HRISTOLOSKE RASPRE Jedna od karakteristika, pre svega rane istorije Vizantije su teolosko-hristoloske raspre.

One su izazivale mnogo potresa u Vizantijskom carstvu i imale mnogo uticaja na njegov razvitak. Temelj hriscanske crkve je bio I Vaseljenski sabor u Nikeji 325. godine. Car Konstantin I koji je sazvao sabor i na njemu ucestvovao je mnogo uticao na njegove odluke. Arijanstvo Arijanstvo je ucenje aleksandriskog prezvitera Arija po kome ne postoji Bog Sin. On je polazeci od cisto monoteistickih shvatanja odbacio jednakost Oca i Sina, ne priznavajuci Hrista za Boga, vec samo za coveka. Arijanski vid hriscanstva su primili Goti. Ovaj vid je osudjen jos na Nikejskom saboru kao jeres, dok je to potvrdjeno dopunama na II Vaseljenskom saboru u Carigradu 381. kada je konacno formulisan Simvol vere. Tako je postala opsterihvaceno pravoslavno ucenje o jednosusnosti Oca i Sina. Arijanski carevi u Vizantiji bili su Konstancije (337-361) i Valens (364-378). Posle propasti Vizigotske kraljevine od Arapa arijanstvo nestaje. Nestorijanstvo Posle prihvatanja jednosusnosti Oca i Sina, javilo se pitanje odnosa bozanskog i covecanskog u Hristu. Prema antiohijskoj skoli, ciji je glavni predstavnik bio carigradski patrijarh Nestorije, u Hristu su postojale dve razdvojene prirode: covecanska i bozanska. Naime, bozanstvo se ovaplotilo u Hristu, coveku rodjenom od Marije, te se ona ne moze nazvati Bogorodicom, vec Hristorodicom. Medjutim, Nestorije je naisao na jakog protivnika u aleksandriskom patrijarhu Kirilu na ciju je stranu stao i Rim. Tako je nestorijanstvo na III Vaseljenskom saboru u Efesu osudjeno kao jeres. Danas ima oko 140000 nestorijanaca, uglavnom na hriscanskom istoku (Sirija, Mala Azija). Monofizitizam Za vreme Dioskora, Kirilovog naslednika, aleksandrijska patrijarsija je dostigla najmocniji polozaj medju hriscanskim crkvama. Tada se u Aleksandriji javlja ucenje suprotno nestorijanstvu: da su se dve Hristove prirode spojle u jednu bozansku posle njegovog ovaplocenja. Drugi predstavnik ovog ucenja bio je Evtihije, arhimandrit u Carigradu. Njega je sinod u Carigradu osudio kao jeretika, kao i papa Lav I. Tako su se Carigrad i Rim udruzili protiv Aleksandrije. Aleksandrijska stranka je trijumfovala na tzv. Razbojnickom saboru u Efesu 449. Medjutim, dolaskom na vlast cara Markijana (450-457), monofizitizam je odbacen kao jeres na IV Vaseljenskom saboru u Halkedonu. Tada je usvojeno ucenje o dve nedeljive, a opet nespojive prirode u Hristu. Tako je osudjeno i nestorijanstvo i monofizitizam, te je doslo do zblizavanja predstavnika ova dva ucenja, koje je dovelo do mrznje prema pravoslavnoim Carigradu i lakog pada istocnih pokrajina Vizantije pod Persijance, a posle i pod Arabljane. Monofizitske crkve su danas aleksandriska, etiopska i jermenska patrijarsija, sto ce reci, celokupan hriscanski istok. Monofizitski carevi su bili Vasilisk (475-476) i Anastasije (491-518). Monoenergetizam i monotelitizam Povratkom istocnih provincija carstva u doba cara Iraklija (610-641), vratili su se stari problemi sa monofizitima. Tako je carigradski patrijarh Sergije, u pokusaju da resi probleme, lansirao novu nauku o dve prirode Hristove, ali jednoj energiji (delovanju), nazvanoj monoenergetizam. Ovom ucenju su prisli i sam car Iraklije, kao i aleksandriski patrijarh Kir. Medjutim, kako su se tome suprotstavili jerusalimski patrijarh Sofronije i papa Honorije I, Sergije je ostavio po strani pitanje o energiji, vec je sproveo ucenje o dve prirode, a jednoj, bozanskoj volji u Hristu, nazvanoj monotelitizam. Ovo ucenje je obnarodovano 638. Ektesisom. Medjutim kad je Ektesis obnarodovan, istocne pokrajine su pale pod Arape i bile zauvek izgubljene. Monotelitizam je promasio svoj cilj. Car Konstans II (641-668) je pokusao da resi problem Tiposom, kojim je zabranio sve rasprave. U sporazumu sa Rimom, car Konstantin IV (668-685) je sazvao VI Vaseljenski sabor 680-681 na kome je osudjeno

