EKONOMIKA PRIMARNE POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE

U FEDERACIJI BiH III DIO

1. UVOD

Imajuci u vide ono to se deava u daljem i bliem okruenju, Bosna i Hercegovina se
nalazi pred velikim zadatkom i izazovom koji se ogleda u remodeliranju privrednog i
drutvenog sistema. U okviru tog privrednog sistema poljoprivreda i ruralni razvoj imaju
posebnu vanost. Radi toga, Federacija Bosne i Hercegovine preduzima citav niz
razlicitih organizacionih, institucionalnih i ekonomskih mjera, kako bi ostvarila zacrtana
opredjeljenja. Iz takve orijentacije i proizlazi potreba izucavanja svih aspekata razvoja
poljoprivrede, u cemu ekonomika poljoprivrede i mjere agrarne politike imaju svoje
mjesto i znacaj.
Proizvodnja hrane od uvijek je bilo vano pitanje kojem se pridavala posebna panja.
Ona obuhvata proces od sjetve na njivi do stola potroaca. Taj sloen, prirodno
visokozahtjevan proces i relativno dug put proizvodnje hrane, prema prirodi tehnolokih i
ekonomskih veza, moe se podijeliti na tri segmenta i to:
a) primarnu poljoprivrednu proizvodnju koja obuhvata proces rada na njivi i u
tali,
b) industriju prerade poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda i sirovina
1
, i
c) promet poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda.

Ne gubeci iz vida vanost svakog od ta tri segmenta i njihovu kauzalnost, cinjenica je da
se druga dva nadovezuju i nadograduju na poljoprivrednu proizvodnju, iz cega proisticu,
pa odatle i proizilazi presudna vanost primarne proizvodnje u ukupnoj proizvodnji
hrane. U prilog ovoj cinjenici ide i saznanje da prehrambena industrija (sekundarni) i
promet poljoprivrednim i prehrambenim proizvodima (tercijarni sektor) mogucnosti da
realiziraju zacrtano. Sa porastom znanja i tehnicko-tehnolokih mogucnosti raste i
spoznaja preferiranja djelatnosti proizvodnje hrane i ocuvanja posebno vrijednih
prirodnih resursa, neophodnih za covjekov opstanak i kvalitet ivljenja.
Danas potroaci sve manje kupuju proizvode koji direktno dolaze iz poljoprivredne
proizvodnje, a sve vie od prehrambene industrije. Sve veca zaposlenost ena i sve manje
vremena za pripremanje hrane u domacinstvu, uz porast standarda, vode nas ka potronji
gotovih jela. U takvim proizvodima smanjuje se udio rada poljoprivrednika i domacice, a
raste udio trokova prehrambene industrije u cijeni proizvoda. Taj udio prehrambene
industrije u Evropi prije tri godine je iznosio 70%, a u SAD oko 90%.
Takav nacin, posebno u razvijenim zemljama svijeta postaje poslovna orijentacija i
masovna pojava u proizvodnji, potronji i distribuciji. Medu proizvodacima je nastala
jaka konkurencija koja ide u pravcu diferncijacije proizvoda, pri tom se koristi moc
medija radi pridobijanja potroaca i radi na marki proizvoda, kao sinonima kvaliteta.
Masovna industrijska proizvodnja gui i potiskuje zanatski nacin rada, a mali broj velikih
preduzeca odraduje 90% prometa. Formiraju se nacionalni pa i internacionalni lanci
restorana i hotela. Prerada, promet i ugostiteljstvo postaju vlasnitvo malog broja mocnih
vlasnika koji time upravljaju, a i namecu svoja pravila.
Tehnicko-tehnoloki progres vodi proizvodnju hrane u nagle promjene koje se ogledaju u
primjeni strategije ubrzanog rasta uz primjenu inovacija, istraivanja i upotrebu

1 Obuhvata prehrambenu industriju i industriju proizvodnje stocne hrane, jakih alkoholnih pica, doradu i preradu duhana.
2
marketinkih metoda. To zapoljava sve vie ljudi u preradi i komercijalizaciji proizvoda,
s jedne, a sve manje u sektoru poljoprivrede, s druge strane.
Takve tendencije su dominantne u sistemu proizvodnje hrane razvijenih zemalja svijeta, a
zasnivaju se na nezamjenljivoj ulozi primarne poljoprivredne proizvodnje.
Specificnost poljoprivredne proizvodnje je to se odvija u irokom prostoru koji se
obicno naziva seoska sredina i jo dominantno, pod otvorenim nebom. Ta prirodna
sredina u kojoj se nalaze poljoprivredne povrine sa svim biljnim, ivotinjskim i
tehnickim potencijalom cine neophodni ambijent za proizvodnju hrane. Covjek od nje
ivi i u njoj organizira svoj ivot u ekonomskom, socijalnom i kulturnom pogledu. Radi
poboljanja uslova ivljenja uvode se dodatne (dopunske) privredne djelatnosti (turizam,
ugostiteljstvo, industrija) na selu. To znaci, da se iznalazi rjeenje za jedan nov
nepoljoprivredni dohodak i da tu ubuduce ne bude samo poljoprivredna sredina.
Razvoj se odvija u nekoliko pravaca:
P r v o, tendencija naputanja poljoprivrednih gazdinstava i odlazak u gradove.
D r u g o, nastojanje clanova gazdinstva da se zaposle u drugim privrednim
granama van poljoprivrede. Smanjuje se broj radno sposobnih na selu, a to vodi do
promjena proizvodnog programa i obima poljoprivredne proizvodnje, nastaje era
dijeljenja posjeda (parttime farm). Prelazi se iz domena ekonomike poljoprivrednog
gazdinstva u sferu ekonomike seoskog domacinstva.
T r e e, ostaje mali broj gazdinstava koja se iskljucivo bave poljoprivrednom
proizvodnjom. Na racun onih iz predhodna dva pomenuta pravca, ova gazdinstva
povecavaju svoj posjed, uvode nove tehnologije i znanja. Nastaju robni proizvodaci
trino orijentisani i stanje na selu socio-ekonomski postaje jo sloenije.

Potrebno je uci u dublju analizu svih tih sloenih pojava na selu, naglasiti da je
poljoprivredna proizvodnja, i uz to sistem proizvodnje hrane, znacajno uslovljen
demografskim, socijalnim, ekonomskim i politickim deavanjama u seoskom
domacinstvu, seoskom prostoru i druvu u cjelini.
Iz toga proizilazi:
1. Poljoprivreda je segment privrede i drutva, te je usko povezana sa njihovim
razvojem;
2. U irem smislu, proizvodnja hrane je izuzetno sloen sistem sastavljen od
primarne proizvodnje, poljoprivredno-prehrambene industrije i prometa
poljoprivredno-prehrambenih proizvoda. Svaki od ovih podsistema cini jednu
zasebnu cjelinu tog sistema i u ekonomici ih je potrebno proucavati zasebno.
3. Poljoprivreda cini istaknut prostor djelatnosti u ukupnoj proizvodnji hrane,
uslovljen osobinama sredine i snagom ekonomske moci drutva da ga ucine
socio - ekonomski prihvatljivim.

Navedeno upucuje na zakljucak, da je i ovu oblast potrebno prouciti sa svih aspekata radi
boljeg razumijevanja, upoznavanja zakonitosti u njenom razvoju, te njenog doprinosa
privredi i drutvu u cjelini.


1.1. Ekonomika poljoprivrede

Kao najstarija ljudska djelatnost, poljoprivreda je bila predmet interesovanja umnih ljudi.
O tome postoje pisani dokumenti stari oko dvije i po hiljade godine Ksenophan (427-
355. p.n.e.). Smatra se da su ekonomiku poljoprivrede, kao naucnu disciplinu, osnovali
fiziokrati, francuski ekonomski pisci iz XVIII vijeka. Prema fiziokratima prirodni
3
poredak je zadan za sva vremena i vrijedan za sve ljude. Prema tom shvatanju, zemlja je
izvor svih bogatstava, a poljoprivreda ih uvecava.
U XVIII vijeku se javlja i Adam Smith (1723-1790) koji istrauje prirodu i uzroke
bogatstva naroda, produbljuje ucenje o zemljinoj renti, dobiti, zakupu i nadnicama
poljoprivrednika. Arthur Young (1741-1820) zastupa nacelo po kojemu najprije treba
upoznati praksu najboljih farmera i na temelju tih iskustava davati preporuke. On je
poznat po analitickom principu pristupa u istraivanjima, pa ga mnogi zbog toga smatraju
ocem savremene agrarne ekonomije.
U Njemackoj se javlja plejada agrarnih buroaskih pisaca medu kojim se posebno isticu
Thaera (1752-1828) i Tunena (1783-1850). Oni su miljenja, da agrarna politika daje
nacela po kojima treba da rade nosioci agrarne politike u razvoju poljoprivrede. Tu
spadaju pitanja proucavanja posjedovnih odnosa, zakonske mjere, tehnika unapredenja
proizvodnje, politika obrazovanja, oblici udruivanja u poljoprivredi i organizacije
poljoprivrednog preduzeca.
U Francuskoj je ekonomika poljoprivrede dio agroekonomije koja proucava razvoj
poljoprivredne proizvodnje. Cinioci koji djeluju na njen razvoj grupisani su u dvije
skupine:
a) prirodni uslovi (zemljite, klima, voda i dr.) i
b) ekonomski (cijene, radna snaga, kapital, krediti, trite i dr.).

Po njihovom miljenju, ekonomika poljoprivrede proucava vanjske i unutarnje cinioce
vezane za proizvodnju, koritenje prirodnog bogatstva, poljoprivredno stanovnitvo,
ulogu drave i sl.
Poceci ekonomije poljoprivrede u SAD datiraju od prije dva stoljeca. I u bivoj
Jugoslaviji taj proces ima toliki vijek. Prema Vladimiru Stipeticu ekonomika
poljoprivrede je znanost koja proucava djelovanje opcih zakonitosti politicke ekonomije i
ekonomike proizvodnje u poljoprivredi.


1.2. Specifinosti razvoja poljoprivredne
proizvodnje

Poljoprivredna proizvodnja se zbog svojih specificnosti znatno razlikuje od drugih
privrednih grana. Njene specificnosti se ogledaju u: a) vezanosti procesa za prirodnu
sredinu i b) odvijanju biolokog i biohemijskog procesa koji zahtijeva odgovarajucu
tehnologiju.
Tehnoloki proces u drugim granama proizvodnje, u najkracem, zahtijeva tri elementa:
sirovinu, maine i energiju. U poljoprivredi biljka sama uzima mineralne materije iz
zemlje kao svoja hraniva i uz pomoc Sunceve energije stvara plod.
Razlicita tla nisu jednako bogata tim hranivima pa zbog toga postoji i razlicita plodnost
zemljita. Fizicka i hemijska svojstva tla definiu proizvodne mogucnosti za odredene
kulture. Nauka svakim danom sve vie upoznaje proizvodna svojstva tla, iznalazi bolja
sredstva i agrotehniku kojima se povecava njihova proizvodna mogucnost. No, iako rastu
ta znanja i mogucnosti, prirodna plodost tla ostaje kao veoma vaan ogranicavajuci faktor
za proizvodno opredjeljenje i ostvarene ekonomske rezultate.
Tlo kao sirovinska baza i supstrat za gajenje biljaka je nepokretno, te zbog toga je
unaprijed odredeno mjesto za proizvodnju. Ono je irok poljoprivredni prostor kojeg
treba proizvodno organizovati, izgraditi i opremiti. Pored toga, poljoprivredne povrine
su veoma razlicite po nadmorskoj visini, reljefu i ekspoziciji. Zbog toga u ovoj djelatnosti
nije moguca prostorna koncentracija proizvodnje izabrana prema nekim drugim
4
pogodnostima (ekonomskim, trinim i dr.). To pred ovu proizvodnju postavlja
specifican zadatak i trai dodatna sredstva koja nisu potrebna u drugim proizvodnim
granama.
Iz recenog proizilazi zakljucak da se sirovina u poljoprivredi po svojoj
rasprostranjenosti, i mogucnosti pristupa u koritenju, odraava na proizvodnu
orijentaciju i prinos, a to je posebno vano, na ekonomiku proizvodnje.
Biljka je jedina fabrika koja pretvara neorganske u organske materije. Ona uzima
mineralne materije iz tla i CO
2
iz vazduha te ih uz pomoc Sunceve energije pretvara u
organske proizvode. Ta mogucnost biljke da nastaje, ivi i razvija se radi proizvodnje
hrane za ljude i ivotinje, podlijee svim biolokim zakonitostima. Za sve to je potrebno
imati odgovarajuce uslove i za svaku fazu njenog ivotnog puta potrebno je odredeno
vrijeme. Za proizvodnju u drugim djelatnostima taj proces obavlja odgovarajuca maina.
Za obavljanje procesa stvaranja organske materije fotosinteze, neophodna je Sunceva
energija koja je unaprijed data sa vecim iznosom na ekvatoru, a smanjuje se prema
polovima. Poloaj direktno utice na energiju, a indirektno na formiranje klime. To se
odraava na geografsku rasprostranjenost biljnih vrsta i ivotinjskog svijeta.
Prema tim uticajima, u BiH postoje izraena tri klimatska podrucja i to: mediteransko,
kontinentalno i planinsko. Na godinju, sezonsku i dnevnu kolicinu sunceve energije ne
moe se uticati, ali s druge strane, ona je neophodan faktor procesa proizvodnje koji ne
stvara nikakve trokove i ne tereti proizvodnju. Zbog toga treba iznaci optimalnu
zastupljenost i raspored kulturnog bilja na prostoru drave. Na tim se osnovama zasniva
potreba regionalnog planiranja.

Krajnji rezultat procesa poljoprivredne proizvodnje je proizvod plod koji zahtijeva
posebnu panju, od nacina berbe, transporta, reima cuvanja i prerade, jer je organskog
porijekla i zbog toga podloan kvarenju. Samo sa posebnom opremom i objektima se
mogu ocuvati njegova svojstva i do potroaca dostaviti kvalitetan i zdrav proizvod. Svaka
druvena zajednica je zainteresovana za obezbjedenje dovoljne i kvalitetne kolicine hrane
u cilju smanjenja vlastitih ekonomskih, socijalnih i drugi implikacija.

Proces poljoprivredne proizvodnje sadri niz ekonomskih implikacija kao to su:
a) proizvodni ciklusi,
b) vrijeme proizvodnje i vrijeme rada,
c) reprodukcija,
d) poljoprivredni rad i
e) poljoprivreda kao dio privrede

Proizvodnja u poljoprivredi se odvija u sezonskom dijelu godine ili vie godina. Pojedine
proizvodne operacije se trebaju obaviti u odgovarajucem trenutku razvoja biljke i
vremenskih prilika. Svako odstupanje od optimalnih rokova donosi posljedice koje se
ogledaju u kvalitetu proizvoda, obimu proizvodnje ili, pak, dovodi u pitanje ukupnu
proizvodnju, to se najcece ne moe otkloniti radom izvan pomenutog roka. To zahtijeva
obezbjedenje kapitala, drugih sredstava i radne snage u tacno odredenom roku. Takva
servilnost ima svoju cijenu.
Kod viegodinjih zasada neophodno je obezbijediti ulaganja od 2-3-4 godine, te cekati
puno plodonoenje 6-8 godina, uz redovno odravanje i njegu, da bi se stekli uslovi
povrata investicije. To znaci da je kapital dugorocno angaovan (oko 20 godina) sa dosta
rizika i neizvjesnosti te malim koeficijentom obrta, pa se zbog toga to nerado radi. Skoro
istovjetan je slucaj u stocarstvu gdje treba izgraditi privredne objekte, nabaviti
odgovarajucu opremu i nakon stvaranja tih uslova nabaviti ili uzgojiti priplodna grla za
5
ostvarivanje odredene proizvodnje. Osim toga, u ovakvoj proizvodnji (viegodinji zasadi
i priplodna grla) postoji odredenja postupnost u ostvarivanju prinosa; oni su pocetno
mali, rastu do pune proizvodnosti, nakon cega opadaju.
Vrijeme proizvodnje u poljoprivredi je definisano biolokim svojstvima odredene kulture
i svojstvima stocne vrste, pa se zbog toga ne moe skratiti. Utroeno radno vrijeme tokom
proizvodnog ciklusa se ne podudara sa vremenom poljoprivredne proizvodnje. To dovodi
do potekoca u organizaciji ljudskog i mainskog rada; nastaju pice rada i intervala
niskih potreba do mrtve sezone. Te smjene sezona rada i nerada su vie vezane za
biljnu proizvodnju nego za animalnu. Raznovrsniji proizvodni program omogucava bolje
koritenje raspoloivog rada.
Posljedice neravnomjerne zaposlenosti mehanizacije i opreme u ovoj proizvodnji,
smanjuju njihovu iskoritenost i poskupljuju proizvod, a bez njih nije moguce u
optimalnom roku obaviti odredene proizvodne procese.
Iskazane specificnosti poljoprivredne proizvodnje, te upitne mogucnosti da se
reprodukuje i bude kapitalno akumulativana, dovode je u nepovoljniji poloaj u odnosu
na druge privredne grane. Zbog toga, a i niza nepomenutih razloga, prvobitno
poljoprivredno gazdinstvo je bilo, i nerijetko jo uvijek ostalo, autarhicno, zatvoreno i
ucaureno u proizvodacko-potroacku jedinicu radi opstanka i nezavisno od vanjskog
svijeta.
Ekonomski razvoj mijenja tu formu gazdinstva, ono se polako otvara za repromaterijal i
trite, postepeno prihvata tehnoloko-tehnicki napredak i povecava obim proizvoda. Te
promjene dovode do slabljenja veza izmedu gazdinstva i domacinstva. Gazdinstvo
postaje robni proizvodac, a domacinstvo podmiruje svoje potrebe na tritu. Ovakav
eljeni razvoj ima pozitivan tok u povoljnim ekonomskim i politickim prilikama.
Izuzetne situacije, posebno izraene ekonomske krize i ratna stanja, promijene smjer
kretanja ovog procesa, pa zbog toga poljoprivrednici nisu spremni za nagle promjene i
olako prihvatanja novih rjeenja. I to je jedno od specificnih svojstava poljoprivrednih
gazdinstava i pristupa u proizvodnji hrane.
Rad covjeka je izuzetno vaan proizvodni resurs, jer od njegovog znanja i mogucnosti da
rjeava probleme zavisi koritenje raspoloivih faktora za proizvodnju. I ovaj resurs
(ljudski) se moe unaprijediti obrazovanjem.
Neophodno je istaci da poljoprivrednik treba da ima iroka znanja iz razlicitih obasti, od
osnova iz biotehnickih nauka, preko agronomskih i tehnolokih znanja, oblasti ekologije,
tehnike i poznavanja mehanizacije, opreme, elektrotehnike, gradevinarstva, pejzane i
vrtne umjetnosti, vodenja knjigovodstvene evidencije, izrade kalkulacija pa do izrade
biznis planova, t.j. ekonomike poslovanja. U literaturi
2
se navodi podatak, da jedan
radnik na poljoprivrednom gazdinstvu obavlja vie od 200 raznovrsnih poslova. U
uslovima brzog tehnicko-tehnolokog napretka on mora biti informisan o naucnim
dostignucima i mogucnostima primjene inovacije u poljoprivrednoj proizvodnji. Iz ovdje
navedenih razloga, razvijene zemlje svijeta organizuju strucnu poljoprivrednu slubu sa
zadatkom da prenosi potrebna znanja i uvodi inovacije u proizvodnu praksu.
U drugim proizvodnim djelatnostima, po pravilu, obim potrebnog znanja je manji jer se
radi o vecoj specijalizaciji proizvodnje, pa je zbog tog tamo moguca veca koncentracija
znanja pogotovo u velikim tvrtkama. I po ovome je poljoprivreda specificna.
Preduzetnitvo je poseban oblik rada i takode veoma vaan cinilac proizvodnje u
savremenim uslovima. Preduzetnici su spremni i sposobni pokrenuti, organizovati,
uspjeno voditi i razvijati neku proizvodnu djelatnost, uz stalne inovacije, preuzimajuci
pri tom odredene poslovne rizike. Njih manjka u poljoprivrednoj proizvodnji da pokrenu

2
Defilippis J. (2002): Ekonomika poljoprivrede, str. 24.
6
odredene djelatnosti, organizuju bolje koritenje raspoloivih resursa, primjenjuju
inovacije, a i da preuzmu odredene rizike nepovoljnih prirodnih i trinih utjecaja.
Ekoloki sistem cini zajednica biljnog i ivotinjskog svijeta, uzevi i covjeka, i abioticne
okoline. Nacelo tog sistema je samoregulacija. U tome sistemu covjek igra posebno
negativnu ulogu i ugroava ne samo svoj opstanak vec i opstanak svih drugih ivih bica
na planeti. Ako se iznade rjeenje da se to razumno bice zaustavi u svojoj sve jacoj
degradaciji ivotne sredine, imacemo buducnost.
Prema postojecim procjenama, Zemljinu povrinu cine: 11% oranice, 25% prirodne
livade i panjaci, 32% ume i 32% neplodno tlo (pustinje i zaledene povrine). Covjek je
kroz poljoprivrednu proizvodnju uzeo najveci dio ekolokog sistema na zemlji,
potiskujuci sve ono to nije podredeno proizvodnji hrane, cime mijenja ivotnu sredinu.
Meliorie zemljite, isuuje bare i mocvare, pospjeuje eroziju i na taj nacin mijenja biljni
i ivotinjski svijet, a time i klimu. Radi povecanja proizvodnje po proizvodnoj jedinici,
nekontrolisano vri hemizaciju i na taj nacin zagaduje zemlju, vodu i zrak. Tako mijenja
uspostavljene odnose ekolokog sistema i prijeti promjeni uspostavljene ravnotee.


1.3. Poljoprivredna proizvodnja
i prirodni uslovi

Iz dosad recenog proizilazi, da se poljoprivredna proizvodnja odvija u prirodnim
uslovima sredine. Najvanija tri elementa prirodne sredine su: zemljite, klima i voda.
Za razliku od drugih ljudskih djelatnosti, u poljoprivredi je zemljite osnovni preduslov
za proizvodnju. Na njemu se biljke ukorjenjuju, a iz njega uzimaju hranjive materije
neophodne za ivot, rast i razvoj. Nauka je pronala nacine uzgoja biljaka bez zemlje,
pomocu hidropona ili u internom supstratu, ali su skupi i jo uvijek nemaju iru primjenu.
Stoga zemlja ostaje kao osnovni i najjeftiniji supstrat u poljoprivrednoj proizvodnji.
Neophodno je istaci da su zemljine povrine za poljoprivrednu proizvodnju ogranicene,
a bez njih nema te proizvodnje. Znajuci za njihov viestruki znacaj, ljudi su ratovali za
odredene teritorije, a, naalost, to cine i danas. Druge privredne djelatnosti i industrije su
neto umanjile znacaj zemlje, ali je, ipak, proizvodnja hrane preokupacija svih zemalja, a
nekih i strateko opredjeljenje.
Klimatske prilike odredenog zemljinog prostora su takode vaan uslov za odvijanje
procesa poljoprivredne proizvodnje. Zajednicko djelovanje svjetlosti, toplote i padavina
definie klimatsko podrucje u kojemu se razvijaju prilagodeni biljni i ivotinjski svijet, pa
i sam covjek. Preko tih klimatskih elemenata se direktno utice na geografsku
rasprostranjenost ivih bica. Svjetlost i toplota su odnjegovali biljke dugog i kratkog
dana, a temperatura uslovljava njihov ivot:
a) ako je temperatura manja od 0
o
C prestaje aktivan ivot biljaka, a
b) vece temperature daju aktivan ivot.

Usljed razlicitog djelovanja intenziteta svjetlosti i duine dana na zemlji postoje:
1. biljke umjerenog pojasa sa temperaturom od 5 do 10
o
C,
2. subtropsko bilje sa temperaturom od 5 do 20
o
C, i
3. tropsko bilje koje uspijeva na temperaturama vecim od 20
o
C.

Naa zemlja pripada umjerenom pojasu sa jasnom diobom na dva podrucja: dominantno
kontinentalno klimatsko podrucje i manji dio koji pripada pod mediteransko klimatsko
podrucje. Granica poljoprivredne proizvodnje, mjerena nadmorskom visinom, dosee do
7
1000 m. Iznad te nadmorske visine uglavnom su prirodni panjaci na kojima se jo uvijek
moe organizovati poljoprivredna proizvodnja.
Voda prestavlja neophodni elemenat procesa proizvodnje, bez kojeg je nemoguc
opstanak biljnog i ivotinjskog svijeta. Bez vode biljka ne bi mogla uzimati hranjive
materije iz zemlje za svoj rast i razvoj. Istraivanjima je dokazano da je za proizvodnju
jednog grama suhe materije zrna itarice neopodno da biljka uzme 200-400 grama vode.
Za dobijanje ploda u biljnoj proizvodnji neophodno je da isti prode kroz sve njene
razvojne faze, a za sve to je potrebna odredena kolicina vode.
Poljoprivreda najcece ima posljedice od manjka ili vika vode. Vie posljedica ova
proizvodnja trpi od nedostatka potrebnih kolicina vode neophodnih za realizaciju svih
razvojnih faza tokom vegetacije. Posljedica toga je smanjeni obim i kvaliteta proizvoda, a
u drasticnim slucajevima i ugibanje biljke. Drugi slucaj s vodom u poljoprivredi je kada
je ima previe. To je uglavnom posljedica poplava koje proizvodnju oteavaju, smanjuju
ili je potpuno unitavaju. Prostorni i vremenski raspored padavina zavisi od geografskog
poloaja. U umjerenoj klimatskoj zoni je u ljetnjem periodu obicno nedostatak padavina,
a na Mediteranu je to jo naglaenije, pa nastaju suni periodi. to je zemlja razvijenija,
ima vece materijalne mogucnosti da na poljoprivrednom zemljitu regulie vodni reim i
tako ovu proizvodnju ucini manje zavisnom od prirodnih nepogoda. Problem sa vodom je
poznat od davnina, kao i agrotehnicke mjere koje su radile stare civilizacije.


1.4. Koritenje prirodnih uslova

Prirodni uslovi su izuzetno vani za poljoprivrednu proizvodnju i njene ekonomske
rezultate. Naucno-tehnicki napredak je omogucio covjeku bolje prilagodavanje
proizvodnje datim uslovima, odnosno, smanjio uticaj prirodnih uslova. Zahvaljujuci tome
postoje dva nacina za njihovo rjeavanje.
P r v o, to je rad na mijenjanju prirodne sredine kroz ublaavanje datih
ogranicenja u obradi tla sa mocnim mainama, zatim razvijena hemijska industrija koja
omogucava dodavanje neophodnih komponenti i zatitnih sredstava za postizanje visokih
prinosa te preduzimanje odgovarajucih agrotehnickih mjera i dr.
Na klimu kao element prirodne sredine se moe najmanje uticati i to se cini kroz
proizvodnju u zatvorenom prostoru.
D r u g o, jeste prilagodavanje datim prirodnim uslovima kroz: stvaranje boljih
sorti i pasmina za efikasnije koritenje datih ogranicavajucih cinilaca, odabir u
zastupljenosti odgovarajucih proizvodnji, rejonizaciju podrucja i sl.
U oba ova slucaja se nastoji smanjiti rizik, neizvjesnost te uticaj ogranicenja prirodnih
uslova. Za ocekivati je da ce razvoj nauke omoguciti odredena poboljanja, ali do granica
koje je priroda postavila.


1.5. Proizvodne mogunosti
kulturnog bilja i domaih ivotinja

Proizvodne mogucnosti biljaka i ivotinja su vaan cinilac u poljoprivrednoj proizvodnji i
njima treba posvetiti punu panju radi ostvarivanja eljenih rezultata. Na njihove
proizvodne mogucnosti uticu dvije skupine cinilaca:
a) vanjski (znanje, prirodni uslovi, primjena biotehnickih i tehnickih dostignuca) i
b) unutarnji (bioloki kapacitet)
8
Znanje zauzima prvo mjesto jer omogucava upravljanje proizvodnim procesima na
najbolji moguci nacin, te se tako koriste svi ostali cinioci za postizanje najboljih rezultata.
Razvoj nauke dovodi do novih saznanja i proizvodnih postupaka te iznalaenja boljih
sorti kulturnog bilja i pasmina domacih ivotinja.

Na drugom mjestu po vanosti u povecanju proizvodnje u poljoprivredi su prirodni uslovi
i mogucnost da se otkloni ili smanji njihov negativan uticaj. To se uglavnom postie
izborom kultura i njihovim prostornim razmjetajem.

Treci po vanosti cinilac je primjena potrebnih biotehnickih i tehnickih dostignuca.
Neophodno je ukazati na porast ulaganja po zaposlenom u savremenoj poljoprivrednoj
proizvodnji. Rast vrijednosti stalnih sredstava po zaposlenom je sustigao rast u drugim
privrednim granama, a negdje cak i vie od toga.

Bioloki kapacitet, odreden genetskom konstrukcijom sorte biljke i pasmine ivotinje,
odreduje njihove osobine i proizvodni potencijal. Ambijent sredine odreduje izraaj
mogucnosti genetskog potencijala. U razvijenim zemljama svijeta vlada miljenje, da se u
poljoprivredi koristi svega 55- 60% genetskog potencijala. Iako ima jo puno tog
neiskoritenog proizvodnog potencijala, nauka i dalje koristi metode selekcije, ukrtanja i
genetskog ininjeringa radi pronalaenja novih sorti biljaka i pasmina ivotinja sa vecim i
boljim proizvodnim mogucnostima. Bez obzira na razlicita miljenja u vezi s tim, treba
ocekivati da ce se ta istraivanja nastaviti.




























9
2. CILJ PROJEKTA

Proizvodnja hrane predstavlja izuzetno vano privredno i politicko pitanje svake zemlje.
Zbog toga se u Bosni i Hercegovini, odnosno Federaciji, ovoj privrednoj grani u
posljednjim godinama posvecuje panja i daje strateki znacaj. Takvim pristupom se
stvaraju znatno bolji uslovi i omogucava da i ova privredna grana da svoj doprinos
razvoju zemlje i smanjenju posljedica globalne ekonomske krize na nau zemlju. No,
dosad uradeno nije bilo dovoljno pa je potrebno jo vie preduzeti kontinuirano citav niz
ekonomskih i drugi mjera i aktivnosti na svim nivoima vlasti. Osim toga, integrativni
procesi pristupanje EU zahtijevaju pripreme sektora i ispunjavanja veoma strogih
propisima predvidenih uslova.
Jedan od vanijih poslova za rjeavanje pomenutih, i u prethodnom periodu nagomilanih
pitanja, je i projekat Ekonomika primarne poljoprivredne proizvodnje i mjere agrarne
politike u FBiH. Istraivanjem ce se dobit uvid u postojece stanje raspoloivih resursa
sektora, nacin koritenja, iskoritenost i proizvodnost, s jedne, te dohodovnost najvanijih
poljoprivrednih proizvodnji u datim ekonomskim i drugim okvirima, a na osnovu
dobijenih rezultata bice dati prijedlozi rjeenja.
Vodeci se time, Projektom su definirani slijedeci ciljevi:

a) dobivanje dokumenta sa objektivnim podacima o stvarnom dohodovnom
stanju za istraivane proizvodnje,
b) predlaganje mjera i aktivnosti koje treba poduzeti na poboljanju stanja,
c) prognoziranje pozitivnih efekata za ciljane grupe proizvodaca,
d) sagledavanje sektorskog doprinosa hrane ukupnom razvoju zemlje,
e) priprema sektora za uvodenje knjigovodstva na odabranim individualnim
porodicnim gospodarstvima, i
f) pripremanje i strukturna preobrazba sektora za njegovo integriranje u EU.

Sve to skupa ce doprinijeti (direktno i indirektno) ostvarivanju veceg obima proizvodnje i
sticanju dohotka sa postojecim i novim robnim proizvodacima, obezbijediti rast
proizvodnje i ponude, uspostaviti stabilnost cijena, podstaknuti izvoz i smanjiti negativnu
vanjskotrgovinsku bilansu poljoprivrednoprehrambenih proizvoda, podstaknuti ruralni
razvoj, te cuvati resurse i prirodnu sredinu. Pored toga, u znacajnijoj mjeri podmirice se
prehrambena industrija sirovinama domaceg porijekla, zaposliti znacajan broj
nezaposlenih, doprinijeti ruralnom razvoju i smanjenju priliva stanovnitva u gradove,
dati doprinos razvoju ukupne privrede i smanjenju spoljnotrgovinskog deficita.
Iz svega recenog se moe izvuci zakljucak, da je glavni cilj ovog projekta poveanje
poljoprivredne proizvodnje i konkurentnosti, uspostava njene ekonomske odrivosti i
smanjenje spoljnotrgovinskog deficita u FBiH, odnosno BiH.
U dostizanju postavljenih ciljeva, bit ce vreno saimanje velikog broja pokazatelja u
manji broj indikatora na osnovu njihovih osobina
3
.
Da bi se to valjano uradilo, potrebno je slijedece:


3
Osobine (svojstva) dobrog indikatora su:
sutina (odraava aspekt nekog cilja),
nezavisnost na razlicitim nivoima (da odraava dokaz za dostignuca razvoja razlicitih nivoa istoga
cilja),
cinjenicnost (da indikator bude lien sumnje i osloboden subjektivizma),
vjerojatnost (da se evidentirane promjene mogu pripisati ovom projektu)
lako dobivanje podataka (lako dostupni, moguce ih je sakupiti uz razumne napore i trokove),
da ima bazu (polaznu tacku radi usporedbe).
10
identifikovati indikatore (povecati obim proizvodnje),
specificirati ciljnu grupu (velicinu posjeda, broj grla),
definisati kolicine (koliko takvih gazdinstava povecava obim proizvodnje),
odrediti kvalitetu proizvoda (da se ocuva i pobolja postojeci),
odrediti vremenski period potreban za realizaciju promjena,
odrediti lokacije (proizvodna podrucja).

Pored tako decidno odredenih obiljeja u obzir se uzimaju i kljucni cinitelji koji imaju
dominantan uticaj na odabrane parametre cije obrazloenje slijedi.


A/ Rezultati

kvantitativni
kvalitativni
povecani dohodak
iskoritenost resursa
zapoljavanje
ruralni razvoj
prostorna rasporedenost stanovnitva itd


B/ Koristi

direktne
indirektne


C/ Vremensko razgranienje

kratkorocno
srednjorocno
dugorocno


Prilikom realizacije Projekta bit ce decidno odredeni izvori podataka sa naznakama
njihove dostupnosti, pouzdanosti i znacajnosti;
o je li moguce podatke dobiti iz postojecih izvora,
o jesu li ti podaci pouzdani i aurni,
o da li je potrebno njihovo specijalno prikupljanje, te
o da li korisni efekti opravdavaju trokove.









11
3. METODIKA I PREDMET ISTRAIVANJA

3.1. Metodski pristup

Radi ostvarenja postavljenih ciljeva ovog projekta uradeno je sljedece:

odredena su znacajna proizvodna podrucja po rejonima u FBiH i iz njih uzeta
poljoprivredna gazdinstva za pracenje odabranih proizvodnji,
neophodni podaci za ovo istraivanje prikupljeni su putem ankete, intervjua,
konsultacija sa strucnim ljudima, te koriteni i drugi dopunski nacin,
tokom istraivanja edukativno je radeno sa proizvodacima o znacaju sortre i
pasmine u proizvodnji, koritenu odgovarajuce agrotehnike i zootehnike, o
potrebi vodenje knjigovodstvene evidencije, poslovnom organizovanju i
povezivanj na istraivanim gazdinstvima, pa i ire,
redovno su pracena gazdinstva odabrana za istraivanje,
kontrolisani su prikupljeni podaci (normativno, proizvodno, cjenovno) radi
dobijanja to boljeg uvida u postojece stanje,
podatke sa terena su prikupljalji istaknuti strucnjaci sa autoritetom,
imao se uvid u primijenjenu tehniku i tehnologiju proizvodnje,
uradene su obracunske kalkulacije za svaku odabrano gazdinstvo i proizvodnju
pojedinacno, zajednicke za odredene grupe proizvodaca i njihov prosjek,
analizirati postojece stanje na gazdinstvu po ciniocima proizvodnji, nastale
promjene, njihovu uzroci i znacaj,
ogranicenja i njihov uticaj na proizvodnoekonomske rezultate i gazdinstva u
cjelini, i
na osnovu svega toga iskazani dobijeni rezultati i dat predlog mjera
ekonomske politike za poboljanje postojeceg stanja.

Tokom istraivanja dola je do punog izraaja potreba da se uvede knjigovodstvena
evidencija na poljoprivrednim gazdinstvima, bar onim koji su robni proizvodaci kakva se
primjenjuje kod zemalja clanica EU, sistem FADN metode
4
. Tada ce svi uniformno
prikupljeni podaci biti definisani, po jedinstvenoj metodici obradeni i na taj nacin
obezbijediti njihova potpuna valjanost, uporedivost unutar zemlje pa i EU. To bi ujedno
bila kvalitetna priprema za uvodenje pilot aktivnosti za kasnije knjigovodstvene
evidencije na odabranim reprezentativnim poljoprivrednim gazdinstvima.

Za dobivanja pokazatelja o ekonomici proizvodnje i poloaju pojedinih linija
poljoprivrednih proizvodnji na gazdinstvima neophodno je prikupiti relevantne podatke.
Oni su prethodno definisani, prikupljeni uglavnom anketiranjem, po utvrdenoj
metodologiji. Ovdje su dati samo neki vaniji elementi koje je obuhvatila anketa, a ona je
sa svim svojim detaljima data u prilozima ovog Izvjetaja.








4
FADN = mrea knjigovodstvenih podataka sa farmi (engl. Farm Accountancy Data Network).
12
A N K E T A


Broj ankete ______
ifra ______
Datum anketiranja___________
Podatke prikupio ____________________

I OSNOVNI PODACI O GAZDINSTVU
1. Clanovi gazdinstva
2. Makro i mikro lokacija
3. Struktura povrine posjeda
4. Stocarstvo (broj grla)
5. Poljoprivredne maine
6. Privredni objekti (zgrade)
7. Kratkorocne i dugorocne obaveze
8. Planirane promjene na gazdinstvu
9. Koje promjene u kom obimu

II EKONOMSKA POVOLJNOST GAZDINSTVA
1. Udaljenost od opcine, kole, ambulante idr.
2. Put do gazdinstva
3. Ima li javnog prijevoza do centra opcine
4. Prohodnost puta u zimskom periodu
5. Snabdijevanje vodom, strujom
6. Ima li pogona prehrambene industrije

III UPRAVLJANJE GAZDINSTVOM
1. Kako je izvren izbor dominantne proizvodnje na gazdinstvu
2. Radi li se racun o proizvodno-ekonomskim pokazateljima
3. Ako se iz upisane evidencije izvodi racun, ko to radi
4. Da li bi bilo korisno voditi knjigovodstvenu evidenciju na gazdinstvu
5. Da li bi prihvatili edukaciju i upustva za vodenje knjigovodstvenih podataka na gazd.
6. Ima li ZZ na vaem podrucju i koji oblici saradne postoje
7. Je li clan porodice u nekom udruenju (koje)
8. Ima li edukacije (obuke) proizvodaca
9. Postoji li Strucna poljoprivredna sluba (SPS)

IV KOME PRODAJETE PROIZVODE

V KOJA SU OGRANIENJA ZA VEU PROIZVODNJU

VI TA PREDUZIMATE DA BI UNAPRIJEDILI PROIZVODNJU

VII DETALJNE KALKULACIJE (sa naturalnim i vrijednosnim pokazateljima) za
a) Biljna proizvodnja po kulturama
b) Animalna proizvodnja po vrstama i kategorijama stoke







13
Tokom perioda istraivanja, radene su odredene promjene u anketi s ciljem boljeg uvida i
prilagodavanju stanju na terenu.

Radi dobijanja to realnije slike stanja sa terena o konkurentskoj sposobnosti
poljoprivrede FBiH, pored ovog istraivanja, raden je i projekat Dosadanja
poljoprivredna politika i njen buduci utjecaj na razvoj sektora hrane u Federaciji BiH. U
tu svrhu koritena je koristiti metodu pod nazivom Matrica (tabela) za analizu politika
(Policy analysis matrix - PAM). Ova metoda omogucava ocjenu efikasnosti koritenja
ogranicenih resursa (zemljita, kapitala, radne snage), ta da utvrdi u kojoj je mjeri sektor
(ili privredni subjekt) subvencioniran ili dodatno oporezovan. Metoda omogucava da se
na osnovu mikroekonomskih pokazatelja (strukture trokova budeta preduzeca
registrovanog poljoprivrednog gazdinstva) ocjeni efekat sektorskih politika.



3.2. Predmet istraivanja

Istraivanjima su obuhvacene najvanije poljoprivredne proizvodnje na odabranim
porodicnim gazdinstvima znacajnih proizvodnih podrucja u Federaciji Bosne i
Hercegovine. Njihov izbor je izvren na osnovu usvojenih domacih i stranih stratekih i
programskih proizvodnih opredjeljenja sektora u FBiH. Osim toga, koritena su
dosadanja saznanja, iskustva i spoznaje strucnjaka, te ona do kojih su doli clanovi
istraivackog tima.

Poznato je, da je u RBiH posljednji Popis stanovnitva, domacinstava, stanova i
poljoprivrednih gazdinstava uraden 1991. godine. U ovom minulom vremenu su nastale
znacajne promjene, ucinile su podatke popisa irelevantnim, te na taj nacin oslabile
podlogu za ovo istraivanje. Zbog toga je u ovom projektu koritena metoda slucajnog, ili
bolje receno, ciljanog izbora uzorka za odabrane proizvodnje.

Podaci o odabranim proizvodnjama, te broju gazdinstava u uzorku po kantonima i
ukupno dati su u sljedecem tabelarnom pregledu za istraivanu godinu.

Tabela 3/1. Odabrane proizvodnje za istraivanje ekonomike poljoprivrede
po kantonima FBiH za proizvodnu 2010. godinu

Proizvodnja
Uslovi za
gazdinstva
Kanton Gazdinstava
BILJNA PROIZVODNJA
ITA 11
Penica merkantilna _ 3 ha PK TK 4
Penica sjemenska Registro PK 1
Kukuruz zrno _ 3 ha PK TK USK 6
INDUSTRIJSKO BILJE 8
Duhan sorta virginia _ 0,5 ha PK 2
Duhan sorta berley _ 0,5 ha PK 2
Soja _ 3 ha PK TK 4
POVRE
Krompir sjemenski K-10 USK 3
VOE 8
ljiva _ 1 ha TK 2
Jabuka _ 1 ha TK 2
Jagoda na otvorenom _ 0,2 ha TK 2
Malina _ 0,2 ha TK 2
14
GROE 9
Grode stono _ 1 ha HNK ZHK 4
Grode vinsko _ 1 ha HNK ZHK 4
Lozni rasadnik Registrovan HNK 1
STOARSTVO
Govedarstvo-ravniarska 20
a) farna 3 5 krava Silaa PK TK USK 9
b) farma oko10 krava Silaa - TK USK 5
c) farma 15 - 30 krava Silaa PK TK USK 6
Govedarstvo- plan. podr. 7
a) farna 3 5 krava Suha hrana K-10 2
b) farma 10 krava Suha hrana K-10 3
c) farma 15-30 krava Suha hrana K-10 2
Priplod. junice 20 grla Registro USK 2
Tov junadi _ 15 grla PK TK USK 6
Ovarstvo-mlijeko 6
a) farna 50 80 grla Ne nomadski K-10 2
b) farma 100 - 150 grla Ne nomadski K-10 2
c) farma 250 grla Ne nomadski K-10 2
Ovarstvo-meso 13
a) farna 50 80 grla Ne nomadski USK HNK 4
b) farma 100 - 150 grla Ne nomadski USK HNK 4
c) farma 250 grla Ne nomadski USK HNK 5
Svinjarstvo
Krmace 5-25 grla Registrovano PK 4
Tov svinja _ 30 grla PK 2
Peradarstvo
Tov pilica 9.500 PK 1
Koke nesilice 7.500 PK 1
18-o sedmicne pilenek t.l. 10.000 PK 1
18-o sedmicne pilenek l.l. 5.000 PK 1

Zbog nedostatka knjigovodstvenih podataka, za potrebe ovog istraivanja, pored
podataka prikupljenih anketiranjem i intervjuom, koriteni su raspoloivi podaci iz
Ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva FBiH, Jedinstvenog registra
domacih ivotinja Federalnog agromediteranskog zavoda Mostar, kantona, udruenja,
veterinarskih stanica, te statisticki podaci, studije, projekti, programi i sl. Kod izbora
gazdinstava za anketiranje po kantonima, pored ostalih, pomogli su slubenici
kantonalnih ministarstava poljoprivrede, zaposleni u regionalnim poljoprivrednim
zavodima, strucnim poljoprivrednim slubama i zemljoradnickim zadrugama. Obavljene
su konsultacije i sa strucnjacima iz drugih nevladinih domacih i medunarodnih
organizacija, a koji se bave ovom problematikom. Kao podloga za taj izbor koriteni su
dobijeni podaci od Federalnog ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva o
plasmanima sredstava podsticaja u proteklih nekoliko godina po pojedinim namjenama i
kantonima.
Na prikupljanju podataka sa terena, metodom anketiranja i intervjua, radili su strucni
ljudi sa tih podrucja, koji dobro poznaju stanje na terenu. Potrebna strucna podrka
pruena je anketarima od kadrova sa Fakulteta.
Prije rada na terenu, izvrena je priprema anketara (edukacija), obavljen razgovor od
strane glavnih istraivaca na Projektu radi to kvalitetnijeg i potpunijeg prikupljanja
podataka, te evidentiranja i drugih zapaanja. Ukazano je na potrebu izgradnje povjerenja
i uspostavljanja saradnje sa porodicnim poljoprivrednim gazdinstvima na sadanjem i
zacrtanom, buducem radu.
Nakon sprovedenog anketiranja, izvren je uvid u prikupljene podatke, provjeren njihov
kvalitet i obavljene potrebne korekcije u skladu sa tehnolokim i drugim proizvodnim i
iskustvenim normama. Nakon toga pristupilo se obradi podataka, primjeni kalkulativne
15
metode, metodama analize i poredenja za odabrane proizvodnje, te interpretaciji
dobijenih rezultata.
Vrijednost proizvodnje dobijena je kao ukupan zbir umnoaka kolicina glavnih i
sporednih proizvoda i njihovih ostvarenih ili procijenjenih cijena. Na visinu vrijednosti
proizvodnje direktno su se odrazili: ostvareni obim proizvodnje, kvalitet proizvoda,
ostvarena cijena proizvoda, iznos podsticaja Federacije, kantona i opcine, ekonomska
pogodnost gazdinstva u pogledu stanja infrastrukture, preradivackih pogona i trita.
Obim proizvoda i cijena proizvoda cine kljucni dio u tome.

Trokovi proizvodnje predstavljaju novcani izraz svih utroaka inputa odredenog
procesa proizvodnje. To znaci, da je primijenjen ekonomski princip utvrdivanja ukupnih
trokova, koji obuhvata sve eksplicitne i implicitne trokove radi prikazivanja realnog
stanja.

Dohodak odabrane proizvodnje na gazdinstvu predstavlja razliku izmedu vrijednosti
proizvodnje galvnih i sporednih proizvoda i podsticaja, s jedne strane, i direktnih i
pripadajucih indirektnih trokova, s druge strane.



3.3. Realizacija istraivanja

Ideja o projektu Ekonomika primarne poljoprivredne proizvodnje i mjere agrarne
politike u FBiH nastala je jo 2004. godine. Njena prakticna primjena krenula je 2007.
nakon redovno provedene procedure u desetom mjesecu. Prethodno stecena znanje i
iskustvo istraivaca sa konsultovanjem najnovih literaturnih izvora cinili su podlogu za
uspjean rad na realizaciji povjerenog i prihvacenog posla.

Dosadanja istraivanja kod nas su se uglavnom odnosila na ekonomiku poslovanja u
poljoprivrednim preduzecima i zemljoradnickim zadrugama (pravnim subjektima).
Glavna dva razloga zbog kojih se tako radilo: a) preferiranje socijalistickog sistema
uredenja drutva i b) raspoloivost knjigodstvenih podataka pravnih lica.
Privatna poljoprivredna gazdinstva nisu predstavljala podrucje interesovanja do iza ovog
agresorskog rata na Republiku Bosnu i Hercegovinu. Tokom rata nastala je i tranzija
drutva iz socijalistickog u trino drutveno uredenje.
Naslijedeno stanje i dalje zapostavljanje sektora u privrednom pogledu, cinilo je glavnu
prepreku za ozbiljnije izdvajanje budetskih sredstava kojima bi se rjeavala vana
pitanja u poljoprivrednoj proizvodnji. Osim toga, neophodne su bile i promjene kod
relevantnig organa drave o vanosti i ulozi sektoru. Objektivno, postojale su i
oteavajuce okolnosti zemlje izale iz rata, politicke i pravno nerudene drave opterecene
sa posljedicama globalne krize.
U BiH je dominiralo privatno vlasnitvo u poljoprivrednoj proizvodnji (oko 96%
obradivih povrina i 99% stocnog fonda). Takav proizvodni potencija u trinim
uslovima privredivanja je zahtijevao sasvim drugaciji, bolji tretman od drutvene
zajednice.
Desile su se, ocekivane i za sektor opravdane znacajne pozitivne promjene, posebno
iskazane u resornom ministarstvu Federacije. Gradi se neophodan i sektoru prikladan
ambijent (izdvajaju finansijska sredstva, regulativa, institucije, slute itd.) za bri razvij
poljoprivredne proizvodnje zasnovane na privatnom vlasnitvu.
16
Izdvajanja iz Budeta FBiH za poljoprivredu od 3% i sljedeci pomak na 6% (koji jo nije
zaivio), omogucavaju dravi da utice na njen buduci razvoj. Otvara se mogucnost, to
prije nije bilo, da se u to ukljuci i nauka kao nezaobilazni dio u utvrdivanju postojeceg
stanja i iznalaenju rjeenja kroz davanje prijedloga za njegovo rjeavanje. Rade se
neophodni strateki dokumenti, strucni i drugi projekti i programi. Jedan od njih je i
strucni projekat Ekonomika primarne poljoprivredne proizvodnje sa relevantnim
podacima o uspjenosti poslovanja poljoprivrednih gazdinstava u FBiH, koje se temelji
na postojecim outputima i inputima.
Kod poljoprivrednih gazdinstava u Bosni i Hercegovini nije moguce egzaktno utvrditi
neophodne ekonomske pokazatelje jer nema knjigovodstvene evidencije kao podloge za
to. Primjereno datom trenutku i postojece stanju iznalaze se prihvatljiva rjeenja koja
daju odredene rezultate.
Kod teorijskih mogucnosti u pristupu utvrdivanja ekonomike primarne proizvodnje
postoje sistemu obracuna trokova prema:
a) stvarnim trokovima,
b) standardnim trokovima i
c) varijabilnim trokovima.
U ovom projektu je primijenjen nacin racunanja cjelovite (opce) ekonomike proizvodnje
pomocu stvarnih trokova
5
dopunjen sa sistemom obracuna prema standardnim
trokovima.


































5
Zbog nedostatka knjigovodstvene evidencije na gazdinstvu, podaci su prikupljani anketiranjem, a kasnije
vrena usporedba i korekcija sa standardnim utrocima.
17
4. OEKIVANI REZULTATI

Realizacijom predvidenih poslova iz ovog projekta, FMPV, a time i sve druge nadlene
institucije i organi Vlade FBiH, dobit ce rezultate istraivanja koji pokazuju proizvodno
ekonomsko stanje posmatranih porodicnih poljoprivrednih gazdinstava za odabrane
najvanije proizvodnje. Istraivanjima se dolo do eljeni informacija o: ostvarenom
obimu proizvodnje po proizvodnoj jedinici, primijenjenoj agrotehnici, cijenama inputa i
outputa, profitabilnosti odredene proizvodnje, konkurentnosti, iskoritenosti resursa i dr.

Osim toga, Projekat ce na kraju istraivanja dati:

ostvarene rezultate (naturene i vrijednosne) po istraivanim proizvodnjama,
neophodnost boljeg organizovanja i poslovnog povezivanja izme njih i
preradivaca,
proizvodnu orijentaciju i prijedlo za mjere ararne politike u cilju racionalnijeg
koritenja raspoloivih resursa u poljoprivredi,
realno odredivanje znacaja pojedinih proizvodnji unutar njihove oblasti,
dobivanje pouzdanih podloga za predlaganje mjera agrarne politike u
domacem i medunarodnom kontekstu,
dobivanje uvida o cijenama inputa i outputa u poljoprivredi,
utvrdivanje realnih mogucnosti da istraivana gazdinstva postanu i (ili) ostanu
trini proizvodaci,
odgovor zato se stiglo samo do nivoa na kojem se poljoprivreda sada nalazi i
nije otila dalje, itd.

Dobiveni rezultati ce koristiti, ne samo FBiH, nego i BiH u cjelini, za vodenje adekvatne i
jedinstvene politike u ovom sektoru. Primjena nauke i struke omogucava objektivno
sagledavanje postojece stanje i dati osnovu za njihovo rjeavanje radi ostvarenja eljenog
cilja. To treba da bude konkretan doprinos rjeavanju postojecih problema u ovoj
gospodarskoj grani, jer ona kakva je sada, predstavlja odredenu kocnicu razvoja drutva i
predstavlja breme privrednom sistemu. To je put ukljucivanja sektora u privredni razvoj
zemlje, i njegovog osposobljavanja za ulazak u WTO i EU.
Ovaj projekat ima strucni, pa i naucni znacaj jer omogucava ukljucenje naucnih i
obrazovnih institucija i pojedinaca u utvrdivanju i iznalaenju rjeenja.
















18
5. POLJOPRIVREDA U PRIVREDNOM
I DRUTVENOM RAZVOJU ZEMLJE

Poljoprivreda je najstarija ljudska djelatnost proizala iz potrebe da se preivi, borbe za
bioloki opstanak. Njeni poceci su vezani za obradu zemlje od strane lovaca i nomada.
Tokom citavog razvojnog puta covjecanstva, poljoprivreda ga je pratila i postala neodvoji
dio privrede. Bez ove djelatnosti se ne moe, unatoc ostvarenom tehnicko-tehnolokom
napretku.
Njen znacaj se ogleda i u ekonomskoj ulozi drutvenog razvoja i kulture. Taj dugi period
od pojave zemljoradnje do danas moe se predstaviti u tri etape:
p r v a, naturalna proizvodnja,
d r u g a, poceci industrijalizacije i
t r e a, industrijska etapa.

Prva etapa je najdue trajala i obuhvata period od pocetka zemljoradnje do industrijske
revolucije u Engleskoj, krajem XVIII vijeka. U obavljanju proizvodnje koritena su
primitivna oruda, neselekcionisane biljke i pripitomljene ivotinje. Za vrijeme te etape
desila su se tri drutvena odnosa: prvobitna zajednica, robovlasnicko drutvo i
feudalizam. Veliki broj stanovnika bavio se poljoprivredom, jer je ona bila temelj
egzistencije. Zadatak im je bio da podmire sa proizvodnjom potrebe u hrani i odijevanju,
te da proizvedu potreban repromaterijal i podmladak u stocarstvu.

Druga etapa je zapocela krajem XVIII vijeka kada se proizveo jeftin celik i plug, izumila
etelica, osigurala primjena parnih maina i eljeznice, dobili i drugi izumi koji su doveli
do promjena u poljoprivredi. Najvanije promjene se ogledaju u sljedecem:
a) industrija postaje mjesto zapoljavanja velikog broja poljoprivrednika,
b) veliki broj stanovnika koji rade u drugim djelatnostima, treba ih prehraniti, a
smanjio se broj stanovnika koji sami sebe hrane iz vlastite proizvodnje,
c) smanjuje se demografski pritisak na poljoprivredno zemljite, povecava se
posjed, raste produktivnost rada, proizvodi se za trite i nastoji se ostvariti
dohodak i tako povecati standard ivota,
d) nastaju prostorne migracije stanovnitva, formiraju se industrijski bazeni kao
nova civilizacija (urbana) za razliku od one seoske (ruralne).

Trea, industrijska etapa u razvoju poljoprivrede i drutva zapocela je sa pronalaskom
motora sa unutranjim sagorijevanjem, razvojem hemijske industrije za proizvodnju
dubriva i zatitnih sredstava, lijekova za zatitu zdravlja ivotinja, te sa biolokim
otkricima novih sorti i pasmina, te njihova primjena. Zapocete socio-ekonomske
promjene se ubrzano mijenjaju i smanjuje se broj poljoprivrednog stanovnitva. Sve je
manji broj stanovnika koji se bave primarnim djelatnostima, a raste broj stanovnika vezan
za sekundarne (bave se preradom proizvoda primarne djelatnosti) i tercijalne (uslune)
djelatnosti. Pokazatelj stanovnitva po djelatnostima je dobar indikator stepena drutvene
razvijenosti.
Produktivnost rada u poljoprivredi raste zahvaljujuci boljoj tehnickoj opremljenosti i
primjeni produktivnijih biljnih sorti i pasmina stoke. Danas u svijetu jedan
poljoprivrednik hrani 10 i vie nepoljoprivrednih stanovnika. Naalost, nerazvijene
zemlje i zemlje u razvoju se sporo industrijaliziraju, pa je zbog toga produktivnost i
proizvodnost kod njih, a i u svijetu jo uvijek niska. Od pocetka industrijske revolucije
pred kraj XVIII vijeka pa do kraja 2000. godine, u tim zemljama se jo uvijek nije
19
udvostrucila produktivnost. Prema tom pokazatelju, nerazvijene zemlje imaju onu
produktivnost koju su razvijene zemlje imale 1850-1860. godine.
Razvijene zemlje su razvile koherentni lanac od primarne proizvodnje (poljoprivrede)
preko sekundarne (prerade) do tercijarnog sektora (prometa). Oni su na taj nacin
iskoristili sve tehnoloke i ekonomske prednosti sistema povezivanja. No iz toga se jasno
vidi da primarna proizvodnja uslovljava i diktira razvoj sekundarnih i tercijarnih
djelatnosti. Zbog te cinjenice i snage njenog uticaja, razvijene zemlje svijeta poljoprivredi
posvecuju zasluenu i nezaobilaznu panju na svom razvojnom putu. Na taj nacin te
zemlje poljoprivredu integriraju u svoj sistem privrednog razvoja te ona postaje njihov
nerazdvojni dio. Napokon, prolo je puno vremena i u zemljama razvijenog svijeta da bi
se shvatilo da privredne djelatnosti cine jednu cjelinu privrednog sistema, te da od
zatvorenih djelatnosti nema mogucnosti za uspjean razvoj.
Sve te privredne promjene u razvijenim zemljama su uticale na uredenost prostora.
Predanje intenzivne migracije iz sela u grad su jenjavaju jer se razvio sitem transporta i
sredstava. Uslovi ivljenja na selu su u razvijenim zemljama bolji i prihvatljiviji za stalni
ivot. Tamo nije vie jedini izvor prihoda poljoprivreda nego se razvija polivalentna
ekonomija. Danas se odredeni broj stanovnika vraca iz grada da ivi na selu. Prestaje
jednosmjerno kretanje stanovnika iz sela u grad i deava se dvosmjerno kretanje
stanovnika. Prije je selo ruraliziralo grad, a sad grad urbanizira selo.

U uslovima u kojim poljoprivredni proizvodac ostvaruje dohodak koji ce mu omoguciti
odgovarajuci ivotni standard, postoji njegova razvojna motivisanost i spremnost za
ulaganja. Danas se velicina poljoprivrednog gazdinstva ne mjeri samo po povrini
posjeda nego i po kolicini uloenog kapitala u savremene tehnologije proizvodnje. Osim
toga, pokazatelj uspjenog gazdinstva je i prisutnost savremenog metoda upravljanja,
otvorenost za inovacije te prihvatanje rizika i neizvjesnosti. To je proizvodnja zasnovana
na savremenim naucnim dostignucima i njihovoj primjeni, a ne poljoprivreda zasnovana
na tradicijskim iskustvima. Obrazovanost i znanje je uslov za razumijevanje, prihvatanje i
primjenu tehnickotehnolokog napretka, te povezivanja i iznalaenja rjeenja. Ekologija
u svemu tome zauzima vano mjesto.
Koncept odrivog razvoja se zasniva na medugeneracijskoj solidarnosti i pravednosti.
Razvoj je odriv ako se raspoloiva bogatstva kao ljudski, kapitalni i prirodni resursi ne
smanjuju, pa cak i prihvata koncept apsolutne rijetkosti (ogranicenja). Poznati su primjeri
iz prakse kako poljoprivreda ugroava ivotnu sredinu i naruava privrednu ravnoteu.
Tu se prije svega misli na hemizaciju i GMO.
Kako pomiriti imanentnu tenju kapitala za povecanjem zarade sa odrivim razvojem.
Tu se pojavljuje jo jedan problem. Sve je manje povrina za proizvodnju hrane, a sve je
veci broj stanovnika i porast potreba u hrani. Rjeenje se vidi u povecanju proizvodnje po
jedinici povrine, a to trai povecanje inputa.

Zbog toga savremeni razvoj proizvodnje tendira ka odrivoj poljoprivredi i sa time se
nagovjetava cetvrta epoha drutvenog razvoja sa obiljejima koja jo uvijek nisu
egzaktno definisana:
- odrivo upravljanje zemljitem,
- odrivi sistem ishrane biljaka i
- integralna zatita biljaka.

Trebat ce jo dosta vremena da bi se preciznije odredila tehnika i praksa koja bi bila u
skladu sa odrivom proizvodnjom.

20
5.1. inioci procesa proizvodnje

Ekonomika ima zadatak da sa datim sredstvima postigne postavljeni cilj. Tu je i
neizbjeno pitanje kakva su sredstva potrebna za ostvarenje zadanog ekonomskog
cilja? Kako god da postavljamo pitanje o tom problemu, sve se svodi na odnose izmedu
sredstava i cilja. U oblasti poljoprivrede sredstva za proizvodnju se svode na tri cinioca:
a) zemljite (tlo),
b) rad i
c) kapital

Danas do izraaja dolazi i sve vie dobija na znacaju jo jedan, po redu cetvrti cinilac, a
to je upravljanje procesom proizvodnje. Njihov pojedinacni znacaj je odreden stepenom
razvoja drutva, poljoprivrede i samog gazdinstva.


5.1.1. Zemljite kao inilac
procesa proizvodnje

Zemljite je osnovni resurs u poljoprivrednoj proizvodnji, a pritom se posebno misli na
obradive povrine
6
. Kod analiziranja zemljita kao resursa vecina autora obuhvata sve
poljoprivredne povrine, a to znaci i panjake iako se zna da su to povrine koje nisu
tacno definisane i najcece se ekstenzivno koriste. Osim toga, u BiH te povrine nisu
jasno razgranicene sa umskim zemljitem, niti su umanjene za povrine kra koji je u
znacajnoj mjeri zastupljen u planinskim podrucjima FBiH.
Odnos izmedu poljoprivredne povrine i ukupnog broja stanovnika odredene zemlje
predstavlja pokazatelj proizvodnog resursa po potroacu hrane. Kada se stavlja obradiva
povrina u odnos sa brojem aktivnih poljoprivrednika, radi se o pokazatelju povrine po
zaposlenom koji proizvodi hranu. Podaci o tome dati su u sljedecoj tabeli.

Tabela 5/1. Obradiva povrina po poljoprivredniku i stanovniku

Obradivih ha po stanovniku
1991. godine
Obradivih ha po poljoprivredniku
1996. godine
Evropa 0,28 Svijet 1,2
Hrvatska 0,42 Evropa 6,9
BiH 0,40 Australija 19,6
Slovenija 0,34 Sjeverna Amerika 12,8
Italija 0,21 Srednja Amerika 12,8
Madarska 0,50 Juna Amerika 4,3
Bivi SSSR 12,3
Afrika 1,0
Azija 0,5
Izvor: Podatak preuzet iz Defilipis J.: Ekonomika poljoprivrede,
kolska knjiga, Zagreb, 2002., str. 54 i 55.

Bosna i Hercegovina je po posljednjem popisu iz 1991. godine imala relativno
zadovoljavajucu povrinu obradivog zemljita po stanovniku. No, nakon toga su nastale
znacajne promjene u broju stanovnika, namjeni koritenja zemljita i politickom
ustrojstvu drave. Iako nema pouzdanih podataka o tom pokazatelju u sadanje vrijeme,
ipak se sa velikom sigurnocu moe tvrditi da FBiH ima znatno manju povrinu

6
Obradive povrine prema definiciji FAO su oranice i vrtovi, vocnjaci, vinogradi i livade.
21
obradivog zemljita po stanovniku danas nego to je imala BiH 1991. godine, jer se
najveci dio tog zemljita nalazi u RS.
Svijet je siromaan sa obradivim povrinama jer ih je imao svega 1,2 ha po
poljoprivredniku u 1996. godini. Narocito siromatvo ovim zemljitem je u Aziji i Africi
gdje je velika naseljenost. Taj pokazatelj ima danas jo manju vrijednost jer se broj
stanovnika u svijetu povecao, a obradiva povrina u vecini zemalja smanjila.
Treba istaci i cinjenicu da je radna snaga u poljoprivredi direktno povezana sa privrednim
razvojem zemlje. U privredno razvijenim zemljama opada broj zaposlenih u poljoprivredi
i zbog toga ce u narednom periodu rasti privredni razvoj koji se mjeri pokazateljem
obradivih povrina po poljoprivredniku. Taj odnos se uzima i kao indikator privredne
razvijenosti zemlje, odnosno razvijenosti poljoprivrede.

U Evropi se obradiva povrina poslije Drugog svjetskog rata smanjuje iz vie razloga: jer
su bile najzastupljenije povrine, odljev radne snage, naputenje zemljita, ubrzana
izgradnja (gradovi, industrijske zone, autoceste i dr.), poticanje naputanja obrade
zemljita od vecine zemalja EU zbog vikova poljoprivrednih proizvoda (narocito
itarica), sve vie povrina se koristi za turizam i rekreaciju, zatita prirode, povecanje
povrina pod umama itd.
Za razliku od razvijenih zemalja svijeta u kojima se nastavlja tendencija smanjenja
obradivih povrina, u siromanim zemljama zbog neizhranjenosti, demografskog pritiska
i finansijske slabosti vlada glad za zemljom. Zbog toga se vri krcenje uma,
meliorisanje zemljita i pretvaranje neplodnog u obradivo tlo. Za najbolji primjer u
takvom pristupu se uzima Azija.
Iz recenoga se moe izvuci zakljucak da u razvijenim zemljama svijeta opada proizvodna
funkcija tla, a u siromanim raste.


5.1.2. Radna snaga i poljoprivredna
proizvodnja

Sa porastom stepena drutvenog razvoja, smanjuje se udio poljoprivrednog u ukupnom
stanovnitvu zemlje. Taj proces se naziva deagrarizacija zemlje, a podrazumijeva
smanjenje radne snage u poljoprivredi. Na tu pojavu i njen intenzitet utice odredeni broj
cinilaca koji se mogu svrstati u tri grupe:
a) Mogucnost zapoljavanja van poljoprivredne djelatnosti koja zavisi od stepena
i brzine drutvenog razvoja, odreduje strukturu traene radne snage
b) Poloaj poljoprivrede u privrednom sistemu zemlje: struktura posjeda i
dohodovnost proizvodnje, rijeenost statusnih pitanja i dr.
c) Socijalno-psiholoi cinioci: stanje zadovoljstva, infrastruktura isl.

Svi pomenuti cinioci uticu na brzinu, obim i nacine deagrarizacije i to je u razvijenom
svijetu postala zakonitost; npr. Belgija, Velika Britanija i SAD zapoljavaju svega oko
2% ukupne radne snage. Najveci udio poljoprivrednog stanovnitva nalazi se u Africi
(56,7%) i Aziji (55,4%). Sasvim je drugi slucaj u Evropi gdje ima samo 7,9%
poljoprivrednog stanovnitva, a Sjeverna i Srednja Amerika imaju 11,4%. Prema
podacima FAO-a (1990) u razvijenim zemljama svijeta ivi 4,3% ukupnog
poljoprivrednog stanovnitva, a od njihovog stanovnitva poljoprivredom se bavi samo
8,2%. Zemlje u razvoju imaju 95,7% svjetskog poljoprivrednog stanovnitva ili 56,5%
njihovog stanovnitva. Vie podataka o tome dato je u narednoj tabeli.

22
Tabela 5/2. Udio aktivnog poljoprivrednog u ukupnom aktivnom stanovnitvu

Kontinent 1975. 1980. 1985. 1990. 1997.
Indeks
1975. = 100
Ukupno 52,8 50,8 48,7 46,6 46,0 87,1
Evropa bez SSSR-a 16,8 13,7 11,3 9,3 8,0 47,6
SSSR 22,8 20,0 16,2 13,0 16,6 72,8
Sjeverna i Srednja Amerika 13,2 12,2 11,4 10,8 9,4 71,2
Juna Amerika 33,4 28,7 25,8 23,1 19,3 57,8
Azija 67,9 65,7 62,9 59,8 58,6 86,3
Afrika 71,5 68,7 66,0 63,2 58,9 82,4
Okeanija 21,0 19,6 17,9 16,4 19,4 92,4
Izvor: FAO, Production Yearbook, god. 44, 1990. i god. 51, Rim, 1997.

Prikazani brojevi u tabeli pokazuju velike razlike kod udjela aktivnog poljoprivrednog u
ukupnom aktivnom stanovnitvu nerazvijenih i razvijenih zemalja. Osim toga, Evropa je
taj udio aktivnog poljoprivrednog stanovnitva sa 16,8% u posmatranom periodu od 22
godine smanjila za 8,8% i svela na svega 8%, a Afrika kao izrazito poljoprivredan
kontinent sa 71,5% smanjila za 12,6% i svela na 58,9 %. Indeksni poeni potvrduju ovu
konstataciju da je Evropa smanjila aktivno poljoprivredno stanovnitvo vie od polovine
(52,4%), a Afrika je smanjila za samo 17,6%. Najmanje pozitivne promjene od svih
kontinenata su nastale u Australiji i to za svega 7,6 indeksnih poena.

Udio aktivnog poljoprivrednog u ukupnom aktivnom stanovnitvu
nekih kontinenata (19751997)
0
10
20
30
40
50
60
70
80
1975. 1980. 1985. 1990. 1997.
Europa SSSR Sjeverna i Srednja Amerika Afrika


Izneseni podaci pokazuju da postoji negativna korelacija izmedu privredne razvijenosti
zemlje i udjela poljoprivrednog u ukupnom broju stanovnika. Nerazvijene zemlje imaju
oko 300 US $ nacionalni dohodak, a visoko ucece poljoprivrednog stanovnitva (Ruanda
91,3%, Burundi 91,3%, Nigerija 87,2%). Srednje razvijene zemlje imaju udio
poljoprivrednog stanovnitva do 30%, a razvijene zemlje sa visokim nacionalnim
dohotkom ima udio poljoprivrednog stanovnitva manji od 10%.
Drutvenoekonomska struktura stanovnitva SR Bosne i Hercegovine po popisima
nakon Drugog svjetskog rata znacajno se izmijenila. Podaci o tome dati su u narednoj
tabeli.
23
Tabela 5/3. Povrina, broj stanovnika i njihova drutvenoekonomska struktura prema popisima u BiH
Izvor: SG SR BiH 1991., str. 42 i 46.

Dati podaci u tabeli pokazuju da se u posmatranom periodu od 60 godina broj stanovnika
povecao za 2,2 puta. U deset godina kracem periodu se broj domacinstava uvecao za 3,6
puta, a broj clanova domacinstva smanjio sa 5,83 na 4,00. Aktivno stanovnitvo je
smanjilo svoj udio u ukupnom stanovnitvu za 5,2% od 1948. do 1981. godine. U istom
tom periodu radno sposobno u ukupnom stanovnitvu je povecalo svoj udio za 11%, a
aktivno u radno sposobnom smanjilo za 2,1%. Ovo smanjenje je vjerovatno nastalo zbog
promjena u metodologiji jer u 1981. godini nisu obuhvacena lica koja rade u inostranstvu.
Udio poljoprivrednog u ukupnom stanovnitvu se znacajno smanjilo sa 71,8 na 17,3% i
zbog toga je SR BiH prela iz nerazvijenih zemalja u srednje razvijene. Gradsko
stanovnitvo se relativno povecalo za 21,9%, a u apsolutnom broju sa 367 na 1.493
hiljade (za cetiri puta).
Nerazvijene zemlje obicno imaju agrarnu prenaseljenost, viak radne snage cija je
granicna vrijednost rada (produktivnost) blizu ili jednaka nuli. Zbog te nezaposlenosti na
selu da se smanjiti broj radno sposobnih ljudi i da se to ne odrazi na smanjenje obima
primarne poljoprivredne proizvodne.
Problem agrarne naseljenosti bio je predmet istraivanja znacajnog broja autora. Iako na
prvi pogled ti proracuni ne izgledaju sloeno, citav niz nepoznanica se javlja u tome:
velicina parcele i posjeda, raspoloiva stalna sredstva, primijenjena tehnologija,
proizvodna svojstva biotehnickih sredstava, prirodni uslovi, razvijenost trita,
ekonomska pogodnost, oblik organizovanja, sistem finansiranja itd. Pored radne
sposobnosti, odredenu ulogu igra i pripadanost spolu. Druga raspoloiva snaga u porodici
(djeca, domacice, starije osobe) obicno ucestvuje u obavljanju poslova na gazdinstvu. Sve
to zajedno ima svoju ulogu, doprinos i odraava se na ostvarene proizvodne rezultate.














7
Nisu ukljucena lica koja rade u inostranstvu i clanovi porodice koji su sa njima.
8
Stanovnitvo u zemlji
P o k a z a t e l j i 1921. 1931. 1948. 1953. 1961. 1971. 1981.
Povrina km
2
51.200 51.564 51.129 51.129 51.129 51.129 51.129
Broj stanovnika u 000 1.890 2.324 2.564 2.847 3.278 3.746 4.124
7

Stanovnika na km
2
36,9 45,1 50,1 55,7 64,1 73,3 80,7
Domacinstava u 000 ... 398 498 565 706 849 1.031
Lica po domacinstvu ... 5,83 5,15 5,04 4,64 4,42 4,00
Aktivno u ukupnom stanovnitvu - - 42,9 42,5 39,2 36,7 38,7
Radno sposobno u ukupnom stanov. - - 53,9 58,2 56,5 58,9 64,9
Aktivno u radno sposobnonih stano. - - 79,6 73,0 69,3 62,3 58,6
8

Poljoprivredno u ukupnom stan. - - 71,8 62,2 50,2 36,5 17,3
Gradsko u ukupnom stanovnitvu - - 14,3 16,3 21,0 27,9 36,2
24
Tabela 5/4. Ukupno i poljoprivredno stanovnitvo u BiH prema
aktivnosti i starosti, po popisu 1981. godine

Ukupno 0 14 15 49 50 64 65 i vie Nepoznato
Ukupno 3941316 1099444 2121500 466407 248299 5666
Aktivno 1484780 2445 1249929 180558 49289 2559
Lica sa licnim primanjima 249310 2639 42195 113007 93534 574
Izdravano 2207226 1094365 832010 172842 105476 2533
Poljoprivredno 682786 139384 325782 140057 77048 515
Aktivno 339824 2445 202755 89489 44875 260
Izdravano 342962 136939 123027 50568 32173 255
Izvor: SG SR BiH 1991. str. 47.

U BiH i F BiH nema novijeg pouzdanog podatka od popisa iz 1981. godine, jer svi
podaci iz 1991. nisu publikovani. Ovi podaci pokazuju da u ukupnom stanovnitvu
aktivno cini 37,7%; lica sa licnim primanjima 6,3% i izdravano 56,0%. Poljoprivredno
stanovnitvo u to vrijeme je cinilo 17,3% ukupnog stanovnita od cega je 49,8% bilo
aktivno a 50,2% izdravano.

Stanovnitvo u BiH prema starosti u 1981. godini
0-14
28%
15-49
54%
50-64
12%
Nepoznato
0%
65 i vie
6%
Poljoprivredno stanovnitvo u BiH prema starosti u
1981. godini
50-64
21%
65 i vie
11%
Nepoznato
0%
15-49
48%
0-14
20%


5.1.3. Kapital kao inilac poljoprivredne
proizvodnje

Prehrambene potrebe stanovnitva rastu te se zbog toga namece potreba povecanja
proizvodnje. Proizvodnja je zavisno promjenljiva funkcija jer zavisi od varijabli:
zemljita, radne snage, kapitala i upravljanja. Kako je rijec o kapitalu, onda je potrebno
vie pojanjenja o njegovom uticaju na poljoprivrednu proizvodnju.
Ako podemo od pretpostavke da je postojece pogodno poljoprivredno zemljite vec
angaovano u tu proizvodnju, a stvarno stanje su povecane potreba za hranom, onda se
postavlja pitanje, odakle (koji su to novi izvori)? Povecanje poljoprivrednih povrina je
moguce samo uz tehnicke zahvate (privodenja kulturi krcenjem, hidrotehnickim i
tehnickim mjerama) koji zahtijevaju znacajna finansijska sredstva. Osim toga, neohodna
su i naucna istraivanja radi iznalaenja jo boljih proizvodnih svojstava biolokih
proizvodnih materijala biljnog i animalnog porijekla, boljeg tehnicko-tehnolokog
procesa i cuvanja proizvoda. Sve to zajedno trai kapital kao neophodni cinilac procesa
proizvodnje i drutvenog razvoja. Iako ima dovoljno radne snage na selu, sigurnija
buducnost se gradi povecanjem produktivnosti proizvodnje. To znaci da je potrebno
ulaganje u mehanizaciju i tehnoloku opremu.
Svijetu su poznati slucajevi gdje je radna snaga izgradila terase zemljita, sisteme za
navodnjavanje i odvodnjavanje jer je bilo radne snage na pretek. Sjeverne obale
25
Sredozemlja su poznate po izgradenim terasama na kru sa donesenom zemljom gdje su
stvarale obradive povrine. U Aziji su izradeni sistemi za navodnjavanje. U 1996. godini
svijet je navodnjavao 15,6% obradivih povrina, a u Aziji 30,9% to je cinilo 71,4% svih,
u to vrijeme navodnjavanih povrina.
9

Sasvim obrnut slucaj je u Evropi, gdje je industrijalizacija odigrala kljucnu ulogu i
mehanicka energija cini 80% i vie ukupno potrebne energije u poljoprivredi. Radi
poredenja daje se i stanje u Latinskoj Americi, gdje je u poljoprivredi 62% energije iz
ljudskog rada, 13% od zaprenih ivotinja i 20-25% iz mehanickih sredstava.
Na Dalekom Istoku je 72% ljudske energije, 23% zaprenih ivotinja, a u Africi se oko
86% energije za poljoprivrednu proizvodnju podmiruje iz ljudskog rada.
Sa mehanickom energijom u proteklom periodu je ila i via primjena vjetackog dubriva
i zatitnih sredstava. Povecani su genetski potencijali kulturnog bilja i pasmina stoke.
Iz svega to je ovdje receno, proizilazi da raste uloga kapitala i iznos potrebnih sredstava
za stalna i obrtna sredstva u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji. Pokazatelji iz zemalja
EU idu u prilog konstataciji da kod kretanja cinioca procesa proizvodnje (zemljite,
ljudski rad i kapital), stopa rasta kapitala je najveca. U proteklom periodu od trideset
godina (1965-1995) poljoprivredne povrine u zemljama EU su se smanjivale. Jo vece
smanjenje je zabiljeeno kod utroka ljudskog rada u poljoprivredi tih zemalja. Sasvim
obrnut slucaj je kod tendencije utroka kapitala. On je imao vecu stopu povecanja u
posmatranom periodu nego to je zabiljeena stopa pada kod smanjenja poljoprivrednih
povrina i radne snage. Zahvaljujuci povecanom ulaganju kapitala dolo je do znacajnijeg
povecanja poljoprivredne proizvodnje. Kapital je povecao produktivnost ljudskog rada i
proizvodnost po proizvodnoj jedinici i ukupno.
Uneseni kapital je izazvao promjene u ponaanju poljoprivrednog proizvodaca, povecao
troak koji dovodi do povecanog obima proizvodnje, trine orijentacije proizvodaca,
veceg prihoda i u konacnici do dohotka. Kapital (novac) kao univerzalna vrijednost
ljudske imovine zahtijeva ekonomski pristup pitanju opravdanja ulaganja. Proizvodac je
u ulozi donosioca odluka kod kapitalnih ulaganja pri izboru proizvodnje, tehnologije i
uvodenja inovacija, sve sa ciljem dobijanja proizvoda koji je kvalitetom, te cijenom i
rokom isporuke konkurentan na tritu.
Znacajniji prodor kapitala u poljoprivredu na ovim prostorima je zapoceo nakon Drugog
svjetskog rata formiranjem drutvenih poljoprivrednih dobara koja su kasnije prerasla u
kombinate. Osim njih, kapital je stigao i u zemljoradnicke zadruge koje su sa
kombinatima cinile krupnu drutvenu proizvodnju. Takav pristup je uvecao vrijednost
stalnih sredstava u drutvenoj proizvodnji, te su se po ostvarenim prinosima izjednacili ili
potpuno pribliili rezultatima koje su u to doba ostvarivale razvijene zemlje svijeta.
Tored toga, takva ulaganja su sa iznosom amortizacije i obavezama po kreditima uticala
na ekonomske rezultate poslovanja. U to vrijeme je vrijednost stalnih sredstava po
zaposlenom u drutvenom sektoru dostigla vrijednost zaposlenih u privredi. Danas je taj
slucaj sasvim drugaciji, nepovoljniji, jer je radno mjesto u poljoprivredi 5-10 puta
jeftinije nego u drugim djelatnostima.
Privatna poljoprivredna gazdinstva su bila zapostavljena u politickom smislu i kapitalno.
Zbog toga su ona stagnirala pa i nazadovala u organizacionom, tehnickom i tehnolokom
pogledu. Nakon ovog zadnjeg rata ta gazdinstva se preferiraju, svim raspoloivim, ali za
stvarne promjene jo uvijek nedovoljnim sredstvima. Treba biti objektivan pa kazati da
su ucinjeni znacajni pomaci vrijedni panje, ali se ocekivalo vie.

9
Evropa je 1991. godine navodnjavala 12,3% obradivih povrina, Sjeverna i Srednja Amerika 11,3%,
Juna Amerika 8,3%, Afrika 6,0% i Australija 4,7%.
26
Napokon i na privatnim gazdinstvima FBiH, odnosno BiH zapocinju procesi supstitucije
tri najvanija cinioca procesa proizvodnje: smanjuju se obradive poljoprivredne povrine
i radna snaga, a rastu kapitalno intenzivne proizvodnje (vocnjaci, vinogradi, proizvodnja
u zatvorenom prostoru i animalna proizvodnja). Osim toga, uveden je princip otvorenog
trita za poljoprivredne proizvode i inpute, te na taj nacin se ovu proizvodnju uvodi u
jedinstveni privredni sistem zemlje.



5.2. Upravljanje kao inilac
proizvodnje
Upravljanje takode predstavlja vaan cinilac procesa poljoprivredne proizvodnje. Njega
cini zbir znanja iz oblasti biotehnickih i tehnolokih podrucja, agroekonomskih,
sociolokih, psiholokih i dr. za uspjeno vodenje gazdinstva i poljoprivredne
proizvodnje, a koja je jo vie opterecena sa problemima od drugih privrednih djelatnosti.
Tome se treba jo dodati da se puno toga znacajno treba mijenjati u odnosu na postojece
stanje, pored poboljanja postojeceg i kreiranja novih rjeenja. To je najstarija privredna
djelatnost koja je imala, a i danas ima, zadatak da prehrani covjeka, te da pored te
humane uloge obavi i zadacu stvaranja dohotka. Bioloka svojstva samog procesa
proizvodnje, obezbjedenje hrane kao uslova za bioloki opstanak covjeka, ocuvanje
ivotne sredine i racionalnog koritenja resursa sa nezaobilaznom potrebom oplodnje
kapitala kao izvora bogatstva, zahtijeva mnogo vie znanja za rad i upravljanje od onoga
to dananji najveci broj ljudi perceptuira o toj djelatnosti. Uvrijeeno je miljenje i
praksa da ekonomski poloaj pojedinca i djelatnosti daje i odreduje mjesto na
hijerarhiskoj ljestvici uticaja koje se povezuje sa znanjem.

Tehnickotehnoloki napredak u poljoprivredi zahtijeva dosta dug vremenski period i
znacajna materijalna sredstva da bi se napravili primjetni pozitivni pomaci. Iako se
smatra da su poceci privredne djelatnosti u poljoprivredi nastali prije 12 hiljada godina,
dostignuti proizvodni rezultati su doskora bili veoma skromni.

Na tom svom razvojnom putu, poljoprivredna proizvodnja je prola kroz tri i ula u
cetvrtu tehnoloku epohu i to:

1. je dala kolo (oblik pakovanja tereta), prvobitne (pocetne) alate, pripitomila
odredeni broj ivotinja, uvela i kultivisala biljnu proizvodnju,
2. nastala nakon pojave industrijske revolucije na kraju 18. i pocetkom 19. vijeka
n.e. Ogleda se u proizvodnji jeftinog celika, parnoj maini i znacajnom broju
mehanickih alatki,
3. u drugoj deceniji 20. vijeka, pronalazak motora sa unutranjim sagorijevanjem
traktor, proizvodnja vjetackih dubriva, zatitnih sredstava i hibrida, i
4. nagli razvoj biotehnologije i informatike.

Iz datih vremena minulih tehnolokih epoha se jasno vidi duina njihovog trajanja. Prva
je najdue trajala (118 stoljeca), a druge dvije minule i zapoceta treca u svega dva
stoljeca. Te, sad vec nagle promjene su upozorenje svima odgovornim za deavanja u
poljoprivredi nae zemlje da u kratkom roku stvaraju uslove za primjenu novih tehnicko-
tehnolokih dostignuca jer to zaostajanje ostavlja velike i trajne posljedice. Vrijeme
donosi mogucnosti koje umni i odgovorni pojedinci i drutva u cjelini koriste, a ako se to
ne ucini, ono ih sankcionie jer datu priliku nisu iskoristili na odredeni ili najbolji moguci
27
nacin. Promjene su brze u naucnim spoznajama i njihova primjena kasni. Ta nova znanja
trae korekcije pa i odbacivanja prijanje proizvodne prakse. Primjer su zatitna sredstva
u biljnoj proizvodnji, koja su u proteklih 35 godina unijela znacajne promjene da bi se tek
sada saznalo da su tetna po zdravlje i ivotnu sredinu. Sad su aktuelne integralna i
bioloka zatita bilja u biljnoj proizvodnji.
Da bi sistem upravljanja donio potrebne rezultate neophodno je njegova tri segmenta,
nauku, obrazovanje i primjenu, sastaviti u jednu funkcionalnu cjelinu koja u sinergiji daje
eljene rezultate. Razvijene zemlje svijeta izdvajaju znacajna finansijska sredstva za
naucna istraivanja u poljoprivredi i to na dravnom i privatnom nivou. Prije trideset
godina u SAD privatni sektor je obezbijedio 65% svih trokova istraivanja u
poljoprivredi. Razvijen i snaan privatni sektor je u tome naao svoju racunicu i dao puni
doprinos za svoju sigurnost u narednom periodu. Mnoge su novo dobijene sorte zaticene
patentima koje se kroz cijenu sjemena ili sadnice naplacuju. Zatita patenata u
poljoprivredi postaje predmet potpisivanja medunarodnih konvencija radi zatite i
naknade za ucinjene trokove kod sprovedenih naucnih istraivanja.
Ostvareni naucni rezultati razvijenih zemalja svijeta nailaze na problem primjene jer se
radi o velikom broju proizvodaca koji trebaju da usvoje sve sloenija znanja iz
biotehnickih i drutvenih nauka. Taj problem se jo vie uslonjava to je sredina manje
razvijena. Zbog tog kanjenja u primjeni naucnih dostignuca u praksi u svijetu se tom
pitanju posvecuje sve veca panja. Koriste se razliciti oblici i metode: pisani i elektronski
mediji, razliciti oblici edukacije, koritenja institucija i slubi sve do zakonske regulative.

Upravljanje u najirem smislu, pored intelektualne nadgradnje, obuhvata cjelokupnu
poljoprivrednu administraciju: katastar poljoprivrednog zemljita, zemljine knjige,
zavode, slube od nivoa opcine do ministarstva poljoprivrede. Dobro organizovan i
uvezan sistem cini cjelinu u pracenju razvoja poljoprivrede kroz pruanje usluga,
donoenja mjera agrarne politike i zakonske regulative u skladu sa svojim potrebama i
mogucnostima.

Zbog prisutnosti globalizacije uspostavljaju se i razvijaju razliciti oblici medunarodne
saradnje kroz institucije za naucnostrucnu podrku i uskladivanje politika
poljoprivrednog razvoja.


















28
6. MODELI POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE

U poljoprivrednoj proizvodnji model
10
je osnovni organizacioni oblik neophodan za
ostvarivanje proizvodnje. Rezultat je ambijentalnih prirodnih uslova, materijalnih
mogucnosti koja se mogu angaovati u procesu proizvodnje i socijalnog stanja drutva.
To znaci da nije uniforman jer mu forma zavisi od ekonomskih uvjeta i socijalne
strukture sredine.
Prije je kazano da je obim poljoprivredne proizvodnje uslovljen sa cetiri varijable:
poljoprivrednom povrinom, radnom snagom, kapitalom i upravljanjem. Dalje se o tome
moe govoriti kroz produktivnost (plodnost) zemljita koja odreduje produktivnost rada.
Kapital je involviran u plodnost poljoprivrednog zemljita (njegovo uredenje i utroak
repromaterijala) i produktivnost ljudskog rada opremljenog mehanizacijom i drugom
opremom za rad. Radna snaga je odredena odnosom izmedu broja aktivnih
poljoprivrednika i ukupnog stanovnitva. Ako se u tom odnosu zamijene mjesta, onda se
dobije broj stanovnika koje treba hraniti jedan poljoprivrednik. Kako je zemljite
unaprijed data velicina, onda proizvodnja treba biti intenzivnija to je poljoprivrednog
zemljita manje po stanovniku i to je veca potronja hrane po stanovniku. To bi bio
zatvoreni model proizvodnje hrane. Medutim, na svu srecu, postoji otvoreni model
koji podrazumijeva razmjenu sa svijetom na tritu (izvozuvoz) i na taj nacin
podmirivanje potreba.
Poljoprivredna proizvodnja ima zadatak da podmiri potrebe za hranom. Potranja hrane
je odredena: brojem stanovnika koje treba prehraniti u jednoj zemlji i potronjom po
stanovniku. Razlika izmedu proizvodnje i potranje predstavlja spoljnotrgovinski bilans
(uvozizvoz) u otvorenom modelu.

Povecanje proizvodnje i ponudu u datoj zemlji je moguce ostvariti na tri nacina:

a) povecanjem obradivih povrina,
b) povecanjem intenzivnosti proizvodnje i
c) u otvorenom modelu uvoziti vie hrane.

U svijetu se obim poljoprivredne proizvodnje mjeri preko pokazatelja pojma
intenzivna i ekstenzivna proizvodnja. Kada je mala povrina po jedinici rada, rijec je
o intenzivnoj proizvodnji i obrnuto. Danas radna snaga nije vie glavni izvor energije pa
zbog toga razvoj ide u dva pravca:

- povecanju povrine po jedinici rada to vodi ka smanjenju aktivnog
poljoprivrednog stanovnitva i
- povecanju mehanicke radne snage to vodi intenziviranju proizvodnje.

Prema razvijenosti proizvodnih snaga u poljoprivrednoj proizvodnji do sada su
zabiljeena cetiri stadija i to:

1. Manuelno moticarski,
2. Stocne vucne snage,
3. Tradicionalne mehanizacije i
4. Opce motorizacije.


10
Franc. modele = obrazac, uzorak, kalup, ...
29
Ova cetiri prepoznatljiva tipa proizvodnje u praksi predstavljaju kombinaciju uslovljenu
datim prilikama zemlje. Viak kapitala u svijetu utice da se zamjenjuje ljudska radna
snaga sa mehanickom energijom.

Intenziviranje proizvodnje se ogleda u orijentaciji na stocarsku proizvodnju jer
predstavlja koncentraciju biljne energije. Konverzijom sedam kalorija biljnog materijala
(stocne hrane) dobija se jedna stocna kalorija. To znaci da nema intenzivnog stocarstva
bez razvijene proizvodnje krmiva. Ovo zasluuje panju ako je moguce organizovati
takvu proizvodnu konverziju unutar granica jedne zemlje. U zatvorenoj ekonomiji se
koristi pokazatelj intenzivnosti proizvodnje iz odnosa broja stoke na jedinicu
poljoprivredne povrine.

Sjedinjene Americke Drave (SAD) su poznate po velicini obradivih povrina po
stanovniku (66,1 ha/stanovnik) i to je mali broj aktivnog poljoprivrednog stanovnitva
2% i produktivnost rada u poljoprivredi je izuzetno visoka. Potpuno suprotan model je u
Holandiji jer je mala obradiva povrina 0,06 ha/stanovniku, 5% aktivnog poljoprivrednog
stanovnitva, produktivnost rada je vrlo visoka jer se postiu visoki prinosi
intenzivnost.

Ako se ima u vidu sadanje stanje poljoprivredne proizvodnje u FBiH na individualnim
gospodarstvima, sa jo uvijek velikim brojem nerijeenih vanih pitanja ili rijeenih na
nezadovoljavajuci nacin, onda ovaj projekt dobiva i na teini zadatka i na odgovornosti u
utvrdivanju postojeceg stanja i davanju prijedloga za njihovo rjeavanje. Ako se tome jo
doda i sloenost situacije u citavoj privredi i drutvu BiH kao cjelini, onda sve ovo
postaje jo tee, delikatnije i odgovornije.

























30
7. POLJOPRIVREDA SVIJETA I EU

7.1. Globalni pogled na statistiku
hrane i poljoprivrede

Radi boljeg poimanja poljoprivrede EU, dati su osnovni statisticki podaci o stanju sektora
u svijetu. Iz tih parametara se moe, u osnovnim crtama, vidjeti uloga i znacaj
poljoprivrede u privrednom sistemu svijeta. Generalno, socioekonomsko stanje u svijetu
je sljedece.

Tabela 7/1. Osnovni podaci o stanju u svijetu (juni 2006)

BLAGOSTANJE
Broj stanovnika 2005. u 1000 6 464 750
Per Capita GDP 2004. u $ 5 505
Poljoprivredni GDP/ poljoprivredno stanovnitvo 2004. u $ 472
Ukupni izvoz 2004. u milionima $ 8 973 891
Poljoprivredna vanjska pomoc (2001-2003) u 1000 $ 29 932 852
RESURSI
Oranicna povrina 2003. u 1000 ha 1 402 317
Stalni zasadi 2003. u 1000 ha 138 255
Panjaci 2003. u 1000 ha 3 432 834
Goveda i bizoni 2005. u 1000 grla 1 529 110
Ovce i koze 2005. u 1000 grla 1 888 736
Traktora 2003. kom/1000 ha 20
Kombajna i vralica 2003. kom/1000 ha 3
Proizvodnja mineralnig dubriva 2003. u 1000 t 155 057
Potronja mineralnig dubriva 2003. u 1000 t 147 917
PROIZVODNJA 2005. u 1000 t
ita 2 227 980
Meso 265 105
Voce i povrce 1 392 253
Korjenasto i gomoljasto bilje 711 682
Mahunjace 61 706
Uljarice 146 353
Industrijske biljke za proizvodnju ecera 1 533 272
Duhan 6 565
Industrijske biljke za proizvodnju vlakna 28 782
Izvor: Faostat

Podaci o nacinu koritenja pojedinih resursa su prikazani na sljedecim grafikonima.

Koritenje pojedinih resursa u svijetu
Koritenje zemljita (2003)
Oranice
12%
Panjaci
26%
Ostala zemljita
62%

Oranina povrina (2003)
Nenavodnjavana
80%
Navodnjavana
20%


31
Koritenje vode (2000)
Poljoprivreda
70%
Industrija
20%
Domainstva
10%

Stvarna imovina poljoprivrede (2002)
Zemljite
60%
Stoka
24%
Mehanizacija
16%

Izvor: Faostat

Zemljite kao prirodni resurs ima trajnu i nezamjenljivu ulogu u poljoprivrednoj
proizvodnji, mjesto kao podloga za sve druge privredne aktivnost, neophodan uslov za
ljudski opstanak i sredina ivljenja. Zbog tih i jo citavog niza razloga, treba se prema
njoj maksimalno racionalno odnositi, domacinski ponaati i respektovati.
Podaci o svjetskoj proizvodnji hrane, izvozu, uvozu, medufaznoj potronji
repromaterijala i potronji za period 2001.-2003. godine, dati su u narednoj tabeli.

Tabela 7/2. Bilansa hrane u svijetu, 20012003.
u 000 t
Grupa proizvoda
Proizvodnja
( + )
Izvoz
( - )
Uvoz
( + )
Repromaterijal
( - )
Potronja
( = )
ita 1 879 601 294 688 294 068 936 253 942 728
Povrce i uljarice 101 722 47 966 45 904 29983 69 577
ecer i slatkii 177 427 51 807 48 520 16 312 157 828
Korje. i gomolji 690 714 36 382 41 697 296 581 399 448
Meso 246 462 27 583 26 277 2 015 243 141
Mlijeko 601 879 78 658 74 421 102 869 494 772
Izvor: Faostat

Iz podataka o bilansu hrane u svijetu se vidi, da je samo kod korjenastog i gomoljastog
bilja uvoz nadmaio izvoz, a kod svih ostalih grupa proizvoda je obrnut slucaj. Kod
itarica, izvoz je simbolicno veci od uvoza za svega 0,2%, povrca i uljarica 4,5%, ecera
6,8%, mesa 5,0 % i mlijeka 5,7%.
Srednja vrijednost, broj stanovnika u svijetu polovinom 2003. godine je bio 6,262 milona
(2000. = 6,070 i 2005. = 6,454 stanovnika). Iz podatka o potronji hrane iz prethodne
tabele i tako dobijenog broja stanovnika se moe izracunati priblina potronja po
stanovniku najvanijih grupa proizvoda: ita 150 kg, mesa 38,8 kg i mlijeka 79 litara.

Prema mogucnostima stanovnitva da podmire svoje potrebe u hrani, svijet je podijeljen
na: razvijene zemlje, zemlje u razvoju i nerazvijene zemlje. Samo odredeni broj zemalja
u svijetu, a to su te razvijene zemlje, podmiruju dnevne potrebe stanovnitva u hrani. Cak
bi se moglo kazati i da uzimaju viak kalorija, jer se pojavila pretjerana gojaznost
stanovnitva, koja postaje njihov problem. Za razliku od njih, naalost, veliki broj
stanovnika u svijetu ne podmiruje ni osnovne potrebe u hrani, cak odredeni broj i umire
zbog nedostatka hrane.
Bez obzira na takvo stanje, ipak se dnevna potronja kalorija po stanovniku postepeno
povecala. Taj porast u poslednje 22 godine (1980-2002) iznosi 9,8%. Glavni uzroci
takvog stanja se prvenstveno kriju u razlicitoj raspodjeli bogastva u svijetu i porastu
stanovnitva. Na sljedecem grafikonu je predstavljena dnevna potronja kalorija, proteina
i masti po stanovniku svijeta.
32
Dnevna potrona po stanovniku svijeta
2.549
2.704
2.798
1.000
1.500
2.000
2.500
3.000
3.500
4.000
1979-1981 1989-1991 2000-2003
0
50
100
150
200
250
300
Calorija Proteina (g) Masti (g)

Izvor: Faostat

Raznovrsnost izvora i udjela hrane za podmirenje dnevne potronje kalorija je veoma
razlicita u svijetu, ali se kao najvaniji pojedinacno mogu navesti sljedeci, dati u narednoj
tabeli.

Tabela 7/3. Hrana za podmirenje dnevnih potreba
u calorijama (20012003)

Izvor calorija Dnevna potronja
Ria 557
Penica 521
Kukuruz 147
Sirak 33
Krompir 60
Manioka 42
ecer 202
Sojino ulje 87
Palmino ulje 50
Mlijeko 122
ivotinjske masti 62
Jaja 33
Svinjsko meso 117
Meso peradi 46
Govede meso 40
Ovcije i kozje meso 11
Svega 2.130
Izvor: Faostat

Kada se uradi podjela na svijet i razvijene zemlje svijeta u pogledu uceca pojedinih
izvora u podmirenju dnevnih potreba ljudske energije, stanje je sljedece.

Tabela 7/4. Izvori podmirenja ljudske energije u % (2001-2003)

Izvor Svijet Razvijene zemlje
ita 48 30
Ulja i masti 11 18
ecer i slatkii 8 13
Proizvodi ivotinjskog porijekla 14 22
Voce, povrce i korjenasto bilje 12 9
Mahunjace 7 8
Svega 100 100
Izvor: Faostat
33
Podaci pokazuju da najveci dio energije se podmiruje iz itarica, za svijet skoro jedna
polovina, a za razvijene zemlje manje od jedne trecine tih potreba. To je i logicno kada se
uzme u obzir kupovna moc i kvalitet hrane. Stanovnitvo razvijenih zemalja svijeta
podmiruje te potrebe iz kvalitetnijih i skupljih namirnica hrane, a siromani iz jeftinijih, a
time i loijih izvora hrane.To je i graficki predstavljeno na narednom grafikonu.

Izvori podmirenja ljudske energije
u svijetu i razvijenim zemljama
0
10
20
30
40
50
ita
Ulja i masti
eer i slatkii
Proizvodi ivotinjskog
porijekla
Voe, povre i korjenasto
bilje
Mahunjae
Svijet Razvijene zemlje



7.2 Poljoprivreda EU

Drugi svjetski rat je prinudio Europljane da ucine neto radikalno to ce sprijeciti
neprijateljstva i razaranja. Prvi korak na tom putu je bilo stvaranje Vijeca Evrope 1949.
godine. Nakon toga, est zemalja (Njemacka, Francuska, Italija, Nizozemska, Belgija i
Luksemburg) 1951. godine potpisuje sporazum radi stavljanja teke industrije pod
zajednicku upravu. Te zemlje su u Rimu 25. marta 1957. godine potpisale sporazum o
stvaranju Evropske ekonomske zajednice (EEZ), odnosno zajednickog trita. Cilj je
bio omoguciti slobodno kretanje ljudi, roba i usluga preko njihovih granica. Prvi sljedeci
vaan korak bio je uvodenje zajednicke poljoprivredne politike 30. jula 1962. godine.
Pet godina kasnije, zemlje clanice EEU ukidaju carine za medusobni uvoz roba i uvode
zajednicke carinske stope za uvoz iz trecih zemalja. Od 1972. godine zajednica radi na
monetarnoj stabilnosti koja nakon 30 godina dovodi do uvodenja zajednicke novcane
jedinice eura. Zajednica se 1973. godine proiruje na devet zemalja, pristupaju joj
Danska, Irska i Velika Britanija. Trinaest godina kasnije njima se prikljucuju panija i
Portugal. Vremenom se Zajednica irila da bi danas imala 27 zemalja clanica, te sa
tendencijom daljeg irenja.
Ova zajednica europskih zemalja se formirala s ciljem njihovog boljeg trinog
pozicioniranja, a proizvodnja hrane u tome ima veoma vanu ulogu. Zahvaljujuci svojoj
snazi, organizaciji i odabranom pristupu, zajednica je osigurala uspjean razvojni put i
postie uspjehe na putu ostvarenja stratekih ciljeva. Zbog toga je zemljama ire regije
postala privlacna za clanstvo.

Zajednicka poljoprivredna politika (CAP) zapoceta jo ezdesetih godina prolog vijeka.
Pridonosi multifunkcionalnoj dimenziji poljoprivrednog sektora, u prvom redu: odrivoj
proizvodnji hrane i drugih neprehrambenih proizvoda, ekonomskom poloaju
proizvodaca, ocuvanju sela, zatiti okolia, zapoljavanju u ruralnim podrucjima, i
pomae ekonomsku i socijalnu koheziju izmedu grupa i regija.
Zajednicka poljoprivredna politika (CAP) ima svoje ekskluzivne nadlenosti u Zajednici.
Ona je fokusirana na subvencioniranje proizvodnje osnovnih prehrambenih proizvoda u
34
interesu samodostatnosti i sigurnost hrane. Tokom vremena, ta politika se mijenjala i
postupno odmicala od direktne podrke, stvarajuci novu formu sheme placanja, uz
ocuvanje i upravljanje prirodnim resursima. Kao rezultat sukcesivnih reformi CAP-a, od
1992. godine, direktne subvencije poljoprivrednicima u velikoj mjeri su zamijenjene. Ta
promjena se povezuje sa irim ciljevima, a to su standardi u sigurnosti hrane, zdravlje
biljaka i ivotinja, zatita okolia, ocuvanje tradicionalnog ruralnog krajolika, ptica i
divljaci. CAP, kao mrea, prua i financijsku sigurnost poljoprivrednicima od prirodnih
katastrofa i ivotinjskih bolesti. Usmjeravanje potpore prema poljoprivrednicima umjesto
proizvoda, smanjuje opasnost da ce trgovina biti iskrivljena, mimo subvencije za izvoz. U
zadnje vrijeme se puno radi na ruralnom razvoju i za te namjene se izdvajaju znacajna
sredstva.

Ciljevi politike ruralnog razvoja su:
- poboljanje konkurentnosti sektora poljoprivrede i umarstva;
- ocuvanju sredine;
- poboljanje kvalitete ivota u ruralnim podrucjima i
- diverzifikacija ruralne ekonomije.

Citav niz fondova EU je na raspolaganju poljoprivrednicima radi pomoci. Europski
poljoprivredni fond za ruralni razvoj (EAFRD) je jedan od njih. To je financijski
instrument, drugi stup Zajednicke poljoprivredne politike (CAP) za ruralni razvoj. Fond
prua podrku za odrivi ruralni razvoj u EU putem nacionalnih ili regionalnih programa
ruralnog razvoja.
Instrumenti buduce zajednicke poljoprivredne politike za finansiranje u periodu 2007-
2013. utvrdeni su Uredbom Vijeca br. (EZ) 1698/2005. Proracun iznosi 77,66 milijardi
eura. Ima za cilj ublaavanje razlika izmedu regija EU putem razvoja poljoprivrede.
EU je postala primjer u svijetu za rjeavanje pitanja proizvodnje hrane. Tome je, moglo
bi se reci, dat strateki znacaj i zbog toga ova privredna grana njima ne predstavlja teret,
niti kocnicu privrednom i svakom drugom razvoju. Ona je dostignutim rezultatima uzor
drugim zemljama za izbor razvojnog puta. Izmedu ostalog, i zbog toga Bosna i
Hercegovina cini odredene napore da se u to kracem roku pridrui toj zajednici.

Pokazatelji o ostvarenoj poljoprivrednoj proizvodnji u EU i mogucnostima sektora, u
najkracim crtama dati su u ovom projektu. Najnoviji dostupni podaci dolaze iz
istraivanja provedenih 2008. godine za 2006-2007. i 2009. za 2007-2008. iskazani u
zajednickim jedinicama zemalja EU, koji prate velicinu i uspjenost poslovanja
poljoprivrednog posjeda
11
.







11
Najvanije medu njima su: godinja radna jedinica - Annual work unit (AWU), racunanje ekonomskih
pokazatelja gazdinstva - Economic accounts for agriculture (EAA), evropski sistem racuna - European
system of accounts (ESA), europska jedinica velicine - European size unit (ESU), standardne bruto mare -
standard gross margin (SGM), anketa o strukturi farme - Farm Structure Survey (FSS), bruto autohtona
proizvodnja - Gross indigenous production (GIP), bruto dodana vrijednost - Gross value added (GVA),
standardne bruto mare - Standard gross margin (SGM), iskoritenje poljoprivrednih povrina - Utilized
agricultural area (UAA), osnovno stado - Livestock unit (LU) i dr.
35
7.3. BDP po stanovniku, potronja po stanovniku
i komparativni nivoi cijena u Europi

Dati podaci za ovaj segment su konacni rezultati za 2005. i preliminarni rezultati za 2006.
i 2007. godinu. Iako se trend povecanja konvergencije europskih gazdinstava nastavlja,
disperzija dohotka je i dalje izuzetno visoka medu zemljama clanicama EU, mjerena BDP
po stanovniku. U 2007., u Bugarskoj bruto domaci proizvod (BDP) po stanovniku je bio
samo 14% od Luksemburga ili 37% od prosjeka EU-27. Luksemburg, Irska i Holandija
isticu se najviim BDP po stanovniku u EU, dok Bugarska ima najnii nivo od zemalja
clanica.
Fokus komentara je usmjeren prvenstveno na bruto domaci proizvod (BDP) po
stanovniku u 27 zemalja clanica EU, ali i na nivo pojedine stvarne potronje (actual
individual consumption AIC) po stanovniku zemalja i komparativnog indeksa cijena.

Nabavna snaga pariteta i srodnih ekonomskih pokazatelja
Nabavna snaga pariteta je uz pomoc valuta koje se primjenjuju ponaosob u svakoj zemlji
i njihove preobrazbe iz nacionalne valute do umjetne zajednicke valute, omogucila
dobijanje zajednickog pokazatelja koji se zove Standardna kupovna moc (AIC). Na taj
nacin se izjednacava kupovna moc razlicitih nacionalnih valuta i omogucuje smisleni
obim usporedbe izmedu zemalja. Na primjer, ako se BDP po stanovniku ili AIC izraene
u nacionalnoj valuti svake zemlje koja ucestvuje u poredenju podijeli sa nabavnom
snagom pariteta, rezultati brojki neutraliziraju uticaj razlicitih nivoa cijena i na taj nacin
pokazuju stvarni obim BDP-a ili AIC na zajednickom nivou cijena.

U narednoj tabeli su dati realni relativni pokazatelji o BDP-a i AIC po stanovniku
pojedinih zemalja. Stvarna individualna potronja je prilagodena za nivo cijena razlike u
svim zemljama, pomocu pariteta kupovne moci. Oni su izraeni u odnosu na prosjek
Europske unije (EU27 = 100). Ako je BDP po glavi stanovnika (ili AIC), obim indeksa
odredenih zemalja veci od 100, te zemlje imaju nivo BDP-a (ili AIC) po glavi stanovnika
vie nego u EU-27 u cjelini. Indekse treba tumaciti s odredenim oprezom, jer dozvoljava
greku neke granicne vrijednosti. Na primjer, u 2007 indeks BDP po stanovniku za
Belgiju je 118, a za Dansku 120. U stvarnosti, ovi podaci nam pokazuju da je BDP po
stanovniku ove dvije zemlje slicne velicine.

Relativni obim BDP-a po stanovniku
U lijevom dijelu tabele su prikazane zemlje i relativni obimi (indeksi) BDP po
stanovniku.
Luksemburg se istice po visini BDP po stanovniku, iznad je bilo koje druge zemlje date u
tabeli. To je u znacajnijoj mjeri zbog sljedece specificnosti: Luksemburg ima veliki broj
prekogranicnih radnika u odnosu na svoje prebivalite stanovnitva. Oni odlucujuce
doprinose BDP-a, a nisu ukljuceni u populaciji koja se koristi za izracunavanje BDP po
glavi stanovnika. To ne znaci da iznos za Luksemburg nije u redu, ali to znaci da se BDP
po glavi stanovnika ne moe nekriticki koristiti kao tacan pokazatelj. Druge drave
clanice s visokim BDP po glavi stanovnika, 20 % ili vie iznad nivoa EU su: Irska,
Nizozemska, Austrija, vedska i Danska. Slucaj Irske je posebno zanimljiv, jer pokazuje
da je zemlja imala nii BDP po glavi stanovnika nego u vecini drugih, starih zemalja
clanica EU. Pozitivan razvoj za Irsku nastavlja se tokom 2005 - 2007. godine



36
Relativna veliina potronja po stanovniku
Obimi indeksa AIC po stanovniku prikazani su u desnom dijelu naredne tabele. AIC po
stanovniku obicno visoko korelirani s BDP-om po stanovniku, jer je u praksi AIC daleko
najveci dio rashoda u BDP-u. Markantna funkcija je, da je AIC po glavi stanovnika
znatno vie homogena u svim zemljama EU od BDP-a po stanovniku. Iako je jasno, da
visok BDP i visoka potronja idu ruku pod ruku, ali prema ovom drugom pokazatelju,
zemlje postaju manje bogate, u relativnom smislu, ako cemo analizirati potronju umjesto
BDP-a. Na primjer, vidjeli smo da Luksemburg, Irska i Nizozemska imaju najveci BDP-a
po stanovniku u EU, a njihove relativne kolicine potronje su daleko blie ukupnom
prosjeku nivoa Europske unije.

BDP po stanovniku je vaan i koristan indikator za mjerenje stepena ekonomskog
blagostanja. Medutim, to ne treba primijeniti nekriticki. Na primjer, ako se namjerava
usporediti relativno blagostanje potroaca po raznim zemljama, onda se usredotocite na
potronju po glavi stanovnika, a ne na BDP.

Stvarna individualna potronja ukljucuje potroacke robe i usluge kupljene u
domacinstvima, pored usluga neprofitnih institucija vlasti za zajednicku i individualnu
potronju (n.p. zdravstvene i obrazovne usluge). Drugim rijecima, AIC pokriva sva dobra
i usluge koja se konzumiraju u domacinstvu. S druge strane, postoji tendencija za zemlje
s niskim BDP po glavi da imaju neto bolji parametar AIC. Ovo je slucaj za vecinu
zemalja u jugoistocnoj Europi, te za neke nove drave clanice, kao to su Latvija, Litva i
Rumunija.

Tabela 7/5. Obim pokazatelja po stanovniku 20052007 (EU27 = 100)

Bruto domaci proizvod
(GDP)
Stvarna individualna
potronja Zemlja
2005. 2006. 2007. 2005. 2006. 2007.
Belgija 119 118 118 111 110 111
Bugarska 34 37 37 37 39 40
Ceka 76 77 80 69 69 71
Danska 124 123 120 110 112 112
Njemacka 117 116 115 116 114 112
Estonija 61 65 68 58 61 64
Irska 144 147 150 110 111 114
Grcka 93 94 95 100 103 103
panija 102 104 106 99 100 100
Francuska 111 109 109 114 113 113
Italija 105 103 101 101 101 100
Cypar 91 90 91 90 91 95
Latvija 49 53 55 49 56 61
Litvanija 53 56 60 59 61 66
Luksemburg 254 267 267 151 149 147
Madarska 63 64 63 63 63 61
Malta 78 77 77 80 78 77
Holandija 131 131 131 116 117 117
Austrija 125 124 124 116 115 115
Poljska 51 52 53 54 56 57
Portugal 77 76 76 82 82 82
Rumunija 35 38 41 38 42 46
Slovenija 87 88 89 79 78 80
Slovacka 60 64 67 58 60 64
Finska 114 115 116 101 103 103
37
Svedska 120 121 122 112 112 112
Velika Britanija 122 120 119 134 133 134
Hrvatska 50 52 54 47 48 50
Macedonija 28 29 30 33 34 36
Turska 40 43 44 43 44 45
Island 130 124 119 135 133 132
Norveka 176 184 179 126 127 130
vajcarska 133 136 137 119 118 118
Albanija 22 23 24 26 27 27
BiH 25 27 29 34 34 36
Crna Gora* 31 35 41 31 38 44
Srbija 32 33 33 38 39 40
Izvor: Eurostat
*Za 2007. indeks za Crnu Goru zasniva se na neslubenim, preliminarnim
procjenama BDP-a

Komparativni nivoi cijena u Europi
Kao to je objanjeno prije, grupa indeksa BDP-a i AIC se razlikuje sa nivoom cijena u
svim zemljama. Pokazivac nivoa cijena moe biti zanimljiv objekt istraivanja u svojem
vlastitom pravu.

Island ima daleko najvii nivo cijena u EU, nadmaio je Dansku i Norveku. Onda dodu
vicarska, zajedno s Irskom, Luksemburgom, vedskom i Finskom, koje takoder
nadmauju nivo cijena EU-e za vie od 20%. Velika Britanija je neto ispod toga, a
Francuska, Belgija, Italija, Austrija, Nizozemska i Njemacka, imaju prilicno slicne nivoe
cijena, malo iznad EU-e.

Potrebno je napomenuti, da su komparativni nivoi cijena svih novih clanica ispod nivoa
EU-27, za vecinu od njih znatno. Kipar, Grcka i panja, oko 10% nie od prosjeka EU.
Oko 20 pa do 50 % nie nego EU-27 imaju: Slovenija, Malta, Estonija, Madarska,
Latvija, Slovacka, Poljska, Ceka, Rumunija i Litva, zajedno s dravama
kandidatkinjama Hrvatska i Turska.

Najnii nivo cijena u Europi se nalaze na jugoistoku: Srbija, Crna Gora, Bosna i
Hercegovina, Albanija, Bugarska i Makedonija, svi imaju cijenu od polovine nivoa EU-e,
a tri posljednje i manje.

Njemacka ima gotovo 3,5 puta veci nivo cijena od Bugarske. Ovaj primjer pokazuje da je
cijena disperzija izmedu drava clanica Europske unije i dalje vrlo znacajna. Medutim,
postoji tendencija ka homogenizaciji nivoa cijena u EU. Osnovni pokazatelj disperzije
cijena u EU27 i svih 37 zemalja dat je u sljedecoj tabeli.













38

Tabela 7/6. Komparativni indeksi cijena na nivou 2005-2007., EU-27=100

Bruto domaci proizvod
(GDP)
Stvarna individualna
potronja Zemlja
2005. 2006. 2007. 2005. 2006. 2007.
Belgija 107 108 107 109 109 108
Bugarska 37 38 41 38 39 41
Ceka 57 60 62 54 57 58
Danska 138 138 139 146 144 143
Njemacka 104 103 103 103 103 102
Estonija 60 63 67 59 62 66
Irska 121 120 117 124 125 126
Grcka 85 86 86 87 88 89
Spanija 91 91 89 91 91 92
Francuska 110 111 110 109 109 109
Italija 104 103 103 107 106 106
Cypar 88 89 88 91 92 90
Latvija 52 57 64 51 55 61
Litvanija 51 54 57 49 52 55
Luksemburg 114 114 114 123 123 124
Madarska 62 60 65 59 57 62
Malta 68 69 69 69 70 69
Holandija 107 107 106 106 105 105
Austrija 106 106 106 106 106 105
Poljska 56 58 61 55 56 58
Portugal 82 81 81 84 84 84
Rumunija 47 50 55 48 50 55
Slovenija 73 75 77 75 76 77
Slovacka 53 55 61 50 53 59
Finska 117 117 118 123 122 122
vedska 121 120 119 124 123 123
Velika Britanija. 111 113 114 111 111 112
Hrvatska 63 64 64 64 65 66
Makedonija 36 36 36 38 38 38
Turkska 59 57 60 60 59 64
Island 151 150 158 157 149 153
Norveka 133 133 136 145 145 146
Svajcarska 134 129 122 142 138 130
Albanijaa 42 42 43 42 43 43
BiH 44 45 46 46 47 47
Crna Gora 42 41 44 47 47 50
Srbija 39 41 47 41 43 49
Izvor: Eurostat


7.4. Struktura poljoprivrednih posjeda

Cilj zajednickih istraivanja Europske unije o strukturi poljoprivrednih posjeda ili kako
se jo naziva anketa o strukturi farmi (FSS) je, dobivanje podataka u redovitim
intervalima, posebno o: koritenju zemljita, stoci i zaposlenim u poljoprivredi. Ta
istraivanja koriste rezultate popisa, a i rade se nakon toga, u intervalima od dvije do tri
godine.
Dostupni su rezultati istraivanja anketa o strukturi farmi, drugi put provodeni u svim
dravama clanicama EU27. Daju se kljucni pokazatelji, opis pojedinih trendova i neke
korisne informacije u obliku sumarnih tablica i dijagrama.
39
Anketa o strukturi farmi mora pokriti 99% poljoprivredne djelatnosti. Pragovi (jedinice
mjere ulaza) su izraeni kao jednostavna mjerenja i svaka drava clanica utvrduje svoj
vlastiti set pragova
12
. Razliciti pragovi daju najrelevantnije rezultate na nacionalnom
nivou zemalja clanica, jer ti su pragovi razliciti za svih 27 drava.
U sljedecoj tabeli dati su osnovni pokazatelji za sve poljoprivredne posjede u 27 drava
clanica, grupisane u dvije skupine na osnovu ekonomske jedinice velicine (ESU).

Tabela 7/7. Osnovni podaci o strukturi poljoprivrednih posjeda EU-27, 2005.

Ukupno
< 1
ESU
> =1
ESU
< 1
ESU
> =1
ESU Pokazatelj
Apsolutni iznos U % (ukupno=100)
Redovna radna snaga (1000 ljudi) 29 706 11 747 17 959 39,5 60,5
Redovna radna snaga (1000 AWU) 11 744 2 843 8 901 24,2 75,8
Vlasnik i zaposlenik (1000) 14 222 6 634 7 588 46,6 53,4
- najmanje 65 godina starosti 4 722 2 523 2 199 53,4 46,6
- jo jedan primarno placeni posao 4 988 2 875 2 113 57,6 42,4
Sam vlasnik posjeda (1000) 14 479 6 663 7 816 46,0 54,0
Koristi traktor 9 210 3 046 6 164 33,1 66,9
SGM (1000 ESU) 151 801 2 527 149 274 1,7 98,3
Poljoprivredne povrine (1000 ha) 171 878 10 260 161 618 6,0 94,0
- vlasnik posjeda 97 519 9 435 88 084 9,7 90,3
Stoka (1000 uslovnih grla) 137 089 3 578 133 511 2,6 97,4
Izvor: Eurostat 2008, FSS

U poljoprivredi EU-27 radi 29,7 miliona ljudi i to, na malim posjedima (<1 ESU) je
zaposleno 39,5% i na vecim posjedima (1 i vie ESU) 60,5%. Isti taj pokazatelj sveden na
godinju radnu jedinicu (AWU) ima neto drugacije vrijednosti, 24,2% je zaposleno na
malim posjedima, a razlika od 75,8% na vecim posjedima
13
.
Ima 14,5 miliona samih (jedini) vlasnika posjeda od kojih 14,2 miliona su i zaposleni na
farmi. Razlika izmedu ta dva broja od 0,3 miliona vlasnika, ima primarno zaposlenje i
glavna primanja od poslova koje obavlja van posjeda.
Koristi usluge traktora 9,2 miliona farmi i to po raspodjeli, mali posjed 33,1%, a veliki
66,9%. Mali posjed, manji od 1 ESU, koristi svega 6% poljoprivrednih povrina, veliki
posjed, veci od 1 ESU, 94% tih povrina. Njihov doprinos iskazan u ekonomskoj jedinici
velicine (ESU) je, kod malog posjeda, 1,7% iako koriste 6% poljoprivredne povrine, a
veca gazdinstava 98,3% ESU sa 94% koritene povrine. To konkretno znaci, da mali
posjed daje manji doprinos ekonomskoj jedinici velicine nego to ima udio u koritenju
proizvodnog resursa (ha poljoprivredne povrine).
Stoku uzgaja 137,1 miliona farmi i to 2,6% koji ostvaruju manje od 1 ESU, i ostali 97,4%
sa vie od 1 ESU.







