-1-

VLLEHT ARUMUN

SHOQATA BAMIRSE E MESHKUJVE N SELANIK

-2-

Fotografit e ilustruara n kopertin jan portrete vllehsh t shquar (duke filluar nga e majta n t djatht). 1. RIGAS FEREOS (1757-1798): Apostull i madh i helenizmit, lufttar i liris kombtare dhe dshmor i kombit. 2. JORGAKIS OLIMPIOS (1772-1821): Lufttar i liris s kombit grek. Bashkpuntor dhe bashklufttar me A. Ipsilantin. 3. JOANIS KOLETIS (1774-1847): Kryeministri i par kushtetues i Greqis. 4. APOSTOL ARSAKI (1792-1874): Deputet, ministr i jashtm dhe kryeministr i Rumanis. Bamirs i madh i helenizmit. 5. KONSTANTIN ZAPA (1814-1892): Bamirs i shquar i helenizmit. 6. JORGO AVEROF (1818-1899): Bamirs i denj i helenizmit. 7. JOAKIMI I TRET (MEGALOPREPIS) (1834-1912): Mitropolit i Selanikut dhe m von Patriarku Ekumenik. 8. ARISTOTELIS VALAORITIS (1824-1879): Personazhi kryesor i lufts pr bashkimin e ishujve t Jonit me Greqin, deputet dhe shkrimtar.

-3-

SHOQATA BAMIRSE E MESHKUJVE N SELANIK

VLLEHT ARUMUN
ikolaos I. Mertzos

Selanik 2010

-4SHOQATA BAMIRSE E MESHKUJVE N SELANIK KSHILLI ADMINISTRATIV 2010-2012

Kryetar: Zv.kryetar: Sekretar i prgjithshm: Prgjegjs i prons s patundshme: Arktar: Antar: Antar: Antar: Antar: ISBN:
Copyright: 2010 SHOQATA BAMIRSE E MESHKUJVE N SELANIK gias Sofias 38, 54622 Selanik el.: 2310-220.700, 2310-277.911 Fax: 2310-277.768 Web site: www.faath.org.gr E-mail: philoptohos@otenet.gr E drejta e autorit fitohet pa asnj formalitet dhe pa nevojn e klauzols kufizuese. Sipas ligjit 23870/20 (si u ndryshua me ligjin . 2121/93 dhe vazhdon t jet n fuqi) dhe sipas Konvents Ndrkombtare t Berns (e cila u ratifikua me ligjin 100/1975), ndalohet ribotimi, ruajtja me do lloj mnyre e n prgjithsi shumfishimi i ktij libri me do mjet apo form, pjesrisht ose n prmbledhje, sipas origjinalit apo prkthimit apo sipas ndonj prshtatjeje tjetr, pa lejen me shkrim t autorit.

Theodhor I. Dhardhavesi Konstantin N. Bozini Joan N. Magra Konstantin G. Andhreadhi Theofan G. Ugrini Spiridon K. Krita Dhimitr T. Papakosta Dhimosthen St. Tsolaki Panajot G. Psonopulos

Redaktor prgjegjs: Theodhor I. Dhardhavesi Prkthimi n gjuhn shqipe: Eleni Gjini Prpunimi kompjuterik: Monohromia- Print & Copy Shop Shtypshkronja: Mavrogenis A.E.

-5-

N prkujtim t Kryetarve vlleh t Shoqats Bamirse t Meshkujve n Selanik Stefan K. Tati (1873 dhe 1886-1890) Joani A. Avgjerinu (1873-1874) Dhimosthen Blatsi (1879-1886) Konstantin St. Tati (1890-1894 dhe 1914-1926)

-6-

-7PRMBAJTJA

Prmbajtja...................................................................................... 7 Parathnie e Kryetarit te Shoqats Bamirse t Meshkujve n Selanik ...................................................................................... 9 Qytetar romak .......................................................................... 13 Teorit dhe emrtimi ................................................................... 14 Dshmi t historis ...................................................................... 16 Prcaktimi i emrtimit................................................................. 20 Mbrojts t Perandoris mm .................................................... 21 Armatol t Perandoris Osmane................................................ 24 Rrjetet e ekonomis ndrkombtare............................................ 26 Kultura e vllehve ....................................................................... 31 Kontributi i tyre n arsim ........................................................... 34 Vlleht e Selanikut ...................................................................... 38 Grek t shquar vlleh................................................................. 39 Krusheva dhe Ilindeni ................................................................. 40 Me popujt fqinj .......................................................................... 42 Pushtimi dhe Rezistenca Kombtare........................................... 42 Rumunt dhe vlleht.................................................................... 44

Biografia e shkrimtarit Nikolao I. Mertzo................................... 47 Libra t Nikolao I. Mertzos ......................................................... 49

-8-

-9-

PARATHNIE
nga Theodhor I. Dhardhavesi Profesor n Fakultetin e Mjeksis t Universitetit Aristotelio t Selanikut
Kryetar i Shoqats Bamirse t Meshkujve n Selanik

Vargmali i Pindit sht qendra metropolitane e vllehve dhe nj zon e Greqis n t ciln, kryesisht, ka mbijetuar trashgimia latinofone, ajo romake dhe bizantine. Kjo zon malore e Greqis prbn gjithashtu piknisjen e diaspors dhe t shprndarjes gjeografike t vllehve n vende t ndryshme t Gadishullit Ballkanik, ku ata u dalluan si fermer t pasur, tregtar t aft, intelektual, bamirs t helenizmit dhe lufttar t liris s kombit grek. Duke filluar nga fundi i shekullit t 18-t deri n periudhn e rnies s Perandoris Osmane, gjithka me vler ka pr t treguar helenizmi n fushn e kulturs, t ekonomis dhe t veprimit revolucionar, sht e lidhur ngusht me kontributin e ndjeshm t vllehve. Pr kto arsye, dhe jo vetm, vlleht nuk duhet t konsiderohen si nj grup etnik i helenizuar apo si nj popullsi e prar nga propagandat etnike t fillimit t shekullit t 20-t, por si nj shprehje autentike e helenizmit, q luajti rol vendimtar n formimin e identitetit modern grek. Shoqata Bamirse e Meshkujve n Selanik prbn nj bashkim historik t Maqedonis, me nje aktivitet t shumanshm dhe kontribut n fushn e bamirsis, t ndihms shoqrore dhe mjeksore, si dhe n fu-

-10shn e kulturs. U themelua n vitin 1871, kur qyteti i Selanikut ishte nn sundimin osman, nga personalitete t shquara t komunitetit grek t qytetit, shum prej t cilve ishin vlleh. Vlleh gjithashtu ishin katr prej kryetarve t ksaj Shoqate dhe shum antar t Kshillit administrativ, gjat periudhs 140 vjeare t rrjedhs s saj historike. T gjith u dalluan pr kontributin q i dhan Shoqats dhe pr luftn e tyre pr helenizmin dhe vlerat q ai prfaqson. Pr t prkujtuar kta vlleh t shquar, t cilt i shrbyen me konsekuenc qllimeve dhe objektivave t Shoqats Bamirse t Meshkujve n Selanik, sht botuar ky studim, t cilin e prgatiti z. Nikolao I. Mertzo, Kryetar i Shoqris s Studimeve Maqedonase, vllah nga Nimfeo (Neveska) i Maqedonis. Vepra e ktij intelektuali erudit nderon bashkatdhetart e tij, duke paraqitur shkurtimisht dhe njkohsisht, n mnyr metodike dhe kuptimplote, aspekte t historis s vllehve dhe t kotributit t madh q ata dhan pr helenizmin. Me vendim t Kshillit administrativ t Shoqats Bamirse t Meshkujve n Selanik teksti i ktij studimi u prkthye n gjuhn shqipe. Prkthimin e prfundoi me prpikri z. Eleni Gjini, studiuese e re nga qyteti i Elbasanit, bursiste e Shoqats dhe bashkpuntore e Shoqris s Studimeve Maqedonase. Teksti i prkthimit sht prfshir n kt botim me qllim q fqinjt tan ta njohin shtjen vllahe n mnyr t sakt dhe t argumentuar, nprmjet pens s vllahut t denj, kryetarit t Shoqris s Studimeve Maqedonase, z. Nikolao Mertzo. Kuptimi i shtjes s vllehve, t cilt jetojn n t dy ant e kufirit, mund t jet nj ur tjetr miqsie dhe bashkpunimi me popullin

-11shqiptar, me t cilin grekt i bashkojn pr shekuj me rradh lidhje t pathyeshme t historis dhe t sakrificave kombtare.

Theodhor . Dhardhavesi
Profesor n Fakultetin e Mjeksis t Universitetit Aristotelio t Selanikut Kryetar i Shoqats Bamirse t Meshkujve n Selanik

Selanik, 2010

-12-

-13-

VLLEHT ARUMUN
Qytetar romak Koht e fundit institucine t huaja, si sht Kshilli i Evrops, Kombet e Bashkuara dhe Bashkimi Evropian, bjn prpjekje q t njihet n shkall ndrkombtare fakti se gjasme n shum vende t Ballkanit ekziston nj Komb i veant ndrballkanik i vllehve. sht mse e qart se po t ndodhte nj dika e till, si rrjedhoj, n kto shtete ballkanike do t lindte prarja dhe do t shkaktoheshin konflikte n brendsi t do populli. Rezultati prfundimtar do t ishte rrethimi strategjik i hapsirs gjeopolitike t Gadishullit Ballkanik, n mnyr q t lindte nevoja e nj arbitrazhi tjetr t huaj n Ballkan duke lejuar kshtu dominimin e Vllait t Madh! Termi vlleh sht prcaktuar nga t tjert. Kshtu jan emrtuar t gjitha popullsit e lashta autoktone, mbi t gjitha ato malsore, por edhe qytetare, t cilat e flisnin latinishten vetm n gjuhn e tyre t prditshme, pr arsye se gjith jetn e tyre shrbyen si ushtar dhe funksionar t lart n aparatin shtetror t Perandoris Romake, si n territorin helen, ashtu dhe n Ballkan. Pr shum shekuj me rradh kishin marrdhnie endogamike, domethn martoheshin vetm me njri-tjetrin, dhe kshtu ruajtn t pastr origjinn e tyre autoktone. Kurdoher ne vlleht e kemi quajtur veten Arumun, domethn qytetar romak t Perandoris Romake t Lindjes, e cila shekujt e fundit t jets s saj u quajt Romania. Ve ksaj, romak u quajtn pr mse njmij vjet t gjith grekt pa prjashtim, t cilt deri n ditt e sotme vazhdojn ende ta quajn veten Romii (Roman). Arumun n gjuhn greke do t thot lufttar trima. Sepse ne vlleht kemi qn
gjithmon lufttar.

