Samyakgyan 2009-10

Debke-4-5
mecei%eeve (Deketyej-veJecyej-2009)
(1)
(2)
Debke-4-5
mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o :
ISSN 0973-9459
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer
Founder & Auspicious Blessings :

Pujya Ganini Pramukh Aryika
SHRI GYANMATI MATAJI
meceeeespeve :
mecei%eeve
efnvoer ceeefmeke
SAMYAKGYAN
MONTHLY MAGAZINE
e%eeeceCeer Deeefe&kee
eer ebo veeceleer ceeleepeer

Co-Ordination :
Pragya Shramni Aryika
SHRI CHANDNAMATI MATAJI
efveoxMeve :
Yepeve
-Deeefe&kee eboveeceleer
lepe& - meheves ceW.....................
mJeefmle eer heer"eOeerMe #eguuekejlve
eer %eeveceleer ceeleepeer keer peebleer DeeF& nw~

efleefLe MejohetefCe&cee eeo efoueeves DeeF& nw-2~~ske.~~
Direction :
Swasti Shri Peethadhish Kshullakratna
kenW Yee megveeW cesjer ceelee, nce meyekee legcemes veelee~

nce kejW lesjer peekeeje, ietBpes efpememes peie meeje~~
ceesleermeeiej peer cenejepe
MOTI SAGAR JI MAHARAJ
mecheeoke :
kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

Editor :
Karmayogi Br. Ravindra Kumar Jain
eyebOe mecheeoke :
peerJeve ekeeMe pewve

Managing Editor :
Jeevan Prakash Jain
Je<e&
-36
Deketyej-veJe. -2009
Debke
-4-5
YEAR
- 36
OCTO.-NOV. - 2009
ISSUE
-4-5
mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke

Jeeef<e&ke meomelee Meguke
100/-.
hebeJe<eeae meomelee Meguke
500/-.
mebj#eke Meguke-12 Je<e& kes efueS
1100/-.
hejce mebj#eke Meguke-25 Je<e& kes efueS
5100/-.
efMejesceefCe mebj#eke DeepeerJeve
11000/-.
Debke-4-5
nce meyeceW letves %eeve keer peesefle peueeF& nw~

efleefLe MejohetefCe&cee eeo efoueeves DeeF& nw-2~~
eer %eeveceleer............................~~1~~
legceves Fefleneme jes nQ, GheJeve leJe iegCe kes mepes nQ~
keYeer leerLeexej kejeleeR, keYeer egle kee meej yeleeleeR~~
keF& efveefOeeeB legcemes Fme Oejleer ves heeF& nQ~
efleefLe MejohetefCe&cee eeo efoueeves DeeF& nw-2~~
eer %eeveceleer............................~~2~~
eeLe&vee kejs eYeg mes nce, egie egie peerJevle jnes legce~
evoveeceleer en me=er, heeJes ceelee leJe er~~
en efoJe Deueewefkeke Meeer nceves heeF& nw~
efleefLe MejohetefCe&cee eeo efoueeves DeeF& nw~~
eer %eeveceleer............................~~3~~
(3)
hebekeueeCeke eeflee SJeb

leerLekej$ee cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe
11 hejJejer mes 21 hejJejer 2010, pecyeterhe-nefmleveehegj
heeuiegve ke=<Cee 13 mes heeuiegve Megkeuee 7 leke
esjCee SJeb meeefVeOeieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceCeer eer %eeveceleer ceeleepeer
: cegKe keee&ece :
PeC[ejesnCe
eeieceC[ue efJeOeeve
hebekeueeCeke eeflee
efJeMeeue leerLekej$ee eefleceeDeeW
kee
11 hejJejer, iegJeej, heeuiegve ke=<Cee 13

12-13 hejJejer, MegeJeej-MeefveJeej, elego&MeerDeceeJemee
14-19 hejJejer, jefJeJeej-MegeJeej, heeuiegve Megkeuee 1 mes 5
Ske meeLe cenecemlekeeefYe<eske-19 mes 21 hejJejer, MegeJeej-jefJeJeej
hebekeueeCeke eeflee ceW Yeeie uesves kee Devet"e DeJemej
cee$e 51000/-hees keer jeefMe eoeve kejW Deewj heeSB

Ske jeefMe ceW leerve ceneve hegCe DeJemej
(1) Fv-FveCeer yeveves kee DeJemej
(2) cenecemlekeeefYe<eske kee DeJemej
(3) cebefoj efvecee&Ce ceW mLeeF& he mes hee<eeCe kes
efMeueeuesKe hej veece Debefkele kejeves kee DeJemej
eser meer jeefMe ceW leerve ceneve hegCe DeJemejeW kee ueeYe DeJeMe G"eSB SJeb
efvecve mebheke& hej MeerIe Deheves veece keer mJeerke=efle eoeve kejW~
efveJesokekece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve (DeOe#e)

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj, cees.-09412708203, 09411025124
efouueer mecheke&09810732837, 09810383697, 09968078230
www.jambudweep.org, E-mail : ravindrajain@jambudweep.org
hebekeueeCeke eeflee kes ecegKe hee$e
Fv kee veece
1. meewOece& Fv
2. e%eveeeke
3. ceelee-efhelee
4. kegyesj
5. F&Meeve Fv
6. meevele kegceej Deeefo Fv
7. eleerv-Fv
mebKee
1
veeweJej jeefMe
Deejef#ele
eeflecee efvecee&Ce kes hegCeepe&ke
Deejef#ele
Deejef#ele
Deejef#ele
1,11,000/-hees (eleske Fv)
51000/-hees (eleske Fv)
1
1
1
leerLekej$ee cenecemlekeeefYe<eske
keueMe kee veece
veeweJej
jeefMe
19 hejJejer
20 hejJejer
keueMe mebKee
keueMe mebKee
1. efmeef keueMe
eeflecee efvecee&Cekelee&DeeW
eje
2. veJeefveefOe keueMe (eLece keueMe)
yeesueer
yeesueer
3. pecyeterhe jpele peebleer keueMe 25000/-.
9
9
4. efoJe keueMe
11000/-.
45
54
5. YeJe keueMe
5100/-.
54
108
6. leece keueMe
2500/-.
108
7. pevceYetefce keueMe
1500/-.
225
kegue keueMe
108
21 hejJejer
keueMe mebKee
-
Jeefe
mebKee
yeesueer
9
108
216
216
459
504
9
4
3
2
2
2
1008
leerLekej$ee hebeece==le DeefYe<eske veeweJej jeefMe

keueMe kee veece
1. veeefjeue jme
2. mebleje jme
3. F#egjme
4. Ie=leeefYe<eske
5. ogiOeeefYe<eske
6. oefOe DeefYe<eske
7. meJeez<eefOe DeefYe<eske
8. nefjleetCe& DeefYe<eske
9. ueeueebove DeefYe<eske
10. eleg<keesCe keueMe
11. kesMej DeefYe<eske
12. heg<heJe=ef
13. hetCe& keueMe
14. MeebefleOeeje
15. ceneDeejleer
MegeJeej
19 hejJejer
51000/-.
51000/-.
51000/-.
51000/-.
151000/-.
51000/-.
100000/-.
100000/-.
100000/-.
51000/-.
100000/-.
100000/-.
51000/-.
yeesueer
51000/-.
MeefveJeej
20 hejJejer
51000/-.
51000/-.
51000/-.
51000/-.
151000/-.
51000/-.
100000/-.
100000/-.
100000/-.
51000/-.
100000/-.
100000/-.
51000/-.
yeesueer
51000/-.
jefJeJeej
21 hejJejer
51000/-.
51000/-.
51000/-.
51000/-.
151000/-.
51000/-.
100000/-.
100000/-.
100000/-.
51000/-.
100000/-.
100000/-.
51000/-.
yeesueer
51000/-.
Jeefe
mebKee
eleske
keueMe
kes meeLe
5 Jeefe
DeefYe<eske
kejWies~
vees-Ghejese hebeece=le keueMeeW kee Deej#eCe leerveeW efoJeme YeieJeeve Meebelf eveeLe-kegb LegveeLe-DejnveeLe leerveeW kes he=Leked-he=Leked efkees peeeWies~ keueMe Deej#eCe
Deehe Deheveer megeJf eOeevegmeej efleefLe efveefele kejkes 19 hejJejer-MegeJeej ee 20 hejJejer-MeefveJeej ee 21 hejJejer-jefJeJeej kes efueS kej mekeles nQ~
HejJejer 2010 ceW pecyeterhe-nefmleveehegj mLeue hej
hebekeueeCeke heeflee ceneslmeJe ceW nesves Jeeues cenecemlekeeefYe<eske nsleg

