(*) Lyova'nın çok temiz tutulmuş ve doldurulmuş olan matematik defterleri,

hocalarının verdiği notlar ve yazdığı yazılarla birlikte, 1937 yılında Meksika'da

açılan mukabil davada delil olarak kullanıldı. Defterler Arşiv'de muhafaza
edilmektedir. Lyova, Dr. Sohlen'e (Well) yazdığı tarihsiz bir mektupta kendisini
Berlin'e gitmeye zorlayan örgüt nedenlerini anlatıyor. (Alman vizesini alması yedi ya
da sekiz ay sürmüştü.)

180
sarsmakla birlikte, Amerika Birleşik Devletlerinin durumunu öteki
kapitalist ülkeler karşısında güçlendirdiğini de söyledi. Fransız
gazetecilerine de Sovyetler Birliğinin korunması gerekli kıldığı
takdirde Stalin ile işbirliği yapmaktan hiçbir zaman kaçınmayacağını
açıkladı: "Politikada ne kişisel duyguların ne de öcalma isteğinin
yeri vardır. Politikada yalnız vcrimlililc, ve iş görmek bahis
konusudur", demişti.
Dört yıl sonra, Büyük Temizlik sırasında, Zinoviev ile Kamenev
ve daha başkaları yargılanırken, savcılık makamı Troçki ile sanıklara
karşı yaptığı suçlamaların büyük bir kısmını Troçki'nin 1932
Kasımında Kopenhag'taki faaliyetine dayayacak, Troçki'nin
muazzam bir komplo ağının iplerini o sırada çektiğini, taraftarlarına
Stalin, Voroşilov ve daha baş-ba Politbüro üyelerini öldürmelerini,
Rus işçi yığınlarını zehirlemelerini, ve kapitalizmi geri getirmek için
ülkenin ekonomik ve askerî gücünü yıkmalarını emrettiğini iddia
edecekti. Genel Savcı Vişinski'ye göre, Troçki Kopenhag'da Golz-
man, Fritz Davıd ve Berman Yurin'i oğlunun yanında kabul etmiş ve
sanık yerinde Zinoviev ile Kamenev'in arkasında oturan bu üç
adamın aracılığıyla emirlerini göndermişti. Bu suçlamalar ve
suçlamaların dayandığı "itirafları" burada teker teker reddetmek
gerekmez. Bu suçlamaların doğru olduğunu yirmi yıl durmadan iddia
eden Stalin'in adamları bile artık bu iddialarından vazgeçmişlerdir;
Troçki'nin anısını hâlâ unutmamış olan Kruşev, Sovyet Komünist
Partisinin 20'inci kongresinde bu suçlamaların nasıl düzenlendiğini
ve "itiraf" ların nasıl alındığını anlatmıştır. Ama Troçki, bundan çok
daha önce, mahkemeler devam ederken, savcılığın ortaya attığı
iddiaların ne kadar saçma ve çelişkilerle dolu olduğunu söylemişti.
Örneğin, Vişinski'nin Kopenhag'da Troçki tarafından bir karargâh
haline getirilmiş olduğunu söylediği Hotel Bristol 1932'de yoktu.
Troçki'nin gelmesinden yıllarca önce yıkılmıştı. Kopenhag'da faaliyet
gösterdiği iddia edilen Lyova o sırada Danimarka başkentinde
babasının yanında değildi.
226
Troçki, hergün düzenli bir şekilde aldığı notlardan, Danimarka'ya
yaptığı gezinin bütün olaylarını günü gününe anlatabiliyor, ve
iddialarının doğruluğunu isbat edecek birçok görgü tanığı
gösterebiliyordu.
Kopenhag'la bulunduğu sırada geniş bir çevresi vardı.
Kendisiyle birlikte gelen üç sekreterden başka Alman, Fransız,
İtalyan ve daha başka uluslardan yirmi beş taraftarı, bu arada
Molnier, Naville, Sneevliet ve Troçki'nin Fransız avukatı Gerard
Rosenthal de gelmişti. Hamburg'dan da bir öğrenci gurubu gelmiş,
muhafızlığını yapıyordu. Ziyaretçilerden biri de Troçki'nin
Almanya'da avukatlığını yapan, Liebk-necht'in arkadaşı, ünlü
Alman hukukçusu Oscar Cohn'du. Troçki bu kadar çok taraftarı
arasında resmî olmayan "uluslararası bir kongre" toplama fırsatını ele
geçirmişti; bu toplantılarda Almanya'daki durumu ve çeşitli
gurupların çalışmalarını tartışmışlardı. Bu kadar küçük bir mezhep
taraftarlarının, daha çok gevezelik ve heyecan içinde geçen küçük
toplantısında, en az olabilecek şey bir komplo hazırlamaktı.
Toplantıya katılan tek ingiliz şöyle anlatıyor: "Herkes durmadan
konuşuyordu; yalnız Troçki, hemen hemen bütün gün odasında
çalışıyor, yazıyor ya da dikte ediyordu." (*). Beş yıl sonra, o sırada
Kopenhag'ta bulunanların hepsi—Nazi hapishanelerinde ya da
toplama kamplarında bulunanlar hariç—Vişinski'nin Kopenhag'da
bulunduğunu iddia ettiği kimselerden hiçbirinin orada bulunmadığına
ya da böyle bir şeyin birçok muhafızların gözünden kaçması ihtimali
olmadığına tanıklık edecektir. O sırada Rusya ile ilişkisi olup da
Troçki tarafından kabul edilen tek kişi Senin - Sobolevicius'dü.
Sobolevicius kendisinin bir Stalin ajanı olduğu iddialarını ya-
lanlamak üzere gelmiş Troçki'nin yanında bir iki saat kal-
(*) Bana bunları anlatan İngiliz Mr. Harry Wicks'dir. Troçki'nin yazılarını Rus
limanlarına giden İngiliz gemicileri kanalıyla S.S.C.B.ye göndermeye ça-l:?rı;akfı;
Troçki kendisine bu konuda bir yetki mektubu vermişti.