12
Za svaku aktivnost ("poduhvat") kod usjeva i/ili farma, (npr. penica, mlijecne krave ili vinogradi),
dobija se standardna bruto mara (SGM), a procjenjuje se na osnovu proizvodnje i regionalnog
koeficijenta. Zbir svih vrijednost, za sve aktivnosti na farmi, naziva se ekonomska jedinica velicine neke
farme. Ekonomska jedinica velicine (ESU), 1 ESU = 1200 eura standardne bruto mare (SGM).
13
Razlika proizilazi iz velicine jedinica (1 AWU = zaposlenje neprekidno 12 i vie mjeseci sa radom od
1800 radnih sati/godinje, a druga jedinica je manja i nije tako striktno odredena).
40
7.5. Radna snaga u poljoprivredi

Rezultati istraivanja u EU pokazuju, da je radilo 17,9 miliona ljudi, koji ostvaruju
najmanje 1 ESU
14
, na 7,8 miliona poljoprivrednih gazdinstava u EU-27. Prema
raspoloivim podacima za 2005. godinu, EU-27 je imala 14,4 miliona poljoprivrednih
gazdinstava, a 7,8 miliona onih koja nisu manja od 1 ESU-a. Velicina gazdinstva se mjeri
u u jedinicama standardne bruto mare (SGM)
15
i godinjim radnim jedinicama
(AWUs)
16
.

Tabela 7/8. Radna snaga u poljoprivredi EU-27, 2005.

EU radna snaga na farmi bez gazdinstava manjih od 1 ESU
Radna snaga clanova porodice:
16,1 milijuna od cega 42% ena
Radna snaga angaovana van
gazdinstva (nisu clanovi porodice)
AWUs: 7,5 miliona AWUs: 2,4 miliona
Vlasnika
(posjednika)
Suprunici
nositelji
Ostali clanovi
porodice
Redovne radne
snage
Neredovne radne
snage
Osoba: 7,6 miliona,
a ena 23%
Osoba: 4,2 miliona,
a ena 80%
Osoba: 4,3 miliona,
a ena 36%
Osoba: 1,8 miliona,
a ena 28%

AWUs: 4,2 miliona AWUs: 1,9 miliona AWUs: 1,4 miliona AWUs: 1,5 miliona AWUs: 0,9 miliona
Izvor: Eurostat 2006-2007., Anketa o strukturi farme

Glavnina rada na farmama, velicine od barem 1 ESU, ostvarena je od vlasnika imanja i
njegovih clanova porodice. Njihovo ucece u obavljenim poslovima iznosi 89%, a 11% je
obavila radna snaga angaovana van posjeda. Prema drugom pokazatelju, u godinjim
radnim jedinicama (AWU), vlasnici i clanovi njihovih porodica ucestvovali sa 76%, a
angaovana radna snaga van posjeda sa 24%.
Treba napomenuti, da postotak porodicne radne snage znacajno varira u zemljama
clanicama EU. Poljska, Irska, Slovenija i Austrija imaju najveci unos porodicne radne
snage (svaka s vie od 90% ukupno ostvarenih AWU), a Ceka i Slovacka su imali
mnogo manji postotak (20% i 16%). Ove razlike proizilaze iz strukture vlasnitva u

14
1 ESU = 1200 eura SGM.
15
SGM slui kao osnova za izracunavanje ekonomske velicine farme, iskazuje se u ESU. Farme se dijele
prema vrsti proizvodnje i njenom doprinosu ukupnom profitu. SGM je mjera poslovne velicine posjeda
(farme) bez obzira na njegovu oblast i intenzitet proizvodnje. Racuna se po ha usjeva ili grlu stoke =
vrijednost te proizvodnje minus varijabilni trokovi. Utvrdena je SGM za 90 biljnih i ivotinjskih
proizvodnji na bazi trogodinji empirijskih podataka po regionima i iskazuje se u europskoj valuti euru.
Postupak izracunavanja ESU:
- utvrdivanje zastupljenosti proizvodnji na farmi (svih usjeva i stoke),
- svaka proizvodnja se iskazuje u svojim jedinicama (ha ili broju grla),
- te proizvodne jedinice se mnoe sa koeficijentom SGM za pretvaranje u ESU,
- saberu se SGM na farmi (nade zbir) i
- SGM/ESU = ekonomska velicina farme iskazana u ESU. Farme koje imaju vie ESU jedinica
(odgovarajuci prag) se smatraju komercijalnim i one su predmet istraivanja. Zbog velike raznovrsnosti i
strukture zemalja EU, odredeni su pojedinacni pragovi ekonomske velicine farme za svaku zemlju (u ESU
za 2008. godinu, zadnja data 19. maja 2009.):
Belgija 16 Grcka 2 Madarska 2 Slovenija 2
Bugarska 1 panija 2 Malta 8 Slovacka 8
Ceka 4 Francuska 8 Holandija 16 Finska 8
Danska 8 Italija 4 Austrija 8 vedska 8
Njemacka 16 Kipar 2 Poljska 2 Irska 2
Estonija 2 Latvija 2 Portugal 2 Velika Britanija 16
Luksemburg 8 Litvanija 2 Rumunija 1
16
1 AWUs = zaposlen due od 12 mjeseci, a godinje radi 1800 sati (225 radnih dana po 8 sati dnevno).
41
poljoprivredi. Prema spolu, porodicnu radnu snagu u pljoprivredi cine 58% mukarci, a
ene 42% .
U razdoblju izmedu 2000. i 2007., smanjen je unos poljoprivredne radne snage za 19,5%
u EU-27. Ta stopa promjene je manja u EU-15 (-13,4%) nego u ostalim dijelovima EU.
Tokom 2007., utroak ljudskog rada u poljoprivredi i dalje pada u svim dravama
clanicama. Izuzetak od toga su Poljska (2,8%), Luksemburg (1,3%) i Irska (0,5%).
Najvece smanjuje je zabiljeeno u Litvaniji (-12,4%), Bugarskoj (-10,8%), Latviji (-
5,0%), Slovackoj (-4,7%), Madarskoj (-4,5%) i Italiji (-4,2%). Ukupno posmatrano, EU
je imala smanjenje radne snage u poljoprivredi za 2,2% u 2007. godini.

Poljoprivredna gazdinstva EU prema pravnoj osobenosti, grupisana su na: jedini (sam)
nositelj vlasnitva posjeda 47% (mukarci 36% i ene 11%), suprunici 26% (ene 21% i
mukarci 5%) i ostali clanovi porodice 27% (mukarci 17% i ene 10%). Kod
istraivanih 7.816 hiljada poljoprivrednih posjeda 2005. godine u EU-27, vlasnik je i
menader 91,3%, menader nije vlasnik posjeda 7,6% i ostalo 1,1%.

Kada se poljoprivredna gazdinstva
17
EU-27 razvrstaju prema evropskoj ekonomskoj
jedinici (ESU) za 2005. godinu, stanje je sljedece: od 1 do 8 ESU ima 66% gazdinstava,
od 8-16 ESU 12%, od 16 do 40 ESU 11%, od 40 do 100 ESU 7% i 100 i vie ESU samo
4%. Uglavnom, manje jedinice nalaze se u novim dravama clanicama, a najvii udio
(preko 90%) je u Rumuniji, Litvi, Latviji i Bugarskoj. Najvece proizvodne jedinice
uglavnom se nalaze u Nizozemskoj (32%), Belgiji (23%) i Danskoj (23%).


Zastupljenost poljoprivrednih gazdinstava na osnovu
ekonomske velicine za EU27 u 2005. godini

Izvor: Eurostat 2008.


7.6. Starosna struktura vlasnika imanja

Vlasnici malih imanja u EU su dominantno starije osobe i obrnuto, vlasnici vecih imanja
su mlade osobe. Udio mladih vlasnika raste sa povecanjem velicine gazdinstva. Vlasnici
gazdinstva velicine 40 i vie ESU su:
78% relativno mladi ljudi ( 25% mladi ljudi do 35 godina, te 53% starosti od
35 do 55 godina) i
22% starije ljudi od 55 godina svega.

17
Bez posjeda cija je velicina manja od 1 ESU.
42
Vlasnici malih gazdinstava, velicine 1-2 ESU su: a) stariji ljudi 52% (24% 55- 64 godine,
te 28% oni sa 64 i vie godina) i b) mladi ljudi svega 14% (starosti do 35 godina).

Zapoljavanje van imanja
Od ukupne porodicne radne snaga angaovane u 2005. godini, 70% njih iskljucivo rade
na poljoprivrednom gazdinstvu, t.j. nemaju drugi placeni posao osim zarade iz
poljoprivrede. Svega 30% porodicne radne snage ima jo jednu placenu djelatnost osim
rada na poljoprivrednom posjedu. To su uglavnom drugi clanovi porodice, a ne vlasnici
ili njihovi suprunici. Prema visini zarade porodicne radne snage zaposlene na drugim
poslovima van gazdinstva, kod njih 25% te zarade su dominirale nad primanjima od
poljoprivrede, a kod njih 5% ta zarada je bila dopuna (sekundarna) u odnosu na onu koju
ostvari radom na gazdinstvu. Mali broj vlasnika posjeda zaraduje van gazdinstva. Od tog
broja vie je mukaraca (svaki drugi) nego ena (svaka peta) i to su uglavnom mlade
osobe od 54 godine.

Tabela 7/9. Neke vane karakteristike poljoprivrednog
posjeda zemalja clanica EU

Godina 2005.
Poljoprivredna gazdinstva
EU-25 EU-27
Promjena
RO, BG
Ukupan broj (u 1000) 6.462 7.816 1.354
Pravni status (%)
- jedini(sam) nositelj 95,6 96,2 0,6
- zakonito lice 3,4 3,0 - 0,4
- zajednicko vlasnitvo 1,1 0,9 - 0,2
Zaposlena radna snaga (%)
- manje od 1 AWU 48,4 49,0 0,6
- od 1 do 2 AWU 33,3 34,1 0,8
- od 2 do 3 AWU 13,1 12,2 - 0,9
- vie od 3 AWU 5,2 4,7 - 0,5
Koritene polj. povrine (%)
< 5 ha 45,0 50,2 5,2
5 - <20 ha 33,0 30,8 - 2,2
20 - <50 ha 12,0 10,3 - 1,7
50 - <100 ha 6,0 5,0 - 1,0
100 i vie ha 4,0 3,7 - 0,3
Ekonomska veliine (%)
1 - 8 ESU 59,8 66,3 6,5
8 - 16 ESU 14,1 12,0 - 2,1
16 - 40 ESU 13,1 11,0 - 2,1
40 - 100 ESU 8,5 7,1 - 1,4
> 100 ESU 4,4 3,7 - 1,1
Posebne proizvodnje (%)
-organska proizvodnja 1,9 1,6 - 0,3
-proizvodnja u staklenicima 3,0 2,8 - 0,2
Mehanizacija (%)
- koritenje traktora 80,7 78,9 - 1,8
- vlastiti traktor 64,4 55,0 -9,4
- mehanizacije za berbu 40,3 40,2 - 0,1
Prihodi od ne poljoprivrede (%) 11,8 16,5 4,7
- turizam 1,5 1,3 - 0,2
- domaca radinost 0,1 0,1 -
- prerada poljopr. proizvoda 3,8 6,8 3,0
- spremanje drva 0,3 0,3 -
- akvakultura 0,2 0,2 -
- obnovljivi izvori energije 0,5 0,4 - 0,1
- ugovoreni rad 2,0 2,1 0,1
- ostale aktivnosti 3,4 5,3 1,9
Izvor: Eurostat 2008., Anketa o strukturi farme
43
EU-27 biljei pozitivne rezultate u svom privrednom razvoju, ali sa pridruivanjem
Rumunije i Bugarske odredeni broj ekonomskih parametara je smanjen. Broj
poljoprivrednih gazdinstava u EU je povecan za 21% i to uglavnom sitnih, koja imaju
manji posjed poljoprivrednih povrina, zapoljavaju malo radne snage (AWU) i spadaju u
kategoriju gazdinstava sa najmanjom ekonomskom velicinom (ESU). Ove dvije zemlje
su unijele malo povrina na kojima je organizovana organska i proizvodnja u
staklenicima, te imaju niu mehanizaciju rada. Njihova gazdinstva ostvaruju vie prihoda
od nepoljoprivrede nego to je prosjek, uglavnom preradom poljoprivrednih proizvoda i
ostalim manje unosnim poslovima.


7.7. Poljoprivredna povrina imanja

Farme u EU pokazuju veliku raznolikost prema velicini posjeda poljoprivredne povrine.
Vie od polovine (50,2%) svih anketiranih gospodarstava u EU-27 su povrine manje od
5 ha, pa farmi povrine 5-20 ha 31%, farmi povrine 20-50 ha 10%, farmi povrine 50-
100 ha 5% i 100 i vie ha svega 4%. U starim dravama clanicama EU se nalazi 84%
krupnih gazdinstava.

Tabela 7/10. Poljoprivredna gazdinstva EU27 prema velicini
koritenja poljoprivrednih povrina u 2005. godini

Poljoprivredna gazdinstva u 1000 Zemlja
clanica Ukupno < 5 ha 5-20 ha 20-50 ha 50-100 ha > 100 ha
BE 49.6 11.8 15.0 14.3 6.7 1.8
BG 118.1 96.1 13.7 2.9 1.5 3.8
CZ 26.8 8.9 7.2 4.3 2.1 4.3
DK 48.1 1.5 18.4 12.2 8.6 7.4
DE 371.1 70.6 127.5 88.4 54.2 30.4
EE 13.4 2.5 5.9 2.8 0.9 1.3
IE 125.5 6.0 45.1 50.8 19.6 4.0
EL 678.1 481.1 161.8 28.2 5.5 1.5
ES 959.0 472.0 281.0 109.4 49.3 47.2
FR 527.4 112.5 105.7 109.3 112.9 86.9
IT 1 380.3 928.6 332.1 81.0 25.6 12.9
CY 29.9 24.3 4.5 0.8 0.3 0.1
LV 44.9 6.2 25.1 9.3 2.5 1.9
LT 128.6 28.4 79.8 14.6 3.4 2.5
LU 2.4 0.5 0.4 0.4 0.8 0.4
HU 155.4 83.8 46.1 13.8 5.6 6.0
MT 7.2 7.0 0.2 0.0 0.0 0.0
NL 81.8 23.6 24.8 22.8 8.9 1.8
AT 137.0 30.7 64.7 32.9 7.0 1.7
PL 1 082.7 382.1 583.4 96.5 13.5 7.2
PT 219.3 142.4 54.3 12.3 4.6 5.6
RO 1 236.0 918.2 289.6 14.9 4.6 8.6
SI 60.9 31.0 27.1 2.4 0.2 0.1
SK 12.9 6.4 2.8 1.1 0.6 2.0
FI 70.0 6.0 24.6 26.2 10.6 2.7
SE 66.3 7.5 23.6 16.6 10.8 7.9
UK 183.4 31.1 41.4 40.2 33.1 37.6
7 816.0 3 921.0 2 405. 7 808.3 393.4 287.6
EU-27
100,0 50,2 30,8 10,3 5,0 3,7
Izvor: Eurostat 2006-2007., Anketa o strukturi farme

44
Najveci udio velikih gazdinstava ima Velika Britanija (20,5%), pa zatim Danska (15,4%)
i Njemacka (8,2). Obrnuto, najveci udio malih posjeda, do 5 ha poljoprivredne povrine,
ima Bugarska (81,4%) i Rumunija (74,3%).


7.8. Biljna proizvodnja

Prije proirenja, EU-15 je imala 52% gazdinstava (posjeda) koja su se bavila iskljucivo
biljnom proizvodnjom (bez stoke) i 48% gazdinstava koja su uzgajala stoku. Nakon
proirenja zajednice na EU-27, smanjio se udio gazdinstava sa iskljucivo biljnom
proizvodnjom na 38%, a povecao udio na 62% onih koji uzgajaju stoku. Nastalim
promjenama u udjelu za 14% u korist uzgajivaca stoke, najvie su pridonijele Rumunija i
Bugarska. Poljoprivredni posjedi prema glavnoj vrsti biljne proizvodnje u EU-27 2005.
godine se dijele na:
1. specijalizirani za proizvodnju itarica, uljarica i bilja bogatog proteinima sa ucecem
od 11%,
2. proizvodnju maslina 8%,
3. proizvodnju krmnog bilja 7%,
4. kombinovanu biljnu proizvodnju 11%,
5. ostala biljna proizvodnja 9% i
6. ostale vrste proizvodnji 54%.

Dominantna gazdinstva specijalizirana za proizvodnju itarica, uljarica i usjeva bogatih
proteinima se nalaze u Slovackoj (54%), Danskoj (39%) i Finskoj (38%). Uglavnom
tipicno specijalizirana gazdinstva za masline su zemlje mediteranskog podrucja (Grcka
26%, panjolska 20% i Italija 19%). Hortikultura je glavna djelatnost u Holandiji (12%),
Malti (11%) i Belgiji (9%). Vocarska proizvodnja je dominatna na Kipru (33%) i paniji
(18%), dok je fond specijaliziranih posjeda za vinogradarstvo u Luksemburgu (15%),
Francuskoj (14%), Portugalu (12%) i Italiji (12%). Opcenito, manje specijalizirana
"mjeovita" gazdinstva su svojstvena novim clanicama (posebno Rumuniji i Litvaniji). U
vedskoj, 39% gazdinstava se bave opcenito poljoprivrednom proizvodnjom. Podaci o
nacinu koritenja poljoprivrednih povrina dati su u sljedecoj tabeli.

Tabela 7/11. Poljoprivredna povrina prema nacinu koritenja
u EU-27 i velicini gazdinstva u 2005. godini

Poljoprivredna povrina u 1000 ha prema velicini gazdinstva Nacin koritenja poljoprivredne
povrine Ukupno < 5 ha 5-20 ha 20-50 ha 50-100 ha 100 i > ha
Ukupna povrina gazdinstava 198043 12515 30836 31705 31733 91254
Ostale povrine 36624 3835 7125 6211 4233 15215
umovita podrucja 26765 2429 5189 4683 3106 11358
Poljoprivredne povrine 161419 8680 23711 25494 27500 76039
a)oranice 100114 4560 13934 15350 17803 48472
- itarice 56576 2885 8837 8348 9138 27368
- suhe mahunjace 1832 46 155 184 288 1159
- korjenasto bilje 4190 307 709 669 727 1779
- industrijsko bilje 9850 278 790 880 1228 6675
-svjee povrce, dinje i jagode 1732 303 387 291 247 506
na otvorenom 1629 249 360 281 242 499
u zaticenom prostoru 103 54 27 10 5 7
-cvijece i ukrasno bilje 88 33 20 15 10 11
na otvorenom 65 16 15 14 9 11
u zaticenom prostoru 23 17 5 1 1 -
-krmno bilje 17685 529 2302 3826 4521 6507
- ostalo na oranicama 453 11 39 52 78 273
- ugari 7708 168 695 1085 1566 4194
b) stalni panjaci i livade 50807 1414 6375 8289 8663 26066
45
c) stalni zasadi 10498 2706 3402 1855 1034 1501
- voce i bobicaste plantae 2379 568 891 414 204 302
- maslinjaci 4138 1279 1243 602 355 659
-vinogradi 3311 612 1083 750 421 445
-ostalo 670 247 185 89 54 95
EU-27 poljoprivr. povrina 100,0 5,4 14,7 15,8 17,0 47,1
Izvor: Eurostat 2008., Anketa o strukturi farme

Iz prethodne tabele se vidi da 47,1% ukupne poljoprivredne povrine posjeduju velika
gazdinstva u EU-27, iako je njihov udio u ukupnom broju gazdinstava svega 3,7%. Na
drugoj strani, smanjenjem velicine gazdinstva smanjuje se njihov udio u posjedovanju
poljoprivredne povrine. Najmanja gazdinstva do 5 ha poljoprivredne povrine zajedno
imaju 5,4% tih povrina, a u ukupnom broju gazdinstava ucestvuju sa sa vie od jedne
polovine (50,2%).
Struktura koritenja poljoprivrednih povrina (UAA) pokazuje znacajnu razlicitost medu
dravama clanicama, zavisno od agro-klimatskih uslova. Prosjecno, ukupnu
poljoprivrednu povrinu gazdinstava EU-27 koriste za oranice 62,0%, stalne panjake i
livade 31,4%, stalne zasade 6,5%. Kada se to koritenje analizira prema velicini povrine
posjeda, situacija se neto mijenja. Mali posjed ima manji udio oranica za 9,5% i stalnih
panjaka i livada za znacajnih 15,1% u odnosu na ukupan prosjek svih posjeda, a veci
udio stalnih zasada od prosjeka koritenja poljoprivredne povrine za 24,7%. Veliki
posjedi se posebno isticu po malom udjelu stalnih zasada (svega 2%). Najvece ucece u
stalnim zasadima kod koritenja poljoprivrednih povrina imaju maslinjaci, pa vinogradi i
na kraju vocnjaci. Podaci o tome su dati u sljedecoj tabeli.

Tabela 7/12. Struktura koritenja poljoprivrednih povrina u EU27
shodno velicini gazdinstva u 2005. godini

Nacin koritenja poljopr. povrina u % shodno velicini gazdinstva Nacin koritenja
poljoprivredne povrine
Ukupno < 5 ha 5-20 ha 20-50 ha 50-100 100 i >
Poljoprivredne povrine 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
a)oranice 62,0 52,5 58,8 60,2 64,7 63,7
- itarice 35,0 33,2 37,3 32,7 33,2 36,0
- suhe mahunjace 1,1 0,5 0,7 0,7 1,1 1,5
- korjenate biljke 2,6 3,5 3,0 2,6 2,6 2,3
- industrijsko bilje 6,1 3,2 3,3 3,5 4,5 8,8
- svjee povrce,dinje i jagode 1,1 3,5 1,6 1,1 0,9 0,7
na otvorenom 1,0 2,9 1,5 1,1 0,9 0,7
u zaticenom prostoru 0,1 0,6 0,1 0,0 0,0 0,0
-cvijece i ukrasno bilje 0,1 0,4 0,1 0,1 0,0 0,0
na otvorenom 0,0 0,2 0,1 0,1 0,0 0,0
u zaticenom prostoru 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 -
-krmno bilje 10,9 6,1 9,7 15,0 16,4 8,6
- ostalo na oranicama 0,3 0,1 0,2 0,2 0,3 0,4
- ugari 4,8 1,9 2,9 4,3 5,7 5,5
b) stalni panjaci i livade 31,4 16,3 26,9 32,5 31,5 34,3
c) stalni zasadi 6,5 31,2 14,3 7,3 3,8 2,0
- voce i bobicaste plantae 1,5 6,5 3,8 1,6 0,7 0,4
- maslinjaci 2,6 14,7 5,1 2,4 1,3 0,9
- vinogradi 2,0 7,2 4,6 2,9 1,5 0,6
- ostalo 0,4 2,8 0,8 0,3 0,2 0,1
Izvor: Eurostat 2008., Anketa o strukturi farme i vlastita izracunavanja.

Kada se koritenje oranicne povrine prati prema velicini gazdinstva, ucece pojedinih
proizvodnji se uglavnom mijenja. Izuzetak u tome cini proizvodnja itarica, koja kod
svih posjeda, bez obzira na njihovu velicinu, uzima oko jedne trecine oranica. Udio
46
povrina za proizvodnju industrijskog bilja u ukupnim oranicama raste sa povecanjem
povrine posjeda. Takav je slucaj i sa povrinama pod stalnim panjacima i livadama, te u
velikom dijelu i sa krmnim biljem. Udio ostalih proizvodnji na oranicama se znacajnije
ne mijenja sa promjenom velicine poljoprivrednog posjeda.

Najveci dio oranica u ukupnoj svojoj poljoprivrednoj povrini za zemlje clanice je u
Finskoj (99%), pa Danskoj (93%), vedskoj (85%) i Madarskoj (85%). Vie od polovine
poljoprivrednih povrina je pokriveno stalnim travnjacima u Irskoj (72%), Velika
Britanija (59%), Sloveniji (56%) i Luksemburgu (52%). Najveci udio stalnih zasada je u
Grckoj (27%), na Kipru (26%), paniji (18%), Italiji (18%) i Portugalu (17%). Najveci
dio oranicne povrine se koristi za proizvodnju ita (57%), stalnih travnjaka (18%) i
proizvodnju industrijskog bilja (10%).

Na sljedecim grafikonima dat je graficki prikaz strukture obradivih povrina, odnosno
viegodinjih zasada u EU27 za 2005. godinu.

Struktura obradivih povrina
EU27 u 2005. godini
Ostal o
0%
Ugar
8%
Krmno bi l j e
18%
Svj ee povre,
di nj e, l ubeni ce i
j agode
2%
Industri j sko
bi l j e
10%
Korj enaste i
krtol aste bi l j ke
4%
Suene
mahunarke
2%
i tari ce
56%

Izvor: Eurostat 2008.

Kada se posebno prate povrine pod stalnim zasadima prema njihovoj namjeni koritenja,
stanje je sljedece: maslinjaci cine 38%, vinogradi 32%, voce 23%, citrusi 5% i ostalo 2%.

Struktura viegodinjih zasada
EU27 u 2005. odini

Izvor: Eurostat 2008.
47
Prema udjelu zemalja clanica u ukupnom zemljinom fondu EU, stanje je sljedece:
najvie oranica ima Francuska, panjaka i livada Velika Britanija, a najvie stalnih zasada
ima panija. Vie podataka o tome dato je na sljedeca tri grafikona.

Oranicne povrine zemalja clanica
EU27 u 2005. godini


Izvor: Eurostat 2008.

Stalni panjaci i livade zemalja clanica
EU27 u 2005. godini

Izvor: Eurostat 2008.

Stalni zasadi zemalja clanica
EU27 u 2005. godini

Izvor: Eurostat 2008.
48
U 2005. godini pod staklenicima je bilo 23.000 ha i u drugim zatvorenim prostorima jo
103.000 ha to cini ukupni zatvoreni proizvodni prostor od 126 hiljada ha u EU-27.
Povrce, dinje i jagode uzgajane su na 81% ovih povrina, a preostali dio tih povrina
koriten je za proizvodnju cvijeca i ukrasnog bilja. panija i Italija proizvodi 67% povrca,
dinja i jagoda u staklenicima. to se tice cvijeca i ukrasnog bilja, Holandija i Italija cine
46% od te ukupne povrine.

Oranice u staklenicima i drugom zatvorenom prostoru
zemalja clanica EU27 u 2005. godini

Izvor: Eurostat 2008.

Pored vlastitog zemljita, koje u prosjeku ucestvuje sa 54,5%, gazdinstva zemalja clanica
uzimaju u zakup jo 45,5% poljoprivrednih povrina. to su gazdinstva veca, udio
zakupljenog zemljita je veci. U prosjeku mala gazdinstva do 5 ha poljoprivredne
povrine, uzimaju jo 10% zemljita u zakup, a gazdinstva sa 100 i vie ha koritenih
poljoprivrednih povrina, imaju 42% vlastitog i 58% zakupljenog zemljita.

Koritenje poljoprivrednog zemljita u
EU27 prema, 2005. godine

Izvor: Eurostat 2008.

Najvece ucece zakupljenog zemljita u poljoprivrednoj proizvodnji se nalazi u Slovackoj
(92,4% ), a zatim Cekoj (86,3%) i Bugarskoj (81,6%). Obrnuto, vlastiti posjed zemljita
u poljoprivrednoj proizvodnji dominira u Irskoj (81,6%), Poljskoj (76.6%), Danskoj
(75,2%) i Italiji (73,3%).


49
7.9. Proizvodnja krompira

Najvanije svjetske organizacije i vlade su se okupile u 2008. godini radi proglaenja
Meunarodne godine krompira. To je ucinjeno radi podizanja svijesti o vanosti
poljoprivrede u cjelini, a posebno krompira u njoj. Njihov krajni cilj je rjeavanje pitanja
od globalnog interesa, ukljucujuci glad, siromatvo i zatite ivotne sredine. Ovo
poglavlje je zbog toga dolo na prvo mjesto usjeva i prikazuje deavanja u vezi njegove
proizvodnje, cijene i potronje u EU27.

U proizvodnoj 2007. godini EU-27 je zasijala ovom kulturom 2.222 hiljade hektara i
ostvarila proizvodnju od 6,137.000 vagona. Najvie povrina pod krompirom (570 hiljada
ha) imala je Poljska, a najvecu proizvodnju Njemacka 1,160.500 vagona
18
.

Tabela 7/13. Proizvodnja krompira u EU (2007)

Zemlja
Povrina
u 000 ha
Proizvodnja
u vagonima
Prinos
t/ha
BE 68 287 800 42,3
BG 22 24 200 11,0
CZ 32 82 100 25,7
DK 42 136 100 32,4
DE 276 1 160 500 42,0
EE 10 15 300 15,0
IE 12 45 500 37,0
EL 36 83 000 23,4
ES 88 251 100 28,5
FR 158 636 300 40,2
IT 69 178 200 25,7
CY 6 14 300 26,0
LV 42 63 000 15,0
LT 49 49 300 10,1
LU 1 2 000 31,9
HU 25 53 100 20,9
MT 1 1 900 23,1
NL 157 687 000 43,8
AT 23 61 400 27,1
PL 570 1 122 100 19,7
PT 41 63 900 15,5
RO 276 348 800 12,6
SI 5 15 400 28,7
SK 18 38 200 21,0
FI 28 69 500 25,3
SE 29 79 000 27,7
UK 139 568 400 40,9
EU-27 2222 6 137 000 27,6
Izvor: Eurostat 2008., proizvodnja usjeva

Najvece povrine pod krompirom u EU27 imaju: Poljska 26%, Njemacka 12%,
Rumunija 12%, te Holandija i Francuska po 7%. Ovih pet zemalja daju 64% zasijane
povrine, a sve ostale zemlje EU-27 svega 36%.



18
Iako je Njemacka imala manje zasijanih povrina pod krompirom od Poljske, ostvarila je veci obim
proizvodnje u 2007. godini zbog veceg prinosa po ha (42-27 = 15 t/ha).
50
Udio pojedinih zemalja u EU27
u povrinama pod krompirom

Izvor: Eurostat 2008.

Prema ucecu u ostvarenom obimu proizvodnje redoslijed zemalja u EU-27 je sljedeci:
Njemacka 19%, Poljska 18%, Holandija 11%, Francuska 10% i Velika Britanija 9%.
Njihov udio u ukupnoj proizvodnje krompira 2007. godine je 67%, a preostalih 25
zemalja EU-27 daju preostalu trecinu od 33%.

Udio zemalja EU27 u
proizvodnji krompira

Izvor: Eurostat 2008.

Zbog ostvarenih visokih prinosa, neke zemlje imaju znatno vece ucece u proizvodnju
krompira nego to participiraju u zasijenim povrinama (Holandija, Njemacka,
Francuska, Velika Britanija i dr.). Na drugoj strani su zemlje kod kojih je situacija
obrnuta (Rumunija, Poljska itd.)
Velicina zasijanih parcela na posjedima poljoprivrednih proizvodaca u zemljama EU je
razlicita, pa zbog toga ostvarena ukupna proizvodnja nije u srazmjeri sa brojem
proizvodaca. Kao dokaz, koriteni su podaci za dvije zemlje: Njemacku i Poljsku.
Njemacka je najveci proizvodac krompira iako se 2005. godine tom proizvodnjom bavilo
samo 63.920 gazdinstava. Poljska je iza Njemacke po ukupnoj proizvodnji krompira, a
ima 21,5 puta vie gazdinstava proizvodaca krompira (1,373.820) i dva puta vecu
zasijanu povrinu pod tom kulturom.

U sljedecoj tabeli je dat ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava i onih koja proizvode
krompir po zemljama clanicama EU27 za 2005. godinu.




51
Tabela 7/14. Ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava i
gazdinstava koja proizvode krompir (2005)

Poljoprivredna gazdinstva
Zemlja clanica
EU27 Ukupno
Proizvodaca
krompira
Udio u %
BE 51 540 12 160 24
BG 527 010 139 450 26
CZ 41 670 14 700 35
DK 51 370 2 510 5
DE 389 880 63 920 16
EE 27 740 16 430 59
IE 132 620 3 390 3
EL 833 120 49 530 6
ES 1 069 750 112 570 11
FR 567 140 27 300 5
IT 1 726 130 46 040 3
CY 45 160 3 580 8
LV 128 670 102 620 80
LT 252 940 215 450 85
LU 2 450 350 14
HU 711 520 84 870 12
MT 11 000 2 430 22
NL 80 600 10 460 13
AT 170 350 23 380 14
PL 2 476 240 1 373 820 55
PT 323 920 93 240 29
RO 4 239 190 1 122 890 26
SI 77 170 50 700 66
SK 68 470 25 360 37
FI 70 520 18 540 26
SE 75 260 5 940 8
UK 254 660 11 280 4
EU 27 14 406 090 3 632 910 100
Izvor: Eurostat 2008., Anketa o strukturi farme

Podaci iz prethodne tabele pokazuju da najvece ucece proizvodaca krompira u ukupnom
broju gazdinstava svoje zemlje ima Latvija 85%, Litvanija 80%, Slovenija 66%, Estonija
59% i Poljska 55%. Obrnuto od toga, najmanje gazdinstava od ukupnog broja se bavi
proizvodnjom krompira u Irskoj i Italiji po 3%, Velikoj Britaniji 4%, Francuskoj i
Danskoj po 5%.

Velicine zasijanih povrina znatno se razlikuje medu zemljama Europske unije. Neke
zemlje svoju proizvodnju krompira ostvaruju na velikom udjelu poljoprivrednih
gospodarstava sa malim parcelama (do 1 ha). Takve zemlje sa velikim udjelom sitnih
proizvodaca u EU ima dosta. Prvih pet na toj rang listi su: Latvija sa 81%, Slovenija
75%, Rumunija 73%, Bugarska 70% i Litvanija sa 68%. Sasvim na drugoj strani su one
zemlje koje su jasno trino orijentirane. U tima zemljama proizvodnja krompira je
koncentrisana na malom broju imanja ali sa velikim zasijanim parcelama.

U sljedecoj tabeli su dati udjeli povrine u % po razredima velicine zasijane povrine pod
krompirom zemalja clanica EU27.



52
Tabela 7/15. Udio povrine (u %) po razredima velicine
zasijane povrine pod krompirom u EU27

EU-27 Do1 ha 1-5 ha 5-20 > 20 ha
NL - 5 34 61
UK 1 5 35 59
DK 1 4 20 75
BE 2 21 52 26
SE 4 7 40 49
FR 2 6 36 56
DE 3 7 27 63
IE 6 11 23 60
FI 6 7 41 46
LU 10 27 63 -
CZ 9 11 13 67
AT 11 27 51 11
CY 13 38 42 7
ES 25 25 34 16
IT 27 35 27 11
EL 29 41 26 4
SK 34 11 14 41
HU 39 28 17 16
EE 46 25 13 16
PL 57 27 12 4
ML 59 41 - -
PT 64 24 7 5
LV 67 18 8 7
BG 60 16 7 7
RO 74 16 4 6
SI 76 17 7 -
LT 81 11 5 3
Izvor: Eurostat 2008., Anketa o strukturi farme
Vlastita izracunavanja

Takve zemlje su: Nizozemska koja nema proizvodaca krompira na povrini manjoj od
jednog ha, Velika Britanija i Danska koje takvih proizvodaca imaju manje od 1%, Belgija
do 2% i vedska oko 3%.

Udio povrine po razredima velicine zasijane povrine pod krompirom u EU27
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
NL UK DK BE SE FR DE IE FI LU CZ AT CY ES IT EL SK HU EE PL MT PT LV BG RO SI LT
< 1 ha 1 do 5 ha 5 do 20 > 20 ha


Dugorocna tendencija proizvodnje krompira u EU (1990-2007), posmatrana preko
zasijanih povrina ima kontinuiran pad. U tom periodu smanjene su zasijane povrine u
EU-15 za 38%. U istom tom periodu kod 12 novih clanica nastalo je smanjenje jo vie i
53
iznosilo je 60%. Zajednicki pokazatelj smanjenja povrina pod krompirom u EU-27
iznosi 50% za analizirani period od 17 godina (1990-2007).
Prodajna cijena krompira u EU22
(EUR/100 kg)
0
10
20
30
40
50
60
EL CY LU RO SE HU MT BG ES DK LT CZ FI UK PT SK DE AT NL LV PL BE
2005 2006 2007

Izvor: Eurostat 2008.

Medu zemljama clanicama EU-22, za koje su podaci dostupni u period 2005-2007.
godine, proizvodacke cijene su se kretale: od najniih 10 EUR/100 kg u Belgiji, Poljskoj i
Latviji do najvecih 30 i vie EUR/100 kg u Grckoj, Kipru i Luksemburgu.

Trendovi cijena i proizvodnje krompira u EU
(2000 = 100)
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Indeks cijena Proizvodnja

Izvor: Eurostat 2008.

Kada se posmatra indeks kretanja cijena samo u 2007. godini, moe se vidjeti da su u
prosjeku smanjene: u EU-27 za cetiri, a u EU-15 za dva indeksna poena. Medutim, isti taj
podatak je bio veoma razlicit po zemljama clanicama EU. Najvece povecanje indeksa
cijena je zabiljeeno u Bugarskoj 42%, Malti 34%, Finskoj 29% i vedskoj 27%. Na
drugoj strani, najveca smanjenja tog pokazatelja zabiljeena su u Belgiji i na Kipru za -
18%, u Rumuniji -14% i paniji -11%.

Graficki prikaz postotne promjene indeksa cijena u 2007. godini u odnosu na prethodni
period (2000) za EU27 je dat na sljedecem grafikonu.




54
Indeks cijena u 2007. godini zemalja EU27,
postotna promjena u odnosu na prethodni period
(2000 = 100)
-30 -20 -10 0 10 20 30 40 50
EU-27
EU-15
BG
MT
FI
SE
HU
LU
EE
CZ
UK
IT
SK
AT
LT
FR
GR
DK
NL
LV
SI
PT
DE
PL
IE
ES
RO
CY
BE

Izvor: Eurostat 2008.

Za sastavljanje bilansa krompira, potrebno je uzeti:
a) na jednoj strani proizvedene kolicine uvecane za uvoz i
b) na drugoj strani njegovo koritenje u zemlji, izvoz i promjena stanja na
zalihama.

To koritenje (potronja) krompira obuhvata: kolicine koje su otile na preradu za
proizvodnju skroba, alkohola i dr., kao sjeme, za ishranu i gubici. Najveci dio krompira
troi se za ljudsku ishranu i to u sljedecim zemljama EU: Malti 99%, Njemackoj i Italiji
98%, te Portugalu 91%. Zemlje EU koje se isticu po maloj potronji krompira za ljudsku
55
ishranu, manje od 50% svih raspoloivih kolicina su: Latvija 43%, Rumunija 47%,
Poljska 48% i Francuska 49%.
Potronja krompira po stanovniku zemalja clanica EU
19
je veoma neujednacena i krece se
od 38 do 144 kg. Obicno se potronja krompira dijeli u tri grupe:
veliki potroaci sa vie od 100 kg po stanovniku,
srednji potroaci 60- 100 kg i
mali potroaci sa manje od 60 kg po stanovniku.

U 2006. godini prema potronji krompira (kg/stanovnik), zemlje EU su podijeljene na:
1. velike potroace: Litvanija 146, Poljska 125, Irska 122, Latvija 117, Estonija
109 i Velika Britanija 101;
2. srednji potroaci: 15 zemalja EU (koje nisu pomenute u I i III grupi): od
Njemacke sa 63 do Malte sa 88 kg po stanovniku.
3. mali potroaci: Bugarska 38, Italija 43, Francuska 47, Austrija 53, Danska 57 i
vedska 60 kg.

U EU ima zemalja koje krompir skoro da ne koriste za stocnu ishranu. Prema
raspoloivim podacima za 2006. godinu, Njemacka u bilansu potronje krompira nema
nita za stocnu ishranu. Veoma male kolicine za te namjene troe se u: Italiji i Irskoj oko
1% i Austriji 2%. Za razliku od njih, druge zemlje troe znacajne kolicine krompira za
ishranu stoke. Po tome se posebno isticu: Latvija 27%, Litvanija 23%, Poljska 21% i
Rumunija 20%.


7.10. Stoarstvo

Stocarska proizvodnja u EU je iza biljne proizvodnje. Godine 2005., EU-27 je imala oko
4,8 miliona grla stoke. Ova brojka je za 3% manja u odnosu na podatke iz 2003. Zemlje
clanice EU27 imaju veoma razlicitu velicinu farmi iskazanu u broju uslovnih grla (UG) .
Prije proirenja, EU15 je imala 52% gazdinstava bez stoke i 48% gazdinstava koja su
uzgajala stoku i to prema velicini farme iskazana u broju uslovnih grla: do pet 17%, od 5
do 50 grla 17%, od 50 do 100 grla 7% i 100 i vie grla 7%. Nakon proirenja na EU-27,
udio farmi koji uzgajaju stoku je 62% i to prema broju uslovnih grla stanje je sljedece: do
pet grla 33%, od 5 do 50 grla 21%, od 50 do 100 grla 4% i 100 i vie grla svega 4%.
Novih 10 zemalja clanica EU ima svega 17% posjeda bez stoke i 83% posjeda koja
uzgajaju stoku. Prema velicini farme (uslovno grlo), stocarska gazdinstva imaju sljedecu
strukturu: do 5 grla 44%, od 5 do 50 grla 37%, od 50 do 100 grla 1% i 100 i vie od grla
1%. Dvije clanice, Bugarska i Rumunija imaju svega 6% gazdinstava koja se iskljucivo
bave biljnom proizvodnjom (bez stoke) i 94% gazdinstava koja uzgajaju stoku i to
uglavnom u dvije velicine farmi: do 5 uslovnih grla 78% i od 5 do 50 uslovnih grla 16%.
Najveci broj malih gazdinstava po broju uslovnih grla, manje od 5, se nalazi u Rumuniji
(978 000), Poljskoj (477 000) i Grcka (281 000). U kategoriji najvecih farmi po broju
uslovnih grla, od 100 i vie, se nalazi u Francuskoj (64 400), a slijede je Njemacka (46
700) i Velika Britanija (41 600).
Ako se posebno posmatraju farme koje uzgajaju priplodnu stoku, onda onih koji imaju do
5 uslovnih grala ima 54,0%, od 5 do 50 grla 34,1%, od 50 do 100 grla 6,0% i onih koji
imaju 100 i vie ulovnih grla 5,9%.



19
Nisu dati podaci za paniju, Kipar, Sloveniju i Finsku.
56
Tabela 7/16. Farme prema broju uslovnih grla priplodne stoke u EU-27, 2005.

Farme prema broju uslovnih grla priplodne stoke (u 1000 ) Zemlja
clanica Ukupno Bez stoke do 5 grla 5 - <50 50 - <100 100 i vie
BE 49,6 12,1 4,2 13,1 8,1 12,1
BG 118,1 13,2 73,5 30,0 0,7 0,6
CZ 26,8 6,9 9,0 7,6 0,9 2,3
DK 48,1 17,8 6,5 10,7 2,8 10,3
DE 371,1 101,9 46,4 130,3 45,8 46,7
EE 13,4 3,4 6,1 3,2 0,2 0,4
IE 125,5 3,3 5,5 77,7 24,8 14,2
EL 678,1 314,8 280,9 74,0 6,3 2,1
ES 959,0 673,8 117,8 113,3 26,3 27,8
FR 527,4 186,6 74,2 125,5 76,7 64,6
IT 1380,3 1109,3 136,2 100,1 18,5 16,1
CY 29,9 19,9 7,5 1,8 0,3 0,4
LV 44,9 5,6 25,4 13,1 0,4 0,3
LT 128,6 7,4 58,6 61,7 0,5 0,4
LU 2,4 0,4 0,2 0,5 0,5 0,6
HU 155,4 46,1 75,2 30,9 1,2 2,0
MT 7,2 4,8 1,8 0,3 0,1 0,1
NL 81,8 25,9 6,7 18,6 12,1 18,6
AT 137,0 29,2 24,9 72,3 7,3 3,3
PL 1082,7 172,1 477,3 413,3 13,1 6,9
PT 219,3 52,8 127,2 32,2 3,7 3,4
RO 1236,0 72,0 977,6 183,2 2,3 0,9
SI 60,9 7,2 28,9 23,9 0,6 0,2
SK 12,9 2,9 7,0 1,7 0,2 1,0
FI 70,0 40,2 4,1 19,9 3,8 1,9
SE 66,3 30,3 8,6 17,9 5,4 4,2
UK 183,4 28,9 15,5 72,0 25,4 41,6
7 816,0 2988,9 2606,9 1648,9 288,3 282,9
EU-27
100,0 38,2 33,4 21,1 3,7 3,6
Izvor: Eurostat 2008., Anketa o strukturi farme

Mlijecne farme su uglavnom nalaze u Luksemburgu (29%), Austriji (27%) i Holandiji
(25%). Farme specijalizirane za uzgoj i tov stoke su znacajne u Irskoj (50%) i Velikoj
Britaniji (20%). Prosjecna velicina stada po gazdinstvu u EU se neznatno povecala u
periodu od dvije godine (2003-2005).

Tabela 7/17. Prosjecna velicina stada po gazdinstvu
u EU-27 (2003 i 2005)

Grla stoke po gazdinstvu
Vrsta stoke
2003.

2005.
Goveda 28,7 29,6
Muzne krave 10,8 11,1
Ostale krave 17,9 18,2
Ovce 98,6 105,3
Svinje 57,7 65,1
Priplodne krmace 18,2 18,3
Ostale svinje 20 kg 38,8 45,9
Konji 2,7 3,0
Koke nosilice u 1000 0,2 0,2
Brojleri u 1000 0,9 0,8
Izvor: Eurostat 2008., Anketa o strukturi farmi
* Bez Poljske i Rumunije.

Distribucija glavnih vrsta stoke medu dravama clanicama EU u 2005. godini (prema
podacima Eurostat-a 2008) je prikazana na sljedecim grafikonima.
57
Distribucija glavnih vrsta stoke u EU-27 u 2005. godini
Goveda u EU - 27
Italija
7%
Poljska
6%
Velika
Britanija
12%
Ostale lanice
24%
Francuska
21%
panija
7%
Irska
8%
Njemaka
15%
Muzne krave u EU - 27
Njemaka
17%
Francuska
16%
Italija
8%
Holandija
6%
Poljska
11%
Rumunija
5%
Velika
Britanija
8%
Ostale lanice
29%

Ovce u EU - 27
panija
19%
Grka
9%
Ostale lanice
16%
Velika
Britanija
34%
Rumunija
7%
Italija
7%
Francuska
8%
Koze u EU - 27
Rumunija
5% Grka
41%
Ostale lanice
21%
panija
22%
Francuska
11%
Svinje u EU - 27
Poljska
12%
Holandija
7%
Italija
6%
Francuska
10%
panija
15%
Njemaka
18%
Danska
9%
Ostale lanice
23%
Rasplodne krmae u EU - 27
Ostale lanice
28%
Poljska
11%
Holandija
7%
Francuska
8%
panija
21%
Njemaka
16%
Danska
9%


Perad u EU - 27
Velika
Britanija
12%
Poljska
10%
Italija
10%
Francuska
19%
panija
12%
Njemaka
8%
Ostale lanice
29%


58
7.11. Male proizvodne jedinice

Broj grla stoke po farmi, manje od jedinice ekonomske velicine 1 ESU je bio veoma mali
u EU-15. Primjer: takvih jedinica nema u Holandiji . Medutim, u zemljama koje su
nedavno pristupile Zajednici ima takvih znacajan broj. Zbog njihove vanosti u
sadanjem trenutku za neke zemlje clanice u smislu poljoprivredne proizvodnje, a i
socijalnog aspekta, dat je kratak pregled tih posjeda.
Na nivou EU-27, od anketiranih 14,5 miliona farmi u 2005. godini, malih jedinice je bile
6,7 miliona (46%), a velikih 7,8 miliona (54%). Te male jedinice u odnosu na ukupno
stanovnitvo, koriste malo poljoprivrednih povrina i imaju mali udio u stocarskoj
proizvodnji, te zbog toga nemaju neki poseban znacaj, ali se ipak ne mogu zanemarit.
One jo uvijek zapoljavaju 40% ukupnog broja zaposlenih u poljoprivredi EU-27,
odnosno, 24% ukupnog rada mjeren u AWU.
Sljedeci tabelarni pregled pokazuje raspodjelu tih malih jedinica izmedu drava clanica,
zajedno s nekim od njihovih glavnih obiljeja.

Tabela 7/18. Znacaj malih proizvodnih jedinica po zemljama clanicama, 2005.

Zemlja
clanica
Broj
gazdinstava
jedan nositelj
Stalno
zaposleni
(radnik)
Stalno
zaposleni
(AWU)
Poljoprivre.
povrina (ha)
Uslovnih grla
stoke
Udio % u ukupnom broju
BE 3,7 2,5 1,2 0,1 0,0
BG 77,9 70,7 63,0 8,9 34,4
CZ 36,7 13,3 6,9 1,0 0,7
DK 0,3 0,2 0,1 0,1 0,0
DE 4,8 3,1 1,4 0,4 0,2
EE 51,7 40,6 24,5 7,9 3,0
IE 5,4 3,9 2,9 1,4 0,3
EL 18,6 15,0 4,3 2,0 0,7
ES 11,2 8,9 5,3 4,5 0,4
FR 7,0 4,4 1,4 0,4 0,2
IT 20,1 16,3 8,2 2,4 0,3
CY 33,8 29,2 9,5 6,2 0,3
LV 65,1 55,1 40,5 23,5 9,5
LT 49,2 41,9 31,4 16,3 13,0
LU 3,5 2,1 0,8 0,3 0,1
HU 78,3 71,0 51,3 5,2 15,6
MT 34,8 30,3 8,6 13,5 1,1
NL 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
AT 19,7 15,4 8,4 17,6 0,7
PL 56,3 46,5 24,5 11,0 3,9
PT 32,3 27,6 21,3 4,8 2,3
RO 71,0 63,9 48,8 25,7 25,3
SI 21,1 17,6 12,8 7,7 3,5
SK 81,2 60,7 33,5 2,1 5,6
FI 0,8 0,5 0,2 0,1 0,0
SE 12,5 10,1 6,4 3,0 2,0
UK 36,1 26,2 14,2 6,2 0,4
Izvor: Eurostat 2008, Anketa o strukturi gazdinstva (FSS)

Udio ovakvih posjeda u ukupnom broj je najveci u Slovackoj (81,2%), zatim Madarskoj
(78,3%), Bugarskoj (77,9%), Rumuniji (71,0%) i Litvaniji (65,1%). Malih jedinica nema
u Holandiji (0,0%), zanemarljivo mali broj ima Danska (0,3%), Finska (0,87%) i
Luksemburg (3,5%).
59
Ove male proizvodne jedinice zapoljavaju 71,0% svih zaposlenih u poljoprivredi
Madarske, 70,7% u Bugarske, 63,9% u Rumuniji i 60,7% u Slovackoj.
Od ukupnih poljoprivrednih povrina, ovim malim jedinicama pripada svega 25.7% u
Rumuniji, 23,5% u Litvaniji, 17,6% i u Austriji i Latviji 16,3%.
U Bugarskoj ova gazdinstva posjeduju 34,4% od ukupnog broja ulovnih grla, u Rumuniji
25,3%, Madarskoj 15,3% i Latviji 13,0%.

Pokazatelj o korisnosti malih proizvodnih jedinica je i to svojim proizvodima podmiruju
znacajan dio vlastitih potreba. Prema definiciji, gazdinstvo proizvodi uglavnom za
vlastitu potronju, ako vie od 50% vrijednosti konacne proizvodnje konzumira za
potrebe vlastitog domacinstva.

Udio malih jedinica koje preteno proizvode
za sopstvene potrebe u 2005. godini
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
SK SI HU LV RO EE BG LT CZ PL CY IT MT PT EL

Izvor: Eurostat 2008.

Proizvodaci malih jedinica vrijednost svoje proizvodnje u 12 drava clanica troe vie od
50% u vlastitom domacinstvu: Slovacka 99%, Slovenija 97%, Madarska 91%, Latviji
89%, Rumunija 86%, Estonija 85%, Bugarska 78%, Litvanija 73%, Ceka i Poljska 57%,
Kipar 53% i Italija 52%. Najveci broj njih se bavi stocarskom proizvodnjom. Ovdje ce
biti pomenute zemlje clanice po kojima su male proizvodne jedinice prepoznatljive u
animalnoj proizvodnji:
- u govedarstvu Bugarska, Rumunija, Latvija i Litvanija,
- u ovcarstvu Bugarska, vedska i Latvija,
- u kozarstvu Bugarska, Latvija i Slovacka,
- u svinjogojstvu Bugarska, Rumunija i Madarska,
- u peradarstvu Rumunija, Madarska i Bugarska,
- kod uzgoja priplodnih kunica i krznara Bugarska, Latvija, Portugal, Rumunija
i Slovacka, i
- po broju konica Bugarska, Latvija, Belgija i Rumunija.

Najveci broj vlasnika malih proizvodnih jedinica (53,4%) su starije osobe, sa 65 i vie
godina. Medutim, 43% tih vlasnika (nositelja posjeda) imalo je jo jednu placenu
djelatnost kao glavnu okupaciju njihove aktivnosti i izvor zarade, tj. njihova glavna
aktivnost nije bila ona na farmi. Detalji o tome po zemljama clanicama dati su u narednoj
tabeli.



60
Tabela 7/19. Vlasnici malih jedinica po
zemljama clanicama, 2005.

Vlasnik posjeda
65 i vie godina
Glavna aktivnost van
posjeda
Zemlja clanica
Ucece u %
BE 55,6 27,8
BG 46,6 32,5
CZ 23,4 54,5
DK 0,0 100,0
DE 19,7 67,0
EE 33,6 42,0
IE 33,3 59,7
EL 48,3 28,2
ES 54,7 26,6
FR 46,1 36,1
IT 49,1 30,5
CY 26,3 58,6
LV 31,7 38,1
LT 37,8 27,0
LU 0,0 0,0
HU 29,7 39,9
MT 30,8 43,6
NL : :
AT 22,4 48,0
PL 24,5 45,7
PT 57,0 27,8
RO 42,3 48,2
SI 41,7 87,7
SK 31,5 43,1
FI 20,0 60,0
SE 23,2 69,5
UK 36,4 44,4
Izvor: Eurostat 2008, Anketa o strukturi gazdinstva (FSS)


7.12. Poljoprivredni rauni i cijene

Ovo poglavlje daje pregled indikatora na prihode od poljoprivredne proizvodnje i
kretanje cijena u poljoprivredi EU. Podaci su izvadeni iz Eurostata, zbirke poljoprivredne
statistike: ekonomski pokazatelji (racuni) za poljoprivredu (EAA
20
) i indeksa cijena u
poljoprivredi (API) i apsolutnih cijena u poljoprivredi.

Poljoprivredni dohodak
Pokazatelj, prava realna neto vrijednost uvecava se za iznos tokova godinjeg rada po
jedinici (AWU). Neto vrijednost izracunava se oduzimanjem amortizacije iz bruto
dodane vrijednosti po osnovnim cijenama i dodaje vrijednost subvencije umanjene za
poreze na proizvodnju.

20
EAA koristi se za izracunavanje prihoda iz poljoprivrednog sektora. Obuhvata poljoprivrednu
proizvodnju i usluge nastalih tokom obracunskog perioda prodaje poljoprivrednih proizvoda ili se koristi za
daljnju preradu od strane poljoprivrednih proizvodaca, iznos dionica na farmi. Koncepti su prilagodeni i
prehrambenoj industriji: primjer. Ukljucuje, ne samo proizvodnju groda i maslina, nego i proizvodnju
vina i maslinovog ulja od poljoprivrednih proizvodaca. Uzima u obzir podatke o medufaznoj potronji
usjeva utroenih za ishranu stoke, iznos amortizacije.
61
7.13. Najnoviji trendovi u EU

Procjenjuje se za EU-27, da je poljoprivredni dohodak povecan za 5,4% u 2007. godini,
nakon povecanja od 3,3% u 2006. Kretanje tog pokazatelja u 2007. godini je bilo razlicito
na sjeveru i jugu EU-27. Najveci porast zabiljeen je u Litvanij (39,3%), Estoniji
(22,5%), Cekoj (20,9%) i vedskoj (16,5%), a najvece smanjenje u Rumuniji (-16,7%),
Bugarskoj (-8,5%) i Portugalu (-5,0%). Radi boljeg pojanjenja neophodno je analizirati
glavne cinioce koji uticu na poljoprivredni dohodak
21
.
Realno, vrijednost poljoprivredne proizvodnje u EU27 je povecana za 4,3% u
2007.godini. Ovaj rast je rezultat povecanja izlazne vrijednosti: a) biljne proizvodnje
(7,8%) i stocne proizvodnje (0,6%). Biljna proizvodnja je imala smanjen obim
proizvodnje (-1.7%) i povecanje cijena (10,4%). U animalnoj proizvodnji, obim
proizvoda je povecan za 1,9%, a cijene smanjene za 0,5%. Izlazna vrijednost
poljoprivrednih usluga je porasla za 1,0%, a vrijednost sekundarnih aktivnosti je
smanjena za 1,0% u odnosu na 2006. godinu
Prosjecna vrijednost potronje roba i usluga je povecana za 5,8% u 2007. godini, nastala
uglavnom zbog povecanja cijena (5,4%). Potronja fiksnog kapitala ( iznos amortizacije)
je neto nii (-0,3%) nego u 2006. Iznos ukupnih subvencija je smanjen za 2,8%.
Kao posljedica tih zbivanja, poljoprivredni dohodak kao pokazatelj je uvecan za 3,1% u
odnosu na 2006.godinu. Kontinuirano smanjenje utroka radne snage u poljoprivredi (-
2,2%) ima svoj doprinos, pa indikator pokazuje porast od 5,4%.
Bruto dodana vrijednost (BDV) poljoprivrede po proizvodackim cijenama je iznosila 143
milijarde eura u EU27 za 2007. godinu. Vie od 85% ove vrijednosti je nastalo u 15
starih drava clanica (EU15). Najveci dio, od oko 70% BDV poljoprivrede u EU-15 je
nastalo u Francuskoj, Italiji, paniji i Njemackoj.

Tabela 7/20. Bruto dodana vrijednosti poljoprivrede
po cijenama proizvodaca i subvencije

BDV* po cijenama
proizvodaca
Ukupna subvencija
Udio subvencija
u BDV
2000. 2007. 2000. 2007. 2000. 2007.
Zemlja
clanica
U milionima eura
BE 2484,0 2346,3 351,2 509,2 14,14 21,70
BG 1634,1 1242,9 5,4 222,8 0,33 17,93
CZ 831,4 1067,9 170,1 844,3 20,46 79,06
DK 2495,5 2486,5 788,8 999,9 31,61 40,21
DE 13570,7 14564,5 5600,7 6445,0 41,27 44,25
EE 137,5 253,9 22,2 125,1 16,15 49,27
IE 1616,7 1932,6 1929,8 1929,1 119,37 99,82
EL 6239,8 6062,5 2134,0 3023,7 34,20 49,88
ES 19225,1 22570,5 4895,2 6692,7 25,46 29,65
FR 23889,7 25544,5 8152,3 9676,6 34,12 37,88
IT 24526,8 24088,4 4794,1 4350,4 19,55 18,06
CY 324,6 338,3 3,0 : 0,92 :
LV 182,4 343,4 15,1 248,5 8,28 72,36
LT 394,1 521,1 17,8 264,9 4,52 50,83
LU 102,9 123,6 48,4 64,5 47,04 52,18
HU 1814,5 2082,7 172,2 1089,8 9,49 52,33
MT 64,5 45,1 1,0 20,8 1,55 46,12

21
Glavni cinioci dohotka su: utroak radne snage, cijene, subvencije i porezi, amortizacija, bruto dodana
vrijednost, potronja, obim proizvodnje, vrsta proizvodnje (biljna i animalna), poljoprivredne usluge i
sekundarne aktivnosti.
62
NL 9052,8 8786,0 408,4 1043,3 4,51 11,87
AT 2126,8 2688,6 1422,4 1637,2 66,88 60,89
PL 4597,5 7186,4 214,4 2639,7 4,66 36,73
PT 2159,9 2211,8 663,7 883,6 30,73 39,95
RO 4121,3 5822,3 228,3 790,6 5,54 13,58
SI 399,4 387,5 64,4 245,6 16,12 63,38
SK 310,7 515,2 235,4 315,7 75,76 61,28
FI 669,7 702,2 1967,3 2140,2 293,76 304,78
SE 1093,5 1323,0 881,9 1050,2 80,65 79,38
UK 7147,4 8119,8 4083,0 4330,0 57,13 53,33
EU-15 116401,5 123550,7 38121,3 44775,8 32,75 36,24
EU-27 131213,5 143357,4 39270,6 51583,6 29,93 35,98
Izvor: Eurostat 2008., Ekonomski racuni za poljoprivredu

* Bruto dodana vrijednost (BDV) se definie kao vrijednost proizvodnje
umanjena za medufaznu potronju

Vrijednost svih poljoprivrednih subvencija u EU-27, evidentiranih u 2007. godini, iznosi
51,6 milijardi eura. Ucece novih zemalja (koje su pristupile EU-u u periodu 2004
2007) u ukupnim subvencijama, koje se daju poljoprivrednim proizvodacima, iznosi 3%
u 2000. i 13% 2007. godini.
Prosjecan udio subvencija u BDV ER-15 je iznosio 33% u 2000. i 36% u 2007. godini.
Isti taj pokazatelj za EU-27 ima vrijednost 30, odnosno 36%.
Po zemljama clanicama, najvie sredstava za subvencije u odnosu na ostvarenu BDV ima
Finska. Ona tri puta vie izdvaja za subvencije nego to se ostvari BDV iz poljoprivrede.
Austrija daje oko dvije trecine subvencija na ostvarenu BDV. Od starih zemalja clanica,
najmanje za podsticaje izdvaja Belgija, oko jedne petine od BDV.
U ukupnoj vrijednosti poljoprivredne proizvodnje, usjevi (biljna proizvodnja) ucestvuje
sa 51,4%, animalna proizvodnja sa 41,3%, poljoprivredne usluge sa 4,4% i sekundarne
aktivnosti (prihodi van poljoprivrede) 2,9%. Vie podataka o tome za 2006. godinu dato
je narednoj tabeli.

Tabela 7/21. Ucece proizvodnji u ukupno ostvarenoj vrijednosti
proizvodnje po proizvodnim cijenama, EU-27, 2006.

Proizvodnja U %
ita 9,6
Uljarice 1,7
ecerna repa 1,2
Svjee povrce 8,9
Ukrasno bilje i cvijece 6,0
Krompir 3,2
Voce 6,8
Grode 4,8
Maslinovo ulje 1,6
Svega usjevi 51,4
Goveda 8,4
Svinje 10,0
Ovce i koze 1,7
ivina 4,2
Mlijeko 13,4
Jaja 1,9
Svega animalna proizvodnja 41,3
Poljoprivredne usluge 4,4
Sekundarne aktivnosti 2,9
Ukupna vrijednost proizvodnje 100,0
Izvor: Eurostat 2008., Ekonomski racuni za poljoprivredu
63
Kod usjeva, po doprinosu u stvaranja vrijednosti proizvodnje, na prvom mjestu su ita,
zatim svjee povrce, pa voce i industrijsko bilje. Kod doprinosa u stvaranju vrijednosti
proizvodnje u stocarstvu, na prvom mjestu je mlijeko, zatim svinje pa goveda.

Vrijednost meufazne potronje
U EU-27, potronja poluproizvoda uzme (pojede) do 58% izlazne vrijednosti
poljoprivredne proizvodnje, racunate po proizvodackim cijenama
22
. Najveca stavka
medufazne potronje u animalnoj proizvodnji je stocna hrana, koja u razvijenim
zemljama cini oko 39% ukupne vrijednosti medufazne potronje i veterinarske usluge sa
3%.
U ratarstvu, medufazna potronja ucetvuje u izlaznoj vrijednost proizvoda sa oko 17%:
gnojiva i poboljivaci plodnosti zemljita 7%, sredstva za zatitu bilja 5%, sjeme i
sadnice 5%. Energije i maziva ucestvuju u poljoprivredi sa oko 11%, skladitenje
(cuvanje) proizvoda 6%, odravanje privrednih objekata 2%, poljoprivredne usluge 7%,
amortizacija 2%, ostalo oko 14% od srednje vrijednosti medufazne potronje.

Indeks cijena proizvoda
Podaci za 2007. u EU-27 pokazuju, da su cijene poljoprivrednih proizvoda povecane: za
biljnu proizvodnju 8,6% u odnosu na 2000. godinu, dok su cijene animalnih proizvoda u
tom periodu smanjene za 7,2%.
Indeks izlaznih cijena poljoprivrednih proizvoda za EU-27 porastao je za 22,6% u
nominalnom smislu u odnosu na 2000. Ali, kada se izvri korekcija za nastalu inflaciju,
onda ovaj pokazatelj ima negativnu vrijednost (pad od 0,7%).
23

Medu 27 drava clanica, samo cetiri zemlje (Bugarska, panjolska, Italija i Slovacka)
biljee stvarno smanjenje indeksa cijena kod proizvoda ratarstva. Nasuprot tome, indeks
cijena kod animalnih proizvoda stvarno je vii nego 2000. godine u Estoniji, Kipru,
Latviji, Litvaniji i Velikoj Britaniji.
Indeks cijena poljoprivrednih proizvoda u EU-27 imao je porast od 6,5% 2007. u odnosu
na 2006. godinu, a povecanje za 2,8% 2006. u odnosu na 2005. godinu.

Podaci o apsolutnim cijenama nekih ratarskih i stocarskih proizvoda po zemljama
clanicama za 2007. i 2008. godinu prikazani su u narednoj tabeli.

Tabela 7/22. Prodajne cijene poljoprivrednih proizvoda u 2007. i 2008. godini
Eura/100 kg
Ratarski proizvodi Animalni proizvodi
Meka penica
Uljana
repica
Suncokret
ecerna
repa
Krompir Svinje (lake)
Svjee kravlje
mlijeko
Zemlja
clanica
2007. 2008. 2007. 2008. 2007. 2008. 2007. 2008. 2007. 2008.
BE 17,7 16,5 : : 33,2 8,7 99,9 : 33,8 32,1
BG 15,3 16,0 20,3 22,6 22,3 22,6 98,0 111,7 : :
CZ 16,5 20,5 26,7 26,9 31,0 14,2 103,9 121,8 : :
DK 16,6 20,4 27,9 : : 29,9 81,2 88,8 39,0 35,1
DE 17,9 : 28,7 59,4 29,8 : : : : :
EE 18,3 15,6 31,9 : : : : : 26,9 29,7
IE 20,2 12,8 : : : : : : 31,1 31,2
EL 23,5 22,6 : 25,0 22,6 46,2 216,1 216,1 38,7 43,2
ES 20,3 19,0 : 39,4 32,0 22,2 105,7 115,7 35,4 37,9
FR : : : : : : : : : :
IT : : : : : : : : : :
CY : : : : : 56,0 : : : :

22
Proizvodacke cijene (proizvodacka cijena iskljucuje subvencije umanjene za poreze na proizvode).
23
Ukupna inflacija u EU27 za period 20002007. godina iznosi 23,3% (prosjek godinje 3,3%).
64
LV 18,9 15,5 27,1 : : 14,1 107,2 130,7 : :
LT 18,7 16,2 26,4 : 34,1 18,2 106,5 124,9 29,5 25,0
LU 20,3 14,0 26,6 : 34,3 36,2 : : : 37,7
HU 17,4 15,9 25,2 34,0 : 15,5 103,4 121,5 28,9 32,8
MT : : : : 30,4 24,0 : : 37,3 47,5
NL 19,0 16,1 30,4 : : 8,9 93,3 108,8 34,6 36,4
AT 16,5 13,6 26,0 32,6 42,0 10,6 108,1 124,7 33,8 38,9
PL 18,7 18,3 25,3 : 31,2 11,1 : : 27,5 29,1
PT 17,9 21,6 : 32,5 28,6 17,4 : : 35,9 40,2
RO 18,3 18,0 23,7 25,2 32,0 28,8 111,9 127,8 22,7 23,9
SI : 17,8 : : 27,0 18,5 : : : 32,8
SK 16,3 14,1 24,7 34,1 : 14,4 102,3 122,7 29,0 34,1
FI 16,0 18,9 28,5 : : 22,4 : : 37,9 45,6
SE 20,6 18,6 33,2 : : 25,9 : : 33,0 36,4
UK 16,0 19,1 27,7 : : 18,6 112,5 119,1 26,2 31,6
Izvor: Eurostat 2008. i 2009., Poljoprivredne cijene i indeksi cijena

Iz podataka se vidi, da Grcka ima najskuplju meku penicu, a Bugarska najjeftiniju.
Navie cijene uljarica su u Njemackoj i Estoniji, a najmanje u Bugarskoj, a ecerne repe
najvece u Austriji i najmanje u Bugarskoj. Krompir ima najbolju (najvecu) cijenu na
Kipru, a najmanju u Belgiji i Nizozemskoj. Svinje imaju najbolju cijenu u Grckoj, a
najmanju u Njemackoj. Svjee kravlje mijeko postie najbolju cijenu na Malti, a
najmanju u Rumuniji.

Sektor mlijeka
U EU-27 je 2007. godine otkupljeno 132.513 hiljada tona kravljeg mlijeka, a u narednoj
godini 133.395. Otkupljene kolicine mlijeka i dobijene kolicine njegovom preradom
prikazane su u narednoj tabeli.

Tabela 7/23. Otkup mlijeka i proizvodnja mlijecnih
preradevina u EU-27 (2007 i 2008)

EU27
Proizvodnja u 1000 t
2007. 2008.
Indeks
2008/2007
Otkupljeno kravlje mlijeko 132.513 133.395 100,7
Mlijecni proizvodi
1. Konzumno mlijeko 28.000 32.031 114,4
2. Pavlaka 2.400 2.440 101,7
3. Obrano mlijeko u prahu : :
4. Puter 1.830 1.937 105,8
5. Sir 7.800 8.065 103,4
Izvor: Eurostat 2008. i 2009., Ekonomski racuni za poljoprivredu

Najveci dio sirovine u mljekarskoj industriji je iz EU-15 i to: kod otkupljenog kravljeg
mlijeka 85%, proizvedenog konzumnog mlijeka 88%, pavlake 82%, mlijeka u prahu
83%, putera i sira 86%. Najveci proizvodaci svjeeg kravljeg mlijeka su: Njemacka 20%,
Francuska 18%, Velika Britanija 10%, Nizozemska i Italija 8%, Poljska 7% itd.
Od sakupljenog kravljeg mlijeka najveci dio ide za proizvodnju sira oko 33%; zatim
putera 30%, konzumnog mlijeka 13%, pavlake 12%, ostali svjei proizvodi 5%, mlijeka
u prahu 3,5% i za ostale proizvode 3,5%.

Sistem podrke poljoprivrednoj proizvodnji u EU se reformie u cilju iznalaenja boljih
rjeenja. Intervencije na cijenama proizvoda se smanjuju i preorijentiu se na placanja po
proizvodnoj jedinici i posjedu.
65
Ciljana cijena
Ciljana cijena mlijeka u EU je bila odredena kao mjera sa kojom su farmeri vrili
usporedbu svojih ekonomskih performansi. Interventne cijene su racunate na bazi ciljane
cijene i to na onom nivou koji bi farmerima obezbjedivao razuman nivo cijene mlijeka.
Reforme u EU sve manje predvidaju intervencije na cijene pa je ciljana cijena sad
postala samo akademski pojam. Nakon ukidanja te cijene nastale su dvije promjene:
P r v o, uveden je super prelevman koji je predstavljao 115% od ciljane cijene i
imao je sljedece vrijednosti:
1. u 2004/05. godini 33,27 eura /100 kg,
2. u 2005/06. godini 30,91 eura /100 kg,
3. u 2006/07. godini 28,54 eura /100 kg,
4. u 2007/08. godine 27,83 eura /100 kg i period koji slijedi.

D r u g o, uvedene su subvencije za kolsko mlijeko radi potronje tog
proizvoda kod mlade populacije. Ciljana cijena je i ovdje posluila kao osnova za
izracunavanje olakica za kolsko mlijeko:
a. u 2003/04. godini 23,24 eura /100 kg,
b. u 2004/05. godini 21,69 eura /100 kg,
c. u 2005/06. godini 20,16 eura /100 kg,
d. u 2006/07. godini 18,61 eura /100 kg,
e. u julu 2007. godine 18,15 eura /100 kg.

Direktna plaanja farmerima: premija
Da bi se kompenziralo smanjenje interventnih cijena, farmeri su u periodu 2004-2007.
godine mogli ostvariti pravo na isplate podrke koje se daju po kalendarskoj godini i
domacinstvu. Podrka se sastoji iz dva elementa: a) ista premija svima i b) dodatna
isplata onima koji proizvode mlijeko po propisanim kriterijima zemalja clanica EU.
Ukupna suma je vezana za utvrdene kvote. Direktna premija je:
a) 8,15 eura /t za kvotu u 2004. godini
b) 16,31 eura /t za kvotu u 2005. godini
c) 24,49 eura /t za kvotu u 2006. godini

Predvideno je da se placanje premije za mlijeko treba zavriti do 2007. godine i prelazi se
na jednu isplatu farmi. Nacionalni gornji iznos novca za te namjene je odreden za
svaku zemlju clanicu EU i mora se potovati ta shema. Svaka zemlja ima pravo 10% od
tog iznosa redistribuirati prema svome nahodenju.

Trina stabilnost
Radi ostvarivanja trine stabilnosti, industrija mlijeka zadrava pravo na mjere koje ce
joj odrati konkurentnost proizvoda. Neke od tih mjere su:
a) skladitenje putera i sira u odredeno doba godine pomoc za proizvodno
skladitenje,
b) pomoc za koritenje putera i pavlake kao sirovine za prehrambenu industriju,
c) pomoc za davanje mlijeka u prahu kod ishrane stoke,
d) koritenje obranog mlijeka za proizvodnju kazeina i
e) izvozne subvencije za plasman proizvoda u zemlje koje nisu clanice EU.

Mjera javne intervencije radi stvaranja zaliha ce se primjenjivati samo kao krajno
rjeenje. Jo 2004. godine clanice zemalja EU su se dogovorile da u narednih pet godina
66
(2003/04-2006/07) smanje interventnu cijenu putera za 25% i to u prve tri godine po 7%
a u 2007. za 4%. Odredene cijene i kvote prema tom dogovoru su:
a. u 2003/04. godini 328,20 eura /100 kg, kvota 70.000 tona
b. u 2004/05. godini 305,23 eura /100 kg, kvota 60.000 tona
c. u 2005/06. godini 282,44 eura /100 kg, kvota 50.000 tona
d. jul 2007.godine 246,39 eura /100 kg, kvota 40.000 tona i 30.000 t za 2008. i
naredne godine.

Receno je da agencije otkupljuju puter u periodu 1. mart 31. avgust odredene godine.
Ako kolicine proizvoda budu vece od praga predvidenih kvota, onda Komisija EU taj
otkup suspendira i otkup vri putem tenderske procedure.

Takoder, zemlje clanice EU su se dogovorile da smanje Interventne cijene obranog
mlijeka u prahu u naredne tri godine za 15% (godinje 5%):
u 2003/04. godini 205,52 eura /100 kg, kvota 109.000 tona
u 2004/05. godini 195,24 eura /100 kg, kvota 109.000 tona
u 2005/06. godini 198,97 eura /100 kg, kvota 109.000 tona
jul 2006. godine 174,69 eura /100 kg, kvota 109.000 tona

Agencije otkupljuju mlijeko u prahu u periodu 1. mart 31. avgust odredene godine. Ako
kolicine proizvoda budu vece od praga predvidenih kvota, onda Komisija EU taj otkup
suspendira i otkup vri putem tenderske procedure.

Cijena poljoprivrednog zemljita
U 2007. godini cijena poljoprivrednog zemljita u zemljama clanicama je potpuno
razlicita. Najbolju cijenu od 35.000 eura/ha postie u Nizozemskoj, pa Danskoj 26.000
eura /ha, Luksemburg 18.000 eura/ha, a najnie, beznacajno male u Latviji.
I raspon rente poljoprivrednog zemljita je veoma velik. U poznatim poljoprivrednim
zemljama clanicama ima najbolje cijene eura/ha: Danskoj 550, Nizozemskoj 445, Malti
400, pa do zanemarljivo niske u Latviji i vedskoj.

Cijena poljoprivrednog zemljita (Euro/ha), 2007.
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
35000
NL DK LU ES FI FR SE LV CZ SK MT LT

Izvor: Eurostat 2008., Ekonomski racuni za poljoprivredu 2006-2007.

Poljoprivreda i okolina
Komisija EU je 2006. godine usaglasila i propisala 28 agro-ekolokih pokazatelja koji ce
se pratiti radi ocuvanja i razvoja ivotne sredine. Za te potrebe treba:
u pruiti informacije o deavanjima (promjenama) okoline;
u istraivati utjecaj poljoprivrede na okoli;
67
u procijeniti utjecaj poljoprivredne i politike na upravljanje okoliem farmi;
u raspravljati o politici poljoprivrede i okolia, te o tome informisati;
u ilustrirati agro-ekoloke odnose iroj javnosti.

U ovom dijelu projekta prikazani su: trokovi gnojiva i poboljivaca plodnosti tla i
trokovi sredstva za zatitu bilja.

Tabela 7/24. Trokovi* dubriva i poboljivaca tla i
zatitnih sredstava u zemljama clanicama

Eura/ha poljoprivredne
povrine
Eura/ha stalnih zasada na
oranicama
Gnojiva i poboljivaci tla Zatitna sredstva
Zemlja
clanica
2000. 2005. 2000. 2005.
BE 164,6 155,7 218,3 218,0
BG 76,8 41,8
CZ 31,2 26,1
DK 74,2 63,5 62,0 74,2
DE 102,2 72,7 111,6 131,7
EE 9,9 13,1 10,3
IE 76,2 61,8 60,6 67,1
EL 64,7 50,2 72,1 79,2
ES 43,7 38,3 51,9 44,0
FR 98,5 92,3 137,7
IT 68,7 76,9 71,0 65,2
CY : :
LV 12,2 : 9,1
LT 34,2 35,8 18,8
LU 77,0 75,3 76,5 92,1
HU 36,0 49,3 39,2 49,1
MT 117,1 123,3 96,9
NL 128,6 125,9 299,7 274,5
AT 33,3 32,5 67,0 59,6
PL 39,2 39,5 27,6
PT 32,4 40,5 37,9 70,6
RO 13,6 32,8 17,5
SI 64,9 53,3 98,7 90,7
SK 24,7 33,5 54,6 61,8
FI 99,1 91,8 22,6 29,8
SE 71,5 64,7 37,9 30,3
UK 76,6 56,9 147,6 147,6
Izvor: Eurostat 2008.- Ekonomski racuni za poljoprivredu
* Po stalnim cijenama (2000 = 100)

Iz prikazanih podataka u prethodnoj tabeli se vidi, da u prosjeku, trokovi gnojiva i
poboljivaca plodnosti zemljita se nisu mijenjali u posmatranom periodu. Na prvom
mjestu po izdvojenim novcanim sredstvima za te namjene je Belgija, pa Nizozemska.
Sasvim drugacija situacija je u novopridruenim clanicama, gdje se posebno istice
Estonija.
Po visini trokova izdvojenih za zatitu stalnih zasada na prvom mjestu je Nizozemska,
pa zatim Belgija i Velika Britanija. Nove zemlje clanice se isticu po malom iznosu
trokova za te namjene u odnosu na ostale zemlje EU-15, a posebno u odnosu na
pobrojane clanice.


68
7.14. Navodnjavanje

Glavne vrste uticaja na okoli koje proizlaze iz vode za navodnjavanje su:
onecicenja voda od hranjivih materija i pesticida zbog povecanog oticanja
tete na mjestima i iscrpljivanje izvorita od zahvatanja vode za navodnjavanje
zaslanjivanje ili onecicenja mineralne vode, podzemnih izvora
ekoloki ucinci velikih vodnih transfera povezana s projektima navodnjavanja

U EU25 (bez Njemacke) navodnjavano je oko 15,6 miliona ha u 2005, to je oko 13,5%
ukupne poljoprivredne povrine.
Udio navodnjavanih povrina je najvii u mediteranskim zemljama: Grckoj (51%), Italije
(43%), Portugal, Malta i Cipar (oko 30%) i panjiji (23%). U tim zemljama
navodnjavanje je bitan element za razlicite vrste poljoprivredne proizvodnje. U drugim
podrucjima EU-e, navodnjavanje se koristi radi otklanjanja posljedica od sue, kao to je
slucaj u Holandiji, koja navodnjavanja oko 36% poljoprivrednih povrina.

Udio navodnjavanih u ukupnim povrinama (obradivane + stalni zasadi)
po zemljama clanicama EU27 u 2005. godini
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
BE BG CZ DK DE EE IE EL ES FR IT CY LV LT LU HU MT NL AT PL PT RO SI SK FI SE UK
Navodnjavano Bez navodnjavanja

Izvor: Eurostat 2008., Navodnjavanje

Intenzitet koritenja vode zavisi ne samo od navodnjavane povrine, nego i od vrsti
opreme koja se koristi. Prskalice i sistem kap po kap vode za navodnjavanje su manje
intenzivna od gravitacije za navodnjavanje, koje jo uvijek prevladava u panjiji,
Portugalu i Italiji. Sistem navodnjavanja kap po kap je skuplji od ostalih metoda
navodnjavanja i uglavnom se primjenjuje u podrucjima gdje se ostvaruje visoka
vrijednost proizvodnje.
Intenzivno koritenje voda ima negativan utjecaj na okoli, te treba voditi racuna o
odnosu kolicine koja se koristi za navodnjavanje i ukupne raspolaive kolicine vode.


7.15. Emisije staklenikih plinova iz poljoprivrede

Klimatske promjene i potreba da se izbjegnu njegove potencijalne posljedice je pitanje
prioriteta unutar EU-a. Procjene su da poljoprivreda EU-25 doprinosi emisiji staklenickih
plinova sa 9,2% (2004).
Stranke Protokola iz Kyota dogovorili su smanjenje emisije za 8%, a to treba postici u
periodu 2008-2012.


69
Staklenicki plinovi:

Ugljendioksid (CO2), cini 82.7% od ukupne emisije staklenickih plinova.
Glavni izvor emisije je sagorijevanje fosilnih goriva.
Metan (CH4), cini 7,9% od ukupne emisije staklenickih plinova. Glavni izvori
su otpad, poljoprivreda i isparavanje goriva.
Azotni oksid (N2O), cini 8,1% od ukupne emisije staklenickih plinova. Glavni
izvori su poljoprivreda, industrijski procesi i auto katalizatori.
Industrijski plinovi cine 1,4% od ukupne emisije staklenickih plinova. Oni se
uglavnom koriste u rashladnim i klima uredajima.

Emisija metana uglavnom nastaje iz crijevne fermentacije preivara (goveda i ovce) i iz
razgradnje gnoja pod anaerobnim uslovima. Emisija azotnog oksida je generirana
skladitenjem dubriva i razgradnjom azota u tlu. Emisije metan i azotnog oksida, usko su
povezane sa animalnom proizvodnjom.


7.16. Ruralni razvoj

Ovo poglavlje uradeno je na osnovu podataka o popisu stanovnitva i statistike o
ruralnom razvoju, na temelju OECD koncept o podjeli regija EU prema njihovom nivou
ruralnosti. Popis stanovnitva je uraden 2001. godine, (podaci za Maltu nisu bili
dostupni).

Regije su razdvojene pomocu auriranog OECD koncepta
24
na dva dijela:
- lokalna administrativna jedinica i
- regije.

Lokalna jedinica je seoska zajednica, ako je gustoca naseljenosti ispod 150 stanovnika po
km
2
. Koncept regije razlikuje tri nivoa ruralnosti u zavisnosti od uceca stanovnitva koje
ivi u ruralnom podrucju lokalnih jedinica.
Kriteriji za ta tri podrucja su:
1. Preteno ruralna regija: vie od 50% stanovnitva ivi na selu,
2. Ruralna podrucja: 15-50% stanovnitva ivi na selu, i
3. Preteno urbana regija: ima manje od 15% seoskog stanovnitva.

Preteno ruralna regija je dalje podijeljena na dva nivoa:
a) znatno ruralna ako ukljucuje grad s vie od 200.000 stanovnika i
b) preteno urbana ako ukljucuje grad s vie od 500.000 stanovnika.

Podaci o podjeli stanovnitva EU-26, po tipu ruralnosti regija, a na osnovu uradenog
popisa iz 2001. godine, dati su u narednoj tabeli.








24
Lokalne administrativne jedinice- Local administrative unit (LAU 1/2) i Nomenklatura teritorijalnih
jedinica za statistiku - Nomenclature of territorial units for statistics (NUTS 3)
70
Tabela 7/25. Stanovnitva po tipu regija EU26
25
prema popisu stanovnitva 2001.

EU26 Broj stanovnika Ucece u %
1. Preteno ruralna regija 88.419.855 18,7
2. Znatno ruralna regija 177.043.346 37,5
3. Preteno urbana regija 206.494.957 43,8
S v e g a 471.958.158 100,0
Izvor: Eurostat 2006-2007.

Vecina stanovnika EU-26 ivi u preteno urbanim regija (44%), a samo 19% ivi u
preteno ruralnim regijama. Samo pet drava clanica imaju vie od 50% stanovnika koje
ivi u preteno ruralnim regijama, a to su: (Luksemburg, Irska, Slovenija, Finska i
Grcka), a u est zemalja (Belgija, Holandija, Velika Britanija, Njemacka, Italija i
Portugal) ivi vie od polovine stanovnitva u preteno urbanim regijama.
Interesantno je napomenuti da svo stanovnitvo Luksemburga ivi u predominatno
ruralnom regionu. Na drugoj strani, po stanovnitvu predominantno urbanom se istice
Belgija (84,8%) i Holandija (83,1%).

Uzimajuci odnos stanovnitva prema radnoj sposobnost
26
, vie ljudi u dobi umirovljenja
ivi u preteno ruralnim regijama (ucestvuju sa 16,5%) nego u preteno urbanim
regijama (ucestvuju 15,7%). Obrnut je slucaj kod radno sposobnog stanovnitva. Oni u
preteno ruralnim podrucjima imaju udio od 65,9%, a u preteno urbanim podrucjima
udio od 67,9%.






















25
Bez podataka o Malti.
26
Tri razlicite dobne skupine stanovnitva:
- do14 godina starosti,
- 1564 godina starosti (radno doba) i
- 65 i vie godina starosti (umirovljenik).
71
8. OKVIRI ZA RAZVOJ POLJOPRIVREDE U BIH

8.1. Makroekonomsko okruenje

Privredna kretanja u posljednje dvije-tri godine biljee posljedice svih negativnih
politickih zbivanja u svijetu. Pri tom se narocito misli na rat u Afganistanu i Iraku,
nuklearne aktivnosti u Sjevernoj Koreji i Iranu, razmjetanje naoruanja velikih sila, rast i
dostizanje rekordno visokih cijena nafte, promjene vrijednosti americkog dolara i
vicarskog franka. Kada se tome jo doda globalna recesija koja je u najrazvijenim
zemljama svijeta vec 2008. godine dola do punog izraaja, cije je trajanje i posljedice
nemoguce odrediti, pogotovo kod preostalih zemalja svijeta. Sve to vodi na zakljucak, da
je 2008. i protekla polovina 2009. godine bila nadprosjecno bremenita sa stanjem koje je
dovelo do stagniranja i recesije u privredi najveceg broja zemalja u svijetu. U 2010.
godini je dola do izraaja ekonomska kriza i u nekim zemljama EU (Grcka, Irska,
paniaj, Italija) sa tendencijom daljeg irenja. SAD su dole do kriticne tacke zaduiva, a
o drugim zemljama koje nisu u ii interesovanje se puno i ne govori. Procesi
demokratizacije uzimaju maha, primjer su zemlje sjevera Afrike, to sve zajedno cini
anbijent stanja u svijetu.
Da se ne bi stekla sumorna slika, posebno na ovom naem regionalnom prostoru, treba
pomenuti i drugacija, pozitivna deavanja: potpisivanje sporazuma i ulazak u CEFTA,
parafiranje sporazuma i pribliavanje BiH, Crne Gore i Srbije integraciji u EU, ukidanje
viznog reima Crnoj Gori, Srbiji i Makedoniji i nagovjetaj da ce se to vrlo brzo desiti
Bosni i Hercegovini i Albaniji, ispunjavanje uslova Republike Hrvatske za ulazak u EU,
da neke zemlje u svijetu nisu ule u recesiju i biljee znacajne spope razvoja (Kina, Indija
i Brazil) itd.


8.2. Naslijeeno stanje u
poljoprivredi BiH

Do pocetka posljednjeg agresorskog rata u RBiH (1992) u poljoprivredi su postojala, po
vlasnitvu, dva sektora: drutveni i privatni. Prvi je sektor preferiran i postigao je za to
vrijeme zavidne rezultate. Oni se ogledaju u visokoj ostvarenoj proizvodnji po jedinici
povrine u ratarstvu, stablu i cokotu u vocarstvu i vinogradarstvu i po grlu u stocarstvu.
Drutvena gazdinstva su imala svega 4% obradivih povrina i 2% muznih krava, a tritu
su davali oko 30% ukupne poljoprivredne proizvodnje.
Iako je privatni poljoprivredni posjed dominirao po vlasnitvu u obradivim povrinama sa
96%, a u stocarstvu mjereno preko broja muznih krava sa 98%, on nije bio trino
orijentisan zbog tadanjeg samoupravnog socijalistickog sistema. Zbog toga je najveci
dio poljoprivrede ostao zaputen, a selo nerazvijeno. RBiH je oko jedne polovine
(zavisno od proizvodnje i godine) poljoprivrednih proizvoda obezbjedivala iz vlastite
proizvodnje, a razliku nabavljala sa podrucja bive Jugoslavije ili iz inozemstva. Udio
sektora u ukupnoj vrijednosti izvoza Republike bio je zanemarlivo mali (24%).


8.3. Politiko stanje u zemlji

Postojece politicko stanje u BiH se polako mijenja na bolje, ali i dalje nije onakvo kako
bi najveci broj gradana elio. Jo su prisutne medunarodne snage sa Visokim
predstavnikom kao prvim autoritetom, jer bez njih naa drava ne moe efikasno
72
funkcionisati. To stanje se direktno odraava na ekonomsku situaciju i razvoj zemlje.
Drava nema neophodne kompetencije za povecanje efikasnosti i autoriteta potrebnog za
uspostavljanje aktivnije uloge u medunarodnim odnosima. Zbog toga i postoje potekoce
u spoljnotrgovinskim i drugim ekonomskim odnosima: zajednickom nastupu, sistemu
carinskih tarifa, harmonizaciji regulative i uspostavljanju institucija. Dominantno zbog
toga se, skoro nekontrolisano, povecava negativna spoljnotrgovinska bilansa i politicka
situacija je takva da nema kontinuiranog napretka.
Za buducnost zemlje je bitno ici putem ispunjavanja uslova za pristupanje EU i
uclanjenja u WTO, korisiti pogodnosti koje postoje na podrucju Jugoistocne Evrope i
razvijati odnose sa drugim znacajnim trgovinskim partnerima.
Poljoprivreda je sastavni dio privrednog sistema FBIH, odnosno BIH, pa se sva deavanja
u okviru toga, pa i ire, veoma jasno odraavaju na njeno ukupno stanje. Slika stanja
postaje jo bljeda sa spoznajom, da je to najstarija ljudska djelatnost koja je predstavljala
oslonac za razvoj drugih privrednih grana, te da nema adekvatnog razumijevanja u vezi
sa tim. S druge strane, razvijene zemlje svijeta izdvajaju znacajna i za poljoprivredu
neophodna finasijska sredstva, kao i za ruralni razvoj, kako bi se odrao taj veoma vaan
privredni sektor. Nigdje u svijetu poljoprivreda nije mogla da ostvari svoju privrednu
ulogu bez dravne potpore, jer ne daje potrebnu akumulaciju.
Poljoprivreda u BiH/FBiH je ostala opterecena brojnim problemima, mnogo vie od
ostalih privrednih grana, pa zbog toga su joj potrebne odgovarajuce mjere agrarne
politike, koje ce joj trasirati siguran put i dati mogucnost razvoja. Iz velikog broja
razloga, ona u ovim poratnim godinama ima naslijeden nezavidan poloaj, sa razlicitim
nijansama u zavisnosti od proizvodnje i podrucja sa pokazateljima: kolebljivosti,
stagnacije, pa i uspjeha.


8.4. Opi podaci o FBiH

U fazi raspada Jugoslavije, RBiH je na osnovu provedenog referenduma 1992. god. sebi
odredila put samostalnosti. Krajem 1995. god. prekinut je rat i potpisan Dejtonski
sporazum, po kojem je RBiH podijeljena na dva entiteta: Federaciju BiH (FBiH) i
Republiku Srpsku (RS) i Distrikt Brcko (DB). Sporazumom Federacija BiH je podijeljena
na 10 kantona koje cine opcine. Tako je vlast u FBiH podijeljena na tri nivoa: Entitet,
kantoni i opcine. Radi detaljnijeg uvida u stanje FBiH dati dati su podaci po kantonima.

Tabela 8/1. Povrina FBiH i kantona, broj stanovnika
polovinom godine i opcine u 2010. godini

Kanton Povrina km
2
Broj stanovnika 2010. Broj stanovnika/ km
2
Broj opcina
Unsko-sanski 4.125,0 288.114 69,8 8
Posavski 324,6 39.886 122,9 3
Tuzlanski 2.649,0 498.549 188,2 13
Zenicko-dobojski 3.343,3 400.602 119,9 12
Bosanskopodrinjski 504,6 33.093 65,6 3
Srednjobosanski 3.189,0 254.992 80,0 11
Hercegovacko-neretvanski 4.401,0 225.930 51,3 9
Zapadno-hercegovacki 1.362,2 81.707 60,0 4
Sarajevo 1.276,9 423.645 331,8 9
Kanton 10 4.934,9 80.800 16,4 6
Federacija BiH 26.110,5 2.327.318 89,1 78
Izvor: Federacija BiH u brojkama, Sarajevo, 2010.
- Stanovnitvo, procjena sredinom godine
- Vlastita izracunavanja
73
Najvecu povrinu u FBiH zauzima Kanton 10, a najmanju Posavski. Prema broju
stanovnika i broju opcina na prvom mjestu je Tuzlanski kanton, a na posljednjem mjestu
Bosanskopodrinjski. Po gustini naseljenosti, sarajevski kanton izrazito prednjaci, a
Kanton 10 je na posljednjem mjestu.

Povrine FBiH po kantonima 2010. godine (u km
2
)


Ovaj grafikon ilustrira veliku neujednacenost velicine povrine kantona u FBiH. Ako se
tome dodaju i razlike u klimatskom uslovima, onda se dobija dovoljno jasna slika o
razlikama u proizvodnim potencijalu kantona.

Ukupne prilike u Bosni i Hercegovini, entitema, BD i kantonima se u znacajnoj mjeri
odraavaju na migraciju njenog stanovnitva. Stanje migracija stanovnitva po
pomenutim nivoima vlasti i inozemstvu za BiH u 2010. godini dato je u sljedecoj tabeli.

Tabela 8/2. Saldo migracije stanovnitva Bosne i Hercegovine
(01.01. 31.12.2010.)

Migracija stanovnika BiH FBiH RS DB Inozemstvo
Federacija Doseljeni 22.870 18.929 3.596 345 ...
Odseljeni 26.781 18.929 4.538 357 2.957
Saldo -3.911 0 -942 -12 -2.957
USK Doseljeni 1.770 1.304 457 9 ...
Odseljeni 2.670 1.433 751 9 477
Saldo -900 -129 -294 0 -477
PK Doseljeni 198 95 72 31 ...
Odseljeni 323 79 68 32 144
Saldo -125 16 4 -1 -144
TK Doseljeni 3.298 2.245 835 218 ...
Odseljeni 3.990 2.77 962 237 314
Saldo -692 -232 -127 -19 -314
ZDK Doseljeni 2.261 1.923 330 8 ...
Odseljeni 3.616 2.810 489 17 300
Saldo -1.355 -887 -159 -9 -300
BPK Doseljeni 366 235 131 0 ...
Odseljeni 446 297 130 2 17
Saldo -80 -62 1 -2 -17
SBK Doseljeni 1.824 1.661 147 16 ...
Odseljeni 2.713 2.209 203 11 290
Saldo -889 -549 -56 5 -290
HNK Doseljeni 2.242 1.905 327 10 ...
Odseljeni 2.720 1.948 308 5 459
Saldo -478 -43 19 5 -459
ZHK Doseljeni 510 500 10 0 ...
74
Odseljeni 826 543 15 1 267
Saldo -316 -43 -5 -1 -267
SK Doseljeni 9.816 8.818 951 47 ...
Odseljeni 8.643 6.813 1.292 40 489
Saldo 1.182 2.005 -341 7 -489
K-10 Doseljeni 585 243 336 6 ...
Odseljeni 843 320 320 3 200
Saldo -258 -77 16 3 -200
Izvor: FZS, Migracija stanovnitva, SB 158, Srajevo, 2010.

U posmatranoj godini BiH je napustilo 2.957 stanovnika i to vjerovatno mladih,
kolovanih i kvalifikovanih ljudi, radi potrage za boljim uslovima ivota. Razvijene
zemlje koriste tu mogucnost kod ovakvih zemalja svijeta za dobijanje uglavnom
kolovanih i mladih ljudi prema profilu kojeg oni sami odrede. Zemlje izvoznice
takvog stanovnitva (rasadnici kolovanih i mladih ljudi) ne vode dovoljno racuna o tome
i ne cine sve da takvi njihovu zemlju nenaputaju. Ovo je za nadlene institucije i
odgovorne politicare pokazatelj da se njihova svodi na licne interese, a ne za za drutvo u
cjelini. Pored tog odlaska visko vrijednih i sposobnih ljudi iz BiH, odnosno FBiH,
deavaju se migracije stanovnitva i unutar zemljea.

Tokom 2010. godine samo je sarajevski kanton imao pozitivni saldo migracije
stanovnitva (1.182), a svi ostalih devet kantona FBiH su imali negativan sado. I ovaj
podatak dovoljno govori o uslova ivljenja gradana. To to SK, glavni grad i
administrativni centar ima pozitivan saldo rezultat je objektivnih okolnosti, a ne
subjektivnih zasluga onih koji treba to da omoguce. Negativan saldo migracije u devet
kantona Federacije, u RS i BD je dovoljno alarmantan podatak svim koji su duni da rade
u interesu svojih gradana.

Najveci negativan broj je imao ZDK od 1.355 stanovnika, a najmanji BPK od 80. Kod
posmatranja ovog podatka potrebno je imati u vidu, izmedu ostalog, i broj ukupnih
stanovnika u kantonu. Podaci o saldu migracije stanovnika u FBiH dati su u sljedecem
tabelarnom pregledu.

Tabela 8/3. Migracije stanovnika po kantonima u FBiH
(01.01.2010. 31.12.2010)

Kanton Doseljeni Odseljeni
Saldo
migracija
USK 1.770 2.670 -900
PK 198 323 -125
TK 3.298 3.990 -692
ZDK 2.261 3.616 -1.355
BPK 366 446 -80
SBK 1.824 2.713 -889
HNK 2.242 2.720 -478
ZHK 510 826 -316
SK 9.816 8.643 1.182
K-10 585 843 -258
Izvor: FZS, Migracija stanovnitva, SB 158, Srajevo, 2010.

Kretanje stanovnitva unutar FBiH predtavlja naglaenu migraciju jer je u njemu
ucestvovalo tokom 2010. godine 49.660 stanovnika, to je za njen ukupan broj od oko
2,853 hiljada veliki broj.

75
Medukantonalna migracija stanovnika FBiH
(30.06.2010. 31.12.2010.)
-1.000
0
1.000
2.000
3.000
4.000
5.000
USK PK TK ZDK BPK SBK HNK ZHK SK K-10
Doseljeni Odseljeni Saldo migracija


Radi jo boljeg uvida u migracije stanovnika unutar FBiH, dati su podaci po kantonima
za drugu polovinu 2007. godine.

Tabela 8/4. Saldo migracije stanovnika unutar FBiH, po kantonima
(30.06.2007. 31.12.2007.)

Migracija stanovnika po kantonima FBiH
Podrucje
Migracija Ukupna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
FBiH Doseljeno 10178 855 41 1372 1669 219 1145 951 214 3557 155
Odseljeno 10178 794 54 1262 1020 69 768 893 259 4919 140
Saldo 0 61 -3 110 649 150 377 58 -45 -1362 15
USK Doseljeno 794 632 0 26 45 1 29 10 1 42 8
Odseljeno 855 632 3 32 21 1 14 5 0 139 8
Saldo -61 0 -3 -6 24 0 15 5 1 -97 0
PK Doseljeno 54 3 11 23 5 0 6 2 0 2 2
Odseljeno 41 0 11 18 3 0 0 0 0 9 0
Saldo 13 3 0 5 2 0 6 2 0 -7 2
TK Doseljeno 1262 32 18 910 121 1 27 18 4 125 6
Odseljeno 1372 26 23 910 69 0 17 18 2 304 3
Saldo -110 6 -5 0 52 1 10 0 2 -179 3
ZDK Doseljeno 1020 21 3 69 507 5 179 24 4 195 16
Odseljeno 1669 45 5 121 507 1 152 70 7 746 15
Saldo -649 -24 -2 -52 0 4 24 -46 -3 -551 1
BPK Doseljeno 69 1 0 0 1 10 1 2 0 54 0
Odseljeno 219 1 0 1 5 10 3 2 0 195 2
Saldo -150 0 0 -1 -4 0 -2 0 0 -141 -2
SBK Doseljeno 768 14 0 17 152 3 412 45 3 86 36
Odseljeno 1145 29 6 27 176 1 412 83 11 339 61
Saldo -377 -15 -6 -10 -24 2 0 -38 -8 -253 -25
HNK Doseljeno 893 5 0 18 70 2 83 445 125 125 20
Odseljeno 951 10 2 18 24 2 45 445 152 245 8
Saldo -58 -5 -2 0 46 0 38 0 -27 -120 2
ZHK Doseljeno 259 0 0 2 7 0 11 152 64 11 12
Odseljeno 214 1 0 4 4 0 3 125 64 11 2
Saldo 45 -1 0 -2 3 0 8 27 0 0 10
SK Doseljeno 4919 139 9 304 746 195 339 245 11 2907 24
Odseljeno 3557 42 2 125 195 54 86 125 11 29047 10
Saldo 1362 97 7 179 551 141 253 120 0 0 14
K-10 Doseljeno 140 0 8 3 15 2 61 8 2 10 31
Odseljeno 155 8 2 6 16 0 32 20 12 24 31
Saldo -15 0 -2 -3 -1 2 25 -12 -10 -14 0
Izvor: FZS, Migracija stanovnitva, SB 119, Srajevo, 2008.
76
Iz datog tabelarnog pregleda moe se vidjeti, da se isticu Sarajevski i Zenickodobojski
kanton. Prvi po doseljavanju, a drugi po odseljavanju.

Jedan od veoma vanih razloga za migraciju stanovnitva je mogucnost njegovog
zaposlenja. Podaci o stanju zaposlenosti u FBiH za posljednje dvije godine i njihovim
prosjecnim mjesecnim zaradama po kantonima dati su
u narednoj tabeli.

Tabela 8/5. Stanje zaposlenosti i neto place po kantonima i u FBiH
(u 2008. i 2009. godini)

Broj zaposlenih Broj nezaposlenih
Udio u %
nezaposlenih
Neto plate u KM
Kanton
i i
FBiH
2008. 2009. 2008. 2009. 2008. 2009. 2008. 2009.
USK 34.634 32.794 36.277 38.849 104,7 118,5 685,98 738,85
PK 5.362 5.166 5.436 5.686 101,4 110,1 655,60 697,81
TK 82.993 81.882 85.711 89.250 103,3 109,0 707,10 725,82
ZDK 73.265 70.907 61.521 65.689 84,0 92,6 621,15 660,86
BPK 4.778 4.896 4.164 4.231 87,1 86,4 707,81 713,75
SBK 37.974 37.298 36.482 37.390 96,1 100,2 608,01 650,90
HNK 42.531 42.018 29.403 29.596 69,1 70,4 821,87 891,63
ZHK 13.112 14.310 8.702 9.146 66,4 63,9 616,26 702,24
SK 118.418 119.532 62.475 66.299 52,8 55,5 941,34 972,85
K-10 9.676 9.753 8.464 8.441 87,5 86,5 675,53 755,45
FBiH 422.743 418.556 338.635 354.577 80,1 84,7 751,30 792,08
Izvor: - SG/LJ FBiH 2010.
- Kantoni u brojkama 2010.
- Vlastita izracunavanja

Broj zaposlenih u FBiH se u posmatranom periodu smanjio za 4.187 (0,99%). Taj
podatak nije sam po sebe velik ali je u naim prilikam i tekao znacajan, jer se negativni
tren nastavlja na povecanju i onako velikog broja nezaposlenih. Udio nezaposlenih u
broju zaposlenih u Federaciji Bosne i Hercegovine iznosi 80,1 % u 2008. godini, a 84,7%
godinu dana kasnije. Po kantonima stanje nezaposlenosti je sljedece: najmanji udio
nezapolenih u broju zapolenih za 2009. godinu ima SK 55,5%, ZHK 63,9% i HNK
70,4%, a najvecu nezaposlenost ima USK 118,5%, PK 110,1i TTK 109,0%. Ako se
posmatra taj podatak u posljednje dvije godine (2008-2009) vidi se da je smanjen udio
86,4%) nezaposlenih u tri kantona: ZHK (66,4 na 63,9%), SK (87,5 na 86,5%) i BPK
(87,1 na 86,9%). Svi ostali kantoni i Federacija imaju povecanje tog neeljenog
pokazatelja.
Prosjecne mjesecne place u istom tom periodu iznosila je 751, odnosno 792 KM. Treba
napomenuti da postoje razlike u primanjima izmedu kantona u FBiH. SK na na prvom
mjestu po iznosu mjesecnih primanja u 2009. godini (972,85 KM), a nanii iznos
evidentiran je u SBK (650,90 KM). Oni koji bolje poznaju prilike u drutvu znaju da
privredne djelatnosti imaju jo nia primanja od budetskih korisnika, nego im ovi drugi
popravljaju prosjek to je drutveno ne prihvatljivo.

Na sljedecem grafikonu je dat prikaz broja zaposlenih i nezaposlenih po kantonima i u
FBiH za 2007. godinu.




77
Zaposlenost po kantonima i u FBiH za 2007. godinu
0
50.000
100.000
150.000
200.000
250.000
300.000
350.000
400.000
USK PK TK ZDK BPK SBK HNK ZHK SK K-10 FBiH
Zaposlenih 2007. Nezaposlenih 2007.


Interesantan je i podatak o prosjecnim mjesecnim primanjima u Federaciji Bosne i
Hercegovine po djelatnostima iz kojeg se puno toga moe vidjeti, a jo vie zakljuciti.
Neka za ovaj komentar sve ostalo bude stavljeno u drugi plan (uslovi rada, rizik,
preferiranje, beneficije, prevoz, topli obrok, regres, godini odmor itd.), a opservacija
usredsredena na drutveni odnos odgovornih za stvaranje ambijenta naeg drutvenog
razvoja. Ilustraciju tog neodgovarajuceg, drutvene neprihvatljivog stanja daje sljedeci
tabelarni pregledu u kojem su prikazani podaci samo za neke djelatnosti.

Tabela 8/6. Prosjecna mjesecne plata u FBiH za 2009. godinu po djelatnostima

Djelatnosti U KM Poljoprivreda
= 100
Ukupno 792,08 137,56
Poljoprivreda, log i djelatnosti 575,74 100,00
Ribarstvo 533,01 92,58
Proizvodnja prehrambenih proizvoda 591,41 102,72
tavljenje i obrada koe 346,07 60,11
Proizvodnja hemikalija 757,96 131,65
Proizvodnja maina i uredaja 512,59 89,03
Proizvodnja i snabdijevanje elektricnom energijom 1.447,07 251,34
Zracni prijevoz 1.451,56 252,12
Pota i telekomunikacije 1.329,74 231,01
Finansijsko posredovanje 1.332,99 231,53
Pomocne djelatnosti u finansijskom posredovanju 1.469,51 255,24
Istraivanje i razvoj 855,78 148,64
Dravna uprava i odbrana 1.123,52 195,14
Obrazovanje 826,60 143,57
Izvor: - SG/LJ FBiH 2010. str. 119-120.
- Vlastita izracunavanja

Apsoluti i relativni podatak ove tabele pokazuje da nije stvoren ambijent za razvoj
privatnih proizvodnih i uslunih djelatnosti u FBiH, nego obrnuto. To znaci, najveca
primanja imaju zaposleni u kompanijama gdje dominira dravni kapital i zaposljeni u
drutvenim institucijama. Zaposleni iz tih brani cine trecinu svih zaposlenih sa
primanjima vecim vecim do dva puata od prosjecnih primanja U FBiH. Finansijski
sektor inozemnog privatnog kapitala takode koristi sve pogodnosti naeg drutva jer su
im to omogucili odgovorni iz naeg sistema.

78
Jo jedan, po drutveni razvoj neprihvatljiv pokazatelj je, mala primanja u obrazovanju,
istraivanju i razvoju u odnosu na dravnu upravu. Ako se na to jo doda pokazatelj, da
se broj zaposljenih u poljoprivredi 2009. godine nije povecao u odnosu na prethodnu
godinu, a u obrazovanju se i smanjio za razliku od broja zaposlenih u dravnoj upravi
koji se povecao, onda postaje kristalno jasno da da je pravac drutvenog razvoja dobar ali
smjer okrenut za 180 stepeni.


Ovde dajemo jo jeda vaan pokazatelj za ilustraciju prilika i privrednih kretanja u
FBiH, a to je ostvareni bruto drutveni proizvod (BDP) iskazan u tekucim cijenama (KM
i USD). U posmatranom petogodinjem periodu (2005-2009), iskazan u domacoj valuti,
povecao za 39,2 indeksna poena, a kod USD za 55,6% i to sa neujednacenim
promjenama izmedu godina. Ova razlika u indeksnim poena izmedu dvije valute kod
porasta BDP je nastala zbog kursnih razlika.

Tabela 8/6. Bruto domaci proizvod FBiH, tekuce cijene

Izvor: - SG/LJ FBiH 2010., str. 150-151.
- Vlastita izracunavanja

Broj stanovnika FBiH u periodu 2005.2009. godine se povecao za 25.595 ( 0,2%). U
tom istom periodu, BDP po stanovniku, iskazan u KM, povecao se za 38,9%, a mjeren
USD za 55,4%.

Bruto domaci proizvod u FBiH (2003. 2009.)
0
2.000.000
4.000.000
6.000.000
8.000.000
10.000.000
12.000.000
14.000.000
16.000.000
2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
BDP u 000 KM


Bruto vrijednost proizvodnje, medufazna potronja, dodana vrijednost, porezi i
subvencije se u medusobnim odnosima mijenjaju na tetu ili korist BDP. U narednoj
tabeli su dati relativni pokazatelj o tim kretanjima.


G o d i n a
Federacija B i H
2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Indeks
BDP u 000 KM 10.944.905 12.260.855 13.879.168 15.647.032 15.230.561 139,16
BDP u 000 USD 6.958.866 7.862.546 9.709.107 11.706593 10.826.387 155,58
Stanovnitvo u 000 2.848 2.845 2.849 2.849 2.853 100,17
BDP po stanovniku u KM 3.843 4.310 4.872 5.492 5.338 138,90
BDP po stanovniku u USD 2.443 2.764 3.408 4.109 3.796 155,38
1 USD = KM 1,5728 1,5594 1,4295 1,3366 1,4068 89,44
79
Tabela 8/7. Struktura vrijednosti proizvodnje u FBiH po tekucim cijenama
(2005.2009.)

2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Proizvodnja (1+2) u% 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
1. Medufazna potronja 54,66 54,66 55,26 55,24 50,92
2. Dodana vrijednost 45,34 45,34 44,74 44,76 49,08
3. Bruto domaci proizvod 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
2.1. Dodana vrijednost 81,54 79,21 79,34 81,28 83,00
2.2 Porezi minus subvencije 18,46 20,79 20,66 18,72 17,00
Izvor: - SG/LJ FBiH 2010., str. 150-151.
- Vlastita izracunavanja

Iz podataka prikazanih u tabeli se vidi da, udio medufazne potronje (trokovi
poslovanja) opadaju, a dodana vrijednost raste, za razliku od pokazatelja koji je
zabiljeen u prethodnoj godini istraivanja. Osim toga, vidljivo je da u bruto drutvenom
proizvodu udio poreskih obaveza opada u korist porasta dodane vrijednosti proizvodnje.

Kada se posebno posmatra struktura vrijednosti proizvodnje za sektor u kojem se nalazi
poljoprivreda onda dobijamo sasvim drugaciju sliku od one date za FBiH.

Tabela 8/8. Ucece u bruto domaci proizvod poljoprivrede, lova i
djelatnosti FBiH po tekucim cijenama (20022009)

Struktura u % 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Proizvodnja (1+2) 100 100 100 100 100 100 100 100
1. Medufazna potronja 52,03 52,66 50,73 51,97 51,63 52,16 54,54 54,30
2. Dodana vrijednost 47,97 47,34 49,27 48,03 48,37 47,84 45,46 45,70
Izvor: - SG/LJ FBiH 2010., str. 170. i 176.
- FZS, SB 120, Sarajevo, 2008.
- Vlastita izracunavanja

Iz date tabele se vidi da se u istraivanom periodu ucece trokova proizvodnje povecalo
za 2,27 % (sa 52,03 na 54,30 %). U istom tom razdoblju ucece dodane vrijednosti
proizvodnje u bruto vrijednosti proizvodnje se smanjilo za isti taj iznos (2,24 %) i to sa
47,97 na 45,70 %. To jasno pokazuje da su se uslovi privredivanja pogorali za
poljoprivredu, lov i njihove djelatnosti i na taj nacin doveli ovu proizvodnju u jo loiji
poloaj. Za razliku od nje, javna uprava i odbrana, u istom tom periodu, povecala je udio
bruto dodane vrijednosti u vrijednost proizvodnje.

Bruto dodana vrijednost (BDV) i bruto domaci proizvod (BDP) u FBiH imaju tendenciju
rasta za sve djelatnosti posmatrane zajedno u sedmogodinjem periodu. I posebno
posmatrana djelatnost poljoprivrede, lova i umarstva kao i ribarstva, biljee porast. Udio
vrijednosti poljoprivrede, lova i umarstva se u istraivanom periodu smanjio za 0,9 %
(sa 6,92 na 6,02 %).








80
Tabela 8/9. Bruto dodana vrijednost i bruto domaci proizvod po tekucim
cijenama i djelatnostima FBiH (20032009)
U 000 KM
Djelatnost 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Poljopri., lov i um. 564544 640214 634065 683949 728138 812672 790762
Ribarstvo 869 1045 719 1740 2252 2556 3937
Sve djelatnosti 8152717 8710078 9221684 10069984 11482154 13218430 13131911
Usluge finasiranja 234213 260149 327611 380685 480493 -500694 -490685
BDV 7918504 8449929 8894073 9689299 11001661 12717736 12641226
Porezi-subvencije 1770359 1871511 1937194 2457039 2741397 2929296 2589335
BDP 9688863 10321440 10831267 12146338 13743058 15647032 15230561
Udio u %
Poljopri., lov i um. 6,92 7,35 6,87 6,79 6,34 6,15 6,02
Ribarstva 0,01 0,01 0,01 0,02 0,02 0,02 0,03
Sve djelatnosti 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Izvor: - SG/LJ FBiH 2010., str. 170-180.
- FZS, SB 120, str. 40, Sarajevo, 2008.
- Vlastita izracunavanja

Privredni razvoj zemlje je direktno zavisan od investicijske aktivnosti koja donosi novu
tehnologiju, povecava produktivnost i akumulaciju proizvodnje. Investicije i akumulacija
su medusobno direktno povezane, uslovljene, i bez njih nije moguce ostvariti privredni, a
time i drutveni razvoj zemlje.

Tabela 8/10. Isplate za investicije u FBiH (20032009)
U 000 KM
G o d i n a
Djelatnost
2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Indeks
a) Pravne osobe 1743843 1930823 2360902 2259162 3478499 4152177 2975969 170,6
- poljopri., lov i um. 40628 24386 37981 30201 36973 45231 50111 123,3
- ribarstvo 1031 602 1232 646 605 1356 388 37,6
- ostale pravne osobe 1702184 1905835 2321689 2228315 3440921 4105590 2925470 171,9
b) Poljo. gazdinstva 32553 40982 36035 38300 48840 55721 60315 185,2
Sveukupno (a + b) 1776396 1971805 2377247 2297462 3527339 4207898 3036284 170,9
Udio djelatnosti u %
a) Pravne osobe 98,2 97,9 98,5 98,3 98,6 98,7 98,0
- poljopri., lov i um. 2,3 1,2 1,6 1,3 1,0 1,1 1,7
- ribarstvo 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0
- ostale pravne osobe 95,8 96,6 96,8 97,0 97,6 97,6 96,3
b) Poljo. gazdinstva 1,8 2,1 1,5 1.7 1,4 1,3 2,0
Sveukupno (a + b) 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Izvor: - SG/LJ FBiH 2010., str. 170-180.
- FZS, SB 120, str. 40, Sarajevo, 2008.
- Vlastita izracunavanja

Prema izvrenim isplatama za investicije, u periodu 2003.2009. godina, ukupna masa
sredstava se povecala za 70,9%. Pravne osobe su zabiljeile manji porast za 0,3% od
ukupnog prosjeka. U tom istom periodu, poljoprivreda, lov i umarstvo su imali
povecanje od svega 23,3%, apoljoprivredna gazdinstva su ostvarila povecanje od 85,2%.

Udio djelatnosti u isplatama za investicije smanjen je za pravne osobe poljoprivrede, lova
i umarstva za 0,6% (sa 2,3 na 1,7%), a za poljoprivredna gazdinstva povecan za 02% (
sa 1,8 na 2,0%) u svim isplatama.

81
Prema osnovnim izvorima finansiranja isplata za investicije za tri posmatrane godine
(2005., 2007. i 2009.) iznijeti su podaci za pravne osobe, fizicka lica i ukupno. Statistika
prati est najvanijih izvora finansijskih sredstava koji su prikazani u tabeli.

Tabela 8/11. Ucece isplata za investicije po osnovnim izvorima finansiranja
2005., 2007. i 2009. godine u FBiH (organizacioni princip)

P r a v n e o s o b e
Izvori finansiranja
Svega
Polj. lov
i umar.
Ribar-
stvo
Ostale
Poljop.
gazdin.
Ukupno
U 2005. godini
Sopstveni 58,7 70,4 36,7 58,5 53,1 58,6
Udruena sredstva 3,4 1,9 - 3,4 - 3,3
Finansijski krediti 24,5 9,3 17,9 24,7 40,0 24,7
Finansijski lizing 5,0 1,5 - 5,1 - 4,9
Fondovi i budet 3,0 6,0 - 3,0 - 3,0
Iz ostalih izvora 5,4 10,9 45,4 5,3 6,9 5,5
U k u p n o 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
U 2007. godini
Sopstveni 49,0 55,0 60,9 48,9 46,1 49,0
Udruena sredstva 3,7 1,0 0,6 3,7 - 3,6
Finansijski krediti 30,8 20,5 24,7 30,9 49,7 31,1
Finansijski lizing 6,3 6,6 8,6 6,3 - 6,3
Fondovi i budet 6,7 2,9 4,7 6,7 - 6,5
Iz ostalih izvora 3,5 14,0 0,5 3,4 4,2 3,5
U k u p n o 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
U 2009. godini
Sopstveni 62,8 71,9 25,5 62,5 55,3 62,6
Udruena sredstva 4,0 7,4 0,0 4,0 0,0 3,9
Finansijski krediti 20,2 13,5 70,4 20,4 41,1 20,7
Finansijski lizing 4,0 1,1 3,6 4,0 0,0 4,0
Fondovi i budet 2,5 1,4 0,0 2,5 0,0 2,4
Iz ostalih izvora 6,5 4,7 0,5 6,6 3,6 6,4
U k u p n o 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Izvor: - SG/LJ FBiH 2007. str. 102-103.
- FZS, SB120, Sarajevo, 2008.
- Vlastita izracunavanja

Iz datih podataka u tabeli se vidi da je najveci udio u ukupno isplacenim investicijama
imaju sopstvena sredstva (vlastito ucece) i to u 2009. godini 62,8%. U istoj toj godini
poljoprivreda, lov i umarstvo je imala iz sopstvenih izvora 71,9%, a ribarstvo svega
25,5%. Poljoprivredna gazdinstva su finansirala investicije u 2009. godini iz vlastitih
sredstava sa 55.3%.

Finansijski krediti, kao drugi po udjelu izvor sredstava u ukupnim investicijama pravnih
lica FBiH, ucestvovali su sa 20,2%%, kod poljoprivrede lova i umarstva 13,5%,
ribarstva 70,4%., a kod poljoprivrednih gazdinstva 41,1%. Pravna lica su jo, pored
ostvarila sredstva za investicije, iz sredstava udruivanja, lizinga, fondova i budeta, a
gazdinstva nisu imala mogucnost za njihovo koritenje.






82
Izvori finansiranja pravnih lica i poljoprivrednih gazdinstava u FBiH u 2005., 2007. i 2009. god.
2005.
Udruena
sredstva
3%
Finansijski
krediti
25%
Finansijski
lizing
5%
Fondovi i
budet
3%
Iz ostalih
izvora
5%
Sopstveni
59%

2005.
Sopstveni
53%
Finansijski
krediti
40%
Iz ostalih izvora
7%

2007.
Sopstveni
48%
Iz ostalih
izvora
4%
Fondovi i
budet
7%
Finansijski
lizing
6%
Finansijski
krediti
31%
Udruena
sredstva
4%

2007.
Sopstveni
46%
Finansijski
krediti
50%
Iz ostalih izvora
4%

2009.
Iz ostalih izvora
7%
Fondovi i
budet
3%
Finansijski
lizing
4%
Finansijski
krediti
20%
Udruena
sredstva
4%
Sopstveni
62%

2009.
Sopstveni
55%
Finansijski krediti
41%
Iz ostalih izvora
4%


Sa drutvenog stanovita pravi se odredena neravnopravnost izmedu djelatnosti kada nisu
odredeni izvori finansijskih sredstava svima pod istim ili gotovo istim uslovima. U
konkretnom slucaju, radi se o poljoprivrednoj proizvodnji privatnih gazdinstava. Ako se
na to doda da su u naoj zemlji komercijalne kamate izuzetno visoke (8-12%), oko cetiri
puta vece nego to su u zemljama razvijenog svijeta za tu proizvodnju, nerealna su
ocekivanja da ona bude konkurentna proizvodnji sa znacajnim povoljnostima koje
postoje u razvijenim zemljama. Isto tako, gazdinstva nemaju vlastitih sredstava da
finansiraju investicije sa vlastitim ucecem od najmanje 50%.

Ako se pogledaju ostvarene investicije po tehnickoj strukturi za poljoprivredna
gazdinstva, nema trokova prijenosa vlasnitva zemljita, to jasno ukazuje da se ono ne
kupuje za poljoprivrednu proizvodnju, odnosno za okrupnjavanje posjeda gazdinstava.
Sve dok imamo tako visok udio komercijalnih kredita u poljoprivrednoj proizvodnji i
nedostatak investicionih isplata za kupovinu zemljita namijenjenog poljoprivrednoj
proizvodnji, nema nagovjetaja da ce se neto znacajnije pozitivno deavati u toj
privrednoj grani.