Emri romak prbnte titull nderi politik: kishte t bnte me t drejtn pr barazi ndaj ligjeve, si dhe me t drejtn pr pjesmarrje t

-14barabart n pushtet. Pr njmij e gjashtqind vjet me rradh, asnjher ky titull nuk prcaktonte prejardhjen etnike. Ndaj, njmij e dyqind vitet q vijuan t gjith grekt, si qytetar me t drejta t barabarta q jetonin n terrenin e Perandoris Romake, e n vazhdim t Perandoris Romake Lindore, e quajtn veten romak dhe ishin krenar pr kt titull. Dhe shum m tepr vlleht, t cilt shpesh her ishin ushtar t dalluar dhe funksionar t lart t Perandoris. Pikrisht kshtu quajm veten ton ne vlleht: Arumun, d.m.th. Roman, duke shqiptuar n mnyr t shkurtr e t prer zanoret e fundit, sikurse dhe portugalezt! Nga ana tjetr, pr gjasht shekujt e fundit, Romani quhej Perandoria jone mm. Teorit dhe emrtimi Por cilt jan vlleht dhe cila sht prejardhja e tyre? Kjo pyetje e dyfisht bhet vazhdimisht ktu e njmij vjet dhe merr prgjigje t ndryshme, por edhe q vijn n kundrshtim me njra-tjetrn. N baz t versioneve kryesore q jan dhn deri m sot vlleht jan ose dak ose thrak, ose ilir ose kelt, ose pasardhs t romakve t lasht ose popullata autoktone t vendosura n zona t veanta, t cilat ndryshuan gjuhn e folur n latinisht. Nga mezi i shekullit t 19-t synimet politike dhan edhe tre prgjigje te tjera prsa i prket prejardhjes s vllehve, por edhe kto vinin n kundrshtim me njratjetrn: a) vlleht jan rumun, b) jan komb vllehsh, c) jan italian! Edhe pse secila prej prgjigjeve hedh posht t tjerat, t gjitha prputhen me faktin se vlleht jan popullsi latinofone, jan befasues, t pannshtruar, t menur dhe lufttar t fort. Gjithashtu nga nnt prgjigjet e msiprme tet prej tyre nuk bazohen n burimet historike t sapoprmendura, as jan n gjendje t shpjegojn fakte aksiomatike si jan:

-151. Nj gjuh t ngjashme me vllahishten, q njihet zyrtarisht n Zvicr, flasin dhe shkruajn deri n ditt tona qindra mijra malsor zvicerian. 2. T gjith vlleht kuptojn shum m mir gjuhn retoromane t Zvicrs, gjuhn portugaleze, at spanjolle dhe italiane, sesa gjuhn rumune. 3. Gjermant, e n vazhdim t gjith sllavt, quanin vlleh t gjith popujt latinofon, pavarsisht nga prejardhja etnike e secilit prej tyre. 4. Polonia deri n ditt e sotme e quan Italin Wloshy, d.m.th. Vllahia. 5. Vlleht e Perandoris son mm nuk e shkruan asnjher gjuhn e tyre t folur. Shkruanin vetm greqishten, madje kan shkruar vepra t rndsishme t letrsis s sotme greke. 6. N Greqi vlleht ishin bamirsit e Armatolt m t shumt e m t mdhenj t kombit, si dhe ndr heronjt m t dgjuar t Kryengritjes kombtare, ishin ministra e qindra personalitete t nderuara t historis greke. Rumuni Nicolae Jrga, krkues historik i ditur, profesor, akademik, politikan dhe shkrimtar ka shkruar:1 Nga Maqedonia dhe Thesalia Vlleht u ngjitn deri n Bullgari e n Rumani. Kto fragmente i shkruajti n vitin 1905, kur shteti i porsalindur i Rumanis i ishte prkushtuar nj propagande t shumanshme, nprmjet shumave t pashtershme t parave, shkollave dhe kishave, pr t bindur vlleht e paepur t Maqedonis, t Thesalis dhe t Epirit, q jan rumun.

N. Jorga, Geschihte des rumanischen Volkes, 1905, vll. I.,fq. 52.

-16-

Dshmi t historis sht mse e qart se prgjigjet kategorike e kontradiktore q u dhan m sipr, t cilat si duket jo pa qllim ln jasht shpjegime t rndsishme, nuk munden ti shpjegojn faktet aksiomatike t porsaprmendura, duke krijuar kshtu nj labirint t ngatrruar. Q t dalsh nga ky labirint ke nevoj pr mitin e Adriadns. Le t ndjekim rrugn e historis duke ftuar t dshmojn dshmitart m t besueshm, m autentik, ata q ndodhen larg do dyshimi, t cilt i gjejm nga nj burim historik n tjetrin e nga nj epok n tjetrn. Dshmitar kta pr t cilt vrtetohet me fakte se nuk i shrbenin asnj qllimi, apo interesave personale, t cilve nuk i mungonte edukata e morali i thell. Dshmitari i par, t cilin nuk mund ta hedhim posht, sht historiani Plutark. Ai studioi, krahasoi dhe shkruajti jetn dhe veprn e heronjve t mdhenj t lashtsis, helen e romak, n librin e tij Jet paralele. Madje ai jetoi q nga viti 50 deri n vitin 120 pas ers s Krishtit dhe njqind vjet para sundimit romak ndodhej n territorin grek dhe n Ballkan. Ai e pa me syt e tij situatn aktuale dhe u vu n dijeni drejtprdrejt pr situatn e mparshme, t ciln n mnyr autentike e dorzuan, duke kaluar nga babai tek i biri, tre brezat q sapo kishin kaluar. Dhe kshtu dshmon q, gjat periudhs q jetoi t gjith njerzit n gjuhn e tyre t prditshme prdornin gjuhn e romakve. Ai shkruan:2 Kur i referohem Romakve, kam prshtypjen se t gjith njerzit n gjuhn e tyre t prditshme, n gjuhn e folur, prdorin gjuhn e romakve. Kjo ishte dika mse normale. Perandoria Romake kishte mbijetuar e palkundshme pr nj shekull dhe t gjith ata nnshtetas q kishin marrdhnie tregtare me aparatin shtetror romak ose i shrbenin
2

Plutarku, Jet Paralele, VII, 8.

-17atij, apo thjesht ishin t detyruar t kuptonin urdhrat, ligjet, vendimet e tij gjyqsore e administrative, t gjith kta nnshtetas duhej ta kuptonin dhe vetm ta flisnin latinishten. Historiani romak Dion Kasi (163-235), i cili lindi 43 vjet pas vdekjes s Plutarkut, prmend n librin e tij Romaika 3 q perandori Andonin Piu, i cili mbretroi nga viti 128 deri n vitin 161 pas Krishtit, arriti t formoj tre legjion t prbr nga maqedonas autokton, epirot dhe etol: at t pestn, t gjashtn dhe t shtatn. N gjuhn vllahishte i pesti sht cinci ndaj dhe serbt i quajtn vlleht Cincar. do legjion prbhej prej 16.000 ushtarsh t armatosur rnd, t cilt shrbenin pr 25 vjet me rradh t shoqruar, si n kampet ushtarake ashtu dhe gjat ekspeditave luftarake, nga familjet tyre. T gjith prbnin nj popullat prej afrsisht 150.000 t armatosur, t cilt, bashk me farefisin e tyre, e ndryshuan gjuhn e folur n latinisht. Shum shpejt pas formimit t ktyre legjioneve me grek autokton, perandori Karakali n vitin 212 pas Krishtit u dha t gjith nnshtetasve t drejtn e qytetaris romake, duke i dhn atyre barazi privilegjesh dhe pushtet t barabart. Kshtu q ata u kthyen n latinofon. N shekullin e 5-t perandori Arkad drgoi Priskon n kampin ushtarak qendror t Atils, q ndodhej n territorin e Hungaris s sotme, me detyrn e ambasadorit pr t liruar me shprbles robrit q kishin kapur unt agresor t Ballkanit, q n at priudh njihej n Stamboll me emrin Evrop. Prisko shkruan se t gjith robrit flisnin latinisht pr arsye se, si thekson ai, n Evrop, d.m.th. n Ballkan, e gjith popullsia e kishte ndryshuar gjuhn e folur n latinisht dhe vetm n zonat bregdetare flitej greqishtja.4

3 4

Dion Kasio, LXXVIII, 7, 1, fq. 380. Priscus, Historiae greci minores, vll. I, Lipsiae 1870, fq. 190.

-18Kt fakt e konfirmon afrsisht nj shekull m von, n veprn e tij N lidhje me parimet e shtetit t romakv, historiani i njkohshm me perandorin Justinian, Joan Lido, i cili edhe pse vet ishte latinifon, ishte i pari q afirmoi gjuhn greke n pushtetin administrativ dhe n legjislacion nprmjet dekreteve perandorake, t famshmit Neares (T rejat). Pr m shum s gjashtqind vjet, n t gjitha shtjet shtetrore, ashtu si dhe n shrbimet publike t Perandoris Romake, por edhe prsa i prkiste shtjeve t nnshtetasve t saj, gjuha e vetme q prdorej ishte ajo latine. Joani Lido shkruan:5 () () , , . Domethn, Ekzistonte nj ligj i lasht sipas t cilit veprimet e nnprefektve lexoheshin me z t lart n latinisht () dhe nevoja bri t mundur t ruhej ligji, sipas t cilit t gjith ata q aktivizoheshin n Ballkan, pr m tepr zyrtart publik, edhe pse n t shumtn e rasteve ishin grek, t flisnin latinisht. Ktu duhet t nnvizojm faktin se Joani Lido i referohet me kmbngulje vetm shqiptimit gojor t latinishtes ( lexoheshin, -t flisnin) nga grekt latin-fols. Pikrisht kt gj vazhdojn ta bjn deri m sot vlleht, si pasardhs t drejtprdrejt t tyre: vetm e flasin gjuhn latine, por nuk e shkruan kurr at dhe as e shkruajn. Pikrisht kjo gjuh e folur latine u quajt m von vllahishte. Vlleht kan ruajtur deri m sot thelbet kryesore t latinishtes, dhe pse ato kishin ndryshuar goj m goj. Prandaj jan n gjendje t kuptojn plotsisht
5

Joani Lidos, N lidhje me parimet e shtetit t romakve, Botimet Boni 1837, vll. II, fq.68.