227
rnış, Troçki ise kendisini bir ajan olarak değil, siyasî bir muhalif olarak
karşılamıştı; yazışmalarında, Sobolevicius, Sta-lin'iıı sanayi alanındaki
başarılarını ve kolektifleştirmenin geniş etkilerini Troçki'nin küçümsediğini
söylemiş ve Troç-ki'yi, kısmen haklı olarak, eleştirmişti. Sonraki
yazışmalarından anlaşıldığına göre Kopenhag'daki görüşmeleri aradaki
görüş ayrılıklarının biraz kapatılmasıyla sonuçlanmıştı. Bu-nunla birlikte,
Sobolevicius Moskova yargılamaları sırasında tanık değildi. Anlaşıldığına
göre de mahkemeye hiçbir yardımda bulunmadı, çünkü bunu yapmış
olsaydı Troçki'nin Kopenhag'daki çevresi hakkında Vişinski'nin
anlattığından daha gerçekçi şeyler açıklamış olurdu.
Troçki'nin Danimarka'da bulunduğu günler olaysız geçmiş
sayılabilirdi. Konferanstan sonra kendisini çağırmış olan ufak bir
Danimarka öğrenci gurubu karşısında konuştu. Ev sahibi bu garip olayı
kaydetmiş bulunuyor:
Troçki ile beş ya da altı kişi evimde bulunduğu sırada bir arkadaşım. Zino-
viev'in öldüğünü söyledi. Troçki ayağa kalktı, çok heyecanlıydı... "Zinoviev'e karşı
savaştım..." dedi. "Bazı sorunlarda onunla birliktim. Hatalarını biliyorum, ama şu
anda bunları düşünecek değilim, onun yalnızca bütün hayatı boyunca işçi sınıfı
hareketi için çalışmış olduğunu söyliyeceğim..." Troçki ölen hasmının ve savaş
arkadaşının anılarını parlak cümlelerle anlattı... bu güze! konuşmayı bu küçük
gurubun içinde dinlemek çok heyecanlı bir sahne oldu. (*)
Troçki'nin dışında hiçbir kimse, ne dostları ve ne de sekreterleri, Troçki'nin
Kopenhag'da ne kadar büyük bir üzüntü ve sıkıntı içinde olduğunu
bilmiyordu. Danimarka'da yalnız bir tek konferans vermek ve sonra yeniden
Büyükada'ya dönmek için, bir sürü şeyleri düşünerek, düşmanca gürültüler
arasında bütün Avrupa'yı boydan boya geçmek Troçki için bir hayli yorucu
olmuştu. Dönüşü önliyemediğine göre, hiç olmazsa geciktirmek için
boşboşuna birtakım çarelere başvuruyordu. Amerikalı gazetecilerle yaptığı
konuşmada, "dünya panoramasını bir süre New York'tan seyredebilseydi"
çok (*) The Case of Leon Trotsky, s. 147. Zinoviyev'in öldüğü söylentisi ertesi gün
tezkip edildi.
228
memnun olacağını, "bir gökdelenin tepesinden" ufka bakmanın "kim bilir ne
kadar güzel olduğunu" söylemişti. "Size soruyorum, büyük Amerikan
kitaplıklarının birinde iki ya da üç ay çalışabilmeyi düşünmem acaba ütopik
bir rüya mı olur? Danimarka Hükümetinin verdiği büyük örneğe, bence
öteki devletler göz kapamamalıdırlar." Bununla birlikte Danimarka
Hükümetinin verdiği "örnek" de pek parlak değildi: kısa bir süre için bile
Danimarka'da kalmasını hükümet kabul etmemişti. Osear Cohn'un yakın
dostu Sosyalist Başbakan Stauning'e yapılan müracaat hiçbir sonuç
vermemişti; Troç'-ki'nin karısı ile birlikte Kopenhag'da tedavi görmek üzere
vizesinin onbeş gün daha. uzatılması için şahsen yaptığı müracaat da boşa
ç ı k m ı ş t ı . İsveç vizesi almak için yaptığı müracaat reddedilmişti. Bu
reddin, o sırada İsveç Elçisi bulunan İşçi Muhalefet inin eski lideri
Aleksandra Kollantay'ın itirazları üzere yapıldığı iddia ediliyordu.
Zina'nın durumu gün geçtikçe kötüleştiği için hergün karşılaştığı
düşmanlıklar daha da üzücü oluyordu. Troçki, kızının son mektubu olduğu
sanılan şu korkunç suçlayıcı yazıyı belki ele Kopenhag gezisinde almıştı:
"Siz... çok sabırsızsınız ve bazan da düşünmeden alelacele harekete
geçiyorsunuz. Karmaşık, ama aynı zamanda içgüdüsü kadar ilkel bir şey
biliyor musunuz—yâni hafife alınmaması gereken bir şey...? İçgüdüsü
kördür diye kim söylemiş...? Doğru değil bu söz. içgüdüsünün karanlıkta
bile gören keskin gözleri var... zamanı ve mekânı da aşabilir—içgüdüsünün
kuşakların anısı olması ve yaşamın başladığı yerden başlaması boşuna değil.
Her çeşit amaçlara yön verebilir. Ama en korkuncu bu içgüdünün en çok
şaşmaz ve acımasız bir şekilde kendi yolunda-kileri vurmuş olması." Zina,
içgüdülerini yaratan "uyarmalar", "kuşkulu hayaller" ve "korkunç derecede
keskinleştiril-miş bir duygusallık" tan söz ediyor ve şöyle diyordu: "Buna
benzeyen bir şeyin bir ara beni sardığını size söylersem sizi korkutmuş
olmıyayım; ama korkunç bir çılgınlıkla kendimi
229
liğine gelmenize izin vermekle kalmamış, aynı zamanda , ilk işçi devletinin li-
derlerini öldürmeye teşebbüs edenlerin avukatlığını yapmak üzere mahkemede
bulunmanıza da itiraz etmemişti. Basınımızda yayınladığımız savunma talebi-
nizde ikide birde demokrasi prensiplerine başvurmaktaydınız.hakkınızdı bu.