83
Prehrambena industrija u FBiH najveci dio sirovina i materijala nabavlja iz uvoza jer su:
a) po cijenama najcece povoljnije i b) ne proizvode se u naoj zemlji u traenim
kolicinama, iako za neke od njih imamo resurse i odredene uslove. To znaci, da naa
prehrambena i druge industrije, koje se bave preradom sirovina dobijenih iz
poljoprivredne proizvodnje, uglavnom rade na preradi sirovina iz uvoza. Nije naodmet
napomenuti i ukazati, da je obaveza nae zemlje da od potrebnih kolicina goriva u
dogledno vrijeme proizvodi 20% biodizela.
I drugi iskazani podaci nas upozoravaju i trae da svoje neiskoritene prirodne i ljudske
resurse angaujemo i na taj nacin damo svoj doprinos razvoju zemlje u kojoj ivimo.
Oskudnim vlastitim sredstvima i uzetim medunarodnim kreditima, kako sa sada radi,
pomaemo razvoj drugih zemalja. Na dosadanji pristup tom problemu ne daje sliku da
cinimo ono to moemo sami da uradimo.

Tabela 8/12. Utroak sirovina i materijala u preradivackoj
industriji prema porijeklu (2005-2009)

2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Sirovine i
materijali Ukupno
Iz
uvoza
Ukupno
Iz
uvoza
Ukupno
Iz
uvoza
Ukupno Iz uvoza Ukupno
Iz
uvoza
Proizvodnja hrane i pia
Penica, t 136811 136811 145275 101811 151978 142690 155382 152562 174005 173650
Brano, t 28543 14848 24235 8717 30036 2306 27385 2885 26133 3074
Svjee povrce, t 5509 180 9219 603 11174 803 4364 - 3643 922
Svjee voce, t 4947 640 1993 - 4191 9 4336 - 3330 216
Sv. mlijeko, hl 745144 - 876649 - 932074 - 1247936 5281 1269749 22996
Svjee meso, t 20921 7802 15024 3272 14017 4785 17068 6353 20886 11214
ecer, t 15860 15860 15723 15723 17838 17838 18870 18870 19200 19200
Slad, t 7964 7964 8364 8364 8989 8989 8922 8922 7990 7990
Prerada duhana
Sir.duhan,t 700 - 1010 - 1290 - 894 222 774 19
Fer.duhan, t 3567 3381 3685 3538 3819 3238 4119 3298 4733 2568
Prerada koe
Siro. koa u t 5299 1838 6779 1923 5478 1476 4339 1307 6821 3063
tavlj. goveda
koa 000 m
2 213 213 235 232 53 51 61 59 22 18
Proizvodnja hrane i pia u%
Penica, t 100,0 70,1 93,9 98,2 99,8
Brano, t 52,0 36,0 7,7 10,5 11,8
Svjee povrce, t 3,3 6,5 7,2 - 25,3
Svjee voce, t 12,9 - 0,2 - 6,5
Sv. mlijeko, hl - - - 0,4 1,8
Svjee meso, t 37,3 21,8 34,1 37,2 53,7
ecer, t 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Slad, t 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Prerada duhana u%
Sir.duhan,t - - - 24,8 2,5
Fer.duhan, t 94,8 96,0 84,8 80,1 54,3
Prerada koe u %
Sir. koa, t 34,7 28,4 26,9 30,1 44,9
tavlj. goveda
koa 000 m
2 100,0 98,7 96,2 96,7 81,8
Izvor: - SG/LJ FBiH 2010., str.233.
- FZS, SB121, Sarajevo, 2009.
- Vlastita izracunavanja

Podaci u ovoj tabeli pokazuju da je udio sirovina poljoprivredne proizvodnje iz uvoza za
nau preradivacku industriju izuzetno velik, kod nekih i cjelokupan. Predstavljeni podaci
obezbjeduju informaciju da se prosjecno, u posmatranom periodu o pet godina, preradi
152.690 t penice i to iz uvozi 141.505 t penice (92,7%) i 11.186 t iz domace
proizvodnje (7,3%). Godinje prosjecne potrebe preradivacke industrije za branom
iznose 27.266 t, a podmiruje se iz uvoza sa 6.366 t (23,3%) i iz domace proizvodnje
20.900 t (76,7%). Kada penicu preracunamo u brano, onda sve zajedno preradivacka
84
industrija se snabdijeva iz uvoza 81,2%, a iz domace proizvodnje 18,8%. To znaci da ova
industrija nema ni jednu petinu ove sirovine iz domace proizvodnje.

Pored penice i brana, poseban komentara zavreduje snabdijevanje ove industrije sa
svjeim mesom. Prema raspoloivim statistickim podacima, preradivacka industrija, u
posmatranom periodu, godinje preradi 17.583 t svjeeg mesa od cega je 6.685 t iz uvoza
(38%), a iz domacr prozvodnje 10.898 t (62%). Ako se napravi gruba racunica na osnovu
pretpostavke da kg mesa ima 30 puta vecu cijenu od kg penice, onda so dobija podatak
da, uvezeno meso od 6.685 t je evivalent uvozu penice od 200.550 t (6.685 t mesa x 30).
To znaci da u spoljnotrgovinskom bilansu, uvezena kolicina mesa je veca od uvezene
kolicine penice za 42%. E ovaj podatak mnogo govori o naim slabostima. Ako i
nemamo mogucnost za podmirivanje svoji potreba u proizvodnji penice, to se ne moe
kazati za proizvodnju mesa. Federacija BiH je dominantno brdsko planinsko podrucje
povoljno za stocarsku proizvodnju. Uz ovaj podatak se zajedno moe uzeti i komentar o
preradi koe.
Prethodna tabela priakazuje stanje utroka ostalim sirovina i materijala u preradivackoj
industriji (ukupno i iz uvoza).

Utroak penice, brana, mesa i mlijeka u preradivackoj industriji prema porijeklu
Penica (t)
0
20000
40000
60000
80000
100000
120000
140000
160000
180000
200000
Ukupno Iz uvoza Ukupno Iz uvoza Ukupno Iz uvoza Ukupno Iz uvoza Ukupno Iz uvoza
2005. 2006. 2007. 2008. 2009.

Brano (t)
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
35000
Ukupno Iz uvoza Ukupno Iz uvoza Ukupno Iz uvoza Ukupno Iz uvoza Ukupno Iz uvoza
2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Svjee meso (t)
0
5000
10000
15000
20000
25000
Ukupno Izuvoza Ukupno Iz uvoza Ukupno Iz uvoza Ukupno Iz uvoza Ukupno Iz uvoza
2005. 2006. 2007. 2008. 2009.

Svjee mlijeko (hl)
0
200000
400000
600000
800000
1000000
1200000
1400000
Ukupno Iz uvoza Ukupno Iz uvoza Ukupno Iz uvoza Ukupno Iz uvoza Ukupno Iz uvoza
2005. 2006. 2007. 2008. 2009.


U sljedecoj tabeli su dati i podaci o proizvodnji odabranih prehrambenih i drugih
proizvoda instalisanih kapaciteta prehrambene i druge industrije koje se bave preradom
sirovina dobijenih iz primarne poljoprivredne proizvodnje.






85
Tabela 8/13. Proizvodnja odabranih industrijskih proizvoda

G o d i n a
Industrijska proizvodnja
Jed.
mjere
2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Proizvodnja hrane i pia
Prenicno brano t 107.055 100.989 106.923 122.629 130.069 133.161
Hljeb t 36.835 36.594 32.986 34.235 38.826 29.534
Tjestenina t 3.436 1.964 1.324 1.177 1.227 1.516
Vocni sokovi hl 79.147 86.587 62.011 82.597 69.029 46.436
Marmelade i demovi t 3.501 2.436 2.330 3.078 1.994 1.374
Konzervirano povrce t 4.817 5.282 8.319 5.386 3.657 3.495
Svjee meso svih vrsta t 7.428 5.235 2.928 6.540 7.485 6.230
Suhomesnati proizvodi t 581 695 554 1.031 1.417 1.342
Kobasicarski proizvodi t 7.057 9.521 10.608 13.359 16.798 17.711
Mlijeko hl 411.217 537.118 62.835 64.721 79.936 80.154
Mlijeko u prahu t 539 249 340 411 291 3
Maslac t 346 265 387 307 512 432
Sirevi t 1.222 1.215 1.635 1.952 2.569 2.794
Piva hl 643.850 662.427 718.619 751.437 747.600 642.483
Prirodna vina hl 66.620 49848 23.480 42.375 42.174 32.290
Stocna hrana t 20.971 23.549 25.118 30.783 39.806 41.135
Proizvodnja duhanskih proizvoda
Fermentisani duhan t 1.597 1.073 1.207 1.054 2.663 2.099
Cigarete
mil.
kom
4.293 4.023 4.537 4.372 2.663 2.099
Proizvodnja tekstila
Vuneno predivo t 439 374 389 23 398 60
Izvor: - SG/LJ FBiH, 2006. str. 116.
- SG/LJ FBiH, 2008. str. 114.
- SG/LJ FBiH 2010., str.230

Komparacijom podataka iz tabela o proizvodnji odabranih industrijskih proizvoda i o
utroku sirovina i materijala u preradivackoj industriji uz primjenu tehnolokih normativa
i standarda vjerovatno bi se dolo do neto drugacijih podataka. Koritena tehnologija,
kvalitet materijala i sirovina, motivisanost radnika, nivo organizovanosti i kontrole mogu
nas upucivati na zakljucak, da ima prostora za ostvarivanje jo bolih rezultata od
iskazanih.

Savremena poljoprivreda je u velikoj mjeri zavisna od kapitala. Intenzivna proizvodnja
trai kvalitetne repromaterijale, uredeno zemljite, sistem navodnjavanja, savremenu
opremu, mehanizaciju, objekte, razvijenu infrastrukturu povezanu sa prehrambenom i
drugom preradivackom industijom.
Nema konkurentne proizvodnje bez znacajnih kapitalnih ulaganja, a poljoprivrednici u
FBiH manjkaju ta sredstava. Novac moe stici iz domacih izvora (vlastita sredstva i
uglavnom iz komercijalnih banaka) i stranih ulaganja.

Domaci kreditni izvori su uglavnom komercijalne poslovne banke, za poljoprivredu pa i
druge djelatnosti, imaju nepovoljnim uslovima jer daju: kratak grejs i period otplate duga,
visoke kamate, ogranicene iznose sredstava, hipoteka i komplikovane procedure. Mikro
kreditne organizacije za poljoprivredu imaju mjesecnu cijenu kapitala kakva je u
razvijenim zemljama na godinjem nivou. Osnovana je razvojna banka u FBiH i ucinjen
znacajan napredak, ali poljoprivreda jo nema ni priblian tretman kakav ima u
razvijenim zemljama koje kreiraju trine uslove.

86
Resorno ministarstvo u Federaciji cini sa svoje strane pozitivne pomake vrijedne panje,
ali je to jo uvije nedovoljno da se ovakva poljoprivredna proizvodnja podigne na
neophodni nivo i obezbijedi kontinuitet u mjerama i pozitivnim propisima. Iz sredstava
podsticaja subvencioniraju se kamate, daju sredstva za kapitalna ulaganja, ruralni razvoj,
sklapaju aranmani sa Razvojnom bankom Federacije o davanju kredita pod povoljnojim
uslovima i dr., ali jo uvijek to ne zadovoljva potrebe. Vlada i ostali organi Federacije ne
daju poljoprivredi onaj znacaj koji joj objektivno pripada.

Porast cijena energije predstavlja za poljoprivredu jo jedan dodatni problem, jer je
proizvodnja hrane veliki potroac goriva. Promjena cijena i ostalih inputa u zadnje
vrijeme uticu na stabilnost proizvodnje i njenu konkurentnost. Taj porast cijena povlaci
za sobom inflaciju koja na godinjem nivou iznosi 9,9% (juni 2007.- juni 2008. godine).
27

Monetarna politika u BiH i njena finansijska stabilnost, a time i u Federaciji, vezana je za
Centralnu banku BiH (1997. godine). Njom je upravljao valutni odbor (currency board) i
inflacija im predstavlja vrlo ozbiljan problem. Povecanje budetskih prihoda nije
iskoriteno za razvoj zemlje nego u povecanje potronje (administracije, placa) bez
skorijeg izgleda da se to svede na podnoljivu i u razvijenom svijetu uobicajenu praksu.

Privatizacija sektora nija uradena i Zakon o restituciji imovine nije doneen. Ono to je
uradeno vezano sa primarnom poljoprivrednom proizvodnjom nije dalo ocekivane efekte.
Bivi agroidustrijski komleksi su devastrani, svakim danom dolaze u jo gore stanje i
imaju male izglede da uspjeno budu privatizirani. U bivim zemljoradnickim zadrugama
nije rijeeno pitanje vlasnitva i mali su izgledi da bude skoro uradeno. Bez njih kao
najboljeg, u svijetu dokazanog, organizacionog oblika nije realno ocekivati razvoj
usitnjenog posjeda i imati organizovanu poljoprivrednu proizvodnju, bar u tom segmentu
spremnu za utakmicu na otvorenom tritu. Usitnjavanje posjeda se nastavlja to
predstavlja poseban problem, suprotan procesima koji se odvijaju u razvijenim zemljama.


8.5. Podsticaji za poljoprivredu u FBiH

Federacija BiH je u poratnom periodu ucinila znacajne napore da se stvori povoljniji
drutveni i privredni ambijent. No, te promjene nije moguce uraditi u kratkom vremenu i
traiti odredena rjeenja na nivou entiteta i BiH kao na primjer: a) na upotpunjavanju i
harmoniziciji propisa, b) uvodenju odgovarajucih ekonomskih i drugih mjera i aktivnosti
radi stvaranja uslova u kojima bi sve raspoloive snage i resurse skladno ukljucili,
formiranje odgovarajucih institucija i slubi, obrazovanje i organizovanje proizvodaca
itd., sve do promjene dosadanjeg miljenja o selu i seljaku. To je proces koji trai i
novac i vrijeme.
Uradeni pozitivni pomaci, hvale vrijedni, su od strane resornog Ministarstva, a i Vlade
Federacije Bosne i Hercegovine kod stvaranja boljih uvjeta za robne poljoprivredne
proizvodace
28
. Finansijska izdvajanja za Podrku poljoprivredi su najvanija, jer
predstavljaju prekretnicu drutvenog odnosa prema toj djelatnosti. Ta izdvajanja
predstavljaju glavnu polugu za promjenu druvenih odnosa u privrednom sistemu zemlje
i motivisanosti gazdinstava za primarnom proizvodnjom. Podaci o izdvojenim sredstvima

27
Agencija za statistiku BiH.
28
Postojecim zakonom o razvoju poljoprivrede je predvideno da se iz Budeta FBiH izdvaja 3% za njen
razvoj. Usvojena Srednjorocna strategija razvoja poljoprivrednog sektora predvida da se iz Budeta
Federacije izdvaja 6% to je znacajan pomak vrijedan panje. Osim toga, tu je i prvi cjeloviti strateki
dokument o razvoju sektora, s predvidenim najvanijim projektima, od kojih su neki i pokrenuti.
87
iz Budeta FBiH za razvoj poljoprivrede u prethodnih pet godina prikazani su u sljedecoj
tabeli.

Tabele 8/14. Podsticaji za poljoprivredu utvrdeni Budetom FBiH (20052010)

Godinje u 000 KM Udio u %
Namjena sredstava
2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010.
Biljna proizvodnja 9578 9951 5490 4720 6066 34,2 26,4 10,4 9,5 9,3
Animalna proizvodnja 14891 18007 22930 21137 28413 53,2 47,8 43,5 42,3 43,7
Kapitalna ulaganja 1672 3354 12627 18361 10411 6,0 8,9 24,0 36,7 16,0
Regresiranje kamata 440 672 1500 1620 1000 1,6 1,8 2,9 3,3 1,6
Podrka strucn. institutima 580 150 1150 490 550 2,0 0,4 2,2 1,0 0,8
Participacije i prezentacije 250 - - - - 0,9 - - - -
Uvod. novih tehnonologija - - - - - - - - - -
Strucni projekti - 1220 1010 939 745 - 3,3 1,8 1,9 1,2
Ruralni razvoj - 3386 6512 1537 5950 - 9,0 12,4 3,1 9,1
Organizo. proizvodnje - 150 - - - - 0,4 - - -
Sufinan. osiguranja - - 500 100 200 - - 1,0 - 0,3
Rezerve 589 760 931 1096 11665 2,1 2,0 1,8 2,2 18,0
S v e g a 28000 37650 52650 50000 65000 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Izvor: Odluka objavljena u Slubenim novinama FBiH, br. 20/06.
Odluka objavljena u Slubenim novinama FBiH, br. 34/07.
Odluka objavljena u Slubenim novinama FBiH, br. 13/08.
Odluka objavljena u Slubenim novinama FBiH, br. 11/09 i 33 /09.
Odluka objavljena u Slubenim novinama FBiH, br. 7 /10 i 17/10.
Vlastita izracunavanja

Najveci iznos sredstava iz podsticaja za 2010. godinu je namijenjen animalnoj
proizvodnji (43,7%), pa onda kapitalnim ulaganjima (16%), biljnoj proizvodnji (9,3%) i
ruralnom razvoju (9,1%). Stocarstvo je u FBiH povuklo 4,7 puta vie novca od biljne
proizvodnje.
29

U periodu od pet posmatranih godina, finansijska sredstva za razvoj poljoprivrede u
FBiH su povecana za 2,3 puta. Povecanje sredstava je omogucilo obogacivanje liste
namjene podsticaja to se jasno vidi iz poredenja po godinama
30
.To je izuzetno vaan
pomak u izdvajanjima ali treba ocekivati nastavak takvog pristupa i to iz najmanje tri
razloga:
1. dolazak ljudi koji vracaju znacaj poljoprivredi i dostojanstvo poljoprivredniku,
2. da se umjesto dosadanjih izdvajanja od 3% iz Budeta FBiH izdvaja 6% jer je
tako odredeno i usvojeno Strategijom razvoja sektora, i
3. promjene iznosa Budeta Federacije donose nestabilnost jer on nema kontinuiran i
izvjestan rast.










29
Odgovor o odnosu raspodjele sredstava i njihovim efektima moe se ocekivati iz strucnog projekta:
Poljoprivredna politika i njen buduci uticaj na razvoj sektora hrane u FBiH.
30
Nerazvijena poljoprivredna proizvodnja zahtijeva jo znatno vie sredstava za podsticaje, jer to nije
radeno kontinuirano, pa da na taj nacin nadoknadi ono to je proputeno i to druge zemlje, koje iole dre
do tog sektora, izdvajaju viestruko veci iznos po proizvodnoj jedinici od FBiH.
88
Podsticaji za animalnu, biljnu proizvodnju i kapitalna
ulaganja u FBIH (20062010., u 000 KM)
9578
9951
5490
4720
14891
18007
22930
21137
28413
1672
3354
12627
18361
10411
6066
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
2006. 2007. 2008. 2009. 2010.
Biljna proizvodnja Animalna proizvodnja Kapitalna ulaganja


Kada je rijec o podrkama poljoprivredi, korisno je uraditi usporedbu izmedu bruto
dodane vrijednosti (BDV) i sredstava dobijenih u obliku subvencija u EU nekih
karakteristicnih njenih clanica i Federacije Bosne i Hercegovine. Podaci o tim odnosima
dati su u narednoj tabeli.

Tabela 8/15. Bruto dodana vrijednost poljoprivrede i subvencije u EU i FBiH

BDV po tekucim
cijenama
Ukupne subvencije
Udio subvencija
u BDV EU ili zemlja
2000. 2007. 2000. 2007. 2000. 2007.
EU-15 u milionima eura 116401,5 123550,7 38121,3 44775,8 32,8 36,2
EU-27 u milionima eura 131213,5 143357,4 39270,6 51583,6 29,9 36,0
FI u milionima eura 669,7 702,2 1967,3 2140,2 293,8 304,7
IE u milionima eura 1616,7 1932,6 1929,8 1929,1 119,4 99,8
SE u milionima eura 1093,5 1323,0 881,9 1050,2 80,6 79,4
UK u milionima eura 7147,4 8119,8 4083,0 4330,0 57,1 53,3
DE u milionima eura 13570,7 14564,5 5600,7 6445,0 41,3 44,2
CZ u milionima eura 831,4 1067,9 170,1 844,3 20,5 79,1
RO u milionima eura 4121,3 5822,3 228,3 790,6 5,5 13,6
BG u milionima eura 1634,1 1242,9 5,4 222,8 0,3 17,9
2007. 2008. 2007. 2008. 2007. 2008.
FBiH u 000 KM
645309 679524 37650 52650 5,8 7,7
Izvor: Eurostat 2008, Ekonomski racuni za poljoprivredu
FZS, SB 135
Odluka objavljena u Slubenim novinama FBiH, br. 13/08.
Vlastita izracunavanja

Prikazani podaci pokazuju da subvencije cine 36% bruto dodane vrijednosti poljoprivrede
EU u 2007. godini. Isti taj podatak po zemljama clanicama je veoma neujednacen, od
Finske gdje su subvencije tri puta vece od BDV do Rumunije u kojoj ucestvuju sa 13,6%.
Treba napomenuti da su nove clanice razlicito iskoristile sredstva podsticaja. Ceka je za
sedam godina popravila taj odnos sa 20 na 79%, Rumunija sa 5,5 na 13,6% i Bugarska sa
0,3 na znacajnih 17,9%.
U 2007. godini FBiH je imala 37,6 miliona KM subvencija na 645,3 miliona bruto
dodane vrijednosti poljoprivrede, lova i pripadajucih uslunih djelatnosti, to predstavlja
udio od 5,8%. Isti ovaj pokazatelj godinu dana kasnije iznosi 7,7%. Godinji pomak od
89
oko 2% je napredak koji nagovjetava bolje dane, ali ne i dovoljan da ohrabri
proizvodace. Ovaj tempo porasta trai najmanje 15 godina da se postigne odnos koji EU-
27 je imala 2007. godine. No, predstojeci integracioni procesi i pristup fondovima ce to
vrijeme skratiti i ranije od date vremenske distance uspostaviti potrebne odnose BDV i
subvencija.

Tabela 8/16. Odobrena sredstva podsticaja za poljoprivredu
Budetom FBiH u 2010. godini

Namjena ulaganja Udio u %
1.Proizvodnja 62,69
1.1. Animalna 51,66
1.2. Biljna 11,03
2. Investicije 21,11
3. Strucni prijekti 1,54
4. Ruralni razvoj 9,63
5. Ostalo 5,03
S v e g a 100,00

Radi dokumentovanosti podrke poljoprivrednoj proizvodnji, u narednoj tabeli se daje
vie podataka sa apsolutnim i relativnim pokazateljima za FBiH u 2008. godini.

Tabela 8/17. Detaljni podaci o podsticajima u 2010. godini
za animalnu i biljnu proizvodnju
Namjena isplate Planirano U %
A) ANIMALNA PROIZVODNJA I PROIZVODNJA
RIBE

Kravlje mlijeko (IV kvartal 2009. i dva kvartala 2010) 10 800 000 19,64
Isplata po odluci o gar. cijenama kra. ml. za III kvarata 1 836 722 3,34
Ovcije i kozje (IV kvartal 2009. i tri kvartala 2008.) 180 000 0,33
Sistem krava tele 600 000 1,09
Tov junadi 2 250 000 4,09
Tov junadi zavren u 2009. 300 000 0,55
Tov svinja 1 815 000 3,30
Tov svinja - ciklus 2009. 312 000 0,57
Uzgoj priplodnih junica 2 756 250 5,01
Uzgoj priplodnih ovaca i koza 138 000 0,26
Osnovno stado ovaca i koza 4 500 000 8,18
Uzgoj priplodnih nazimica 120 000 0,22
Granje pcelinjeg drutva 1 500 000 2,83
Uzgoj 18-mjesecnih pilenki 360 000 0,86
Uzgoj pilenki tekih roditeljskih linija 385 000 0,70
Uzgoj pilenki lakih roditeljskih linija 23 000 0,04
Uzgoj ribe 675 000 1,22
S v e g a 28 413 022 51,66
B) BILJNA PROIZVODNJA
Proizvodnja hljebnih ita 1 680 000 3,05
Proizvodnja hljebnih ita iz 2009. 66 000 0,12
Proizvodnja uljarica (uljana repica, soja, suncokret) 500 000 0,91
Sirovi duhan u listu (Virginia I-IV klasa) 340 000 0,62
Sirovi duhan u listu ( berley I-IV klasa) 375 000 0,68
Sirovi duhan u listu (hercegovacki ravnjak) 200 000 0,65
Povrce za svjee korit.: krastavac, paprika, paradajz i
patlidan
365 000 0,66
90
Povrce za indust. preradu: kornioni, paradajz, paprika i
patlidan
475000 0,74
Proizvodnja heljde, ljekovitog i aromatskog bilja 283 000 0,51
Proizvodnja sjemenskog krompira 500 000 0,91
Vocnjaci zasnovani u jesen 2007. 433 400 0,82
Deklarisane sadnice koticavog i jabucastog voca 300 000 0,55
Deklarisane sadnice koticavog i jabucastog voca iz 2009. g. 210 000 0,38
Deklarisane sadnice jagodastog voca 78 000 0,14
Deklarisane sadnice jagodastog voca iz 2009. g. 85 000 0,15
Deklarisane sadnice bor., brus., ribizle i og. 50 000 0,09
Deklarisane sadnice bor., brus., ribizle i og. 25 000 0,05
Deklarisane sadnice vinove loze 90 000 0,16
Deklarisane sadnice vinove loze iz 2009. g. 54 000 0,10
Kontjnerske presadnice povrca i ljekovitog bilja 150 000 0,7 5
Ozime krmne kulture iz 2007. 36 896 0,07
S v e g a 6 066 000 11,03
C) Investicioni projekti 2 000 000 3,64
D) Regrasiranja kamata 1 000 000 1,82
E) Sufinansiranje osiguranja 200 000 0,36
F) Struni projekti 745 000 1,35
G) Strategija 100 000 0,18
H) Ruralni razvoj 5 300 000 9,63
G) Rezerve ostale potrebe 2 765 500 5,03
S v e u k u p n o (A-G) 55 000 000 100,00
Izvor: Odluka, Slubene novine FBiH, br /10, str. 23-26.
Vlastita izracunavanja

Planom je predvideno da se proizvodnji da 28.420.400 KM. Kod animalne proizvodnje
najveci iznos je dat za proizvodnju kravljeg mlijeka i za pokrice trokova poskupljenja
stocne hrane.
Za vrijeme istraivanja koje obuhvata ovaj projekat, u narednoj tabeli su dati podaci o
namjeni, uslovima i iznosu podrke u FBiH.

Tabela 8/18. Novcane podrke primarnoj poljoprivrednoj
proizvodnji u FBiH, za 2010. godinu
U 2010. godini
Namjena podrke
Uslov Iznos
ANIMALNA PROIZVODNJA
Proizvodnja svjeeg kravljeg
mlijeka
Isporuceno regist. Otkupljivacu
najmanje 1.500 l sa 3,5% mm
0,16 KM/l
Ovcije i kozje mllijeko
Isporuceno 400 l sa 5%, odnosno 600 l
sa 3,5% mm
0,33 KM/l
Sistem krava tele najmanje 15 krava i bika ciste pasmine 400 KM/grlo
Tov junadi
Da utovi najmanje 5 junadi, ulazana
teina do 210 kg, izlaz450-500 kg
300 KM/grlu
Tov svinja
Utovi najmanje 30 gla i tov traje
najmanje 80 dana, izlaz 90 kg
55 KM/grlu
Priplodne junice Uzgoji najmanje 2 junice 450 KM/grlu
Priplodne ovce i koze
Ima najmanje 50 grla ovaca, 25 koza,
najvie 300 ovaca, odosno 200 koza
15 KM/grlu
Priplodne nazimice Uzgoji najmanje 2 nazimice 100 KM/grlu
Pilenke t. linije Najmanje 10 000 pilenki 2,50 KM/kljunu
Pilenke l. linije Najmanje 10 000 pilenki 2,00 KM/kljunu
Uzgo 18-to sedmicnih pilenke Najmanje 5 000 pilenki 0,40 KM/kljunu
Pcelinja drutva Najmanje 30 pcelinjih drutava
10 KM/pcel.
drutvu
91
Uzgoj konz.ribe Morske, slatkovodne ribe
0,75
0,45 KM/kg
BILJNA ROIZVODNJA
Hljebna ita
Proizvede najmanje 1 ha, 4 t i preda
otkupljivacu
0,12KM/kg
Proizvodnja uljarica
Proizvede najmanje 1 ha, 2 t i preda
otkupljivacu
0,20 KM/kg
Sirovi duhan u listu (virdinija i
berlej)
Proizvede najmanje 3 t i preda
otkupljivacu
1,70 KM/kg
Sirovi duhan u listu (hercegovacki
ravnjak)
Proizvede najmanje 3 t i preda
otkupljivacu
1,50 KM/kg
Povrce za potronju u svjeem stanju
Najmanje 2 t (krastavac, paradajz,
paprika, patlidan i salata)
0,10 KM/kg
Povrce za industrijsku preradu
Najmanje 2 t (krastavac, paradajz,
paprika, patlidan i salata)
0,10 KM/kg
Heljda, ljekovito i aromatsko bilje Najmanje 0,3 ha 500 KM/ha
Sjemenskog krompira Najmanje 5 ha, 2500 KM/ha
Sjemenske penice Najmanje 5 ha 750 KM/ha
Deklarisane sadnice koticavog voca
Zasnovani u jesen 2009. koticavoj i
jabucastog voca.
0,50KM/kom.
Deklarisane sadnice jagodastog voca
(jagoda, malina, kupina)
U skladu sa Zakonom 0,15 KM/kom.
Deklarisane sadnice jagodastog voca
(jagoda, malina, kupina)
U skladu sa Zakonom 0,15 KM/kom.
Sadnice jagodastog voca (malina,
kupina)
U skladu sa Zakonom za 2009. g. 0,10 KM/kom.
Sadnice jagodastog voca (borovnica,
brusnica, ribizla i ogrozd)
U skladu sa Zakonom 0,50 KM/kom.
Sadnice vinove loze I klase, najmanje. 0,30 KM/kom.
Kontejnerske presadnice povrca i
ljekovitog bilja
Najmanje 50000 kom. 0,01 KM/kom
Izvor: Odluka objavljena u Slubenim novinama FBiH, br. 7/10.

Podaci o planiranoj raspodjeli sredstava za podrke u FBiH u 2008. godini po kantonima
prikazani su u narednoj tabeli.

Tabela 8/19. Raspodjela sredstava podrke po oblastima proizvodnje
i kantonima FBiH u 2008. godini

Proizvodnja Ostalo Ukupno
Kanton
Iznos U % Iznos U % Iznos U %
USK 5273676 23,91 238031 4,2 5511707 19,88
PK 1506128 6,83 789629 13,95 2295757 8,28
TK 4380248 19,86 1410387 24,91 5790635 20,89
ZDK 2143336 9,72 458264 8,1 2601600 9,39
BPK 149276 0,68 121240 2,14 270516 0,98
SBK 1809136 8,2 332575 5,87 2141711 7,73
HNK 1597476 7,24 1453211 25,67 3050687 11,01
ZHK 728556 3,3 538350 9,51 1266906 4,57
KS 1058300 4,8 192938 3,41 1251238 4,51
K-10 3411068 15,46 126295 2,23 3537363 12,76
Svega 22057200 100 5660920 100 27718120 100
U % 79,58 - 20,42 - 100
Izvor: Odluka, Sl.novine FBiH, br 13/08, str. 47
Vlastita izracunavanja
92

Iznijeti podaci pokazuju da je oko 80% finansijskih sredstava iz podsticaja dato
proizvodnji, a za sve ostale namjene 20%. Za proizvodnju od federalnih sredstava najvie
je povukao USK 23,9%, TK 19,9% i K-10 15,5%, a ubjedljivo najmanji iznos BPK sa
udjelom neto manjim od 0,7%. Za ostale namjene koritenja podsticaja na prvom mjestu
je HNK sa 25,7% pa TK sa 24,9%, na zadnjem mjestu BPK sa 2,1%. Ukupno, od
redovnih sredstava za razvoj poljoprivrede najvie je u 2008. godini uzeo TK 20,9%,
zatim USK 19,9% i K-10 12,8%, a najmanje BPK, nepunih 1%.

Na raspodjelu sredstava u FBiH, ukupno i po kantonima, najvie su uticali
31
:
proizvodni resursi,
ostvareni proizvodni rezultati u prethodnom periodu,
rezultati analize podrke iz prethodnog vremena,
miljenja i prijedloga kantonalnih ministarstava,
rad, odgovornosti i organizovanosti kantona,
spoljnotrgovinski bilans,
smjernice stratekih dokumenata, i dr.

Nadleno ministarstvo je, izmedu ostalog, za stvaranje povoljnijeg ambijenta za
poljoprivrednu proizvodnju angaovalo naucne i strucne institucije radi izrade studija i
strucnih projekata, u cilju dobijanja kvalitetnijih rjeenja i utvrdivanja efekata od
sredstava podrke i ostalih mjera agrarne politike. Kao potvrdu da je to pravi pristup neka
poslue iskustva svih zemalja razvijenog svijeta i tu nema izuzetka. To je konkretan
posao na putu stvaranja dokumenata (strucnih podloga) na bazi kojih ce resorno
Ministarstvo kreirati i predlagati mjere i proizvodnu orijentaciju, koje ce znacajnije
doprinijeti razvoju sektora, poloaju poljoprivrednih gazdinstava i efikasnijem koritenju
finansijskih sredstava podsticaja.
Sve navedeno treba predstavljati doprinos za robne poljoprivredne poduzetnike
(proizvodace) u:
savladavanju nagomilanh tekoca i priskrbljivanju dobrih proizvodnih
rezultata,
dobivanju potpunih poslovnih informacija u njihovom unutarnjem i vanjskom
okruenju,
donoenju kvalitetnih odluka o izboru i obimu proizvodnji prema
mogucnostima gospodarstva i signalima trinog okruenja,
sihronizaciji izmedu stratekih ciljeva u sektoru i opredijeljenosti proizvodaca
da rade na njihovoj realizaciji sa izgradenim povjerenjem i
pracenju efekata izdvojenih sredstava podrke.

Iz relevantnih neophodnih projekata i drugih dokumenata, razvijene saradnje sa naucnim
i strucnim institucijama, uz koritenje postojeceg, respekta vrijednog, znanja i iskustva u
resornom Ministarstvu, proizilazit ce prijedlozi i mjere koje ce na najbolji moguci nacin
dati puni doprinos u razvoju sektora. U toj kontinuiranoj borbi za opci prosperitet
drutva, u kojem poljoprivredno gazdinstvo cini osnovnu proizvodnu jedinicu u oblasti
proizvodnje hrane, Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva i Vlada FBIH

31
Strucni projekti: Ekonomika primarne poljoprivredne proizvodnje i mjere agrarne politike u FBiH i
Poljoprivredna politika i njen buduci razvoj znacajno ce doprinijeti da se sredstva iz podsticaja u narednom
periodu jo efikasnije koriste.
93
nalaze se na zadatku da prevedu poljoprivredu iz krize u faze oivljavanja (oporavka) i
prosperiteta (razvoja).
Postojecoj poljoprivrednoj proizvodnji je potrebna sve veca pomoc drave (finansijska,
institucionalna i kroz zakonsku regulativu) u stvaranju odgovarajucih opcih uvjeta za
odabrane proizvodnje i robne poljoprivredne proizvodace, kako bi oni mogli izaci i
opstati na domacem i medunarodnom otvorenom tritu. Radi podsjecanja, EU-27
izdvaja jednu trecinu od BDV stvorene u poljoprivredi. FBiH, odnosno BiH zna da bez
podrke nema oporavka i razvitka sektora, jer su to cinile zemlje EU od njenog osnutka
pa i danas kao i druge uspjene drave svijeta.
Poljoprivrednim gazdinstvima i onima koji rade u privredno-oteanim uslovima takode je
neophodna finansijska podrka dohotku radi stvaranja potrebnih uslova za njihov
normalan ivot, rast drutvenog standarda i zadravanja na selu. To je put i jedini moguci
nacin, provjeren kod uspjenih zemalja, u stvaranju uslova da poljoprivreda koristi svoje
resurse i da svoj doprinos skladnom ukupnom privrednom razvoju. Osim toga,
neophodno je toj seoskoj populaciji stanovnitva pomoci radi smanjivanja velikih razlika
izmedu sela i grada. Zbog toga ta sredstva podsticaja imaju i onu drugu, nita manje
vrijednu, ulogu u smanjivanju razlika ivljenja stanovnitava, a ne samo radi ostvarivanja
veceg obima proizvodnje. Ako se to ne ucini, onda poljoprivreda postaje kocnica za
buduci gospodarski i politicki razvoj zemlje, a znacajan broj itelja ove zemlje ostavljeni
u nezadovoljavajucoj drutvenoj i ekonomskoj poziciji.


8.6. Poljoprivredno zemljite i
tendencije u proizvodnji

Po Dejtonskom sporazumu Federaciji pripada 51% (26.116,70 km
2
) od ukupne povrine
BiH (51.209,20 km
2
), a RS i BD 49%. Ako se od te povrine Federacije oduzme povrina
mora (12,2 km
2
) i sedam jezera (106,2 km
2
), u FBiH ostaje 25.998,30 km
2
kopna.
Povrina poljoprivrednog zemljita je 11.330 km
2
i cini 43,4% njene povrine ili 43,8%
kopna. Poljoprivredna povrina i nacin njenog koritenja u proteklih devet godina sa
apsolutnim i relativnim pokazateljima prikazani su u sljedecoj tabeli.

Tabela 8/20. Poljoprivredne povrine FBiH po kategorijama
koritenja za period 2001. 2009. godina
U 000 ha
Obradiva povrina
Godina
Oranice Vocnjaci Vinogradi
Svega
obradeno
Livade
Svega
obradivo
P
a

n
j
a
c
i

R
i
b
n
j
a
c
i

T
r
s
t
i
c
i

i

b
a
r
e

U
k
u
p
n
o

2001. 412 43 3 458 256 714 414 0 2 1.130
2002. 410 42 3 455 254 709 436 0 2 1.147
2003. 416 41 3 460 257 717 441 0 2 1.161
2004. 416 42 4 462 264 726 423 0 2 1.151
2005. 411 42 4 457 262 719 419 0 2 1.140
2006. 409 43 4 456 263 719 418 0 2 1.139
2007. 400 43 4 447 257 704 427 0 2 1.133
2008. 400 43 5 448 264 712 441 0 2 1.155
2009. 391 43 5 439 254 693 442 0 2 1.137
Udio u %
2001. 36,5 3,8 0,3 40,6 22,6 63,2 36,6 0,0 0,2 100,0
2006. 35,9 3,7 0,4 40,0 23,1 63,1 36,7 0,0 0,2 100,0
2007. 35,3 3,7 0,4 39,4 22,7 62,1 37,7 0,0 0,2 100,0
2008. 34,6 3,7 0,4 38,8 22,9 61,6 38,2 0,0 0,2 100,0
94
2009. 34,4 3,8 0,4 38,6 22,3 60,9 38,9 0,0 0,2 100,0
Udio u obradivom
2001. 57,7 6,0 0,4 64,1 35,9 100,0
2006. 56,9 6,0 0,5 63,4 36,6 100,0
2007. 56,8 6,1 0,6 64,5 36,5 100,0
2008. 56,2 6,0 0,7 62,9 37,1 100,0
2009. 56,4 6,2 0,7 63,3 36,6 100,0
Udio u obraenom
2001. 90,0 9,4 0,6 100,0
2006. 89,7 9,4 0,9 100,0
2007. 89,5 9,6 0,9 100,0
2008. 89,3 5,6 1,1 100,0
2009. 89,1 9,8 1,1 100,0
Po stanovniku
32

2006. 0,16 0,25 0,40
2007. 0,157 0,247 0,397
2008.
2009.
Izvor: SG/LJ F BiH 2007., str.126.
SG/LJ F BiH 2008., str.125.
SG/LJ F BiH 2010., str.212.
Vlastita izracunavanja

Za devet (20012009), obradiva povrina se smanjila za 21 hiljadu ha u FBiH, a
poljoprivredna povrina povecala za sedam hiljada ha
33
. Ovo je jasan dokaz da se
najkvalitetnij dio zemljita obradiva povrina gubi, a povrina najmanje proizvodno
znacajana neznatno povecava. U istom tom periodu se smanjila obradena povrina za 19
hiljada ha, a oranice za 21 hiljadu ha. Prema ovim podacima, udio obradivi povrina u
ukupnim poljoprivrednim povrina, za periodu od devet gona, smanjio se za 2,3% (sa
63,2 na 60,9%). U istom periodu se smanjio udio obradenog zemljita za 2,0% (40,6 na
38,64%), a oranica za 2,2% (sa 36,5 na 34,4%). Jedino su panjaci u tom vremenu
povecali udio u povrinama za 2,3% (sa 36,6 na 38,9%). Ostale kategorije
poljoprivrednog zemljita u posmatranom periodu nisu imale znacajnije promjene.
U Federaciji BiH nema puno kavalitetnog zemljita (klase I-III), koje je pogodno za
intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju. I to to ima, ono je dominantno u kategoriju
obradenog zemljita (oranice, vocnjaci i vinogradi).
Zemljine povrine po stanovniku FBiH imaju tendenciju pada, a to predstavlja indikator
opce nerazvijenosti zemlje. U zadnjoj godini posmatranog perioda, FBiH je imala svega
0,154 ha obradenog zemljita po stalnom stanovniku, obradivog 0,243
34
ha i
poljoprivrednog 0,393 ha. Obradeno i obradivo zemljite ima negativnu tendenciju,
smanjuje se po stanovniku iz dva razloga: a) te povrine se smanjuju, s jedne strane i b)
broj stanovnika se povecava, s druge strane.
Iz prethodne tabele se vidi da je ukupna poljoprivredna povrina i prema nacinu
koritenja promjenljiva velicina. Razlozi za te promjene mogu biti razliciti i mogli bi se
svesti na sljedece: ekonomska i politicka situacija u zemlji, demografska fluktuacija, opce
stanje privrede, zaposlenosti i stanja u poljoprivredi, odnos prema poljoprivredi,

32
Stalno stanovnitvo sredinom 2006. godine (procjena) je 2.845 hiljada, SG/LJ F BiH 2007., st. 65.
33
Kretanje poljoprivrednih povrina po godinama ne pokazuje pravilnost u tendenciji. Povecala se za 31
hiljadu ha (2001-2003), pa smanjila za 28 hiljada ha (2003-2007).
34
Ako se radi o odnosu izmedu stanovnitva i zemljita onda se radi o gustini naseljenosti. Ako se uzme
odnos izmedu ukupnog stanovnitva i obradivih povrina onda je to opca naseljenost, a odnos izmedu
aktivnog poljoprivrednog stanovnitva i obradivih povrina je agrarna naseljenost.
95
uredenost i funkcionisanje sistema, organizovanost u prikupljanju i aktuelnost statistickih
podataka itd
35
. Tome se jo moe dodati cinjenica da od obradivih povrina veoma mali
dio otpada na intenzivne kulture (vocnjake i vinograde) i to svega 4%. Dio od 35,9%
otpada na poluintenzivno koritenje oranica (uglavnom ita i stocnog krmnog bilja) i
preostale povrine oranica se koriste kao prirodne livade sa svojim visokim udjelom od
22,3%. Jo loija slika o tome se dobije, kada se uzme u obzir izrazito niska proizvodnost
i mala godinja smjena kultura. Radi boljeg uvida u koritenje poljoprivrednog zemljita,
prikazani su podaci o oranicnim povrinama u FBiH, tabela 5/18.

Tabela 8/21. Oranicne povrine FBiH prema nacinu koritenja
(2001 2009)
U 000 ha
Zasijane povrine
Godina
Svega ita
Indust.
bilje
Povrce
Krmno
bilje
Ostalo na
oranicama
Ugari
Neobr
adeno
Ukupno
2001. 206 92 2 47 65 1 12 193 412
2002. 207 92 2 47 66 2 11 190 410
2003. 203 90 2 48 63 2 11 200 416
2004. 198 83 2 49 64 2 14 202 416
2005. 197 85 2 46 64 2 13 199 411
2006. 197 83 2 45 67 2 14 196 409
2007. 193 82 2 45 64 2 14 191 400
2008. 198 87 2 45 64 2 12 188 400
2009. 192 85 2 43 62 2 11 186 391
Udio 2006. 48,2 20,3 0,5 11,0 16,4 0,5 3,4 47,9 100,0
2007. 48,2 20,5 0,5 11,2 16,0 0,5 3,5 47,8 100,0
2008. 49,5 21,7 0,5 12,3 16,0 0,5 3,0 47,0 100,0
2009. 49,1 21,7 0,5 11,0 15,9 0,5 2,8 47,6 100,0
Udio 2006. 100,0 42,1 1,0 22,9 34,0
2007. 100,0 42,5 1,0 23,3 33,2
2008. 100,0 43,9 1,0 22,8 32,3
2009. 100,0 44,3 1,0 22,4 32,3
Izvor: SG/LJ FBiH, 2006., str. 125.
SG/LJ FBiH, 2008., str. 125.
SG/LJ F BiH 2010., str.212.
Vlastita izracunavanja

Podaci iz prethodne tabele pokazuju da je zasijano svega 49,1% od raspoloivih
oranicnih povrina u 2009. godini, a vie od jedne polovine (50,9%) oranica je
nezasijano. Ovaj postotak je jo veci kada se na neobradene povrine doda razlika izmedu
zasijane i ponjevene povrine
36
. Medutim, cine se odredeni napori, sad zasad jo
nedovoljni da se stvori bolji ambijent koji ce bar negativne trendove zaustaviti, a u
nekom buducem, boljem vremenu dati pozitivne tokove.

Najveci dio zasijanih oranicnih povrine je pod itima (44,3%), a zatim stocnim krmnim
biljem (32,3%), pa povrcem (22,4%) i na kraju industrijskim biljem (1,0%). Iz ove
strukture se vidi da se zasijane oranice koriste na ekstenzivan nacin, jer nema znacajnijeg
udjela kultura koje predstavljaju intenzivnu proizvodnju (npr. povrce, cvijece).






35
Posljednji popis u RBiH je bio 1991. godine pa se postavlja pitanje o validnosti procijenjenih podataka.
36
U 2006. godini, samo kod ita zasijana povrina je bila veca za 1,6% od ponjevene.
96

Zasijane i neobradene povrine u FBiH za period 20012009.
(u 000 ha)
175
180
185
190
195
200
205
210
2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Zasijano Neobraeno


Zasijane povrine po kulturama u FBiH za 2009. godinu
ita
44,3%
Industrijsko
bilje
1,0%
Povre
22,4%
Krmno bilje
32,3%


Dominantno zastupljene kulture uglavnom daju jednu etvu godinje, nisu radno i
kapitalno intenzivne, a i nisko su akumulativne. Radi toga je neophodna promjena
sjetvene strukture u korist intenzivnih kultura, a to trai znacajnije promjene izmedu
animalne i biljne proizvodnje.
37



8.6.1. Proizvodnja ita

ita cine najveci dio zasijanih oranicnih povrina u periodu 2001-2009. godine. Kukuruz
za zrno ima primat u koritenju tih povrina sa ucecem od 57,6%, pa penica sa 25,40%.

37
Prema raspoloivim podacima koji su koriteni u izradi Srednjorocne strategije razvoja poljoprivrednog
sektora FBiH (2006-2010), Sarajevo, 2006. godine, u ukupnoj vrijednosti proizvodnje za Period 2001/03:
a) biljna proizvodnja uestvuje sa 61,1% (ita 9,6%; industrijsko bilje 0,5%; povrce 42,5%; krmno bilje
6,8%; vocarstvo 9,6% i vinogradarstvo sa 2,1%) i b) animalna proizvodnja sa 38,9% (stocarstvo 37,3%;
ribarstvo 0,6% i pcelarstvo 1,0%). Planiranano je da do 2010. godine nastane izmjena u proizvodnoj
strukturi uz ostvarenje prosjecne stope rasta od 6,5 i to: a) biljna proizvodnja sa 54,8% (i animalne
proizvodnje od 45,2% (ita 8,4%; industrijsko bilje 0,5%; povrce 35,0%; krmno bilje 7,4%; vocarstvo 9,9%
i vinogradarstvo sa 2,5%) i b) animalna proizvodnja sa 45,2% (stocarstvo 43,5%; ribarstvo 0,7% i
pcelarstvo 1,0%).
97
Ove dvije kulture cine 83,0% svih povrina pod itima FBiH. Ostale itarice su malo
zastupljene (ra, jecam i zob) sa zajednickim ucecem od 17,0%. Podaci o tome i o
ostvarenoa proizvodnji dati su u sljedecoj tabeli.

Tabela 8/22. Ponjevene povrine i proizvodnja ita u FBiH
(20012009)

Godina Penica Ra Jecam Zob Kukuruz
Ponjevena povrina u ha
2001. 24.879 1.807 10.281 3.723 46.539
2002. 25.927 2.108 10.760 3.482 49.453
2003. 21.879 1.775 11.077 3.405 50.906
2004. 20.184 1.514 9.040 3.136 48.556
2005. 21.328 1.577 8.902 2.838 48.511
2006. 20.015 1.449 8.867 3.132 48.355
2007. 19.622 1.297 8.660 2.999 47.154
2008. 19.604 1.628 9.520 3.680 50.023
2009. 19.011 1.354 8.278 3.444 48.685
Prosjek 21.383 1.612 9.487 3.315 48.687
Ucece u % 25,4 1,9 11,2 3,9 57,6
Ostvaren obim proizvodnje u t
2001. 53.843 4.417 21.663 7.923 168.072
2002. 74.362 5.583 24.080 7.962 200.538
2003. 49.134 3.625 19.588 5.526 147.462
2004. 65.816 4.525 23.623 11.000 212.571
2005. 64.162 4.311 21.750 7.858 218.527
2006. 65.532 4.231 23.701 7.899 226.018
2007. 71.682 4.282 22.348 8.123 176.227
2008. 75.157 5.418 27.032 10.573 231.533
2009. 74.992 4.723 23.492 9.978 239.605
Prosjek 66.076 4.568 23.031 8.538 202.284
Ucece u % 22,0 1,5 7,6 2,8 66,1
Prinos t/ha
2001. 2,2 2,4 2,1 2,1 3,6
2002. 2,9 2,6 2,2 2,3 4,1
2003. 2,2 2,0 1,8 1,6 2,9
2004. 3,3 3,0 2,6 3,5 4,4
2005. 3,0 2,7 2,4 2,8 4,5
2006. 3,3 2,9 2,7 2,5 4,7
2007. 3,7 3,3 2,6 2,7 3,7
2008. 3,8 3,3 2,8 2,9 4,6
2009. 3,9 3,5 2,8 2,9 4,9
Prosjek 3,1 2,8 2,4 2,6 4,1
Izvor: SG/LJ FBiH, 2007., str. 126 - 127.
SG/LJFBiH, 2008., str. 125 - 126.
SG/LJ F BiH 2010., str.212.
Vlastita izracunavanja

Obim proizvodnje ita za odredenu vrstu i ukupno, odstupa od ponjevenih povrina, jer
zavisi od rodnosti godine. Taj slucaj je ocigledan u prethodnoj tabeli, jer je u 2001. godini
ponjeveno 4.695 ha penice vie nego u 2004., a proizvodnja ita manja za 11.973 t.
Ovo je jo jedan lijep dokaz o specificnosti poljoprivredne proizvodnje i nemogucnosti
proizvodaca da ovlada najvanijim ciniocima reprodukcije. Zbog toga nastaju tako velike
varijacije u prinosima (t/ha
max
t/ha
min
) i obimu proizvodnje po godinama.

98
Ostvareni prinosi su niski, i njihov devetogodinji prosjek se krece od 2,4 kod jecma do
4,1t/ha kod kukuruza. Ostvareni mali prinosi, izmedu ostalog, znacajno umanju
konkurentnost na otvorenom tritu poljoprivrednih proizvoda. Uslovno se moe kazati,
da su trokovi proizvodnje po ha proporcionalni za odredenu biljnu vrstu, a prinos u
FBiH 2,5 - 3 puta manji od onih koji odreduju cijene proizvodu na tritu.


8.6.2. Proizvodnja krompira i industrijskog bilja

Povrine za proizvodnju krompira su znacajne u FBiH, a za industrijsko bilje (duhan i
soju) male, to se moe vidjeti u sljedecoj tabeli.

Tabela 8/23. Ponjevene povrine i proizvodnja krompira
i industrijskog bilja u FBiH (2001 2009)

Godina Krompir Duhan Soja
Ponjevena povrina u ha
2001. 25.385 1.494 290
2002. 25.000 1.628 364
2003. 25.368 1.538 570
2004. 25.794 1.246 435
2005. 24.268 1.339 751
2006. 24.141 940
38
874
2007. 23.450 893
22
1.027
2008. 23.756 814 985
2009. 21.450 601 879
Prosjek 24.290 10.887 686
Ostvarena proizvodnja u t
2001. 241.731 1.904 439
2002. 227.275 2.427 769
2003. 178.010 1.465 845
2004. 222.491 1.312 919
2005. 228.469 1.482 1.730
2006. 228.042 1.095 2.198
2007. 210.467 996 1.465
2008. 237.375 869 2.059
2009. 237.555 613 2.336
Prosjek 223.491 1.351 1.418
Prinos t/ha
2001. 9,5 1,3 1,5
2002. 9,1 1,5 2,1
2003. 7,0 1,0 1,5
2004. 8,6 1,1 2,1
2005. 9,4 1,1 2,3
2006. 9,4 1,2 2,5
2007. 9,0 1,1 1,4
2008. 10,0 1,1 2,1
2009. 11,1 1,0 2,7
Prosjek 9,2 1,1 2,1
Izvor: SG/LJ FBiH, 2007., str. 127.
SG/LJ FBiH, 2008., str. 126.
SG/LJ F BiH 2010., str.213.
Vlastita izracunavanja


38
Smanjena povrina u Hercegovini.
99
Ostvareni obim proizvodnje i prinos po jedinici povrine kod krompira i duhana su
veoma mali jer se proizvodi na ekstenzivan nacin. Prinos krompira je oko cetiri puta
manji, a kod duhana 22,5 od prinosa koji se ostvaruju u poznatim zemljama
proizvodacima. Prikazani vremenski period od devet godina (2001-2009) ne pokazuje
pozitivne pomake u povecanju prinosa po jedinici povrine. Oscilacije u tome su rezultat
vremenskih pogodnosti proizvodne godine, a ne intenzivnosti.


8.6.3. Proizvodnja povra

Analizirana proizvodnja povrca u periodu od devet godina (2001-2009) cini svega 11%
zasijanih povrina, a od toga krompir zauzima jednu polovinu. Ostalih 35% pokravaju
najvanije vrste povrca (crni luk, grah, kupus, kelj, paradajz i paprika), a preostalih 15%
cini ostalo ne pomenuto povrce. Podaci o proizvodnji najvanih vrsta povrca, bez
krompira, prikazani su u narednoj tabeli.

Tabela 8/24. Ponjevene povrine i proizvodnja
povrca u FBiH (2001 2009)

Godina Crni luk Grah Kupus i kelj Paradajz Paprika
Ponjevena povrina u ha
2001. 3.073 4.502 3.959 1.955 1.396
2002. 3.176 4.654 3.997 1.851 1.319
2003. 3.236 5.027 4.041 1.904 1.347
2004. 3.208 5.006 3.844 1.850 1.382
2005. 3.164 5.065 3.881 1.938 1.443
2006. 3.200 4.763 3.925 1.773 1.559
2007. 3.148 4.907 3.904 1.775 1.442
2008. 3.105 4.983 3.660 1.739 1.403
2009. 3.125 5.253 3.456 1.701 1.377
Prosjek 3.159 4.907 3.852 1.832 1.408
U % 20,8 32,4 25,4 12,1 9,3
Ostvareni obim proizvodnje u t
2001. 20.550 5.535 51.997 18.509 11.044
2002. 20.691 4.605 51.449 14.714 11.092
2003. 18.787 3.634 44.873 13.937 10.105
2004. 23.653 6.389 50.362 14.779 10.248
2005. 23.510 6.946 51.805 14678 13.295
2006. 25.829 6.989 58.421 15.813 14.120
2007. 22.397 5.453 53.027 16.542 13.269
2008. 25.124 7.203 54.333 17.814 13.991
2009. 27.392 7.997 49.513 19.958 13.758
Prosjek 23.104 6.083 51.753 16.305 12.325
Prinos t/ha
2001. 6,7 1,2 13,1 9,5 7,9
2002. 6,5 1 12,9 7,9 8,4
2003. 5,8 0,7 11,1 7,3 7,5
2004. 7,4 1,3 13,1 8 7,4
2005. 7,4 1,4 13,3 7,6 9,2
2006. 8,1 1,5 14,9 8,9 9,1
2007. 7,1 1,1 13,6 9,3 9,2
2008. 8,1 1,4 14,8 10,2 10,0
2009. 8,8 1,5 14,3 11,5 10,0
Prosjek 7,3 1,2 13,4 8,9 8,8
Izvor: SG FBiH, 2007., str. 127 - 128.
SG/LJFBiH, 2008., str. 126-127.
SG/LJFBiH, 2008., str. 213-214.
Vlastita izracunavanja
100
Iz prikazanih podataka se vidi, da je poprosjeku zastupljenosti na prvom mjestu grah sa
32,4% ponjevenih povrina, a zatim kupus i kelj sa 25,4%, crni luk sa 20,8%, paradajz
sa 12,1% i na kraju paprika sa 9,9%. Kao i kod drugih kultura u biljnoj proizvodnji,
prinosi su veoma mali i nekoliko puta manji od onih koji se postiu u razvijenim
zemljama, pa i od prinosa koji bi se mogli ostvariti u datim agroekolokim uslovima.


8.6.4. Proizvodnja krmnog bilja

Stocno krmno bilje zauzima 15,9,0% ukupnih oranicnih povrina, a 32,3 od zasijanih
usjeva u 2009. godini. Taj udio nije beznacajan ali ne daje ocekivane proizvodne
rezultate zbog veoma niskih prinosa. Jedan od vanih razlog za takvo stanje se vidi u ne
navodnjavaju, odnosno ekonomskoj motivisanosti stocara za intenzivnijom
proizvodnjom. Zbog toga se godinje ostvaruje jedan do dva otkosa umjeto est do osam.
Podaci o ponjevenim povrinama u prethodnih devet godina, te ostvarenoj proizvodnji
ukupno i po jedinici povrine, prikazani su u narednoj tabeli.

Tabela 8/25. Ponjevene povrine i proizvodnja krmnog bilja u FBiH
(2001 2009)

Godina Djetelina Lucerka TDS
Kukuruz za
zel. masu
Stocna
repa
MTM
Ponjevena povrina u ha
2001. 17.039 14.860 19.101 3.481 1.219 1.430
2002. 17.023 15.892 19.557 6.016 1.452 1.574
2003. 15.000 14.423 19.051 6.991 1.122 1.806
2004. 14.953 14.879 15.544 9.402 1.248 2.667
2005. 13.950 14.322 17.236 12.673 1.117 3.058
2006. 14.228 14.591 18.079 14.321 1.279 2.819
2007. 12.902 13.510 17.109 15.341 1.235 2.937
2008. 12.750 12.983 16.294 16.385 894 2.576
2009. 12.628 12.636 14.353 16.717 911 2.550
Prosjek 14.497 14.233 17.369 11.259 1.164 2.380
Ucece u % 23,8 23,4 28,5 18,5 1,9 3,9
Ostvaren obim proizvodnje u t
2001. 79.343 76.731 64.416 64.404 13.195 3.989
2002. 89.096 91.285 63.624 116.028 15.944 4.531
2003. 48.398 54.494 42.565 128.928 12.074 4.459
2004. 61.531 67.417 58.004 214.577 16.516 4.787
2005. 62.603 69.892 60.513 266.728 15.091 6.329
2006. 61.633 68.198 63.838 303.574 14.533 5.520
2007. 46.501 55.676 53.253 254.760 14.911 4.842
2008. 52.321 60.092 59.110 313.038 12.974 6.804
2009. 52.801 63.318 58.752 340.081 12.632 6.630
Prosjek 61.581 67.456 58.231 222.457 14.208 5.321
Prinos t/ha
2001. 4,7 5,2 3,4 18,5 10,8 2,8
2002. 5,2 5,7 3,3 19,3 11 2,9
2003. 3,2 3,8 2,2 18,4 10,8 2,5
2004. 4,1 4,5 3,7 22,8 13,2 1,8
2005. 4,5 4,9 3,5 21 13,5 2,1
2006. 4,3 4,7 3,5 21,2 11,4 2,0
2007. 3,6 4,1 3,1 16,6 12,1 1,6
2008. 4,1 4,6 3,6 19,1 14,5 2,6
2009. 4,2 4,9 4,1 20,3 13,9 2,6
Prosjek 4,2 4,7 3,4 19,8 12,2 2,2
Izvor: SG/LJ FBiH, 2007., str. 128.
SG/LJ FBiH, 2008., str. 127.
SG/LJ FBiH, 2008., str. 214.
Vlastita izracunavanja
101
Od krmnih kultura na oranicama najzastipljnija je TDS sa 28,5%, djetelina sa 23,8%,
lucerka sa 23,4% i tg.
Vodece krmne kultura (TDS, djetelina i lucerka) pa i ostale daju male prinose od svega
4,7 t/ha najvii, to u poljoprivredno razvijenim zemljama se smatra niskim prinosom i za
prirodne livade.


8.6.5. Voarska proizvodnja

Vocnjaci cine svega 3,8% poljoprivrednih povrina u 2009. godini sa tendencijom blagog
povecanj. Podaci o broju rodnih stabala i proizvodnji voca u devetogodinjem periodu
prikazani su u sljedecoj tabeli.

Tabela 8/26. Broj rodnih stabala i proizvodnja voca u FBiH
(2001 2009)

Godina Jabuka Kruka ljiva Trenja Vinja Breskva Orasi
Rodnih stabala u 000
2001. 1.066 657 4.451 328 123 242 282
2002. 1.105 678 4.488 333 113 241 271
2003. 1.171 703 4.321 372 121 249 272
2004. 1.477 828 4.656 366 132 297 295
2005. 1.545 862 4.832 376 129 388 295
2006. 1.748 847 4.860 387 133 401 295
2007. 1.915 967 4.987 401 141 403 304
2008. 2.085 1.008 5.275 422 152 477 309
2009. 2.305 1.069 5.397 420 153 478 317
Prosjek 1.602 847 4.807 378 133 353 293
Ucece u % 19,0 10,1 57,1 4,5 1,6 4,2 3,5
Ostvaren obim proizvodnje t
2001. 10.812 6.010 32.008 3.620 1.024 3.724 1.841
2002. 12.884 6.155 20.002 4.293 874 4.456 1.353
2003. 13.385 5.973 25.087 2.833 884 843 1.975
2004. 19.428 8.200 53.841 3.635 995 4.275 2.900
2005. 17.465 8.034 26.334 4.015 1.089 5.640 2.368
2006. 20.604 7.875 37.950 3.995 1.118 6.580 2.387
2007. 19.702 7.101 45.277 4.567 1.201 6.944 2.688
2008. 21.057 8.280 35.043 4.805 1.353 7.757 2.572
2009. 26.492 9.891 53.434 5.314 1.516 8.064 3.044
Prosjek 17.981 7.502 36.553 4.120 1.117 5.365 2.348
Prinos kg/stablu
2001. 10,1 9,2 7,2 11 8,3 15,4 5,6
2002. 11,7 9,1 4,5 12,9 7,8 19 5
2003. 11,4 8,5 5,8 7,6 7,3 3,4 7,2
2004. 13,2 9,9 11,6 9,9 7,5 14,4 9,8
2005. 11,3 9,3 5,5 10,7 8,4 14,5 8
2006. 11,8 9,3 8,1 10,3 8,4 16,4 8,1
2007. 10,3 7,7 9,1 11,4 8,5 17,2 8,8
2008. 10,1 8,2 6,6 11,4 8,9 16,3 8,3
2009. 11,5 8,3 9,9 12,6 9,9 16,9 9,6
Prosjek 11,2 8,9 7,6 10,9 8,4 15,2 8,0
Izvor: SG FBiH, 2007., str. 129 - 130.
SG/LJ FBiH, 2008., str. 128-129.
SG/LJ FBiH, 2008., str. 215-216.
Vlastita izracunavanja

102
Prema broju rodnih stabala od u tabeli posmatrani vrsta vova ljiva zauzima dominantno
prvo mjesto sa ucecem od 57,1%, zatim dolazi jabuka sa 19,0% i kruka sa 10,1%. Ove
tri vocne vrste imaju zajedno prosjecan udio rodnih stabala u posmatranom periodu od
86,2% istraivanih vocnih vrsta. Nijedna od posmatranih vocnih vrsta nema pravilnu
tedenciju kretanja broja stabala. Isto tako se moe kazati i za ostvareni obim ukupne
proizvodnje i ostvarenom prinosu po rodnom stablu. Razlog za takvo stanje u vocarstvu
FBiH, zato to jo uvijek dominiraju stari zasadi i sortiment, neznatan dio se navodnja i
primjenjuju odgovarajuce agrotehnicke mjere.


8.6.6. Vinogradarska proizvodnja

Vinogradarstvo je u FBiH zastupljeno sa 0,4% u poljoprivrednim povrinama, a u
obradivim povrinama sa 0,6% sa tendencijom blagog porasta. Podaci o broju cokota i
proizvodnji u periodu 2001.-2009. godine prikazani su u narednoj tabeli.

Tabela 8/27. Broj rodnih stabala i proizvodnja groda u FBiH
(2001 2009)

Cokota u 000
Godina
Ukupno Rodnih
Ostvarena
proizvodnja t
Prinos
kg/cokot
2001. 6.989 6.659 13.873 2,08
2002. 7.280 6.853 14.203 2,07
2003. 10.772 10.339 19.158 1,85
2004. 10.827 10.011 19.543 1,95
2005. 11.035 9.962 20.813 2,08
2006. 11.419 10.037 19.990 2,00
2007. 11.810 10.426 18.735 1,80
2008. 13.197 11.122 21.868 2,00
2009. 11.201 9.854 22.003 2,24
Prosjek 10.503 9.474 18.910 2,00
Ucece u % 100,0 90,2
Izvor: SG/LJ FBiH, 2006., str. 130.
SG/LJ FBiH, 2008., str. 129.
SG/LJ FBiH, 2008., str. 216.
Vlastita izracunavanja

Podaci pokazuju da je u vinogradarstvu prisutno povecanje broja cokota koje za sobom
povlaci i povecanje obima proizvodnje. Ostvareni prinos po rodnom stablu u
posmatranom periodu ostaje skoro nepromijenjen. U proizvodnji su domimantno
zastupljene vinske sorte sa, zasada, zanemarljivo malim udjelom stolnih sorti.


8.6.7. Animalna proizvodnja
i proizvodnja ribe

Animalna proizvodnja u FBiH za period 2001-2007. godine je prikazana kroz podatke o:
brojnom stanju stoke po vrstama i kategorijama, proizvodnji mlijeka, proizvodnji jaja,
meda i ribe, te zaklanoj stoci i peradi u klaonicama.




103
Tabela 8/28. Brojno stanje stoke u FBiH (2001 2009)

G o d i n a
Vrsta stoke
2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Goveda ukupno 218409 223684 229071 234898 234125 233289 224847 225625 221904
Krave i steone junice 161452 165323 173138 178512 179162 180309 172645 172682 171781
Ovce ukupno 323945 375082 456704 506622 506964 545356 549490 533075 534366
Ovce plotkinje 240069 275929 332199 369622 386251 414568 421501 408080 410445
Koze 35108 39957 42815 - - - - - -
Svinje ukupno 80493 80707 88949 94188 91515 91703 90608 92948 94930
Krmace i nazimice 14343 10900 12123 11874 13427 14247 15618 11322 8231
Perad u 000 4213 4514 5178 4329 4192 5385 6111 6503 8368
Koke nosilje u 000 1589 1637 1791 1639 1728 1633 1300 1357 1521
Konji 15191 13032 11901 11156 10682 9699 9622 8326 7539
Kobile i omice 5770 4465 4051 3765 3488 3293 2977 1907 1348
Konice 106277 124837 137311 148552 158344 168287 175580 185866 198541
Izvor: SG/LJ FBiH, 2007., str. 131-132.
SG/LJ FBiH, 2008., str. 130-131.
SG/LJ FBiH, 2010., str. 117-118
Vlastita izracunavanja

U posmatranom periodu ukupan broj goveda u FBiH se povecao za svega 2,9%, a krava i
steonih junica za 6,9%. U 2007. godini udio krava i steonih junica u ukupnom broju
goveda je 76,9% (krave 66,6% i junice 10,3%). Broj krava prema broju priplodnih junica
u zadnjoj godini istraivanog perioda je bio 6,5:1.
39


Broj ovaca se znacajno povecao u tih sedam godina i to za 225.545 grla (69,9%), a broj
priplodnih za 181.432 (75,6%). Kod ove vrste stoke je zabiljeeno najvece povecanje
broja grla, sa kontinuitetom i daljom tendencijom rasta. Udio priplodnih u ukupnom broju
ovaca je 76,7%.

Ukupan broj svinja se u sedmogodninjem periodu povecao za 12,6%, a broj krmaca i
nazimica za 8,9% i ocekuje se njihovo povecanje u narednom periodu.
Broj peradi, u periodu 2001.-2007. godine, se povecalo za 45%, a koke nosilje su imale
smanjenje broja za 18,2%.

U Federaciji Bosne i Hercegovine evidentirano je kontinuirano smanjenje broja konja od
36,7% u perodu od sedam godina, a smanjenje broja kod kobila i omica jo drasticnije
(48,4%). Ovi podaci nas upucuju na ocekivanje, da se njihov broj i dalje smanjuje u
narednom periodu. Tehnickotehnoloki napredak potiskuje zaprenu stoku iako cijene
energije rastu. Treba ocekivati da se njihova namjena nade i svede na broj potreban za
rekreativno jahanje, turisticke i sportske svrhe.

Pcelarstvo ima tendenciju razvoja, kao i ovcarstvo. U sedmogodinjem periodu broj
konica se povecao za 65,2% sa tendencijom daljeg povecanja, jer postoje dobri uslovi,
dobra zainteresovanost kod ljudi, organizaciono se uvezuju, obrazuju, a na tritu
potranja meda i drugih pcelinjih proizvoda raste, pa i cijene.

Podaci o proizvodnji kravljeg i ovcjeg mlijeka u FBiH za proteklih devet godina iskazani
su u tabeli koja slijedi.




39
U ukupnom broja krava i junica za 2007. godinu, krave ucestvuju sa 86,7 % a priplodne junice 13,3%.
104
Tabela 8/29. Proizvodnja mlijeka u FBiH (20012009)

Kravlje mlijeko Ovcije mlijeko
Godina
Muenih
krava u 000
Proizvodnj
a 000 lit.
Lit. /grlu
Muenih
ovaca u
000
Proizvodnj
a 000 lit.
Lit. / grlu
2001. 138 247.199 1.785 168 7.988 47
2002. 142 267.520 1.889 179 8.560 48
2003. 153 278.771 1.822 217 9.877 45
2004. 157 299.135 1.900 238 11.156 47
2005. 157 304.895 1.947 237 11.632 49
2006. 158 312.062 1.969 252 12.267 49
2007. 150 313.330 2.088 255 13.065 51
2008. 150 32.2221 2.143 237 11.706 49
2009. 148 32.1096 2.163 227 10.887 48
Indeks 107,2 129,9 121,2 135,1 136,3 102,1
Stopa rasta 0,85 3,33 2,41 3,82 3,92 0,25
Izvor: SG/LJ FBiH, 2007., str. 132.
SG/LJ FBiH, 2008., str. 131.
SG/LJ FBiH, 2010., str. 118.
Vlastita izracunavanja

U istraivanom devetogodinjem periodu, broj muznih krava povecao se za 7%, a ukupna
proizvodnja kravljeg mlijeka za 29,9% i ima tendenciju daljeg rasta. Porast proizvodnje
mlijeka proizaao je iz dva jasno vidljiva razloga: povecanja broja muznih krava i
povecanja proizvodnje po grlu za 21,2%. Prosjecna godinja stopa rasta broja krava
(0,85) i povecanja proizvodnje mlijeka po grlu (2,41) daju prosjecnu godinju stopu rasta
proizvodnje mlijeka od 3,33. U istraivanom period, prvi put je 2007. godine prosjecna
proizvodnja mlijeka po kravi prela 2.000 litara (2.088), i to je oko tri puta manje od
prosjeka koji imaju razvijene zemlje clanice EU , a skoro sa istim pasminskim sastavom.
Proizvodnja ovcjeg mlijeka je povecana za 36,3% u periodu 2001. 2009. godine i moe
se ocekivati njegov dalji rast, jer raste broja muenih ovaca (35,1%) i proizvodnja po grlu
stagnira. Veoma mala prosjecna godinja stopa rasta proizvodnje mlijeka po grlu (0,25) i
visoka stopa rasta broja grla (6,1) zajedno doprinese godinjoj stopi rasta proizvodnje
mlijeka od 3,92. Mlijecnost grla je oko pet puta manja od kolicine koja se postie u
zemljama sa razvijenom ovcarskom proizvodnjom mlijecnih pasmina.
Podaci o proizvodnji jaja, meda i ribe dati su u sljedecoj tabeli. Proizvodnja jaja se
smanjila po prosjecnoj godinjoj stopi od -4,6 (u istraivanom periodu za 28%) i po koki
nosilji za -1,9 (a ukupno za 12,5%). To pokazuje, da proizvodaci u analiziranom periodu
imaju sve manje ekonomskih motiva za tu djelatnost.

Tabela 8/30. Proizvodnja jaja, meda i ribe u FBiH (2001 2009)





Jaja Meda
Godina Ukupno
miliona
Po nosilji
komada
Ukupno tona Po konici kg
Ribe
konzum.
tona
2001. 279 176 990 9,3 -
2002. 276 169 1.086 8,7 1.044
2003. 283 158 1.150 8,4 1.057
2004. 266 162 1.315 8,8 1.102
2005. 267 155 1.451 9,2 1.139
2006. 256 157 1.602 9,5 1.257
2007. 201 154 1.538 8,8 1.599
2008. 201 148 1.444 7,8 1.660
2009. 235 154 1.870 9,4 1.938
Indeks
Stopa rasta
105
Izvor: SG/LJ FBiH, 2007., str. 132.
SG/LJ FBiH, 2008., str. 131.
SG/LJ FBiH, 2010., str. 118.
Vlastita izracunavanja

U pracenih sedam godina, proizvodnja meda se povecala po prosjecnoj godinjoj stopi
rasta od 6,5 (ukupno povecanje iznosi 55,4%) i to iskljucivo zbog povecanja broja
konica, jer proizvodnja po konici ima negativnu godinju stopu rasta (-0,75).

U petogodinjem periodu proizvodnja konzumne riba se povecala po godinjoj stopi od
6,3 (ukup za 53,2%).
Prikazani podaci i namijenjena sredstva podsticaja iz Budeta Federacije u posljednje
vrijeme, ulijevaju nadu i vracaju povjerenje kod proizvodaca za pojedine proizvodnje, te
da se zbog toga moe ocekivati povecanje i u narednom periodu.

Broj zaklanih goveda u periodu 2001-2007. povecao se za 41,5%, a teladi za 10,2%.
Proizvodnja govedeg mesa u tom periodu porasla je za 80,0% i to zbog povecanja broja
zaklanih grla (41,5%) i povecanja neto teine mesa po grlu (28,1%).

Broj zaklanih grla teladi u ukupno zaklanom broju goveda je nedopustivo visok i iznosi
54,8%, a njihov udio u proizvodnji neto teine mesa svega 27,2%. Samo zbog toga, FBiH
proizvodi 76 kg mesa manje po zaklanom grlu goveda i godinje manje proizvodni 4.104
tona mesa
40
. Ovaj podatak preracunato na broj prisutnih stanovnika (2.328 hiljada
sredinom 2007. godine), umanjuje potronju mesa za 1,8 kg po stanovniku Federacije.
Veliki broj zaklane teladi, njihova mala ulazne teine na liniji klanja, to se moe kazati i
za goveda ukupno, daju nisku neto teinu proizvodnje mesa po grlu. Podaci o zaklanoj
stoci u klaonicama FBiH, prikazani su u sljedecoj tabeli.

Tabela 8/31. Zaklana stoka i perad u klaonicama FBiH (2001 2009)

Goveda Ovce Svinje
Godina
Ukupno Teladi Ukupno Janjad Ukupno Odojci
Prerada
Ukupno u 000 grla
2001. 82 49 72 52 44 20 2.577
2002. 92 54 85 61 58 17 4.364
2003. 105 63 88 62 64 16 5.836
2004. 108 63 80 51 70 18 8.334
2005. 116 63 92 62 75 16 5.615
2006. 109 55 99 60 72 17 8.365
2007. 116 54 96 65 67 17 11.657
2008. 124 47 88 61 62 16 15.038
2009. 112 58 90 62 67 14 16.652
Prosjek 107 56 88 60 64 17 8.715
Indeks 130,5 114,3 122,2 115,4 145,4 85,0 338,2
Udio u % 100,0 52,3 100,0 68,2 100,0 26,6 -
Neto teina mesa, t
2001. 10.579 3.152 1.014 617 2.260 315 3.637
2002. 12.261 3.419 1.298 767 3.379 215 6.132
2003. 13.498 3.769 1.355 787 3.938 196 7.852
2004. 13.997 3.786 1.294 685 4.333 231 11.056
2005. 16.262 3.972 1.535 888 4.699 201 7.616
2006. 16.146 3.584 1.765 852 4.531 224 11.273

40
Po ovoj racunici nema klanja teladi, a u praksi to nije moguce, ali se znacajno moe smanjiti.
106
2007. 19.048 3.612 1.586 902 4.331 217 15.488
2008. 20.967 3.679 1.505 861 3.786 219 20.254
2009. 17.468 3.593 1.443 178 4.414 178 22.629
Prosjek 15.581 3.618 1.422 726 3.963 222 11.771
Indeks 147,3 114,8 140,2 117,7 175,3 70,5 323,6
Udio u % 100,0 23,2 100,0 51,0 100,0 5,5 -
Neto teina mesa po grlu, kg
2001. 128 65 14 12 51 16 1,4
2002. 133 64 15 13 59 13 1,6
2003. 129 60 15 13 61 12 1,3
2004. 130 60 16 13 62 13 1,3
2005. 141 63 17 14 63 13 1,4
2006. 148 66 18 14 63 13 1,3
2007. 164 67 16 14 64 13 1,3
2008. 169 65 17 14 61 13 1,3
2009. 155 62 16 13 66 13 1,4
Prosjek 144 63 16 13 61 13 1,4
Indeks 112,5 96,9 114,3 108,3 119,6 81,2 100,0
Izvor: SG FBiH, 2007., str. 133.
SG FBiH, 2007., str. 132.
SG/LJ FBiH, 2010., str. 119.
Vlastita izracunavanja

U 2007. godini je mueno 150.000 krava, a u klaonicama FBiH zaklano 54.000 teladi od
kojih je dobijeno 3.612 tona mesa (67 kg/grlu). Preracunata teina mesa u ivu mjeru
teleta, s randmanom 55%, pokazuje 122 kg. Ova gruba racunica pokazuje da se jedna
trecina teladi kolje u klaonicama sa ulaznom teinom 122 kg ive mjere. Ako se uzme
normativ da godinji prirast po kravi iznosi oko 400 kg ive mjere (npr. u Vojvodini je
422 kg), onda je vie nego jasno koliko na taj nacin proizvodimo manje govedeg mesa
zbog klanja teladi.
Broj zaklanih ovaca se povecao u istraivanom periodu za 33,3%, a janjadi za 25,0%.
Pojanjenje u razlici povecanja broja zaklanih grla se nalazi u vecem izdvajanju janjadi
za priplod, radi remonta i proirenja osnovnog stada.
Proizvodnja mesa se povecala vie od povecanja broja zaklanih grla jer se povecala
teina mesa po grlu: kod ovaca sa 14 na 16 kg, a kod janjadi sa 12 na 13 kg i udio
zaklanih ovaca u odnosu na janjad za 8,3%. Ova proizvodnja mesa po ovci, a time i
ukupna je oko 40% manja od one koja bi trebala da se ostvari prema broju zaklanih grla i
njihovim proizvodnim karakteristikama (neuhranjenost grla i prijevremeno klanje
janjadi).
Proizvodnja svinjskog mesa u klaonicama FBiH povecala se za 91,6% u posmatranom
periodu od sedam godina, i to dominantno zbog povecanja broja zaklanih grla (52,3%), a
djelimicno zbog povecanja teine po grlu(19,6%). Udio zaklanih odojaka u ukupnom
broju zaklanih svinja iznosi visokih 26,6%. Dobro je to se iz godine u godinu smanjuje
taj udio i predstavlja pozitivan pomak u smanjenju klanja mladih kategorija i sa malom
ulaznom teinom po grlu. Drugi parametar kod klanja odojaka nije ohrabrujuci, jer je
smanjena prosjecna neto teina mesa po zaklanom grlu sa 16 na 13 kg (18,7%).
Proizvodnja mesa od peradi u sedmogodinjem periodu se povecala za 4,2 puta zbog
povecanja zaklanih grla u klaonicama FBiH.
Klanje najmlade kategorije odredene vrste stoke uobicajena praksa u naoj zemlji. To nije
praksa razvijenih zemalja svijeta, posebno se tu misli na klanje teladi, i oni to iz
ekonomskih razloga zakonom rjeavaju. Ta dobra i korisna iskustva drugih treba to prije
primijeniti i u naoj praksi.
107
Ilustracija o efikasnosti poljoprivredne proizvodnje se dobije kada se uporede ostvareni
ucinci po proizvodnoj jedinici u FBiH i EU, kako je prikazano u narednoj tabeli.

Tabela 8/32. Poredenje FBiH sa EU

u ostvarenoj proizvodnji
i po proizvodnoj jedinici (2009. godina)

Proizvodi D r a v a
EU-27 Njemacka Feancuska Austrija FBiH
Penica t/ha
5,7 7,9 7,1 5,7 3,8
Holandija Austrija Madarska
Kukuruz zrno t/ha
11,4 11,1 7,5 4,6
Francuska Austrija Madarska
Kukuruz silani
20,4 17,8 16,1 19,1
Austrija
Soja t/ha
2,9 2,1
Holandija Rumunija
Krompir t/ha
43,8 12,6 10,0
Austrija Italija Slovenija
Jabuke t/ha
91,4 40,4 35,8 17,6
Francuska Slovenija Grcka panija
Groe t/ha
7,0 6,6 11,9 5,0 4,5
Danska Finska Holandija Grcka
Kravlje mlijeko l/grlu
8 459 7 988 7 698 3 636 2 143
EU27 Francuska panija Rumunija
Ovije mlijeko lit/grlu
112 201 182 120 49
Izvor: FAOSTAT
SG/LJ FBiH 2009.

Iz usporednih podataka se vidi da je kod svih proizvodnji u FBiH prinos manji nego kod
ostalih. Kod pojedinih proizvodnji prinosi su u zemljama EU viestruko veci (penica 2,7
puta; krompira 4,67 puta; kravljeg mlijeka 3,3 puta itd.). Mali prinos po proizvodnoj
jedinici za sobom povlaci malu produktivnost i nisku konkurentnost
41
.

5,7
7,9
7,1
5,7
3,8
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
EU-27 Njemaka Feancuska Austrija FBiH
Proizvodnja penice t/ha

11,4
11,1
7,5
4,6
0
2
4
6
8
10
12
EU-27 Njemaka Francuska FBiH
Proizvodnja kukuruza t/ha

8459
7988
7698
2143
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
9000
Danska Finska Holandija FBiH
Proizvodnja kravljeg mlijeka lit/grlo

112
201
182
120
49
0
50
100
150
200
250
EU27 Francuska panija Rumunija FBiH
Proizvodnja ovijeg mlijeka lit/grlo


41
Odredeni broj ekonomista tvrdi, da privredni razvoj zavisi 60% od produktivnosti .
108
9. INDUSTRIJA PRERADE MLIJEKA U BIH

U Bosni i Hercegovini poljoprivredna proizvodnja sve vie dobija na znacaju. Takvi se
iznosi u studijama, projektima, analizama i drugim vanim dokumentima koji se u
posljednje vrijeme rade od domacih i medunarodnih institucija i organizacija. Zasluge za
ovakav stav pripadaju nastalim procesima o trinim uslovima privredivanja, pristupu
euro integracijama i privrednim prilikama. Sve to zajedno tjera nas da raspoloive
resurse, koji su prirodno povoljni za animalnu proizvodnju, koristimo na najbolji moguci
nacin.
U okviru stocarske proizvodnje govedarstvo dominira preko proizvodnje mlijeka.
Procjenjuje se, da se njome bavilo oko 100 hiljada poljoprivrednih gazdinstava, a 22
hiljade su trini proizvodaci.
Mali posjed sa oko 3 ha zemljita po poljoprivrednom gazdinstvu, a uz to jo usitnjeno na
7-10 parcela ne omogucava znacajne pozitivne pomake u kratkom vremenu. Trend
promjena ima tendenciju rasta i cine se napori da se tako nastavi i u narednom periodu.
Podaci o tim kretanjima u vezi obima proizvodnje mlijeka i mljekarskoj industriji su
predmet panje u ovom segmentu strucnog projekta.
Zbog velikih razlika u konceptu razvoja prije i nakon ovog rata, neophodna su kratka
pojanjenja:
a) period samoupravnog socijalizma (do 1991.),
b) prelazni period (1992-1995 i
c) trno privredivanje (1996. pa nadalje).

U predratnom periodu, teite razvoja je bilo na drutveni sektor radi njegove primarne
uloge u svim domenima. U tom vremenu je svega bilo oko 4% obradivih povrina i oko
2% priplodnih grla u drutvenom vlasnitvu, a u trinoj proizvodnji su imali udio od oko
33 %. To znaci da su ostvarivali visoke prinose po ha i obim proizvodnje po grlu. Imali
su dobar sortiment u biljnoj proizvodnji i pasminski sastav u stocarstvu. talski prosjek
proizvodnje kravljeg mlijeka u kombinatima je bio izmedu 4.000 i 5.000 litara po kravi.
Posjedovali su savremenu mehanizaciju, opremu, objekte i primjenjivali intenzivnu
proizvodnju. Za razliku od drutvenog sektora, poljoprivredna gazdinstva su bila potpuno
zanemarena u njihovom razvoju, neopremljena, bez potpore u svakom smislu. Bive
zadruge su bile organizovane tako da su bez mnogo truda imali lagodan ivot.

Radi boljeg sagledavanja stanja u ovoj oblasti tog perioda, dati su osnovni naturalni
pokazatelji o BiH prije ovog agresorskog rata.

Tabela 9/1. Broj krava i proizvodnja mlijeka u RBiH 1990. godine

Pokazatelj Jedinica mjere Kolicina
Broj krava 000 grla 632
a) privatnih 000 grla 626
b) poljoprivredne organizacije 000 grla 8
Proizvodnja mlijeka 000 lit 880.000
Proizvodnja mlijeka po kravi lit. 1.410
Organizirani otkup mlijeka 000 lit 107.000
Trinost proizvodnje u % 12
Ucece dravnih farmi u otkupu u % 29
Ucece zemljoradnika u otkupu u % 71
Izvor: Statistika R BH /1991. godine
109
Iz podataka se vidi da je drutveni sektor imao samo u 1990. godini 1,3% muznih krava,
a u otkupu kravljeg mlijeka je ucestvovao sa 33% zahvaljujuci pogodnostima sistema i u
njemu ostvarenih proizvodnih rezultata. Ovako nizak prosjek mlijeka po kravi je
posljedica veoma niske proizvodnosti privatnog sektora, a koji je imao u svoj posjed
98,7% muznih krava posmatrane godine.
U otkupljenim kolicinama mlijeka privatna gazdinstva su davala vie od dvije trecine i to
najvie iz nekoliko razloga:
- titio se standard radnika preko niskih cijena osnovnih poljoprivrednih
proizvoda
- via tranja od ponude,
- izgradeni veliki preradivacki kapaciteti su traili svoju zaposlenost i
- industrijskom preradom se nastojala smanjiti prerada na gazdinstvu.

Prema rezultatima do kojih su doli drugi istraivaci, stanje mljekarske industrije R BiH
neposredno prije rata je bilo sljedece:

Tabela 9/2. Industrija prerade mlijeka u R BiH 1991. godine

Pokazatelj Jedinica mjere BiH F BH RS
Broj mljekara kom 11 9 2
Kapaciteti za preradu mlijeka miliona litara 181 147 34
Prerada mlijeka u 1991. godini miliona litara 116 88 28
Izvori snabdijevanja sa mlijekom
- Otkup mlijeka od zemljoradnika
- Otkup mlijeka o dravnih farmi
Svega vlastiti izvori :
- Iz drugih dijelova SFRJ
- Uvoz mlijeka
Svega ulaz

miliona lit.
miliona lit.
miliona lit.
miliona lit.
miliona lit.
miliona lit.

60,7
30,8
91,5
12,7
11,9
116,1

42,5
23,9
66,4
12,7
9,1
88,2

18,2
6,9
25,1
-
2,8
27,9
Izvor: Lozo D.: Stdija Mlijeko u BiH, 2010.godine.

Prema podatku za naznacenu godinu, radni kapacitet je koriten sa 50,5% od sirovine
proizvedene u Bosni i Hercegovini. To je ocit dokaz o neskladu izmedu kapaciteta i
njegove iskoritenosti. Kada se uzme sva preradena kolicina, bez obzira na njeno
porijeklo, onda se dobije 64% iskoritenost mljekara, a 36% njihovih kapaciteta je ostalo
neiskoriteno.

Tokom rata, ne samo da su stradali ljudi kao najvece vrijednosti, nego je razorena i
opljackana privreda. Stocni fond, u zavisnosnosti od podrucja BiH je pretrpio razlicita
unitenja: u FBiH oko 65%, a u RS oko 30%. U takvim ratnim uslovima i proizvodnja je
smanjena na preostalom broju grla zbog opravdanih razloga.

Nakon ovog rata je uvedena trina ekonomija, za stvaranje neophodnih uslova za
privatnu inicijativu. Privatno vlasnitvo predstavlja uglavnom efikasnije poslovanje i
zbog toga se preduzimaju, dosta sporo, sve mjere na putu privatizacije poljoprivrednog
sektora. Taj proces ide veoma sporo, iz citavog niza razloga, a posljedice toga se narocito
ogledaju kod zemljoradnickih zadruga. One imaju ne zamjenjivu ulogu u razvoju
poljoprivrede svugdje u svijetu, a posebno tamo gdje su mala poljoprivredna gazdinstva.

Sljedeci podaci pokazuju kretanje broja grla u stocarstvu za proizvodnju mlijeka.

110
Tabela 9/3. Brojno stanje goveda, ovaca i koza u FBiH (2001 2009)

Goveda Ovce Godina
Ukupno Krave i
steone junice
Ukupno Priplodne
Koze
2001. 218409 161452 323945 240069 35108
2002. 223684 165323 375082 275929 39957
2003. 229071 173138 456704 332199 42815
2004. 234898 178512 506622 369622 -
2005. 234125 179162 506964 386251 -
2006. 233289 180309 545356 414568 -
2007. 224847 172645 549490 421501 -
2008. 225625 172682 533075 408080 -
2009. 221904 171781 534366 410445 -
Indeks 101,6 106,4 165,0 171,0 -
Izvor: SG/LJ FBiH

Najveci broj goveda u posmatranom periodu je bio 2008. godine, a u posljednjoj godini
se taj broj smanjio. U okviru te vrste stoke, broj krava je imao manji pad broja grla. U
odnosu na bazni period, broj goveda se neznatno povecao, a broj krava za 6,4 indeksna
poena.
U istom tom periodu broj ovaca skoro kontinuirano raste i imao je povecanje od 65
indeksnih poena, a kod priplodnih ovaca povecanje je iznosilo 71%. Za koze nema
podataka pa se ne moe vie ni komentarisati stanje u toj stocarskoj grani.

Graficki prikaz kretanja broja goveda i ovaca u Federaciji Bosne i Hercegovine za
posljednjih devet godina.

Brojno stanje goveda i ovaca u FBiH za period 2001. 2009.
0
50000
100000
150000
200000
250000
2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Goveda ukupno Krave i steone junice

0
100000
200000
300000
400000
500000
600000
2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Ovce ukupno Ovce plotkinje


Podaci o proizvodnji kravljeg i ovcjeg mlijeka u FBiH za proteklih devet godina iskazani
su u tabeli koja slijedi.








111
Tabela 9/4. Proizvodnja mlijeka u FBiH (20012009)

Kravlje mlijeko Ovcije mlijeko
Godina
Muenih
krava u 000
Proizvodnja
000 lit.
Lit. /grlu
Muenih
ovaca u 000
Proizvodnja
000 lit.
Lit. / grlu
2001. 138 247.199 1.785 168 7.988 47
2002. 142 267.520 1.889 179 8.560 48
2003. 153 278.771 1.822 217 9.877 45
2004. 157 299.135 1.900 238 11.156 47
2005. 157 304.895 1.947 237 11.632 49
2006. 158 312.062 1.969 252 12.267 49
2007. 150 313.330 2.088 255 13.065 51
2008. 150 322.221 2.143 237 11.706 49
2009. 148 321.096 2.163 227 10.887 48
Indeks 107,2 129,9 121,2 135,1 136,3 102,1
Stopa rasta 0,85 3,33 2,41 3,82 3,92 0,25
Izvor: SG/LJ FBiH, 2007., str. 132.
SG/LJ FBiH, 2008., str. 131.
SG/LJ FBiH, 2010., str. 118.
Vlastita izracunavanja

U istraivanom devetogodinjem periodu, broj muznih krava povecao se za 7%, a ukupna
proizvodnja kravljeg mlijeka za 29,9% i ima tendenciju daljeg rasta. Porast proizvodnje
mlijeka proizaao je iz dva jasno vidljiva razloga: povecanja broja muznih krava i
povecanja proizvodnje po grlu za 21,2%. Prosjecna godinja stopa rasta broja krava
(0,85) i povecanja proizvodnje mlijeka po grlu (2,41) daju prosjecnu godinju stopu rasta
proizvodnje mlijeka od 3,33.

U istraivanom period, prvi put je 2007. godine prosjecna proizvodnja mlijeka po kravi
prela 2.000 litara (2.088), i to je oko tri puta manje od prosjeka koji imaju razvijene
zemlje clanice EU , a skoro sa istim pasminskim sastavom.

Kretanje broja muznih krava i ovaca, te proizvodnje kravljeg i ovcijeg mlijeka u 000
litara za Federaciju BiH (2001 2009) prikazano je na sljedecim grafikonima.

Broj muznih krava/ovaca i proizvodnja kravljeg/ovcijeg mlijeka u FBiH
za period 2001. 2009. godina
0
50000
100000
150000
200000
250000
300000
350000
2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Muenih krava Proizvodnja 000 lit.
0
50000
100000
150000
200000
250000
300000
2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Muenih ovaca Proizvodnja 000 lit.


Trinost proizvodnje mlijeka raste iz godine u godinu. Prema nekim istraivanjima,
najveca je trinost mlijeka u BD sa oko 34%, zatim FBiH sa oko 32% i RS 29%. Iz tih
podataka proizilazi da je prosjecna trinost mlijeka u BiH 30%. RS ima najvecu
112
kolicinu proizvedenog mlijeka po kravi u 2009. godini 2.845 l, BD 2.542 l i FBiH 2.163
l. Kao najvaniji razlozi za to se mogu navest: kvalitet ishrane i pasmina. Federacija ima
puno planinskih podrucja gdje nema proizvodnje socne kabaste hrane, to se direktno
odraava na proizvodnost grla.
Kada se posmatra proizvodnja mlijeka u FBiH po kantonima, lako moe uociti velika
neujednacenost u tome. Na prvom mjestu po broju krava i proizvodnji mlijeka je TK,
zatim ZDK, pa onda USK i SBK. Ova cetiri kantona imaju 77% od ukupnog broja krava
u FBiH i daju 73,6% njene proizvodnje kravljeg lijeka.

Tabela 9/5. Krava i proizvodnja mlijeka po
kantonima FBiH u 2009. godini

Broj krava Proiz. mlijeka
Broj
kantona
Kanton
Grla U % 000 lit. U %
l/grlu
1 USK 23.470 15,8 54.918 17,1 2.340
2 PK 1.620 1,1 5.314 1,6 3.280
3 TK 43.481 29,3 96.006 29,9 2.208
4 ZDK 27.598 18,6 52.133 16,2 1.889
5 BPK 1.768 1,2 3.383 1,0 1.913
6 SBK 19.774 13,3 33.498 10,4 1.694
7 HNK 9.549 6,4 20.177 6,3 2.113
8 ZHK 4.197 2,8 5.393 1,7 1.285
9 KS 7.100 4,8 21.853 6,8 3.078
10 K 10 9.903 6,7 28.421 9,0 2.870
FBiH 148.460 100,0 321.096 100,0 2.163
Izvor: - Federalni zavod za statistiku
- MPV FBH

PK ima najmanji udio u broju grla (1,1%), BPK u proizvedenoj kolicini mlijeka. Po grlu
proizvodnje mlijeka je PK (3.280 l), a zadnjem mjestu je ZHK (1.285 l). Ovakva
muznost nije primjerena ovakvom pasminskom sastavu krava, veoma lici onoj kada je
dominantno bila bua. I ona je imala vecu mlijecnost od one koja je prisutna u nekim
kantonima, kada se preracuna u masnim jedinicama.
Trinost ovog proizvoda govedarstva jo nije dosegla ni do jedne trecine u FBiH, ali ima
pozitivnu tendenciju jer se nakon rata utrostrucila i podaci o ostvarenoj podrci po tom
osnovu su prikazani u narednoj tabeli.

Tabela 9/6. Otkupljene kolicine mlijeka po kantonima
U 000 litara
Kanton Proizvedeno Otkupljeno Udio otkupa % Udio u FBiH %
USK 54.918 26.732 48,7 26,7
PK 5.314 1.109 20,9 1,1
TK 96.006 17.979 18,7 18,0
ZDK 52.133 9.212 17,7 9,2
BPK 3.383 288 8,5 0,3
SBK 33.498 10.788 32,2 10,8
HNK 20.177 2.097 10,4 2,1
ZHK 5.393 1.359 25,2 1,4
KS 21.853 7.593 34,7 7,6
K 10 28.421 12.423 43,7 12,4
FBiH


- isplacena premija 321.096 89.580

27,9 89,6
- nemaju pravo 10.380 3,2 10,4
S v e g a 99.950 31,1 100,0
Izvor: FMPV (isplacena premija)

113
Ovi podaci pokazuju da se od proizvedene kolicine otkupi neto vie od 31%. Prema
danim Uputstvima, pravo podrke ostvari njih 27,9% dok preostali dio od 3,2% nisu
stekli pravo finansijske podrke, zbog toga, to nisu predali odgovarajucu kolicinu po
proizvodacu.
USK skoro 48,7% svoje proizvodnje daje otkupu i po tome prednjaci, a iza njega je K-10
sa ucecem od 43,7%. Najmanju trinost ima BPK 8,5% pa HNK sa 10,4%.

Trema autoru Lozo D. (2010):Studija Proizvodnja mlijeka u BiH (2000-2010), u BiH ima
21.748 robnih proizvodaca, od cega u FBH 11.385 (52,3 %), u RS 10.103 ( 46,5%) i BD
259 (1,2%). Isti autor izdvaja cetiri karakteristicne grupe prema broju krava na farmi:
a) proizvodaci do 5 krava
b) male farme od 5 20 krava
c) srednje farme od 20 - 200 krava i
d) velike farme preko 200 krava

Detaljni podaci o tome dati su u narednoj tabeli.

Tabela 9/7. Procjena broja robnih proizvodaca u BiH
po entitetima za 2010. godinu

Proizvodaca Krava Trna proiz. Farne po
entitetima Broj U % Broj U % ooo lit U %
F BH
- do 5 krava
- 5-20 krava
- 20-200 krava
> 200 krava
Svega

9.322
1.909
150
5
11.386

82,0
16,8
1,3
0,1
100

11.186
11.969
3.300
1.920
28.375

39,4
42,2
11,6
6,8
100

28.987
44.113
14.850
12.000
99.950

28,8
44,2
14,9
12,1
100,0
RS
- do 5 krava
- 5-20 krava
- 20-200 krava
> 200 krava
Svega

8.855
1.148
97
3
10.103

87,6
11,4
0,9
0,1
100

18.910
7.336
2.134
2.270
30.650

61,7
23,9
7,0
7,4
100

62.840
27.144
9.603
12.400
111.982

56,0
24,2
8,6
11,2
100,0
D. Brcko
- do 5 krava
- 5-20 krava
- 20-200 krava
> 200 krava
Svega

183
71
5
-
259

70,6
27,4
2,0
-
100

210
433
110
-
753

27,0
57,5
15,5

100

532
1.587
495
-
2.614

20,3
60,7
19,0
-
100,0
B I H
- do 5 krava
- 5-20 krava
- 20-200 krava
> 200 krava
Svega

18.360
3.128
252
8
21.748

84,4
14,4
1,1
0,1
100

30.306
19.738
5.540
4.190
59.774

50,6
32,9
9,3
7,2
100

92.359
72.844
24.948
24.400
214.551

43,0
34,0
11,6
11,4
100,0
Izvor: - Milkprocessing
- Anketa kod mljekara u BiH

Podaci pokazuju da je u BiH najveci broj malih farmi muznih krava do pet (84,4%), a
njihov prosjek je oko 1,4 krave. Srednjih farmi sa 5-20 grla ima 14,4%, vecih sa 20-200
krava 1,1% i velikih sa >200 grla 0,1%. To znaci da sve ostale farme imaju udio od
15,6%, s tim da vece i velike farme imaju simbolicno ucece.
U Federaciji BiH je stanje skoro isto, malih farmi 82%, a ostalih 18%. Ovakva
usitnjenost farmi , zbog neracionalnosti nema akumulaciju kapitala i time je ogranicena
114
da preraste u vecu. Zbog toga ovaj proces trai dosta vremena i sredstava iz budeta da bi
se ostvario eljeni cilj.
Trinost je u velikoj mjeri uslovljena velicinom farme, do pet krava 29% , 5-20 krava
44% , podaci za FBiH. EU-27 ima trinost svjeeg kravljeg mlijeka vecu od 90%.


9.1. Otkup mlijeka u FBiH

Trite otkupa mlijeka u FBiH skoro iskljucivo (65-70%) ureduju njegovi preradivaci.
Tu aktivnost obavljaju:
1. mljekare sa vlastitim slubama za razvoj sirovinske osnove putem
- opremanja sa rashladnom i drugom opremom otkupnih stanica i/ili
farmi,
- preuzimanje mlijeka,
- pracenje kvaliteta mlijeka,
- obuku proizvodaca.

2. udruenja proizvodaca mlijeka , obicno zadruge
- opremanja sa rashladnom i drugom opremom otkupnih stanica i/ili
farmi,
- pracenje kvaliteta mlijeka,
- preuzimanje mlijeka i njegov plasman,

3. privatni poduzetnici kao nakupci otkupljuju mlijeko i bave se njegovim
plasmanom.

Prema raspoloivim podacima, mlijeko se u FBiH otkupljuje na podrucju 46 opcina, sa
oko 1.000 otkupnih mjesta. Prema prije iznijetim podacima u 2010. godini je otkupljeno
99.950 hiljada litara mlijeka ili u prosjeku 99.950 litara po otkupnom mjestu.
U Federaciji BiH proizvodaci su formirali Udruenje proizvodaca mlijeka, kako bi na to
bolji nacin ostvarili svoja prava. Imaju neki kantoni i svoja udruenja. Pored toga,
mljekare su organizirane u okviru Udruenja mljekarske industrije BiH.


9.2. Prerada mlijeka

Prema uradenim studijama, u poratnom periodu prerada mlijeka i mljekarska industrija su
imale tri razdoblja:
a) do 2000. godine je obnavljanje i izgradnja novih mljekara, bez znacajnih
promjena proizvodnog programa,
b) od 2000. do 2005. godine je modernizacija i dogradnja proizvodnih kapaciteta,
privatizacija dravnih mljekara i trino pozicioniranje i
c) nakon 2005. godine uvodenje novih savremenih proizvodnih programa (nisko
masni proizvodi , probiotski jogurti ,feta sir, mlijecni namazi idr). Domace mljekare
postaju izvoznici svojih proizvoda, a deava se ulazak stranih mljekarskih kompanija
i preuzimanje vecinskih kapaciteta za preradu mlijeka. Pojacana konkurencija ima za
posljedicu gaenje odredenog broja malih mljekara.

Neposredno prije rata R BiH je preradivala oko 116.500 hiljada litara mlijeka, a deset
godina kasnije svega 70 hiljada. To su te velike posljedice rata koje su nam uzele
115
znacajan dio vremena za povrat na stanje koje smo imali. Podaci o preradenim
kolicinama mlijeka u BiH po entitetima su dati u narednoj tabeli.

Tabela 9/8. Prerada mlijeka u BiH (2000 2010)

Izvor Milkprocessing

U FBiH prerada mlijeka se poveca sa 48,4 na 133,5 miliona litara ili za 275%, stopa rasta
11,9. U istom tom periodu RS je imala bri porast prerade mlijeka, sa 21,5 na 92,1 milion
litara ili 428%, stopa rasta 17,5. Zajedno dva entiteta su dala BiH preradi mlijeka
povecanje sa 69,9 na 225,6 miliona litara ili 322%, stopa rasta 13,9. Svi ovi podaci
pokazuju buran razvoj preradivacke industije u BiH. Ovakav rast nije realno ocekivati u
narednom periodu.
FBiH je 2000. godine ucestvovala sa 62,3% prerade mlijeka u BiH, a deset godina sa
59,2%. Njeno ucece se smanjilo za 3,1% i moguce je ocekivat jo neznatno smanjenje.
U posmatranom period, najvece kolicine mlijeka u FBiH su preradene u 2008. godina,
vie za 11.893 hiljade litara nego 2010. godine. Od te rekordne godine smanjenje je
nastupilo zbog znatnog porasta cijene itarica - kukuruza kao osnovne komponente
proizvodnog dijela obroka stocne hrane. Od tih posljedica se proizvodnja, a time i
prerada jo nije oporavila. To je bio glavni, ali i ne jedini razlog.

Prerada mlijeka u BiH i po entitetima (2000-2010)
0
50.000
100.000
150.000
200.000
250.000
2000. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010.
m
i
l
i
o
n
a

l
i
t
.
F BH RS B i H


Kada se analizira proizvodni program domacih mljekara, onda se odmah moe vidjeti da
su dominantno zastupljeni:
F BH RS B i H
Godina
000 lit. Indeks 000 lit. Indeks 000 lit. Indeks
1989/90 116.500 100
2000. 48.427 21.500 69.927
2005. 105.794 100 65.157 100 170.951 100
2006. 107.797 102 71.113 109 178.710 104
2007. 115.485 109 83.713 128 199.198 116
2008. 145.398 137 89.947 138 235.345 138
2009. 143.041 135 86.472 133 229.513 134
2010. 133.505 125 92.141 141 225.646 132
Indeks 2010/2000. 275 428 322
U % u BiH 2010. 59 41 100
116
a) do 2000. godine iskljucivo konzumni tecni program: slatko pasterizovano mlijeko
i fermentisani proizvodi,
b) i nakon toga konzumni tecni program sa 76,4%, sirevi sa 21,1% i ostali proizvodi
sa svega 2,5% i
c) u zadnjim godinama se povecava udio UHT steriliziranog mlijeka , sira i ostalih
trajnih proizvoda

Tabela 9/9. Preradeno mlijeko po proizvodima mljekarske
industrije BiH i po entitetima

Godina
Slatko paster.
mlijeko
UHT steriliz.
mlijeko
Fermentisani
proizvodi
Sir
Ostali
proizvodi
Svega
000 l
000 l % 000 l % 000 l % 000 l % 000 l %
F BH
2000.
2005.
2010.

16.500
4.645
3.730

34,1
4,4
2,8

6.400
52.969
75.487

13,2
50,0
56,6

15.500
23.419
25.692

32,0
2,3
19,3

7.600
19.872
24.100

15,7
18,7
18,1

2.427
4.889
4.189

5,0
4,6
3,2

48.427
105.794
133.505
RS
2000.
2005.
2010.

8.600
3.950
2.629

40,0
6,2
2,8

645
31.644
44.104

3,0
58,5
47,8

10.750
18.578
20.512

50,0
28,5
22,2

1.505
10.985
23.122

7,0
16,8
25,1

-
-
1.808

-
-
2,1

21.500
65.157
92.141
BiH
2000.
2005.
2010.

25.100
8.595
6.359

35,7
5,0
2,8

7.045
84.613
119.591

10,1
49,5
53,1

26.250
41.997
46.204

37,5
24,6
20,5

9.105
30.852
47.222

13,0
18,0
21,0

2.427
4.889
6.007

3,7
2,9
2,6

69.927
170.951
225.646
Izvor: Anketa Milkprocessinga kod mljekara BiH

U FBiH se malo preraduje mlijeka u sir i te promjene su veoma spore, za 2,4% (sa 15,7
na 18,1%) u periodu 2000-2010. godine. U tom periodu RS je povecala preradu mlijeka
za 18,1% (sa 7,0 na 25,1%), to je vaan pomak. U EU najveci dio svjeeg mlijeka se
preraduje u sir i druge trajne proizvode, sa znatni viim stepenom prerade od tecnog
konzumnog programa koji dominira u BiH.

Struktura prerade mlijeka u FBiH i EU
57
19
18
3
24
9
44
23
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
FBiH EU
UHT i sterilizirano mlijeko Fermentirani proizvodi Sir Ostalo


Podaci o dobivenim kolicinama najvanijih mlijecnih proizvoda iz mljekara BiH po
entitetima su dati u narednoj tabeli. U tom posmatranom periodu u FBiH: UHT mlijeko
je imalo povecanje za 42%, pavlaka i mileram za 20%, te sve vrste sireva za 52%.
Smanjenje proizvodnje je bilo kod slatkog pasterizovanog mlijeka za 20%, tvrdih i
polutvrdih sireva za 8%.
117
Tabela 9/10 Proizvedene kolicine mlijecnih
proizvoda u BiH po entitetima

Vrsta proizvoda Jed. G o d i n a Indeks
mjere 2005. 2009. 2010. 10/05 1009/1
0
F BH
- Slatko paster. mlijeko
- UHT steril. mlijeko
- Jogurt i ostali napitci
- Pavlaka, mileram
- Sir
- tvrdi i polutvrdi
- svijei sitni
- krika , feta i sl.
Svega sir
- Mlijeko u prahu
- Mlijecni namazi
- Maslac
- Preradeno mlijeko

000 lit
000lit
000 lit
tona

tona
tona
tona
tona
tona
tona
tona
000 lit

4.645
52.959
16.552
6.867

1.164
792
181
2.137
366
-
-
105.794

2.871
80.089
20.102
9.995

1.503
1.382
300
3.185
-
756
505
143.041

3.730
75.487
17.417
8.275

1.073
1.487
696
3.355
13
905
495
133.505

80
142
105
120

92
188
384
152
-
-
-
126

130
94
87
83

71
107
232
105
-
120
98
93
RS
- Slatko paster. mlijeko
- UHT steril. Mlijeko
- Jogurt i ostali napitci
- Pavlaka, mileram
- Sir
- tvrdi i polutvrdi
- svijei sitni
- krika , feta i sl.
Svega sir :
- Mlijeko u prahu
- Mlijecni namazi
- Maslac
- Preradeno mlijeko

000 lit
000 lit
000 lit
tona

tona
tona
tona
tona
tona
tona
tona
000 lit

5.340
31.644
13.705
4.828

236
1.410
205
1.851
-
-
27
65.157

1.985
50.567
12.393
5.873

501
1.902
35
2.438
-
124
15
86.472

2.629
44.104
14.216
6.296

652
3.040
369
4.061
-
236
234
92.141

49
139
104
130

276
216
180
219
-
-
-
141

132
87
115
107

130
160
-
166
-
190
-
106
BiH
- Slatko paster. mlijeko
- UHT steril. Mlijeko
- Jogurt i ostali napitci
- Pavlaka, mileram
- Sir
- tvrdi i polutvrdi
- svijei sitni
- krika , feta i sl.
Svega sir :
- Mlijeko u prahu
- Mlijecni namazi
- Maslac
- Preradeno mlijeko

000 lit
000 lit
000 lit
tona

tona
tona
tona
tona
tona
tona
tona
000 lit

8.595
84.613
30.257
11.695

1.400
2.200
386
3.988
366
-
27
170.951

4.853
130.656
32.494
15.868

2.004
3.284
335
5.623
-
880
520
229.513

6.359
119.974
31.613
14.571

1.725
4.527
1.065
7.317
13
1.141
729
225.646

74
154
107
125

123
206
276
183
-
-
-
132

131
92
97
92

86
138
318
130
-
130
140
98
Izvor: Anketa Milkprocessing

Iz ovog programa se vidi da je proizvodnja sireva jo nedovoljno zastupljena i da se
relativno sporo osavremenjava proces prerade sa trajnim mlijecnim proizvodima.

Buducnost mljekarske industrije u BiH/FBiH je odredena citavim nizom cinioca, a medu
njima se narocito isticu:
- snabdijevanje sa sirovinom,
- trite i
- konkurentnost proizvoda (kvalitet, cijena i isporuka).
118
Kada je u pitanju proizvodnja sirovine (svjeeg mlijeka), moe se ocekivati da ce rasti iz
najmanje dva razloga: a) povecavati ce se proizvodnost po grlu i b) trinost proizvoda.
Nae trite nije malo za domace proizvodace, pa je za ocekivati da oni povecaju svoj
udio na njemu. Kvalitet sirovine i prerada daju zadovoljavajuci kvalitet proizvoda koji
ima odgovarajucu produ. Sve to ne znaci da se u ovaj proces prerade ne uvode odredene
promjene koje doprinose njegovom razvoju.
Proizvodni program i asortiman mlijecnih proizvoda znacajno su proireni, to
se,posebno, odnosi na mlijecne namaze, nisko masne i probiotske proizvode.Medutim,
jo uvijek je prisutna nedovoljna odlucnost mljekara ka proirenju proizvodnog programa
sa savremenim i novim proizvodima ,koji su prisutni na tritu BiH i zauzimaju znacajno
mjesto u uvozu mlijecnih proizvoda - topljeni sirevi, program slatkih konzumnih
proizvoda i dr. Vrlo je malo proizvodnih programa usmjerenih prema ciljanom potroacu,
to su savremeni trendovi mljekarskih programa u Evropi i svijetu.
Bri razvoj proizvodnje trajnih globalnih proizvoda trai odgovarajuce sistemske politike
prema ovim proizvodnjama.

Mljekare BiH se dominantno snabdijevaju sa sirovinom iz domacih izvora (95%) u 2010.
godine, a uvoze ga svega 5%. U toj godini je uvezeno 7,183.328 litatara od cega je 2,9
miliona bilo koncentrovano (ugrueno). Ako se to mlijeko preracuna na svjee sirovo
pomocu koeficijenta ekvivalencije 1 :3, onda se dobije uvoz od 12,3 miliona litara. Od te
kolicine mljekare u BiH su preradile 11,1 milion. Podaci o izvorima snabdijevanja
mljekara u BiH i po entiteima su dati u narednoj tabeli.

Tabela 9/11. Izvori snabdijevanja mljekara BiH
sirovinom po entitetima

G o d i n a Izvor
snabdijevanja 2000. 2005. 2010.
000 lit % 000 lit % 000 lit %
Indeks
10/05
FBH
Otkup mlijeka
- F BH
- RS
- Brcko
Svega
Prerada mlijeka


31.602
-
-
31.602
48.427


65,2



100,0


92.558
10.736
-
103 294
105.794


87,4
10,1

97,5
100


98.690
23.274
2.614
124.578
133.200


73,8
17,4
1,9
93,1
100,0


106,4
216,8

120,4

RS
Otkup mlijeka
- RS
- F BH
Svega
Prerada mlijeka


21.500
-
21.500
21.500




100,0
100,0


62.617
2.540
65.157
65.157


96,1
3,9

100,0


88.718
1.260
89.978
92.200


96,2
1,3
97,5
100,0


141,6
50,0
138

BiH
a. Otkup mlijeka
- F BH
- RS
- Brcko
Svega
b.Uvoz mlijeka
Svega ( a + b) :


31.602
21.500
-
53.102
16.825
69.827


45,2
30,8


24,0
100,0


95.098
73.353
-
168.451
2.500
170.951


55,6
42,9


1,5
100,0


99.950
111.992
2.614
214.556
11.100
225.656


44,2
49,7
1,1
95,0
5,0


112,8
153,8

132,1
444
131
Izvor: Anketa Milkprocessing kod mljekara BiH

Prema iskazanim podacima, u FBiH se sa svog podrucja u 2010. godini obezbijedi oko
74% sirovine za njenu mljekarsku industriju, a preostalih 26% (8.622 hiljada litara) sa
119
ostalih podrucja iz BiH i uvoza. To znaci da ima dovoljno postojecih preradivackih
pogona za povecanje proizvodne sirovine. Ako se jo tome doda nepotpuna iskoritenost
kapaciteta, onda postoje znacajne rezerve u otkupu mlijeka.

Promjenljiv je broj mljekara u BiH/FBiH posmatran u posljednjih deset godina. U 2000.
godini u BiH je bilo 57 mljekara a sada ima 33. U tom istom periodu u FBiH se je sa 35
smanjilo na 20 mljekara. Podaci o tome su dati u narednoj tabeli.

Tabla 9/12. Broj mljekara u BiH i po entitetima (2000-2010)

Godina F BH RS B I H
Broj
mljekara
Prerada ml.
000 lit
Broj
mljekara
Prerada ml.
000 lit
Broj
mljekara
Prerada ml.
000 lit
2000. 35 48.427 22 21.500 57 69.927
2005. 26 105.794 17 65.157 43 170.951
2010. 20 143.041 13 86.472 33 229.513
Izvor: Milkprocessing

Iznijeti podaci pokazuju da se preradena kolicina mlijeka u BiH/FBiH povecava, a broj
mljekara znatno smanjuje jer se povecavaju njihovi kapaciteti. Ako to uzmemo za FBiH
onda imamo da je 2000. godine preradeno 48.427 hiljada litara mlijeka u 35 mljekara
(1.381 hilj./mlj.), a deset godina kasnije je preradeno 143.041 hiljadu litara u 20 mljekara
(7.152 hilj./mlj.). Ovakvo stanje je rezultat prestanka rada uglavnom malih mljekara sa
10.000 litara/dan, a ne izgradnjo velikih ili proirivanja njihovi kapaciteta prerade.

Tabela 9/13. Kapaciteti mljekarske industrije u BiH po entitetima (2010)

F BH RS B I H Kapacitet
000 lit/dan Broj
mljeka.
Prerada
mil. lit
U
%
Broj
mljeka.
Prerada
mil. lit
U
%
Broj
mljek.
Prerada
mil. lit
U
%
> od 100 4 101,1 70,7 1 51,6 60,0 5 152,7 66,7
50 - 100 2 14,5 10,1 2 22.6 25,7 4 37,1 16,1
20 - 50 2 7,1 5,0 2 5,3 6,1 4 12,4 5,4
10 - 20 7 15,8 11,0 2 2,1 2,4 9 17,9 7,8
< 10 5 4,5 3,0 6 4,8 5,8 11 9,3 4,0
Svega 20 143,0 13 86,4 33 229,4
Izvor: Istraivanja i procijena : Milkprocessing

Radni kapaciteti mljekarske industrije se procjenjuju na 420 miliona litara godine u BiH.
Od toga u FBiH na 275 miliona i u RS na 145 miliona litara. Ako se uzmu preradene
kolicine svjeeg mlijeka i uprede sa postojecim kapacitetima iskazanim u milionima
litara, dobiju se sljedeci pokazatelji:
1. BiH 420 instalisani: 229,5 preradeno = 54,6 % iskoriten kapacitet
2. FBiH 275 instalisani: 143 preradeno = 52 % iskoriten kapacitet i
3. RS 145 instalisani: 86,4 preradeno = 59,6 iskoriten kapacitet

Kada se posmatra ovaj veoma vaan pokazatelj, onda se moe reci da je i to jedna od
slabih strane nae mljekarske industrije i njene konkurencije. U cijeni mljekarskih
proizvoda skoro duplo je veci iznos fiksnih trokova nego kada bi oni radili punim
kapacitetom.
Pored toga podatka, iz tabele se vidi da je oko 83 % mlijeka preradeno u 9 mljekara, od
cega je 6 nalazi u F BH i tri u RS.

120
Proizvodni programi mljekara BiH sadre 12 vrsta mlijecnih proizvoda sa oko 35
proizvoda vie podataka o tome je dato u sljedecoj tabeli.

Tabela 9/14. Pregled proizvodnih programa
mljekara u BiH (2010)

Vrsta proizvoda Broj proizvodaca
( mljekara)
F BH RS B i H
Slatko pasterizovano mlijeko 13 14 27
UHT sterilizirano mlijeko 5 2 7
Jogurt 16 11 27
Kiselo mlijeko 5 - 5
Ostali napitci
- kefir
- mlacenica

4
6

-
6

4
6
Pavlaka
- kisela pavlaka i mileram
- slatka pavlaka za domacinstvo

15
1

11
1

26
2
Sir
- svjei
- krem
- krika kravlji
- krika ovciji
- polutvrdi
- tvrdi
- sir iz mijeha
- mozarela
- dimljeni
- punjena paprika sa sirom i
pavlakom

18
2
12
2
9
6
-
-
1
3

16
1
12
2
6
1
2
1
1
2

34
3
24
4
15
7
2
1
2
5
Mlijecni namazi
- mlijecni i sirni namaz
- kajmak

7
4

2
7

9
11
Maslac 3 1 4
Mlijeko u prahu 1 - 1
Izvor: Milkprocessing

Podaci pokazuju:
- vecina mljekara je orijentisana na kratkotrajne konzumne proizvode,
- program proizvodnje tri grupe sireva: svijei, salamurni i polu tvrdi /tvrdi sirevi
ima 5 mljekara,
- topljeni, plavi, oplemenjeni polu tvrdi i slicni sirevi nisu zastupljeni u
proizvodnom programu domacih mljekara,
- one ucestvuju u uvozu sira u BiH i na taj nacin dobro znaju da postoji tranja za
tim proizvodima,
- mali je udio savremenih mlijecno /kiselih napitaka je jo uvijek nedovoljno a
uvoze se u BiH iz Hrvatska, Slovenija i Srbije,
- proizvodi BiH mljekara su uglavnom pakovanja u plasticnoj ambalai i velicini
0,5 i 1 litar, dok su strane mljekare na BiH tritu prisutne sa manjim
pakovanjima (od 0,1 do 0,3 litra),
- nije uspostavljen poseban proizvodni program za ciljane grupe potroaca (kolski
obrok, programi za omladinu , sportsko mlijeko i dr.),
- mali je broj mljekara ukljucenih u proizvodni program nekih autohtonih
mlijecnih proizvoda (sir iz mijeha, punjena paprika i dr.)
121
9.3. Vlasnika struktura mljekara

Sve 33 mljekare u BiH su u privatnom vlasnitvu i to 28 domacih kompanija, a pet u
vlasnitvu stranih kompanija. Taj mali broj mljekara u stranom vlasnitvu preraduje oko
60% u ukupnoj preradi sirovine. Mljekarska industrija BiH je u 2010. godini imala oko
1.300 radnika i to 740 u F BH i 560 u RS.
U zadnjih pet godina se dosta intenzivno radi na uspostavljanju savremenih sistema i
standarda pracenja procesa proizvodnje radi osposobljavanja za izvoz. U 2009. godini,
njih 28 od 33 mljekare je imalo najmanje jedan od medunarodnih standarda.
Podaci o toma dati u narednoj tabeli.