DeefYe<eske JeJemLee efyevog
1. eLece efove leerveeW eefleceeDeeW kee DeefYe<eske meJe&eLece eeflecee efvecee&Ce kes hegCeepe&keeW kes eje efkeee peeesiee~
2. Fmekes heMeeled veJeefveefOe keueMe (eLece keueMe) yeesu eer uesves Jeeues cenevegYeeJe kejWies~ 3. Fmekes yeeo eLece efove eeflee
kes meewOece& Fv, ceelee-efhelee, F&Meeve Fv SJeb keg yesj DeefYe<eske kejWies~ 4. Fmekes heeeled hebeece=le DeefYe<eske nesiee~
5. heb eece=le DeefYe<eske kes ceOe hebekeueeCeke eeflee kes FvieCe ogiOeeefYe<eske kes mecee otOe mes DeefYe<eske kee meewYeeie
eehle kejWies~ 6. MeebefleOeeje mes hetJe& cenecemlekeeefYe<eske MegeJeej kees 108, MeefveJeej kees 504, jefJeJeej kees 1008 keueMeeW
kes eje nesiee~ 7. Deble ceW MeebefleOeeje SJeb ceneDeejleer kes eje DeefYe<eske kee meceeheve nesiee~ 8. hebekeueeCeke eeflee kes
hee$e SJeb cenecemlekeeefYe<eske kes keueMe Oeejke meYeer yebOegDeeW kes efueS Ske mee[er, Ske Oeesleer-oghee SJeb Ske keueMe leLee
DeeJeeme, Yeespeve keer JeJemLee meefceefle keer Deesj mes jnsieer~ ceefnueeSB Deheves hetpee Jeeues Oegues Jee SJeb heg<e Deheves efueS hetpee
Jeeues Oegues Oeesleer-oghee Iej mes ueekej DeefYe<eske kej mekeW ies~
DeeJeeme, Yeespeve JeJemLee-eeflee ceneslmeJe ceW heOeejves Jeeues mecemle cenevegYeeJeeW kees DeeJeeme, Yeespeve Deeefo keer
JeJemLee mebmLeeve keer Deesj mes efve:Meguke eoeve keer peeesieer~ ke=heee iegueeyeer meoea kes efnmeeye mes Jee Deeefo Deheves meeLe ueskej DeeJeW~
(6)
Debke-4-5
Deefnbmee meJe&es Oece& nw
mec
e.. ..
r
e
e
k
(efnbmeke SJeb Deeee heoeLeeX mes ege yeepeej keer JemlegSB Keeves ceW meeJeOeeve jnW)
heeo
-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve
mebmeej ceW mecemle eeefCeeeW kes efueS