4. Aralık 1932'deise ben ve arkadaşlarım Anvers limanında transit olarak dur- d
uk. Bu ülkede proleter diktatörlüğünü savunmak ya da, bildiğim kadar, Ba-
kanlardan birini öldürmekiçin herhangi bir teşebbüse girişmiş olan herhangi
tutuklu bir komünistin ya da grevcinin avukatlığını yapmak niyetinde değilim.
Buna rağmen gemimizin limanda durduğu yer kordon altına alınmış bulunuyor.
Her iki yanımızda, sağımızda ve solumuzda, polis motörleri alarm durumunda.
Güvertemizden demokrat polis ajanlarının geçit resmini seyrediyoruz... Çok
güzel bir manzara. Burada gemicilerden ve lostromolardan çok aynasız var -
fazla birşey söylemek için bu bayağı kelimeleri kullandığımdan özür dilerini.
Gemimiz geçici bir hapisaneye ve limanın bu kısmı da hapisane avlusuna döndü.
Bu kabul şeklinin ve üzücü olayın "militan işcilerle ko-
münistlere genellikle yapılan işlemlerin yanında hiç bir şey" ol-
duğunu elbetteki biliyordu; 1922'de Vanderwelde'nin Bolşe-vizm ve
demokrasi üzerine çektiği nutuklara geç de olsa yalnız cevap
verebilmiş olmak için gerçekleri belirtmek zorunda kalmıştı:
Belçika'yı demokrasiler arasında saymakta yanılmadığımdan eminim. Giriştiğiniz savaş
(1914—8 savaşı) demokrasi içindi, öyle değil mi? Savaşın so-nımdanbcri Belçika'nın başında
Bakan ve Başbakan olarak bulundunuz. Bu ül-kede demokrasiyi gerçekleştirmek için bundan
daha iyi fırsat olabilir miydi?. . Ama neden demokrasiniz eski Prusya polis devleti kadar pis
kokuyor? Bir Bol-şevik'in rastlantıyla s ı n ı r l a r ı n a yaklaştığı zaman s i n i r buhranları geçiren
bir demokrasinin sınıf savaşım zararsız b i r ha l e getireceğine ve k a p i t a l i z m i barışçı
yollarla sosyalizme götüreceğine k i m i n a n ı r ?
Evet, Troçki G.P.U. konusundaki gerçekleri ve Sovyetler
Birliğindeki kovuşturmaları çok iyi biliyordu. Ama Sovyet Hükümeti
hiç olmazsa demokrasinin erdemlerinden söz etmemekteydi; proleter
diktatörlüğünü uyguladığını açıkça söylüyordu; bunun da tek ölçüsü
kapitalizmden sosyalizme geçişi sağlamış olup olmadığı idi.
Diktatörlüğün kendine göre yöntemleri ve mantığı vardır ve oldukça serttir. Bu
diktatörlüğü kuran devrimciler... arada sırada bu mantığın kurban olurlar... Bununla b i r l i k t e ,
s ı n ı f düşmanlarının karşısında, yalnız Ekim İhtilali'nin
232
tleğii... aynı zamanda, beni süren ve Sovyet yurttaşlığından atan hükümet de dahil olmak üzere,
bugünkü Sovyetler Birliğinin de bütün sorumluluğunu üstüme alıyorum, (Ama) Siz., siz sözde
demokrasi adına kapitalizmi savunmaktasınız. Peki, nerede öyle ise bu demokrasi? Herhalde
Anvers limanında değil.
Buna rağmen, Anvers sularından "en ufak bir karamsarlığa
kapılmaksızın" ayrılıyordu. Gemiyi kordon altına alan polislerin
arkasında, "kömür tozları içinde, azimli ve sert yüzlü Elaman
işçilerini", bu işçilerin "oradaki durumu nasıl seyrettiklerini, ve
herkesi nasıl ölçtüklerini", kendilerinden olanı nasıl tanıdıklarını,
polislere nasıl alayla baktıklarını, güvertedeki tehlikeli yolculara nasıl
gülümsediklerini, "iri parmaklarını kasketlerine götürerek"
güvertedekileri nasıl selâmladıklarını "gördü". Gemi sis içinde
Scheldt'den geçtiği sırada, ekonomik buhran yüzünden limandaki
vinçler durmuştu; rıhtımdan bilinmeyen birtakım veda çığlıkları
geliyordu". "Bu yazıma Anvers ile Flüssingen arasında son verirken,
Belçika işçilerine kardeşçe selâmlarımı yollarım."
Troçki ile Natalya 6 Aralıkta Paris'te Gare du Nord'a indi;
yeniden büyük bir polis kordonu altına alındılar; polis Troçki ile
Natalya'yı yolculardan ayırdı. Lyova orada onları bekliyordu;
Herriot, Natalya'nın isteğini kabul etmişti. Marsilya'da İstanbul'a
gidecek bir gemiyi dokuz gün beklemesine izin verildiği Troçki'ye
sınırda bildirilmişti. Troçki geminin geç gelmesinden yararlanacaktı.
Molinier, Marsilya yakınlarında bir pansiyon kiralamış, Troçki de
dostlarından buraya gelmelerini ve burada birkaç gün geçirmelerini
rica etmişti. Ama Marsilya'ya varır varmaz polis bir gün bile ka-
lamıyacağını bildirdi ve o gece limandan ayrılacak olan bir İtalyan
şilebine hemen binmesini emretti. Troçki bu emri protesto ederek
gemiye bindi; ama gemide yolcu servisi bulunmadığını, yolculuğun
onbeş gün süreceğini anlayınca bir tuzağa düşürülmekten korkarak,
hemen yeniden rıhtıma döndü. Gece yarısıydı. Polis kendisini gemiye
göndermeye çalıştı, ama başaramadı. Troçki ve yanındakiler soğuk
ve rüzgârlı
233
Senin'e; zaman kazanmasını ve sorunları yeni baştan düşünmesini
salık veriyordu. Akıllı ve çalışkan bir taraftarını kaybedeceği için
üzülmekteydi; ama ayrılığın önüne geçilemedi ve Senin az sonra
Troçki'nin ufkundan kayboldu.