Tabela 9/15. Mljekare BiH sa certifikatima
za medunarodne standarde

Naziv standarda / certifikata Mljekara
u F BH
Mljekara
u RS
Mljekare
BiH
- HACCAP 18 10 28
- ISO 9001 6 4 10
- ISO 22.000 2 1 3
- Izvozni broj 10 4 14
Izvor: Milkprocessing

U posljednje dvije godine se radilo intenzivno na ovim normativima jer je usvojena
odgovarajuca zakonska uredba.


9.4. Spoljno trgovinski promet mlijeka
i mlijenih proizvoda BiH

U spoljno trgovinskom bilansu BiH ucestvuje mlijeko i mlijecni proizvodi. Prema
raspoloivim informacija za 2010. godinu ovi proizvodi su imali promet od 207,8 miliona
KM. U tome je uvoz iznosio 139,7 miliona ili 60,2%, a izvoz sa 68,1 milion KM ili
32,8%. Vie podataka o tome po zemljama spoljne trgovine dato je u narednoj tabeli.

Tabela 9/16. Spoljno trgovinski bilans mlijeka i mlijecnih
proizvoda BiH za 2010. godinu

U v o z I z v o z S v e g a
Drava
U 000 KM U % U 000 KM U % U 000 KM U %
CEFTA
- Hrvatska
- Srbija
- Makedonija
- UNMIK-Kosovo
- Crna Gora
- Albanija
Svega CEFTA

64.692,5
15.718,9
229,0
-
-
-
80.640,4

46,3
11,2
0,2



57,7

36.360,7
10.923,8
10.973,8
4.419,2
4.613,6
811,8
68.102,9

53,3
16,0
16,1
6,5
6,8
1,2
99,9

101.053,2
26.642,7
11.202,8
4.419,2
4.613,6
811,8
148.743,5

48,6
12,8
5,4
2,1
2,2
0,4
71,5
EU
- Slovenija
- Ostale clanice EU
- Svega EU

19.194,1
38.523,2
57.717,3

13,7
27,6
41,3

-
-
-



0

19.194,1
38.523,2
57.717,3

9,2
18,5
27,7
Ostale drave 1.304,9 1,0 55,4 0,1 1.360,3 0,8
Svega (1+2+3 ) : 139.662,6 100,0 68.158,3 100 207.821,1 100,0
Ucece % 67,2 32,8 100,0
Izvor: - Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH ,
- Uprava za indirektno oporezivanje BiH i VTK BiH
122
Najveca zemlja izvoznica i uvoznica za BiH je R. Hrvatska. Kao izvoznica ucestvuje sa
46,3% a kao uvoznica sa 53,3%. Druga zemlja sa kojom BiH ima najveci spoljno
trgovinski promet je Srbija. Sa zemljama CEFTA BiH ostvaruje uvoz od 80,6% a izvoz
od 99,9%. Razliku je sa zemljama clanicama EU i svijeta. Pokrivenost uvoza izvozom u
2010. godini iznosi 48,8%.
Da bi se neto detaljnije moglo kazati o spoljno trgovinskom bilansu mlijeka i mlijecnih
preradevina potrebno je imati podatke o tome po proizvodima.

Tabala 9/17. Uvoz mlijeka i mlijecnih proizvoda
u BiH (2002 2010)g

2002. 2005. 2010. Index 10/09
Vrsta proizvoda 000
lit,kg
000
KM
000
lit,kg
000
KM
000 lit,kg 000 KM Kolicina KM
Sirovo mlijeko 5.500 3.301 1.195 506 9.123,1 5.262,0 174 194
UHT steril. mlijeko 33.485 30.159 27.812 21.593 22.867,7 25.288,3 101 101
Jogurt i sl. proizv. 12 153 15.176 10.549 12.817 11.820,0 18.561,2 95 94
Pavlaka i mileram 8.770 19.549 8.215 15.312 8.862 22.178,1 107 108
M Mlije. namazi 650 2.650 852 3.832 1.192,1 7.800,4 99 103
Maslac 1.942 5.697 2.092 7.768 1.173,4 8.370,2 97 110
Mlijeko, surutka i ostalo
u prahu

1.538

2.671

1.209

2.478

2.421,2

4.218,5

90

107
Sir
- polutvrdi i tvrdi
- topljeni i plavi sir
- svijei,
- feta i krika
Svega sir:





6.848





34.888

8.034
1.240
292

9.566

39.166
6.772
1.257

47.195

5.518,8
931,4
761,2
434,8
7.706,2

33.714,8
7.357,3
4.214,4
2.697,4
47.983,9

100
101


101

118
106


114
Svega uvoz 114.091 111.501 139.662,6 108,4
Ekvivalent sir. mlijeku 140.700 144.042 147.466 104
Izvor: - Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH,
- VTK BiH

Dati podaci pokazuju da se za osam godina (2002-2010) vrijednost uvoza povecala za
25.572 hiljade KM. Ako se uvezene kolicine proizvoda, pomocu ekvivalencije svedu na
sirovo mlijeko, stvara se mogucnost pracenja te kolicine po godinama istraivanog
perioda. Prema tom pokazatelju kolicina se povecala za 6.766 hiljada litara od 2000. do
2010. godine. Najveca stavka uvoza su sirevi, pa UHT sterilizovano mlijeko, a onda
pavlaka i mileram. Mali dio tih proizvoda se uvozi radi reeskporta (mlijeko u prahu).

Tabela 9/18. Izvoz mlijeka i mlijecnih proizvoda
iz BiH 2002 -2010)

2002. 2005. 2010. Vrsta proizvoda
000 lit/kg 000 KM 000 lit/kg 000 KM 000 lit/kg 000 KM
Sirovo mlijeko 1.290,3 541,5
UHT ster. mlijeko 19.202 14.978 55.405,1 49.583,2
Jogurt i sl.proizv. 240 320 1.265,2 1.398,9
Pavlaka i mileram 200 350 2.352,7 5.479,2
Mlijecni namazi 103,0 568,2
Maslac 212 1.367,1
Mlijeko i surutka u
prahu



-
Sir
- polutvrdi i tvrdi
- svijei, sitni
. krika i feta
Svega sir :

730
146

876

7.020
732

7.752

725,8
868,7
27,3
1.621,8

6.610,7
2.444,0
142,9
9.197,6
Svega izvoz 3.382 31.152 68.135,7
Ekvivalent sirovog
mlijeka

28.800



72.578

Izvor: - Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH,
- VTK BiH.
123
Izvoz mlijeka i mlijecnih proizvoda, nakon ovog agresorskog rata, je simbolicno
zapoceo 2002. godine u vrijednosti od 3,4 milona KM. Od tada do 2010. godine taj
iznos je narastao na 68,1 milion KM. To je lijep pomak i u pravom smjeru,ali jo nije
u iznosu koji , prema resursima, ova zemlja moe da ostvari. UHT sterilizirano
mlijeko je najznacajniji izvozni proizvod koje u izvozu ima ucestvuje od 72,8 %.
Cjelokupni izvoz mlijecnih proizvoda vri se u drave regije CEFTA , a glavni
uvoznik je R Hrvatska.

Ucece globalnih trajnih proizvoda je veoma malo (sir, mlijeko u prahu, maslac) ,
tako da je izvoz orijentiran iskljucivo na regionalno trite. Nema izvoza na trite
EU, uglavnom zbog neuskladene legislativa.


9.5. Otkupne cijene mlijeka

Bosna i Hercegovina je izvrila liberalizaciju trita i na taj nacin prihvatila promjene
koje nastaju kod susjednih zemalja i unutar clanica EU. Cijene sirovog mlijeka na
Evropskom tritu formiraju se u skladu sa stanjem i kretanjima na tritu globalnih
(trajnih) mlijecnih proizvoda, koji u ukupnoj preradi mlijeka dominiraju i ucestvuju sa
oko 70 % (sir, mlijeko u prahu , maslac i sl.) U tom smislu, trite mlijeka u Evropi, a
samim time i u BIH, od 2000 godine je sljedece:
a) U period u 2000-2007. je stabilno (ponuda, tranja ,zalihe, cijene), pa zbog
toga ni otkupne cijene mlijeka nisu imale znacajnije oscilacije,
b) Od 2007. do 2009. godine je vrijeme nestabilnosti trita mlijecnih proizvoda,
to se neminovno odraavalo na otkupne cijene mlijeka. U 2007. godine su
cijene globalnih mlijecnih proizvoda imale visok rast od 25 % mlijeko u prahu
do 44 % maslac.
c) Taj rast cijena proizvoda je za sobom povukao povecanje cijena sirovog
mlijeka: u EU za 22%, Hrvatskoj 19 %, Srbiji 40% i BiH 22 % .
d) Naredna godina (2008) je imala smanjenje cijena proizvoda. Taj trend se
nastavio i u narednoj 2009.godini, te je zbog toga dolo do smanjenja cijena
sirovog mlijeka: u EU za 23%, Hrvatskoj za 13%, Srbija-24% i BiH 17 %),
e) Da bi zatitila proizvodace mlijeka i mljekarsku industriju, EU je uvela
instrumente zatitnih mjera, koji su sadrani u zajednickoj agrarnoj politici
(CAP) :
- aktiviran je sistem subvencija kod izvoza mlijecnih proizvoda,
- povecane su uvozne prag cijene,
- aktiviran je sistem preuzimanja zaliha u zajednicke rezerve i
- doneen je niz drugih mjera koje, putem subvencija, poticu potronju
mlijecnih proizvoda.
f) Ove mjere su bitno povecale konkurentnost trajnih mlijecnih proizvoda iz EU
te zbog toga 2010. godina donosi odredenu stabilizaciju trita i cijene imaju
porast,
g) Takvo stanje iz EU se odraava mljekarsku industriju BiH :
- pad konkurentnosti mljekara na domacem i ino tritu
- rast zaliha trajnih proizvoda (sir,UHT mlijeko) ,
- smanjen je izvoz sira oko 45 % i povecan uvoz sira, maslaca i mlijeka u
prahu,
- bitno je pogoran ekonomski poloaj proizvodaca mlijeka , tako da je
prisutna pojava smanjenja broja krava,
124
- zaustavljen je viegodinji rast prerade mlijeka i znacajno pogorana
finansijska likvidnost mljekara.
h) Na te probleme se konektuje i globalna ekonomska kriza

Dati najvaniji cinioci stanja u mljekarskoj industriji su se direktno odrazili na otkupne
cijene sirovog mlijeka u BiH i ire. Podaci o tome su dati u narednoj tabeli.

Tabela 9/19. Otkupnih cijena sirovog mlijeka u BiH,
okruenju i EU (2002 2010)
EUR/lit; 3,8 mm
O p i s 2002. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010.
B I H
- F BH
- RS
- Prosjek

0,255
0,220
0,235

0,260
0,222
0,240

0,260
0,223
0,245

0,310
0,295
0,302

0,293
0,284
0,288



0,250-
0,270



0,270-
0,290
Hrvatska 0,245 0,245 0,264 0,316 0,322 0,282-
0,308
0,320-
0,340
Srbija 0,220 0,210 0,221 0,300 0,266 0,222-
0,260
0,240 -
0,280
EU 25
EU 15
EU - 10
-
0,320
-
0,281
0,302
0,269
O,282
0,305
0,262
0,318
0,338
0,293
0,314
0,336
0,280
0,261-
0,295
0,331
0,345
0,314
Izvor: Mljekare BiH , Croatiastocar, EU Agri, MDC Datum- V. Britanija , LTO Nederland

U BiH su cijene sirovog mlijeka za osam godina povecane 19,1% (sa 0,235 na 0,280
Eur/lit), u Hrvatskoj za 34,7% (sa 0,245 na 0,260), Srbiji za 18,2% (sa 0,220 na 0,260) I u
EU-15 za 7,8% (sa 0,320 na 0,345 EUR/lit).
Ovakvo razliciti iznosi povecanja cijena sirovog mlijeka mogu nas dovesti do pogrenih
zakljucaka.
Zato je potrebno voditi racuna o sljedecem:
- kvalitet mlijeka je neujednacen,
- E i I klase EU ima 96%, RH 78%, a BiH 30%,
- Hrvatska je imala najveci porast cijena jer su one obuhvatile i nastale promjene u
kvaltetu sirovine,
- Sistem podrki je razlicit idr.

Cijena sirovog mlijeka u BiH kretala se od 0,250 do 0,270 EUR za standardni kvalitet
3,7% mm, odnosno 0,30 0,32 EUR/lit za E klasu. Cijena sirovog mlijeka u BiH se
uglavnom formirala na bazi sadraja mlijecne masti u mlijeku. Od 2010. godine pocela
je primjena Pravilnika o kvalitetu sirovog mlijeka, prema kojem se mlijeko preuzima od
proizvodaca i placa u skladu sa standardima EU. Taj kriterij jo svi ne primjenjuju. U
FBiH Pravilnik primjenjuje svega oko 59% mljekara, a ostale rade na njegovom
uvodenju. U RS Pravilnik se primjenjuje od pocetaka 2010. godine. Ocekuje se da do
kraja 2011. godine se u cijeloj BiH primjenjuje pomenuti pravilnik.

U okviru ovog strucnog projekta su detaljno obradena sredstva podsticaja koja se
odvajaju iz Budeta FBiH. I pored toga nije na odmet podsjetiti na podrke vezano za
proizvodnju kravljeg mlijeka. Farmer, pod propisanim uslovima datim u Uputstvima,
moe imati sljedece podrke :
a) premiju za mlijeko 0,16 KM/lit
b) uzgoj priplodne junice 450 KM/grlu
c) na kapitalna ulaganja bespovratno 25%
125
d) nabavka pripl grla bespovratno 25%
e) nabavka muzne opreme bespov. 25%
f) regresiranje kama 4%
g) iznos premije osiguranja 50%

Sve ovo su odredene i vane pogodnosti za farmere u FBiH, a shodno onome to se
izdvaja u zemljama clanicama EU to jo je nedovoljno.
Bilans proizvodnje i potronje mlijeka u BiH uraden je na bazi slijedecih elemenata:
- statisticke procjene ukupne proizvodnje mlijeka (Agencija za statistiku BiH),
- procjene potronje mlijeka za ishranu teladi ,
- registrirane proizvodnje mlijecnih proizvoda u mljekarama BiH, izraene u
ekvivalentu sirovog mlijeka i umanjene za izvoz mlijecnih proizvoda ,
- uvoza mlijecnih proizvoda, izraenog u ekvivalentu sirovog mlijeka i
- statisticke procijene broja stanovnika u BiH (Agencija za statistiku BiH) .


9.6. Bilans mlijeka u BiH

U BiH se na osnovu procjena moe doci do odredenih podataka koji ne postoje u
statistici. Jedan takav pokuaj je dat u narednoj tabeli.

Tabela 9/20. Bilans mlijeka u BiH

O p i s 2006. 2010.
000 gr, lit. U % 000 gr, lit. U %
Broj krava 315 293,2
Ulaz mlijeka
- Proizvodnja mlijeka
- Uvoz mlijeka
771.500
653.000
118.500
100,0
84,7
15,3
876.400
734.000
142.400
100,0
83,8
16,2
Izlaz mlijeka
- Potronje
mlijeka za telad
(broj teladi po
450 lit)
- Izvoz mlijeka
174.850



141.750
33.100
100,0



81,1
18,9
196.818



131.800
65.018
100,0



67,0
33,0
Potronja mlijeka 596.900 77,4 679.582 74,5

Prema ovoj racunici u 2010. godini je bilo raspoloivo 679,5 miliona litara mlijeka za
ishranu (potronju) stanovnitva. U ukupnom ulazu mlijeka, potronja za ishranu
stanovnitva je imala udio od 74,5 %.


9.7. Potronja mlijeka

O potronji mlijeka u BiH se moe govoriti na osnovu procjena je su svi podaci malo
pouzdani. Iako se zna da potronju mlijeka za ishranu stanovnitva cine:
a) proizvedene kolicine mlijecnih proizvoda u mljekarama BiH uvecane za uvoz i
umanjene za izvoz (registrovana proizvodnja),
b) neregistrirana potronja na poljoprivrednom domacinstvu,
c) prometa mlijecnih proizvoda putem zelenih pijaca i
d) direktne prodaje sa fami.
126
Tabela 9/21. Procjena potronje mlijeka u BiH

2006. 20010.
Pokazatelj
000 sta. lit Lit/pcap. % 000 sta, lit Lit/pca. %
Prisutan broj stanovnika 3.844 3.940
1. Registrirana proizvodnja
a) (mljekare BiH izvoz)
b) uvoz ml. proizvoda
Svega potronja

145.610
118.500
264.110

38
31
69

24
20
44

164.495
142.372
306.867

42
36
78

54
46
45
2. Neregistrirana potronja 332.540 86 56 372.715 94 55
Svega potronja (1+2) 596.650 155 100,0 679.582 172 100,0

Ovi podaci pokazuju da je potronja mlijeka - per cupita u BiH za 2006. godinu iznosila
155 litara, a cetiri godine kasnije 172 litara. U ukupnoj potronji, registrovana
proizvodnja mlijeka ucestvuje sa, prosjek, 44,5%, a neregistrovana potronja 55,5%.
Ovo je pokazatelj da je jo uvijek u znacajnoj mjeri zastupljena naturalna proizvodnja
kod seoskog stanovnitva. Treba ocekivati da se taj udio znatno smanji u narednom
periodu. Registriranu potronju u 2010. godini daju domace mljekare 54% i uvoz
mlijecnih proizvoda sa velikih 46%.
Registrovanu proizvodnju, odnosno potronju je moguce pratiti i po vrstama proizvoda.
Podaci o tome su dati u narednoj tabeli.

Tabela 9/22. Registrirana potronja mlijecnih proizvoda
iz BiH mljekara (2006. 2010.)

Potronja 000 lit, kg Per capita lit, kg
Vrsta proizvoda
2006. 2010. 2006. 2010.
U % po
proizvod.
Konz. pasterizirano mlijeko 6.554 4.853 1,6 1,2 100
UHT sterilizirano mlijeko 91.086 99.684 22,8 25,3 78
Jogurt i osteli ferm. napitci 39.427 44.553 9,8 11,3 72
Pavlaka i mileram 17.279 22.744 4,3 5,8 63
Sir 10.882 12.701 2,7 3,2 39
Mlijecni namazi 1.567 1.998 0,4 0,5 40
Maslac 2.090 1.746 0,5 0,4 28
Mlijeko i surutka u prahu 1.470 2.570 1
Svega ekvivalent sirovo mlijeko 264.110 306.867 67 78 54

Registrirana potronja mlijeka po stanovniku u cetvorogodinjem periodu se povecala za
16 indeksnih poena. Najznacajniji rast zabiljeen je kod pavlake, a potronja je u padu
kod maslaca i konzumnog pasteriziranog mlijeka. Najvece ucece u potronji kod UHT
mlijeka i jogurta.
Dalji razvoj mljekarske industrije i prerade mlijeka u BiH, a time i potronje ce
prvenstveno zavisiti od:
- primarne poljoprivredne proizvodnje,
- njihovog ekonomskog poloaja,
- razvoja trne proizvodnje mlijeka i obezbedenja stabilnih izvora sirovog mlijeka,
- razvoja izvoza mlijecnih proizvoda,
- razvoja proizvodnih programa u mljekarama (vii stepen prerade),
- organizovanja i dohodovnog povezivanja proizvodaca i preradivaca,
- razvoja zadrugarstva i dr.

Ukoliko ova kretanja budu povoljna, mljekarska industrija BiH trebala bi i u narednom
periodu ostvarivati pozitivne trendove razvoja.
127
10. FORMIRANJE I ULOGA CIJENA U POLJOPRIVREDI

10.1. Openito o cijenama hrane

Rezultati poslovanja poljoprivrednih gazdinstava zacinju se u proizvodnji, a verifikuju na
tritu poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda. Znacajan gradijent tih rezultata su
cijene po kojima gazdinstva prodaju svoje proizvode na tritu njihovog daljeg,
reprodukcijskog ili konacnog, finalnog plasmana. Uz prevashodno ekonomsko ili trino,
cijene u bih. sektoru hrane imaju i svoje snano dravno-regulativno znacenje, pa su one,
uz dosadanje domace, cesto i formalno postojanje, kao graditelj stanja u agrarnom
ambijentu snano istaknute tek u prvom fbih. zakonu o poljoprivredi, koji je donesen
krajem 2007. godine. One su inaugurirane kao jedan od cetiri instrumenta trino-
cjenovne politike kojima treba da se utjece na stabilnost domaceg trita poljoprivrednih
proizvoda, uz istovremeno jacanje konkurentnosti sektora na unutarnjem i vanjskom
tritu. Cijene prozivaju najosjetljivija pitanja poljoprivredno-prehrambenog sektora i
veu uz sebe krupne zadace za domacu poljoprivrednu proizvodnju. Njima se na sasvim
direktan nacin moe ostvarivati zatitna i uspostavljati podsticajna uloga u razvoju
sektora, ali i cuvati te dalje snaiti uspjenost ekonomskog spajanja zemlje sa svjetskim
(WTO), europskim (EU) i regionalnim (CEFTA) trinim okruenjem.
Cijene su snaan regulator ponude hrane, jer na njihov rast poljoprivrednici reagiraju
povecanjem proizvodnje. Ukoliko je taj rast visok ili cak i nekontrolisan, one mogu
postati i ogranicavajucim ciniteljem njene tranje.
Nakon nekoliko desetljeca mirovanja pa i sistemskog opadanja, uslijed razloga koje je
sam sebi postavio covjek, sa drugom polovinom 2007. godine dolo je do visokog i
nekontrolisanog rasta cijena osnovnih poljoprivrednih proizvoda, kakav traje i danas.
To stanje prenijelo se na cijeli sektor hrane i postavilo velika pitanja u funkcioniranju
ishrane cjelokupnog ljudskog drutva i osobito onog njegovog dijela koji se nalazi na
niem stepenu razvoja ili jo uvijek druguje sa siromatvom. Stoga, pomalo stavljeno u
stranu pitanje cijena hrane, postaje opet nada sve, i to u svjetskim razmjerima, aktualnim,
i kandidira sebe za jo dublja, neodlona hitna i intenzivna izucavanja.


10.2. Vrste cijena u poljoprivredi

U pogledu institucionalnih autoriteta ili stanja koja ih odreduju, postoje razne vrste
cijena. Ako su to stanja ponude i potranje, onda se govori o trinim ili konkurentskim
cijenama. Cijene mogu bili monopolske, ako ih odreduje monopolist, i oligopolske, kad ih
odreduje odredeni broj, to znaci vie, proizvodaca. Cijene mogu biti administrativne i to
su one koje odreduje drava. Poseban oblik cijena koje se nalaze izmedu administrativnih
i trinih, jesu mjeovite ili regulirane cijene.


10.2.1. Regulisane cijene

Cijene poljoprivrednih proizvoda i hrane opcenito na domacem, bih. tritu formiraju se
slobodno, s tim to su, radi sprjecavanja mogucih, ekstremno nepovoljnih, stanja u
njihovom trinom oblikovanju, propisane i odgovarajuci regulisani oblici tih cijena.
To su ciljne, zajamcene, minimalno-otkupne i uvozne prag-cijene. Dakle, radi se o cetiri
vrste cijena koje imaju regulativni, odnosno agrarno-politicki karakter, buduci ih
propisuje Vlada na prijedlog ministra.
128
Ciljne cijene poljoprivrednih proizvoda, kao prve medu navedenim, su one oko kojih bi
trebale da se formiraju i njihove stvarne trine velicine sa kojima bi se omogucavala
zadovoljavajuci nivo dohotka za pojedine poljoprivrednoprehrambene proizvode.
Zajamene cijene omogucavaju, uz primjereni obim proizvodnje, minimalan nivo
dohotka za pojedine poljoprivredne proizvode. Po ovim cijenama Vlada preko Direkcije
robnih rezervi, u skladu sa trinim redovima iz Zakona o poljoprivredi, otkupljuje
pojedine poljoprivredne proizvode i cuva ih za vracanje na trite kad se za to ukae
potreba.
Minimalne otkupne cijene su one po kojima je preradivac obavezan otkupiti
poljoprivredne proizvode od poljoprivrednih organizacija proizvodaca sirovina, ili
poljoprivrednih proizvodaca.
Uvozne prag cijene su najnii nivoi cijena na granici za odredene poljoprivredno-
prehrambene proizvoda uvoznog porijekla. Ovim se osigurava da stabilnost domaceg
trita ne bude ugroena uvozom tih proizvoda po cijenama koje bi bile nie od njihovog
odredenog prag-nivoa.


10.2.2. Cijene u trgovini

To su cijene koje se formiraju na tritu poljoprivrednih proizvoda pod uticajem ponude i
potranje. U zavisnosti od prometnih kanala i nacina prodaje, razlikuju se sljedeci glavni
oblici trinih cijena ovih proizvoda.
Cijene u trgovini na malo su one po kojima trgovina na malo, individualni proizvodaci i
vritelji usluga prodaju proizvode i usluge krajnjim potroacima. Drugacije receno, to su
cijene po kojima krajnji potroaci kupuju proizvode ili usluge za krajnju potronju. U
ovim cijena sadran je porez.
Otkupne cijene su one po kojima poslovni subjekti preuzimaju poljoprivredne proizvode
od individualnih poljoprivrednika radi prerade ili dalje prodaje.
Prodajne cijene imaju isto znacenje kao i otkupne, s tim to se radi o isporuci proizvoda
iz vlastite proizvodnje poslovnih subjekata, odnosno preduzeca iz oblasti poljoprivrede.


10.3. Trine cijene u proteklom periodu

Na obim i kvalitetu poljoprivredne proizvodnje uticu brojni cinitelji, ali su odluke
proizvodaca da nastave, obustave ili pojacaju proizvodnju nekog proizvoda najdirektnije
vezane za cijene. S obzirom na nivo postojecih ili ocekivanih cijena, rezultati njihovog
odlucivanja su mjerljivi i iskazuje se koeficijentom elasticnosti cija je vrijednost, zbog
uglavnom niske moci reakcije, u pravilu niska.
Kako su se kretale cijene pojedinih poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda u
pojedinim kanalima njihovog plasmana na tritu, prikazano je na stranama koje slijede.
Svakako da su predstavljene cijene realizacije nalazile svoje odgovore u postignutim
obimima proizvodnje tih proizvoda, ali nisu davale i informacije o realnim ekonomskim
rezultatima koje su postizali poljoprivrednici prilikom njihovih proizvodnji.
Takvim informacijama bit ce moguce raspolagati tek kad se te cijene stave u odnos sa
trokovima proizvodnje i cijenama kotanja proizvoda koji ce biti izabrani kao ciljni
predmet u nastavku ove analize. Dok se do tih cijena ne dode, slijede razmatranja na
nivoima poznatih podataka.


129
10.3.1. ita i preraevine

ita predstavljaju strateku grupu poljoprivrednih proizvoda koja se u FBiH za
posljednjih nekoliko godina(2000-2007) siju na povrini izmedu 92 i 82 hiljade hektara
raspoloivih oranica. Te povrine imaju silazni trend i obuhvataju kulture penice, rai,
jecma, zobi i kukuruza. Vodeci medu njima sa 46 do 51 hiljadu hektara povrina su
kukuruz te sa 20 do 25 hiljada hektara penica. Sa urodom koji se kretao izmedu 104 i
226 hiljada tona kod kukuruza te od 49 do 65 hiljada tona kod penice, ove dvije kulture
daju i dominantan obim dananje proizvodnje u ovoj grupi proizvoda.

Tabela 10/1. Cijene u prodaji i otkupu poljoprivrednih proizvoda u FBiH
KM/jed.
Proizvodi JM 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Indeks
ITA
Penica i ra kg 0,32 0,29 0,28 0,34 0,28 0,25 0,27 0,30 93,75
Jecam '' 0,50 0,30 0,33 - 0,25 0,33 0,33 0,33 66,00
Ovas/zob '' 0,20 0,47 0,32 0,38 0,41 0.38 0.21 0,46 230,00
Kukuruz - zrno '' 0,21 0,33 0,22 0,26 0,25 0,22 - 0,46 219,05
POVRCE
Grah kg 2,67 2,61 2,50 2,00 2,00 1,44 1,50 1,80 67,42
Krompir ''
- merkantilni '' 0,46 0,40 0,42 0,47 0,51 0,36 0,42 0,49 95,00
- sjemenski '' - - - - - - - - -
Crni luk '' 0,70 0,53 0,47 0,74 0,67 0.44 0.47 0,78 111,43
Kupus i kelj '' 0,32 0,25 0,26 0,20 0,26 0,30 0,22 0,34 106,25
Paradaiz '' 0,38 0,48 0,33 0,34 0,87 0,55 0,76 0,57 150,00
Paprika zelena '' 0,61 0,67 0,64 0,58 0,61 0,59 0,53 0,61 100,00
INDUSTR. BILJE
Duhan kg 2,56 2,23 2,23 2,03 2,35 2,41 2,34 2,21 86,33
VOCE
Jabuka kg 0,55 0,49 0,63 0,63 0,67 0,49 0,49 0,50 90,91
Svjee ljiva '' 0,38 0,44 - 0,49 0,39 0,50 0,52 0,42 110,53
Suhe ljive '' 2,50 1,00 2,00 2,75 3,00 1,75 2,20 2,00 80,00
GRODE
Grode za jelo kg - - 1,00 - - 1,50 -
Grode za preradu '' 0,80 0,82 0,86 - 0,98 0,74 0,80 0,84 105,00
ALKOHOLNA PICA
Vino 1,29 1,16 1,15 1,00 1,01 1,06 1,60 1,65 127,91
Rakija 2,34 1,94 3,63 2,46 6,64 7,33 7,20 6,33 270,51
STOKA
Mesnate svinje kg - - - - -
Masne i polum. svinje '' 1,95 - - - -
Prasad '' 2,33 - - - -
Goveda i junice za kla. '' 2,31 2,61 2,84 3,01 2,63 2,97 3,10 3,19 122,22
Telad za klanje '' 3,87 4,25 4,33 5,58 4,36 4,92 4,96 4,94 128,65
Ovce i iljead '' 4,00 - - 4,50 2,75 3,35 3,77 3,20 80,00
Janjad do 6 mjeseci '' - 5,00 8,00 6,06 4,31 4,14 4,12 4,30 86,00
PERAD I JAJA
Perad kg 15,07 7,66 7,41 3,22 2,62 2,47 2,20 2,50 16,59
Jaja '' 0,15 0,12 0,15 0,10 0,13 0,14 0,12 0,15 100,00
MLIJEKO I MLIJ. PRO.
Svjee mlijeko lit 0,52 0,53 0,53 0,53 0,53 0,54 0,53 0,55 105,77
Mlijecni proizvodi-sirevi kg 10,52 10,33 11,98 10,80 9,43 9,19 9,33 9,71 92,30
KOA
Govede i teleca kg 2,52 3,54 4,37 3,38 3,38 3,58 3,56 3,29 130,55
Ovcja i janjeca '' - - - - - - - - -
Izvor: - SG/LJ FBiH 2002-2008
- SB Statisticki podaci o gospodarskim i drugim kretanjima 2002-2008
- Vlastita izracunavanja
130
Na sjetvene povrine pod itaricama direktno, te na njihove ostvarene obime proizvodnje
posredno, svakako da su odlucujuci uticaj imale trine cijene. to se tih cijena i na
njihovim temeljima formiranih povrina te postignutih obima proizvodnje tice, glavni
kanal plasmana za ove proizvode, to je sasvim normalno, u svom proteklom vremenu
bio je otkup. Stoga se ovaj prometni kanal moe uzeti kao indikativan za ukupna kretanja
prilika na tritu tih proizvoda, pri cemu se, gledajuci ukupno poslijeratno razdoblje, stice
osnova za sljedece zakljucke;

otkupne cijene za penicu imale su pad cijena za oko est indeksnih poena u
promatranom vremena (indeks 93,8),
cijene po kojima se proizvodacima placao jecam na kraju u odnosu na pocetak
tog vremena imale su znatno nii nivo (indeks 66,0),
cijene zobi kao vane kulture za podravanje stocarstva, ali i makrobioticku
ljudsku ishranu imale su vie nego prepolovljen pad (indeks 40), i
cijene koje su u otkupnom kanalu dobivali proizvodaci kukuruza kao temeljne
itarice za razvitak stocarstva, posljednju godinu u odnosu na pocetnu su
docekale sa nivoom koji je imao osjetno vii nivo (indeks 230,0).

Unutar ovog razdoblja koje se, gledajuci njegov pocetak i kraj, moe oznaciti za vacinu
kultura kao veoma varijabilno, vladali su krajnje uzburkani do kolebljivi trendovi
mijenjanja cijena u ovom posmatranom kanalu.
Rezultati takvih razlicitih i nekontroliranih stanja na tritu pokazali su se u jednako
kolebljivim i generalno nepovoljnim stanjima proizvodnje koja su za rezultat imala;

konstantno visoki, i to priblino polovicni obim neobradenih naspram
angairanih zemljinih povrina,
upucenost domace mlinske industrije na svjetsko trite itarica i
reprodukcijsko koritenje tudih sirovina, i
trajno nepovoljnu i financijski veoma zahtjevnu entitetsku i ukupnu bih.
vanjskotrgovinsku bilansu ovih proizvoda.

Trgovina na malo treci je prometni kanal i on je rezervisan za finalne proizvode od
mnogih poljoprivrednih sirovina pa i ita. U njemu se putem prodajnih cijena koje kroz
trgovinu ostvaruju preradivaci, uz trokove prerade valoriziraju i dodane, preradbene
vrijednosti sirovina. Stoga se te cijene javljaju kao instrumenti za stvaranje i realiziranje
konacnih vrijednosti roba na tritu, u kojima sirovine, s obzirom na ostvareno ucece,
predstavljaju njihov uglavnom podcijenjeno priznat dio.

Gledajuci cijene koje su se tokom proteklog razdoblja u ovom distributivnom kanalu
formirale za jednu vrstu brana i dva tipa hljeba, moe se zakljuciti da su one kao takve
imale osjetno vii, stalno rastuci i za preradivace dosta stimulativan nivo.
42
To jasno
potvrduju i izracunati indeksi cijena za sva tri naznacena proizvoda koji zorno ilustriraju
sasvim drugacije trendove nego su oni koji su konstatirani kad su u pitanju bili penica,
kukuruz ili bilo koja druga domaca itarica.





42
Ovdje se radi o dosta slobodnoj procjeni koja bi se trebala dokazati ili korigovati izradom odgovarajucih
kalkulacija za vanije preradevine u ovoj kao i svim drugim oblastima prehrambene industrije.
131
10.3.2. Industrijske kulture

Duhan i soja jedine su industrijske kulture cije se proizvodnje u FBiH statisticki
registriraju., s tim to su od 2000. godine naovamo povrine pod prvom proizvodnjom
zbog povlacenja iz Hercegovine u padu, a pod drugom u porastu.
Niske svjetske cijene i nizak domaci prinos ne dozvoljavaju vece ekonomske efekte od
postojecih, mada je duhan kultura za koju je svoju egzistenciju povezao prilican broj fbih.
i rs. proizvodaca. One su u cijelom poslijeratnom razdoblju zakljucno sa 2007. godinom
imale silazan put (indeks 86,3) to je stvaralo tekoce u poslovanju, posebno
proizvodacima.


10.3.3. Povre

U FBiH povrce se godinje uzgaja na 45 do 49 hiljada hektara otvorenih poljoprivrednih
povrina, to predstavlja vie od 1/5 koritenih i preko 1/10 raspoloivih oranicnih
kapaciteta. Unutar ovih povrina sa oko 25 hiljada hektara ili preko 50% najzastupljeniji
je krumpir, dok se na preostalom dijelu koji varira oko 22 hiljade hektara znacajnije siju
grah i kupusnjace, te u malo manjoj mjeri paradajz, paprika, krastavac i drugo. Ovim
povrinama dodaje se oko 500 ha plastenickih i 15 ha staklenickih povrina na kojima se
dominantno uzgaja povrce.
Sa sadanjih angairanih povrina dobiva se godinji urod od 158 do 228 hiljada tona
krompira, te oko 150 hiljada tona ostalog povrca. To predstavlja znacajnu proizvodnju
koja, uz snanu stranu konkurenciju na domacem tritu, sve vie trai prostore za
kontinuiran izvoz.
Kao kod proizvoda opcenito, cijene su glavni cinitelj koji proizvodace povrca motiviraju
za odgovarajuce vrste i obime njegove proizvodnje, te ih opredjeljuju za one kojima se
nude vie prodajne cijene i alternativne mogucnosti plasmana na tritu.
Tih mogucnosti plasmana kod povrca ima vie i one se nude kroz otkup, preradu,
trgovinu na malo i seljacku pijacu te njihovo kombiniranje, povezivanje i dopunjavanje
sa drugim, manje znacajnim nacinima prodaje i dolaska do kupaca. U tom pogledu,
raspoloivi podaci pokazuju na sljedece;

seljacka pijaca sa kolicinama koje su u 2007. godini iznosile oko 11 hiljada
tona raznog povrca, za ovu vrstu proizvoda ostaje i dalje vaan, ali postaje i
opadajuci kanal plasmana,
u istoj godini plasman ovih proizvoda kroz otkup iznosio je nepunih est
hiljada tona i u zadnjim godinama pokazao je tendenciju vidnog rasta, i
mada za to nedostaju podaci, trgovina na malo i osobito lanci kuca postepeno
tee postati glavnim mjestima prodaje i kupovine ovih, kao, uostalom, i svih
drugih poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda.

Potvrde i pojanjenja za ove konstatacije jasno se nalaze u cijenama koje, za prikazana tri
kanala plasmana pokazuju jednako toliko razlicitih tendencija te njihovih formiranih
nivoa;

a) generalno gledajuci, nisu iskazane jasne tendencije kretanja cijena u bilo
kojemu od pomsatranih kanala plasmana,
b) cijene proizvoda u otkupu u pravilu su se formirale na niem nivou nego u
ostala dva kanala plasmana,
132
c) cijene koje su se formirale u marketima uglavnom su bliske cijenama na
seljackoj pijaci, i
d) time dolaze do izraaja poznate prednosti trgovine na malo i napose lanaca
kuca koji se stvaraju i uvecavaju u ovom, inace narastajucem prometnom
kanalu.


10.3.4. Voe

FBiH ima uslove za snanije i kvalitetnije vocarstvo od sadanjeg, pri cemu su promjene
neophodne kako u mijenjanju strukture tako i koncepta proizvodnje. Koncept se treba
zasnivati na viem tehnolokom nivou, uvodenju novih vrsta, izmjeni sortimenta, i
zasnivanju novih zasada. Naspram konvencionalne, integralna proizvodnja voa
predstavlja krajni cilj kojem treba teiti obzirom da ista podrazumijeva najbolju
organizaciju, tehnoloki nivo i ekoloki aspekt koji treba inkorporirati, ukoliko se eli
ostvariti profitabilno vocarstvo.
Ranija nebriga i ratna devastacija rezultirala je poslijeratnim loim stanjem, koje je u
izvjesnoj mjeri poboljano tek u posljednje tri do cetiri godine. Poboljanja su
napravljena u proizvodnji jabuke, pa potom kruke, i to uglavnom na racun starih,
zaputenih zasada ljive, te u manjoj mjeri i na novim zasnovanim povrinama. Danas
vocarstvo u strukturi vrijednosti poljoprivredne proizvodnje FBiH ucestvuje sa malo
iznad 6%, i daje vrlo nisku proizvodnju od oko 23 kg po stanovniku. U njemu kao i ranije
sa brojem rodnih stabala od 4,9 miliona i proizvodnjom koja varira od 20 do blizu 54
hiljade tona dominira ljiva, pa je to stanje koje u konceptualnom, tehnolokom i
strukturalnom smislu treba mijenjati.
Sadanje stanje proizvodnje jagodastog voca karakterizira izrazit uspon u uzgoju dvije
kulture; jagode i maline. Druge jagodaste kulture imaju podcijenjen status. To se narocito
odnosi na kupinu, ribizlu i borovnicu koje jo uvijek nisu uvedene u kulturu, ili je to
uradeno na simbolican nacin.
Trece po redu, ali jednake po vanosti je hercegovacko submediteransko voce. Danas na
tom prostoru egzistira samo nekoliko manjih zasada tih kultura koji imaju vie
kolekcionarski nego ekonomski karakter. Isto tako, zbog malih obima, nema ni zvanicnih
podataka o bilo kakvim oblicima njihove dananje organizovane proizvodnje.
Voce vlastiti put do trita nalazi na iste nacine kao i povrce. Privlacnost tog trita i
ovdje vodi preko cijena, s tim to za vocarstvo cijene imaju jo dublje, strateko znacenje
za njegove dugorocne pravce i intenzitet razvitka.


10.3.5. Groe i preraevine

BiH je pred rat (1990) imala 5.781 ha vinograda sa 24,5 miliona cokota (trsova) loze. Od
toga se na sadanjem prostoru FBiH nalazilo 5.324 ha, koji su se nakon ratnih gubitaka
sveli na oko 2.628 ha, ili na 49% od njihovog prijeratnog obima. To postavlja zahtjeve za
sto brim vracanjem ove grane na prijeratne pozicije, cime bi se obnovilo hercegovacko
vinogradarstvo, pa i proirilo na nekadanje prostore u sjevernoj Bosni.
Danas FBiH raspolae sa oko 10 milijuna rodnih cokota koji daju godinju proizvodnju
od 19,1 do 20,8 miliona kilograma groda, i to dominantno za vinsku upotrebu. Od te
proizvodnje najveci dio troe sami vlasnici za izravnu proizvodnju vina, dok kolicine od
nekoliko stotina pa do blizu dvije hiljade tona prema preradi u vino dodu putem otkupa.
133
Seljacka pijaca sa godinjim prometom osjetno manjim od 300 tona, za domace grode
sekundaran je prometni kanal, dok se prodaja ovog proizvoda u trgovini na malo
statisticki cak ni ne objavljuje.
FBiH kao i BiH u cjelini tek pokuava dostici prijeratne takoder nevelike povrine pod
vinogradima za stolnu proizvodnju groda. Stoga bi cijene ovog proizvoda, koje u
cijelom poslijeratnom razdoblju nisu se sputale ispod 2,11 KM, vjerojatno trebale biti
stimulativne za sve postojece i buduce stone vinogradare, kako bi se smanjila velika
praznina domace ponude u njegovoj stalnoj i visokoj domacoj tranji. Svakako da ovu
pretpostavku treba i dokazati, to ce biti i ucinjeno u dijelu koji se bude odnosio na
trokove proizvodnje i cijene kotanja pojedinih poljoprivrednih proizvoda.


10.3.6. Stoni proizvodi

U strukturi poljoprivredne proizvodnje, stocarstvo u FBiH trebalo bi da ima vodeci
znacaj. Na njegovoj strani stoji dominantno brdsko i planinsko podrucje, zapoljava
znatan broj radne snage, znacajno uvecava dohodak gazdinstava, daje osnovu za razvitak
znatnog dijela preradivacke industrije i nerijetko je pokazatelj kvalitete ukupnog stanja
primarnog sektora hrane.


10.3.6.1. Brojnost i trina usmjerenost

Izvjetaji koje prikuplja statistika pokazuju da je krajem 2007. godine FBiH imala
224.847 goveda, 549.490 ovaca i 90.608 svinje. Unutar tih brojeva nalazilo se 172.645
krava i steonih junica, 421.501priplodnih ovaca 15.618 krmaca i suprasnih nazimica.
Njima se pridodaje 6.111 hiljada peradi te 175.580 konica pcela.
Sa iskazanim brojem grla i proizvodnjom koju ostvaruje, govedarstvo se oznacava
vodecom fbih. stocarskom granom. Medutim, njegova iskazana gospodarska prednost
manje je rezultat napretka u samoj grani, nego to tome doprinosi slaba razvijenost
ostalih proizvodnji u sektoru.
Cijene u otkupu i prodaji stoke formirale su se slobodno na tritu; imale su u pravilu
niske vrijednosti i bile su pod snanim uticajem cijena iz uvoza. Kod goveda, ovaca i
janjadi, uz visoka kolebanja one su imale i silazan trend, pa su uz stimulativne i neto
stabilnije cijene teladi na direktan i indirektan bile zalogom neostvarenog razvoja u ovoj
proizvodnji.
Stanje kakvo vlada na potpuno otvorenom tritu u cijelom poslijeratnom razdoblju, je
vailo, i djelovalo, kao jedini autoritet kad su u pitanju bile cijene u peradarskoj
proizvodnji. To se posebno moe konstatovati za period koji je nastupio sa 2003.
godinom za brojlersku perad u otkupu, te sa 2005. godinom za ive kokoi na seljackoj
pijaci. Jednako se moe reci, i to za cijelo proteklo razdoblje, kad je bio u pitanju i
plasman jaja u otkupu. U tom posmatranom kanalu cijene ovog proizvoda drane su
stalno na niskom nivou koje su iznosile cak i oko 50% od cijena kakve su se formirale na
seljackoj pijaci i pogotovo u trgovini na malo.


10.3.6.2. Mlijeko i preraevine

Zahvaljujuci podsticajima koji imaju kontinuitet, u periodu 2000-2007. godine,
proizvodnja kravljeg mlijeka povecana je sa 245,7 na 313,3 milijuna litara ili 27,4%.
134
Formalno bi se to moglo reci i za ovcje mlijeko cija je proizvodnja u istom periodu
uvecana sa 6,9 na 13,1 miliona litara ili za 80%, ali su na to uticali drugi razlozi, i prije
svega njegova dobra komercijalna pretvorba u sireve i janjece meso.

Otkup kravljeg mlijeka u svim godinama nakon rata pokazao je snaan rast da bi u 2007.
godini dostigao 99,6 miliona litara, ili 31,8% od ostvarene proizvodnje. Dodaju li se tome
stabilan plasman od ovog proizvoda na seljackoj pijaci koji je u istoj godini iznosio 744
hiljade litara, onda se taj njegov trini obim u svjeem stanju popeo na 100,3 miliona
litara ili na 32%.

Tabela 10/2. Cijene mlijeka i preradevina prema kanalima plasmana u FBiH
(prodaja i otkup)
U KM/jed.
Proizvodi JM 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Indeks
Svjee mlijeko lit 0,52 0,53 0,53 0,53 0,53 0,54 0,53 0,55 105,8
Mlijcni proiz . - sirevi kg 10,52 10,33 11,98 10,80 9,43 9,19 9,33 9,40 89,5
Izvor: - SG/LJ FBiH 2000-2007
- SB Statisticki podaci o gospodarskim i drugim kretanjima 1999-2007
- Vlastita izracunavanja

Glavni cinioci stabilnosti u sektoru mlijeka kakvi su vladali u cijelom proteklom periodu,
bile su zatitne cijene i podrke koji su se mjerama poljoprivredne politike vezivale uz
njih. Na podrkama tih cijena, koje su propisivane kao njihov minimalni otkupni nivo,
formirale su se i otkupne trine cijene koje su se kretale u uskom rasponu od 0,52 do
0,55 KM po litri koje je placala mlijecna industrija, gradeci tako vlastiti razvitak, koliko i
razvojni napredak primarnog, sirovinskog sektora. Svakako da su te cijene dodatno
podravane i poznatim iznosima subvencija, o kojima ce biti rijeci u nastavku
istraivanja.

Kako je vec receno, dio mlijeka u obimu od po nekoliko stotina hiljada litara godinje,
proizvodaci su plasirali putem seljacke pijace, zato su najbolji motiv nalazili u cijenama
koje su iznosile 0,981,00 KM po litri.
Iskazana trina proizvodnja mlijeka podravana je i kroz stabilne te umjerene cijene
konzumnog mlijeka koje su se javljale u masovnoj krajnjoj potronji. Te cijene sa uskim
rasponom od 1,17 do 1,25 KM po litri ovog proizvoda formirala je nakon 2000. godine
trgovina na malo, to je cinilo jedan dobar ambijent koji je u ovom sektoru pogodovalo
svim njegovim ucesnicima.

Jednaku sliku progresivne stabilnosti u pogledu plasiranih kolicina i postizavanih cijena
na tritu, dali su trendovi vezani za mlijecne preradevine. To posebno vai za sireve ciji
je glavni kanal plasmana sa oko 750 do preko 900 tona u posljednjih nekoliko godina
(p)ostala seljacka pijaca, uz znacajne kolicine od blizu 160 pa do 300 tona ovih proizvoda
koji na trite dolaze i posredstvom otkupa.
Za sireve svih vrsta te cijene su se u otkupu za posljednjih devet godina formirale u
rasponu 9,19-11,98 KM, a na seljackoj pijaci tokom sveg poslijeratnog vremena nakon
rata izmedu 3,86 i 6,32 KM po kilogramu. Jo vecu stabilnost pokazivao je raspon cijena
od 3,88 do 4,56 KM za koliko se u minulom vremenu mogao kupiti kilogram bijelih
mekih domacih sireva u trgovini na malo.



135
11. REZULTATI ISTRAIVANJA

Nakon uradenih svih neophodnih pripremnih poslova, rad na terenu u drugoj godini
istraivanja zapoceo je u martu 2009. godine prikupljanjem podataka o ostvarenom
obimu proizvodnje, prihodima i trokovima za proizvodnje i gazdinstva koje su
obuhvaceni ovim istraivanjima. Poznati agronomi sa terena, s jednogodinjim iskustvom
rada na ovom projektu, obili su odabrana gazdinstva i popunili ankete. Nakon toga,
prikupljene podatke sredili, provjerili sve elemente, dali dodatne zabiljeke i predali na
finalnu obradu glavnim istraivacima. Prikupljanje podataka je nadgledano radi uvida u
rad i otklanjanja eventualnih nejasnoca i propusta.

Prikupljene ankete s terena su pregledane po odabranim proizvodnjama, eventualne
dileme i nejasnoce su razrijeene zajednickim radom sa strucnim ljudima na terenu, a
onda se pristupilo njihovoj konacnoj obradi. Detaljno je izvrena usporedba sa
odgovarajucim podacima iz prethodne godine istraivanja. Najvaniji pokazatelji o
ekonomici odabranih poljoprivrednih proizvodnji u FBiH dati su u Projektu: tekstualno,
tabelarno, graficki i u prilozima. Sve zajedno to je cinilo podlogu (osnovu) za izvodenje
zakljucaka i davanja prijedloga.
Za istraivanje su uzeta poljoprivredna gazdinstva koja su robni proizvodaci. Kako u
FBiH njih ima manje u odnosu na ukupan broj, ona prednjace po opremljenosti,
proizvodnim resursima, tehnologiji i drugim prednostima. Moe se reci, da su gazdinstva
uzeta u uzorak nadprosjecna za podrucje FBiH.


11.1. Biljna proizvodnja

U biljnoj proizvodnji uradena je ekonomika odabranih proizvoda iz grupe: ita,
industrijskog bilja, povrca, voca, groda i loznog sadnog materijala.


11.1.1. Proizvodnja ita

Kod ita, istraivana je ekonomika proizvodnje merkantilne penice, merkantilnog
kukuruza i sjemenske penice. Istraivanja za merkantilnu penicu su obavljena u PK i
TK, a za merkantilni kukuruz u PK, TK i USK. U ovoj godoni nije pracrna ekonomika
proizvodnje sjemenske penice jer registrovani proizvodac iz PK nije imao te proizvodnje
kao to je bio slucaj u prethodnom periodu. Odabrana podrucja su najpovoljnija u FBiH
za te proizvodnje, jer raspolau sa znacajnijim povrinama, povoljnim prirodnim
uslovima, odgovarajucom mehanizacijom i tradicijom.

A/ Proizvodnja merkantilne penice
Za ekonomiku proizvodnje merkantilne penice su uzeta po dva gazdinstva iz posavskog
i tuzlanskog kantona, koja po zasijanim povrinama predstavljaju trine proizvodace.

Cetiri istraivana gazdinstva u 2010. godini su imala ukupnu povrinu pod penicom od
31,5 ha i ostvarila su proizvodnju od 158,2 t zrna. Prosjecna velicina gazdinstva je bila
7,9 ha pod penicom i ostvarenim prinosom od 5.022 kg/ha merkantilne penice. U
poredenju na prethodnu godinu, uzet je isti broj poljoprivrednih gazdinstava koja su
imala znatno manju povrinu pod ovim hljebnim itom i manji ostvareni obim
proizvodnje. Prema rezultatima ankete, gazdinstva su u istraivanoj godini ostvarila
136
sredstva podrke iz Budeta FBiH namijenjena poljoprivrednoj proizvodnji od 0,12
KM/kg u 2010. godini. Pored toga, gazdinstva iz PK su imala jo 50 KM/ha kantonalnih
sredstava.
Najvaniji naturalni, vrijednosni i relativni pokazatelji za istraivana gazdinstva i po ha
za 2010. godinu dati su u narednoj tabeli, a detaljno u prilozima Izvjetaja.

Tabela 11/1. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci proizvodnje penice u FBiH

Proizvodna 2010. godina
Elementi PK TK
Oznaka gazdinstva A B C D
Ponjeveno ha 5 10 4,5 12
Po ha
Udio
u %
Proizvodnja kg
Zrna 25.000 46.000 24.800 62.400 5.022
Slame 5.000 4.600 5.511 5.200 645
Prihodi KM 11.375 22.462 11.295 33.710 2.503 100,0
Proizvodi 8.125 16.390 8.573 26.510 1.892 75,6
Podsticaji 3.250 6.072 2.723 7.200 611 24,4
- FBiH 3.000 5.520 2.723 7.200 585 23,4
- kantona 250 552 0 0 25 1,0
Trokovi KM 9.697 17.448 9.272 25.852 1.977 100,0
Dohodak
a) bez podsticaja -1.572 -1.058 -700 658 -85
b) sa podsticajima 1.679 5.014 2.023 7.858 526
Cijena kotanja kg zrna 0,38 0,37 0,34 0,40 0,38
Ekonomicnost
a) bez podsticaja 0,84 0,94 0,92 1,03 0,96
b) sa podsticajima 1,17 1,29 1,22 1,30 1,27
Rentabilnost 17,31 28,74 21,82 30,40 26,62
Granicni prinos kg/ha 5.568

Na istraivanim gazdinstvima prinos penice se kretao u rasponu od 4,6 do 5,5 t/ha i ima
trend rasta u odnosu na prethodnu godinu. Ostvareni prosjecan prinoss od 5 t/ha sa
cijenom realiracije od 0,35 KM/kg, skoro da je bi dovoljan (-85 KM) za obezbjedenje
pokrica nastalih trokova u tom procesu. Zbog toga prinos je trebao biti 5.265 kg/ha t.z.
granicni prinos pri kojem bi prihodi pokrili trokove. Ostvareni prinos je bio manji za
243 kg/ha zrna od njegove granicne vrijednosti.
Cijena kotanja proizvodnje merkantilne penice se kretala od na instraivanim
gazdinstvima se kretala od 0,34 do 0,40 KM/kg, a njen prosjek je iznosio 0,38 KM/kg.
Ostvarena sredstva podsticaja su omogucila proizvodacima penice da ostvare dobit od
526 KM/ha, da od neekonomicne proizvodnje 0,96) imaju ekonomicnu (1,27).

B/ Proizvodnja sjemenske penice
Prema raspoloivim informacijama iz PK u 2010. nije bilo registrovanog proizvodaaca
sjemenske penice za razliku od 2008. godine kada bio jedan. Zbog toga u ovoj
istraivanoj godini nije bilo ni pokazatelja ni ekonomskoh rezultata za tu proizvodnju.

C/ Proizvodnja merkantilog kukuruza
Za pracenje ekonomike proizvodnje merkantilnog kukuruza u 2010. godini je uzeto
sedam gazdinstava i to po dva PK i TK i tri iz USK, jer su to podruja povoljna za njegovu
proizvodnju. Velicina zasijane povrine po gazdinstvu se kretala od 1 do 37,5 ha, a
njihov prosjecna je 11,9 ha. Ukupna zasijana povrina na posmatranih sedam gazdinstava
137
je bila 83,5 ha, sa ostvarenim obimom proizvodnje od 664 t u 2010. godini i sa
prosjecnim prinosom od 7.952 kg/ha. Najvaniji podaci su dati u sljedecoj tabeli, a
detaljni u prilozima.

Tabela 11/2. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci proizvodnje kukuruza u FBiH

Proizvodna 2010. godina
Elementi
PK TK USK
Oznaka gazdinstva A B C D E F G
Po ha
Udio
u %
Ponjeveno ha 15 37,5 3 8 4 15 1
Proizvodnja kg zrna 150.000 337.500 16.500 55.000 24.000 75.000 6.000 7.952
Prihodi KM 42.000 101.250 6.870 22.500 10.440 33.000 2.400 2.616 100,0
Proizvodi 42.000 101.250 6.270 20.900 8.640 30.000 2.400 2.532 96,8
Podsticaji 0 0 600 1.600 1.800 3.000 0 84 3,2
- FBiH 0 0 0 0 500 1.200 0 20 0,8
- kantona 0 0 600 1.600 1.300 1.800 0 63 2,4
Trokovi KM 34.720 76.813 6.410 19.090 9.593 27.455 2.500 2.115
Dohodak
a) bez podsticaja 7.280 24.438 -140 1.810 -953 2.545 -100 418
b) sa podsticajima 7.280 24.438 460 3.410 847 5.545 -100 502
Cijena kotanja kg 0,23 0,23 0,39 0,35 0,40 0,37 0,42 0,27
Ekonomicnost
a) bez podsticaja 1,21 1,32 0,98 1,09 0,90 1,09 0,96 1,08
b) sa podsticajima 1,21 1,32 1,07 1,18 1,09 1,20 0,96 1,15
Rentabilnost 20,97 31,81 7,18 17,86 8,83 20,20 -4,00 14,69
Granicni prinos kg/ha - - - - - - - 6.609

Prikazani podaci svedeni na jedinicu povrine (ha) imali sljedece vrijednosti: a) ostvareni
prosjecani prinos od 7.952 kg/ha i cijenu realizacije 0,32 KM/kg, b) ostvarenu dobit u
iznosu od 418 KM, a sa podsticajima 502 KM, c) cijena kotanaj je iznosila 0,27 KM/kg,
d) ekonomicnot proizvodnje je bila 1,08, a sa podsticajima 1,15 i e) granicni prinos od
6.609 kg/ha.
Na narednom grafikonu dat je prikaz prosjecno ostvarenih prihoda (vrijednost
proizvodnje i podsticaji) i nastalih trokova u proizvodnji merkantilne penice i kukuruza
po ha za 2010. godinu.

Prosjecni prihodi i trokovi po ha u proizvodnji
merkantilne penice i kukuruza u 2010. godini
2.115
2.616 84
1.977
1.892 611
0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000
Penica
Kukuruz
Vrijednost proizvodnje Podsticaji Trokovi proizvodnje

138
11.1.2. Proizvodnja industrijskog bilja

Kod industrijskog bilja, pracena je ekonomika proizvodnje dva tipa duhana u listu (berlej
i virdinija) i soje na podrucju PK. One su u ovom kantonu, u odnosu na druge, dosta
zastupljene i zbog toga postale predmet ovog istraivanja.

A/ Proizvodnja duhana u listu
Za potrebe istraivanje i utvrdivanje ekonomike proizvodnje duhana u listu uzete su dva
dominantno zastupljena tipa: virdinija i berlej i to na po dva dva poljoprivredna
proizvodaca iz Oraja.

A/1. Proizvodnja virdinije
Tip duhana virdinije je u 2010. godini istraivana na dva gazdinstva kojaa su ukupno
imala zasadenu povrinu pod duhanom od 21,5 ha (5,5 i 16 ha po gazdinstvu), sa
ostvarenom ukupnom proizvodnjom od 49.150 kg (2.286 kg/ha). Naturalni i vrijednosni
podaci dati su u narednoj tabeli, a detalji u prilozima.

Tabela 11/3. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci proizvodnje
duhana virdinija u FBiH (2010)

Elementi Proizvodnja duhana virdinija u PK
Oznaka gazdinstva A B
Povrina ha 5,5 16
Po ha
Udio u
%
Proizvodnja kg duhan u listu 11.550 37.600 2.286 21,5
Prihodi KM 57.173 186.120 11.316 100
Proizvod 34.650 112.800 6.858 60,6
Podsticaji 22.523 73.320 4.458 39,4
- FBiH 19.635 63.920 3.886 34,3
- kantona 2.888 9.400 572 5,1
Trokovi KM 48.419 145.322 9.011
Dohodak
a) bez podsticaja -13.769 -32.522 -2.153
b) sa podsticajima 8.754 40.798 2.305
Cijena kotanja kg 4,19 3,86 3,94
Ekonomicnost
a) bez podsticaja 0,72 0,78 0,76
b) sa podsticajima 1,18 1,28 1,26
Rentabilnost 18,08 28,07 25,58
Granicni prinos kg/ha - - 3.000

Iz podataka tabele se vidi da je ukupan prihod po ha bio veci od trokova i zbog toga je
ostvarena dobit u iznosu od 2.305 KM. Kada se posmatra ostvareni prihod bez podsticaja
onda je on manji od trokova za 2.153 KM (gubitak). To znaci da proizvodaci
obuhvaceni ovim istraivanjima, bez sredstava podsticaja, nebi imali ekonomskog motiva
da se bave ovom proizvodnjom, jer bi im cijena kotanja bila veca od prodajne cijene
proizvoda, ostvarivali bi gubitak. Granicni prinos, pod ostalim istim uslovima bi trebao
biti 3.000 kg/ha.




139
A/1. Proizvodnja berleja
Ekonomika proizvodnje duhana u listu za tip duhana berlej u 2010. godini pracen je na
dva gazdinstva u PK. Ostvareni prosjecan prinos kod ovog duhana je 2.885 kg/ha sa
zasadene povrine od 2,6 ha.
Berlej je imao manji prinosa od virdinije po jedinici povrine zbog velikog napada
tetocina, pojanjenje anketara. Proizvodacima je donio loije proizvodne rezltate od
virdinije, izmedu ostalog, zbog nieg kvaliteta i otkupne cijeme od 0,60 KM po kg
(virdinija 3,00 a berlej 2,40 KM/kg). Berlej se sadi na manjim povrima od virdinije u
PK. Treba napomenuti, da je podrka Federacije u 2008. godini iznosila isto za oba tipa
duhana u listu (virdinija i berlej) po 1,70 KM/kg. Vie podataka o proizvodnji ovog
duhana dato je u narednoj tabeli, a detaljni u prilozima.

Tabela 11/4. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci
proizvodnje berleja u FBiH (2010)

Elementi Proizvodnja duhana tipa berlej u PK
Oznaka gazdinstva A B
Povrina ha 0,6 2 Po ha Udio u %
Proizvodnja duhan kg 1.200 6.300 2.885 2,6
Prihodi KM 4.980 26.145 11.971 100
Proizvod 2.880 15.120 6.923 57,8
Podsticaji 2.100 11.025 5.048 42,2
- FBiH 1.800 9.450 4.327 36,1
- kantona 300 1.575 721 6,0
Trokovi KM 5.041 19.050 9.266
Dohodak
a) bez podsticaja -2.161 -3.930 -2.343
b) sa podsticajima -61 7.095 2.705
Cijena kotanja kg 4,20 3,02 3,21
Ekonomicnost
a) bez podsticaja 0,57 0,79 0,75
b) sa podsticajima 0,99 1,37 1,29
Rentabilnost -1,21 37,24 29,20
Granicni prinos kg/ha - - 2.861

Iz podataka tabele se vidi da je ukupan prihod po ha bio veci od trokova za 2.705 KM.
Kada se posmatra ostvareni prihod bez podsticaja onda je on manji od trokova za 2.343
KM (gubitak). To znaci da proizvodaci obuhvaceni ovim istraivanjima, bez sredstava
podsticaja, nebi imali ekonomskog motiva da se bave ovom proizvodnjom, jer bi im
cijena kotanja bila veca od prodajne cijene proizvoda, ostvarivali bi gubita. Granicni
prinos, pod ostalim istim uslovima bi trebao biti 2.861 kg/ha.
Na narednom grafikonu dat je prikaz prosjecnih prihoda i trokova proizvodnje za dva
tipa duhanaa po ha u 2010. godini.







140
Prosjecni prihodi i trokovi po ha duhana u FBiH
za 2010. godinu (virdinija i berlej)
9.266
6.923 5.048
9.011
6.858 4.458
0 2.000 4.000 6.000 8.000 10.000 12.000
Virdinija
Berlej
Vrijednost proizvodnje Podsticaji Trokovi proizvodnje


Proizvodnja duhana u BiH/FBiH je vana je postoje odgovarajuci prirodni uslovi, a i
preradivacka industrija uvozi znacajne kolicine te sirovine i na taj nacin utice negativno
na spoljno-trgovinski bilans.

B/ Proizvodnja soje
Ova kultura u FBiH nije dovoljno zastupljena, iako u Distriktu Brcko postoji industrija za
proizvodnju ulja Bimal. Moe se ocekivati da interes proizvodaca ove kulture se
poveca iz najmanje dva razloga: razvoj preradivacke industrije za proizvodnju ulja, a
sirovina se uglavno uvozi, i b) proizvodnja biodizela radi smanjenja negativnih uticaja
sadanjih mineralnih goriva na ivotnu sredinu.
Za potrebe ovog projekta obavljeno je istraivanje na cetiri gazdinstva u 2010. godini,
podaci analizirani po svakom gazdinstvu, podaci analizirani po svakom gazdinstvu i
svedeni na jedinicu povrine (ha). Istraivanjem je obuhvacen po dva gazdinstav iz PK I
TK sa ukupnom ponjevenom povrinom od 44 ha i ostvarenom proizvodnjom od 126 t
(2.864 kg/ha). Sa takvim prinosom i cijenama od 0,59 KM/kg, proizvodaci soje su
ostvarili pokrice trokova i imali dobit od 101 KM/ha u prosjeku. Sa sredstvima podrke
evidentirana je ukupna dobit od 658 KM/ha. Svodni pokazatelji o proizvodnji soje su dati
u narednoj tabeli, a detaljni u prilozima.

Tabela 11/5. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci
proizvodnje soje u FBiH (2010)

Proizvodna 2010. godine
Elementi PK TK
Oznaka gazdinstva A B C D
Po ha
Udio u
%
Ponjeveno ha 4 29 9,0 2
Proizvodnja kg zrna 12.800 80.000 27.000 6.200 2.864 31.500
Prihodi KM 10.368 64.800 19.710 4.526 2.259 100,0
Prizvod 7.680 48.000 15.660 3.596 1.703 75,4
Podsticaji 2.688 16.800 4.050 930 556 24,6
- FBiH 2.560 16.000 4.050 930 535 23,7
- kantona 128 800 0 0 21 0,9
Trokovi KM 7.613 44.795 14.421 3.646 1.602
Dohodak
a) bez podsticaja 68 3.205 1.240 -50 101
141
b) sa podsticajima 2.756 20.005 5.290 880 658
Cijena kotanja kg
zrna 0,59 0,56 0,53 0,59 0,56
Ekonomicnost
a) bez podsticaja 1,01 1,07 1,09 0,99 1,06
b) sa podsticajima 1,36 1,45 1,37 1,24 1,41
Rentabilnost 36,20 44,66 36,68 24,14 41,05
Granicni prnos kg/ha - - - - 2.715

Iz pokazatelja datih u tabeli se vidi da je proizvodnja soje, bez sredstava podsticaja, na
granici ekonomske odrivosti i to kod krupnijih proizvodaca ove kulture. To znaci da
manji proivodaci soje, sa ovakvim prinosima i cijena, nisu u mogucnosti ostvariti
dohodak. Rezultai pokazuju, da prosjecna velicina anketiranih gazdinstava od 11 ha ima
ekonomicnost proizvodnje 1,06, a sa sredstvima podsticaja 1,41. Granicni prinos, pri
kojem se izjednacavaju prihodi sa trokovima, kod ovakvih gazdinstava je 2.715 kg/ha.
Graficki prikaz, koji daje jasnu sliku o ostvarenim prosjecni prihodima i trokovima u
proizvodnji soje po ha, dat je na sljedecem grafikonu zajedno sa sjemenskim krompirom.

11.1.3. Proizvodnja sjemenskog krompira

Bosna i Hercegovina, a narocito Federacija u njoj, ima izuzetno povoljne prirodne uslove
za proizvodnju sjemenskog krompira. Sa pravilno odabranim sortimentom i uz primjenu
odgovarajuce agrotehnike, moe biti prepoznatljiva po toj proizvodnji.
Radi dobijanja naturalnih i vrijednosnih pokazatelja o ekonomici proizvodnje sjemenskog
krompira uzeta su tri proizvodaca iz K-10 (podrucje Glamoca). Ukupna straivanjem
obuhvacena povrina zasijana u 2010. godini je 39 ha (15, 14 i 10 ha). Oni su proizveli
529 t sjemenskog krompira (13,6 t/ha). Zbog niskih prinosa, ostvareni obim proizvodnje
je vie od tri puta manji od prinosa koji ostvaruju vodece poljoprivrednih zemalja u
svijetu (nap. Holandija). Osnovi podaci o toj proizvodnji dati su u narednoj tabeli, a
detaljni u prilozima.

Tabela 11/6. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci proizvodnje
sjemenskog krompira u FBiH (2010)

Elementi Proizvodnja sjemenskog krompira
Oznaka gazdinstva A B C
Povrina ha 15 14 10
Po ha

Udio u %

Proizvodnja kg 225.000 154.000 150.000 13.564 29,0
Prihodi KM 183.750 127.400 128.500 11.273 100
Od sjemen. krompira 146.250 92.400 116.000 9.094 80,7
Podsticaji FBiH 37.500 35.000 12.500 2.179 19,3
Trokovi KM 110.950 80.680 81.900 7.014
Dohodak
a) bez podsticaja 35.300 11.720 34.100 2.080
b) sa podsticajima 72.800 46.720 46.600 4.259
Cijena kotanja kg 0,49 0,52 0,55 0,52
Ekonomicnost
a) bez podsticaja 1,32 1,15 1,42 1,30
b) sa podsticajima 1,66 1,58 1,57 1,61
Rentabilnost proizvodnje 39,62 36,67 36,26 37,78
Rentabilnost trokova 65,62 57,91 56,90 60,73
Granicni prinos kg/ha - - - 10.469

142
Istraivanja su pokazala, da ova proizvodnja ima koeficijent ekonomicnosti 1,30 u 2010.
godini, a sa sredstvima podrke FBiH 2.500 KM/ha, koeficijent 1,61. U ukupnom
prihodu ove proizvodnje, podrke ucestvuju sa 19,3%. Vrijednost proizvodnje nadmauje
trokove za 2.080 KM/ha i sa podrkom ostvaruje se dobit je 4.259 KM/ha. Granicni
prinos je 10.469 kg/ha za iznijete uslove anketiranih gazdinstava.

Stanje prihoda i trokova u proizvodnji merkantilne soje i sjemenskog krompira po ha u
2010. godini dato je na narednom grafikonu.

Prosjecni prihodi i trokovi po ha u proizvodnji merkantilne
soje i sjemenskog krompira u FBiH za 2010. godinu
7.014
9.094 2.179
1.602
1.703 556
0 2.000 4.000 6.000 8.000 10.000 12.000
S
o
j
a
K
r
o
m
p
i
r
Vrijednost proizvodnje Podsticaji Trokovi proizvodnje



11.1.4. Proizvodnja voa

Kod istraivanja ekonomike vocarske proizvodnje uzete su: ljiva, jabuka, jagoda i
malina, kao predstavnici najvanijih vocnih vrsta. Anketirana gazdinstva su iz TK,
poznatog vocarskog kraja u FBiH, u kojem vladaju povoljni prirodni uslovi za uzgoj.

A/ Proizvodnja ljive
Eekonomika proizvodnje ljive u 2010. godinini je utvrdena na osnovu dobijenih
rezultata sa dva gazdinstva iz TK, cija je pojedinacna povrina vocnjaka bila 1,5 i 3,5 ha.
To je, po ostvarenom obimu proizvodnje, utroenoj kolicini repromaterijala i
primijenjenoj agrotehnici, poluintenzivna proizvodnja. Prosjecan ostvareni prinos je
12.100 kg/ha, dovoljan za pokrice trokova proizvodnje i ostatak vrijednosti proizvodnje
(dobit) od 1.461 KM/ha. Najvaniji ekonomski podaci o stvarenoj proizvodnji za
anketirana gazdinstva dati su u narednoj tebeli, a detaljni u prilozima










143
Tabela 11/7. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci
proizvodnje ljive u FBiH (2010)

E l e m e n t i TK
Udio
u %
Oznaka gazdinstva A B
Prosjek
gazdinstva
Po ha

Povrina ha 1,5 3,5 2,50
Proizvodnja kg 10.500 50.000 38.150 12.100 100
ljiva stolna kg 10.500 50.000 38.150 12.100 100
ljiva za preradu 0 0 0 0 0
Prihodi KM 4.725 20.000 12.363 4.945 100
ljiva stolna 4.725 20.000 12.363 4.945 100
ljiva za preradu 0 0 0 0 0
Trokovi KM 3.465 13.955 8.710 3.484
Dohodak 1.260 6.045 3.653 1.461
Cijena kotanja kg ljive 0,33 0,28 0,30 0,30
Prodajna cijena po kg 0,45 0,40 0,41 0,41
Ekonomicnost 1,36 1,43 1,40 1,42
Rentabilnost proizvodnje 26,67 30,23 28,45 29,54
Rentabilnost trokova 36,36 43,32 39,84 41,90

Iskazi podacu u tabeli pokazuju da je proizvodnja ljive dohodiva (1.461 KM/ha),
ekonomicna (1,42) i rentavilna. Zbog toga se moe ocekivati da se u narednom periodu
ova proizvodnjapoveca i po povrini i intenzivnosti (proizvodnosti) jer za to postoje
odredene povoljnost. Ova proizvodnja bi znacajno dobila na razvoju ako bi se i drava
ukljucila u rjeavanje odredenih pitanja, a pomogla da se podignu suare i fabrine za
proizvodnju rakije, dema i pekmeza.

Graficki prikaz prosjecno ostvarenih prihoda i nastalih trokova u proizvodnji ljive po
ha dat je na nrednom grafikonu zajedno sa jabukom.

B/ Proizvodnja jabuke
Za utvrdivanje ekonomskih pokazatelja kod proizvodnje jabuka pracena su dva
gazdinstva iz TK u 2010. godini. To su relativno novi savremeni vocnjaci sa 1.600
stabala po ha i intenzivnom agrotehnikom. Na njima su postignuti visoki prinosi, vrijedni
panje i za razvijene zemlje. Ovakva proizvodnja predstavlja buducnos vocara i moe
imati odredenu konkurentnos na otvrenom tritu sa svojim kvalitetom proizvoda i
cijenom. U Federaciji BiH je jo uvijek veoma mali broj ovako naprednih vocara, ali se
moe ocekivati da u skorijoj buducnosti to ne budu samo rijetki slucajevi.
Rezultati sa istraivanih poljoprivrednih gazdinstva u 2010. godine dati su u narednoj
tabeli, a detalji u prilozima.










144

Tabela 11/8. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci
proizvodnje jabuke u FBiH (2010)

E l e m e n t i TK
Oznaka gazdinstva A B
Prosjek Po ha
Udio u
%
Povrina u ha 1,5 2,2 1,85
Proizvodnja kg 31.000 59.373 45.187 24.425 100,0
Jabuka I klase 28.300 22.832 25.566 13.819 56,6
Jabuka za preradu 2.700 36.541 19.621 10.606 43,4
Prihodi KM 15.108 23.246 19.177 10.366 100,0
Jabuka I klase 14.433 13.014 13.724 7.418 71,6
Jabuka za preradu 675 10.231 5.453 2.948 28,4
Trokovi KM 10.155 15.261 12.708 6.869
Dohodak 4.953 7.985 6.469 3.497
Cijena kotanja 0,33 0,26 0,28 0,28
Cijena kotanja kg I klase (K) 0,34 0,37 0,36 0,36
Cijena kotanja kg II klase (K) 0,17 0,19 0,19 0,19
Ekonomicnost proizvodnje 1,49 1,52 1,51 1,51
Rentabilnost proizvodnje 32,79 34,35 33,73 37,73
Rentabilnost trokova 48,77 52,32 50,90 50,88

Proizvodnja jabuke je na istraivanim gazdinstvima imala zavidne ekonomske rezultate:
dobit od 3.497 KM/ha, 1,51 i rentabilnost proizvodnje 37,7%, odnosno rentabilnost
trokova 50,9%. Ovakvi rezultati su prijemcivi za povecanje ove proizvodnje, proirenje
kod postojecih proizvodaca ili pridobijanju novih.
Graficki prikaz prosjecno osvarenih prihoda po ha i nastalih trokova u proizvodnji
jabuke dat je u na narednom grafikonu.

Vrijednosti i trokovi proizvodnje ljive i jabuke
po ha u 2010. godini
6.869
10.366
3.484
4.945
0 2.000 4.000 6.000 8.000 10.000 12.000

l
j
i
v
a
J
a
b
u
k
a
Vrijednost proizvodnje Trokovi proizvodnje


C/ Proizvodnja jagode
Ekonomika proizvodnje jagode je istraivana na podrucju opcine Celic u TK, poznatom
kraju po proizvodnji jagodastog voca. Uspjena proizvodnja ove vrste voca postala je
tradicija tog podrucja i brend po kojem je bio, i jo uvijek, poznat cijeli ovaj prostor. Na
tom putu uspjeha su, nadajmo se za kratko, zaustavljeni zbog problema koji je nastao u
radu preradivackog pogone sa jagodom kao glavnom sirovinom.
145
Uzeta su dva gazdinstva povrine od 0,5 i 0,8 ha i na njima istraeni ekonomski
pokazatelji proizvodnje jagode u 2010. godini. Ostvareni prosjecan prinos preracunat na
jedinicu povrine iznosi 21.538 kg/ha. Neophodni podaci o toj proizvodnji su dati u
narednoj tabeli, a ostali detalji u prilozima.

Tabela11/9. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci
proizvodnje jagode u FiH (2010)

E l e m e n t i TK
Oznaka gazdinstva A B
Prosjek Po ha
Udio
u %
Povrina u ha 0,5 0,8 0,65
Proizvodnja kg 10.000 18.000 14.000 21.538 100,0
Jagoda I klase 8.000 10.000 9.000 13.846 64,3
Jagoda II klase 2.000 8.000 5.000 7.692 35,7
Prihodi KM 17.400 29.400 23.400 36.000 100,0
Jagoda I klase 14.400 19.000 16.700 25.692 71,4
Jagoda II klase 3.000 10.400 6.700 10.308 28,6
Trokovi KM 11.370 17.050 14.210 21.862
Dohodak 6.030 12.350 9.190 14.138
Cijena kotanja (TU / PU) 1,14 0,95 1,04 1,02
Cijena kotanja I klase 1,18 1,10 1,14 1,13
Cijena kotanja II klase 0,98 0,75 0,87 0,81
Ekonomicnost proizvodnje 1,53 1,72 1,63 1,65
Rentabilnost proizvodnje 34,66 42,01 38,33 39,27
Rentabilnost uloenih sredstava 53,03 72,43 62,73 60,73

Iz prikazanih podfata u tabeli se vidi da je ostvaren prosjecn dohodak od 14.138KM/ha.
To pokazuje da je ova proizvodnja je visoko dohodovna, radno intenzivna i prijemciva
za proizvodace. Zbog toga sve je vie zasada pod jagodastim vocem i sa odgovarajucim
mjerama, posebno je vano skladitenje i prerada, ona moe ciniti vrijedan segment
primarne poljoprivredne proizvodnje.

Na grafikonu, koji ce biti dat u nastavku teksta, dat je prikaz vrijednosti i trokova
proizvodnje po ha za proizvodnju jagode u 2010. godini zajedno sa malinom.


C/ Proizvodnja maline
Rezultati proizvodnje maline sa ekonomskim pokazateljima praceni su na dva
poljoprivredna gazdinstva u TK za 2010. godinu. Dva gazdinstva u 2010. godini sa
povrinom od 0,2 i 0,25 ha su u prosjek ostvarili dobit od 2.130 KM po dulumu. Osnovni
podaci o toj proizvodnji dati su u narednoj tabeli, a detaljni u prilozima.









146
Tabela 11/10. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci
proizvodnje maline u FiH (2010)

E l e m e n t i TK
Oznaka gazdinstva A B
Prosjek
Prosjek
po ha
Udio
u %
Povrina u ha 0,2 0,25 0,23
Proizvodnja kg 5.200 6.300 5.750 25.556 100,0
Malina I klase kg 5.200 5.500 5.350 23.778 93,0
Malina II klase kg 0 800 400 1.778 7,0
Prihodi KM 9.880 12.360 11.760 49.422 100,0
Malina I klase 9.360 10.450 9.905 44.022 84,2
Malina II klase 1.280 1.280 2.844 10,9
Podsticaji po kg 520 630 575 2.556 4,9
Trokovi KM 5.770 6.885 6.328 28.122
Dohodak 4.110 5.475 4.793 21.300
Cijena kotanja (TU/PU) 1,11 1,09 1,10 1,10
Cijena kotanja I klase 1,05 1,06 1,05 1,05
Cijena kotanja II klase 0,89 0,89 0,91
Ekonomicnost proizvodnje 1,71 1,80 1,75 1,76
Rentabilnost proizvodnje 41,60 44,30 40,76 43,10
Rentabilnost trokova 58,40 55,70 53,81 56,90

Iz prikazanih podataka se vidi, da je ovo visoko dohodovna proizvodnja, koja je visoko
zahtjevna kod roka uskladitenja, kao i jagoda, a proizvodaci najcece nemaju hladnjace.
Prosjecna ekonomicnost je 1,76, a rentabilnost proizvodnje 43,10%.
Te prednosti koje daje jagodasto voce treba iskoristiti (postoje resursi, prirodni uslovi i
jrftina radna snaga) u narednom periodu.

Vrijednosti i trokovi proizvodnje jagode i maline
po ha u 2010godini
28.122
44.022 2.844
2.556
21.862
25.692 10.308
0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000
J
a
g
o
d
a
M
a
l
i
n
a
Vrijednost I klase Vrijednost II klase Podsticaji Trokovi








147
11.1.5. Proizvodnja groa

U BiH, odnosno Federaciji BiH najpoznatije je Mostarsko i Liticko vinogorje. Ta dva
podrucja reprezentativno predstavljaju Hercegovacko vinogorje i cine njegov najveci dio.
Za pracenje ekonomike proizvodnje uzeta su cetiri gazdinstva, po dva iz poznatih
vinogorja (HNK i ZHK) za proizvodnju stonog i za proizvodnju vinskog groda, koja su
po veligini robni proizvodaci, a i po agrotehnici su tipicne predstavnike ove proizvodnje.

Federacija i BiH u cjelini nemaju vlastitu proizvodnju stolnog, pa ni vinskog groda, koja
moe da podmiri njene potrebe. FBiH ima i strateko opredjeljenje da znacajno povece
proizvodnju groda, jer u naoj zemlji postoje povoljni prirodni uslovi, tradicija i
ekonomski motivi. Opravdanost takvog stava, vjerujemo, pokazace i ova istraivanja.

A/ Proizvodnja stolnog groa
Anketirana su po dva gazdinstva iz dva kantona(HNK i ZHK) u 2010. godini. Povrna
gazdinstava izmosi 7,9 ha sa ostvarenom proizvodnjom od 87,7 t (11.101 kg/ha).
Naturalni i vrijednosni pokazatelji o anketiranim gazdinstvima za proizvodnju stolnog
groda su dati u narednoj tabeli, a vie detalja o tome nalazi se u prilozima.

Tabela 11/11. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci
proizvodnje stolnog groda u FiH (2010)

Elementi HNK ZHK
Oznaka gazdinstva A B C D
Po ha
Povrina ha 5 2 0,6 0,3
Proizvodnja kg 50.000 24.000 8.500 5.200 11.101
Prihodi KM 100.000 48.000 17.000 10.400 22.203
Trokovi KM 54.915 26.870 9.954 6.472 12.432
Dohodak 45.085 21.130 7.046 3.928 9.771
Cijena kotanja kg 1,10 1,12 1,17 1,24 1,12
Ekonomicnost 1,82 1,79 1,71 1,61 1,79
Rentabilnost proizvodnje 45,09 44,02 41,45 37,77 44,01
Rentabilnost trokova 82,10 78,64 70,79 60,69 78,60
Granicni prinos kg/ha - - - - 6.216

Iz prikazanih podataka svedenih na ha se vidi da su prihodi nadvisili trokove u iznosu od
9.771 KM, ekonomicnost od 1,79 i rentabilnost proizvodnje 78,6%. Pod prikazanim
uslvima, granicni prinos iznosi 6.216 kg/ha toje skoro upola manji od ostvareng
(11.101). Svi ovi indikatori pokazuju da je ovo veoma dohodovna proizvodnja koja ce se
zbog toga iriti, jer proizvodac ima motiva.


B/ Proizvodnja vinskog groa
Za istraivanje ekonomike proizvodnje vinskog groda, kao i kod stolnog groda, uzeta
su cetiri gazdinstva iz dva kantona (HNK i ZHK) hercegovackog vinogorja, cija je
povrina plantae iznosila 5,6 ha (od 0,2 do 3 ha po gazdinstvu). Ukupna, istraivanjem
obuhvacena povrina je dala prikos od 65.450 kg prosjek 11.688 kg/ha). Vie pokazatelja
o tome dato je u narednoj tabeli, a detalji u prilozima.



148
Tabela11/12. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci
proizvodnje vinskog groda u FiH (2010)

Elementi HNK ZHK
Oznaka gazdinstva A B C D
Po ha
Povrina ha 3 2 0,4 0,2
Proizvodnja kg 38.000 17.000 7.000 3.450 11.688
Prihodi KM 60.800 27.200 11.200 5.520 18.700
Trokovi KM 33.050 15.672 7.048 3.700 10.619
Dohodak 27.750 11.528 4.153 1.821 8.081
Cijena kotanja kg 0,87 0,92 1,01 1,07 0,91
Ekonomicnost 1,84 1,74 1,59 1,49 1,76
Rentabilnost proizvodne 45,64 42,38 37,08 33,00 43,21
Rentabilnost trokova 83,96 73,56 58,92 49,21 76,09
Granicni prinos kg/ha - - - - 6.637

Ova proizvodnja je imala prosjecnu dobit od 8.081KM po ha u 2010. godini,
ekonomicnost proizvodnje 1,76 i rentabilnost 76%. Na osnovu iznijetih parametara,
granicni prinos je 6.637 kg/ha. Ova proizvodnja je odhodovna, neto manje od
proizvodnje srolnog groda ali dovoljno prijemciva proizvodacima. Kada se tome jo
doda zarada koju moe dobibiti njegovom preradom u vino, oda je to veoma unosan
posao tamo gdje za to postoje uslovi.
Graficki prikaz prosjecno ostvarenih vrijednosti proizvodnje i nastalih trokova po ha u
proizvodnji stonog i vinskog groda dati su na narednom grafikonu.

Vrijednost i trokovi proizvodnje stonog i vinskog
groda po ha u FBiH za 2010. godinu
10.619
18.700
12.432
22.203
0 5.000 10.000 15.000 20.000 25.000
S
t
o
n
o
g
r
o

e
V
i
n
s
k
o
g
r
o

e
Vrijednost proizvodnje Trokovi



11.1.6. Proizvodnja loznog sadnog materijala

Za utvrdivanje ekonomike proizvodnje loznog sadnog materijala u FBiH za 2010. godinu
uzet je rasadnik Gabele iz HNK. Ovaj rasadnik je bio predmet istraivanja i u prethodnim
godinama obuhvacenim ovim projektom.
Lokacija rasadnika pripada najpoznatijem vinogorju u BiH mostarskom. U njemu je
proizvedeno 150 hiljada komada loznog sadnog materijala odgovarajucih sorti u 2010.
godini, sa udjelom I klase od oko 94%. Proizvedene kolicine su, bez vecih problema,
149
plasirane na tritu FBiH/BiH pa i ire, jer je tranja veca od proizvodnje loznog sadnog
materijala. Proizvodac je, na pomenutoj kolicini sadnica imao ukupnu dobit od
165.286KM, a u tome je i iznos sredstvima podrke od 10.800 KM. Podrka Federacije u
ostvarenom dohotku je isplace u iznosu od 0,30 KM po komadu sadnice I klase. Ovako
dobri poslovni rezultati su proizali iz kvalitetnih tehnickotehnolokih rjeenja i date
pogodnosti koja vlada na tritu u FBiH vezano za taj proizvod. Naturalni i vrijednosni
parametri o proizvodnji sadnog loznog materijala za 2010. godinu su dati u sljedecoj
tabeli, a detalji u odgovarajucem prilogu.

Tabela 11/13. Proizvodnja loznog sadnog materijala u FBiH (2010)

Elementi Iznos
Obim proizvodnje kalemova I klase (kom.) 150.000
Prihod 377.400
Lozni kalemovi I klase 324.300
Lozni kalemovi II klase 10.800
Podsticaji za sadnice I klase 42.300
Trokovi 212.117
Dobit 165.283
Cijena kotanja po KM/kom. 1,41
Ekonomicnost 1,78
Rentabilnost proizvodnje 43,80
Rentabilnost trokova 56,20

Proizvodnja sadnica je organizovana na povrini od dva hektara odgovarajuceg zemljita
sa pratecim objektima, opremom, mehanizacijom i izgradenom infrastrukturom.
Proizvodnja je radno intenzivna i zapoljava znatan broj uglavnom sezonske radne snage.
Stalno zaposleni radnici su kvalifikovani i strucno osposobljeni za obavljanje svojih
zadataka.

Prosjecni prihodi i trokovi proizvodnje loznog sadnog
materijala u FBiH za 2010. godinu
324.300 10.800
42.300
212.117
0 100.000 200.000 300.000 400.000
L
o
z
n
i
k
a
l
e
m
o
v
i
Vrijednost I klase Vrijednost II klase Podsticaji Trokovi







150
11.2. Animalna proizvodnja

Raspoloivi resursi u FBiH vie su naklonjeni animalnoj nego biljnoj proizvodnji, pa
zbog toga ona ima dominantnu ulogu i znacaj i u tom pravcu dalje raditi. U razvijenom
svijetu to ne preputaju slucaju, nego dobro znaju, da je animalna proizvodnja
intenzivnija od biljne i zbog toga je forsiraju.
Po znacaju u FBiH na prvom mjestu je govedarstvo, zahvaljujuci proizvodnja kravljeg
mlijeka. Ona je dosta iroko zastupljena, koristi znacajan dio poljoprivrednog zemljita,
zapoljava znatan broj ljudi, a proizvodi govedarstva imaju osiguran plasman. No, bez
obzira na to, potrebno je jo puno toga uraditi, da se podigne proizvodnost po grlu i
poveca njihov broj, poveca konkurentnost proizvoda preko smanjenja trokova,
pakovanje, primjena marketinga, vieg stepena prerade proizvoda za osiguranje mjesta na
otvorenom tritu.
Jedan od uslova na tom putu je da se mijenja odnos izmedu uzdrnog i produktivnog
obroka muznih krava. Kod poznatih pasmina za proizvodnju mlijeka, taj odnos obroka ne
bi trebao biti manji od 1:1. Praksa je pokazala u razvijenim zemljama svijeta, gdje je
intenzivna proizvodnja mlijeka, da taj odnos obroka ide i vie od 1:1,5. U BiH, odnosno
Federaciji, nema istraivanja na tu temu, ali se moe pretpostaviti, da je produktivni dio
obroka znatno manji kod muznih krava od njegovog uzdrnog dijela. To se najbolje moe
vidjeti iz podatka, da prosjek proizvodnje mlijeka po muznoj kravi u FBiH je 2.163 litara
u 2009. godini. Ovako niska muznost je u najvecoj mjeri posljedica neadekvatne ishrane
grla, a u znatno manjoj mjeri pasmine, komfora smjetaja, zdravstvene zatite i svega
ostalog to na to utice.
Trokovi ishrane u govedarskoj proizvodnji imaju najvece ucece u cijeni kotanja
dobivenih proizvoda. Prema nacinu njihovog ponaanja, trokovi ishrane muznih krava se
mogu podijeliti na fiksne i varijabilne. Uzdrni dio obroka kod krava predstavlja fiksne
trokove ishrane, a dio obroka namijenjen za proizvodnju mlijeka varijabilne trokove,
jer ga treba prilagoditi tome.
Fiksni trokovi kao ukupni na farmi ostaju neizmijenjeni bez obzira na ostvarenu
proizvodnju. Najvanije stavke tih trokova su: a) direktni (amortizacija, hrana potrebna
za uzdrni obrok grla, najveci dio ljudskog rada i dio materijalnih trokova) i b)
indirektni (zajednicki trokovi gazdinstva).
Varijabilni trokovi zavise od ostvarenog obima proizvodnje, a uglavnom ih cine trokovi
proizvodnog i reproduktivnog obroka hrane, dodatni rad i usluge. Odnos fiksnih i
varijabilnih trokova se mijenja narocito kod proizvodnje mlijeka u zavisnosti od
tehnoloke opremljenosti proizvodnog procesa, pasmine, obima proizvodnje, kvaliteta
hrane i njihovih cijena, intenzivnosti idr.
Jedan od cinilaca konkurentnosti je cijena kotanja, a znacajno se smanjuje sa
povecanjem kolicine proizvoda jer opadaju prosjecni fiksni trokovi.

Rezultati istraivanja u Republici Hrvatskoj
Trokovi hrane cine najveci iznos trokova u proizvodnji kravljeg mlijeka. Velike farme
sa dobrom proizvodnjom mlijeka po grlu uspijevaju ostvariti udio trokova hrane ispod
50% ukupnih trokova. Male farme, imaju udio tih trokova veci od 50%. To znaci, da
kod mlijecnih farmi vlada obrnuto proporcionalan odnos izmedu trokova hrane i ostalih
trokova. Treba imati u vidu, da na iznos i udio hrane direktno utice ostvareni obim
proizvodnje, kvalitet i probavljivost hrane, njena cijena i iznos ostalih trokova. Stocna
151
hrana iz vlastite proizvodnje
43
je jeftinija i najcece kvalitetnija nego kupovinom
nabavljena hrana. Pokazalo se, da su hranjive jedinice (HJ) najjeftinije iz kukuruzne
silae, pa zatim iz koncentrata i sijena. Iako trokovi hrane rastu sa rastom proizvodnje,
cijena kotanja litre mlijeka opada. Treba nastojati da trokovi hrane ne predu 50%
trokova proizvodnje, a to znaci da utroak HJ za litru mlijeka bude manji od jedan. Kod
takvog utroka i odnosa cijena, da HJ bude manja od prodajne cijene mlijeka,
ispunjava se postavljeni uslov.
Trokovi rada u ukupnim trokovima proizvodnje mlijeka ucestvuju sa 10-15%. Taj udio
zavisi od broja krava na farmi, obima proizvodnje po grlu, sistema uzgoja krava, nacina
mue, tehnickotehnolokog procesa, organizacije i dr. Najvie rada se troi na mui
krava (cca 50%), izdubravanju (cca 30%), hranidbi (cca 10%), a preostala razlika (10%)
na sve ostalo. Postoji negativna korelacija izmedu utroka rada i iznosa amortizacije na
farmi. Obicno se uzima normativ, da jedan radnik opsluuje farmu od 15 krava i u
ukupnim trokovima ucestvuju sa oko 10%.
Amortizacija muzne krave ucestvuje u ukupnim trokovima proizvodnje sa 5-15% i
uglavnom je jednaka trokovima uzdrnog dijela obroka.
Postupak izracunavanja amortizacije je sljedeci:

Amg = (Nvr Lvr) / n, gdje su:
Amg - godinji iznos amortizacije krave
Nvr - nabavna vrijednost grla
Lvr - likvidaciona (klaonicna) vrijednost grla
n - broj laktacija (godina vijeka) grla

Obicno se uzima da je pet laktacija (godina) prosjecan vijek koritenja muznih krava i na
osnovu toga je i Zakon predvidio stopu amortizacije od 20%. Na poljoprivrednim
gazdinstvima u praksi se ne pridravaju toga, jer su to uglavnom fizicka lica. Na vijek
muzne krave, a time i na iznos amortizacije utice: pasmina, velicina stada, nacin dranja,
proizvodnost, zdravstvena zatita. Pored amortizacije muzne krave, racuna se i
amortizacija objekata (cca 3%), opreme (10-20%).
Skupi objekti i oprema, opterecuju priplodno grlo, i ako je sve to radeno kreditnim
sredstvima gdje su nepovoljni uslovi, direktno uticu na visinu trokova proizvodnje i
dovode tu proizvodnju u ekonomski nezavidan poloaj.
Osiguranje te proizvodnje nije cest slucaj u praksi poljoprivrednih proizvodaca FBiH.
Ovi trokovi iznose oko 5-6% od vrijednosti grla, te ako se jo obuhvati telenje kao
dodatni rizik, onda se oni povecaju za oko 4% vrijednosti grla.
Ostale direktne nepomenute trokove cine: lijekovi i veterinarske usluge (1-2%),
vjetacko osjemenjavanje (0,5%), mehanicki rad (4%), potroni materijal (1-1,5%) i
ostalo (3%).

Kao zakljucak se namece, da je poljoprivredno gazdinstvo posjed na kojemu se odvija
razlicita privredna djelatnost, medusobno povezana i uslovljena, izmedu ostalog, sa
organizacijom rada. Konacni finansijski efekt predstavlja rezultantu tih proizvodnji,
odredena kapacitetima gazdinstva kao cjeline.




43
Uzdrni dio obroka obicno cini voluminozna hrana (sijeno, sjenaa i silaa), a proizvodni koncentrati
koji obezbjeduju proizvodnju koja daje dobit.
152
11.2.1. Proizvodnja kravljeg mlijeka

Za pracenje ekonomike proizvodnje kravljeg mlijeka u FBiH, uzeta su poljoprivredna
gazdinstva sa dominatno zastupljenom tom proizvodnjom kao djelatnocu. Ukupno je
posmatrano 20 poljoprivrednih gazdinstava u 2010. godini: a) na ravnicarsko-brdskom
podrucju 14 farmi sa ukupno 134 krava iz tri kantona (PK, TK, USK) i b) planinskom
rejonu , K-10, istraivano 6 farmi sa 69 grla. Zajedno, istraivane farme su imale 263 grla
muznih krava uglavnom simentalske pasmine.
Izbor gazdinstava je izvren na osnovu sljedecih kriterija:
1. Da su u prethodnoj godini ispunjavali uslove propisane Uputsvima FMPV za
potpore, odnosno, bili korisnici sredstva podrke za proizvodnju kravljeg
mlijeka;
2. Da velicina farme (broj grla muznih krava) bude sa
a) 35 grla,
b) od oko 10 grla i
c) 15 i vie grla, i
3. Da u ishrani muznih krava je zastupljena
a) silaa u ravnicarskobrdskom rejonu i
b) suha kabasta hrana u planinskom rejonu.

Radi istraivanja ekonomike proizvodnje kravljeg mlijeka, odabrana su gazdinstva iz dva
rejona: ravnicarkobrdskog (PK, TK i USK) i planinskog (K-10). Ovakva podjela je
nastala iz potreba utvrdivanja ekonomskih pokazatelja za dva razlicita nacina ishrane
muznih krava u pogledu mogucnosti obezbjedenja stocne kabaste hrane (suhe i silae).

Veoma vana karakteristika poljoprivrednih gazdinstava u BiH/FBiH je njihov mali i
usitnjen posjed. Zbog toga su i najvie zastupljene male farme sa 3-5 grla muznih krava,
a u ovom istraivanju predstavljaju zamiljenu donju velicinu farme koja je predmet
istraivanja ekonomike proizvodnje kravljeg mlijeka.

Proizvodnja kravljeg mlijeka, po svom privrednom znacaju u FBiH, predstavlja
najznacajniji segment primarne proizvodnje. Na direktan ili indirektan nacin, ona
angauje najvie poljoprivrednih povrina, rada ljudi i mehanizacije, a i mljekarska
industrija zapoljava znacajan broj radnika. Pored toga, tu su ukljuceni i transport i
trgovina. Svi u tom lancu od proizvodnje do maloprodaje imaju od toga odredene koristi.
Nekima je primarni, a nekima sekundarni dodatni izvor finansijskih sredstava, od kojeg
zavisi, u manjoj ili vecoj mjeri, njihova i egzistencija njihovih porodica
Osnovni podaci o anketiranim gazdinstvima, koja su podijeljena po utvrdenim i
navedenim kriterijima, za ravnicarskobrdski i planinski rejon, dati su u prilozima.


11.2.1.1. Proizvodnja kravljeg mlijeka u
ravniarskobrdskom podruju

Male farme muznih krava
U 2010. godini, odabrana su cetri gazdinstva iz ravnicarskobrdskog podrucja: dva iz TK
i dva iz USK. Po broju krava na farmi: tri su bila sa pet i jedno sa est krava. Prosjecna
velicina je 5,3 grla po farmi. Mlijecnost po grlu se kretala od 3.200 do 4.500 litara, a
njihov prosjek je bio 3.902 litara. Dobiveni podaci iz 2010. godine prikazani su u
sljedecoj tabeli, a detalji u prilozima.

153
Tabela 11/1. Ekonomika proizvodnje kravljeg mlijeka na malim farmama
u ravnicarskobrdskom podrucju FBiH (2010)

Pokazatelj TK USK Prosjek
Broj krava na farmi 5 5 5 6 5,3
PROIZVODNJA MLIJEKA
Ukupno na farmi 22.500 19.446 16.000 24.000 20.654
Po kravi 4.500 3.889 3.200 4.000 3.902
PRIHODI 18.310 16.204 14.752 21.480 17.957
TROKOVI 16.935 15.282 14.164 18.186 16.142
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi bez podsticaja -2.775 -2.739 -3.292 -1.986 -2.698
Na farmi sa podsticajima 1.375 922 588 3.294 1.545
Po grlu bez podsticaja -555 -548 -658 -331 -523
Po grlu sa podsticajima 275 184 118 549 282
Cijena kotanja litre mlijeka 0,70 0,71 0,80 0,70 0,73
Prodajna cijena litre mlijeka 0,52 0,50 0,51 0,55 0,52
Ekonomicnost proizvodnje bez podsticaja 0,84 0,82 0,77 0,89 0,83
Ekonomicnost proizvodnje sa podsticajima 1,08 1,06 1,04 1,18 1,09
Rentabilnost proizvodnje sa podsticajima 7,5 5,7 4,0 15,3 8,13
Rentabilnost uloenih sredstava sa podsticajima 8,12 6,04 4,15 18,11 9,11
Granicni prinos mlijeka litara/grlo 5.567 4.985 4.490 4.602 4.907

Iz prikazanih podataka se vidi da je relativno dobra mlijecnost po grlu na istraivanim
gazdinstvima, skoro duplo veca od prosjeka u Federaciji Bosne i Hercegovine. I takva
proizvodnost nije mogla pokriti sve trokove na farmi pa je zbog toga ostvaren gubitak na
prosjecnoj farmi (5,3 grla) od 2.698 KM, a po grli 523 KM.
Zahvaljujuci sredstvima podrke, ove farme su ostvarile prosjecnu dobit od 1.545 KM,
ekonomicnosti proizvodnje od 1,09. To jasno pokazuje da ove male farme nisu
ekonomski odrive bez sredstava podrke, jer imaju vece trokove od prihoda. Kada bi se
umjesto prosjecno ostvarene kolicine mlijeka po kravi od 3.902 litra ostvarila proizvodnja
od 4.908 litara (granicni prinos), onda bi farma imala pokrice trokova proizvodnje.


Srednje farme muznih krava
Istraivanjem su obuhvacene srednje farme muznih krava sa oko 10 grla za proizvodnju
mlijeka. U 2010. godini su anketirane dvije farme iz TK i dvije farme iz USK. Te farme
su imale 9, 14, 7 i 13 grla, sa prosjekom od 10,8 krava po farmi. Ukupno je obuhvaceno
43 grla sa prosjecnom mlijecnosti od 3.730 litara. Naturalni i vrijednosni pokazatelji po
farmama i njihov prosjek dat je u narednoj tabeli, a detalji u prilozima.











154
Tabela 11/2. Ekonomika proizvodnje kravljeg mlijeka na srednjim farmama
u ravnicarskobrdskom podrucju FBiH (2010)

Pokazatelj TK USK Prosjek
Broj krava na farmi 9 14 7 13 10,8
PROIZVODNJA MLIJEKA
Ukupno na farmi 36.000 53.700 25.200 45.500 42.877
Po kravi 4.000 3.836 3.600 3.500 3.730
PRIHODI 30.270 45.174 23.196 41.420 35.615
TROKOVI 24.168 33.366 19.174 31.132 26.960
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi bez podsticaja -648 876 -1.522 278 -254
Na farmi sa podsticajima 6.102 11.808 4.023 10.288 8.055
Po grlu bez podsticaja -72 63 -217 21 -51
Po grlu sa podsticajima 678 843 575 791 722
Cijena kotanja litre mlijeka 0,61 0,57 0,69 0,62 0,62
Prodajna cijena litre mlijeka 0,50 0,50 0,55 0,54 0,52
Ekonomicnost proizvodnje bez podsticaja 0,97 1,03 0,92 1,01 0,98
Ekonomicnost proizvodnje sa podsticajima 1,25 1,35 1,21 1,33 1,29
Rentabilnost uloenih sred. sa podsticajima 25,25 35,39 20,98 33,05 28,67
Rentabilnost proizvodnje sa podsticajima 20,2 26,1 17,3 24,8 22,12
Granicni prinos mlijeka litara/grlo 4.144 - 3.994 - 3.828

Dobiveni podaci za prosjecnu velicinu srednje farme (10,8 grla) pokazuju da ona
ostvaruje granicnu vrijednost poslova, prihodi su mani samo za 254 KM od trokova, po
grlu za 51 KM. Sredstva dobivena iz podsticaja su pokrila taj gubitak i donijela dobit
farmi od 8.055 KM, a po kravi 722 KM. To znaci, da ovakva velicina farmi muznih
krava, bez sredstava podrke nisu dohodovne.


Vee farme muznih krava
Pored malih i srednjih, istraivanjima su obuhvacene i farme muznih krava sa 15 i vie
grla, uslovno nazvane vece farme u ravnicarskobrdskom podrucju Federacije Bosne i
Hercegovine.
Anketiranje je uradeno na est farmi iz tri kantona (PK, TK i USK), koje su imale od 16
do 35 grla. Ukupan je bio 130 krava se ostvarenom proizvodnjom od 530.900 litara
mlijeka (4.084 lit/grlu). Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci po farmama , prosjeku
farme i po grlu dati su u narednoj tabeli, a detalji u prilozima.















155
Tabela 11/3. Ekonomika proizvodnje kravljeg mlijeka na vecim farmama
u ravnicarskobrdskom podrucju FBiH (2010)

Pokazatelj PK TK USK Prosjek
Broj krava na farmi
21 16 20 35 18 20 21,7
PROIZVODNJA MLIJEKA

Ukupno na farmi
100.000 56.900 79.000 133.000 82.000 80.000 94.780
Po kravi
4.762 3.556 3.950 3.800 4.556 4.000 4.084
PRIHODI
85.188 49.870 68.537 124.025 70.130 69.260 81.335
TROKOVI
60.482 37.640 49.780 86.250 50.690 50.330 58.129
DOHODAK

Na farmi bez podsticaja
7.228 379 2.930 12.645 1.280 1.530 4.332
Na farmi sa podsticajima
24.706 12.230 18.757 37.775 19.440 18.930 21.973
Po grlu bez podsticaja
344 24 147 361 71 77 171
Po grlu sa podsticajima
1.176 764 938 1.079 1.080 947 997
Cijena kotanja litre mlijeka
0,57 0,60 0,58 0,59 0,58 0,58 0,58
Prodajna cijena litre mlijeka
0,54 0,51 0,53 0,55 0,52 0,52 0,53
Ekonomicnost pro. bez podsticaja
1,12 1,01 1,06 1,15 1,03 1,03 1,07
Ekonomicnost pro. sa podsticajima
1,41 1,32 1,38 1,44 1,38 1,38 1,38
Rentabil. pro. sa podsticajima
29,0 24,5 27,4 30,5 27,7 27,3 27,73
Rentabil. ulo. sred. sa podstica.
40,85 32,49 37,68 43,80 38,35 37,61 38,46

Dobiveni rezultati pokazuju da sve istraivane farme pozitivno poslovale, ostvarile dobit.
Dobit po prosjecnoj velicini farme (21,7 grla) iznosi 4.332 KM, a sa sredstvima
podsticaja 21.973 KM, ekonomicnost proizvod 1,07 odnosno 1,38. Svi dati parametri u
tabeli pokazuju da su ove vece farme dohodovne, a sa sredstvima podsticaja jo znatno i
vie. Zbog toga su ekonomski odrive, profitabilne, pa uz ostale povoljne prilike je
ocekivati da se njihov broj poveca. To nikako ne znaci da za njih i ostale djelatnost
poljoprivrede ne treba graditi jo bolji ambijent.

Dobiveni ekonomski pokazatelji iz prethodnih tabela pokazuju svoj porast sa povecanjem
farme muznih krava i potvrduju ekonomski princip pozitivne korelacije izmedu velicine
farme i ostvarenog poslovnog rezultata.

Obimi proizvodnje kravljeg mlijeka, prihodi i trokovi na
farmama u ravnicarskobrdskom podrucju FBiH (2010)
20.654
42.877
94.780
81.335
35.615
17.957
58.129
26.960
16.142
0
10.000
20.000
30.000
40.000
50.000
60.000
70.000
80.000
90.000
100.000
Male farme Srednje Vee
Proizvodnja mlijeka lit. Ukupan prihod Trokovi proizvodnje


156
11.2.1.2. Proizvodnja kravljeg mlijeka
u planinskom rejonu

Takva podrucja su interesantna za ovo istraivanje, jer u Federaciji dominira brdsko
planinsko i planinsko podrucje sa proizvodnjom suhe kabaste hrane za stoku. U njima su
ogranicene mogucnosti proizvodnje silae, kao veoma vanog dijela kabaste stocne hrane
bez kojeg je skoro nemoguce ostvariti visoke kolicine mlijeka po grlu. Zbog toga,
voluminozni obrok muznih krava je, skoro iskljucivo, sastavljen iz suhe kabaste hrane
(sijena), bez kabaste socne hrane (silae i sjenae). To ne znaci da se u skorije vrijeme
nece poceti sa proizvodnjom sjenae koja ce znacajno popraviti dosadanji nacin ishrane
stoke, a time i povecati proizvodnost po grlu. Svakako, takv nacin ishrane krava se
odraava na proizvodnost i kvalitet mlijeka, a time i na poslovni rezultat farme.
Kanton 10 je uzet kao tipicni predstavnik planinskih podrucja Federacije Bosne i
Hercegovine za pracenje ekonomike proizvodnje kravljeg mlijeka. U uzorak za
anketiranja i utvrdivanje pokazatelja poslovnog uspjeha proizvodnje kravljeg mlijeka u
2010. godini uzeto je est farmi i to po dvije iz tri skupine: malih, srednjih i vecih farmi.

Male farme muznih krava
U 2010. godini su anketirane dvije farme sa tri i cetiri grla muznih krava i istraivanjem
dobiveni najvaniji pokazatelji dati u narednoj tabeli, a detalji u prilozima.

Tabela 11/4. Ekonomika proizvodnje kravljeg mlijeka na malim
farmama u planinskom podrucju FBiH (2010)

Pokazatelj Kanton 10 Prosjek
Broj krava na farmi 3 4 3,5
PROIZVODNJA MLIJEKA
Ukupno na farmi 13.900 14.000 13.957
Po kravi 4.633 3.500 3.986
PRIHODI 12.089 13.442 12.766
TROKOVI 11.525 12.400 11.963
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi bez podsticaja -2.355 -1.898 -2.127
Na farmi sa podsticajima 564 1.042 803
Po grlu bez podsticaja -785 -475 -630
Po grlu sa podsticajima 188 261 224
Cijena kotanja litre mlijeka 0,77 0,79 0,78
Prodajna cijena litre mlijeka 0,55 0,58 0,57
Ekonomicnost proizvodnje bez podsticaja 0,80 0,85 0,82
Ekonomicnost proizvodnje sa podsticajima 1,05 1,08 1,07
Rentabilnost proizvodnje sa podsticajima 4,67 7,75 6,21
Rentabilnost ulo. sred. sa podsticajima 4,89 8,40 6,65
Granicni prinos litara/grlu 6.060 4.319 5.091

Tih sedam krava sa dvije farme je dalo 27.900 litara namuenog mlijeka, u prosjeku
3.986 litara po grlu. Nijedna od ovih farmi nije prihodima mogla pokriti trokove
proizvodnje, pa su zbog toga imale prosjecan gubitak od 630 KM po grlu. Kada se u
prihode uracunaju ostvarena sredstva podsticaja, onda su farme imale dobit od 224 KM
po kravi.
Da bi se pokrio iskazani gubitak, bez sredstava podrke, bilo bi potrebno povecati
proizvodnju mlijeka sa ostvarenih 3.986 na 5.091 litara po kravi. To je granicni prikos,
157
kolicina glavnog proizvoda, pod ostalim jednakim uslovima, koja dovodi proizvodnju na
prag ekonomicnosti. Ovaj pokazatelj da je granicni prinos veci za 1.104 litra po kravi od
ostvarenog znaci da farme nisu ekonomski odrive, jer prihodima ne mogu da pokriju
trokove poslovanja. Zbog toga ne mogu da obezbijede prostu reprodukciju, povrat
uloenih sredstava.

Srednje farme muznih krava
Za dobivanje ekonomskih pokazatelja kog srednje velicine farmi u planinskim uslovima
Federacije, uzeta su u 2010. godini dva gazdinstva sa 9 i 12 krava na podrucju K-10.
Prosjecna mlijecnost je bila 3.524 litara po grlu , a srednja velicina farme 10,5 krava. Od
tih 21 krave namueno je 72.000 litara mlijeka i prodano po prosjecnoj cijeni od 0,52
KM/litara. Vie podataka o tome dano je u narednoj tabeli, a detalji u prilozima.

Tabela 11/5. Ekonomika proizvodnje kravljeg mlijeka na srednjim
farmama u planinskom podrucju FBiH (2010)

Pokazatelj Kanton 10 Prosjek
Broj krava na farmi 9 12 10,5
PROIZVODNJA MLIJEKA
Ukupno na farmi 32.000 42.000 37.714
Po kravi 3.556 3.500 3.524
PRIHODI 27.910 40.350 34.130
TROKOVI 23.497 31.040 27.269
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi bez podsticaja -3.207 -1.310 -2.259
Na farmi sa podsticajima 4.413 9.310 6.862
Po grlu bez podsticaja -356 -109 -233
Po grlu sa podsticajima 490 776 633
Cijena kotanja litre mlijeka 0,68 0,67 0,67
Prodajna cijena litre mlijeka 0,50 0,54 0,52
Ekonomicnost proizvodnje bez podsticaja 0,86 0,96 0,91
Ekonomicnost proizvodnje sa podsticajima 1,19 1,30 1,24
Rentabilnost proizvodnje sa podsticajima 15,81 23,07 19,44
Rentabilnost ulo. sred. sa podsticajima 18,78 29,99 24,39
Granicni prinos litara/grlu 4.268 3.702 3.972

Prema prikazanim podacima, ove farme sa prihodima nisu mogle pokriti trokove
proizvodnje, te su zbog toga imale gubitak od 233 KM po grlu. Sa ostvarenim sredstvima
podsticaja, farme su postale dohodovne i imale dobit od 633 KM po kravi. Dakle, bez
sredstava podrke srednje farme u planinskim podrucjima FBiH nisu ekonomski odrive.
Bilo bi potrebno ostvariti granicni prinos od 3.972 litara po grlu mlijeka, da bi prihodi
mogli pokrili trokove, a poslovanje bilo bez ostatka dohotka/gubitka.

Vee farme muznih krava
Pokazatelji o ekonomskom poloaju proizvodnje mlijeka na vecim farmama muznih
krava u planinskom podrucju FBiH su pribavljeni sa dva gazdinstva iz K-10, koja su
pojedinacno imala 16 i 25 grla. To znaci da su te dvije farme imale 41 kravu sa
ostvarenom proizvodnjom mlijeka od 118.000 litara (2.876 litara/grlo). To je veoma
niska proizvodnost mlijeka po grlu, pa su farme zbog toga imale manjak ostvarenih
prihoda za pokrice trokova proizvodnje i poslovale sa gubitkom, u prosjeku 48 KM po
158
kravi. Podaci o ostvarenim ekonomskim pokazateljima u proizvodnji kravljeg mlijeka na
tim farmama prikazani su u sljedecoj tabeli, a detalji po farmama u prilozima.

Tabela 11/6. Ekonomika proizvodnje kravljeg mlijeka na vecim
farmama u planinskom podrucju FBiH (2010)

Pokazatelj Kanton 10 Prosjek
Broj krava na farmi 16 25 20,5
PROIZVODNJA MLIJEKA
Ukupno na farmi 48.000 70.000 61.415
Po kravi 3.000 2.800 2.878
PRIHODI 46.500 68.500 57.500
TROKOVI 35.082 49.085 42.084
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi bez podsticaja -2.262 1.115 -574
Na farmi sa podsticajima 11.418 19.415 15.417
Po grlu bez podsticaja -141 45 -48
Po grlu sa podsticajima 714 777 745
Cijena kotanja litre mlijeka 0,66 0,66 0,66
Prodajna cijena litre mlijeka 0,50 0,58 0,54
Ekonomicnost proizvodnje bez podsticaja 0,94 1,02 0,98
Ekonomicnost proizvodnje sa podsticajima 1,33 1,40 1,36
Rentabilnost proizvodnje sa podsticajima 24,55 28,34 26,45
Rentabilnost ulo. sred. sa podsticajima 32,55 39,55 36,05
Granicni prinos lit/grlu 3.282 2.722 2.967

Iznijeti podaci pokazuju da su gazdinstva ostvarila predvidena sredstva podsticaja i na taj
nacin izvukli farme iz gubitaka, pa cak i ostvarile dobit od 745 KM po grlu. Na farmama
je trebalo ostvariti proizvodnju od 2.967 litara po grlu, vie za 91 litar od ostvarenog,
kako bi prihodi bili izjednaceni sa trokovima. To znaci da niska proizvodnost po grlu i
kod vecih farmi gazdinstvu ne donosi dobit u planinskim podrucjima FBiH. Sredstva
podsticaja su postala presudna kod poslovanja farmi u proizvodnji kravljeg mlijeka.
Radi dobivanja jo boljeg uvida i jasnije slike o prihodima i trokovima po farmama u
planinskom podrucju FBiH, dat je sljedeci grafikon.

Obimi proizvodnje kravljeg mlijeka, prihodi i trokovi
na farmama u planinskom podrucju FBiH (2010)
13.957
37.714
61.415
12.766
34.130
57.500
11.963
27.269
42.084
0
10.000
20.000
30.000
40.000
50.000
60.000
70.000
Male farme Srednje Vee
Proizvodnja mlijeka lit. Ukupan prihod Trokovi proizvodnje

159
11.2.2. Uzgoj priplodnih junica

Federacija Bosne i Hercegovine, zbog znacaja proizvodnje kravljeg mlijeka, ima potrebu,
te se zbog toga opredijelila na podrku u proizvodnji priplodnih junica u iznosu od 450
KM po grlu za proizvodnu 2010. godinu. Prije godinu dana podrka je iznosila 400 KM
po uzgojenoj priplodnoj junici, a ispred toga 300 KM. Ovom mjerom podrke i drugim
pogodnostima se nastoji povecati broj krava, a na taj nacin proizvodnja mlijeka.
Zahvaljujuci tome, evidentni su pozitivni pomaci i trendovi u tom smislu. Iako
proizvodnja priplodnih junica nije jo u vecoj mjeri rasprostranjena u FBiH, ipak ima
gazdinstava koja se bave i tom proizvodnjom.

Za utvrdivanje ekonomike uzgoja priplodnih junica u Federaciji BiH za 2010. godinu
uzeta su dva gazdinstva iz USK. Na njima je bilo 10 i 14 grla, a njihov prosjek je 12
priplodnih junica po farmi. Prosjecna izlazna teina od 500 kg po grlu nije mogla pokriti
trokove uzgoja, pa je zbog toga evidentiran prosjecan gubitak po grlu od 97 KM. Sa
sredstvima podsticaja je pokriven gubitak i preostalo za dobit od 354 KM po junici.
Najvaniji naturalni i vrijednosni pokazatelji po istraivanim gazdinstvima, prosjecno
farmi i po grlu prikazan je u narednoj tabeli, a detalji dati u prilozima.

Tabela 11/7. Ekonomika uzgoja priplodnih junica u FBiH (2010)

Pokazatelj USK
Prosjek
farme
U %
Broj junica na farmi 10 14 12,0
Teina, iva mjera
Ukupno kg 5.000 7.000 6.167
Po grlu kg 500 500 500
Prodajna cijena kg .m. 6 6 6
Prihodi KM 34.500 48.300 41.400 100,0
Steona junica 30.000 42.000 36.000 87,0
Podsticaji FBiH 4.500 6.300 5.400 13,0
Trokovi KM 32.226 42.090 37.158 100,0
Dohodak KM
a) Na farmi bez podsticaja -2.226 -90 -1.158
b) Na farmi sa podsticajima 2.274 6.210 4.242
a) Po grlu bez podsticaja -223 -6 -97
b) Po grlu sa podsticajima 227 444 354
Cijena kotanja kg .m. 6,45 6,01 6,03
Ekonomicnost proizvodnje
Bez podsticaja 0,93 1,00 0,97
Sa podsticajima 1,07 1,15 1,11
Rentabilnost proizvodnje 6,59 12,86 10,25
Rentabilnost uloenih sredstava 7,06 14,75 11,42

Ova mali broj junica na farmi nije ekonomski odriv, te je zbog toga neophodna podrka
drave proizvodacima. To je jedan od nacina i u sadanjim uslovim jedini moguci pristu
u podrci proizvodnje priplodnih grla radi smanjenja njihovog uvoza.



160
11.2.3. Tov junadi

BiH/FBiH nema ni priblino proizvodnju govedeg mesa za podmirivanje vlastitih
potreba, pa zbog toga uvozi znacajne kolicine i za to se odlijevaju devizna sredstva. Ovo
se istice iz razloga upozorenja, da u naoj dravi postoje veliki ali ne iskoriteni resursi i
povoljni uslovi za znacajno povecanje te proizvodnje. Velike i kvalitetne povrine
prirodnih livada i panjaka su jedan od vanih preduslova, a to postoji u FBiH, za jeftin
tov junadi, narocito u ljetnjem periodu.
Za potrebe ovog strucnog projekta radeno je istraivanje ekonomike tova junadi u FBiH.
Najveca koncentracija tovljaca junadi je u ravnicarsko brdskom rejonu FBiH, uzeto je
est gazdinstva za tov junadi i to po dvije farme iz PK, TK i USK. Broj grla na
istraivanim gazdinstvima kretao se od 10 do 80, a njihov prosjek iznosio je 32,5 grla po
farmi. Prosjecna izlazna teina utovljenih junadi je bila 569 kg, prodajnom cijenom od
3,68 KM po kg, cijenam kotanja 3,67 KM po kg. Ove cijene (prodajna i kotanja) su
izjednacene, pa su zbog toga i prihodi izjednaceni sa trokovima tova, bez ostatka dobiti.
Dobit na farmama je ostvarena iskljucivo zahvaljujuci sredstvima podrke FBiH koja
iznose 300 KM po grlu, a PK jo dao 25 KM po grlu svojim tovljacima junadi. Ostvareni
rezultati poslovanja po gazdinstvima, prosjecnoj farmi i grlu prikazan je u slijedecem
tabelarnom pregledu, a detalji dati u prilozima.