Oece& cebieuemJehe nw Ssmee efpevesvosJe ves
kene nw~ Jen Oece& Deefnbmee, mebece Deewj
lehehe Yeer nw, pees Jeefe Deheves ceve ceW Gme
Oece& kees OeejCe kejles nQ, GvnW osJelee Yeer
eCeece kejles nQ~
cebieue Meyo keer JeeKee kejles ngS DeeeeeeX ves kene nwceb-ceueced ieeueeefle Fefle cebieueced DeLee&led ceue-heeheeW
kee pees veeMe kejs, Jen cebieue nw Deewj otmejer ekeej mes cebiebmegKeb ueeefle Fefle cebieueced DeLee&led pees megKe keer eeefhle kejeJes, Gmes
cebieue kenles nQ~ meYeer keeeeX kes eejbYe ceW cebieueeejCe Fmeer
GsMe mes efkeee peelee nw leeefke efyevee efkemeer efJeIve yeeOee kes Gmes
efveefJe&Ive mecheVe efkeee pee mekes SJeb en nsleg Yeer neslee nw efke cesje
MegYe keee& cesjs Deewj mecemle eeefCeeeW kes efueS megKekeejer nesJes~
eleske hetpee-hee" kes eejbYe ceW Yeer Deehe cebieueeke ceW
kegJe&vleg ces cebieueced Fleeefo cebieuehee" he{kej Deheves Deewj
otmejeW kes cebieue keer keecevee kejles nQ~ Fmeer ekeej kee cebieue
Oece& ceW efveefnle neslee nw~
YeJeelceeDeeW! Oece& Ske efceeer kes gke[s keer YeeBefle nw~
pewmes efceeer kees Deehe eens mJeefe mes KeeSB DeLeJee keesF& peyeo&mleer
efKeuee osJes efkevleg cegBn ceW peeves kes yeeo Jen ceer"er ner ueieleer nw,
keYeer ke[gJeer veneR ueieleer Gmeer ekeej mes Oece& kees eens mJeefe
mes heeueW DeLeJee ieg esjCee mes, Jen lees meowJe Deefevle heue kees
eehle kejelee nw~ JeemleJe ceW lees Oece& Deelcee kee mJeYeeJe ner nw~
JelLeg meneJees Oeccees, obmeCecetuees Oeccees, eeefjeb Keueg Oeccees
Fleeefo he mes efYeVe-efYeVe heefjYee<eeDeeW ceW Oece& kee eefleheeove
efkeee ieee nw~
Jele&ceeve keer egJee heer{er Oece& kes veece mes otj Yeeieleer nw~
Ssmee keeeW nw? yengle efevleve kejves kes yeeo en yeele mecePe ceW
Deeleer nw efke Fme eebef$eke egie ceW ceeveJe Yeer efyeukegue eb$eJeledceMeerve kes meceeve nes ieee nw~ eewyeerme IebeW ceW Gmeves Deheves Oece&/
kele&Je keer Deesj efebleve kejves kee eeeme veneR efkeee~
nceejs hetJe&peeW ves ye[s-ye[s cebefojeW kee efvecee&Ce kejeee Deewj
Gmes Oece& kee meeOeve yeleeee efkevleg JeneB Yeer peekej oMe&ve kejves
keer ueesieeW kees hegme&le veneR nw~ efkemeer ekeej mecee efvekeeuekej
Debke-4-5
iegDeeW kes heeme eues Yeer peeSB lees JeneB efmeJeee leeie keer yeele kes
Deewj keg neslee ner veneR nw~ Jes kenles nQ efke nce jeef$e Yeespeve
leeie, kevocetue leeie Deeefo kewmes kej mekeles nQ? Deewj Fmeer [j
mes Jes Oece& kece& mes otj jnles nQ~ Dejs YeeF&! Oece& keer iee[er lees
meowJe Oekekes mes ner eueleer nw~ iegDeeW keer esjCee Yeues ner Deepe
keg eleerle nesleer nw efkevleg es ner neLe heke[kej cees#eceeie& ceW
ueieeves Jeeues mees ieg nesles nQ~
pewmes ogkeeveoej peye Deheves eenke kees keF& ekeej keer
JemlegSB efoKeelee nw, leye eenke efkemeer ve efkemeer Jemleg kees hemebo
kejkes Kejero ner ueslee nw, Gmeer ekeej Oece& Yeer Ske Jeeheej nw
Deewj Gmekee eefleheeove kejves Jeeues efveie&vLe efoiecyej cegefve, Deeefe&kee,
#eguueke, #egeuf uekeeSB, ogkeeveoej nQ~ oMe&veeLe& Deeves Jeeues YeJeelcee
eenkeeW kees Jes efYeVe-efYeVe he mes Oece& kes mJehe kees yeleeles nQ~
Deveske yeeleeW ceW mes eefo Ske yeele Yeer Gmekes ieues Glej ieF& lees
mecePees keee& meheue ner nes ieee~ Fme hebecekeeue ceW lees meyemes
DeefOeke Deefnmb ee Oece& kes yeejs ceW ueesieeW kees yeleeves keer DeeJeMekelee nw
keeeWekf e Deepe ceeveJe ner ceeveJe kee mebnejke nes ieee nw~ efnvogmleeve
ceW eejeW Deesj Oece& Deewj peeefle kes veece hej efnmb ee kee leeb[Je ve=le
eue jne nw~ Deeeee& eer mecebleYe mJeeceer ves kene nwDeefnbmeeYetleeveeb peieefle efJeefoleb yeehejceb DeLee&led mebmeej
ceW eeefCecee$e keer Deefnbmee hejceyee mJehe nw Deewj Gmekee %eeve
kejeves Jeeueer nw~ Fmekee celeueye en veneR efke efkemeer ekeej kee
Oece& mebke Deeves hej Yeer neLe hej neLe jKekej yew" peeJeW~
osKees! #eeefeke meceief jece Ieceemeeve eg kejves kes
yeeJepeto Yeer Deefnbmeke ner jns~ pewve jeceeeCe heehegjeCe ceW he{ves
mes mecePe ceW Deelee nw efke ceee&oe heg<eesece jeceev ves cee$e
Ske Deheveer helveer meerlee kes efueS jeJeCe mes eg veneR efkeee yeefuke
mecemle veejer peeefle kes Thej efkees peeves Jeeues DeleeeejeW kee
mecetue etue efJeOJebme kejeves nsleg ner eg kee meneje efueee Lee~
meYeer peeveles nQ efke eg efyevee efnbmee kes veneR neslee Deewj Gme
mecee Yeer jece-jeJeCe oesveeW ner mesveeDeeW ceW ve peeves efkeleveer
pevelee ceejer ieF& efkevleg Deble ceW Oece& keer efJepee ngF&~ jeJeCe keer
De#eewenf Ceer mesvee nesves kes yeeJepeto Yeer Gmekes heehe ves Gmes OejeMeeeer
kej efoee~ Gme jeJeCe kee veece meoe-meoe kes efueS Flevee
yeoveece nes ieee efke Deepe keesF& Yeer ceelee-efhelee Deheves heg$e kee
(7)
jeJeCe en veece jKevee hemebo veneR kejles nQ Deewj jece kee veece
ye[s DeeoMe& mes efueee peelee nw keeeWefke GvneWves Oece&eg kejkes
Deemegjer eJe=efe kee efJeOJebme efkeee Lee~
Fmeer ekeej mes Oece& Deewj Oecee&eleveeW hej peye Yeer keesF&
efJeheefe DeeJes, Deehe Deheves kee&Je kee heeueve kejles ngS meowJe
leve, ceve, Oeve mes Gvekeer j#ee kes efueS keefye jnW~ Fefleneme
peneB Dekeuebke osJe pewmes pewveOece& keer OJepee kees efoiedefoievle ceW
henjeves Jeeues ceneve Deeeee& kee veece mcejCe kejelee nw JeneR