monotelitsko ucenje. Jedini car monotelita bio je Iraklije (610-641). Ikonoborstvo (ikonoklazam) Ikonoborski pokret nije bio toliko dogmatske i crkvene, koliko politicke prirode. To je bio pokusaj careva da stave crkvu pod svoju kontrolu, kao i sukob evropskog i azijskog dela carstva. Naime, u Grckoj je kult ikona predstavljao jedan od najvaznijih izraza poboznosti. S druge strane, u Maloj Aziji, taj kult je izgledao idolopoklonicki i suprotan hriscanstvu kao duhovnoj veri. Do ovog shvatanja na vizantiskom istoku je verovatno doslo pod uticajem islama. Tako je car Lav III Isavrijanac 726. godine istupio protiv kulta ikona. On je pre dolaska na vlast bio strateg teme Anatolika, te se priklonio maloazijskoj strain. Takodje je pokusao da potcini crkvu, shvatajuci sebe ne samo kao cara, vec i kao prvosvestenika. Narod u Carigradu se prvo opirao ikonoborstvu. Glavni predstavnici ikonoborskog pokreta bili su maloazijski episkopi Toma Klaudiopoljski i Konstantin Nakolejski. Najznacajniji protivnik ikonoborstva je bio Jovan Damaskin. On je odbacio optuzbe o postovanju ikona kao idolopoklonstvu, naglasavajuci da je ikona simbol u neoplatonskom smislu, a ikonu Hristovu dovodi u vezu sa njegovim ovaplocenjem. Car Lav III je 17. I 730. sazvao na carskom dvoru silention (skupstina svetovnih i duhovnih dostojanstvenika) koja je trebalo da donese edikt protiv ikona. Ovaj edikt je odbio da potpise carigradski patrijarh German koji je smenjen, a na njegovo mesto postavljen Anastasije. Izdavanjem edikta poceo je veliki progon ikonofila i unistavanje ikona. Takodje je izbio ustanak u Grckoj. Car Konstantin V je bio jos vatreniji ikonoborac od svog oca. On je nastavio i pojacao progone, a sto se tice legalizovanja ikonoborstva, otisao je korak dalje i sazvao sabor, za ciju je pripremu vrsena velika propaganda. Sabor se sastao 10. II 754. na Hijareju, a poslednju sednicu je odrzao 8. VIII u Vlahernskoj palati. Sabor je nazvan bezglavi, jer na njemu nijedan patrijarh nije poslao svoje predstavnike. Bez obzira na to, sabor se proglasio vaseljenskim. Opozicija ikonoborstvu je rasla u svim slojevima drustva, a najvise medju monastvom, kome je car oduzimao posede. Dolaskom na presto Lava IV ikonoklazam slabi, da bi bio ukinut na poslednjem, VII Vaseljenskom saboru u Nikeji 787. Medjutim, posle sabora se medju pravoslavnima javiljaju dve struje: umerena, ciji je predstavnik bio i carigradski patrijarh Nicifor i radikalna, ciji je predstavnik bio zilot Teodor Stidiski. Ovo je oslabilo pravoslavnu stranku, te je za vreme cara Lava V Jermenina doslo do obnove ikonoklazma. On je vec 815. svrgnuo patrijarha Nicifora i postavio Teodote Melisena, a zatim sazvao sabor koji je potvrdio odluke onog iz 754., a odbacio VII Vaseljenski sabor. Zbog svoje paranoje, Lav V je bio zapamcen kao najveci progonitelj ikonofila. Svrgnuo ga je car Mihailo II Mucavac koji je, iako ikonoborac, pokusao da ostane nezainteresovan zabranjujuci svaku raspravu oko ikona, ali i zaustavljajuci progone. Poslednji ikonoklasticki car koji je vrsio progone bio je Teofilo. Car Mihailo III Pijanica i njegova majka Teodora ucinili su konacni kraj ikonoklazmu: 843. je smenjen sa carigradske patrijrsijske stolice najvatreniji predstavnik ikonoborske stranke Jovan gramaticar, a doveden Teoktist, a potom je proglasena svecana restauracije kulta ikona. Ikonoborstvo danas ne postoji. Ikonoborski carevi su bili: Lav III (717-741), Konstantin V (741-775), Lav IV (775-780), Lav V Jermenin (813-820), Mihalio II Mucavac (820-829) i Teofilo (829-842) Raskol izmedju pravoslavlja i katolicanstva Ovaj veliki raskol nije bio kao ranije hristoloske krize. U njemu nisu postojali samo verski razlozi, niti samo verki i politicki (kao u ikonoklazmu), vec i civilizacijski. Katolicka crkva je postala simbol germanskog varvarskog zapada, dok je pravoslavna crkva postala simbol vizantijskog istoka, te se zato danas staro-hriscanske jeresi smatraju za pravoslavne, tj. varijante pravoslavlja. Katolici kao razlog raskida postavljaju vizantijski cezaropapizam, medjutim, razlozi su mnogo slozeniji i drugaciji. Koreni velikog raskola vuku jos u doba ikonoklazma. Sredinom VIII veka Langobardi su ugrozavali Rim. Papa je strahovao "da ne postane langobardski biskup". 751. pada Ravena, glavna vizantijska baza u Italiji. Papa Stefan II 754. prelazi Alpe trazeci pomoc od franackog kralja Pipina, odbijajuci da trazi pomoc od jeretickog cara Konstantina V. Konstantin je,