Tabela 11/8. Ekonomika tova junadi u FBiH za 2007. i 2008. godinu

Pokazatelj PK TK USK Prosjek
Broj junadi na farmi 10 16 14 35 40 80 32,5
Teina, iva mjera kg
Ukupno 5.800 8.960 7.840 20.300 23.200 44.800 18.483
Po grlu 580 560 560 580 580 560 569
Prodajna cijena kg .m. 3,70 3,80 3,70 3,80 3,55 3,50 3,68
Prihodi KM 24.710 39.248 33.208 87.640 96.360 184.800 77.878
Utovljena junad 21.460 34.048 29.008 77.140 82.360 156.800 66.803
Podsticaji FBiH 3.000 4.800 4.200 10.500 14.000 28.000 10.750
Podsticaji kantona 250 400 325
Trokovi KM 23.006 35.239 30.871 72.200 78.700 145.150 64.194
Dohodak KM
a) Na farmi bez podsticaja -1.546 -1.191 -1.863 4.940 3.660 11.650 2.608
b) Na farmi sa podsticajima 1.705 4.009 2.337 15.440 17.660 39.650 13.467
a) Po grlu bez podsticaja -155 -74 -133 141 92 146 3
b) Po grlu sa podsticajima 170 251 167 441 442 496 328
Cijena kotanja kg .m. 3,97 3,93 3,94 3,56 3,39 3,24 3,67
Ekonomic. proizvodnje
Bez podsticaja 0,93 0,97 0,94 1,07 1,05 1,08 1,01
Sa podsticajima 1,07 1,11 1,08 1,21 1,22 1,27 1,16
Rentabilnost proizvodnje 6,90 10,21 7,04 17,62 18,33 21,46 13,59
Renta.t uloenih sredstava 7,41 11,38 7,57 21,39 22,44 27,32 16,25

Ova proizvodnja je ekonomski odriva, ali nije prijemciva za farmere. Profitabilnu
proizvodnju u tovu junadi je moguce postici sa boljom organizacijom proizvodaca,
dohodovnom povezivanju sa preradivacima, povecanjem kapaciteta, racionalizacijom i
dislokacijom tova.
161
Na narednom grafikonu je dat prikaz prosjecno ostvarenih prihoda (vrijednosti
proizvodnje i podsticaja) i nastalih trokova za uzgoj priplodnih junica (12 grla) i tov
junadi (32,5 grla)

Prosjecni prihodi i trokovi u uzgoju priplodnih junica
i tovu junadi u FBiH za 2010. godinu
64.194
66.803 11.075
37.158
36.000 5.400
0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000 70.000 80.000
P
r
i
p
l
o
d
n
e
j
u
n
i
c
e
T
o
v
n
a
j
u
n
a
d
Vrijednost proizvodnje Podsticaji Trokovi



11.2.4. Ovarstvo

Nezamisliva je uspjena i rentabilna ovcarska proizvodnja bez dovoljno prirodnih livada i
panjaka, najjeftinije hrane za ovce, a to su uglavnom podrucja sa nadmorskom visinom
od oko 1.000 m. U takvim planinskim podrucjima ovcarstvo je najbolji nacin koritenja
velikih i kvalitetni panjackih povrina. Glavni ovcarski proizvodi (mlijeko-sir i janjece
meso) iz BiH skoro da nemaju strane konkurencije zbog svog superiornog kvaliteta, to
nije slucaj ni sa jednim drugim stocarskim proizvodom.
Osnovno stado u BiH/FBiH treba ciniti domaca pramenka ili eventualno domaca
oplemenjena ovca, skoro podjednakih mogucnosti proizvodnje mlijeka i mesa. Zbog toga
su proizvodni i uzgojni ciljevi proizvodnja mlijeka radi prerade u sir i mesa, za koje se
moe reci da su ekoloki cisti. Vuna za sada nije proizvodni cilj ali uskoro se i njoj moe
dati vie panje.
Istraivanje ekonomike ovcarske proizvodnje uradeno je za dvije, u praksi FBiH prisutne
proizvodne orijentacije poljoprivrednih gazdinstava:
a) jedna, koja se bavi uzgojem ovaca radi proizvodnje mlijeka, koje preraduju u
autohtone sireve (travnicki, livanjski i sir iz mijeha) kao glavnog proizvoda i
b) druga, koja su usmjerena prema proizvodnji janjadi mesa kao glavnog
proizvoda.

U prvu grupu su uzeti farmeri sa podrucja K-10, gdje se proizvodi poznati livanjski sir, a
u drugu grupu farmeri iz USK i HNK.
Prema broju ovaca koje se uzgajaju na gazdinstvu, odnosno velicini stada, istraivanja su
obavljena na: malim farmama sa 50-80 ovaca, srednjim sa 100-150 ovaca i vecim
ovcarskim farmama, koje imaju oko 250 ovaca.
Ovcarska proizvodnja zahtijeva dosta ljudskog rada u postojecim uslovima Bosne i
Hercegovine: mali posjed, nema povrina iskljucivo namijenjenih ovcarskoj proizvodnji,
prisutno nomadenje, prisustvo radnika skoro 24 sata, nema specijalizacije u proizvodnji,
162
mala mehanizovanost radnih operacija. Osim toga, niska proizvodnost panjaka,
prirodnih livada i proizvodnih grla, malo koncentrata u ishrani, nerazvijena strucna
sluba, ne blagovremene i skupe veterinarske usluge, vie rad iz nude nego iz
ekonomske motivisanosti, i jo dosta drugih razloga.
Ostvareni poslovni uspjeh u ovcarskoj proizvodnji, pored ostalog, zavisi od proizvodne
orijentacije: mlijeko i meso i od velicine farme. Ta dva pokazatelja su uzeta za blie
odredivanje obiljeja istraivanja.


11.2.4.1. Ovarske farme za
proizvodnju mlijeka

Ovdje ce bit prikazani poslovni rezultat uzgoja ovaca za mlijeko kao glavni proizvod i
proizvodnju janjadi kao sporedan proizvod za odabrane modele velicine farme ovaca.

Za dobivanje ovcjeg mlijeka potrebno je obezbijediti neophodne uslove, u prvom redu se
misli na adekvatnu ishrani, shodno planiranim proizvodnim rezultatima. Normativi za
intenzivnu proizvodnju, nekim aktuelnim cijenama i teinama svojstveni pasmini, dati su
u narednoj tabeli.

Tabela11/9. Predvidene kolicine proizvoda i normativi u ishrani ovaca

E l e m e n t i proizvodnje

A/ Pokazatelji uzgoja B/ Pokazatelji ishrane

1. Porodajna teina janjeta 3 kg B/1 Ishrana ovaca
2. Prodajna teina janjeta 16 kg 1. Sijeno zimski period 1,5 kg/dana
3. Prosjecan prirast 0,217 kg/dan 2. Zelena masa (ispaa) 9 kg/dan
4. Period ishrane janjadi 50 dana 3. ito (zob, jec., kuk.) 0,2 kg/dan
5. Broj janjadi po ovci godinje 1,2 janjeta 4. Mekinje 0,08 kg/dan
6. Mlijeka po ovci godinje 80 litara 5. Sojina sacma 0,02 kg/dan
7. Muenih ovaca u ukupnom broju 98% 6. Sol, kreda, vitamin
8. Kolicina vune po ovci godinje 1,6 kg Zamski period 165 dana
9. Izlucena ovca iva mjera 50 kg Letni perio- paa 200 dana
10. Vrijednost izlucene ovce 150 KM
11. Vrijednost ovce 200 KM B/2 Ishrana janjadi
12. Vrijednost ovna 350 KM 1. Mlijeko za janje 0,7 l/dan
13. Haremski pripust 1:25 2. Koncentrat 0,1 kg/dan
14. ivotni vijek ovce 7 godina 3. Sijeno 0,2 kg/dan
15. Uginuce ovaca 2 %

Za pracenje i prikupljanje pokazatelja o ekonomici ovcarske proizvodnje, orijentisane na
proizvodnju ovcjeg mlijeka, odabrana su poljoprivredna gazdinstva sa podrucja K10.
Iako to nije jedino podrucje ovakve proizvodnje u Federaciji Bosne i Hercegovine, izbor
je pao na taj kanton, jer je najpoznatiji po proizvodnji autohtonog livanjskog sira u kojem
ovcje mlijeko predstavlja neophodnu komponentu. Prema izvornoj recepturi, neophodno
je obezbijediti ovcje mlijeko u kolicini 20% i kravljeg mlijeka 80% za dobivanja
poznatog livanjskog sira.

A/ Male ovarske farme za
proizvodnju mlijeka
U 2010. godini su anketirane dvije ovcarske farme sa 59 i 85 grla ovaca, prosjek farme
72 grla. Tih ovce su dale 5.550 litara mlijeka ili 38,6 po litara po grlu. Naturalni i
vrijednosni pokazatelji dati su u narednoj tabeli, detalji u prilozima.

163
Tabela 11/10. Ekonomika proizvodnje mlijeka na malim
ovcarskim farmama u FBiH (2010)

Elementi Kanton 10 Prosjek
Broj ovaca na farmi 59 85 72
OBIM PROIZVODNJE
Proizvodnja mlijeka lit. 2.350 3.200 2.852
Po ovci lit. 39,8 37,6 38,6
PRIHODI 12.363 18.021 15.192
TROKOVI 11.621 16.390 14.005
DOHODAK
Na farmi 743 1.631 1.187
Po grlu 12,6 19,2 16,5
Cijena kotanja litre mlijeka 1,45 1,37 1,41
Cijena kotanja kg jagnjeta .m. 6,86 6,48 6,67
Ekonomicnost proizvodnje 1,06 1,10 1,08
Rentabilnost proizvodnje 6,01 9,05 7,53
Rentabilnost uloenih sredstava 6,39 9,95 8,17

Iznijeti podaci pokazuju da su prihodi od proizvoda uvecani sa podsticajima pokrili
trokove proizvodnje i dali simbolican ostatak dohotka od 16 KM po ovci. To znaci da je
njihovo poslovanje na granici ekonomicnost (1,08). Takvom, relativno dobrom
poslovanju je veliki doprinos dao jeftin rad clanova porodice, koji nisu radno sposobni
ali obavljaju najveci dio posla cuvanje ovaca, te sredstva podsticaja. No, bezobzira na
sve to, ove farme predstavljaju jednu neophodnost, a ne ekonomsku buducnost ovcarstva
FBiH.

B/ Srednje ovarske farme za
proizvodnju mlijeka
Opet, K-10 je podrucje sa kojeg su uzeta i u istraivanje ukljucena dva gazdinstva sa
velicinom stada od 134 i 1149 grla u 2010. godini. Srednja vrijednost velicine stada od
141,5 grla i mlijeka od 44,8 litara po ovci, imala su prosjecnu dobit po grlu od 33 KM, a
po stadu 5.800 KM. U te prihode su uracunata i sredstva podrke od 15 KM po grlu za
remont stada i 0,33 KM po litri namuenog mlijeka.

Tabela 11/11. Ekonomika proizvodnje mlijeka na srednjim
ovcarskim farmama u FBiH (2010)

Elementi Kanton 10 Prosjek
Broj ovaca na farmi 134 149 141,5
OBIM PROIZVODNJE
Ukupan obim 5.200 7.300 6.306
Po ovci 38,8 49,0 44,8
PRIHODI 28.871 36.190 32.530
TROKOVI 23.920 29.540 26.730
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi 4.951 6.650 5.800
Po grlu 37 45 41
Cijena kotanja litre mlijeka 1,32 1,27 1,29
Cijena kotanja kg jagnjeta .m. 6,14 6,12 6,13
Ekonomicnost proizvodnje 1,21 1,23 1,22
Rentabilnost proizvodnje 17,15 18,38 17,76
Rentabilnost uloenih sredstava 20,70 22,51 21,60
164
Dati podaci u tabeli pokazuju prosjecnu ekonomicnost 1,22 proizvodnje ovcjeg mlijeka,
rentabilnost proizvodnje 18 i na osnovu toga se moe kazati da su ovakve velicine farmi
ekonomski odrive.


C/ Vee ovarske farme za
proizvodnju mlijeka
U ovom istraivanju su gazdinstva sa oko 250 grla ovaca u stadu nazvane vece farme, jer
u Federaciji BiH predstavljaju glavne robne proizvodace. Anketirane farme u 2010.
godini su imale 217 i 250 grla u stadu, to je dalo njihov prosjek od 233,5 ovaca. Podaci
iz istraivanja pokazuju da je ova proizvodnja dohodovna, ekonomski odriva, sa dobrim
izgledima da se njihov broj poveca u narednom periodu.
Dobiveni konomski podaci po anketiranim farmama i njihov prosjek su dati u narednoj
tabeli, a ostali potrebni detalji u prilozima.

Tabela 11/12. Ekonomika proizvodnje mlijeka na vecim
ovcarskim farmama u FBiH (2010)

Elementi Kanton 10 Prosjek
Broj ovaca na farmi 217 250 233,5
OBIM PROIZVODNJE
Ukupan obim 9.000 12.000 10.606
Po ovci 41,5 48,0 45,2
PRIHODI 47.712 56.425 52.069
TROKOVI 36.455 41.820 39.138
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi 11.257 14.605 12.931
Po grlu 52 58 55
Cijena kotanja litre mlijeka 1,29 1,20 1,24
Cijena kotanja kg jagnjeta .m. 5,69 5,54 5,61
Ekonomicnost proizvodnje 1,31 1,35 1,33
Rentabilnost proizvodnje 23,59 25,88 24,74
Rentabilnost uloenih sredstava 30,88 34,92 32,90

Podaci i prikazane tabele pokazuju da je prihod nadmaio trokove za 55 KM po ovci, a
po farmi za 12.931 KM. Ovo je dobra poruka svim gazdinstvima, koji imaju
odgovarajuce uslove, da se bave ovcarstvom.
Na narednom grafikonu je dat prikaz prosjecno ostvarenih prihoda i nastalih trokova za
uzgoj ovaca za proizvodnju mlijeka na farmama FBiH za 2010. godinu.













165
Obimi proizvodnje ovcijeg mlijeka, prihodi i trokovi na
farmama FBiH u planinskom podrucju za 21010. godinu
2.852
6.306
10.606
15.192
32.530
52.069
14.005
26.730
39.138
0
10.000
20.000
30.000
40.000
50.000
60.000
Male farme Srednje Vee
Proizvodnja mlijeka lit. Ukupan prihod Trokovi proizvodnje



11.2.4.2. Ovarske farme za
proizvodnju mesa

U Federaciji Bosne i Hercegovine je vie podrucja u kojima se ovce uzgajaju radi
proizvodnje janjadi, odnosno mesa nego onih koji rade radi proizvodnje ovcjeg mlijeka.
Janjece meso se uglavnom koristi u ugostiteljskim objektima za proizvodnju pecenja.
Proizvedeni broj grla janjadi, odnosno kolicina mesa u FBiH/BiH sigurno nije dostigla
kolicinu koja bi bila blizu zadovoljenja domacih potreba. Ovaj proizvod ima tranju i na
medunarodnom tritu, zbog izuzetnog dobrog kvaliteta, pa zbog toga postoje realne
mogucnosti i za njegov izvoz.
Za potrebe istraivanja ekonomike ovcarske proizvodnje usmjerene na dobivanje mesa u
2010. godini, anketirano je 16 gazdinstva i to est iz USK i osam gazdinstava iz HNK.
Ukupno je na gazdinstvima bilo 3.509 ovaca od kojih je dobiveno 70.390 kg ive mjere
janjeceg mesa i 28.709 kg ive mjere ovcjeg mesa. Iako je proizvodnja janjeceg mesa
glavni proizvod, ovcje meso je sporedni, ali znacajan proizvod koji se dobiva
izlucivanjem ovaca zbog remonta stada (20% godinje). Kao i kod proizvodnje ovcjeg
mlijeka, istraivana su gazdinstva koja imaju male, srednje i vece farme.


A/ Male ovarske farme za
proizvodnju mesa
U 2010. godini su anketira po dva gazdinstva iz USK i ZHK sa brojem ovaca u stadu od
68, 78, 63 i 70 grla. Sve ove male farme su prihodima ostvarile pokrice trokova
proizvodnje i ostala im prosjecna dobit po grlu od 34 KM ili po stadu 2.432 KM koje u
prosjeku ima 70 ovaca.
Pokazatelji naturalni i vrijednosni po farmama, prosjecnoj velicini farme i po garlu dati
su u narednoj tabeli, a detalji u prilozima.






166
Tabela 11/13. Ekonomika proizvodnje mesa na malim ovcarskim
farmama u FBiH za 2010. godinu

Elementi USK HNK Prosjek
Broj ovaca na farmi 68 78 63 70 69,8
OBIM PROIZVODNJE
Jagnjadi za prodaju (kg .m.)
1.450 1.750 1.360 1.680
1.571
Ovaca za prodaju (kg .m.) 550
600 500 565
556
PRIHODI 15.673 18.077 13.375 16.608 15.933
TROKOVI 13.277 14.974 11.848 13.905 13.501
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi 2.396 3.103 1.527 2.703 2.432
Po grlu 35 40 24 39 34
Cijena kotanja kg .m. jagnjeta 6,95 6,53 6,64 6,28 6,60
Ekonomicnost proizvodnje 1,18 1,21 1,13 1,19 1,18
Rentabilnost proizvodnje 15,28 17,16 11,42 16,28 15,26
Rentabilnost trokova 18,05 20,72 12,89 19,44 17,77

Prikazani rezultati u tabeli pokazuju da ova gazdinstva ostvaruju dobit na farmi i to prije
svega, to ljudskog rada nije zaracunat po cijenama radno sposobnih, odnosno niim
cijenama. Najveci dio posla obavljaju clanovi porodice (djeca) mlada od 15 godina, to
pojeftinjuje proizvodnju.


B/ Srednje ovarske farme za
proizvodnju mesa
Srednje ovcarske farme iz USK i HNK su imale u stadu 146, 165, 1125 i 112 grla ovaca,
a njihov prosjek stada je iznosio 137 grla. Sva gazdinstva pojedinacno su u 2010. godini
imala pozitivan finansijski rezultat, a i u prosjeku su ostvarila dobit od 43 KM po ovci,
odnosno farmo 5.933 KM. Rezultati istraivanja o tome dati su u slijedecoj tabeli, a ostali
podaci u prilozima.

Tabela 11/14. Ekonomika proizvodnje mesa na srednjim ovcarskim
farmama u FBiH za 2010. godinu

Elementi USK HNK Prosjek
Broj ovaca na farmi 146 165 125 112 137,0
OBIM PROIZVODNJE
Jagnjadi za prodaju (kg .m.) 3.100 4.000 2.650 2.400 3.125
Ovaca za prodaju (kg .m.) 1.200 1.300 990 747 1.090
PRIHODI 33.030 38.060 25.770 22.865 29.566
TROKOVI 26.402 29.855 20.980 18.758 23.999
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi 6.629 8.205 4.790 4.107 5.933
Po grlu 45 50 38 37 43
Cijena kotanja kg .m. jagnjeta 6,80 6,00 6,09 6,15 6,26
Ekonomicnost proizvodnje 1,25 1,27 1,23 1,22 1,24
Rentabilnost proizvodnje 20,07 21,56 18,59 17,96 20,07
Rentabilnost trokova 25,11 27,48 22,83 21,90 24,33

167
Ovakve farme zapoljavaju jednog radno sposobno clana porodice tokom citave godine,
omogucavaju koritenje zemljini resursa vlastitog i dravnog posjeda i pokrivaju
trokove rada na proizvodnje kabaste ovcje hrane. Pored toga farmi donose profit od
skoro 6.000 KM u prosjek. Dakle, one su ekonomski odrive i dohodovne, pa zbog toga
mogu biti i motiv drugim poljoprivrednim proizvodacima da se bave ovom
proizvodnjom.


C/ Vee ovarske farme za
proizvodnju mesa
U 2010. godini anketirana su po tri gazdinstva uslovno nazvanim vecim farmama iz USK
i HNK i na osnovu prikupljenih podataka izracunati ekonomika proizvodnje mesa. Broj
ovaca na anketiranim gazdinstvima (farmama) je bio sljedeci: u USK 240, 370 i 850 grla
i HNK 222, 400 i 600 grla. Prosjecna velicina farme, od istraivanih est je 413 ovaca.
Sve su zabiljeile uspjeno poslovanje sa prosjecnom zaradom po farmi od 28.090 KM ili
64 KM po ovci. U prethodnoj 2007. godini iznosi tih pokazatelja su bili 23.041 KM po
farmi ili 60 KM po grlu.
Koeficijent ekonomicnosti i dohodak su ostali na skoro neizmijenjenoj vrijednosti, ali je
rentabilnost smanjena sa 45,77 na 43,74. Sve skupa to pokazuje da je ovcarska
proizvodnja na velikim farmama unosan posao za privredne prilike u BiH.
Naturalni i vrijednosni pokazatelji o pojedinacnom i prosjecnom poslovanju po godinama
istraivanja su dati u prilozima, a osnovni podaci u narednoj tabeli.

Tabela 11/15. Ekonomika proizvodnje mesa na vecim ovcarskim
farmama u FBiH za 2010. godinu

Elementi USK HNK Prosjek
Broj ovaca na farmi 240 370 850 222 400 600 447
OBIM PROIZVODNJE
Jagnjadi za prodaju (kg .m.)
5.400 7.650 12.450 4.760 8.640 13.100
8.667
Ovaca za prodaju (kg .m.)
2.150 3.300 5.500 1.680 4.627 5.000
3.710
PRIHODI 57.750 77.400 133.450 45.260 85.989 122.100 86.991
TROKOVI 39.980 50.190 80.950 34.125 55.060 75.180 55.914
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi 17.770 27.210 52.500 11.135 30.929 46.920 31.077
Po grlu 74 74 62 50 77 78 69
Cijena kotanja kg .m. jagnjeta 6,08 5,30 5,14 5,66 4,80 4,61 5,26
Ekonomicnost proizvodnje 1,44 1,54 1,65 1,33 1,56 1,62 1,52
Rentabilnost proizvodnje 30,77 35,15 39,34 24,60 35,97 38,43 35,72
Rentabilnost trokova 44,45 54,21 64,85 32,63 56,17 62,41 52,45

Iznijeti podaci u tabeli pokazuju da su sve farme ostvarenim prihodima nadmaile
trokove proizvodnje i zbog toga imale prosjecnu dobit od 69 Km po grlu. Osim toga,
postoji pozitivna korelacija izmedu velicine farme i njene dohodovnosti.
Ovo sve upucuje na zakljucak, da je ovo veoma unosan posao za one koji mogu da
obezbijede potrebne uslove za formiranje i rad ovakvih farmi.

Kada se od anketiranih farmi dobiveni prosjecni podaci za male, srednje i vece farme sa
podrucja dva kantona prikau na jednom mjestu, u narednoj tabeli, stanje je sljedece.


168
Tabela 11/16. Ekonomika proizvodnje janjeceg mesa u zavisnosti
od velicine farme u FBiH za 2010. godinu

Elementi Velicina farme ovaca
Broj ovaca na farmi 70 137 447
OBIM PROIZVODNJE
Jagnjadi za prodaju (kg .m.) 1.571 3.125 8.667
Ovaca za prodaju (kg .m.) 556 1.090 3.710
PRIHODI 15.933 29.566 86.991
TROKOVI 13.501 23.999 55.914
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi 2.432 5.933 31.077
Po grlu 34 43 69
Cijena kotanja kg .m. jagnjeta 6,60 6,26 5,26
Ekonomicnost proizvodnje 1,18 1,24 1,52
Rentabilnost proizvodnje 15,26 20,07 35,72
Rentabilnost trokova 17,77 24,33 52,45

Podaci iz tabele pokazuju, da sa povecanjem farme ovaca za proizvodnju janjeceg mesa
se i povecava dobit po grlu i to: a) kod malih farmi 34 KM /ovci, b) srednje farme 43
KM/ovci i c) vece farme 69 KM/po ovci. Dominantno je ovo rezultat povecanja
produktivnost rada i racionalnosti koritenja resursa.
Na narednom grafikonu je dat prikaz prosjecno ostvarenih prinosa janjeceg mesa i
prihoda te nastalih trokova proizvodnje u uzgoju ovaca za meso na malim (70 grla),
srednjim (137) i vecim (447) farmama FBiH za 2010. godinu.

Obimi proizvodnje, prihodi i trokovi u proizvodnji
janjeceg mesa na farmama FBiH za 2010. godinu
1.571
3.125
8.667
15.933
29.566
86.991
13.501
23.999
55.914
0
10.000
20.000
30.000
40.000
50.000
60.000
70.000
80.000
90.000
100.000
Male farme Srednje Vee
Proizvodnja jagnjadi kg .m. Ukupan prihod Trokovi


Koristi od uzgoja krava, ovaca, tova junadi, svinja i svih drugih stocarskih proizvodnji su
viestruke, a uglavnom se mogu svest na sljedece: a) omogucavaju zaposlenost clanova
porodice, koriste resurse, prije svega panjake, vre kultivaciju prostora, daju kvalitetan
proizvod, ne zagaduju prostor, cuvaju naseljenost stanovnitva u oteanim uslovima
privredivanja, omogucavaju sticanje odredeni dohodak idr.

Bosna i Hercegovina je na putu pridruivanja EU, to znaci da se pootravaju uslovi i
kriteriji privredivanja, zahtjevi potroaca podiu na veci higijenski i zdravstveni nivo,
169
cijena rada ce porast, izmedu ostalog, pa ce zbog toga ove i ovakve farme, odnosno
poljoprivredna gazdinstva u sasvim novi ekonomski poloaj. Zato je neophodno u ovom
predpristupnom periodu uciniti sve da se poljoprivredni proizvodaci dovedu u to bolju
poziciju prije uska u EU, jer ce procedure kasnijih promjena biti veoma sloene.


11.2.5. Svinjogojstvo

U svinjogostvu FBiH istraivana je ekonomika uzgoja priplodnih krmaca za odgoj
prasadi i tov svinja u PK. I jedna i druga proizvodnja nisu znacajnije zastupljeni u BiH,
posebno u Federaciji BiH, jer se ne proizvode dovoljne kolicine kukuruza po
konkurentnoj cijeni, a taj proizvod je osnovna komponenta u ishrani svinja.

A/ Krmae odgoj prasadi do 25 kg
Iz pomenutog razloga u FBiH nema dovoljno farmera koji se bave uzgojom priplodnih
krmaca. Zato se osjeca manjak prasad za tov svinja uglavnom nabavljaju iz RS i/ili iz
susjednih zemalja.
Radi proucavanja pokazatelja o uspjenosti poslovanja gazdinstava koja se bave uzgojem
priplodnih krmaca u FBiH, istraivano su dvije farme u 2010. godini na podrucju PK.
Farme su imale ukupno 15 priplodnih krama i to po farmama 10 i 5 grla. Na njima je
odgojeno 300 prasadi, prosjecno 20 prasadi u dva turnusa po priplodnoj krmaci godinje.
Njihova prosjecna izlazna teina je bila 25 kg po grlu.
Krmace su krianci (Landras + Pietr) sa dva legla godinje. Nakon 30 dana starosti,
prasad sa teinom 6,5 kg se odbijaju, odgajaju 38 do 50 dana i postiu izlaznu teinu od
25 kg. Osnovni naturalni i vrijednosni podaci po farmama i po krmaci su dati u narednoj
tabeli, a detalji u prilozima.

Tabela 11/17. Ekonomika uzgoja krmaca za proizvodnju
prasadi u FBiH za 2010. godinu

Pokazatelj PK
Prosjek po
krmaci
Broj krmaca 10 5
Broj prasadi na farmi 200 100
TEINA (iva mjera)
Prasadi kg 5.000 2.500 500
Po grlu kg 25 25 25
PRIHODI KM 23.280 10.890 2.278
Uzgoj prasadi 21.000 9.750 2.050
Podsticaji kantona (krmaca) 1.000 500 100
Naknada od osiguranja 1.280 640 128
TROKOVI KM 20.059 9.774 1.989
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi bez podsticaja 941 -24 0
Na farmi sa podsticajima 3.221 1.116 0
Po grlu bez podsticaja 14 11,75 61
Po grlu sa podsticajima 25,40 23,15 289
Cijena kotanja 3,34 3,62 0
Prodajna cijena 4,20 3,90 0
Ekonomicnost proizvodnje bez podsticaja 1,05 0,97 1,03
Ekonomicnost proizvodnje sa podsticajima 1,16 1,08 1,14
Rentabilnost proizvodnje 13,84 7,70 12,69
Rentabilnost uloenih sredstava 16,06 8,34 14,53
170
Iskazani podaci pokazuju da je prihod od odgoja prasadi bio veci od trokova proizvodnje
po krmaci za 61 KM, a sa sredstvima podrke 289 KM. Godinu dana prije, ova je
proizvodnja imala vece prihoda, a time i povoljniji ekonomski poloaj.


B/ Tov svinja
I za istraivanje ekonomike tova svinja uzeta su dva gazdinstva iz PK, koji za prilike
FBiH imaju relativno povoljne uslove, tu se prije svega misli na prizvodnju kukuruza bez
koje nema tova. Dvije farme sa brojem tovljenika od 299 i 50 grla su u 2010. godini su
anketom obuhvacene i detaljno analizirane. Na farmama za tov svinja je ukupno bilo 349
grla, ulazne teine prasadi 25 kg, tov je trajao 90 dana i dostignuta prosjecna izlazna
teina tovljenika od 119 kg.
U prosjeku po tovljeniku ostvarena je dobit od 28,47 KM, a sa sredstvima podrke, od
FBiH 55 KM i PK 15 KM, dobit od 98,47 KM.

Ostali naturalni i vrijednosni podaci po farmama i tovljeniku su prikazani u u narednoj
tabeli, a detalji dati u prilozima.

Tabela 11/18. Ekonomika tova svinja u FBiH za 2010. godinu
(pasmina Landras+Pietren)

Pokazatelji tova svinja u PK PK Prosjek
Po
tovljeniku
Broj svinja na farmi 299 50 175 1
Ulazna teina po grlu .m. kg 25 25 25 25
Duina tova, dana 90 90 90 90
Izlazna teina . m. kg
Ukupno 35.880 5.750 20.877 119,30
Po grlu 120 115 119,3 119,30
PRIHODI KM 119.600 19.025 69.512 397,21
Utovljene svinje 98.670 15.525 57.262 327,21
Podsticaji FBiH 16.445 2.750 9.625 55,00
Podsticaji kantona 4.485 750 2.625 15,00
Naknada od osiguranja 0 0 0 0,00
TROKOVI KM 88.646 15.614 52.280 298,74
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi bez podsticaja 10.024 -89 4.982 0
Na farmi sa podsticajima 30.954 3.411 17.232 0
Po grlu bez podsticaja 33,5 -1,8 28,47 28,47
Po grlu sa podsticajima 103,5 68,2 98,47 98,47
Cijena kotanja kg .m. 2,47 2,72 2,50 2,50
Ekonomicnost proizvodnje
Bez podsticaja 1,11 0,99 1,10 1,10
Sa podsticajima 1,35 1,22 1,33 1,33
Rentabilnost proizvodnje 25,88 17,93 24,79 24,79
Rentabilnost uloenih sredstava 34,92 21,85 32,96 32,96

Prikazani podaci pokazuju da je veca farma imala uspjeno poslovanje, a manja bila na
granicu ekonomicnosti bez sredstava podsticaja. Sa uracunatim sredstvima podsticaja u
prosjeku po tovljeniku je ostvarena dobit od skoro 100 KM, to predstavlja dobar
stimulans za farmere. Kada se tome jo doda da je jednom clanu porodice obezbijedeno
zaposlenje, plasmana odredene kolicine kukuruza, iskoritenost odredene povrine
171
oranice i mehanizacije, onda to bi bilo dovoljno da za poduzetnika da se organizuje ova
proizvodnja. Naravno, tu se misli na one koji imaju odgovarajuce uslove.
Na narednom grafikonu je dat prikaz prosjecno ostvarenih prihoda i nastalih trokova po
rasplodnoj krmaci i utovljenoj svinji.

Prihodi i trokovi po grlu u uzgoju raspolodnih krmaca
i tovu svinja na farmama FBiH za 2010. godinu
2.050
100
128
1989
327
70
299
0
500
1.000
1.500
2.000
2.500
Po rasplodnoj
krmai
Po tovnoj
svinji
Vrijednost proizvodnje Podsticaji Osiguranje Trokovi



11.2.6. Preradarstvo

Peradarska je industrijska proizvodnja koja zahtijeva odredena ulaganja radi stvaranja
neophodnih uslova definisanih zootehnickim normativima. Poslovanje je uslovljeno, kao
i kod drugih proizvodnji, citavim nizom faktora sa razlicitim uticajem. I genetske osobine
su u tome veoma vane. Zbog toga genetika iznalazi nova rjeenja radi postizanja boljih
proizvodnih rezultata (prirasta, kvaliteta, duine tova, randmana hrane i sl.).
Radi pracenja ekonomike peradarske proizvodnje u Federaciji Bosne i Hercegovine za
2010. godinu uzete su cetiri farme iz PK i na osnovu prikupljenih podataka sa terena te
njihove obrade prezentirani dobiveni rezultati.
Predmet istraivanja su farme za:
a) tov brojlera,
b) proizvodnju konzumnih jaja,
c) uzgoj 18-to sedmicnih pilenki tekih roditeljskih linija i
d) uzgoj 18-to sedmicnih pilenki lakih roditeljskih linija


A) Tov brojlera
Peradarstvo u proizvodnji mesa FBiH ima vanu ulogu jer daje svoj doprinos kod
podmirivanja potreba i povecanja potronje. Trenutno niska potronja mesa u BiH svoj
porast treba zasnivati na domacoj proizvodnji, jer ima dovoljno neiskoritenih resursa za
to. Treba istaci posebne mogucnosti u proizvodnji pileceg, ovcijeg, kozijeg mesa i uzgoja
ribe.
Posmatrana farma za tov brojlera imala je 9.800 pilica i proizvela je 19.600 kg svjeeg
mesa u jednom ciklusu, a godinje 117.600 kg u est ciklusa. Treba napomenuti da se
vrije ciklusa tova brojlera kod razvijenih zemalja svijeta znatno skratilo, svela na 40 pa i
manje dana. To je i itekako vano, jer se koriste bolje raspoloivi kapaciteti, smanjuje
cijena kotanja, povecava obim proizvodnje, produktivnost i prihodi.
172
Prihodi od tova pilica na anketiranoj farmi u 2010. godini u jednom turnusu su iznosili
49.490 KM, a trokovi poslovanja 45.264 KM. Ostvarena razli u jednom turnusu iznosi
4.226 KM, a godinje 25.356 KM. Dobiveni rezultat pokazuje da je to dohodovna
proizvodnja koja ima ekonomickost od 1,08, a sa podrkom PK od 0,05 KM po kljunu,
ostvaruje ekonomicnost od 1,09. Sve to pokazuje da je ovo dosta osjetljiva proizvodnja,
koja svojim prihodima neznatno nadmauje trokove, skoro ima granicnu vrijednost.
Vie pokazatelja o uspjenosti poslovanja farme je dano u naredno tabeli, a detalji u
prilozima.

Tabela 11/19. Ekonomika tova brojlera u FBiH za 2010. godinu

I PRIHODI
Jedinica
mjere
Kolici
na
Cijena
Iznos
KM
Obim proizvodnje
Utovljeni pilici komad 9.800
Teina kg/kom 2,0
Pilece meso kg 19.600
PRIHODI KM 49.490
Pilece meso kg 19.600 2,50 49.000
Poticaj FBiH 0
Poticaj upanije komad 9.800 0,05 490
TROKOVI KM 45.264
DOHODAK bez podrke
Po proizvodnom ciklusu 3.736
Godinji (6 ciklusa) 22.416
DOHODAK sa podrkom
Po proizvodnom ciklusu 4.226
Godinji (6 ciklusa) 25.356
Cijena kotanja po kg 2,31
Ekonomicnost proizvodnje
Bez podrke 1,08
Sa podrkom 1,09
Rentabilnost proizvodnje 8,54
Rentabilnost uloenih sredstava 9,34

Za postizanje jo boljih rezultata neophodno je, izmedu ostalog, povecati broj turnusa
proizvodnje, a time i dohodovnost.


B) Proizvodnja konzumnih jaja
Istraivanja ekonomike proizvodnje konzumnih jaja je uradene na dvije farme koje su
imale po 7.500 i 120.000 koka nesilica na podrucju PK u 2010. godini. Ova proizvodnja
je prihodima pokrila trokove i dala godinju dobit od 18.340 KM na maloj farmi i na
velikoj farmi dobit od 840.700 KM. Pokazalo se, da je u danim uslovima poslovanja, ova
proizvodnja dohodovna i ekonomski odriva. Podaci o tome su dati u narednoj tabeli, a
detalji u prilozima.








173
Tabela 11/20. Ekonomika proizvodnje konzumnih jaja
u FBiH za 2010. godinu

Po farmi Iznos KM
Elementi
Jed.
mjere A B
Cijena
A B
Obim proizvodnje
Koke nesilice kom 7.500 120.000
Proizvodnja jaja po koki kom 300 300
Proizvedeno jaja kom 2.250.000 36.000.000
Izlucene koke kom 7.000 108.000
PRIHODI KM 346.250 5.535.000
Konzumna jaja 2.250.000 36.000.000 0,15 337.500 5.400.000
Izlucene koke 7.000 108.000 1,25 8.750 135.000
TROKOVI KM 327.910 4.694.300
DOHODAK 18.340 840.700
Cijena kotanja po kg 0,15 0,13
Ekonomicnost proizvodnje 1,06 1,18
Rentabilnost proizvodnje 5,30 15,19
Rentabilnost trokova 5,59 17,91

Cijena kotanja proizvodnje koljke jaja na maloj farmi iznosi 4,50 KM (0,15 KM/jaje), a
na velikoj farmo koka nesilica koljka jaja kota 3,90 KM (0,13 KM/jaje). Ovo je , za
nae uslove, konkurentna prodajna cijena.
jedne farme.


C) Uzgoj 18-to sedminih pilenki TL
Dobiveni rezultati o poslovanju jedne farme na podrucju PK u 2010. godini, koja je
uzgajala 18-to sedmicne pilenke roditelja tekih linija, sa ekonomskog aspekta su odrivi
i ohrabrujuci za ovu proizvodnu orijentaciju. Farma je uzgojila 10.000 pilenki i ostvarila
dobit od 14.553 KM, a u taj iznos je uracunata i podrka FBiH 4.000 KM (0,40
KM/kljun). Vie podataka o poslovanju farme dano je u narednoj tabeli.

Tabela 11/21. Uzgoj 18-to sedmicnih pilenki u FBiH za 2010. godinu
(teke linije)

I PRIHODI
Jedinica
mjere
Kolicina Cijena
Iznos
KM
U %
Obim proizvodnje
Uzgoj 18-tjednih pilenki komad 10.000
Prihodi KM 104.000 100,0
Odgojene pilenke komad 10.000 10,00 100.000 96,2
Poticaj FBiH komad 10.000 0,40 4.000 3,8
Trokovi KM 89.447 100,0
Jednodnevno pile komad 10.000 1,35 13.500 15,1
Prostirka (piljevina, pozder ili slama) 400 0,4
Hrana: 0,0
1-8 sedmica starosti kg 17.640 0,79 13.936 15,6
9-17 sedmica starosti kg 40.810 0,77 31.424 35,1
do 18 sedmica starosti kg 5.250 0,75 3.938 4,4
Zatita: 0,0
Redovno cijepljenje (10.000 kom.) 5.000 5,6
Vitaminiziranje i lijecenje 5.000 5,6
Ljudski rad:
Njega pilenka 10.000 1,00 10.000 11,2
174
Utovari i istovari 10.000 0,10 1.000 1,1
Energija pilenka 10.000 0,15 1.100 1,2
Trokovi uginuca i kart 1.800 2,0
Investicione opravke objekata i opreme 2.000 2,2
Amortizacija objekata 350 0,4
Osiguranje jata 0 0,0
Ostalo 0 0,0
Dohodak
Bez podsticaja 10.553
Sa podsticajima 14.553
Cijena kotanja po kg 8,94
Ekonomicnost proizvodnje
Bez podsticaja 1,12
Sa podsticajima 1,16
Rentabilnost proizvodnje 14,00
Rentabilnost 16,27


D) Uzgoj pilenki, roditelji LL
Anketirano je i praceno poslovanje jedne farme ua proizvodnju 18-to sedmicnih pilenki
lake linije na podrucju PK u 2010. godini. Farma je uzgojila 5.000 pilenki za rasplod i
ostvarila dobit od 12.445 KM i to 10.445 KM iz razlike vrijednosti proizvodnje i trokova
poslovanja i 2.000 KM iz Budeta federacije na ima podrke. Po pokazuje da je ovo
ekonomicna proizvodnja (1,10), ali jo nedovoljno da bi mogla imati motiva za proirenu
reprodukciju. Vie podataka o poslovanju ove peradarske farme dano je u narednoj tabeli.

Tabela 11/22. Uzgoj 18-to sedmicnih pilenki u FBiH za 2010. godinu
(roditelji LL)

I PRIHODI
Jedini.
mjere
Koli-
cina
Cijena
Iznos
KM
U %
Obim proizvodnje
Uzgoj 18-tjednih pilenki 5.000 5.000
Prihodi KM 132.000 100,0
Odgojene pilenke komad 5.000 26,00 130.000 98,5
Poticaj FBiH komad 5.000 0,40 2.000 1,5
Trokovi KM 119.555 100,0
Jednodnevno pile komad 4.500 11,70 52.650 44,0
Jednodnevno pile komad 500 11,70 5.850 4,9
Prostirka (piljevina, pozder ili slama) 500 0,4
Hrana: (RP1, RP2, RP3) kg 35.000 0,85 29.750 24,9
Zatita:
Redovno cijepljenje (preventiva i
imunizacija) komad 5.000 1,00 5.000 4,2
Vitaminiziranje i lijecenje komad 5.000 0,10 500 0,4
Ljudski rad (kooperacija):
Utovari i istovari, i dr. r. sat 4.850 1,50 7.275 6,1
Prevodenje pil. u objekat za proiz. ras. jaja 200 0,2
Patronaa, obilasci, pracenje (10%) 12.000 10,0
Energija 0 0,0
Trokovi uginuca 1.680 1,4
Kamate na uloena sredstva 3.600 3,0
Amortizacija objekata 300 0,3
Osiguranje jata 0 0,0
175
Ostalo 250 0,2
Dohodak
Bez podsticaja 10.445
Sa podsticajima 12.445
Cijena kotanja po kg 23,91
Ekonomicnost proizvodnje
Bez podsticaja 1,09
Sa podsticajima 1,10
Rentabilnost proizvodnje 9,43
Rentabilnost 10,41

Iz prethodne dvije kalkulacije izvuceni su najvaniji pokazatelji i dati u narednoj tabeli
radi usporedbe o proizvodnji pilenki tekih i lakih roditeljskih linija.

Tabela 11/23. Komparacija ostvarenih poslovnih rezultata uzgoja
18-to sedmicnih pilenki roditelja tekih i lakih linija

Kolicine Iznos u KM
I PRIHODI
Jedinica
mjere
Pilenke
t.l.
Pilenke
l.l.
Pilenke
t.l.
Pilenke
l.l.
Obim proizvodnje
Uzgoj 18-tjednih pilenki komad 10.000 5.000
Prihodi KM 104.000 132.000
Odgojene pilenke komad 10.000 5.000,0 100.000 130.000
Poticaj FBiH komad 10.000 5.000,0 4.000 2.000
Trokovi KM 89.447 119.555
Dohodak
Bez podsticaja 10.553 10.445
Sa podsticajima 14.553 12.445
Cijena kotanja po kg 8,94 23,91
Ekonomicnost proizvodnje
Bez podsticaja 1,12 1,09
Sa podsticajima 1,16 1,10
Rentabilnost proizvodnje 14,00 9,43
Rentabilnost 16,27 10,41

Prikazani podaci u tabeli pokazuju da je uzgoj lakih linija pilenki dohodovniji od uzgoja
pilenki tekih linija. Druge su bile na farmi sa duplo vecim brojem - kapacitetom, a
druge su imale ostvareni dohodak i ekonomicnos skoro pa isti.












176
12. REZULTATI TROGODINJIH ISTRAIVANJA (2007-2010)

Ekonomika ima zadatak da sa danim sredstvima postigne postavljeni cilj. Tu je i
neizbjeno pitanje kakva su sredstva potrebna za ostvarenje zadanog ekonomskog
cilja? Kako god da postavljamo pitanje o tom problemu, sve se svodi na odnose izmeu
sredstava i cilja. Kapital (novac) kao univerzalna vrijednost ljudske imovine zahtijeva
ekonomski pristup pitanju opravdanja ulaganja.
Prolo je puno vremena i u zemljama razvijenog svijeta kako bi se shvatilo da privredne
djelatnosti cine jednu cjelinu privrednog sistema, te da od zatvorenih djelatnosti nema
mogucnosti za uspjean razvoj. Ni naa zemlja nije izuzetak u takvom poimanju stvari, s
tim to to jo nije prolost kod nas. Te promjene su kod nas jo sporije, izmedu ostalog i
iz razloga to ne spadamo u razvijene zemlje svijeta, te zbog toga nemamo ni ekonomsku
ni politicku snagu. Neki od razloga za novijeg datuma takvo stane Su: agresije na BiH,
promjene drutvenog sistema iz samoupravnog socijalizma u trinu ekonomiju, odabrani
model privatizacije i njegova spora provedba, jedinstveno uredenje drave u svijetu koje
ne funkcionira, neophodno prisustvo medunarodne zajednice koja odlae neophodna
rjeenja, svjetska ekonomska kriza, problemi u EU.
Pokazatelj stanovnitva po djelatnostima je dobar indikator stepena drutvene
razvijenosti. Danas u svijetu jedan poljoprivrednik hrani 10 i vie nepoljoprivrednih
stanovnika.
Sa porastom stepena drutvenog razvoja, smanjuje se udio poljoprivrednog u ukupnom
stanovnitvu zemlje. Taj proces se naziva deagrarizacija zemlje, a podrazumijeva
smanjenje radne snage u poljoprivredi. Veliki broj cinioci uticu na brzinu, obim i nacine
deagrarizacije i to je u razvijenom svijetu postala zakonitost; npr. Belgija, Velika
Britanija i SAD zapoljavaju svega oko 2% ukupne radne snage. Najveci udio
poljoprivrednog stanovnitva nalazi se u Africi (56,7%) i Aziji (55,4%). Sasvim je drugi
slucaj u Evropi gdje ima samo 7,9% poljoprivrednog stanovnitva, a Sjeverna i Srednja
Amerika imaju 11,4%. Prema podacima FAO-a (1990) u razvijenim zemljama svijeta
ivi 4,3% ukupnog poljoprivrednog stanovnitva, a od njihovog stanovnitva
poljoprivredom se bavi samo 8,2%.
Naalost, nerazvijene zemlje i zemlje u razvoju se sporo industrijaliziraju, pa je zbog toga
produktivnost i proizvodnost kod njih, a i u svijetu jo uvijek niska. Od pocetka
industrijske revolucije pred kraj XVIII vijeka pa do kraja 2000. godine, u tim zemljama
se jo uvijek nije udvostrucila produktivnost. Prema tom pokazatelju, nerazvijene zemlje
imaju onu produktivnost koju su razvijene zemlje imale 1850-1860. godine.
Razvijene zemlje su razvile koherentni lanac od primarne proizvodnje (poljoprivrede)
preko sekundarne (prerade) do tercijarnog sektora (prometa). Oni su na taj nacin
iskoristili sve tehnoloke i ekonomske prednosti sistema povezivanja. No iz toga se jasno
vidi da primarna proizvodnja uslovljava i diktira razvoj sekundarnih i tercijarnih
djelatnosti.
Predanje intenzivne migracije iz sela u grad jenjavaju jer se razvio sistem transporta i
drugih oblika komunikacija. Uslovi ivljenja na selu su u razvijenim zemljama bolji jer
poljoprivreda nije vie jedini izvor prihoda zbog razvija polivalentne ekonomije. Dolo je
vrijeme da se odredeni broj stanovnika vraca iz grada da ivi na selu. Prestaje
jednosmjerno kretanje stanovnika iz sela u grad i deava se dvosmjerno kretanje
stanovnika. Prije je selo ruraliziralo grad, a sad grad urbanizira selo.

Danas se velicina poljoprivrednog gazdinstva ne mjeri samo po povrini posjeda nego i
po kolicini uloenog kapitala u savremene tehnologije proizvodnje. Tehnickotehnoloki
napredak u poljoprivredi zahtijeva dosta dug vremenski period, kontinuitet i znacajna
177
materijalna sredstva da bi se napravili primjetni pozitivni pomaci. Osim toga, pokazatelj
uspjenog gazdinstva je i prisutnost savremenog metoda upravljanja, otvorenosti za
inovacije te spremnosti da se prihvati rizik i neizvjesnost. Upravljanje predstavlja vaan
cinilac procesa poljoprivredne proizvodnje. Njega cini zbir znanja, sve sloenija, iz
oblasti biotehnickih i tehnolokih podrucja, agroekonomskih, sociolokih, psiholokih i
dr.
Da bi sistem upravljanja donio potrebne rezultate neophodno je njegova tri segmenta,
nauku, obrazovanje i primjenu, sastaviti u jednu funkcionalnu cjelinu koja u sinergiji daje
eljene rezultate. Obrazovanost i znanje je uslov za razumijevanje, prihvatanje i primjenu
tehnickotehnolokog napretka, povezivanja i iznalaenja rjeenja. Ekologija u svemu
tome zauzima vano mjesto.
Uvrijeeno je miljenje i praksa da ekonomski poloaj pojedinca i djelatnosti daje i
odreduje mjesto na hijerarhiskoj ljestvici uticaja koje se povezuje sa znanjem.
Koncept odrivog razvoja se zasniva na medugeneracijskoj solidarnosti i pravednosti.
Razvoj je odriv ako se raspoloiva bogatstva mjerena u ljudstvu, kapitalu i prirodnim
resursima ne smanjuju, pa cak i prihvata koncept apsolutne rijetkosti (ogranicenja).
Iako ima dovoljno radne snage na selu, sigurnija buducnost se gradi povecanjem
produktivnosti proizvodnje. Zahvaljujuci povecanom ulaganju kapitala dolo je do
znacajnijeg povecanja poljoprivredne proizvodnje. Kapital je povecao produktivnost
ljudskog rada i proizvodnost po proizvodnoj jedinici i ukupno, olakao ljudsku djelatnost.
Uneseni kapital je izazvao promjene u ponaanju poljoprivrednog proizvodaca, povecao
troak koji dovodi do povecanog obima proizvodnje, trine orijentacije proizvodaca,
veceg prihoda i u konacnici do dohotka.
Nagli razvoj biotehnologije i informatike zahtijeva pragmaticnost i kontinuitet akcije,
brze promjene u kratkom periodu - jaz razvoja.
U poljoprivrednoj proizvodnji model
44
je osnovni organizacioni oblik neophodan za
ostvarivanje proizvodnje. Rezultat je ambijentalnih prirodnih uslova, materijalnih
mogucnosti koja se mogu angaovati u procesu proizvodnje i socijalnog stanja drutva.
To znaci da nije uniforman jer mu forma zavisi od ekonomskih uvjeta i socijalne
strukture sredine.
Kako je zemljite unaprijed dana velicina, onda proizvodnja treba biti intenzivnija to je
poljoprivrednog zemljita manje po stanovniku i to je veca potronja hrane po
stanovniku. To bi bio zatvoreni model proizvodnje hrane. Medutim, na svu srecu,
postoji otvoreni model koji podrazumijeva razmjenu sa svijetom na tri. Razlika
izmedu proizvodnje i potranje predstavlja spoljnotrgovinski bilans (uvozizvoz) u
otvorenom modelu.
U svijetu se obim poljoprivredne proizvodnje mjeri preko pokazatelja pojma
intenzivna i ekstenzivna proizvodnja. Kada je mala povrina po jedinici rada, rijec je
o intenzivnoj proizvodnji i obrnuto. Intenziviranje proizvodnje se ogleda u orijentaciji na
stocarsku proizvodnju jer predstavlja koncentraciju biljne energije. Konverzijom sedam
kalorija biljnog materijala (stocne hrane) dobiva se jedna stocna kalorija. To znaci da
nema intenzivnog stocarstva bez razvijene proizvodnje krmiva.

Ako se ima u vidu sadanje stanje poljoprivredne proizvodnje u FBiH na individualnim
gospodarstvima, sa jo uvijek velikim brojem nerijeenih vanih pitanja ili rijeenih na
nezadovoljavajui nain, onda ovaj projekt dobiva i na teini zadatka i na odgovornosti
u utvrivanju postojeeg stanja i davanju prijedloga za njihovo rjeavanje. Ako se tome

44
Franc. modele = obrazac, uzorak, kalup, ...
178
jo doda i sloenost situacije u itavoj privredi i drutvu BiH kao cjelini, onda sve ovo
postaje jo tee, delikatnije i odgovornije.
Apsolutni i relativni podaci u FBiH pokazuje da nije stvoren odgovarajuci ambijent za
razvoj privatnih proizvodnih i uslunih djelatnosti. Da je to tako potvrduje pokazatelj,
najveca primanja imaju zaposleni u kompanijama gdje dominira dravni kapital i
zaposleni u drutvenim institucijama. Zaposleni iz tih brani cine trecinu svih zaposlenih
sa primanjima vecim do dva puta od prosjecnih primanja u FBiH.
Finansijski sektor je preputen inozemnom privatnom kapitalu, koji obilato koristi sve
pogodnosti date od odgovornih naeg sistema. Jo jedan po drutveni razvoj neprihvatljiv
pokazatelj je, mala primanja u obrazovanju, istraivanju i razvoju u odnosu na dravnu
upravu, na repu su po valorizaciji.
Samo u jednoj godini BiH je napustilo 2.957 stanovnika i to vjerovatno mladih,
kolovanih i kvalifikovanih ljudi, radi potrage za boljim uslovima ivota. Razvijene
zemlje koriste tu mogucnost kod ovakvih zemalja svijeta za dobivanje uglavnom
kolovanih i mladih ljudi prema profilu kojeg oni sami odrede. Zemlje izvoznice
takvog stanovnitva (rasadnici kolovanih i mladih ljudi), jedna od njih je i BiH, ne vode
dovoljno racuna da kolovani ne naputaju njihovu zemlju. Uvoznici znaju da je to
viestruko veca vrijednost od njihove donacije, pa se zbog toga i pojavljuju kao
katalizatori, a izvoznici to uzimaju kao proces koji je normalan.
Poljoprivredna proizvodnja, u privrednom sistem, ima najveu vrijednost meufazne
potronje. U EU-27, potronja poluproizvoda uzme (pojede) do 58% izlazne vrijednosti
poljoprivredne proizvodnje, racunate po proizvodackim cijenama
45
. Najveca stavka
medufazne potronje je u animalnoj proizvodnji jer stocna hrana, koja u razvijenim
zemljama cini oko 39% ukupne vrijednosti medufazne potronje i veterinarske usluge sa
3%. U ratarstvu, medufazna potronja ucestvuje u izlaznoj vrijednost proizvoda sa oko
17%: gnojiva i poboljivaci plodnosti zemljita 7%, sredstva za zatitu bilja 5%, sjeme i
sadnice 5%. Energije i maziva ucestvuju u poljoprivredi sa oko 11%, skladitenje
(cuvanje) proizvoda 6%, odravanje privrednih objekata 2%, poljoprivredne usluge 7%,
amortizacija 2%, ostalo oko 14% od srednje vrijednosti medufazne potronje.
Ako se pogledaju ostvarene investicije u FBiH po tehnickoj strukturi za poljoprivredna
gazdinstva, nema trokova prijenosa vlasnitva zemljita, to jasno ukazuje da se ono ne
kupuje za poljoprivrednu proizvodnju, odnosno za okrupnjavanje posjeda gazdinstava.
Sve dok imamo tako visok udio komercijalnih kredita u poljoprivrednoj proizvodnji i
nedostatak investicionih isplata za kupovinu zemljita namijenjenog poljoprivrednoj
proizvodnji, nema nagovjetaja da ce se neto znacajnije pozitivno deavati u toj
privrednoj grani.
Prehrambena industrija u FBiH najveci dio sirovina i materijala nabavlja iz uvoza jer su:
a) po cijenama najcece povoljnije i b) ne proizvode se u naoj zemlji u traenim
kolicinama, iako za neke od njih imamo resurse i odgovarajuce uslove. To znaci, da naa
prehrambena i druge industrije, koje se bave preradom sirovina dobivenih iz
poljoprivredne proizvodnje, uglavnom rade na preradi sirovina iz uvoza. Nije naodmet
napomenuti i ukazati, da je obaveza nae zemlje da od potrebnih kolicina goriva u
dogledno vrijeme proizvodi 20% biodizela.
Podaci u prethodnom poglavlju ovog projekta pokazuju da je udio sirovina
poljoprivredne proizvodnje iz uvoza za nau preradivacku industriju FBiH izuzetno velik,
kod nekih i cjelokupan. Prosjecno se u periodu o pet godina, preradi 152.690 t penice i
to iz uvozi 141.505 t penice (92,7%) i 11.186 t iz domace proizvodnje (7,3%). Godinje
prosjecne potrebe preradivacke industrije za branom iznose 27.266 t, a podmiruje se iz

45
Proizvodacke cijene (proizvodacka cijena iskljucuje subvencije umanjene za poreze na proizvode).
179
uvoza sa 6.366 t (23,3%) i iz domace proizvodnje 20.900 t (76,7%). Kada penicu
preracunamo u brano, onda sve zajedno preradivacka industrija se snabdijeva iz uvoza
81,2%, a iz domace proizvodnje 18,8%. To znaci da ova industrija nema ni jednu petinu
ove sirovine iz domace proizvodnje.
Pored penice i brana, poseban komentara zavreduje snabdijevanje ove industrije sa
svjeim mesom. Prema raspoloivim statistickim podacima, preradivacka industrija, u
posljednje vrijeme godinje preradi 17.583 t svjeeg mesa od cega je 6.685 t iz uvoza
(38%), a iz domaci proizvodnje 10.898 t (62%). Ako se napravi prosta racunica na
osnovu pretpostavke da kg mesa ima oko 30 puta vecu cijenu od kg penice, onda se
dobiva podatak da, uvezeno meso od 6.685 t je ekvivalent uvozu penice od 200.550 t.
To znaci da u spoljno trgovinskom bilansu, uvezena kolicina mesa ima vecu vrijednost od
uvezene kolicine penice za 42% iako to vecina analiticara ne komentarie na taj nacin.
Ako i nemamo mogucnost za podmirivanje svoji potreba u proizvodnji penice, to se ne
moe kazati za proizvodnju mesa. Federacija BiH je dominantno brdsko planinsko
podrucje povoljno za stocarsku proizvodnju. U 2009. godini statistika iskazuje 254
hiljade ha prirodnih livada, 22,3% od poljoprivrednih povrina (1.137 hiljada ha). Osim
toga ima 442 hiljade ha panjaka ili 38,9% poljoprivrednih povrina. Livade i panjaci
cine 61,2% ukupnih poljoprivrednih povrina koje se jedino mogu iskoristiti sa
stocarskom proizvodnjom.


12.1. Pojmovi i metodika

Poljoprivredno gazdinstvo predstavlja jedinstvenu organizacionu jedinica koja
objedinjuje aktivnosti svojih clanova na gazdinstvu (u poljoprivredi) i van njega. Kako
predmet istraivanja nije bilo gazdinstvo kao proizvodna jedinica, te zbog toga nije ni
utvrdivan njegov ukupan prihod (s gazdinstva i van gazdinstva), niti ukupni trokovi,
dobit/gubit kao i drugi ekonomski, socijalni i demografski pokazatelji. Za potrebe ovog
istraivanja, uzeta je sa odabranog gazdinstva jedna proizvodnja koja predstavlja
njegovu dominantnu djelatnost i ekonomsku motivisanost. Prva tri sljedeca izraza i
njihovo poimanje preuzeto je iz Zakona.
46

1. Poljoprivredna djelatnost podrazumijeva privrednu djelatnost koja obuhvata biljnu i
stocarsku proizvodnju i s njima povezane uslune djelatnosti,shodno standardnoj
klasifikaciji djelatnosti u BiH, te ocuvanje zemljita u dobrom poljoprivrednom i
okolinom stanju;

2. Poljoprivredni proizvod podrazumijeva proizvode biljne proizvodnje, stocarstva i
ribarstva, te proizvode prvog stupnja njihove prerade.
3. Poljoprivredno gazdinstvo podrazumijeva proizvodnu jedinicu, s tehnickog i
privrednog gledita, kojom se jednoobrazno upravlja i koja se bavi proizvodnjom
poljoprivrednih proizvoda; ili znaci zemljite koje se vie ne koristi za proizvodnju,
a u dobrom je poljoprivrednom i okolinom stanju. Gospodarstvo se moe baviti i drugim
dodatnim (nepoljoprivrednim) proizvodnim i uslunim djelatnostima;
4. Odabir proizvodnji za ovo istraivanje je izvren na osnovu stratekih dokumenata:
- Srednjorocna strategija razvoja poljoprivrednog sektora u Federaciji BiH
(2006-2010),
- Nacionalni program proizvodnje hrane u FBiH. Specijalni program za
osiguranje hrane (SPFS), FAO, Sarajevo 1998.

46

Zakon o poljoprivredi, prehrani i ruralnom razvoju Bosne i Hercegovine, Sl. glasnik Bih, br. 50/08, clan 1.



180
- Overview On Agraculture In Bosnia and Herzegovina, Prospects For
Reconstruction and Devalopment, Phare programme, Sarajevo, Februari
1999.,
- Program svjetske banke obnove i razvoja u Bosni i Hercegovini, Pregled
projekata, maj 2001.,
- Simpoziji o poljoprivredi, veterinarstvu i umarstvu, 2003-2007.,
- Milenijumski razvojni ciljevi BiH 2003. UNDP BiH, jun 2003.,
- Funkcionalni pregled poljoprivrednog sektora u BiH, Sarajevo, oktobar
2004.,
- Strategije razvoja pojedinih kantona u FBiH, RS i DB,
- Razvojni programi,
- Zakoni i prijedlozi zakona u BiH i FBiH,
- Zakoni o podsticajima u poljoprivredi i
- Konsultacije s strucnim ljudima u odgovarajucim ministarstvima
Federacije i kantona, zavodima, strucnim slubama i pojedincima.

Za istraivanje su odabrane proizvodnje koje imaju najvaniju ulogu u pojedinim
proizvodnim podrucjima Federaciji BiH: u koritenju resursa, a uz to imaju odgovarajuce
uslove, privredni znacaj, zapoljavaju znatan broj radne snage, imaju najbolje izgleda da
budu konkurentne na otvorenom tritu i imaju odgovarajucu tranju. Dakle, to su
uglavnom proizvodnje koje imaju svoju tradiciju i poznati kvalitet proizvoda, po kojima
je Federacija poznata, a moe biti prepoznatljiva i ire od svojih prostora. Podaci o
odabranim proizvodnjama, velicini gazdinstva, broju gazdinstava po kantonima i ukupno
dati su u sljedecem tabelarnom pregledu.

Tabela 12/1. Odabrane proizvodnje za istraivanje ekonomike
poljoprivredne proizvodnje u FBiH po godinama

Broj gazdinstava po godinama
Proizvodnja
Uslovi za
gazdinstva 2007. 2008. 2010.
BILJNA PROIZVODNJA 48 39 39
ITA 11 11 11
Penica merkantilna _ 3 ha 4 4 4
Penica sjemenska Registrovano 1 1 -
Kukuruz zrno _ 3 ha 6 6 7
INDUSTRIJSKO BILJE 8 8 8
Duhan sorta virginia _ 0,5 ha 2 2 2
Duhan sorta berley _ 0,5 ha 2 2 2
Soja _ 3 ha 4 4 4
POVRCE
Krompir sjemenski 4 3 3
VOCE 16 8 8
ljiva _ 1 ha 4 2 2
Jabuka _ 1 ha 4 2 2
Jagoda na otvorenom _ 0,2 ha 4 2 2
Malina _ 0,2 ha 4 2 2
GRODE 9 9 9
Grode stono _ 1 ha 4 4 4
Grode vinsko _ 1 ha 4 4 4
Lozni rasadnik Registrovano 1 1 1
STOCARSTVO 71 64 61
Govedarstvo 25 35 32
Krave-ravnicarska 12 20 14
a) farna 3 5 krava Silaa 4 9 4
b) farma oko10 krava Silaa 4 5 4
181
c) farma 15 - 30 krava Silaa 4 6 6
Krave - plan. podr. 6 7 10
a) farna 3 5 krava Suha hrana 2 2 2
b) farma 10 krava Suha hrana 2 3 2
c) farma 15-30 krava Suha hrana 2 2 6
Priplod. junice 20 grla Registro 4 2 2
Tov junadi _ 15 grla 3 6 6
Ovcarstvo 36 19 29
Ovcarstvo-mlijeko 18 6 6
a) farna 50 80 grla Ne nomadski 6 2 2
b) farma 100 - 150 grla Ne nomadski 6 2 2
c) farma 250 grla Ne nomadski 6 2 2
Ovcarstvo-meso 18 13 14
a) farna 50 80 grla Ne nomadski 6 4 4
b) farma 100 - 150 grla Ne nomadski 6 4 4
c) farma 250 grla Ne nomadski 6 5 6
Svinjarstvo 8 6 4
Krmace 5-25 grla Registrovano 4 4 2
Tov svinja _ 30 grla 4 2 2
Peradarstvo 2 4 5
Tov pilica 9.500 - 1 1
Koke nesilice 7.500 - 1 2
18-o sedmicne pilenek t.l. 10.000 1 1 1
18-o sedmicne pilenek l.l. 5.000 1 1 1
SVEUKUPNO 119 103 100

Prosjecno po godinama je istraivanje provedeno na 107 gazdinstava i to: a ) u biljnoj
proizvodnji na 42 gazdinstava i b) u stocarstvu na 65. Pored ostalih uslova, ta gazdinstva
su imala odgovarajucu povrinu u biljnoj proizvodnji ili broj grla na farmi u animalnoj
proizvodnji, prikazano u prethodnoj tabeli.
Za potrebe istraivanja na ovom projektu uzeta su gazdinstva iz FBiH i to ona koja se
nalaze u povoljnim uslovima. Osim toga, obuhvacene su one proizvodnje koje po
konkurentnosti u narednom periodu imaju dobre izgleda za uspjeno poslovanje na
otvorenom tritu, imaju odgovarajucu velicinu, tehnologiju, organizaciju i sl.
5. Ekonomika odabrane primarne poljoprivredne i mjere agrarne politike u FBiH
pracene su kroz utvrdivanje sljedecih naturalni i vrijednosnih parametara na
gazdinstvima:
- po proizvodnoj jedinici (ha, grlu, odnosno farmi),
- obimu i kvalitetu proizvoda,
- prodajnim cijenama proizvoda,
- podsticaji (FBiH, kantona i opcina),
- ukupni prihodi bez i sa podsticajima,
- struktura prihoda,
- direktni trokovi po elementima (kolicine, nabavne cijene i iznos),
- indirektni trokovi,
- ukupni trokovi,
- struktura trokova,
- dobit/gubitak po proizvodnoj jedinici (ha, farmi, grlu) bez i sa sredstvima podrke,
- cijena kotanja glavnog proizvoda,
- ekonomicnost proizvodnje (bez i sa podsticajima),
- rentabilnost proizvodnje,
- rentabilnost trokova i
- granicni prinos (obim proizvodnje koji omogucava pokrice trokova).
6. Izvor podataka
182
Podaci za utvrdivanja ekonomskog stanja odabranih proizvodnji na gazdinstvu i analizu
dobiveni su na osnovu ankete uradene na terenu od strane poznatih strucnih ljudi za tri
istraivane godine. Podaci o tome koliko je gazdinstava prema proizvodnoj orijentaciji po
pojedinim godinama anketom obuhvaceno i ukupno prikazano je u tabeli 1.
Osim toga, za ovo istraivanje su koriteni statisticki podaci kantona i Federacije Bosne i
Hercegovine, Bosne i Hercegovine, Evropske Unije i FAO. Oni su narocito posluili za
utvrdivanje resursa, njihovo koritenje i usporedbe.
7. Posjedovna struktura poljoprivrednih gazdinstava
Za ovo istraivanje bi bilo veoma interesantno raspolagati sa podacima i iste analizirati sa
stanovita njihove velicine posjeda, ukupne povrine, poljoprivredne, obradive, broj
clanova domacinstva, radna sposobnost, kolska sprema, njihovu zaposlenost na
gazdinstvu i izvan njega, prihode i sl.
47
Poznato je da je u BiH najveci broj gazdinstava
velicine do dva i pet ha, te da su ti posjedi vie agrarno naseljeni nego gazdinstva sa
vecim povrinama. Najveci broj njih su proizvodno mjeovita gazdinstva, jer
specijalizacija nije znatnije zastupljena zbog citavog niza razloga, od kojih je ekonomska
sigurnost poslovanja presudna. Ovakva zapaanja, podrazumijeva se, vae i za animalnu
proizvodnju.
8. Poljoprivredni rejoni
Bosna i Hercegovina je podijeljena na cetiri rejona: ravnicarsko, brdski, planinski i
mediteranski. Federacija BiH je dominantno brdsko-planinsko proizvodno podrucje sa
kontinentalnom klimom. Predmet istraivanja su uzete ono proizvodnje na
poljoprivrednim gazdinstvima iz svih proizvodnih rejona, koje su njima primjerene, te po
ostvarenim rezultatima na tritu su konkurentne ili najblie tome. One proizvodnje koje
nisu ili nemaju izglede da u skorije vrijeme postanu konkurentne na otvorenom tritu
Federacije BiH nisu ovuhvacene ovim istraivanjem, a nisu ni mjerama podsticaja
nadlenih ministarstava ovog entiteta obuhvacene. Osim tog kriterija kod odabira
proizvodnji vodeno je racuna o njenoj zastupljenosti, privrednom znacaju, iskoritenosti
resursa i agrotehnickim mogucnostima koji trebaju biti jedan od izuzetno vanih razloga.
Ta vanost dobiva jo vie na znacaju kada se zna da sredstva podrki i drugi oblika
pomoci poljoprivrednoj proizvodnji veoma skromna, te da takvo stanje jo oteava oblik
organiziranja drave i njenog funkcioniranja.
9. Dohodak gazdinstava
Dohodak poljoprivrednih gazdinstava, potice od privredne djelatnosti sa gazdinstva i
izvan njega. Sa porastom ukupnog dohotka gazdinstva raste udio dohotka od
poljoprivredne proizvodnje i obrnuto. Tu je korisno pogledati stanje poteza, ulaganja,
izvora i uslova krediti i dr.
Utvrdivanje ukupnog dohotka gazdinstva nije bio predmet ovog istraivanja, nego
ekonomika najvanijih poljoprivredne proizvodnje i analiza njihovog stanja. To je bilo
potrebno radi dobivanja stvarnog stanja odabranih poljoprivrednih proizvodnji kao
podloge za donoenje i realizaciju mjera podrke iz Budeta Federacije Bosne i
Hercegovine.
10. Dohodak po proizvodnoj jedinici
Proizvodna jedinica u biljnoj proizvodnji (ratarstva, povrtlarstva, vocarstva i
vinogradarstva) je hektar, a u animalnoj proizvodnji farma, broj grla odredene vrste stoke
(muznih krava, priplodnih junica, tovnih junadi, priplodnih krmaca, tova svinja, uzgoj
ovaca za mlijeko ili meso, uzgoj pilenki, proizvodnja jaja, tov pilica).
Tu se moe izvriti komparacija izmeu proizvodnji (ha, farmi, grla) na osnovu
svodnih pokazatelja: ekonominosti, rentabilnosti (proizvodnje i angaovanih

47
O tome ne postoje pouzdani, popisom dobijeni podaci dvije pa i tri decenije.
183
sredstava), vrijednosti proizvodnje po jedinici, udio podsticaja u prihodima, dohotku i
sl.
Najveci broj istraivanih gazdinstava je iz animalne proizvodnje, jer je FBiH dominantno
brdsko planinska i prirodno predodredena za takvu proizvodnju. Intenzivnost proizvodnje
se ogleda po ucece stocarske proizvodnje u ukupnoj, jer predstavlja koncentraciju biljne
energije.
Male oscilacije u obuhvacenom broju istraivanih gazdinstava postoje zbog promjene
raspoloenja farmera na saradnju, pa i drugih okolnosti koje omogucavaju realizaciju
plana.
11. Koritenje resursa
Svima je poznato, da zemljite koje slui poljoprivrednoj proizvodnji je osnovni cinilac
tog procesa. Kvalitet zemljita i intenzivnost proizvodnje odreduju njegovu namjenu
koritenja. Te razlike u nacinu koritenja poljoprivrednih povrina u EU i u Federaciji
BiH su znacajne. U EU oranice cine skoro dvije trecine (62%) poljoprivrednih povrina,
a u Federaciji svega jednu trecinu (34,4%). Moe se navesti citav niz razloga zbog cega
je to tako, a kao najvaniji su:
- shvatanje znacaja proizvodnje hrane i uloge poljoprivrede u dravi,
- ekonomske mogucnosti za primjenu naucnog, tehnickog i tehnolokog
procesa,
- izdvajanja dovoljnih sredstava za podrku,
- uspostavljanja skladnog razvoja i ravnopravnog tretmana privrednih
djelatnosti,
- smanjivanje i brisanje razlika u uslovima rada i ivota,
- kontinuitet u svemu od cega zavisi pojedinacni i ukupni privredni razvoj
zemlje, idr.

Zbog toga u statistickim podacima zemalja EU nema stavke neobradenih povrine kao to
mi ima FBiH i to 16.4% obradivog ili 48% poljoprivrednog. Kod njih u EU panjaci i
livade cine svega 31% poljoprivrednih povrina, a u FBiH 61%, podaci dati u narednoj
tabeli.

Tabela 12/2. Poljoprivredne poveine prema
nacinu koritenja u EU i FBiH

Namjena koritenja EU-27
2005.
FBiH
2009 .
Poljoprivredne povrine 100,0 100,0
a) oranice 62,0 34,4
- itarice 35,0 7,5
- suhe mahunjace 1,1
- korjenasto bilje 2,6
- industrijsko bilje 6,1 0,2
-svjee povrce, dinje i jagode 1,1 3,8
na otvorenom 1,0
u zaticenom prostoru 0,1
-cvijece i ukrasno bilje 0,1
na otvorenom 0,0
u zaticenom prostoru 0,0
-krmno bilje 10,9 5,5
- ostalo na oranicama 0,3 0,0
- ugari 4,8 1,0
- neobradeno 0,0 16,4
184
b) stalni panjaci i livade 31,4 61,2
c) stalni zasadi 6,5 4,2
- voce i bobicaste plantae 1,5
- maslinjaci 2,6
-vinogradi 2,0
-ostalo 0,4
d) ostalo - 0,2
Izvor: - Eurostat 2008., Anketa o strukturi farme i vlastita
izracunavanja.
- SG/LJ F BiH 2010., str.212
- Vlastita izracunavanja

12.Podrka sektoru
Poslije ovog agresorskog rata na BiH, cine se znacajni napori da se loe stanje u
poljoprivredi pobolja. Radi toga, uradeni su strateki dokumenti, studije, programi,
donose se zakoni, formiraju neophodne institucije, izdvajaju finansijska sredstva i sl.
Svakako u svemu tome finansijska sredstva imaju veoma vanu i nezamjenjivu ulogu.
Ovdje se prije konkretno misli na sredstva izdvojena iz budeta. Podaci o izdvojenim
sredstvima podsticaja u FBiH za zadnjih pet godina dati su u narednoj tabeli.

Tabela 12/3. Podsticaji za poljoprivredu utvrdeni Budetom FBiH
(200520010)

Godinje u 000 KM Udio u % Namjena
sredstava
2006. 2007. 2008. 2009. 20010 2006. 2007. 2008. 2009. 2010.
Biljna
proizvodnja
9578 9951 5490 4720 6066 34,2 26,4 10,4 9,5 9,3
Animalna
proizvodnja
1489
1
18007 22930 21137 28413 53,2 47,8 43,5 42,3 43,7
Kapitalna
ulaganja
1672 3354 12627 18361 10411 6,0 8,9 24,0 36,7 16,0
Regresiranje
kamata
440 672 1500 1620 1000 1,6 1,8 2,9 3,3 1,6
Podrka struc.
institutima
580 150 1150 490 550 2,0 0,4 2,2 1,0 0,8
Participacije i
prezentacije
250 - - - - 0,9 - - - -
Strucni projekti - 1220 1010 939 745 - 3,3 1,8 1,9 1,2
Ruralni razvoj - 3386 6512 1537 5950 - 9,0 12,4 3,1 9,1
Organizovanje
proizvodnje
- 150 - - - - 0,4 - - -
Sufinaninas.
osiguranja
- - 500 100 200 - - 1,0 - 0,3
Rezerve 589 760 931 1096 11665 2,1 2,0 1,8 2,2 18,0
S v e g a
2800
0
37650 52650 50000 65000 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Izvor: Odluka objavljena u Slubenim novinama FBiH, br. 20/06.
Odluka objavljena u Slubenim novinama FBiH, br. 34/07.
Odluka objavljena u Slubenim novinama FBiH, br. 13/08.
Odluka objavljena u Slubenim novinama FBiH, br. 11/09 i 33 /09.
Odluka objavljena u Slubenim novinama FBiH, br. 7 /10 i 17/10.
Vlastita izracunavanja

Vidljivo je iz tabele da se iznos sredstava za ovu namjeno, skoro kontinuirano, povecava
iz godine u godinu. To jo ni izbliza nije dovoljno prema onom to druge zemlje sa
razvijenom poljoprivredom rade, ali je veoma vano da ova tren ima uzlazni tok. Iako su
se u periodu od pet godina sredstva podrke povecala vie nego dva puta, ipak to u
185
stvarnosti ne znaci tako jer su promjene u cijenama, posebno inputa, devalvirale
apsolutne iznose.
Osim toga to cini nadleno ministarstvo, iznalazi se najprikladniji i EU primjeren naci
njihove raspodjele prema namjeni koritenja. Znacajna slabost u svemu ovome je to se
sredstva prikupljena samo za razvoj primarne poljoprivredne poljoprivrede dijele i za
ruralni razvoj. To ne znaci da taj ruralni razvoj nije znacajno vaan, nego treba iznaci
nove izvore za njega.
Detaljni podaci o namjeni, uslovima i iznosu podrke za protekle tri godine, shodno
Odluci, su dati u sljedecoj tabeli.

Tabela 12/4. Novcane podrke primarnoj poljoprivrednoj
proizvodnji u FBiH, za 2007. i 2008. godinu

U 2007. godini U 2008. godini U 2010. godini Namjena
podrke Uslov Iznos Uslov Iznos Uslov Iznos
ANIMALNA PROIZVODNJA
Kravlje
mlijeko
Isporuceno
1200 l sa 3,5
mm
0,14 KM/l
Isporuceno
1500 l sa 3,5
mm
0,14 KM/l
Isporuceno
1500 l sa 3,5
mm
0,16
KM/l
Ovcije i kozje
mllijeko
Isporuceno
400 l sa 5%,
odnosno 600 l
sa 3,5% mm
0,25 KM/l
Isporuceno 400
l sa 5%,
odnosno 600 l
sa 3,5% mm
0,30 KM/l
Isporuceno
400 l sa 5%,
odnosno 600 l
sa 3,5% mm
0,33
KM/l
Sistem krava
tele
- -
Farma sa 15
steonih krava i
junica
400
KM/grlu

Tov junadi
Izlazana
teina 450 kg
enska i 500
kg muka
175
KM/grlu
Da utovi
najmanje 5
junadi, prirast
200 kg kod
enskih i 300
kg kod mukih
300
KM/grlu
Da utovi
najmanje 5
junadi,
ulazana teina
do 210 kg,
izlaz450-500
kg
300
KM/grlu
Tov svinja
Tov traje
najmanje 90
dana, izlazna
teina 95 kg
35
KM/grlu
Utovi najmanje
30 gla i tov
traje najmanje
80 dana
55
KM/grlu
Utovi
najmanje 30
gla i tov traje
najmanje 80
dana, izlaz 90
kg
55
KM/grlu
Priplodne
junice
Obiljeenja
grla
300
KM/grlu
Uzgoji
najmanje 2
junice
400
KM/grlu
Uzgoji
najmanje 2
junice
450
KM/grlu
Priplodne
ovce i koze
Uzgajati
najmanje 50
grla
20
KM/grlu
Ima najmanje
50 grla ovaca,
odnosno 25
koza, najvie
300 ovaca,
odnosno 200
koza
6 KM/grlu
Ima najmanje
50 grla ovaca,
odnosno 25
koza, najvie
300 ovaca,
odnosno 200
koza
15
KM/grlu
Priplodne
nazimice
Uzgoj
najmanje 5
nazimica
60 KM/gr
Uzgoji
najmanje 2
nazimice
100
KM/grlu
Uzgoji
najmanje 2
nazimice
100
KM/grlu
Pilenke t.
linije
Najmanje 10
000 pilenki
1,00
KM/kljun
Najmanje 10
000 pilenki
2,50
KM/kljunu
Najmanje 10
000 pilenki
2,50
KM/klju
Pilenke l.
linije
Najmanje 10
000 pilenki
1,50
KM/kljunu
Najmanje 10
000 pilenki
2
KM/kljunu
Najmanje 10
000 pilenki
2,00
KM/klju
Uzgo 18-to
sedmicnih
pilenke
Najmanje 10
000 pilenki
0,40
KM/kljun
Najmanje 5 000
pilenki
0,40
KM/kljunu
Najmanje 5
000 pilenki
0,40
KM/klju
Pcelinja
drutva
Proizvedu i
prodaju
najmanje 500
1 KM/kg
Najmanje 30
pcelinjih
drutava i
10
KM/pcel.
drutvu
Najmanje 30
pcelinjih
drutava
10
KM/pcel.
drutvu
186
kg meda najvie 150
Uzgoj
konz.ribe
morska riba
(lubin i orda)
20000 kg
0,06
KM/kom.
Da proizvede
najmanje 15
000 kg
0,40
KM/kg
Morske,
slatkovodne
ribe
0,75
0,45
KM/kg
Uzgoj riblje
mladi
Proizvede
100000
kom.20
kom/kg
0,06
KM/kom.

-

-

- -
BILJNA PROIZVODNJA
Hljebna ita
Penice i razi
najmanje 3 t
preda
0,06
KM/kg
Proizvede
najmanje 3 t i
preda
otkupljivacu
0,10
KM/kg
Proizvede
najmanje 1 ha,
4 t i preda
otkupljivacu
0,12
KM/kg
Proizvodnja
uljarica
Najmanje 2 ha
krmnog ili
in.bilja
150
KM/ha
Proizvede
najmanje 3 t i
preda
otkupljivacu
0,15
KM/kg
Proizvede
najmanje 1 ha,
2 t i preda
otkupljivacu
0,20
KM/kg
Sirovi duhan
u listu
(virdinija i
berlej)
Ugovoreno sa
doradivacem u
FBiH
I-IV klase
1,50
KM/kg
vir. i 1,20
berley

Ugovoreno sa
doradivacem u
FBiH
I-IV klase
1,50
KM/kg
Proizvede
najmanje 3 t i
preda
otkupljivacu
1,70
KM/kg
Sirovi duhan
u listu
(hercegovacki
ravnjak)
Ugovoreno sa
doradivacem u
FBiH
A
1
, A
2
,
A
3
, B
1
,
B
2
, B
3.
1,50
KM/kg

Ugovoreno sa
doradivacem u
FBiH
A
1
, A
2
, A
3
,
B
1
, B
2
, B
3.

1,80
KM/kg
Proizvede
najmanje 3 t i
preda
otkupljivacu
1,50
KM/kg
Povrce za
potronju u
svjeem
stanju
Najmanje 2t
(krastavac,
paradajz,
paprika,
patlidan i
salata)
0,10
KM/kg
Najmanje 10 t
(krastavac,
paradajz,
paprika,
patlidan i
salata)
0,10
KM/kg
Najmanje 2 t
(krastavac,
paradajz,
paprika,
patlidan i
salata)
0,10
KM/kg
Najmanje 2t
(krastavac,
paradajz,
paprika,
patlidan)
0,10
KM/kg
Najmanje 2 t
(krastavac,
paradajz,
paprika,
patlidan,
mrkva, cvekla i
luk)
0,10
KM/kg
Najmanje 2 t
(krastavac,
paradajz,
paprika,
patlidan i
salata)
0,10
KM/kg Povrce za
industrijsku
preradu
Najmanje 2t
(mrkva,
cvekla i luk)
0,05
KM/kg
- -
- -
Krompir za
industrijsku
preradu
Proizvede i
preda 5 t
0,05
KM/kh
- -
- -
Heljda,
ljekovito i
aromatsko
bilje
Najmanje 0,1
ha
300
KM/ha
Najmanje 0,3
ha
300 KM/ha
Najmanje 0,3
ha
500
KM/ha
Sjemenskog
krompira
Najmanje 5
ha, 10 t/ha,
elita ili orginal
sa sortne liste
2500
KM/ha
Najmanje 5 ha,
10 t/ha, elita ili
orginal sa
sortne liste
2500
KM/ha
Najmanje 5
ha,
2500
KM/ha
Sjemenske
penice
Najmanje 5 ha
sa 3,5 t/ha
600
KM/ha
- -
Najmanje 5 ha
750
KM/ha
Zasnivanje
vocnjaka
Najmanje 0,2
ha
5000
KM/ha
- -
- -
Vocnjak
maline,
kupine i
borovnice
Najmanje 0,1
ha
5000
KM/ha
- -
- -
Podrka prije
podignutim
Zasad u
funkciji
100
KM/ha
- -
- -
187
vocnjacima
(2002-2006)
Zasnivanje
vinograda
najmanje 0,1
ha
8000
km/ha
- -
- -
Podrka prije
podignutim
vinogradu
(2002-2006)
Zasad u
funkciji
100
KM/ha
- -
- -
Deklarisane
sadnice
koticavog i
jagodastog
voca
Koticavog i
jagodasto
voce i klase
0,50
KM/kom
Zasnovani u
jesen 2007.
koticavoj i
jabucastog
voca, najmanje
50000 kom.
0,50
KM/kom.
Zasnovani u
jesen 2009.
koticavoj i
jabucastog
voca.
0,50
KM/kom.
Sadnice
jagodastog
voca (malina,
kupina i
borovnica)
Sadnice I
klase
0,15
KM/kom.
I klase,
najmanje
20000 kom.
0,15
KM/kom.
I klase,
najmanje
0,15
KM/kom.
Sadnice
vinove loze
Sadnice I
klase
0,30
KM/kom.
I klase,
najmanje
50000 kom.
0,30
KM/kom.
I klase,
najmanje.
0,30
KM/kom.
Kontejnerske
presadnice
povrca i
ljekovitog
bilja
Presadnice
povrca
0,02
KM/kom.
Najmanje
50000 kom.
0,03
KM/kom
Najmanje
50000 kom.
0,01
KM/kom
Izvor: Odluka objavljena u Slubenim novinama FBiH, br. 34/07.
Odluka objavljena u Slubenim novinama FBiH, br. 13/08.
Odluka objavljena u Slubenim novinama FBiH, br. 7/10.
Vlastita izracunavanja

Dati podaci pokazuju da se raspodjela prilagodava novim kriterijima svojstveni
clanicama EU, to je dobro i neophodno. No, u tome ima i neto to nije dobro, a to je da
se u veoma kratkom vremenu kriteriji mijenjaju, skoro da nema kontinuiteta kod
odredenih izdvajanja i zbog toga se veoma sporo gradi povjerenje kod primaoca tih
sredstava. Drugi su to radili ali postepeno, u relativno dugom periodu i bez iskljucivanja
iz podrke, samo na drugi nacin dano.
Ovaj strucni projekt, po svojoj osnovnoj zamisli, ide u susret potrebama proizvodaca i
Federalnog ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva, s ciljem snimanja
stanja na terenu i njegovog objektivnog prikazivanja o ekonomici proizvodnje najvanijih
poljoprivrednih proizvodnji u Federaciji BiH. Osim toga, treba sagledati doprinos
sredstava podsticaja u poboljanju postojeceg stanja i na osnovu toga ocijeni njihovu
odrivost i stvaranje pretpostavki za razvoj.
Odabrane proizvodnje su iz oblasti ratarstva, vocarstva i stocarstva, uzete iz onih
podrucja gdje postoje prirodno povoljni uslovi. Takav pristup namece sama ekonomija
racionalnosti proizvodnje, s jedne strane i finansijske mogucnosti izdvajanja sredstava za
podrke, s druge strane.


12.2. Ekonomski pokazatelji i njihove tendencije

Za trogodinja istraivanja su uzeta poljoprivredna gazdinstva iz FBiH i to iz podrucja
koja su za odabranu proizvodnju prepoznatljiva po pogodnosti i tradiciji. Na gazdinstvu
je posmatrana samo dominantna proizvodnja koji cini bar jednu polovinu njegove
privredne aktivnosti. Osim toga, gazdinstvo je trebalo ispunjavati i sljedece uslove: da
ima potrebnu povrinu ili broj grla, te da ispunjava i koristi sredstva podrke iz Budeta
188
FBiH. Dakle, to su bar prosjecna gazdinstva po svojim proizvodnim rezultatima za
odabrane proizvodnje i farme.


12.2.1. Ratarska proizvodnja

Iz oblasti ratarstva su obuhvacene gazdinstva sa proizvodnjom:
1. ita
a) merkantilna penica sa _ 3 ha,
b) sjemenska penica (registrovan proizvodac) i
c) merkantilni kukuruz sa _ 3 ha
2. industrijsko bilje
a) duhan virdinija sa _ 3 ha,
b) duhan berlej sa _ 3 ha i
c) soja sa _ 3 ha.
3. povrce sjemenski krompir (registrovan proizvodac).

Kod ita je radena ekonomika proizvodnje penice, osnovna prehrambena sirovina i
kukuruz kao dominantna komponenta koncentratnih smjesa za ishranu stoke. Pored toga,
istraivan je i ekonomski poloaj proizvodnje sjemena ita sjemenske penice.
Naturalni i vrijednosni podaci za posmatrane tri godine dati su u narednoj tabeli.

Tabela 12/5. Ekonomika proizvodnje merkantilne
penice u FBiH za trogodinji period

Iznos u KM po godinama Udio u % po godinama Elementi
ekonomike
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj gazdinstava 4 4 4
Ponjeveno ha 29 14 31,5
Ostvarena proizvodnja 140.300 69.500 158.193
SVEDENO NA ha
Proizvodnja kg
- zrna 4.837,93 4.964,29 5.022
- slame 1.206,90 1.764,29 645
Prihodi KM 1.971,17 2.740,93 2.503 100,0 100,0 100,0
Vrijednost 1.440,34 2.197,79 1.892 73,1 80,2 75,6
- zrna 1.371,38 2.099,29 1.778 69,6 76,6 71,1
-slame 68,97 98,50 113 3,5 3,6 4,5
Podsticaji 530,55 543,14 611 26,9 19,8 24,4
Podsticaji FBiH 483,79 490,71 585 24,5 17,9 23,4
Podsticaji K 46,76 52,43 25 2,4 1,9 1,0
Trokovi KM 1.596,50 2.160,00 1.977 100,0 100,0 100,0
a) materijala 697,19 963,21 1.064 43,7 44,6 53,8
- sjemena 143,62 232,07 176 9,0 10,7 8,9
- dubriva 500,00 632,86 802 31,3 29,3 40,5
- zatite 53,57 98,29 86 3,4 4,6 4,3
b) ljudski rad 57,93 74,29 81 3,6 3,4 4,1
c) mehanizacije 765,52 911,79 698 47,9 42,2 35,3
d) ostalo 75,86 210,71 135 4,8 9,8 6,8
Dohodak
a) bez podsticaja -156,33 37,79 -85
b) sa podsticajima 374,22 580,93 526
Cijena kotanja KM/kg 0,33 0,42 0,38
189
Ekonomicnost
a) bez podsticaja 0,89 1,02 0,96
b) sa podsticajima 1,22 1,27 1,27
Rentabilnost 22,33 26,89 26,62
Izvor: Prilozi
Vlastita izracunavanja

Na osnovu prikazanih pokazatelja se moe reci da su prinosi na istraivanim
gazdinstvima bili 1,5 puta veci od prosjek FBiH. I kod ovakvih prinosa, ostvareni
dohodak ima skoro granicnu vrijednost, a to znaci da su prihodi od proizvodnje mogli
pokriti njene trokove. Ostvareni dohodak je jedino od dobivenih sredstva podsticaja.
Generalno, ovakva ovakvi proizvodaci imaju blago poboljanje ekonomskog poloaja. U
FBiH proizvodnja strnih ita je izostala, skoro iskljucivo zbog niskih prinosa.
Rezultati istraivanja proizvodnje merkantilnog kukuruza u FBiH pokazuju da je
dohodovnija od proizvodnje merkantilne penice. Jedan od razloga za to je, to po
proizvodnosti ima bolje rezultate, vie se vodi racuna kod njegove proizvodnje o
neophodnim uslovima i intenzitetu ulaganja.

Tabela 12/6. Ekonomika proizvodnje merkantilnog
kukuruza u FBiH za trogodinji period

Iznos po godinama U % po godinama
Elementi ekonomike
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj gazdinstava 6 6 7
Ponjeveno ha 33,7 25,0 83,5
Ostvarena proizvodnja 240.584 169.300 663.992
SVEDENO NA ha
Proizvodnja kg
- zrna 7.139 6.772 7.952
Prihodi KM 2.411,13 2.648,48 2.616 100,0 100,0 100,0
Vrijednost zrna 2.281,45 2.504,48 2.532 94,6 94,6 96,8
Podsticaji 129,67 144,00 84 5,4 5,4 3,2
Podsticaji FBiH 0 0 20 0 0 0,8
Podsticaji K 129,67 144,00 64 5,4 5,4 2,4
Trokovi KM 2.039,55 2.268,52 2.115 100,0 100,0 100,0
a) materijala 861,70 995,72 1.067 42,2 43,9 50,4
- sjemena 75,94 166,52 164 3,7 7,3 7,8
- dubriva 688,50 698,60 792 33,8 30,9 37,4
- zatite 121,00 129,80 111 5,9 5,7 5,3
b) ljudski rad 68,55 70,00 84 3,2 3,0 4,0
c) mehanizacije 911,53 1.024,40 747 44,6 45,2 35,3
d) ostalo 203,71 178,40 217 10,0 7,9 10,3
Dohodak
a) bez podsticaja 241,90 235,96 418
b) sa podsticajima 371,57 379,96 502
Cijena kotanja kg 0,29 0,33 0,27
Ekonomicnost
a) bez podsticaja 1,12 1,10 1,08
b) sa podsticajima 1,18 1,17 1,15
Rentabilnost 18,22 16,74 14,69
Izvor: Prilozi
Vlastita izracunavanja
190
Podaci iz tabele pokazuju da ekonomski poloaj proizvodaca merkantilnog kukuruza
stagnira. To moe biti objanjeno na sljedeci nacin, FBiH nema znacajnih potrncijala u
toj proizvodnji pa joj i ne daje poseban znacaj.

Od industrijskog bilja, ovim istraivanjem je obuhvacena proizvodnja duhana u listu i
soja. Sjeveroistocna Bosna je preuzela primat u proizvodnji duhana nad Hercegovinom.
Tamo je najvie zastupljen tip duhana virdinija i berlej, a pokazatelji o tome dati u
narednim tabelama.

Tabela 12/7. Ekonomika proizvodnje duhana tipa
virdinija u FBiH za trogodinji period

Iznos u KM po godinama Udio u % po godinama
Elementi ekonomike
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj gazdinstava 2 2 2
Povrina ha 11,5 9 21,5
Ostvarena proizvodnja 29.360 22.150 49.149
SVEDENO NA ha
Proizvodnja kg
- duhana u listu 2.553,04 2.461,11 2.286
Prihodi KM 10.850,43 10.474,78 11.316 100,0 100,0 100,0
Vrijednost 6.382,61 6.413,89 6.858 58,8 61,2 60,6
Podsticaji 4.467,83 4.060,89 4.458 41,2 38,8 39,4
Podsticaji FBiH 3.829,57 3.445,56 3.886 35,3 32,9 34,3
Podsticaji K 638,26 615,33 572 5,9 5,9 5,1
Trokovi KM 7.728,09 8.282,67 9.011 100,0 100,0 100
a) materijala 1.069,91 1.719,56 1.776 13,8 20,8 19,7
- rasad 326,43 560,00 560 4,2 6,8 6,2
- dubriva 593,57 755,56 834 7,7 9,1 9,3
- zatite 150,00 404,00 381 1,9 4,9 4,2
b) ljudski rad 1.786,96 2.131,67 2.821 23,1 25,7 31,3
c) mehanizacije 1.330,43 1.552,56 1.416 17,4 18,7 15,7
d) amortizacija 173,04 200,00 149 2,2 2,4 1,7
e) zakup zemlj. 478,26 265,56 300 6,2 3,2 3,3
f) osiguranje usjeva 526,09 570,00 570 6,8 6,9 6,3
g) energija 1.128,61 1.780,00 1.980 14,6 21,4 22,0
h) trokovi finan. 513,04 0 0 6,6 0 0,0
i) ostalo 721,74 74,44 0 9,3 0,9 0,0
Dohodak
a) bez podsticaja -1.345,48 -1.868,78 -2.153
b) sa podsticajima 3.122,35 2.192,11 2.305
Cijena kotanja kg 3,03 3,36 3,94
Ekonomicnost
a) bez podsticaja 0,83 0,77 0,76
b) sa podsticajima 1,40 1,26 1,26
Rentabilnost 40,40 26,46 25,58
Izvor: Prilozi
Vlastita izracunavanja

Prikazani podaci pokazuju: a) da prinos stagnira, b) prihodi stagniraju, c) trokovi blago
rastu zbog porasta cijena materijala, ljudskog i mehanickog rada, d) bez sredstava
podrke proizvodnja nije ekonomski odriva i e) sa sredstvima podrke ostvaruje dobit od
oko 2.000 KM/ha to nije dovoljno jer se troi puno rada.

191
Tip duhana berlej je jo manje ekonomski odriv jer ima manju cijenu realizacije, a time i
manje prihode kod skoro istih uslova proizvodnje kao duhana virdinije. U ovom
istraivanju su za berlej dani dvogodinji rezultati u narednoj tabeli.

Tabela 12/8. Ekonomika proizvodnje duhana u listu
tip berlej u FBiH za dvije godine

U KM po ha Udio u %
Elementi
2008. 20010. 2008. 2010.
Broj gazdinstava 2 2
Povrina ha 1,2 2,6
Proizvodnja kg
- duhan u listu 2.433,33 2.885
SVEDENO NA ha
Prihodi KM 9.222,50 11.971 100,0 100
Vrijednost KM 5.207,50 6.923 56,5 57,8
Podsticaji 4.015,00 5.048 43,5 42,2
Podsticaji FBiH 3.406,67 4.327 36,9 36,1
Podsticaji K 608,33 721 6,6 6,0
Trokovi KM 7.055,83 9.266 100,0 100
a) materijala 1.990,00 1.864 28,2 20,1
- rasad 454,17 520 6,5 5,6
- dubriva 962,50 853 13,6 9,2
- zatite 573,33 490 8,1 5,3
b) ljudski rad 2654,17 4.265 37,6 46,0
c) mehanizacije 1.337,50 1.619 18,9 17,5
d) amortizacija 158,33 192 2,2 2,1
e) zakup zemljita 125,00 400 1,9 4,3
f) osiguranje usjeva 470,00 640 6,7 6,9
g) energija 0,00 92 0,0 1,0
h) trokovi finansiranja 0,00 0 0,0 0,0
i) ostalo 320,83 193 4,5 2,1
Dohodak
a) bez podsticaja -1.848,33 -2.343
b) sa podsticajima 2.166,67 2.705
Cijena kotanja kg 2,90 3,21
Ekonomicnost
a) bez podsticaja 0,74 0,75
b) sa podsticajima 1,31 1,29
Rentabilnost proizvodnje 23,50 22,60
Rentabilnost trokova 30,71 29,20
Izvor: Ankete o proizvodnji na gazdinstvu
Vlastita izracunavanja

Prema iskazanim pokazateljima, ovaj tip duhana nije ekonomski odriv u ovakvim
uslovima privredivanja. Konkurencija proizvodaca duhana u svijetu rast, naa
proizvodnja nema smanjenje cijene kotanja da bi se u odredenoj mjere mogla tome
oduprijeti.

Od uljarica je za FBiH interesantna proizvodnja soje i to iz najmanje tri razloga: postoje
povoljni prirodni uslovi i povrine zemljita, b) postoji znacajan preradivac uljarica u
Brckom i c) stvaraju se uslovi i namecu obaveze za proizvodnju bio dizela radi zatite
ivotne sredine.
192
Ovim projektom je obuhvacen odredeni broj proizvodaca soje iz PK i TK i na osnovu
toga dobiveni naturalni i vrijednosni podaci za tri godine istraivanja i daju se u narednoj
tabeli.

Tabela 12/9. Ekonomika proizvodnje soje u FBiH za tri godine

Godinje KM/ha

Udio u % po godinama Elementiekonomike
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj gazdinstava 2 4 4
Ponjeveno ha 40,4 14,5 44,0
Proizvodnja kg
- zrna 2341,58 2958,62 2.864
SVEDENO NA ha
Prihodi KM 1766,63 2422,69 2.259 100,0 100,0 100,0
Vrijednost zrna 1415,40 1814,69 1.703 80,1 74,9 75,4
Podsticaji 351,24 608,00 556 19,9 25,1 24,6
Podsticaji FBiH 234,16 443,79 535 13,3 18,3 23,7
Podsticaji K 117,08 67,66 21 6,6 2,8 0,9
Podsticaji opcine 0 96,55 0 0 4,0 0,0
Trokovi KM 1457,77 1786,07 1.602 100,0 100,0 100,0
a) materijala 575,89 716,07 647 39,5 44,3 40,4
- sjemena 148,49 160,90 86 10,2 9,0 5,4
- dubriva 242,13 360,34 401 16,6 20,9 25,0
- zatite 185,27 194,83 160 12,7 14,3 10,0
b) ljudski rad 57,92 69,66 61 4,0 3,9 3,8
c) mehanizacije 724,95 865,52 692 49,7 43,9 43,2
d) ostalo 99,01 134,83 201 6,8 7,9 12,6
Dohodak
a) bez podsticaja -42,37 -15 101
b) sa podsticajima 308,86 1685 658
Cijena kotanja kg 0,62 0,56 0,56
Ekonomicnost
a) bez podsticaja 0,97 1,00 1,06
b) sa podsticajima 1,21 1,50 1,41
Rentabilnost 21,19 49,93 41,05
Izvor: Prilozi
Vlastita izracunavanja

Ostvareni prinos, skoro 3 t/ha omogucava pokrice trokova proizvodnje bez ostatka.
Ostvarena sredstva podrke od 0,20KM/kg donose proizvodacu u prosjeku dobit od
600KM/ha to i nije tako malo. Problem je ostvarit ovakav prinos na vecim povrina i
imati taku ekonomsku poziciju koja je prihvatljiva proizvodacima.
Bosna i Hercegovina ima veoma povoljne prirodne i druge uslove za proizvodnju
sjemenskog krompira. Kada se posmatra entitet Federacije, onda se moe kazati da ona
ima jo i bolje uslove za tu proizvodnju. Nije prihvatljivo niti korisno da naa zemlja,
odnosno Federacija uvozi tako velike kolicine sjemenskog krompira kog ovoliko
pogodnih oranicnih povrina i izuzetno dobrih prirodnih uslova.
Ekonomika proizvodnje sjemenskog krompira je istraivana na podrucju opcine Glamoc,
koji je poznat po tome i u bivoj Jugoslaviji. Dobiveni rezultati su iskazani u narednoj
tabeli.




193
Tabela 12/10. Ekonomika proizvodnje sjemenskog
krompira U FBiH za dvije godine

Godinje KM/ha Udio u %
Elementi
2008. 2010. 2008. 2010
Broj gazdinstava 3 3
Ponjeveno ha 74 39
Proizvedeno krompira kg 1,129.271 528.996
SVEDENO NA ha
Proizvodnja kg
- sjemenskog krompira 15.260 13.564
Prihodi KM 11.773 11.273 100,0 100
Od sjemenskog krompira 9.273 9.094 78,8 80,7
Podsticaji FBiH 2.500 2.179 21,2 19,3
Trokovi KM 7.405 7.014 100,0 100
a) materijala 4.875 3.236 65,8 46,1
- sjemena 2.976 2.128 40,2 30,3
- dubriva 1.281 824 17,3 11,8
- zatite 394 283 5,3 4,0
- ostali materijali 224 0 3,0 0,0
b) ljudski rad 1.153 1.769 15,6 25,2
c) mehanizacije 710 1.380 9,6 19,7
d) amortizacija 136 308 1,8 4,4
e) trokovi finansiranja 218 0 2,9 0,0
f) zakup zemljita 138 62 1,9 0,9
g) aprobacija i dr. 103 26 1,4 0,4
h) ostalo 71 233 1,0 3,3
Dohodak
a) bez podsticaja 1.869 2.080
b) sa podsticajima 4.369 4.259
Cijena kotanja kg 0,41 0,52
Ekonomicnost
a) bez podsticaja 1,25 1,30
b) sa podsticajima 1,59 1,61
Rentabilnost proizvodnje 47,11 37,78
Rentabilnost trokova 59,00 62,22
Izvor: Ankete o proizvodnji na gazdinstvu
Vlastita izracunavanja

Rezultati istraivanja su pokazali da je ova proizvodnja ekonomski odriva i kod
ostvarene niske proizvodnje od 13 t/ha sjemenskog krompira. Kada se jo na to daju
sredstva podrke od 2.500 KM/ha onda je ovo, prema dohotku, prihvatljiva proizvodnja.
Znatno vece prinose (20-30 t/ha) je moguce ostvariti i na taj nacin biti
visokoakumulativan i konkurentan na tritu.
Trenutne potekoce u toj proizvodnji su nedostatak dovoljnih kolicina stanjaka i radne
snage u oteanim uslovima proizvodnje planinskim podrucjima.

12.2.2. Voarska proizvodnja

Iz ove oblasti su odabrane one proizvodnje iz FBiH koje imaju povoljne prirodne uslove,
tradiciju i obezbijeden plasman na tritu. Te proizvodnje i njihova velicina zasada na
gazdinstvima su sljedece:
- ljiva sa _ ha,
- jabuka, sa _ ha,
- jagoda sa _ 0,2 ha i
- malina sa _ 0,2 ha .
194
Proizvodnja ljive na anketiranim gazdinstvima je ostvarila zavidne rezultate i pokazali
da je ovo dohodovna poljoprivredna djelatnost. U trogodinjem periodu nije ostvaren
ujednacen prinos, jer su se na njega odrazile vremenske prilike. No, i pod takvim
uslovima, prihodi su nadmaili trokove proizvodnje i dali dobit od oko 2.500 KM/ha u
posmatranom periodu. Podaci o ostvarenim proizvodnim rezultatima su dati u narednoj
tabeli.

Tabela 12/11. Ekonomika proizvodnje ljive u TK za tri godine

E l e m e n t i Pokazatelj po ha Udio u %
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj gazdinstava 3 2 2
Povrina u ha 4,1 2,9 5
Ukupna proizvodnja kg 88.900 63.800 76.300
SVEDENO NA ha
Proizvodnja kg 21.683 22.000 15.260 100,0 100,0 100,0
ljiva I klase 18.780 19.431 15.260 86,6 88,3 100,0
ljiva za preradu 2.902 2.569 0 13,4 11,7 0,0
Prihodi KM 10.482 12.558 4.945 100,0 100,0 100,0
ljiva I klase 9.683 11.659 4.945 92,4 92,8 100,0
ljiva za preradu 799 899 0 7,6 7,2 0,0
Trokovi KM 8.076 8.453 3.484 100,0 100,0 100,0
a) materijala 3.426 3.861 42,4 45,7 31,7
- dubriva 957 1.157 544 11,8 13,7 15,6
- zatite 728 998 218 9,0 11,8 6,3
- ambalaa, navodnjavanje i dr. 17.401 1.707 341 21,6 20,2 9,8
b) ljudski rad 2.199 2.114 1.023 27,2 25,0 29,4
c) mehanizacija 894 1.081 368 11,1 12,8 10,6
d) amortizacija 744 700 510 9,2 8,2 14,6
e) osiguranje vocnjaka 50 648 120 0,6 7,7 3,4
f) ostalilo 763 48 360 9,5 0,6 10,3
Dohodak 2.405 4.124 1.461
Cijena kotanja 0,37 0,38 0,29
Prodajna cijena 0,48 0,57 0,41
Ekonomicnost proizvodnje 1,30 1,49 1,42
Rentabilnost proizvodnje 11,94 32,83 29,54
Rentabilnost trokova 29,78 48,79 41,90
Izvor: Prilozi
Vlastita izracunavanja

Rezultati iz tabele pokazuju da kod ukupnih trokova, materijal cini u prosjeku oko 40%,
ljudski rad oko 27%, mehanizacija 12% i td. Cijena kotanja i prodajna cijena su imale
tendenciju pada, a koeficijent ekonomicnosti blagi porast.
Bolji ekonomski poloaj proizvodacima se moe osigurat kroz povecanje prinosa i
rjeavanja problema od strane drave vezanih za izvoz proizvoda.

Proizvodnja jabuke na anketiranim gazdinstvima je kontinuitet u smanjenu prinosa po
proizvodnoj jedinici. Nismo sigurni da je ovakvo stanje kod svih proizvodaca. U prvoj
godini istraivanja prinos je bio veoma dobar, u sljedecoj osrednji, a u trecoj godini niza
za ovu vocnu vrstu. I pored svega tog, zahvaljujuci dobrim prodajnim cijenama je
ostvarena dobit. Vie pokazatelja o toj proizvodnji je dano u narednoj tabeli.



195
Tabela 12/12. Ekonomika proizvodnje jabuke u TK za tri godine

Pokazatelj po ha Udio u %
E l e m e n t i
2007. 2008. 2010. 2007. 2008 2010.
Broj gazdinstava 3 2 2
Povrina u ha 4,5 3,6 3,7
Ukupna proizvodnja kg
SVEDENO NA ha
Proizvodnja kg 42.778 31.389 24.425 100,0 100,0 100,0
Jabuka I klase 39.556 20.833 13.819 92,5 66,3 56,6
Jabuka za preradu 3.222 10.556 10.606 7,5 33,6 43,4
Prihodi KM 24.253 16.653 10.366 100,0 100,0 100,0
Jabuka I klase 23.564 13.375 7.418 97,2 82,2 71,6
Jabuka za preradu 689 3.278 2.948 2,8 17,8 28,4
Trokovi KM 12.360 13.950 6.869 100,0 100,0 100,0
a) materijala 5.886 6.031 2.299 47,6 43,2 33,5
- dubriva 852 1.308 484 6,9 9,4 7,0
- zatite 1.217 2.115 753 9,8 15,2 11,0
- ambalaa, navodnja. i dr. 3.818 2.608 1.062 30,9 18,7 15,5
b) ljudski rad 2.672 3.072 1.970 21,6 22,0 28,7
c) mehanizacija 1.222 1.390 830 9,9 10,0 12,1
d) amortizacija 1.596 1.222 1.027 12,9 8,8 15,0
e) osiguranje vocnjaka 267 1.310 257 2,2 9,4 3,7
f) ostalo 717 925 486 5,8 6,6 7,1
Dohodak 11.894 2.703 3.497
Cijena kotanja (TU / PU) 0,29 0,44 0,28
Prodajna cijena 0,57 0,53 0,42
Ekonomicnost proizvodnje 1,96 1,19 1,51
Rentabilnost proizvodnje 49,21 16,23 37,73
Rentabilnost trokova 50,96 19,37 50,88
Izvor: Prilozi
Vlastita izracunavanja

Istraivanje je pokazalo da je proizvodnja jabuke imala ostatak prihoda nakon pokrica
trokova. Taj iznos se veoma mijenjao jer su bile velike promjene u kolicini ostvarene
proizvodnje po godinama. I kod takvih oscilacije nije zabiljeen gubitak u proizvodnji,
to pokazuje da je ekonomski odriva i nije osjetljiva na te promjene. Savremena
proizvodnja ne smije sebi dozvoliti ovakve oscilacije, uglavnom zbog subjektivnog
razloga.

Od jagodastog voca, ovim strucnim projektom je obuhvacena proizvodnja jagode i
maline. BiH/FBiH ima ju izuzetno povoljne prirodne uslove za proizvodnju
kontinentalnog voca i jeftinu radnu snagu. Ta dva razloga su veoma vana za osiguranje
konkurentnosti tih proizvoda na otvorenom rtitu. Te prednosti narocito dolaze do
izraaja kod proizvodnje jagodastog voca.
Proizvodnja jagode po jedinici povrine nije znacajno odstupala u posmatranom
trogodinjem periodu na podrucju opcine Celic, a ostvareni prinos nije primjeren
postojecim prirodnim pogodnostima. To znaci da je neophodno imati vece prinose koji
se postiu primjenom odgovarajuce agrotehnike. I ovako mali prinosi, skoro upola manji
od mogucih, daju prihode dovoljne za pokrice trokova i ostatak dohotka. To potvrduju
rezultati naredne tabele.


196
Tabela 12/13. Ekonomika proizvodnje jagode u TK za tri godine

Pokazatelj po ha

Udio u % E l e m e n t i
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj gazdinstava 2 2 2
Povrina u ha 1,7 0,9 0,65
Ukupna proizvodnja kg 33.750 23.000 14.000
SVEDENO NA ha
Proizvodnja kg 19.853 25.556 21.538 100,0 100,0 100,0
Jagoda I klase 16.471 17.222 13.846 93,0 67,4 64,3
Jagoda II klase 3.382 8.333 7.692 7,0 32,6 35,7
Prihodi KM 28.765 29.556 36.000 100,0 100,0 100,0
Jagoda I klase 24.706 21.222 25.692 85,9 71,8 71,4
Jagoda II klase 4.059 8.333 10.308 14,1 28,2 28,6
Trokovi KM 18.353 20.198 21.862 100,0 100,0 100,0
a) materijala 5.391 6.882 29,4 34,1 33,8
- dubriva 2.294 2.638 3.469 12,5 13,1 15,9
- zatite 1.031 1.239 1.231 5,6 6,1 5,6
- ambalaa, navodnja. i dr. 2.066 3.007 2.692 11,3 14,9 12,3
b) ljudski rad 6.613 8.100 6.969 36,0 40,1 31,9
c) mehanizacije .418 510 1.423 2,3 2,5 6,5
d) amortizacija 4.323 4.125 4.000 23,4 20,4 18,3
e) osiguranje vocnjaka 735 0 692 4,0 0 3,2
f) ostalilo 897 580 1.385 4,9 2,9 6,3
Dohodak 10.412 93.578 14.138
Cijena kotanja (TU / PU) 0,92 0,79 1,02
Ekonomicnost proizvodnje 1,57 1,44 1,65
Rentabilnost proizvodnje 36,20 31,66 39,27
Rentabilnost trokova 56,73 46,33 60,73
Izvor: Prilozi
Vlastita izracunavanja

Ova proizvodnja je veoma dohodovna, a time i ekonomski odriva. Njen poloaj bi bio
jo bolji da je u funkciji preradivacki pogon u Celicu.

I proizvodnja maline je pracena na podrucju TK, kao i ostale vocne vrste. Ona je u
posmatranom periodu imala dosta ujednacen prinos i dala veoma zapaen iznos dohotka
po jedinici povrine. Detaljni podaci o tome su dati u narednoj tabeli.
















197
Tabela 12/14.Ekonomika proizvodnje maline u TK za tri godine

Pokazatelj po ha Udio u %
E l e m e n t i
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj gazdinstava 2 2 2
Povrina u ha 0,4 0,3 0,45
Ukupna proizvodnja kg 9.470 6.280 11.500
SVEDENO NA ha
Proizvodnja kg 23.675 20.933 25.556 100,0 100,0 100,0
Jagoda I klase 21.425 18.833 23.778 90,5 90,0 93,0
Jagoda II klase 2.250 2.100 1.778 9,5 10,0 7,0
Prihodi KM 41.760 51.493 49.422 100,0 100,0 100,0
Jagoda I klase 38.610 47.083 44.022 92,5 91,4 84,2
Jagoda II klase 3.150 4.410 2.844 7,5 8,6 10,9
Podsticaji po kg 0 0 2.556 0,0 0,0 4,9
Trokovi KM 17.982 24.217 28.122 100,0 100,0 100,0
a) materijala 5.170 8.200 0 28,7 33,9 24,9
- dubriva 1.582 2.700 1.733 8,8 11,1 6,2
- zatite 600 950 1.111 3,3 3,9 4,0
- ambalaa, navodnja. i dr. 2.987 4.550 4.122 16,6 18,9 14,7
b) ljudski rad 5.837 7.150 16.267 32,5 29,5 57,8
c) mehanizacije 775 2.133 1.156 4,3 8,8 4,1
d) amortizacija 5.000 5.500 1.333 27,8 22,7 4,7
e) osiguranje vocnjaka 0 0 1.289 0 0 4,6
f) ostalilo 1.200 1.233 1.111 6,7 5,1 4,0
Dohodak 23.777 26.977 21.300
Cijena kotanja (TU / PU) 0,78 1,16 1,10
Ekonomicnost proizvodnje 2,32 2,12 1,76
Rentabilnost proizvodnje 56,94 52,39 43,10
Rentabilnost trokova 132,22 111,40 56,90
Izvor: Prilozi
Vlastita izracunavanja

Iskazani podaci nas vode na zakljucak, da ova proizvodnja treba biti znatno vie
zastupljena jer je najekonomicnija od svi dosad posmatranih biljnih proizvodnji. Da bi se
osigurala buducnos i sigurnost ove proizvodnje kao i ostalih vocnih vrsta, neophodno je
obezbijediti odgovarajuce skladine prostore, a za neke i pogone za preradu.


12.2.3. Vinogradarska proizvodnja

Izvrena anketiranja i dalja istraivanja su uradena na gazdinstvima za proizvodnju:
a) groda stolnog sa _ 1 h a,
b) groda vinskog sa _ 1 ha i
c) lozni rasadnik registrovan za proizvodnju.

Ekonomika vinogradarske proizvodnje je istraivana u poznatom hercegovackom
vinogorju. Anketirana gazdinstva su iz HNK i ZHK.

Iskazani prinosi na anketiranim gazdinstvima za proizvodnju stolnog groda su priblini
onim koje daje statistika. To znaci da ova gazdinstva ne prednjace po visini prinosa, ali
imaju znacajne povrine, nadprosjecne, pod ovom kulturom. Obim proizvodnje po
jedinici povrine u posmatranom periodu nije znacajnije oscilirao. Ostvareni rezultati sa
svim potrebnim pokazateljima su dati u narednoj tabeli.
198
Tabela 12/15. Ekonomika proizvodnje stolnog groda u FBiH za tri godine

Pokazatelji po ha
Udio u %
E l e m e n t i
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj gazdinstava 4 4 4
Povrina u ha 3,6 12,8 7,9
Ukupna proizvodnja kg 42.740 174.800 87.698
SVEDENO NA ha
Proizvodnja kg 11.872 13.656 11.101
Prihodi KM 22.206 22.846 22.203
Ttrokovi KM 12.422 14.186 12.432 100,0 100,0 100,0
a) materijala 4.582 5.734 4.411 36,9 40,4 35,5
- dubriva 2.019 2.384 1.439 16,3 16,8 11,6
- zatite 1.577 2.149 1.502 12,7 15,1 12,1
- ambalaa, navodnjavanje i dr. 985 1.201 1.470 7,9 8,5 11,8
b) ljudski rad 2.996 3.089 3.535 24,1 21,7 28,4
c) mehanizacije 1.042 1.493 1.291 8,4 10,5 10,4
d) amortizacija 2.070 2.076 1.590 16,7 14,6 12,8
e) osiguranje vinograda 0 494 468 0 3,5 3,8
f) trokovi finansiranja 710 602 0 5,7 4,4 0,0
g) tude usluge 0 0 316 0,0 0,0 2,5
h) ostalilo 1.022 698 819 8,2 4,9 6,6
Dohodak 9.784 8.660 9.771
Cijena kotanja (TU / PU) 1,05 1,04 1,12
Ekonomicnost proizvodnje 1,79 1,61 1,79
Rentabilnost proizvodnje 44,01 37,91 44,01
Rentabilnost trokova 78,77 61,05 78,60
Izvor: Prilozi
Vlastita izracunavanja

Rezultati istraivanja su pokazali da je ovo dohodovna proizvodnja jer prihodi nadmauju
trokove skoro za 9.000 km/ha. I tako dobri ekonomski pokazatelji bi mogli biti jo bolji
kada bi se povecala intenzivnost proizvodnje. Veci prinosi bi doveli ove proizvodace jo
u zavidniji poloaj.

Proizvodnja vinskog groda na istim podrucjima gdje je istraivana proizvodnja stolnog,
dala je proizvodacima manju dobit. Ostvareni prinosi su skoro isti ali je prodajna cijena
vinskog groda nia od one koja se postie kod stolnog. Takvo stanje je to FBiH svojom
proizvodnjom ni izbliza ne podmiruje svoje potrebe, a jaka konkurencija vina na tritu
umanjuje otkupnu cijenu vinskom grodu. Ovaj problem se u odredenoj mjeri moe
rijeiti boljim organizovanjem i dohodovnim povezivanjem proizvodaca groda i
njegovih preradivaca.











199
Tabela 12/16. Ekonomika proizvodnje vinskog groda u FBiH za tri godine

Pokazatelji po ha
Udio u %
E l e m e n t i
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj gazdinstava 4 4 4
Povrina u ha 12 4,9 5,6
Ukupna proizvodnja kg
SVEDENO NA ha
Proizvodnja kg 9.965 11.786 11.688
Prihodi KM 15.528 17.615 18.700
Ttrokovi KM 9.026 10.944 10.619 100,0 100,0 100,0
a) materijala 3.665 4.620 4.153 40,6 42,2 39,1
- dubriva 1.883 2.184 1.687 20,9 19,9 15,9
- zatite 1.505 2.013 1.085 16,7 18,4 10,2
- ambalaa, navodnjavanje i dr. 277 422 1.381 3,0 3,9 13,0
b) ljudski rad 1.440 1.639 1.858 16,0 15,0 17,5
c) mehanizacije 1.121 1.589 1.629 12,5 14,5 15,3
d) amortizacija 1.319 1.410 1.166 14,6 12,9 11,0
e) osiguranje vinograda 300 594 268 3,3 5,4 2,5
f) trokovi finansiranja 347 398 0 3,8 3,7 0,0
g) tude usluge 0 0 554 0,0 0,0 5,2
g) ostalilo 625 314 993 6,9 2,8 9,4
Dohodak 6.503 6.671 8.081
Cijena kotanja (TU / PU) 0,91 0,93 0,91
Ekonomicnost proizvodnje 1,72 1,61 1,76
Rentabilnost proizvodnje 41,88 37,87 43,21
Rentabilnost trokova 58,13 62,13 76,09
Izvor: Prilozi 18 i 19
Vlastita izracunavanja

Dobiveni podaci pokazuju da je razlika izmedu prihoda i trokova oko 7.000 KM/ha u
prosjeku za period istraivanja od tri godine.