Gvemes henues Deheves cemleke kees yeefueJesoer hej e{eves Jeeues efvekeuebke
kees keYeer efJemce=le veneR kej mekelee~ Fmeer nefmleveehegj keer Yetefce
hej Deehe osKeW, hetJe& Fefleneme kee DeJeueeskeve kejW lees %eele neslee
nw efke Dekebheveeeee& Deeefo meele meew cegefveeeW kes Thej peye eneB
yeefue ves Deefivekeeb[ kee Yeebkej Ghemeie& efkeee Lee Gme mecee
efJe<Cegkegceej cenecegefvejepe ves Dehevee cegefveJes<e es[kej Yeer Gme
Ghemeie& kee efveJeejCe efkeee Lee~
pewveOece& ceW lees kece& efmeeble keer ecegKelee nw~ kece& kes
JeMe neskej en peerJe eefle#eCe megKe-ogKe kee DevegYeJe kejlee nw~
Deefnbmee kes efJe<ee ceW lees efpelevee met#ce efJeJeseve pewve efmeeble ceW
heeee peelee nw, Glevee keneR Yeer veneR nw~
efnbmee kes eej ekeej kens iees nQ-mebkeuheer efnbmee
(DeefYeeeehetJe&ke efkemeer ess ee ye[s peerJe kees ceejvee), DeejbYeer
efnbmee (etune peueevee, ekekeer heermevee, heeveer evevee Deeefo DeejbYe
keee& kejkes Yeespeve yeveevee, Kesleer kejvee Deeefo), Geeseif eveer efnbmee
(Oeve keceeves kes efueS ye[s-ye[s Jeeheej kejvee, keejKeeves Keesuevee
Deeefo), efJejesefOeveer efnmb ee (Oece&, Oecee&eleve Deewj Oecee&lceeDeeW keer
j#ee kes efueS efnbmee kejvee)~ Fve eejeW efnbmee ceW mes ie=nmLeeece
ceW jnves Jeeues ie=nmLe kesJeue mebkeuheer efnbmee kee leeie kej mekeles
nQ~ Mes<e leerve efnbmee DeeJeMekehe nesves mes ie=nmLe kes efueS #ece
nw~ uesefkeve Jele&ceeve ceW efJeMes<ehe mes Geesefieveer efnbmee kes meboYe&
ceW efJeeej efkeee peees, lees efpeme ekeej kes Geesie, Jeeheej
Deeefo Jele&ceeve hebecekeeue kes Fme oewj ceW nes jns nQ, Jes efveleeble
efvebe, heeheege SJeb Deeiece keer ef mes De#ece nQ~ Jele&ceeve ceW
ceeBme efveee&le, kelueKeeves, efnbmeke- Kesleer eLee cegieea heeueve,
celme heeueve Deeefo efnbmeke keeeeX kees peye Geesie keer meb%ee
eoeve keer peeleer nw, lees efveefele ner Yeejleere mebmke=efle kee
Deheceeve meeefyele neslee nw~ Ssmes eEnmeke JeeheejeW kees peerJeve
peerves kee DeeOeej yeveekej Geesie keer meb%ee osvee Geeseif eveer eEnmee
keer heefjYee<ee mes efyeukegue efJehejerle nw~ Fmekes Deefleefje Jele&ceeve
ceW Keee heoeLeeX ceW Deveske ekeej kes efnbmeke SJeb ve Keeves eesie
heoeLeeX keer efceueeJe kejkes Deveske ieesjKeOebOeer ueesie Deheves
(8)
Jeeheej kees mebeeefuele kej jns nQ~ efceueeJe kejves keer meejer
meerceeSB ueebIekej JeeheejerieCe Ieesj heehe kee mebee kej uesles
nQ~ Ssmee ner Ske GoenjCe Jele&ceeve ceW oerheeJeueer heJe& kes mecee
meejs meceepe kes yeere GYejkej Deeee, peye Deveske keejKeeveeW
mes efkeJevueeW efmebLesefke ceeJee heke[e ieee~ meceepe kes yeere
jnkej JeeheeefjeeW eje GheYeeseeDeeW kees Flevee ye[e OeesKee
oskej ceeJes ceW ceesefyeue Dee@eue, eyeea, kewefcekeue, veeefjeue lesue,
etefjee heeG[j, efceueeJeer otOe, efceuke heeG[j, vekeueer heveerj,
vekeueer Ieer pewmeer ve Keeves eesie JemlegSB efceueekej Ieesj efvebe
keee& efkeee nw~ Fme cenehejeOe ceW 17 efkeJevue efmebLesefke ceeJee
mejhegj (mejOevee) G.e. mes heke[e ieee~ Fmeer ekeej Se,
ieeefpeeeyeeo, neheg[, yejsueer, keemeiebpe, yeoeetB, yeeiehele Deeefo
hetjs GejeosMe eeble kes Deveske mLeeveeW mes efkeJevueeW vekeueer
ceeJee heke[e ieee, efpemekeer KeyejW owefveke meceeeej he$eeW, er.Jeer.
Deeefo ceW cegKehe mes eeeefjle ngF~ Jewmes lees meYeer kees eEnmee
Deewj DeeEnmee oesveeW ner efJe<ee ceW met#ce heefjYee<ee kee DeOeeve
kejkes Oece&efee yevevee eeefnS, DeOece& kee jemlee keYeer veneR
Deheveevee eeefnS~ peneB JeeheeefjeeW kees Fme ekeej kes efveke=
keee& veneR kejvee eeefnS, JeneR GheYeeseeDeeW kees Yeer yeepeej
keer JemlegDeeW kee Gheeesie kejves ceW meowJe melek$e& SJeb meeJeOeeve
jnvee eeefnS~ mJeeo keer ueesueghelee ceW Demebeefcele neskej Ssmeer
JemlegDeeW kee GheYeesie keYeer ve kejW, efpevemes peeves DeLeJee
Devepeeves ceW Deehekee Oece& Ye nesJes, heehe yebOe nesJes leLee
mJeemLe ceW eefleketuelee DeeJes~
Oece& kees heeueve kejves ceW peeefleJeeo kee keesF& yebOeve veneR
neslee~ eefo Ske heMeg pewmes heecej eeCeer ves Yeer Gmes peerJeve ceW
OeejCe kej efueee lees Jen ceneve yeve ieee Deewj eefo Ge kegue
ceW pevce ueskej efkemeer ves efnmb ee Deeefo Deveee& ke=efleeeW kees peerJeve
ceW Gleeje lees Gmekeer kegueervelee JeLe& nw~
eeefhe osJeesefhe osJe: MJee, peeeles Oece&efkeefuJe<eeled~
keeefhe veece YeJesovee, mebhecee&jerefjCeeced~~~
DeLee&led Oece& kes emeeo mes kegee Yeer cejkej osJe yeve peelee
nwDeejwefkeefuJe<e-heehe kes keejCe osJelee Yeer cejkej keges pewmeer
efvebe heee&e kees eehle kej uesles nQ Dele: Jele&ceeve ceW DeeEnmee Oece&
keer met#celee leLee hegCe Je heehe keceeX kes yeejs ceW eleske Jeefe
kees ienve efebleve kejves keer DeeJeMekelee nw~ Fme Deveceesue
ceveg<e peerJeve mes ner nce mebece OeejCe kejkes Deheveer Deelcee kees
hejceelcee yevee mekeles nQ~ DeeMee nw Deehe meYeer yeepeej ceW efceue
jner efceueeJeer JemlegDeeW kes Gheeesie ceW meeJeOeeveer yejle kej heehe
heue eje Deheveer Deelcee kees ceefueve nesves mes leLee DemJemLe nesves
mes megjef#ele kejWies~
Debke-4-5
eLe
ee
ee veg
si e
cebieue eJeeveebMe
(cenehegjeCe kes Devleie&le DeeefohegjeCe evLe hej
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje)
emlegefleDeeefe&kee eboveeceleer
eerceles mekeue%eeve, meeceepe heoceereg<es~

