei%eeve (efomecyej-2011)
(1)
(2)
Debke-6
ISSN 0973-9459
mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o :
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer

Founder & Auspicious Blessings :
mecei%eeve
efnvoer ceeefmeke
Pujya Ganini Pramukh Aryika
SAMYAKGYAN
SHRI GYANMATI MATAJI
meceeeespeve :
heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej

cenejepe meceeefOe Debke
e%eeeceCeer Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer
MONTHLY MAGAZINE
DeOeelce heeret<e
Co-ordination :
-ieefCeveer %eeveceleer
Pragya Shramni Aryika
SHRI CHANDNAMATI MATAJI cesje leveg efpeve cebefoj GmeceW, ceve keceueemeve MeesYes megvoj~
efveoxMeke SJeb mecheeoke :
Gme hej ceQ ner YeieJeeved mJeeb, jeefpele ntB efevcee peesefle eJej~~
ceQ Meg yeg ntB efme meMe, keceepeve kee keg ueshe veneR~
ceQ mJeeb mJeebYet hejceelcee, cesje hej mes mebMues<e veneR~~1~~
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe
jJeervkeerefle& mJeeceer peer

Director & Editor :
Swastishri Karmayogi Peethadheesh
Ravindrakirti Swami Ji
eyebOe mecheeoke :
og ue& Ye efveieeso mes mLeeJej, $eme heb ese fve nes vee ogu e&Y e~
ogue&Ye Gece kegue osMe Oece&, jlve$ee Yeer heevee ogue&Ye~~
meyemes ogue&Ye efvepe kees heevee, pees efvele eefle efvepe kes heeme mener~
ogue&Ye efvepe kees heekej efvepe ceW, efmLej nes heeTB meewKe cener~~3~~
peerJeve ekeeMe pewve

Managing Editor :
Jeevan Prakash Jain

Je<e&
efomecyej
Debke
-38
-2011
-6
en osn DeheeJeve DeMegefeceeer, meye Megefe Jemleg DeheefJe$e kejs~

Fme leve ceWs jeefpele Deelcee ner, jlve$ee mes leve Meg kejs~~
leve meefnle leLeeefhe DeMejerjer, Deelcee kees OeeTB efe kejkes~
ewleve hejce Deeuneoceeer, hejceelcee yeve peeTB Pe mes~~2~~
YEAR
- 38
DECMBER
- 2011
ISSUE
-6
mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke
pees YeJe meceg ceW heeflele peveeW, kees efvepe megKeheo ceW Oejlee nw~
nw Oece& Jener cebieuekeejer, Jen mekeue Decebieue nlee& nw~~
Jen ueeske ceW nw Gece meyeceW, Deew Jener MejCe nw meye peve kees~
efvepe Oece&ceeer veewkee e{ekej ceQ MeerIe efleB YeJe efmebOet kees~~4~~
Fme efJeOe Skeeecevee neskej, pees efvepeiegCe keerle&ve kejles nQ~
Jes YeJe mJeeb DeieefCele iegCe ceefCe, Yetef<ele efMeJeue#ceer Jejles nQ~~
Jes efvepe ceW jnles ngS meoe, Deevevo megOeejme eKeles nQ~
Deenleeer mep%eeveceleer, heekej efvepe ceW ner jceles nQ~~5~~
Jeeef<e&ke meomelee Meguke

hebeJe<eeae meomelee Meguke
mebj#eke Meguke-12 Je<e& kes efueS
hejce mebj#eke Meguke-25 Je<e& kes efueS
efMejesceefCe mebj#eke DeepeerJeve
100/-.
500/-.
1100/-.
5100/-.
11000/-.
Debke-6
(3)
Hetpe eer ceesleermeeiej peer cenejepe keer meceeefOe hej emlegle Devle&ceve keer DeefYeJeefe
henueer yeej ngDee Fleveer ye[er keceer kee Denmeeme

mecheeokeere....
-heer"eOeerMe eer jJeervkeerefle& mJeeceer peer keer keuece mes
Iej ceW ceelee-efhelee kes heeme

jnkej eewJeve DeJemLee kees eehle DeJeMe
efkeee uesefkeve Meeeo ener efveeefle Leer
efke nceves hetpe ceeleepeer kes mebIe ceW Deeves
kes yeeo ner Deheves JeemleefJeke peerJeve kees
peevee-heneevee Deewj Gmeer kes Deveghe
Deheves peerJeve kes ue#e kees eehle kejves kee eeeme efkeee~
mebIe ceW Deeves kes Ghejeble cegPes ye[s YeeF& kes meceeve ceesleerebo
peer kee meewneo& eejbYe mes ner eehle ngDee Deewj Deheves peerJeve
keeue kee Ssmee keesF& efoJeme veneR jne, peye cegPes ye. ceesleerebo
peer (#eg. ceesleermeeiej peer) Deewj ye. keg. ceeOegjer (Deeefe&kee
eboveeceleer ceeleepeer) kee meneesie eehle veneR ngDee nes~
hetpe ceeleepeer eje efoes iees eleske keee& kees nceves meowJe
efceue-peguekej { efveee kes meeLe mecheVe efkeee~ uesefkeve
Deepe peye ceesleermeeiej peer cenejepe nceejs ceOe veneR jns,
lees cegPes Deheves peerJeve keeue ceW henueer yeej Fleveer ye[er keceer
kee Denmeeme nes jne nw~
meved 1968 ceW peye Deeeee& eer efMeJemeeiej cenejepe
kee mebIe eleeheie{ (jepe.) ceW efJejepeceeve Lee, leye Ske yeej
ceelee-efhelee Deewj YeeF& meenye kes meeLe cesje Deevee mebIe ceW
ngDee Lee~ Jewmes ceQ ueKeveT efJeeefJeeeuee ceW DeOeeve kej
jne Lee~ eleeheie{ ceW hengBekej ceQves osKee efke hetpe ieefCeveer
eer %eeveceleer ceeleepeer mebIe ceW keg Deeefe&keeDeeW kees, cegefveeeW
kees leLee ye. ceesleerebo Je eMeJeble kegceej Deewj keF& efMe<eeDeeW
kees keg DeOeeve keje jner LeeR~ Fve efMe<eeW ceW DeOeeve
kejves kes Ghejeble eMeJeble kegceej hetpe ceeleepeer keer esjCee
heekej cegefve yeve iees Deewj Deepe Deeeee& JeOe&ceevemeeiej peer kes
he ceW eefmeef kees eehle nQ~ otmejs efMe<e ceesleerebo peer ves
hetpe ceeleepeer keer Dee%eeveghe pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce nsleg
mebkeuhe efkeee Deewj Jes hetpe ceeleepeer kes mebIe ceW ner jns~ meved
1972 mes ceQ Yeer mLeeF& he mes ceesleerebo peer kes meeLe mebIe ceW
Dee ieee~ nce oesveeW kee Ske ner kecejs ceW jnvee-G"vee-yew"vee
Deeefo euelee Lee~ mebmLeeve kee keesF& Yeer keee& nce ceesleerebo
(4)
peer kes hejeceMe& kes efyevee veneR kejles Les~ Gme mecee hetpe
ceeleepeer, eboveeceleer ceeleepeer, ceesleerebo peer Deewj nce efceuekej
ner efkemeer Yeer efJe<ee kee hejeceMe& kejles Les Deewj Gmekes Ghejeble
mebmLeeve keer keceser kes mece#e Gme hejeceMe& kees jKee peelee
Lee~ ener ece DeYeer leke eue jne Lee~
Fmekes DeueeJee hetpe ceeleepeer ves nceW oes efveece efoes
Les~ 1. efke hetpe ceeleepeer efkemeer Yeer efvecee&Ce nsleg keYeer efkemeer
Yee mes hees keer yeele veneR kejWieer leLee 2. efkemeer Yeer mebmLee
kee Ske Yeer heee mebIe mebeeueve keer keesF& Yeer ieefleefJeefOe ceW
veneR ueieeee peeesiee~ Fve oesveeW efveeceeW kee Deepe leke ceesleerebo
peer (ceesleermeeiej peer) Deewj ceQves hetje efveJee&n efkeee, en yeele
nceejer keceser kes mecemle heoeefOekeejer Je meomeieCe yeKetyeer
peeveles nQ~ ceesleermeeiej peer ves meoe hetpe ceeleepeer kes eefle
Deveve mecehe&Ce YeeJe jKeles ngS Ske ner met$e hej Dehevee peerJeve
efyeleeee efke pees ceeleepeer kenWieer, Jener GvnW kejvee nw~ nceves
lees keYeer efkemeer hejeceMe& ceW Tne-heesn Yeer efkeee, uesefkeve
DebleleesielJee pees ceeleepeer kenleeR nQ, Gmes ner nce Yeer ceevekej
meoe keee& kejles Deees nQ~
Deepe nceeje heer"eOeerMe YeJeve Keeueer nes ieee nw~ cenejepe
peer kes jnves mes JeneB enue-henue jnleer Leer~ Jes meowJe mebmLeeve
keer ieefleefJeefOeeeW kees yengle met#ce efkeesCe mes osKekej Dehevee
cenlJehetCe& hejeceMe& efoee kejles Les, efpemekes yeue hej nceW efkemeer
Yeer keee& kees mecheVe kejves ceW yengle meneesie eehle neslee Lee~
uesefkeve Deye Ssmee cenmetme neslee nw efke ceQ Dekesuee nes ieee ntB~
Gvekeer meceeefOe mebmLeeve Deewj mebIe kes efueS DehetjCeerre #eefle
yevekej jn ieF& nw, efpemekeer hetefle& nce efkemeer Yeer neuele ceW veneR
kej mekeles nQ~
eeefhe cegPes ieewjJe nw efke DeYeer leke nceejer keceser ceW
efpeleves Yeer heoeefOekeejer nQ Jes meYeer Deeiece hejcheje kes Deveghe
Deheves peerJeve Mewueer kees eueeves Jeeues ueesie nQ~ hetCe& he mes
Deeeee& Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hejcheje Deewj hetpe
ceeleepeer kes Deveghe meYeer ueesie keee& ceW Dehevee-Dehevee meneesie
eoeve kejles nQ Deewj FvneR meye ueesieeW kes meneesie mes nceves
Debke-6
DeYeer leke hetpe ceeleepeer keer pees Yeer esjCee nesleer nw, Gmekes
Deveghe ess-ess yepe yeveekej efJeefYeVe keee& kees mecheeefole
efkeee nw~
hetpe cenejepe peer keesF& Yeer keee& es[kej veneR iees nQ~
GvneWves Deheves ue#e kes Deveghe meYeer keee& hetCe& efkees~ yeekeer lees
en meye jepe-keepe nQ, pees Deveske Je<eeX mes eue jns nQ Deewj
Deeies Yeer ve peeves efkeleves Je<eeX leke eueles jnWies~ uesefkeve hetpe
ceeleepeer keer pees Yeer YeeJeveeSb LeeR pewmes-pecyeterhe, leerve ueeske,
lesjnerhe, eeeie, kegC[uehegj Deeefo meYeer leerLeeX kee GvneWves hetCe&
heefjece Deewj efveoxMeve kes meeLe keee& mecheVe kejeee~
hetpe ceeleepeer ves cegPe hej heer"eOeerMe heo kee Ske Deewj
Yeej [euee nw~ heo keer cegPes keesF& pejle veneR nw, uesefkeve
hetpe ceeleepeer keer Dee%ee kee meoe heeueve efkeee nw~ FmeefueS
Gvekes Fme DeeosMe kees Yeer efMejesOeee& kejvee he[ jne nw~
Deble ceW ener kentBiee efke hetpe ceesleermeeiej peer cenejepe ves
efpeme ekeej iegYeefe kee DeeoMe& GoenjCe emlegle efkeee, Gmeer
ekeej efJeefYeVe meeOegmebIeeW ceW meYeer efMe<eieCe Gvekes DeeoMe& kees
Deheves peerJeve ceW OeejCe kejW, lees ceQ mecePelee ntB meYeer mebIeeW ceW
meheuelee Deewj meewneo& kee JeeleeJejCe Oece& keer Je=ef nsleg Delevle
cenlJehetCe& efme neslee jnsiee~
meceeefOe kes efove 10 veJecyej 2011 kees eele: 11 yepes
Gvekees yesewveer ngF& Deewj Gvekee mJeemLe efyeie[ ieee~ efJeMes<elee
en jner efke GvneWves yengle ner Oewe&hetJe&ke pewveOece& kes Yeso
efJe%eeve kees cenmetme kejles ngS Deheves eefleketue mJeemLe kee
ceve hej keesF& eYeeJe veneR he[ves efoee~ DebleleesielJee peye Gvekes
Mejerj keer efm Leefle mebYeueves eesie veneR jner, leye hetpe
ceeleepeer kes DeeosMe mes Gvekes JeeeW kee leeie keje efoee
ieee Deewj cegefve DeJemLee ceW mecyeesOeve megveles ngS GvneWves
Deheves veej Mejerj kee meceeefOehetJe&ke leeie efkeee~ meceeefOe
mes cee$e 1 efceve hetJe& leke hetCe& meeJeOeeveer kes meeLe hetpe
ceeleepeer kes mecyeesOeve kees megvekej GmeceW Deheveer mecceefle
eoeve kej jns Les, Ssmeer megvoj meceeefOe hettpe cenejepe eer
ves eehle keer nw Dele: efveefele ner GvnW Des mes Des mJeie&
keer eeefhle ngF& nesieer Deewj Jes efveke YeJeeW ceW cees#e keer eeefhle
kejWies, Ssmee efJeeeme nw~ ceQ Deheveer SJeb mebmLeeve kes mecemle
heoeefOekeeefjeeW keer Deesj mes Gvekes ejCeeW ceW efJevece eebpeefue
Deefhe&le kejlee ntB~
Debke-6
yeejn YeeJevee
(keefJe YetOejoeme eje jefele)
-Deefvelejepee jeCee $eheefle, neefLeve kes DemeJeej~
cejvee meyekees Ske efove, Deheveer Deheveer yeej~~1~~
-DeMejCeoueyeue osJeer osJelee, ceele efhelee heefjJeej~
cejleer efJeefjeeB peerJe kees, keesF& ve jeKevenej~~2~~
-mebmeejoece efyevee efveOe&ve ogKeer, le=<CeeJeMe OeveJeeve~
kentB ve megKe mebmeej ceW, meye peie osKeew eve~~3~~
-SkelJeDeehe Dekesuee DeJelejs, cejs Dekesuee nese~
eeW keyentB ee peerJe kees, meeLeer meiee ve keese~~4~~
-DevelJepeneB osn Deheveer veneR, leneb ve Dehevee keese~
Iej mebheefe hej eke nQ, hej nQ heefjpeve ueese~~5~~
-DeMegefeefohew eece eeoj ce{er, ne[-heerpeje osne~
Yeerlej ee mece peiele ceW, Deewj veneR efIeve iesn~~6~~
-DeeeJeceesnveeRo kes peesj, peieJeemeer IetceW meoe~
kece&eesj engBDeesj, mejJeme uetW megOe veneR~~7~~
-mebJejmeleieg ose peieee, ceesn veeRo peye GheMecew~
leye keg yevew Gheee, kece& eesj DeeJele keQ~~8~~
-efvepe&je%eeveoerhe lehe lesue Yej, Iej MeesOeW Yeceesj~
ee efJeefOe efyeve efvekemew veneR, hew"s hetjye eesj~~9~~
hebe ceneele mebejve, meefceefle hebe hejkeej~
eyeue hebe Fefve efJepee, Oeej efvepe&je meej~~10~~
-ueeskeeewon jepeg Glebie veYe, ueeske heg<e meb"eve~
leeceW peerJe Deveeefo leW, Yejcele nQ efyeve %eeve~~11~~
-yeeseOf eogue&YeOeve-keve kebeve jepe megKe, meyeefn megueYekej peeve~
ogue&Ye nw mebmeej ceW, Ske peLeejLe %eeve~~12~~
-Oece&peebes megjle ose megKe, efevlele efevlee jwve~
efyeve peebes efyeve efeblees, Oece& mekeue megKeowve~~13~~
(5)
hetpe heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe kee heefjee

efpevneWves Debeflece mecee ceW cegefve DeJemLee eehle kej meceeefOecejCe efkeee
emlegefle-peerJeve ekeeMe pewve (eyebOe mecheeoke)
ieg Deewj efMe<e kes Ghekeej leLee ke=le%elee kes GoenjCe
eeeerve Fefleneme ceW lees DeveskeeW efceue peeles nQ efkevleg Jele&ceeve ceW
nceW efyejues ner Ssmes Jeefe efceuesbies, efpevneWves Deheves peerJeve ceW
ke=le%elee kee Deefleere DeeoMe& GheefmLele efkeee nes~ Fmeer ece ceW
hetpe #eguueke eer ceesleermeeiej peer kee JeefelJe Deepe ele#e ceW
nceejs meeceves GheefmLele ngDee, efpevneWves eejbYe mes ner Deheves peerJeve
kee ue#e yeveeee efke ieg kes eefle Dehevee meJe&mJe meceefhe&le kej
Deheves kele&Je kee heeueve kejvee~ ke=le%elee Deewj mecehe&Ce YeeJe es
oesveeW ner iegCe Jeefe ceW ogue&Yelee mes efceueles nQ~ hetpe #eguueke
eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes Fve iegCeeW kes keejCe Deepe nceW
efJee eefme pecyeterhe jevee kes oMe&ve nes jns nQ, pees Deheves
Deehe ceW Ske Deefleere ke=efle nw~ mecee evieghle Deewj SkeueJe
kes GoenjCe nce he{les nQ, efpevneWves Deheveer iegYeefe kes yeue hej
Deheves ejce ue#e keer eeefhle keer Leer~ Gmeer kes meceeve DeeoMe&
emlegle kejves Jeeues hetpe #eguueke peer, efpevneWves Deble ceW cegefve
DeJemLee eehle kej meceeefOecejCe eehle efkeee, kee mebef#ehle heefjee
eneB emlegle efkeee pee jne nwefoveeBke 30 efmelecyej meved 1940, Deeefeve Jeoer 14,
meesceJeej kes MegYe efove meveeJeo (ce.e.) kes megeefme eser eer
Deceesuekeebo peer meje&he keer Oece&helveer eerceleer heeyeeF& ves Ske
heg$ejlve kees pevce efoee, efpemekee veece jKee ieee ceesleerebo~
Deehe kegue eej YeeF& Deewj leerve yenveW jns~ ye[er oes yenveW-eerceleer
iegueeyeyeeF& Je elegjceCeeryeeF&, Ske eser yenve eerceleer efkejCeyeeF&
SJeb Fvojebo, ekeeMeebo Deewj DeCe kegceej es leerveeW ess
YeeF&~ Deehekes heefjJeej kee cetue JeJemeee meje&hes kee jne nw~
yeeee& ele-Fleves mecheVe heefjJeej kes ceOe jnles ngS
Yeer ceesleerebo peer kees meebmeeefjke JewYeJe ceW efe veneR jner Deewj
meved 1958 ceW 18 Je<e& keer Gce ceW ner mJeefe mes DeepeerJeve
yeeee& ele enCe kej efueee~
Jewjeie kee keejCe-eleske ceelee-efhelee kee mehevee neslee
nw efke cesje yese ye[e neskej Iej kes meejs keee&Yeej kees mebYeeue
ues leLee Meeoer kejkes Jen Dehevee megKeer ie=nmLe peerJeve Jeleerle
kejs~ efkevleg ceesleerebo peer kes efueS es meye JeLe& Lee keeeWefke
GvneWves henues ner Dehevee jemlee eeve kej efueee Lee~ Jeeheej kes
keeeeX ceW jes-hees jnves hej Yeer Jes ncesMee JeeveeefYe eeJeleea keer
(6)
Jewjeie YeeJevee keer Fve heefeeeW kee efebleve kejles jnles Lesefkeme ner Iej keefuenejer veejer, kew yewjer mece YeeF&~
efkeme ner kes og:Ke yeenj oerKes, efkeme ner Gj ogef eleeF&~~
keesF& heg$e efyevee efvele Petjs, nese cejs leye jesJes~
Keeser mebleefle mees ogKe Ghepes, keeeW eeCeer megKe meesJes~~
ceesn ceneefjheg yewj efJeeejs, peie efpee mebke ejs~
Iej keejeie=n Jeefvelee yes[ er, heefjpeve peve jKeJeejs~~
Oeeefce&ke keee&keueehe-Fvekee ie=nmLe peerJeve ye[e megkegceeue
Lee, FmeefueS yeeee& ele nesles ngS Yeer keYeer meeOeg mebIe ceW jnves
kee efJeeej veneR Deeee~ es Deheves veiej ceW nesves Jeeues eleske
Oeeefce&ke keee& ceW DeeCeer jnles Les leLee mecee-mecee hej Oeeefce&ke
PeeefkeeeW Je veekeeW kes ceeOece mes Yeer meceepe ceW Oeeefce&ke
DeefYeefe peeie=le efkeee kejles Les~ mJeeb Yeer veekeeW ceW Yeeie uesles
Les~ Ske yeej Deheves veeke ceW efvekeuebke kes hee$e kee DeefYevee
efkeee, Jener DeefYevee Deehekes peerJeve ceW Deefce ehe es[ ieee
efke mebIe<eeX kes mecee Yeer Deheves kele&Je mes efJeeefuele veneR nesvee,
pees efke Jeefe kees GVeefle kes heLe hej ues peelee nw~ Oeeefce&ke
hee"Meeuee Yeer eueeles Les, efpememes yeeeW ceW Oeeefce&ke mebmkeej
yeveW~
mebIe ceW eJesMe-nesvenej kees keewve eue mekelee nw Fme
metefe kes Devegmeej ceesleerebo peer kes peerJeve ceW Yeer Ske veee
DeOeee peg[ e Deewj meved 1967 ceW hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keejlve
eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebIe meefnle meveeJeo ceW eelegcee&me
ngDee~ hetpe ceeleepeer kees peye Fvekes yeeee& ele kes yeejs ceW helee
euee, lees GvneWves ceesleerebo kees mebyeesefOele efkeee~ eelegcee&me kes
heeeled hetpe ceeleepeer kes meeLe cegeeefiejer keer ee$ee kee keee&ece
yevee~ Gmekes heeeled hetpe ceeleepeer Deeeee& eer efMeJemeeiej peer
cenejepe (Deeeee& Meebeflemeeiej hejcheje kes efleere heeeee&) kes
mebIe ceW Dee ieF, leYeer meved 1968 ceW ye. ceesleerebo Yeer mebIe ceW
DeOeeve kes GsMe mes Deees Deewj ceeleepeer keer esjCee mes mebIemLe
efMe<e kes he ceW jnves ueies~
Oeeefce&ke efMe#eCe-Deeheves hetpe %eeveceleer ceeleepeer kes heeme
ieesccemeej peerJekeeb[, kece&keeb[, keeleb$e JeekejCe, hejer#eecegKe,
veeeoerefhekee, Demeneer Deeefo ebLeeW kee DeOeeve efkeee~
leerve-eej Je<eeX kes Deboj Deeheves Meeeer Je veeeleerLe& keer hejer#eeSB
Debke-6
GeerCe& kej ueeR~ leye mes meowJe Deehe hetpe ceeleepeer kes heeme
jnkej eejeW DevegeesieeW kes mJeeOeee ceW lelhej jns~
pecyeterhe jevee efvecee&Ce ceW ecegKe Yetefcekee-meved 1965
ceW hetpe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes ceefmle<ke ceW pecyeterhe
jevee keer eespevee DeeF&~ efpemes meekeejhe osves ceW hetpe ceeleepeer
kes efveoxMeevegmeej keF& mLeeveeW kee efveCe&e ngDee, efkevleg efpeme Yetefce
hej eesie Lee, JeneR Fme jevee kee efvecee&Ce ngDee~ ye. ceesleerebo
peer ves mebIe ceW Deeles ner hetpe ceeleepeer kees en efueKekej efoee
efke ceQ leve-ceve-Oeve mes Deehekeer Fme eespevee kees meheue yeveeTBiee
Deewj Deehekes mebece ceW efkemeer ekeej keer yeeOee veneR Deeves otBiee~
Deehekees efkemeer mes hewmes keer eeevee veneR kejveer he[sieer~ leye mes
ueskej meowJe GvneWves Deheves kele&Je kee heeueve kej Fme DeodYegle
jevee kee efvecee&Ce nefmleveehegj keer Oeje hej mecheVe nesves ceW ecegKe
Yetefcekee efveYeeF&~ eefo Deehekees Jele&ceeve kee eecegC[jee Yeer kene
peees, lees keesF& DeefleMeeesefe venbeR nesieer, keeeWefke Deeheves hetpe
ceeleepeer kees pevceoe$eer ceeB mes Yeer DeefOeke ceevekej Gvekeer Dee%ee
kee Mele-eefleMele heeueve efkeee nw~
%eevepeesefle jLe kes meeLe Yeejle YeceCe-4 petve meved
1982 kees Yeejle keer jepeOeeveer efouueer kes ueeueefkeuee cewoeve mes
hetpe ceeleepeer keer esjCee Je DeeMeerJee&o mes lelkeeueerve eOeeveceb$eer
eerceleer Fefvoje ieebOeer ves pecyeterhe %eevepeesefle jLe kee Yeejle
YeceCe nsleg eJele&ve efkeee~ Deeheves 1045 efove leke jLe kes meeLe
hetjs Yeejle ceW YeceCe efkeee Deewj Deheves DeespemJeer JeeJeeW mes
peve-peve leke Deefnmb ee Je pewveOece& kes efmeevleeW kee eeej efkeee~
leye mes Deble leke Deehe pecyeterhe mLeue hej nesves Jeeueer elesske
ieefleefJeefOeeeW-efvecee&Ce keee&, meeefnle ekeeMeve Deeefo keeeeX ceW
Dehevee hetCe& ceeie&oMe&ve eoeve kej JeJemLeeDeeW kees megee he mes
eueeves ceW mecee osles jns~
leeiecee peerJeve-ceeleepeer ves Fvekeer megkegceejlee osKekej
FvnW DeefOeke leeie keer esjCee veneR oer efkevleg meved 1971 ceW hetpe
%eeveceleer ceeleepeer keer peveveer ceesefnveer osJeer kees Depecesj ceW
Deeeee& eer Oece&meeiej cenejepe mes Deeefe&kee oer#ee uesles Deewj
Gvekee kesMeueeWe nesles osKekej ceesleerebo peer kes oe ceW Yeejer
heefjJele&ve Deeee efke peye en 13 mevleeveeW kees pevce oskej 57
Je<e& keer Gce ceW oer#ee ues mekeleer nQ, lees ceQ mebece-efveece kee
heeueve keeeW veneR kej mekelee ? DeLee&led leye mes Gvekes ceve ceW Yeer
oer#ee uesves keer YeeJevee peeie=le ngF&~ Deeheves meved 1981 ceW mJeefe
mes ceeleepeer kes mece#e veceke Je ceer"s kee leeie kej efoee, pees
meved 1985 keer pecyeterhe hebekeueeCeke eeflee leke jne~
4 Je<e& kes heeeled Deeheves Gme leeie kes mebkeuhe kees hetCe& efkeee~
Debke-6
oer#ee kes heLe hej-meved 1985 mes Deehe oer#ee kes efueS
Deelegj Les efkevleg meved 1987 ceW Deeheves hetpe ceeleepeer kes mece#e
pecyeterhe mLeue hej ner oer#ee uesves keer YeeJevee Jee keer, efpemes
hetpe ceeleepeer ves men<e& mJeerke=efle eoeve keer~
pecyeterhe mLeue hej eLece Sself eneefmeke oer#ee meceejesnhetpe ceeleepeer keer YeeJeveevegmeej hejcehetpe Deeeee&eer efJeceuemeeiej
cenejepe ves mebIe meefnle nefmleveehegj Deeieceve keer mJeerke=efle eoeve
keer leLee heeuiegve Megkeuee veJeceer, 8 ceee& 1987 kees MegYe cegnlt e& ceW
efJeMeeue pevemecegoee kes yeere Deeeee&eer ves ceesleerebo peer hej
#eguueke oer#ee kes mebmkeej kej ceesleermeeiej veece eoeve efkeee~
hetpe Deeeee&eer ves Deheves MegYeeMeerJee&o ceW kene efke-Deepe cegPes
FvnW oer#ee osles ngS ieJe& nw keeeWefke ceesleerebo peer keer oer#ee Ske
eeJeleea keer oer#ee pewmeer nw~ efpeme ekeej eeJeleea ves n KeC[
hej efJepee eehle keer Leer, Gmeer ekeej FvneWves hetjs Yeejle ceW YeceCe
kej Oece& kee [bkee yepeeee nw~ Fme oer#ee ceneslmeJe mes nefmleveehegj
keer hegCe Yetefce hej Ske Deewj Fefleneme mJeCee&#ejeW ceW Debefkele nes
ieee~
heer"eOeerMe heo-oer#ee kes heeeled Yeer hetpe #eguueke
ceesleermeeiej peer mebmLeeve keer ieefleefJeefOeeeW ceW hetJe&Jeled efveoxMeve
eoeve kej Deheves heo kes eesie keeeeX kees mecheVe kejJeeles Les~
Deheves mJeeOeee, he"ve-hee"ve Je Deheveer eee& kee efveyee&Oehe mes
heeueve kejles Les~ Fmeer ekeej meoe pecyeterhe leerLe& SJeb eneB mes
mebyebefOele Deve mebmLeeDeeW kee mebeeueve Ssmes ner leeieer eleer,
ie=nefJejle JeefelJe kes eje neslee jns, Fmekes efueS hetpe ceeleepeer
ves meved 1987 ceW pecyeterhe leerLe& hej Ske Oece&heer" yeveekej eneB
heer"eOeerMe heo keer mLeehevee keer~ hetpe ceeleepeer kes eje efveOee&efjle
efveeceevegmeej heer"eOeerMe heo hej meowJe meeleJeeR mes ieejnJeeR
eeflecee Oeejer leke kes efkemeer Yeer eesie SJeb mebmLeeve kes eefle
meceefhe&le leeieer-eleer kees DeefYeef<ee efkeee pee mekelee nw~ hetpe
ceeleepeer eje Ssmeer Oece&heer" hej meJe&eLece heer"eOeerMe kes he ceW
#eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kees 2 Deiemle meved 1987,
eeJeCe Megkeuee mehleceer kes efove Deemeerve efkeee ieee~
eleske keee& ceW DeeCeer jnles Les-hetpe ceeleepeer eje
eejbYe efkees iees eleske keee& ceW hetpe #eguueke eer ceesleermeeiej
peer cenejepe kee efJeMes<e eesieoeve jnlee Lee~ efkemeer Yeer keee& kees
efkeme ekeej hetCe& meheuelee SJeb DevegMeemevehetJe&ke meheue efkeee
peees, ener Fvekee eeeme jnlee Lee~ meved 1993 ceW hetpe
ceeleepeer ves DeeesOee leerLe&#es$e kes efueS efJenej efkeee leLee 1994
ceW JeneB YeieJeeve $e+<eYeosJe kee cenecemlekeeefYe<eske kejeee~ hegve:
meved 1995 ceW ceneje^ eevle kes ceebieerlegbieer efme#es$e kes efueS
(7)
efJenej efkeee leLee uecyeer ee$ee kej JeneB efJeMeeue hebekeueeCeke

eeflee SJeb cemlekeeefYe<eske kejeee~ hegve: JeneB mes Deekej meved
1997 ceW efouueer ceW eewyeerme keuhegce ceneceC[ue efJeOeeve kee
cene Deeeespeve ngDee, pees efouueer kes Fefleneme ceW ner veneR Deefheleg
meejs Yeejle ceW eLece yeej Ske DeodYegle Devegeve Lee~ Fve meYeer
keeeeX ceW hetpe #eguueke peer ves Deheveer hetjer Meefe ueieekej FvnW
meheueleehetJe&ke mecheVe kejeves ceW cenlJehetCe& Yetefcekee efveYeeF&~
Fvekes keee&keueeheeW kees osKekej hetpe ceeleepeer ves meved 1997 ceW
efouueer kes ueeue cebefoj keer meYee ceW Oece& efoJeekej #eguuekejlve
keer GheeefOe mes efJeYetef<ele efkeee~ 22 ceee& 1998 kees efouueer kes
ueeueefkeuee cewoeve mes hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
keer esjCee SJeb cebieue DeeMeerJee&o mes YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe
eerefJenej jLe kee GodIeeve ngDee, efpemekee eOeeveceb$eer eer
Deue efyenejer Jeepeheseer ves Yeejle YeceCe nsleg eJele&ve efkeee~
4 hejJejer 2000 kees YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&êr e efveJee&Ce
ceneceneslmeJe Je<e& ceveeves keer Iees<eCee ngF&, efpemekes Devleie&le
meJe&eLece 4 mes 10 hejJejer leke efouueer kes ueeue efkeuee cewoeve
ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cesues kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemekee
GodIeeve ceeveveere eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves
efkeee~ eOeeveceb$eer peer kes meeLe leLee npeejeW eeuegDeeW ves
kewueeMe heJe&le kes mece#e efveJee&Ce uee[t e{ekej Deheves kees Oeve
ceevee~ Heeeled mebieese
f eeW, eMvecebe, Yee<eCe, JeeoefJeJeeo eefleeeseif elee
Deeefo kes ceeOece mes YeieJeeve $e+<eYeosJe kee Ketye eeej-emeej
efkeee ieee~
Fme ekeej hetpe heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer
cenejepe kes efveoxMeve ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Deveskeeveske
keee&ece mecheVe ngS leLee efJeefYeVe leerLeeX kee efvecee&Ce SJeb efJekeeme
Yeer mecheVe ngDee~ leerLe& efvecee&Ce SJeb efJekeeme keer e=KB euee ceW Je<e&
2001 ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve Yetefce
eeeie-Fueeneyeeo ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& eeeie
kee efvecee&Ce SJeb efJekeeme efkeee ieee~ Jele&ceeve ceW en leerLe& pewve
meceepe ceW efJeMes<e eefmeef kees eehle nes jne nw Deewj eefleefove
mewke[eW Yeepeve eneB Deekej egie keer Deeefo ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe
eje ueer ieF& oer#ee kes #eCeeW kees eeo kejles nQ Deewj Gve
cenecevee keer Yeefe kej hegCe Deefpe&le kejles nQ~ eeeie-Fueeneyeeo
kee en leerLe& hetpe cenejepe peer kes ceve kees meJee&efOeke Deekeef<e&le
kejlee Lee~
Fmeer e=BKeuee ceW Je<e& 2003-2004 ceW YeieJeeve ceneJeerj
mJeeceer keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) efyenej kee efJekeeme
efkeee ieee, peneB Delevle Deeke<e&ke mJehe ceW yeves efJeefYeVe
(8)
efpevecebefoj SJeb YeieJeeve kee pevce cenue vebeeJele& cenue Deepe