Bu haftalar içinde Troçki, eskiden olduğu gibi, yine
"üzüntülerini ve rahatsız edici düşüncelerini" balığa çıkmakla
unutmaya ve yatıştırmaya çalıştı. Büyükada'dan ayrılmazdan az önce
bir balıkçı havası içinde yazmış olduğu güncesinde, balığa birlikte
çıktığı sevimli balıkçı tiplerini, özellikle sık sık sandalına bindiği,
okuma yazma bilmeyen Haralambos adındaki Rumu, uzun uzadıya
anlatmaktadır. Genç Rum "iliklerine kadar balıkçı" dır; ataları da,
bildiği kadar, hep balıkçıdırlar. "Bütün dünyası Büyükada'nın dört
kilometre ilersi-ne gitmez. Ama bu dünyanın ne olduğunu" bilir, ve
bu dünyada yaşamını dolduracak kadar eğlence bulmaktadır ( "hiç
bir zaman öğrenemiyeceği matematiğe ve şiire benzer bir şey"),
"Marmara'nın güzel kitabını bir artist gibi okumaktadır", ve eski
devrimcinin aklını uzak anılardan Adaya çekmektedir. Birbirleriyle
işaretieşerek konuşmaktadırlar, ve tek heceli birkaç Türkçe, Rumca
ya da Rusça kelime söylemektedirler. Denizin derinliklerinde neler
olup bittiğini, havaya bakarak rüzgârın nasıl eseceğini, ağların nasıl
atılacağını — düz mü, döne döne mi ya da yarım daire şeklinde mi
—, ıstakoz yakalamak için sepetlerin içine ne kadar ağırlık
konacağını, ağların çevrede dolaşan yunus balıklarına karşı nasıl
korunacağını Troçki'ye anlatmak için bu işaretler ve bu kadarcık
kelime yetmektedir. Sürekli Devrim kuramının yazarı böylece
"binlerce yıldır değişmeyen çetrefil ve ilkel bir sanatı" büyük bir
hevesle ve alçakgönüllülükle öğrenmektedir. Bir taşı uzağa
fırlattığında Haralambos'un kendisine "kötü kötü baktığını" görür.
"Bir bakıma kibarlığından ve bir bakıma da sosyal bir disiplinden
ötürü, genel olarak, taşları çok kötü fırlatmadığımı da kabul
etmektedir. Ama yaptığım işi onunkiyle karşılaştırmaya yetmiyor
bu ve gururum hemen
236
yok oluveriyor." Ne olursa olsun, bütün bu olaylardan sonra,
Haralambos'a dönmüş olmak, Marmara kitabını onunla birlikte
okumak ve oturup kendi kitabını yazmak hiç de kötü bir şey değil.
Bu tatlı ara birdenbire ve acı bir şekilde sona erdi. 5 Ocak
1933'de Lyova, Zina'nın intihar ettiğini telgrafla bildirdi. Zina,
çocuğunun sonunda yanına gelmesinden bir hafta sonra intihar
etmişti. Anlaşılan, çocuğun varlığı sinirlerini yatıştırmak şöyle
dursun, büsbütün bozmuştu. Zina'nın bıraktığı yazılar arasında
Almanca şöyle bir not var: "Korkunç hastalığımın yeniden
başlıyacağını anlıyorum. Bu durumda kendime güvenemem; hele
çocuğuma bakacağımı hiç sanmıyorum. Buraya hiç bir suretle
gelmemeliydi. Çok hassas ve sinirli. Frau B.'den de (ev sahibi) çok
korkuyor. Frau K. da (adresi aşağıda) kalıyor. Bir tek kelime
Almanca bilmiyor. Kardeşime telefon etmeliyim." Sinir nöbetleri
daha sık ve daha kuvvetle gelmektedir; çocuğuna bile bir hayrı
dokunamıyacağını anlamıştır; savaşacak gücü yoktur; ve bütün bun-
laryetmiyormuş gibi, Alman polisi de Almanya'dan çıkmasını
istemektedir. General Schleicher hükümetinin son günleridir: Hiter'in
Başbakanlığı ay sonundan önce ilân edilecektir. Berlin sokaklarında
çizmeler her zamankinden daha çok gürültü çıkarmakta, sokaklar
sarhoşların kaba şarkılarıyla çınlamaktadır; Die Strassen frei für die
braunen Batallionen (Sokaklar hücum taburları için serbest) adındaki
yaban ve korkunç şarkı bütün öteki şarkıları boğuyor. Nazizmin
"korkunç tankı" Alman işçisinin üzerine doğru yürüyor. Ailesinden
ayrı düşen, yurdunun kapıları suratına kapanan, Almanya'dan da
kovulan, başka bir yere sığınamıyacak kadar da hasta olan Zina
Horst Wessel Lied'i işite işite kapısını kilitlemiş, odasına kapanmış,
havagazı musluklarını açmıştı. Her yeri o kadar sımsıkı kapatmıştı ki
kendisini kurtarmak için yapılan teşebbüsler sonuç vermemiş, hemde
doktoru da ölüm
237
 ra geç cevap verdiğinden ötürü özür dilerken, o günlerde sıtmadan
yattığını ve yan "işitmez halde" olduğunu bildiriyor. (*)
Troçki, Alman işçi hareketinin Nazizme karşı hiçbir direnme
göstermiyerek, ilk saldırı karşısında rezil bir şekilde yere serilecek
kadar kendisini koruma gücünden yoksun olduğuna sonuna kadar bir
türlü inanmadı. Hitler'in bir iç savaşı göze almadan kazanmasına
imkân olmadığını hemen hemen üç yıl durmadan iddia etmişti. Şimdi
ise imkânsız şey olmuştu: Sosyalistlerle komünistler muazzam
kaynaklarını seferber etmeye vakit bulamadan Hitler 30 Ocak
1933'de Başbakan olmuştu. Troçki bir hafta sonra şöyle yazıyordu:
"Hitler'in iktidara geçmesi işçi sınıfına indirilmiş korkunç bir
darbedir. Ama bu son, tamir edilmeyecek bir yenilgi değildir.