Do prije koje godine, FBiH nije imala ni jednog proizvodaca loznog sadnog materijala
iako je imala naglaene potrebe za tim proizvodom. Sad se pojavljuju ti proizvodaci jer se
ta proizvodnja pokazala kao visoko dohodovna.
Registrovani i istraivanjem posmatrani proizvodac loznog sadnog materijala je naem
tritu godinje davao 150 do 200 hiljada sadnica. Ostvareni rezultati su veoma dobri,
iako ne treba izgubiti iz vida da su u njoj angaovana znacajna finansijska sredstva.
Detaljni podaci o tome dati su u narednoj tabeli.














200
Tabela 12/17. Ekonomika proizvodnje loznog sadnog materijala u HNK za tri godine

Proizvodnja po godinama
Udio u %
Elementi
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Proizvodnja sadnica kom. 202.000 152.000 150.000
Prihodi KM (a+b) 358.425 283.830 377.400 100,0 100,0 100,0
a) Vrijednost proizvodnje 300.713 240.360 335.100 83,9 84,7 88,79
lozni kalemovi I klase 288.563 231.840 324.300 80,5 81,7 85,93
lozni kalemovi II klase 12.150 8.520 10.800 3,4 3,0 2,86
b) Podsticaji FBiH za sadnice I klase 57.712 43.470 42.300 16,1 15,3 11,21
Tokovi KM 201.769 174.042 212.117 100,0 100,0 100,0
Priprema zemljita u korjenitu za
sadnju kalemova

6.090

4.950

5.150

3,0

2,8

2,4
Amortizacija objekata 5.140 5.140 5.140 2,5 2,9 2,4
Amorizacija opreme 1.092 782 782 0,5 0,4 0,4
Materijal za kalemljenje 115.603 99.540 119.975 57,4 57,3 56,6
Ljudski rad na kalemljenju i
stratifikovanju

25.560

20.190

20.795

12,7

11,6

9,8
Rad u proizvodnji kalemova
- Ljudski rad 6.350 4. 800 4.725 3,1 2,8 2,2
- Rad maina 1.250 750 750 0,6 0,4 0,4
- Materijal 7.984 5.880 3.240 4,0 3,4 1,5
S v e g a 15.584 11.430 8.715 7,7 6,6 4,1
Normativi vadenja kalemova iz kori.
I cuvanje od zime



- Ludski rad 9.300 7.310 7.310 4,6 4,2 3,4
- Rad maina 1.250 1.000 1.000 0,6 0,6 0,5
- Materijal 250 200 250 0,1 0,1 0,1
S v e g a 10.800 8.510 8.560 5,3 4,9 4,0
Naknada za rad inenjera 21.900 23.500 32.500 10,9 13,5 15,3
Trokovi cuvanja u hljadnjaci 0 0 10.500 0,0 0,0 5,0
Dobit
a) bez podsticaja 98.944 66.318 122.983
b) sa podsticajima 156.656 109.788 156.283
Cijena kotanja sadnice KM/kom 0,90 1,14 1,41
Ekonomicnost proizvodnje
a) bez podsticaja 1,67 1,38 1,58
b) sa podsticajima 1,77 1,63 1,78
Rentabilnost proizvodnje 43,71 38,68 43,80
Rentabilnost trokova 77,64 61,32 56,20
Izvor: Anketa o proizvodnji na gazdinstvu
Vlastita izracunavanja

Prikazani podaci pokazuju da je ovo ekonomski odriva i dohodovna proizvodnja, sa
tendencijom ostvarivanja sve boljih poslovnih rezultata. Oni mogu biti rezultat ambijenta,
objektivni uslovi, a i rezultat boljeg organizovanja i vodenja procesa proizvodnje,
subjektivni. Najvanije je da je to profitabilna proizvodnja.

Vinogradarska proizvodnja je ekonomski odriva u Hercegovini i dosta konkurentna u
odnosu na druge proizvodnje u FBiH. Nju treba i u narednom periodu podravati i
posvecivati joj zasluenu panju.



201
12.2.4. Stoarska proizvodnja

Bosna i Hercegovina je prirodno predodredena za dominantnu stocarsku proizvodnju po
svom reljefu, bonitetu zemljite, klimatskim i drugim uslovima. Sve je to kroz minula
vremena uticalo da se ljudi ovog podrucja bave stocarstvom i to postane njihova tradicija.
U okviru te poljoprivredne djelatnosti, najvanija je bila ovcarska i govedarska
proizvodnja. Rezultat toga su i nastale autohtone pasmine, kod ovaca pramenka, goveda
bua, konja bosanski brdski konj itd.
Privredne prilike su mijenjale znacaj pojedinih stocarskih grana, tako da je danas na
prvom mjetu u BiH govedarska proizvodnja, odnosno proizvodnja kravljeg mlijeka.
Primjereno velicini zemljinog posjeda poljoprivrednih gazdinstava je oblikovala i
velicina farme odredene vrste stoke.
Prema posljednjem popisu iz 1991. godine, BiH je imala 1.207 hiljada domacinstava, a
unutar tog broja je 578 hiljada (48%) vlasnika poljoprivrednog posjeda. Ovaj podatak
pokazuje veliku usitnjenost poljoprivrednih gazdinstava. Zvanicni podatak o velicini
posjega datiraju jo iz 1980-tih godina i predstavljeni su u narednoj tabeli.

Tabela 12/18. Gazdinstva RBiH prema velicini posjeda u 1980. godini

Posjed u ha Gazdinstava u 000 Udio u %
< 1 186 34
1 - 3 178 33
3 - 5 86 16
5 8 57 11
8 - 10 17 3
> 10 16 3
Svega 541 100
Napomena: Unutar broja gazdinstava sa posjedom do jednog hektara je
ukljuceno i 51 hiljada porodica be zemljaa.

Najveci udio u strukturi imaju gazdinstva (34%) sa posjedom do jednog ha. Odmah iz
njih sa 33% su ona sa 1-3 ha. Udio gazdinstava sa posjedom do 5 ha je 83%, a onih sa
velicinom posjeda iznad toga je svega 17%.

Statisticki podaci pokazuju da je broj gazdinstava BiH porastao za 37 hiljada od 1980. do
1991. godine, a to znaci da je posjed jo usitnjen daljim nasljedivanjem. Taj proces je
nastavljen sve do trenutka izrade ovog projekta. Takvoj negativnoj tendenciji ide u prilog
i privatizacija bivih poljoprivrednih gazdinstava.

Uvaavajuci ovakvo stanje zemljinog posjeda i proizvodnja kravljeg mlijeka je
podijeljena u BiH na farme prema broju grla, podaci su dati u sljedecoj tabeli:
a) do 5 krava,
b) 5-10 krava
c) 10 20 krava,
d) 20 200 krava i
e) preko 200 krava






202
Tabela 12/19. Procjena broja krava u BiH po
entitetima za 2010. godinu

Procjena Udio Proizvodnja mlijeka Udio
Velicina
farme
Svega
grla
broj farmi
Grla po
farma
u % 000 lit Lit/krava u %
F BH
Do 5 krava 11.186 9.322 1,2 39,4 28.807 2.581 28,8
5-10 krava 7.525 1.505 5 26,5 26.337 3.500 26,4
10-20 krava 4.444 404 11 15,7 17.776 4.000 17,8
20-200 krava 3.300 150 22 11,6 14.850 4.500 14,9
Svega 26.455 11.381 2,3 93,2 87.770 3.318 87,9
Velike farme 1.920 5 6,8 12.000 6.250 12,1
Ukupno : 28.375 11.386 100,0 99.770 3.517 100,0
RS
Do 5 krava 18.910 8.855 2,3 87,6 62.840 3.320 56
5-10 krava 4.410 882 5 8,7 15.435 3.500 13,8
10-20 krava 2.926 266 11 2,6 11.704 4.000 10,4
20-200 krava 2.134 97 22 1,0 9.603 4.500 8,6
Svega 28.380 10.100 99,9 99.582 3.508 88,8
Velike farme 2.270 3 0,1 12.400 5.462 11,2
Ukupno : 30.650 10.103 100,0 111.982 100,0
D.Brko
Do 5 krava 210 183 1,4 20,3 532 2.533 20,3
5-10 krava 290 58 5 38,8 1.015 3.500 38,8
10-20 krava 143 13 11 21,9 572 4.000 21,9
20-200 krava 110 5 22 19,0 495 4.500 19
Svega 753 259 100,0 2.614 3.471 100,0
Velike farme - - -
Ukupno : 753 259 100,0 2.614 3.471 100,0
B i H
Do 5 krava 30.306 18.360 1,7 50,6 92.179 3.052 43,2
5-10 krava 12.225 2.445 5 20,4 42.787 3.500 20
10-20 krava 7.513 683 11 12,5 30.057 4.000 14
20-200 krava 5.514 252 22 9,3 24.948 4.500 11,6
Svega 55.588 21.740 2,6 92,8 189.966 3.455 88,8
Velike farme 4.190 8 7,2 24.400 5.823 11,2
Ukupno 59.778 21.748 100,0 214.366 3.586 100,0

Prema rezultatima danim u tabeli, BiH ima 50% farmi muznih krava sa brojem do dva
grla i jo 20% onih sa 3-5 grla, to zajedno cini udio od 70%. Stanje u FBiH je jo loije
jer su manje farme. U njoj oko 40% je poljoprivrednih gazdinstva koji se bave
proizvodnjom kravljeg mlijeka sa jednom kravom, a daju 29% proizvedene kolicine
mlijeka. Njihov manji udio u proizvodnji mlijeka za 11% od udjela u ukupnom broju
krava je posljedica nie proizvodnosti po grlu (intenzivnosti).

Za potrebe ovog strucnog projekta, sa podrucja Federaciji Bosne i Hercegovine su uzeta
gazdinstva imaju u znacajnoj mjeri zastupljeno:
1. Govedarstvo
a) proizvodnja kravljeg mlijeka iz ravnicarsko-brdskog i planinskog
podrucja,
b) prema velicini farme : male (3-5 krava), srednje (oko 10 krava) i vece (15-
30 krava),
203
c) uzgoj priplodnih junica i
d) tov junadi
2. Ovcarstvo
a) jedan od uzgojnih ciljeva (mlijeko ili meso)
b) velicina farme: male (50-80 grla), srednje (100-150 grla) i vece (oko 250
grla),
3. Svinjogojstvo
a) krmace (5-25 grla),
b) tov svinja sa _ 30 grla
4. Peradarstvo
a) tov pilica 9.500 kom
b) koke nesilice 7.500 kljunova,
c) 18-o sedmicne pilenke, roditelji tekih linija 10.000 kljunova i
d) 18-o sedmicne pilenke, roditelji lahkih linija 5.000 kljunova


Govedarstvo - proizvodnja kravljeg mlijeka
Uvaavajuci stanje na terenu, istraivanjem ekonomike proizvodnje kravljeg mlijeka su
obuhvacena gazdinstva koja ispunjavaju sljedece uslove:
4. Da su u prethodnoj godini ispunjavali uslove propisane Uputsvima FMPV za
potpore, odnosno, bili korisnici sredstva podrke za proizvodnju kravljeg
mlijeka;
5. Da velicina farme (broj grla muznih krava) bude sa
d) 35 grla,
e) od oko 10 grla i
f) 15 i vie grla, i
6. Da je u ishrani muznih krava zastupljena
c) silaa u ravnicarskobrdskom rejonu i
d) suha kabasta hrana u planinskom rejonu.

Ovakva podjela je nastala iz potreba utvrdivanja ekonomskih pokazatelja za dva razlicita
nacina ishrane krava u pogledu mogucnosti obezbjedenja kabaste hrane (suhe i/ili socke).


Proizvodnja kravljeg mlijeka u ravniarsko brdskom rejonu
Za predstavnike tog rejona odabrane su farme iz tri kantona (PK, TK i USK) koja imaju
mogucnosti, a i proizvodne silau za ishranu muznih krava. Podaci istraivanje za male
farme dani su u narednoj tabeli.













204
Tabela 12/20. Pokazatelji uspjenosti poslovanja malih farmi
ravnicarsko brdskog podrucja FBiH

Proizvodnja na farmi Udio u %
Pokazatelj 2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj farmi 4 8 4
Broj krava na farmi 4,5 4,1 5,25
Proizvodnja mlijeka lit.
Ukupno na farmi 19.950 20.186 20.654
Po kravi 4.433 4.897 3.902
Prodajna cijena mlijeka 0,58 0,72 0,52
Svedeno na grlo
Prihodi KM 3.565 4.831 3.420 100 100 100
Kravlje mlijeko 2.580 3.568 2.037 72,3 73,8 59,6
Podsticaji FBiH za mlijeko 621 689 624 17,4 14,3 18,3
Podsticaji FBiH 0 0 69 2,0
Podsticaji kantona 0 170 167 3,5 4,9
Priplod 210 255 249 5,9 5,3 7,3
Stajnjak 156 150 274 4,4 3,1 8,0
Osiguranje 0 0 0 0,0
Trokovi KM 2.630 3.786 3.075 100 100 100
Direktni trokovi 2.396 3.595 2.948 91,1 95,0 95,9
1. Hrana 1.606 2.238 1.913 61,1 59,1 62,2
2. Veterinarske usluge i lijekovi 90 121 95 3,4 3,2 3,1
3. Remont stada 220 232 221 8,3 6,1 7,2
4. Ljudski rad 320 563 609 12,2 14,9 19,8
5. Rad mehanizacije 161 240 110 6,1 6,4 3,6
6. Ostalo 0 201 0 5,3 0,0
Indirektni trokovi 233 190 127 8,9 5,0 4,1
Dohodak (gubitak) KM
Na farmi bez podsticaja 315 187 -2.698
Na farmi sa podsticajima 936 1.046 1.815
Po grlu bez podsticaja 70 32 -514
Po grlu sa podsticajima 205 240 346
Cijena kotanja lit. mlijeka 0,57 0,77 0,72
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja 1,12 1,02 0,83
Sa podsticajima 1,35 1,25 1,11
Rentabilnost proizvodnje 26,25 21,65 10,10
Rentabilnost uloenih sredstava 35,59 26,04 11,24
Granini prinos mlijeka lit/grlo 4.534 5.258 4.907

Prosjecna velicina farme u trogodinjem periodu je bila 4,5 grla. Prihodi takvih farmi
svedeni na grlo su pokazali da mogu pokriti trokove u 2007. i 2008. godini, a da nisu
bili dovoljni za 2010., te je zbog toga nastao gubitak od 514 KM. Kada se vrijednosti
proizvodnje dodaju podrke na ime proizvodnje mlijeka, u svim godinama je ostvarena
dobit. Iznos dobiti u posmatranom periodu od tri godine se smanjivao iz godine u godinu.
Ikonomicnost je bila u prvoj godini 1,35 u narednoj 2008. 1,25 i na kraju 2010. svega
1,11. Niska proizvodnost mlijeka od 4.410 litara po grlu nije ekonomski dohodovna i bez
sredstava podsticaja nije ekonomski odriva. To se, pored ovih iskazanih brojki jasno
moe vidjeti i sa sljedeceg grafikona.

205
Proizvodnja mlijeka, prihodi i trokovi po grlu na
malim farmama FBiH (2007-2010)
4.433
4.897
3.902
3.565
4.831
3.420
2.630
3.786
3.075
0
1.000
2.000
3.000
4.000
5.000
6.000
2007. 2008. 2010.
Male farme
Mlijenost po grlu lit. Ukupan prihod Trokovi


Prosjecna velicina srednjih farmi na kojim je pracena ekonomika proizvodnje mlijeka je
bila 10,8 grla u sve tri godine sa razlicitom kolicinom namuenog mlijeka. Njihov
prosjek iznosi 4.166 litara po grli i manji je od proizvodnje na malim farmama za 244
litra. I ako su iamla manju kolicinu glavno proizvoda, ostvaren je bolji poslovni rezultat.
Koeficijen ekonomicnosti, sa sredstvima podrke je imao sljedece vrijednosti: 1,42 u
prvoj godini istraivanja, u narednoj 1,35 i na kraju perioda u 2010. godini 1,32. To jasno
pokazuje da se uslovi u kojima posluju pogoravaju. Bez sredstava podsticaja farme
imaju poslovanje na granici rentabiliteta.

Tabela 12/21. Pokazatelji uspjenosti poslovanja srednjih farmi
ravnicarsko brdskog podrucje FBiH

Proizvodnja po farmi Udio u %
Pokazatelj 2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj farmi 4 5 4
Broj krava na farmi 10,8 10,8 10,8
Proizvodnja mlijeka lit.
Ukupno na farmi 45.438 48.660 42.877
Po kravi 4.227 4.540 3.730
Prodajna cijena mlijeka 0,56 0,60 0,52
Svedeno na grlo
Prihodi KM 3.326 3.921 3.313 100 100 100,0
Kravlje mlijeko 2.351 2.703 1.937 70,7 68,9 58,5
Podsticaji FBiH za mlijeko 592 631 597 17,8 16,1 18,0
Podsticaji FBiH (paualna
naknada) 0 0 74 0 0 2,2
Podsticaji kantona 0 206 157 0 5,3 4,8
Priplod 209 259 263 6,3 6,6 7,9
Stajnjak 175 121 285 5,2 3,1 8,6
Osiguranje 0 0 0 0 0 0,0
Trokovi KM 2.348 2.911 2.508 100 100 100,0
Direktni trokovi 2.149 2.761 2.451 91,5 94,8 97,7
1. Hrana 1.512 1.667 1.628 64,4 57,3 64,9
2. Veterinarske usluge i lijekovi 85 129 101 3,6 4,4 4,0
3. Remont stada 214 236 242 9,1 8,1 9,6
4. Ljudski rad 233 356 379 9,9 12,2 15,1
5. Rad mehanizacije 105 259 101 4,4 8,9 4,0
206
6. Ostalo 0 114 0 0 3,9 0,0
Indirektni trokovi 199 150 57 8,5 5,2 2,3
Dohodak (gubitak) KM
Na farmi bez podsticaja 4.177 1.871 -254
Na farmi sa podsticajima 10.568 10.910 8.655
Po grlu bez podsticaja 387 165 -24
Po grlu sa podsticajima 971 1.014 805
Cijena kotanja mlijeka 0,53 0,63 0,62
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja 1,16 1,06 0,99
Sa podsticajima 1,42 1,35 1,32
Rentabilnost proizvodnje 29,42 25,77 24,30
Rentabilnost uloenih sredstava 41,68 34,53 32,10
Granini prinos mlijeka lit/grlo 4.193 4.852 3.828

Ove farme su ekonomski odrive i bez sredstava podrke, a sa njima predstavljaju izvor
prihoda sa kojim se moe ici i u proirenu reprodukciju. Naravno, to od farmera trai
intenziviranje proizvodnje radi postizanja jo boljih rezultata.

Proizvodnja mlijeka , prihodi i trokovi po grlu na
srednjim farmama u FBiH (2007-2010)
4.227
4.540
3.730
3.326
3.921
3.313
2.348
2.911
2.508
0
500
1.000
1.500
2.000
2.500
3.000
3.500
4.000
4.500
5.000
2007. 2008. 2010.
Srednje farme
Mlijenost po grlu lit. Ukupan prihod Trokovi


Proizvodnja mlijeka na vecim farmama ravnicarsko brdskog rejona je ostvarila
zadovoljavajuce rezultate poslovanja u svim godinama perioda istraivanja. Viak
prihoda nad trokovima po grlu, sa sredstvima podsticaja je iznosio: u 2007. godini 1.684
KM, u narednoj godini 1.186 KM i u 2010. 1.071 KM. Ovi podaci pokazuju da se dobit
smanjuje, a najvaniji razlog za to je smanjenje proizvodnje mlijeka po kravi za 1.500
litara ( sa 5.584 na 4.084) i povecanja cijene koncentrovane stocne hrane.











207
Tabela 12/22. Pokazatelji uspjenosti poslovanja vecih farmi
ravnicarsko brdskog podrucje FBiH

Proizvodnja po farmi U % po godinama
Pokazatelj 2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj farmi 4 6 6
Broj krava na farmi 32 18 21,7
Proizvodnja mlijeka lit.
Ukupno na farmi 178.738 80.231 94.780
Po kravi 5.586 4.625 4.084
Prodajna cijena mlijeka 0,59 0,65 0,53
Svedeno na grlo
Prihodi KM 4.445 4.090 3.754 100 100 100
Kravlje mlijeko 3.297 2.862 2.171 74,2 70,0 57,8
Podsticaji FBiH za mlijeko 782 624 653 17,6 15,3 17,4
Podsticaji FBiH 0 0 34 0,0 0,0 0,9
Podsticaji kantona 0 158 127 0,0 3,9 3,4
Priplod 205 251 260 4,6 6,1 6,9
Stajnjak 102 126 266 2,3 3,1 7,1
Osiguranje 59 69 242 1,3 1,7 6,5
Trokovi KM 2.761 2.932 2.683 100 100 100
Direktni trokovi 2.512 2.818 2.617 91,0 96,1 97,5
1. Hrana 1.656 1.825 1.608 59,9 62,2 59,9
2. Veterinarske usluge i lijekovi 81 111 92 3,0 3,8 3,4
3. Remont stada 241 232 225 8,7 7,9 8,4
4. Ljudski rad 322 333 425 11,7 11,4 15,9
5. Rad mehanizacije 150 181 110 5,4 6,2 4,1
6. Ostalo 63 136 157 2,3 4,6 5,8
Indirektni trokovi 249 114 66 9,0 3,9 2,5
Dohodak (gubitak) KM
Na farmi bez podsticaja 28.851 5.518 5.565
Na farmi sa podsticajima 53.874 20.844 23.206
Po grlu bez podsticaja 902 321 257
Po grlu sa podsticajima 1.684 1.186 1.071
Cijena kotanja lit. mlijeka 0,50 0,64 0,58
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja 1,33 1,10 1,10
Sa podsticajima 1,61 1,39 1,40
Rentabilnost proizvodnje 37,88 28,31 28,50
Rentabilnost uloenih sredstava 60,97 39,13 39,92
Granini prinos mlijeka lit/grlo 4.680 4.511 2.916

Ovi rezultati jasno pokazuju i upucuju postojece, a i buduce farmere na povecanje broja
vecih farmi, jer su ekonomski odrive i daju profit od 20.000 do 50.000 KM u ovakvim
oteanim uslovima privredivanja.





208
Proizvodnja mlijeka, prihodi i trokovi po grlu na
vecim farmama u FBiH (2007-2010)
5.586
4.625
4.084
4.445
4.090
3.754
2.761
2.932
2.683
0
1.000
2.000
3.000
4.000
5.000
6.000
2007. 2008. 2010.
Vee farme
Mlijenost po grlu lit. Ukupan prihod Trokovi


Na osnovu trogodinjih istraivanja ekonomike proizvodnje kravljeg mlijeka sa
gazdinstava iz ravnicarsko - brdskog podrucja Federacije BiH dobiveni su najvaniji
pokazatelji i dati u narednoj tabeli.

Tabela 23. Rekapitulacija vanijih ekonomskih pokazatelja proizvodnje
kravljeg mlijeka u ravnicarsko brdskom podrucju FBiH

Dobit/gubitak po grlu
Ekonomicnost
proizvodnje
Velicina
farme po
godinama
Krava
na
farmi
Proizvodnja
lit./grlu
Bez
podrke
Sa
podrkom
Bez
podke
Sa
podrkom
Rentabilnost
proizvodnje
Cijena
kotanja
KM/lit.
Male farma
2007. 4,5 4.433 70 205 1,12 1,35 26,25 0,57
2008. 4,1 4.897 32 240 1,01 1,25 21,65 0,77
2010. 5,25 3.902 -514 346 0,83 1,11 10,10 0,72
Srednje farme
2007. 10,8 4.227 387 971 1,16 1,42 29,4 0,53
2008. 10,8 4.540 165 1.014 1,06 1,35 34,53 0,63
2010. 10,8 3.730 -24 805 0,99 1,32 24,30 0,62
Vee farme
2007. 32 5.586 902 1.684 1,33 1,61 37,7 0,50
2008. 18 4.625 321 1.186 1,10 1,39 39,13 0,64
2010. 21,7 4.084 257 1.071 1,10 1,40 28,50 0,58
Sve farme
2007. 15,8 5.167 658 1.449 1,25 1,55 54,59 0,51
2008. 10,3 4.545 246 1.105 1,09 1,36 35,77 0,65
2010. 12,6 3.905 -94 741 0,97 1,28 27,97 0,64
Izvor: - Tabele 20, 21 i 22.
- Vlastita izracunavanja

Iz uspordenih podataka o proizvodnji mlijeka ne malim, srednjim i vecim farmama
ravnicarskog podrucja Federacije BiH se vidi sljedece: a) to je farma veca, proizvodnja
po grlu je veca, b) cijena kotanja proizvodnje litre mlijeka se smanjuje sa povecanjem
broja grla na farmi i c) ostali ekonomski rezultati o uspjenosti poslovanje farme imaju
pozitivnu korelaciju sa njenim povecanje.


209
Proizvodnja kravljeg mlijeka
u planinskom rejonu
Gazdinstava iz K-10 su posluila za dobivanje naturalni i vrijednosni pokazatelja o
ekonomici proizvodnje, tamo gdje jo uvijek nema osigurane socne kabaste hrane u
obroku muznih krava. Podaci istraivanje za male farme dani su u narednoj tabeli.

Tabela 12/24. Pokazatelji uspjenosti poslovanja malih farmi
krava u planinskom podrucju FBiH

Proizvodnja po farmi
Udio u %
Pokazatelj
2007. 2008. 2010. 2007. 2008.
2010.
Broj farmi 2 2 2
Broj krava na farmi 3 3 3,5
Proizvodnja mlijeka lit.
Ukupno na farmi 12.000 11.100 13.957
Po kravi 4.000 3.700 3.986
Prodajna cijena mlijeka 0,54 0,61 0,57
Svedeno na grlo
Prihodi KM 2.927 3.305 3.647 100 100 100
Kravlje mlijeko 2.160 2.272 2.252 73,8 68,7 61,8
Podsticaji FBiH za mlijeko 560 518 638 19,1 15,7 17,5
Podsticaji FBiH (paualna naknada) 0 0 0 0,0
Podsticaji kantona 0 222 199 0 6,7 5,5
Priplod 207 190 212 7,1 5,8 5,8
Stajnjak 0 103 346 0 3,1 9,5
Osiguranje 0 0 0 0 0 0,0
Trokovi KM 2.455 2.768 3.418 100 100 100
Direktni trokovi 2.205 2.485 3.275 89,8 89,8 95,8
1. Hrana 1.445 1.591 1.990 58,9 57,5 58,2
2. Veterinarske usluge i lijekovi 122 70 94 5 2,5 2,7
3. Remont stada 200 219 229 8,1 7,9 6,7
4. Ljudski rad 280 471 749 11,4 17 21,9
5. Rad mehanizacije 158 133 214 6,4 4,8 6,3
6. Ostalo 0 0 0 0 0 0,0
Indirektni trokovi 250 283 143 10,2 10,2 4,2
Dohodak (gubitak) KM
Na farmi bez podsticaja -266 -609 -2.127
Na farmi sa podsticajima 1.414 1.611 803
Po grlu bez podsticaja -89 -203 -630
Po grlu sa podsticajima 471 537 224
Cijena kotanja lit. mlijeka 0,61 0,72 0,78
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja 0,96 0,92 0,82
Sa podsticajima 1,19 1,19 1,07
Rentabilnost proizvodnje 16,09 16,25 6,21
Rentabilnost uloenih sredstava 19,2 18,66 6,65
Granini prinos mlijeka lit/grlo 4.546 4.390 5.996

Proizvedena kolicine mlijeka po grlu ne prelazi 4.000 litara, a uz to je i mala farme te je
zbog toga i poslovni rezultat negativan i krece se od 89 do 630 KM u istraivanom
210
periodu. Sredstva podrke su pokrila taj gubitak i omogucila farmi dobit od 471 do 224
KM u tom periodu. U otvorenoj trinoj konkurenciji ove farme nisu u mogucnost imati
ekonomsku odrivost.

Proizvodnja mlijeka, prihodi i trokovi po grlu na
malim farmama u FBiH (2007-2010)
4.000
3.700
3.986
2.927
3.305
3.647
2.455
2.768
3.418
0
500
1.000
1.500
2.000
2.500
3.000
3.500
4.000
4.500
2007. 2008. 2010.
Male farme
Mlijenost po kravi lit. Ukupan prihod Trokovi


Srednje farme sa oko 10 grla muznih krava u planinskom podrucju FBiH ostvaruju
granicnu vrijednost poslovnog uspjeha. Sa ostvarenom niskom proizvodnjom od oko
3.000 litara po grlu, bez sredstava podrke nisu odrive. Njihova granicna vrijednost
proizvodnje mlijeka je iznad 3.600 litara. Oma omogucava njihov ekonomski opstanak,
ali bez sredstava akumulacije za proirenu reprodukciju. Kada se ostvarenoj proizvodnji
pridodaju sredstva podrke iz Budeta FBiH, onda se ostvaruje dobit, u prosjeku 600 KM
po grlu na farmi.

Tabela 12/25. Pokazatelji uspjenosti poslovanja srednjih farmi
krava u planinskom podrucju FBiH

Proizvodnja na farmi Udio u %
Pokazatelj 2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj farmi 2 3 2
Broj krava na farmi 8,5 10,7 10,5


Proizvodnja mlijeka lit.
Ukupno na farmi 28.800 30.070 37.714
Po kravi 3.388 2.819 3.524
Prodajna cijena mlijeka 0,54 0,58 0,52


Svedeno na grlo


Prihodi KM 2.596 2.623 3.250 100 100 100
Kravlje mlijeko 1.830 1.624 1.842 70,5 61,9 56,7
Podsticaji FBiH za mlijeko 474 393 564 18,3 15,0 17,3
Podsticaji FBiH (paualna naknada) 0 0 129 0,0 0,0 4,0
Podsticaji kantona 0 169 176 0,0 6,4 5,4
Priplod 204 245 261 7,8 9,3 8,0
Stajnjak 88 67 279 3,4 2,6 8,6
Podrka za uzgoj pripl. junica 0 125 0 0,0 4,7 0,0
Trokovi KM 1.963 2.022 2.597 100 100 100
Direktni trokovi 1.816 1.900 2.540 92,5 94,0 97,8
211
1. Hrana 1.109 1.049 1.680 56,5 51,9 64,7
2. Veterinarske usluge i lijekovi 95 100 114 4,8 5,0 4,4
3. Remont stada 200 234 208 10,2 11,6 8,0
4. Ljudski rad 296 296 324 15,1 14,6 12,5
5. Rad mehanizacije 106 146 214 5,4 7,2 8,3
6. Ostalo 10 75 0 0,5 3,7 0,0
Indirektni trokovi 147 121 57 7,5 6,0 2,2
Dohodak (gubitak) KM
Na farmi bez podsticaja 1.350 -908 -2.259
Na farmi sa podsticajima 5.382 6.440 6.862
Po grlu bez podsticaja 135 -110 -233
Po grlu sa podsticajima 633 576 633
Cijena kotanja lit. mlijeka 0,58 0,73 0,67
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja 1,08 0,94 0,91
Sa podsticajima 1,32 1,28 1,24
Rentabilnost proizvodnje 24,39 22,94 19,44
Rentabilnost uloenih sredstava 32,25 27,51 24,39
Granini prinos mlijeka lit/grlo 3.635 3.486 4.994

Ekonomicnost proizvodnje sa podrkom je u intervalu 1,32 1,24 za period 2007. -2010.
godinu. Stanje ove proizvodnje se, prema dobivenim pokazateljima, pogorava u
istraivanom periodu.

Proizvodnja mlijeka, prihodi i trokovi po grlu na
srednjim farmama u FBiH (2007-2010)
3.388
2.819
3.524
2.596
2.623
3.250
1.963
2.022
2.597
0
500
1.000
1.500
2.000
2.500
3.000
3.500
4.000
2007. 2008. 2010.
Srednje farme
Mlijenost po kravi lit. Ukupan prihod Trokovi


Vece farme, sa oko 19 grla muznih krava u K-10 ostvaruju odredeni iznos dobit i bez
sredstava podrke FBiH. Taj iznos je neznatan, ali daje pravo na zakljucak, da su one
ekonomski odrive. Ako se jo tome doda, da je moguce proizvodnost manju od 3.000
litara po grlu povecati bar na 4.000 litara, onda je tvrdnja o njihovoj odrivosti, pa i
mogucem povecanju opravdana.





212
Tabela 12/26. Pokazatelji uspjenosti poslovanja vecih farmi
krava u planinskom podrucju FBiH

Proizvodnja po farmi Udio %
Pokazatelj 2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj farmi 2 2 2
Broj krava na farmi 19,5 16,5 20,5


Proizvodnja mlijeka lit.


Ukupno na farmi 76.050 46.300 61.415
Po kravi 3.900 2.806 2.878
Prodajna cijena mlijeka 0,54 0,61 0,54


Svedeno na grlo


Prihodi KM 2.983 2.605 2.805 100 100 100,0
Kravlje mlijeko 2.111 1.713 1.576 70,8 65,8 56,2
Podsticaji FBiH za mlijeko 546 400 460 18,3 15,3 16,4
Podsticaji FBiH za junice 0 0 176 0 0 6,3
Podsticaji kantona 0 171 144 0 6,6 5,1
Priplod 203 244 252 6,8 9,4 9,0
Stajnjak 123 78 198 4,1 3 7,0
Osiguranje 0 0 0 0 0 0,0
Trokovi KM 2.040 1.859 2.053 100 100,5 100,0
Direktni trokovi 1.925 1.740 1.975 94,3 94,1 96,2
1. Hrana 1.237 915 1.275 60,6 49,5 62,1
2. Veterinarske usluge i lijekovi 87 133 93 4,2 7,2 4,5
3. Remont stada 200 238 229 9,8 12,8 11,2
4. Ljudski rad 275 258 207 13,5 13,9 10,1
5. Rad mehanizacije 121 197 171 5,9 10,6 8,3
6. Ostalo 5 0 0 0,3 0 0,0
Indirektni trokovi 115 118 78 5,7 6,4 3,8
Dohodak (gubitak) KM
Na farmi bez podsticaja 7.728 2.892 -574
Na farmi sa podsticajima 18.375 12.312 15.417
Po grlu bez podsticaja 396 173 -48
Po grlu sa podsticajima 942 743 745
Cijena kotanja lit. mlijeka 0,52 0,64 0,66


Ekonominost proizvodnje


Bez podsticaja 1,19 1,09 0,98


Sa podsticajima 1,46 1,40 1,36


Rentabilnost proizvodnje
31,59 28,65
26,45


Rentabilnost uloenih sredstava 46,18 39,95 36,05


Granini prinos mlijeka lit/grlo 3.778 3.107 3,802




Koeficijent ekonomicnosti u periodu 2007. -2010. godine je imao vrijednosti od 1,46 do
1,36 sa uracunatim podrkama u prihode. Cinjenica je da se ostvaruju sve loiji poslovni
rezultati, ali dobit od 700 900 KM po grlu je i te kako dobra i prijemciva za
poljoprivredne proizvodace.



213
Proizvodnja mlijeka, prihodi i trokovi po grlu na
vecim farmama u FBiH (2007-2010)
3.900
2.806
2.878
2.983
2.605
2.805
2.040
1.859
2.053
0
500
1.000
1.500
2.000
2.500
3.000
3.500
4.000
4.500
2007. 2008. 2010.
Vee farme
Mlijenost po kravi lit. Ukupan prihod Trokovi


Na osnovu trogodinjih istraivanja ekonomike proizvodnje kravljeg mlijeka sa
gazdinstava iz planinskog podrucja (K-10) Federacije BiH dobiveni su najvaniji
pokazatelji i dati u narednoj tabeli.

Tabela 12/27. Rekapitulacija vanijih ekonomskih pokazatelja proizvodnje kravljeg
mlijeka u planinskom podrucju FBiH za tri godinu

Dobit/gubitak po
grlu
Ekonomicnost
proizvodnje
Velicina
farme po
godinama
Krav
a na
farmi
Proizvodnj
a lit./grlu
Bez
podrke
Sa
podrko
m
Bez
podk
e
Sa
podrko
m
Rentabi-
lnost
ukupna
Cijena
kotanj
a
KM/lit.
Male farme
2007 3 4.000 - 89 471 0,96 1,19 16,09 0,61
2008. 3 3.700 -203 537 0,92 1,19 16,25 0,72
2010. 3,5 3.986 -630 224 0,82 1,07 6,21 0,78
Srednje farme
2007. 8,5 3.388 153 633 1,08 1,32 24,4 0,58
2008. 10,7 2.819 -110 576 0,94 1,28 27,51 0,73
2010. 10,5 3.524 -233 633 0,91 1,24 19,44 0,67
Vee farme
2007 19,5 3.900 396 942 1,19 1,46 31.6 0,52
2008. 16,5 2.806 173 743 1,09 1,40 39,95 0,64
2010. 20,5 2.878 -48 747 0,98 1,36 26,45 0,66
Sve farme
2007 10,3 3.769 331 858 1,14 1,40 39,94 0,60
2008. 10,1 2.887 82 663 1,02 1,34 33,43 0,68
2010.
Izvor: - Tabele 24, 25 i 26.
- Vlastita izracunavanja

Radi kompletiranja stanja o proizvodnji kravljeg mlijeka u FBiH u odnosu na okruenje,
odnosno zemlje clanice EU, u sljedecoj tabeli se iznose podaci o proizvodnosti ljudskog
rada kod proizvodnje mlijeka.




214
Tabela 12/28. Usporedba proizvodnosti rada na mlijecnim
farmama nekih zemalja EU, RH i FBiH

Proizvodnost
Zemlja
Proizvodnja
mlijeka u kg po
radniku
Kg/sat t/sat
Cijena
rada
E/sat
Vrijednost
mlijeka/cijen
a rada
Velika Britanija 325.600 161 19,52 23,5 1,43
Danska 349.000 177 22,42 26,5 0,85
Nizozemska 322.200 180 32,78 23,0 1,43
Njemacka 231.700 140 25,33 24,0 1,06
Francuska 176.100 117 20,11 26,5 0,76
panija - 98 8,19 14,0 0,59
Irska - 121 13,71 17,5 0,78
vajcarska - 84 26,52 33,2 0,80
Austrija - 65 18,47 23,5 0,79
EU 15 179.500 - - - -
Hrvatska (15 krava) 70.500 23 11,27 3,49 3,23
Hrvatska (50 krava) 37 18,13 3,49 5,19
FBiH
48

a) 5 krava 57.300 20 6,60 1,02 6,47
b) 15 krava 66.000 23 7,59 1,02 7,44
c) 41 krava 109.440 38 12,54 1,02 12,29
Izvor: Mljekarski list 09/2008., str. 26 i 27.
Istraivanja za FBiH


Nije teko iz prikazanih podataka uvidjeti sljedece: a) proizvodnost mlijeka je najveca
Nizozemskoj i iznosi 180 kg po sati, a u FBiH 20-38, u zavisnosti od velicine farme i b)
tako stvorena cijena rada i Nizozemskoj iznosi 32,78 EURr-a po satu, a u FBiH 6,60-
12,54 ERR-a. Ovako niska proizvodnost je kocnica razvoja proizvodnje mlijeka. Stanje
bi bilo jo neuporedivo gore da su primanja u naoj zemlji veca. Zato se mora povecati
produktivnost, kako bi omogucila bolja placanja zaposlenim u ovoj djelatnosti.

Uzgoj priplodnih junica
Uzgoj priplodnih junica i pracenje ostvarenih poslovnih rezultata na farmi je prilog
podrke povecanju broja muznih krava u FBiH. Uglavnom za prikupljanje potrebnih
podataka su uzeta gazdinstva iz USK. Vie podataka o tome je danu u sljedecoj tabeli.












48
Proizvodnja mlijeka u FBiH po radniku je izracunata iz prosjecne proizvodnje mlijeka za datu farmu i
normativa da jedan uslovni radnik opsluuje farmu od 15 muznih krava. Za izracunavanje proizvodnje
mlijeka u kg/satu uzeto je da radnik prosjecno mjesecno radi 182, a godinje 2.184 sata. U obracun je uzeta
mjesecna placa radnika od 364 KM. Ona je manja od prosjeka privrede jer je: vecina farmera NK i to te
poslove mogu obavljati i ostali clanovi porodice. Cijena rada eura po satu izracunata je na sljedeci nacin:
mjesecni iznos primanja 364 KM: 182 sata x 2 KM/sat: kurs (1t = 1,96 KM); 2 KM = 1,02 t.
215
Tabela 12/29. Poslovni rezultat farme uzgoja priplodnih junica u FBiH

Proizvodnja po farmi Udio u %
Pokazatelj 2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj farmi 3 2 2
Broj junica na farmi 40 30 12
Teina, iva mjera kg
Ukupno 20.000 13.500 6.167
Po grlu 500 450 500
Prodajna cijena kg .m. 4,3 7,1 6,0
Svedeno na grlo
Prihodi KM 2.429 3.568 3.450
100 100 100
Steone junice 2.129 3.168 3.000 87,6 88,8 87,0
Podsticaji FBiH za junice 300 400 450 12,4 11,2 13,0
Podsticaji kantona 0 0 0 0,0 0,0
Naknada od osiguranja 0 0 0 0,0 0,0
Trokovi KM 2.244 3.233 3.097
100 100 100
Direktni trokovi 2.232 3.197 3.063 99,9 98,9 98,9
1. enska telad za uzgoj 826 989 870 36,8 30,6 28,1
2. Hrana 1.124 1.772 1.570 50,1 54,8 50,7
3. Veterinarske usluge i lijekovi 58 185 110 2,6 5,7 3,6
4. Ljudski rad 169 190 375 7,5 5,9 12,1
5. Mainski rad 30 31 90 1,3 1,0 2,9
6. Amortizacija obje. i opr. 26 30 48 1,2 0,9 1,5
7. Osiguranje junica 12 0 0 0,5 0,0 0,0
Indirektni trokovi 0 37 33 0,0 1,1 1,1
Dohodak KM
Na farmi bez podsticaja -4.609 -1.956 -1.158
Na farmi sa podsticajima 7.393 10.044 4.242
Po grlu bez podsticaja -115 -68 -97
Po grlu sa podsticajima 185 332 354
Cijena kotanja kg .m. 4,49 7,20 6,03
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja 0,95 0,98 0,97
Sa podsticajima 1,08 1,10 1,11
Rentabilnost proizvodnje 7,62 9,30 10,25
Rentabilnost uloenih sredstava 8,24 10,25 11,42

Prosjecna velicina farme za uzgoj junica je bila 29 grla i ona nije mogla ostvariti svoje
prihode za pokrice trokova, te je zbog toga ostvarila gubitak. Ostvarena sredstva podrke
cine ovu proizvodnju ekonomicnom i rentabilnom, ali sa neznatnim iznosima, te zbog
toga ona jo nema znacajan broj proizvodaca. Svakako je ovo dobar pristup nadlenog
ministarstva da i na ovaj nacin popravi poloaj govedarstva, odnosno proizvodnje
kravljeg mlijeka.






216
Prihodi i trokovi po priplodnoj junici u FBiH
(2007-2010)
3.568
3.450
3.233
3.097
2.429
2.244
0
500
1.000
1.500
2.000
2.500
3.000
3.500
4.000
2007. 2008. 2010.
Priplodne junice
Prihodi Trokovi



Tov junadi
Ovaj tov je pracen kroz istraivanje na ravnicarsko brdskom podrucju FBiH i to u PK i
TK. Na ovim podrucjima se proizvodi kukuruz i kukuruzna silaa bez kojih se ne moe
zamisliti intenzivan tov. Rezultati istraivanja su predstavljeni u narednoj tabeli.

Tabela 12/30. Poslovni rezultat farme tova junadi u FBiH

Proizvodnja na farmi Udio u %
Pokazatelj 2007. 2008. 2010. 2007. 2008 2010.
Broj farmi 3 6 6
Broj junadi na farmi 80,3 35 32,5
Teina, iva mjera kg
Ukupno 42.376 18.959 18.483
Po grlu 527,5 546 569
Prodajna cijena .m. kg 3,48 4,58
3,68

Svedeno na grlo


Prihodi KM
2.034 2.845 2.396 100 100 100
Utovljena junad 1.834 2.495 2.055 90,2 87,7 85,8
Sporedni proizvod osoka 13 0 0 0,6 0 0,0
Podsticaji FBiH za junicu 175 300 331 8,6 10,5 13,8
Podsticaji kantona 11 50 10 0,6 1,8 0,4
Naknada od osiguranja 0 0 0 0 0 0,0
Trokovi KM 1.971 2.421 1.975 100 100 100
Direktni trokovi 1.955 2.357 1.934 99,2 97,4 97,9
1. Junad za tov 1.092 1.033 877 55,4 42,7 44,4
2. Hrana 651 895 743 33 37 37,6
3. Veterinarske usluge i lijekovi 6 56 46 0,3 2,3 2,3
4. Ljudski rad 127 210 173 6,4 8,7 8,7
5. Mehanicki rad 21 65 56 1,1 2,7 2,8
6.Amortizacija obje. I opr. 49 72 39 2,5 3 2,0
7.Osiguranje junica 9 26 0 0,5 1,1 0,0
Indirektni trokovi 16 64 41 0,8 2,6 2,1
Dohodak KM
217
Na farmi bez podsticaja -9.972 2.614 2.608
Na farmi sa podsticajima 5.002 14.864 13.467
Po grlu bez podsticaja -124 -7 3
Po grlu sa podsticajima 62 343 328
Cijena kotanja kg .m. 3,73 4,59
3,67

Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja 0,94 1,0
1,01

Sa podsticajima 1,03 1,14
1,16

Rentabilnost proizvodnje 3,06 12,06
13,59

Rentabilnost uloenih sredstava 3,16 14,11
16,25


Na farmama za tov junadi velicine 30 grla se ostvaruju granicne vrijednosti pokrica
trokova. To znaci, da je vrijednost proizvodnje skoro izjednacena sa trokovima. Kada
se vrijednosti proizvodnje dodaju sredstva podrke iz Budeta FBiH, onda farme za tov
junadi ostvaruju dobi od oko 330 KM po grlu. To je ujedno i ostvareni iznos dobiti od
300KM po grlu dobiven iskljucivo od sredstava podrke.

Prihodi i trokovi po tovnom junetu u FBiH
(2007-2010)
2.845
2.396 2.421
1.975
2.034
1.971
0
500
1.000
1.500
2.000
2.500
3.000
2007. 2008. 2010.
Tovna junad
Prihodi KM Trokovi KM



Ovarstvo
Ovcarska proizvodnja je, po znacaju, odmah iza govedarstva u BiH/FBiH. Njen razvoj je
u uslovljen raspoloivim povrinama prirodnih livada i panjaka, uglavnom planinski
podrucja. FBiH u 2009. godini je imala 254 hiljade ha prirodnih livada, 22,3% od
poljoprivrednih povrina i 442 hiljade ha panjaka ili 38,9% . Zajedno prirodnih livada i
panjaka ima 696 hiljada ha ili 61,2% od poljoprivrednih povrina. Fakticko stanje je jo
i vie, jer nije izvren popis od 1991. godine, a ruralna podrucja su narocito razorena i
zemlja ne obradena.
Prema statistickim podacima, FBiH je u 2009. godini imala 534.366 grla ovaca i to: a)
priplodnih ovaca 410.445 (76,8%), b) janjadi i iljeadi 92.124 (17,2%) i c) ovnova i
jalovih ovaca 31.797 (6%). Prema statistickim podacima za FBiH u 2009. godini je
mueno 227 hiljada od ukupnog broja 410 hiljada priplodnih ovaca. Prosjecan broj
muenih ovaca u ukupnom broju priplodnih u zadnjih devet godina (2001-2009) je
61,7%.
218
Prosjecna velicina stada u FBiH je 60 ovaca, pa je za tako dominantan broj malih farmi,
jedini proizvod meso janjetina. Iz analize velicine stada se moe vidjeti da je
proizvodnja na mnogim ovcarskim farmama samo dodatni izvor dohotka poljoprivrednih
gazdinstava, a samo manji broj njih imaju to kao jedini izvor prihoda.
Prema registru domacih ivotinja Federalnog agronomskog zavoda Mostar, na dan
23.11.2010. godine u FBiH ima 8.393 ovcarska gazdinstva sa 513.480 grla, a prema
podatku Federalnog zavoda za statistiku 534.366 ovaca za 2009. godinu. Uzet je podatak
statistike i kombinovan sa registrom, te na osnovu toga dobiveni podaci prikazani u
narednoj tabeli.

Tabela 12/31. Broj uzgajivaca ovaca u FBiH prema
velicini farme u 2009. godini

Velicina
stada ovaca
Broj
uzgajivaca
Udio
u %
Broj
ovaca
Do 50 5.321 63,4 338.788
50-100 1.276 15,2 81.224
101-150 655 7,8 41.681
151-200 378 4,5 24.046
201-300 428 5,1 27.253
301-400 176 2,1 11.222
401-500 76 0,9 4.809
501-600 50 0,6 3.206
Preko 600 33 0,4 2.137
Svega 8.393 100,0 534.366

Od ukupnog broja 8.393 uzgajivaca ovaca u 2009. godini, njih 5.321 ili 63,4% su sa
malim stadom do 50 grla, a 1.276 ili 15,2% onih cije stado broji izmedu 50 i 100 grla.
Dakle, od 8.393 uzgajivaca, njih 6.597 ili 78,6% su sa stadom manjim od 100 grla. Na
takvim farmama je 420.012 ovaca, a u vecim stadima od 100 grla je svega 114.354 ovaca
ili 21,4% od ukupnog broja.
Veliki broj malih farmi pokazuje da je to: a ) dopunska djelatnost poljoprivrednog
gazdinstva, b) da su ona uglavnom orijentisana na proizvodnju mesa janjadi, c) da
imaju mali proizvodnost jer nije primijenjen intenzivan nacin uzgoja i d) farme imaju
malu produktivnost rada i racionalnost koritenja drugih faktora procesa proizvodnje.


Proizvodnja ovijeg mlijeka
Iz oblika uzgoja ovaca za mlijeko, istraivanjem su obuhvacene male srednje i vece
farme sa podrucja K-10 koji je tradicionalno poznat po proizvodnji livanjskog sira.
Zbog velike zastupljenosti malih farmi u ovcarskoj proizvodnji, sa prosjekom od 60 grla
po gazdinstvu, uzete u u ovo istraivanje. Rezultati o tome su dati u narednoj tabeli.








219
Tabela 12/32. Male ovcarske farme za mlijeko u FBiH
(2007-2010)

Prosjek po farmi U % po godinama
Elementi u K10
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj ovaca na farmi 65 61,5 72
Proizvodnja
Proizvodnja mlijeka lit 2.870 2.435 2.852
Po ovci lit 44,2 39,6 38,6
Prodajna cijena
Mlijeka lit. 0,8 0,8 1,1
Janjadi .m. kg 6 6 6
Prihodi KM 13.849 12.505 15.192 100,0 100,0 100,0
1. Ovcije mlijeko 2.296 1.948 3.053 16,6 15,6 20,1
2. Podsticaji za mlijeko 0 0 0 0 0 0,0
3. Podsticaji za podmladak 500 325 1.170 3,6 2,6 7,7
4. Janjad za prodaju 5.340 5.022 5.874 38,6 40,1 38,7
5. Janjad za remont stada 2.175 1.845 1.905 15,7 14,8 12,5
6. Vuna 250 280 258 1,8 2,2 1,7
7. Stajnjak 1.188 1.225 1.095 8,6 9,8 7,2
8. Izlucene ovce 2.100 1.860 1.838 15,1 14,9 12,1
Trokovi KM 13.133 11.956 14.005 100,0 100,0 100,0
1. Hrana 6.288 4.995 5.250 47,9 41,8 37,5
2. Veteri. usluge i lijekovi 545 298 202 4,1 2,5 1,4
3. Uginuce 525 538 779 4 4,5 5,6
4. Ljudski rad 4.550 3.950 4.150
34,6
33 29,6
5. Energija i gorivo 325 725 1.200
2,5
6,1 8,6
6. Amortizacija obj. i
opreme 275 650 1.525

2,1 5,4 10,9
7. Ostalo 625 800 900
4,8
6,7 6,4
Dohodak KM
Na farmi 716 549 1.187
Po grlu 9 9 17
Cijena kotanja
Mlijeka litre 0,89 0,76 1,41
Janjadi .m. kg 5,74 5,74 6,67
Ekonominost proizvodnje 1,05 1,04 1,08
Rentabilnost proizvodnje 5,17 4,39 7,53
Rentabilnost sredstava 5,45 4,49 8,17

Podaci pokazuju da je veoma mali kolicina namuenog mlijeka, oko 40 litara po grlu. I sa
tako malom proizvodnocu ostvarena je dobi, prije svega zbog toga to najveci dio posla
tokom godine obavljaju clanovi gazdinstva koji ne spadaju u radno sposobne, te zbog
toga imaju nisku cijenu rada. U posmatranom vremenu skoro da se i nije mijenjao
ekonomski poloaj malih ovcarskih farmi, poslovni rezultat ima stagnaciju.

Srednje ovcarske farme su imale neto vecu kolicinu mlijeka po grlu (oko 44), vecu
iskoritenost rada i racionalnost proizvodnje, te su zbog toga imale viak prihoda nad
rashodima.


220
Tabela 12/33. Srednje ovcarske farme za mlijeko u FBiH
(2007-2010)

Prosjek po farmi U % po godinama
Elementi u K10
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj ovaca na farmi 145 141,5 141,5
Proizvodnja
Proizvodnja mlijeka lit 6.550 6.000 6.306
Po ovci lit. 45,2 41,4 44,8
Prodajna cijena
Mlijeka lit. 0,8 0,87 1,1
Janjadi .m. kg 6 6 6
Prihodi KM 29.155 29.627 32.530 100,0 100,0 100,0
1. Ovcije mlijeko 5.240 5.213 6.875 18,0 17,6 21,1
2. Podsticaji za mlijeko 0 0 1.278 0,0 0,0 3,9
3. Podsticaji za podmladak 500 1.415 1.643 1,7 4,7 5
4. Janjad za prodaju 10.140 11.667 12.000 34,8 39,4 36,9
5. Janjad za remont stada 5.460 4.350 4.350 18,7 14,8 13,4
6. Vuna 580 563 538 2,0 1,9 1,7
7. Stajnjak 3.000 1.963 1.425 10,3 6,6 4,4
8. Izlucene ovce 4.235 4.457 4.422 14,5 15,0 13,6
Trokovi KM 24.345 24.780 26.730 100,0 100,0 100,0
1. Hrana 12.828 13.538 11.600 52,7 54,6 43,4
2. Veteri. usluge i lijekovi 715 940 560 2,9 3,8 2,1
3. Uginuce 928 1.283 1.470 3,8 5,2 5,5
4. Ljudski rad 6.650 6.500 7.600 27,3 26,3 28,4
5. Energija i gorivo 900 1.000 2.400 3,7 4,0 9
6. Amortizacija obj. i
opreme
600 650 2.100 2,5 2,6 7,9
7. Ostalo 1.725 870 1.000 7,1 3,5 3,7
Dohodak KM
Na farmi 4.810 4.847 5.800
Po grlu 33 33 41
Cijena kotanja
Mlijeka litre 0,73 0,72 1,29
Janjadi .m. kg 5,02 5,01 6,13
Ekonominost proizvodnje 1,20 1,19 1,22
Rentabilnost proizvodnje 16,50 16,36 17,76
Rentabilnost sredstava 19,67 18,59 21,60

Srednja vrijednost koeficijenta ekonomicnosti u trogodinjem periodu je 1,20 to
pokazuje da su ekonomski odrive sa dohotkom od 35 KM po grlu. Ekonomski poloaj
farmera se nije mijenjao u trogodinjem periodu, jer su promjene u prihodima imale
skoro iste promjene u trokovima. Prema tome, ovo predstavlja stocarsku proizvodnju
koja ima anse da se proiri u narednom periodu.

Vece ovcarske farme, sa oko 250 grla na gazdinstvu su ostvarile najbolje poslovne
rezultate u odnosu na male i srednje farme. Ove farme su imale viak prihoda nad
trokovima proizvodnje od 56 KM po grlu. To je znacajan poslovni uspjeh i pokazatelj
svim onim koji imaju potrebne uslove, da se prihvate ovog odgovornog i unosnog posla.

221
Tabela 12/34. Vece ovcarske farme za mlijeko u FBiH
(207-2010)

Prosjek po farmi U % po godinama
Elementi u K10
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj ovaca na farmi 250 259,5 233,5
Proizvodnja

Proizvodnja mlijeka lit. 12.250 11.750 10.606

Po ovci lit. 49 47 45,2

Prodajna cijena
Mlijeka lit. 0,8 0,9 1,2
Janjadi .m. kg 6 6 6
Prihodi KM 53.279 55.972 52.069 100,0 100,0 100,0
1. Ovcije mlijeko 9.800 10.205 12.600 18,4 18,2 24,2
2. Podsticaji za mlijeko 0 0 0 0,0 0,0 0,0
3. Podsticaji za podmladak 1.800 2.185 4.670 3,4 3,9 9,0
4. Janjad za prodaju 16.554 21.177 19.200 31,1 37,8 36,9
5. Janjad za remont stada 12.000 8.898 4.911 22,5 15,9 9,4
6. Vuna 1.100 883 1.075 2,1 1,6 2,0
7. Stajnjak 4.500 4.450 2.175 8,4 8,0 4,2
8. Izlucene ovce 7.525 8.174 7.438 14,1 14,6 14,3
Trokovi KM 39.238 41.438 39.138 100,0 100,0 100,0
1. Hrana 19.289 20.318 21.025 49,2 49,0 53,7
2. Veteri. usluge i lijekovi 1.625 1.530 885 4,1 3,7 2,3
3. Uginuce 2.074 2.270 2.328 5,3 5,5 5,9
4. Ljudski rad 12.250 10.200 6.600 31,2 24,6 16,9
5. Energija i gorivo 2.000 3.400 3.150 5,1 8,2 8,0
6. Amortizacija obj. i opreme 700 900 2.000 1,8 2,2 5,1
7. Ostalo 1.300 2.820 3.150 3,3 6,8 8,1
Dohodak KM
Na farmi 14.042 14.534 12.931
Po grlu 56 56 55
Cijena kotanja
Mlijeka litre 0,70 0,65 1,24
Janjadi .m. kg 4,42 4,44 5,61
Ekonominost proizvodnje 1,36 1,35 1,33
Rentabilnost proizvodnje 26,36 25,97 24,74
Rentabilnost sredstava 35,79 35,04 32,90

Na ovakvim farmama, prema pokazateljima poslovnog rezultata, nije poslovanje rizicno,
jer prihodi su znacajno veci od trokova proizvodnje, a proizvodi domaceg ovcarstva
(mlijeko i meso) su traeni na tritu iz dva kljucna razloga: njihov kvalitet je iznad tih
proizvoda iz uvoza i niska je potronja u BiH/FBiH (postoji tranja).

Iz dobivenih naturalnih i vrijednosnih pokazatelja malih, srednjih i vecih farmi je uradena
rekapitulacija rezultata i prikazana u narednoj tabeli.





222
Tabela 12/35. Rekapitulacija vanijih ekonomskih pokazatelja proizvodnje
ovcjeg mlijeka u planinskom podrucju FBiH za tri godine

Dobit/gubitak Cijena kotanja KM
Velicina
farme po
godinama
Ovaca
na
farmi
Proizvo.
lit./grlu
Po farmi Po grlu
Ekono.
proiz-
vodnje

Renta.
proiz.
Po lit.
Po kg
.m.
Male farme
2007 65,0 44,2 716 9 1,05 5,17 0,89 5,74
2008. 61,5 39,6 549 9 1,04 4,39 0,76 5,74
2010. 72,0 38,6 1.187 17 1,08 7,53 1,41 6,67
Srednje farme
2007. 145,0 45,2 4.810 33 1,20 16,50 0,73 5,02
2008. 141,5 41,4 4.847 33 1,19 16,36 0,72 5,01
2010. 141,5 44,8 5.800 41 1,22 17,76 1,29 6,13
Vee farme
2007 250,0 49,0 14.042 56 1,36 26,36 0,70 4,42
2008. 259,5 47,0 14.534 56 1,35 25,97 0,65 4,44
2010. 233,5 45,2 12.931 55 1,33 24,74 1,24 5,61
Izvor: - Tabele 1, 2 i 3.

Ova zbirna tabela potvrduje, da se sa povecanje broja ovaca na farmi postie bolji
poslovni uspjeh: veca proizvodnja po grli, dohodak i po farmi i grlu, bolja ekonomicnost i
nia cijena kotanja proizvoda. Trite je otvorene za proizvode ovcarstva, a domaci
proizvodi su po kvalitetu znatno iznad uvoznih. Razvoj infrastrukture bi olakala i
doprinijela boljem koritenju prirodnih panjaka planinskih podrucja, povecala bi se
proizvodnja, snizili trokovi, smanjio uvoz, poveca iskoritenost resursa, smanjio pritisak
iseljavanja i povecala zaposlenost.

Ostvarena prosjecna dobit po ovci
odredena velicinom farme u FBiH
9 9
17
33 33
41
56 56
55
0
10
20
30
40
50
60
2007. 2008. 2010.
Male farme Srednje Vee


Proizvodnja ovjeg mesa
Ukupna proizvodnja ovih najvanijih ovcjih proizvoda je odredena brojem grla i
proizvodnjom po grlu. Najveci proizvodaci ovcjeg mesa u svijetu su Azija i Afrika sa
67%, onda Evropa sa 15% i Australija sa 13% i Amerika sa 5%.
U BiH je Federacija entitet koja proizvodi vie ovcjeg mesa od RS, ali svi zajedno znatno
manje nego to potranja koja se podmiruje iz uvoza sa znatno loijim kvalitetom
proizvoda. BiH, a narocito FBiH izuzetno povoljne uslove za ovcarsku proizvodnju.
223
Takva tvrdnja proizilazi iz: tradicije, uzgajanog broja grla, rasprostranjenosti proizvodnje,
broju gazdinstava koja su se njom bavila i brendom proizvoda (autohtoni sirevi, janjece
meso i ovcja stelja).
Sve je to bio vie nego dovoljan razlog da se i ova proizvodnja obuhvati ovim strucnim
projektom. Rezultati o tome iz FBiH o ekonomskom stanju na ovcarskim farmama koje
proizvode janjad meso su dati u narednoj tabeli za malo gazdinstvo.

Tabela 12/36. Male ovcarske farme za proizvodnju mesa u FBiH
(2007-2010)

Prosjek po farmi U % po godinama
Elementi
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj ovaca na farmi 56,5 65 69,8
Proizvodnja
Janjad .m. kg 1.100 1.495 1.571
Izlucene ovce .m. kg 509 506 556
Prodajne cijene
Janjadi . m. kg 6 6 6
Izluene ovce . m. kg 3 3 3,5
Prihodi KM 11.394 14.781 15.933 100,0 100,0 100,0
1. Janjad .m. kg 6.500 9.156 9.360 57,0 61,9 58,7
2. Janjad za remont .m. kg 1.625 2.223 2.400 14,3 15,0 15,1
3. Vuna 230 224 233 2,0 1,5 1,5
4. Stanjak 1.200 1.475 1.638 10,5 10,0 10,3
5. Izlucene ovce . m. kg 1.689 1.703 1.938 14,8 11,5 12,2
6. Podrka za umaticenje 150 0 365 1,3 0,0 2,3
Trokovi KM 10.652 12.883 13.501 100,0 100,0 100,0
1. Hrana 4.876 5.084 6.334 45,8 39,5 46,9
2. Veterinarske usluge i
lijekovi 550 413 296 5,2 3,2 2,2
3. Uginuce 626 537 621 5,9 4,2 4,6
4. Ljudski rad 3.650 4.650 4.225 34,3 36,1 31,3
5. Energija i gorivo 225 825 725 2,1 6,4 5,4
6. Amortizacija. obj. i
opreme 175 638 650 1,6 5,0 4,8
7. Ostalo 550 738 650 5,2 5,7 4,8
Dohodak KM
Na farmi 743 1.898 2.432
Po grlu 12 29 34
Cijena kotanja
Janjadi . m. kg 7,03 6,64 6,28
Ekonominost proizvodnje 1,07 1,15 1,19
Rentabilnost proizvodnje 6,52 12,84 15,26
Rentabilnost sredstava 6,98 14,70 19,44

Prema podacima iskazanim u tabeli, ove farme prihodima pokrivaju trokove proizvodnje
i ostvaruju dobit od oko 23 KM po grlu u trogodinjem periodu istraivanja. Njihov
poslovni rezultat je bolji nego kod iste velicine farmi koja se bavi proizvodnjom ovcjeg
mlijeka. Ostvarena dobit je mala, ali pokazuje postojanost u posmatranom periodu. Njih
treba podravati jer predstavljaju dopunsku djelatnost poljoprivrednih gazdinstva i imaju
vanu, pa moda i presudnu ulogu u opstanku malih gazdinstava. Dobro je poznato da je
224
takvih gazdinstava veliki broj sa znacajni brojem stanovnika koji ive u ruralnim
podrucjima.

Srednje velike ovcarske farme sa prosjekom oko 140 grla na farmi su u posmatranom
periodu od tri godine (2007-2010) ostvarile, ne velik ali prihvatljiv poslovni rezultat i
imale stabilnost poslovanja po godinama to nije svojstveno ostali poljoprivrednim
proizvodnjama. Razlika izmedu prihoda i trokova, u tom periodu, je iznosila 40 KM po
grlu, a po farmi oko 5.600.

Tabela 12/37. Srednje ovcarske farme za proizvodnju mesa u FBiH
(2007-2010)

Prosjek po farmi U % po godinama
Elementi
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj ovaca na farmi 128,3 152,5 137
Proizvodnja
Janjad . m. kg 2.553 3.442 3.125
Izlucene ovce . m. kg 1.094 1.371 1.090
Prodajne cijene
Janjadi . m. kg 5,94 6 6
Izluene ovce . m. kg 3,09 2,51 3,5
Prihodi KM 26.357 32.930 29.932 100,0 100,0 100,0
1. Janjad . m. kg 15.160 20.764 18.225 57,5 63,1 60,9
2. Janjad za remont . m. kg 3.770 5.191 5.108 14,3 15,8 17,1
3. Vuna 607 580 443 2,3 1,8 1,5
4. Stanjak 2.667 2.088 2.075 10,1 6,3 6,9
5. Izlucene ovce .m. kg 3.754 4.307 3.716 14,2 13,1 12,4
6. Podrka za umaticenje 400 0 365 1,5 0,0 1,2
Trokovi KM 21.571 26.604 23.999 100,0 100,0 100,0
1. Hrana 10.262 11.383 11.430 47,6 42,8 47,6
2. Veterinarske usluge i
lijekovi
1.033 925 771 4,8 3,5 3,2
3. Uginuce 1.259 1.184 1.173 5,8 4,5 4,9
4. Ljudski rad 6.367 8.100 6.950 29,5 30,4 29,0
5. Energija i gorivo 833 2.075 1.500 3,9 7,8 6,3
6. Amortizacija objek. i
opreme
733 1.438 988 3,4 5,4 4,1
7. Ostalo 1.083 1.500 1.188 5,0 5,6 4,9
Dohodak KM
Na farmi 4.786 6.326 5.933
Po grlu 37 39 43
Cijena kotanja
Janjadi . m. kg 6,20 6,15 6,26
Ekonominost proizvodnje 1,22 1,23 1,24
Rentabilnost proizvodnje 18,16 19,21 19,82
Rentabilnost sredstava 22,19 22,54 24,33

Podaci pokazuju da je ostvareno poslovanje po ekonomskim parametrima bilo
izbalansirano i ujednaceno, te pokazalo svoju stabilnost. Pored toga to je ova
proizvodnja dohodovna, veoma je vano da u njoj nema znacajnih oscilacija po godinama
istraivanja.
225

Vece ovcarske farme za proizvodnju janjeceg mesa su imale znacajne poslovne uspjehe i
time motivisale farmere da nastave sa ovom proizvodnjom, a drugima predstavljaju
izazov i dovoljan razlog da se tim poslom i oni bave. Ostvarena prosjecna dobit iznosi 65
KM po ovci u posmatrane tri godine vijeka ovog projekta. Vie detalja o poslovanju
vecih farmi dano je u narednoj tabeli.

Tabela 12/38. Vece ovcarske farme za proizvodnju mesa u FBiH
(2007-2010)

Prosjek po farmi U % po godinama
Elementi
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj ovaca na farmi 385 413 490,7
Proizvodnja
Janjad . m. kg 7.399 9.016 10.098
Izlucene ovce . m. kg 3.111 3.780 4.338
Prodajne cijene
Janjadi .m. kg 5,85 6,1 6
Izluene ovce . m. kg 2,98 2,27 3,5
Prihodi KM 73.385 87.987 86.991 100,0 100,0 100,0
1. Janjad . m. kg 43.323 54.944 52.000 59,0 62,4 59,8
2. Janjad za remont . m. kg 10.967 13.543 15.754 14,9 15,4 18,1
3. Vuna 1.934 1.597 1.450 2,6 1,8 1,7
4. Stanjak 4.071 5.625 3.554 5,5 6,4 4,1
5. Izlucene ovce .m. kg 10.933 12.278 12.983 14,9 14,0 14,9
6. Podrka za umaticenje 2.157 0 1.250 2,9 0,0 1,4
Trokovi KM 50.345 59.897 55.914 100,0 100,0 100,0
1. Hrana 25.959 31.109 27.936 51,6 51,9 50,0
2. Veterinarske usluge i
lijekovi
3.044 2.349 2.257 6,0 3,9 4,0
3. Uginuce 3.621 3.731 3.488 7,2 6,2 6,2
4. Ljudski rad 12.429 12.917 12.650 24,7 21,6 22,6
5. Energija i gorivo 1.907 3.117 3.167 3,8 5,2 5,7
6. Amortizacija objekata i
opreme
1.343 2.625 2.767 2,7 4,4 4,9
7. Ostalo 2.043 4.050 3.650 4,1 6,8 6,5
Dohodak KM
Na farmi 23.041 28.090 31.077
Po grlu 60 64 69
Cijena kotanja
Janjadi . m. kg 5,40 5,32 5,26
Ekonominost proizvodnje 1,43 1,44 1,52
Rentabilnost proizvodnje 31,40 31,93 35,72
Rentabilnost sredstava 42,77 43,74 52,45

Veoma dobar ostvareni koeficijent ekonomicnosti (1,46), rentabilnost proizvodnje (33) i
rentabilnosti uloenih sredstava (45) pokazuju znacajnu dohodovnost proizvodnje,
ekonomske odrivosti i poslovna orijentacije farmerima. Ovo treba sve uzeti kao
cinjenicu da ovakve proizvodnje nam nedostaju i one treba da budu posebno u ii
interesovanja svih onih koji su zadueni za razvoj drutvene zajednice i stvaranja boljih
uslova za ivot. Ekonomija zahtijeva donoenje ispravnih poslovnih odluke o
opravdanost ulaganja, a kod alternative ulaganje u proizvodnju koja donosi najvecu
226
korist a ne predstavlja veliki rizik. Iz dobivenih naturalnih i vrijednosnih pokazatelja
malih, srednjih i vecih ovcarskih farmi za proizvodnju mesa je uradena rekapitulacija
rezultata i oni su prikazana u narednoj tabeli.

Tabela 12/39. Rekapitulacija vanijih ekonomskih pokazatelja proizvodnje
ovcjeg mesa na podrucju FBiH za tri godinu

Dobit/gubitak
Velicina
farme po
godinama
Ovaca
na
farmi
Proizvo.
janjadi
kg/grlu

Po farmi Po grlu
Ekono.
proiz-
vodnje

Renta.
proiz.

Cijena
kota.
KM/kg
Male farme
2007. 65,5 19,5 743 12 1,07 6,52 8,03
2008. 65,0 23,0 1.898 29 1,15 12,84 6,64
2010. 69,8 22,5 2.432 34 1,19 15,26 6,28
Srednje farme
2007. 128,3 19,9 4.786 37 1,22 18,16 6,20
2008. 152,5 22,6 6.326 39 1,23 19,21 6,15
2010. 137,0 22,8 5.933 43 1,24 19,82 6,26
Vee farme
2007. 385,0 19,0 23.041 60 1,43 31,40 5,40
2008. 413,0 21,0 28.090 64 1,44 31,93 5,32
2010. 490,7 20,6 31.077 69 1,52 35,72 5,26
Izvor: - Tabele 5, 6 i 7.

Podaci jasno pokazuju povecanje iznosa parametara koji pokazuju uspjenost poslovanja
sa povecanje farmi i broja grla na farmi. To je vidljivo preko pokazatelja dohotka,
koeficijenta ekonomicnosti proizvodnje, rentabilnost i cijene kotanja.
Ovi rezultati bi bili jo veci da se postie veca izlazna teina ive mjere janjad od
prikazane sa oko 20 kg. To je moguce jer postoji genetski potencijal kod ovaca u kojima
dominira pramenka.

Ostvarena prosjecna dobit po ovci
odredena velicinom farme u FBiH
12
29
34
37
39
43
60
64
69
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2007. 2008. 2010.
Male farme Srednje Vee


Svinjogojstvo
Uzgoj priplodnih krmaa
Kako se radi o ne preivarima, za njihovu ishranu je potrebna iskljucivo koncetrovana
hrana, a u njoj je najvie zastupljen kukuruz. S obzirom da Federacija nema mnogo
podrucja sa povoljnim prirodnim uslovima za proizvodnju te ratarske kulture, uzgoj
227
krmaca nije znacajnije zastupljen. Neto bolju zastupljenost te proizvodnje ima PK, te su
zbog toga u ovo istraivanje uzeti farmeri sa tog podrucja. U prosjeku po godinama
istraivaa, po farmi je od 7,5 do 13,8 krmaca po farmi, a ostvarena proizvodnja je bila 20
prasadi po grlu. Uzgojena prasad su imala izlaznu teinu 25 kg u 2007. godina, a 28,5 kg
u preostale dvije godine. Ostvareni rezultati u naturalnim i vrijednosnim pokazateljima,
dobiveni prema uradenim istraivanjima u trogodinjem periodu su iskazani u narednoj
tabeli.

Tabela 12/40. Proizvodnja prasadi (rasplodne krmace) za 3 godine

Prosjek po farmi Prosjek po krmaci
Pokazatelj
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Priplodne krmace (landras+pietren) 8 13,8 7,5 1 1 1
Uzgoj prasadi kom. 160 284,3 150 20 21 20
Teina prasadi izlaz . M. Kg 25 28,5 28,5 25 28,5 28,5
Prihodi KM 15.200 38.506 16.935 1.900 2.800 2.258
Uzgoj prasadi 14.000 36.443 15.225 1.750 2.650 2.030
Podsticaji kantona po krmaci 1.200 2.063 750 150 150 100
Naknada od osiguranja 960 128
Trokovi KM 14.933 33.228 14.917 1.867 2.417 1.989
Ishrana prasadi 10.631 10.354 6.059 1.329 753 808
- predstarter 219 374 1.432 27 27 191
- SP1 (15kg) 433 3.201 2.446 54 233 326
- SP2 (15-30) 2.097 6.779 2.181 262 493 291
Ishrana krmace 7.882 7.682 2.153 985 559 287
Period interim (servis 77) 0 1.502 299 0 109 40
Period suprasnosti 0 3.705 842 0 269 112
Dojno razdoblje 0 2.475 1.012 0 180 135
Pod (vakumirani, betonski+daske) 800 0 0 100 0 0
Lijekovi, vet. Usluge i vitamini 160 1.375 225 20 100 30
Kastriranje 0 342 300 0 25 40
Ljudski rad 1.500 6.700 2.470 188 487 329
Rad mehanizacoje 0 1.023 600 0 74 80
Amortizacija grla 1.192 1.813 525 149 132 70
Amortizacija objekata i opreme 450 2.151 960 56 156 128
Pripust ili VO 200 594 150 25 43 20
Trokovi finansiranja 0 603 1.050 0 44 140
Potronja struje 0 463 125 0 34 17
Ostalo 0 131 300 0 10 40
Dohodak
Na farmi bez podsticaja -933 3.215 308 - - -
Na farmi sa podsticajima 267 5.277 2.018 - - -
Po grlu bez podsticaja -117 234 41 -117 234 41
Po grlu sa podsticajima 33 384 269 33 384 269
Cijena kotanja prasadi . M. Kg 3,73 3,96 3,43 3,73 3,96 3,43
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja 0,94 1,08 1,02 0,94 1,08 1,02
Sa podsticajima 1,02 1,14 1,14 1,02 1,14 1,14
Rentabilnost proizvodnje 1,76 13,71 11,92 1,76 13,71 11,92
Rentabilnost trokova 1,79 14,21 13,53 1,79 14,21 13,53

228
Iz podataka se vidi: a) da su ostvareni rezultati u posmatranom periodu oscilirali, b) da
ova proizvodnja nije ekonomski odriva bez sredstva podrke i c) da su u zadnje dvije
godine ostvareni bolji polsovni rezultati u odnosu na 2007.
Ova proizvodnja trai vecu stabilnost cijene kukuruza kao osnovne komponente u shrani
krmaca, te sve promjene na tom planu se direktno odraavaju na ovu proizvodnju.
Potrebno je omoguciti zainteresovanim farmerima da se specijaliziraju za ovu
proizvodnju i na taj nacin postanu krupni proizvodaci, koji ce zbog toga imati bolje
poslovne rezultate, racionalnije koritenje sredstava i vece produktivnosti od ovakvih
malih farmi koje su bile predmet istraivanja.

Tov svinja
Ova proizvodnja je neto vie zastupljena u FBiH od uzgoja priplodnih krmaca iako ni
ona nije u onoj mjeri sa kojom bi se bar izbliza zadovoljile potrebe. Osnovni razlog za to
je, to se tovni materijal uglavnom nabavlja iz susjednih zemlja (Hrvatske i Srbije) po to
poskupljuje proizvodnju i to nije vie zastupljena proizvodnja kukuruza u FBiH.
Zbog navedenih razloga kod uzgoja krmaca, i ova proizvodnja je uzeta iz PK za
dobivanje pokazatelja o ekonomici proizvodnje. Vie detalja o poslovnom uspjehu
ostvarenom kod tova svinja je dano u narednoj tabeli.

Tabela 12/41. Tov svinja za 3 godine

Prosjek farme Po tovljeniku
Pokazatelj tova u PK
2007. 2008. 2010. 2007. 2008. 2010.
Broj svinja na farmi 315 208,5 174,5 1 1 1
Ulazna teina . m. kg 25 27,3 25 25 27,3 25
Duina tova dana 107 108 90 107 108 90
Teina, iva mjera kg
Ukupno 35.650 24.770 20.815 113 119 119
Po grlu 113 119 119 113 119 119
Prihodi KM 111.197 105.711 69.313 353 507 397
Utovljene svinje 93.872 87.988 57.098 298 422 327
Podsticaji FBiH za junicu 11.025 11.468 9.598 35 55 55
Podsticaji kantona 6.300 6.255 2.618 20 30 15
Trokovi KM 102.639 74.463 52.130 326 357 299
Direktni trokovi 102.339 74.038 51.780 325 355 297
1. Prasad za tov 27.563 25.596 17.450 88 123 100
2. Hrana 59.976 34.452 24.660 190 165 141
3. Veterinarske usluge i lijek. 1.575 1.511 1.447 5 7 8
4. Ljudski rad 5.205 2.170 2.160 17 10 12
5. Mehanicki rad 2.700 8.999 3.900 9 43 22
6. Amort.objekata i opreme 2.520 1.050 750 8 5 4
7. Trokovi finansiranja 2.800 260 1.414 9 1 8
Indirektni trokovi 300 425 350 1 2 2
Dohodak
Na farmi bez podsticaja -8.767 13.525 4.968 - - -
Na farmi sa podsticajima 8.558 31.248 17.183 - - -
Po grlu bez podsticaja -28 65 28 -28 65 28
Po grlu sa podsticajima 27 150 98 27 150 98
Cijena kotanja kg . m. 2,88 3,01 2,50 2,88 3,01 2,50
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja 0,91 1,17 1,10 0,91 1,17 1,10
Sa podsticajima 1,08 1,41 1,33 1,08 1,41 1,33
Rentabilnost proizvodnje 7,70 29,56 24,79 7,70 29,56 24,79
Rentabilnost sredstava 8,34 41,43 32,96 8,34 41,43 32,96

229
Prosjecna velicina farme tova svinja se kretala od 174,5 grla u 2010 do 315 u 207.
godine, to znaci da su to robni proizvodaci. Tovni materijal je imao ulaznu teinu od 25
do 27,3 kg, a utovljena grla teinu od 90 do 108 kg, te su ispunili uslove za realizaciju
sredstava podrke. Ostvareni prihodi su neznatno nadmaili trokove proizvodnje i zbog
toga ostvarena prosjecna dobit od oko 30KM po grlu. Ukupna dobit po grlu je po
godinama uvecana za iznos podrke, koji je bio razlicit u posmatranom periodu.
Ostvareni rezultati su u trogodinjem periodu stagnirali.
Ova proizvodnja je ekonomski odriva ali nije dovoljno dohodovna na ovakvim
farmama. Odredene rezerve postoje unutar farmi za postizanje boljih rezultata, ali to ne
znaci da ne zasluuju i jo bolju potporu.

Peradarstvo
Iz peradarske proizvodnje istraivanjem je obuhvaceno: tov pilica, proizvodnja
konzumnih jaja, uzgoj 18-to sedmicnih pilenki roditelja tekih i lakih linija.

Tov pilia
Istraivana su uradena na dvije farme za tov pilica u 2008. i 2010. godini, ciji je kapacitet
skoro 10.000 kljunova. Detaljni podaci o godinjoj proizvodnji sa est cikluca su dat u
narednoj tabeli.

Tabela 12/42. Tov pilica u FBiH za 2008. i 2010. godinu
(tovni ciklus)

Iznos po farmi Udio u %
Elementi
2008. 2010. 2008. 2010.
Obim proizvodnje
Utovljeni pilici kom. 9.500 9.800
Teina pileta kg 1,95 2,0
Pilece meso kg 18.528 19.600
Prihodi KM 41.254 49.490 100,0 100,0
Pilece meso 39.829 49.000 96,6 99,0
Podrka FBiH 1.425 0 3,4 0,0
Poticaj upanije 0 490 0,0 1,0
Trokovi KM 38.175 45.264 100,0 100,0
Jednodnevno pile 8.000 8.820 21,0 19,5
Trokovi uginuca i kalo 800 1.225 2,1 2,7
Prostirka (piljevina, pozder ili slama) 300 405 0,8 0,9
Svega hrana 26.325 28.224 69,0 62,4
Zatita 200 0,5 0,0
Redovno cijepljenje (kuga+gamboro) 1.960 0,0 4,3
Vitaminiziranje i lijecenje 300 0,0 0,7
Dezinfekcija objekta 0 0,0 0,0
Ljudski rad 500 2.160 1,3 4,8
Energija (struja, ugalj, gorivo) 1.000 1.200 2,6 2,7
Pasoi 300 350 0,8 0,8
Tekuca odravanja objekata i opreme 300 320 0,8 0,7
Amortizacija objekata 250 300 0,7 0,7
Ostalo 200 0 0,5 0,0
Dohodak bez podrke
Po proizvodnom ciklusu 1.654 3.736
Godnje (6 ciklusa) 9.924 22.416
Dohodak sa podrkom
Po proizvodnom ciklusu 3.079 4.226
Godnje (6 ciklusa) 18.474 25.356
230
Cijena kotanja po kg 2,05 2,31
Ekonominost proizvodnje
Bez podrke 1,04 1,08
Sa podrkom 1,08 1,09
Rentabilnost proizvodnje 7,46 8,54
Rentabilnost trokova 8,07 9,34

Godinji podaci pokarzuju da su prihodi bili veci od trokova za 18.474 KM u 2008.
godini, a dvije godine dana kasnije 25.358 KM. Ova razlika je, djemicno zbog veceg
broja piladi u tovu od 300 kljunova, a vecim dijelom zbog cije koncentrata kao glavne
stavke trokova tova piladi. Ekonomicno po godinama je skoro jednaka, jer su smanjene
podrke za tu proizvodnju.

Proizvodnja konzumnih jaja
Podaci o proizvodnji konzumnih jaja u dvije godine su pokazali sljedece; a) ista farma i
sa istom iskoritenosti kapaciteta je iskazala bolje poslovne rezultate u 2008. godini nego
dvije godine kasnije, b) cijena proizvoda se smanjila i cijena kotanja, b) ekonomicnose
smanjila sa 1,12 na 1,06 i td.

Tabela 12/43. Proizvodnja konzumnih jaja u FBiH
(2008-2010)

Iznos po farmi Udio u %
Elementi
2008. 2010. Prosjek 2008. 2010.
Prosj
.
Farma
A B
A+B
A B A+B
Obim proizvodnje
Koke nesilice kom. 7.500 7.500 120.000 63.750
Proizvodnja po koki kom. 300 300 300 300
Konzumna jaja kom. 2.250.000 2.250.000 36.000.000 19.125.000
Izlucene koke kom. 7.050 7.000 108.000 57.500
Prihodi KM 393.075 346.250 5.535.000 2.940.625 100 100 100 100
Konzumna jaja 382.500 337.500 5.400.000 2.868.750 97,3 97,5 97,6 97,6
Izlucene koke 10.575 8.750 135.000 71.875 2,7 2,5 2,4 2,5
Trokovi KM 350.935 327.910 4.694.300 2.511.105 100,0 100 100 100
18-o tjedna pilenka 71250 63.000 972.000 517.500 20,3 19,2 20,7 20,0
Hrana 226.800 210.600 3.000.000 1.605.300 64,6 64,2 63,9 64,1
Zatita (vitamin., lijece. i dr.) 300 450 7.500 3.975 0,1 0,1 0,2 0,2
Ljudski rad svega 15.200 15.200 195.500 105.350 4,3 4,6 4,2 4,4
Priprema, hranj., njega i dr. 11.680 11.680 186.880 99.280 3,3 3,6 4,0 3,8
Useljaj pilenki 160 160 2.560 1.360 0,0 0,0 0,1 0,1
Iseljaj izluenih koki 160 160 2.560 1.360 0,0 0,0 0,1 0,1
Odvozi jaja na trie 3.200 3.200 3.500 3.350 0,9 1,0 0,1 0,6
Utroak goriva za odvoz 5.160 2.160 3.500 2.830 1,5 0,7 0,1 0,4
Amortizacija auta za odvoz 6.000 3.000 35.200 19.100 1,7 0,9 0,7 0,8
Elektricna energija 21.876 6.000 30.600 18.300 6,2 1,8 0,7 1,3
Kutije za jaja 11.250 11.875 189.000 100.438 3,2 3,6 4,0 3,8
Kartoni za jaja 9.000 10.500 168.000 89.250 2,6 3,2 3,6 3,4
Trake za ljepljenje kutija 1.563 1.563 25.000 13.282 0,4 0,5 0,5 0,5
Kontrolni listici 63 62,5 1.000 531 0,0 0,0 0,0 0,0
Kvarovi (pucanje traka) 2.000 2.000 10.000 6.000 0,6 0,6 0,2 0,4
Amortizacija objekata i opre. 700 600 40.000 20.300 0,2 0,2 0,9 0,6
Investicione opravke objekta 1.300 500 10.000 5.250 0,4 0,2 0,2 0,2
Ostalo 350 400 7.000 3.700 0,1 0,1 0,1 0,1
231
Dohodak 42.140 18.340 840.700 429.520
Cijena kotanja jajeta
0,156 0,146 0,130 0,138
Ekonominost proizvodnje
1,12 1,06 1,18 1,12
Rentabilnost proizvodnje
10,72 5,3 17,91 11,61
Rentabilnost
12,01 5,59 15,19 10,39

Rezultati istraivanja su pokazali da se ekonomski poloaj ovih proizvodaca pogorao
izmedu posmatranih godina. No, i pored toga, ova proizvodnja je dohodovna, ekonomski
odriva i ne ostvaruje granicnu vrijednost poslovanja.

Uzgoj 18-to seminih pilenki
Pracena je ekonomika proizvodnja pilenki od roditelja tekih i lakih linija. Detaljni
podaci su dati po linijama u narednim tabelama.

Tabela 12/44. Uzgoj 18-to sedmicnih pilenki za dvije godine (TL)

Iznos KM U %
Elementi
2008. 2010. 2008. 2010.
Obim proizvodnje
Uzgoj 18-to tjednih pilenki 10.000 10.000
Prihodi KM 99.000 104.000 100,0 100,0
Odgojene pilenke 95.000 100.000 96,0 96,2
Poticaj FBiH 4.000 4.000 4,0 3,8
Trokovi KM 82.985 89.447 100,0 100,0
Jednodnevno pile 13.000 13.500 15,7 15,1
Trokovi uginuca i kart 2.000 1.800 2,4 2,0
Prostirka 360 400 0,4 0,4
Hrana: 47.775 49.298 57,6 55,1
1-8 sedmica starosti 13.230 13.936 15,9 15,6
9-17 sedmica starosti 30.608 31.424 36,9 35,1
do 18 sedmica starosti 3.938 3.938 4,8 4,4
Zatita: 5.000 10.000 6,0 11,2
Redovno cijepljenje 2.500 5.000 3,0 5,6
Vitaminiziranje i lijeenje 2.500 5.000 3,0 5,6
Ljudski rad : 11.000 11.000 13,3 12,3
Njega 10.000 10.000 12,1 11,2
Utovari i istovari 1.000 1.000 1,2 1,1
Energija 1.500 1.100 1,8 1,2
Amortizacija objekata 700 350 0,8 0,4
Investicione opravke objekata i opreme 1.300 2.000 1,6 2,2
Ostalo 350 0 0,4 0,0
Dohodak
Bez podsticaja 12.015 10.553
Sa podsticajima 16.015 14.553
Cijena kotanja po kg 8,30 8,94
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja 1,14 1,12
Sa podsticajima 1,19 1,16
Rentabilnost proizvodnje 16,18 13,99
Rentabilnost trokova 19,30 16,27

232
Tabela 12/45. Uzgoj 18-to sedmicnih pilenki za dvije godine (TL)

Iznos KM U %
Elementi
2008. 2010. 2008. 2010.
Obim proizvodnje
Uzgoj 18-tjednih pilenki kom. 5.000 5.000
Prihodi KM 127.000 132.000 100,0 100,0
Odgojene pilenke 125.000 130.000 98,4 98,5
Poticaj FBiH 2.000 2.000 1,6 1,5
Trokovi KM 119.575 119.555 100,0 100,0
Jednodnevno pile 52.650 52.650 44,0 44,0
Jednodnevno pile 5.850 5.850 4,9 4,9
Trokovi uginuca 1.800 1.680 1,5 1,4
Prostirka (piljevina, pozder ili slama) 500 500 0,4 0,4
Hrana: (RP1, RP2, RP3) 29.750 29.750 24,9 24,9
Zatita: 5.500 5.500 4,6 4,6
Redovno cijepljenje (preventiva i imunizacija) 5.000 5.000 4,2 4,2
Vitaminiziranje i lijeenje 500 500 0,4 0,4
Ljudski rad (kooperacija): 17.675 18.475 14,8 15,5
Utovari i istovari, i dr. 7.275 7.275 6,1 6,1
Prevoenje pil. u objekat za proiz.raspl. jaja 200 200 0,2 0,2
Patronaa, redovni obilasci, praenje 10.200 11.000 8,5 9,2
Energija 1.800 1.000 1,5 0,8
Amortizacija objekata 300 300 0,3 0,3
Kamate na uloena sredstva 3.600 3.600 3,0 3,0
Ostalo 150 250 0,1 0,2
Dohodak
Bez podsticaja 5.425 10.445
Sa podsticajima 7.425 12.445
Cijena kotanja po kg 23,92 23,91
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja 1,05 1,09
Sa podsticajima 1,06 1,10
Rentabilnost proizvodnje 5,85 9,43
Rentabilnost trokova 6,21 10,41

Konacni rezultati iz prethodne dvije tabele pokazuju da su prihodi veci od trokova
proizvodnje, da je ekonomicnija proizvodnja pilenki roditelja tekih od lakih linija, te da
se uslovi privredivanje u poematranom vremenu nisu znacajnije promijenili.












233
13. MJERE POLJOPRIVREDNE POLITIKE U NAREDNOM PERIODU

13.1. Uvod

Bosna i Hercegovina je zemlja koja ni nakon 15 godina mira nije uspostavila jedinstvenu
poljoprivrednu politiku, nego se ona provodi na nivoima Federacije Bosne i Hercegovine
i Republike Srpske, dva entiteta i Distrikta Brcko, kao trece administrativno upravljacke
cjeline. Dio nadlenosti, kako ce biti obrazloeno, iz domena vodenja dravne politike u
ovoj oblasti, ima i provodi poseban sektor koji je uspostavljen u okviru Ministarstva
vanjske politike i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine.


13.2. Agrarna politika na nivou Bosne i Hercegovine

Kao drava nastala u okolnostima Daytonskog mirovnog sporazuma, Bosna i
Hercegovina je u mnogim segmentima svoga uredenja postala specificna i kao takva
predstavlja unikatan model dravnog uredenja u savremenom svijetu. Ne eleci ulaziti u
sve detalje i specificnost pojedinih rjeenja dravnog uredenja zemlje koja su izvan
konteksta ovoga rada,

naglasit ce se samo oni dijelovi koji direktno uticu na oblast kojom se on bavi,
a to je vezanost za finansiranje sistema kreiranja i vodenja poljoprivredne
politike.


13.2.1. Ustav Bosne i Hercegovine i definisanje nadlenosti
voenja poljoprivredne politike

U okviru Ustava Bosne i Hercegovine, u clanku III definirane su nadlenosti i odnosi
izmedu institucija zemlje i entiteta. U dijelu 1. definirane su nadlenosti institucija drave
medu kojima se isticu vanjskotrgovinska i carinska politika. Kako ove dvije politike
direktno ili indirektno uticu na ambijent u oblasti poljoprivrede i preradivacke industrije,
moe ih se uslovno nazvati polugama poljoprivredne politike na dravnom nivou.
Uspostava Sektora zaduenog za poslove poljoprivrede i ruralnog razvoja u okviru
Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa, pokazuje da navedene dvije politike
imaju direktnu vezu sa provodenjem pojedinih mjera poljoprivredne politike na
dravnom nivou.
Vanjskotrgovinska i carinska politika uglavnom su usko vezane za medunarodne
sporazume kojima je pristupila i Bosna i Hercegovina, ali je cinjenica da se one nalaze na
dravnom nivou i imaju snaan uticaj na ukupan ambijent u oblasti poljoprivrede,
prehrane i ruralnog razvoja.

Zbog toga bi ove politike trebale biti posmatrane i kao dio mjera politike u
poljoprivredi i ruralnom razvoju, te biti uskladene i ciniti jednu cjelinu sa
ostalim mjerama poljoprivredne politike.

U clanu III dio 2. propisane su nadlenosti entiteta, ali u okviru njih nije spomenuta
nadlenost nad poljoprivrednom ili nekim drugim oblastima. Nadlenost entiteta nad
provodenjem poljoprivredne politike proizlazi iz dijela 3. tacke a/ gdje je receno da Sve
vladine funkcije i ovlatenja koja nisu ovim ustavom izricito povjerena institucijama
Bosne i Hercegovine, pripadaju entitetima.
234
Postoji mogucnost da se i bez izmjene Ustava odredene nadlenosti pa i vodenje nekih
dijelova poljoprivredne politike sa entiteta prenesu u ingerencije Bosne i Hercegovine. To
je regulisano u dijelu 5. clana III kroz mogucnost preuzimanja dodatnih nadlenosti od
strane Bosne i Hercegovine, i to u onim stvarima u kojim se o tome postigne saglasnost
entiteta. Za vrenje povjerenih nadlenosti, predvidena je mogucnost uspostavljanja
dodatnih institucija.


13.2.2. Zakon o poljoprivredi prehrani i ruralnom razvoju Bosne i Hercegovine i
okvir koji on prua za voenje poljoprivredne i politike ruralnog razvoja

Pored uspostave Sektora za poljoprivredu, prehranu i ruralni razvoj, ovaj zakon definie i
okvir za mjere politike u poljoprivredi i ruralnom razvoju, te ih razvrstava u sljedece
dvije skupine:

mjere politike za podrku poljoprivrednih trita i
mjere politike ruralnog razvoja.


13.2.2.1. Mjere politike za podrku poljoprivrednih trita

Ove mjere se, shodno navedenom zakonu, razvrstavaju u tri osnovne skupine:

a. mjere za poboljavanje kvaliteta,
b. mjere izravne potpore poljoprivrednim gazdinstvima i
c. mjere vanjske trgovine.

Mjere za poboljavanje kvaliteta ukljucuju proizvode za koje Bosna i Hercegovina ima
konkurentsku prednost u podrucjima njihove proizvodnje, prerade i trgovine. Vrlo je
delikatno odgovoriti na pitanje koji su to proizvodi jer narocito su podrucja prerade i
trgovine u kojima postoji eventualna prednost podlona brzoj promjeni, to bi moglo
izazvati pogreno usmjeravanje sredstava i aktivnosti.
U ovom dijelu posmatra se samo dio jedne puno vece cjeline koju, pored kvaliteta
proizvoda, mora ciniti strukturna transformacija sektora ne samo u pravcu povecanja
konkurentnosti nego i u pravcu zadovoljavanja medunarodnih zdravstvenih standarda i
sigurnosti hrane.
Mjere direktne podrke poljoprivrednim gazdinstvima ukljucuju placanja po hektaru i
grlu i upitno je koliko zadovoljavaju formulaciju da one uticu na uvecanje
poljoprivrednih gospodarstava i njihovu konkurentnost, jer se veci efekti u ovom pravcu
ostvaruju nekim drugim mjerama spomenutim u onima koje se odnose na ruralni razvoj.
Mjere vanjske trgovine provode se shodno medunarodnim trgovinskim sporazumima, a u
ingerenciji su Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa. Ovo je dokaz da se dio
mjera poljoprivredne politike ipak provodi na dravnom nivou, premda se u nekim
politickim krugovima spori ustavni osnov za to.


13.2.2.2. Mjere politike ruralnog razvoja

Shodno Zakonu, mjere politike ruralnog razvoja razvrstavaju se takoder u sljedece tri
skupine:

235
mjere za porast konkurentnosti,
mjere za zatitu ruralnog okolia,
mjere za raznolikost djelatnosti u ruralnim podrucjima i
mjere za poboljanje ivota u ruralnim podrucjima.

Mjere za porast konkurentnosti ukljucuju investiranje, podrku obrazovanju, ranom
penzionisanju, mladim poljoprivrednicima, razvoju ruralne infrastrukture i druge mjere
usmjerene na povecanje konkurentnosti.
Mjere za zatitu ruralnog okolia obuhvataju pomoc manje povoljnim podrucjima,
agroekolokim programima kroz organsku i integralnu proizvodnju te podrke za
dobrobit ivotinja.
Mjere za raznolikost djelatnosti u ruralnim podrucjima i mjere za poboljanje ivota u
ruralnim podrucjima ukljucuju podrku dopunskim djelatnostima i nepoljoprivrednim
uslugama, kao i ocuvanju prirodnog i kulturnog naslijeda tih prostora.

Sve navedene mjere predstavljaju zapravo preuzimanje tih, osi mjera ruralnog
razvoja iz CAP-a i dobra su podloga za uskladivanje mjera ruralnog razvoja u
Bosni i Hercegovini.


13.2.3. Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju

Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju je opci sporazum koji sveobuhvatno regulie
saradnju izmedu zemalja Europske unije i Bosne i Hercegovine i to na brojnim
podrucjima.
49



13.2.3.1. Trgovina industrijskim i poljoprivrednim
proizvodima

Vrlo vaan dio koji regulie odnose ugovornih strana nalazi se u Glavi IV ovog
sporazuma, a odnosi se na slobodno kretanje robe gdje je u clanku 18. predvideno da
Zajednica i Bosna i Hercegovina

u toku razdoblja od najvie 5 godina od dana njegovog stupanja na snagu,
uspostaviti podrucje slobodne trgovine.

U okviru Poglavlja I u clanovima 20. i 21., ugovorne strane ukidaju carine na uvoz
industrijskih proizvoda porijetlom i iz Bosne i Hercegovine i iz Zajednice, s izuzetkom
industrijskih proizvoda iz Dodatka I
50
navedenog Sporazuma,

na koje ce se carina postupno sniavati i ukidati kako bi industrijska
proizvodnja u Bosni i Hercegovini dobila dodatno vrijeme u kojemu se treba
prilagoditi ocekivanom povecanju konkurencije.

Sva kolicinska ogranicenja u trgovini industrijskim proizvodima izmedu dviju strana
ukidaju se danom stupanja na snagu navedenog Sporazuma.

49
Originalan naziv sporazuma je Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju izmedu Europskih Zajednica i
njihovih drava clanica, s jedne strane, i Bosne i Hercegovine, s druge strane.

50
Dodatak I Carinski ustupci Bosne i Hercegovine za industrijske proizvode Zajednice.
236
Takoder se clanom 22 ovog Sporazuma ukidaju sve izvozne carine i kolicinska
ogranicenja, to dodatno liberalizira medusobnu razmjenu.
U Poglavlju II ureduju se oblasti Poljoprivrede i ribarstva te se u clanu 26. odreduje da se
danom stupanja na snagu Sporazuma

ukidaju sva kolicinska ogranicenja i mjere s jednakim ucinkom na uvoz
poljoprivrednih i ribljih proizvoda izmedu strana.

Clanom 27. Zajednica ukida carine i obaveze s jednakim ucinkom na uvoz
poljoprivrednih proizvoda porijeklom iz Bosne i Hercegovine, osim proizvoda 0102,
1701, 1702 i 2204 kombinirane nomenklature. Za proizvode iz poglavlja 7. i 8.
Kombinovane nomenklature ukinuce carina odnosi se samo na ad valorem, dio carine
dok se specificne carine zadravaju.
U Dodatku II
51
definiu se uslovi uvoza u Zajednicu proizvoda od junetine porijeklom iz
Bosne i Hercegovine, a u Dodatku III
52
utvrduje se smanjenje carina na poljoprivredne
proizvode porijeklom iz Zajednice, a koji se izvoze na podrucje Bosne i Hercegovine.
Clanom 28. Sporazuma, Zajednica ukida sve carine na ribe i riblje proizvode porijeklom
iz Bosne i Hercegovine, s izuzetkom onih koji su definisani u Dodatku IV
53
, a Bosna i
Hercegovina ukida sve carine na ribu i riblje proizvode porijeklom iz Zajednice, sa
izuzetkom onih koji su definisani u Dodatku V
54
.
Pored vec postignutog stepena liberalizacije medusobne razmjene, u clanu 29. je, imajuci
u vidu obim i narocitu osjetljivost u trgovini poljoprivrednim i ribljim proizvodima,
predvideno da se nakon trogodinjeg razdoblja primjene Sporazuma

istrai mogucnost za odobravanje daljnjih uzajamnih ustupaka radi postizanja
jo veceg stepena liberalizacije medusobne razmjene na ovom podrucju.


13.2.3.2. Zatita trita poljoprivrednih i ribljih proizvoda
od posljedica djelovanja Sporazuma

Poznato je da je trite poljoprivrednih i ribljih proizvoda narocito osjetljivo te moe vrlo
brzo i burno reagovati na nastale promjene u ponudi i potranji. Zbog toga se u clanu 30.
Sporazuma, uvaavajuci navedene specificnosti poljoprivrednih i ribljih proizvoda,

predvida mehanizam zatite u slucaju pojave ozbiljnog poremecaja trita ili
domacih regulatornih mehanizama.

U tom slucaju predvida se zapocinjanje konsultacija radi pronalaenja odgovarajuceg
rjeenja, te mogucnost da do pronalaenja tih rjeenja pogodena strana moe preduzeti
mjere koje bude smatrala potrebnim.




51
Dodatak II Definicija proizvoda od junetine.
52
Dodatak III Carinski ustupci Bosne i Hercegovine za primarne poljoprivredne proizvode porijeklom iz
Zajednice.
53
Dodatak IV Carine koje se primjenjuju na robe porijetlom iz Bosne i Hercegovine pri uvozu u
Zajednicu.
54
Dodatak V Carine koje se primjenjuju na robu porijetlom iz Zajednice pri uvozu u Bosnu i
Hercegovinu.
237
13.2.3.2.1. Postupanje u sluaju dampinga
i subvencija

Clanom 38. ureduje se postupanje u slucaju pojave dampinga i subvencija koje podlijeu
kompenzacijskim mjerama, tako da strana koja je uocila navedene pojave moe preduzeti
odgovarajuce mjere u skladu sa Sporazumom WTO o provedbi clanka VI GATT-a 1994.
ili u skladu sa Sporazumom WTO o subvencijama i kompenzacijskim mjerama kao i
odgovarajucim domacim zakonodavstvom.


13.2.3.2.2. Opa zatitna klauzula

Clanom 39. odreduju se primjenjivanje opcih mjera zatite domaceg trita. Generalno se
zatitne mjere provode shodno s clanom XIX GATT-a 1994. i Sporazuma WTO o
zatitnim mjerama, ali se propisuju i specificne situacije koje mogu nastati nesrazmjernim
povecanjem uvoza.

Dakle, ukoliko se neki proizvod jedne strane uvozi na teritorij druge strane u toliko
povecanim kolicinama i pod takvim uslovima da to uzrokuje ili bi moglo prouzrokovati
ozbiljnu tetu domacoj industriji, odnosno ozbiljne poremecaje u bilo kojem privrednom
sektoru ili tekoce koje bi mogle izazvati ozbiljno pogoranje privrednih prilika u nekoj
regiji strane uvoznice,

onda ta strana moe pod odredenim uslovima uciniti odgovarajuce bilateralne
zatitne mjere.

Zatitne mjere trebaju se sastojati od obustave povecanja ili smanjenje margina
preferencija predvidenih Sporazumom za odnosni proizvod do maksimalnog ogranicenja
koje odgovara osnovnoj carini koja je vaila prije pocetka primjene Sporazuma. Za ove
mjere moraju biti propisane dinamike primjene koja vodi njihovom ukidanju, s tim da se
ona nece provoditi due od dvije godine. Samo u krajnje izuzetnim okolnostima, mjere
mogu biti produene za dodatno razdoblje od najvie dvije godine. Na proizvode koji su
bili u reimu bilateralne zatite, vie se ne mogu primjenjivati takve mjere u razdoblju od
najmanje cetiri godine od isteka mjere.
Da bi se ubrzalo rjeavanje nastalih poremecaja, Vijee za stabilizaciju i pridruivanje je
ovlateno za razmatranje nastalih tekoca, te moe donijeti bilo koju odluku potrebnu za
njihovo otklanjanje.
Tek ako Vijece za stabilizaciju i pridruivanje ne donese odluku kojom se otklanjaju
tekoce ili se ne postigne neko drugo zadovoljavajuce rjeenje u roku od 30 dana od dana
upucivanja predmeta Vijecu, strana uvoznica moe usvojiti odgovarajuce mjere radi
rjeavanja nastalog problema.
U slucaju kada izuzetne i kriticne okolnosti onemogucavaju obavjetavanje i razmatranje,
ugroena strana moe smjesta primjenjivati privremene mjere koje su potrebne za
rjeavanje te situacije, ali je duna o tome izvijestiti drugu stranu i Vijece za stabilizaciju
i pridruivanje.
Cak i u slucaju pokretanja administrativnog postupka vezanog za pribavljanje informacija
o kretanju trgovinskih tokova, strana koja ih preduzima duna je o tome obavijestiti
drugu stranu.



238
13.2.3.3. Politika saradnje

U Glavi VIII Sporazuma, propisuju se politike saradnje u razlicitim oblastima. U okviru
clana 95., definie se politika saradnje u poljoprivredi i poljoprivredno-industrijskom
sektoru na nacin da se ona usredotocuje prioritetno na preuzimanje pravne stecevine
Zajednice (aquis) iz oblasti poljoprivrede, veterinarstva i fitosanitarne zatite.

Posebno se naglaava saradnja u modernizaciji i restrukturiranju poljoprivrede
i poljoprivredno-industrijskog sektora u Bosni i Hercegovini radi ispunjavanja
higijenskih standarda Zajednice, ali i postupno uskladivanje prakse Bosne i
Hercegovine sa pravilima i standardima Zajednice.

Clan 96. regulie saradnju u oblasti ribarstva gdje se naglasak stavlja na preuzimanje
pravne stecevine Zajednice (aquis) u ovom podrucju, te potivanje pravila o upravljanju i
ocuvanju ribljih resursa.


13.2.4. Sporazum o izmjeni i pristupanju centralnoeuropskom
sporazumu o slobodnoj trgovini (CEFTA 2006)

Sporazum o izmjeni i pristupanju centralnoeuropskom sporazumu o slobodnoj trgovini
(CEFTA 2006) sacinjen je 6. aprila 2006. godine u Bukuretu, a stupio je na snagu 01.
maja 2007. godine.
Cilj Sporazuma je da na osnovu relevantnih pravila i procedura WTO-a uspostava
podrucja slobodne trgovine izmedu zemalja clanica i to najkasnije do 31. decembra 2010.
godine.
U poglavlju I koje se odnosi na opce obaveze, koje tretira trgovinu svim robama,
definisane su polazne carine te ukidanje kolicinskih ogranicenja i izvoznih carina. Na
uvozne carine uvodi se tzv. Klauzula mirovanja, odnosno obaveza neuvodenja novih
uvoznih carina ili taksi jednakog efekta u trgovini izmedu strana te se ukidaju carinske
takse.
U poglavlju II, regulie se trgovina industrijskim proizvodima s obzirom na obim i
ukidanje uvoznih carina.
55

Poglavlje III odnosi se na poljoprivredne proizvode, gdje se u clanu 9 odreduje obim
poljoprivrednih proizvoda obuhvacenih Sporazumom.
56
Uvozne carine sniavaju se ili
ukidaju u skladu sa rasporedima u Aneksu 3 Sporazuma, odnosno primjenjuju se carine
Najpovlatenije nacije ako su one nie od preferencijalnih carina iz navedenog Aneksa.
Ostavljena je i mogucnost da se unutar Zajednickog odbora daju i druge dodatne
koncesije do 01. svibnja/maja 2007. godine.
U clanku 11. definiraju se koncesije i poljoprivredne politike na nacin da odredbe ovog
poglavlja nece ogranicavati provodenje odgovarajucih poljoprivrednih politika Strana.
Svaka od Strana duna je odmah informisati Zajednicki odbor o promjenama u
poljoprivrednim politikama koje provodi ili mjerama koje primjenjuje, a koje mogu
uticati na uslove trgovine poljoprivrednim proizvodima.

Po toj osnovi, na zahtjev jedne Strane mogu se odrati hitne konsultacije kako
bi se ispitala situacija.


55
Poglavlja 25 do 97 Carinske nomenklature sa izuzetkom proizvoda navedenih u Aneksu 2 Sporazuma.
56
Poglavlja od 1 do 24 Carinske nomenklature i proizvodi navedeni u Aneksu 1 Sporazuma.
239
Clan 22. iz Poglavlja V regulie anti-damping mjere na nacin da se primjenjuju mjere
shodno clanu VI GATT-a, a clan 23. govori o opcim mjerama zatite shodno clanu XIX
GATT-a. Unatoc navedenom, u slucaju prouzrokovanja ili postojanja prijetnje za
prouzrokovanjem ozbiljne tete domacim proizvodacima slicnih ili direktno
konkurentnih proizvoda ili ozbiljnih poremecaja u bilo kojem sektoru privrede koji bi
mogli dovesti do ozbiljnog pogoranja ekonomske situacije Strane uvoznice,

moguce je preduzeti bilateralne mjere zatite shodno procedurama iz clana 24
ovog Sporazuma.

lan 23 bis izuzima sve odredbe ovog Sporazuma, s obzirom na posebnu osjetljivost
poljoprivrednog trita. U slucajevima kada uvoz proizvoda iz jedne Strane koji su
predmet koncesija odobrenih u okviru Aneksa 3 prouzrokuje ozbiljan poremecaj trita ili
domacih regulatornih mehanizama u drugoj Strani,

odmah se stupa u konsultacije s ciljem pronalaenja odgovarajuceg rjeenja.

U ocekivanju takvog rjeenja, odnosna Strana moe preduzet odgovarajuce mjere koje
smatra potrebnim.

Clan 24 opisuje uslove i procedure za poduzimanje mjera iz clanka 20, 21 i 23, s tim da
oni preciziraju da svaka vrsta bilateralnih zatitnih mjera mora imati jasne elemente koji
vode njihovom ukidanju i da nece biti provodene u razdoblju duem od jedne godine. Iste
mjere mogu biti obnovljene najvie dva puta, a niti jedna mjere nece se primjenjivati na
uvoz proizvoda koji je prethodno bio predmetom takve mjere u razdoblju od dvije godine
od isteka iste mjere.

Dakle, provodenje bilo kakvog oblika zatitnih mjera strogo je regulirano ovim
Sporazumom tako da je ogranicavanje slobodne trgovine i dodijeljenih preferencija
moguce samo u izuzetnim uslovima kada doista postoji evidentno naruavanje trita,
odnosno nanoenja tete odredenoj Strani. Za provodenje zatitnih mjera potrebno je
osigurati adekvatnu institucionalnu infrastrukturu koja mora biti osposobljena za
sietemsko pracenje situacije na tritu i dinamiku razmjene po proizvodima kako bi
pravovremeno uocila opasnost od poremecaja i aktivirala mehanizme zatite.

13.2.5. Pokuaji zatite domae proizvodnje

U razdoblju nakon potpisivanja Daytonskog mirovnog sporazuma, nastao je vakum u
okviru nadlenosti zbog nepostojanja pravne regulative i potrebnog vremena za
uspostavu pune funkcije institucija na dravnom nivou. Zbog toga nije postojao sistem i
konzistentan pristup vodenju vanjskotrgovinske politike, pa time ni politike zatite
domaceg trita.

To je rezultiralo stvaranjem nepovoljnog ambijenta za vecinu proizvodnji, ali
je poljoprivreda zbog svojih vec poznatih specificnosti, bila najtee pogodena.

Kada su uoceni konkretni problemi, te pod pritiskom razlicitih privrednih subjekata, ali i
nevladinih udruenja iz oblasti poljoprivrede,

preduzete su odredene aktivnosti ciji je cilj bio uvesti odredeni oblik zatite
domaceg trita.

240
13.2.5.1. Odluka o mjerama zatite domae
proizvodnje od prekomjernog uvoza

Jo prije nego su potpisani vani medunarodni sporazumi kojima se ureduje
vanjskotrgovinski reim sa najvanijim trgovinskim partnerima, donesen je akt kojim se
definiu mjere zatite domace proizvodnje.

To je Odluka o mjerama zatite domace proizvodnje od prekomjernog uvoza
(Slubeni glasnik BiH broj 30/02).

Cilj Odluke je bio utvrditi uslove i postupke za uvodenje zatitnih mjera od prekomjernog
uvoza na carinsko podrucje Bosne i Hercegovine. Ukoliko se roba uvozi u toliko
povecanim kolicinama u apsolutnom ili relativnom iznosu u odnosu na domacu
proizvodnju da nanosi ili prijeti opasnost od nanoenja ozbiljne tete domacoj
proizvodnji, uvode se mjere zatite ciji je cilj otklanjanje tete ili nastalih poremecaja.

Zatitne mjere od prekomjernog uvoza su:
a. povecanje carine za odredenu robu ili
b. kolicinska ogranicenja uvoza odredene robe (kontingent).

Nakon potpisivanja CEFTA sporazuma i Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju, upitna
je svrha postojanja ove odluke, jer je zatita domaceg trita postala sastavni dio tih
sporazuma.


13.2.5.2. Mjere poljoprivredne politike predloene
od strane MVTEO BiH

Krajem 2009. godine Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa javno je
prezentiralo dokument pod nazivom

Prijedlog mjera za poboljanje uslova poslovanja u poljoprivrednoj
proizvodnji i prehrambenoj industriji Bosne i Hercegovine.

U navedenom dokumentu predloene su brojne mjere i aktivnosti koje treba preduzeti
kako bi se poboljao ambijent i time pruila prilika domacoj poljoprivrednoj proizvodnji
da uhvati korak sa konkurencijom. Predloene aktivnosti ovdje su numerisane kao u
prijedlogu dokumenta, kako bi ih bilo lake pratiti u ovom radu.

a. Izrada bilansa potreba i stanja za glavne poljoprivredne proizvode kao to su
itarice (penica i kukuruz), voce (jabuka, breskva, lubenice, grode, mot),
povrce (paradajz, kupus, krastavac, paprika, salata) i flairane vode.
Cilj ove aktivnosti je da se temeljem utvrdenih bilansi izgradi odgovarajuca
politika za poboljavanje statusa domace proizvodnje.
b. Izrada bilanse potreba i stanja, ukljucujuci i vanjskotrgovinske bilanse za osnovne
proizvode animalnog porijekla kao to su, mlijeko i mlijecni proizvodi, meso i
preradevine od mesa te med, po zemljama izvoznicama.
Cilj aktivnosti je da se ne temelju dobivenih informacija izrade odgovarajuce
politike za poboljanje uvjeta poslovanja domace proizvodnje.
c. Dosljedna provedba propisa i procedura kod utvrdivanja vrijednosti uvozne robe
prilikom carinjenja.
241
Cilj je da se kroz poboljavanje komunikacije, koordinacije i izvjetavanja izmedu
nadlenih tijela osigura dosljedna primjena vaecih propisa i procedura zbog
osiguranja naplate carinskih i fiskalnih obaveza, pa time i zatita domace
proizvodnje od nelojalne konkurencije uvoznih roba.
d. Pokretanje procedure donoenja Odluke o dopunama odluke o utvrdivanju
kolicina tarifnih kvota na Vijecu ministara.
Razlog je nedovoljno jasna regulacija kvota vezanih za odredene vrste i kategorije
mesa. Cilj aktivnosti je jasnije definisati i utvrditi carinske kvote u ovom
podrucju.
e. Pokretanje procedure za donoenje zatitnih mjera za odredene poljoprivredne i
stocarske proizvode i narocito onih koji su predmet prekomjernog uvoza.
Ovo je predvideno kao stalna aktivnost, a planira se provoditi kroz donoenje
odgovarajucih odluka na Vijecu ministara.
f. Izvrenje neophodne izmjene i dopune propisa vezanih za zatitu domace
proizvodnje od prekomjernog uvoza.
Cilj je pojednostaviti procedure i postupke dokazivanja i predlaganja mjera
zatite. Da bi ovo bilo izvreno, potrebno je precizno propisati procedure i jasno
definisati tijela koja ce da ih provode.
g. Formiranje neke vrste Odbora za uvid u podatke o prekogranicnom prometu roba.
Cilj je steci bolji uvid nad uvozom roba, osigurati kontinuirano pracenje vrsta i
kolicina uvezenih roba te obradu prikupljenih podataka i informisanje tijela koja
bi na temelju toga djelovala.
h. Formirati komisiju u MVTEO BiH koja ce redovno analizirati primjedbe
proizvodaca i preradivaca, narocito u vezi izvoza na podrucje zemalja CEFTA i
na temelju toga izradivati preporuke za preduzimanje mjera s ciljem otklanjanja
uocenih problema.
i. Stavljanje u punu funkciju fitosanitarne inspekcije na osnovu Zakona o zatiti
zdravlja bilja s jasnim definiranjem zadataka, ovlasti i mjera na svim nivoima
vlasti BiH (entiteta i Brcko Distrikta).
Cilj je bolja kontrola roba biljnog porijekla, shodno sa zakljuccima radne grupe za
koordinaciju infrastrukture kvaliteta.
j. Stvaranje uslova za dosljedno provodenje nadzora veterinarske inspekcije na
granicnim prijelazima radi osiguranja zadovoljavanja propisanih zdravstvenih i
higijenskih standarda.
Cilj je da se kroz uvodenje IT sistema, opremanje granicnih veterinarskih
punktova odgovarajucom opremom za uzorkovanje i uspostavom dravnog
monitoringa zdravstvene ispravnosti poiljki ivotinjskog porijekla, osigura nivo
kontrole shodno EU standardima.
k. Osiguranje zadovoljavajuceg zdravstvenog statusa populacije ivotinja u Bosni i
Hercegovini, kada se radi o bolestima cija pojava utice na medunarodnu trgovinu
i zabranu uvoza.
Domaca stoka ne moe izaci na medunarodno trite zbog toga to je domaci
sistem kontrole, nadzora i suzbijanja zaraznih bolesti nedovoljno razvijen,
odnosno ne odgovara postavljenim medunarodnim standardima.
l. Pokrenuti proceduru pregovaranja radi potpisivanja ugovora za medusobno
priznavanje liste laboratorija i certifikata o kvalitetu u okviru zemalja CEFTA.
Cilj je stvoriti preduslove za povecanje trgovinske razmjene u korist Bosne i
Hercegovine.
m. Izrada strategije robnih rezervi u Bosni i Hercegovini radi povecanja obima zaliha
i unapredenja efikasnosti u provodenju mjera intervencija na tritu.
242
Ovom mjerom takoder je planirano povecanje stepena povezivanja proizvodaca i
preradivaca sa robnim rezervama, radi efikasnijeg otkupa i prodaje domacih
proizvoda.
n. Analiziranje strukture i namjene direktnih stranih investicija plasiranih u
distributivne lance te davanje odgovarajuce preporuke nadlenim tijelima radi
donoenja odgovarajucih odluka.
o. Harmonizacija mjera novcane podrke na nivou cijele zemlje, fokusiranje na
komercijalna gazdinstva i razvijanje mjera podrke uskladenih sa sistemom
placanja u EU u saradnji sa entitetskim ministarstvima poljoprivrede i odjelom a
poljoprivredu BD BiH.
Cilj je stvaranje jednakog ambijenta za razvoj poljoprivrede na prostoru cijele
Bosne i Hercegovine i izbjegavanje neracionalnog iskoritavanja raspoloivih
prirodnih resursa za poljoprivrednu proizvodnju.
p. Uspostava sistema monitoringa i evaluacije u oblasti poljoprivrede, prehrane i
ruralnog razvoja, te razvoj kapaciteta za analizu mjera poljoprivredne politike.
Cilj aktivnosti je uspostava efikasnog sistema nadzora i pracenja efekata
provedenih mjera u funkciji njihovog unapredivanja i transformacije u pravcu
vece efektivnosti i prilagodenosti potrebama korisnika.
q. Poboljavanje postojeceg IT sistema koje koriste granicne inspekcije radi bre
razmjene informacija, dokumenata i provjere poiljki.
Cilj je poboljati nadzor nad poiljkama uvozne robe nakon ulaska u zemlju kroz
bolju razmjenu informacija izmedu granicne inspekcije i inspekcije u
unutranjosti.
r. Izrada informacije o funkcionisanju softvera u Federaciji BiH u oblasti
fitosanitarne zatite kako bi se mogao nastaviti proces uvodenja IMS-a u oba
entiteta.
Cilj ove aktivnosti je povezivanje granicne i unutarnje inspekcije kroz poboljanje
sistema razmjene informacija i izgradnje jedinstvenog sistema saradnje nadlenih
inspektorata.
s. Pokretanje inicijative za dopunu Zakona o carinskoj politici Bosne i Hercegovine
kojim bi Vijece ministara dobilo ovlasti za donoenje hitnih mjera zatite za
proizvode u glavama 1.24. Carinske tarife Bosne i Hercegovine.
t. Pokretanje procedure za izmjenu Zakona o akcizama radi oslobadanja
repromaterijala za poljoprivrednu proizvodnju od dijela dabina.
Cilj aktivnosti je sniziti cijene inputa pa time smanjiti i trokove proizvodnje, ali i
osigurati pribavljanje sredstava za uvodenje subvencija za osnovne poljoprivredne
inpute.
u. Usvajanje Zakona o duhanu Bosne i Hercegovine s ciljem stvaranja jednakih
uslova za sve proizvodace, preradivace i trgovinu duhanskim proizvodima u
zemlji.