efyenej eevle ner veneR Deefheleg mechetCe& osMe SJeb efJeosMe ceW eefmeef
kees eehle nes egkee nw~ meccesoefMeKej mes ueewves Jeeues npeejeW
ee$eer eefleefove Fme leerLe& kee oMe&ve kejkes YeieJeeve ceneJeerj
mJeeceer kes pevce mes heefJe$e Fme Yetefce kees veceve kejkes ceneve
hegCe kee yebOe kejles nQ~
leerLe& efvecee&Ce SJeb efJekeeme keer e=KB euee ceW YeieJeeve heg<heobleveeLe
keer pevceYetefce keekeboer SJeb hetpe cenejepe peer keer efJeMes<e YeeJevee
kes heuemJehe efveefce&le ieefCeveer %eeveceleer oer#ee leerLe&, ceeOeesjepehegje
(peehegj) jepe. ceW Yeer YeJe jeveeDeeW kes efvecee&Ce mecheVe ngS~
petve 2010 ceW keekeboer (osJeefjee-ieesjKehegj) G.e. ceW YeJe
efpevecebefoj kee hebekeueeCeke eefle<"e SJeb veJecyej 2010 ceW
ceeOeesjepehegje (peehegj) jepe. ceW YeJe meccesoefMeKej keer eefleke=efle
kee hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe Yeejer OetceOeece kes meeLe
hetpe heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej cenejepe peer kes ner meeefVeOe
ceW mecheVe ngDee Lee~
hetpe cenejepe peer kes ceve ceW nefmleveehegj leerLe& kes efueS
Ske efJeMes<e YeeJevee Jeehle Leer~ Jes eenles Les efke etBefke nefmleveehegj
YeieJeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer pevceYetefce nw Dele:
kece mes kece Fme leerLe& Yetefce hej YeieJeeve MeebefleveeLe keer efJeMeeue
eeflecee DeJeMe mLeeefhele kejvee eeefnS~ hetpe ceeleepeer kes DeeMeerJee&o
mes Gvekeer en YeeJevee Yeer Delevle YeJe he ceW heueerYetle ngF&
Deewj kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve kes kegMeue vesle=lJe ceW
YeieJeeve MeebefleveeLe peer kes meeLe ner YeieJeeve kegbLegveeLe SJeb
YeieJeeve DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie efJeMeeue eefleceeDeeW
kee efvecee&Ce kejkes pecyeterhe leerLe& hej hebekeueeCekehetJe&ke hejJejer
2010 ceW mLeeefhele efkeee ieee~ Fme hebekeueeCeke eeflee
ceneslmeJe ceW hetpe ceeleepeer memebIe kes meeLe hetpe 108 cegefve eer
Deefcelemeeiej cenejepe memebIe ves efJeMes<e meeefVeOe eoeve efkeee
SJeb #eguueke ceesleermeeiej peer cenejepe ves Yeer GlmeenhetJe&ke Yeeie
ueskej ceneve hegCe Deefpe&le efkeee~
etBefke meveeJeo veiejer hetpe cenejepe peer SJeb osMe kes
Deveske cegefve-Deeefe&keeDeeW keer pevcemLeueer kes veece mes eefme nw
Dele: hetpe cenejepe keer meoe es YeeJevee Leer efke JeneB hej keesF&
Ske efJeMes<e leerLe& kee efvecee&Ce nesJes Dele: Gvekeer esjCee mes meved
1996 ceW meveeJeo veiejer ceW hetpe ceeleepeer kes DeeMeerJee&o mes Gvekes
mebIe meeefVeOe ceW Ceceeskeej Oeece leerLe& kee efMeueeveeme neskej
Ceceeskeej Oeece leerLe& kee GodYeJe ngDee~
Fme ekeej Deheves peerJeve ceW ceneve keeeeX kees pevce osves
Jeeueer eeefj$eeefvkee ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes
Debke-6
ejCe meeefVeOe ceW 45 Je<eeX kes Fme oerIe& mecee ceW Gvemes DevegYeJe
%eeve eehle kej Deheves %eeve Je eeefj$e keer Je=ef kejles ngS hetpe
#eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe ves Deheves peerJeve kees meeLe&ke
efkeee nw~ hetpe cenejepe peer ves 26 efmelecyej meved 2000,
Deeefeve ke=<Cee elego&Meer kees Deheves peerJeve kes 60 Je<e& hetCe& kej
61JeW Je<e& ceW eJesMe efkeee Lee, leye Gvekeer <eerhetefle& kee efJeMes<e
Deeeespeve meved 2001 ceW hetpe ceeleepeer kes memebIe meeefVeOe ceW
keceue cebefoj, eerleefJenej-efouueer ceW Deeeesefpele efkeee ieee Lee~
Fme ekeej Deveske iegCeeW kes hegbpe hetpe cenejepe peer ves
Deheves peerJeve kee heue-heue SJeb #eCe-#eCe Oece& SJeb ieg keer
DeejeOevee ceW Jeleerle efkeee Deewj Deble ceW 10 veJecyej 2011,
keeefle&ke Megkeuee hetefCe&cee, iegJeej kees ceOeevn 1.05 yepes cegefve
DeJemLee eehle kejkes leerLe& Deewj ieg keer $e eee ceW Oece& kee
GodyeesOeve megveles ngS efveefJe&keuhe meceeefOecejCe eehle efkeee~ Ssmes
hetpe cenejepe keer meceeefOe hej nce Fme mebef#ehle heefjee kes
ceeOece mes Gvekes keeeeX, GheosMeeW Deewj DeeoMeeX kes eefle veceve
kejles ngS Gme jlve$eeOeejer Deelcee kes eefle YeeJeYeerveer efJevece
eebpeefue Deefhe&le kejles nQ~
#eguueke eer ceesleermeeiej cenejepe kes peveke
mJe. mes" eer Deceesuekeebo pewve meje&he-meveeJeo kee mebef#ehle heefjee

emlegefle-peerJeve ekeeMe pewve (eyebOe mecheeoke)
mebmeej ceW DemebKeeW peerJe eefle#eCe pevce uesles nQ SJeb Fleves
ner peerJe eefle#eCe cejles nQ uesefkeve meYeer peerJeeW kees keesF& eeo
veneR kejlee~ kesJeue Jes ner Jeefe eeo efkees peeles nQ pees meceepe,
osMe, je^ Deewj mebmeej hej keg Ghekeej kej peeles nQ~ Ssmes ner
ceneve JeefeeeWs ceW mes Ske jns-eer Deceesuekeebo peer meje&hemeveeJeo~
pewmee efke veereflekeejeW ves kene Yeer nwes<eeb ve efJeee ve lehees ve oeveb~
%eeveb ve Meerueb ve iegCees ve Oece&:~~
les cele&ueeskes YegefJe YeejYetlee:~
ceveg<ehesCe ce=ieeejefvle~~
DeLee&led efpeveceW efJeee, lehe, oeve, %eeve, Meerue, Oece& Deeefo
iegCe veneR nesles Jes ceveg<e nesles ngS Yeer ce=ieeW kes meceeve he=efLeJeer hej
efJeejCe kejles ngS Oeje kes Thej Yeej kes meceeve nesles nQ~
Fmekes efJehejerle pees Fve iegCeeW mes mecheVe nesles nQ, Jes Oeje
kes Yeej kees nuekee kejles nQ SJeb hetpe Deewj ceneve nes peeles nQ~
ener yeele eer Deceesuekeebo peer meje&he kes efJe<ee ceW Yeer kener pee
mekeleer nw~
Sself eneefmeke leerLe&#es$e nefmleveehegj veiejer ceW hetpe ieefCeveerecegKe
Deeefe&keejlve eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes yeveeF&
ieF& efJee eefme pecyeterhe keer heeJeve jevee ceW Gvekee cenlJehetCe&
eesieoeve jne nw~ meJe&eLece meved 1972 ceW ner GvneWves Deheves heg$e
ceesleerebo peer keer Fe kes Devegmeej Deheveer Deesj mes 25000/hees keer mJeerke=efle eoeve keer, Dele: meved 1979 ceW efveefce&le ngS
Debke-6
megoMe&veces ceW eLece ewleeuee kes efvecee&Ce kee hegCe Deefpe&le

efkeee~ Fmemes Yeer cenlJehetCe& yeele en nw efke GvneWves Deheves heg$e
yeeue yeeeejer eer ceesleerebo peer meje&he kees hetpe ceeleepeer kees
oskej ceneve keee& efkeee~ eer ceesleerebo peer ves Dehevee leve-ceveOeve ueieekej pecyeterhe keer jevee kes mebkeuhe kees hetje kejeee~
Ssmes Gvekes hetpe efheleepeer kee 5 efmelecyej 1986 kees mJeie&Jeeme nes
ieee~ Gvekee peerJeve heefjee eneB emebieesheee emlegle efkeee pee
jne nwpecyeterhe ceW megoMe&ve ces keer oef#eCe efoMee ceW Yejle#es$e
kes Deee&KeC[ ceW Yeejle osMe nw~ YeejleJe<e& kes Ske eeble ceOeeosMe
ceW efmeJejket veece mes efJeKeele efme#es$e SJeb ye[Jeeveer, yeeJeveiepee
Deeefo Deveske efme#es$e nQ~ Fmeer #es$e ceW meveeJeo veece mes
eKeele Ske veiej nw~ eneB kes eeJeke osJe-Meee-ieg kes hejce
Yee nQ~ eneB hej cegefveeeW kes efJenej Yeer nesles jnles nQ~
Fmeer veiej ceW eer Deceesuekeebo peer meje&he kee pevce
efJe.meb. 1959 ceW eeJeCe megoer Skeced, efove-meesceJeej kees ngDee~
Deehekes efhelee kee veece eer hetueebo mee Lee~ meje&hes kee Jeeheej
hejcheje mes Fvekes heefjJeej ceW neslee euee Dee jne nw~
Deehekee eLece efJeJeen megvoj yeeF& (ye"sueer) kes meeLe
heeuiegve Jeoer veJeceer, mecJeled 1975 kees ngDee~ efpevemes 5 mebleeveW
ngF~ GveceW mes Deepe eerceleer iegueeyeyeeF& Je eerceleer elegce&Ceer yeeF&
es oes hegef$eeeB ceewpeto nQ leLee oes heg$e Je Ske heg$eer kee mJeie&Jeeme
nes ieee~
hegve: otmeje efJeJeen JewMeeKe megoer 9, mecJeled 1991 ceW
(9)
ngDee~ otmejer helveer kee veece heeyeeF& Lee~ Fvekeer ome mebleeves
ngF~ FveceW 1. eer ceesleerebo, 2. eer Fvojebo, 3. eer ekeeMeebo,
4. eer DeCe kegceej Je 5. eerceleer efkejCe yeeF&, es 5 mevleeveW
peerefJele jns, Mes<e keeue kes ieeue ceW meceeefnle nes ieF~
peneB Deeheves JewJeeefnke peerJeve kee Deevevo uesles ngS ie=nmLe
Oece& kee heeueve efkeee~ JeneR meeceeefpeke mesJee ceW Yeer heers veneR
jns~ Devegceevele: meved 1945-46 ceW Deehe veiejheeefuekee cetevf eefmeheue
keceser-meveeJeo ceW ceeveo (Deevejsjer) meome jns Je meeceeefpeke
mecemeeDeeW kee efveJeejCe efkeee~
eLece helveer mes pevceer kevee iegueeyeyeeF& kee pevce Demee{
megoer 7, efove-meesceJeej, mebJeled 1984 kees ngDee~ Fvekee efJeJeen
eer esceebo pewve yeeuemecego (ce.e.) kes meeLe ngDee~ efleere
kevee elegce&Ceer yeeF& kee pevce ceeIe megoer SkeeoMeer, efovemeesceJeej, efoveeBke 28 hejJejer meved 1932 kees ngDee~ Fvekee
efJeJeen 28 hejJejer meved 1947 ceW eer kegvove mee pewve kes megheg$e
eer censv kegceej pewve-Fboewj efveJeemeer kes meeLe ngDee~ Fvekes eej
heg$e, oes hegef$eeeB nQ, efpevekes veece nQ-1. eer eesiesv kegceej pewve,
2. eer eerkeeble pewve, 3. eer ueefuele kegceej pewve, 4. eer Mewues<e
kegceej pewve, 5. ee pewve, 6. meercee pewve~
yeeue yeeeejer eer ceesleerebo peer Meeeer veeeleerLe& (heer"eOeerMe
#eguueke eer ceesleermeeiej cenejepe-mebIemLe hejcehetpe ieefCeveer
Deeefe&keejlve eer %eeveceleer ceeleepeer) ves efleere helveer mes eLece
mevleeve kes he ceW pevce efueee~ ceevees mecekedoMe&ve, mecei%eeve
kes yeeo mecekedeeefj$e kees Deheves Deehe ceW meceeefJe kejves kes
efueS pevce efueee nes~ eer ceesleerebo peer kee pevce Deeefeve Jeoer
14, efove-meesceJeej, efoveeBke 30-9-1940 kees meeeb 4.52 hej
ngDee~ ye[s neskej FvneWves efJeJeen ve kejkes meebmeeefjke yebOeveeWs ceW
hebmevee Gefele veneR mecePee Je Deepevce yeeee& ele ueskej hetpe
ceeleepeer kes mebIemLe nes iees~ pecyeterhe kes efvecee&Ce SJeb pecyeterhe
%eevepeesefle eJele&ve ceW Fvekee DeefOekeebMe meneesie jne~ hegve:
Deeheves Oece& ceeie& ceW keoce ye{eles ngS #eguueke oer#ee enCe keer
Deewj pecyeterhe Oece&heer" kes heer"eOeerMe yevekej pewveOece& SJeb mebmke=efle
keer DeodYegle eYeeJevee Deewj mebj#eCe kes keee& efkees~
eer Deceesuekeebo peer meje&he keer elegLe& mebleeve eerceleer
efkejCeyeeF& kee pevce heeuiegve Jeoer 8, efove-jefJeJeej, efoveeBke
24 hejJejer 1946 kees ngDee~ Fvekee efJeJeen 17 Je<e& keer Gce ceW
eer ceoveueeue eewOejer-meveeJeo kes efleere heg$e eer kewueeMeebo
eewOejer-meveeJeo kes meeLe ngDee~ Fvekes oes heg$e Deewj leerve hegef$eeeB
nQ~ efpevekes veece-1. eer mebpee kegceej pewve, 2. eer meboerhe
(10)
kegceej pewve, 3. eerceleer meefjlee pewve, 4. eerceleer MeesYee pewve, 5.

eerceleer mehevee pewve~
Deehekeer heebeJeeR mebleeve kee pevce heg$e kes he ceW ngDee~
Fvekee veece eer Fvojebo pewve nw~ Fvekee pevce heew<e Jeoer 3,
efove jefJeJeej, 19 efmelecyej meved 1948 kees ngDee, pees Fme mecee
meveeJeo ceW kehe[s SJeb meje&hes kee Jeeheej kejles nQ~ Fvekee
efJeJeen eerceleer megyeesOeyeeF& kes meeLe 21 ceF& 1970 kees ngDee~
Deehekeer "er mebleeve eer ekeeMeebo pewve kee pevce eeJeCe
megoer 9, efoveeBke 21 Deiemle 1950 kees ngDee~ Deehekee efJeJeen
eerceleer ceOegyeeuee kes meeLe 28 ceF& 1974 kees ngDee~ Deehe
Delevle Oece&efve jns Deewj hetpe ceeleepeer kees Dehevee ieg
ceevekej meowJe Gvekeer Dee%ee kee heeueve efkeee~ Deeheves meesveseeBoer kes Jeeheej kes meeLe Deheves ie=nmLe kele&JeeW kee heeueve efkeee
Deewj meeLe ner pecyeterhe-nefmleveehegj, heeJeeefiejer Tve Deeefo leerLeeX
kes meeLe ecegKehe mes peg[kej meceepe SJeb Oece& keer mesJee Yeer
keer~ Oece&mesJee keer hetCe& YeeJeveeDeeW kes meeLe Deehekee Deekeefmceke
efveOeve 7 ceF& 2010 kees nes ieee~
Deehekeer 7JeeR mebleeve kee veece eer DeCe kegceej pewve Lee~
Fvekee pevce eeJeCe megoer 12, efove jefJeJeej, 31 pegueeF& 1955
ceW ngDee~
eer Deceesuekeebo peer ves Deheves mecemle ieen&mLe kele&JeeW
kee heeueve kejles ngS Deveske leerLe&#es$eeW keer ee$eeSB Yeer keeR~ meved
1940 ceW meJe&eLece efiejveej efme#es$e keer ee$ee keer~ hegve: meved
1958 ceW efme#es$e meccesoefMeKej keer, meved 1972 ceW eJeCeyesueieesue,
meved 1976 mes 1985 leke nefmleveehegj Deeefo keer ee$ee keF& yeej
kejkes Deeheves Deheves peerJeve kees meheue efkeee~
Deeheves Deheves Oeve kee heejceeefLe&ke keeeeX pewmes cebefoj
efvecee&Ce, Meee ekeeMeve, Oeeefce&ke hee"Meeuee Deeefo ceW Yeer meogheeesie
kejles ngS Fme ueeske ceW keerelf e& leLee hegCe kee Depe&ve efkeee nw~
meveeJeo ceW Deehekes veece mes eer Deceesueke ebo pewve meje&he heejceeefLe&ke
^m keer mLeehevee 1 pegueeF& 1970 ceW ngF& Leer~ Fme ^m eje
meveeJeo ner ceW jeef$e hee"Meeuee mebeeefuele keer peeleer nw~
FvneR meye keeeeX kees osKeles ngS efoveeBke 17 ceF& 1984
kees eer Deceesuekeebo pewve meje&he kee efo. pewve meceepe-meveeJeo
keer Deesj mes DeefYevebove efkeee ieee~
5 efmelecyej meved 1986 ceW Deehekee DemJemLelee kes
keejCe mJeiee&jesnCe nes ieee Deewj Deehekeer mce=efleeeB Mes<e jn
ieF, pees efejkeeue leke Ske megeesie efhelee nesves kee mevosMe
eoeve kejleer jnWieer~
Debke-6
ye. ceesleerebo peer kes mebpeesS mJehve ngS meekeej, GvneR keer uesKeveer ceW emlegle nw
1045 efove leke pecyeterhe %eeve peesefle jLe kes meheue eJele&ve keer
mebef#ehle ieeLee
ceQ lees hetpe ceeleepeer kee efej$e+Ceer jntBiee, efpevneWves mechetCe& efnvogmleeve ceW Ietceves keer cesjer DeefYeuee<ee kees Fme eJele&ve kes
ceeOece mes yesceeuetce hetje kej efoee~ npeejeW veiejeW ceW Ietcekej leerLekejeW, efpeve cebeof jeW, Oecee&eleveeW, oMe&veere mLeueeW kes oMe&ve leLee
meeOegDeeW SJeb ueeKeeW vej-veeefjeeW mes efceueves kee mJeCe& DeJemej eehle ngDee~ cegPes Ssmee ueielee nw efke cesjs DeveskeeW pevceeW ceW mebefele
hegCe kee ner en eefleheue jne pees efke meyekes efueS menpe megueYe veneR nes mekelee~ ueeKeeW ueesieeW ves peesefle jLe kes meeLe nceeje
Yeer mJeeiele efkeee, eJeeve megves, pecyeterhe jevee efvecee&Ce kes efueS oeve Yeer efoee Deewj DeeYeej Yeer ceevee~
pecyeterhe %eeve peeself e keer Yeejle ee$ee Deheves Deehe ceW Ske
Deeee& nw~ ceneve MegYe Ie[er ceW eJele&ve eejbYe ngDee~ eJele&ve keee
Lee ceeveeW mee#eeled meceJemejCe mee ueielee Lee~ 4 petve 1982 kee
Jen cebieue efoJeme pewve peiele kes Fefleneme ceW mJeCee&#ejeW ceW
efueKee jnsiee, efpeme efove Yeejle keer jepeOeeveer efouueer kes ueeue
efkeuee cewoeve ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fefvoje ieebOeer ves
hetpe ieefCeveer Deeefe&keejlve eer %eeveceleer ceeleepeer kee DeeMeerJee&o
eehle kejkes Deleble emeVeleehetJe&ke YeefeYeeJe mes Deesleeesle neskej
meneeW vej-veeefjeeW kes ceOe Yeejle YeceCe kes efueS pecyeterhe
%eeve peesefle jLe kes eJele&ve kee MegYeejbYe efkeee~
Gme efove cebe hej leLee meYee ceW efoiecyej pewve meceepe kes
meYeer efJeeej OeejeDeeW kes ecegKe eser, keee&kelee&, efJeeved leLee
pevemecegoee GheefmLele Lee~ 1045 efoveeW kes eJele&ve ceW Gej mes
oef#eCe leke leLee hetJe& mes heefece leke kejes[eW vej-veeefjeeW ves
efkemeer Yeer peeefle Je Oece& kes YesoYeeJe kes efyevee pecyeterhe Je %eeve
peesefle kes oMe&ve efkees leLee YeieJeeved ceneJeerj keer efoJeJeeCeer kee
heeJeve mebosMe megvee~
cegPes eejbYe mes Deble leke DeefOekeebMe eJele&ve ceW meeLe jnves
kee mJeCe& DeJemej eehle ngDee Lee~ ceQves mJeeb Deheveer DeeBKeeW mes
Gve ceneve MeeW kee DeJeueeskeve efkeee nw efpemes MeyoeW ceW efueKe
heevee keef"ve nw~ efkelevee Gcebie Lee peveceeveme ceW mJeeiele kes
efueS~ efkeleveer Yeefe Leer jevee efvecee&Ce kes efueS oeve osves ceW~
peesefle jLe cegmeueceeve YeeFeeW kes Iej kes meeceves mes iegpeje lees
GvneWves Yeer Jewmee ner mecceeve efkeee pewmee efkemeer efnvot ee pewve ves
efkeee~ keneR YesoYeeJe vepej veneR Deelee Lee~
oef#eCe Yeejle ceW peeves hej Yee<ee efYeVelee mes Yeer keneR keesF&
keef"veeF& veneR ngF&~ kevee&ke ceW meceg le hej yemes JesoejCe
peeles mecee jeef$e ceW %eevepeesefle keer iee[er me[ke mes veeres
Glejkej efceer ceW hebme ieF&, lees Gmeer mecee Gme ieeBJe kes
Debke-6
heeermeeW cegmeueceeve YeeFeeW ves jeef$e ceW ner DeLeke heefjece kejkes
iee[er kees me[ke hej ueekej veceve efkeee~ heeefjeefceke osves hej
neLe pees[ kej cevee kej efoee~
keee&kelee&DeeW ves Yeer keneR keesF& kemej veneR jKeer~ efovejele Ske kejkes eJele&ve kees meheue yeveeee~ keneR jeef$e ceW 2 yepes
mJeeiele meYee ngF& lees keneR eele: 4 yepes MeesYeeee$ee efvekeeueer~
keneR cetmeueeOeej Je<ee& kes ceOe peguetme efvekeeuee ieee, lees keneR
ke[ke[eleer meoea ceW Yeer IebeW Fblepeejer kejkes %eevepeesefle keer
DeieJeeveer keer~ ve keneR hebLe Yeso ve keneR Oece& Yeso~
pevelee kee Glmeen ner peeself e jLe kes meeLe eueves Jeeues
keee&kelee&DeeW kees Meefe eoeve kejlee Lee~ peneB peien-peien mJeeiele
keer nes[ ueieer jnleer Leer, JeneR oeveoeleeDeeW ceW Yeer nes[ ueieer jnleer
Leer efke oeve ceW cesjs veiej kee veece meyemes Thej DeeJes~ FvneR Goee
YeeJeveeDeeW ves Deuhe mecee ceW YeJe pecyeterhe jevee kee efvecee&Ce
Ssefleneefmeke leerLe&#es$e nefmleveehegj ceW keje efoee, efpemes egieevegegie
leke DemebKe vej-veejer osKekej hetJe&peeW kee iegCeieeve kejles jnWies~
yeermeJeeR Meleeyoer kes yeerleles Je<eeX kees eeo kejles jnWies~
Fme eJele&ve ceW Ssmee keewve mee leyekee Lee, pees ve Deeee nes~
iejerye Deees, Deceerj efeeeB-heg<e, yees-veJe peJeeve, jepevesleejepekece&eejer, efnvot, cegmeueceeve, efmeKe, heejmeer, yeew, pewve, Gejoef#eCe Jeeues, hetjye-heefece Jeeues, iegpejeleer, ceje"er, yebieeueer, keeve[er,
efnvoer, Debespeer, Deeefmleke-veeefmleke, meeOeg-meble, ie=nmLeer, meppeveogpe&ve meYeer Deees~ meYeer ves Deheveer-Deheveer ee Yeefe kee eoMe&ve
efkeee~ efkemeer ves leve mes, efkemeer ves ceve mes, efkemeer ves Oeve mes~
ueesieeW kees Ssmee ueielee Lee ceevees %eevepeeself e veneR mee#eeled
%eeveceleer ceeleepeer Gvekes ej hej Dee ieF& nQ~ %eevepeesefle jLe kes
heefneeW kees ner %eeveceleer ceeleepeer kes ejCe ceevekej kevee&ke
JeeueeW ves Gve heefneeW kee peue mes e#eeueve efkeee, uegefee veneR
Ie[e Yej-Yejkej~ keesF& Deejleer Gleejlee, keesF& ceeuee henveelee,
(11)
keesF& heg<heebpeefue kejlee, keesF& eerheue e{elee, keesF& efce"eF&

yeeblee~ keesF& iegueeue efyeKesjlee~ keesF& ieerle ieelee-keesF& ve=le
kejles~ keesF& yeesefueeeB yeesueles-keesF& pee peekeej kejles~
peneB Yeer %eevepeesefle peeleer JeneB Deheej n<e& Jeehle nes
peelee~ keF& veiejeW Je MenjeW ceW meceepe mes henues hegefueme leLee
efpeueeefOekeejer, Sme.[er.Sce., lenmeerueoej Deeefo kees metevee efceue
peeleer efke Fme veiej ceW Decegke leejerKe kees %eevepeesefle Dee jner nw
Deewj Jes meceepe kes ueesieeW mes hetves peeles efke Deehe ueesieeW ves
mJeeiele kee kewmee keee&ece yeveeee nw ?
veiejeW ceW meehe-meheeF& kes meeLe Yeejer mepeeJe keer peeleer
leLee peguetme kees DeefOeke Deeke<e&ke Je ye[e yeveeves kes efueS Deveske
PeeefkeeeB Yeer yeveeF& ieF&~ %eevepeesefle keer DeieJeeveer kes efueS
efveOee&efjle mecee mes Yeer IebeW henues mewke[eW eer-heg<e veiej mes
otj leke yeenj peekej Fblepeejer kejles Lees Deewj peesefle jLe
hengBeles ner Petce G"les~ peeseflejLe hej mLeeefhele Jeeeeefole
pecyeterhe kes cee@[ue kees osKeves kes efueS le[he G"les~ eleske
mLeeve kes yees-yees keer YeeJevee jnleer efke Jen Yeer jLe kes Thej
e{kej Gme YeJe jevee kees peer Yejkej kes osKe ues, mecePe ues
efpemekee efke DeYeer leke cee$e veece ner megveves ceW Deelee jne nw~
jeef$e ceW peesefle hej mLeeefhele pecyeterhe cee@[ue ceW ueieer
ueeF Je heJJeejs eue peeves mes Gmekeer MeesYee Deewj Yeer efiegefCele
nes peeleer Leer~ pecyeterhe jevee kes cee@[ue kees osKeves kes YeeJe
kesJeue pewefveeeW kes ner nesles Les mees yeele veneR~ pewveeW mes Yeer peeoe
DeefOeke eeJe pewveslej vej-veeefjeeW ceW jnlee Lee~ MeesYeeee$ee kes
ceeie& henues mes ner Yeer[ mes KeeeKee Yej peeles, peye ueesieeW kees
me[ke hej Ke[s jnves keer peien veneR efceueleer, lees Deheves-Deheves
cekeeveeW keer otmejer cebefpeue hej hengBe kej oMe&veeW kee Deevebo uesles~
jLe hej efJejepeceeve Gme pecyeterhe jevee kes cee@[ue kes
eLece oMe&ve kes meeLe ner oMe&ke en YeeJevee yeveeves ueieles efke
keeMe Jen mecee keye Dee heeJesiee, peye nce nefmleveehegj hengB ekej
Fme YeJe jevee kees efJeMeeue he ceW osKe mekeWies~ Gme hegveerle
leerLe& kes oMe&ve kee meewYeeie eehle kejWies peneB Ske veneR DeveskeeW
Ssefleneefmeke IeveeSB Ieer nQ~ Gve %eeve keer Yeb[ej %eeveceleer
ceeleepeer kes oMe&ve kejWies, pees ceeveeW keesF& owJeer DeJeleej nQ~
efpevekes %eeve SJeb eeefj$e kee ekeeMe mechetCe& efJee ceW hewue jne
nw~ efpevekeer efJee kees DeYetlehetJe& osve nw, pecyeterhe jevee SJeb
efJehegue meeefnle~
peesefle jLe mebeeuekeeW keer Yeer Deheveer Ske keneveer nw~
eLece mebeeueke yeves efJeled peiele kes eceeceeles efmeleejs JeeCeer
Yet<eCe heb. yeeyetueeue peer peceeoej~ efpevekeer mecemle efoiecyej
(12)
pewve meceepe ceW Ske Oeeke Leer~ hetpe ceeleepeer kes eefle hetCe&
mecehe&Ce keer YeeJevee GveceW jner~ hetCe& efvee, ueieve Je heefjece mes
peesefle jLe kee eJele&ve kejeee~ Je=eJemLee Je DemJemLelee nesves
hej Yeer egJekeeW pewmee peesMe Lee~ efkemeer kes yenkeeJes ee eueesYeve
ceW veneR Deees~ efveefele mecee hej keee& mecheVe kejevee Je
DevegMeemeve yeveees jKevee, ener Gvekeer heneeve Leer~ Fmekes efueS
GvnW meoe eeo efkeee ieee~ GvneWves nceejs meeLe kebOes mes kebOee
ueieekej keee& efkeee~ efkevleg keewve peevelee Lee efke Jes Deheves eje
ueieees pee jns hes[ keer ebJe ceW veneR yew" heeJeWies~ Gmekes ceer"s
heue veneR Kee mekeWies, hetCe& pecyeterhe jevee kee oMe&ve veneR kej
mekeWies~ cee$e 6 ceen leke eJele&ve ceW meeLe jn mekes~
Gvekes hejueeske ieceve kes yeeo ceneje^ ceW eer Yejlekegceej
keeuee ves mebeeueve kee Yeej Jenve efkeee~ Deveblej ie{e (peyeuehegj)
ce.e. keer Ske eser meer meeJe&peefveke meYee ceW peceeoej peer keer
ner lejn meheso esheer OeejCe kejves Jeeuee Ske ogyeues-heleues Mejerj
Jeeuee efkevleg eeefj$e kee Oeveer Jeefe efceue ner ieee, efpevekee veece
Lee Oece&evo~ eLece YeW ceW ner nceves hejKe efueee efke en
Jeefe meeer ueieve mes Deeies kee mebeeueve kej mekesiee, yeeleeerle
keer Deewj Lees[e meesekej GvneWves neB kej oer~ keg efove meeLe
jKekej nceves GvnW meejer JeJemLeeDeeW mes DeJeiele keje efoee
Deewj mebeeueve keer yeeie[esj Gvekes neLe ceW mebYeueJee oer~ Jes ner
Oece&ebo Deye heb. megOece&ebo peer kes veece mes peeves peeles nQ leLee
efleJejer (peyeuehegj) ce.e. kes nesles ngS Yeer nefmleveehegj Jeeues
kenueeles nQ~
yeere-yeere ceW Deewj Yeer keF& cenevegYeeJeeW ves mebeeueve
efkeee~kegceejer ceeOegjer (Jele&ceeve Deeefe&kee eboveeceleer peer) ves Yeer
ceOeeosMe, Deemeece leLee efJeMes<ekej GejeosMe ceW peien-peien
hengBekej Deheves DeespemJeer eJeeveeW mes eJele&ve keer ieefjcee ye{eF&~
ye. jJeerv kegceej ves lees eneB nefmleveehegj ceW jnkej Yeer
mechetCe& eJele&ve kees ieefle eoeve keer~ eJele&ve ceW Deeves Jeeueer efkemeer
Yeer keef"veeF& kee nue mesveeheefle keer lejn cegKeeuee hej yew"kej
efvekeeuee~ Jewsmes ueieYeie meYeer eosMeeW kes ecegKe keee&eceeW ceW
hengBekej mebeeueke ceC[ue kee Glmeen ye{eee, DemegefJeOeeSB otj
keer leLee DeeJeMekelee he[ves hej mJeeb ves Yeer mebeeueve efkeee~
eJele&ve ceW kesJeue Yee<eCe yeepeer ner veneR jner, Deefheleg ue#e
kes Deveghe esjCee oskej npeejeW ueesieeW kees eeefj$eceeie& hej Dee{
kejeee-DeveskeeW mes cee-ceebme-Deb[s Je Oetceheeve Deeefo ogJe&meveeW
kee leeie kejeee~ efJehegue cee$ee ceW pewve meeefnle Iej-Iej hengBeeee~
Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj kee heeJeve Fefleneme yeleeee~
Oece&meefn<Ceglee kee MebKeveeo efkeee~
Debke-6
eJele&ve keer meyemes ye[er efJeMes<elee en jner efke hetpe

ceeleepeer keer lehemee Je DeeMeerJee&o kes heuemJehe leerve Je<e& melele
eJeeme ceWs keneR Yeer keesF& Deefee Ievee veneR ngF&~ efpemekee ese
keg DebMeeW ceW Yeejle mejkeej Je eebleere mejkeejeW kees Yeer peelee
nw, efpevneWves mechetCe& YeejleJe<e& ceW peeseflejLe kes meeLe hegefueme oue
kee meg{ eyebOe jKee~ lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fefvoje
ieebOeer kee mhe DeeosMe Lee efke peesefle jLe Je eJele&ve meowJe
megjef#ele jns Deewj ngDee Yeer Ssmee ner~
Ske yeele en DeJeMe ngF& efke peneB Meemeve Je pewveslej
meceepe ves eJele&ve ceW leve-ceve-Oeve mes meneesie efkeee, JeneR
nceejer ner efoiecyej pewve meceepe kes Ske-oes leLeekeefLele efmeevle
Meeeer efJeeveeW ves eJele&ve kee efJejesOe kejves kee og<eeeme Yeer
efkeee~ efkevleg efJejesOe Yeer Jejoeve yeve ieee~ ngDee etB efke keee&ece
metevee kes nceejs heesmj hengBeves kes henues ner Gvekee Ske ese
mee nQ[efyeue meceepe kees iegcejen kejves kes efueS hengBe peelee~
Yeues ner Gmekee keneR Yeer keesF& Demej osKeves ceW veneR Deeee~
elegle keg oes-eej peien Gmekee ueeYe Fme ekeej efceuee efke
Gme veiej ceW [eke Deeefo keer ie[ye[er mes nceeje heesmj veneR
hengBe heeee ee osj mes hengBee, efkevleg Gme nQ[efyeue mes JeneB keer
meceepe kees peevekeejer efceue ieF& efke DecegKe leejerKe kees eneB
peesefle jLe hengBeves Jeeuee nw Deewj Gme nQ[efyeue kes DeeOeej hej
GvneWves leweejer kejkes Meeveoej mJeeiele efkeee~
oef#eCe Yeejle ceW Yeejke Jeie& kee hetCe& meneesie eehle
ngDee~ meYeer YeejkeeW ves mJeeiele efkeee SJeb efJeefYeVe veiejeW ceW
Deeeesefpele eJele&veeW keer Oece& meYeeDeeW ceW meceepe kees mecyeesefOele
efkeee SJeb hetpe ceeleepeer kes eefle Yeefe Je ke=le%elee %eeefhele keer~
eJele&ve kee Fefleneme efueKeves kes efueS lees eejbYe ceW ceeleepeer
ves cegPes ner leere esjCee eoeve keer Leer, keeeWefke mecemle eosMeeW kes
DeefOekelej eJele&ve ceW ceQ ner meeLe ceW jne~ efkevleg eceeoJeMe ceQ
Gme uesKeve keee& kees mecheVe veneR kej mekee~ DebleleesielJee hetpe
ceeleepeer ves Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer mes Fme keee& kees
kejJeeee~ eJele&ve kes Kes-ceer"s DevegYeJe lees yengle jns nQ, efpevekees
efueKeves mes Ske yengle ye[e hegjeCe yeve peeves kes [j mes Gmes
Deeflemeb#eshe ceW Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves DeLeke heefjece
kejkes Gme eJele&ve keer eeoeW kees meoe lejesleepee yeveeves kee eeeme
efkeee, pees he"veere nw~
Flevee ye[e keee& efkevneR Ske-oes-eej JeefeeeW kes yeme
keer yeele veneR Leer~ Deveefievele keee&kelee&DeeW SJeb oeveer cenevegYeeJeeW
kes meneesie mes ner es YeeieerjLe eeeme meheue nes mekee~ ceeB kee
mebkeuhe hetje nes mekee~
ceQ lees hetpe ceeleepeer kee efej$e+Ceer jntBiee, efpevneWves mechetCe&
efnvogmleeve ceW Ietceves keer cesjer DeefYeuee<ee kees Fme eJele&ve kes
ceeOece mes yesceeuetce hetje kej efoee~ npeejeW veiejeW ceW Ietcekej
leerLekejeW, efpeve cebefojeW, Oecee&eleveeW, oMe&veere mLeueeW kes oMe&ve
SJeb meeOegDeeW SJeb ueeKeeW vej-veeefjeeW mes efceueves kee mJeCe& DeJemej
eehle ngDee~ cegPes Ssmee ueielee nw efke cesjs DeveskeeW pevceeW ceW mebefele
hegCe kee ner en eefleheue jne pees efke meyekes efueS menpe megueYe
veneR nes mekelee~ ueeKeeW ueesieeW ves peesefle jLe kes meeLe nceeje Yeer
mJeeiele efkeee, eJeeve megves, pecyeterhe jevee efvecee&Ce kes efueS
oeve Yeer efoee Deewj DeeYeej Yeer ceevee~
Deble ceW hegve: hetpe ceeB kes ejCeeW ceW veceve kejles ngS
ke=le%elee %eeefhele kejlee ntB efke efpevekes ke=hee emeeo mes nce meheue
neskej 1045 efoveeW kee eJele&ve hetCe& kejkes mekegMeue ueews~
keee Lee pecyeterhe %eevepeesefle jLe eJele&ve kee GsMe ?