İlerlediği sırada kökü kazınamayan düşman şimdi birçok komuta
mevzilerini ele geçirmiş bulunuyor.Büyük bir fırsat ele geçirmiş
bulunuyor, ama savaşına henüz başlamamıştır." O sırada bile daha
zaman vardır, çünkü Hitler bütün iktidarı ele geçirmiş değildir; Hitler
iktidarı Hu-genberg ve Deutschnazionale ile bölüşmek zorunda
kalmıştır. Hitler'in başında bulunduğu koalisyon hükümeti kararsızdı
ve çelişkilerle doluydu. Hitler henüz ortaklarını etkisiz kılmış ve
devletin bütün kaynaklarını eline geçirmiş değildi. Sıra oraya
gelmeden Hitler yenilgiye uğratılabilirdi. Sosyalistlerle komünistler
hâlâ karşı - saldırıya geçebilirlerdi, ama ne yazık ki çok geç
kalınmıştı: "Bahiskonusu olan şey Alman işçi sınıfının hayatıdır.
Komünist Enternasyonalin hayatıdır... Sovyet Cumhuriyetinin
hayatıdır!"
Hitler'in kurduğu ilk hükümetin ne kadar zayıf olduğu-
(*) Troçki'nin Franz Pfemfert'e yazdığı 5 Şubat 1933 tarihli mektup. O sırada
Büyükada'da bulunan Pierre Frank'a göre, Troçki odasından günlerce çıkmadı;
Natalya da yanındaydı; ama Natalya arada sırada odadan çıkıyordu. Troçki sonunda
odadan çıktığı zaman sekreterleri o günler içinde saçlarını n ne kadar ağarmış
olduğunu gördüler.
240
nu çeşitli Alman arşivlerinden ve güncelerinden bugün artık
öğrenmiş bulunuyoruz. Bir ay sonra, yâni 5 Mart'ta, Nazilerin Karl
Liebknecht Salonu baskınından ve Reichstag yangınından sonra,
korkunç bir Nazi terörü altında yapılan seçimde, Katolik muhalefetin
Hitler aleyhine verdiği 6 milyon oydan başka, sosyalistlerle
komünistler 12 milyon oy kazana-bilmişlerdi. Hitler ile ortakları
arasında birçok kavgalar, çekişmeler, karşılıklı güvensizlikler
olduğunu ve milyonlarca sosyalist ile komünist harekete geçseydi
koalisyonu yıkmış olacaklarını bugün artık çok iyi biliyoruz. Troçki,
işçi sınıfının '"bir savunma savaşı vermediğini, ancak geri çekil-
diğini, ve geri çekilişin yarın paniğe dönüşeceğini" daha 6 Şubat'ta
söylüyor ve yazısını, daha çok acele bir şekilde, şu ağır parça ile
bitiriyordu:
P a r t i n i n kararlarındaki t a ri hse l önemi daha açık olarak belirtmek ama-
cıyla... bugünlerde ve haftalarda bence, sorunu... bütün keskinliği ve uzlaşmazlığı ile
Komünistlerin önüne getirmek gerek: partinin birleşik bir cephe ku-rulmasını ve
y a r ı n b i r e r Sovyetler h a l i n i alacak olan mahallî savunma komitelerinin
örgütlenmesini sürekli olarak reddetmesi, faşizme teslim olmaktan, part i n i n ve
Komünist Enternasyonal'in tasfiyesine kadar gidecek tarihsel bir cinayetten başka bir
şey değildir. Böyle bir felâket olursa işçi sınıfı Dördüncü Enternasyonal'e doğru
gitmek zorunda kalacaktır ve bunu ancak yığın yığın cesedin üzerinden geçerek ve
yıllar boyunca dayanılmaz acılar ve felâketlerle savaşarak yapabilecektir.
Alman işçi hareketinin büyük kitle örgütleri, partileri ve
sendikaları, birçok gazeteleri, kültür kurumlan ve spor örgütleri bu
yazı basında çıkmadan daha önce yerle bir edilmiş bulunuyordu.
Büyük yenilgi Troçki ailesinin alınyazısını da hemen etkiledi.
Bulletin Berlin'de yasaklandı ve Lyova saklanarak sınırdan kaçmak
zorunda kaldı. Troçki 24 Mart'ta Pfemfert'-lere şöyle yazıyor
(evlerini Naziler yıkmışlardı): "L.L. (yâni Lyova)yı düşünüyoruz
boyuna. Alman dostlarımız onun faşistlerin eline düştüğü takdirde
sağ çıkmayacağını söylüyorlar. Ben de aynı fikirdeyim. Ama dün
kendisinden bir telg-
241 Troçki: F 16
min gangster terörü işlemeye başlamadan önce Stalinciliğin
bürokratik terörü bunların iradelerini felce uğratmış, bulunuyor."
Troçki şu sonuca varıyordu: Stalincilik "4 Ağustos" una
varmıştı, yâni, tıpkı Birinci Dünya Savaşının patlama-
ra bu umut yok oldu. Komintern'in Yürütme Kurulu, Hitler za-
ferinden sonra yaptığı ilk toplantıda bu zaferin bir önemi olmadığını
açıkladı. Alman partisinin başından sonuna kadar kusursuz bir strateji
ve taktik izlediğini söyledi; ve herhangi bir Komünist partisinin bu
konuda tartışma açmasını yasakladı. Hiçbir parti bu yasağa karşı
koymak cesaretini gösteremedi. Bu durum Troçki'yi o kadar sarstı ki
"faşizm fırtınasının bile uyandıramadığı bir örgüt... ölmüştür ve bir
daha dirilemez," dedi. Temmuz ayında, Almanya'da yeni bir
Komünist partisi kurmanın yeterli olmadığını, yeni bir
Enternasyonal'in temelini atmanın zamanı geldiğini söyledi.