takodje prosirio jurisdikciju Carigradske patrijarsije na Ilirik. Ova situacija se zaostrava prilikom obnove zapadnog carstva pod Karlom Velikim 800. godine. Inicijativa za krunisanje Karla je potekla od samog pape Lava III. Tako je papa stvorivsi novo carstvo na zapadu, omalovazio Vizantijsko, jer po starom shvatanju, mora da postoji samo jedno univerzalno carstvo (Vizantijsko) i jedna univerzalna crkva (Rimska). Zato su Vizantija protestovala. Ipak, slabi car Mihailo I Rangabe (811-813) je 812. u Ahenu, preko svojih izaslanika, pozdravio Karla kao vasilevsa. Kasniji vizantijski carevi su osporavali ahenski ugovor, pravdajuci se slaboscu Mihaila I. U doba patrijarha Fotija polako se javljaju i dogmatske suprotnosti: rimska crkva smatra da Sveti Duh proizilazi iz Oca i Sina, dok stara dogma iz Nikejskog sabora insistira na jednakosti Svete Trojice. Vrhunac svega predstavlja konacni raskid iz 1054. Na stolici svetog Petra je sedeo Lav IX, zestoki pobornik klinijevskog pokreta. Carigradskom patrijarsijom rukovodio je kontroverzni Mihailo Kerularije. On je u svojoj mladosti ucestvovao u zaveri protiv Mihaila IV Paflagonca, te je morao da se zamonasi. Na papu Lava IX je uticao ekstremno anti-vizantijski raspolozeni kardinal Humbert. U rasprama su uz Carigrad stale i ostale pravoslavne crkve: Antiohija, Jerusalim, Ohrid, kao i Bugari. Car Konstantin IX Monomah je naginjao na rimsku stranu. Koristeci to, papski legati su 16. jula 1054. na oltar Svete Sofije stavili bulu koja baca prokletstvo na Mihaila Kerularija i njegove pristalice. Na to je Kerularije sazvao sabor koji je bacio anatemu na rimsku crkvu. U pocetku se to nije cinilo toliko vaznim, jer to nije bio prvi takav sukob Carigrada i Rima. Ipak, ispostavilo se da je taj raskid potrajao do danas. Za ovu krizu se upotrebljava rec raskol, jer se ne moze tacno odrediti ko je naslednik starog poretka: jedna rimska crkva ili jedno vizantijsko carstvo. Ipak, polazeci od dogme, vidi se da je pravoslavlje ostalo verno starim tradicijama. Zato su oni i ostali pravoslavni, ili "ortodoksi". Isihazam Isihasticki pokret je poceo da se siri u Vizantiji za vreme drugog gradjanskog rata 40-ih godina XIV veka. Njegov preteca je bio Simeon Novi Bogoslov, mistik iz XI veka, dok je pravi osnivac ovog pokreta tridesetih godina XIV veka bio Grigorije Sinait. Glavno uporiste ovog pokreta je bila Sveta Gora. Prema tvrdjenju isihasta, potpunom askezom i posvecenoscu, uz izgovaranje Isusove molitve ("Gospode Isuse Hriste, sine Boziji, pomiluj me") mogla se ugledati bozanska svetlost koja se ukazala apostolima na Tavorskoj Gori. Medjutim, isihazam je naisao na opoziciju u grckom monahu iz Kalabrije Vaarlamu. On je usao u raspravu sa Niciforom Grigorom i Grigorijem Palamom. Tvrdio je da vecito postojanje ne postoji, da nista sem Boga nije vecito, te tako nije vecita ni tavorska svetlost. Palama je, sa svoje strane povlacio razliku izmedju Bozje sustine, koja je nepristupacna coveku i Bozjih energija koje deluju i vidljive su, a opet nisu stvorenja, vec vecite emanacije Boga. Iako su na saboru 1341. u Carigradu isihasti bili priznati, dolaskom na vlast carice Ane Savojske kao regenta i delovanjem patrijarha Jovana Kalekasa, protivnika ovog ucenja, isihasti su doziveli poraz. Isihasti stoga prelaze na stranu Jovana Kantakuzina. Tako je Vizantija bila podeljena ne samo politicki, vec i verski. Padom Vizantije 1453. godine, prestale su i hristoloske raspre. Iako se na zapadu javila reformacija, koja je izazvala nove verske rasprave, pa cak i ratove, nju ne mozemo da podvedemo pod ove raspre. Pre svega zbog toga sto su razlozi reformacije bili socijalne i organizacione prirode, a kasnije su se javile i verske i dogmatske suprotnosti. Niko nije kao Vizantnci ulazio sa tako velikim zarom u verske rasprave. Zato je teologija ostala da tapka u mestu od konacnog pada jednog i jedinog carstva 1453.