uesKeke-ye. ceesleerebo pewve
pecyeterhe kee peve-peve ceW emeej kejves kes efueS pecyeterhe
%eeve peesefle eJele&ve eespevee yeveeF& ieF&~ Fmekes ceeOcee mes
YeieJeeve ceneJeerj kes DeeEnmeeceeer efJeeOece& kees eece-eece ceW
peve-peve leke hengBeeee ieee Deewj meledmeeefnle kes eje pevelee
ceW mecei%eeve keer peesefle peueeF& ieeer~
Deepe kee ceeveJe megKe meeceeer pegeves kes efueS Flevee
eelveMeerue nes jne nw efke Jen Deheveer mJeeYeeefJeke Meebefle Kees yew"e
nw~ Gmekes efueS ceveg<e eesjyeepeejer, Deveweflekelee, OeesKesyeepeer
Deeefo og<keceeX kees kejves ceW Yeer efJeeejnerve neslee pee jne nw~
Debke-6
JeemleJe ceW megKe lees Meebefle SJeb meblees<e ceW nw, Ssmeer %eeve keer
peesefle nj efoue ceW peieeeer ieF&~ ueesieeW kees yeleeee ieee efke
Jeefe kes Deheves ner Des SJeb yegjs efJeeej Deheveer peerJeveOeeje kee
efvecee&Ce kejves Jeeues nesles nQ~ Deiej nce Deheves kees megKeer jKevee
eenles nQ, lees efkemeer kees og:Keer ve kejW~ meeLe ner nj Jeefe Oeve
meben keer eJe=efe es[ kej SJeb Oece& kes efnle ceW eeCe veeweJej kej
os, ener Yeejle keer eeeerve hejcheje jner nw~ cenef<e&eeW ves kene nw efke
hejmhejesheenes peerJeeveeced DeLee&led ceveg<e Ske-otmejs kee Ghekeejke
nw~ Dele: Deheves mebkeerCe& efJeeejeW SJeb ogjeeneW kees es[kej Deeheme ceW
(13)
YeeF&eejs kee JeJenej jKeW, Fmeer ceW Oece&, meceepe SJeb je^ keer
GVeefle efveefnle nw~ FvneR meodYeeJeveeDeeW kes eeej-emeej, jeêre
Skelee kes efJekeeme SJeb eeeervelece Yetieesue kee efoioMe&ve kejeves nsleg
pecyeterhe %eevepeesefle kee eJele&ve efkeee ieee~
meeefnle meceepe kee ohe&Ce nw~ efyevee Oeeefce&ke meeefnle
kes eeeerve mebmke=efle kee %eeve mebYeJe veneR nw~ FmeefueS Fme
peesefle kes YeceCe ceW mejue Yee<ee kee meeefnle Yeer efJeleefjle
efkeee ieee~ nceejs meewYeeie mes efoiecyej pewve meceepe keer
ceneve meeefOekee 2500 Je<eeX ceW eLece pewve ceefnuee meeOJeer
uesefKekee kes he ceW hetpe ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer
ceeleepeer kee heeJeve DeeMeerJee&o nceejs meeLe nw~ Fmekes meeLe ner
osMe keer yengegle ceeveveeree eOeeveceb$eer eerceleer Fefvoje ieebOeer
peer ves pecyeterhe %eeve peesefle eJele&ve eespevee kee GodIeeve
kejkes nceejs Glmeen ceW efiegefCele Je=ef keer~ Gvekee en
meneesie nceeje mecyeue jne, efpememes nce Fme eespevee kees
meheueleehetJe&ke mecheVe kejves ceW me#ece nes mekes~
keesmceesuee@peer, keesmceesee@heer SJeb keesmceesieesveer DeLee&led
me=ef jevee, me=efJe=e SJeb me=ef< keer Deeeg kes meboYe& ceW efJee
Jew%eeefveke mecegoee DeveskeMe: Deheveer OeejCeeDeeW kees heefjJeefle&le
SJeb mebMeesefOele kejves kes Ghejeble Yeer celewkee veneR kej hee jne
nw~ meweefvleke efJe%eeve kes Deve #es$eeW kes meceeve ner Deueewefkeke
efJee mes mebyebefOele Fme #es$e ceW Yeer efJe%eeve kes veJeervelece
DevegmebOeeve hetJe&Jeleea DevegmebOeeveeW kees DeefmlelJeefJenerve kejles pee
jns nQ~ Fme e=BKeuee keer Fefleeer keneB nesieer, kene veneR pee
mekelee, efkevleg ceQ en DeJeMe kenvee eentBiee efke oeMe&efveke
ef mecheVe eKeele heeeele Jew%eeefvekeeW yejW[mesuej, pescme
peerves, peesve cewke[esveesu[ Deeefo kes efJeeejeW kes Deveghe oMe&ve
kees efJe%eeve mes mebyebefOele kej Deueewefkeke efJee keer eke=efle kee
DeOeeve kejvee meceereerve ner nesiee~ Fme meboYe& ceW efJe%eeve
keer kemeewer hej DeveskeMe: Kejs Glejves Jeeues pewve oMe&ve kes Fme
efJe<ee mes mebyebefOele OeejCeeDeeW kes veJeerve leLeeW SJeb efJejesOeeYeemeeW
kes meboYe& ceW DeOeeve Gheeesieer ner nesiee~ pewveeeeeeX keer
pecyeterhe efJe<eeke ceeveleeDeeW kee heefjee osves nsleg ner pecyeterhe
keer nefmleveehegj ceW jevee keer ieF& nw~
en %eeve peesefle Jew%eeefveke mecegoee kees efevleve keer
veJeerve meeceeer eoeve kejves kes meeLe ner Oeeefce&ke meefn<Ceglee,
heejmheefjke yebOeglJe SJeb eefj$e efvecee&Ce ceW meneeke ngF&, ener
Fmekee GsMe SJeb Fmeer ceW Fmekeer meheuelee Yeer efme ngF&~
(14)
Jewjeie Deke
-Deeefe&kee eboveeceleer
-MebYeg boYeeJeeW keer ceefncee veejer nw, efpevemes esleve kee veelee nw~
pe[ esleve ner efceuekej yeveles, nce meyekes efhelee Je ceelee nQ~~
mebmeej ceW ner jnles es meye, veefnb cees#e kee Fvemes veelee nw~
Jewjeie YeeJe Dee peeves hej, efMeJe mes veelee peg[ peelee nw~~1~~
heefjCeeceeW kee ner Kesue peiele ceW, Kesue jns nQ meye eeCeer~
hej ceW DehevelJe YeeJe kejkes, meye peerJe yeve jns De%eeveer~~
Fme keejCe keeue Deveeoer mes, ceQves Yeer YeJe kee YeceCe efkeee~
efvepe Deelcee kees veefnb heneevee, peeves efkeleveeW keer MejCe efueee~~2~~
efkeleveer ogue&Yelee mes ceQves, Deveceesue cevegpeYeJe eehle efkeee~
efhej Yeer efpeveOece& ve heeves mes, efkelevee ceQves mebleehe mene~~
eeJeke heee&e Yeer hee kejkes, Fefve efJe<eeeW ceW yege
f jner~
meejeW ceW meej Gmes ceevee, veefnb leYeer Deelecee Meg ngF&~~3~~
keg hegCe pevece pevceevlej ceW, mebef ele ceQves Yeer efkeee eYees!~
yeme Fmeereuf eS Fme YeJe ceW keg, Jewjeie YeeJe hee efueee eYees!~~
ns eYeg! cesje meceioMe&ve, YeJe-YeJe ceW Yeer { yevee jns~
keeeWkeer mecekelJe meefnle efJejeie ner, cesjs YeJe keer JeLee njs~~4~~
cesjs peerJeve keer Ieef[eeW ceW, eYeg keye Ssmee #eCe DeeJesiee~
peye Meevle efvejekegue nes cesje leve, efieefj hej Oeeve ueieeJesiee~~
ceve ceW Yeer nueeue veneR jns, ces mece DeefJeeue yeve peeJes~
DeebOeer letheeveeW ceW Yeer ceve keer, Meeer Yebie ve nes peeJes~~5~~
oer#ee kee DeLe& ve kesJeue, Jes<e kee heefjJele&ve kenueelee nw~
Fme heefjJele&ve kes meeLe YeeJe, heefjJele&ve Yeer nes peelee nw~~
Deelecepeesleer kee oerhe peues, heMeglee kee YeeJe #eheCe neslee~
Jen oeve#eheCe mes meefnle YeeJe ner, oer#ee kee celeueye neslee~~6~~
Ssmeer oer#ee ues kejkes ceQ, Jeve-Jeve ceW efJeejCe eesie yevetB~
iegJej keer meefVeefOe kees heekej, megmeceeefOecejCe kes eesie yevet~B ~
leve mes Yeer cecelee otj ns, mJeelece mecelee kee YeeJe peies~
en YeeJe eehle nesves leke eYeg, cesjs ceve kee efceLeelJe Yeies~~7~~
Deheves oeref#ele heefjCeeceeW kees, ceQ meoe-meoe mcejCe keB~
eefo efkebefeled efJeke=efle nes ceve ceW, Gme ner #eCe kee mebmcejCe keB~~
keefuekeeue kee en DeYeeme cesje, hejYeJe ceW cegefe efoueeSiee~
evoveeceleer heg<eeLe& cesje, veefnb JeLe& eYees Deye peeSiee~~8~~
Debke-6
ye. ceesleerebo mes yeves #eguueke ceesleermeeiej

keeiepe hej emlegle oer#ee meceejesn keer Ske efJeMes<e oemleeve
8 ceee& 1987, heeuiegve Meg. veJeceer-Je<eeX mes Yeeeer ieF&
YeeJevee meheue nesves kee MegYe cegntle& Dee ieee~ pecyeterhe leerLe& hej
leervecetefle& cebefoj ceW efJejepeceeve YeieJeeve heee&veeLe hebekeueeCeke
eeflee kes ceOe meved 1987 kees YeieJeeve kee pevceeefYe<eske
mecheVe nesles ner yeeue ye. eer ceesleerebo peer kees Ske jepemeer yeiIeer
hej yew"ekej Ske YeJe MeesYeeee$ee efvekeeueer ieF&~ meJe&eLece
oer#eeLeea kes heefjJeej JeeueeW ves GvnW cebieue mveeve kejekej efleueke
ueieekej ieeso YejeF& keer jmce hetjer keer~ hegve: MeesYeeee$ee pecyeterhe
mLeue mes eejbYe neskej nefmleveehegj, meWûe eGve ceW eer DevevleJeere&
ceveespe kegceej pewve keer kees"er leke ieF&, JeneB GvneWves YeeJeYeervee
mJeeiele efkeee Deewj MeesYeeee$ee Jeeheme pecyeterhe mLeue hej Dee ieF&~
eer efJeceue ceb[he ceW Deeeee&eer efJeceuemeeiej peer cenejepe
kes elegefJe&Oe mebIe meeefVeOe ceW oer#ee keer hetCe& leweejer nes egkeer Leer~
eer efJeceue ceb[he ceW meJe&eLece yeeue ye. eer ceesleerebo peer ves neLe
ceW eerheue ueskej Deeeee&eer efJeceuemeeiej peer cenejepe kes mece#e
Ske yeej hegve: oer#ee kes efueS efveJesove efkeee Deewj GvneWves efo.
pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes heoeefOekeejer kes keee&Yeej mes cege
nesves kes efueS Dehevee Debelf ece Yee<eCe emlegle efkeee~ efpemeceW GvneWves
Dehevee peerJeve Je=e, Jewjeie efe Deewj mebmLeeve mes ueieve kee
GuuesKe efkeee Deewj kene efke en meye keg hetpe Deeefe&keejlve
eer %eeveceleer ceeleepeer kes DeeMeerJee&o mes ner mebYeJe ngDee nw~ hetpe
Deeeee&eer mes henues ceQ ceeleepeer kees Jebovee FmeefueS kej jne ntB
keeeWefke ieg ieesefJevo oesveeW ceW ieg ves ner ieesefJevo kee heefjee
kejeee nw~ yeeeejer peer ves Deheves heefjJeej peve, ceceleeceeer ceeB,
YeeF&, yenve Deeefo mes, meceepe mes, pecyeterhe mebmLeeve mes SJeb
eeefCecee$e mes #ecee eeevee kejles ngS oer#ee keer Devegceefle ceebieer~
cegKe DeefleefLe kee cebieue heoehe&Ce-oer#ee ceneslmeJe kes
Fme heeJeve emebie hej kesvoere jsueceb$eer eer ceeOeJejeJe efmebefOeee
Deewj YetlehetJe& meebmeo eer pes.kes. pewve, efouueer mes nsueerkee@hj
eje nefmleveehegj heOeejs~
eer ceesleerebo peer kees oer#ee efeee mes hetJe& efo. pewve
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve keer Deesj mes eer ceeOeJejeJe efmebefOeee eje
Ske eMeefmle he$e YeW efkeee ieee~ Fmeer e=bKeuee ceW oer#eeLeea keer
ceeB kes veeles meveeJeo mes heOeejer ngF& ceelee heeyeeF& kes kejkeceueeW
ceW Yeer mebmLeeve keer Deesj mes jsue ceb$eer kes eje jpele eMeefmle he$e
YeW kejeee ieee~
hegve: Deeeee&eer kes eje oer#ee keer efeeeSB eejbYe nes ieF~
meJe&eLece GvneWves yeeeejer peer kes heie[er, kees, keglee& Deeefo
Debke-6
JeeeW kee leeie kejJeekej hebecegef kesMeueeWe efkeee Deewj GvnW

Ske uebiees eeoj leLee Yeespeve kejves kee hee$e eoeve efkeee~
meeOeg DeJemLee ceW mebece keer j#ee kejves kes efueS efheer Deewj
keceC[ueg es oes GhekejCe eoeve efkees peeles nQ~ meceepe ye[s
ieewjJe mes es GhekejCe eoeve kejlee nw~ efheer Deewj keceC[ueg
eoeve kejves kee meewYeeie cegcyeF& kes eer %eeveebo cegVeeueeue peer
ves eehle efkeee~ #eguueke DeJemLee kes eesie DeeejCe kejves kes
efueS Deeeee&eer keer Dee%ee mes Ske Meee YeW efkeee ieee~
efpemekee meewYeeie eer efoueerhe kegceej cegcyeF& JeeueeW kees eehle ngDee
SJeb Deenej nsleg hee$e YeW keer yeesueer eer osJesv kegceej MeenmeveeJeo kees eehle ngF&~ Deeeee& eer ves oer#eeLeea kes cemleke hej
mJeefmleke yeveekej ceb$e he{kej ueJebieW jKeeR Deewj heg<he#esheCe kejkes
oer#ee kes mebmkeejeW mes mebmkeeefjle efkeee Deewj Gvekee veee veece
#eguueke eer ceesleermeeiej peer jKee~ oer#ee kes DeJemej hej heOeejs
ngS cegKe DeefleefLe cenesoe eer ceeOeJejeJe efmebefOeee peer ves Deheves
DeespemJeer Yee<eCe ceW kenehejcehetpe cenelceeDeeW Deewj Deehe meyekes yeere ceQves Deekej
osKee efke 18 Je<e& keer Deeeg ceW efpeve ceesleerebo veece kes eser ves yeeue
yeeee& ele OeejCe efkeee, peerJeve Yej Jes Deef[ie meeOeveejle jns
Deewj Deepe 47 Je<e& keer Deeeg ceW uecyeer meeOevee kes yeeo meeOeg kes ele
enCe kej jns nQ, en ceeveJelee kes efueS cenlJehetCe& eleerke nw~
Deepe kes meboYe& ceW peye hetje efJee efoveeW efove DeMeebelf e keer Deesj pee
jne nw, pewveOece& kee meboMs e Ske Deueie Deewj DeMe ceeie& efoKee
jne nw~ ceQ Fme ceneve Ghekeejer Oece& kees SJeb cebe hej efJejepeceeve
Fve mecemle mevleeW kees velecemleke nes eCeece kejlee nttB Fleeefo
DeveskeeW ekeej kes Oeeefce&ke GodyeesOeveeW mes GvneWves meYeer ceW Yeefe kee
pees eesle eJeeefnle efkeee, Jen Ske DevegkejCeere DeeoMe& Lee~
eerceeved pes.kes. pewve ves Deheves Yee<eCe ceW pecyeterhe SJeb
%eeveceleer ceeleepeer kes eefle GodieejeW kees Jee kejles ngS Deheves
meeLe ceW ueees ngS je^heefle, eOeeveceb$eer SJeb eerceleer ceesnefmevee
efkeoJeF& kes mebosMe he{kej megveees~ jsue ceb$eer peer SJeb pes.kes. pewve
kees meceejesn meefceefle kes eje Ske-Ske jpele cebieuekeueMe eoeve
efkees iees SJeb Mee@ue Dees{ekej oesveeW cenevegYeeJeeW kee mecceeve
efkeee ieee~
pecyeterhe keer heeJeve esejf kee hetpe Deeefe&keejlve eer %eeveceleer
ceeleepeer ves Deheves DeeMeerJe&eve ceW efmebeOf eee peer kes Yee<eCe hej DeefleMee
mevlees<e Jee efkeee Deewj ceesleerebo peer kes yeejs ceW kene efke ceQves
meeiej mes ceesleer kees egvee Lee Deewj Deepe Deeeee&eer ves hegve: ceesleer kees
meeiej mes pees[kej #eguueke ceesleermeeiej yevee efoee~
(15)
hetpe #eguueke eer ceesleermeeiej peer keer eeLe&vee hej hetpe ceeleepeer eje DevegJeeefole
Demeneer ebLe kes meboYe& ceW hetpe cenejepe peer eje mJele: efueefKele Godieej
Demeneer iebLe kee DevegJeeo leLee ekeeMeve

keeeW? keye? SJeb kewmes?
ceesleer, ceeefCeke, heVee Deeefo efhejeskej DeLeJee jbie efyejbies DekeuebkeosJe, efpevemesve, heg<heoble, Yetleyeueer, Dece=leebo, peemesve,
hetueeW mes ietBLeer ieF& ceeuee efpeme ekeej mes Je#emLeue keer MeesYee efJeeevebo Deeefo ves Deelceevebo ceW efveceive neskej GvneR YeeJeeW kees
ye{eleer nw~ Gmeer ekeej mes mecebleYeeeee& ves YeieJeeve keer Yeefe lee[he$eeW hej efueefheye kej efoee~ en Gmeer kee eefleheue nw efke
Gvekeer hejer#eehe ceW kejles ngS osJeeiecemlees$e keer jevee keer~ Gme nce Gvekee mJeeOeee kejkes Deheveer DeelceevegYetefle kee ceeie& Keespe
mlees$e kees ner DeeOeej yeveekej DekeuebkeosJe ves DeMeleer ebLe kee jns nQ~ pees Deevebo Gve cenecegefveeeW ves eehle efkeee Gmekee MeleebMe
efvecee&Ce efkeee leoveblej Gmeer mlees$e hej erkeehe ceW efJeeevebo Yeer ncekees DevegheueyOe nw~
mJeeceer ves Deye mes yeejn meew Je<e& hetJe& Demeneer ebLe kee
DevegJeeo kee GsMeeqpeme keee& kes yeejs ceW meesevee Yeer
me=peve efkeee~ Demeneer ceW osJeeiece mlees$e kees Ssmee ietBLee keef"ve Lee Ssmes Fme Demeneer ebLe kee Yee<eevegJeeo hetpe
efke efpemeves veee oMe&ve kee mesnje yevekej efpeveeiece kes ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer ves menpe ceW kejkes Ske
cemleke kees ieewjJeeefvJele efkeee~
Deeee&peveke keee& kej efoee~ DeefOekeebMe eeeerve ebLeeW kee
veeeoMe&ve keer e=Kb euee ceW mecee-mecee hej Deveske efoiiepe me=peve efMe<eeW kes DeOeeheve DeLeJee eMveeW kes efveefcee mes ngDee nw~
efJeeved pewveeeeeeX eje keef[eeB pees[les jnves
Fme ebLe kee Yee<eeblej Yeer ceeleepeer eje meeOegDeeW
ceQves ceeleepeer mes efveJesove leLee efMe<eeW kees DeOeeve kejeves kes efveefcee
mes Ske efJeMeeue Deie&ue yeve ieF& efpememes Gvcee
JeeefoeeW kees yeeBOevee (hejemle kejvee) megiece nes efkeee efke Fleves ye[s ebLe kees cetue mes ner efkeee ieee~
ieee~ keeueee efvejblej eueles ngS Yeer Fme mes he{kej hejer#ee osvee nceejs efueS
meved 1969 ceW MeebefleJeerjveiej (eer
heewueeoer meebkeue kees kee veneR mekee~ ener keef"ve nw~ ceeleepeer ves nceejer ceneJeerj peer) jepe. ceW mecheVe hebekeueeCeke
keejCe nw efke efJeueeefmelee kes Fme ogie&ce mecee eeLe&vee kees megvekej Fleves keef"ve eeflee kes Deveblej vetleve Deeeee& eer Oece&meeiej
ceW Yeer efpevecele kee eeej-emeej efvejblej DeefJejue ebLe kee DevegJeeo kejvee ner eejcYe peer cenejepe efJeMeeue mebIe kees ues kej
kej efoee~
ieefle mes nes jne nw~
mJe.Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer
DevegJeeo kee yeerpeejesheCeDemeneer
efve<eereOf ekee kes oMe&veeLe& peehegj Keeefveeeb heOeejs~
kee DevegJeeo mecemle oeMe&efveke peiele kes efuees Ske Devet"er peehegj Menj kes eeJekeeW kes DeleefOeke Deeen kes keejCe eer
GheueefyOe nw~ efkemeer Yeer efceeVe kees Kee uesvee Deewj Gmes Keekej DeeefoveeLe efoiecyej pewve cebefoj (yekeMeerpeer), ceWnoer JeeueeW kee
Gmekee Deevebo eehle kejvee yengle ner megiece nw~ efkevleg Gmekes eewke, jeceiebpe yeepeej, ye[er eewhe[ ceW eelegcee&me mLeehevee ngF&~
yeveeves ceW efkelevee ece ueiee en Jener peeve mekelee nw efpemeves Gmes
DevegJeeo kee MegYeejbYemeved 1969 kes Je<ee&eesie ceW Ske
yeveeee nw DeLeJee Deeeesheeble yeveles osKee nw Je yeveeves ceW meneesie mLeeve hej ueieeleej eej ceen leke efveefele "njves kes keejCe
efoee nw~
meeOegDeeW kee DeOeeve efJeMes<e neslee nw~ Jeefjlee kes keejCe
efkemeer Yeer Jemleg kees yeveeves Jeeuee ee efkemeer keece kees ceeleepeer ves Deeefe&kee mebIe mebyebOeer Deveske owefveke JeJemLeeDeeW kees
kejves Jeeuee peye GmeceW levcee neslee nw leye Jen Gmekee mJeeYeeefJeke mecneueves kes meeLe-meeLe DeOeeve kejeles ngS peye nce ueesieeW kees
DeemJeeo eehle kej ueslee nw~ elegle eneB leke osKeves ceW Deelee nw Demeneer kee DeOeeve kejevee eejbYe efkeee lees ceQves ceeleepeer
efke Jemleg kes GheYeesee mes Yeer DeefOeke Deevebo efvecee&lee kees eehle mes efveJesove efkeee efke Fleves ye[s ebLe kees cetue mes he{kej
neslee nw~
hejer#ee osvee nceejs efueS keef"ve nw~
"erke ener efmLeefle ebLe efvecee&lee DeeeeeeX keer jner nw~
ceeleepeer ves nceejer eeLe&vee kees megvekej DevegJeeo kejvee
hejce efveeLe ieg YeieJeeved kegbokegbo, hetpeheeo, mecebleYe, ner eejcYe kej efoee~ mecee yeerleves kes meeLe ner DevegJeeo kees
(16)
Debke-6
Yeer leere ieefle eehle nes ieF&~ DevegJeeo keee& meceeefhle mes hetJe&
efJe.meb. 2027 kee Deeieeceer eelegcee&me kee mecee Dee ieee~ Fme
eelegcee&me kee eesie eWke (jepe.) kees eehle ngDee~ eelegcee&me
meceeefhle leke DevegJeeo keee& Yeer ejcemeercee kees eehle nes egkee
Lee~ DevegJeeo kes meceeheve kee ese eWke efpeues ceW efmLele es[ejeeefmebn
veiej kees eehle ngDee~
Fme Demeneer ebLe ceW DeleefOeke keef"ve mecePes peeves
Jeeues YeeJevee efveeesie DeefOekeej kees henues lees ceeleepeer ves Yeer
DevegJeeo kejves mes en meesekej es[ efoee Lee efke efkemeer
efJeeved kee meneje ueskej Fmekee DevegJeeo kejvee he[siee efkevleg
peye efkemeer Yeer efJeeved ves Fme keee& ceW neLe [eueves keer
efnccele veneR keer lees mJeeb ceeleepeer ves ner DeelceefJeeeme kes
meeLe YeieJeeved kes mece#e cebefoj ceW yew"kej cee$e ome efove ceW
ner Gmes Yeer hetje kej efoee~
DevegJeeo meceeheve meceejesneqJe.meb. 2027 (peveJejer 1971)
kes heew<e keer megoer yeejme kee Jen heefJe$e efoJeme Lee efpeme efove
DevegJeeo keee& mecheVe ngDee~ Fmekes leerve efove yeeo ner heew<e
Megkeuee heteCf e&cee kees Deeeee& eer Oece&meeiej peer cenejepe kee 57Jeeb
pevce efoJeme ceveeee ieee~ DevegJeeo keee& keer efveefJe&Ive meceeefhle
kes n<eexheue#e ceW heew<e Meg.15 kees efJeOeeve kejkes efJeMeeue jLeee$ee
kes meeLe Demeneer keer DevegJeeefole nmleefueefKele keeefheeeW kees
megmeefppele megboj heeuekeer ceW efJejepeceeve kejkes peguetme efvekeeuee
ieee, hegve: Deejleer hetpeveeefo kes eje cenleer eYeeJevee keer ieF&~
nmleefueefKele eefle keer eeefhleDevegJeeo kes mecee lees
kesJeue heer ngF& eefle ner meeceves Leer pees efke efveCe&emeeiej esme
yecyeF& keer heer Leer~ efJe.meb. 2029 kes Depecesj eelegcee&me kes
heeeled peye ceeleepeer yeeJej heOeejeR leye heb. nerjeueeue peer
efmeebleMeeeer ves Demeneer kes DevegJeeo kees osKeves keer DeefYeuee<ee
Jee keer~ keg he=esW kee DeJeueeskeve kejkes hejce meblees<e Jee
kejles ngS Fme ceneve keee& keer Yetefj-Yetefj eMebmee keer~ yeeo ceW
heb. nerjeueeue peer kes meewpeve mes Ssueke heVeeueeue efoiecyej pewve
mejmJeleer YeJeve yeeJej kes efJeMeeue ebLe Yeb[ej mes efpemeceW efke Jes
mesJeejle Les, 400 Je<e& eeeerve Ske nmleefueefKele Demeneer keer
eefle eehle ngF&~ GmeceW heer ngF& eefle mes keg DeefOeke efhheefCeeeB
SJeb hee"eblej os jKes Les efpevemes DeLe& kee efJeMes<e mheerkejCe
neslee nw~ eefo en eefle DevegJeeo kes hetJe& meeceves nesleer lees
DevegJeeo ceW efpelevee ece ueiee GmeceW meneelee efceueleer~ Gme
nmleefueefKele eefle keer efJeMes<e efhheefCeeeW SJeb hee"eblejeW kees ceeleepeer
ves Fme ebLe ceW pees[ efueee nw~
ekeeMeve kee efveeepeye ekeeMeve keer leweejer nes egkeer
Debke-6
lees esme keer mecemee meeceves DeeF&~ yeeJej ceW lees keesF& Ssmeer esme
GheueyOe veneR ngF& efpemeceW mebmke=le kee keee& nes mekes~ leye heb.
DeYeekegceej peer Depecesj kes meneesie mes kesMeJe Dee& efebme&,
neLeer Yeee Depecesj kes eneB heJeevee eejbYe ngDee~ mebmke=le ethe
jeref[bie SJeb hespe keefbie kes efueS keF& ueesieeW mes yeele keer efkevleg
keesF& Gefele Jeefe ve efceue heeves mes DebleleesielJee ethe jeref[bie kee
keee& nceW ner kejvee he[e~ hespe keefbie Je heeFveue ethe jeref[bie
kee keee& Yeej ceeleepeer hej ner es[e ieee keeeWefke Deewj keesF&
kejves ceW me#ece Yeer veneR Lee~
ye[er keef"veeF& mes en JeJemLee yeve heeF& Leer efke mebIe kee
efJenej efouueer kes efueS nes ieee Dele: efouueer ceW mebmke=le kee
keece kejves Jeeueer DevegYeJeer esme keer Keespe keer ieF&~ mecee esme
hene[er Oeerjpe Fmekes efueS me#ece jner~ leye efJe.meb. 2029 (meved
1974) ceW Yeeheo ceen mes heeF& kee keee& Meg ngDee~
hetpe ceeleepeer kee DevegJeeo meewJe ceW Deheej ece
hetpe ceeleepeer ves DevegJeeo kejves ceW efpelevee ece efkeee nw Gmekes
efJe<ee ceW keuece mes efueKevee keef"ve nw~ cetue SJeb efnvoer ekejCeeW
kes Meer<e&ke yeveevee, eleske he= kes Thej efJe<ee kes Devegmeej
Meer<e&ke osvee, cetue hebefeeeW kes DeLe& kes meeLe efhheefCeeeW kes DeLe&
kees Keesuevee, DeLe& kes Deveblej mLeeve-mLeeve hej YeeJeeLe& SJeb
efJeMes<eeLe& kes eje Deefle mhe he ceW ekejCe kes jnme kees
emheg kejvee meeceeve ece veneR Lee~
Fve meyekes Deefleefje mecemle eefleJeeefoeeW keer efJeeejOeeje
kees ceefmle<ke ceW jKekej meej he ceW efJe<ee efJeYeepeve kejles ngS
54 meejebMe yeveees efpevekeer meneelee mes eejbYe ceW Lees[e he{kej
Yeer yengle keg mecePee pee mekelee nw~ ceQves leLee mebIemLe Deve
e$e-e$eeDeeW ves FvneR meejebMeeW kes DeeOeej mes Meeeer SJeb veeeleerLe&
keer hejer#eeeW oeR~ yengle meer yeeleeW kees Ske met$e ceW ieefYe&le kejkes
kenvee DeLeJee Ske met$e hej Ske iebLe leweej kej osvee es oesveebW
keee& Deheves-Deheves mLeeveeW hej efJeMes<e cenJe jKeles nQ~
Ske Deewj nmleefueefKele eefle keer GheueefyOepeye eLece
Yeeie kes 300 he= he iees leye efo.pewve veee cebefoj, Oece&hegje,
efouueer kes eeeerve Meee Yeb[ej mes Demeneer keer Ske Deewj
nmleefueefKele eefle eer heVeeueeue pewve DeeJeeue (efkeleeye JeeueeW) kes
meewpeve mes eehle ngF&~ GmeceW efJemleejhetJe&ke efhheefCeeeB oer ieF&
nQ~ Fme eefle mes Yeer DeefOekeebMe efhheefCeeeB SJeb hee"eblej efuees iees
nQ, Gvekees Deueie mes efoKeeves kes efueS efouueer eefleefo.e. Ssmee
mebkesle Gvekes Deeies efkeee nw~
hetpe ceeleepeer keer Deheej #ecelee SJeb keee& kegMeuelee
veereflekeejeW ves keee& kejves Jeeues leerve ekeej kes yeleueees nQ~ Ske
(17)
lees nesles nQ pees keef"velee Deeefo keejCeeW mes keee& kees kejles ner
veneR nQ~ otmejs Jes nesles nQ pees efke efJeIve yeeOeeeW Deeves hej eejbYe
efkees nges keee& kees ceOe ceW ner DeOetje es[ osles nQ~ leermejs Jes
nesles nQ pees efJeIve yeeOeeDeeW keer hejJeen ve kejkes Deveske keeW kees
menve kejles ngS keee& kees hetCe& kejkes ner es[les nQ DeLeJee hetCe&
kejves ceW mebueive jnles nQ~
hetpe ceeleepeer leermejs ekeej kes JeefeeeW ceW mes nQ efpevneWves
Deheves peerJeve ceW keYeer Yeer en veneR meesee efke en keece veneR nes
mekelee nw~ meowJe meeses nges keee& Deeeflceke yeue mes hetCe& efkees~
Deehekee ceveesyeue Deheej nw~ Glmeennervelee kees Deehekes peerJeve ceW
eee veneR efceuee~ kece&"lee ner Deehekes peerJeve kee Oese jne~
Fmeer kes heuemJehe en Demeneer ebLe DevegJeeefole neskej
hee"keeW kes neLeeW ceW hengBe mekee nw~
emlegle iebLe keer efJeMes<eleeFme Demeneer keer cenevelee
kes efJe<ee ceW mJe.eer pegieueefkeMeesj cegKeleej eje efueefKele
osJeeiece Dehejveece Deehleceerceebmee veeceke hegmleke keer emleeJevee ceW
GvnesWves efueKee nwSke yeej Kegpee& kes mes" heb. cesJeejece peer ves
yeleeee efke pece&veer kes Ske efJeeved ves Gvemes kene efkeefpemeves
Demeneer veneR he{e Jen pewveer veneR Deewj pees Demeneer
he{kej pewveer veneR yevee Gmeves Demeneer kees he{e veneR, mecePee
ner veneR~ en efkelevee cenJehetCe& Jeekee nw~ Ske DevegYeJeer
efJeeved kes cegKe mes efvekeuee ngDee en Jeekee Fme Demeneer
ebLe kes ieewjJe kees efkelevee DeefOeke mLeeefhele kejlee nw~ meecege
Demeneer Ssmeer ner Ske DehetJe&ke=efle nw~ Keso nw efke Deepe leke
Ssmeer cenJehetCe& ke=efle kee keesF& efnvoer DevegJeeo ieewjJe kes Deveghe
neskej ekeeefMele veneR nes mekee~
keeMe! eefo Deepe heb.pegieueefkeMeesj peer cegKeleej nesles lees
GvnW Fme DevegJeeefole ebLe kees osKekej efkeleveer emeVelee nesleer~
Fme ceneved ebLe keer cenee kees mJeeb Deeeee& efJeeevebo
mJeeceer ves efleere DeOeee kes cebieueeejCe ceW Fme he ceW
efueKee nw
eesleJeemeneer eglew: efkecevew: mene mebKeevew:~
efJe%eeesle eewJe mJemeceehejmecee meodYeeJe:~~
DeLee&led Demeneer kees ner megvevee eeefnS, Deve npeejeW
ebLeeW kees megveves/he{ves mes keee eeespeve/ueeYe nw? peyeefke Ske
Demeneer mes ner mJemecee DeLee&led Deelceepewve efmeeble
Deewj Gmekes leuemheMeea jnmeeW kee yeesOe neslee nw leLee hej
mecee DeLee&led Deveelce Deve celeeJeueefcyeeeW kes efmeeble Deewj
Yeeble OeejCeeDeeW kee SJeb keheesuekeuheveeDeeW kee meJe&Lee efvejekejCe
neslee nw~
(18)
emlegle iebL e kes cenlJe hej mJeeb ceeleepeer kee DeefYecele