-19fjalt baz q jan t njejta tek t gjitha gjuht latino-evropiane. Fjal t tilla kye jan si pr shembull fjalt kok, vesh, flok, hund, dhmb, ball, dor, thonj, njeri, grua, djal, vajz, trim, uj, det, hn, diell, yje, shtpi, tym, zjarr, nat, dit, ditt e javs dhe numrat, e dashur, dhi, dre, ari, ujk, derr, pul, qumsht, krip, djath e t tjera. N vitet e perandoris s Justinianit forcat ushtarake autoktone t perandoris u latinizuan. Historiani i ksaj epoke Theofilakt Simokrati, duke prshkruar betejn kundr avarve n Trak n vitet 579-582, nxjerr n pah faktin se e folura n gjuhn latine ishte zri i atdheut t ktyre lufttarve. T njejtn gj prsrit dhe Theofani:6 , , , , , . Domethn, Edhe bashklufttari q ishte nga pas brtiste n gjuhn amtare Po anon, vlla, po anon (samari), por shoqruesi i mushks nuk ia dgjoi zrin, megjjithat e dgjuan turma e ushtarve, t cilt, duke menduar se ran n pritn e armiqve, u arratisn duke ulritur me z t lart kthehu, kthehu. Ktu duhet t theksohet fakti se n gjuhn e prditshme latine fjala torna do t thot anon, kthehet mnjan samari, n vetn e tret njjs, n kohn e tashme dhe njkohsisht do t thot kthehu mbrapa n vetn e dyt njjs t mnyrs urdhrore, n trajtn pasore, torna te, d.m.th. ktheje veten tnde. Pra ushtart kujtuan se po dgjonin urdhrin pr tu kthyer q t mos binin n kurth. Historiani bashkkohor i Justinianit, afrsisht dhe i Theofanit, Prokopi, n prshkrimin q bri me urdhr t perandorit pr kalat dhe ndrtesat perandorake, n librin e tij N lidhje me ndrtesat regjistroi

Theofani, botimet Boni, I, fq. 397.

-20n vitet 553-555 toponime vllahe me dorshkrim n gjuhn greke. Por n greqisht kto toponime nuk do t thon asgj, sepse jan n gjuhn vllahishte: (Saptekazas), do t thot Shtat Shtpi, (Lupofontana) do t thot ezma e Ujkut, (Burgualtu) Kshtjell e Lart, (Gemelomundes) Qafa e Malit. Pavarsisht nga prania e vazhdueshme masive e ktyre lufttarve dhe pavarsisht nga veprimtaria q ata zhvilluan, kta lufttar latinofon deri n shekullin e 10-t nuk prmenden me emrin vlleh. Mos vall nuk ekzistonin deri ather? Mos vall zbritn nga zona e lumit Danub mbas shekullit t 10-t, ndaj referohen nga ai moment e tutje me emrin vlleh? Prgjigjja sht e thjesht: arumunt latinofon ekzistonin edhe m par, e si u theksua m sipr, ata prmenden edhe m prpara. Por jo me kt emr, sepse thjesht emri vllah ather nuk ekzistonte. Vetm emri u shfaq m von, por jo vet vlleht! Prcaktimi i emrtimit Fillimisht gjermant quajtn Volcae, d.m.th. Popuj t Latins, t gjith latinofont, e veanrisht keltt. M von i quajtn Welsch, nga ku kan prejardhjen emrat valon dhe ual, t cilt ishin kelt. Sllavt, kur hyn n trojet gjermane e gjetn termin Volcae, t cilin e kthyen n Walschi, dhe quajtn Vlleh t gjith latinofont e Evrops. Kt emr e solln n Ballkan Sklavint e Perandoris n momentin q filluan t vendoseshin gradualisht si vasal q i paguanin taksa perandorit, dhe me kt term emrtuan autoktont latinofon q gjetn pas ardhjes s tyre. Romakt filluan dhe ata t quanin Vlleh lufttart latinofon dhe familjet e tyre nga fundi i shekullit t 10-t, kur gjuha greke kishte mbizotruar prfundimisht. Ja pse u shfaqn papritmas vlleht, sepse ather ishte shfaqur pr her t par termi vllah, q ishte fjal e huazuar nga sllavt.

-21-

Mbrojts t Perandoris mm Vlleht natyrisht vazhduan ti shrbejn Perandoris si lufttar dhe kufitar. Ata, ngaq ishin trupa ushtarake t przgjedhur dhe malsor q jetonin me kopet e tyre n zonat malore, ruanin grykat e maleve dhe rrugt mbretrore. Pikrisht pr kt arsye referohen si Vlleh Odhits (Rrugtar Vlleh). Referimin e par pr Vlleht Odhits e hasim nga fundi i shekullit t 10-t, n periudhn e perandorit bizantin Basilit t IIt Vulgaroktonit (vrass i Bullgarve), nga kronikani Kedren i cili shkruan:7 Bullgarin e mbretronin katr vllezr, Davidi, Moisiu, Aaroni dhe Samuili. Davidi u vra nga Vlleht Odhits ndrmjet Kosturit dhe Presps, tek zona e quajtur Kales Drues (Lisat e bukur). Kta Vlleh Odhits ruanin kalimin e ngusht q ndodhej n fshatin vllah Pisodher, i cili kontrollon deri n ditt e sotme rrugt e komunikacionit ndrmjet Follorins, Presps, Kors dhe Kosturit. Atje vran njrin prej vllezrve t arit t Bullgaris, Samuilit, i cili ishte ngritur n revolt kundr Perandoris, edhe pse i shrbente asaj si oficer. Ai ishte djali i kontit Nikoll dhe i Armenis. Vasili i II-t Maqedonasi, i ashtuquajturi Vulgaroktonos (vrass i Bullgarve), e luftoi at me guximshmri pr shum vite me rradh dhe si prfundim e mposhti. Pr vlleht shkruajti pas disa vitesh Anna Komnini (1083-1148) n librin e saj Aleksias (), i cili i dedikohej babait t saj, perandorit Aleks Komnino, ku tregon se vlleht, q njihnin mir shtigjet dhe i ruanin ato, shoqruan Komant, por megjithat ata u rebeluan pr shkak se Aleksi, edhe pse kishin rn dakord, i vuri atyre taksa t rnda. Mbas vitit 1904 vlleht u bn aq t fuqishm sa n at periudh krahina e Thesalis u quajt Vllahia e madhe, ndrsa Etolokarnania u
7

Kedrin, Prmbledhje historish q nga kurorzimi i mbetit Nikifor, Botime Iohannes Thurn, Berlin, 1973, B. 435, 11, 78, fq. 329.

-22quajt Vllahia e vogl, e cila arriti t mbijetoj deri n shekullin e 15-t, kur si prfundim u sundua nga turqit, t cilt i dhan emrin turk Kiuuk Ulah. Kshtu lindi n greqisht emri Kuovllah. Duke patur gjithmon nj vetqeverisje t fort, pr shkak t karakterit t tyre lufttar, vlleht ngriheshin shpesh n revolt sa her q pushteti perandorak bhej koncentrik apo i vinte taksa m t larta se sa ato q nnshkruheshin n marrveshjet midis tyre. Kundr tyre luftoi Armenio Joan Kekaumeni, nj oficer i zoti, i cili mbante titullin e Katakalonit. Por n shekullin e 11-t vlleht e mposhtn at n Thesali dhe pr shkak t ksaj disfate zbrazi t gjith inatin q kishte kundr tyre n librin e tij Strategjik (), n t cilin i karakterizon ata si komb t pabes e dinak, duke thn se jan barbar t ardhur nga lumi Danub. Megjithat nuk prmend se kur dhe kush e dshmon kt fakt. Informacionet e tij i prsrisin me von shum kronist t tjer pasardhs. Por megjithat, m par Basili Vulgaroktonos i kishte caktuar me dekret vlleht, n dioqezn e kryepishkopit t Ohrit, t Iustinians s re dhe n at t Bullgaris, t ciln e kishte themeluar ai vet, mbasi kishte shkatrruar mbretrin e prkohshme t Samuilit. Por a prbn vall nj burim autentik oficeri i humbur e i turpruar? Studiuesi i tij hungarez L. Tamas n vitin 1936 thekson se:8 T dshirosh t bsh t qart nj burim historik informacionesh duke u bazuar n t dhnat e Joan Kekaumenit sht e njejta gj si t prpiqesh t arrish t pamundurn. N kt rast duhet nnvizuar fakti se vlersimet e Joan Kekaumenit n lidhje me zbritjen e vllehve nga zona e lumit Danub u refuzuan nga historian t shquar rumun, si jan T. Papahagi, A. Secerdoteanu, Siviu Dragomir, Cicerone Poghirc dhe Petre Nasturel.

Aqileas Lazaru, Ballkani dhe Vlleht, Athin 1996, fq. 118.

-23N vitin 1159, d.m.th. 100 vjet pas Joan Kekaumenit rabini Benjamin nga Tudela, i gjen vlleht m t fuqishm, t pabes d.m.th. t pannshtruar, e t shtrir deri n dalje t zons s Lamiave, t cilat n at koh njiheshin me emrin Zituni. Kta vlleh ai i vizitoi dhe prshkruan:9 Ktu ndodhen kufinjt e Vllahis, banort e s cils quhen Vlleh. Ata nuk besojn as tek Zoti, as tek mbreti. Jan moskokars e t shkatht si drert dhe zbresin nga malet n fushat greke, t cilat i vjedhin. Asnj njeri nuk rrezikon t luftoj me ta dhe as mundet ti mposht. Kalimi i tyre n do epok sht emocionues dhe prezenca e tyre n historin e kombit e pafund. Ajo e tejkalon hyrjen e thjesht t nj libri, qoft dhe t zgjeruar. Pr m tepr q vllahu i nnshkruar u ka kushtuar atyre nj volum t gjr.10 Bibliografia q i prshtatet ksaj teme sht e vllimshme, ndrsa versionet dhe teorit e ndryshme jan t panumrta. Unitetin dhe trimrin e tyre t paarritshme e mbajn t gjall kujtesa kolektive e kombit, me respekt dhe n mnyr autentike, n kngt popullore akrite, t shkruara kur Perandoria mm ishte ende n kulmin e lulzimit dhe populli i dallonte ende vlleht: Derisa t shtrohet Konstantini dhe Aleksi t shaloj kalin u gjend Vllahopulo mbi kalin e zi U fut si shqiponj E doli si skifter Kur hyri preu njmij Kur doli dy mij vet Dhe n kthim Nuk la asnj njeri
9

10

Qiriako Simopulo, Udhtar t huaj n Greqi, Athin 1972, fq. 223. N.I.Mertzos, Vlleht Arumun, Botimet I.Rekos, Selanik 2000 dhe 2001.