Yeni Enternasyonal'in çalışma alanına Sovyetler Birliğinin de
girip girmeyeceğini o sırada bile henüz kararlaştırmış değildi; yâni
Sovyetler Birliğindeki taraftarları eski partinin bir hizbi olarak mı
kalacaklardı, yoksa kendilerine göre ayrı bir parti mi kuracaklardı?
Troçki birkaç ay onlara böyle bir davranıştan kesinlikle kaçınmalarını
söyledi ve Dördüncü Enternasyonal'in Sovyetler Birliğinin
sınırlarında durması üzerinde direndi. Ona göre Bolşevik iktidar
tekeli, Stalin tarafından kötüye kullanılmış olsa bile, devrimin
yaşaması için en birinci şarttı. Muhalefet, ancak rejimin ıslahı -
umudunu yitirdiği zaman ayrı bir parti kurmaya hak kazanabilir ve
Stalinciliğe karşı devrimci bir kavgaya girişebilirdi; şimdi bunu
yapması doğru değildi. Yeni bir Enternasyonal, Sovyetler Birliği
içinde çalışmaktan pek âlâ kaçınabilirdi, çünkü işçi hareketinin "kilit
noktası" artık Sovyetler Birliği olmaktan çıkmıştı; Muhalefetin, hiç
olmazsa yakın bir gelecekte, orada çalışmasını geliştirme olanağı
yoktu. Yeni Enternasyonal öteki ülkelerde esaslı bir güç olabilirse,
ondan sonra S.S.C.B.'deki güçler dizisi de değişebilirdi. Her şeyden
önce, Batıda devrim gelişirse, yâni Sta-lin'in liderliği altında
gerçekleştirilmeyecek bir ilerleme olursa, Sovyetler Birliği'ndeki
Stalincilik kalesinin gücü de zayıf-
244
layacak ve komünist muhalefet de böylece yeni bir güç kazan-
rnış olacaktı. (*)
Sağlam bir davranış değildi bu elbette; nitekim Troçki de bu yeni
girişiminin mantıksal sonucuna az sonra vardı. Almanya'da yeni bir
partinin kurulmasını, ama yeni bir Enternasyonal kurmaktan
kaçınılmasını savunmak tutarsızlıktı; aynı şekilde yeni
Enternasyonal'in Sovyetler Birliği içinde çalışmaktan kaçınması da bir
tutarsızlıktı. Bundan ötürü Troçki 1933 Ekim'inde Muhalefetin
Sovyetler Birliği'nde de yeni bir parti haline gelmesi gerektiği
sonucuna vardı. Bu kararı ancak altı aylık bir zaman içinde alabilmişti.
Böyle bir karara varabilmesi için on yıldanberi yılmadan savunduğu
görüşleri yeniden gözden geçirmek zorunda kalmıştı. Siyasî partinin
iktidar tekelin! elinde bulundurması gerektiği fikrinden vazgeçmişti.
Yeni partikurulursa, Stalinci hükümetin anayasa yolundan değiş-
tirilmesi ve ıslah edilmesi için değil, bu hükümetin devrimci yoldan
değiştirilmesine çalışacaktı. O zaman Sovyetler Birliğini hala bir işçi
devleti mi sayacaktı? Ya da Sovyetler Birliğindeki o günkü rejim karşı
- devrimin Termidorcu ya da Bona-partçı bir çeşidi miydi? Ve
Muhalefet Sovyetler Birliği'ni kayıtsız şartsız savunulması görüşünde
direnecek miydi, direnmi-yecek miydi?
Troçki'ye göre son yılların tecrübelerinden sonra, Stalin'i
Partinin ya da Sovyetlerin bir Kongresinde düşürülebileceğini
düşünmek çocukluktu. "Bugünkü egemen kliğin normal anayasa
yollarından düşürülmesi olanağını sağlayacak bütün yollar kapatılmış
bulunuyor. Bürokrasi, iktidarı, proleter öncüsüne ancak sor ile
verebilir." Ama bu öncü dağınıktı, ezilmişti; iktidarı ele almak için
yakın bir gelecekte kavgaya girişecek du-
(*) Pierre Frank'ın anlattığına göre, Troçki bu nokta üzerinde düşündüğü aylar
ve haftalar içinde odasında ses çıkarmadan, sinirli sinirli her gün dolaşır,
düşünürmüş. "Yüzü ter içindeydi; çok düşündüğü ve kararsızlıklar içinde olduğu
her şeyinden belliydi.''
245
da... ulusun ekonomik ve kültürel gelişmesini de sağlamakta çıkarı
vardır; millî gelir ne kadar yüksek olursa bürokrasinin imtiyazlarını
gerçekleştirecek para da o kadar bol olur. öte-yandan, işçi sınıfı
yığınlarının ekonomi ve kültür alanlarında ilerlemesi, yâni Sovyet
Devletinin sosyal temelinde böyle bir gelişmenin sağlanmış olması,
bürokrasi egemenliğinin dayandığı temeli de yıkacaktır". Böylece,
Stalinciliğin, Sovyetler Birli-ği'ni sanayileştirmekle ve eğitimi halk
yığınlarına yaymakla, üzerinde büyüdüğü ve beslendiği toprağı, yani
ilkel yoksulluk, cahillik ve barbarlık toprağını, yokedebileceğini
Troçki, Stalin döneminin kapanmasından yirmi yıl önce görmüştü.
(*)
S.S.C.B.'deki tek parti sistemini savunmaktan vazgeçen Troçki
yine eski uyarmasını yapıyor. "Sovyetler Birliğindeki mevcut
bürokratik denge bozulursa bunun karşı - devrimci güçlerin yararına
olacağının hemen hemen kesin" bulunduğunu tekrarlıyordu.