keg cenevegYeeJeeW keer en OeejCee nw efke veeeMeeeeW ceW
Deelcee kee JeCe&ve veneR nw efkevleg en Gvekeer cee$e Yeebefle nw~
eceeCemees %eeve kee SJeb Deehlekece&ceue jefnle Deelcee kee
FmeceW efJeMeo JeCe&ve nw~ Deelcee ee Deve JeeW kees mecePeves
kes efueS meeeo ner ceneved DeeOeej nw peyeefke en ebLe
meeeo keLevecee nw~
ceeleepeer kee kenvee nw efke mehleYebieercee meeeo
eefeee kee mLeue-mLeue hej ef pelevee DeefOeke efJ eJes eve
Demeneer cesW nw Glevee Jele&ceeve ceW GheueyOe pewve efmeeble
ebLeeW ceW efkevneR ceW veneR nw~ en ebLe meeeo eefeee kees
mecePeves ceW meJeexheefj nw~
egie keer Deveghece osveiebLe jevee keeue kes Fefleneme kees
osKeves mes %eele neslee nw efke YeieJeeved ceneJeerj mes ueskej Deye leke
efpeleves Yeer ebLe efueKes iees Jes meye heg<e Jeie& eje efueKes iees ee
cegefveeeW-DeeeeeeX ves efueKes DeLeJee efJeeved hebef[leeW ves efueKes~ hetJe&
mes heefece leke DeLeJee Gej mes oef#eCe leke efkemeer Yeer Meee
Yeb[ej ceW efkemeer eeefJekee DeLeJee Deeefe&kee eje efueefKele Ske Yeer
ebLe GheueyOe veneR neslee~
ebLe uesKeve kee en keee& pees efke ceefnueeDeeW kes eje veneR
nes heeee Lee Gmekee MegYeejbYe hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer ves efkeee~ hetpe ceeleepeer kes heeeled Deve Deewj Yeer
Deeefe&kee ceeleeDeeW ves ebLe uesKeve kejkes meeefnleOeeje kees eJeeefnle
efkeee nw~ Fme egie keer Ske ye[er Yeejer Ssefleneefmeke osve nw efke
veee oMe&ve pewmes efkeefue SJeb Meg<ke efJe<eeke iebLe kee DevegJeeo
keef"velece mebece kees OeejCe kejves Jeeueer ieefCeveer Deeefe&keejlve
eer %eeveceleer ceeleepeer eje efkeee peekej Fleveer megbojlee SJeb
efJeMes<elee kes meeLe ekeeefMele ngDee nw~
Deveske efJeeveeW kees en megvekej efJeeeme veneR neslee Lee
efke efkevneR Deeefe&kee peer ves Demeneer kee DevegJeeo efkeee nw~
efkevleg Demeneer eLece Yeeie peye meyekes neLeeW ceW hengBee lees
meye Deeee&eefkele jn iees~ mJe.heb.kewueeMeebo peer efmeeble
Meeeer pewmes meeOegDeeW kes Deeueeseke efJeeved ves Yeer kene efkemeew
efJeeved efceuekej efpeme keece kees veneR kej heeles Gmes Dekesueer
%eeveceleer ceeleepeer ves kej efoee~
Deve efJeeveeW kes DeefYeceleDemeneer eLece Yeeie kes
hes ngS keg he=eW kee DeJeueeskeve kejkes heb. hejceseroeme peer
ueefuelehegj, [e@.ueeueyeneogj Meeeer, heb. iegueeyeebo peer pewveoMe&veeeee&
(eeeee& mebmke=le ceneefJeeeuee peehegj), heb.yeeyetueeue peer peceeoej,
ye[ewle, heb. cetueebo peer Meeeer, eer ceneJeerj peer, [e@. S.
Debke-6
Sve.GheeOese, heb. hetueebo peer efmeebleMeeeer, heb. ceesleerueeue peer

kees"ejer, heueCe Deeefo Deveske cetOe&ve efJeeveeW ves ye[er emeVelee
SJeb ieewjJe Jee efkeee efke DeYeer Yeer Demeneer pewmes veee kes
ceneved ebLeeW kee DeOeeve kejves Jeeues ner veneR Deefheleg Gmekes
DevegJeeo pewmes ogn keee& kees kejves Jeeueer hetpe eer %eeveceleer
ceeleepeer pewmeer hejce efJeog<eer Deeefe&kee efJeeceeve nQ efpevekes efke nceW
mee#eeled oMe&ve nes jns nQ~
heb.heVeeueeue peer meeefnleeeee& ves lees ceeleepeer kes meeefnle
kee DeJeueeskeve kejles ngS Deleble ieodieo neskej kene efke %eeveceleer
ceeleepeer lees mejmJeleer keer DeJeleej nQ~
veeeoMe&ve kes Glke= efJeeved heb. ojyeejerueeue peer keese"f ee
peye nefmleveehegj Deees lees ceeleepeer ves Jeelmeue YeeJe mes GvnW
kene efke Deehe lees mejmJeleer heg$e nQ, lees GvneWves keneceeleepeer!
Deehe lees mee#eeled ner mejmJeleer nQ, Ssmee kenles ngS GvnesWves
DeveskeMe: ceeleepeer keer eMebmee keer~
heb.kewueeMeebo peer efmeeble Meeeer ves Demeneer kee
ekeeMeve Yeejleere %eeveheer" eje ekeeefMele kejves kes efueS DeleefOeke
Deeen efkeee Lee efkevleg efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes
Debleie&le mLeeefhele Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kee en eLece Yeeie

henuee heg<he Lee Fmeefuees %eeveheer" mes ekeeMeve kejeves keer YeeJevee
veneR yeveer~
efhheCe mebkeueveDemeneer eLece Yeeie ceW cegefle eefle
kes efhheCe lees meYeer jKes ner iees nQ meeLe ner yeeJej mes eehle
nmleefueefKele eefle mes SJeb efouueer mes eehle nmleefueefKele eefle mes
efuees iees ecegKe efhheCe Yeer efoes iees nQ~
yeeJej eefle mes ye.jJeervkegceej SJeb ye.ceeOegjer (Jele&ceeve
Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer) Deeefo mes ceeleepeer ves efhheCe
efvekeueJeeS Les~ yeeo ceW GveceW mes ecegKe efhheCe mJeeb ceeleepeer ves
ebkej efvekeeueves ceW DeleefOeke heefjece efkeee Lee~
Demeneer eLece Yeeie kes ekeeMeve kes yeeo mes Ske-Ske
kejkes MeleeefOeke heg<heeW kee ekeeMeve nes ieee~ hegve: 15 Je<e& kes
heeeled meved 1989 ceW Fmekes otmejs Yeeie kee ekeeMeve ngDee leLee
meved 1990 ceW le=leere Yeeie kee ekeeMeve efkeee ieee~ meYeer
efJeeved SJeb Yeepeve Fve ebLeeW kee DeOeeve kejkes veeeoMe&ve ceW
efvehegCelee eehle kejW leLee meeeoceeer efpeveMeemeve kes mees
eeveer yeveW, ener cebieue keecevee nw~
hetpe cenejepe peer eje Deheveer kece&Yetefce nefmleveehegj kes meboYe& ceW efueefKele efJeMes<e DeeuesKe
eeeerve SJeb DeJee&eerve nefmleveehegj

-heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej
YeieJeeve DeeefoveeLe kee heLece Deenejneqmleveehegj leerLe& leerLeexb kee jepee nw~ en Oece& heeej kee
Deee kesvo jne nw~ eneR mes Oece& keer hejcheje kee MegYeejbYe
ngDee~ en Jen ceneleerLe& nw peneB mes oeve keer hesjCee mebmeej ves
heehle keer~
YeieJeeve DeeefoveeLe ves peye oer#ee OeejCe keer Gme mecee
Gvekes osKee-osKeer eej npeej jepeeDeeW ves Yeer oer#ee OeejCe keer~
YeieJeeve ves kesMe}eWe efkeee, Gve meyeves Yeer kesMe}eWe efkeee,
YeieJeeve ves Jem$eeW kee leeie efkeee, Gmeer hekeej mes Gve jepeeDeeW
ves Yeer veive efoiecyej DeJemLee OeejCe kej }er~ YeieJeeve neLe
}keekej Oeeve cegoe ceW Ke[s nes iees, Jes meYeer jepeeieCe Yeer
Gmeer hekeej mes Oeeve kejves }ies efkevleg leerve efove kes yeeo Gve
meYeer kees YetKe-heeme keer yeeOee meleeves }ieer~ Jes yeej-yeej
YeieJeeve keer lejHe osKeles efkevleg YeieJeeve lees ceewve OeejCe kejkes
veemeeie o=ef efkees ngS Dee} Ke[s Les, Ske-oes efove kes ef}S
Debke-6
veneR hetjs n ceen kes ef}S Dele Gve jepeeDeeW (cegefveeeW) ves yesewve
neskej pebie} kes He} Keevee SJeb PejveeW kee heeveer heervee heejbYe
kej efoee~
Gmeer mecee Jeve osJelee ves heie neskej GvnW jeskee efkecegefve JesMe ceW Fme hekeej mes Deveie&} heJe=efe cele kejes~ eefo
YetKe-heeme kee ke menve veneR nes heelee nw, lees Fme peiele
hetpe cegefve heo kees es[ oes~ leye meYeer jepeeDeeW ves cegefve heo kees
es[kej Deve JesMe OeejCe kej ef}es~ efkemeer ves pee ye{e }er,
efkemeer ves yeuke} OeejCe kej }er, efkemeer ves Yemce }hes }er,
keesF& keger yeveekej jnves }ies Fleeefo~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee n ceen kes heMeeled Oeeve efJemee|pele
ngDee, Jewmes lees YeieJeeve kee efyevee Deenej efkees Yeer keece e}
mekelee Lee efkevleg YeefJe<e ceW Yeer cegefve yeveles jnW, cees#eceeie&
e}lee jns, Fmekes ef}S Deenej kes ef}S efveke}s efkevleg Gvekees
keneR hej Yeer efJeefOehetJe&ke SJeb Meg heemegke Deenej veneR efce} hee
(19)
jne Lee~ meYeer heosMeeW ceW YeceCe nes jne Lee efkevleg keneR Yeer
oeleej veneR efce} jne Lee~ keejCe en Lee efke Gvemes hetJe& ceW
YeesieYetefce keer JeJemLee Leer~ }esieeW kees peerJeveeeheve keer meeceieerYeespeve, cekeeve, Jem$e, DeeYet<eCe Deeefo meye keuheJe=#eeW mes heehle
nes peeles Les~ peye YeesieYetefce keer JeJemLee meceehle ngF&, leye
kece&Yetefce ceW kece& kejkes peerJeveesheeesieer meeceieer heehle kejves keer
ke}e YeieJeeve kes efhelee veeefYejee ves SJeb mJeeb YeieJeeve $e+<eYeosJe
ves efmeKeeF&~
Deefme, ceefme, ke=ef<e, mesJee, efMeuhe SJeb JeeefCepe kejkes
peerJeve peerves kee ceeie& yele}eee~ meye keg yele}eee efkevleg
efoiecyej cegefveeeW kees efkeme efJeefOe mes Deenej efoee peeJes, Fme
efJeefOe kees veneR yele}eee~ efpeme Fvo ves YeieJeeve $e+<eYeosJe kes
ieYe& ceW Deeves mes n ceen hen}s mes jlveJe=ef heejbYe kej oer Leer,
heeBeeW keueeCekeeW ceW mJeeb Fvo heefle#eCe GheeqmLele jnlee Lee
efkevleg peye YeieJeeve heemegke Deenej heehle kejves kes ef}S YeceCe
kej jns Les, leye Jen Yeer veneR Dee heeee~
mechetCe& heosMeeW ceW YeceCe kejves kes heMeeled neqmleveehegj
Deeieceve mes hetJe& jeef$e kes efhe}s henj ceW eneB kes jepee eseebme
kees meele mJehve efoKeeF& efoes, efpemeceW heLece mJehve ceW megoMe&ve
ces heJe&le efoKeeF& efoee~ heelekee} ceW GvneWves peesefle<eer kees
yeg}ekej Gve mJehveeW kee He} hete, leye peesefle<eer ves yeleeee efke
efpevekee ces heJe&le hej DeefYe<eske ngDee nw, pees megces kes meceeve
ceneved nQ, Ssmes leerLekej YeieJeeve kes oMe&veeW kee }eYe heehle nesiee~
keg ner osj yeeo YeieJeeve $e+<eYeosJe kee neqmleveehegj
veiejer ceW cebie} heoehe&Ce ngDee~ YeieJeeve kee oMe&ve kejles ner
jepee eseebme kees peeeflemcejCe nes ieee, GvnWs Dee" YeJehetJe& kee
mecejCe nes Deeee~ peye YeieJeeve $e+<eYeosJe jepee JepepebIe keer
DeJemLee ceW Je mJeeb jepee eseebme JepepebIe keer helveer jeveer
eerceleer keer DeJemLee ceW Les Deewj GvneWves eejCe $e+efOeejer cegefveeeW
kees veJeOee YeefehetJe&ke Deenejoeve efoee Lee, leYeer jepee eseebme
mecePe iees efke YeieJeeve Deenej kes ef}S efveke}s nQ~
en %eeve nesles ner Jes Deheves jepecen} kes ojJeepes hej
Ke[s neskej cebie} JemlegDeeW kees neLe ceW }skej YeieJeeve kee
he[ieenve kejves }ies~
ns mJeeceer! veceesmleg veceesmleg veceesmleg De$e ef le
efle........efJeefOe efce}les ner YeieJeeve jepee eseebme kes Deeies
Ke[s nes iees~ jepee eseebme ves hegve efveJesove efkeee-ceve Megef,
Jeeve Megef, keee Megef, Deenej pe} Meg nw, YeespeveMee}e ceW
heJesMe keerefpees~ eewkes ceW }s peekej heeo he#ee} kejkes hetpeve keer
(20)
SJeb F#egjme kee Deenej efoee~ Deenej nesles ner osJeeW ves hebeeMee&
keer Je=ef keer~ eej hekeej kes oeveeW ceW mes kesJe} Deenej oeve kes
DeJemej hej ner hebeeMee& Je=ef nesleer nw~ YeieJeeve pewmes hee$e kee
}eYe efce}ves hej Gme jepee eseebme keer YeespeveMee}e ceW Gme efove
Yeespeve De#ee nes ieee~ Menj kes meejs vej-veejer Yeespeve kej
iees, leye Yeer Yeespeve efpelevee Lee Glevee ner yevee jne~
Ske Je<e& kes GheJeeme kes yeeo neqmleveehegj ceW peye YeieJeeve
kee heLece Deenej ngDee lees mecemle he=LJeer ceb[} hej neqmleveehegj
kes veece keer Oetce cee ieF&, meJe&$e jepee eseebme keer heMebmee nesves
}ieer~ DeeesOee mes Yejle eeJeleea ves Deekej jepee eseebme kee
YeJe meceejesnhetJe&ke mecceeve efkeee leLee heLece Deenej keer mce=efle
ceW eneB Ske efJeMee} mlethe kee efvecee&Ce kejeee~
oeve kes keejCe ner YeieJeeve DeeefoveeLe kes meeLe jepee
eseebme kees Yeer eeo kejles nQ~ efpeme efove eneB heLece Deenej
oeve ngDee, Jen efove JewMeeKe megoer leerpe kee Lee~ leye mes Deepe
leke Jen efove heefleJe<e& heJe& kes he ceW ceveeee peelee nw~ Deye Gmes
DeeKee leerpe ee De#ee le=leeree kenles nQ~
Fme hekeej oeve keer hejcheje neqmleveehegj mes heejbYe ngF&~
oeve kes keejCe ner Oece& keer hejcheje Yeer leye mes Deye leke yejeyej
e}er Dee jner nw keeeWefke cebefojeW kee efvecee&Ce, cete|leeeW kee efvecee&Ce,
Meem$eeW kee hekeeMeve, cegefve mebIeeW kee efJenej, oeve mes ner mebYeJe nw
Deewj en oeve eeJekeeW kes eje ner neslee nw~ eJeCeyes}iees} ceW
Ske npeej mee} mes Ke[er YeieJeeve yeengye}er keer efJeMee} heeflecee
Yeer eecegC[jee kes oeve kee ner heefleHe} nw, pees efke DemebKe
YeJe peerJeeW kees efoiecyejlJe kee, DeelceMeebefle kee heeJeve mebosMe
efyevee yees}s ner os jner nw~
eneB yeveer en pecyeterhe keer jevee Yeer mebhetCe& YeejleJe<e&
kes }eKeeW vej-veeefjeeW kes eje Goej YeeJeeW mes heolle oeve kes
keejCe cee$e ome Je<e& ceW yevekej leweej nes ieF&, pees efke mechetCe&
mebmeej kes ef}S Deeke<e&Ce kee kesvo yeve ieF& nw~ pecyeterhe keer
jevee meejer ogefveee ceW DeYeer kesJe} eneB neqmleveehegj ceW ner
osKeves kees efce} mekeleer nw~ veboerMJej erhe keer jevee, meceJemejCe
keer jevee lees Deveske mLe}eW hej yeveer nw Deewj yeve jner nw~ en
nceeje Je Deehe meyekee hejce meewYeeie nw efke nceejs peerJevekee}
ceW Ssmeer YeJe jevee yevekej leweej nes ieF& Deewj Gmekes oMe&veeW
kee }eYe meYeer kees heehle nes jne nw~
YeieJeeve DeeefoveeLe kes heLece Deenej kes Ghe}#e ceW Jen
efleefLe heJe& kes he ceW ceveeF& peeves }ieer, Jen efove Flevee ceneve
nes ieee efke keesF& Yeer MegYe keee& Gme efove efyevee efkemeer peesefle<eer
Debke-6
mes hets kej ef}ee peelee nw~ efpeleves efJeJeen De#ee le=leeree kes
efove nesles nQ Gleves Meeeo ner Deve efkemeer efove nesles neW Deewj lees
Deewj peye mes YeieJeeve kee heLece Deenej F#egjme kee ngDee, leye mes
Fme #es$e ceW ievvee Yeer De#ee nes ieee, efpeOej osKeeW GOej ievvee
ner ievvee vepej Deelee nw~ me[ke hej iee[er ceW Deeles-peeles efyevee
Keees cegBn ceer"e nes peelee nw~ keoce-keoce hej ieg[, Mekekej
yevelee efoKeeF& oslee nw~ neqmleveehegj ceW Deeves Jee}s heleske ee$eer
kees pecyeterhe heJesMe ej hej YeieJeeve kes Deenej kes hemeeo he ceW
eneB }ieYeie yeejn cenerves F#egjme heerves kees efce}lee nw~
YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbLegveeLe, DejnveeLe kes eej-eej
keueeCekeYeieJeeve DeeefoveeLe kes heMeeled Deveske ceneheg<eeW kee Fme
hegCe Oeje hej Deeieceve neslee jne nw~ YeieJeeve MeebefleveeLe,
kegbLegveeLe SJeb DejnveeLe kes eej-eej keueeCeke eneB ngS nQ~
leerveeW leerLekej eeJeleea SJeb keeceosJe heo kes Oeejer Les~ leerveeW
leerLe&kejeW ves eneB mes mecemle n KeC[ he=LJeer hej jepe efkeee
efkevleg GvnW Meebefle keer heeefhle veneR ngF&~ efeeveJes npeej jeefveeeB
Yeer GvnW megKe heoeve veneR kej mekeeR DeleSJe GvneWves mechetCe&
DeejbYe heefjien kee leeie kej veive efoiecyej DeJemLee OeejCe
keer, cegefve yeve iees~ pewmee efke Deepe Yeer JewjeieYeeJevee ceW he{e
peelee nwes[ s eewon jlve veJeeW efveefOe, De es[s mebie meeLeer~
keesef De"ejn Iees[s es[s, eewjemeer }Ke neLeer~~
Fleeefoke mebheefle yenglesjer peerjCe le=Ce mece leeieer~
veerelf e efJeeej efveeesieer megle kees, jepe efoees ye[Yeeieer~~
YeieJeeve Meebelf eveeLe, kegb LegveeLe, DejnveeLe ves ceneve leheMeee&
kejkes efoJe kesJe}%eeve keer heeefhle keer~ Gvekeer %eeve peesefle kes
hekeeMe mes DeveskeeWs YeJe peerJeeW kee cees#eceeie& heMemle ngDee~ Deble
ceW GvneWves meccesoefMeKej mes efveJee&Ce heehle efkeee~ Deepe heefleceen
npeejeW }esie Gve leerLekejeW keer ejCe jpe mes heefJe$e Gme hegCeOeje
keer Jebovee kejves Deeles nQ~ Gme hegveerle ceeer kees cemleke hej
e{eles nQ~ Gve leerveeW leerLekej YeieJevleeW keer 31-31 heg efJeMeeue
Ke[dieemeve eefleceeSB pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efJejepeceeve nes peeves
mes leerLe& kee eeeerve Fefleneme peerJevle nes ieee nw~
keewjJe-heeb[Je keer jepeOeeveer-ceneYeejle keer efJeMJe efJeKeele
Ievee YeieJeeve vesceerveeLe kes mecee ceW eneB Ieefle ngF~& en Jener
neqmleveehegj nw, peneB keewjJe heeb[Je ves jepe efkeee~ meew keewjJe Yeer
heeBJe heeb[JeeW kees nje veneR mekes~ keee keejCe Lee? keewjJe
DeveerefleJeeve Les, Deveeeer Les, Deleeeejer Les, F&<ee&}g Les, s<eer
Debke-6
Les~ GveceW DeefYeceeve yeeuekee} mes ner ket-ket kej Yeje ngDee
Lee~ heeb[Je heejbYe mes Oeerj-Jeerj-iebYeerj Les~ mele DeeejCe kejves
Jee}s Les~ veee-veerefle mes e}les Les~ meefn<Ceg Les~ Fmeef}S heeb[JeeW
ves efJepee heehle keer~ eneB leke efke heeb[Je Yeer meleer meerlee keer
lejn Deefive hejer#ee ceW meHe} ngS~ keewjJeeW kes eje yeveees iees
pe}les ngS }e#eeie=n mes Yeer Ceceeskeej ceneceb$e kee mcejCe kejles
ngS Ske megjbie kes jemles mes yee efveke}s~
Jes otmejer yeej hegve Deefive hejer#ee ceW meHe} ngS, peye
Me$egbpee ceW veive efoiecyej cegefve DeJemLee ceW Oeeve ceW }erve Les,
Gme mecee ogeexOeve kes Yeevepes kege&gOej ves }esns kes DeeYet<eCe
yeveJeekej iejce kejkes henvee efoes~ efpemekes He}mJehe yeenj
mes Gvekee Mejerj pe} jne Lee Deewj Yeerlej mes kece& pe} jns Les~
Gmeer mecee mechetCe& kece& pe}kej Yemce nes iees Deewj Debleke=le
kesJe}er yevekej leerve heeb[JeeW ves efveJee&Ce heehle efkeee Deewj vekeg},
menosJe GheMece esCeer kee DeejesnjCe kejkes ieejnJeW iegCemLeeve
ceW cejCe kees heehle kejkes meJee&Le&efmeef iees~
keewjJe-heeb[Je lees Deepe Yeer Iej-Iej ceW osKeves kees efce}les
nQ~ eefo efJepee heehle kejvee nw, lees heeb[JeeW kes ceeie& kee
DevegmejCe kejvee eeefnS~ meowJe veee-veerefle mes e}vee eeefnS~
leYeer heeb[JeeW keer lejn eMe keer heeefhle nesieer~ Oece& keer meoe
pee nesleer nw~
j#eeyebOeve heJe&-Ske mecee neqmleveehegj ceW Dekebheveeeee&
Deeefo meele meew cegefveeeW kee mebIe Deeee ngDee Lee~ Gme mecee
eneB ceneheodce eeJeleea kes heg$e jepee heodce jepe kejles Les~
Gvemes keejCeJeMe ye}er ceb$eer ves Jejoeve kes he ceW meele efove
kee jepe ceeBie ef}ee~ jepe }skej ye}er ves Deheves hetJe&
Deheceeve kee yeo}e }sves kes ef}S peneB meele meew cegefve efJejepeceeve
Les, JeneB Gvekes eejeW Deesj e%e kes yeneves Deefive hepJeef}le kej
oer~ Ghemeie& mecePekej meYeer cegefvejepe Meeble heefjCeece mes Oeeve
ceW }erve nes iees~
otmejer lejHe Gppewveer ceW efJejepeceeve efJe<Cegkegceej cegefvejepe
kees efceefLe}e veiejer ceW eelegcee&me kej jns cegefveeer eglemeeiej peer
kes eje Yespes iees #eguueke eer heg<heoble mes metevee heehle ngF& efke
neqmleveehegj ceW cegefveeeW hej Ieesj Ghemeie& nes jne nw Deewj Gmes Deehe
ner otj kej mekeles nQ~
en meceeeej megvekej hejce keCeecete|le efJe<Cegkegceej
cegefvejepe kes ceve ceW meeOeceea cegefveeeW kes heefle leerJe Jeelmeue keer
YeeJevee peeie=le ngF&~ lehemee mes GvnW efJeefeee $e+ef Glhevve nes
ieF& Leer~ Jes Jeelmeue YeeJevee mes Deesleheesle neskej Gppewveer mes
(21)
eelegcee&me kee} ceW neqmleveehegj Deeles nQ~ Deheveer hetJe& DeJemLee kes
YeeF& JeneB kes jepee heodce kees [ebles nQ~ jepee Gvemes efveJesove
kejles nQ-ns cegefvejepe! Deehe ner Fme Ghemeie& kees otj kejves ceW
meceLe& nQ, leye cegefve efJe<Cegkegceej ves Jeeceve kee Jes<e yeveekej yeef}
mes leerve keoce peceerve oeve ceW ceebieer~ yeef} ves osves kee mebkeuhe
efkeee~ cegefvejepe ves efJeefeee $e+ef mes efJeMee} Mejerj yeveekej
oes keoce ceW meeje De{eF& erhe veehe ef}ee, leermeje hewj jKeves
keer peien veneR efce}er~ eejeW lejHe $eeefnceeced nesves }iee~ j#ee
kejes, #ecee kejes keer OJeefve ietbpeves }ieer~ yeef} ves Yeer #ecee
ceebieer~ cegefvejepe lees #ecee kes Yeb[ej nesles ner nQ, GvneWves yeef}
kees #ecee heoevekej keer~ Ghemeie& otj nesves hej efJe<Cegkegceej ves
hegve oer#ee OeejCe keer~ meYeer ves efce}kej efJe<Cegkegceej keer
yengle Yeejer hetpee keer~
Deie}s efove eeJekeeW ves Yeefe mes cegefveeeW kees efmeJeF keer
Keerj kee Deenej efoee Deewj Deeheme ceW Ske-otmejs kees j#ee met$e
yeeBOes~ en efveMee efkeee efke efJe<Cegkegceej cegefvejepe keer lejn
Jeelmeue YeeJeveehetJe&ke Oece& SJeb Oecee&eleveeW keer j#ee kejWies~ leYeer
mes Jen efove heefleJe<e& j#eeyebOeve heJe& kes he ceW eeJeCe megoer
hete|Cecee kees ceveeee peeves }iee~ Fmeer efove yenveW YeeFeeW kes neLe
ceW jeKeer yeeBOeleer nQ~ Deye Deeies mes j#eeyebOeve kes efove neqmleveehegj
kee mcejCe kejW~ ossJe-Meem$e-ieg kes heelf e leve-ceve-Oeve veeseJej
kej oW~ meeOeceea kes heefle Jeelmeue keer YeeJevee jKeW~ leYeer
j#eeyebOeve heJe& ceveevee meeLe&ke nes mekelee nw~
oMe&ve heefle%ee ceW heefme ceveesJeleer-iepeceesleer e{ekej
YeieJeeve kes oMe&ve kej Yeespeve kejves kee De} efveece efveYeeves
Jee}er Fefleneme heefme ceefn}e ceveesJeleer Yeer Fmeer neqmleveehegj keer
Leer~ en efveece Gmeves efJeJeen kes hetJe& ef}ee Lee~ efJeJeen kes
heMeeled peye memegje} ieF&, lees JeneB mebkeeseJeMe ken veneR heeF&~
leerve efove leke GheJeeme nes ieee~ peye Gmekes heernj ceW metevee
hengBeer, lees YeeF& Deeee, Gmes Skeeble ceW ceveesJeleer ves meye yeele yelee
oer~ Gmekes YeeF& ves ceveesJeleer kes mJemegj kees yeleeee, lees Gmekes
mJemegj ves kene efke nceejs eneB lees iepeceesleer kee kees"ej Yeje nw~
leYeer ceveesJeleer ves iepeceesleer e{ekej YeieJeeve kes oMe&ve kejkes
Yeespeve efkeee~
Fmekes yeeo ceveesJeleer kees lees Gmekee YeeF& Deheves Iej ef}Jee
}s ieee~ FOej Gve ceesefleeeW kes e{eves mes Fme heefjJeej hej
jepekeere Deeheefe Dee ieF&, efpemekes keejCe ceveesJeleer kes heefle
yegOemesve kes neW YeeFeeW ves efce}kej Gve oesveeW kees Iej mes
(22)
efvekee} efoee~ Iej mes efveke}ves kes yeeo ceveesJeleer ves leye leke
Yeespeve veneR efkeee, peye leke iepeceesleer e{ekej YeieJeeve kes
oMe&veeW kee }eYe veneR efce}e~ peye e}les-e}les Leke iees, lees
jemles ceW mees iees, efhe}s jeef$e ceW GvnW mJehve neslee nw efke legcnejs
efveke ner cebefoj nw efMe}e nekej oMe&ve kejes~ G"kej mebkesle
kes Devegmeej efMe}e neles ner YeieJeeve kes oMe&ve ngS~ JeneR hej
e{eves kes ef}S iepeceesleer efce} iees~ oMe&ve kejkes Yeespeve efkeee~
Deeies e}kej hegCeeesie mes yegOemesve jepee kes peceeF& yeve iees~
FOej Jes neW YeeF& Delevle oefjo DeJemLee kees heehle nes
peeles nQ~ ieeBJe es[kej keee& keer le}eMe ceW Ietceles-Ietceles neW
YeeF&, Gvekeer heeflveeeB Je ceelee-efhelee meYeer JeneB hengBeles nQ, peneB
yegOemesve efpevecebefoj kee efvecee&Ce keje jns Les~ }esieeW ves GvnW
yeleeee efke Deehe yegOemesve kes eneB peeDees Deehekees Jes keece hej
}iee }Wies~ Jes meYeer JeneB hengBes, Gvekees keece hej }ieeee,
yegOemesve ceveesJeleer GvnW heneeve iees Devle ceW meyekee efce}ve
ngDee~ meYeer YeeFeeW-YeewpeeFeesW leLee ceelee-efhelee ves #eceeeeevee
keer~ Oece& keer pee ngF&~ Fme Ievee mes ener efMe#ee efce}leer nw
efke Deeheme ceW meyekees efce}kej jnvee eeefnS~ ve cee}tce efkemekes
hegCeeesie mes Iej ceW megKe-Meebefle Deewj mece=ef nesleer nw~
meg}esevee peekegceej-cenejepe meesce kes heg$e peekegceej
Yejle eeJeleea kes heOeeve mesveeheefle ngS~ Gvekeer Oece& hejeeCeMeer}
efMejesceefCe Oece&helveer meg}esevee keer Yeefe kes keejCe iebiee veoer kes
ceOe Deeee ngDee Ghemeie& otj ngDee~
jesenf Ceer Jele keer keLee kee IeveemLe} Yeer ener neqmleveehegj
leerLe& nw~
pecyeterhe mes heneeve yeve ieF& nw Fme leerLe& keer-Deveske
IeveeDeesb keer e=bKe}e kes ece ceW Ske Deewj cepeyetle ke[er kes he
ceW peg[ ieF& pecyeterhe keer jevee~ Fme jevee ves efJemce=le neqmleveehegj
kees hegve mebmeej kes mce=efle he} hej Debefkele kej efoee~ ve kesJe}
Yeejle kes keesves-keesves ceW Deefheleg efJeMJeYej ceW pecyeterhe jevee kes
oMe&ve keer eee& jnleer nw~ pewve peiele ceW ner veneR helege Jele&ceeve
ogefveee ceW hen}er yeej neqmleveehegj ceW pecyeterhe jevee kee efJeMee}
Keg}s cewoeve hej YeJe efvecee&Ce ngDee nw, pees efke ieefCeveer Deee|ekee
eer %eeveceleer ceeleepeer kes %eeve Je Gvekeer hesjCee kee heefleHe} nw~
Deveske efvecee&Ceelceke SJeb meeefnefleke, Ssefleneefmeke ke=efleeeW
mes meceefvJele Ssmes oeveleerLe& neqmleveehegj #es$e kee oMe&ve ceneved
hegCe He} kees osves Jee}e nw~ en leerLe&#es$e egieeW-egieeW leke he=LJeer
le} hej Oece& keer Je<ee& kejlee jns, ener cebie} YeeJevee nw~
Debke-6
Debke-6
(23)
(24)
Debke-6
Debke-6
(25)
(26)
Debke-6
Debke-6
(27)
(28)
Debke-6
Debke-6
(29)
(30)
Debke-6
Debke-6
(31)
(32)
Debke-6
Debke-6
(33)
(34)
Debke-6
Debke-6
(35)
(36)
Debke-6
Debke-6
(37)
(38)
Debke-6
Debke-6
(39)
(40)
Debke-6
Debke-6
(41)
(42)
Debke-6
Debke-6
(43)
(44)
Debke-6
Debke-6
(45)
efpeme Jewjeie YeeJevee kees he{-he{kej hetpe ceesleermeeiej peer kees ngDee Lee Jewjeie
Jewjeie YeeJevee-JeeveeefYe eeJeleea keer