Oece&eeYe=les Ye$ex, vece: mebmeejYeerceg<es~~
YeJeelceeDeeW! cenehegjeCe eoMeebie kee ner DebMe nw, Fmekee
meerOee mebyebOe YeieJeeve ceneJeerj keer JeeCeer mes nw~ FmeceW eejbefYeke
Yetefcekee kes heeeled meJe&eLece YeieJeeve $e+<eYeosJe kes oMe YeJeeW kee
JeCe&ve nw, Jes $e+<eYeosJe kewmes yeves? Fme yeele kees Gvekes oMe
DeJeleejeW mes peevevee nw~
efoJeeiegCecetefle&mlJeb, veJekesJeueueefyOeke:~
oMeeJeleejefveOee&eex, ceeb heeefn hejcesej~~
DeLee&led $e+<eYeosJe kes oMe DeJeleej ceeves nQ~ pewmee efke
kene Yeer nwceneyeue vecemlegYeb, ueefueleebieee les vece:~
eerceles yeepebIeee, Oece&leerLe&eJeefle&ves~~1~~
Jeb #es$eb leLee leerLe, keeuees YeeJe: heueb cenled~
eke=leb eslecetveeng:, mehleeeefve keLeecegKes~~122~~
Jeb peerJeeefo <ees{e meel#es$eb ef$eYegJeveefmLeefle:~
efpevesveefjleb leerLe, keeueesOee ekeerefle&le:~~123~~
eke=leb meeled keLeeJemleg, heueb leJeeJeyeesOeveced~
YeeJe: #eeesheMecepemleme, meel#eeefekeesLeJee~~124~~
DeLee&led Je, #es$e, leerLe&, keeue, YeeJe, ceneheue Deewj
eke=le es meele Debie kenueeles nQ~ ebLe kes Deeefo ceW Fvekee
efveheCe DeJeMe nesvee eeefnS~ peerJe, hegodieue, Oece&, DeOece&,
DeekeeMe Deewj keeue es n Je nQ, TOJe&, ceOe Deewj heeleeue es
leerve ueeske #es$e nQ, efpevesvosJe kee eefj$e ner leerLe& nw, Yetle,
YeefJe<eled Deewj Jele&ceeve en leerve ekeej kee keeue nw, #eeeesheMeefceke
DeLeJee #eeefeke es oes YeeJe nQ, leJe%eeve kee nesvee heue kenueelee
nw Deewj JeCe&veere keLeeJemleg kees eke=le kenles nQ~ Fme ekeej Thej
kens ngS meele Debie efpeme keLee ceW heees peeeW Gmes melkeLee kenles nQ~
Fme ekeej oMe DeJeleejeW kes veece ueskej eer efpevemesveeeee&
ves YeieJeeve $e+<eYeosJe kees vecemkeej efkeee nw~ FvneR ceW mes eLece
ceneyeue kee JeCe&ve eneB efkeee pee jne nw-ceOeueeske kes eLece
pecyeterhe ceW heefece efJeosn #es$e kes iebefOeuee osMe ceW efJepeeeOe&
heJe&le keer GejesCeer ceW Deuekeehegjer veeceke veiejer nw~ JeneB jepee
Debke-4-5
ceneyeue jepe kejles Les, Gvekes eej ceb$eer Les-ceneceefle, mebeYf eVeceefle,
Meleceefle Deewj mJeebyeg~
es meYeer efJeeeOej Les Dele: Deheveer efJeee kes yeue mes e$ele$e efJeejCe kejles jnles Les Deewj jepee ceneyeue kees jepe
mebeeueve ceW eLeeeesie meueen Deeefo osles Les~
Ske efove jepemeYee ceW jepee ceneyeue kee pevceefove ceveeee
pee jne Lee , efJeeeOejeW kes jepee ceneyeue efmebnemeve hej yew"s ngS
Les~ Gme mecee Jes eejeW lejhe ceW yew"s ngS ceb$eer, mesveeheefle,
hegjesefnle mes" leLee efJeeeOej Deeefo peveeW mes efIejs ngS, efkemeer kees
mLeeve, ceeve, oeve oskej, efkemeer kes meeLe nBmekej, efkemeer mes
mebYee<eCe Deeefo kej meYeer kees mebleg kej jns Les~ Gme mecee
jepee kees emeVeefele osKekej mJeebyeg ceb$eer ves kene-ns jepeved
! pees Deehekees en efJeeeOejeW keer ue#ceer eehle ngF& nw, Gmes kesJeue
hegCe kee ner heue meceefPees~ Ssmee kenles ngS ceb$eer ves Deefnbmeeceeer
mees Oece& kee efJemle=le efJeJeseve efkeee~
en megvekej ceneceefle veece kes Oece&eJf es<eer efceLeeef ceb$eer ves
kene efke ns jepeved! Fme peieled ceW Deelcee, Oece& Deewj hejueeske veece keer
keesF& eerpe veneR nw~ he=LJeer, peue, Deefive Deewj Jeeeg Fve eej YetleeW kes
efceueves mes ner ewleve keer Glheefe nes peeleer nw~ pevce uesves mes henues Deewj
cejves kes heeeled Deelcee veece keer keesF& eerpe veneR nw~ FmeefueS Deelcee
keer Deewj hejueeske keer efeblee kejvee JeLe& nw~ pees ueesie Jele&ceeve megKe kees
es[ kej hejueeske mebyebOeer megKe eenles nQ, Jes oesveeW ueeskeeW kes megKe mes
egle neskej JeLe& ner keuesMe G"eles nQ~
hegve: mebefYeVeceefle ceb$eer yeesueves ueiee efke, ns jepeve! en
meeje peieled Ske efJe%eeve cee$e nw keeeWefke en #eCe Yebiegj nQ~ peespees #eCe Yebiegj nesles nQ Jes meye %eeve kes ner efJekeej nQ~ %eeve mes
he=Leked esleve-Deesleve Deeefo keesF& Yeer heoeLe& veneR nw~ eefo heoeLeeX
kee DeefmlelJe ceevees lees Jes efvele nesvee eeefnS hejvleg mebmeej ceW
keesF& Yeer heoeLe& efvele veneR efoKeles nQ, meye Ske-Ske #eCe ceW ner
ve nes peeles nQb Dele hejueeske ceW megKe eeefhle nsleg Oece&keee& kee
Devegeve kejvee efyeukegue ner JeLe& nw~
cenevegYeeJe! Deepe Yeer Deehe ueesie Deheves yeeeW kes pevceefove
ceveeles nQ~ efkevleg henues ueesieeW kees Dehevee pevceefove helee ner veneR neslee
(9)
Lee~ cegPes ner meved 1952 mes hetJe& leke Dehevee pevceefove %eele veneR Lee,
peye ceQ yeeee&ele ues jner Leer leye ceeB ceesenf veer ves yeleeee efke Deepe
MejoheteCf e&cee nw Deewj legcneje pevceefove nw~ leye ceQves Deheves pevce kees
meeLe&ke ceevee Lee~ ceQ meyekees kene kejleer ntB efke pevceefoJeme hej keske
keevee, ceesceyeeer yegPeevee Deeefo DeMegYe nw en Yeejleere mebmke=efle veneR
nw~ Dele: ue KeeSB, efceeVe yeeb,s oerheke peueekej YeieJeeve keer
Deejleer kejW, YeieJeeve kees heue e{eSB ener Deheveer Yeejleere mebmke=efle nw
Gmekee heeueve kejW, ener esjCee nw~ Deheves pevce mes me=e
f kee keueeCe
kejves Jeeues YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb eewyeermeeW leerLekej YeieJeeve peieled ceW
Meebelf e keer mLeehevee kejles nQ~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes hetJe& YeJeeW ceW oMeeJeleejeW kes ceOe jepee