-24Ata e mbrojtn Perandorin deri n fund. Prpara se t kurorzohej Perandor i Fundit, Konstandin Paleologu, u nis nga Mistra dhe pushtoi Thivn, m pas nnshtroi Biotin, dhe n vazhdim u ndesh me osmant n Thesali. Krah tij luftuan edhe vlleht. W. Miller shkruan:11 Ather Vlleht e Pindit u hodhn nga lart kundr Turqve n fushn e gjr t Thesalis dhe pritn nga fitimtari Konstantin, nj administrator, i cili e kishte bazn n Fanar (Farsala). Armatol t Perandoris Osmane Por kto ishin trimrit e fundit. Kur agresort osman mbizotruan n rajon dhe Stambolli u pushtua, vlleht nuk u nnshtruan. Me qllim q t ruante paqen n rajon dhe t rriste prodhimin n timaret e tij pjellore, sulltani u dha atyre menjher t drejtn t mbajn me vete arm, privilegjin e vetqeverisjes dhe gjithashtu t drejtn t varen drejprdrejt nga valide sulltana (nna e sulltanit), t cils i paguanin taksa t ulta. Folet n malet e larta, n t cilat ata u vendosn, u shpalln vende t pashkelshme. Gjat ekspedits ushtarake q ndrmori sulltani Sulejman (15201566) kundr Vjens, pr t siguruar kraht e tij dhe pr t mbajtur t lira shtigjet e komunikimit, u vuri si detyr vllehve misionin q kryenin gjithmon n Perandori: ruajtjen e udhve mbretrore e t grykave t maleve, si dhe mbrojtjen e popullats s pambrojtur fshatare. Duke patur si pik qendrore fshatrat vllahe, ai themeloi 15 fshatrat e para armatolike: fshatin Kastania n Vermio, Serviat n Xasia, fshatin Grevena, fshatin Aspropotam, Mallakasin dhe Gardik-Lidorikun n Pind, fshatin Milia, fshatrat Tembi dhe Elasona n Olimp, Anaselitsn, fshatin Agrafa, fshatrat Valto dhe Ksiromeru, Patratzikun n ValuhiThermopiles, Mavrovunin dhe Karlelin. Titulli armatol vjen nga
11

W. Miller, Pushtimi frng n Greqi, Athin 1960, fq. 475.

-25vllahishtja: armatul, q do t thot i armatosur. Nga kjo fjal vjen fjala armata, d.m.th. arm, e cila e ka prejardhjen nga latinishtja. Shum vlleh t famshm Armatol u dalluan n krahina t ndryshme. Mund t prmendim familjen e Lazeos n Milia, n pjesn jugore t Olimbit Pano Tsarn dhe djalin e tij Nikotsarn, emri i t cilit u kthye n legjend, n Tembi, me qendr Rapsanin, u dallua familja e Tzahileos, n Tirnav familja Tzima, n Servia familja Bitziotei, n Grevena Jani Prifti (prifti n vllahisht do t thot djali i priftit), n Aspropotam Nikoll Sturnari dhe Kristodhul Hatzipetro, t cilt mbrojtn Mesollongjin, n Agrafa familja e Bukuvaleos, q kishte kryetar fisi Dhimon, plakun legjendar q prmendet n kngt popullore, si dhe Janaki Ragko dhe kryekomandanti i Kryengritjes Jorgo Karaiskaki. N Valto u dalluan familjet Strati dhe Statha, n Karpenis familja e Vllahopullve dhe Siadhima, n Vonits familja e Grivve, Drakt dhe Tzioga, e t tjer. N qoft se nuk kishin lidhje farefisnore, ata lidheshin me vllamri. Historiani vllahofon Nikoll Kasomuli regjistroi pemn gjenealogjike t lartprmendurve n librin Kujtime Ushtarake ( ).12 Nprmjet kngve popullore populli grek i kndoi pr shekuj me rradh e vazhdon ti kndoj vllehve guximtar, si pr shembull plakut Dhimo, Nikotsars, Janit t Stathait, priftit Thimio Vllahava e shum t tjerve. Gjithashtu, me origjin vllahe, ishte Riga Belestinliu, Apostulli i Kombit, njeriu q luftoi pr nj t ardhme m t mir. Vlleht ishin t part q u hodhn n kryengritje kur shprtheu Revolucioni. Ata shkuan nga Maqedonia n Principatat danubiane pr t prkrahur Aleksandr Ipsilandin, atje ku dshmort kombtar, gjeneralt vlleh Jorgakis Olimpios nga Vllaholivadho dhe Jani Farmaki nga Blaci, mbrojtn deri n vdekje manastirin e Sekut.

12

Kujtime Ushtarake, vll. A, fq. 3 e n vazhdim.

-26-

Rrjetet e ekonomis ndrkombtare Duke patur pr baz kto parakushte vlleht themeluan dhe vun nn kontrollin e tyre nj rrjet t gjer ekonomik, i cili mbas shekullit t 16-t e deri n fillimin e shekullit t 20-t, u prhap nga Odesa deri n Vjen. Nga kopet e tyre ata prodhonin lndn e par (si qumsht, lesh dhe lkur), t ciln grat e tyre t palodhshme e prpunonin pr t siguruar vlern e shtuar (produktet e qumshtit, produkte t endura, shajak, guna, veshje dhe lkura t buta). N kopet e tyre rrisnin mijra kuaj t fuqishm dhe mushka, q si fillim prdoreshin si mjet transporti pr transferimin e trupave ushtarake t Perandoris q prej shekullit t 6t, si prmendi m lart Theofani. Ata formuan karavanet e tyre madhshtore q pr shum shekuj me rradh kalonin npr rrugt e Ballkanit duke krijuar lidhje tregtare ndrmjet Lindjes dhe Perndimit. Vlleht ishin ata q ruanin rrugt mbretrore dhe rrugkalimet. Ata ndiqnin deri n Durrs rrugn e lasht t Egnatis. Kur ishin nn pushtetin e osmanve e ndryshuan at m n veri, n mnyr q t prfundonte n Republikn autonome t Raguzs, e cila n at periudh ishte porti i vetm i lir i Lindjes pr n Venecia. N nyjen e ksaj rruge, afr Kors, vlleht themeluan Voskopojn. Voskopoja ishte nj nga qendrat m t mdha tregtare e produktive t Ballkanit, me nj popullsi prej rreth 40.000-60.000 vllehsh. Ky qytet levroi gjuhn greke, themeloi Akademin e re dhe vendosi shtypshkronjn e par greke, pas Patriarkans. Gjithashtu Voskopoja zotronte flot tregtare private n detin Adriatik. Ajo u shkatrrua nga bandit turko-shqiptare n t njejtn periudh kur Napoleoni nnshtroi Republikn e Venedikut. Ndrkoh, duke ju prshtatur ekuilibrit t ri politik ndrkombtar, vlleht i dhan drejtim nj rruge veriore t Egnatis pr n Zemona, n Zeimun t Serbis ose n Semlin (sipas tradits greke), nprmjet t cils zhvillohej tregtia me Perandorin Osmane dhe at Austro-Hungareze.

-27N fund t shekullit t 18-t vlleht themeluan atje nj komunitet, i cili titullohej Komuniteti i Maqedonovllehve Romak ( ). Sponsor i komunitetit ishte Jorgo fon Spirta nga Klcyra. Ata kishin nn kontroll t gjith zonn kufitare q njihej me emrin Qytetet e Sremit, n t ciln u regjistruan disa familje nga zonat vllahe t Maqedonis13 Nga regjistrimi i popullsis s qyteteve t Sremit, bhet e ditur se, n vitin 1770 jetonin atje 29 familje t ardhura nga Voskopoja, 20 nga Katranitsa, 11 nga Blaci, 5 nga Veria, 1 nga Kosturi dhe 1 nga Nausa. Mbasi kishin prparuar n qytetin e Venecias, kishin zotruar Riekn dhe Tergjestin, m pas vlleht mbizotruan edhe n Bud, n Pest dhe n Vjen, ku ngritn tempuj madhshtor grek dhe nj karavan saraj gjigand pr karavanet e tyre. Ata zhvilluan nj biznes shum t fort, u bn bankier t lart, baron dhe kshilltar t besuar t Perandoris. N Vjen vllezrit Markidhe Puliu nga Siatista botuan gazetn e par greke dhe shtypn fshehurazi t gjitha veprat e Rigs. Grekt q jetonin n Pest, duke mos dshiruar m t ndiqnin meshn n kishn serbe, morn leje pr t ndrtuar nj kish t tyren. Kshtu q:14 Firmosn 300 familje greke, 2/3 e t cilave ishin vlleh nga Maqedonia. 177 familje e kishin prejardhjen nga Voskopoja. Parat q u mblodhn pr kishn arritn shumn e 32.454 florinjve. Nga kto 26.000 i ofruan banort e Voskopojs: 40.000 franga i dha Aleksandr Lepori, 2.000 florinj Naum Meska dhe Jorgo Hristodhulu. Kisha madhshtore greke e Pestit u inagurua n vitin 1770 dhe iu dedikua Fjetjes s Hyjlindses. Mbas nj brezi, m 9 nntor t vitit

13 14

Historia e Kombit Grek, Athin, Ekdhotiki Athinon, vll. IA, fq.236. Joakim Martiniani, Voskopoja, fq. 139.

-281802, Komuniteti grek i grekve dhe i vllehve maqedonas n Pest prcaktoi statutin e kishs dhe n parathnie prmendi q:15 Duke qn t nj mendimi morm kt vendim pr t patur paqe t prjetshme ne dhe fmijt e fmijve tan dhe t gjith pasardhsit e Kombit si Grek ashtu dhe Vlleh N t njejtn periudh maqedonovlleht romak q ndodheshin n qytetin serb t Stabait mirmbanin katr shkolla greke: shkolln pr meshkuj, shkolln pr femra, gjimnazin dhe shkolln profesionale. Ata prparonin gjithashtu n Beograd dhe njkohsisht ndihmonin me vendosmri serbt. Vjena prbn qendrn e t gjitha aktiviteteve, e pushtetit politik dhe e pasuris. Aty ndodhej mjeshtri i muziks klasike dhe themeluesi i qytetit t ri perandorak, baroni Nikoll Dhumba, djali i bankierit Sterio Dhumba nga Blaci. Baroni Simon Sina, i cili ushtronte profesionin e bankierit, dhe ishte me origjin nga Voskopoja, arriti t mbante nn kontroll lundrimin lumor t Danubit, rrugt hekurudhore t Hungaris si dhe prona t mdha, t cilat shtriheshin mbi tre shtete, ndrkoh q bashkoi pr her t par, prmes nj ure madhshtore, Budn me Pestin. Ata do t mbeten prgjithmon bamirs kombtar t mdhenj. Arsimtari Th. Natsina vizitoi Vjenn n vitin 1933, dhe gjeti t paprekur, por bosh, karavan sarajin e vllehve tregtar dhe e prshkruan at:16 Katr ant e oborrit t madh mbyllen nga 23 magazina, n t cilat depozitonin mallrat e tyre industrit e famshme maqedonase Dhumpa, Skurti, Dhuka, Torna, Spirta, Dira, Gora, Kapra, Manusi, Kristomanu, Andhrasi, Tosica, Tsota, Ikonomu, Hertura, Dhimitsa e shum t tjera.

Diaspora Ortodokse Greke n Hungari, fq.75, botim i prefekturs s Kozanit 2010 16 Th. Natsina, Tregtart shtits maqedonas n vendet e Austris dhe t Hungaris, 1934.