-oesneyeerpe jeKe heue YeesieJew, peeW efkemeeve peie ceeefnb~
leeW eeer ve=he megKe kejs, Oece& efJemeejw veeefnb~~1~~
-peesieerjemee Jee vejsv boFnefJeefOe jepe kejw vejveeeke, Yeesiew hegCe efJeMeeuees~
megKemeeiejceW jcele efvejblej, peele ve peevees keeuees~~
Ske efoJeme MegYe kece&-mebpeesies, #escebkej cegefve Jebos~
osKe efMejerieg kes heohebkepe, ueeseve Deefue Deevebos~~2~~
leerve eoef#eCe os efMej veeees, kej hetpee Legefle keerveer~
meeOeg-meceerhe efJevee kej yew"ees, ejveveceW efoef" oerveer~~
ieg GheosMees Oece&-efMejesceefCe, megve jepee Jewjeies~
jepejcee Jeefveleeefoke pes jme, les jme yesjme ueeies~~3~~
cegevf e-metjpe-keLeveer-efkejCeeJeefue, ueiele Yejce yegeOf e Yeeieer~
YeJe-leve-Yeesie-mJehe efJeeeNees, hejce Oejce Devegjeieer~~
Fn mebmeej ceneJeve Yeerlej, Yejcele Deesj ve DeeJew~
peeceve cejve peje oJe oenw peerJe ceneog:Ke heeJeQ~~4~~
keyentB peee vejke efLeefle Yegbpew, sove Yesove Yeejer~
keyentB heMeg hejepee Oejw lenB, yeOe yebOeve Yeekeejer~~
megjieefle ceW hejmebheefle osKes jeie, Goe og:Ke nesF&~
ceeveg<eeesevf e Deveske efJeheeflecee, meJe&megKeer veefnb keesF~& ~5~~
keesF& F efJeeesieer efJeueKew, keesF& Deefve mebeesieer~
keesF& oerve-oefjer efJeueKes, keesF& leve kes jesieer~~
efkemener Iej keefuenejer veejer, kew yewjer mece YeeF&~
efkemener kes og:Ke yeeefnj oerKeQ, efkemener Gj ogefeleeF&~~6~~
keesF& heg$e efyevee efvele Petjw, nese cejw leye jesJew~
Keeser mebleeflemeeW og:Ke Ghepew, keeeW eeveer megKe meesJew~~
hegCe Goe efpevekes eflevekes Yeer veeefnb meoe megKe meelee~
en peieJeeme peLeejLe osKes, meye oerKew og:Keoelee~~7~~
pees mebmeej efJe<ew megKe neslee, leerLekej keeeW leeiew~
keens kees efMeJemeeOeve kejles, mebpecemees DeFvegjeies~~
osn DeheeJeve DeefLej efIeveeJeve, eeceW meej ve keesF&~
meeiej kes peuemeeW Megef e keerpes, lees Yeer Meg ve nesF&~~8~~
meele kegOeelegYejer ceuecetjle, ece& ueheser meesnw~
Deblej osKele ee mece peie ceW, DeJej DeheeJeve kees nw~~
(46)
veJe-ceue-ej eJeQ efveefMe-Jeemej, veece efuees efIeve DeeJew~

JeeefOe-GheeefOe Deveske peneB lenB, keewve megOeer megKe heeJes~~9~~
hees<ele kees og:Ke oes<e kejw Deefle, mees<ele megKe GhepeeJew~
ogpe&ueve-osn mJeYeeJe yejeyej, cetjKe eerefle ye{eJew~~
jeeve-peesie mJehe ve eekees efJejeve peesie mener nw~
en leve heee cenelehe keerpes eeceW meej ener nw~~10~~
Yeesie yegjs YeJejesie ye{eJeQ, yewjer nQ peie peerkes~
yesjme neWe efJeheeke mecee Deefle, mesJele ueeieQ veerkes~~
Jee-Deefieefve efJe<emes efJe<eOejmes, es DeefOekes og:KeoeF&~
Oece&-jleve kes eesj eheue Deefle, ogie&efle-hebLe meneF&~~11~~
ceesn-Goe en peerJe De%eeveer, Yeesie Yeues kej peevew~
peeW keesF& peve Keee Oeletje, mees meye kebeve ceeves~~
peeW peeW Yeie mebpeesie ceveesnj, ceve-Jeebe
f le peve heeJeQ~
le=<Cee veeefieve leeW-leeW [bkes, uenj penj keer DeeJes~~12~~
ceQ eeerheo heee efvejvlej, Yeesies Yeesie Iejsves~
leew Yeer leveke Yees veefnb hetjve, Yeesie ceveejsLe cesjs~~
jepemeceepe cene DeIe-keejCe , yewj ye{eJeve-neje~
JesMee mece ueceer Deefleebeue, eekee keewve heleeje~~13~~
ceesn-cene-efjheg yewj efJeeeNees, peie-efpee mebke [ejs~
Iej-keejeie=n Jeefvelee yes[er, heefjpeve peve jKeJeejs~~
mecekeoMe&ve %eeve ejCe lehe, es efpeekes efnlekeejer~
esner meej Demeej Deewj meye, en eeer efeleOeejer~~14~~
es[ s eewon jlve veJeeW efveefOe, De es[s mebie meeLeer~
keesef De"ejn Iees[s es[s, eewjemeer ueKe neLeer~~
Fleeefoke mebheefe yenglesjer, peerjCe-le=Ce-mece leeieer~
veerefle efJeeej efveeesieer meglekeeW, jepe efoees ye[Yeeieer~~15~~
nese efveMeue Deveske ve=heefle mebie, Yet<eCe Jemeve Gleejs~
eer ieg ejCe Oejer efpeve cege, hebe ceneele Oeejs~~
Oeefve en mecePe megyege
q peieesece, Oeefve en Oeerjpe-Oeejer~
Ssmeer mebheefle es[ yemes Jeve, efleve heo Oeeske nceejer~~16~~
-oesneheefjenhees Gleej meye, ueerveeW eeefjle hebLe~
efvepe mJeYeeJe ceW efLej Yees, JeeveeefYe efvejebLe~~
~~Fefle eer JeeveeefYe eeJeleea kees Jewjeie YeeJevee~~
Debke-6
YeieJeeve ceneJeerj keer Decetue efMe#eeSb

(Jele&ceeve Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) efyenej kes efJekeemekeee& kes ceOe peve-peve ceW YeieJeeve ceneJeerj kes Deefnbmeeceeer efmeevleeW, Gvekee heefjee SJeb Gvekeer
vewefleke efMe#eeSB hengBeeves kes GsMe mes hetpe cenejepe peer eje efueefKele efJeMes<e DeeuesKe)
pewve Oece& kee cetueceb$e
Cecees DeefjnbleeCeb , Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~
Oece& keer MeeMJele meee eeke=elf eke me=e
f JeJemLee kes Devegmeej
Oece& keer MeeMJele meee ceeveer ieF& nw~ efJeMJeYej kes Deveske Oeceexb ceW
pewveOece& Delevle eeeerve nesles ngS Yeer Fmekee keesF& mebmLeeheke veneR
nw~ pewveOece& eeke=efleke Oece& nw keeeWefke Fmekee ve keesF& Deeefo nw Deewj
ve Deble, Fmeereuf eS en DeveeefoefveOevehe ceW ceevee peelee nw~ meceemecee hej ceneheg<eeW ves Yeejle keer Oejleer hej pevce ueskej Fme Oece&
kees ekeeefMele efkeee nw~ Jeweof ke hegjeCe SJeb JesoeW ceW Yeer pewveOece& kees
JesoeW mes hetJe& kee mJeerkeej efkeee ieee nw Deewj Gvekes Devegmeej Fmes
efvee&vLe'' Oece& kes veece mes peevee ieee nw~
pewveOece& keer leerLekej hejcheje meJe&eLece pewveOece& keer JeeKee
peeveves keer DeeJeMekelee nw efke kecee&jeleerved peeleerelf e efpeve:'' DeLee&led
keceeX kees peerleves Jeeues efpeve' kenueeles nQ leLee efpeveesoJs elee emeemeew
pewve:'' DeLee&led Gve efpeve kees pees Dehevee osJelee ceeveles nQ Jes pewve kens peeles
nQ~ Fme keLeveevegmeej pewveOece& efkemeer Jeefkele ee meceoeeefJeMes<e kee ve
neskej eeefCecee$e kee Oece& nw~ Jewmes lees Fme pewveOece& ceW DemebKe
Glmeefhe&Ceer-DeJemeefhe&Ceer (Je=e
f -eme) keeueeW ceW DemebKe leerLekej ceneheg<eeW
ves pevce ueskej cees#e eehle efkeee, efHej Yeer Jele&ceeve kece&egie ceW pees
eewyeerme leerLekej ngS nQ Gvekes veece Fme ekeej nQ1. $e+<eYeveeLe 2. DeefpeleveeLe 3. mebYeJeveeLe 4.
DeefYeveboveveeLe 5. megceefleveeLe 6. heodceeYe 7. megheeMJe&veeLe
8. evoeYeg 9. heg<heovleveeLe 10. MeerleueveeLe 11. eseebmeveeLe
12. JeemeghetpeveeLe 13. efJeceueveeLe 14. DevebleveeLe 15. Oece&veeLe
16. MeebefleveeLe 17. kegbLegveeLe 18. DejnveeLe 19. ceefuueveeLe
20. cegefvemegeleveeLe 21. veefceveeLe 22. vesefceveeLe 23. heeMJe&veeLe
24. ceneJeerj mJeeceer~
Fve eewyeerme leerLekejeW ceW eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe
ves Deepe mes DemebKeele Je<e& hetJe& (Ske kees[ ekees[er meeiej Je<e& hetJe&)
DeeesOee veiejer ceW pevce ueskej mecemle epee kees Deefme, ceefme,
ke=ef<e, efJeee, JeeefCepe Deewj efMeuhe Fve <edefeeeDeeW kes eje
peerJeve peerves keer keuee efmeKeeF& Leer~ GvneWves meJe&eLece Deheveer
yeeeer-megvojer hege$f eeeW kees efueefhe SJeb DebkeefJeee efmeKeekej mee#ejlee
DeefYeeeve kee MegYeejbYe efkeee Lee~ Fmeer ekeej $e+<eYeosJe ves
Debke-6
Deheves Yejle-yeengyeueer, Je=<eYemesve, DevevleJeere& Deeefo meYeer 101

heg$eeW kees Mem$e efJeee Deeefo efmeKeekej Deelcej#ee kes meeLe heefjJeej,
meceepe, osMe SJeb Oece&j#ee kee mebosMe efoee Lee~
ceneJeerj kee egcyekeere JeefkelelJe pewveOece& kes eewyeermeJeW leerLekej
kes he ceW heneeves peeves Jeeues YeieJeeve ceneJeerj kee pevce Deepe mes
ueieYeie 2600 Je<e& hetJe& efyenej eevle keer kegC[uehegj'' veiejer ceW
ew$eMegkeuee $eeesoMeer kes efove ngDee Lee~ kegC[uehegj kes jepee efmeeLe&
SJeb jeveer ef$eMeuee kes Skecee$e heg$e ceneJeerj kees JeOe&ceeve, Jeerj, mevceefle,
DeefleJeerj Deewj ceneJeerj Fve heebe veeceeW mes peevee peelee nw~
%eeve, hejeece, megKe SJeb meewvoe& ceW Deefleere eefleYee kes
Oeveer ceneJeerj ves DeKeC[yeeee&ele kees mJeerkeej kejkes 30 Je<e& keer
egJeeJemLee ceW efoiecyej oer#ee enCe keer Leer hegve: 12 Je<e& keer lehemee
kes heMeeled GvnW kesJeue%eeve eehle nesves hej Oevekegyesj ves DeekeeMe ceW
Gvekee meceJemejCe yeveeee Lee Dele: 30 Je<e& leke Deheveer efoJeOJeefve
kes eje DemebKe eeefCeeeW kees ueeYeeefvJele kej 72 Je<e& keer Deeeg ceW
ceneJeerj mJeeceer ves efyenej eevle keer heeJeehegjer kes peueceefvoj mes
mecemle kece& veeMe kejkes efveJee&CeOeece kees eehle efkeee Lee~ leye mes
Deepe leke Jen efoJeme oerheeJeueer heJe& kes he ceW ceveeee peelee nw~
pevcekeueeCeke mes heeJeve megcesheJe&le keer Skecee$e eefleke=efle
nefmleveehegj ceW! YeieJeeve ceneJeerj kes pevcekeueeCeke kees FveW ves
efpeme megces heJe&le hej pevceeefYe<eske ceneslmeJe kes he ceW ceveeee
Lee, Gme 1 ueeKe eespeve TBes megcesheJe&le keer Skecee$e eefleke=efle
(101 Heg Gebgie) Deepe nefmleveehegj keer Oeje hej pecyeterhe kes
yeereeWyeere ceW efJeeceeve nw~ meved 1974 ceW YeieJeeve ceneJeerj kes
2500JeW efveJee&CeceneslmeJe kes DeJemej hej hetpe ieefCeveerecegKe eer
%eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes Fme efJeMJeeefme jevee kee
efvecee&Ce eejcYe ngDee~ meved 1985 ceW Jen jevee yevekej hetCe&
ngF&, leye efJeMeeue jeêre Deeeespeve kes meeLe GejeosMe kes
leelkeeefueke cegKeceb$eer eje Gmekee ueeskeehe&Ce efkeee ieee~ leerLe&kb ejeW
kes pevceeefYe<eske mes heefJe$e Fme megcesheJe&le kee cenJe peevekej
eleske eeueg kees Gmekee oMe&ve DeJeMe kejvee eeefnS~
leerLe&kb ej ceneJeerj kes Decetue efmeevle pewveOece& kes MeeMJele
efveeceevegmeej leerLekej ceneJeerj ves eeCeercee$e kes keueeCe nsleg
Deveske Decetue efmeeble yeleeS, GveceW mes keg efmeebleeW kee
mebef#ehlehe eneb emlegle efkeee pee jne nw DeCegele efnbmee, Pet",
(47)
eesjer, kegMeerue Deewj heefjen Fve heebeeW heeheeW kes DeCeg DeLee&led
SkeosMe leeie kees DeCegele kenles nQ~ Jen heebe ekeej kee nw1. DeefnbmeeCegele-ceve, Jeeve, keee Deewj ke=le, keeefjle,
Devegceesovee mes mebkeuhehetJe&ke (FjeoehetJe&ke) efkemeer $emepeerJe kees
veneR ceejvee leLee eeCeercee$e kes eefle oee keer YeeJevee jKevee~
2. meleeCegele-mJeeb Pet" ve yeesues, ve otmejeW mes yegueJeeS Deewj
Ssmee mee Yeer veneR yeesues efke efpememes Oece& Deeefo hej mebke Dee peeJes~
3. Deeewee&Cegele-efkemeer kee jKee ngDee, he[e ngDee,
Yetuee ngDee DeLeJee efyevee efoee ngDee Oeve-hewmee Deeefo Je veneR
uesvee Deewj ve G"ekej efkemeer kees osvee~
4. yeeeee&Cegele-Deheveer efJeJeeefnle m$eer/heg<e kes Deefleefjkele
Deve m$eer/heg<e kes meeLe keecemesJeve veneR kejvee, GvnW ieuele
o=ef mes veneR osKevee~
5. heefjen heefjceeCe DeCegele-Oeve, Oeeve cekeeve Deeefo
JemlegDeeW kee peerJeve Yej kes efueS heefjceeCe kej uesvee, DeeJeMekelee
mes DeefOeke JemlegDeeW kee meben veneR kejvee~
efvejefleeej (efyevee oes<e ueieeS) heeueve efkeS iees es DeCegele
efveece mes mJeie& kees heehle kejeles nQ~ Fvekee DeebefMekehe mes
heeueve eeJeke kejles nQ leLee efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer Fvekee
hetCe&he mes leeiekej ceneeleer kenueeles nQ~
Fve heebeeW eleeWs kes efJehejerle heebe heehe nesles nQ pees Fme
hekeej nw1. efnmb ee-heceeo mes Deheves ee otmejeW kes heeCeeW kee Ieele kejvee~
2. Pet"-efpeme yeele ee efpeme eerpe kees pewmee osKee ee
megvee nes Jewmee veneR kenvee leLee efpeve JeeveesW mes Oece&, Oecee&lcee ee
efkemeer Yeer peerJe kes heeCeeW kee Ieele nes Ssmee mele Jeeve Yeer Pet" nw~
3. eesjer-efyevee efoes efkemeer keer efiejer, he[er, jKeer ee
Yetueer ngF& Jemleg kees enCe kejvee DeLeJee efkemeer kees os osvee~
4. kegMeerue-hejeF& m$eer kes meeLe ee hejheg<e kes meeLe
jceCe kejvee ee Gmekeer Fe kejvee~
5. heefjen-peceerve, cekeeve, Oeve, Oeeve, ieee, yewue
Fleeefo mes ceesn jKevee leLee FvneR Yeewefleke eerpeeW kees Skeef$ele
kejves keer Fe kejvee, GvnW Fked"e kejvee~ es heebeeW heehe
heleske heeCeer kes efueS Deefnlekej Deewj leeieves eesie nQ~
Fmeer hekeej mes meele Jemeve nQ efpevekes veece nQ-pegDee
Kesuevee, ceebme Keevee, ceefoje (ejeye) heervee, JesMeemesJeve kejvee,
eesjer kejvee, efekeej kejvee Deewj hejm$eermesJeve kejvee~
eesOe, ceeve (IeceC[), ceeee Deewj ueesYe es eej ke<eee
nQ~ Fve eejeW ke<eeeeW kee Yeer meJe&Lee leeie kej osvee eeefnS Deewj
Deheves peerJeve kees heeheeW, ke<eeeeW SJeb JemeveeW mes cegkele yeveevee eeefnS
keeeWekf e Fvekes mesJeve mes vejke Deeefo ogKe keer heeefhle nesleer nw~
(48)
pewve Oece& ceW Deveske efmeevleeW ceW Deefnbmee heeueve keer o=ef
mes jeef$e Yeespeve kee leeie Deewj peue evekej heerves kee Jew%eeefveke
lejerkee Yeer yeleeee ieee nw keeeWekf e GmeceW peerJeefnbmee kes yeeeJe kes
meeLe-meeLe mJeemLe ueeYe Yeer neslee nw~
pewveOece& kes MeeMJele efveeceevegmeej leerLe&kb ej ceneJeerj ves heeCeercee$e
kes keueeCe nsleg Deveske Decetue efmeevle yeleeS, GveceW mes keg
efmeevleeW kee mebe#f ehlehe eneB hemlegle efkeee pee jne nw1. Deefnbmee-heeefCecee$e kes heefle oee keer YeeJevee~
2. Deheefjen-DeefOeke JemlegDeeW kee meben ve kejvee~
3. DeveskeevleJeeo-mecevJeeJeeoer YeeJeveeDeeW kes meeLe
JemlegleJe kee keLeve kejvee~
Jele&ceeve kes efueS efnlekej Jeerj JeeCeer-YeieJeeve ceneJeerj
eje kens ieS efmeevle Fme egie kes efueS meJe&Lee heemebefieke nQ
Gvekes keg Deveceesue Jeeve eneB hemlegle nQ1. hes[-heewOes, peue, Deefive, Jeeeg, he=LJeer meYeer ceW peerJeve
nw Dele: Fvekeer JeLe& ceW efnbmee veneR kejveer eeefnS~
2. heleske heeCeercee$e keer Deelcee eefkelehe ceW YeieJeeve
hejceelcee nw Dele: meyekees Deheves meceeve mecePees~
3. pees JeJenej legcnW otmejeW kes eje heefleketue ueielee nw
Jewmee JeJenej legce otmejeW kes heefle cele kejes~
4. F&MJej peieled kee keee& veneR nw Jen hejceJeerlejeie nw~
5. F&MJej kee mebmeej ceW hegvepe&vce veneR neslee Jen pevcecejCe mes cegkele nes peelee nw~
6. efnbmee, Pet", eesjer, kegeerue Deewj heefjen Fve heebeeW
heeheeW kee leeie kejes~
7. eewjemeer ueeKe eesefveeeW ceW YeceCe kejles ngS heeefCeeeW
kes efueS cee$e Oece& ner meneje nw~
8. DeeJeMekelee mes DeefOeke heefjen mebee cele kejes~
9. pewmes Mejerj kes efueS Yeespeve DeeJeMeke nw, Jewmes ner
Deelcee kes efueS heYegYeefkele DeeJeMeke nw~
Fleeefo JeeveeW kee peerJeve ceW heeueve kejvee eeefnS~
Ske mJeefCe&ce DeJemej-Yeejle mejkeej eje 6 Dehewue
2001 kees ew$e Megkeuee $eeesoMeer kes efove YeieJeeve ceneJeerj kes
2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe kee GodIeeve efkeee ieee Lee
pees jeêre-Devleje&êre mlej hej efJeefYevve heebleere mejkeejeW SJeb
pewve meceepeeW eje efJeefJeOe DeeeeceeW kes meeLe ceveeee ieee~ Fme
mJeefCe&ce DeJemej kees heehle kej nce meYeer ves mebieef"le neskej
Dehewue 2002 leke YeieJeeve ceneJeerj kes meJeexoeer efmeebleeW kee
heeej-hemeej efkeee efpemekes HeuemJehe nce pewveOece& keer Jeehekelee
SJeb leerLekej ceneheg<eeW keer JeeCeer mes efJeMJeMeebefle, heee&JejCeegef,
heejmheefjke meewneo&, efJeMJecew$eer kee mebose ogefveee kes keesves-keesves
Debke-6
leke hengBee heeves ceW meHeue nes mekes~

YeieJeeve ceneJeerj keer es Decetue efe#eeSB meYeer kes peerJeve
ceW megKe-eebefle keer Je=ef kejW, ener cebieue keecevee nw~
eMveesejer
YeieJeeve ceneJeerj SJeb pewveOece& keer cenlJehetCe& efMe#eeDeeW
kes meboYe& ceW efJeMes<e peevekeejer eehle kejves nsleg eneB emlegle nw
keeflehee eMveesejer~ FvnW he{kej DeJeMe ner Jele&ceeve Meemeveheefle
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee peerJeve Je=e SJeb Gvekeer Decetue
efMe#eeSB eeo jKeves kee eeeme kejW, en nceejs pewvelJe keer
heneeve kes efueS meJee&eOf eke cenlJehetCe& nw~
eMve 1-YeieJeeve ceneJeerj kee pevce keneB ngDee Lee?
Gllej-efyenej heevle kes kegC[uehegj veiej ceW (Jele&ceeve ceW
veeuevoe efpeues ceW nw)~
heMve 2-YeieJeeve ceneJeerj kee pevce keye ngDee Lee?
Gllej-F&mee mes 600 Je<e& hetJe& ew$e egkeuee $eeesoeer kees~
heMve 3-Gvekeer ceelee kee veece keee Lee ?
Gllej-cenejeveer ef$eeuee osJeer~
heMve 4-Gvekes efhelee kee veece yeleeDees?
Gllej-cenejepee efmeeLe&~
heMve 5-ceneJeerj kes oeoe-oeoer kee veece keee Lee ?
Gllej-cenejepe meJee&Le& SJeb cenejeveer eerceleer~
heMve 6-ceneJeerj mJeeceer kes efkeleves veece heefme nQ?
Gllej-heeBe-Jeerj, DeefleJeerj, ceneJeerj, mevceefle, JeOe&ceeve~
heMve 7-heYeg ceneJeerj keer Jeerjlee keer henueer hejer#ee
efkemeves ueer Leer?
Gllej-mebiece osJe ves mehe& yevekej hejer#ee ueer Leer~
heMve 8-efkeleves Je<e& keer Gce ceW leerLe&bkej ceneJeerj ves
oer#ee ueer Leer?
Gllej-30 Je<e& keer Gce ceWb~
heMve 9-YeieJeeve ceneJeerj ves cees#e keneB heehle efkeee Lee?
Gllej-efyenej heeble keer heeJeehegjer veiejer ceW~
heMve 10-ceneJeerj mJeeceer keer Deeeg kegue efkeleves Je<e&
keer Leer?
Gllej-72 Je<e&~
heMve 11-YeieJeeve ceneJeerj kee efevn keee nw?
Gllej-Mesj~
heMve 12-ceneJeerj mJeeceer kes Ske efJees<e Deenej kes
mecee efkemekeer yesef[eeb ter LeeR?
Gllej-cenemeleer evovee keer~
heMve 13-ebovee kee ceneJeerj mes keee mebyebOe Lee?
Debke-6
Gllej-evovee ceneJeerj mJeeceer keer meyemes eser ceewmeer LeeR~

heMve 14-leerLe&bkej efkemes kenles nw?
Glej-pees Oece&leerLe& kee heJele&ve kejles nQ Jes leerLe&bkej
kenueeles nQ~
heMve 15-leerLe&bkej kes pevce keer keee efJees<elee nw?
Gllej-efpevekes pevce mes 15 cenerves henues leke jlveeW keer
Je<ee& nesleer nw~
heMve 16-leerLe&bkej efkeleves nesles nQ?
Gllej-eewyeerme (24)~
heMve 17-megces heJe&le keer ceefncee keee nw?
Gllej-Fme hej pevcepeele leerLe&bkej yeeueke kee FvoeW eje
pevceeefYe<eske efkeee peelee nw FmeefueS Fmekeer ceefncee efJees<e nw~
heMve 18-pevceeefYe<eske keee nw?
Gllej-pevcepeele leerLe&bkej yeeueke kee 1008 keueeeW mes
DeefYe<eske kejvee (mveeve kejevee) pevceeefYe<eske kenueelee nw~
heMve 19-Jen megcesheJe&le keneB nw?
Gllej-pecyeterhe kes yeereeWyeere ceW megces heJe&le nw~
heMve 20-Jele&ceeve ceW Ssmee megces heJe&le ye[s he ceWs
keneB yevee nw?
Gllej-nefmleveehegj ceW pecyeterhe jevee kes yeere cesW 101
Heg TBee megces heJe&le yevee nw~
heMve 21-henues leerLe&bkej kee veece yeleeDees?
Gllej-leerLe&bkej eer $e+<eYeosJe peer~
heMve 22-$e+<eYeosJe kee pevce keneB ngDee Lee?
Gllej-DeeesOee veiejer ceW~
heMve 23-Gvekeer ceelee kee veece keee Lee?
Gllej-cenejeveer ceosJeer peer~
heMve 24-Gvekes efhelee kee keee veece Lee?
Gllej-cenejepee veeefYejee peer~
heMve 25-DeeesOee ceW Deve efkeve ceneheg<e kee pevce
ngDee Lee?
Gllej-ceee&oe heg<eesllece YeieJeeve eer jeceevo peer kee~
heMve 26-eer jeceevo kee pevce efkeme efove ngDee Lee?
Gllej-ew$e egkeuee veJeceer efleefLe kees~
heMve 27-Gme efleefLe kees efkeme veece mes peevee peelee nw?
Gllej-Gme efleefLe kees jeceveJeceer kes veece mes peevee
peelee nw~
heMve 28-Oece& efkemes kenles nQ?
Gllej-pees Gllece megKe kees heehle kejeJes Jen Oece& nw~
heMve 29-pewve Oece& keer mLeehevee efkemeves keer?
(49)
Gllej-efkemeer ves veneR, keeeWefke Jen eeMJele Oece& nw~

heMve 30-ceneJeerj keer efveJee&Ce efleefLe keee nw?
Gllej-keeefle&ke ke=<Cee DeceeJeme~
heMve 31-Gmes efkeme heJe& kes he ceW ceveeee peelee nw?
Gllej-Jeerj efveJee&Ce efoJeme pewve Oecee&vegmeej oerheeJeueer
heJe& kes he ceW ceveeee peelee nw~
heMve 32-ceneJeerj kes veece hej mejkeejer ger keye
nesleer nw?
Gllej-ceneJeerj peevleer kees, ew$e egkeuee $eeesoeer kes efove
ceneJeerj YeieJeeve kes pevce efove kes Gheue#e ceW en ger nesleer nw~
heMve 33-Jemeve efkemes kenles nQ?
Gllej-yegjer Deeole kees Jemeve kenless nQ~
heMve 34-Jemeve efkeleves nesles nQ?
Gllej-meele~
heMve 35-meele JemeveeW kes veece yeleeDees?
Gllej-1.pegDee Kesuevee 2. ceebme Keevee 3. ejeye heervee
4.JesMee mesJeve 5. efekeej Kesuevee 6. eesjer kejvee 7. hejm$eer
mesJeve kejvee~
heMve 36-heeb[JeeW kees efkeme Jemeve kes keejCe pebieue ceW
peevee he[e?
Gllej-pegDee Kesueves kes keejCe~
heMve 37-jeJeCe kees efkeme Jemeve kes keejCe vejke
peevee he[e?
Gllej-hejm$eer mesJeve keer YeeJeveecee$e mes, keeeWefke Gmeves
meerlee kee njCe efkeee Lee Gmemes yeueelkeej veneR efkeee Lee~
heMve 38-ejeye heerves mes keee neefve nesleer nw?
Gllej-hewmee, mJeemLe SJeb heefjJeej keer yeyee&oer nesleer nw~ Fme
ueeske ceW efveboe SJeb Deieues YeJe ceW vejke kes ogKe Yeesievee he[lee nw~
heMve 39-efekeej Kesuevee yegje keeeW nw?
Gllej-Fmemes efvejhejeOe peerJeeW keer efnbmee nesleer nw Deewj
Fvekeer efnbmee mes vejke ceW peevee he[lee nw~
heMve 40-meeleeW JemeveeW ceW keewve mee Jemeve Dee nw?
Gllej-keesF& Yeer veneR~
heMve 41-mele yeesueves ceW keewve mee jepee ueeskeJeJenej
ceW heefme ngDee nw?
Gllej-jepee nefjMevo~
heMve 42-eer jeceevo peer keer heefmeef keeeW ngF&?
Gllej-efhelee keer Dee%eeheeueve kejves kes keejCe~
heMve 43-heehe efkemes kenles nQ?
Gllej-yegjs keeeexb kees kejvee heehe kenueelee nw~
(50)
heMve 44-heehe efkeleves nesles nQ? Gvekes veece yeleeDees?