Sovyetler Birliğinin kayıtsız şartsız savunması fikrine bağlı olduğunu
bir daha açıklamaktaydı: "... yeni Enternasyonal... Sovyet Devletini
ıslah etmeye kalkışmadan önce, onu korumak görevini üzerine
almalıdır. Sovyetler Birliği'nin artık bir işçi devleti olmadığı
bahanesiyle bu bağlılıktan ayrılmak isteyen herhangi bir siyasî
guruplaşma emperyalizmin pasif bir aracı olmak tehlikesiyle karşı
karşıyadır..." Yeni Enternasyonal'e bağlı olanlar, diyordu, "bir ölüm
kalım savaşında" S.S.C.B.'yi korumak için "son barikata kadar
dövüş-melidirler."
Ekonomik yapısı bakımından Sovyetler Birliğinin bir işçi
devleti olarak kaldığında o kadar direndiği halde, Sovyetlerin
uluslararası devrimin bir etkeni olarak sönmüş bir volkandan fazla bir
şey ifade etmediği görüşündeydi: "Birinci Dünya Sa-
(*) Troçki şu sonuca varıyordu: "Şurası belli ki mutlu tarihsel varyantta bü-
rokrasi sosyalist devletin tek aracı — zavallı ve pahalı bir aracı — olacaktır." Ama
bu "mutlu varyantın" gerçekleşmesini kesin saymıyordu.

247

vasinin başında olduğu gibi, Ekim ihtilâlindenberi de daha açıkça
olmak üzere, Bolşevik partisi dünya devrimci savaşında önder rolünü
oynamıştır. Ama bu önderlik rolü artık bitmiş bulunuyor." Yalnızca
bir "Parti müsveddesi" olan iktidardaki Bolşevizm değildi, aynı
zamanda, Bolşevik Muhalefet de, içinde bulunduğu zor koşullar
yüzünden, "uluslararası bir önderlik yapamıyacak" durumdaydı.
"Devrimin ağırlık merkezi kesin olarak Batıya kaymıştır, burada
hemen yeni bir parti kurmak olanakları çok daha fazladır." Dördüncü
Enternasyonal fikrini ortaya atarken Troçki yeni devrim
hareketlerinin Sovyetler Birliği'nden değil Batı'dan geleceğine
inanıyordu.
Troçki'nin, Üçüncü Enternasyonal'e olan bağlılığından ne kadar
büyük bir kararsızlık sonunda vazgeçtiğini gördük. Bu kararsızlığının
nedenleri o kadar karışık değildi, çünkü o sırada atmakta olduğu
adıma itirazlarını bizzat kendisi kaç kere söylemişti. Bütün dünya
işçileri Üçüncü Enternasyonali devrimci savaşlarında bir kılavuz
sayıyorlar, demişti; Üçüncü Enternasyonal onlara göre, Birinci ve
İkinci Enternasyonal'in meşru halefi ve Rus Devriminin sembolü îdi;
Sovyetler Birliği bir işçi devleti olarak kaldıkça ve Komintern de
Sovyetlerle birlik oldukça, sınıf bilincine erişmiş seçkin işçiler
Komintern'e bağlı kalmakta haklıydılar. Troçki bu düşünce tarzının
geçerliğini yitirmiş olup olmadığından emin değildi henüz. Sonra, Ü-
çüncü Enternasyonal'de oynadığı rolden ötürü bu kurumla ilişkisini
kesin olarak kestiğini açıklaması da kolay olmazdı. Büyük ve önemli
bir hareketin kurucularından birinin bu hareketin değersiz olduğunu
söyliyecek gücü kendisinde bulması pek görülmüş şey değildi.
Üçüncü Enternasyonal'e arkasını dönmesi 1914'de İkinci
Enternasyonal'i tanımamasından çok daha zordu. Komintern'in
Almanya'daki şaşılacak yenilgisi onu böyle bir karara götürmüştü.
Yalnız 1914 ile 1933'ün birbirine benzemediğini kabul etti. 1914'de
İkinci Enternasyonal liderleri emperyalist savaşı desteklemekle
kendilerine gösterilen güvene
248
her yanındaki komünist partileri Komintern'in kendisini haklı
göstermek için ortaya attığı nedenler ve kutlamaiarı dilsiz bir sessizlik
içinde kabul ediyordu. Bütün bu partilerde en ufak bir akıl
uluslararası dayanışma, sorumluluk kalmamış mıydı? Troçki
durmadan soruyordu bunu. Eğer kalmamışsa demek ki bile bile ve
göz göre göre ihanet etmişlerdi; 1933'de ise Komintern sırf
sorumsuzluğu ve körlüğü yüzünden Hitler'in zaferini kolaylaştırmıştı.
Ama 1933 felâketi başka bakımlardan 1914 felâketinden daha da
kötüydü. Birinci Dünya Savaşı'nda devrimci Marksizm az sonra
darbenin etkisinden kurtulmuştu: Zimmerwald, Kienthal ve Rus
Devrimi Marksizmin "sosyal em-peryalisl" sapıklığına güçlü bir
cevap olmuştu. Komünist hareketin içinden ise 1933 felâketinin
büyüklüğünü karşılayacak bir protesto gelmemişti. Komintern'in
izlediği politika Alman işçi sınıfının seksen yıllık kavga sonunda elde
ettiği şeyleri kaybetmesine sebep olmakla ve yeni bir dünya savaşı
tehlikesini kesinleştirmekle kalmamıştı; aynı zamanda, bütün olup
bitenler hareketin bütünüyle garip bir umursamazlık ve gevşeklik
içinde geçmişti. Büyük komünist yığınlarının siyasî vicdanına ve
anlayışlarına ne oldu, diye soruyordu.