15

-29N veprn e shquar t tij shkencore Cincarima, t ciln botoi n vitin 1937 n gjuhn serbe, Dushan Popovii, profesor i historis n Universitetin e Beogradit, jep disa t dhna lidhur me veprimtarin e vllehve n Jugosllavi, n vendet e tjera ballkanike, me prjashtim vatrn e tyre Greqin, si dhe n Perandorin Austro-Hungareze, q nga shekulli i 18-t deri n fillimin e shekullit t 20-t. Veprn e tij, n t ciln prmenden dhjetra autor, ku shumica prej tyre nuk e njohin gjuhn serbe, e qarkulloi pr her t par t prkthyer n gjuhn greke Shoqria e Studimeve Maqedonase n 2010-n nga shtpia botuese I. Rekos. Popovii i prshkruan vlleht si m posht: Pr Tsintsart sht vrejtur nga e kaluara se jan m shum grek s sa t lindurit grek () Zotrojn tregun, si importin ashtu dhe eksportin. N at periudh prbnin faktor t rndsishm n shoqrin e Beogradit. Pashallart e Beogradit merrnin hua prej tyre () Mund t themi q kan ndikuar n krijimin dhe zhvillimin e mtejshm t jets moderne urbane () Nuk ekziston asnj grup etnik n Ballkan q t mos ket prfituar mjaft prej tyre () Tsintsart ishin krijuesit kryesor t kulturs ballkanike, t asaj materiale, intelektuale, etnike. N Aleksandri t Egjiptit lulzon helenizmi dhe q nga viti 1805 ndrmjet grekve m t shquar ata q dallohen jan vlleht. Porta e Lart emron regjent t pavarur t Egjiptit Muhamed Aliun, i cili u kishte besim t veant vllehve. Dhe pr kt arsye vuri n postin e Patriarkut t Aleksandris Jerotheun nga Klinova e Aspropotamit. Njkohsisht i la n dor Mihal Tosics nga Mecovi administrimin e pronave t tij dhe e ngarkoi at me detyrn e anijris n lumin Nil. Mihal Tosica bashk m nipin e tij Nikoll Sturnarn, arritn t krijojn nj firm tregtare t

-30rndsishme n Mesdhe me qendr Liburnin. Vllezrit Avgjeri dhe Jorgo Averof nga Mecovi, kishin nn kontroll oligopolin e tregtis s importiti t grurit q vinte nga Rusia, kurse afendi Mihal Cirli nga Nimfeo i jepte drejtim korrjes s prodhimeve bujqsore dhe mbante nn kontroll tregtin e pambukut. T gjith jan bamirs t mdhenj t kombit. Pran tyre msojn e zhvillohen anostrit - njerzit tan -, t afrmit, bashkfshatart dhe shum latinofon t tjer. Prve ksaj, n zonat greke zhvilloheshin fshatrat vllahe, t cilt lidheshin me njritjetrin me rrjet ndrkombtar. Shum prej tyre jepnin prshtypjen e nj qyteti t prparuar, si pr shembull Metzovi autonom, Samarina, Sipicha, Linotopi, Krusheva, Siatista, Klcyra, Blaci, Siraku, Pertuli, Gramusta, Vllaholivadhi, Nikolica e t tjer. N secilin prej ktyre fshatrave popullsia i kalon 6.000 banort. Shumica drrmuese e popullsis greke q jeton n Monastir sht vllahofone, kurse n Seres dhe n Selanik sht mse emblematike. Kalaritt, t cilt shfrytzojn kope t mdha, prodhojn dhe eksportojn n Evrop t endura e guna dhe njhohsisht kan n Mesdhe flot tregtare, e cila ushtron tregtin e saj n Sardenj dhe n Marsej. N zonn Ambelakia vllahu Jorgo Lajo-ndryshe n greqisht, Mavros (i zi) dhe Schwarz n gjermanisht-, merret me prodhimin dhe eksportimin e fijeve t kuqe si dhe t uniformave ushtarake, dhe n t njejtn koh organizon kooperativn e par produktive. Punusit e famshm t arit e t argjendit prparojn ne Linotopi, n Kalarite (atdheu i Boulgarit) dhe n Nevesk (Nimfeo), kurse ikonograft n Samarin, n Gramust, n Linotopi, n Aspropotam, n Belkamen dhe n Sudenn e siprme, ndrsa gdhendsit e drurit n Mecov etj.

-31-

Kultura e vllehve Vlleht mbledhin pasuri e rezerva kulturore dhe ndrtojn e zbukurojn shtpit e tyre t mdha. N Kujtimet Ushtarake lufttari i Kryengritjes s 1821-it Nikoll Kasomuli shkruan se n Petrul dhe n Veternikun e Aspropotamit ka hasur kulla gjigante plot pasuri. Poukvili, ambasadori francez i Ali Pashs, m 1806 vizitoi fshatrat vllahe t Pindit si dhe Siatistn. Ai tregon q:17 T gjith Vlleht q merren me biznesin jasht vendit dhe udhtojn her pas here, flasin secili prej tyre m shum se nj gjuh evropiane dhe kan n shtpit e tyre bibloteka me material t muar plot botime n gjuhn frnge dhe italiane, si dhe botimet m t mira t veprave t shkrimtarve klasik. Ata, gjithashtu dhe bashkfshatart e tyre, bjn nj mnyr jetese q e l vizitorin t habitur. Siatistn e ndrtuan n shekullin e 12-t obenjt Vlleh. U mahnita kur kalova nga pazari, t cilin e stolisnin dyqane t bukura, dhe pash shtpi t ndrtuara me merak. Dhe m gzoi kjo mrekulli e ktij qyteti, krenarin e t cilit nuk e gjen n asnj vend n Turqi. N vitin 1893 apo 1894, vizitoi fshatrat vllahe, t cilat i prshkroi me detaje, profesori gjerman i universitetit t Leipzigut, Gustav Weigand, me qllim q t provoj me fakte se vlleht "jan" rumun. Por ai pranon q:18 dokush q ka par fshatrat e varfra bullgare me kasollet e tyre t pista e t ndrtuara me plis, apo ka par fshatrat e varfra greke n Epir, mbetet shum i shtangur kur shikon fshatrat arumune. Jo vetm pr shkak se, t gjitha pa prjashtim, ndodhen n nj pozicion shum t bukur gjeografik, por m tepr sepse shtpit e tyre jan madhshtore, t mobiluara bukur.
17 18

Fr. Pouqueville, Voyages en Grece, Paris 1820, fq. 178,78. G. Weigand, Die Aromounien, fq. 297, 69-70, 83, 296.

-32Neveska ka 500 shtpi, t gjitha jan t ndrtuara me gur t latuar, jan t mbuluara me pllaka t trasha dhe m t shumtat prej tyre jan dykatshe. Prshtypja q t ln forcohet edhe m tepr kur hyn n kto shtpi. N hyrje t shtpis gjen odn, dhomn e pritjes, e cila sht e mobiluar sipas tradits evropiane, dhe e gjen at n shumicn e shtpive t pasura, t cilat nuk prbjn aspak numr t vogl n kt fshat. Pothuajse t gjitha kan qilima t przgjedhur me nj ndjenj t veant bukurie, ndrsa afr mureve jan vendosur kolltuqe. Muret jan t pikturuara me shum ngjyra, tavanet jan t lyera me glqere, kurse drrasat e dyshemes shklqejn nga pastrtia. N prgjithsi ktu gjen nj pastrti t veant, t ciln m t mir nuk mund ta gjesh n asnj vend. Kur Liku shkruante se qytetet m t mdha, m t bukura dhe m t pastra greke jan ato vllahe, me sa duket kishte ndrmend fshatra si jan Siraku, Kalaritet, Mecovi ose Vllaholivadhi... Por, po t njihte Krushevn, Neveskn dhe fshatrat e tjera n veri, nuk do t fliste vetm me udi, por dhe me admirim. N vitin 1911, anglezt Allan Wace dhe M. Thomson vun re se:19 N shtpit m t mira, si n Klcyre ashtu dhe n Nevesk, dokush mund t vrej nj zbukurim vendas t uditshm. Ana e siprme e mureve zbukurohet me nje coh t leht me ilustrime nga perndit e perndeshat e Greqis s lasht. Jani Karaviti nga Kreta, njri prej lufttarve t Maqedonis, i cili e prjetoi luftn lirimtare pr katr vjet, shkruan n Kujtimet e tij:20 Vlleht jan rraca m e civilizuar dhe m e zgjuar. Ata kan ndrtuar fshatrat e tyre n vende t larta dhe n pika strategjike si sht Pisodheri, Neveska dhe Klcyra.
Allan Wace M. Thomson, Nomadt e Ballkanit, fq.212 e n vazhdim. I. Karaviti, Lufta Maqedonase, Athin 1994, botimet Petsiva, vll.A, fq. 170.
20 19

-33Vlleht nuk kufizohen vetm n Maqedoni, n Epir, n Thesali dhe n Etolokarnani ose n diaspor, por ata prhapen edhe n More, ndrkoh q shum prej tyre jan vendosur n ishujt e detit Jon, si pr shembull familja e poetit Aristotel Valaoriti nga Valaora i Epirit, i cili ishte kushriri i poetit G. Zalokosta nga Siraku. N vitin 1832, kur prania e tyre n More ishte ende e gjall dhe askush nuk mund ta mohonte, Konstantin Kuma dshmon:21 T shprndar n fshatra t ndryshm, q n shumicn e rasteve jan fshatra malor, nga Maqedonia e deri n Peloponez ndodhen t ashtuquajturit vlleh, t cilt duke qn Maqedonas dhe Thesal, konsiderohen me origjin greke. Ata i takoi n pazarin e Argos n More, ku flisnin gjuhn vllahishte, konsulli francez i Selanikut Cousinery, i cili tregon:22 Vlleht nuk jetojn vetm n Maqedoni por edhe n rajonin e Argos, ku ushtrojn profesionin e bujkut e t tregtarit. Mundem t flas pr ta sepse i njoha mir dhe i dgjova kur flisnin n pazar... M bn t qart se jetonin n malet q kishin prreth, ishin bujq dhe flisnin t njejtn gjuh me vlleht e Maqedonis, dhe njkohsisht flisnin edhe greqishten. Gjithashtu ai tregon se n vitin 1854 shprtheu n Mesin Revolucioni i vllehve (Vllahoepanastasi). Pr m tepr, dhjetra toponime n More u referohen vllehve: Vllah, Vllahorafti dhe Vllahofteri n Gortini, Vllahopulo n Pili, Vllakohor n Lakoni, Vllaheika n Trizini, Vllahokerasia n Mandini, Vllaheika n Patras dhe Vllaqiot n Epidhavro.23

21 22

Konstantin Kuma, Histori veprimesh njerzore, Vjen, 1832, fq. 521. E.M.Cousinery, Voyages en Macedoine, Paris, 1839, I, fq. 18. 23 Jorgji Eksarho, Kta jan Vlleht, Athin, 1994, fq.72.