Gllej-heeBe-1. efnmb ee 2. Pet" 3. eesjer 4. kegeerue 5.heefjen
heMve 45-efnbmee efkemes kenles nQ?
Gllej-efkemeer Yeer ess-ye[s heeCeer kees ceejvee efnbmee nw~
heMve 46-Pet" efkemes kenles nQ?
Gllej-Deheveer osKeer megveer yeele kees ieuele he ceW yeleevee
Pet" nw~
heMve 47-eesjer efkemes kenles nQ?
Gllej-efkemeer keer efiejer, he[er ee Yetueer eerpeeW kees Gmemes
hets efyevee G"e uesvee eesjer nw~
heMve 48-kegeerue efkemes kenless nQ?
Gllej-heg<eeW kes eje efkemeer ceefnuee kees yegjer vepej mes
osKevee Deewj ceefnueeDeeW kes eje efkemeer heg<e kes heefle yegjer o=ef
jKevee kegeerue heehe nw~
heMve 49-heefjen efkemes kenles nQ?
Gllej-DeeJeMekelee mes DeefOeke Oeve kee meben kejves kees
heefjen kenles nQ~
heMve 50-heeheeW kee leeie keewve kej mekeles nQ?
Gllej-ceveg<e SJeb heeg Yeer heeheeW kee leeie kej mekeles nQ~
heMve 51-DeCegele efkemes kenles nQ?
Gllej-efpeve eleeW kees ess he ceW-Deebefeke he ceW
heeueve efkeee peelee nw Jes DeCegele kenueeles nQ~
heMve 52-DeCegeleeW kee heeueve keewve kejles nQ?
Gllej-ie=nmLe m$eer-heg<e DeCegeleeW kee heeueve kejles nQ~
heMve 53-ceneele efkemes kenles nQ?
Gllej-hetCe&he mes heebeeW heeheeW kee leeie kejves kees ceneele
kenles nQ~
heMve 54-ceneele efkeleves nesles nQ? Gvekes veece yeleeDees~
Gllej-heebe-1. Deefnbmee ceneele 2. mele ceneele 3.
Deeewe& ceneele 4. yeeee& ceneele 5. Deheefjen ceneele~
heMve 55-yeeeW kee meyemes ye[e keee kee&Je nw?
Gllej-ceelee-efhelee, ieg, efce$e, YeeF&-yenve Deewj heefjJeej
kes heefle efJevee kejvee, GodoC[lee veneR kejvee~
heMve 56-ceelee-efhelee kes heefle Deehekes keee kele&Je nQ?
Gllej-Gvekeer Dee%ee kee heeueve kejvee~
heMve 57-ieg kes heefle efJeeeLeea kes keee kele&Je nQ?
Gllej-ieg keer efJevee kejvee, Gvekeer Dee%ee kee heeueve
kejvee Deewj Gvekeer ieueleer veneR osKevee~
heMve 58-YeieJeeve efkemes kenles nQ?
Gllej-pees keceexb mes tkej efHej keYeer mebmeej ceW pevce
Debke-6
ve uebs Gvnbs YeieJeeve kenles nQ~

heMve 59-Fbmeeve keer keee heneeve nw?
Gllej-pees Deheves meceeve otmejeW kees Yeer mecePekej efkemeer
kees ke ve os Gmes Fbmeeve kenles nQ~
heMve 60-Deb[e eekeenej nw ee ceebmeenej?
Gllej-ceebmeenej, keeeWefke GmeceW efkemeer ceeB kee yeee
ner neslee nw~
heMve 61-eekeenejer JemlegDeeW keer Glheeflle kewmes nesleer nw?
Gllej-hess[eW mes Deewj Kesleer eje Glhevve Jemleg eekeenejer
nesleer nw~ pewmes-Deveepe, Heue, cesJee, meypeer~
heMve 62-ceebmeenejer eerpeW keneB mes Glhevve nesleer nQ?
Gllej-peerJeeW kes hes mes hewoe nesves Jeeues Deb[s Deewj peerJeeW kes
n[d[er, Ketve, ceebme Deeefo mes yeveves Jeeueer eerpeWW ceebmeenejer nesleer nbw~
heMve 63-celme heeueve kesvo Oece& nw ee DeOece&?
Gllej-DeOece& nw keeeWefke FmeceW ceefueeeW kees ceejves kes
efueS heeuee peelee nw Dele: en celmeceejCe nw~
heMve 64-Yeejleere mebmke=efle keer pe[ keee nw?
Gllej-Deefnbmee Deewj efm$eeeW kee heeefleeleOece&~
heMve 65-efnbmee kes efkeleves Yeso nQ?
Gllej-eej Yeso nbw-1. mebkeuheer 2. DeejbYeer 3. Geesieer
4. efJejesOeer~
heMve 66-mebkeuheer efnbmee efkemes kenles nQ?
Gllej-peeveyetPekej efkemeer Yeer es-s ye[s peerJe kees ceejvee
mebkeuheer efnbmee nw~
heMve 67-DeejbYeer efnbmee kee keee DeLe& nw?
Gllej-Keevee hekeeves, heeveer Yejves, kehe[e Oeesves Deeefo
keeeexb ceW DeejbYeer efnbmee nesleer nw~
heMve 68-Geesieer efnbmee efkeme-efkeme keee& ceW nesleer nw?
Gllej-Jeeheej, Kesleer Deeefo ceW Geesieer efnbmee nesleer nw~
heMve 69-efJejesOeer efnbmee kee keee DeefYeheee nw?
Gllej-Deheves heefjJeej, meceepe, ose leLee mele keer
j#ee nsleg efJejeseOf eeeW mes ue[vee efJejesOeer efnmb ee nw~ pewmes jeceevopeer
ves veejer Deleeeej kes efJejesOe ceW jeJeCe kes meeLe eg efkeee Lee~
heMve 70-Fve eejeW efnbmeeDeeW ceW ie=nmLe efkememes yee
mekeles nQ?
Gllej-mebkeuheer efnbmee mes, keeeWefke en meJe&Lee leepe
nw SJeb es<e leerve kee leeie ie=nmLe peerJeve ceW DemebYeJe nw~
heMve 71-egg cesW nesves Jeeueer efnbmee kee keee veece nw?
Gllej-Deheveer osej#ee kes efueS efkees peeves Jeeues eg ceW
nesves Jeeueer efnbmee kee veece nw-efJejesOeer efnbmee~
Debke-6
heMve 72-ose j#ee ceW cejves Jeeues mewefveke kes cejCe kee
veece keee nw?
Gllej-JeerjcejCe~
heMve 73-nceejs ose kee veece efkeme jepee kes veece hej he[e nw?
Gllej-YeieJeeve $e+<eYeosJe kes heg$e Yejle eeJeleea kes
veece hej nceejs ose kee veece Yeejle he[e nw~
heMve 74-pewve Oece& kee cetueceb$e keee nw?
Gllej-Ceceeskeej ceb$e-Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb,
Cecees DeeFefjeeCeb, Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~
heMve 75-Ceceeskeej ceb$e kee keee celeueye nw?
Gllej-FmeceW heebe hekeej kes ceneheg<eeW kees vecemkeej
efkeee ieee nw, FmeefueS Fmes hebe-vecemkeej ceb$e Yeer kenles nQ~
heMve 76-Jes heebe ceneheg<e keewve-keewve mes nesles nQ?
Gllej-Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee, meeOeg~ es
heeBehejceser nesles nw~
heMve 77-hejceser efkemes kenles nQ?
Gllej-pees hejce DeLee&led ceveg<eeW ceW meyemes DeefOeke hetpe
heo ceW efmLele nesles nQ GvnW hejceser kenles nQ~
heMve 78-Jele&ceeve ceW pewve Oece& kes efkeleves Yeso nbw?
Gllej-oes Yeso nbw-1. efoiecyej Oece& 2. MJesleebyej Oece&~
heMve 79-pewve meeOeg kes Jele&ceeve ceW efkeleves Yeso nbw?
Gllej-oes Yeso nbw-efoiecyej pewve meeOeg Deewj MJesleecyej
pewve meeOeg~
heMve 80-efoiecyej pewve meeOegDeeW keer keee heneeve nw?
Gllej-Jes veive nesles nQ, Gvekes neLe ceW ceesjhebKe keer
efheer Deewj ueke[er kee keceb[ueg neslee nw~
heMve 81-Fve meeOegDeeW kees keee kene peelee nw?
Gllej-cegefve cenejepe peer~
heMve 82-efoiecyej meeOeg hetjs veive keeesW jnles nQ?
Gllej-keeeWefke Gvekee ceve hetCe& eg-heefJe$e neslee nw,
yees kes meceeve Jes efveefJe&keejer nesles nbw~
heMve 83-efoiecyej pewve Oece& ceW meeefOJeeeW keer keee heneeve nw?
Gllej-efoiecyej pewve meeOJeer Ske meHeso mee[er henveleer
nQ Deewj Gvekes neLe ceW Yeer ceesjhebKe keer efheer SJeb ueke[er kee
keceC[ueg neslee nw~
heMve 84-Fve meeefOJeeeW kees keee kene peelee nw?
Gllej-Deeefe&kee ceeleepeer~
heMve 85-es meeOeg-meeOJeer ceesjhebKe keer efheer keeeW
jKeles nQ?
Gllej-en Fvekeer heneeve nw keeeWefke G"les, yew"les,
(51)
meesles Deeefo meYeer mecee es ceesjhebKe keer efheer mes mLeeve kees
heefjceeefpe&le kej (peerJe pevleg yeeekej) yew"les nbw leeefke keesF& ese
mee Yeer peerJe cejves ve heeJes~
heMve 86-meeOeg-meeOJeer keceb[ueg keeeW meeLe jKeles nQ?
Gllej-FmeceW ejerj ege
f kes efueS iejce peue jKeles nQ~
heMve 87-Gme peue kee pewve cegefveieCe keee heeesie
kejles nQ?
Gllej-oerIe&ebkee, ueIegebkee peeves ceW egef kes efueS Gme
peue kee heeesie kejles nQ Gmes Jes keYeer Yeer heerles veneR nbw~
heMve 88-pewve Oece& kes cetue efmeevle keee nQ?
Gllej-Deefnbmee, Deheefjen Deewj Deveskeevle es pewve Oece&
kes cetue efmeevle nQ~
heMve 89-Yeejleere cegoe hej keewve meer metekf ele efueKeer nesleer nw?
Gllej-melecesJe peeles~
heMve 90-pewveOece& kes heemf e heebe leerLeexb kes veece yeleeDees?
Gllej-DeeesOee, meccesoefeKej, nefmleveehegj, kegC[uehegj,
heeJeehegj~
heMve 91-nefmleveehegj kee veece efJees<e heefme efkeme
keejCe mes ngDee?
Gllej-keewjJe-heeb[Je keer jepeOeeveer kes keejCe~
heMve 92-nefmleveehegj ceW efJees<e oe&veere mLeue keee nw?
Gllej-pecyeterhe jevee~
heMve 93-pecyeterhe keee nw?
Gllej-pewve Yetieesue kee %eeve kejeves Jeeuee he=LJeer kee
mJehe pecyeterhe nw~
heMve 94-pecyeterhe keer jevee efkemekeer hesjCee mes yeveer nw?
Gllej-pewve meeOJeer hetpe ieefCeveerhecegKe (Deeeeee&) eer
%eeveceleer ceeleepeer keer hesjCee mes~
heMve 95-hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves efkeleves
eem$e efueKes nQ?
Gllej-oes meew heeeme (250)~
heMve 96-ieefle efkemes kenles nQ?
Gllej-Ske pevce mes otmejs pevce kees OeejCe kejves kee
veece ieefle nw~
heMve 97-ieefleeeB efkeleveer nesleer nQ?
Gllej-eej vejkeieefle, eflee&eieefle, (heegieefle) ceveg<eieefle,
osJeieefle~
heMve 98-kewmes kece& kejves mes osJeieefle efceueleer nw?
Gllej-otmejeW kee Ghekeej kejves mes, meoeeej kee heeueve
kejves mes leLee YeieJeeve keer Gheemevee mes osJeieefle efceueleer nw~
(52)
heMve 99-vejkeieefle ceW keewve mes ogKe nesles nQ?

Gllej-mebmeej kes meejs ogKe vejke ceW nesles nQ~ pewmes
ceej-kee, Deefive ceW hekeevee, Deejs mes eerjvee Deeefo~
heMve 100-keewve mes peerJeeW kees cejkej vejke ceW peevee he[lee nw?
Gllej-efnmb ee kejves Jeeues,s ejeye heerves Jeeues, pegDee Kesueves
Deeefo heehe kejves Jeeues ueesie cejkej vejke ceW peeles nQ~
heMve 101-efkeve keceexb mes heeg heee&e efceueleer nw?
Gllej-otmejeW kes meeLe efJeMJeemeIeele kejves mes, "ieves mes
heeg heee&e ceW peevee he[lee nw~
heMve 102-ieg keer efJevee kejves mes keee ueeYe nw?
Gllej-Fme pevce ceW Ketye efJeee heehle nesleer nw Deewj Deieues
pevce ceW ceveg<e ee osJe pewmeer Deer eesevf e ceW pevce neslee nw~
heMve 103-mees pewve eeJeke (ie=nmLe) keer cegKe heneeve
keee nw?
Gllej-heeveer evekej heervee, jeef$e ceW Yeespeve veneR kejvee
Deewj heefleefove YeieJeeve kes oe&ve kejvee~
heMve 104-pewve meeOeg-meeOJeer ncesee hewoue efJenej keeeW
kejles nQ?
Gllej-Deefnbmee Oece& kee heeueve kejves kes efueS Deewj Deheves
GheoseeWb mes pevekeueeCe kejves nsleg Jes meowJe hewoue efJenej kejles nQ~
heMve 105-efoiecyej pewve meeOeg-meeefOJeeeW keer cegKe
leerve heneeve keee nQ?
Gllej-kejhee$e ceW efove ceW Ske yeej Yeespeve uesvee, keseueeWe
kejvee (Deheves neLeeW mes Deheves efmej, oe{er, cet kes yeeue GKee[vee)
hewoue efJenej kejvee~
heMve 106-ke<eee efkemes kenles nQ?
Gllej-efpeve YeeJeeW mes Deelcee kemeer peeleer nw DeLee&led
Deelcee kees ogKe efceuelee nw Gmes ke<eee kenles nQ~
heMve 107-ke<eee efkeleves hekeej keer nesleer nw?
Gllej-eej eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe~
heMve 108-FveceW meyemes peeoe yegjer keewve meer ke<eee nw?
Gllej-eesOe ke<eee, keeeWefke eesOe ceW Deekej ueesie
Deelcenlee leke kej uesles nQ~
heMve 109-mecemle DeveLeexb kee cetue keewve meer ke<eee nw?
Gllej-ueesYe~ FmeefueS ueesYe kees heehe kee yeehe kene ieee nw~
heMve 110-meeceeve he mes meYeer ceveg<eeW ceW efkeleveer
ke<eee nesleer nw?
Gllej-eejeW ke<eee meeceeve he mes meYeer ceW heeF& peeleer nw~
heMve 111-hetCe&he mes ke<eee jefnle keewve nesles nQ~
Gllej-YeieJeeve, efpevneWves meYeer keceexb kees peerle efueee nw~
Debke-6
pecyeterhe kes eeCeleJe heer"eOeerMe eer ceesleermeeiej peer kee meceeefOecejCe

-peerJeve ekeeMe pewve, eeej mebeespeke
efJeMJeefJeKeele jevee pecyeterhe kees nefmleveehegj ceW meekeej kejves kee mJehve peneb pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe
ieefCeveerhecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer ves mebpeesee, JeneR Gme efJeeefJeKeele jevee kes efvecee&Ce kes mebkeuhe kees meekeej kejves Jeeues
pecyeterhe kes heeCeleJe heer"eOeere eer ceesleermeeiej peer cenejepe kee efoveeBke 10 veJecyej 2011, keeefle&ke Megkeuee hetefCe&cee, iegJeej kees
ceOeevn 1.05 yepes meceeefOecejCe nes ieee~ efJeiele 2 ceen mes hetpe cenejepe eer kee mJeemLe keg kecepeesj eue jne Lee~ hegve: 10
veJecyej kees heele: 11 yepes GvnW Deeeveke Ieyejen, ekekej Je kecepeesjer cenmetme ngF& Deewj Gvekeer leefyeele DeefOeke efebleveere nes ieF&~
Ssmeer efmLeefle ceW Yeer hetpe cenejepe peer kes ceve ceW DeOeelce efheet<e keer hetCe& peeie=efle yeveer jner Deewj Jes hetpe ceeleepeer eje eehle GodyeesOeve
hej mecceefle osles ngS ueieeleej Yeso efJe%eeve kees mJeerkeej kejles jns~ Gvekee ceve hetCe&he mes efveefJe&keuhe jne Deewj Deble ceW hetpe ceeleepeer
kes DeeosMe hej Gvekes Jee leeie keje efoes iees~ Jee leeie kes Ghejeble cegefve DeJemLee ceW hetpe cenejepe peer kee meceeefOecejCe Meeble
SJeb peeie=le heefjCeeceeW kes meeLe ceOeevn 1 yepekej 5 efceve hej nes ieee~
meceeefOecejCe kes Ghejeble mebmLeeve eje efkees iees efveCe&e kes Devegmeej hetpe cenejepe peer kee Debeflece mebmkeej 11 veJecyej kees
eele: 10 yepes efkeee ieee~ Fme DeJemej hej mebmLeeve kes mecemle heoeefOekeejer Je npeejeW YeepeveeW ves mecetes YeejleJe<e& kes efJeefYeVe eevleeW
mes heOeejkej efJeceeve ee$ee SJeb Deefvlece mebmkeej ceW Yeeie efueee Deewj hetpe cenejepe peer kes eefle eebpeefue Deefhe&le keer~
cegefve eer ceesleermeeiej peer cenejepe keer Debeflece ee$ee 11 veJecyej kees eele: 10 yepes pecyeterhe efmLele heer"eOeerMe YeJeve mes eejbYe
keer ieF&~ efJehejerle heefjeceehetJe&ke cenejepe peer keer Debeflece ee$ee pecyeterhe heefjmej ceW Iegceeles ngS pecyeterhe cegKe ej kes meccegKe ueeF&
ieF&~ Fme ee$ee ceW hetpe Ssueeeee& eer Jemegvebefo peer cenejepe memebIe, ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe SJeb #eguueke
eer leejCemeeiej peer cenejepe ves Yeeie efueee~ hetpe cenejepe peer kes heeefLe&Je Mejerj kee mebmkeej hetCe& Deeiece efJeefOe kes Devegmeej pecyeterhe
cegKe ej kes meccegKe YetKeC[ hej efkeee ieee~ Debeflece mebmkeej ceW mebmLeeve kes DeOe#e kece&eesieer ye.jJeervo kegceej pewve ves cenejepe
eer kes heeefLe&Je Mejerj kees cegKeeefive oer~
hetpe cenejepeeer kes meceeefOecejCe kee mebose meejs ose ceW nJee keer lejn Hewue ieee Deewj jeleeW-jele Gvekeer pevceYetefce meveeJeo
(ce.e.), Fvoewj, Yeesheeue, ceneje^, heefece yebieeue, jepemLeeve, GejeosMe, efyenej SJeb Deemeheeme ceW efouueer, cesj", mejOevee, ye[ewle,
Keleewueer, cegjeoeyeeo Deeefo Deveske mLeeveeW mes npeejeW keer mebKee ceW YeepeveeW ves heOeejkej cenejepe eer kees Debeflece efJeoeF& oer~
ecegKehe mes Fme DeJemej hej efouueer kes mebIeheefle ceneJeerj emeeo pewve, keceueebo pewve-KeejeryeeJeueer, melesv kegceej pewveeerleefJenej, eoerhe pewve-KeejeryeeJeueer, Deefveue pewve-eerleefJenej, Depee pewve-eerleefJenej, kewueeMeebo pewve-kejesueyeeie, eer efJepee pewveoefjeeiebpe, eerceleer ceveesjcee censMeebo pewve-efJekeemehegjer, jepekegceej eegcve kegceej pewve-$e+<eYeefJenej, Oe.he. efpevesv emeeo pewve
"skesoej, eceeso pewve Deekeeaske, Fbpeer. iegCemeej pewve, jepesv pewve eeboer Jeeues, nbmejepe pewve-efeeoMe&veer efJenej, veJeerve pewvehene[iebpe, efyepesv pewve-Meenoje, censMeebo pewve-jepehegj jes[, Deeje (efyenej) mes keceue kegceej pewve, cesj" mes megveerue pewve meje&he,
ceveespe pewve, jekesMe pewve, Deceg kegceej pewve, Depee pewve, meveeJeo kes megOeerj pewve, cegkesMe pewve, efJeMeeue pewve, JewYeJe pewve, kewueeMeebo
pewve eewOejer, Fvojebo pewve meje&he, keceueebo pewve, jepekegceej pewve Deeefo cenevegYeeJe, ceneje^ kes eceeso ceveespe keemeueerJeeueDeewjbieeyeeo, Fbpeer. meer. Deej.heeefue-hegCes, mebpee heehe[erJeeue-hew"Ce, efJeefheve ye[peeles-Deewjbieeyeeo, JeOe&ceeve pewve-heguebyeer leLee mebpeerJe
ekeeMeebo pewve MeerMes Jeeues-Fueeneyeeo, Deefpele emeeo pewve-Fueeneyeeo, Deefpele Depecesje-Oegefueeeve (he. yebieeue), [e@. osJesv kegceej
pewve-Yeesheeue, [e@. Deveghece pewve-Fboewj, megjsMeebo pewve (kegueeefOeheefle)-cegjeoeyeeo, hebkepe pewve (heejme ewveue)-veesS[e, Yeeieebo pewve
keemeueerJeeue-ceeOeesjepehegje Deeefo, efoueerhe pewve-peehegj, GoeYeeve pewve-peehegj, jepesMe pewve-cegpehehejveiej, kewueeMeebo pewve meje&heueKeveT, megYee<eebo pewve-efkewleveiej, Yejle mesvee efkewleveiej kes hebkepe pewve, efvekeuebke pewve, jepet pewve Deeefo, meleerMe pewve-mejOevee,
eceeso pewve, cebieuemesve pewve-mejOevee, eseebme pewve-mejOevee, megOeebMeg pewve-mejOevee, peeekeeMe pewve-efovesMe pewve (eeeerve cebefojnefmleveehegj), ye. Fv kegceej pewve-nefmleveehegj, [e@. DeMeeske pewve-ceJeevee Deeefo cenevegYeeJe GheefmLele Les~
Debke-6
(53)
11 veJecyej kees ceOeevn 2 yepes Deeeesefpele
eebpeefue meYee ceW oe mes efvekeues Godieej

Ssueeeee& cegefve eer Jemegvebefo peer cenejepeGhemeie& kes Deeves hej, s<e kes Deeves hej, yeg{ ehes kes Deeves hej Deewj DemeeOe jesie kes Deeves hej Oece& keer meeOevee kees Kebef[le ve kejkes
Mejerj kee leeie kej osvee ner meceeefOe nw~ ceesleermeeiej peer cenejepe ves #eguueke DeJemLee ceW meeOevee kejves kes Ghejeble Debeflece Debleceg&ntle&
ceW cegefve DeJemLee kees eehle efkeee nw, en Gvekes peerJeve kee meyemes ceneve #eCe jne~ Ske Debleceg&ntle& Yeer cegefve DeJemLee eehle kejkes jnvee
efkemeer Yeer peerJe kes efueS efveke YeJeeW ceW cees#e eehle kejves kee meeOeve yeve mekelee nw~ DeefOekelece 7-8 YeJe Deewj kece mes kece 2-3 YeJeeW
ceW DeJeMe ner Ssmeer DeelceeSb cees#e ieceve kejleer nQ~ cenejepe peer ves hetpe ceeleepeer kes mebIe ceW jnkej yengle efpevesv Yeefe keer nw,
keeeWekf e hetpe ceeleepeer keer efpevesv Yeefe Yeer Deveghece nw~
cees#eceeieea mebeceer keYeer Yeer Deheveer Deelcee mes efveye&ue veneR neslee nw, Yeues ner Mejerj efkelevee Yeer kecepeesj nes peees~ cee$e oes-leerve
efove henues peye nceeje pecyeterhe hej Deeieceve ngDee, leye ceesleermeeiej peer cenejepe mes cegueekeele ngF&, nceves Gvemes hete efke Deehekee
mJeemLe kewmee nw ? leye GvneWves kene Lee efke cesjer Deelcee hetCe& mJemLe nw~ Gvekee en Gej megvekej cegPes yengle meblees<e eehle ngDee Lee
efke ceesleermeeiej peer Yeso efJe%eeve kees mecePeles ngS Deheveer Deelcee ceW efmLej nQ~ en Deelcee Deewj Mejerj keer ue[eF& kenueeleer nw~ Ssmeer
ue[eF& peye Yeer efkemeer leeieereleer kes peerJeve ceW nesleer nw, lees Deelcee keer peerle DeJeMe nesleer nw Deewj peye efkemeer ie=nmLe kes peerJeve ceW nesleer
nw, lees keF& yeej Mejerj keer peerle Yeer nes peeleer nw~
ceesleermeeiej peer cenejepe kesJeue pecyeterhe leerLe& ner veneR yeveeee, Deefheleg GvneWves Deelcee kee Yeer ceneve GlLeeve efkeee nw~
ceQ Deepe Fme DeJemej hej hetpe ceeleepeer eje ye. jJeerv kegceej peer kees heer"eOeerMe heo hej ceveesveerle kejves keer Iees<eCee keer Devegceesovee
kejlee nt~B Deye Jes heer"eOeerMe jJeervkeerelf e& kes he ceW peeves peeeWies, en emeVelee kee efJe<ee nw~ Fmeer ekeej Deeies Jes cegevf e jJeervkeerelf e& Yeer yeveWies,
Ssmee cesje DeeMeerJee&o nw~ eteB kf e hetpe ceeleepeer kee DeeosMe nw efke henues ceebieerlegbieer ceW cetefle& efvecee&Ce kee keee& hetje nes, leye oer#ee ueer peees Dele:
Gvekeer Dee%ee kees DeJeMe ner jJeervkeerefle& heeueve kejW Deewj ceebieerlegbieer kee keee& kejkes ner oer#ee kes efueS Deemej nesJeW~
en mele nw efke efkemeer Yeer Oecee&lcee kee efJeeesie meYeer kes efueS oe efJeoejke yeve peelee nw~ nce ce=leg ceneslmeJe DeJeMe kenles
nQ, uesefkeve efpeme Jeefe ves 45 Je<eeX mes eee kes meceeve jnkej hetpe ceeleepeer keer Dee%ee kee heeueve efkeee nes, lees efveefele ner Ssmes
meeOeceea kee F efJeeesie mJeeYeeefJekelee kes meeLe cenmetme neslee nw~ efhej Yeer hetpe ceeleepeer lees ceneve %eeveer-Oeeveer nQ, Jes Fme F
efJeeesie keer Deesj mes Oeeve nekej Deeies kes keee&keueeheeW ceW meheueleeSb eehle kejWieer, Ssmee cesjer efJeeeme nw~ Deble ceW meYeer cenevegYeeJeeW
kees Oewe& OeejCe kejves keer Meefe eehle nesJes, Ssmee cesje DeeMeerJee&o nw~
ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeeren keesF& Meeske meYee veneR nw Deewj ve ner Meeske kee mecee nw elegled en ce=leg kee ceneslmeJe nw~
eeefhe Ske ekejCe cegPes DeeefohegjeCe ebLe kee eeo Deelee nw, peye YeieJeeve $e+<eYeosJe kees efveJee&Ce ngDee Lee~ Gvekes efveJee&Ce kes
Ghejeble Gvekes heg$e Yejle eeJeleea Delevle YeeJeefJeue neskej Deheves efhelee YeieJeeve $e+<eYeosJe kees eeo kej jns Les Deewj ken jns Les efke
Deye Jes nceW keYeer veneR efoKeWies~ Yejle eeJeleea keer Fme Keso-efYeVelee kees osKekej YeieJeeve kes ieCeOej $e+<eYemesve ves GvnW mecePeeee efke
Yejle eefo en Meeske kee mecee neslee, lees Fleves npeejeW keer mebKee ceW Fv-FveCeerieCe eneB Deekej Deevebo vele&ve keeeW kejles~ GvneWves
kene efke Yejle Deye YeieJeeve $e+<eYeosJe cees#eieceve kej egkes nQ, Jes Yeues ner Fme Oejleer hej keYeer ve DeeJeW, uesefkeve Jes Deye nce meyekes
oe ceW meoe kes efueS efJejepeceeve nes iees nQ~
en lees eeJeleea pewmes ceneheg<e, efpevnW Devleceg&ntle& ceW kesJeue%eeve ngDee Lee, Gvekee ekejCe nw, pees Deheves efhelee kes cees#eieceve hej
efJeeefuele nes iees Les~ nce lees eneB Gvekeer Oetue Yeer veneR nQ~ ceesleermeeiej peer cenejepe keer meceeefOe efveefele ner ceve kees JeefLele kejleer
nw uesefkeve en lees efJeefOe kee efJeOeeve nw, eens kece&Yetefce nes ee mJeie&, F kee efJeeesie meYeer kees menvee DeeJeMeke ner neslee nw~ kesJeue
Ske cee$e YeesieYetefce Ssmeer nw, peneB egieefueee peerJeeW kee Ske meeLe cejCe neslee nw~
(54)
Debke-6
efpevekee mebeesie neslee nw, Gvekee efJeeesie nesvee efveefele nw~ Ssmee MeeeeW ceW Yeer efueKee nw Deewj Deeeee& Jeerjmeeiej peer cenejepe
Yeer kene kejles Les efke ceveg<e peerJeve ceW efpevekes neLeeW ceW efheer veneR DeeF&, Gvekee peerJeve yebOee kes meceeve neslee nw~ Fme yeele kees
Jewefoke Oece& ceW Yeer yeleeee ieee nw efke Deble mecee ceW mebveemecejCe efkeee peevee eeefnS~ Dele: Fme keLeve kes Deveghe ceesleermeeiej peer
cenejepe ves cegefve DeJemLee heekej efpeme ekeej Fme veej Mejerj kees leeiee, Jen Gvekes peerJeve kee meyemes meheue #eCe jne~
ceesleermeeiej peer cenejepe ves Deheves 45 Je<eeae efMe<elJe keeue ceW pees keg Yeer keee& efkees, GvnW meeje efJee peevelee nw~ pecyeterhe jevee
keer peye eespevee yeveer, lees efouueer ceW GheeOeee efJeeevebo peer cenejepe (Jele&ceeve Deeeee&) ves pecyeterhe kee vekeMee osKekej Delevle emeVelee
Jee keer Leer Deewj kene Lee efke %eeveceleer peer en jevee efJee keer ceneve-DeodYegle ke=efle yevesieer~ Gvekes hetves hej ceQves kene Lee efke Fme jevee
kees yeveeves kes efueS nceejs heeme kesJeue nceejs oes efMe<e ceesleerebo Deewj jJeerv kegceej ner meyemes ye[e yeQke yewueWme nw~ cesjs cegKe mes efvekeueer Jen
metef e eefj$eeLe& nes ieF& Deewj Deepe leke JeemleefJekelee ceW Fve oesveeW efMe<eeW kes keee&keueehe kees YeejleJe<e& Deewj yeenj keer mecemle efoiecyej pewve
meceepe ves mej- ceeLes jKekej hetCe& efJeeeme kes meeLe eleske keee& ceW leve-ceve Deewj Oeve mes Dehevee meneesie eoeve efkeee~
ceesleermeeiej peer ves mebIe ceW eJesMe kejves kes Ghejeble cegPemes Ske Jeeve ceebiee efke Deehe cegPemes keYeer keesF& efveece keer yeele veneR
kejWieer~ ceQves Gvekes Fme Jeeve kees mJeerkeej kej efueee uesekf eve mJele: ner Oeerjs-Oeerjs GvneWves jeef$e ceW heeveer kee leeie kejvee Deeefo eejbYe
kej efoee~ Fmeer e=bKeuee ceW peye meved 1971 ceW GvneWves Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer keer oer#ee ceWs kesMeueeWe kees osKee, lees Gvekes
oe ceW Yeer Jeerjlee peeele nes ieF& efke peye Ske 58 Je<eeae Je=e ceeB 13 mebleeveeW kee ueeueve-heeueve kejves kes Ghejeble cees#e kes ceeie& hej
Deekej kesMeueeWe kej mekeleer nQ, lees ceQ keeeW veneR Fme ceeie& kees OeejCe kej mekelee~ yeme leYeer mes GvneWves oer#ee kes YeeJe cesjs mece#e
Jee efkees, uesefkeve ceQves pecyeterhe jevee yeveves kes Ghejeble oer#ee osves kee GvnW Jeeve efoee~ hegve: meved 1987 ceW GvnW cesjs mebIe meeefVeOe
ceW pecyeterhe mLeue hej Deeeee& eer efJeceuemeeiej peer cenejepe kes kejkeceueeW eje #eguueke oer#ee eehle ngF& Deewj eeJeCe Megkeuee mehleceer
kes efove GvnW ceQves pecyeterhe kes heer"eOeerMe heo hej Deemeerve efkeee~
etBefke DeveskeeW lelkeeueerve eyeg cenevegYeeJeeW ves cegPes meoe ener megPeeJe efoes Les efke egveeJeer mebmLeeDeeW mes Fleves ye[s keee& mecheVe nesvee
cegeMf keue neslee nw Dele: ceQves pecyeterhe leerLe& kes mebeeueve nsleg en heer"eOeerMe heo keer mLeehevee keer Leer, efpememes mebmLee kee mebeeueve meowJe efkemeer
eeefj$eefve Deewj leeieerJe=elf e Jeefe kes neLeeW ceW jns Deewj meceepe mebmLee kes eefle efJeeeme yeveekej Dehevee meneesie eoeve kejleer jns~ GvneWves
Fme heer"eOeerMe heo kee Deheveer hetCe& eee& kee heeueve kejles ngS mebeeueve efkeee Deewj meoe mebmLee keer GVeefle ceW menkeejer yeves jns~
cegPes Fme yeele mes meblees<e nw efke Deble ceW meceeefOe kes mecee GvnW leerLe&, mebece Deewj meeOeg kee mebIe, es leerveeW ner Gece efveefcee eehle
ngS~ Ssmee MeeeeW ceW efueKee nw efke Fve leerve efveefceeeW kees heekej meceeefOe nesvee Gme peerJe kes efueS efveke mebmeejer kenueelee nw~ Dele:
en yeele ceesleermeeiej peer kes peerJeve ceW Ieefle ngF&, pees Gvekes cees#eieceve keer meer{er ceW cenlJehetCe& he mes meneeke yevesieer~ ceQ efpevesv
eYeg mes Gvekes efveke YeJeeW ceW cees#eieceve keer keecevee kejleer ntB, Jes peneB Yeer jnW meoe Oece&ceeie& hej eueles jnW, ener cebieue YeeJevee nw~
eeefj$eeceCeer Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeerceesleermeeiej peer cenejepe ves keYeer Deheves peerJeve ceW keesF& mJeleb$e Je=efe veneR keer, Jes meoe eeefj$eefve yeves jns~ mebIe ceW jnkej
meoe hetpe ceeleepeer keer Dee%ee kee heeueve kejvee Deewj nj keee& hetpe ceeleepeer mes hetkej kejvee en Gvekeer ecegKe efJeMes<elee Leer~
GvneWves Deheves peerJeve kes Debeflece #eCeeW ceW megvoj meceeefOecejCe eehle efkeee, en Gvekes peerJeve keer meyemes ye[er meheuelee efme ngF&~ meeOeg
ueesie Ieesj lehemee, GheJeeme Deeefo meeOevee kejles nQ, lees Gvekee ue#e kesJeue Gece meceeefOe kees eehle kejvee ner neslee nw~ eefo meceeefOe
"erke ekeej mes ve nesJes, lees hetJe& ceW efkees iees lehe Deeefo kee meeLe&ke heue eehle veneR nes heelee nw~ uesefkeve leueJeej keer Oeej kes meceeve
Fme meeOeg peerJeve kees Gece ekeej mes GvneWves heeueve efkeee Deewj Deble ceW meeJeOeeveerhetJe&ke meceeefOe eehle keer, en Gvekes ye[s hegCe keer yeele
nw~ ceQ Gvekes meceeefOecejCe hej oe mes eebpeefue Deefhe&le kejles ngS Gvekeer Ge ieefle nsleg eeLe&vee kejleer ntB~
e%eeeceCeer Deee|ekee eer eboveeceleer ceeleepeerpewveOece& ceW peerves keer keuee kes meeLe cejves keer keuee Yeer efmeKeeF& peeleer nw Deewj Fve oesveeW keueeDeeW kes meeLe ner Jeleerle efkeee
ieee ceveg<e peerJeve meeLe&ke kenueelee nw~ etB lees meeOegDeeW keer ce=leg kees ceneslmeJe keer meb%ee eehle nw uesefkeve JeemleefJeke DevegYetefle kees
menve kejvee Delevle efJe<ece heefjefmLeefle SJeb keef"ve keee& neslee nw~ Fme mebmeej ceW keewve veneR pevecelee Deewj cejlee nw uesekf eve pevce uesvee
Gmeer kee meeLe&ke neslee nw, pees JebMe, kegue Deewj hejcheje keer GVeefle kejlee nw~
Debke-6
(55)
Deepe nceW ceesleermeeiej peer cenejepe kes eefle eebpeefue Deefhe&le kej jns nQ~ pees ee kes hee$e nesles nQ Gvekes eefle ner eebpeefue
Deefhe&le keer peeleer nw~ Gve ceesleermeeiej peer cenejepe ves evieghle pewmeer iegYeefe kee mee#eeled GoenjCe Fme Oejleer hej emlegle efkeee nw~
peerJeve Yej GvneWves efMe<elee eehle keer Deewj Deble ceW cegefve DeJemLee heekej ieglee kes meeLe nce meyekes yeere mes eues iees nQ~
meved 1969 kes yeeo Deepe en henuee efoJeme nw peye nce Fme mebIe ceW ceesleermeeiej peer kees veneR osKe jns nQ~ DeveLee peye mes
ceQves Fme mebIe ceW eJesMe efkeee, leye mes nj efove nceves Gvekees mebIe ceW heeee~ GvneWves Deheves peerJeve kes 45 eelegcee&me hetpe ceeleepeer kes
meeefVeOe ceW mecheVe efkees Deewj meceeefOe mes oes efoJeme hetJe& ner keee|leke Megkeuee elego&Meer kees Debeflece ye[e eefleeceCe mecheVe efkeee~
meuuesKeveehetJe&ke cejCe kejves Jeeues meeOegDeeW kees efJeMes<ehe mes GeceeLe& ye[e eefleeceCe kejeee peelee nw, uesefkeve es ceesleermeeiej peer
cenejepe kes meeLe DeeleeefMele he ceW Deheves Deehe ner Ssmee eesie Deeee Deewj GvneWves oes efove henues elego&Meer kee ye[e eefleeceCe efkeee
Lee~ Gvekeer meceeefOe Fme mebIe Deewj mebmLee kes efueS yengle ye[er #eefle nw~
hetpe ceeleepeer kes efMe<eeW ceW ye. jJeerv kegceej peer Deewj ceesleerebo peer Ssmes oes efMe<e jnW, pewmes Oejmesveeeee& peer kees heg<heoble Deewj
Yetleyeueer Deeeee& oes efMe<e kes he ceW efceues Les~ Fve oes efMe<eeW keer nesvenej eesielee mes ner hetpe ceeleepeer kes meejs keece mecheVe ngS nQ~ hetpe
ceeleepeer Fve oesveeW kes meeLe cegPes Yeer Meeefceue kejkes meowJe ef$eJesCeer keer meb%ee osleer LeeR uesekf eve Deepe Fme ef$eJesCeer kee Ske efnmmee kece nes ieee
nw~ GvneWves ceeleepeer kes efveefJe&Ive eee& kees mecheVe kejves ceW yengle ye[e meneesie eoeve efkeee Deewj nj keee& kes yeesPe kees mJeeb kes Thej
[euekej ceeleepeer kees keYeer Gvekes meeefnle uesKeve Deeefo efkemeer keee& ceW efJeIve veneR cenmetme nesves efoee~ Fme ekeej iegDeeW keer eee& ceW Yeer
efMe<eeW kee yengle ye[e eesieoeve nes peelee nw~ GvneWves ieg kes heeocetue, eefleeeW kes mecetn Deewj Fme ceneve leerLe& keer meefVeefOe ceW Deeefvnke
pewmes heJe& kes Debelf ece efoJeme keeefle&ke Megkeuee hetefCe&cee, iegJeej kees eeeCe efkeee, en Delevle MegYe ue#eCe jne~ Ssmes Gve ceesleermeeiej peer
cenejepe kes eefle ceQ 4 ueeFveeW ceW Deheveer eebpeefue Deefhe&le kejles ngS Gvekes efveke YeJeeW ceW cees#e keer cebieue keecevee kejleer ntBmeeiej mes ceesleer kees heekej %eeveceleer kee keece nes ieee~
ceesleermeeiej yevekej efhej lees peie ceW Gvekee veece nes ieee~~
evieghle meer iegYeeer kej peerJeve legceves efkeee meheue~
Deble meceeefOecejCe eehle kej e{e efueee peerJeve hes keueMe~~
Deeefe&kee eer meg{celeer ceeleepeerhetpe cenejepe peer ves Deepe Deheves peerJeve hej meceeefOe kee keueMe e{eee nw~ meved 1967 ceW hetpe ceeleepeer kee eelegcee&me
meveeJeo ceW ngDee Lee, leye GvneWves hetpe ceeleepeer keer efMe<elee eehle keer~ hetpe ceeleepeer kes eefle Jes Fleves meceefhe&le Les efke yeeheve mes ner nceejs
Iej-heefjJeej ceW hetpe ceeleepeer kees kegue ieg ceevee peelee jne nw~ pewmee hetpe ceeleepeer ves meoe kene, Jewmee ner nceejs heefjJeej ceW meoe keee&
efkeee peelee Lee Deewj Deepe hetpe ceeleepeer kes DeeMeerJee&o mes ner nce Deeefe&kee heo kees OeejCe kejkes Fme DeJemLee ceW hengB es nQ~
ie=nmLe heee&e kes Devegmeej cegPes ceesleermeeiej peer cenejepe keer Yeleerpeer nesves kee meewYeeie eehle ngDee~ Jes ncemes yengle ye[s Les
uesefkeve meowJe Gvekes ceve ceW mebIe kes meYeer efMe<eeW kees Deeies ye{eves kes YeeJe jnles Les~meefn<Ceglee Deewj mecehe&Ce kes Oeveer hetpe cenejepe
peer ves pecyeterhe jevee kees meekeej kejkes meceepe kees Ske GheueefyOe eoeve kejeF& nw~ Deepe eeefhe Gvekee Deewoeefjke Mejerj nceejs yeere
veneR nw, uesefkeve peye leke pecyeterhe jevee kee Fme Oejleer hej DeefmlelJe jnsiee, Gvekeer eMekeeee meoe peerefJele jnsieer~
efpeme ekeej hetpe ceeleepeer kes Fve leerve efMe<eeW (eboveeceleer ceeleepeer, ceesleermeeiej peer Je jJeerv kegceej peer) ves meoe ieg Dee%ee ceW
jnkej Dehevee peerJeve Oece& kes efueS meceefhe&le efkeee nw, Gmeer ekeej Gvekes ner meceeve nceeje Yeer peerJeve meoe yevee jns, ener YeeJevee nw~
mebIeheefle ceneJeerj emeeo pewve, efouueer45 Je<eeX keer efMe<elee kees mJeerkeej kejkes cenejepe peer ves Deheves JeefelJe kees ceneve yevee efueee nw~ Gvekeer Glke= efMe<elee
kes heefjCeecemJehe ner Deble ceW Jen mecee Dee mekee, peye Gvekeer ieg hetpe ceeleepeer ves mJeeb GvnW ieglee eoeve kejles ngS Deheves mes Yeer
TBes heo hej Deemeerve kejkes cegefve DeJemLee ceW Gvekeer meceeefOe kejeF&~
ceQ YeeF& peer mes ener kentBiee efke Jes efyeukegue efeblee ve kejW, hetjs Yeejle Je<e& keer pewve meceepe Gvekes meeLe nw Deewj mebmLeeve kes meYeer
heoeefOekeejer Je meome Ske hewj hej efove nes ee jele Gvekes DeeosMe kee heeueve kejves kes efueS Ke[s nQ~ ceeleepeer kee Deeies pees Yeer keee&
nesiee, Jen Delevle TBee nesiee, Ssmee cesje efJeeeme nw~
(56)
Debke-6
kewueeMeebo pewve, kejesueyeeie-efouueer (ceneceb$eer-efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe)nce 40 Je<e& hetJe& hetpe cenejepe peer kes mebheke& ceW Deees~ Jes ncemes Gce ceW ess Les uesefkeve Gvekes keee&keueehe SJeb heo ves GvnW
Flevee ceneve yevee efoee efke nce Fvekes meeceves leg nes iees~ peye Gvekeer meceeefOe kes meceeeej ceeuetce ngS, lees Delevle og:Ke ngDee
Deewj ceve Jeekegue nes ieee~ Gvemes eejbYe mes ner Yeelee pewmee mebheke& jne~ Jes Yeer nceW meowJe Deheves YeeF& kes meceeve ner mvesn-Jeelmeue
oskej keesF& Yeer hejeceMe& kej uesles Les~ Deepe Gvekes veneR jnves mes Fme mebmLeeve ceW yengl e ye[er efjelee Dee ieF& nw, efpemekees nce Yej veneR
mekeles nQ~ Deye Deeies hetpe ceeleepeer ves ye. jJeerv kegceej peer kees heer"eOeerMe kee heoYeej meeQhee nw Dele: nce meYeer Gvekes neLeeW kees cepeyetle
kejles ngS meowJe Gvekes meeLe jnWies Deewj mecemle eespeveeDeeW kees meheue kejves kee Yejhetj eeeme kejWies~
ceQ mecemle efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve keer Deesj mes hetpe cenejepe peer kes eefle YeeJeYeerveer eebpeefue Deefhe&le kejlee nt~B
kewueeMeebo pewve eewOejer, meveeJeoceesleermeeiej peer cenejepe veneR jns uesekf eve Ssmee efJeeeme veneR neslee efke cenejepe peer eues iees nQ~ ceeleepeer kes jLe kes oes eeke
Les, GveceW mes Deye Ske eeke veneR jne Dele: en nceejs efueS efeblee kee efJe<ee Yeer yeve ieee nw~ cenejepe peer Deheves kecejs ceW yew"s-yew"s
ner hetjs leerLe& keer ieefleefJeefOeeeW hej efJeMes<e ef jKeles Les Deewj nj Jeefe kees Gmekeer keceer Je DeeF& mes heefjefele kejeles jnles Les~
Deehekes efveoxMeve ceW keece kejves Jeeues ueesie keYeer Yeer efJeheue veneR nesles Les Deewj efkemeer Yeer keee& kee heefjCeece meheue ner Deelee Lee~
Jes hetpe ceeleepeer kes eefle Fleves meceefhe&le Les efke ueesie GvnW meveeJeo kee ve kenkej efkewleveiej kee ner kenles Les~ cenejepe peer
kes DeveLeke eeeme mes efpeme ekeej en pecyeterhe jevee yeveer nw, Gmekees keYeer Yegueeee veneR pee mekelee nw~ Jes pecyeterhe jevee kes meeLe
Dehevee veece Yeer meowJe kes efueS Decej kej iees nQ~ ceQ efoiecyej pewve meceepe meveeJeo Je Deheves heefjJeej keer Deesj mes hetpe cenejepe peer
kes eefle neefo&ke eebpeefue Deefhe&le kejlee ntB~
peeekeeMe pewve, ceneceb$eer-eer eeeerve efoiecyej pewve cebefoj keceser, nefmleveehegjjJeerv kegceej peer mes cesje efveJesove nw efke Jes Ssmee cenmetme veneR kejW efke Deye Jes Dekesues nes iees nQ~ Deehekes meeLe Yeejle keer
meejer pewve meceepe meoe GheefmLele nw uesekf eve hegjeveer keneJele kes Deveghe nce Deehekes he[esmeer nQ Dele: efkemeer Yeer mecee Deehe DeeJeepe oWies,
lees nce Deehekes efveke meJe&eLece hengBekej, pees yeve mekesiee, kejves kes efueS leweej jnWies~
ceQ peye Ske keee&ece mes ueewe, lees cegPes ye[e cebefoj Deekej helee ueiee efke pecyeterhe hej ceesleermeeiej peer cenejepe keer meceeefOe
nes ieF& nw~ en megvekej cesjs hewj kes veeres mes Oejleer mejke ieF& Deewj cesje ceve yengle og:efKele ngDee~ hetpe ceeleepeer peye meved 1974 ceW
nefmleveehegj DeeF& LeeR, leye mes cesje Gve ceesleerebo peer mes heefjee jne nw~ Jes ye[s meerke Deeoceer Les Deewj efkemeer Yeer yeele kee peJeeye
Skeoce meerke Deewj mhe lejerkes mes osles Les~ Gvekee JeefelJe Gvekes veece ceesleermeeiej kes Deveghe ner jne~ DeLee&led meeiej kes Demeueer
ceesleer kes meceeve ner GvneWves Deheves JeefelJe kes eYeeJe mes hetpe ceeleepeer keer esjCee hej Fleves ye[s-ye[s keee& mecheVe keje efoes~
ceQ Gme efoJebiele ceneve Deelcee kes eefle eer eeeerve efoiecyej pewve cebefoj keceser, nefmleveehegj keer Deesj mes YeeJeYeerveer eebpeefue
Deefhe&le kejles ngS Gvekees osJeeesefve keer eeefhle keer keecevee kejlee ntB~ Gvekeer efj elee mes pees pecyeterhe heefjJeej kees yengle ye[e DeeIeele
cenmetme ngDee nw, Gmes efpevesv YeieJeeve Oewe&leehetJe&ke OeejCe kejves keer Meefe oWies, Ssmeer eeLe&vee nw~
ye. Fv kegceej pewve-
(DeOe#e-eer DeeefoJeerj efoiecyej pewve mebmLeeve SJeb efJeOeeeer-efJeeeeer Deeece, nefmleveehegj)