Opci dojam o predloenim mjerama je da su one vrlo iroko postavljene i prakticno
obuhvataju sve nivoe dravne vlasti. Mjere se cesto odnose na osiguranje efikasnog
provodenja aktivnosti koje su vec u potpunosti definisane, ali se ocito ne provode na
adekvatan nacin.
Pored recenog, postoji prilicna nedosljednost u njihovom prikazivanju, jer nije
primijenjen niti jedan kriterij grupisanja pa je vrlo teko pratiti povezanost i odnose medu
predloenim mjerama.
243
Opci dojam je da navedene mjere nisu usmjerene samo zatiti domaceg trita, nego za
cilj imaju poboljavanje cjelokupnog ambijenta u poslovanju poljoprivrede i
prehrambene industrije u Bosni i Hercegovini.


13.3. Agrarna politika u federaciji Bosne i Hercegovine

13.3.1. Nain kreiranja poljoprivredne politike

13.3.1.1. Priprema politika

Priprema politika uvijek je sloen proces u kojemu se postavljeni strategijski ciljevi
nastoje detaljnije razraditi uvaavajuci postojece okolnosti, ali i procijeniti kretanje
dogadaja u buducnosti kako bi se to efikasnije postigli planirani efekti.

Kao polazne osnove svih promiljanja prilikom kreiranja poljoprivredne politike u
Federaciji BiH, moraju se uzeti ciljevi poljoprivredne politike definirani u okviru

Strategijskog plana za harmonizaciju poljoprivrede, prehrane i ruralnog
razvoja u Bosni i Hercegovini (2008-2011) i
Srednjorocne strategije razvoja poljoprivrednog sektora u Federaciji Bosne i
Hercegovine (2006-2010).

Kako su strategijski ciljevi poljoprivredne politike ranije obradivani, nastojat ce se
usredotociti na konkretne aktivnosti vezane za pripremanje i donoenje te politike.
U okviru Zakona o poljoprivredi (Slubene novine Federacije BiH broj 88/07)
propisano je provodenje poljoprivredne politike prema Srednjorocnoj strategiji razvoja
poljoprivrednog sektora u Federaciji BiH u okviru koje moraju biti definisani kratkorocni
i srednjorocni ciljevi, mjere i vremenski raspored nositeljima kao i rokovi ostvarenja
postavljenih ciljeva.
Na temelju clana 5. stavak (5) Zakona o poljoprivredi, federalni ministar je zaduen za
donoenje godinjeg operativnog programa implementacije poljoprivredne strategije
najkasnije do 31. 03. svake tekuce godine. U okviru Operativnog programa razraduju se
aktivnosti slijedom propisanih mjera poljoprivredne politike kojima se ostvaruju ciljevi te
politike.
Spomenutim zakonom propisane su i osnovne grupe mjera poljoprivredne politike, a to
su:

1. mjere trinocjenovne politike,
2. mjere strukturne politike,
3. mjere zemljine politike i
4. mjere novcanih podrki u poljoprivredi.

Zanimljivo je reci da se u nekim zemljama mjere novcanih potpora ne izdvajaju kao
posebna grupa mjera, nego zapravo predstavljaju konglomerat mjera trino-cjenovne i
mjera strukturne politike.
Za kreiranje mjera poljoprivredne politike formalno je zaduen Sektor za poljoprivrednu
politiku i medunarodnu saradnju odnosno njegov Odjel za poljoprivrednu politiku. Voda
tima je ef Odjela koji raspolae malim timom od svega dva slubenika koji popunjavaju
pozicije viih strucnih saradnika. Naravno da po funkciji odgovornost u procesu
donoenja mjera ucestvuje i ef sektora u funkciji pomocnika ministra.
244
Zbog vrlo ogranicenih ljudskih resursa, kreiranje mjera nije u mogucnosti kompletne
analize unutranjeg i vanjskog okruenja. Upravo iz ovog razloga, u toku kreiranja mjera
Odjel nastoji prikupiti to vie informacija iz okruenja pa su u predlaganju mjera i
njihovoj razradi ukljucena razlicita udruenja, predstavnici kantonalnih ministarstava,
poljoprivrednih zavoda i fakulteta. Ovo medutim ne osigurava potpunu primjenu
strucnih i naucnih saznanja.
U kreiranju mjera Odjel za poljoprivrednu politiku polazi od prikupljanja i analize mjera
agrarne politike u zemljama okruenja, koje imaju slican ambijent i sa kojima dijelimo
zajednicka historijska i druga iskustva.
Pracenje stanja na svjetskom tritu i kretanje svjetskih cijena drugi je vaan izvor
informacija koje se koriste kod definiranja mjera.
Konacno, nivo konkurentnosti domace proizvodnje baziran je na analizi cijene kotanja
kao dodatne informacije neophodne za realno sagledavanje stanja i utvrdivanja
objektivne potrebe i potencijalnog utjecaja predloenih mjera u praksi.
Zbog vec navedenog ogranicenja Odjela, u okviru nedovoljnih ljudskih resursa i vrlo
kratkog zakonskog roka za izradu Programa poticaja, vrijeme pripreme mjera svedeno je
na vrlo kratko razdoblje. Moe se reci, podatak Ministarstva, da prikupljanje podataka i
njihova analiza traje kroz cijelu godinu i to samo u onim razdobljima kada raspored
poslova i zadataka dozvoljava izdvajanje vremena za ove aktivnosti.

To rezultira nedovoljnom kolicinom i kvalitetom prikupljenih podataka i
nepostojanjem njihove sveobuhvatne i sistemske analize, to se moe odraziti
na kvalitet predloenih mjera.


13.3.1.2. Proces odobravanja

Nacina donoenja mjera poljoprivredne politike ima vjerojatno onoliko, koliko ima i
zemalja u kojima se one donose. Ne postoji univerzalni sistem donoenja mjera, ali je u
svim tim varijacijama metodologija donoenja najcece vrlo slicna, a to zavisi o brojnim
specificnostima dravnog ustroja, razvijenosti dravnih institucija, stepena ukljucenosti u
medunarodne integracije i drugim ciniocima.

Proces odobravanja mjera poljoprivredne politike u Federaciji BiH propisan je Zakonom
o poljoprivredi kao krovnim zakonom i to od clanka 7. do clanka 28., a detaljnije se
razraduje posebnim zakonima kao to su

Zakon o robnim rezervama, Zakon o poljoprivrednom zemljitu, Zakon o
novcanoj podrci u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji i drugim zakonima.
13.3.1.3. Donoenje mjera trinocjenovne politike

13.3.1.3.1. Propisane cijene

Donoenje mjera propisanih cijena u sklopu mjera trino-cjenovne politike, vri se na
nacin da garantovane i minimalne-otkupne cijene propisuje Vlada Federacije BiH na
osnovu usaglaenog prijedloga federalnog ministra poljoprivrede i federalnog ministra
trgovine i to najkasnije do 31. 3. svake tekuce godine. Istovremeno minimalne otkupne
cijene propisuje Vlada Federacije BiH, ali njihovu realizaciju trebaju preuzeti preradivaci
koji ostvaruju podrku u okviru trnog reda.

245
Trni red uspostavlja Vlada Federacije BiH na prijedlog federalnog ministra
poljoprivrede i uz saglasnost federalnog ministra trgovine, a sve s ciljem uredivanja
trita pojedinih skupina proizvoda.

Trni red zapravo predstavlja neku vrstu partnerskog djelovanja Vlade i
preradivaca s ciljem povezivanja proizvodnje i prerade primarnih
poljoprivrednih proizvoda. Tako npr. u okviru trnog reda za mlijeko, Vlada u
saradnji sa preradivacima treba definirati kolicine sirovog mlijeka koje ce biti
otkupljene, uslove i nacin proizvodnje i otkupa, te minimalnu otkupnu cijenu,
tj. najniu cijenu po kojoj ce taj proizvod biti otkupljivan u toku razdoblja na
koje se odnosi trni red. Zauzvrat Vlada daje pogodnosti preradivacima
mlijeka koje su u pravilu vrjednije od traenih ustupaka.

Mjere mogu biti vrlo raznolike i to od podrke za skladitenje vikova proizvoda u fazi
suficita sirovinske proizvodnje, pa preko razlicitih pogodnosti kod subvencioniranja
investicija do podrke raznim marketinkim programima. Na ovaj nacin stvara se
ambijent sigurnosti koji pogoduje razvoju primarne proizvodnje, s tim to na drugoj
strani stvara cvrstu bazu za preradivacku industriju i snai njen poloaj na tritu.
Medutim u nas, zbog toga to ni do danas nisu doneseni trni redovi i to ni za jednu
skupinu proizvoda,

minimalne-otkupne cijene kao mjera poljoprivredne politike nisu postizale
potrebne efekte, jer ih se preradivaci nisu drali zbog toga, to nisu ostvarivali
nikakve pogodnosti koje bi im inace trebali donijeti trni redovi.

Vec je receno da ove cijene takoder donosi Vlada Federacije na prijedlog federalnog
ministra poljoprivrede, i one trebaju omoguciti zadovoljavajuci nivo dohotka za pojedine
poljoprivredno-prehrambene proizvode.
Konacno, uvozna prag-cijena je najnii nivo cijena na granici odredenih poljoprivredno-
prehrambenih proizvoda uvoznog porijekla kojima se osigurava stabilnost na domacem
tritu. Donoenje ovih i jo nespomenutih ciljnih cijena u naim uslovima pokazalo se
vie simbolicnim nego stvarnim mjerama, jer nije osiguran automatizam njihove
provedbe.


13.3.1.3.2. Intervencije na domaem tritu

Mjere intervencije na domacem tritu imaju za cilj sprijeciti poremecaje u ponudi i
potranji, te stabilizirati cijene poljoprivrednih proizvoda.
Ove mjere donosi Vlada Federacije BiH na prijedlog federalnog ministra poljoprivrede
uz pribavljeno miljenje federalnog ministra trgovine, a sastoje se od:

mjera interventne kupovine i prodaje,
mjera povlacenja poljoprivrednih proizvoda sa domaceg trita i
mjera podrke skladitenju poljoprivrednih proizvoda.

Subjekt koji je zaduen za provedbu ove grupe mjera je Federalna direkcija za robne
rezerve. Potrebno je naglasiti nekoliko cinjenica koje direktno ili indirektno uticu na
efikasnost provodenja spomenutih mjera, a ponekad dovode i do potpune blokade njihove
provedbe.

246
Prvo, Bosna i Hercegovina je potpisala nekoliko vanih vanjskotrgovinskih sporazuma
kojima se ureduju odnosi sa glavnim vanjskotrgovinskim partnerima, a to su Sporazum o
stabilizaciji i pridruivanju i Sporazum o CEFTA-i. U okviru ovih sporazuma postoje i
clanovi koji reguliu nacine uklanjanja poremecaja trita na potpuno drugacijim
principima od propisanih mjera intervencije u okviru Zakona o poljoprivredi.
Naime, i kada bi se primijenile propisane mjere intervencije na tritu, zbog pritiska
uvoznih roba, vrlo brzo bi dolo do anuliranja efekata domace intervencije. Problem je u
tome to je za preduzimanje zatitnih mjera propisanih spomenutim medunarodnim
sporazumima nadlean dravni nivo, a ona do sada niti jednom nije iskoristila
mogucnosti koje pruaju mehanizmi iz medunarodnih sporazuma. Naalost, ne postoje
propisane procedure po kojima bi trebalo postupati, te konkretne akcije izostaju cak i u
situacijama koje nedvosmisleno pokazuju da je dolo do ozbiljnog naruavanja domaceg
trita poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda.
Treba naglasiti, da postojeci kapaciteti na dravnom nivou u obliku Sektora za
poljoprivredu, prehranu i ruralni razvoj, nisu dovoljni da bi mogli kvalitetno pratiti stanje
i pravovremeno pokrenuti i provesti procedure za uvodenje adekvatnih mjera koje bi
uocene poremecaje trita efikasno uklonile. Medutim, zbog politickih razmimoilaenja
za sada jo uvijek nije moguce postici konsenzus oko formiranja dravnog ministarstva
za poljoprivredu i ruralni razvoj, cime je onemoguceno sistemsko i uskladeno djelovanje
u reguliranju poremecaja na domacem tritu.
Drugo, ove mjere mogu se provoditi samo na prostoru Federacije BiH, koja predstavlja
tek jedan dio jedinstvenog carinskog prostora, pa ukoliko izostanu istovjetne mjere na
preostalim dijelovima drave, zbog slobode kretanja roba, efekti intervencije mogu u
najmanju ruku postati upitni.
Tree, Federalna direkcija robnih rezervi djeluje prema zastarjelim zakonskim
rjeenjima, koja propisuju javnu nabavku kao jedini nacin nabavljanja roba, to znaci da
ne postoji mogucnost njenog promtnog djelovanja u trenutku uocavanja poremecaja
trita.
Direkcija nema vlastitog racuna pa angairanje i simbolicnih iznosa za nabavku roba
zahtijeva prethodnu odluku Vlade Federacije BiH. Nedostatak novca u proracunu ove
institucije, takoder je limitirajuci cinitelj za provodenje njenih intervencija.


13.3.1.3.3. Mjere podsticaja prodaje i potronje
i trgovinske mjere

Donoenje ovih mjera bazirano je na slicnim principima kao i za prethodne, a to je da ih
federalni ministar poljoprivrede predlae, a Vlada Federacije BiH donosi. Te mjere su

nagradivanje prodaje i poboljanja kvalitete,
podrka pripremi proizvoda za trite.
Vlada moe uvesti razlicite mjere poboljanja kvaliteta kao to su:

a. podrka uvodenju medunarodnih standarda kvalitete,
b. podrka investicijama u nove tehnologije proizvodnje i pakovanja ili
c. sufinansiranje marketinkih programa i promocije domacih proizvoda.

Podrka potronji moe biti u vidu podrke odabranih ciljnih grupa stanovnitva sa
posebnim nutritivnim potrebama kao sto su djeca predkolske i kolske dobi, te staracka
247
populacija i sl. Ovi programi odnose se na osobito vane namirnice za navedene
kategorije stanovnitva poput mlijeka i mlijecnih preradevina, te povrca i voca.

U okviru veoma vanih trgovinskih mjera, Vlada Federacije BiH

utvrduje kriterije raspodjele carinskih kvota za poljoprivredno-prehrambene
proizvode za svaku narednu godinu.

Ova mjera bi bila daleko primjerenija za dravni nivo koji je nadlean za vanjsko-
trgovinsku politiku. U ovom slucaju navedene mjere mogu posluiti samo kao preporuka
dravnom nivou kod kreiranja mjera trgovinske politike. Pri tome treba znati da cak i
dravni nivo ima snana ogranicenja u planiranju ovih mjera, zbog vec potpisanih
medunarodnih trgovinskih sporazuma.

Potpisivanjem medunarodnih trgovinskih sporazuma dolo je do snanog reduciranja
obima i visine carinske zatite, tako da je time znatno smanjen interes za dodjelu
carinskih koncesija u vidu carinskih kvota. Za dodjelu kvota nadleno je Ministarstvo
vanjske trgovine i ekonomskih odnosa, koje je u prethodnom razdoblju trailo odredene
saglasnosti s entitetskog nivoa kao uslov kod davanja dozvola za uvoz u okviru carinskih
kvota.


13.3.1.4. Donoenje mjera strukturne politike

Prema definiciji, mjere strukturne politike cine skup mjera kojima se podstice efikasnost
poljoprivredne proizvodnje radi osiguranja stabilnog dohotka i zadovoljavajuceg
ivotnog standarda poljoprivrednika na seoskom podrucju te ravnomjeran razvoj
poljoprivrednih regija i seoskih podrucja.
Kao to je vec navedeno, mjere strukturne politike provode se najcece kroz davanje
novcanih podrki u najirem smislu, i to kao

davanje podrke investicijama u razvoj,
poseban tretman podrucja s teim uslovima privredivanja,
pomoc u strucnom osposobljavanju za rad u poljoprivredi,
osnaivanje dobne i spolne strukture zaposlenih u proizvodnji,
dopunske aktivnosti na poljoprivrednim gospodarstvima,
organiziranju poljoprivrednika u udruenja i zadruge,
poticaj dohotku nekomercijalnih gospodarstava te
kroz druge mjere koje su u okviru EU CAP-a promatraju kao mjere ruralnog
razvoja.

Mjere strukturne politike, dakle, ureduju se Zakonom o novcanim podrkama, a koji se
donosi prema ustaljenoj propisanoj proceduri za sve zakone. Procedura se sastoji od
izrade nacrta zakona koji se upucuje na Vladu Federacije i ako budu prihvaceni upucuju
se na razmatranje u oba doma Parlamenta Federacije BiH.

Nakon usvajanja nacrta na Parlamentu, zakoni se upucuju na doradu u Federalno
ministarstvo poljoprivrede koje potom ugraduje prijedloge Vlade i Parlamenta te provodi
javnu raspravu. Konacno uoblicena forma prijedloga zakona upucuje se na Vladu koja ih
nakon prihvatanja alje na Parlament. Parlament potom u amandmanskoj fazi eventualno
dopunjava ili mijenja dijelove zakona i potom glasa o njihovom usvajanju. Ako dobiju
248
natpolovicnu vecinu zastupnika, zakoni su usvojeni i objavljuju se u Slubenim novinama
Federacije BiH.
U cjelokupnoj proceduri vano mjesto imaju i specijalizirani odbori Parlamenta koji u
bilo kojoj fazi mogu uticati na oblikovanje forme Zakona.
Konacno uoblicavanje mjera strukturne politike provodi se na godinjem nivou putem
Programa novcanih podrki, kojeg u saradnji sa kantonalnim ministarstvima, udruenjima
poljoprivrednika i odborima za poljoprivredu, sacinjava Federalno ministarstvo
poljoprivrede, a usvaja Vlada Federacije.
Vano je naglasiti da konacna forma Programa novcanih podrki uveliko zavisi o
raspoloivim sredstvima u okviru godinjeg Budeta Federacije BiH. Raspoloiva
sredstva u okviru Budeta glavna su kocnica stavljanja u funkciju odredenih skupina
mjera poljoprivredne politike, za ciju provedbu jednostavno nema raspoloivih sredstava.


13.3.1.5. Donoenje mjera zemljine politike

Mjerama zemljine politike nastoji se uticati na pravilno i racionalno gospodarenje
poljoprivrednim zemljitem kao dobrom od posebnog interesa za Federaciju BiH. Mjere
zemljine politike propisuju se Zakonom o poljoprivrednom zemljitu. U proceduru
donoenja ovih mjera ukljuceno je Federalno ministarstvo poljoprivrede, Vlada
Federacije BiH, Parlament Federacije te drugi sudionici koji su relevantni za ovu oblast.
Opcinski i kantonalni nivoi vlasti imaju odredene ingerencije u provodenju mjera vezanih
za izradu programa koritenja poljoprivrednog zemljita uz davanje u zakup, odnosno
koncesiju te zatitu poljoprivrednog zemljita od njegovog nezakonitog pretvaranja u
nepoljoprivredno tlo.
Federalni zavod za agropedologiju treba pomoci u kreiranju programa koritenja
zemljita, i to tako to ce pripremati podatke o kvalitetu i plodnosti zemljita, te
osmiljavati programe poput komasacije, arondacije, navodnjavanja, digitalizacije
zemljinih parcela i sl.
Laboratorije trebaju na osnovu relevantnih provedbenih propisa osigurati objektivno i
kompetentno provodenje analize uzoraka, te provoditi sistemski monitornig i osiguravati
pravovremenu distribuciju rezultata analize na relevantne adrese, radi eventualnog
preduzimanja potrebnih aktivnosti na zatiti zemljita.
Detaljno uoblicavanje mjera zemljine politike vezanih za dodjelu prava koritenja te
unapredenje pravila gospodarenja, zatitu poljoprivrednog zemljita, utvrdivanje namjena
i pogodnosti, uspostavu sistema kontrole plodnosti tla, donoenje programa uredenja i
monitoringa, vri se prema pravilnicima koje donosi Federalni ministar poljoprivrede.

13.3.1.6. Donoenje mjera novanih
podrki u poljoprivredi

Novcane podrke obuhvataju mjere trino-cjenovne politike u koje spadaju poticaji
proizvodnji, i mjere strukturne politike. Vec su detaljno razradene mjere strukturne
politike pa ce se u ovom dijelu fokus staviti na mjere poticaja poljoprivrednoj
proizvodnji.
Poticaji proizvodnji definiu se u okviru istih pravnih akata kao i mjere strukturne
politike, s tim da je u dosadanjoj praksi novcanih podrki za ovu namjenu izdvajan
najveci dio raspoloivih sredstava. To je i razumljivo jer su ove mjere jednostavnije za
planiranje, direktno su povezane s proizvodnjom i ispunjavaju osnovne zahtjeve
proizvodaca i njihovih udruenja prema dravnoj podrci. Zapravo moe se reci, da su
249
podsticaji proizvodnji primarno namijenjeni opstanku te proizvodnje na dananjem
liberalizovanom tritu Bosne i Hercegovine.
Vrsta proizvodnje koje ce biti predmetom podrke zavisi, da li je ista prepoznata kao
strateki vana u okviru Srednjorocne strategije razvoja poljoprivredno sektora, te o
zastupljenosti date proizvodnje na prostoru Federacije BiH.
Visina podrke za pojedinu proizvodnju odreduje se na bazi kalkulacije cijene kotanja,
te usporedivanja te i prodajne cijene na domacem i inostranom tritu. Takoder je vano i
kretanje visine podrke u okruenju, jer zbog liberaliziranog vanjskotrgovinskog reima
domace proizvodace direktno stavlja u nepovoljniji poloaj ako je nivo podrke u
susjednim zemljama vii nego u domacem ambijentu. Vano je imati u vidu i nivo
tehnoloke opremljenosti, potom nivo produktivnosti po jedinici povrine odnosno grlu,
te nivo kvaliteta domacih proizvoda i druge cinioce koji uticu na konkurentsku
sposobnost domace proizvodnje.
Zakonom o novcanim podrkama u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji propisana je
obaveza saradnje u procesu donoenja Programa podrke sa kantonalnim ministarstvima,
udruenjima poljoprivrednika, odborima za poljoprivredu, ali i nekim drugim
zainteresiranim sudionicima.
Aktivnosti koordinacije vodi Sektor za poljoprivrednu politiku i medunarodnu saradnju
preko svog odjela za poljoprivrednu politiku. Dosadanja iskustva pokazuju velik interes
za ucestvovanje i davanje prijedloga za poboljanje kvaliteta Programa. Naalost,
narocito u situacijama kada je naglaeno prisutan parcijalni interes, prijedlozi ne budu
realni niti zasnovani na cinjenicama, nego odraavaju uski i parcijalni interes skupine to
znacajno oteava i usporava cjelokupni proces.
Program podrke se shodno spomenutom Zakonu treba predloiti Vladi Federacije BiH u
roku od 15 dana od dana usvajanja Budeta. To je prakticno nemoguce ostvariti ukoliko
se eli osigurati istinska participacija svih navedenih sudionika. Program se donosi na
godinjem nivou i uveliko zavisi od raspoloih sredstava u okviru Budeta za godinu u
kojoj se donosi. Polazna osnova kod izrade svakog novog programa su programi iz
prethodnog razdoblja, cime se eli osigurati kontinuitet mjera, a s druge strane iskustvo o
visini realiziranih sredstava u okviru prethodnih godina dobra je osnova za planiranje
potrebnih sredstava, narocito u okviru modela podrke proizvodnji.
Program podrke realizira se na osnovu propisanog Uputstva kojim se blie odreduju
minimalni uslovi kakve mora ispunjavati korisnik podrke, te nacin i rokovi za
podnoenje aplikacije i ostali uslovi i procedure koje treba potovati u toku realizacije tog
programa.
Postoji nekoliko modela koji se primjenjuju u toku realizacije Programa podrke. Podrke
proizvodnji zbog velikog broja korisnika i potrebe kontrole na mjestu proizvodnje,
realiziraju se uz pomoc kantonalnih ministarstava koja mogu delegirati dio poslova oko
zaprimanja zahtjeva i kontrole nadlenim opcinskim slubama, odnosno kantonalnim
poljoprivrednim zavodima, ukoliko oni postoje na njihovom podrucju. Kantonalna
ministarstva potom objedinjavaju prispjele zahtjeve i na posebnim obrascima upucuju
zajedno zahtjeve za isplatu podrke. Nakon zaprimanja i provjere tako dobivenih
aplikacija, te eventualne dodatne kontrole na terenu, daje se nalog za isplatu federalnom
Ministarstvu financija odnosno Trezoru.
Podrke ruralnom razvoju i investicijskim projektima baziraju se na direktnim
aplikacijama korisnika prema Federalnom ministarstvu. Ovi zahtjevi potom odlaze u
Slubu za direktna placanja koja nakon zaprimanja kontrolie kompletnost, sugerie
kontrolu na terenu, prikuplja nalaze kontrole te obraduje i upucuje zahtjev za isplatu. Dio
aplikacija osobito u slucaju vecih investicijskih projekata upucuje se na posebno
250
formirano Povjerenstvo koje vri njihovu obradu i daje prijedlog za dodjelu sredstava.
Nakon toga, Sluba za direktna placanja vri izradu rjeenja i upucuje zahtjev za isplatu.
U situaciji kada ne postoje jednostavniji nacini za utvrdivanje vjerodostojnosti aplikacija,
nuno je prikupljanje relativno velikog broja dokaza na osnovu kojih se sa prilicnim
nivoom sigurnosti moe reci da je aplikacija vjerodostojna. Nasuprot potekoca koje
nastaju u procesu prikupljanja potrebnih dokaza, procjena je ministarstva da vrijeme
potrebno za njihovo prikupljanje i s njima povezani trokovi nisu toliko visoki da bi
obeshrabrili korisnike da pristupe podnoenju aplikacija za poticaje.
Odjeljenje za poljoprivrednu politiku je zadueno za analizu Programa podrke, ali zbog
nedovoljnog broja slubenika te i nedovoljnog nivoa potrebnih znanja, kvaliteta tih
analiza do sada nije bila na zadovoljavajucem nivou, podaci iz slube. Ipak u okviru
Zelenog izvjetaja, svake godine se objavljuju podaci o ostvarenim rezultatima utroenih
sredstava.
Veliki nedostatak u analizi podataka je nepostojanje odgovarajuce baze podataka o
potencijalnim korisnicima podrke, loem funkcionisanju baza podataka o kretanju broja
krupne i sitne stoke te drugih sistema potrebnih za efikasno upravljanje, nadzor i kontrolu
nad distribucijom i efektima razlicitih oblika podrke. U toku je vaan projekt uspostave
Registra gazdinstava i registra klijenata koji ce konacno objediniti i uciniti dostupnim sve
relevantne podatke o korisnicima novcanih podrki u Federaciji BiH. Njegova uspostava
ce znacajno pridonijeti kvalitetu i ucinku planiranja, ali i evaluacije i kontrole
podsticajnih mjera. Do kraja 2009. godine izvrena je registracija preko 10.000
porodicnih gazdinstava, s trendom daljeg ubrzanja procesa. Od polovine oktobra 2009.
godine, potvrda o predaji dokumenata za upis u Registar uslov je za ostvarivanje prava na
podrke.


13.3.1.7. Implementacija mjera
poljoprivredne politike

13.3.1.7.1. Nain implmentacije

Nakon to se mjere poljoprivredne politike definiu u okviru godinjeg operativnog
programa implementacije poljoprivredne strategije, prelazi se na njihovu konkretizaciju.
U okviru mjera iz oblasti cijena, najcece se donosi odluka Vlade o propisanim cijenama
u okviru koje se odreduje vrsta proizvodnje, vrsta i visina propisane cijene te izvor i
visina predvidenih sredstava i institucije zaduene za provodenje odluke.
Mjere strukturne politike detaljno se razraduju u okviru Uputstva o nacinu ostvarivanja
novcanih potpora u kojemu se razraduju uslovi za ostvarivanje prava na podrke, te
razraduju mjere ruralnog razvoja i propisuje nacin aplikacije, obrade zahtjeva i kontrole.
Uoceni su nedostaci osobito u mjerenju efekata dodijeljenih sredstava, to je rezultiralo
potrebom

uspostavljanja savremenijeg sistema monitoringa i
uspostave indikatora za mjerenje efekata strukturne politike.

Konacno, ovo je i obaveza koja je preuzeta u okviru Sporazuma o stabilizaciji i
pridruivanju, a rezultirat ce programiranjem mjera ruralnog razvoja i uspostavom
sistema placanja kompatibilnog sa IPA RD pravilima.
251
Mjere zemljine politike implementiraju se uz posredovanje opcinskih i kantonalnih
nivoa vlasti, koje imaju odredene ingerencije u gospodarenju poljoprivrednim
zemljitem, te nadlenih poljoprivrednih zavoda i laboratorija.
Mjere novcane podrke u poljoprivredi provode se uz pomoc kantonalnih i opcinskih
radnika zaposlenih bilo u okviru strucne savjetodavne slube, bilo u sistemu
ministarstava nadlenih za oblast poljoprivrede ili u okviru opcinskih slubi za
poljoprivredu. U nekim kantonima, u proces implementacije novcanih podrki aktivno su
ukljuceni i kantonalni zavodi.


13.3.1.7.2. Transparentnost implementacije

Nivo transparentnosti tokom implementacije navedenih mjera, a osobito mjera novcanih
podrki, iz godine u godinu se povecava. Jasno je da se jo uvijek ne raspolae sa
potrebnom infrastrukturom za sistemski nadzor nad obimom proizvodnje i procesom
podnoenja aplikacija, ali ce se uspostavom baza podataka vezanim za registre
gazdinstava, stvoriti preduslovi za efikasnije i potpunije nadziranje ukupnog procesa
podnoenja aplikacija, kao i kontrole dodijeljenih sredstava.
Stavljanje u funkciju dravnog registra krupne stoke i uspostava federalnog registra sitne
stoke, otvara mogucnost objektivnog pracenja kretanja brojnog stanja u stocarstvu i to
kako na podrucju Federacije kao cjeline, tako i na svakom pojedinom obiteljskom
gospodarstvu odnosno kod bilo kog klijenta.
Uspostavom sistema placanja sukladnom IPA RD pravilima, proces zaprimanja, obrade i
placanja te valorizacije efekata provedenih mjera, znatno ce povecati transparentnosti
procesa.
Takoder bi uspostavom mree racunovodstvenih podataka, t.z. FADEN na farmama,
kreatori mjera poljoprivredne politike dobili pouzdane parametre o trokova na
odabranom uzorku farmi i tako dobili jasniju sliku stanja i ucinaka podsticajnih i
strukturnih mjera. Naalost, vecina ovih sistema jo je u fazi formiranja ili tek postoje
planovi za njihovu uspostavu,

ali do tada treba poraditi na koritenju trenutacno raspoloivih mogucnosti za
povecanje transparentnosti.

Objavljivanje spiskova korisnika novcanih podrki na WEB stranici ministarstva, provodi
se vec drugu godinu i predstavlja vrlo kvalitetan potez u tom pravcu.
Jednako tako donoenje Zakona o strucnoj poljoprivrednoj slubi osiguralo bi stvaranje
uredenog sistema za pruanje strucnih usluga. To bi pomoglo korisnicima novcanih
podrki za bolje razumijevanje namjene mjera i nacina njihovog ostvarivanja, a i za
povecanje transparentnosti i smanjenje nivoa neizvjesnosti.
Pored svega treba nastaviti raditi na daljnjoj propagandi aktivnosti Ministarstva, kako bi
svi proizvodaci pravovremeno bili informirani o svim mjerama koje ono preduzima, a
imaju uticaja na poboljanje ambijenta i njihovo poslovanje.








252
13.3.2. Ciljevi i struktura poljoprivredne
politike u Federaciji BiH

13.3.2.1. Ciljevi poljoprivredne politike

Ciljevi poljoprivredne politike u Federaciji BiH definisani su clanom 4. Zakona o
poljoprivredi, a oni su ukratko sljedeci:

povecanje samodostatnosti domacim poljoprivrednim proizvodima,

povecanje i unapredenje poljoprivredne proizvodnje i izvoza,
osiguranje stabilnog poljoprivrednog dohotka,
tehnicko i tehnoloko unapredenje sektora,
osiguranje harmonizacije i integracije sektora poljoprivrede u EU i globalno
trite,
racionalno koritenje i ocuvanje prirodnih resursa,

razvoj i ocuvanje ruralnih podrucja, te
iznalaenje povoljnijih uslova za rjeavanje radnopravnog statusa
poljoprivrednih proizvodaca.

Struktura i instrumenti poljoprivredne politike detaljno su obradeni u sklopu prikaza
donoenja mjera poljoprivredne politike pa ih ovdje ne treba ponavljati.


13.3.2.2. Budet za finansiranje mjera
poljoprivredne politike

Jedan od glavnih limitirajucih cinilaca provodenja pune lepeze mjera poljoprivredne
politike jeste nedovoljno izdvajanje novcanih sredstava u federalnom Budetu. Premda je
u okviru srednjorocne strategije predvideno izdvajanje najmanje 6% godinjeg budeta
Federacije BiH, za poljoprivredu, ono najcece ne prelazi 3%.

Tabela 11/1. Izdvajanje sredstava federalnog budeta za novcane
podrke u poljoprivredi od 2002. do 2009. godine
U 000 KM
G o d i n e
O p i s
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Iznos sredstava 10475 11058 15713 15669 25057 36000 52650 50000 55000
Izvor: Sluba za direktna placanja u primarnoj poljopr. proizvodnji i ruralnom razvoju FMPV

Prikaz izdvajanja sredstava pokazuje stalan trend povecanja iznosa Budeta za
poljoprivredu, ali dinamika povecanja je usporena i ne odgovara stvarnim potrebama. U
posljednjoj godini, izmedu ostalog, i zbog posljedica globalne ekonomske krize, ali i
liberalizacije carinskog reima prema EU, Budet za poljoprivredu je cak i smanjen.
Ovo je lo scenarij za poljoprivrednu proizvodnju u cjelini, jer bez pokretanja njenog
razvojnog ciklusa, ne moe se na sistemski nacin postici ni zadovoljavajuci nivo njene
tehnicko-tehnoloke opremljenosti, niti se moe povecati kvaliteta proizvoda, te njihova
konkurentnost u racionalnom roku, a i sacuvati povjerenje.
U razdoblju od 2002. do 2006. godine sredstva Budeta za poljoprivredu troena su
gotovo iskljucivo na podrke proizvodnji.
Pocevi od 2007. godine, pored podrki proizvodnji, uvode se novi modeli podsticaja i to
ruralnom razvoju i kapitalnim ulaganjima, kao specificnom dijelu ruralnog razvoja.
253
Tabela 11/2. Struktura raspodjele sredstava federalnog budeta
za poljoprivredu od 2007. do 2009. godine

U % po godinama
Namjene izdvajanja
2007 2008 2009 2010.
1. Animalna proizvodnja 42,84 43,55 46,74 51,66
2. Biljna proizvodnja 34,40 10,43 10,12 11,03
3. Kapitalna ulaganja 8,85 27,78 35,45 21,11
4. Strucni projekti 1,27 1,92 0,73 1,54
5. Ruralni razvoj 8,95 12,37 3,09 9,63
6. Strucni skupovi, seminari, sajmovi 0,40 1,04 1,25 -
7. Opremanje IPS-a po kantonima - 0,28 - -
8. Podrka organizovanju poljoprivrednika 0,67 0,48 0,72 -
9. Regresiranje kamata 1,79 - - -
10. Projekt nadzora duhan. titastog moljca - - 0,10 -
11. Pomoc u strucnom obrazovanju - 0,38 0,87 -
12. Ostalo - - - 5,03
13. Rezerve 0,84 1,77 0,93 -
Ukupno 100,00 100,00 100,00 100,00
Izvor: Sluba za direktna placanja u prim. poljopr. proizvodnji i ruralnom razvoju FMPVS

Do ove promjene je dolo prije svega zbog donoenja Srednjorocne strategije
poljoprivrede, ali i stvaranja okvira u Zakonu o poljoprivredi. Struktura raspodjele Granta
za poljoprivredu u razdoblju 2007 - 2010. godine pokazuje transformaciju novcanih
podrki u pravcu smanjenja udjela direktnih podsticaja proizvodnji i povecanja udjela
strukturnih mjera, to je u skladu sa preporukama EU u ovoj oblasti i predstavlja
znacajno pribliavanje modelima podrke koje primjenjuju zemlje clanice EU. Narocito
je uocljiv rast udjela za podrke kapitalnih ulaganja, koji je u 2009. povecan za cetiri puta
u odnosu na 2007. godinu, da bi ponovo smanjio.


13.3.4. Prilagoavanje zahtjevima EU i CAP-a

Potpisivanjem Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju, Bosna i Hercegovina je jasno
iskazala svoje strateko opredjeljenje, a to je pridruivanje Europskoj uniji i shodno tome,
preuzimanje njene pravne regulative, ali i prakse vodenja politika u najirem smislu.
Bosna i Hercegovina i u oblasti poljoprivrede i prehrane mora raditi na preuzimanju
pravnog okvira, te uspostavi kompatibilnih institucija, ali i prakticnih politika kako bi
osigurala postepeno pribliavanje svojeg cjelokupnog sistema europskom modelu.


13.3.4.1. Struktura CAP-a

CAP se sastoji od grupe pravila i mehanizama koji reguliu proizvodnju, prodaju i
plasiranje poljoprivrednih proizvoda u Europskoj uniji, uz poseban naglasak na razvoj
seoskih podrucja. Zajednicka poljoprivredna politika je jedno od najvanijih podrucja
djelovanja i angaovan je znacajan dio sredstava kojima raspolae Europska unija.
Takav poloaj poljoprivreda ne zauzima samo zato to na nju otpada 50 % budeta EU i
broja ljudi i podrucja koje obuhvaca, nego i zbog vanosti i prijenosa odredenog
suvereniteta u tom podrucju, s nacionalnog na vii europski nivo. Vanost CAP-a ogleda
se i u velikoj povezanosti s regulisanjem EU jedinstvenog trita i Europske monetarne
unije dvaju kljucnih temelja za provedbu plana svih EU integracija.
254
13.3.4.2. Slinosti i razlike politike Federacije
BiH i CAP-a

13.3.4.2.1. Najnovija reforma CAP-a

Najnovija dogadanja u reformi CAP-a provode se od pocetka 2005. i to na nacin da se u
10 njenih drava clanica primjenjuje nova poljoprivredna politika u skladu s reformom
dogovorenom u junu 2003. godine.
Osnovna izmjena odnosi se na transformaciju sistema subvencioniranja i to nezavisno od
proizvodnje. U devet zemalja ovaj sistem je odmah zapoceo sa primjenom CAP-a,
zasnovanog na jedinstvenom placanju za poljoprivrednike na bazi ostvarenih podrki po
farmi u prethodnom periodu (Single Payment Scheme SPS).
Ostale stare clanice zapocele su sa primjenom novog sistema SPS malo kasnije, odnosno
od 2006., odnosno 2007. godine.
Zbog nepostojanja adekvatne evidencije za uspostavu SPS sheme, u osam novih clanica
primjenjivano je prelazno rjeenje bazirano na placanjima po hektaru (Single Area
Payment Scheme SAPS). Prema planu transformacije, ovaj sistem placanja trebao bi
biti pretvoren u SPS do 2009. godine.

Iznos subvencija direktno je povezan s mjerama koje se provode i finansiraju:

1. zatitu okolia,
2. sigurnost hrane.
3. primjenu zdravstvenih standarda za biljke i ivotinje i
4. mjere za dobrobit ivotinja (tzv. cross-compliance).

Pored subvencija, poljoprivrednicima su na raspolaganju i sredstva koja se dodjeljuju
kroz politiku ruralnog razvoja. Sredstva potrebna za finansiranje ruralnog razvoja,
dobivena su preusmjeravanjem raspoloivih sredstava za financiranje CAP-a na nacin da
su

smanjena direktna placanja velikim poljoprivrednicima (tzv. modulacija),
i tako oslobodena sredstva su usmjerena za finansiranje razlicitih mjera koje
poboljavaju ambijent ruralnog prostora.

Provode se i razliciti programi namijenjeni propagiranju europskih proizvoda, narocito
njihove sigurnosti, kvaliteta, potovanja zatite okolia i slicno. EU takoder finansira
ucestvovanje na sajmovima, informativne kampanje o porijeklu proizvoda, zaticenom
geografskom porijeklu, tradicionalnoj proizvodnji i kvalitetnim vinima kontrolisanog
porijekla.


13.3.4.2.2. Politika u Federaciji BiH

Premda postoji velik jaz u stepenu razvijenosti institucija, a time i u organizaciji sistema,
Federacija BiH u zadnje tri godine cini velike napore da

1. preorijentie raniji jednostavni model podsticanja proizvodnje baziran
uglavnom na podrke po jedinici proizvoda, te
2. u moderniji model koji slijedi promjene prakse subvencioniranja EU.

255
Shodno tome, a sve na putu unapredivanja i prilagodavanja vlastite poljoprivredne
politike uvode se

mjere podrke kapitalnim ulaganjima, polagano se uvode i mjere ruralnog
razvoja, a akcent se stavlja i na pomoc u organizovanju poljoprivrednika,
organizaciji sajmova i izradi strucnih projekata koji mogu pomoci boljem
osmiljavanju mjera poljoprivredne politike.

U izmjeni sistema podsticaja proizvodnji do sada je vrlo malo ucinjeno, jer je vecina toga
jo uvijek vezana za jedinicu proizvoda i tako direktno utjece na odluku proizvodaca to
da proizvode, to nije u duhu ni WTO sporazuma ni novih kretanja u CAP-u.
Na dravnom nivou osnovana je Radna grupa za harmonizaciju podsticaja, koja u
naredne dvije godine treba pomoci na

uspostavi jedinstvenog sistema podrki baziranoj na hektaru povrine i po
grlu.

Predstavnici federalnog ministarstva poljoprivrede dali su listu sa prijedlogom mjera koja
bi trebala biti osnova za harmonizaciju mjera novcanih podrki na prostoru Bosne i
Hercegovine. Zapravo bi to bio jedan oblik SAPS modela primjenjivanog u okviru CAP-
a i on bi bio prelazno rjeenje ka uspostavi SPS modela za koji Bosna i Hercegovina jo
uvijek nema ni potrebne institucionalne, materijalne ni druge pretpostavke.
Bosna i Hercegovina i Federacija BiH jo nisu donijele Strategiju ruralnog razvoja, tako
da je planiranje i programiranje mjera tog razvoja oteano. Postoji otpor transformaciji
sistema i insistiranje na zadravanju sistema podrki proizvodnji po jedinici proizvoda,
kao dominantnom modelu subvencioniranja u poljoprivredi. Prema okvirnom dokumentu
SESMARD projekta, mjere novcanih podrki potrebno je uskladiti do kraja 2011. godine,
kada bi sistem trebao biti transformiran u poeljnom smjeru, shodno principima koje
nalau WTO i CAP.
Zbog toga je potrebno raditi na edukaciji kljucnih sudionika tog posla, kako bi i oni sami
shvatili u kom se pravcu mora kretati poljoprivredna politika, ukoliko se ele ostvariti
pomaci u pribliavanju savremenoj europskoj stvarnosti.


13.3.5. ta je potrebno uraditi

U okviru transformacije domaceg poljoprivrednog sistema vec su zapoceti brojni projekti
ciji je cilj razviti svijest o potrebi promjena u vodenja poljoprivredne politike i uspostaviti
osnovne institucije koje omogucavaju dalji napredak i transformaciju postojece prakse u
pravcu EU i CAP modela.
U toku 2009. godine na podrucju Bosne i Hercegovine potrebno je izdvojiti kljucne
projekte vane za prilagodbu bh. poljoprivrednog sektora modelu EU. To su;
Projekt poljoprivreda i ruralni razvoj - ARDP
57
i
Projekt jacanja kapaciteta za programiranje ruralnog razvoja.
U nastavku se daju saeti prikazi oba naznacena projekta sa njihovim osnovnim
naznakama ciljeva, sadraja i finansiranja.




57
ARDP Agriculture and Rural Development Project.
256
13.3.5.1. Projekt poljoprivreda i ruralni razvoj - ARDP

Prije nego je potpisan SSP, a na liniji opredjeljenja da je pridruivanje EU strategijski cilj
Bosne i Hercegovine, na dravnom nivou je zapocet Projekt poljoprivreda i ruralni
razvoj (ARDP). Projekt je krenuo u septembru 2007. godine, a zavrava se 31. 12. 2011.
godine. Finansira se sredstvima kredita Svjetske banke (IDA)
58
u vrijednosti od oko 21
miliona US$, grantom Medunarodne razvojne agencije Kraljevine vedske u vrijednosti
od 6 miliona US$ i sredstvima entitetskih budeta u iznosu od 9,19 miliona US$.
Glavni cilj projekta je pruanje pomoci Bosni i Hercegovini u jacanju institucionalnih
kapaciteta i ljudskih potencijala na dravnom i entitetskom nivou radi poboljanja
ambijenta kroz pruanje efikasnijih i efektnijih usluga i politike podrke.
Kao konacan rezultat projekta institucije u Bosni i Hercegovini trebaju biti osposobljene
za prihvatanje pomoci u okviru Instrumenta za predpristupnu pomoc EU, namijenjenu
razvoju ruralnih sredina (IPA RD)
59
.
Teite projekta je fokusirano na nekoliko kljucnih aktivnosti koje se navode kako slijedi;

unaprjedenje prikupljanja i analize podataka kako bi se omogucilo utvrdivanje
efektivne i odrive poljoprivredne politike,
unaprjedenje rada sanitarne i fitosanitarne inspekcije radi povecavanja razine
sigurnosti i kvaliteta ivotnih namirnica i smanjenje trokova vezanih za
potivanje propisa,
pomoc uspostavi strucne poljoprivredne slube usmjerene na zadovoljavanje
interesa poljoprivrednih proizvodaca,
transformacija politike novcanih podrki tako da model podsticaja proizvodnji
postupno evoluira u kombinaciju
modela poticaja proizvodnji,
modela ruralnog razvoja i
modela investicijskih podrki,
priprema za koritenje pomoci EU u sklopu Instrumenta za pretpristupnu
pomoc EU (IPA RD).Ta bi sredstva trebalo istovremeno da pomognu i
olakaju proces tranzicije u sektoru poljoprivrede i doprinesu napredovanju po
pitanjima vezanim za integracije u EU.


13.3.5.2. Projekt jaanja kapaciteta za programiranje
ruralnog razvoja - 3P BHRD

Europsko partnerstvo sa Bosnom i Hercegovinom zasnovano je na odredbama Regulative
Vijeca Europe broj 533/2004 i Odlukom Vijeca Europe broj 9375/04, kojima su
identificirani kratkorocni, srednjorocni i dugorocni prioriteti na putu integracije zemlje u
Europsku uniju. Shodno navedenim dokumentima, u okviru srednjorocnih prioriteta Bosna
i Hercegovina treba

uspostaviti sveobuhvatnu strategiju poljoprivrede i ruralnog razvoja i

58
IDA International Development Association.
59
IPA RD Instrument pretpristupne pomoi (eng. Instrument for Pre-Accession Assistance - IPA) pretpris-
tupni je program za razdoblje od 2007. do 2013. godine koji zamjenjuje dosadanje programe CARDS,
Phare, ISPA i SAPARD. IPA je namijenjen zemljama potencijalnim kandidatima i zemljama kandidatima, a
sastoji se od pet komponenata. Ruralni razvoj (Rural Development) cini njegovu petu komponentu i
dostupan je samo zemljama kandidatima.
257
pouzdan sistem placanja za upravljanje i kontrolu poljoprivrednih fondova u
skladu sa EU preporukama i medunarodnim standardima nadzora.

Pored toga, shodno pripremama za koritenje IPA RD komponente, Bosna i Hercegovina
mora preustrojiti i osposobiti svoje administrativne strukture, kako bi se omogucila
implementacija strategije poljoprivrede i ruralnog razvoja. Administrativne strukture za
implementaciju politika moraju biti osposobljene da kreiraju, financijski upravljaju, vre
nadzor te rade kontrolu i procjenu programa ruralnog razvoja koji se implementiraju po
jedinstvenom modelu u cijeloj zemlji.
Europska komisija je u julu 2007. godine donijela Odluku C (2007) 2255 o Viegodinjem
indikativnom planskom dokumentu (MIPD)
60
za Bosnu i Hercegovinu, koja je
identifikovala da ce ruralna gazdinstva i ruralne zajednice osjetiti koristi zbog poboljanja
politika podrki i uvodenja novih mjera kao rezultata implementacije IPA programa.
Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju (SAA) dodatno je potencirao potrebu za
prilagodavanje zakonodavstva i prakse u oblasti poljoprivrednog sektora zemlje
principima i pravilima EU. Potpisivanjem ovog sporazuma BiH je dobila pristup IPA
komponenti I - pomoc u tranziciji i jacanju institucija i komponenti II prekogranicna
suradnja.
Projekt jacanja kapaciteta za programiranje ruralnog razvoja, finansiran je iz sredstava
IPA 2007. Ima za cilj jacanje sistema za programiranje i kapaciteta za placanja u Bosni i
Hercegovini sa promoviranjem sudionickog pristupa bottom-up pri dizajniranju i
upravljanju mjerama ruralnog razvoja, to ce biti demonstrirano kroz pilot aktivnosti.

Projekt se sastoji od dvije osnovne komponente:

Komponente A - razvoj institucija i jacanje njihovih kapaciteta,
Komponente B razvoj lokalnog partnerstva.


13.3.5.2.1. Komponenta A Razvoj institucija i jaanje njihovih kapaciteta

Ova komponenta ima za cilj jacanje institucija na dravnom i entitetskom nivou, i to
ponajprije kroz uspostavu struktura, mehanizama, sistema i procedura koje zahtjeva
finansiranje u okviru IPA RD komponente.
Projekt ce izvriti analizu postojecih procedura programiranja, apliciranja, placanja,
monitoringa i kontrole, te dati preporuke za uvodenje novih mehanizama za postupno
uskladivanje sa IPA RD zahtjevima. U okviru navedene komponente, radit ce se i na
izgradnji kapaciteta Sektora poljoprivrede i ruralnog razvoja na dravnom nivou, ali
takoder i osoblja entitetskih ministarstava s ciljem povecanja njihovog angamana u
programiranju ruralnog razvoja. Projekt ce takoder nastojati razviti kapacitete za
programiranje ruralnog razvoja i na lokalnom nivou, te pronaci nacine za ukljucivanje
lokalnih sudionika u ovaj proces.

Komponenta A treba:
pomoci ministarstvima u pripremi plana ruralnog razvoja,
identifikovati pilot mjere i procedure njihove realizacije,
razvijati kapacitete osoblja ukljucenog u programiranje ruralnog razvoja,

60
MIPD Multi-annual Indicative Planning Document,
258
pruiti podrku kod analize politika i razvoju uskladenog sistema monitoringa i
evaluacije,
uspostaviti jedinicu za koordinaciju unutar Sektora poljoprivrede i ruralnog
razvoja na dravnom nivou, te
pomoci kod donoenja Operativnog plana ruralnog razvoja na dravnom
nivou.

Iz nabrojanih aktivnosti se jasno vidi fokusiranost projekta na najslabije karike u lancu,
koje trebaju omoguciti uspostavu struktura neophodnih za stvaranje funkcionalnog
sistema programiranja, apliciranja, placanja, monitoringa i kontrole nunog za
zadovoljavanje standarda koje zahtijeva IPA RD.


13.3.5.2.2. Komponenta B razvoj lokalnog partnerstva

Ova komponenta se odnosi na kreiranje i razvoj mehanizama za ucece lokalne zajednice
u procesu planiranja ruralnog razvoja. U okviru navedenih aktivnosti, nastojat ce se
uspostaviti veze sa irim institucionalnim okvirom

kroz razvoj javno-privatnog partnerstva u ciljnim podrucjima po modelu
lokalnih akcijskih grupa to je kompatibilno europskom LEADER modelu.

Da bi se postavljeni cilj mogao ostvariti, potrebno je provesti odgovarajuce obuke i
jacanje kapaciteta na odabranim lokalnim podrucjima. Na taj nacin ce se omoguciti
identifikovanje, dizajniranje i razvoj planova

ruralnog razvoja na lokalnom nivou, koji ce biti vaan sastavni dio modela
programiranja mjera ruralnog razvoja entitetskog nivoa.

U toku realizacije ove komponente, poseban naglasak potrebno je staviti na sljedeca
pitanja;
jacanje Sektora za poljoprivredu i ruralni razvoj kao centralno koordinacijsko
tijelo da postane aktivan inicijator saradnje svih bitnih sudionika radi
zapocinjanja razvoja IPA RD struktura i mehanizama,
razvoj sudionickog pristupa za ukljucivanje lokalnih zajednica i lokalnih vlasti
u proces programiranja ruralnog razvoja,
uvodenje pilot shema u vladine programe potpore radi osiguranja EC
participacije,
procjena naucenih pilot aktivnosti u odnosu na planirane rezultate u okviru
akcijskog plana projekta.

U planu je i nastavak aktivnosti kroz razlicite projekte u sklopu sredstava IPA EU koji ce
dodatno pomoci uspostavu sistema placanja kompatibilnog IPA RD strukturama na
dravnom nivou ali i projekti vezani za digitalizaciju zemljinih parcela, uspostavu baza
podataka o kretanju broja krupne i sitne stoke, mreu racunovodstvenih podataka na
farmama i druge dijelove koji cine sastavni dio IACS (Integrated Administration and
Control System) sistema za administraciju, nadzor i kontrolu placanja u okviru CAP-a.




259
ZAKLJUCI

U svijetu, posebno u razvijenim zemljama, se deavaju brze tehnoloke, tehnoloke i
ekonomske promjene koje zahtijevaju kreiranje novih razvojnih vizija i stratekih ciljeva.
To zahtijeva neprestano pracenje od svake zemlje kako bi obezbijedila sebi kontinuitet na
putu razvoja i eventualno smanjila rizik od zaostajanja. Te promjene mijenjaju odnose
izmedu inputa i outputa i stalno namecu potrebu za njihovu sinhronizaciju radi
ostvarivanja privrednog, odnosno poslovnog uspjeha.

Zapadni svijet je kod stratekog planiranja posebno afirmirao prostorno planiranje. Ako
se tome jo doda ekonomska kriza sa izraenim obiljejima recesije, njeno repriziranje,
solventnost clanica EU, njihove zajednicke valute, onda sve to skupa postaje veoma
zahtjevno, urgentno sa prestojecim implicitnim scenarijem.
Pri tome se mora voditi racuna o svjetskim obiljejima:
a) globalizacija i regionalizacija,
b) liberalno trite i efikasnost,
c) povrat dravnog intervencionizma,
d) odrivi razvoj,
e) brzo uvodenje novih tehnologija,
f) razvoj lokalne samouprave i veca uloga pojedinca,
g) ruralni (policentricni) razvoj.

Realizacija zacrtanih vizija i ciljeva ne moe se obezbijediti bez aktivne i znacajne uloge
drave, jer je to jedna od njenih vanih zadaca. Naa zemlja se opredijelila za europske
integracije i trinu ekonomiju (konkurenciju). Za izlaz iz postojeceg stanja, potrebni su
putokazi koji koriste metode i tehnike planiranja razvoja odredenog prostora. Jedan od
njih za Federaciju BiH je sektor poljoprivrede, koji na osnovu raspoloivih resursa
predvidaju ekonomski i tehnoloki razvoj, socijalne i ekoloke promjene. Izvori za takva
saznanja su Strategija sektora, strucni projekti, programi, idr.

Prema postojecim procjenama, Zemljinu povrinu cine: 11% oranice, 25% prirodne
livade i panjaci, 32% ume i 32% neplodno tlo (pustinje i zaledene povrine). Covjek je
kroz poljoprivrednu proizvodnju uzeo najveci dio ekolokog sistema na zemlji,
potiskujuci sve ono to nije podredeno proizvodnji hrane, cime mijenja ivotnu sredinu.
Zajednicko djelovanje svjetlosti, toplote i padavina definie klimatsko podrucje u kojemu
se razvijaju prilagodeni biljni i ivotinjski svijet, pa i sam covjek.

Proizvodne mogucnosti biljaka i ivotinja su vaan cinilac u poljoprivrednoj proizvodnji i
njima treba posvetiti punu panju radi ostvarivanja eljenih rezultata. Na njihove
proizvodne mogucnosti uticu dvije skupine cinilaca:
c) vanjski (znanje, prirodni uslovi, primjena biotehnickih i tehnickih dostignuca) i
d) unutarnji (bioloki kapacitet)
Znanje zauzima prvo mjesto jer omogucava upravljanje proizvodnim procesima na
najbolji moguci nacin, te se tako koriste svi ostali cinioci za postizanje najboljih rezultata.
Razvoj nauke dovodi do novih saznanja i proizvodnih postupaka te iznalaenja boljih
sorti kulturnog bilja i pasmina domacih ivotinja.
Rad covjeka je izuzetno vaan proizvodni resurs, jer od njegovog znanja i mogucnosti da
rjeava probleme zavisi koritenje raspoloivih faktora za proizvodnju. I ovaj resurs
(ljudski) se moe unaprijediti obrazovanjem.

260
Neophodno je istaci da poljoprivrednik treba da ima iroka znanja iz razlicitih obasti, od
osnova iz biotehnickih nauka, preko agronomskih i tehnolokih znanja, oblasti ekologije,
tehnike i poznavanja mehanizacije, opreme, elektrotehnike, gradevinarstva, pejzane i
vrtne umjetnosti, vodenja knjigovodstvene evidencije, izrade kalkulacija pa do izrade
biznis planova, t.j. ekonomike poslovanja.

U uslovima brzog tehnicko-tehnolokog napretka on mora biti informisan o naucnim
dostignucima i mogucnostima primjene inovacije u poljoprivrednoj proizvodnji. Iz ovdje
navedenih razloga, razvijene zemlje svijeta organizuju strucnu poljoprivrednu slubu sa
zadatkom da prenosi potrebna znanja i uvodi inovacije u proizvodnu praksu.
Preduzetnitvo je poseban oblik rada i takoder veoma vaan cinilac proizvodnje u
savremenim uslovima. Preduzetnici su spremni i sposobni pokrenuti, organizovati,
uspjeno voditi i razvijati neku proizvodnu djelatnost, uz stalne inovacije, preuzimajuci
pri tom odredene poslovne rizike. Njih manjka u poljoprivrednoj proizvodnji da pokrenu
odredene djelatnosti, organizuju bolje koritenje raspoloivih resursa, primjenjuju
inovacije, a i da preuzmu odredene rizike nepovoljnih prirodnih i trinih utjecaja.

Na drugom mjestu po vanosti u povecanju proizvodnje u poljoprivredi su prirodni uslovi
i mogucnost da se otkloni ili smanji njihov negativan uticaj. To se uglavnom postie
izborom kultura i njihovim prostornim razmjetajem.
Na godinju, sezonsku i dnevnu kolicinu sunceve energije ne moe se uticati, ali s druge
strane, ona je neophodan faktor procesa proizvodnje koji ne stvara nikakve trokove i ne
tereti proizvodnju. Zbog toga treba iznaci optimalnu zastupljenost i raspored kulturnog
bilja na prostoru drave. Na tim se osnovama zasniva potreba regionalnog planiranja.

Poljoprivreda je znacajna grana privrede, razastrta na citavom prostoru, viestruko
povezana sa drugim sektorima ekonomije i institucijama dravne uprave. Opterecena sa
velikim brojem problema, nagomilanim tokom minulih godina i uz to izloena rizicima
vremenskih neprilika koje ne moe predvidjeti niti se od njih odbraniti.

U zadnjim godinama Federacija BiH je ucinila zapaene pozitivne pomake na stvaranju
povoljnijeg ambijenta za sektor poljoprivrede. U tim zaslugama prednjaci resorno
ministarstvo na poljima: legislative, institucijama, slubama, kadrovskom jacanju,
uspostavljanju saradnje sa naucnim i strucnim ustanovama, organizovanju i poslovnom
povezivanju unutar poljoprivrede i sa prehrambenom industrijom, iznalaenju rjeenja za
povoljnije izvore kreditnih sredstava, te znacajnijem izdvajanju finansijskih sredstava za
podre sektoru. To jo vie dobiva na znacaju, kada se uzme u obzir ukupna privredna i
politicka situacija nae zemlje.

Pored stvaranja povoljnijeg, hvale vrijednog opceg ambijenta, neophodne su, i to to
prije, promjene na samom gazdinstvu. Tu se misli na njegovo poduzetnitvo usmjereno
na pokretanje, organizovanje i inoviranje na gazdinstvu, s osnovnom svrhom osvajanja
trita. Naravno, to nije moguce za sve, nego se misli na one koji imaju primjerene
mogucnosti. Od farmera se trai kreativnost, inicijativa, spremnost na preuzimanje rizika,
povjerenje u ljude i angaman na uvodenje promjena. Dakle, gazdinstvo mora postati
poslovni subjekat poduzetnik, koji primjenom nove ideje ili inovacije uz preuzimanje
poslovnog rizika, proizvode plasira na trite radi sticanja dobiti. Deava se, posebno u
zemljama trine ekonomije, da poduzetnik tek u drugom ili inom pokuaju uspijeva
ostvariti dobit.

261
Razvitak poljoprivrednih gazdinstava treba pokrenuti, izmedu ostalih razloga i zbog
priprema za predstojece europske i svjetske integracije. Treba ohrabriti poduzetnika
gazdinstva da prihvati izazove i u njih se ukljuci. Da, uz pomoc drutvene zajednice,
prilagodava velicinu posjeda, produktivnost rada i ekonomicnost proizvodnje, drugim
rijecima, proizvodnju prilagodi trinim uslovima. Sadanji privredni uslovi zahtijevaju
drugacije ponaanje gazdinstva, a to bi se pojednostavljeno moglo svesti na sljedece:

Neophodne promjene na poljoprivrednom gazdinstvu
(privrednom subjektu)

Obiljeje Prevazideno gazdinstvo Moderno gazdinstvo
Ope
Trite Stabilno Promjenljivo
Nivo konkurencije Lokalno, nacionalno Svjetsko
Organizacioni oblik Hijerarhijski Mreni
Industrija
Proizvodnja Masovna Prilagodljiva
Nosilac razvitka Kapital/rad Inovacije/znanje
Nositelji tehnologije Maine Digitalizacija
Izvor prednosti Snienje trokova
Inovacije, kvalitet, rokovi,
trokovi
Vanost istraivanja i razvitka Neznatna do srednja Visoka
Nastup Samostalan Savez i saradnja
Radna snaga
Cilj Puna zaposlenost Place i dohodak
Obucenost Kvalifikacija za posao ire znanje
Obrazovanje Steceni nivo Doivotno ucenje
Odnos radnik ef Suprotstavljeni Saradnja
Zaposlenje Stalno Prema potrebi
Vlada
Odnos vlasti i privrednog subjekta Postavljanje zahtjeva Podrka za rad
Uredenje Zahtjev i nadzor
Prilagodljivost, trini
instrumenti
Izvor: Modificirano iz Macke, D. (2000) Why Entrepreneurship?

Konkurentnost trai visoku produktivnost kapitala. U poljoprivredi Federacije BiH
prevladava udio biljne proizvodnje uz nizak udio stocarstva. Unutar sektora treba
favorizirati proizvodnje koje su konkurentne ili su najblie ispunjenju tog uslova.
Trite trai ujednacavanje kvaliteta proizvoda, pribliavanje ili primjenu standarda,
odredenu pripremu i doradu, kolicine koje pobuduju panju, marketing i dr. Od velikog
broja malih proizvodaca treba standardizirati i konfekcionirati proizvode preko
marketinke zadruge i tako ponuditi tritu traeni obim i zadovoljavajuci kvalitet.
Udruenja i zadruge treba podrati i nasloniti na dravni marketing, kako bi se povecalo
zanimanje malih proizvodaca i na taj nacin njima dala mogucnost.

Uspostaviti vezu izmedu proizvodaca, preradivaca i trgovackih organizacija. Na taj nacin
se obezbjeduje ugovaranje proizvodnje, priprema za trite, ujednacavanje kvaliteta,
pranje, sortiranje, kalibriranje, pakovanje, skladitenje i prodaja preko vlastitih ili tudih
prodajnih kanala. Najcece, u sklopu ovog lanca se nalazi i specijalizirana finansijska
institucija poljoprivredna banka, koja kroz smanjenje cijene kapitala, rjeenja poznata,
finansijska sredstva cini prihvatljivim za ovaj sektor.

262
Dobijeni dvogodinji rezultati istraivanja daju mogucnost i namecu potrebu za izvodenje
zakljucaka. Sigurnost u tome je veca kod opcih zakljucaka, jer za to ima vie valjanih
argumanata. Za stavove koji se odnose na proizvodna gazdinstva, moe se kazati da su
proizali iz citavog niza prikupljenih podataka i analizom dobijenih rezultata. Ali, kod
toga ne treba izgubiti iz vida, da gazdinstva nemaju skoro nikakve evidencije,
knjigovodstvene dokumentacije o svom poslovanju. Uz uvaavanja recenog, ipak se daju
slijedeci opci i posebni zakljucci.


A. Poljoprivreda EU
Iz podataka o poljoprivrednoj proizvodnji u EU i njenim clanicama moe se uociti
odredeno stanje, koje treba ozbiljno uzeti u razmatranje za iznalaenje rjeenja u
poljoprivredi i privredi FBiH, odnosno BiH. Za potrebe ovog projekta neophodno je
konstatirati sljedece.
1. Veliki posjed dominira u EU, ali nisu zapostavili ni mali posjed.
a) Mali posjed jeste odredena smetnja, ali nije prepreka da poljoprivreda bude
razvijena. EU-27 ima 45% posjeda cija je poljoprivredna povrina manja
od 5 ha ali ima razvijenu poljoprivredu. Dobar primjer za to je Italija, koja
ima 67,1 % posjeda cija je poljoprivredna povrina manja od 5 ha i Grcka
jo i vie 70,9%.
b) Mali posjed, velicine do 1 ESU u EU-27 zapoljava redovno 39,5 % ljudi, a
preracunato u godinju jedinicu rada (AWU), zapoljava 24,2 %, (1 AWU
= jedan radnik zaposlen najmanje 12 mjeseci).
c) Vrijednosno doprinosi standardnoj bruto mari SGM, koja se iskazuje u
ESU 1,7%.
d) Posjeduju 6% svih poljoprivrednih povrina i vlasnici su stoke 2,6%
(uslovna grla).
e) U nekim zemljama, ove male proizvodne jedinice zapoljavaju skoro dvije
trecine svih zaposlenih u poljoprivredi: 71,0% u Madarskoj, 70,7% u
Bugarskoj, 63,9% u Rumuniji i 60,7% u Slovackoj.
f) Proizvodaci malih jedinica, vrijednosti svoje proizvodnje troe u 12 drava
clanica vie od 50% u vlastitom domacinstvu: Slovacka 99%, Slovenija
97%, Madarska 91%, Latviji 89%, Rumunija 86%, Estonija 85%, Bugarska
78%, Litvanija 73%, Ceka i Poljska 57%, Kipar 53% i Italija 52%.
Najveci broj njih se bavi stocarskom proizvodnjom.
2. U razdoblju izmedu 2000. i 2007., smanjen je unos poljoprivredne radne snage
za 19,5% u EU-27, jer raste produktivnost. Ta stopa promjene je manja u EU-
15 (-3,4%) nego u ostalim dijelovima EU. Tokom 2007., najvie smanjenje
utroka ljudskog rada u poljoprivredi je zabiljeeno u Litvaniji (-12,4%),
Bugarskoj (-10,8%), Latviji (-5,0%), Slovackoj (-4,7%), Madarskoj (-4,5%) i
Italiji (-4,2%). EU je imala smanjenje radne snage u poljoprivredi za 2,2% u
2007. godini.
3. Vlasnici malih imanja u EU su dominantno starije osobe i obrnuto, vlasnici
vecih imanja su mlade osobe. Udio mladih vlasnika raste sa povecanjem
velicine gazdinstva.
4. Nacin koritenja poljoprivrednih povrina, uzet je posjed manji od 5 ha u EU-
27 2005. godine je: oranice cine 52,5% (u tome najvie ita 33,2% i krmnog
bilja 6,1%), panjaci i prirodne livade 16,3% i stalni zasadi 31,2%. Nema
neobradenih povrine.
263
5. Opcenito, manje specijalizirana "mjeovita" gazdinstva su svojstvena novim
clanicama (posebno Rumunjskoj i Litvaniji).
6. Prije proirenja, EU-15 je imala 52% gazdinstava (posjeda) koji su se bavila
iskljucivo biljnom proizvodnjom (bez stoke) i 48% gazdinstava koja su
uzgajala stoku. Nakon proirenja zajednice na EU-27, smanjio se udio
gazdinstava sa iskljucivo biljnom proizvodnjom na 38%, a povecao udio na
62% onih koji uzgajaju stoku. Povecanje udjelu za 14% u korist uzgajivaca
stoke, posebno su doprinijele Rumunija i Bugarska.
7. U ukupnoj vrijednosti poljoprivredne proizvodnje, usjevi (biljna proizvodnja)
ucestvuje sa 51,4%, animalna proizvodnja sa 41,3%, poljoprivredne usluge sa
4,4% i sekundarne aktivnosti (prihodi van poljoprivrede) 2,9%.
8. Prema velicini farme iskazana u broju uslovnih grla: do pet 17%, od 5 do 50
grla 17%, od 50 do 100 grla 7% i 100 i vie grla 7%. Nakon proirenja na EU-
27, udio farmi koji uzgajaju stoku je 62% i to prema broju uslovnih grla stanje
je sljedece: do pet grla 33%, od 5 do 50 grla 21%, od 50 do 100 grla 4% i 100 i
vie grla svega 4%.
9. Manje razvijene zemlje imaju veliki udio gazdinstava koja se bave
stocarstvom. Novih 10 zemalja clanica EU ima svega 17% posjeda bez stoke i
83% posjeda koja uzgajaju stoku. Prema velicini farme (uslovno grlo) ,
stocarska gazdinstva imaju sljedecu strukturu: do pet grla 44%, od 5 do 50 grla
37%, od 50 do 100 grla 1% i 100 i vie grla od 1%. Dvije clanice, Bugarska i
Rumunija imaju svega 6% gazdinstava koja se iskljucivo bave biljnom
proizvodnjom (bez stoke) i 94% gazdinstava koja uzgajaju stoku i to uglavnom
u dvije velicine farmi: do 5 uslovnih grla 78% i od 5 do 50 uslovnih grla 16%.
10. Prosjecna velicina stada u EU je:

Grla stoke po gazdinstvu
Vrsta stoke
2003

. 2005.
Goveda 28,7 29,6
Muzne krave 10,8 11,1
Ostale krave 17,9 18,2
Ovce 98,6 105,3
Svinje 57,7 65,1
Priplodne krmace 18,2 18,3
Ostale svinje 20 kg 38,8 45,9
Konji 2,7 3,0
Koke nosilice u 1000 0,2 0,2
Brojleri u 1000 0,9 0,8

11. U 2005. godini proizvodnja u staklenicima i organska proizvodnja u koritenju
povrina kod EU-25 sa 3%, odnosno 1,9% a u EU-27 sa 2,8%, odnosno 1,6%.
12. Poljoprivredna proizvodnja u zemljama clanicama EU se odvija na vlastitom i
zemljitu uzetom u zakup. Vlastito zemljite u prosjeku ucestvuje sa 54,5% a
zemljite iz zakupa 45,5% u ukupnim poljoprivrednim povrinama. to su
gazdinstva veca, udio zakupljenog zemljita je veci.
13. U prosjeku, mala gazdinstva do 5 ha poljoprivredne povrine, uzimaju jo 10%
zemljita u zakup, a gazdinstva sa 100 i vie ha koritenih poljoprivrednih
povrina, imaju 42% vlastitog i 58% zakupljenog zemljita.
14. Procjenjuje se za EU-27, da je poljoprivredni dohodak povecan za 5,4% u
2007. godini, nakon povecanja od 3,3% u 2006. Kretanje tog pokazatelja u
2007. godini je bilo razlicito na sjeveru i jugu EU-27. Najveci porast
264
zabiljeen je u Litvaniji (39,3%), Estoniji (22,5%), Cekoj (20,9%) i vedskoj
(16,5%), a najvece smanjenje u Rumuniji (-16,7%), Bugarskoj (-8,5%) i
Portugalu (-5,0%).
15. Vrijednost svih poljoprivrednih subvencija u EU-27, evidentiranih u 2007.
godini, iznosi 51,6 milijardi eura. Ucece novih zemalja (koje su pristupile
EU-u u periodu 20042007) u ukupnim subvencijama, koje se daju
poljoprivrednim proizvodacima, iznosi 3% u 2000. i 13% 2007. godini.
16. Prosjecan udio subvencija prema BDV ER-15 iznosi 33% u 2000. i 36% u
2007. godini. Isti taj pokazatelj za EU-27 ima vrijednost 30% u 2000. godini, a
36% sedam godina kasnije.
17. Po zemljama clanicama, najvie sredstava za subvencije u odnosu na ostvarenu
BDV ima Finska. Ona tri puta vie izdvaja za subvencije nego to se ostvari
BDV iz poljoprivrede. Austrija daje oko dvije trecine subvencija na ostvarenu
BDV. Od starih zemalja clanica, najmanje za podsticaje izdvaja Belgija, oko
jedne petine od ostvarene BDV.
18. U 2007. godini cijena poljoprivrednog zemljita u zemljama clanicama je
potpuno razlicita. Najbolju cijenu od 35.000 eura/ha postie se u Nizozemskoj,
pa Danskoj 26.000 eura /ha, Luksemburgu 18.000 eura/ha, a najnie,
beznacajno male su u Latviji.
19. I raspon rente poljoprivrednog zemljita je veoma velik u EU. U poznatim
poljoprivrednim zemljama clanicama ima najbolje cijene eura/ha: Danskoj
550, Nizozemskoj 445, Malti 400, pa do zanemarljivo niske u Latviji i
vedskoj.
20. U EU-25, (bez Njemacke), u 2005. godini je navodnjavano oko 15,6 milijuna
ha, a to je oko 13,5% ukupne poljoprivredne povrine.
21. Udio navodnjavanih oranicnih povrina u EU je 20%, a najvii je u
mediteranskim zemljama: Grckoj (51%), Italiji (43%), Portugalu, Malti i Cipru
(oko 30%) i paniji (23%). U tim zemljama navodnjavanje je bitan element za
razlicite vrste poljoprivredne proizvodnje. U drugim podrucjima EU-e,
navodnjavanje se koristi radi otklanjanja posljedica od sue, kao to je slucaj u
Nizozemskoj, koja navodnjava oko 36% poljoprivrednih povrina.
22. Ruralni razvoj je buducnost sela i poljoprivrede. EU je razvila poljoprivredu
do zadovoljavajuceg nivoa i dalji razvoj cini kroz nadgradnju (ruralni razvoj).
23. Sljedece razmatranje o ruralnom razvoju uradeno je na osnovu podataka o
popisu stanovnitva i statistike o ruralnom razvoju, a na temelju OECD
koncept o podjeli regija EU prema njihovom nivou ruralnosti. Popis
stanovnitva je uraden 2001. godine, (podaci za Maltu nisu bili dostupni).
Regije su razdvojene pomocu auriranog OECD koncepta na dva dijela:
lokalna administrativna jedinica i
regije.
Lokalna jedinica je seoska zajednica, ako je gustoca naseljenosti ispod 150
stanovnika po km
2
. Koncept regije razlikuje tri nivoa ruralnosti u zavisnosti od
uceca stanovnitva koje ivi u ruralnom podrucju lokalnih jedinica.
Kriteriji za ta tri podrucja su:
preteno ruralna regija; vie od 50% stanovnitva ivi na selu,
ruralna podrucja; 15-50% stanovnitva ivi na selu, i
preteno urbana regija; ima manje od 15% seoskog stanovnitva.
Preteno ruralna regija je dalje podijeljena na dva nivoa:
znatno ruralna ako ukljucuje grad s vie od 200.000 stanovnika i
preteno urbana ako ukljucuje grad s vie od 500.000 stanovnika
265
24. Vecina stanovnika EU-26 ivi u preteno urbanim regijama (44%), znatno
ruralnim regijama 37% i preteno ruralnim regijama samo 19%. Samo pet
drava clanica imaju vie od 50% stanovnika koje ivi u preteno ruralnim
regijama, a to su: (Luksemburg, Irska, Slovenija, Finska i Grcka), a u est
zemalja (Belgija, Nizozemska, Velika Britanija, Njemacka, Italija i Portugal)
ivi vie od polovine stanovnitva u preteno urbanim regijama. Interesantno
je napomenuti, svo stanovnitvo Luksemburga ivi u predominatno ruralnom
rejonu. Na drugoj strani, po stanovnitvu predominantno urbanom se istice
Belgija (84,8%) i Nizozemska (83,1%).
25. Pokazatelji iz zemalja EU idu u prilog konstataciji, da kod kretanja cinitelja
procesa proizvodnje (zemljite, ljudski rad i kapital), stopa rasta kapitala je
najveca. On je imao vecu stopu povecanja nego to je zabiljeena stopa pada
kod smanjenja poljoprivrednih povrina i radne snage. Zahvaljujuci
povecanom ulaganju kapitala dolo je do znacajnijeg povecanja poljoprivredne
proizvodnje i produktivnosti.
26. Kapital (novac) kao univerzalna vrijednost ljudske imovine zahtijeva
ekonomski pristup pitanju opravdanja ulaganja. Proizvodac je u ulozi
donosioca odluka kod kapitalnih ulaganja pri izboru proizvodnje, tehnologije i
uvodenja inovacija, sve sa ciljem dobivanja proizvoda koji je kvalitetom, te
cijenom i rokom isporuke konkurentan na tritu.

B. Poljoprivreda FBiH
1. Vlada Federacije Bosne i Hercegovine, a posebno resorno ministarstvo su
uradili znacajne pozitivne pomake u zadnjih nekoliko godina, hvale vrijedne, u
stvaranju povoljnijeg ambijenta za poljoprivrednu proizvodnju. Moe se
postaviti pitanje: je li to dovoljno i moe li se vie uraditi?
2. Resorno ministarstvo i Vlada FBiH nalaze se na zadatku da prevedu
poljoprivredu iz krize u fazu oivljavanja (oporavka) i prosperiteta (razvoja). U
tome imaju dobri pomaci iako je to posebno teak dio etape drutvenog
razvoja. Tome se sad i pridodala recesija svjetskih razmjera boldirana s naim
politickim ustrojem drave i odnosom odgovornih.
3. Poljoprivredni sektor zasluuje vie zbog svog znacaja, pa treba ocekivati
neophodne mjere i aktivnosti u narednom periodu radi, izmedu ostalog,
koritenja znacajnih resursa, zapoljavanja, ostvarivanja odredenog nivoa
standarda seoskom stanovnitvu i vracanja dostojanstva proizvodacima hrane.
4. Poljoprivreda je znacajna grana privrede, razastrta na citavom prostoru,
viestruko povezana sa drugim sektorima ekonomije i institucijama dravne
uprave, uvezana sa ruralnim (policentricnim) razvojem.
5. Pokuava se sa sredstvima za podrke poljoprivredi, koja su nedostatna,
finansirati i ruralni razvoj. Na taj nacin izdvojeni iznos sredstava postaje kap
vode u moru.
6. Za ruralni razvoj trebaju novi izvori finansijskih sredstva, jer u njemu
poljoprivreda cini svega 60% aktivnosti.
7. Trai se ravnomjeran razvoj poljoprivrednih regija i seoskih podrucja, to u
naim novonastalim prilikama predstavlja dodatni, ne samo finansijski
problem.
8. Udio bruto dodane vrijednosti iz poljoprivrede u bruto domaci proizvod se
smanjuje u FBiH. To znaci da ona u odnosu na druge djelatnosti u svom
razvoju zaostaje.
9. Zakup zemljita imaju krupni proizvodaci.
266
10. Savremena poljoprivreda trai kapital za: kvalitetne repromaterijale, uredenje
zemljita, opremu i mehanizaciju, razvijenu infrastrukturu.
11. Cijena poljoprivrednog zemljita i rente je mala: neadekvatno poznavanje
problema i njegovog znacaja, digniteta i ravnopravnosti, niska proizvodnost,
slaba infrastruktura, nepovjerenje idr.
12. Znacajne trokove uredenja zemljita, navodnjavanje, dubrenja i zatite moe
da se opravda intenzivnom proizvodnjom u odgovarajucem ambijentu.
13. Konkurentnost proizvodnje je najvie uslovljena ulaganjima.
14. EU-27 su za subvencije u 2007. izdvajale 36% od bruto dodane vrijednosti, a
FBiH samo 5,8%. To je dovoljan dokaz da mi nemamo odgovarajuci,
adekvatan odnos, a ne iznos, o cemu se cesto govori.
15. Danas se velicina poljoprivrednog posjeda ne mjeri samo po povrini nego i po
iznosu uloenog kapitala u savremene tehnologije.
16. Nema agro banke preko koje bi poljoprivredi davala sredstva pod povoljnijim
uslovima od komercijalnih kredita. Zbog toga ona ima tri do cetiri puta vece
kamatne stope i ostale loije uslove kreditiranja nego zemlje u kojima je
razvijena.
17. Iz analize investicija po tehnickoj strukturi se vidi da nema kupovine zemljita
i okrupnjavanja posjeda kao neophodnog uslova za povecanje produktivnosti,
odnosno konkurentnosti.
18. Nema ozbiljnih priprema za proizvodnju biodizela u BiH iako je preuzeta
obaveza na tom planu.
19. Mjere strukturne politike provode se najcece kroz davanja novcanih podrki
radi ostvarivanja razvoja, a vrlo rijetko ima izdvajanja za odravanje neke
proizvodnje.
20. Bri razvoj zahtijeva angaovanje i aktivno ukljucivanje lokalnih resursa radi
svog i opteg dobra.
21. Povecanje konkurentnosti proizvodnje je zajednicki zadatak, nesebican rad
svih nivoa vlasti i proizvodaca. Parcijalni interesi ne donose dobru buducnost.
22. Treba panju posvetiti organizovanju proizvodaca, dohodovnom povezivanju i
izradi projekata koji doprinose osmiljavanju mjera poljoprivredne politike.
23. Neprestano raditi na uskladivanju mjera sa CAP-om (transformacija novcanih
podrki). Osposobiti se za koritenje predpristupnih fondova, jer tu nema
sentimentalnosti. Treba uciti iz iskustva drugih zemalja koje su to skupo
platile.
24. Razvoj institucija i lokalnog partnerstva, ukljucivanja svih koji daju doprinos.
25. Privredna struktura u okviru koje veliki znacaj ima poljoprivreda, dominantno
je zastupljena u ruralnim podrucjima, a i jedan je od osnovnih uzroka
zaostajanja i demografskog pranjenja. Ovog fenomena nisu se oslobodile ni
razvijene zemlje i regije, ali je pojava manje izraena.
26. Ta nepovoljna ekonomska i demografska slika ruralnih podrucja zahtijeva
revitalizaciju kao imperativ i razvojnu potrebu. Razvoj tih podrucja nije moguc
kroz podrku samo poljoprivrednoj proizvodnji.
27. Neodgovarajuci prirodni ambijent, rijetka naseljenost i velika njihova
udaljenost od gradskih centara su osnovni razlozi neatraktivnosti za mlade
ljude da se zadravaju, naseljavaju ili radno angauju. To je problem drave, a
ne samo resornog ministarstva.
28. Ruralni prostor je heterogen po svom fizickom, geografskom i
socioekonomskom izgledu, te se zbog toga trebaju izbjegavati uniformna
razvojna rjeenja. Nastojati ocuvati tradicionalne regionalne specificnosti.
267
29. Ni regionalizacija, hit u svijetu, ne smije da bude alibi za ekonomsko ili bilo
koje drugo zatvaranje u svoje okvire (autarhicni razvoj).
30. Treba smanjiti ruralizaciju urbanih sredina. Razvijeni vec odavno imaju
urbanizaciju ruralnog.
31. Na listi prioriteta visoko mjesto treba da zauzme zatita okoline i ljepote
ruralnih sredina.
32. Ruralni razvoj dovodi se u funkcionalnu vezu sa razvojem: naselja, investicija,
infrastrukture, harmonizacijom instrumenata razvojne politike, te podsticaja
biznisa u poljoprivredi, industriji, turizmu i drugim djelatnostima.
33. Iskustva iz svijeta nas uce, da ostvarivanje odrivog razvoja ruralnih sredina ne
zavisi samo od finansijskog potencijala. On je determinisan i brojnim drugim
faktorima (i oni koji nisu iz cisto ekonomske sfere).
34. Savremena praksa pokazuje da razvoj poljoprivrede i ruralni razvoj nije moguc
kod vecine zemalja u razvoju i tranziciji bez aktivne podrke razvijenog
svijeta.
35. Liberalizacija trita i ekonomska reforma su u tim zemljama preduslov za
razvoj poljoprivrede, povecanja dohotka, smanjenje siromatva i promocija
odrivosti.
36. Poljoprivrednu proizvodnju je neophodno osavremenjavati, smanjivati unos
radne snage i poboljati uslove rada i ivljenja. Na taj nacin se regulie
migracija stanovnitva, a ne regulativom.
37. U BiH/FBiH dominira mali poljoprivredni posjed, kojeg treba prihvatiti i za
EU to bolje pripremiti. Razlozi zbog kojih on zasluuje panju su brojni, a
navode se sljedeci:
a) Vie od 60% poljoprivrednih povrina je u njihovom vlasnitvu i 80%
stocnog fonda,
b) zapoljava najveci dio poljoprivredne radne snage,
c) takav posjed daje proizvodnju koja u cijelosti ili u znacajnoj mjeri
podmiruje vlastite potrebe tih dimacinstava i dio za trite, te na taj nacin
dopinosi bilansu zemlje,
d) ima socioekonomski znacaj,
e) nije ga moguce u relativno kratkom vremenu promijeniti.
26. Na malom posjedu treba da dominiraju intenzivne poljoprivredne kulture. U
EU stalni zasadi cine jednu trecinu malog posjeda. Znacajan dio otpada za
zatvoreni proizvodni prostor.
27. Samo veci posjed i intenzivna proizvodnja moe biti motiv za zadravanje
mlade i sposobne radne snage. U EU mali posjed je ujedno i staracki posjed.
28. Ostvarena poljoprivredna proizvodnja po proizvodnoj jedinici (ha, grlu) u
Federaciji BiH je dominantno ekstenzivna sa primjesama poluintenzivne.
29. Zastupljenost stocarstva je jedan od faktora stabilnosti prinosa i intenzivnosti
proizvodnje.
30. Zbog niske proizvodnosti, a time i produktivnosti su rijetke proizvodnje u
FBiH koje ekonomski motiviu proizvodace.
31. Ishrana u stocarstvu je glavno ogranicenje vece proizvodnje, a ne postojeci
pasminski sastav.
32. U biljnoj proizvodnji je velika arolikost sortimenta i jo ga treba znatno
poboljat.
33. Ocuvanja autohtonih sorti, pasmina i proizvoda.
34. Intenzivnost proizvodnje je nedovoljno zastupljena, posebno dubrene i
navodnjavanje.
268
35. Muli je udio trokova ljudskog rada zbog niske cijene, iako nije zastupljena
mehanizacija u odredenoj mjeri.
36. Mehanizovanost povecava trokove proizvodnje ali omogucava uvodenje
savremene tehnologije.
37. Poljoprivredna proizvodnja FBiH ne moe da podnese ekonomsku cijenu rada,
ali je treba za to pripremiti u to kracem vremenu.
38. Porast cijena energije, dubriva i zatitnih sredstva u znacajnoj mjeri umanjuje
efekte ekonomskih mjera podrke u FBiH. To povecanje cijena ima viestruko
manji uticaj na dohodovnost proizvodnje gdje se ostvaruju visoki prinosi.
39. Ne primjenjuje se u dovoljnoj mjeri zatita domace proizvodnje. Vidi kako to
drugi rade.
40. Uvoze se sirovine i proizvodi za koje mi imamo, kod nekih, bolje uslove
(voda, pivo, pivski jecam , dubriva, zatita, stocna hrana, energija bio gas i
sl.). Takav luksuz nije kompatibilan sa standardom, ima negativnu korelaciju.
41. Nema istinskog organizovanja i dohodovnog povezivanja proizvodaca u FBiH.
42. Mali je broj zemljoradnickih zadruga koje rade na novim principima.
43. Nedovoljno se primjecuje rad strucnih poljoprivrednih slubi na terenu.
44. Slaba primjena strucnih i naucnih dostignuca i njihova valorizacija.
45. Niska konkurentnost poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda, slabo uredeno
trite i neznatno zastupljen marketing, nedostatak infrastrukture.
46. Velike oscilacije u uslovima privredivanja (cijene, kamate idr.) i potpuna
zavisnost od prirodnih (vremenskih) uslova.

C. Poljoprivredna gazdinstva u FBiH
Poljoprivredna proizvodnje, a unutar nje gazdinstva kao nosilac te aktivnosti
predstavljaju najstariju ljudsku djelatnost. U tom dugom periodu, ambijentu nastanka i
razvoja, ona su se oblikovala i stekla svoje specificnosti. Medu iskazanim
specificnostima, iz nude, je i mala reproduktivna sposobnost, odnosno akumulativnost.
Zbog toga je prvobitno poljoprivredno gazdinstvo bilo, i nerijetko jo uvijek ostalo
autarhicno i zatvoreno u proizvodacko-potroacku jedinicu radi opstanka i nezavisno od
vanjskog svijeta.
Ekonomski razvoj mijenja tu formu gazdinstva, ono se polako otvara za repromaterijal i
trite, postepeno prihvata tehnoloko-tehnicki napredak i povecava obim proizvoda. Te
promjene dovode do slabljenja veza izmedu gazdinstva i domacinstva. Gazdinstvo
postaje robni proizvodac, a domacinstvo podmiruje svoje potrebe na tritu. Ovakav
eljeni razvoj ima pozitivan tok u povoljnim ekonomskim i politickim prilikama.
Izuzetne situacije, posebno izraene ekonomske krize i ratna stanja, dese se promijene
smjera kretanja ovog procesa, pa zbog toga poljoprivrednici nisu spremni za nagle
promjene i olako prihvatanje novih rjeenja. I to je jedno od specificnih svojstava
poljoprivrednih gazdinstava i pristupa u proizvodnji hrane.
Ona je irok poljoprivredni prostor kojeg treba proizvodno organizovati, izgraditi i
opremiti. Pored toga, poljoprivredne povrine su veoma razlicite po nadmorskoj visini,
reljefu i ekspoziciji. Zbog toga u ovoj djelatnosti nije moguca prostorna koncentracija
proizvodnje izabrana prema nekim drugim pogodnostima (ekonomskim, trinim i dr.).
To pred ovu proizvodnju postavlja specifican zadatak i trai dodatna sredstva koja nisu
potrebna u drugim proizvodnim granama.

Za istraivanje ekonomike proizvodnje odabrana su gazdinstva iz povoljnih proizvodnih
podrucja, koja po primijenjenoj agrotehnici za uslove FBiH su u najmanju ruku
prosjecna, trino orijentisana i ispunjavaju propisane uslove za ostvarivanje novcanih
269
podrki. Dakle, uzeta su gazdinstva koja postiu bar prosjecne proizvodne rezultate i koja
bi se, prema stanju u FBiH, mogla svrstati u ekonomski odriva. To se moe dobro vidjeti
iz usporedbe podataka za FBiH i istraivanih gazdinstava na: velicini parcele ili broju
grla na farmi, ostvarenom prinosu po ha, odnosno grlu, podrucjima ekonomske
pogodnosti u odnosu na vecinu ostalih gazdinstva van domena ovih istraivanja.
Izracunati ekonomski parametri na istraivanim gazdinstvima o uspjenosti poslovanja su
uglavnom pozitivni, posebno kada im se prihod uveca za iznos ostvarenih podrki. No, to
nije dovoljno ni srazmjerno angaovanim resursima i uloenom trudu. Za ostvarivanje
potrebnih, primjerenih i mogucih rezultata ce se jo cekati, jer se oni ne ostvaruju lako i u
kratkom vremenu, pod uslovom da se proces odvija u pravom smjeru. To vrijeme samo
od sebe nece donijeti boljitak, nego predstavlja manevarski (vremenski) prostor kojeg
trebaju maksimalno iskoristiti sudionici procesa, u prvom redu poljoprivrednici koji
imaju jo znacajne neiskoritene rezerve, s jedne i to veoma vane strane i drave,
odnosno Federacije, s druge strane. Iz te sinergije vodeni mudro i uz pomoc nauke, ce
proizaci rezultati koje sektor ocekuje, zasluuje i njeni proizvodaci. Nije realno ocekivati
do to bude nivo ostvarenja koji postiu zemlje razvijenog svijeta, jer imaju drugu startnu
poziciju, ali mu treba stremiti i na tome odgovorno raditi. Znatno bolje stanje od
postojeceg treba to prije imati i njega dalje unapredivati.


C/1 Biljna i animalna proizvodnja

Nema potrebe, a jo je manje koristi iscrpljivati se na razlozima koji su nas doveli do
ovakvog stanja. Neophodno je utvrditi to cinjenicno stanje, to moguce realnije, kako bi
se za njega iznalo odgovarajuce rjeenje. U tom smislu ovaj strucni projekt daje
dovoljno cinjenica prikupljenih tokom istraivanja, a to su:
1. prinosi kod hljebnih ita su u pola manji od prosjeka EU.
2. prinosi industrijskog bilja znatno zaostaju za proizvodnjom razvijenih zemalja,
3. prinosi povrca su tri do cetiri puta manji od onih koji na tritu formiraju cijene,
4. proizvodnja je dominantno ekstenzivna, sa prisustvom polu intenzivne i
intenzivne proizvodnje u vocarstvu i vinogradarstvu,
5. mala proizvodnja po grlu,
6. neuskladenost izmedu ishrane stoke (po kvalitetu i kvantitetu) i njihovog
genetskog potencijala,
7. slaba iskoritenost prirodnih travnjaka i mala obradenost zemljita,
8. nedovoljno se koriste zemljini, ljudski i drugi resursi,
9. neadekvatna proizvodna orijentacija,
10. nedostatak odgovarajuceg sortimenta i pasmina,
11. neprilagodenost izmedu proizvodnog genetskog potencija i danih uslova,
12. nedovoljna i neadekvatna zdravstvena zatita bilja i ivotinja,
13. manjkavost i nedostatak evidencije (maticne i knjigovodstvene) na gazdinstvu,
14. nema analize poslovanja i na tome planiranja,
15. nedovoljna zastupljena struka i nauka,
16. slaba pa i skoro nikakva organizacija proizvodaca na dohodovnom principu,
17. nije uspostavljena veza sa prehrambenom industrijom na zatiti njenih ucesnika,
18. nedostatak zemljoradnickih zadruga koje rade na novi principima,
19. stare zadruge jo djeluju uglavnom na starim principima,
20. nedostatak odgovarajucih izvora finansijskih sredstava i prilagodenih uslova,
21. ceste mijenjanje, pa i donoenje novih mjera koje ne vode racuna o kontinuitetu,
22. slaba i spora izgradnja infrastrukture,
270
23. prisustvo protekcionizma i nepotpune primjene legislative,
24. nelojalna konkurencija,
25. preradivacka industrije planski ne prati proizvodnju,
26. povremeno, ali nedovoljno obrazovanje proizvodaca,
27. Mali posjed do 5 ha, neznatno uzima zemljita u zakup. To je svojstveno
velikim imanjima koji obicno imaju 40% vlastitog i 60% zakupljenog zemljita.
28. U trinim uslovima privredivanja, mala gazdinstva mogu opstati uz
kombinaciju: vlastitih potreba (nude) i sredstava podrke drave sa postepenim
prelaskom na podrku dohotka i ostale mjere socijalne politike.
29. Manje specijalizirana (mjeovita) gazdinstva su svojstvena nerazvijenim
zemljama.
30. U velikoj je mjeri prisutna sezonost proizvodnje, a time se ostvarju i manje
cijene proizvoda.
31. Sve dok poljoprivreda ne postane izvor sticanja dohotka, njom ce se baviti oni
koji moraju, nemaju izbora (rad iz nude).
32. Loa su iskustva poljoprivrednih proizvodaca iz prethodnog perioda u
rjeavanju njihovih pitanja i saradnje sa zemljoradnickim zadrugama.
33. Gazdinstvima je potrebna konzistentna i kontinuirana agrarna politika i
odredeno vrijeme da bi proizvodaci stekli povjerenje i postali istinski sudionici
kvalitativnih promjena i ozbiljni sagovornici.
34. Istraivana gazdinstava u ovom projektu su prosjecna i/ili iznad toga u
ostvarenim proizvodnim rezultatima. Time se eljela dati poruku da je to reano
moguce ostvariti i na taj nacin motivisati i pokazivanja proizvodace radi njihove
i nae buducnosti.
35. Generalno gledajuci, u istraivanom periodu ekonomski poloaj gazdinstva se
pogorao (poskupela enegija, odredeni materijali, raste konkurencija), a prihodi
uslovljeni obimom proizvoda i prodajnim cijenama to ne mogu da prate na
adekvatan nacin.
36. Poljoprivredna gazdinstva u istraivanom periodu imaju sporije povecanje
isplata za investicije u odnosu na FBiH. To jasno pokazuje da gazdinstva imaju
podinvestiranje u odnosu na prosjek stanja u entitetu.
37. Znacajan broj izvora finansiranja jo nije dostupan poljoprivrednim
gazdinstvima (udruena sredstva, lizing, fondovi).


Bolji rezultati se mogu ocekivati u narednom periodu ako se otklone ili ublai djelovanje
postojecih slabosti. Samo pravilan pristup i kontinuirani rad dovode do eljenog cilja.
Iako je poeljno ali realno veoma teko u ovom sektoru napraviti krupne promjene u
kratkom periodu. Finansijska sredstva su veoma vana i zajedno u sinergiji s drugim
aktivnostima donose uspjeh. Bez njih se mogu pravit neki, ali ne znacajni pomaci.
Gazdinstva trebaju:
se educirati,
poslovno povezivati, narocito mala i srednja,
vie voditi racuna o sjemenskom, sadnom materijali i pasminama stoke,
takva promjena trai i novu agrotehniku, zootehniku i sl.
vie specijalizacije,
spremnost na saradnju i promjene, prihvatanje rizika,
veci stepen finalizacije svojih proizvoda,
dohodovno povezivanje (horizontalno i vertikalno),
primjenu novih dostignuca,
271
potivanje zakonske regulativa iz svih oblast, narocito sadnog, sjemenskog i
drugog materijala, zatite zdravlja ljudi, biljaka i ivotinja,
poboljanju kvaliteta proizvoda i novim nacinima pakovanja,
potivanje specificnosti proizvodnih podrucja i zonalnosti,
smanjivati zavisnost proizvodnje od prirodnih uticaja,
koristiti uzgojni oblik koji zahtijeva manje zdravstvene zatite i produava
vijek ivotinje,
uskladiti gradnju privrednih objekata sa proizvodnim mogucnostima gazdinstva
radi to niih trokova proizvodnje i od odgovarajucih materijala,
udruivati sredstva, nabavku repromaterijala i plasman proizvoda,
graditi skladita, hladnjace i druge nedostajuce privredne objekte za cuvanje
proizvoda, postizanja boljih cijena i kontinuiteta u snabdijevanju,
sacuvati autohtone sorte i pasmine, zajedno sa nadlenim institucijama,
afirmirati poznate proizvode (marke-brendove), stvarati nove i radi na uvodenju
geografskog porijekla i ostalog to svima donosi boljitak,
poznatim nacinima i metodama dokazivati kvalitet proizvoda, imati
odgovarajuci marketinki pristup plasmanu, boriti se protiv predrasude da je
uvezeno bolje i sigurnije.


Iz rezultata ovih istraivanja, opeg poznavanja poznavanja ove problematike i onoga
do ega su doli drugi istraivai, neophodno je jasno kazati, da proizvoai hrane
zasluuju vie potovanja od onih koji odluuju o njihovoj sudbini i znatno bolji
ekonomski poloaj nogo to im je dat. To je mogue bez obzira na privredno i politiko
stanje ako se pravedno raspodijeli teret i daju pripadajua prava.
Bolji poloaj ovoj brani se osigurava sa neophodnim pozitivnim promjenama kod svih
uenika drutvene zajednice, pa i ire. Znanje u tome ima nezamjenjivu ulogu, jer e
izgraditi principe, iznai sredstva, izvriti izbor aktivnosti, primijeniti odgovarajuu
tehniku i tehnologiju, dislokaciju resursa, zatitu ivotne sredine i ostalo to je
potrebno radi ostvarenja odabranog cilja. Sami proizvoai u tome imaju svoju
nezaobilaznu i vanu ulogu kod uvoenja promjena, preuzimanju rizika, spremnosti na
saradnju i poslovno povezivanje. Podrka drave, finansijska i svaka druga, je
neophodna za razvoj primarne poljoprivredne proizvodnje, ali proizvoai trebaju
iskoristi sve svoje rezerve i na taj nain dati puni doprinos zajednikom cilju.
Stie se dojam, da predstavnici drave, s jedne strane i robni proizvoai, s druge
strane nemaju iskrene namjere i zbog toga ne povlae najbolje mogue poteze radi
opeg dobra. Zbog toga nema punog povjerenja izmeu uesnika na tom
nezaobilaznom putu koje vodi do uspjeha.
Bogatstvo pojedinaca ini bogatstvo nacije. Kada poljoprivrednici nae zemlje postanu
bogatiji neto to jesu, a oni ine najvei broj stanovnitva, onda e i drava biti
bogatija. Bogaenje malog broja ljudine daje svijetlu budunost drutvenoj zajednici.

Put uspjeha razvoja naeg poljoprivrednog sektora treba dominantno zasnivati na
upoznavanju prakse razvijenih drava i na osnovu tih iskustava davati prijedlog
rjeenja. Mi nemamo ni vremena ni sredstava da iznalazimo vlastiti put razvoja.





272
LITERATURA

1. Dr. mr. in. Jusuf Mulic: Eksperimentalna statistika primijenjena u
poljoprivredi, Institut za poljoprivredna istraivanja u Sarajevu, Sarajevo, 1962.

2. Zajednica naucno-istraivackih ustanova za ekonomiku poljoprivrede: Trokovi
proizvodnje i cijena kotanja poljoprivrednih proizvoda na drutvenim
gazdinstvima. Analiza proizvodnje 1962. godine, Druga knjiga, Beograd, 1966.

3. Dr Jusuf Mulic, dr Vjekoslav Selak : Statistika u Poljoprivredi, Poljoprivredni
Fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 1976.

4. Drutveni cilj X, TO 7. Ekonomika agrara, Sarajevo, 1991. godine.

5. Ante Kolega: Trite poljoprivrednih proizvoda, Nakladni zavod Globus,
Zagreb, 1994.

6. Dr Emil Erjavec et al. Slovensko kmetijstvo in Evropska unija, CZD Kmecki
glas, Ljubljana, 1997.

7. Republika Slovenija, Ministarstvo za kmetijstvo, gozdarstvo in prehrano, Uprava
Republike Slovenije za pospeuvanje kmetijstva: Katalog kalkulacija za
nacertovanje gospodarjenja na kmetijah v Slovenija, avgust 1998.

8. Hamid Bogucanin, koordinacija: Nacionalni program proizvodnje hrane u
FBiH, Specijalni program za osiguranje hrane (SPFS), Organizacija Ujedinjenih
nacija za hranu i poljoprivredu (FAO), Sarajevo, 1998.

9. Poljoprivredna savjetodavna mrea, Banja Luka i Bihac: Vodic za upravljanje
Farmom, Prvo izdanje, april 2000.

10. Mr Sabahudin Bajramovic: Alpski model organizacije seljackih gospodarstava i
mogucnosti njihove primjene u planinskim rejonima Bosne i Hercegovine,
doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo,
februar 2000.

11. Vjekoslav Selak, Hamid Bogucanin et al.: Kako pomoci obiteljskom
poljoprivrednom gazdinstvu, UMCOR, Travnik, 2000.

12. Marina Mikic et al. Katalog kalkulacija pokrica varijabilnih trokova, Hrvatski
zavod za poljoprivrednu savjetodavnu slubu, Svibanj, 2001.

13. Strategija razvoja poljoprivrede Srednjobosanskog kantona (2001-2010). Travnik,
2001.

14. Poljoprivredna strucna sluba BiH: Prirucnik za upravljanje farmom, Drugo
izdanje, februar 2002. godine.

15. Prof. dr sc. Josip Defilippis: Ekonomika poljoprivrede, kolska knjiga, Zagreb,
2002.
273

16. V. Selak, A. Kolega, H. Bogucanin et al.: Zatita i poticanje poljoprivredne
proizvodnje u Federaciji Bosne i Hercegovine, Zbornik radova, Prilagodba
Europskoj zajednici, hrvatske poljoprivrede, umarstva i ribarstva, Hrvatska
akademija znanosti i umjetnosti, Zadar, lipanj 2002.

17. Vjekoslav Selak, Hamid Bogucanin, Sadida Kasapovic: Poljoprivredno
zadrugarstvo, Univerzitetski/sveucilini udbenik, Poljoprivredni fakultet
Sarajevo, Sarajevo, 2002.

18. Prof. dr Mehmed Jahic: Finansijsko racunovodstvo, Zavod za racunovodstvo i
reviziju Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo, novembar/studeni 2003.

19. Prof. dr Janko Klobucar: Racunovodstvo, Trece izdanje, Sarajevo, 2003.

20. Bogucanin H. et al.: Moderna teorija trokova, Prvi simpozij poljoprivrede,
veterinarstva i umarstva Strategija razvoja domace proizvodnje, Neum, maj
2003.

21. Nacionalni program za poljoprivredu i seoska podrucja R Hrvatske, Zagreb,
srpanj 2003.

22. V. Selak, A. Kolega, H. Bogucanin et al.: Trite mlijeka i uloga obiteljskih
gospodarstava u njegovom razvitku, Agronomski glasnik glavnog hrvatskog
agronomskog drutva, Zagreb, 2003.

23. Vjekoslav Selak, Hamid Bogucanin, Sadida Kasapovic: Agrarna politika,
Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2003.

24. Strategija razvoja poljoprivrede opcine Prozor Rama (2005-2010), Prozor, 2004.

25. Strategija razvoja poljoprivrede Hercegovacko-neretvanskog kantona (2004-
2010), Mostar 2004.

26. Grgic, Z. et al.: Prag rentabilnosti proizvodnje mlijeka u razlicitim proizvodnim
sustavima obiteljskih gospodarstava, UDK 636.03.034, Stocarstvo 59:2005.

27. Halika J., Rimac D.: Analiza trokova proizvodnje mlijeka, UDK 636.03.034,
Stocarstvo 59:2005.

28. Mr Veljko Vukoje: Obracun trokova u poljoprivrednim preduzecima ABC
metodom, doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Novom
Sadu,, N. Sad, 2005.

29. Mr Rade Popovic: Profitabilnost proizvodnje kravljeg mleka u Vojvodini,
doktorska disertacija, Ekonomski fakultet Univertziteta u Novom Sadu, Subotica,
2005. godine.

30. Bogucanin H. et al.: Ekonomika proizvodnje jagodastog voca, Radovi
Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, br. 55/1, Sarajevo, 2005.
274

31. Doc. Dr Meliha Baic et al.: Trokovno racunovodstvo, praktikum, Ekonomski
fakultet u Sarajevu, Sarajevo, juli 2005. godine.

32. Srednjorocna strategija razvoja poljoprivrednog sektora u Federaciji BiH (2006-
2010), Sarajevo, 2006.

33. FADN (engl. Farm Accountancy Data Network) Mrea poljoprivrednih
knjigovodstvenih podataka EU, Europska komisija, Glavna uprava za
poljoprivredni i ruralni razvoj, Generalna uprava, Ekonomska analiza i procjena,
G.3. Analiza stanja poljoprivrednih posjeda (gospodarstava), Brisel, jul 2006.

34. Strategija razvoja ruralnih podrucja Kantona Srajevo, Sarajevo, 2006.

35. Strategija razvoja poljoprivrede Republike Srpske do 2015. godine, Banja Luka,
juni 2006.

36. Falan Vedad: Ekonomika integralne proizvodnje jabucastog voca u BiH,
magistarski rad, Poljoprivredno-prehrambeni fakultet Univerziteta u Sarajevu,
Sarajevo, 2007. godine.

37. Strategija razvoja poljoprivrede u Hercegbosanskom kantonu (2007-2011), Livno,
2007

38. Stanje, mogucnosti i opravdanost razvoja proizvodnje, prerade i potronje voca u
Kantonu Sarajevo, Sarajevo, 2008.

39. Agricultural statistics, Mein results 2006-2007., Eurostat/European
Commission, Luxemburg, 2008.; http://ec.europa.eu/eurostat

40. Agricultural statistics, Mein results 2007-2008., Eurostat/European
Commission, Luxemburg, 2009.; http://ec.europa.eu/eurostat

41. FAOSTAT Agriculture; http://faostat.fao.org

42. Hrvatski zavod za poljoprivrednu savjetodavnu slubu (HZPSS); http://hzpss.hr/














275


























PRILOZI























276

Prilog 1

Ekonomika proizvodnje merkantilne penice u Federaciji BiH (2010.)

Proizvodna 2010. godina
Elementi PK TK
Oznaka gazdinstva A B C D
Ponjeveno ha 5 10 4,5 12
Prosjek po
ha
Udio u %

Proizvodnja kg
Zrna 25.000 46.000 24.800 62.400 5.022
Slame 5.000 4.600 5.511 5.200 645
Prihodi KM 11.375 22.462 11.295 33.710 2.503 100,0
Vrijednost 8.125 16.390 8.573 26.510 1.892 75,6
Zrna 7.750 15.640 7.673 24.960 1.778 71,1
Slame 375 750 900 1.550 113 4,5
Podsticaji 3.250 6.072 2.723 7.200 611 24,4
Podsticaji FBiH 3.000 5.520 2.723 7.200 585 23,4
Podsticaji Kantona 250 552 0 0 25 1,0
Trokovi KM 9.697 17.448 9.272 25.852 1.977 100,0
a) materijala 4.297 9.398 4.995 14.812 1.064 53,8
sjemena 375 1.475 1.008 2.688 176 8,9
ubriva 3.485 7.050 3.473 11.240 802 40,5
zatite 437 873 514 884 86 4,3
b) ljudski rad 500 650 400 1.000 81 4,1
c) mehanizacije 3.500 7.000 3.195 8.280 698 35,3
d) ostalo 1400 400 682 1.760 135 6,8
Dohodak
a) bez podsticaja -1.572 -1.058 -700 658 -85
b) sa podsticajima 1.679 5.014 2.023 7.858 526
Cijena kotanja kg zrna 0,38 0,37 0,34 0,40 0,38
Ekonominost
a) bez podsticaja 0,84 0,94 0,92 1,03 0,96
b) sa podsticajima 1,17 1,29 1,22 1,30 1,27
Rentabilnost 17,31 28,74 21,82 30,40 26,62













277

Prilog 2

Ekonomika proizvodnje merkantilnog kukuruza u Federaciji BiH (2010.)

Proizvodna 2010. godina
Elementi
PK TK USK
Oznaka gazdinstva A B C D E F G
Prosjek
po ha
Udio u
%
Ponjeveno ha 15 37,5 3 8 4 15 1
Proizvodnja kg
Zrna 150.000 337.500 16.500 55.000 24.000 75.000 6.000 7.952
Prihodi KM 42.000 101.250 6.870 22.500 10.440 33.000 2.400 2.616 100,0
Vrijednost 42.000 101.250 6.270 20.900 8.640 30.000 2.400 2.532 96,8
Zrna 42.000 101.250 6.270 20.900 8.640 30.000 2400 2.532 96,8
Podsticaji 0 0 600 1.600 1.800 3.000 0 84 3,2
Podsticaji FBiH 0 0 0 0 500 1.200 0 20 0,8
Podsticaji Kantona 0 0 600 1.600 1.300 1.800 0 63 2,4
Trokovi KM 34.720 76.813 6.410 19.090 9.593 27.455 2.500 2.115 100,0
a) materijala 19.095 41.288 3.180 8.050 4.723 11.650 1.110 1.067 50,4
sjemena 3.375 8.438 120 650 200 650 270 164 7,8
ubriva 14.040 28.650 2.790 6.600 3.803 9.500 720 792 37,4
zatite 1.680 4.200 270 800 720 1.500 120 111 5,3
b) ljudski rad 1.000 1.400 150 800 400 3.000 250 84 4,0
c) mehanizacija 12.000 28.500 2.230 7.440 3.570 7.605 990 747 35,3
d) ostalo 2625 5.625 850 2.800 900 5.200 150 217 10,3
Dohodak
a) bez podsticaja 7.280 24.438 -140 1.810 -953 2.545 -100 418
b) sa podsticajima 7.280 24.438 460 3.410 847 5.545 -100 502
Cijena kotanja kg zrna 0,23 0,23 0,39 0,35 0,40 0,37 0,42 0,27
Ekonominost
a) bez podsticaja 1,21 1,32 0,98 1,09 0,90 1,09 0,96 1,08
b) sa podsticajima 1,21 1,32 1,07 1,18 1,09 1,20 0,96 1,15
Rentabilnost 20,97 31,81 7,18 17,86 8,83 20,20 -4,00 14,69
















278

Prilog 3

Ekonomika proizvodnje soje u Federaciji BiH (2010.)

Proizvodna 2010. godina
Elementi PK TK
Oznaka gazdinstva A B C D
Prosjek po
ha
Udio u %
Ponjeveno ha 4 29 9,0 2
Proizvodnja kg
Zrna 12.800 80.000 27.000 6.200 2.864 31.500
Prihodi KM
10.368 64.800 19.710 4.526 2.259 100,0
Vrijednost 7.680 48.000 15.660 3.596 1.703 75,4
Podsticaji
2.688 16.800 4.050 930 556 24,6
Podsticaji FBiH 2.560 16.000 4.050 930 535 23,7
Podsticaji Kantona 128 800 0 0 21 0,9
Podsticaji opcine 0 0 0 0 0 0,0
Trokovi KM 7.613 44.795 14.421 3.646 1.602 100,0
a) materijala 2.813 18.705 5.534 1.426 647 40,4
sjemena 473 1.740 1.200 375 86 5,4
ubriva 1.680 12.180 2.970 801 401 25,0
zatite 660 4.785 1.364 250 160 10,0
b) ljudski rad 550 1.200 650 300 61 3,8
c) mehanizacije 3.200 19.670 5.850 1.720 692 43,2
d) ostalo 1050 5.220 2.387 200 201 12,6
Dohodak

a) bez podsticaja 68 3.205 1.240 -50 101
b) sa podsticajima 2.756 20.005 5.290 880 658
Cijena kotanja kg zrna 0,59 0,56 0,53 0,59 0,56
Ekonominost
a) bez podsticaja 1,01 1,07 1,09 0,99 1,06
b) sa podsticajima 1,36 1,45 1,37 1,24 1,41
Rentabilnost 36,20 44,66 36,68 24,14 41,05















279

Prilog 4

Ekonomika proizvodnje duhana tip virdinija u Federaciji BiH (2010.)

Proizvodnja duhana Virdinija u PK
Elementi
2010.
Oznaka gazdinstva A B
Povrina ha 5,5 16
Po ha Udio u %
Proizvodnja kg
- duhan u listu 11.550 37.600 2.286 21,5
Prihodi KM 57.173 186.120 11.316 100
Vrijednost 34.650 112.800 6.858 60,6
Podsticaji 22.523 73.320 4.458 39,4
Podsticaji FBiH 19.635 63.920 3.886 34,3
Podsticaji K 2.888 9.400 572 5,1
Trokovi KM 48.419 145.322 9.011 100
a) materijala 9.536 28.646 1.776 19,7
- rasad 3.080 8.960 560 6,2
- ubriva 4.406 13.536 834 9,3
- zatite 2.050 6.150 381 4,2
b) ljudski rad 14.628 46.020 2.821 31,3
c) mehanizacije 7.783 22.656 1.416 15,7
d) amortizacija 798 2.400 149 1,7
e) zakup zemljita 1.650 4.800 300 3,3
f) osiguranje usjeva 3.135 9.120 570 6,3
g) energija 10890 31680 1.980 22,0
h) trokovi finansiranja 0 0 0 0,0
i) ostalo 0 0 0 0,0
Dohodak
a) bez podsticaja -13.769 -32.522 -2.153
b) sa podsticajima 8.754 40.798 2.305
Cijena kotanja kg 4,19 3,86 3,94
Ekonominost
a) bez podsticaja 0,72 0,78 0,76
b) sa podsticajima 1,18 1,28 1,26
Rentabilnost 18,08 28,07 25,58












280

Prilog 5

Ekonomika proizvodnje duhana tip berlej u Federaciji BiH (2010.)

Proizvodnja duhana u PK
Elementi
2010.
Oznaka gazdinstva A B
Povrina ha 0,6 2
Po ha Udio u %
Proizvodnja kg
- duhan u listu 1.200 6.300 2.885 2,6
Prihodi KM 4.980 26.145 11.971 100
Vrijednost 2.880 15.120 6.923 57,8
Podsticaji 2.100 11.025 5.048 42,2
Podsticaji FBiH 1.800 9.450 4.327 36,1
Podsticaji K 300 1.575 721 6,0
Trokovi KM 5.041 19.050 9.266 100
a) materijala 1.257 3.589 1.864 20,1
- rasad 312 1.040 520 5,6
- ubriva 642 1.577 853 9,2
- zatite 303 972 490 5,3
b) ljudski rad 2.008 9.080 4.265 46,0
c) mehanizacije 930 3.280 1.619 17,5
d) amortizacija 180 320 192 2,1
e) zakup zemljita 240 800 400 4,3
f) osiguranje usjeva 384 1.280 640 6,9
g) energija 0 240 92 1,0
h) trokovi finansiranja 0 0 0 0,0
i) ostalo 42 461 193 2,1
Dohodak
a) bez podsticaja -2.161 -3.930 -2.343
b) sa podsticajima -61 7.095 2.705
Cijena kotanja kg 4,20 3,02 3,21
Ekonominost
a) bez podsticaja 0,57 0,79 0,75
b) sa podsticajima 0,99 1,37 1,29
Rentabilnost -1,21 37,24 29,20













281

Prilog 6

Ekonomika proizvodnje sjemenskog krompira u Federaciji BiH (2010.)

Proizvodnja sjemenskog krompira
Elementi
2010.
Oznaka gazdinstva A B C Po ha Udio u %
Povrina ha 15 14 10
Proizvodnja kg
Sjemenskog krompira 225.000 154.000 150.000 13.564 29,0
Prihodi KM 183.750 127.400 128.500 11.273 100
Od sjemen. krompira 146.250 92.400 116.000 9.094 80,7
Podsticaji FBiH 37.500 35.000 12.500 2.179 19,3
Trokovi KM 110.950 80.680 81.900 7.014 100
a) materijal 48.000 41.800 36.400 3.236 46,1
sjeme 29.600 26.400 27.000 2.128 30,3
ubriva 14.400 12.150 5.600 824 11,8
zatita 4.000 3.250 3.800 283 4,0
ostali materijali 0 0 0 0 0,0
b) ljudski rad 27.000 22.000 20.000 1.769 25,2
c) mehanizacija 23.550 12.780 17.500 1.380 19,7
d) amortizacija 7.000 2.500 2.500 308 4,4
e) trokovi finansiranja 0 0 0 0 0,0
f) zakup zemljita 2.400 0 0 62 0,9
g) aprobacija i dr. 0 0 1.000 26 0,4
h) ostalo 3000 1.600 4500 233 3,3
Dohodak

a) bez podsticaja 35.300 11.720 34.100 2.080
b) sa podsticajima 72.800 46.720 46.600 4.259
Cijena kotanja kg 0,49 0,52 0,55 0,52
Ekonominost

a) bez podsticaja 1,32 1,15 1,42 1,30

b) sa podsticajima 1,66 1,58 1,57 1,61

Rentabilnost 65,62 57,91 56,90 60,73













282

Prilog 7

Ekonomika proizvodnje ljive u Federaciji BiH (2010.)

E l e m e n t i TK
Oznaka gazdinstva A B
Prosjek
Prosjek po
ha
Udio u %

Povrina u ha 1,5 3,5 2,50
Proizvodnja kg 10.500 50.000 38.150 15.260 100
ljiva I klase 10.500 50.000 38.150 15.260 100
ljiva za preradu 0 0 0 0 0
Prihodi KM 4.725 20.000 12.363 4.945 100
ljiva I klase 4.725 20.000 12.363 4.945 100
ljiva za preradu 0 0 0 0 0
Trokovi KM 3.465 13.955 8.710 3.484 100
a) materijala
- ubriva 450 2.270 1.360 544 15,6
- zatita 200 890 545 218 6,3
- ambalaa, navodnjavanje 255 1.450 853 341 9,8
b) ljudski rad 995 4.120 2.558 1.023 29,4
c) rad mehanizacije 615 1.225 920 368 10,6
d) amortizacija vocnjaka 550 2.000 1.275 510 14,6
e) osiguranje i intelektualne
usluge
0 600 300 120 3,4
f) ostalo (indirektni trokovi) 400 1.400 900 360 10,3
Dohodak 1.260 6.045 3.653 1.461
Cijena kotanja kg ljive 0,33 0,28 0,30
Prodajna cijena po kg 0,45 0,40 0,43
Ekonominost proizvodnje 1,36 1,43 1,40
Rentabilnost uloenih sredstava 36,36 43,32 39,84
Rentabilnost proizvodnje 26,67 30,23 28,45
















283

Prilog 8

Ekonomika proizvodnje jabuke u Federaciji BiH (2010.)

E l e m e n t i TK
Oznaka gazdinstva A B
Prosjek
Prosjek po
ha
Udio u %
Povrina u ha 1,5 2,2 1,85
Proizvodnja kg 31.000 59.373 45.187 24.425 100,0
Jabuka I klase 28.300 22.832 25.566 13.819 56,6
Jabuka za preradu 2.700 36.541 19.621 10.606 43,4
Prihodi KM 15.108 23.246 19.177 10.366 100,0
Jabuka I klase 14.433 13.014 13.724 7.418 71,6
Jabuka za preradu 675 10.231 5.453 2.948 28,4
Trokovi KM 10.155 15.261 12.708 6.869 100,0
a) materijalni
- ubriva 875 915 895 484 7,0
- zatita 1.085 1.700 1.393 753 11,0
- ambalaa, navodnjavanje 890 3.040 1.965 1.062 15,5
b) ljudski rad 3.610 3.680 3.645 1.970 28,7
c) rad mehanizacije 1.245 1.826 1.536 830 12,1
d) amortizacija vocnjaka 1.300 2.500 1.900 1.027 15,0
e) intelektualne usluge 350 600 475 257 3,7
f) ostalo (indirektni trokovi) 800 1.000 900 486 7,1
Dohodak 4.953 7.985 6.469 3.497
Cijena kotanja kg
0,33 0,26 0,29
Cijena kotanja kg I klase 0,34 0,37 0,36
Cijena kotanja kg II klase 0,17 0,18 0,18
Ekonominost proizvodnje 1,49 1,52
1,51
Rentabilnost proizvodnje 48,77 52,32
50,55

















284

Prilog 9

Ekonomika proizvodnje jagode u Federaciji BiH (2010.)