-34Gjithashtu vlleht mbizotrojn n Vonic e n rajonin prreth saj, ku i takoi gjat Kryengritjes greke udhtari historian anglez, i cili dshmon:24 Edhe pse Vonitsa ishte selia e komands, nuk ndodhej atje as edhe nj forc tjetr ushtarake prve asaj t kapiten Tziogs, kreut t vllehve, nj popull ky q kontribuoi gjat Revolucionit me afrsisht dhjet mij burra n priudha t ndryshme. Tzioga kishte mbledhur menjher rreth dymij ushtar. Kontributi i vllehve n Revolucion ishte vendimtar dhe kryekomandantt m t rndsishm sapo u prmendn. Ata, ashtu si dhe lufttart gueril t Aspropotamit, Kristodhul Hatzipetro dhe Nikoll Stournari, mbrojtn Mesollongjin e rrethuar. leftheri Poliorkimeni (T rrethuarit e Lir) jan qindra vlleh t armatosur t cilt prkujtohen tek "Fmijt e Samarins", q ende kndon e krcen e gjith Greqia. Pjesmarrja e mjekut Joan Koleti nga Siraku ishte vendimtare dhe luajti rol t rndsishm n nivel ndrkombtar. Ai udhhoqi luftn civile gjat hyrjes n More, ishte kryeministri i par kushtetues i Greqis, ai organizoi shtetin dhe mbi t gjitha ishte ai q deklaroi Megali-idhen. Kontributi i tyre n arsim I t njejtit nivel ishte edhe kontributi i tyre i mparshm n fushn e arsimit dhe n zgjimin kombtar t kombit. Mund t prmendim disa vlleh, msues t mdhenj t kombit, si pr shembull: Joani Kotuni (Veria 1572 - Padov 1657). Mbiemri i tij sht prkthyer n vllahisht nga mbiemri paleologan Kidhonis. Ai themeloi n Padov Kolegjin Kotunian, ku ishte msues i filozofis greke, veanrisht i asaj t Aristotelit.
24

U. Urquhart, Spirit of the East, London, 1830, fq.116.

-35Neofit Duka (1760-1845) nga Sudena e siprme ishte drejtor i Shkolls Athoniadhe ( ) n Agjio Oros (Malin e Shenjt), ai ishte msues n kolegjin patriarkal, dhe drejtor i biblioteks s Jeruzalemit. La pas vepra t mdha. Thanas Kavalioti dhe Daniel Moskopoliti ishin msues n Akademin e re t Voskopojs gjat shekullit t 18-t. Ata lan pas vepra t shquara si dhe fjalor. Grigor Zaliki ose Zalikoglu nga Selaniku themeloi para revolucionit n Paris Elinogloson Ksenodhohion (Hotel Grek). N listn e shenjt t Sofron Efstratiadhit prmenden gjasht vlleh shenjtor dhe dshmitar. Gjithashtu, vlleh ishin Patriarku Ekumenik Mateu i II-t dhe Joakimi i III-t, i ashtuquajturi Megaloprepis, nga Krusheva, i cili ishte bashkfshatar i Dushan Popoviit. Gjithashtu, vllah ishte dhe Patriarku i Aleksandris Ierotheu. Me krijimin e shtetit t par t lir grek, ndrkoh q ishte ende i paformuar, vlleht ishin ndr t part q depozituan me bollk parat e tyre nga Vjena me qllim q ai t funksiononte n fazat fillestare t tij. Ata u prkujdesn me shum dashuri pr fmijt q mbetn jetim pas lufts. Qeveritari Joan Kapodistria kur arriti n Nafplio, e gjeti arkn e shtetit bosh dhe borxhet e vendit kundrejt bankierve t Londrs, pr shkak t huave q kishin marr gjat lufts s Pavarsis, shum t larta e marrmends. M 16 maj t vitit 1830, me numr protokolli 766, ai i shkruan n Vjen baronit vllah Simon G. Sina.25 Ne kemi pranuar me mirnjohje t thell shumn prej 2.007/100 monedhash spanjolle argjendi q na ofruat falas ju dhe bashkqytart tuaj greko-vlleh t Vjens pr institucionet publike t Greqis (...) Uroj q shembulli juaj t aktivizoj dhe bashkkombs t tjer. Se nse edhe ata ndihmojn me t njejtn gatishmri fmijt jetim, t cilt tashm gjenden gjithkund n tokn greke, ather edhe mesojtoret do t
Diaspora Ortodokse Greke n Hungari, fq.75, botim i prefekturs s Kozanit 2010
25

-36themelohen edhe brezi i ardhshm do t marr edukat me vlera (...). Ju shprehim juve zotri dhe bashkqytetarve tuaj greko-vlleh mirnjohjen m t madhe nga ana e jetimve, dhe nga ana jon respekt t veant. Qeveritari, Joan Kapodistria. Pr arsimin grek momenti i bamirsve t mdhenj vlleh erdhi kur u themelua shteti i par grek. Kshtu ata filluan ti dhuronin bujarisht kombit t tyre dhe ta stolisnin kryeqytetin e vendit si vijon: Jorgo Averofi, Mihal Tosica dhe Nikoll Sturnari dhuruan Universitetin Kombtar Politeknik Mecovio ( ). Gjithashtu ata kontribuan n forcimin e mtejshm t Universitetit Kombtar, ndrsa vejusha e Mihal Tosics, N. Tosica dhuroi tokn ku u themelua Muzeu Arkeologjik. Baroni Simon Sina dhuroi Akademin e Athins, Katedralen dhe Obsevatorin Astronomik n Athin. Gjithashtu dhuroi Katedralen e Siros. Jorgo Averofi Akademin Ushtarake, Akademin Detare, stadiumin Kalimarmaro n Athin, Efivion (), q m von u b burg, gjithashtu dhe luftanijen e lavdishme G. Averof, ndrkoh q themeloi kolegje bujqesor n Laris dhe n Evia. Kushrinjt Vangjel dhe Konstandin Zapa dhuruan shkollat pr vajzat Zapia ( ) n Stamboll, kurse n Athin dhuruan pallatin e kulturs Zapio ( ). Apostol Arsaki dhuroi shkollat Arsakia ( ). Mixal Tosica shkollat Tositsia ( ). Baroni Konstantin Belli i dhuroi Biblioteks Kombtare bibliotekn e tij personale, kurse qytetit i dhuroi spitalin komunal Elpidha () (Shpresa), q sot sht Qendra Kulturore e qytetit. Ndrkoh themeloi n Ataland vendbanimin Nea Pella ( ), n t cilin u strehuan maqedonasit q luftuan n vitin 1821 n Greqin jugore. Klinika okulistike e Athins u ndrtua n saj t ndihms s prbashkt t t gjith vllehve bamirs. Ata zbukuruan universitetin me larmi e statuja. Joani Bagka i dhuroi hotelin e tij Megas Aleksandros (

-37) sheshit Omonia si dhe institucionin Bagkion ( ) bashk me t ardhurat q ky insitucion jepte. Ai gjithashtu financonte shkollat dhe shprndau libra n krahinat e robruara greke. Kristaq Zografi, bankier shum i pasur n Konstantinopoj themeloi shkollat Zografia ( ), institucione bamirse si dhe Bibliotek. Ai u shpall bamirs i madh i kombit dhe i kishs nga Patriarkata Ekumenike. Vllezrit Llambri dhuruan pjesn kryesore t koleksionit t Muzeut Kombtar monetar, ndrkoh q themeluan n Athin Shoqrin Arkeologjike dhe Shoqatn Filologjike Parnasos. Jorgo Stavri themeloi Bankn Kombtare t Greqis. Bamirsi t ngjashme i kan kushtuar vendit shum vlleh t famshm n t gjith Greqin, n Konstandinopoj, n Egjipt dhe n diaspor. N Selanik, Lisandr Kaftantzoglu m pasurin q la n testamentin e tij dhuroi stadiumin Kaftantzoglio ( ), ndrsa vllezrit Papagjeorgji dhuruan spitalin q mori t njejtin emr. Aliki Orologa Teloglu dhuroi institucionin Telognio ( ), Dhimitr Zana i la me testament shkolls bujqsore amerikane nj ferm t madhe, Aleksandr Karipi dhuroi Pallatin Karipio (K ). Konstandin Tati ishte themelues i Shoqats Bamirse t Meshkujve n Selanik. Nano (Joan) Guta Kaftantzogli ishte aristokrati m i lart i Selanikut dhe prkrahs i Arteve. Nipi i tij ishte Lisimahu.

-38-

Vlleht e Selanikut Disa ndr vlleht m t dalluar t Selanikut i prmendim shkurtimisht: Rektort e Universitetit Aristotelio t Selanikut Dim. Karanika dhe Kon. Demiri. Drejtort e dekoruar t gjimnazit Giorgo Zumeti, Konstantin Mikru dhe I. Ksirotiri. Kryebashkiakt e Selanikut Pjetr Sindhika, Thanas Kazinari, Dhimitr Zana dhe Thanas Janusi. Kryetari i Kshillit t komuns Sotir Kapetanopulo, i cili qndroi n postin e tij pr vite me rradh. Nnkryetart e bashkis s qytetit, profesori Matheo Tsugka, inxhinieri Nikoll Tahiao dhe biznesmeni Apostol Tsureka. Kryetari i Zyrs s Avokatve Haralamb Nasla, i cili sot sht kryetar nderi. Piktori bashkkohs i Selanikut, Kosta Lusta. N Selanik Sofokli Garbola vuri n qarkullim gazetn e par greke, Kostantin Velidhi gazetn Maqedonia, Joani Velidhi gazetn Thesaloniki dhe Anastas Nasto gazetat Dhrasi (Veprimi), Eleftheros Laos (Popull i lir) dhe Makedhonika Spor. N Athin Kio Tegopulli qarkulloi gazetn Eleftherotipia. Gazetar t shquar t Selanikut jan Vasil Mesolongjiti, Joan Bito, Ilia Kiru, Niko Bakola, Kristo Lambrino, Gjerasimo Dhosa, Lazaro Xatzinako, ndrsa n ditt e sotme jan dalluar tre zonja gazetare t brezit t ri. Gazetar t shquar t Athins jan Theofilakt Papakonstantinu dhe Kristo Pasalari. Vlleht ndrtuan shum hotele n Selanik: hotelin Menditerranean Konstantin Tornibuka, hotelin Manchester Giorgo Sosidhi, ndrsa hotelet Rich dhe Modern i ndrtuan vllezrit Athanasiu nga Krusheva, ndrkoh q m par familja Dina nga i njejti qytet kishte ndrtuar t famshmin Patera Hani. Gjithashtu klinikat e para n qytet i ndrtuan Konstandin Dhani nga Nimfeo dhe vllezrit Kufa nga Klcyra. Spitalin komunal e ndrtoi Panagiot Ikonomu nga Niveasta (Nimfeo), kurse kineman Ilisia () Joan Xatzinako. Gjithashtu mbltoret e famshme Floka dhe fabrikn e okollats i ndrtoi Dhimitr Flokai nga Mecovi.