efkemeer Yeer eser mebmLee kees ye[e kewmes yeveeee peelee nw, Fme yeele kee cegPes Yeer Lees[e DevegYeJe nw~ Jele&ceeve ceW lees ceesyeeFue,
ceMeervejer Deeefo kes Fleves meeOeve GheueyOe nQ efke efkemeer Yeer keee& kees mecheVe kejvee Deemeeve neslee nw uesefkeve ceQ cenejepe peer pewmes Gme
JeefelJe kees Delevle eCeece kejlee ntB, efpemeves Gme mecee ceW Fme mebmLee kees yeveevee eejbYe efkeee, peye yengle meejer megefJeOeeDeeW kee
DeYeeJe neslee Lee~ hetpe cenejepe peer kee neQmeuee efkelevee yeguebo nesiee efke GvneWves ye. jJeerv kegceej peer kees meeLe ueskej Deheveer Meefe
kes yeue hej Fleveer ye[er mebmLeeve kees yeveeves kee yeer[e G"eee Deewj pecyeterhe pewmeer efJeeeefme jevee kees yeveekej efoKee Yeer efoee~
ceQ lees ener kenttbiee efke DeYeer leke lees Jes eneB Deheveer meerefcele Meefe kes yeue hej keee& kej jns Les, uesefkeve Deye Jes peneB hej Yeer
neWies, osJeieefle mes $e+ef-efmeefeeW kes yeue hej hetpe ceeleepeer kes keee&keueehe ceW Dehevee meneesie eoeve kejWies~ ceQ Fme DeJemej hej
Debke-6
(57)
ye. jJeerv kegceej peer kees Deeeemeve osvee eenlee nttB efke Jes Deheves Deehekees Dekesuee ve mecePes Deewj peye Yeer DeeJeMekelee cenmetme nesJes,
Ske yeej DeJeMe hegkeejW, nce meowJe Gvekes meeLe Ke[s efceueWies~
eerceleer ceveesjcee pewve-efouueer (jeêre ceneceb$eer-DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve)hetpe cenejepe peer kes heeme pees Yeer Deelee Lee, Jees Gmes Oece& kes eefle efJeMes<e esjCee eoeve kejles Les~ es,s ye[s ee ceefnuee heg<e pees Yeer Gvekes
oMe&ve nsleg hengB eles Les, Jes meowJe Ske ner YeeJevee jKeles Les efke meceepe ee Oece& kes eefle YeeeW kee peg[ eJe efkeme ekeej nes mekelee nw Deewj meYeer keer
mebieef"le Meefe kee meogheeesie kejkes Oece& eYeeJevee kewmes mecheVe nes mekeleer nw~ Jes DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve kes efueS meowJe
mepeie jnkej nceW veF&-veF& esjCeeSb osles Les Deewj Gvekeer yeeleeW kees megvekej nceejs ceve ceW veF& Tpee& kee mebeej neslee Lee~ Ssmes hetpe cenejepe peer
kes eefle ceQ oe mes mecemle DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve keer Deesj mes eebpeefue meceefhe&le kejleer nt~B
GoeYeeve pewve-peehegj (DeOe#e-DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve egJee heefj<eo, jepemLeeve)hetpe cenejepe peer kes ejCe meeefVeOe ceW meved 1980 ceW Deeves kee meewYeeie eehle ngDee~ egJeeDeeW kes efueS Gvekee esce Deewj
Jeelmeue Devet"e Lee~ Jes ncesMee egJee Meefe kees Deeies ueeves keer esjCee eoeve kejles Les Deewj Gvekeer YeeJevee jnleer Leer efke egJee Jeie&
meceepe kes ceOe Deeies Deekej Deheveer Meefe kee meogheeesie kejs Deewj Oeeefce&ke Je meeceeefpeke keee&keueehe ceW meYeer kees Deeies Deeves kee
DeJemej eehle nesJes~ GvneWves meowJe egJeeDeeW kees pecyeterhe-nefmleveehegj mebmLeeve kes Devleie&le nesves Jeeues efJeefYeVe keee&eceeW mes pees[ves kee
eeeme efkeee Deewj meoe nceejs ceeie&oMe&ke yeves jns~ Deepe Jes nceejs yeere veneR nQ, Fme DeJemej hej ceQ DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej
pewve egJee heefj<eo keer Deesj mes Gvekes eefle neefo&ke eebpeefue Deefhe&le kejlee ntB~
Yeeieebo keemeueerJeeue, ceeOeesjepehegje (DeOe#e-ieefCeveer eer %eeveceleer oer#ee leerLe& ceeOeesjepehegje)meved 1956 ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer Deeefe&kee oer#ee ceeOeesjepehegje (peehegj) jepe. ceW ngF&~ Fmekes 42 meeue
yeeo Delevle ceneve meewYeeie mes hetpe ceeleepeer memebIe kee heoehe&Ce meved 1997 ceW ceeOeesjepehegje keer veiejer ceW ngDee~ hetpe ceeleepeer kes
Deeieceve hej mechetCe& ieeBJe DeLee&led pewve-pewveslej meceepe ves heueke-heeJe[s efyeekej Yeejer peesj-Meesj kes meeLe Gvekee mJeeiele efkeee~ Fme
mecee Ske yeele DeeF& efke efpeve meeOJeer ves ceeOeesjepehegje keer veiejer ceW Deeefe&kee oer#ee enCe keer Deewj Deepe hetjs efJee ceW pewve efheueemee@heer
kes efueS Gvekee veece meJeexe mLeeve hej efueee peelee nw, lees Ssmeer veiejer ceW DeJeMe ner Ske leerLe& kee efvecee&Ce efkeee peevee eeefnS~
meceepe ves hetpe ceeleepeer mes yengle eeLe&vee keer uesekf eve hetpe ceeleepeer kee ceve veneR yevelee Lee Deewj Jes meoe Deheves veece mes efkemeer Yeer leerLe&
kees yeveeves kes he#e ceW veneR jnleer Leer~ Fme mecee ceeOeesjepehegje pewve meceepe kees hetpe ceesleermeeiej peer cenejepe kee pees Deeeemeve
efceuee, Gmekes eefle nce Gvekes DeepeerJeve $e+Ceer jnWies~ hetpe cenejepe peer ves kene efke Deehe ueesie efeblee ve kejW, nce Yeer hetpe ceeleepeer
mes ceeOeesjepehegje ceW leerLe& efvecee&Ce keer eeLe&vee DeJeMe kejWies~ Deveske Je<eeX leke ceeOeesjepehegje kes YeeeW kee Deeieceve hetpe ceeleepeer kes
heeme neslee jne Deewj nceejer efJeveleer hetCe& veneR nes mekeer~ DebleleesielJee nceejs Yeeie Kegue ieS Deewj nceW hetpe #eguueke eer ceesleermeeiej
peer cenejepe Deewj ye. jJeerv kegceej peer kes ecegKe meeefVeOe SJeb ceeie&oMe&ve ceW ceeOeesjepehegje ceW leerLe& yeveekej Gmekeer hebekeueeCeke
eeflee kejeves kee ceneve DeJemej eehle ngDee~ Fme ekeej ceeOeesjepehegje pewve meceepe kes meeLe SJeb ieefCeveer eer %eeveceleer Deeefe&kee oer#ee
leerLe& kes eefle hetpe cenejepe peer kee pees Jeelmeue SJeb ueieeJe Lee, Gmekees ceeOeesjepehegje keer pewve meceepe keYeer Yetue veneR mekeleer nw~
Deepe hetpe cenejepe peer nceejs yeere veneR nw, Fme yeele kee nceW Delevle og:Ke nw, uesefkeve nesveer kees keesF& eue veneR mekelee nw Dele:
Fme DeJemej hej nce eer $e+<eYeosJe pewve mesJee mebmLeeve SJeb ieefCeveer eer %eeveceleer oer#ee leerLe& keceser ceeOeesjepehegje (peehegj) jepe. keer
Deesj mes cenejepe peer kes eefle YeeJeYeerveer eebpeefue Deefhe&le kejles nQ~
mebpee heehe[erJeeue, hew"Ce-DeewjbieeyeeoYeieJeeve $e+<eYeosJe cetefle& efvecee&Ce keceser ceebieerlegbieer, ieefCeveer %eeveceleer YeeceC[ue ceneje^, Deewjbieeyeeo efoiecyej pewve meceepe,
DeefleMee #es$e keevesj, DeefleMee #es$e hew"Ce SJeb eer %eeveleerLe& efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser efMe[ea keer Deesj mes nce hetpe ceesleermeeiej
peer cenejepe keer meceeefOe hej YeeJeYeerveer eebpeefue Deefhe&le kejles ngS Gvekeer Ge ieefle keer eeefhle keer keecevee kejles nQ~
Fme DeJemej hej Deeheves hetpe cenejepe peer kee hetCe& heefjee Yeer emlegle efkeee~
(58)
Debke-6
kewueeMeebo pewve meje&he, ueKeveTmeved 1968 mes nceeje heefjee ceesleermeeiej peer cenejepe mes jne nw~ eejbYe mes ner Jes Tpee& kes DeYetlehetJe& hegbpe Les~ Jes ncemes 4
cenerves ye[s Les Deewj nce GvnW meowJe ye[e YeeF& ceeveles Les~ cegPes yengle ieewjJe nw efke hetpe cenejepe peer kes meeefVeOe ceW DeeesOee leerLe&
ceW eLece eWke hej efveefce&le YeJe efpevecebefoj kee hebekeueeCeke Yeejer "e-yee kes meeLe hetpe cenejepe peer Deewj ye. jJeerv kegceej peer
kes meeefVeOe ceW mecheVe ngDee~ Gme hebekeueeCeke keer keerefle& YegueeS veneR Yetueleer, Ssmes Devet"s Deeeespeve kes meeLe Jen keee&ece mecheVe
ngDee Lee~ Jes peneB Yeer neW, Jen Deheveer Tpee& kee hegbpe efyeKesjles jnW Deewj Fmeer ekeej meeOevee kejles ngS GvnW MeerIe ner cees#e keer eeefhle
nesJes, ener cesjer efJevece YeeJevee nw~ ceQ DeeesOee leerLe&#es$e keceser, eer efoiecyej pewve meceepe-efkewleveiej Deewj ueKeveT efoiecyej pewve
meceepe keer Deesj mes cenejepe peer kes eefle YeeJeYeerveer eebpeefue Deefhe&le kejlee ntB~
[e@. Deveghece pewve, Fboewjmeved 1980 mes ueskej keue leke keer mecemle IeveeSb, eee&SB Deepe cesjs ceve-ceefmle<ke ceW GYej jner nQ~ evieghle keer iegYeefe
lees nceves MeeeeW ceW he{er nw uesefkeve ceesleermeeiej peer kee ieg kes eefle mecehe&Ce, Yeefe Deewj DevegMeeefmele peerJeve nce meyeves Deheveer DeeBKeeW
mes osKee nw~ hetpe ceeleepeer ves DeJeMe pecyeterhe jevee efvecee&Ce keer eespevee yeveeF&, uesefkeve Ske-Ske F Deewj efJekeeme kee Ske-Ske
keoce ceesleermeeiej peer ves mebpeesee Deewj ie{e~ keF& yeej mebIe ceW efkemeer Yeer efJe<ee hej eee& nesleer Leer, lees Jes meowJe hetpe ceeleepeer kes
mece#e ener kenles Les efke Ssmee cesje DeefYecele nw Deewj Deeies pewmee Deehe efveCe&e eenW~ Fmekes Ghejeble eens Gvekes ceve ceeefheke efveCe&e
veneR Yeer ngDee nes, leye Yeer GvneWves hetpe ceeleepeer kes efveCe&e hej hetCe& heefjece, efvee Deewj emeVelee kes meeLe eleske keee& kees mecheeefole
efkeee~ Jejvee eyegpeveeW ceW keF& yeej celeYeso keer efmLeefle Yeer eie nes peeleer nw, pees ceQves hetpe ceeleepeer kes mebIe ceW Deewj cenejepe peer,
jJeerv kegceej peer Deeefo kes efJeeej-efJeceMe& ceW keYeer cenmetme veneR keer~ keeeWefke Fve ueesieeW ves meowJe ieg Dee%ee kee ner heeueve efkeee nw~
Deepe Fme DeJemej hej ceQ Gvekes eefle Deheveer Deesj mes efJevece eebpeefue meceefhe&le kejlee ntB~
peerJeve ekeeMe pewve, eyebOe mecheeoke-mecei%eeveDeepe nceW en meYee Delevle og:efKele kej jner nw~ uesekf eve pewveOece& kes eLeeLe& kees cenmetme kejW, lees hetpe ceesleermeeiej peer cenejepe
ves Deheves ceeveJe peerJeve kees Deepe meheuelee kes meesheeve hej e{e efoee nw~ mebmeej mes peevee nj Jeefe kee efveefele nw uesekf eve nce meyekes efueS
Deepe en esjCee kee efoJeme nw efke nce Deheves peerJeve kees efkeme ekeej meheue kejW~ ceesleermeeiej peer cenejepe ves Oece& kes ceeie& hej Deemej nesles
ngS Deheveer Deelcee kee keueeCe efkeee, nceW Yeer Fmeer ekeej Oece& ceeie& hej {lee kes meeLe Deemej nesves keer DeeJeMekelee nw~
ceesleermeeiej peer cenejepe kee JeefelJe nce meyekes efueS Deepe DeeoMe& yevekej nceW iegYeefe keer esjCee eoeve kejlee nw~ GvneWves
hetpe ceeleepeer kes mebIe ceW Gvekes DeeosMeeW kee heeueve kejles ngS 45 eelegcee&me Jeleerl e kejkes hetpe ceeleepeer kes eleske YeeJeveeDeeW kees
meheue kejves kee meeLe&ke eeeme efkeee~
hetpe ceeleepeer ves Deepe ceW efJee ceW efJeKeele pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce nsleg mJehve osKee Lee uesekf eve Gmes meekeej kejves Jeeues ceesleermeeiej
peer cenejepe jns, efpevneWves Fme leerLe& keer Keeefle Deewj meewvoe& kees Yeejle ner veneR Deefheleg efJeosMeeW ceW Yeer DeeoMe& SJeb megvoj leerLe& keer meb%ee eoeve
kejeF&~ nceW Deepe ceesls eermeeiej peer cenejepe mes efMe<elee keer heefjYee<ee meerKeves keer DeeJeMekelee nw Deewj ceQ lees kentiB ee efke efpeleves Yeer oer#eeLeea efMe<e
nQ, Gve meyekees Yeer Deepe Deheves peerJeve ceW ceesleermeeiej peer cenejepe mes iegYeefe kee DeeoMe& enCe kejves keer DeeJeMekelee nw~
Fbpeerefveej eer meer.Deej.heeefue-hegCes kees ceele= Meeske