ceneyeue kes eLece DeJeleej ceW jepee kes pevceefoJeme DeJemej hej
eejeW ceb$eer-Deheves-Deheves celeeW kee eoMe&ve kej jns Les~ GmeceW leermejs
ceb$eer mebefYeVeceefle ves kene efke meeje peiele Fvpeeue kes meMe nw
Fmekes yeeo Meleceefle ceb$eer Deheveer eMebmee kejlee ngDee vewjelceJeeo
kees heg kejves ueiee~Gmeves kene efke en mecemle peieled Metvehe
nQ, FmeceW vej, heMeg, he#eer, Ie, he Deeefo pees Yeer esleve-Deesleve
heoeLe& efoKe jns nQ Jes meYeer efceLee nQ~ Yeeeb lf e mes ner Ssmee eefleYeeme
neslee nw pewmes efke Fbpeeue Deewj mJehve ceW efoKeves Jeeues heoeLe& efceLee
ner nQ, Yeebefle he ner nQ~ Deelcee-hejceelcee leLee hejueeske keer
keuhevee Yeer efceLee ner nw~ Dele pees heg<e hejueeske kes efueS
leheejCe Deeefo Devegeve kejles nQ, Jes eLeeLe& %eeve mes jefnle nQ~
Fve leerveeW cebe$f eeeW kes efmeevleeW kees megvekej mJeebyeg ceb$eer kees
ye[er efeblee nes ieF& efke keneR nceeje jepee pewveMeemeve mes efJeeefuele ve nes
peeJes FmeefueS Gmeves Deheves mecei%eeve kes yeue mes Gvekee yeuehetJe&ke
Keb[ve kejkes meeeo efmeevle kees mele efme kej efoee leLee jepee
ceneyeue kes hetJe&peeW kee hegCe eefj$e Yeer megveeles ngS Oece& Deewj Oece& kes
heue kee cenlJe yeleueeee~ Fme ekeej mJeebyeg ceb$eer kes Goej Deewj
iebYeerj JeeveeW mes mecemle meYee emeVe nes ieF&~
hegve: mJeebyeg ves kene efke jepeved! mebmeej ceW meeeoceeer
Deveskeeble Meemeve ner meJeexece nw~
Gmeves Deeies kene-hetJe& ceW keYeer eneB jepee DejefJebo ngS
nQ, Gvekes oes heg$e Les-nefjev Deewj kegjefJevo~
jepee DejeEJeo kees Skeyeej oenpJej nes ieee~ Deveske GheeejeW
kes yeeo Yeer Meebelf e veneR efceueer~ Gme jepee DejeEJeo kees kegDeJeefOe %eeve
Lee Dele: Gmekeer yege
f Guer nes ieF&~ Ske efove jepee kes Meeveie=n ceW
efhekeueer keer het
B keves mes Ketve keer yetob Gme hej hekeer Deewj Gmekeer
keg oen Meeble ngF~& heehe kes Goe mes Jen yengle ner mebleg ngDee Deewj
efJeeejves ueiee efke Deepe ceQves owJeeesie mes ye[er Deer Deew<eefOe hee ueer nw~
Gmeves kegefJevo veece kes Deheves otmejs heg$e kees yegueekej kene efke ns heg$e,
(10)
cesjs efueS Ketve mes Yejer ngF& Ske yeeJe[er yeveJee oes~ jepee DejefJebo kees
efJeYebieeJeefOe %eeve Lee FmeefueS efJeeejkej efhej yeesuee-Fmeer meceerheJeleea
Jeve ceW Deveske ekeej kes ce=ie jnles nQ GvneR mes let Dehevee keece kej
DeLee&led GvnW ceejkej Gvekes Ketve mes yeeJe[er Yej os~ Jen kegefJevo heehe
mes [jlee jnlee Lee FmeefueS efhelee kes Ssmes Jeeve megvekej leLee keg
efJeeejkej heehecee keee& kejves kes efueS DemeceLe& neslee ngDee #eCe Yej
egheeehe Ke[e jne~ lelheeeled Jeve ceW ieee JeneB efkevneR DeJeefOe%eeveer
cegevf e mes peye Gmes ceeuetce ngDee efke nceejs efhelee keer ce=leg Delevle efveke
nw leLee GvneWves vejkeeeg kee yebOe kej efueee nw leye Jen Gme heehekece& kes
kejves mes ke ieee~ hejbleg efhelee kes Jeeve Yeer GuuebIeve kejves eesie
veneR nw, Ssmee ceevekej Gmeves cebe$f eeeW keer meueen mes ke=ef$ece efOej
DeLee&led ueeKe kes jbie mes Yejer ngF& Ske yeeJe[er yeveJeeF&~ heehekeee& kejves
ceW DeefleMee elegj jepee DejefJebo ves peye yeeJe[er leweej nesves kee
meceeeej megvee leye Jen yengle ner nef<e&le ngDee~ pewmes keesF& oefj heg<e
henues keYeer eehle veneR ngS efveOeeve kees osKekej nef<e&le neslee nw~ efpeme
ekeej heeveer-veejkeer peerJe JewlejCeer veoer kees yengle Deer ceevelee nw Gmeer
ekeej Jen heeheer DejeEJeo jepee Yeer ueeKe kes ueeue jbie mes OeesKee
Keekej DeLee&led meecege kee efOej mecePekej Gme yeeJe[er kees yengle
Deer ceeve jne Lee~ peye Jen Gme yeeJe[er kes heeme ueeee ieee lees
GmeceW MeerIe eJesMe kejkes Gmekes yeere ceW peekej Fevegmeej eer[ e
kejves ueiee~ hejvleg keguuee kejles ner Gmes ceeuetce nes ieee efke en
ke=ef$ece efOej nw~ en peevekej Jen yege
f jefnle jepee DejeEJeo eeseOf ele
neskej heg$e kees ceejves kes efueS oew[e hejvleg yeere ceW Fme lejn efieje efke
Deheveer ner leueJeej mes Gmekee oe efJeoerCe& nes ieee leLee cej ieee~
keYeer-keYeer Deeegkece& kee yebOe nes peeves hej peerJe kes heefjCeece
Des-yegjs nes peeles nQ~ YeJeelceeDeeW! Deehekeer Deeeg Yeer keye yebOe peeJes,
keg %eele veneR nw Dele: meowJe Deheves heefjCeece Des jKevee eeefnS efke
eefo Deeeg keer ef$eYeeieer he[s lees Deer Deeeg kee yebOe nesJes~
jepee DejefJebo kees cejles Jee efnbmeeveboer jewOeeve GlheVe
nes ieee Lee FmeerefueS Jes cejkej vejke eues iees~
eneB Oeeve jKevee nw efke jewOeeve kes eej Yeso nQefnbmeevebefo, ce=<eevebefo, eewee&vebefo Deewj heefjenevebefo FveceW mes keesF&
Yeer jewOeeve efkemeer kes efueS efnlekeejer veneR nes mekelee nw Dele:
Deele&-jew OeeveeW kees es[kej Oece&Oeeve kee ner Deeee uesvee
eeefnS~ Oece&Oeeve kes meeLe Megkeue Oeeve ceW efmLele neskej efpeve
YeieJevleeW ves DeelcekeueeCe kes meeLe-meeLe peiele kes keueeCe kee
Yeer GheosMe efoee nw Ssmes Jes eewyeermeeW YeieJeeve efJeeMeebefle keer
mLeehevee ceW efveefcee yeves, ener cebieuekeecevee nw~
eOJemleIeeeflekecee&Ce:, kesJeue%eeve Yeemkeje:~
kegJe&vleg peieleeb Meebefleb, Je=<eYeeee efpeveseje:~~
Debke-4-5
C
kej
e e
eeveg
sie
heee&efhle kee ue#eCe SJeb Yeso

ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
heee&efhle-ie=nCe efkees iees Deenej Jeie&Cee kees Keue-jme

Yeeie Deeefohe heefjCeceve kejeves keer peerJe keer Meefe kes hetCe& nes
peeves kees heee&efhle kenles nQ~ es heee&efhleeeB efpevekes heeF& peeeb
Gvekees heee&hle Deewj efpevekeer Jen Meefe hetCe& ve nes Gve peerJeeW kees
Deheee&hle kenles nQ~ efpeme ekeej efke Ie, he Deeefo Je yeve
egkeves hej hetCe& Deewj Gmemes jefnle DehetCe& kens peeles nQ~
heee&ehf leeeW kes Yeso-Deenej, Mejerj, Fefve, eemeesdJeeme,
Yee<ee Deewj ceve es heee&efhle kes n Yeso nQ~ Ske Mejerj kees
es[kej otmejs veJeerve Mejerj kes efueS keejCeYetle efpeve veeskece&
Jeie&CeeDeeW kees peerJe enCe kejlee nw Gvekees Keue-jme Yeeiehe
heefjCeceeves keer Meefe kes hetCe& nes peeves kees Deenej heee&efhle kenles
nQ~ GveceW mes Keue Yeeie kees ner Deeefo keef"ve DeJeeJehe Deewj
jme Yeeie JeYeeiehe heefjCeceeves keer Meefe keer hetCe&lee nes peeves
kees Mejerj heee&efhle kenles nQ, Fleeefo~
heee&efhle kes mJeeceer-Skesefve peerJeeW kes eejbYe keer eej
heee&efhleeeB nesleer nQ~ erevf e, $eerefve, elegefjefve Deewj Demeb%eer
hebesevf e peerJeeW keer ceve kes efyevee heeBe heee&efhleeeB SJeb meb%eerhebesevf e
peerJeeW keer neW heee&efhleeeB nesleer nQ~
es peerJe Deheveer-Deheveer heee&efhleeeW kees eejbYe egieheled kejles
nQ efkevleg Gvekeer hetefle& ece-ece mes nesleer nw~ meyekee DeueieDeueie keeue Yeer Debleceg&ntle& nw Deewj meYeer heee&efhleeeW kes hetCe& nes
peeves ceW efpelevee keeue ueielee nw Jen Yeer Devleceg&ntle& ner nw~
keejCe en nw efke DemebKeele mecee Jeeues Devleceg&ntle& kes Yeer
DemebKeele ner Yeso nes peeles nQ~
meeceeveleee efpevekeer heee&ehf leeeB efveece mes hetCe& nes peeleer
nQ, Jes heee&hle SJeb efpevekeer heee&efhleeeb hetCe& veneR nesleer nQ, Jes
Deheee&hle kenueeles nQ~ Deheee&hle kes oes Yeso nQ-efveJe&=leheee&hle
Deewj ueyOeheee&hle~
efveJe&l= eheee&hle kee ue#eCe-heee&ehf le veecekece& kes Goe mes
peerJe Deheveer-Deheveer heee&ehf leeeW mes hetCe& nes peelee nw~ leLeeefhe peye leke
Gmekeer Mejerjheee&ehf le hetCe& veneR nesleer nw, leye leke Gmekees efveJe=l& eheee&hle
kenles nQ,b DeLee&led Fefve eemeesdJeeme Yee<ee Deewj ceve Fve heee&ehf leeeW
kes hetCe& veneR nesves hej Yeer eefo Mejerj heee&ehf le hetCe& nes ieF& nw lees Jen
peerJe heee&hle kenueelee nw efkevleg Gmemes hetJe& efveJe&l= eheee&hle kene peelee
nw~ Fme efveJe=l& eheee&hleke peerJe kes efveece mes Deheveer-Deheveer heee&ehf leeeB
Debke-4-5
hetCe& nes peeJeWieer keeeWefke Fmekes heee&hle veece kece& kee Goe nw~ eefo
Skesefve nw lees 4, efJekeuesevf e peerJeeW kes 5 Deewj meb%eer peerJe kes 6
heee&efhleeeB hetCe& DeJeMe nesleer nQ~
ueyOeheee&hle kee ue#eCe-Deheee&hle veeceke veecekece& kes
Goe mes pees peerJe Deheves-Deheves eesie heee&efhleeeW kees hetCe& ve
kejkes Devleceg&ntle& keeue ceW ner cejCe kees eehle nes peees, Gmes
ueyOeheee&hle kenles nQ~ ueefyOe DeLee&led Deheves-Deheves eesie heee&ehf leeeW
kees hetCe& kejves keer eesielee keer eeefhle kee nesvee~ Jen efpevekeer
heee&hle-hetCe& veneR nesieer, Gmes ueyOeheee&hle kenles nQ~ Fvekeer
peIeve Deewj Glke= oesveeW ner Deeeg Devleceg&ntle& cee$e ner nw, en
Debleceg&ntle& Ske eeme kes De"ejJeW Yeeie eceeCe neslee nw~ Fme
ekeej kes ueyOeheee&hleke peerJe Skesefve mes ueskej hebesefve
heele meye ceW ner heees peeles nQ~
eefo Ske peerJe Ske Devleceg&ntle& ceW ueyOeheee&hleke DeJemLee
ceW DeefOeke mes DeefOeke YeJeeW kees OeejCe kejs, lees efkeleves kej
mekelee nw? Fmekee Gej ossles ngS eer vesefceev efmeevle eeJeleea
ves kene nwefleefCCemeee ermee eJeefmenmmeieeefCe cejCeeefCe~
Debleescegngekeeues leeJeefoee esJe KegYeJee~~123~~
(ieesccemeej peerJekeeC[)
SJeb Devleceg&ntle& keeue ceW eefo en peerJe efvejvlej pevce
cejCe kejs lees eeme" npeej leerve meew eerme (66336) yeej
kej mekelee nw, Fve YeJeeW kees ner #egYeJe kenles nQ~ Fvekees
#egYeJe FmeefueS kenles nQ efke Fvemes Deuhe Deeeg Jeeuee Deve
keesF& Yeer YeJe veneR nes mekelee nw~ Fve YeJeeW ceW mes eleske keeue
kee eceeCe eeme kes De"ejJeW Yeeie eceeCe nw~ heuele: $ewjeefMeke
kes Devegmeej 66336 YeJeeW kes eemeeW kee eceeCe 3685 (1/3)
neslee nw~ Fleves GdJeemeeW kes mecetn eceeCe Deblecegn& lt e& ceW he=LJeerkeeefeke
mes ueskej hebesefve leke ueyOeheee&hle peerJeeW kes #egYeJe 66336
nes peeles nQ~ Oeeve jns 3773 GdJeemeeW kee Ske cegntle& neslee nw~
SkesefveeW kes he=Leked-he=Leked #egYeJe-he=LJeer, peue, Deefive,
Jeeeg Deewj meeOeejCe Jevemheefle Fve heeBe kes yeeoj-met#ce mes oesoes Yeso kej osves mes oMe nes iees Deewj FveceW eleske Jevemheefle
efceueeves mes ieejn Yeso nes iees celeueye eleske Jevemheefle ceW
yeeoj-met#ce oes Yeso veneR nw, kesJeue yeeoj ner Ske Yeso nw~
(11)
Fvekes eleske kes 6012 Yeso nesles nQ Dele: 11 kees 6012 mes iegCee
kejves hej 11 6012 66132 Yeso nes peeles nQ~
meYeer ueyOeheee&hle kes he=Leked-he=Leked #egYeJe-SkesefveeW
kes 66132 erefve ueyOeheee&hleke kes 80 YeJe, $eerefve kes 60,
elegefjefve kes 40, hebesefve kes 24, Ssmes meYeer efceuekej 80
60 40 66132 66336 nes peeles nQ~
ueyOeheee&hle peerJeeW kes Ske efceLeelJe iegCemLeeve ner neslee
nw~ efveJe=l& eheee&hle ceW efceLeelJe, meemeeove, Demebele, DeeceeefJejle
Deewj meeesiekesJeueer Ssmes heeBe iegCemLeeve nes mekeles nQ Deewj heee&hleke
peerJeeW kes meYeer iegCemLeeve nes mekeles nQ~
"s iegCemLeeve ceW efveJe=&leheee&hle DeJemLee Deenejke
$e+efOeejer cegefve kes Deenejkehegleuee efvekeueles mecee Deenejke
efcee keeeeesie ceW nesleer nw, Gmeer Dehes#ee mes kene nw~ meeesiekesJeueer
kes mecegele DeJemLee ceW kehee, elej Deewj ueeskehetjCe Ssmes leerveeW
mecegeleeW ceW eesie hetCe& veneR nw Dele: Gme mecee JeneB ieewCelee mes
efveJe=&leheee&hle DeJemLee kener ieF& nw~
efleereeefo n vejke, peesefle<e, Jeblej Deewj YeJeveJeemeer
osJe leLee mechetCe& efeeeB, Fvekeer Deheee&hle DeJemLee ceW mecekelJe
veneR neslee celeueye meceier cejkej Fve Gheeg&e heee&eeW ceW
pevce veneR ueslee nw Deewj meemeeove meceier cejkej vejke ceW
veneR peelee nw Dele: vejke ceW Deheee&hle DeJemLee ceW meemeeove
iegCemLeeve veneR neslee nw~
Fme heee&efhle ekejCe kees he{kej ueyOeheee&hleke DeJemLee
kes #egYeJeeW ceW pevce uesves mes [jvee eeefnS Deewj nceW pees heee&hle
DeJemLee eehle ngF& nw, FmeceW jlve$ee kees hetCe& kejves kee eelve
kejvee eeefnS~
hespe veb. 3 mes meboefYe&le efJeMes<e cewj