-39Vlleht ndrtuan dyqanet e para t mdha: Xrisikopulu (), Voga (), Karadhimu (), Katsujani (), Zisu Papu ( ), Bllahogiani () etj., si dhe shtpit e mdha Balauri, Kofa, Fundu, Ikonomu, Dhardha, Dhodhu, Kokino Spiti ( ) etj. Ata themeluan mbltoret Totti, industrin Zama, fabrikn e prodhimit t vers I. Butari, ndrtuan viln Vila Rits, n kopshtin e t cils m von u ndrtua qendr banimi. Kishn e djegur historike t Shnjtorit Dhimitr e rindrtoi Argjir Zaxo. N 2010-n, n Selanik jan vlleh kryetart e bashkis s rajonit Evosmos, Oreokastro, Hortiati dhe Aksiu, si dhe prefektt e Janins, t Pierias dhe t Magnesis. Gjithashtu, farefisi vllah i Pitulit themeloi Igumenicn. N fushn e muziks popullore dallohet kngtari i paharrueshm, vllahu Basil Tsitsani, si dhe artistt bashkkohor Dhimitr Mitropano dhe Kosta Maqedhonas. Grek t shquar vlleh Vlleht luajtn rolin kryesor n revolucionet e thetalomaqedonasve n vitin 1854 dhe n at t maqedonasve m 1878, si dhe n Luftn e Maqedonasve ( ), pr t ciln ata ofruan gjithka: florinj, udhheqje, rrjete informacioni, grupe guerile, furnizim ushqimi, strofka t fshehta, ekzekutues etj.. Jorgo Modhi ishte poeti i lufts. Doktori Dhimitr Zana ishte ai q i dha shpirt dhe ide kryengritjes n vilajetin e Selanikut. Nipi i tij i dhuroi Muzeun e Lufts Maqedonase ( ) ndrtess historike t Konsullats Greke. Kryeministra t Greqis kan qn Joan Koleti, Spiridhon Lambri dhe Aleksandr Papago. Gruaja e par kryeministre n Greqi ishte Lina Tsaldhari, vajza e Lambro Tsaldharit, kurse mareshali i vetm n Greqi ka qn djali i Mariguls, Averof Al. Papago. Koloneli Smolenski, ishte i vetmi fitimtar i lufts katastrofike t vitit 1897. Filota Papagjeorgji

-40ishte Kryetari i par i Kshillit t Shtetit. Ministra t shquar kan qn Aleksandr Zana, Jorgo Modhi, Vangjel Averof-Tosica, Tako Makri e t tjer. Ndr ministrat m t rinj dallohen Jorgo Xixikosta, Margarit Xima, Kristo Folia, Sotir Hatzigaki, kurse ndr zvendsministrat, Andon Beza, Niko Lenga dhe Stavro Kalojani. Deputet t Bashkimit Evropian prmendim Dhimitr Evrigjenin, Filota Kazazin dhe Jani Averofin. Ndrmjet poetve m t mdhenj prmendim Aristotel Balaoritin dhe Kosta Kristalin. Poete letrare moderne jan Tatiana-Averof-Tosica, Lia Megalu-Seferiadhi dhe Kornilia Golna. Msues populli t shquar t shekullit t 19-t jan Petro Papagjeorgji dhe Joan Pantatzidhi nga Krusheva. Joan Pantatzidhi ishte profesor i filologjis greke n Universitetin e Athins, si dhe i mbretrve Konstantin dhe Aleksandr. Gjithashtu prmendim bashkfshatart, msuesit e shquar dhe lufttart kombtar, Anastas Piheo dhe Margarit Dhimica nga Ohri. Gjysmvjearin e shekullit t 20-t Niko Bakola mori dy mimet e para letrare. Dhjetra profesor t mirnjohur universiteti, antar akademie, industrialist, tregtar, gjeneral dhe shkenctar u dalluan dhe dallohen n t gjith Greqin. Gjithashtu prmendim basketbollist ndrkombtar (si jan Toni Floka, Taki Roko, Dhimitr dhe Kosta Parisi, Stelio Gusio, Jani Papadhima, Stelio Busvaro nga Selaniku etj), futbollist si dhe kampiona n pistn e vrapimeve. T gjith u prmendn shkurtimisht. Krusheva dhe Ilindeni Zhuritja e Krushevs. Ajo isht fortesa m e fort e helenizmit maqedonas n veri, ark e kulturs greke, dhe seli e mitropolis s Presps dhe t Ohrit, qendr e prparuar e bujqsis, e artizanatit dhe e tregtis, e s fundi, altar i shenjt. Gjat kryengritjes s Ilindenit e pushtuan forcat ushtarake bullgare, t cilat, pasi e kishin vn n plan, shkaktuan shpajimet e tmerrshme t ushtris osmane, e cila dogji

-41qytetzn malore greke dhe theri popullsin e pambrojtur civile. U dogjn psqind shtpi prej guri, kryevepra t arkitekturs maqedonase, t cilat prfaqsonin pasurin dhe kulturn e vendit. Dogjn gjithashtu Katedralen, shkolln mashkullore greke (), dhe at femrore (). U plakitn t gjitha dyqanet. Por lagjja e vogl e bullgarve mbeti e paprekur! Shum grek vlleh t Krushevs jetojn ditt e sotme n qytetin e Selanikut. Ndrmjet tyre dhe kryetari i Shoqris s Studimeve Maqedonase, profesori Konstantin Vavusko, i cili qndroi n kt post pr 30 vjet me rradh, profesori Jorgo Nitsiota, nj ndr themeluesit e Universitetit Politeknik t Selanikut, profesori Andon Emil Tahiao, i cili pr shum vite me rradh ishte kryetar i institucionit t Studimeve pr Gadishullin Ballkanik (IMXA) dhe i Shoqats s Studimeve Sllave, si dhe dhjetra t shquar vendas n Selanik. Vendlindja ime vllahe, komuna e Nimfeos n Follorin, sapo prfundoi vjet, n bashkpunim me komunn e Krushevs, nj program evropian pr Bashkpunimin Kufitar. Nga Krusheva ishte dhe profesori Dushan Popovii, i cili vrtetoi me fakte dhe theksoi veprimtarin e dobishme t vllehve n Ballkan. Ai mbajti lidhje t ngushta me bashkfshataren e tij Fanulln Papazoglu, profesoresh n universitetin e Beogradit dhe bizantinologe e dalluar n Ballkan. Ajo ishte kushrira e par e profesorit dhe politikanit Aleksandr Svolu. I afrm i Aleksandr Svolit ishte Koca Popovii, vllah nga Krusheva, i cili pr shum vite me rradh ishte ministr i Jashtm i Republiks Socialiste Federative t Jugosllavis dhe gjat periudhs s viteve 1958-1963 kishte bisedime t shpeshta e t begatshme me homologun e tij, ministrin e Jashtm t Greqis, zotin Vangjel Averof Tosica, i cili ishte vllah nga Mecova. Ata shkmbenin prshndetje me njri-tjetrin dhe bnin shaka n gjuhn vllahishte, n dialektin e tyre t prbashkt. Deri n vdekjen e tij,

-42Koca Popovii ishte antar i Shoqats s Vllehve t Beogradit, dhe merrte pjes npr shfaqje duke krcyer vallet tona tradicionale. Me popujt fqinj Familja e Popoviit, pa e fshehur aspak origjinn e saj vllahe, deklaronte se ishin serb, sepse n at periudh, mes kaq shum konfliktesh etnike nga t dyja palt, mes shum rivendikimesh t hapura kombtare t popujve t Ballkanit kundrejt t tjerve, sikurse edhe n ditt e sotme, ishte dhe mbetet e pabesueshme nj grek t zinte post udhheqs. Pr t fituar koh, vlleht e deklaronin veten e tyre thjesht vlleh dhe pr t garantuar sigurin merrnin emrin kombtar t shtetit ku ata jetonin. N kt mnyr ata u shptonin prndjekjeve etnike. Pr m tepr, ky prcaktim i leverdiste regjimeve nacionaliste, sepse vlleht nuk prbnin ndonj popullsi t rndsishme, dhe sigurisht as nuk pretendonin t njiheshin si nj grup i veant etnik, i cili do t krcnonte "pastrtin kombtare" t totalit. Por nga ana tjetr, ata linin t binte n sy ndrgjegjja e tyre greke. Dika kjo t ciln vazhdojn ta bjn n Ballkan deri n ditt e sotme dhe kshtu ata mbijetojn. Pushtimi dhe Rezistenca Kombtare Vlleht morn pjes kolektivisht n Rezistencn Kombtare, kur gjermant dhe italiant dogjn shumicn e fshatrave vllahe, q shtriheshin nga mali i Vicit n veri deri n gjirin Ambraqik n jug, duke zhdukur kshtu nj trashgimi t rrall. Pak fshatra vllahe arritn t mbijetonin, por edhe ato u dhjetuan. Klcyra u dogj dhe 280 gra dhe fmij u vran. Vlleh jan gjithashtu shefi i ELAS-it (Ushtria Kombtare Popullore Nacionallirimtare) gjenerali Stefan Sarafi, kryetari i Qeveris

-43s Prkohshme t Malit (PEAEA) profesori Aleksandr Svolu, korrieri i EAM-it (Frondi Nacionallirimtar) me komandn e prgjithshme t Titos, Andrea Tzima, komandanti i Shtabit t Maqedonis Perndimore t ELAS-it, Tzotzo e t tjer. Megjithat gjithka e errsojn nj numr i vogl aventuriersh: ata lidhen m t mundurit italian, edhe pse pushtues, t cilt i shpallin vlleht "vllezr t humbur-perdutti frateli. Ata themeluan Principatn e Pindit dhe formuan legjionin e vllehve. Dshmitari dhe protagonisti i Rezistencs Kombtare, fisniku dhe bamirsi kombtar Vangjel AverofTosica dshmon:26 Elemente aventuriere t Lariss, t cilt nuk kishin t bnin me vlleht, midis tyre dhe nj peloponezian, regjistroheshin n legjion. Ata i prballojn, dhe m pas i shkatrrojn menjher, vet vlleht. Averofi e bashk me t njmbdhjt udhheqs t shquar dhe shkenctar vlleh t Lariss, nnshkruan menjher nj memorandum protest. Italiant i arrestuan dhe shumicn prej tyre e mbylln n kampin e robrve n Itali, jasht qytetit t Roms. Pr t njejtn arsye fusin bashk me ta mjekun nga Kosturi Mihal I. Cirlin, vllain e gjyshes sime Lins, dhe drejtorin e gjimnazit Kon. Piheon. Mihalin e vran n kampin gjerman t Dahau, kurse t tjert u kthyen t vdekur. Mihal Cirli kishte marr pjes n Luftn Maqedonase dhe ishte kujdesur pr Pavllo Melan. Natalia P. Mela prshkruan skenn:27 N agim erdhn n pyll edhe dy veta t tjer nga Neveska pr t par Pavlon. Mjeku Cirlis dhe vllai i tij i solln rroba pr tu ndrruar, peshqir t that pr t fshir fytyrn, i solln mblsin e kulturs: vllazrimin.