YeieJeeve $e+<eYeosJe cetelf e& efvecee&Ce keceser ceebieerlegbieer kes ceb$eer, efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj kes
meome leLee hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes Deveve Yee Fbpeer. eer meer.Deej.heeefue-hegCes kees efomecyej
ceen ceW ceele= Meeske nes ieee nw~ Gvekeer ceelee keer Deeeg ueieYeie 100 Je<e& keer Leer~ GvneWves meoe osJe-Meee-ieg kes eefle Deveve
eeYeefe jKeles ngS ceveg<e peerJeve kees meeLe&ke efkeee Deewj Devle mecee ceW Ceceeskeej ceneceb$e megveles ngS meceeefOe eehle keer~ Deehekes
efveOeve hej nce pecyeterhe mebmLeeve, ceebieerlegbieer keceser SJeb mecei%eeve heefjJeej keer Deesj mes neefo&ke mebJesovee SJeb eebpeefue Jee
kejles ngS efpevesv YeieJeeve mes efoJebiele Deelcee kes efueS meodieefle keer eeefhle nsleg eeLe&vee kejles nQ~
Debke-6
(59)
hetpe eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes meceeefOecejCe hej eehetJe&ke esef<ele
keeflehee eebpeefueeeB
hetpe heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes cegefe kee meceeeej megvekej Delevle og:Ke ngDee~ hetpe
ceesleermeeiej peer cenejepe ves eeeie SJeb nefjej kes cenekegbYe hej efJee efnvot heefj<eo kes keee&eceeW ceW heOeejkej pevemecetn kee eesie
ceeie&oMe&ve efkeee~ Jes DeepeerJeve Deefnbmee hejceesOece&: kee heeueve kejles ngS meceepe kees Yeer DevegeeefCele kejles jns~ Gvekee cesjs Thej Deewj
efJee efnvot heefj<eo hej pees mvesn jne, Jen DeefJemcejCeere nw~
Deefnbmeeeleer meceepe pees Gvekes efmeevle kes Devegeeeer nQ Jes meYeer Gvemes esjCee ueskej efJee efnvot heefj<eo kes meeLe efceuekej
meceepe ceW mebmkeej efvecee&Ce kejves keer efoMee ceW Deeies DeeJeW, ener Gvekes eefle nceejer meeer eebpeefue nesieer~
hegve: eCeece meefnle,
-DeMeeske efmebIeue, Debleje&êre DeOe#e-efJee efnvot heefj<eo
Deehekes hetpeveere eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes mJeie&Jeeme kee meceeeej heekej Delevle og:Ke ngDee~
F&ej mes eeLe&vee nw efke Deehekes mebIe heefjJeej kees Fme Demenveere og:Ke kees menve kejves keer Meefe eoeve kejs leLee mJeieeae
Deelcee kees Deheves ejCeeW ceW mLeeve os~
-mele ekeeMe DeeJeeue, efJeOeeeke cesj" keQ
nceW peevekej Delevle og:Ke ngDee efke hejcehetpe heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kee meceeefOecejCe nes ieee~
Gvekeer iegYeefe mejenveere Leer~ Jes efvemhe=n YeeJe mes meceepemesJee kejles Les~ GvneWves Deheveer yengcetue mesJeeSb meceepe kees eoeve
keeR, pees ncesMee ner eeo keer peeeWieer~ Jes yengle ner mejue mJeYeeJeer Les~
nce Fme og:Ke keer Ie[er ceW YeieJeeve efpevesv mes eeLe&vee kejles nQ efke Jes Gvekeer Deelcee kees MeerIe cees#e eoeve kejW~
-meefjlee censv kegceej pewve (jeêre DeOe#e), jbpevee pewve yeekeueerJeeue (jeêre keeee& Oe#ee)
eer YeejleJe<eeae efoiecyej pewve ceefnuee cenemeYee
hejcehetpe #eguueke 105 eer ceesleermeeiej peer kes 10 veJecyej 2011 kees mJeie&Jeeme kee oe efJeoejke meceeeej efceuee, menmee
efJeeeme ner veneR ngDee~ Deehe mejue eJe=efle kes Goejcevee meble Les SJeb jlve$ee keer meeOevee eje pevekeueeCe keer YeeJevee mes meceefhe&le
Deehekee esjCee heLe meYeer kee efoMeeyeesOe kejlee Lee~ pecyeterhe-nefmleveehegj kes meeLe Deehe leerLekejeW keer pevceYetefce kes mebj#eCe, mebJeOe&ve
nsleg eelveMeerue jnW~
Meeske kes Fme DeJemej hej hejcehetpe efpevesv YeieJeeve mes eeLe&vee nw efke efoJebiele Deelcee kees Meebefle SJeb meodieefle efceueW leLee nce
YeepeveeW kees Oece& ceeie& hej Deehekee Devegieceve kejves keer Meefe efceues~
-efJepee pewve-Denceoeyeeo, jeêre DeOe#e-efoiecyej pewve cenemeefceefle
meceeeej he$eeW kes ceeOece mes pecyeterhe kes heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes meceeefOemLe nesves kee og:Keo
meceeeej %eele ngDee~
pecyeterhe keer Deehekeer keuhevee kees cetle& he osves leLee Gmes Debleje&êre mlej keer heneeve efoueeves ceW ese ceesleermeeiej peer kee ye[e
Yeejer eseieoeve jne nw Deewj Jen meowJe mcejCeere jnsiee~ Deehekes Deve eespeskemd e ceW Yeer Gvekee meneesie Je ece Delegueveere jne nw~
Gvekee meceeefOemLe nesvee Deehekeer Jeefeiele #eefle lees nw ner en mecemle pewve meceepe keer Yeer Gleveer ner ye[er #eefle nw, efpemekeer hetefle&
nesvee DemebYeJe nw~
(60)
Debke-6
Fme Meeske keer Ie[er ceW ceQ leLee pewve mebmke=efle j#ee cebe kes meYeer heoeefOekeejer leLee meomeieCe Meeskeekegue nQ leLee pecyeterhe
heefjJeej kes eefle neefo&ke mebJesovee eie kejles nQ~
-efceueeheebo [bef[ee, DeOe#e-pewvemebmke=efle j#ee cebe, peehegj
hejcehetpe #eguueke ceesleermeeiej peer efoveeBke 10 veJecyej kees osJe oerheeJeueer kes efove cegefve DeJemLee ceW hejcehetpe 105 ieefCeveer
Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer, hejcehetpe 105 e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kes heeJeve meeefVeOe ceW meceeefOe nes ieF& nw~
hejcehetpe #eguueke cenejepe mes cesje efvejblej mebheke& efheues 40 Je<eeX mes nes jne Lee~ yeeeejer DeJemLee ceW hejcehetpe #eguueke peer
cenejepe kee yeeyetueeue peer peceeoej peer kes meeLe [erceehegj efveJeeme mLeeve hej cebieue Deeieceve ngDee Lee~ leye mes Gvekee mejue mJeYeeJe,
ceer"er JeeCeer nj yeele kees meueerkes mes mecePeeves kes keejCe meYeer yeeleW Deer lejn mes %eeve ceW Dee peeleer Leer~ Gvekeer meceeefOe mes Ske
efpeveOece& eYeeJeke meeOeg Deheves veej Mejerj kees es[ kej Deeieeceer YeJeeW ceW hebece ieefle eehle kejves nsleg ieceve kej ieee nw~ Gvekeer keceer
nefmleveehegj kes nj keee&ece ceW cenmetme nesleer jnsieer~ nce meYeer eeJekeieCe en YeeJevee Yeeles nQ efke heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiejpeer
cenejepe osJeeesefve eehle kej MeerIeleeMeerIe efJeosn #es$e ceW pevce ueskej hebece ieefle eehle kejW~
Meebefle~ Meebefle~ Meebefle~
-jepekegceej mes"er, keuekeee
hejcehetpe heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej kees YeeJeebpeefue mJeieeae efueKeles ngS Yeer neLe keeBhelee nw~ efpevekee cegKeceb[ue meowJe
cegmkejelee esnje, DeeBKeeW ceW Jeelmeue Deewj oyebie DeeJeepe pewmes meheves meeMe nes peeleer nQ~
ce=leg mele nw-meceeefOecejCe Jen Yeer Debeflece DeJemLee ceW efoiecyejlJe OeejCe kejkes eehle kejvee ogue&Ye ner nw~ Jes hetpeveeree
ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleerheer peewnjer eje lejeMes iees nerje Les~ Gmeer eceke kes meeLe ncemes keerefle&Mes<e Yeer ngS~
cegPes Gvekee ve nesvee meJee&efOeke #eefle cenmetme nesleer nw~ ceQ peye-peye cenemebIe kes eMveeW ceW hejsMeeve ngDee, Gvekee mebyeesOeve
mecePeevee meYeer pewmes meblehle ceefmle<ke kees, Deblej kees Meerleuelee osves Jeeuee neslee Lee~ Gvekeer keceer Meeeo hetjer nes~
ceQves er.Jeer. keer heer hej Gvekes efveJee&Ce kes meceeeej peeveves hej heesve hej mebheke& efkeee~ ceQves DeeBKe kee Dee@hejsMeve 13 efove hetJe&
ner kejeee nw~ Gme mecee kees 6-7 efove Yeer hetjs veneR ngS Les~ otmejs, mecee Je megefJeOee keer keceer kes keejCe Gvekes Debeflece oMe&veeW mes
Jebefele jne, en Jesovee nw Deewj jnsieer~
ceQ efoJebiele Deelcee kes ejCeeW ceW Deheveer ee kes megceve Deefhe&le kejlee ntB~ cegPes efJeeeme nw efke Gvekeer eee&, Deelceefebleve, mebece
keer meeOevee kes keejCe Jes Gece ieefle kees ner eehle ngS neWies~ Gvekeer Deelcee kees Meebefle Je MegYe ieefle eehle nes, ener eYeg mes eeLe&vee nw~
Gvekes efje mLeeve, Mes<e keee& Deehe Deewj nce efceuekej hetCe& kej mekeW, Ssmeer Meefe eehle nes~
DeeojCeere YeeF& peer kee meeceLe&, hetpe ceeleepeer (e) kee DeeMeerJee&o DeJeMe Gvekes Mes<e keeeeX kees meceehle kejves ceW me#ece neWies~
hegve: GvnW ee kes meceve Dehe&Ce kejlee ntB~
-[e@. MesKejebo pewve, Denceoeyeeo
eMececetefle&, Fme egie kes Jeelmeue cenesoefOe, Oeeveer-%eeveer Meeble heefjCeeceer, heefJe$e #eguueke cege kes Oeejke leheesJe= JeeesJe= hetpeveere
eer 105 #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe (pees hetpeveeree ieefCeveerecegKe 105 Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes mebIemLe Les) kee
meceeefOecejCehetJe&ke osnleeie kee meceeeej peevekej Delevle ogKe ngDee~ Fme DeveYe Jeeheele kees Yeejle kee pewve mecegoee kewmes menve kej
heeesiee, mecePe veneR Deelee~ hetpe #eguueke peer Jeerlejeieer, Deeiece kes %eelee, mejmJeleer heg$e Les~ Deveske kegjerelf eeeW, DebOeefJeeemeeW leLee ieuele
efceLee ceeveleeDeeW kee GvneWves Gvcetuevekej pewvelJe kee peeiejCe kejeee Lee~ Jes jlve$ee Oeejer Les~ Deelceefnle ceW ueies jnles Les~ Dele: Ssmes hetpe
#eguueke eer ceesleermeeiej peer kes ejCe keceueeW ceW ceQ Deheveer efJevece eebpeefue Deefhe&le kejlee ntB~
Deesced vece:
-heb. heoceebo Meeeer, (heeveerheele Jeeues), meeefnyeeyeeo
Debke-6
(61)
hejcehetpe ese 105 ceesleermeeiej #eguueke peer kes efoveeBke 10-11-2011 kees meceeefOe meceeeej megvekej Meeske e ieee~
efoveeBke 11-1-2011 kees Meeske meYee keer ieF&, efpemeceW hebef[le yeeyetueeue pewve heCeerMe Meeeer peer ves Deehekes peerJeve hej ekeeMe [euee SJeb
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj Deeefo jevee hetpe ese eLece ieefCeveer 105 Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes
heer"eOeerMe jnkej Yejhetj mesJeeSb oer~ Deehekes eje kegC[uehegj (veeueboe) efyenej, eeeie-Fueeneyeeo, JeejeCemeer, keekeboer, ceebieerlegbieer,
Ceceeskeej Oeece Deeefo kes efvecee&Ce ceW megPeeJe oskej meheue yeveeee ieee~ Deehe leerLe&#es$eeW kes efvecee&Ce ceW mepeie jnles Les~ meeLe ceW
kece&eesieer ye. jJeerv kegceej peer kes Deveve meeLeer jnkej leerLe&#es$eeW kes efvecee&Ce kejeles leLee nefmleveehegj #es$e keer hetCe& osKe-jsKe ceW mepeie
jnkej Glmeen mes keee& kejees~ Deehe hetpe ceeleepeer kes hejce Yee jns~ Deehekee JeefelJe-ke=eflelJe ceneve Lee SJeb Deelce keueeCe
kejves ceW lelhej jns~ Devle ceW Deeheves cegveer oer#ee ueskej 1 yepekej 5 efceve ceW Deelce Meebefle nsleg meceeefOe enCe keer, pees pewvesejer hejer#ee
kee eleerke nw~ Ghejeble [e@. ye. G<ee pewve ves Yeer Deehekes peerJeve hej ekeeMe [euekej keee& keer mejenvee keer~ eer heCeerMe peer Je veJeveerle
pewve cewvespej meenye SJeb meYee kes meomeeW ves Je eyebOe keceser SJeb ^m keceser kes ^ efmeeW ves Deelcee keer Meebefle kes efueS YeieJeeve
MeebefleveeLe mes eeLe&vee keer~ Deble ceW 9 yeej Ceceeskeej ceb$e he{kej eebpeefue Deefhe&le keer ieF&~
-heb. yeeyetueeue pewve heCeerMe Meeeer, heeJeeefieefj Tve
efoiecyej pewve meceepe keer Ske Meeske meYee eer DeMeeske kegceej pewve DeOe#e keer DeOe#elee ceW ngF&, efpemeceW #eguueke 105
ceesleermeeiej peer cenejepe heer"eOeerMe-pecyeterhe, nefmleveehegj kes meceeefOe kes Ghejeble efoiecyej pewve meceepe-ye[ewle Meeske eie kejleer nw~
Deehekee pevce 30 efmelecyej 1940 ceW Oece&veiejer meveeJeo ceW ngDee Lee~ yeeheve ceW Deehekee v eece ceesleerebo Lee~ Deeheves
Meg mes ner yeeeejer jnves kee efveCe&e efueee~ meved 1967 ceW meveeJeo ceW ieefCeveer eer % eeveceleer ceeleepeer ieF& LeeR~ Gvekeer
esjCee mes Deeheves GvneR kes mebIe ceW Gvekeer efMe<elee mJeerkeej efkeee Deewj nefmleveehegj ceW pecyeterhe kes efvecee&Ce ceW Deeheves Dehevee
Decetue meneesie eoeve efkeee nw~
oes efceve kee ceewve jKekej Ceceeskeej ceb$e kee GeejCe kejles ngS efoJebiele Deelcee keer Meebefle kes efueS eeLe&vee keer Deewj Fme
efJeeesie mes Demenveere og:Ke ngDee Deewj [e@. eseebme kegceej pewve, DeMeeske kegceej DeOe#e, megosMe kegceej pewve ceb$eer Deeefo ves Deewj meceepe
kes eje eebpeefue Deefhe&le keer ieF&~
-efoiecyej pewve meceepe meefceefle ye[ewle
hejcehetpe #eguueke eer ceesleermeeiej cenejepe kes meceeefOecejCe kee meceeeej megvekej DeeEnmee heefyueke mketue YeieJeeb
kee mecemle heefjJeej, efMe#eke Je e$eeW ves MeeskemeYee kee Deeeespeve efkeee~ eeeee& eer megjsv kegceej peer, eerceleer cegVeer osJeer
peer SJeb Deveske efJeefMe< ueesieeW ves eebpeefue Deefhe&le keer~ lelheeeled meye ueesieeW ve s Ceceeskeej ceb$e kee mcejCe kej Deheveer
Deeghetefle& eebpeefue oer~
-eerceleer jefMce pewve, YeieJeeb (eeeee& Deefnbmee heefyueke mketue)
ceQ FjMeeo Denceo SJeb eer Mejerhe Denceo pecyeterhe meghej JeeFpej leLee nceeje heefjJeej ejCeeW ceW veceve kejles ngS
#eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kees eebpeefue Deefhe&le kejles nQ leLee oes Meyo es kenvee eenles nQ efke eer ceesleermeeiej peer
cenejepe yengle ner Deer eJe=efe kes Fbmeeve Les, pees Deepe nceejs yeere veneR jns~ FvneWves keYeer efkemeer mes Deheves ceve ceW nerve YeeJevee
veneR jKeer~ meYeer mes esce kejves Jeeues cenejepe Les~ Deepe efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve pees hetjs Yeejle Je<e& ceW Deheveer Ske
heneeve nw, Jes #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe keer osve nw leLee ke[er cesnvele SJeb heefjece kee heue nw~ FvneWves ye[er cesnvele
SJeb ueieve kes meeLe pecyeterhe kees ecekeeee Deewj cegPes cesjs heefjJeej kees pees DeeEnmee Oece& kee heeueve kejves kees efceuee, Jees eer
%eeveceleer ceeleepeer, #eguueke ceesleermeeiej peer cenejepe leLee ye. jJeerv kegceej pewve kes ejCeeW ceW efceuee~ ceQ Deewj cesje heefjJeej
DeefnbmeeOeceeX kes efueS meowJe Fvekee DeeYeejer jnsiee~ Fve ueesieeW mes nceW heej efceuee, pew ve meceepe ceW Fppele efceueer leLee efnbmee mes
gkeeje efceuee~ FvneWves nceW Jees heej efoee Deewj osles efke nceW cegefmuece meceepe ves keYeer veneR efoee~ nceW FvneWves nceW Deheves
(62)
Debke-6
heefjJeej kee efnmmee ceevee~ ceQ YeieJeeve peer eeLe&vee kejlee ntB efke yeeheve ceW ee Yetue-etke mes #eguueke ceesleermeeiej cenejepe kes eefle
pees ieueleer ngF& nw, GvnW #ecee kejkes mJeie& ceW mLeeve eoeve kejW~
peye leke metjpe eeBo jnsiee, ceesleermeeiej cenejepe peer kee veece jnsiee~ Fmeer kes meeLe nce Debeflece efJeoeF& osles nQ~
-FjMeeo Denceo SJeb mecemle heefjJeej, ceJeevee
(heg$e-Mejerhe Denceo, meghejJeeFjpe-pecyeterhe)
pewve iepe 21 veJecyej Debke ceW #eguueke eer ceesleermeeiej peer kes meceeefOecejCe kee oe efJeoejke meceeeej he{kej yengle og:Ke
ngDee~ cegPes Gvemes keF& yeej efceueves ke meewYeeie eehle ngDee Lee~ Gvekee Jejonmle meowJe nceejs heefjJeej hej jne~
cesjer meoe iegDeeW ceW Yeefe jns, keeeWefke eeefj$e ner mebmeej kee efveJeejCe kejves Jeeuee SJeb cees#e kee keejCe nw~ hejcehetpe
#eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe eLee veece leLee iegCeOeejer, meecege ceW meeiej kes ceesleer Les~ pewve meeOegDeeW kee pees mJehe
efpeveMeemeve ceW kene nw "erke Gmeer kes Deveghe Deeheeer Les~ Deehe %eeve, Oeeve, lehe ceW ueJeueerve jnles Les, Deehekeer ef ye[er hewveer Leer Deewj
Deehekeer JeeCeer eesleeDeeW kes Devlemleue kees t uesleer Leer~ Deehekes GheosMeeW mes meYeer eesleeieCe ye[s eYeeefJele nesles Les~ Deehekes GheosMe,
DeeosMe, Ghekeej Je efMe#ee cetefle&ceeve neskej ner ceevees nceejs Deeies-Deeies nceeje ceeie& eoMe&ve kej jns Les~ mee lees en nw efke cesjs heeme
keesF& Meyo veneR, keesF& Meefe veneR efke efpemekes eje Deehekes iegCeeW kee JeCe&ve kej meketB~ kesJeue Deehekes heefJe$e-heeJeve ejCeeW ceW YeeJehetJe&ke
keesefMe: vecemkeej kejlee ngDee kesJeue ener YeeJevee nw efke Deeheeer keer hegCe mce=efl e cegPes meowJe esjCee osleer jns efpememes ceQ Meeefvle heLe
SJeb Deheves kele&Je mes keYeer efJeeefuele ve nes heeTB~
mecemle Oece&mebIe kes ejCeeW ceW meeoj veceve~
-[e@. ceOeg Sme. pewve, yeerkeevesj (jepe.)
Kees efoee nceves Ske DeeYeeege ceesleer!

nefmleveehegj efmLele eer pecyeterhe jevee meefnle peye Yeer hetjs DeefleMee leerLe& #es$e kes efpevecebefojeW kes oMe&ve kej efJeledpeve ueewves
kes efueS nesles lees Jes Ske yeej hetpe #eguueke 105 eer ceesleermeeiej peer keer Jemeeflekee leke DeJeMe peeles Les Deewj Gvekee ceewve DeeMeer<e pees
cegmkeeveeW mes efmebef ele Deewj efheefkee mes DeefYecebef[le neslee Lee, DeJeMe eehle kejles Les~ leye cegPes ueielee efke efpeme lejn efnvot YeeF& keeMeer
ee eeeie peeles nQ, lees ueewles mecee iebiee peer kee peue DeJeMe Ske hee$e ceW Yej uesles nQ, Gmeer lejn nefmleveehegj mes ceewveer keer DeeYee Yej
kej ues peeles nQ, YeeieCe Deheves veevehee$e ceW~
ceve Deewj veeve kees Ske meeLe efee ueieves Jeeues hetpe ceesleermeeiej peer kes meceeefOecejCe kes meceeeej peye osMe kes Deveeve veiejeW
leke hengBes, lees YeeeWW kes ceve-meeiej ceW efJeefYeVe efnueesjW G"vee Gefele ner nw~ ceQ eneB Gvekes pevce Deeefo keer eee& ve kej, Deheves ueIeg
uesKe ceW, Gvekes mJeYeeJe keer eee& ner kejvee eenlee ntB~ Jes hetpee Deeefe&keees, ieefCeveer ceelee 105 eer %eeveceleer ceeleepeer kes mebIe kes
meJee&efOeke owoerheceeve ve#e$e yevekej nefmleveehegj kes ef#eeflepe hej DeJeefmLele jnles efceues nQ~ osMe kes MeleeefOeke efJeeveeW ves Gvemes Deeeflece
Jeelmeue heeee nw~ hetpe Deeefe&kee eboveeceleer ceeleepeer GvnW #es$e kee heer"eOeerMe ner veneR, efveeJeeve mebj#eke efieveleer jner nQ~ Gvekes
Devegpe eer ye. jJeerv kegceej peer peye kece&eesieer GheeefOe mes efJeYetef<ele efkees iees Les, leye Jes Deehemeer Jeelee&DeeW ceW #eguueke peer kees kece&eesieer
efveefhele kej osles Les~
Ske leerLe&#es$e kes meeLe-meeLe, mecee osMe kes leerLeeX kes eefle hetpe #eguueke peer keer efevleeSB eens peye heneeve ueer peeleer LeeR~ Les
Jes leerLe& Yee~ Gvekes eeeCe mes osMe ves Ske Ssmee DeeYeeege ceesleer Kees efoee nw, efpemekeer hetefle& mebYeJe veneR nw~ osMe kes Deveske he$ekeejeW
Deewj mecheeokeeW ves GvnW heeme mes osKee-mecePee nw Dele: Jes Gve meYeer kees Yeer efee ueieles Les~ kejerye 18 Je<e& hetJe& kee emebie nw, ceQves Gvemes
hete efke efoiecyej meble-hetpe efJeeevebo peer, hetpe efJeeemeeiej peer, hetpe DeefYevebovemeeiej peer SJeb hetpe JeOe&ceevemeeiej peer kes efJe<ee ceW
keg peevekeejer oerefpeS~
lees Jes iebYeerjleehetJe&ke keg meeseves ueies, efhej yeesues-meeOeveeheer cenue kes es eej mlebYe nQ, pewve Oece& kee veJe Fefleneme Fvemes yevesiee~
Debke-6
(63)
meYeer Des meble nQ~ Gvekes JeekeeeW mes cegPes Yeejer KegMeer ngF& Deewj efJeeeme ngDee Lee efke Jeweeefjke celeYesoeW kes yeeo Yeer Jes meYeer kes eefle Dee
meeseles nQ~ efkemeer mes yebOes veneR nQ, ve efkemeer kees yeeBOe uesvee eenles nQ~ Gme mecee meceepe keer jeêre mebmLeeDeeW kes heeBe DeOe#eeW kee Yeer ceQves
veece efueee Deewj hete-keeeeX kes eefle DeefOeke meceefhe&le keewve nw ? leye GvneWves yeleueeee Lee efke mJeemLe Deewj megefJeOeeDeeW kees osKekej eue jns
heoeefOekeeefjeeW kes efJe<ee ceW keesF& Ske efveCe&e ues uesvee Gefele veneR nw, en mecePevee eeefnS efke Ske Je<e& ceW keewve efkeleves keoce euee~
Gvekeer yeeleW efee Deewj Deeiecemeccele nesleer LeeR~ Jes keYeer efkemeer keee& ee cele kes efueS ogjeen veneR kejles Les, mees Deveskeeble
meceLe&ke Les~ Gvekes ve jnves mes, Ske meguePes ngS meeOeg kes JeefelJe kee DeYeeJe, ceve ceW keeQOelee jnsiee~ mecemle uesKekeeW Deewj he$ekeejeW
keer Deesj mes, cesjer en eebpeefue Gvekes hegveerle ejCeeW ceW Deefhe&le nw~
-megjsMe pewve mejue, peyeuehegj (ce.e.)
Denceoeyeeo kes veejCehegje efJemleej ceWs efmLele $e+<eYe ewleeuee ceW hejcehetpe cegefve eer ceesleermeeiej peer cenejepe keer meceeefOe kes
Gheue#e ceW eebpeefue meYee kee Deeeespeve efoveeBke 13-11-2011 kees efkeee ieee~
meYee ceW eerceleer Fvogceleer efJeveesoYeeF& n<e& ves kene efke hetpe ceesleermeeiej peer cenejepe Ske leerLe&e Les~ yengDeeeeceer JeefelJe
kes Oeveer hetpe eer ceesleermeeiej peer cenejepe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer kes ceeveme heg$e Les~ nefmleveehegj ceW
efJeeeefme pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce ceW, %eevepeesefle jLe eJele&ve ceW, meeefnle jevee ceW Gvekee eesieoeve Deefle cenlJehetCe& jne~
meveeJeo kes mehetle ves pecyeterhe-nefmleveehegj kees veF&-veF& TBeeF&eeB eoeve kejeves ceW Dehevee efJeefMe eesieoeve efoee~
eerceleer keevlee yenve nerjeueeue pewve ves Deheveer eebpeefue Dehe&Ce kejles ngS kene efke hetpe ceesleermeeiej peer cenejepe Jeelmeue
iegCe mes Deessleeesle jnles Les~ iegpejele kes YeeeW kes eefle Gvekee mvesn DeefJemcejCeere Lee~ eer eoerhe YeeF& nerjeueeue pewve ves yeleeee efke
hetpe cenejepe peer kee keee&-keewMeue mejenveere Lee~ eer efJeveeso YeeF& n<e& yeenj nesves mes Fme eebpeefue meYee ceW GheefmLele veneR nes
heees~ Gvekee Meeske mebosMe megveeee ieee efke cenejepe keer meceeefOe mes efo. pewve meceepe Je pecyeterhe-nefmleveehegj kees meKle keceer cenmetme
nesieer, cenejepe peer meYeer kes oe ceW yemes jnWies~ meYee kes Deble ceW Ceceeskeej ceneceb$e kes meeLe Deewj oes efceve ceewve jnkej meyeves hetpe
cenejepe peer keer Deelcee keer Meebefle SJeb cegefe keer keecevee Jee keer~
-DeMeeske kegceej nerjeueeue pewve, Denceoeyeeo (iegpejele)
hetpe ceesleermeeiej peer cenejepe kes meceeefOecejCe hej

efJeefYeVe mLeeveeW hej mecheVe ngF& eebpeefue meYee
hetpe heer"eOeerMe eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes meceeefOecejCe mes ve efmehe& efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve SJeb hetpe
ceeleepeer kes mebIe ceW Gvekeer #eefle cenmetme ngF&, Deefheleg meejs osMe ceW Deveske mLeeveeW hej hetpe cenejepe peer kes eefle efJeefYeVe meceepeeW SJeb
YeeeW ceW Jeehle Gvekes eefle efJeMes<e mecceeve ves nj efkemeer kees Gvekes meceeefOecejCe kes meceeeej mes DeJeMe JeefLele efkeee nw~ ener keejCe
jne efke hetpe cenejepe peer kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe kes eefle eeJeveled nesles ngS efJeefYeVe mLeeveeW hej eebpeefue meYee Deeeesefpele kejkes
Gvekes eefle YeeeW eje eemegceve Deefhe&le efkees iees~ Fme e=BKeuee ceW hetpe cenejepe peer keer pevceYetefce meveeJeo ceW, heeJeeefieefj-Tve ceW,
Yeesheeue ceW, KeC[Jee ceW, ye[Jeen ceW, yesef[ee (ce.e.) ceW, efkewleveiej (G.e.) ceW, eeeie-Fueeneyeeo ceW, kegC[uehegj ceW, eeefJekee mebmLee
keer mebeeefuekee ye. efJeeguuelee peer Mene eje meesueehegj (cene.) ceW, efoiecyej pewve ueeue cebefoj-efouueer kes DeOe#e eer eesMe pewve eje
efouueer ceW, pewveOece& eJeefOe&veer meYee kes DeOe#e eer efJevee pewve eje ueKeveT ceW, eer Deefveue kegceej pewve eje keceue cebefoj,
eerleefJenej-efouueer ceW, eerceleer heg<hee ye[peeles eje efebleeceefCe keeueesveer, Deewjbieeyeeo (cene.) ceW, keevesj DeefleMee #es$e kes DeOe#e eer
eceeso keemeueerJeeue-Deewjib eeyeeo eje keevesj ceW, eer DeYee keemeueerJeeue eje jepeeyeepeej, Deewjbieeyeeo (cene.) ceW, YeieJeeve $e+<eYeosJe
cetefle& efvecee&Ce keceser ceebieerlegbieer kes ceneceb$eer [e@. heVeeueeue heehe[erJeeue-hew"Ce eje ceebieerlegbieer ceW, eer mebpee heehe[erJeeue eje DeefleMee
#es$e hew"Ce ceW, eer Devethe pewve eje Fueeneyeeo ceW, leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe kes ceneceb$eer [e@. Deveghece pewve eje Fboewj
ceW leLee DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve keer jeêre ceneceb$eer eerceleer ceveesjcee pewve eje efouueer ceW eebpeefue meYee
mecheVe keer ieF&~
(64)
Debke-6
Meebefle Yeefe
heeevegJeeo-ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer
YeieJeved! meye peve leJe heo egie keer, MejCe esce mes veefnb Deeles~
GmeceW nsleg efJeefJeOeog:KeeW mes, Yeefjle Ieesj YeJeJeeefjefOe nw~~
Deeflemhegefjle Ge efkejCeeW mes, Jeehle efkeee Yetceb[ue nw~
eer<ece $e+leg jefJe jeie kejelee, FbogefkejCe eee peue ceW~~1~~
egmehe& DeeMeerefJe<e [meves, mes efJe<eeefiveegle ceeveJe pees~
efJeee Deew<eOe cebef$ele peue, nJeveeefoke mes efJe<e Meebefle nes~~
Jewmes leJe ejCeecyegpe egie, mlees$e he{s pees cevegpe Denes~
leveg veeMeke meye efJeIve MeerIe, Deefle Meeble nges Deeee& Denes~~2~~
lehes es kevekeeeue keer, MeesYee mes DeefOeke keebefleegle osJe~
leJe heo eCeceve kejles pees, heer[e Gvekeer #ee nes mJeecesJe~~
Gefole jJeer keer mheg efkejCeeW mes, leeef[le nes Pe efvekeue Yeies~
pewmes veevee eeCeer ueeseve, egeflenj je$eer MeerIe Yeies~~3~~
ef$eYegJeve peve meye peerle efJepeefe yeve, Deeflejewelceke ce=legjepe~
YeJe YeJe ceW mebmeejer peve kes, mevcegKe OeeJes Deefle efJekejeue~~
efkeme efJeOe keewve yees peve Fmemes, keeue Ge oeJeeveue mes~
eefo leJe heeo keceue keer mlegefle, veoer yegPeeJes veneR Gmes~~4~~
ueeskeeueeske efvejvlej Jeeheer, %eevecetefle&cee Meebefle efJeYees~
veeveejlve peefle oC[segle, efej esle $e$ee nQ~~
leJe ejCeecyegpe hetleieerle jJe, mes Pe jesie heueeefele nQ~
pewmes efmebn Yeebkej iepe&ve, megve Jeve nmleer Yeieles nQ~~5~~
efoJeeeriemegvoj efJeheguee, eerces kes et[eceefCe~
leJe Yeeceb[ue yeeue efoJeekej, egeflenj meyekees FDeefle~~
DeJeeyeeOe Deefeble Delegue, Deveghece Meeele pees meewKe ceneved~
leJe ejCeejefJeboegieuemlegefle, mes ner nes Jen eehle efveOeeve~~6~~
efkejCe eYeeegle Yeemkej Yeeefmele, kejlee Gefole ve nes peye leke~
hebkepeJeve veeEnb efKeueles efvee-Yeej Oeejles nQ leye leke~~
YeieJeved! leJe ejCee kee nes, veneR emeeoesoe peye leke~
meYeer peerJeieCe eee: kejkes, cenled heehe OeejW leye leke~~7~~
Meebefle efpevesej Meebleefee, mes MeebleLeea yeng eeCeerieCe~
leJe heeoecyegpe kee Deeee ues, Meeble nges nQ he=efLeJeer hej~~
leJe heoegie keer Meeblekeegle, mebmlegefle kejles Yeeer mes~
cegPe Yeeefeke hej ef emeVe kejes, YeieJeved! keCee kejkes~~8~~
MeefMe mece efvece&ue Jeke$e Meebefleefpeve, MeerueiegCe ele mebece hee$e~
vecetB efpeveesece Debyegpeie kees, DeMeleeefe&le ue#eCe iee$e~~9~~
Debke-6
eeOejeW ceW hebeceeeer, Fv vejsv Je=bo hetefpele~

ieCe keer Meebelf e entB <ees[Me, leerLekej vecetB Meebeflekej efvele~~10~~
leDeMeeske megjheg<heJe=ef, ogbogefYe efoJeOJeefve efmebnemeve~
ecej $e Yeeceb[ue es De", eeeflenee& eYeg kes cevenj~~11~~
Gve YegJeveeefe&le Meebeflekejb, efMej mes eCecetBb Meebefle eYeg kees~
Meebefle kejes meye ieCe kees cegPekees, he{ves JeeueeWb kees Yeer nes~~12~~
cegkegnejkegb[ue jlveeW egle, FvieCeeW mes pees Deefe&le~
Fveefoke mes megjieCe mes Yeer, heeohee efpevekes mebmlegle~~
eJejJebMe ceW pevceW peie kes, oerheke Jes efpeve leerLekej~
cegPekees melele Meebeflekej nesJeW, Jes leerLexej Meebleerkej~~13~~
mebhetpeke eefleheeueke peve, eefleJej meeceeve leheesOeve kees~
osMeje^ hegj ve=he kes nslet, ns YeieJeved! legce Meebefle kejes~~14~~
meYeer epee ceW #esce ve=heefle, Oeeefce&ke yeueJeeved peieled ceW nes~
mecee mecee hej cesIeJe=ef nes, DeeefOe JeeefOe kee Yeer #ee nes~~
eewj ceeefj ogefYe&#e ve #eCe Yeer, peie ceW peve heer[e kej nes~
efvele ner meJe& meewKeeo efpeveJej, Oece&ee peeMeerue nes~~15~~
Jes MegYeJe #es$e De keeue, YeeJe Jelex efvele Je=ef kejW~
efpevekes Devegen meefnle cegceg#eg, jlve$ee kees hetCe& kejW~~16~~
Ieeeflekece& efJeOJebmeke efpeveJej, kesueJe%eeveceeer Yeemkej~
kejW peiele ceW Meebefle meoe, Je=<eYeeefo efpevesej leerLekej~~17~~
-Debeefuekeens YeieJeved! eer MeebefleYeefe kee, keeeeslmeie& efkeee Gmekes~
Deeueeseve kejves keer Fe, kejvee eentB ceQ efe mes~~
Decene eeeflenee& meefnle pees hebecenekeueeCeke egle~
eeQefleme DeefleMee efJeMes<e egle, yeefeme osJesv cegkeg eefe&le~~
nueOej JeemegosJe eefleeeer, $e+ef<e cegefve eefle Deveieej meefnle~
ueeKeeW mlegefle kes efveuee Je=<eYe mes, Jeerj eYet leke ceneheg<e~~
cebieue ceneheg<e leerLekej, Gve meyekees MegYe Yeeer mes~
efvelekeeue ceQ Deet hetpetB, JebotB vecetB cenecego mes~~
og:KeeW kee #ee keceeX kee #ee, nes cece yeesefOeueeYe nesJes~
megieefle ieceve nes meceeefOecejCeb, cece efpeveiegCe mebheefle nesJes~~
(65)
(66)
Debke-6
Debke-6
(67)

Samyakgyan 2011-12

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Samyakgyan 2011-12

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Debke-6

mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o :

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer

Pujya Ganini Pramukh Aryika

SHRI GYANMATI MATAJI

heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej

eer eboveeceleer ceeleepeer

Pragya Shramni Aryika

efveoxMeke SJeb mecheeoke :

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe

jJeervkeerefle& mJeeceer peer

Swastishri Karmayogi Peethadheesh

peerJeve ekeeMe pewve

Jeevan Prakash Jain

en osn DeheeJeve DeMegefeceeer, meye Megefe Jemleg DeheefJe$e kejs~

mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke

Jeeef<e&ke meomelee Meguke

henueer yeej ngDee Fleveer ye[er keceer kee Denmeeme

-heer"eOeerMe eer jJeervkeerefle& mJeeceer peer keer keuece mes

Iej ceW ceelee-efhelee kes heeme

hetpe heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe kee heefjee

efJenej efkeee leLee uecyeer ee$ee kej JeneB efJeMeeue hebekeueeCeke

efpevecebefoj SJeb YeieJeeve kee pevce cenue vebeeJele& cenue Deepe

#eguueke eer ceesleermeeiej cenejepe kes peveke

mJe. mes" eer Deceesuekeebo pewve meje&he-meveeJeo kee mebef#ehle heefjee

megoMe&veces ceW eLece ewleeuee kes efvecee&Ce kee hegCe Deefpe&le

kegceej pewve, 3. eerceleer meefjlee pewve, 4. eerceleer MeesYee pewve, 5.

keesF& heg<heebpeefue kejlee, keesF& eerheue e{elee, keesF& efce"eF&

eJele&ve keer meyemes ye[er efJeMes<elee en jner efke hetpe

keee Lee pecyeterhe %eevepeesefle jLe eJele&ve kee GsMe ?

ye. ceesleerebo mes yeves #eguueke ceesleermeeiej

JeeeW kee leeie kejJeekej hebecegef kesMeueeWe efkeee Deewj GvnW

Demeneer iebLe kee DevegJeeo leLee ekeeMeve

emlegle iebL e kes cenlJe hej mJeeb ceeleepeer kee DeefYecele

Sve.GheeOese, heb. hetueebo peer efmeebleMeeeer, heb. ceesleerueeue peer

Debleie&le mLeeefhele Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kee en eLece Yeeie

eeeerve SJeb DeJee&eerve nefmleveehegj

Jewjeie YeeJevee-JeeveeefYe eeJeleea keer

veJe-ceue-ej eJeQ efveefMe-Jeemej, veece efuees efIeve DeeJew~

YeieJeeve ceneJeerj keer Decetue efMe#eeSb

Deheves Yejle-yeengyeueer, Je=<eYemesve, DevevleJeere& Deeefo meYeer 101

leke hengBee heeves ceW meHeue nes mekes~

Gllej-evovee ceneJeerj mJeeceer keer meyemes eser ceewmeer LeeR~

Gllej-efkemeer ves veneR, keeeWefke Jen eeMJele Oece& nw~

heMve 44-heehe efkeleves nesles nQ? Gvekes veece yeleeDees?

ve uebs Gvnbs YeieJeeve kenles nQ~

heMve 99-vejkeieefle ceW keewve mes ogKe nesles nQ?

pecyeterhe kes eeCeleJe heer"eOeerMe eer ceesleermeeiej peer kee meceeefOecejCe

11 veJecyej kees ceOeevn 2 yepes Deeeesefpele

eebpeefue meYee ceW oe mes efvekeues Godieej

(DeOe#e-eer DeeefoJeerj efoiecyej pewve mebmLeeve SJeb efJeOeeeer-efJeeeeer Deeece, nefmleveehegj)

Fbpeerefveej eer meer.Deej.heeefue-hegCes kees ceele= Meeske

Kees efoee nceves Ske DeeYeeege ceesleer!

hetpe ceesleermeeiej peer cenejepe kes meceeefOecejCe hej

eeOejeW ceW hebeceeeer, Fv vejsv Je=bo hetefpele~

You might also like