E l e m e n t i TK
Oznaka gazdinstva A B
Prosjek
Prosjek po
ha
Udio u %
Povrina u ha 0,5 0,8 0,65
Proizvodnja kg 10.000 18.000 14.000 21.538 100,0
Jagoda I klase 8.000 10.000 9.000 13.846 64,3
Jagoda II klase 2.000 8.000 5.000 7.692 35,7
Prihodi KM 17.400 29.400 23.400 36.000 100,0
Jagoda I klase 14.400 19.000 16.700 25.692 71,4
Jagoda II klase 3.000 10.400 6.700 10.308 28,6
Trokovi KM 11.370 17.050 14.210 21.862 100,0
a) materijalni
- ubriva 1.960 2.550 2.255 3.469 15,9
- zatita 600 1.000 800 1.231 5,6
- ambalaa, navodnjavanje 1.700 1.800 1.750 2.692 12,3
b) ljudski rad 3.960 5.100 4.530 6.969 31,9
c) rad mehanizacije 700 1.150 925 1.423 6,5
d) amortizacija vocnjaka 2.000 3.200 2.600 4.000 18,3
e) intelektualne usluge 150 750 450 692 3,2
f) ostalo (indirektni trokovi) 300 1.500 900 1.385 6,3
Dohodak 6.030 12.350 9.190 14.138
Cijena kotanja (TU / PU) 1,14 0,95 1,04
Cijena kotanja I klase 1,18 1,10 1,14
Cijena kotanja II klase 0,98 0,75 0,87
Ekonominost proizvodnje 1,53 1,72 1,63
Rentabilnost uloenih sredstava 53,03 72,43 62,73
Rentabilnost proizvodnje 34,66 42,01 38,33















285


Prilog 10

Ekonomika proizvodnje maline u Federaciji BiH (2010.)

E l e m e n t i TK
Oznaka gazdinstva A B
Prosjek
Prosjek
po ha
Udio u %
Povrina u ha 0,2 0,25 0,23
Proizvodnja kg 5.200 6.300 5.750 25.556 100,0
Malina I klase kg 5.200 5.500 5.350 23.778 93,0
Malina II klase kg 0 800 400 1.778 7,0
Prihodi KM 9.880 12.360 11.760 52.267 100,0
Malina I klase 9.360 10.450 9.905 44.022 84,2
Malina II klase 1.280 1.280 5.689 10,9
Podsticaji po kg 520 630 575 2.556 4,9
Trokovi KM 5.770 6.885 6.328 28.122 100,0
a) materijalni 0
- ubriva 360 420 390 1.733 6,2
- zatita 200 300 250 1.111 4,0
- ambalaa, navodnjavanje 940 915 928 4.122 14,7
b) ljudski rad 3.240 4.080 3.660 16.267 57,8
c) rad mehanizacije 220 300 260 1.156 4,1
d) amortizacija vocnjaka 250 350 300 1.333 4,7
e) osiguranje i intelektualne usluge 360 220 290 1.289 4,6
f) ostalo (indirektni trokovi) 200 300 250 1.111 4,0
Dohodak 4.110 5.475 4.793 21.300
Cijena kotanja (TU / PU) 1,11 1,09 1,10
Cijena kotanja I klase 1,05 1,06 1,05
Cijena kotanja II klase 0,89 0,89
Ekonominost proizvodnje 1,71 1,80 1,75
Rentabilnost proizvodnje 71,23 79,52 75,38


















286


Prilog 11

Ekonomika proizvodnje stonog groda u Federaciji BiH (2010.)

Proizvodna 2010. godina
Elementi
HNK ZHK
Oznaka gazdinstva A B C D
Prosjek
po ha
Udio u
%
Ponjeveno ha 5 2 0,6 0,3
Proizvodnja kg 50.000 24.000 8.500 5.200 11.101
Prihodi KM 100.000 48.000 17.000 10.400 22.203
Trokovi KM 54.915 26.870 9.954 6.472 12.432 100,0
a) materijala 18.175 8.210 4.922 3.542 4.411 35,5
ubriva 5.985 3.395 1.352 637 1.439 11,6
zatite 7.650 1.900 1.250 1.065 1.502 12,1
ambalaa, voda i dr. 4.540 2.915 2.320 1.840 1.470 11,8
b) ljudski rad 17.600 7.520 1.903 905 3.535 28,4
c) mehanizacija 5.640 2.640 1.080 840 1.291 10,4
d) amortizacija 8.000 3.000 975 585 1.590 12,8
e) osiguranje 2.200 1.500 0 0 468 3,8
f) trokovi finansiranja 0 0 0 0 0 0,0
g) tude usluge 800 1.000 500 200 316 2,5
f)ostalo 2.500 3.000 574 400 819 6,6
Dohodak 45.085 21.130 7.046 3.928 9.771
Cijena kotanja kg zrna 1,10 1,12 1,17 1,24 1,12
Ekonominost 1,82 1,79 1,71 1,61 1,79
Rentabilnost 82,10 78,64 70,79 60,69 78,60



















287

Prilog 12

Ekonomika proizvodnje vinskog groda u Federaciji BiH (2010.)

Proizvodna 2010. godina
Elementi
HNK ZHK
Oznaka gazdinstva A B C D
Prosjek
po ha
Udio u
%
Ponjeveno ha 3 2 0,4 0,2
Proizvodnja kg 38.000 17.000 7.000 3.450 11.688
Prihodi KM 60.800 27.200 11.200 5.520 18.700
Trokovi KM 33.050 15.672 7.048 3.700 10.619 100,0
a) materijala 13.130 5.637 2.906 1.582 4.153 39,1
ubriva 6.020 2.205 821 402 1.687 15,9
zatite 2.600 1.150 1.565 760 1.085 10,2
ambalaa, voda i dr. 4.510 2.282 520 420 1.381 13,0
b) ljudski rad 5.360 2.765 1.565 713 1.858 17,5
c) mehanizacija 4.560 2.520 1.440 600 1.629 15,3
d) amortizacija 3.500 2.250 390 390 1.166 11,0
e) osiguranje 1.500 0 0 0 268 2,5
f) trokovi finansiranja 0 0 0 0 0 0,0
g) tude usluge 1.500 900 500 200 554 5,2
f)ostalo 3.500 1.600 247 215 993 9,4
Dohodak 27.750 11.528 4.153 1.821 8.081
Cijena kotanja kg zrna 0,87 0,92 1,01 1,07 0,91
Ekonominost 1,84 1,74 1,59 1,49 1,76
Rentabilnost 83,96 73,56 58,92 49,21 76,09
























288

Prilog 13

Ekonomika proizvodnje loznog sadnog materijala u Federaciji BiH (2010.)

Elementi
Jedinica
mjere
Koliina Cijena
Iznos
u KM
PRIHOD
Lozni kalemovi I klase kom 150.000 2,5 375.000
Lozni kalemovi II klase kom 1,2 0
Podsticaji za sadnice I klase kom 0,3 0
Svega 375.000
TROKOVI
a) Priprema 3 ha zemljita u korjenitu za sadnju kalemova
Zakupnina zemljita ha 2 1.000 2.000
Rad radnika r.d. 15 30 450
Rad traktora r.d. 2 250 500
Materijal dubriva kg 2.000 1,1 2.200
Svega 5.150
b) Amortizacija objekata (2%)
Prostorija za pripremu kalemova m
2
60 30.000 600
Kalemarnica m
2
70 35.000 700
Stratifikala m
2
120 72.000 1440
Hladnjaca m
2
100 120.000 2400
Svega 5.140
c) Amorizacija opreme (10%)
Vinogradarske makaze kom. 8 30 24
Kalemarski noevi kom. 10 15 15
Maine za kalemljenje kom. 4 1.200 480
Sanduci za stratifikovanje kom. 60 10,5 63
Burad za potapanje reznica kom. 4 500 200
Svega 782
d) Materijal za kalemljenje
Reznice loznih podloga kom. 449.000 0,22 98.780
Reznice domace vinove loze kom. 600.000 0,015 9.000
Strugotina za stratifikovanje m
3
25 50 1.250
Parafin za prvo parafinisanje kg 1120 4 4.480
Parafin za drugo parafinisanje kg 320 13,5 4.320
Parafinisanje zelenim parafinom kg 330 6,5 2.145
Svega 119.975
e) Ljudski rad na kalemljenu i stratifikovanju
Priprema reznica loznih podloga r.d. 109 35 3.815
Priprema reznica domace vinove loze r.d. 18 35 630
Rucno kalemljenje r.d. 82 50 4.100
Mainsko kalemljenje r.d. 75 50 3.750
Parafinisanje kalemova poslije kalemljenja r.d. 38 50 1.900
Slaganje kalemova u sanduke r.d. 60 50 3.000
Vadenje kalema iz sanduka i prip. za sadnju r.d. 72 50 3.600
Svega 20.795


289


f) Rad u proizvodnji kalemova
f/1 Ljudski rad
Rad na formiranju bankova r.d. 3,5 50 175
Postavljanje folije na bankove r.d. 3 50 150
Sadnja kalemova r.d. 64 50 3.200
Zalijevanje kalemova r.d. 3 50 150
Postavljanje sistema kap po kap r.d. 11 50 550
Zatita od bolesti i folijarno dubrenje r.d. 2 50 100
Zelena rezidba r.d. 8 50 400
Svega 4.725
f/2 Rad maina
Rad na formiranju bankova r.d. 1 250 250
Obrada zemljita tokom vegetacije r.d. 1 250 250
Zatita kalemova od bolesti i tetocina r.d. 1 250 250
Svega 750
f/3 Materijal
Folije za bankine kg 130 6 780
Zatitna sredstva kg 10 52 520
Folijarno dubrenje kg 15 12 180
Cijevi za navodnjavanje kap po kap m 2.200 0,8 1.760
Svega 3.240
Svega f 8.715
g) Normativi vaenja kalemova iz korijenita i uvanje zimi
g/1 Ljudski rad
Vadenje kalemova r.d. 15 50 750
Klasiranje kalemova i vezanje u snopove r.d. 96 50 4.800
Prenoenje kalemova u hladnjacu r.d. 7 30 210
Cuvanje kalemova tokom zime r.d. 15 50 750
Prodaja kalemova r.d. 16 50 800
Svega 7.310
g/2) Rad maina
Vadenje kalemova r.d. 3 250 750
Prenoenje kalemova do hladnjace r.d. 1 250 250
Svega 1.000
g/3 Materijal
Utroak vezivnog materijala kg 10 25 250
Svega g 8.560
Sveukupno 169.117
Trokovi uvanja u hladnjai 10.500
Trokovi uea strunog kadra 32.500
Sveukupno 212.117
Dobit/gubitak 162.883
Cijena kotanja po komadu 1,41
Ekonominost 1,77
Rentabilnost 76,79




290

Prilog 14

Ekonomski pokazatelji na malim farmama muznih krava
u ravnicarsko-brdskom podrucju FBiH za 2010. godinu

Pokazatelj TK USK Prosjek
Udio u
%
Broj krava na farmi 5 5 5 6 5,3
PROIZVODNJE MLIJEKA
Ukupno na farmi 22.500 19.446 16.000 24.000 20.654
Po kravi 4.500 3.889 3.200 4.000 3.902
PRIHODI
Kravlje mlijeko 11.700 9.723 8.160 13.200 10.696 59,6
Podsticaji FBiH za mlijeko (0,16 KM/lit.) 3.600 3.111 2.560 3.840 3.278 18,3
Podsticaji FBiH 360 360 2,0
Podsticaji kantona 550 550 960 1.440 875 4,9
Priplod 1.200 1.320 1.212 1.500 1.308 7,3
Stajnjak 1.260 1.500 1.500 1.500 1.440 8,0
Osiguranje 0 0 0 0 0 0,0
Svega 18.310 16.204 14.752 21.480 17.957 100,0
TROKOVI
Direktni trokovi
1. Hrana 10.390 9.782 9.064 10.946 10.045 62,2
2. Veterinarske usluge i lijekovi 500 500 400 600 500 3,1
3. Remont stada 1.200 1.000 1.000 1.440 1.160 7,2
4. Ljudski rad 3.285 3.000 3.000 3.500 3.196 19,8
5. Rad mehanizacije 600 500 400 800 575 3,6
6. Ostalo 0 0 0 0 0 0,0
Ukupno direktni trokovi 15.975 14.782 13.864 17.286 15.477 95,9
Indirektni trokovi 960 500 300 900 665 4,1
Ukupni trokovi 16.935 15.282 14.164 18.186 16.142 100,0
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi bez podsticaja -2.775 -2.739 -3.292 -1.986 -2.698
Na farmi sa podsticajima 1.375 922 588 3.294 1.545
Po grlu bez podsticaja -555 -548 -658 -331 -523
Po grlu sa podsticajima
275 184 118 549 282
Cijena kotanja litre mlijeka 0,70 0,71 0,80 0,70 0,73
Prodajna cijena litre mlijeka 0,52 0,50 0,51 0,55 0,52
Ekonomicnost proizvodnje bez podsticajima 0,84 0,82 0,77 0,89 0,83
Ekonomicnost proizvodnje sa podsticajima 1,08 1,06 1,04 1,18 1,09
Rentabilnost proizvodnje sa podsticajima 7,5 5,7 4,0 15,3 8,13
Rentabilnost uloenih sredstava sa podstajima 8,12 6,04 4,15 18,11 9,11








291

Prilog 15

Ekonomski pokazatelji na srednjim farmama muznih krava
u ravnicarsko-brdskom podrucju FBiH za 2010. godinu

Pokazatelj TK USK Prosjek Udio u %
Broj krava na farmi 9 14 7 13 10,8
PROIZVODNJE MLIJEKA
Ukupno na farmi 36.000 53.700 25.200 45.500 42.877
Po kravi 4.000 3.836 3.600 3.500 3.730
PRIHODI
Kravlje mlijeko 18.000 26.850 13.860 24.570 20.820 58,5
Podsticaji FBiH za mlijeko 5.760 8.592 4.032 7.280 6.416 18,0
Podsticaji FBiH (paualna naknada) 800 800 2,2
Podsticaji kantona 990 1.540 1.512 2.730 1.693 4,8
Priplod 2.970 3.402 1.692 3.240 2.826 7,9
Stajnjak 2.550 3.990 2.100 3.600 3.060 8,6
Osiguranje 0,0
Svega 30.270 45.174 23.196 41.420 35.615 100,0
TROKOVI
Direktni trokovi
1. Hrana 15.688 21.856 12.245 20.227 17.504 64,9
2. Veterinarske usluge i lijekovi 1.080 1.260 749 1.235 1.081 4,0
3. Remont stada 2.400 3.200 1.680 3.120 2.600 9,6
4. Ljudski rad 3.500 5.000 3.200 4.600 4.075 15,1
5. Rad mehanizacije 1.000 1.250 900 1.200 1.088 4,0
6. Ostalo 0 0 0 0 0 0,0
Ukupno direktni trokovi 23.668 32.566 18.774 30.382 26.347 97,7
Indirektni trokovi 500 800 400 750 613 2,3
Ukupni trokovi 24.168 33.366 19.174 31.132 26.960 100,0
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi bez podsticaja -648 876 -1.522 278 -254
Na farmi sa podsticajima 6.102 11.808 4.023 10.288 8.055
Po grlu bez podsticaja -72 63 -217 21 -51
Po grlu sa podsticajima 678 843 575 791 722
Cijena kotanja litre mlijeka 0,61 0,57 0,69 0,62 0,62
Prodajna cijena litre mlijeka 0,50 0,50 0,55 0,54 0,52
Ekonomicnost proizvodnje bez podsticaja 0,97 1,03 0,92 1,01 0,98
Ekonomicnost proizvodnje sa podsticajima
1,25 1,35 1,21 1,33 1,29
Rentabilnost uloenih sredstava sa podstic. 25,25 35,39 20,98 33,05 28,67
Rentabilnost proizvodnje sa podsticajima 20,2 26,1 17,3 24,8 22,12








292

Prilog 16

Ekonomski pokazatelji na vecim farmama muznih krava
u ravnicarsko-brdskom podrucju FBiH za 2010. godinu

Pokazatelj PK TK USK Prosjek
Udio
u %
Broj krava na farmi 21 16 20 35 18 20 21,7

PROIZVODNJE MLIJEKA
Ukupno na farmi 100.000 56.900 79.000 133.000 82.000 80.000 94.780
Po kravi 4.762 3.556 3.950 3.800 4.556 4.000 4.084
PRIHODI
Kravlje mlijeko 54.000 29.019 41.870 73.150 42.640 41.600 47.047 57,8
Podsticaji FBiH za mlijeko 16.000 9.104 12.640 21.280 13.120 12.800 14.157 17,4
Podsticaji FBiH (paualna naknada) 1.478 987 987 0 0 1.000 742 0,9
Podsticaji kantona 0 1.760 2.200 3.850 5.040 3.600 2.742 3,4
Priplod 4.860 4.500 5.400 9.450 4.680 4.860 5.625 6,9
Stajnjak 4.350 4.500 5.440 10.295 4.650 5.400 5.773 7,1
Osiguranje 4.500 6.000 5.250 6,5
Svega 85.188 49.870 68.537 124.025 70.130 69.260 81.335 100
TROKOVI
Direktni trokovi
1. Hrana 34.682 25.000 32.280 54.575 31.058 31.480 34.846 59,9
2. Veterinarske usluge i lijekovi 2.200 1.440 2.000 2.975 1.512 1.800 1.988 3,4
3. Remont stada 5.000 3.400 4.000 7.700 4.320 4.800 4.870 8,4
4. Ljudski rad 11.500 5.700 7.700 12.500 9.500 8.400 9.217 15,9
5. Rad mehanizacije 1.800 1.200 2.500 3.500 2.800 2.500 2.383 4,1
6. Ostalo (kamate, premija osigura.) 3.800 3.000 3.400 5,8
Ukupno direktni trokovi 58.982 36.740 48.480 84.250 49.190 48.980 56.704 97,5
Indirektni trokovi 1.500 900 1.300 2.000 1.500 1.350 1.425 2,5
Ukupni trokovi 60.482 37.640 49.780 86.250 50.690 50.330 58.129 100,0
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi bez podsticaja 7.228 379 2.930 12.645 1.280 1.530 4.332
Na farmi sa podsticajima 24.706 12.230 18.757 37.775 19.440 18.930 21.973
Po grlu bez podsticaja 344 24 147 361 71 77 171
Po grlu sa podsticajima 1.176 764 938 1.079 1.080 947 997
Cijena kotanja litre mlijeka 0,57 0,60 0,58 0,59 0,58 0,58 0,58
Prodajna cijena litre mlijeka 0,54 0,51 0,53 0,55 0,52 0,52 0,53
Ekonomicnost proizvodnje bez pod. 1,12 1,01 1,06 1,15 1,03 1,03 1,07
Ekonomicnost proizvodnje sa podst. 1,41 1,32 1,38 1,44 1,38 1,38 1,38
Rentabilnost uloenih sred. sa podst. 40,85 32,49 37,68 43,80 38,35 37,61 38,46
Rentabilnost proizvodnje sa podst. 29,0 24,5 27,4 30,5 27,7 27,3 27,73









293

Prilog 17

Ekonomski pokazatelji na malim farmama muznih krava
u planinskom podrucju FBiH za 2010. godinu

Pokazatelj Kanton 10 Prosjek
Broj krava na farmi 3 4 3,5
Udio u %
PROIZVODNJE MLIJEKA
Ukupno na farmi 13.900 14.000 13.957
Po kravi 4.633 3.500 3.986
PRIHODI
Kravlje mlijeko 7.645 8.120 7.883 61,7
Podsticaji FBiH 2.224 2.240 2.232 17,5
Podsticaji FBiH (paualna naknada) 0 0,0
Podsticaji kantona 695 700 698 5,5
Priplod 600 882 741 5,8
Stajnjak 925 1.500 1.213 9,5
Osiguranje 0 0,0
Svega 12.089 13.442 12.766 100,0
TROKOVI
Direktni trokovi
1. Hrana 6.690 7.240 6.965 58,2
2. Veterinarske usluge i lijekovi 315 340 328 2,7
3. Remont stada 720 880 800 6,7
4. Ljudski rad 2.600 2.640 2.620 21,9
5. Rad mehanizacije 700 800 750 6,3
6. Ostalo 0 0,0
Ukupno direktni trokovi 11.025 11.900 11.463 95,8
Indirektni trokovi 500 500 500 4,2
Ukupni trokovi 11.525 12.400 11.963 100,0
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi bez podsticaja -2.355 -1.898 -2.127
Na farmi sa podsticajima 564 1.042 803
Po grlu bez podsticaja -785 -475 -630
Po grlu sa podsticajima 188 261 224
Cijena kotanja litre mlijeka 0,77 0,79 0,78
Prodajna cijena litre mlijeka 0,55 0,58 0,57
Ekonomicnost proizvodnje bez podsticaja 0,80 0,85 0,82
Ekonominost proizvodnje sa podsticajima 1,05 1,08 1,07
Rentabilnost ulo. sred. sa podsticajima 4,89 8,40 6,65
Rentabilnost proizvodnje sa podsticajima 4,67 7,75 6,21








294

Prilog 18

Ekonomski pokazatelji na srednjim farmama muznih krava
u planinskom podrucju FBiH za 2010. godinu

Pokazatelj Kanton 10 Prosjek
Broj krava na farmi 9 12 10,5
Udio u %
PROIZVODNJE MLIJEKA
Ukupno na farmi 32.000 42.000 37.714
Po kravi 3.556 3.500 3.524
PRIHODI
Kravlje mlijeko 16.000 22.680 19.340 56,7
Podsticaji FBiH 5.120 6.720 5.920 17,3
Podsticaji FBiH (za junice) 900 1.800 1.350 4,0
Podsticaji kantona 1.600 2.100 1.850 5,4
Priplod 2.190 3.300 2.745 8,0
Stajnjak 2.100 3.750 2.925 8,6
Osiguranje 0 0,0
Svega 27.910 40.350 34.130 100,0
TROKOVI
Direktni trokovi
1. Hrana 15.220 20.060 17.640 64,7
2. Veterinarske usluge i lijekovi 1.017 1.380 1.199 4,4
3. Remont stada 1.760 2.600 2.180 8,0
4. Ljudski rad 3.000 3.800 3.400 12,5
5. Rad mehanizacije 2.000 2.500 2.250 8,3
6. Ostalo 0 0,0
Ukupno direktni trokovi 22.997 30.340 26.669 97,8
Indirektni trokovi 500 700,0 600 2,2
Ukupni trokovi 23.497 31.040 27.269 100,0
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi bez podsticaja -3.207 -1.310 -2.259
Na farmi sa podsticajima 4.413 9.310 6.862
Po grlu bez podsticaja -356 -109 -233
Po grlu sa podsticajima 490 776 633
Cijena kotanja litre mlijeka 0,68 0,67 0,67
Prodajna cijena litre mlijeka 0,50 0,54 0,52
Ekonomicnost proizvodnje bez podsticaja 0,86 0,96 0,91
Ekonominost proizvodnje sa podsticajima 1,19 1,30 1,24
Rentabilnost ulo. sred. sa podsticajima 18,78 29,99 24,39
Rentabilnost proizvodnje sa podsticajima 15,81 23,07 19,44







295


Prilog 19

Ekonomski pokazatelji na vecim farmama muznih krava
u planinskom podrucju FBiH za 2010. godinu

Pokazatelj Kanton 10 Prosjek
Broj krava na farmi 16 25 20,5
Udio u %
PROIZVODNJE MLIJEKA
Ukupno na farmi 48.000 70.000 61.415
Po kravi 3.000 2.800 2.878
PRIHODI
Kravlje mlijeko 24.000 40.600 32.300 56,2
Podsticaji FBiH 7.680 11.200 9.440 16,4
Podsticaji FBiH (za junice) 3.600 3.600 3.600 6,3
Podsticaji kantona 2.400 3.500 2.950 5,1
Priplod 4.320 6.000 5.160 9,0
Stajnjak 4.500 3.600 4.050 7,0
Osiguranje 0 0,0
Svega 46.500 68.500 57.500 100,0
TROKOVI
Direktni trokovi
1. Hrana 21.890 30.375 26.133 62,1
2. Veterinarske usluge i lijekovi 1.792 2.010 1.901 4,5
3. Remont stada 3.400 6.000 4.700 11,2
4. Ljudski rad 4.000 4.500 4.250 10,1
5. Rad mehanizacije 3.000 4.000 3.500 8,3
6. Ostalo 0 0,0
Ukupno direktni trokovi 34.082 46.885 40.484 96,2
Indirektni trokovi 1.000 2.200 1.600 3,8
Ukupni trokovi 35.082 49.085 42.084 100,0
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi bez podsticaja -2.262 1.115 -574
Na farmi sa podsticajima 11.418 19.415 15.417
Po grlu bez podsticaja -141 45 -48
Po grlu sa podsticajima 714 777 745
Cijena kotanja litre mlijeka 0,66 0,66 0,66
Prodajna cijena litre mlijeka 0,50 0,58 0,54
Ekonomicnost proizvodnje bez podsticaja 0,94 1,02 0,98
Ekonominost proizvodnje sa podsticajima 1,33 1,40 1,36
Rentabilnost ulo. sred. sa podsticajima 32,55 39,55 36,05
Rentabilnost proizvodnje sa podsticajima 24,55 28,34 26,45







296

Prilog 20

Ekonomski pokazatelji kod uzgoja priplodnih junica u FBiH za 2010. godinu

Pokazatelj USK
Prosjek
farme
U %
Broj junica na farmi 10 14 12,0
Teina, iva mjera
Ukupno kg 5.000 7.000 6.167
Po grlu kg 500 500 500
Prodajna cijena kg .m. 6 6 6
Prihodi KM 34.500 48.300 41.400 100,0
Steona (gravidna) junica 30.000 42.000 36.000 87,0
Podsticaji FBiH za junicu 4.500 6.300 5.400 13,0
Podsticaji kantona 0 0 0 0,0
Naknada od osiguranja 0 0 0 0,0
Trokovi KM 32.226 42.090 37.158 100,0
Direktni trokovi
1. enska telad za uzgoj 8.700 12.180 10.440 28,1
2. Hrana 16.826 20.860 18.843 50,7
3. Veterinarske usluge i lijekovi 1.000 1.650 1.325 3,6
4. Ljudski rad 4.000 5.000 4.500 12,1
5. Mainski rad 950 1.200 1.075 2,9
6. Amortizacija objekata i opreme 450 700 575 1,5
7. Osiguranje junica 0 0 0 0,0
Indirektni trokovi 300 500 400 1,1
Dohodak KM
a) Na farmi bez podsticaja -2.226 -90 -1.158
b) Na farmi sa podsticajima 2.274 6.210 4.242
a) Po grlu bez podsticaja -223 -6 -97
b) Po grlu sa podsticajima 227 444 354
Cijena kotanja kg .m. 6,45 6,01 6,03
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja 0,93 1,00 0,97
Sa podsticajima 1,07 1,15 1,11
Rentabilnost uloenih sredstava 7,06 14,75 11,42
Rentabilnost proizvodnje 6,59 12,86 10,25











297

Prilog 21

Ekonomski pokazatelji kod tova junadi u FBiH za 2010. godinu

Pokazatelj PK TK USK Prosjek
Broj junadi na farmi 10 16 14 35 40 80 32,5 U %
Teina, iva mjera kg
Ukupno 5.800 8.960 7.840 20.300 23.200 44.800 18.483 28.378
Po grlu 580 560 560 580 580 560 569
Prodajna cijena kg .m. 3,70 3,80 3,70 3,80 3,55 3,50 3,68
Prihodi KM 24.710 39.248 33.208 87.640 96.360 184.800 77.878 100
Utovljena junad 21.460 34.048 29.008 77.140 82.360 156.800 66.803 85,8
Sporedni proizvod - osoka 0,0
Podsticaji FBiH za junicu 3.000 4.800 4.200 10.500 14.000 28.000 10.750 13,8
Podsticaji kantona 250 400 325 0,4
Naknada od osiguranja 0,0
Trokovi KM 23.006 35.239 30.871 72.200 78.700 145.150 64.194 100
Direktni trokovi 22.606 34.739 30.371 70.600 76.700 142.150 62.861 97,9
1. Junad za tov 9.860 14.400 13.328 31.500 34.000 68.000 28.515 44,4
2. Hrana 8.396 12.089 11.043 26.600 29.900 56.850 24.146 37,6
3. Veterinarske usluge i lijekovi 650 1.050 800 2.300 1.400 2.800 1.500 2,3
4. Ljudski rad 2.350 4.500 3.800 7.000 7.500 8.500 5.608 8,7
5. Mehanicki rad 750 1.600 900 2.200 2.500 3.000 1.825 2,8
6.Amortizacija objekata i opreme 600 1.100 500 1.000 1.400 3.000 1.267 2,0
7.Osiguranje junica 0,0
Indirektni trokovi 400 500 500 1.600 2.000 3.000 1.333 2,1
Dohodak KM
a) Na farmi bez podsticaja -1.546 -1.191 -1.863 4.940 3.660 11.650 2.608
b) Na farmi sa podsticajima 1.705 4.009 2.337 15.440 17.660 39.650 13.467
a) Po grlu bez podsticaja -155 -74 -133 141 92 146 3
b) Po grlu sa podsticajima 170 251 167 441 442 496 328
Cijena kotanja kg .m. 3,97 3,93 3,94 3,56 3,39 3,24 3,67
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja 0,93 0,97 0,94 1,07 1,05 1,08 1,01
Sa podsticajima 1,07 1,11 1,08 1,21 1,22 1,27 1,16
Rentabilnost uloenih sredstava 7,41 11,38 7,57 21,39 22,44 27,32 16,25
Rentabilnost proizvodnje 6,90 10,21 7,04 17,62 18,33 21,46 13,59











298

Prilog 22

Ekonomika proizvodnje mlijeka na malim ovcarskim farmama u FBiH za 2010. godinu

Elementi Kanton 10 Prosjek U %
Broj ovaca na farmi 59 85 72
OBIM PROIZVODNJE
Proizvodnja mlijeka lit. 2.350 3.200 2.852
Po ovci lit. 39,8 37,6 38,6
PRIHODI
1. Ovcije mlijeko 2.585 3.520 3.053 20,1
2. Podsticaji za mlijeko 0 0 0 0,0
3. Podsticaji za umaticeni podmladak 1.040 1.300 1.170 7,7
4. Janjad za prodaju 4.812 6.936 5.874 38,7
5. Janjad za remont stada (iljeice) 1.260 2.550 1.905 12,5
6. Vuna 216 300 258 1,7
7. Stajnjak 1.050 1.140 1.095 7,2
8. Izlucene ovce 1.400 2.275 1.838 12,1
Ukupan prihod 12.363 18.021 15.192 100,0
TROKOVI
1. Hrana 4.100 6.400 5.250 37,5
2. Veterinarske usluge i lijekovi 163 240 202 1,4
3. Uginuce 508 1.050 779 5,6
4. Ljudski rad 3.500 4.800 4.150 29,6
5. Energija i gorivo 1.200 1.200 1.200 8,6
6. Amortizacija objekata i opreme 1.350 1.700 1.525 10,9
7. Ostalo 800 1.000 900 6,4
Ukupni trokovi 11.621 16.390 14.005 100,0
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi 743 1.631 1.187
Po grlu 12,6 19,2 16,5
Cijena kotanja litre mlijeka 1,45 1,37 1,41
Cijena kotanja kg jagnjeta .m.
6,86 6,48
6,67
Ekonominost proizvodnje 1,06 1,10 1,08
Rentabilnost uloenih sredstava 6,39 9,95 8,17
Rentabilnost proizvodnje 6,01 9,05 7,53














299

Prilog 23

Ekonomika proizvodnje mlijeka na srednjim ovcarskim farmama u FBiH za 2010. godinu

Elementi Kanton 10 Prosjek Prosjek
Broj ovaca na farmi 134 149 141,5
OBIM PROIZVODNJE
Ukupan obim 5.200 7.300 6.306
Po ovci 38,8 49,0 44,8
PRIHODI
1. Ovcije mlijeko 5.720 8.030 6.875 21,1
2. Podsticaji za mlijeko 0 2.555 1.278 3,9
3. Podsticaji za umatic. podmladak 2.540 745 1.643 5,0
4. Janjad za prodaju 10.800 13.200 12.000 36,9
5. Janjad za remont stada (iljeice) 3.000 5.700 4.350 13,4
6. Vuna 536 540 538 1,7
7. Stajnjak 1.350 1.500 1.425 4,4
8. Izlucene ovce 4.925 3.920 4.422 13,6
Ukupan prihod
28.871 36.190 32.530 100,0
TROKOVI
1. Hrana 11.100 12.100 11.600 43,4
2. Veterinarske usluge i lijekovi 320 800 560 2,1
3. Uginuce 1.400 1.540 1.470 5,5
4. Ljudski rad 6.000 9.200 7.600 28,4
5. Energija i gorivo 2.000 2.800 2.400 9,0
6. Amortizacija objekata i opreme 2.200 2.000 2.100 7,9
7. Ostalo 900 1.100 1.000 3,7
Ukupni trokovi 23.920 29.540 26.730 100,0
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi 4.951 6.650 5.800
Po grlu 37 45 41
Cijena kotanja litre mlijeka 1,32 1,27 1,29
Cijena kotanja kg jagnjeta .m. 6,14 6,12 6,13
Ekonominost proizvodnje 1,21 1,23 1,22
Rentabilnost uloenih sredstava 20,70 22,51 21,60
Rentabilnost proizvodnje 17,15 18,38 17,76











300

Prilog 24

Ekonomika proizvodnje mlijeka na vecim ovcarskim farmama u FBiH za 2010. godinu

Elementi Kanton 10 Prosjek Prosjek
Broj ovaca na farmi 217 250 233,5
OBIM PROIZVODNJE
Ukupan obim 9.000 12.000 10.606
Po ovci 41,5 48,0 45,2
PRIHODI
1. Ovcije mlijeko 10.800 14.400 12.600 24,2
2. Podsticaji za mlijeko 0 0 0 0,0
3. Podsticaji za umatic. podmladak 4.340 5.000 4.670 9,0
4. Janjad za prodaju 18.000 20.400 19.200 36,9
5. Janjad za remont stada (iljeice) 4.422 5.400 4.911 9,4
6. Vuna 1.200 950 1.075 2,1
7. Stajnjak 1.950 2.400 2.175 4,2
8. Izlucene ovce 7.000 7.875 7.438 14,3
Ukupan prihod 47.712 56.425 52.069 100,0
TROKOVI
1. Hrana 20.050 22.000 21.025 53,7
2. Veterinarske usluge i lijekovi 530 1.240 885 2,3
3. Uginuce 2.275 2.380 2.328 5,9
4. Ljudski rad 6.000 7.200 6.600 16,9
5. Energija i gorivo 3.300 3.000 3.150 8,0
6. Amortizacija objekata i opreme 1.000 3.000 2.000 5,1
7. Ostalo 3.300 3.000 3.150 8,0
Ukupni trokovi 36.455 41.820 39.138 100,0
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi 11.257 14.605 12.931
Po grlu 52 58 55
Cijena kotanja litre mlijeka 1,29 1,20 1,24
Cijena kotanja kg jagnjeta .m. 5,69 5,54 5,61
Ekonominost proizvodnje 1,31 1,35 1,33
Rentabilnost uloenih sredstava 30,88 34,92 32,90
Rentabilnost proizvodnje 23,59 25,88 24,74











301

Prilog 25

Ekonomika proizvodnje mesa na malim ovcarskim farmama u FBiH za 2010. godinu

Elementi USK HNK Prosjek U %
Broj ovaca na farmi 68 78 63 70 69,8
OBIM PROIZVODNJE
Jagnjadi za prodaju (kg .m.) 1.450 1.750 1.360 1.680 1.571
Ovaca za prodaju (kg .m.) 550 600 500 565 556
PRIHODI
1. Janjad za prodaju 8.700 10.500 8.160 10.080 9.360 58,7
2. Janjad za remont stada (iljeice) kg .m. 2.520 2.520 2.040 2.520 2.400 15,1
3. Vuna 198 252 200 280 233 1,5
4. Stajnjak 1.650 1.925 1.225 1.750 1.638 10,3
5. Izlucene ovce 1.925 2.100 1.750 1.978 1.938 12,2
6. Podrka za umaticenje 680 780 0 0 365 2,3
Svega 15.673 18.077 13.375 16.608 15.933 100
TROKOVI
1. Hrana 6.310 6.862 5.738 6.425 6.334 46,9
2. Veterinarske usluge i lijekovi 272 312 250 350 296 2,2
3. Uginuce 595 700 560 630 621 4,6
4. Ljudski rad 4.200 5.000 3.400 4.300 4.225 31,3
5. Energija i gorivo 500 600 800 1.000 725 5,4
6. Amortizacija objekata i opreme 800 800 500 500 650 4,8
7. Ostalo 600 700 600 700 650 4,8
Svega trokovi 13.277 14.974 11.848 13.905 13.501 100,0
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi 2.396 3.103 1.527 2.703 2.432
Po grlu 35 40 24 39 34
Cijena kotanja kg .m. jagnjeta 6,95 6,53 6,64 6,28 6,60
Cijena kotanja kg .m. ovce 4,01 3,98 3,10 2,93 3,50
Ekonominost proizvodnje 1,18 1,21 1,13 1,19 1,18
Rentabilnost proizvodnje 18,05 20,72 12,89 19,44 17,77














302

Prilog 26

Ekonomika proizvodnje mesa na srednjim ovcarskim farmama u FBiH za 2010. godinu

Elementi USK HNK Prosjek U %
Broj ovaca na farmi 146 165 125 112 137,0
OBIM PROIZVODNJE
Jagnjadi za prodaju (kg .m.) 3.100 4.000 2.650 2.400 3.125
Ovaca za prodaju (kg .m.) 1.200 1.300 990 747 1.090
PRIHODI
1. Janjad za prodaju 18.600 24.000 15.900 14.400 18.225 61,6
2. Janjad za remont stada (iljeice) 6.300 6.600 3.930 3.600 5.108 17,3
3. Mlijeko 0 0 0 0 0 0,0
4. Vuna 270 660 440 400 443 1,5
5. Stajnjak 2.200 2.250 2.000 1.850 2.075 7,0
6. Izlucene ovce 4.200 4.550 3.500 2.615 3.716 12,6
7. Podsticaji za mlijeko 0 0 0 0 0 0,0
8. Podsticaji za umatic. podmladak 1.460 0 0 0 365 1,2
Svega
33.030 38.060 25.770 22.865 29.566 101,2
TROKOVI
1. Hrana 13.940 13.830 9.580 8.370 11.430 47,6
2. Veterinarske usluge i lijekovi 584 900 850 750 771 3,2
3. Uginuce 1.278 1.575 1.050 788 1.173 4,9
4. Ljudski rad 7.000 9.000 6.000 5.800 6.950 29,0
5. Energija i gorivo 1.500 2.000 1.300 1.200 1.500 6,3
6. Amortizacija objekata i opreme 1.000 1.200 900 850 988 4,1
7. Ostalo 1.100 1.350 1.300 1.000 1.188 4,9
Svega trokovi 26.402 29.855 20.980 18.758 23.999 100,0
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi 6.629 8.205 4.790 4.107 5.933
Po grlu 45 50 38 37 43
Cijena kotanja kg .m. jagnjeta 6,80 6,00 6,09 6,15 6,26
Cijena kotanja kg .m. ovce 3,77 2,75 2,88 2,87 3,07
Ekonominost proizvodnje 1,25 1,27 1,23 1,22 1,24
Rentabilnost proizvodnje 25,11 27,48 22,83 21,90 24,33












303

Prilog 27

Ekonomika proizvodnje mesa na vecim ovcarskim farmama u FBiH za 2010. godinu

Elementi USK HNK Prosjek U %
Broj ovaca na farmi 240 370 850 222 400 600 490,7
OBIM PROIZVODNJE
Jagnjadi za prodaju (kg .m.) 5.400 7.650 12.450 4.760 8.640 13.100 10.098
Ovaca za prodaju (kg .m.) 2.150 3.300 5.500 1.680 4.627 5.000 4.338
PRIHODI
1. Janjad za prodaju 32.400 45.900 74.700 28.560 51.840 78.600 52.000 59,8
2. Janjad za remont stada 12.600 15.000 27.300 7.170 12.954 19.500 15.754 18,1
3. Mlijeko 0 0 0 0 0 0 0 0,0
4. Vuna 800 1.100 2.400 900 1.500 2.000 1.450 1,7
5. Stajnjak 2.025 2.250 6.300 2.750 3.500 4.500 3.554 4,1
6. Izlucene ovce 7.525 11.550 19.250 5.880 16.195 17.500 12.983 14,9
7. Podsticaji za mlijeko 0 0 0 0 0 0 0 0,0
8. Podsticaji za um. podmladak 2.400 1.600 3.500 0 0 0 1.250 1,4
Svega
57.750 77.400 133.450 45.260 85.989 122.100 86.991 100,0
TROKOVI

1. Hrana 16.200 24.025 47.200 15.100 26.360 38.730 27.936 50,0
2. Veterina. usluge i lijekovi 960 1.480 3.400 1.400 2.600 3.700 2.257 4,0
3. Uginuce 2.520 3.885 3.150 1.925 4.200 5.250 3.488 6,2
4. Ljudski rad 11.500 12.400 16.000 9.600 12.400 14.000 12.650 22,6
5. Energija i gorivo 3.000 2.500 4.000 2.500 3.000 4.000 3.167 5,7
6. Amortizacija objekata i
opreme
2.300 2.600 3.200 2.000 3.000 3.500 2.767 4,9
7. Ostalo 3.500 3.300 4.000 1.600 3.500 6.000 3.650 6,5
Svega trokovi 39.980 50.190 80.950 34.125 55.060 75.180 55.914 100,0
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi 17.770 27.210 52.500 11.135 30.929 46.920 31.077
Po grlu 74 74 62 50 77 78 69
Cijena kotanja kg .m. janj. 6,08 5,30 5,14 5,66 4,80 4,61 5,26
Cijena kotanja kg .m. ovce 3,20 2,58 2,51 2,64 2,24 2,16 2,55
Ekonominost proizvodnje 1,44 1,54 1,65 1,33 1,56 1,62 1,52
Rentabilnost proizvodnje 44,45 54,21 64,85 32,63 56,17 62,41 52,45











304

Prilog 28

Priplodne krmace uzgoj prasadi u FBiH za 2010. godinu

Pokazatelj PK
Prosjek po
farmi
Prosjek po
krmaci
Broj grla na farmi 200 100 150
Broj krmaca 10 5 8
TEINA (iva mjera)
Ukupno kg 6.000 2.700 4350 544
Kg po grlu 30,0 27,0 29 4
Prihodi KM 23.280 10.590 16.935 2117
Uzgoj prasadi 21.000 9.450 15.225 1903
Podsticaji kantona (krmaca) 1.000 500 750 94
Naknada od osiguranja 1.280 640 960 120
Trokovi KM 20.059 9.774 14.917 1865
Ishrana prasadi 8.334 3.783 6.059 757
Ishrana krmace 2.745 1.561 2.153 269
Pod vakumirani 0 0 0 0
Prostirka 0 250 125 16
Lijekovi - krmaca (vet. usluge i vitamini) 300 150 225 28
Trokovi finansiranja - kamate 1.400 700 1.050 131
Uzgojno selekcijski rad 0 300 150 19
Kastriranje 600 600 75
Ljudski rad (vlastiti ili tudi) 3.500 1.440 2.470 309
Rad mehanizacije 800 400 600 75
Amortizacija grla 700 350 525 66
Amortizacija objekata i opreme 1.280 640 960 120
Intelektualne usluge 0 0 0 0
Trokovi finansiranja 0 0 0 0
Osiguranje grla 0 0 0 0
Ostalo (pripust nerasta ili sjemenjenje) 0 0 0 0
Ostalo 400 200 300 38
DOHODAK/GUBITAK
Na farmi bez podsticaja 941 -324 308
Na farmi sa podsticajima 3.221 816 2.018
Po grlu bez podsticaja 4,7 -3,2 2,1
Po grlu sa podsticajima 16,1 8,2 13,5
Cijena kotanja 3,34 3,62 3,43
Prodajna cijena 3,50 3,50 3,50
Ekonomicnost proizvodnje bez podsticaja 1,05 0,97 1,02
Ekonomicnost proizvodnje sa podsticajima 1,16 1,08 1,14
Rentabilnost uloenih sredstava 16,06 8,34 13,53
Rentabilnost proizvodnje 13,84 7,70 11,92








305

Prilog 29

Ekonomski pokazatelji kod tova svinja u FBiH za 2010. godinu

Pokazatelji tova svinja
(landras + pietren)
PK Prosjek U %
Po
tovljeniku
Broj svinja na farmi 299 50 175 1
Ulazna teina .m. kg 25 25 25 25
Duina tova, dana 90 90 90 90
Teina, iva mjera kg
Ukupno 35.880 5.750 20.815 31.563 118,9
Po grlu 120 115 119 118,9
Prihodi KM 119.600 19.025 69.313 100,0 396,1
Utovljene svinje 98.670 15.525 57.098 82,4 326,3
Podsticaji FBiH za junicu 16.445 2.750 9.598 13,8 54,8
Podsticaji kantona 4.485 750 2.618 3,8 15,0
Naknada od osiguranja 0 0 0 0,0 0,0
Trokovi KM 88.646 15.614 52.130 100,0 297,9
Direktni trokovi 88.146 15.414 51.780 99,3 295,9
1. Prasad za tov 29.900 5.000 17.450 33,5 99,7
2. Hrana 42.500 6.820 24.660 47,3 140,9
3. Veterinarske usluge i lijekovi 2.093 800 1.447 2,8 8,3
4. Ljudski rad 3.240 1.080 2.160 4,1 12,3
5. Mehanicki rad 7.000 800 3.900 7,5 22,3
6.Amortizacija objekata i opreme 1.000 500 750 1,4 4,3
7.Trokovi finans. (zakupa objekata) 2.413 414 1.414 2,7 8,1
Indirektni trokovi 500 200 350 0,7 2,0
Dohodak
Na farmi bez podsticaja 10.024 -89 4.968
Na farmi sa podsticajima 30.954 3.411 17.183
Po grlu bez podsticaja 33,5 -1,8 16
Po grlu sa podsticajima 103,5 68,2 86
Cijena kotanja kg .m. 2,47 2,72 2,59
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja 1,11 0,99 1,05
Sa podsticajima 1,35 1,22 1,28
Rentabilnost uloenih sredstava 34,92 21,85 28,38
Rentabilnost proizvodnje 25,88 17,93 24,79










306

Prilog 30

Ekonomski pokazatelji kod tova pilica brojlera u FBiH za 2010. godinu

I PRIHODI
Jedinica
mjere
Kolicina Cijena
Iznos
KM
U %
Obim proizvodnje
Utovljeni pilici komad 9.800
Teina kg komad 2,0
Pilece meso kg 19.600
Prihodi KM 49.490 100,0
Pilece meso kg 19.600 2,50 49.000 99,0
Poticaj FBiH 0 0,0
Poticaj upanije komad 9.800 0,05 490 1,0
Trokovi KM 45.264 100,0
Jednodnevno pile komad 9.800 0,90 8.820 19,5
Trokovi uginuca (5%) i kalo 1.225 2,7
Prostirka (piljevina, pozder ili slama) kg 13.500 0,03 405 0,9
Svega hrana 28.224 62,4
Zatita (red. cijepljenje; kuga + gamboro) komad 9.800 0,20 1.960 4,3
Vitaminiziranje i lijecenje 300 0,7
Dezinfekcija objekta 0 0,0
Ljudski rad (vlastiti) 2.160 4,8
Energija (struja, ugalj, gorivo) 1.200 2,7
Pasoi 350 0,8
Tekuca odravanja objekata i opreme 320 0,7
Trokovi finansiranja 0 0,0
Amortizacija objekata 300 0,7
Ostalo 0 0,0
Dohodak bez podrke
Po proizvodnom ciklusu 3.736
Godinji (6 ciklusa) 22.416
Dohodak sa podrkom
Po proizvodnom ciklusu 4.226
Godinji (6 ciklusa) 25.356
Cijena kotanja po kg 2,31
Ekonominost proizvodnje
Bez podrke 1,08
Sa podrkom 1,09
Rentabilnost uloenih sredstava 9,34
Rentabilnost proizvodnje 8,54









307

Prilog 31

Ekonomski pokazatelji kod proizvodnje konzumnih jaja (koke nesilice) u FBiH za 2010. godinu

Elementi
Jedinica
mjere
Kolicina Cijena
Iznos
KM
U %
Obim proizvodnje
Koke nesilice komad 7.500
Proizvodnja po koki 300
Konzumna jaja komad 2.250.000
Izlucene koke komad 7.000
Prihodi KM 346.250 100,0
Konzumna jaja 2.250.000 0,15 337.500 97,5
Izlucene koke 7.000 1,25 8.750 2,5
Trokovi KM 327.910 100,0
18-o tjedna pilenka komad 7.000 9,00 63.000 19,2
Hrana kg 324.000 0,65 210.600 64,2
Zatita (vitaminiziranje, lijecenje i dr.) 450 0,1
Ljudski rad 15.200 4,6
Priprema i hranjenje, njega, odravanje itd. radni sat 2.920 4,00 11.680 3,6
Useljaj pilenki radni sat 40 4,00 160 0,0
Iseljaj izlucenih koki radni sat 40 4,00 160 0,0
Odvozi jaja na trie radni sat 800 4,00 3.200 1,0
Utroak goriva za odvoz litar 1.200 1,80 2.160 0,7
Amortizacija auta za odvoz na trite km 12.000 0,25 3.000 0,9
Elektricna energija 6.000 1,8
Kutije za jaja komad 6.250 1,90 11.875 3,6
Kartoni za jaja komad 87.500 0,12 10.500 3,2
Trake za ljepljenje kutija komad 625 2,50 1.563 0,5
Kontrolni listici komad 6.250 0,01 62,5 0,0
Kvarovi na opremi (pucanje traka i sl.) 2.000 0,6
Amortizacija objekata i opreme 600 0,2
Investicione opravke objekta 500 0,2
Ostalo 400 0,1
Dohodak 18.340
Cijena kotanja po kg 0,146
Ekonominost proizvodnje 1,06
Rentabilnost 5,59
Rentabilnost proizvodnje 5,30









308

Prilog 32

Ekonomski pokazatelji kod proizvodnje konzumnih jaja (koke nesilice) u FBiH za 2010. godinu

Elementi
Jedinica
mjere
Koliina Cijena Iznos KM U %
Obim proizvodnje
Koke nesilice komad 120.000
Proizvodnja po koki komad 300
Konzumna jaja komad 36.000.000
Izlucene koke komad 108.000
Prihodi KM 5.535.000 100,0
Konzumna jaja komad 36.000.000 0,15 5.400.000 97,6
Izlucene koke komad 108.000 1,25 135.000 2,4
Trokovi KM 5.089.100 100,0
18-o tjedna pilenka komad 108.000 9,00 972.000 19,1
Hrana kg 5.184.000 0,65 3.369.600 66,2
Zatita (vitaminiziranje, lijecenje i dr.) 7.500 0,1
Ljudski rad 193.000 3,8
Priprema i hranjenje, njega, odravanje itd. radni sat 46.720 4,00 186.880 3,7
Useljaj pilenki radni sat 640 4,00 2.560 0,1
Iseljaj izlucenih koki radni sat 640 4,00 2.560 0,1
Odvozi jaja na trie, prodaja na farmi radni sat 4,00 1.000 0,0
Utroak goriva za odvoz litar 6.000 0,1
Amortizacija auta za odvoz na trite tura 180 500 90.000 1,8
Elektricna energija 0 0,0
Kutije za jaja komad 100.000 1,90 190.000 3,7
Kartoni za jaja komad 1.400.000 0,12 168.000 3,3
Trake za ljepljenje kutija komad 10.000 2,50 25.000 0,5
Kontrolni listici komad 100.000 0,01 1.000 0,0
Kvarovi na opremi (pucanje traka, izmjene..) 10.000 0,2
Amortizacija objekata i opreme 10% 40.000 0,8
Investicione opravke objekta 10.000 0,2
Ostalo (rastur, kart jaja 2%) 7.000 0,1
Dohodak 445.900
Cijena kotanja po kg 0,141
Ekonominost proizvodnje 1,09
Rentabilnost 8,76
Rentabilnost proizvodnje 8,06











309

Prilog 33

Ekonomski pokazatelji kod proizvodnje osamnaestotjednih pilenki (TL) u FBiH za 2010. godinu

I PRIHODI
Jedinica
mjere
Kolicina Cijena
Iznos
KM
U %
Obim proizvodnje
Uzgoj 18-tjednih pilenki komad 10.000
Prihodi KM 104.000 100,0
Odgojene pilenke komad 10.000 10 100.000 96,2
Poticaj FBiH komad 10.000 0,40 4.000 3,8
Trokovi KM 89.447 100,0
Jednodnevno pile komad 10.000 1,35 13.500 15,1
Prostirka (piljevina, pozder ili slama) 400 0,4
Hrana: 0,0
1-8 sedmica starosti kg 17.640 0,79 13.936 15,6
9-17 sedmica starosti kg 40.810 0,77 31.424 35,1
do 18 sedmica starosti kg 5.250 0,75 3.938 4,4
Zatita: 0,0
Redovno cijepljenje (10.000 kom.) 5.000 5,6
Vitaminiziranje i lijecenje 5.000 5,6
Ljudski rad:
Njega pilenka 10.000 1,00 10.000 11,2
Utovari i istovari 10.000 0,10 1.000 1,1
Energija pilenka 10.000 0,15 1.100 1,2
Trokovi uginuca i kart 1.800 2,0
Investicione opravke objekata i opreme 2.000 2,2
Amortizacija objekata 350 0,4
Osiguranje jata 0 0,0
Ostalo 0 0,0
Dohodak
Bez podsticaja 10.553
Sa podsticajima 14.553
Cijena kotanja po kg 8,94
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja 1,12
Sa podsticajima 1,16
Rentabilnost proizvodnje 14,00
Rentabilnost 16,27










310

Prilog 34

Ekonomski pokazatelji kod proizvodnje osamnaestotjednih pilenki (LL) u FBiH za 2010. godinu

I PRIHODI
Jedinica
mjere
Koliina Cijena
Iznos
KM
U %
Obim proizvodnje
Uzgoj 18-tjednih pilenki 5.000 5.000
Prihodi KM 132.000 100,0
Odgojene pilenke komad 5.000 26,00 130.000 98,5
Poticaj FBiH komad 5.000 0,40 2.000 1,5
Trokovi KM 119.555 100,0
Jednodnevno pile komad 4.500 11,70 52.650 44,0
Jednodnevno pile komad 500 11,70 5.850 4,9
Prostirka (piljevina, pozder ili slama) 500 0,4
Hrana: (RP1, RP2, RP3) kg 35.000 0,85 29.750 24,9
Zatita:
Redovno cijepljenje (preventiva i imunizacija) komad 5.000 1,00 5.000 4,2
Vitaminiziranje i lijecenje komad 5.000 0,10 500 0,4
Ljudski rad (kooperacija):
Utovari i istovari, i dr. radni sat 4.850 1,50 7.275 6,1
Prevodenje pil. u objekat za proiz. raspl. jaja 200 0,2
Patronaa, redovni obilasci, pracenje (10%) 12.000 10,0
Energija 0 0,0
Trokovi uginuca 1.680 1,4
Kamate na uloena sredstva 3.600 3,0
Amortizacija objekata 300 0,3
Osiguranje jata 0 0,0
Ostalo 250 0,2
Dohodak
Bez podsticaja 10.445
Sa podsticajima 12.445
Cijena kotanja po kg 23,91
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja 1,09
Sa podsticajima 1,10
Rentabilnost proizvodnje 9,43
Rentabilnost 10,41










311

Prilog 35

POLJOPRIVREDNOPREHRAMBENI FAKULTET SARAJEVO
Institut za ekonomiku poljoprivrede i prehrambene industrije







Ekonomika primarne poljoprivredne proizvodnje
i mjere agrarne politike u Federaciji BiH III dio
(Projekat)


A N K E T A


Broj ankete ______
ifra ______










Datum anketiranja Podatke prikupio

___________________ ___________________




312

I TIP GAZDINSTVA proizvodnja kravljeg mlijeka

II OSNOVNI PODACI O GAZDINSTVU

1. Clanovi gazdinstva

Prezime i ime lica koje upravlja gazdinstvom _______________________
Adresa: selo (naselje) ____________________________________ ulica i
br. ____________________ telefon __________opcina _______________
kanton ________________________

Godina rodenja ___________ kolska sprema ______________

Namjeravate li se baviti ovom proizvodnjom u narednih pet godina
_______________
Postoji li opredjeljeni nasljednik ove proizvodnje: DA (sin, kcerka, godina
rodenja __________), NE
Je li ova proizvodnja: a) glavno zanimanje
b) cini oko polovine djelatnosti
c) sporedna djelatnost

Status gazdinstva: Stalno nastanjeno
Povratnicko
Raseljeno

Clanovi gazdinstva: ukupno _______ mladi od 15 godina________
od 15-64 godina ____ stariji od 64 godina _______
Koliko clanova porodice radi na gazdinstvu: stalno_____ povremeno_____

2. Strukturna povrina posjeda

Vlastito Zakupljeno Izdato u zakup Ukupno
Vrsta zemljita u ha
Ha Klasa Ha Klasa Ha Klasa Ha Klasa
Zakup
KM/ha
1. Oranice i bate
2. Vocnjaci
3. Vinogradi
4. Prirodne livade
Obradivo (1-4)
5. Panjaci
6. Ribnjaci
7. Trstici i bare
Poljoprivredno (1-7)
8. ume i ikare
9. Neplodno i ostalo
Svega
313

3. Oranicna povrina po nacinu koritenja

Prinos u kg Potronja u kg na gazdinstvu
Ratarska kultura
Zasijana
povrina
u ha
Ponjev.
povrina
u ha
Po ha Ukupno
Cijena
prodaje
KM/kg
Sjeme
Za
ljudsku
ishranu
Za
stocnu
ishranu
i t a
a) penica
b) ra
c) jecam
d) zob
e) kukuruz zrno



Ind.bilje
a) duhan
b) soja
c) uljana repica
d) suncokret

Povrtno bilje
a) krompir
b) luk
c) kupus
d) paradajz
e) paprika



Krmno bilje
a) djetelina
b) lucerka
c) TDS
d) kukuruz silani
e) stocna repa

Ostalo

Plastenik
Staklenik









314

4. Vocnjaci i vinogradi

Broj stabala,
cokota
Prinos u kg
Vrsta zasada
Povrina
u ha
Ukupno Rodnih Ukupno
Po
rodnom
st./cok.
Cijena
prodaje
KM/kg
Klasa
zemljita
Godina
zasnivanja
Napomena
Kronjanjasto
voe

Jabuka
Kruka
ljiva
Trenja
Vinja

Jagodasto voe
Jagoda
Malina

Groe
Vinsko
Stono

5. Stocarstvo (broj grla)

Vrsta stoke
i rasa
Krave i
steone junice
Telad do
godine
Starija junad Bikovi Ukupno
Goveda

Krmace i su.
nazimice
Odojci do 20
kg
Svinje tee
od 20 kg
Nerastovi Ukupno
Svinje

Ovce za
priplod
Janjad do
godine
iljead Ovnovi Ukupno
Ovce

Koze za
priplod
Jarad do
godine
Jarice Jarcevi Ukupno
Koze
Ostalo
Pele
Ribe







315

6. Poljoprivredne maine

Vrsta maine
Kapacitet
(snaga)
Godina
nabavke
Nabavna
vrijednost
Napomena
Traktori


Transportna sredstva


Obrada tla




Gnojidba




Sjetva





Njega



Elevatori za skladitenje



Dvorina mehanizacija

Ostalo




316


7. Privredni objekti (zgrade)

Namjena tala Nastrenica
Obor za
svinje
ivinarnik Silorov Sjenik
Godina izgradnje
Dimenzije u m
2

Od kojeg materijala
Ima li uvedenu struju
Ima li uvedenu vodu
Nacin dranja
(vezani-slobodno)

Mua (rucno-kanta
mljekovod)

Izdubravanje
(rucno-mainski)

Vrijednost u KM



8. Kratkorocni i dugorocni dugovi

Namjena zajma
Iznos zajama u
KM
Kamatna
stopa
Pocetak
otplate
Period
zajma
Anuitet





9. Planirane promjene na gazdinstvu sa ciljem:
____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_________________________________________________________

10.Koje promjene u obimu kapacitetu planirate napraviti:

Vrsta proizvodnje Sadanje stanje Planirano




317


EKONOMSKA POVOLJNOST GAZDINSTVA

1. Udaljenost u km od:
a) centra opcine _______ b) glavnog puta ________
c) kole ______ d) ambulante ________
e) prodavnice _____ f) autobuske stanice ______

2. Put do gazdinstva:
a) asfaltiran b) makadam
c) seoski put d) ostalo ___________

3. Ima li javnog prevoza do centra optine:
a) redovan b) rijedak

4. Deava li se da u zimskom periodu put bude neprohodan i koliko dana to
obicno traje: ___________

5. Snabdijevanje vodom:
a) sa vodovoda b) iz vlastitog bunara
c) iz catrnje d) sa izvora

III UPRAVLJANJE GAZDINSTVOM

1. Izbor dominantne proizvodnje na gazdinstvu je izvren:
a) na osnovu dohotka b) mogucnosti plasmana proizvoda
c) postojanja ZZ d) postojanja preradivackog pogona
e) preporuke agronoma f) tradicije porodice

2. Racun o proizvodno-ekonomskim pokazateljima izvodite iz:
a) upisane evidencije b) prikupljenih racuna
c) sjecanja d) uvjerenja bez racunanja
e) ostalo _____________________________________________

3. Ako se iz upisane evidncije izvodi racun, ko to radi:
a) vlasnik gazdinstva b) clan porodice
c) agronom d) prijatelj
e) ostalo _____________________________________________

4. Da li bi bilo korisno voditi knjigovodstvenu evidenciju na gazdinstvu:
a) da b) ne

318

5. Da li bi prihvatili edukaciju i upustva za vodenje knjigovodstvenih
podataka na gazdinstvu:
a) da b) ne

6. Ima li ZZ na vaem podrucju (naziv ___________________________):
a) da b) ne

7. Koja je dominantna djelatnost ZZ:
____________________________________________________________
____________________________________________________________
8. Imate li poslovna saradnja sa ZZ:
a) da b) ne

9. Koji je oblik saradnje sa ZZ:
a) nabavka repromaterijala
b) prodaja proizvoda
c) nabavka repromaterijala i prodaja proizvoda
d) priprema proizvoda za plasman

10. Koji je motiv saradnje sa ZZ: _________________________________

11. ta bi ZZ trebalo poboljati u radu: ____________________________

12. Kako ZZ kompenzira svoje trokove preko otkupa vaih proizvoda:
a) u procentu mare
b) kroz niu otkupnu cijenu
13. Da li je neko iz porodice clan nekog udrenja (kojeg):
a) ____________________________________
b) ____________________________________

14. Koji je motiv clanstva u udruenje: ___________________________

15. Ima li edukacije (obuke) proizvodaca:
a) da b) ne

16. Koje su prakticne koristi od edukacije: _________________________

17. Postoji li Strucna poljoprivredna sluba (SPS);
a) da b) ne

18. Jeste li zadovoljni sa radom SPS: a) da b) ne
319
IV KOME PRODAJETE PROIZVODE
Napomena: 1 Cjelokupna proizvodnja
(zaokrui) 2 Vie od polovine proizvodnje
3 Polovinu proizvodnje
4 Manje od polovine proizvodnje
5 Nita

V TA PO VAEM MILJENJU SPRJEAVA POVEANJE
POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE
O g r a n i e n j e Ocjena 1-5
Mali posjed
Visoka cijena repromaterijala i drugih sredstava
Plasman proizvoda
Niske cijene proizvoda
Nepovoljni uslovi kreditiranja
Nesigurna ulaganja u poljoprivredu zbog promjena u politici podrke
Ne postoje ili slabo rade strucne slube
Ne postoje povoljni prirodni uslovi



VI TA KORISTITE RADI UNAPREENJA PROIZVODNJE
ime se rukovodite Ocjena 1 - 5
Vlastita iskustva
Ugledate se na najnaprednije proizvodace
Sluate i gledate emisije na radiju i TV
Nabavljate i citate strucne casopise i literaturu
Pohadate kurseve obrazovanja
Idete na poljoprivredne sajmove
Razgovarate sa agronomom
Sluate savjete strucne slube
kolujete djecu za rad na gazdinstvu (poljoprivredna kola, poljop. fakultet)





Proizvod Na pijaci Nakupcu Zadruzi Preraivau Ostalo
Ratarski 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
Mlijeko 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
Meso 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
Voarski 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
Vinogradarski 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
Povrtarski 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
Pelarski 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
320
KALKULACIJE RATARSKIH KULTURA
Proizvodnja merkantilne penice u 2008. godini

Povrina ____ ha Tip tla __________________________
Godina sjetve ________ Podrucje: ravniarsko, brdsko, planinsko
I PRIHODI
Jedinica
mjere
Kolicina
Cijena po
jed. mjere
Iznos u
KM
Prinos zrna
Prinos slame
Podsticaji FBiH
Podsticaji kantona
S v e g a
II TROKOVI
1. Varijabilni
A) Materijalni
Sjeme: a) original, b) merkantilno, c) ...
Stajnjak
Mineralna ubriva:
NPK
KAN

Svega
Zatita:


Svega
B) Ljudski rad (vlastiti ili tui)
utovar - istovar

Svega
C) Rad mehanizacije (vlastite ili usluge)
Traktor i prikljuci:
oranje
rasturanje gnojiva
tanjiranje
drljanje
sjetva
zatita

Svega
Kombajn
Ostali trokovi transport
Svega
D) Trokovi finansiranja
E) Ostalo
Svega varijabilni trokovi
2. Fiksni
Amortizacija skladita
Osiguranje usjeva
Zakup zemljita
Ostalo
Svega fiksni trokovi
3. Indirektni trokovi gazdinstva
Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja kg zrna

321
Proizvodnja sjemenske penice u 2008. godini

Povrina ____ ha Tip tla __________________________
Godina sjetve ________ Podrucje: ravniarsko, brdsko, planinsko
I PRIHODI
Jedinica
mjere
Kolicina
Cijena po
jed. mjere
Iznos u
KM
Prinos zrna
Prinos slame
Podsticaji FBiH
Podsticaji kantona
S v e g a
II TROKOVI
1. Varijabilni
A) Materijalni
Sjeme: a) original,
Stajnjak
Mineralna ubriva:
NPK
KAN

Svega
Zatita:



Svega
B) Ljudski rad (vlastiti ili tui)
utovar - istovar

Svega
C) Rad mehanizacije (vlastite ili usluge)
Traktor i prikljuci:
oranje
rasturanje gnojiva
tanjiranje
drljanje
sjetva
zatita


Svega
Kombajn
Ostali trokovi transport
Svega
D) Trokovi finansiranja
E) Ostalo
Svega varijabilni trokovi
2. Fiksni
Amortizacija skladita
Osiguranje usjeva
Zakup zemljita
Ostalo
Svega fiksni trokovi
3. Indirektni trokovi gazdinstva
Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja kg zrna
322
Proizvodnja kukuruza za zrno u 2008. godini

Povrina ____ ha Tip tla __________________________
Godina sjetve ________ Podrucje: ravniarsko, brdsko, planinsko
I PRIHODI
Jedinica
mjere
Kolicina
Cijena po
jed. mjere
Iznos u
KM
Prinos zrna

Podsticaji FBiH
Podsticaji kantona
S v e g a
II TROKOVI
1. Varijabilni
A) Materijalni
Sjeme: a) original, b) merkantilno, c) ...
Stajnjak
Mineralna ubriva:
NPK
KAN

Svega
Zatita:


Svega
B) Ljudski rad (vlastiti ili tui)
utovar - istovar


Svega
C) Rad mehanizacije (vlastite ili usluge)
Traktor i prikljuci:
oranje
rasturanje gnojiva
tanjiranje
drljanje
sjetva
zatita


Svega
Kombajn
Ostali trokovi transport
Svega
D) Trokovi finansiranja
E) Ostalo
Svega varijabilni trokovi
2. Fiksni
Amortizacija skladita
Osiguranje usjeva
Zakup zemljita
Ostalo
Svega fiksni trokovi
3. Indirektni trokovi gazdinstva
Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja kg zrna
323
Proizvodnja sjemenskog krompira

Povrina ______ ha Tip tla ______________
Godina sjetve ________ Podrujecje: ravniarsko, brdsko, planinsko
I PRIHODI
Jedinica
mjere
Kolicina
Jedinicna
cijena
Iznos u KM
Prinos
Podsticaji

S v e g a
II TROKOVI
1. Varijabilni
A) Materijalni
Sjeme: a) orginal b) I reprodukcija
Stajnjak
Mineralna dubriva

Zatita




B) Ljudski rad (vlastiti ili tui)



C) Rad mehanizacije (vlaszite ili usluge)
Traktor
Kombajna
Ostali trokovi


S v e g a
D) Trokovi finansiranja
E) Ostalo

2. Fiksni
Amortizacija skladita
Osiguranje usjeva
Zakup zemljita


S v e g a
Indirektni trokovi gazdinstva

Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja









324
Proizvodnja sirovog duhana, tip virginija

Povrina ____ ha Tip tla ___________________________
Godina sjetve ________ Podrucje: ravniarsko, brdsko, planinsko

I PRIHODI
Jedinica
mjere
Kolicina
Jedinicna
cijena
Iznos u
KM
Prinos duhana list
Podsticaji FBiH
Podsticaji kantona
Podsticaji opcine
S v e g a
II TROKOVI
1. Direktni trokovi
A) Materijalni
Sjeme: a) original,
Stajnjak
Mineralna ubriva:
NPK15:15:15
NPK 6:12:22
KAN 27%

Svega
Zatita:



Svega
B) Ljudski rad (vlastiti ili tui)


Svega
C) Rad mehanizacije (vlastite ili usluge)
Traktor i prikljuci:
Oranje
tanjuranje
drljanje
Zatita
Rasipanje gnojiva


Ostali trokovi transport
Svega
D) Trokovi finansiranja
E) Ostalo
Amortizacija skladita
Osiguranje usjeva
Zakup zemljita
Energija (plin, gorivo, struja)
Svega
Svega direktni trokovi
2. Indirektni trokovi gazdinstva
Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja kg lista


325
Proizvodnja sirovog duhana, tip berlej

Povrina ____ ha Tip tla ___________________________
Godina sjetve ________ Podrucje: ravniarsko, brdsko, planinsko

I PRIHODI
Jedinica
mjere
Kolicina
Jedinicna
cijena
Iznos u
KM
Prinos duhana list
Podsticaji FBiH
Podsticaji kantona
Podsticaji opcine
S v e g a
II TROKOVI
1. Direktni trokovi
A) Materijalni
Sjeme: a) original,
Stajnjak
Mineralna ubriva:
NPK15:15:15
NPK 6:12:22
KAN 27%


Svega
Zatita:



Svega
B) Ljudski rad (vlastiti ili tui)



Svega
C) Rad mehanizacije (vlastite ili usluge)
Traktor i prikljuci:
Oranje
tanjuranje
drljanje
Zatita
Rasipanje gnojiva


Ostali trokovi transport
Svega
D) Trokovi finansiranja
E) Ostalo
Amortizacija skladita
Osiguranje usjeva
Zakup zemljita
Energija (plin, gorivo, struja)
Svega
Svega direktni trokovi
2. Indirektni trokovi gazdinstva
Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja kg lista
326
Proizvodnja merkantilne soje

Povrina ____ ha Tip tla __________________________
Godina sjetve ________ Podrucje: ravniarsko, brdsko, planinsko
I PRIHODI
Jedinica
mjere
Kolicina
Cijena po
jed. mjere
Iznos u
KM
Prinos zrna
Podsticaji FBiH
Podsticaji kantona
Podsticaji opcine
S v e g a
II TROKOVI
1. Varijabilni
A) Materijalni
Sjeme: a) original,
Stajnjak
Mineralna ubriva:
NPK
KAN

Svega
Zatita:


Svega
B) Ljudski rad (vlastiti ili tui)


Svega
C) Rad mehanizacije (vlastite ili usluge)
Traktor i prikljuci:
oranje
rasturanje gnojiva
tanjiranje
drljanje
sjetva
zatita


Svega
Kombajn
Ostali trokovi transport
Svega
D) Trokovi finansiranja
E) Ostalo
Svega varijabilni trokovi
2. Fiksni
Amortizacija skladita
Osiguranje usjeva
Zakup zemljita
Ostalo
Svega fiksni trokovi
3. Indirektni trokovi gazdinstva
Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja kg zrna

327
KALKULACIJE U VOARSKOJ PROIZVODNJI
Proizvodnja ljive

Povrina _____ ha Razmak sadnje: __________ Tip tla: __________________
Godina podizanja zasada: ________ Broj stabala po ha: ________ Podrucje: ravnicarsko, brdsko,

I PRIHODI
Jedinica
mjere
Koliina
Cijena po
jedinici
mjere
Iznos u KM
ljiva I klase
ljiva za preradu
Podsticaji
S v e g a
II TROKOVI
1. Direktni
A) Materijalni
Stajnjak
Mineralna ubriva:

Svega
Zatita:


Svega
Ostali materijal:
Ambalaa-gajbe
Vezivo
Voda za navodnjavanje
Ostalo
Svega
B) Ljudski rad (vlastiti ili tui)
Rasturanje stajnjaka
Rasturanje mineralnih dubriva
Rezidba i skupljanje grana
Zatita
Navodnjavanje
Berba
Manipulacija sa proizvodom
Svega
C) Rad mehanizacije (vlastite ili usluge)
Dubrenje
Zatita
Kosidba

Ostalo
Svega
D) Trokovi finansiranja
E) Ostalo
Amortizacija vocnjaka
Tue usluge:
Osiguranje usjeva
Intelektualne usluge
Svega direktni trokovi
2. Indirektni trokovi gazdinstva
Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja po kg ljive
328
Proizvodnja jabuke

Povrina _____ ha Razmak sadnje: __________ Tip tla: __________________
Godina podizanja zasada: ________ Broj stabala po ha: ________ Podrucje: ravnicarsko, brdsko

I PRIHODI
Jedinica
mjere
Kolicina
Cijena po
jedinici
mjere
Iznos u KM
Jabuka I klase
Jabuka II klase
Podsticaji
S v e g a
II TROKOVI
1. Direktni
A) Materijalni
Stajnjak
Mineralna ubriva:

Svega
Zatita:


Svega
Ostali materijal:
Ambalaa-gajbe
Vezivo
Voda za navodnjavanje
Ostalo
Svega
B) Ljudski rad (vlastiti ili tui)
Rasturanje stajnjaka
Rasturanje mineralnih dubriva
Rezidba i skupljanje grana
Zatita
Navodnjavanje
Berba
Manipulacija sa proizvodom

Svega
C) Rad mehanizacije (vlast. ili usluge)
Dubrenje
Zatita
Kosidba


Ostalo
Svega
D) Trokovi finansiranja
E) Ostalo
Amortizacija vocnjaka
Tue usluge:
Osiguranje usjeva
Intelektualne usluge
Svega direktni trokovi
2. Indirektni trokovi gazdinstva
Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja kg jabuke
329
Proizvodnja jagode

Povrina _______ ha; Godina podizanja zasada: ________; Proizvodnja: a) na otvorenom, b) u plasteniku
I PRIHODI
Jedinica
mjere
Koliina
Jedinina
cijena
Iznos u KM
Jagoda I klase
Jagoda II klase
Podsticaji
S v e g a
II TROKOVI
1. Direktni trokovi
A) Materijalni
Stajnjak
Mineralna ubriva:

Svega
Zatita:



Svega
Ostali materijal:
Ambalaa-gajbe
Vezivo
Voda za navodnjavanje
Ostalo
Svega
B) Ljudski rad (vlastiti ili tui)
Rasturanje stajnjaka
Rasturanje mineralnih dubriva
Zatita
Navodnjavanje
Berba


Ostalo
Svega
C) Rad mehanizacije (vlastite ili usluge)
Dubrenje
Zatita


Ostalo
Svega
D) Trokovi finansiranja
E) Ostalo
Amortizacija
Tue usluge:
Osiguranje usjeva
Intelektualne usluge
Svega direktni trokovi
2. Indirektni trokovi gazdinstva
Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja kg jagode
330
Proizvodnja maline

Povrina _____ ha Razmak sadnje: __________ Tip tla: __________________
Godina podizanja zasada: ________ Broj stabala po ha: ________ Podrucje: ravnicarsko, brdsko,
I PRIHODI
Jedinica
mjere
Koliina
Jedinina
cijena
Iznos u KM
Malina I klase
Malina II klase
Podsticaji
S v e g a
II TROKOVI
1. Direktni
A) Materijalni
Stajnjak
Mineralna ubriva:

Svega
Zatita:



Svega
Ostali materijal:
Ambalaa-gajbe
Vezivo
Voda za navodnjavanje
Ostalo
Svega
B) Ljudski rad (vlastiti ili tui)
Stanjak
Mineralna dubriva
Zatita
Navodnjavanje
Rezidba i iznoenje starih izdanaka
Berba


Svega
C) Rad mehanizacije (vlastite ili usluge)
Dubrenje
Zatita


Ostalo
Svega
D) Trokovi finansiranja
E) Ostalo
Amortizacija vocnjaka
Tue usluge:
Osiguranje usjeva
Intelektualne usluge
2. Indirektni trokovi gazdinstva
Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja kg maline

331
Proizvodnja stonog groa

Povrina _____ ha Razmak sadnje: _________ Tip tla: __________________
Godina podizanja vinograda: ______ Broj trsova po ha: ________ Podrucje: ravnicarsko, brdsko,
I PRIHODI
Jedinica
mjere
Koliina
Jedinina
cijena
Iznos u KM
Grode I klase

Podsticaji FBiH
S v e g a
II TROKOVI
1. Direktni trokovi
A) Materijalni
Stajnjak
Mineralna ubriva:
NPK
KAN

Svega
Zatita:


Svega
Ostali materijal:
Ambalaa-gajbe
Vezivo
Voda za navodnjavanje
Ostalo
Svega
B) Ljudski rad (vlastiti ili tui)
Stanjak
Mineralna dubriva
Rezidba i skupljanje loze
Zatita
Navodnjavanje
Berba
Manipulacija sa proizvodom

Svega
C) Rad mehanizacije (vlastite ili usluge)
Dubrenje
Zatita


Ostalo
Svega
D) Trokovi finansiranja
E) Ostalo
Amortizacija vinograda
Tue usluge:
Osiguranje usjeva
Intelektualne usluge
Svega direktni trokovi
2. Indirektni trokovi gazdinstva
3. Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja kg groa
332
Proizvodnja vinskog groa

Povrina _____ ha Razmak sadnje: __________ Tip tla: __________________
Godina podizanja vinograda: ________ Broj trsova po ha: _________ Podrucje: ravnicarsko, brdsko,
I PRIHODI
Jedinica
mjere
Koliina
Jedinina
cijena
Iznos u KM
Grode I klase

Podsticaji FBiH
S v e g a
II TROKOVI
1. Direktni trokovi
A) Materijalni
Stajnjak
Mineralna ubriva:
NPK
KAN

Svega
Zatita:


Svega
Ostali materijal:
Ambalaa-gajbe
Vezivo
Voda za navodnjavanje
Ostalo
Svega
B) Ljudski rad (vlastiti ili tui)
Stanjak
Mineralna dubriva
Rezidba i skupljanje loze
Zatita
Navodnjavanje
Berba
Manipulacija sa proizvodom

Svega
C) Rad mehanizacije (vlastite ili usluge)
Dubrenje
Zatita


Ostalo
Svega
D) Trokovi finansiranja
E) Ostalo
Amortizacija vinograda
Tue usluge:
Osiguranje usjeva
Intelektualne usluge
Svega direktni trokovi
2. Indirektni trokovi gazdinstva
3. Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja kg groa
333
Proizvodnja loznog sadnog materijala

Elementi
Jedinica
mjere
Koliina Cijena
Iznos u
KM
PRIHODI
lizni kalemovi I klase
lizni kalemovi I klase
Podssticaji za sadnice I klase
Svega
TROKOVI
a) Priprema tla u korjenitu za sadnju kalemova
Zakupnina zemljita
Rad radnika
Rad traktora
Materijal dubriva
Svega
b) Amortizacija obvekata (2%)
Prostorija za pripremu kalemova
Kalemarnica
Stratifikala
Hladnjaca
Svega
c) Amorizacija opreme (10%)
Vinogradarske makaze
Kalemarski noevi
Maine za kalemljenje
Sanduci za stratifikovanje
Burad za potapanje reznica
Svega
d) Materijal za kalemljenje
Reznice loznih podloga
Reznice domace vinove loze
Strugotina za stratifikovanje
Parafin za prvo parafinisanje
Parafin za drugo parafinisanje
Parafinisanje zelenim parafinom
Svega
e) Ljudski rad na kalemljenu i stratifikovanju
Priprema reznica loznih podloga
Priprema reznica domace vinove loze
Rucno kalemljenje
Mainsko kalemljenje
Parafinisanje kalemova poslije kalemljenja
Slaganje kalemova u sanduke
Vadenje kale. Iz sanduka i pripr. za sadnju
Svega
f) Rad u proizvodnji kalemova
f/1 Ljudski rad
Rad na formiranju bankova
Ppostavljanje folije na bankove
Sadnja kalemova
Zalijevanje kalemova
Postavljanje sistema kap po kap
Zatita od bolesti i folijarno dubrenje
Zelena rezidba
Svega
334
f/2 Rad maina
Rad na formiranju bankova
Obrada zemljita tokom vegetacije
Zatita kalemova od bolesti i tetocina
Svega
f/3 Materijal
Folije za bankine
Zatitna sredstva
Folijarno dubrenje
Cijevi za navodnjavanje kap po kap
Svega
Svega f
g) Normativi vadenja kalemova iz korijenita i
cuvanje tokom zime

g/1 Ljudski rad
Vadenje kalemova
Klasiranje kalemova i vezanje u snopove
Prenoenje kalemova u hladnjacu
Cuvanje kalemova tokom zime
Prodaja kalemova
Svega
g/2 Rad maina
Vvadenje kalemova
Prenoenje kalemova do hladnjace
Svega
g/3 Materijal
Utroak vezivnog materijala
Svega g
Sveukupno
Dobit/gubitak






















335
KALKULACIJE STOARSKIH PROIZVODNJI
Proizvodnja kravljeg mlijeka

Broj krava na farmi: _______ Podrucje: ravniarsko, brdsko, planinsko
Pasmina: _________________ Hranjenje: a) zimski period ______ dana
Prosjecan vijek krava: ______ b) ljetnji period ______ dana
Teladi po grlu: ______ Nacin dranja: vezano, slobodno, kombinovano
Obnova stada: Sadraj mlijeka: a) ______ % m.m.
a) od vlastitih krava b) ______ % proteina
b) kupovinom junica c) _______ % somatskih celija
Prosjecna teina krava: ____ kg Prodaja teladi pri teini od _____ kg
I PRIHODI Kolicina
Jedinica
mjere
Cijena po jed.
mjere
Ukupno KM
Kravlje mlijeko
Podsticaji za mlijeko (premija) FBiH
Podsticaji FBiH
Podsticaji kantona
Naknada od osiguranja
Priplod
Stajnjak
Svega
II TROKOVI
DIREKTNI TROKOVI
1. Materijal
Hrana i prostirka:
Mlijeko za tele
Zamjena za mlijeko
Smjesa za telad i junad
Starter
Suha kabasta stocna hrana
Kukuruzna silaa
Kukuruzna prekrupa
Mineralno vitaminski dodaci
Smjesa za krave muzare
Paa
Zelena masa
Prostirka

Svega
Veterinarske usluge i lijekovi:
VO
Lijekovi i veterinarske usluge
Svega
Svega materijal
2. Ljudski rad (vlastiti ili tui)
3. Rad mehanizacije (vlastite ili usluge)
4. Remont stada
5. Ostalo
Intelektualne usluge
Premija osiguranja
Trokovi finansiranja (kamate)
Uzgojno selekcijski rad
Osiguranje grla
Svega
Svega direktni trokovi
INDIREKTNI TROKOVI
UKUPNI TROKOVI
Dohodak gazdinstva
Dohodak po kravi
Cijena kotanja litre mlijeka
336
Uzgoj junica za priplod

Broj junica na farmi: _____ Podrucje: ravniarsko, brdsko, planinsko
Pasmina: _______________ Hranjenje: a) zimski period 180 dana ( ______ )
Pocetna teina: _______ kg b) ljetni period 185 dana ( ______ )
Izlazna teina: ________ kg Nacin dranja: vezano, slobodno, kombinovano
Kolicina
I PRIHODI
Broj grla Kg/grlo
Ukupno
kg
Jedinacna
cijena
Ukupno
KM
Steona (gravidna) junica
Podsticaji FBiH za junicu
Podsticaju kantona
Naknada od osiguranja
S v e g a
II TROKOVI
Direktni trokovi
1. Materijalni
enska telad
Suha kabasta hrana
Kukuruzna silaa
Kukuruzna prekrupa
Mineralno vitaminski dodaci
Koncentrat
Paa
Zelena masa
Prostirka

VO
Lijekovi i veterinarske usluge

Trokovi finansiranja (kamate)
Uzgojno selekcijski rad
Ostalo
Svega
2. Ljudski rad (vlastiti ili tui)


Svega
3. Amortizacija
4. Rad mehanizacije (vlastite ili
usluge)



Svega
5. Intelektualne usluge

6. Trokovi finansiranja
7. Osiguranje grla
Svega direktni trokovi
Indirektni trokovi gazdinstva
Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja
337
Tov junadi

Broj grla na farmi: _____ Podrucje: ravniarsko, brdsko, planinsko
Pasmina: ____________ Ulazna teina: ________ kg
Duina tova: ______ dana Izlazna teina: ________ kg
Nacin dranja: vezano, slobodno, kombinovano
Koliina
I PRIHODI
Broj grla Kg/grlo
Ukupno
kg
Jedinina
cijena
Ukupno
KM
Utovljeno june
Podsticaji FBiH
Podsticaji kantona
Naknada od osiguranja
S v e g a
II TROKOVI
Direktni trokovi
1. Materijalni
Junad za tov
Suha kabasta stocna hrana
Kukuruzna silaa
Kukuruzna prekrupa
Mineralno vitaminski dodaci
Stocno brano
Sojina sacma



Prostirka
Lijekovi i veterinarske usluge

Trokovi finansiranja (kamate)
Uzgojno selekcijski rad

Svega
2. Ljudski rad (vlastiti ili tui)


Svega
3. Rad mehanizacije (vlastiti ili usluge)


Svega
4. Amortizacija objekata i opreme
5. Intelektualne usluge
6. Trokovi finansiranja
7. Osiguranje grla

Svega direktni trokovi
Indirektni trokovi gazdinstva
Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja kg utovljenika
338
Tov svinja u 2008. godini

Broj grla na farmi: _____ Podrucje: ravniarsko, brdsko, planinsko
Pasmina: ____________ Ulazna teina: ________ kg
Duina tova: ______ dana Izlazna teina: ________ kg

Koliina
I PRIHODI
Broj grla Kg/grlo
Ukupno
kg
Jedinana
cijena
Ukupno
KM
Utovljene svinje
Podsticaji FBiH
Podsticaji kantona
Naknada od osiguranja
S v e g a
II TROKOVI
A) Direktni trokovi
1. Materijalni
Prasad za tov
Koncentrat
Kukuruzna prekrupa
Mineralno vitaminski dodaci
Prostirka

Lijekovi
Trokovi finansiranja (kamate)
Uzgojno selekcijski rad


2. Ljudski rad (vlastiti ili tui)


Svega
3. Rad mehanizacije


Svega
4. Amortizacija objekata i opreme
5. Intelektualne usluge
6. Trokovi finansiranja
7. Osiguranje grla

Svega direktni trokovi
B) Indirektni trokovi gazdinstva
C) Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja






339

Priplodne krmae odgoj prasadi

Koliina
I PRIHODI
Broj grla Kg/grlo Ukupno kg
Jedinana
cijena
Ukupno
KM
Uzgoj prasadi
Podsticaji FBiH
Podsticaji kantona (krmaca)
Naknada od osiguranja
S v e g a
II TROKOVI
A) Direktni trokovi
1. Materijalni
Ishrana prasadi:
- Predstarter
- SP1 (do 15 kg)
- SP2 (15-25kg)


Ishrana krmae:


Svega hrana
Pod vakumirani
Prostirka
Lijekovi - krmaca
Trokovi finansiranja (kamate)
Uzgojno selekcijski rad

Svega
2. Ljudski rad (vlastiti ili tui)


Svega
3. Rad mehanizacije


Svega
4. Amortizacija grla
5. Amortizacija objekata i opreme
6. Intelektualne usluge
7. Trokovi finansiranja
8. Osiguranje grla

Svega direktni trokovi
B) Indirektni trokovi gazdinstva
C) Ukupni trokovi
Dohodak
Cijena kotanja


340
Uzgoj ovaca za mlijeko

Broj ovaca na farmi ____ Podrucje: ravniarsko, brdsko, planinsko
Pasmina _____________ Hranjenje: a) zimski period ____ dana
Prosjecan vijek ovce __ god. b) ljetni perio ____ dana
Prosjecna teina ovaca ____ kg Obnova stada: a) od vlastitih ovacakrava
Nacin dranja: stacionarno, nomadski b) kupovinom (od koga ___________)

Elementi
Jedinica
mjere
Kolicina
Cijena
u KM
Iznos
u KM
A. Prihodi
1. Janjad za prodaju
2. Janjad za remont stada iljice
3. Mlijeko
4. Vuna
5. Stajnjak
6. Izlucene ovce
7. Podsticaji za mlijeko
8. Podsticaji za umaticeni podmladak
Svega
B. Trokovi
1.Sijeno za ovce i janjad
2. Zelena masa za ovce
3. Koncentrat za ovce
4. Koncentrat za janjad
5. Uginuce ovaca
6. Deugiranje
7. Vakcina antraks i utavac
8. Ljudski rad
9. Energija i gorivo
10. Amortizacija objekata i opreme
11. Tekuce odravanje
12. Trokovi finansiranja
13. Ostalo nepredvideno
Svega
C. Dobit
D. Ekonominost proizvodnje
E. Rentabilnost
F. Cijena kotanja a) litre mlijeka
b) kg janjeta .m.


Zabiljeka:
Porodajna teina janjeta.___kg Vrijednost dviske ____ KM
Prodajna teina janjeta ___ kg Uginuce ovaca ____ %
Prosjecan prirast ___ kg/dan Ishrana ovaca
Period ishrane janjadi ___ dana Sijeno zimski period ___ kg/dana
Broj janjadi po ovci godinje ___ janjeta Zelena masa (ispaa)___ kg/dan
Mlijeka po ovci godinje ___ litara Koncentrat ___ kg/dan
Muenih ovaca u ukupnom broju __ % Ishrana janjadi
Kolicina vune po ovci godinje ___ kg Mlijeko za janje ___ l/dan
Izlucena ovca iva mjera ___ kg Koncentrat ___ kg/dan
Vrijednost izlucene ovce ____ KM Sijeno ___ kg/dan



341
Uzgoj ovaca za meso

Broj ovaca na farmi ____ Podrucje: ravniarsko, brdsko, planinsko
Pasmina _____________ Hranjenje: a) zimski period ____ dana
Prosjecan vijek ovce __ god. b) ljetni perio ____ dana
Prosjecna teina ovaca ____ kg Obnova stada: a) od vlastitih ovacakrava
Nacin dranja: stacionarno, nomadski b) kupovinom (od koga ______________)

Elementi
Jedinica
mjere
Kolicina
Cijena u
KM
Iznos u
KM
A. Prihodi
1. Janjad za prodaju
2. Janjad za remont stada iljice
3. Mlijeko
4. Vuna
5. Stajnjak
6. Izlucene ovce
7. Podsticaji za mlijeko
8. Podsticaji za umaticeni podmladak
Svega
B. Trokovi
1.Sijeno za ovce i janjad
2. Zelena masa za ovce
3. Koncentrat za ovce
4. Koncentrat za janjad
5. Uginuce ovaca
6. Deugiranje
7. Vakcina antraks i utavac
8. Ljudski rad
9. Energija i gorivo
10. Amortizacija objekata i opreme
11. Tekuce odravanje
12. Trokovi finansiranja
13. Ostalo nepredvideno
Svega
C. Dobit
D. Ekonominost proizvodnje
E. Rentabilnost
F. Cijena kotanja a) litre mlijeka
b) kg janjeta .m.


Zabiljeka:
Porodajna teina janjeta.___kg Vrijednost dviske ____ KM
Prodajna teina janjeta ___ kg Uginuce ovaca ____ %
Prosjecan prirast ___ kg/dan Ishrana ovaca
Period ishrane janjadi ___ dana Sijeno zimski period ___ kg/dana
Broj janjadi po ovci godinje ___ janjeta Zelena masa (ispaa)___ kg/dan
Mlijeka po ovci godinje ___ litara Koncentrat ___ kg/dan
Muenih ovaca u ukupnom broju __ % Ishrana janjadi
Kolicina vune po ovci godinje ___ kg Mlijeko za janje ___ l/dan
Izlucena ovca iva mjera ___ kg Koncentrat ___ kg/dan
Vrijednost izlucene ovce ____ KM Sijeno ___ kg/dan




342
Proizvodnja pileeg mesa (tov brojlera)

Elementi
Jedinica
mjere
Kolicina
Cijena po
jed. mjere
Iznos KM
Obim proizvodnje
Utovljeni pilici
Teina kg
Pilece meso
Prihodi KM
Pilece meso
Podrka FBiH
Trokovi KM
Jednodnevno pile
Trokovi uginuca i kalo
Prostirka (piljevina, pozder ili slama)
Svega hrana (10.000 x 3,5kg)
Zatita
Redovno cijepljenje (kuga + gamboro)
Vitaminiziranje i lijecenje
Dezinfekcija objekta
Ljudski rad
Energija (struja, ugalj, gorivo)
Pasoi
Tekuca odravanja objekata i opreme
Amortizacija objekata
Ostalo
Dohodak bez podrke
Po proizvodnom ciklusu
Godnje (6 ciklusa)
Dohodak sa podrkom
Po proizvodnom ciklusu
Godnje (6 ciklusa)
Cijena kotanja po kg
Ekonominost proizvodnje
Bez podrke
Sa podrkom
Rentabilnost

















343
Proizvodnja konzumnih jaja (koke nesilice)

Elementi
Jedinica
mjere
Kolicina Cijena Iznos KM
Obim proizvodnje
Koke nesilici
Proizvodnja po koki
Konzumna jaja
Izlucene koke
Prihodi KM
Konzumna jaja
Izlucene koke
Trokovi KM
Pilenke osamnaestotjedne
Hrana
Zatita
Ljudski rad
Priprema, hranjenje, njega, odravanje itd.
Useljaj pilenki
Iseljaj izlucenih koki
Odvozi jaja na trie (Arizona)
Transportne usluge
Energija (struja, gorivo)
Ambalaa
Kutije za jaja
Kartoni za jaja
Trake za ljepljenje kutija
Kontrolni listici
Popravka opremi
Amortizacija objekata i opreme
Investicione opravke objekta
Ostalo
Dohodak
Cijena kotanja po kg
Ekonominost proizvodnje
Rentabilnost


















344
Uzgoj 18-to sedminih pilenki

Elementi
Jedinica
mjere
Kolicina Cijena Iznos KM
Obim proizvodnje
Uzgoj 18-to sedmicnih pilenki
Prihodi KM
Odgojene pilenke
Poticaj FBiH
Trokovi KM
Jednodnevno pile
Trokovi uginuca 3% i kart 1% / 2
Prostirka
Hrana:
1-8 sedmica starosti
9-17 sedmica starosti
do 18 sedmica starosti
Zatita:
Redovno cijepljenje
Vitaminiziranje i lijecenje
Ljudski rad
Njega
Utovari i istovari
Energija
Amortizacija objekata
Investicione opravke objekata i opreme
Ostalo
Dohodak
Bez podsticaja
Sa podsticajima
Cijena kotanja po kg
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja
Sa podsticajima
Rentabilnost
























345
Uzgoj pilenki roditelji LL

Elementi
Jedinica
mjere
Kolicina Cijena
Iznos
KM
Obim proizvodnje
Uzgoj 18-to sedmicnih pilenki
Prihodi KM
Uzgoj 18-to sedmicnih pilenki
Poticaj FBiH
Trokovi KM
Jednodnevno pile
Jednodnevno pile
Trokovi uginuca 3% / 2
Prostirka
Hrana (7 kg/kom.); RP1, RP2, RP3
Zatita:
Redovno cijepljenje (preventiva i imunizacija)
Vitaminiziranje i lijecenje
Ljudski rad (kooperacija)
Utovari i istovari, i dr.
Prevodenje pilenki u objekat za proizvod. rasplodnih jaja
Patronaa, obilasci, pracenje
Energija
Amortizacija objekata
Trokovi finansiranja
Ostalo
Dohodak
Bez podsticaja
Sa podsticajima
Cijena kotanja po kg
Ekonominost proizvodnje
Bez podsticaja
Sa podsticajima
Rentabilnost




















346
PREGLED TABELA


Tabela 3/1. Odabrane proizvodnje za istraivanje ekonomike poljoprivrede po kantonima FBiH za
proizvodnu 2010. godinu
Tabela 5/1. Obradiva povrina po poljoprivredniku i stanovniku
Tabela 5/2. Udio aktivnog poljoprivrednog u ukupnom aktivnom stanovnitvu
Tabela 5/3. Povrina, broj stanovnika i njihova drutvenoekonomska struktura prema popisima u BiH
Tabela 5/4. Ukupno i poljoprivredno stanovnitvo u BiH prema aktivnosti i starosti, po popisu 1981.
godine
Tabela 7/1. Osnovni podaci o stanju u svijetu (juni 2006)
Tabela 7/2. Bilansa hrane u svijetu, 20012003.
Tabela 7/3. Hrana za podmirenje dnevnih potreba u calorijama (20012003)
Tabela 7/4. Izvori podmirenja ljudske energije u % (2001-2003)
Tabela 7/5. Obim pokazatelja po stanovniku 20052007 (EU27 = 100)
Tabela 7/6. Komparativni indeksi cijena na nivou 2005-2007., EU-27=100
Tabela 7/7. Osnovni podaci o strukturi poljoprivrednih posjeda EU-27, 2005.
Tabela 7/8. Radna snaga u poljoprivredi EU-27, 2005.
Tabela 7/9. Neke vane karakteristike poljoprivrednog posjeda zemalja clanica EU
Tabela 7/10. Poljoprivredna gazdinstva EU27 prema velicini koritenja poljoprivrednih povrina u
2005. godini
Tabela 7/11. Poljoprivredna povrina prema nacinu koritenja u EU-27 i velicini gazdinstva u 2005.
godini
Tabela 7/12. Struktura koritenja poljoprivrednih povrina u EU27 shodno velicini gazdinstva u 2005.
godini
Tabela 7/13. Proizvodnja krompira u EU (2007)
Tabela 7/14. Ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava i gazdinstava koja proizvode krompir (2005)
Tabela 7/15. Udio povrine (%) po razredima velicine zasijane povrine pod krompirom u EU27
Tabela 7/16. Farme prema broju uslovnih grla priplodne stoke u EU-27, 2005.
Tabela 7/17. Prosjecna velicina stada po gazdinstvu u EU-27 (2003 i 2005)
Tabela 7/18. Znacaj malih proizvodnih jedinica po zemljama clanicama, 2005.
Tabela 7/19. Vlasnici malih jedinica po zemljama clanicama, 2005.
Tabela 7/20. Bruto dodana vrijednosti poljoprivrede po cijenama proizvodaca i subvencije
Tabela 7/21. Ucece proizvodnji u ukupno ostvarenoj vrijednosti proizvodnje po proizvodnim
cijenama, EU-27, 2006.
Tabela 7/22. Prodajne cijene poljoprivrednih proizvoda u 2007. i 2008. godini
Tabela 7/23. Otkup mlijeka i proizvodnja mlijecnih preradevina u EU-27 (2007 i 2008)
Tabela 7/24. Trokovi dubriva i poboljivaca tla i zatitnih sredstava u zemljama clanicama
Tabela 7/25. Stanovnitva po tipu regija EU26 prema popisu stanovnitva 2001.
Tabela 8/1. Povrina FBiH i kantona, broj stanovnika polovinom godine i opcine u 2010. godini
Tabela 8/2. Saldo migracije stanovnitva Bosne i Hercegovine (01.01. 31.12.2010.)
347
Tabela 8/3. Migracije stanovnika po kantonima u FBiH (01.01.2010. 31.12.2010)
Tabela 8/4. Saldo migracije stanovnika unutar FBiH, po kantonima (30.06.2007. 31.12.2007.)
Tabela 8/5. Stanje zaposlenosti i neto place po kantonima i u FBiH (u 2008. i 2009. godini)
Tabela 8/6. Prosjecna mjesecne plata u FBiH za 2009. godinu po djelatnostima
Tabela 8/6. Bruto domaci proizvod FBiH, tekuce cijene
Tabela 8/7. Struktura vrijednosti proizvodnje u FBiH po tekucim cijenama (2005.2009.)
Tabela 8/8. Ucece u bruto domacem proizvodu poljoprivrede, lova i djelatnosti FBiH po tekucim
cijenama (20022009)
Tabela 8/9. Bruto dodana vrijednost i bruto domaci proizvod po tekucim cijenama i djelatnostima
FBiH (20032009)
Tabela 8/10. Isplate za investicije u FBiH (20032009)
Tabela 8/11. Ucece isplata za investicije po osnovnim izvorima finansiranja 2005., 2007. i 2009.
godine u FBiH (organizacioni princip)
Tabela 8/12. Utroak sirovina i materijala u preradivackoj industriji prema porijeklu (2005-2009)
Tabela 8/13. Proizvodnja odabranih industrijskih proizvoda
Tabele 8/14. Podsticaji za poljoprivredu utvrdeni Budetom FBiH (20052010)
Tabela 8/15. Bruto dodana vrijednost poljoprivrede i subvencije u EU i FBiH
Tabela 8/16. Odobrena sredstva podsticaja za poljoprivredu Budetom FBiH u 2010. godini
Tabela 8/17. Detaljni podaci o podsticajima u 2010. godini za animalnu i biljnu proizvodnju
Tabela 8/18. Novcane podrke primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji u FBiH, za 2010. godinu
Tabela 8/19. Raspodjela sredstava podrke po oblastima proizvodnje i kantonima FBiH u 2008. godini
Tabela 8/20. Poljoprivredne povrine FBiH po kategorijama koritenja za period 2001. 2009. godina
Tabela 8/21. Oranicne povrine FBiH prema nacinu koritenja (2001 2009)
Tabela 8/22. Ponjevene povrine i proizvodnja ita u FBiH (20012009)
Tabela 8/23. Ponjevene povrine i proizvodnja krompira i industrijskog bilja u FBiH (2001 2009)
Tabela 8/24. Ponjevene povrine i proizvodnja povrca u FBiH (2001 2009)
Tabela 8/25. Ponjevene povrine i proizvodnja krmnog bilja u FBiH (2001 2009)
Tabela 8/26. Broj rodnih stabala i proizvodnja voca u FBiH (2001 2009)
Tabela 8/27. Broj rodnih stabala i proizvodnja groda u FBiH (2001 2009)
Tabela 8/28. Brojno stanje stoke u FBiH (2001 2009)
Tabela 8/29. Proizvodnja mlijeka u FBiH (20012009)
Tabela 8/30. Proizvodnja jaja, meda i ribe u FBiH (2001 2009)
Tabela 8/31. Zaklana stoka i perad u klaonicama FBiH (2001 2009)
Tabela 8/32. Poredenje FBiH sa EU

u ostvarenoj proizvodnji i po proizvodnoj jedinici (2009. godina)
Tabela 9/1. Broj krava i proizvodnja mlijeka u RBiH 1990. godine
Tabela 9/2. Industrija prerade mlijeka u R BiH 1991. godine
Tabela 9/3. Brojno stanje goveda, ovaca i koza u FBiH (2001 2009)
Tabela 9/4. Proizvodnja mlijeka u FBiH (20012009)
Tabela 9/5. Krava i proizvodnja mlijeka po kantonima FBiH u 2009. godini
Tabela 9/6. Otkupljene kolicine mlijeka po kantonima
348
Tabela 9/7. Procjena broja robnih proizvodaca u BiH po entitetima za 2010. godinu
Tabela 9/8. Prerada mlijeka u BiH (2000 2010)
Tabela 9/9. Preradeno mlijeko po proizvodima mljekarske industrije BiH i po entitetima
Tabela 9/10 Proizvedene kolicine mlijecnih proizvoda u BiH po entitetima
Tabela 9/11. Izvori snabdijevanja mljekara BiH sirovinom po entitetima
Tabla 9/12. Broj mljekara u BiH i po entitetima (2000-2010)
Tabela 9/13. Kapaciteti mljekarske industrije u BiH po entitetima (2010)
Tabela 9/14. Pregled proizvodnih programa mljekara u BiH (2010)
Tabela 9/15. Mljekare BiH sa certifikatima za medunarodne standarde
Tabela 9/16. Spoljno trgovinski bilans mlijeka i mlijecnih proizvoda BiH za 2010. godinu
Tabala 9/17. Uvoz mlijeka i mlijecnih proizvoda u BiH (2002 2010)g
Tabela 9/18. Izvoz mlijeka i mlijecnih proizvoda iz BiH 2002 -2010)
Tabela 9/19. Otkupnih cijena sirovog mlijeka u BiH, okruenju i EU (2002 2010)
Tabela 9/20. Bilans mlijeka u BiH
Tabela 9/21. Procjena potronje mlijeka u BiH
Tabela 9/22. Registrirana potronja mlijecnih proizvoda iz BiH mljekara (2006. 2010.)
Tabela 10/1. Cijene u prodaji i otkupu poljoprivrednih proizvoda u FBiH
Tabela 10/2. Cijene mlijeka i preradevina prema kanalima plasmana u FbiH (prodaja i otkup)
Tabela 11/1. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci proizvodnje penice u FBiH
Tabela 11/2. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci proizvodnje kukuruza u FBiH
Tabela 11/3. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci proizvodnje duhana virdinija u FBiH (2010)
Tabela 11/4. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci proizvodnje berleja u FBiH (2010)
Tabela 11/5. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci proizvodnje soje u FBiH (2010)
Tabela 11/6. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci proizvodnje sjemenskog krompira u FBiH
(2010)
Tabela 11/7. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci proizvodnje ljive u FBiH (2010)
Tabela 11/8. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci proizvodnje jabuke u FBiH (2010)
Tabela11/9. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci proizvodnje jagode u FiH (2010)
Tabela 11/10. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci proizvodnje maline u FiH (2010)
Tabela 11/11. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci proizvodnje stolnog groda u FiH (2010)
Tabela11/12. Najvaniji naturalni i vrijednosni podaci proizvodnje vinskog groda u FiH (2010)
Tabela 11/13. Proizvodnja loznog sadnog materijala u FBiH (2010)
Tabela 11/1. Ekonomika proizvodnje kravljeg mlijeka na malim farmama u ravnicarskobrdskom
podrucju FBiH (2010)
Tabela 11/2. Ekonomika proizvodnje kravljeg mlijeka na srednjim farmama u ravnicarskobrdskom
podrucju FBiH (2010)
Tabela 11/3. Ekonomika proizvodnje kravljeg mlijeka na vecim farmama u ravnicarskobrdskom
podrucju FBiH (2010)
Tabela 11/4. Ekonomika proizvodnje kravljeg mlijeka na malim farmama u planinskom podrucju
FBiH (2010)
349
Tabela 11/5. Ekonomika proizvodnje kravljeg mlijeka na srednjim farmama u planinskom podrucju
FBiH (2010)
Tabela 11/6. Ekonomika proizvodnje kravljeg mlijeka na vecim farmama u planinskom podrucju FBiH
(2010)
Tabela 11/7. Ekonomika uzgoja priplodnih junica u FBiH (2010)
Tabela 11/8. Ekonomika tova junadi u FBiH za 2007. i 2008. godinu
Tabela11/9. Predvidene kolicine proizvoda i normativi u ishrani ovaca
Tabela 11/10. Ekonomika proizvodnje mlijeka na malim ovcarskim farmama u FBiH (2010)
Tabela 11/11. Ekonomika proizvodnje mlijeka na srednjim ovcarskim farmama u FBiH (2010)
Tabela 11/12. Ekonomika proizvodnje mlijeka na vecim ovcarskim farmama u FBiH (2010)
Tabela 11/13. Ekonomika proizvodnje mesa na malim ovcarskim farmama u FBiH za 2010. godinu
Tabela 11/14. Ekonomika proizvodnje mesa na srednjim ovcarskim farmama u FBiH za 2010. godinu
Tabela 11/15. Ekonomika proizvodnje mesa na vecim ovcarskim farmama u FBiH za 2010. godinu
Tabela 11/16. Ekonomika proizvodnje janjeceg mesa u zavisnosti od velicine farme u FBiH za 2010.
godinu
Tabela 11/17. Ekonomika uzgoja krmaca za proizvodnju prasadi u FBiH za 2010. godinu
Tabela 11/18. Ekonomika tova svinja u FBiH za 2010. godinu (pasmina Landras+Pietren)
Tabela 11/19. Ekonomika tova brojlera u FBiH za 2010. godinu
Tabela 11/20. Ekonomika proizvodnje konzumnih jaja u FBiH za 2010. godinu
Tabela 11/21. Uzgoj 18-to sedmicnih pilenki u FBiH za 2010. godinu (teke linije)
Tabela 11/22. Uzgoj 18-to sedmicnih pilenki u FBiH za 2010. godinu (roditelji LL)
Tabela 11/23. Komparacija ostvarenih poslovnih rezultata uzgoja 18-to sedmicnih pilenki roditelja
tekih i lakih linija
Tabela 12/1. Odabrane proizvodnje za istraivanje ekonomike poljoprivredne proizvodnje u FBiH po
godinama
Tabela 12/2. Poljoprivredne poveine prema nacinu koritenja u EU i FBiH
Tabela 12/3. Podsticaji za poljoprivredu utvrdeni Budetom FBiH (200520010)
Tabela 12/4. Novcane podrke primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji u FBiH, za 2007. i 2008. godinu
Tabela 12/5. Ekonomika proizvodnje merkantilne penice u FBiH za trogodinji period
Tabela 12/6. Ekonomika proizvodnje merkantilnog kukuruza u FBiH za trogodinji period
Tabela 12/7. Ekonomika proizvodnje duhana tipa virdinija u FBiH za trogodinji period
Tabela 12/8. Ekonomika proizvodnje duhana u listu tip berlej u FBiH za dvije godine
Tabela 12/9. Ekonomika proizvodnje soje u FBiH za tri godine
Tabela 12/10. Ekonomika proizvodnje sjemenskog krompira U FBiH za dvije godine
Tabela 12/11. Ekonomika proizvodnje ljive u TK za tri godine
Tabela 12/12. Ekonomika proizvodnje jabuke u TK za tri godine
Tabela 12/13. Ekonomika proizvodnje jagode u TK za tri godine
Tabela 12/14.Ekonomika proizvodnje maline u TK za tri godine
Tabela 12/15. Ekonomika proizvodnje stolnog groda u FBiH za tri godine
Tabela 12/16. Ekonomika proizvodnje vinskog groda u FBiH za tri godine
350
Tabela 12/17. Ekonomika proizvodnje loznog sadnog materijala u HNK za tri godine
Tabela 12/18. Gazdinstva RBiH prema velicini posjeda u 1980. godini
Tabela 12/19. Procjena broja krava u BiH po entitetima za 2010. godinu
Tabela 12/20. Pokazatelji uspjenosti poslovanja malih farmi ravnicarsko brdskog podrucja FBiH
Tabela 12/21. Pokazatelji uspjenosti poslovanja srednjih farmi ravnicarsko brdskog podrucje FBiH
Tabela 12/22. Pokazatelji uspjenosti poslovanja vecih farmi ravnicarsko brdskog podrucje FBiH
Tabela 23. Rekapitulacija vanijih ekonomskih pokazatelja proizvodnje kravljeg mlijeka u ravnicarsko
brdskom podrucju FBiH
Tabela 12/24. Pokazatelji uspjenosti poslovanja malih farmi krava u planinskom podrucju FBiH
Tabela 12/25. Pokazatelji uspjenosti poslovanja srednjih farmi krava u planinskom podrucju FBiH
Tabela 12/26. Pokazatelji uspjenosti poslovanja vecih farmi krava u planinskom podrucju FBiH
Tabela 12/27. Rekapitulacija vanijih ekonomskih pokazatelja proizvodnje kravljeg mlijeka u
planinskom podrucju FBiH za tri godinu
Tabela 12/28. Usporedba proizvodnosti rada na mlijecnim farmama nekih zemalja EU, RH i FBiH
Tabela 12/29. Poslovni rezultat farme uzgoja priplodnih junica u FBiH
Tabela 12/30. Poslovni rezultat farme tova junadi u FBiH
Tabela 12/31. Broj uzgajivaca ovaca u FBiH prema velicini farme u 2009. godini
Tabela 12/32. Male ovcarske farme za mlijeko u FBiH (2007-2010)
Tabela 12/33. Srednje ovcarske farme za mlijeko u FBiH (2007-2010)
Tabela 12/34. Vece ovcarske farme za mlijeko u FBiH (207-2010)
Tabela 12/35. Rekapitulacija vanijih ekonomskih pokazatelja proizvodnje ovcjeg mlijeka u
planinskom podrucju FBiH za tri godine
Tabela 12/36. Male ovcarske farme za proizvodnju mesa u FBiH (2007-2010)
Tabela 12/37. Srednje ovcarske farme za proizvodnju mesa u FBiH (2007-2010)
Tabela 12/38. Vece ovcarske farme za proizvodnju mesa u FBiH (2007-2010)
Tabela 12/39. Rekapitulacija vanijih ekonomskih pokazatelja proizvodnje ovcjeg mesa na podrucju
FBiH za tri godine
Tabela 12/40. Proizvonja prasadi (rasplodne krmace) za 3 godine
Tabela 12/41. Tov svinja za 3 godine
Tabela 12/42. Tov pilica u FBiH za 2008. i 2010. godinu (tovni ciklus)
Tabela 12/43. Proizvodnja konzumnih jaja u FbiH (2008-2010)
Tabela 12/44. Uzgoj 18-to sedmicnih pilenki za dvije godine (TL)
Tabela 12/45. Uzgoj 18-to sedmicnih pilenki za dvije godine (TL)
Tabela 11/1. Izdvajanje sredstava federalnog budeta za novcane podrke u poljoprivredi od 2002. do
2009. godine
Tabela 11/2. Struktura raspodjele sredstava federalnog budeta za poljoprivredu od 2007. do 2009.
godine
Neophodne promjene na poljoprivrednom gazdinstvu (privrednom subjektu)
Prosjecna velicina stada u EU

351
PREGLED GRAFIKONA


1. Udio aktivnog poljoprivrednog u ukupnom aktivnom stanovnitvu nekih kontinenata (19751997)
2. Stanovnitvo BiH prema starosti u 1981. godini
3. Poljoprivredno stanovnitvo BiH prema starosti u 1981. godini
4. Koritenje pojedinih resursa u svijetu
5. Dnevna potrona po stanovniku svijeta
6. Izvori podmirenja ljudske energije u svijetu i razvijenim zemljama
7. Zastupljenost poljoprivrednih gazdinstava na osnovu ekonomske velicine za EU27 u 2005. godini
8. Struktura obradivih povrina EU27 u 2005. godini
9. Struktura viegodinjih zasada EU27 u 2005. Godini
10. Oranicne povrine zemalja clanica EU27 u 2005. godini
11. Stalni panjaci i livade zemalja clanica EU27 u 2005. godini
12. Stalni zasadi zemalja clanica EU27 u 2005. godini
13. Oranice u staklenicima i drugom zatvorenom prostoru zemalja clanica EU27 u 2005. godini
14. Koritenje poljoprivrednog zemljita u EU27 prema, 2005. godine
15. Udio pojedinih zemalja u EU27 u povrinama pod krompirom
16. Udio zemalja EU27 u proizvodnji krompira
17. Udio povrine po razredima velicine zasijane povrine pod krompirom u EU-27
18. Prodajna cijena krompira u EU22 (EUR/100 kg)
19. Trendovi cijena i proizvodnje krompira u EU (2000 = 100)
20. Indeks cijena u 2007. godini zemalja EU27, postotna promjena u odnosu na prethodni period (2000 =
100)
21. Distribucija glavnih vrsta stoke u EU-27 u 2005. godini
22. Udio malih jedinica koje preteno proizvode za sopstvene potrebe u 2005.
23. Cijena poljoprivrednog zemljita (Euro/ha), 2007.
24. Udio navodnjavanih u ukupnim povrinama (obradivane + stalni zasadi) po zemljama clanicama EU
27 u 2005. godini
25. Povrine FBiH po kantonima 2010. godine (u km
2
)
26. Medukantonalna migracija stanovnika FBiH (30.06.2010. 31.12.2010.)
27. Zaposlenost po kantonima i u FBiH za 2007. godinu
28. Bruto domaci proizvod u FBiH (2003. 2009.)
29. Izvori finansiranja pravnih lica i poljoprivrednih gazdinstava u FBiH u 2005., 2007. i 2009. god.
30. Utroak penice, brana, mesa i mlijeka u preradivackoj industriji prema porijeklu
31. Podsticaji za animalnu i biljnu proizvodnju u FBIH (20052008., u 000 KM)
32. Zasijane i neobradene povrine u FBiH za period 20012009. (u 000 ha)
33. Brojno stanje goveda i ovaca u FBiH za period 2001. 2009.
34. Broj muznih krava/ovaca i proizvodnja kravljeg/ovcijeg mlijeka u FBiH za period 2001. 2009.
godina
35. Prerada mlijeka u BiH i po entitetima (2000-2010)
352
36. Struktura prerade mlijeka u FBiH i EU
37. Prosjecni prihodi i trokovi po ha u proizvodnji merkantilne penice i kukuruza u 2010. godini
38. Prosjecni prihodi i trokovi po ha duhana u FBiH za 2010. godinu (virdinija i berlej)
39. Prosjecni prihodi i trokovi po ha u proizvodnji merkantilne soje i sjemenskog krompira u FBiH za
2010. godinu
40. Vrijednosti i trokovi proizvodnje ljive i jabuke po ha u 2010. godini
41. Vrijednosti i trokovi proizvodnje jagode i maline po ha u 2010godini
42. Vrijednost i trokovi proizvodnje stonog i vinskog groda po ha u FBiH za 2010. godinu
43. Prosjecni prihodi i trokovi proizvodnje loznog sadnog materijala u FBiH za 2010. godinu
44. Obimi proizvodnje kravljeg mlijeka, prihodi i trokovi na farmama u ravnicarskobrdskom podrucju
FBiH (2010)
45. Obimi proizvodnje kravljeg mlijeka, prihodi i trokovi na farmama u planinskom podrucju FBiH
(2010)
46. Prosjecni prihodi i trokovi u uzgoju priplodnih junica i tovu junadi u FBiH za 2010. godinu
47. Obimi proizvodnje ovcijeg mlijeka, prihodi i trokovi na farmama FBiH u planinskom podrucju za
2010. godinu
48. Obimi proizvodnje, prihodi i trokovi u proizvodnji janjeceg mesa na farmama FBiH za 2010. godinu
49. Prihodi i trokovi po grlu u uzgoju raspolodnih krmaca i tovu svinja na farmama FBiH za 2010.
godinu
50. Proizvodnja mlijeka, prihodi i trokovi po grlu na malim farmama FBiH (2007-2010)
51. Proizvodnja mlijeka , prihodi i trokovi po grlu na srednjim farmama u FBiH (2007-2010)
52. Proizvodnja mlijeka, prihodi i trokovi po grlu na vecim farmama u FBiH (2007-2010)
53. Proizvodnja mlijeka, prihodi i trokovi po grlu na malim farmama u FBiH (2007-2010)
54. Proizvodnja mlijeka, prihodi i trokovi po grlu na srednjim farmama u FBiH (2007-2010)
55. Proizvodnja mlijeka, prihodi i trokovi po grlu na vecim farmama u FBiH (2007-2010)
56. Prihodi i trokovi po priplodnoj junici u FBiH (2007-2010)
57. Prihodi i trokovi po tovnom junetu u FBiH (2007-2010)
58. Ostvarena prosjecna dobit po ovci odredena velicinom farme u FBiH
59. Ostvarena prosjecna dobit po ovci odredena velicinom farme u FBiH











353
PREGLED PRILOGA


1. Ekonomika proizvodnje merkantilne penice u Federaciji BiH (2010.)
2. Ekonomika proizvodnje merkantilnog kukuruza u Federaciji BiH (2010.)
3. Ekonomika proizvodnje soje u Federaciji BiH (2010.)
4. Ekonomika proizvodnje duhana tip virdinija u Federaciji BiH (2010.)
5. Ekonomika proizvodnje duhana tip berlej u Federaciji BiH (2010.)
6. Ekonomika proizvodnje sjemenskog krompira u Federaciji BiH (2010.)
7. Ekonomika proizvodnje ljive u Federaciji BiH (2010.)
8. Ekonomika proizvodnje jabuke u Federaciji BiH (2010.)
9. Ekonomika proizvodnje jagode u Federaciji BiH (2010.)
10. Ekonomika proizvodnje maline u Federaciji BiH (2010.)
11. Ekonomika proizvodnje stonog groda u Federaciji BiH (2010.)
12. Ekonomika proizvodnje vinskog groda u Federaciji BiH (2010.)
13. Ekonomika proizvodnje loznog sadnog materijala u Federaciji BiH (2010.)
14. Ekonomski pokazatelji na malim farmama muznih krava u ravnicarsko-brdskom podrucju FBiH za
2010. godinu
15. Ekonomski pokazatelji na srednjim farmama muznih krava u ravnicarsko-brdskom podrucju FBiH za
2010. godinu
16. Ekonomski pokazatelji na vecim farmama muznih krava u ravnicarsko-brdskom podrucju FBiH za
2010. godinu
17. Ekonomski pokazatelji na malim farmama muznih krava u planinskom podrucju FBiH za 2010. g.
18. Ekonomski pokazatelji na srednjim farmama muznih krava u planinskom podrucju FBiH za 2010. g.
19. Ekonomski pokazatelji na vecim farmama muznih krava u planinskom podrucju FBiH za 2010. godinu
20. Ekonomski pokazatelji kod uzgoja priplodnih junica u FBiH za 2010. godinu
21. Ekonomski pokazatelji kod tova junadi u FBiH za 2010. godinu
22. Ekonomika proizvodnje mlijeka na malim ovcarskim farmama u FBiH za 2010. godinu
23. Ekonomika proizvodnje mlijeka na srednjim ovcarskim farmama u FBiH za 2010. godinu
24. Ekonomika proizvodnje mlijeka na vecim ovcarskim farmama u FBiH za 2010. godinu
25. Ekonomika proizvodnje mesa na malim ovcarskim farmama u FBiH za 2010. godinu
26. Ekonomika proizvodnje mesa na srednjim ovcarskim farmama u FBiH za 2010. godinu
27. Ekonomika proizvodnje mesa na vecim ovcarskim farmama u FBiH za 2010. godinu
28. Priplodne krmace uzgoj prasadi u FBiH za 2010. godinu
29. Ekonomski pokazatelji kod tova svinja u FBiH za 2010. godinu
30. Ekonomski pokazatelji kod tova pilica brojlera u FBiH za 2010. godinu
31. Ekonomski pokazatelji kod proizvodnje konzumnih jaja (koke nesilice) u FBiH za 2010. godinu
32. Ekonomski pokazatelji kod proizvodnje konzumnih jaja (koke nesilice) u FBiH za 2010. godinu
33. Ekonomski pokazatelji kod proizvodnje osamnaestotjednih pilenki (TL) u FBiH za 2010. godinu
34. Ekonomski pokazatelji kod proizvodnje osamnaestotjednih pilenki (LL) u FBiH za 2010. godinu
35. Anketa