Vangjel Averof-Tosica, Ana politike e shtjes s Kucovllehve, Trikall FILOS, botimi i dyt, fq.74 27 Natalia P. Mela, Pavlo Mela, Athin 1963, fq. 398.

26

-44Koloneli Thanas Hrisohou, i cili gjat eposit heroik t viteve 19401941 kishte qn shef i prgjithshm i gjeneralit vllah Tsolakoglu, vitet e Pushtimit ishte vendosur n Selanik n nj pun zyrtare, me t ciln nuk kishte asnj lidhje, me qllim t vetm t prndjek me vigjilenc, dhe po t ishte e mundur, t prballoj propagandn e italianve kundr maqedonasve vlleh-fols. Ai jep pr historin dshmin e tij autentike28 Duke nderuar veten, por edhe emrin e tij grek, elementi vllehfols n raport maksimal qndroi shum m lart se shrbimet dhe ofertat, dhe gjithmon sfidoi rrezikun dhe do krcnim, duke theksuar edhe nj her lidhjen e pathyeshme q ka ky fis krenar grek me Mmdhen. Reagimi q erdhi nga brendsia e elementit vllah ndryshoi n mnyr dramatike t gjitha kullat prej kartoni t italianve dhe t rumunve. Rumunt dhe vlleht Pr m tepr q propagandn rumune n lidhje me origjinn e vlleh-folsve grek e kundrshtuan q n fillim, hapur, por pa sukses, gjuhtar t denj rumun dhe historian, si jan I. Coteuanu, Cusu Papakosta-Goga Dumutru dhe Lazaresku Lecanta.29 Ky i fundit ishte inspektor i prgjithshm i shkollave rumune n territorin grek n vitin 1903. N nj raport drejtuar qeveris s Rumanis ka shkruar:30

Athanasios I. Chrisohou, Pushtimi n Maqedoni. Veprimtaria e propagands italo-rumune, E.M.S., Selanik 1951. 29 Aqile Lazaru, Kontributi i shkencs rumune n zgjidhjen e drejt t Vllehve n Greqi, Athin 2007. 30 Kon. An. Babusko, Kontributi i helenizmit t Pelagonise n historin e Greqis s re, E.M.S., 1959.

28

-45"Ne kemi shpenzuar m shum se 70.000 franga ari n vit pr shkolla pa nxns, vetm ata q shprblehen bhen rumun, dhe aty ku paraja jon nuk vazhdon t rrjedh, pushon s ekzistuari kombi rumun". Nga ana tjetr, faktin q vlleht jan grek latinofon e provuan me fakte historian rumun si A.D. Xenopol, V. Parvan, Radu Vulpe dhe Al. Graur. Megjithat, n gjysmn e ardhshme t shekullit t 20-t, konkurrent t pabes, burokrat, "nacionalist" dhe shum t tjer ziliqar me zemrngushtsi fetare ose thjesht budallenj, nuk kan humbur asnj rast pr ta trillosur dhe pr ta sabotuar kt fis krenar me njolln e propagands italiane dhe asaj rumune. N shekullin e 21-t qendra t huaja prpiqen t'i prdorin ata, n mnyr q t vendoset m vendosmrisht arbitrazhi i Vllait t Madh n Ballkan. Por tani shklqen prsri Vllahuria jon krenare dhe t gjith jan duke krkuar rrnjt n helenizmin latin q t krenohen jo pa t drejt. T Tjert prpiqen pa asnj rezultat, dhe e kuptojn, por megjithat kmbngulin. Nikolaos I. Mertzos Kryetar i Shoqris s Studimeve Maqedonase

Selanik, 2010

-46-

-47-

Biografia e shkrimtarit Nikolao I. Mertzo

Nikola I. Mertzo sht kryetar i Shoqris s Studimeve Maqedonase q prej vitit 2006. Lindi m 1936 n Nimfeo, n fshatin e strgjyshrve te tij. Ai rrjedh nga nj familje e vjetr arpunuesish dhe tregtarsh, e cila u shprngul n qytetin e Selanikut, ku ai kaloi gjith jetn e tij. Ai sht avokat, gazetar dhe shkrimtar 27 librash, t botuara deri n vitin 2010. Q prej vitit 1955 shrbeu n mnyr profesionale n gazetari, ndrkoh q vazhdonte studimet n Fakultetin e Juridikut n Universitetin Aristotelio. Ai ishte udhheqs i lvizjes studentore dhe i lufts kombtare pr Qipron, Maqedonin dhe Thrakn. Si kryeredaktor, q prej vitit 1966, ai punoi shum n gazeta e revista, n radiotelevizion si dhe n Agjensin Franceze t Lajmeve. U dallua veanrisht pr kronikat e tij, si dhe n artikullin politik dhe n analizn e politiks n gazetat e Selanikut dhe te Athins. Ai sht specialist pr shtjet e Ballkanit. Ka udhtuar pothuajse n t gjith vendet e bots me misione gazetareske t suksesshm. Ka qn bashkpuntor sekret i besuar i Konstantin Karamanliut dhe me von i Vangjel Averof-Tosics, gjithashtu kshilltar i kryeministrit Konstandin Micotaqit n lidhje me shtjet kombtare t viteve 1990-1993. Ai ishte drejtor i gazets historike "Elinikos Voras" ( ) dhe i revists "Makedhoniki Zoi" (Jet Maqedonase), gjat gjith erekut t fundit t

-48shekullit t 20-t. Duke qn antar i Shoqris s Studimeve Maqedonase, i Muzeut Makedhoniku Agona si dhe i Komisionit Maqedonas, ai udhtoi n t gjith Greqin, n Evrop, n Australi dhe n Amerikn e Veriut pr shtjen e Maqedonis pr 45 vjet me rradh. Pr kontributin e tij shte nderuar me dhjetra fleta nderi nga kisha, nga Forcat e Armatosura, nga komunat dhe organizatat e ndryshme, nga Republika e Qipros, nga EOKA, nga Universiteti Aristotelio, nga Universiteti i Maqedonis, si dhe nga komunat e Torontos dhe e Scarborough-it t Kanads. Q prej vitit 1995 ai braktisi gradualisht gazetarin dhe ju prkushtua fshatit t tij strgjyshor, Nimfeos, t cilit i shrbeu si kryetar i komuns pr tre katrvjear me rradh dhe e oi at n Rilindje. E shndrroi n model t lart evropian, duke respektuar trashgimin e tij kulturore dhe Natyrn. Pr kt arsye n vitin 2000 komuna e Nimfeos u nderua nga Bashkimi Evropian me titullin "mim Evropian pr Rilindjen e Fshatit 2000, gjithashtu n vitin 2004 Nimfeo prfaqsoi Greqin n takimin e Bashkpunimit Euro-Mesdhetar n Sirakuz t Sicilis, ndrsa n vitin 2005 n Sevilje t Spanjs. M 9 qershor 2006, n nj ceremoni zyrtare n Pallatin e Muziks ( ) n Athin, Dhoma e hoteleve n Greqi i dha mim pr kontributin e tij n zhvillimin e turizmit dhe n krijimin e destinacioneve t reja turistike. M 22 shtator 2006 e gjith prefektura e Follorins nderoi punn dhe personalitetin e tij n nj takim zyrtar, i cili u ndrmor me vendim t prbashkt nga gjith kryetart e bashkive, nga kryetart e Kshillit t fshatrave, nga deputett dhe nga prefekti. M 20 dhjetor 2006 Peshkopi i Kosturit Serafim e nderoi me Kryqin e Art t Shn Maris Mavriotissa ( ), me nj ndr dallimet m t larta t Katedrales.

-49Libra t Nikolao I. Mertzos 1. Poshtshnime t Veriut, 1966 dhe 1996, 118 faqe. 2. Koha q jetuam bashk 1979, 704 faqe, n 2 vllime. 3. Svarnut, lvizja partizane e tradhtuar 1980 dy botime, 1981, 1983 dy botime, 1984 dy botime, 1985, 1986, 2004, 500 faqe. 4. Rishqyrtimi 1981, 692 faqe, n 2 vllime. 5. Dhjet mkatet vdekjeprurse t Partis Komuniste (KKE) t Greqis, 1984, 1985, 1986, 467 faqe. 6. Marshimi i ri, 1984, 77 faqe. 7. Kuaj t gjelbr, 1984, 207 faqe. 8. Ne Maqedonasit 1986, 1987, 1989, 1991, 1993, 480 faqe, 2004, 583 faqe. 9. Loazhe pr Selanikun 1998, 461 faqe. 10. Atdheu, 1998, 515 faqe. 11. Me butsi ( ), 1998, 285 faqe. 12. Kontratat e Nevesks 1997, 42 faqe. 13. Vlleht Arumun, 2000, 2001, 2002, 423 faqe. 14. Kujtime pr Nimfeon, 2003, 250 faqe. 15. Greqisht (), 2004, 263 faqe. 16. Nimfeo, emri i prralls Album fotografish, 2006, 320 faqe, botimet "Militos. 17. N.J. MertzosPlastiras K. N., Shoqria e Studimeve Maqedonase, Kronik 1939-2007, Selanik 2007, 185 faqe. 18. Maqedonia gjeostrategjike, bisedimet diplomatike, mbrojtja, E.M.S. Biblioteka Maqedonase, nr 104, Selanik 2007, 30 faqe. 19. Maqedonia gjeostrategjike E.M.S., Biblioteka Maqedonase, nr 106, botimi i dyt, Selanik 2008, 23 faqe. 20. Fushata e Azis s vogl, E.M.S.Erodios, Selanik 2008, 200 faqe.

-5021. Rruga e grekve, ese pr vetdijen kombtare", botimet "Militos, Athin 2008, 307 faqe. 22. Athina, oktapodi, University Studio Press, Selanik 2009, 30 faqe. 23. Far rrugtregues, University Studio Press, Selanik 2009, 196 faqe. 24. Ai jeton dhe Mbretron, E.M.S, Selanik 2009, 63 faqe. 25. He is Alive and Well!, E.M.S., Selanik 2009, 63 faqe. 26. Follorina n shekullin e 21-t, TEDK, Follorin 2009, 46 faqe. 27. Q nga viti 1821 deri n vitin 2010. Kthes strategjike udhkryqi, Fjalim Solemn, E.M.S., Selanik 2010, 37 faqe.