Troçki, reformculuk ile Stalinciliğin işçilerin kafalarını ve
iradelerini yokettiği sonucuna vardı sonunda. O kadar açıkça
ve okadar bağırarak yaptığı uyarmaları olaylar doğruladığı
halde bu uyarmaların cevapsız kalması bu sonucun doğru oldu-
ğunu gösteriyordu. Uyarmalarının ne kadar karşılıksız kaldığı-
onun kadar iyi bilen yoktu; 1932 başlarında Sobolevicius'e
yazdığı bir mektupta Troçkist Muhalefetin Almanya'da "on
yeni işçi bile toplayamadığını söylüyordu (birkaç aydın ile
göçmen kazanmıştı sadece). Birinci Dünya Savaşında ise, gizli
Spartaküs hareketine birkaç bin Alman, işçisi katılmış, Rosa
Luxemburg ile Karl Liebknecht'in hapisane hücrelerinden.
Şimdi ise yani Hitler'in zafer kazanmasından sonra, dünyanın
gönderdikleri "4 Ağustos" protestosuna cevap vermişlerdi.
259
açıklamadığından, bilinçaltına hiç girmediğinden yakınırlar.
Gerçekten de Troçki'nin kitabında hiçbir "iç diyalog" yoktur;
hayallerinin ya da komplekslerinin üzerinde hiç durmamıştır; ve
cinsel hayatı konusunda bağnazca bir tutumla ağzını açıp bir kelime
etmemiştir. Ama eninde sonunda bu kitap siyasi bir hayat hikâyesidir,
her bakımdan politiktir. Bununla birlikte yazarın çocukluk hayatını
anlatırken o zamanki yaşantılarını, "olayları" oyuncaklar vb.yi bütün
ayrıntılarına kadar vermesi ve böylece psikanaliz için gereken
anahtarları sağlaması yazarın psikanalizin rasyonel özüne ne kadar
önem verdiğini gösterir (Hayat hikâyesine şöyle başlar: "Kimi zaman
hatta annemin memesini nasıl emdiğimi bile hatırladığımı sanırım.")
Bir yerde de Freud'cü iç-gözlem konusunda dikkatli olunmasını salık
verir: "Anılar... tarafsız ve çıkarsız değildir" der önsözünde. "Bireyin
kontrol altında bulundurduğu hayatının içgüdülerine aykırı düşen
hikâyelerini, anılar sık sık baskı altına ya da karanlık bir köşeye
gönderirler... Bununla birlikte, bu bir psi-kanaüktik eleştiri konusudur,
ve bazan iyi ve öğretici olduğu kadar, çoğunlukla da acayip ve
gelişigüzeldir." Troçki psikana-iist metodun tehlikeli noktalarını
bilecek kadar bu konuyu derin olarak ve severek incelemişti; bu
bakımdan kendi bilinçaltının "acayip ve gelişigüzel" tahminlerini
ortaya çıkaracak ne vakti vardı ne de sabrı. Bunun yerine bize,
kendisinin tutarlı bilincini ve insan sıcaklığını gösteren mükemmel bir
portresini çizmekle yetinmiştir.
Politik bir eser olarak Hayatım ilk amacına hemen ulaşamamış
bir eserdir, kitabın ilk amacı komünistleri etkilemek olduğu halde
onların üzerinde hiçbir etki yapmamıştır. Ortalama parti üyeleri için
kitabın okunması bir küfür sayılmıştır: bu yüzden okumamışlardır.
Birkaçı kızmış ya da cephe almış-tır. Bunların bazıları Stalin'e
tapmaya bağlı olan insanlardı; bu kitap da Stalincilerin Troçki'de
kişisel ihtiras olduğu konusunda ortaya attıkları iddiaları
doğruluyordu; bazıları da bir
276
ihtilâl liderinin kendi portresiyle uğraşması karşısında hayal-
kırıklığına uğramış kimselerdi. "İşte kendine tapan Troçki kendi
kendini şişiriyor" diyorlardı. Komünistler Troçki'nin önlerine serdiği
zengin tarih malzemesini, ihtilâl konusundaki görüşlerini ve birçok
ders alabilecekleri Bolşevizm yorumunu bu yüzden bir yana
bıraktılar. Buna karşılık kitap burjuva dünyasında geniş bir okuyucu
kitlesi buldu; herkes kitabın edebiyat gücüne hayran kaldı, ama kitap
asıl amacına hiç, ya da pek az erişebildi.
Rus ihtilâli Tarihi, gerek çap, gerek güç ve gerekse ihtilâl
konusunda Troçki'nin fikirlerini tam anlamıyla açıklaması
bakımından onun en büyük eseridir. Dünya edebiyatında bir ihtilali,
başlıca önderlerinden biri tarafından açıklayan tek eserdir.
Troçki, kitapta "Rusya'daki Gelişmenin Özellikleri" başaklı ilk
yazısıyla bizi hemen 1917 sahnesine sokar ve olayları derin, tarihsel
bir prespektif içinde ele alır; ve okuyucu Troç-ki'nini daha 1906
yılında açıkladığı Sürekli Devrim kuramının zengin ve olgun bir
ifadesini burada bulur (*). Rusya yirminci yüzyıla Orta Çağ düzenini
sarsmadan, ya da bir reformasyon-dan ve burjuva devriminden
geçmeden girmiştir; ama köhne varlığının içinde modern burjuva
uygarlığının elemanları da vardır. Batının ekonomik ve askerî baskısı
altında ilerlemeye zorlanmaktadır, ama Avrupa'daki ilerlemenin
geçirdiği bütün "klasik" aşamaları geçemiyecektir. "Yabanlar oklarını
ve yaylarını hemen atıp silâh kullanmaya başladılar, ama her iki silâh
arasında geçen yolu yürümeden..." Modern Rusya burjuva
önderliğinde kendi reformasyonunu ya da burjuva devrimini
yapamazdı. Geri kalmışlığı Avrupa'nın erişmiş olduğu noktaya
politik bakımdan hemen erişmesini ve bu noktadan ileri gitmesini,
yâni sosyalist devrime geçmesini engelliyordu. Güçsüz ve kararsız
burjuvazisi, yarı-derebey istibdadını başından ata-
(*) Bak: Troçki, Silahlı Sosyalist, Bölüm VI.
277