HejJejer 2010 ceW pecyeterhe-nefmleveehegj mLeue hej
hebekeueeCeke heeflee ceneslmeJe ceW nesves Jeeues cenecemlekeeefYe<eske nsleg

DeefYe<eske JeJemLee efyevog
1. eLece efove leerveeW eefleceeDeeW kee DeefYe<eske meJe&eLece eeflecee efvecee&Ce kes hegCeepe&keeW kes eje efkeee peeesiee~
2. Fmekes heMeeled veJeefveefOe keueMe (eLece keueMe) yeesu eer uesves Jeeues cenevegYeeJe kejWies~ 3. Fmekes yeeo eLece efove eeflee
kes meewOece& Fv, ceelee-efhelee, F&Meeve Fv SJeb keg yesj DeefYe<eske kejWies~ 4. Fmekes heeeled hebeece=le DeefYe<eske nesiee~
5. heb eece=le DeefYe<eske kes ceOe hebekeueeCeke eeflee kes FvieCe ogiOeeefYe<eske kes mecee otOe mes DeefYe<eske kee meewYeeie
eehle kejWies~ 6. MeebefleOeeje mes hetJe& cenecemlekeeefYe<eske MegeJeej kees 108, MeefveJeej kees 504, jefJeJeej kees 1008 keueMeeW
kes eje nesiee~ 7. Deble ceW MeebefleOeeje SJeb ceneDeejleer kes eje DeefYe<eske kee meceeheve nesiee~ 8. hebekeueeCeke eeflee kes
hee$e SJeb cenecemlekeeefYe<eske kes keueMe Oeejke meYeer yebOegDeeW kes efueS Ske mee[er, Ske Oeesleer-oghee SJeb Ske keueMe leLee
DeeJeeme, Yeespeve keer JeJemLee meefceefle keer Deesj mes jnsieer~ ceefnueeSB Deheves hetpee Jeeues Oegues Jee SJeb heg<e Deheves efueS hetpee
Jeeues Oegues Oeesleer-oghee Iej mes ueekej DeefYe<eske kej mekeW ies~
DeeJeeme, Yeespeve JeJemLee-eeflee ceneslmeJe ceW heOeejves Jeeues mecemle cenevegYeeJeeW kees DeeJeeme, Yeespeve Deeefo keer
JeJemLee mebmLeeve keer Deesj mes efve:Meguke eoeve keer peeesieer~ ke=heee iegueeyeer meoea kes efnmeeye mes Jee Deeefo Deheves meeLe ueskej DeeJeW~
eer efKeuueerceue pewve kees etvesmkees eslevee DeJee[&

eer efKeuueerceue pewve (Deeege, efve:Meepeve, jepemLeeve) kees DeueJej ceW ms hes[jsMeve Dee@he etvesmkees SmeeseMf eSmeve Fve jepemLeeve
eje efMe#ee, mebmke=efle, efJe%eeve SJeb ceeveJeeefOekeej mesJee kes #es$e ceW es Yeeieeroejer efveYeeves nsleg etvesmkees eslevee DeJee[& eoeve efkeee ieee~
en mecceeve peefmme Sme.Sve. Yeeie&Je eje eoeve efkeee ieee~ Fmemes hetJe& Yeer eer pewve kees kesvere efve:Meepeve DeefOeefveece 1995 keer jepe
ceW meheue efeeeefvJeefle kes efuees jeêr e mlej hej mecceeefvele efkeee pee egkee nw~
cegkesMe kegceej, efvepeer meefeJe
OeveJeeocnmeue (iepehebLee) efveJeemeer meew. ceerveeyeeF& ieewleceebo et[erJeeue keer megheg$eer efe.meew.keeb. #ecee (meer.S.) kee efJeJeen
ceuee[-cegcyeF& efveJeemeer eer Yeeieebo ye[peelee kes megheg$e efe. DebkegMe kegceej pewve ye[peelee (Sce.kee@ce., Sce.yeer.S., meer.She.S.et.Sme.S.) kes meeLe efoveeBke 1 pegueeF& 2009 kees mecheVe ngDee~ Fme Gheue#e ceW et[erJeeue heefjJeej keer Deesj mes 2500/- hees keer jeefMe
oevemJehe eehle ngF,& SleoLe& yengle-yengle OeveJeeo SJeb veJeobheefle kes cebieue peerJeve nsleg MegYekeeceveeeW~
mecheeoke
(12)
Debke-4-5
e
ej C
e si
ve ege
eeJeke Yeer cegefkeleheLe kes heefLeke nQ

emlegefleieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
oeMe&efveke eeJekeefJehegueeeue heJe&le hej YeieJeeve ceneJeerj

kes meceJemejCe ceW FvYetefle veeceke ieewlece ieCeOej ves esefCeke
cenejepe kees efpeme ekeej mes eeJeke Oece& kee GheosMe efoee nw
Gmeer ekeej ieg hejcheje mes eehle eeJekeOece& JeCe&ve efkeee
peelee nw~
ieejn eeflecee-osMeefJejefle veeceke hebece iegCemLeeve ceW
oMe&ve, ele, meeceeefeke, ees<eOe, meefeeleeie, jeef$eYegefeleeie,
yeeee&, DeejcYe leeie, heefjen leeie, Devegceefleleeie Deewj
Gef leeie es ieejn mLeeve (esCeer, ke#ee ee eeflecee) nesles
nQ~ DeLee&led osMeefJejefle Jeeues kees eeJeke kenles nQ~ es ieejn
mLeeve etBefke mecekelJe jefnle peerJe kes veneR nesles nQ~ Dele: meyemes
eLece mecekelJe kee JeCe&ve efkeee peelee nw~
mecekelJemees Deehle, Deeiece Deewj leJeeW kee Mebkeeefo
heeerme oes<e jefnle eeve kejvee meceioMe&ve nw~ #egOee le=<ee
Deeefo De"ejn oes<eeW mes jefnle meJe&%e Deehle kenueeles nQ leLee
Gmeer Deehle kes Jeeve eceeCe Yetle Deeiece nQ~ peerJe, DepeerJe
DeeeJe, yebOe, mebJej efvepe&je Deewj cees#e es meele leJe nQ~ Gve
meyekee eeve kejvee mecekelJe nw~ Fme mecekelJe kes efve:Mebkee,
efve:keeb#ee Deeefo Dee" Debie nQ~
meceioMe&ve kes nesves hej mebJesie-Oece& ceW esce, efveJexiemebmeej mes Jewjeie, efvevoe-mJeoes<eeW keer Deeueesevee, iene&-ieg
kes efveke mJeoes<eeW kee kenvee, GheMeceke<eeeeW keer cebolee, YeefeefpevesvosJeeefo ceW meee Devegjeie, Jeelmeue-Oecee&lcee ceW esce,
Devegkebhee-oee es Dee" iegCe GlheVe nes peeles nQ~
pees meceief eeJeke Gobyej heue Deewj meeleeW JemeveeW
kee leeie kejlee nw Jen oMe&efveke eeJeke kenueelee nw~ TBJej,
ye[, heerheue, ke"tcej Deewj heekej es heebeeW heue leLee mebIeeveke
DeLee&led Deeej Deewj Je=#eeW kes hetue es meye $eme peerJeeW mes Yejs jnles
nQ Dele: Fvekee leeie kejvee eeefnS~
pegDee, Mejeye, ceebme, JesMee, efMekeej, eesjer Deewj
hejoejeieceve es meeleeW Jemeve, ogie&efle ieceve kes keejCeYetle nQ~
Fve meye ceW pegDee Kesuevee en meyemes ecegKe heehe nw~ ueeske ceW
Deefive, efJe<e, mehe&, eesjeefo lees Deuhe og:Ke osles nQ, hejvleg pegDeeKesuevee ceveg<e kees npeejeW ueeKeeW YeJeeW ceW og:Ke kees oslee nw~
ceeheeve mes ceveg<e Gvcee neskej Deveske efvebe keee& kejles ngS
Debke-4-5
hejueeske ceW Deveble og:KeeW kees Yeesielee nw~ cee kes meMe ceOegmesJeve1
Yeer DeleefOeke heehe GlheVe kejlee nw~ yeejn ieeBJe kes peueeves mes Yeer
DeefOeke heehe ceOeg mesJeve mes neslee nw~ ceebme ele#e ceW ner efvebe
efJee kes meceeve DeheefJe$e ceneheehe kee keejCe nw, Fmekee veece
uesves mes Yeer meYepeve Yeespeve es[ osles nQ~ JesMee mesJeve Yeer
eeb[eueeefo kes pet"ve meMe efvebe heeheeW kee mLeeve nw~ oeejefnle
efMekeej Kesuevee Yeer ceneheehe nw Deewj Deveble og:KeeW kee keejCe nw~
hejOeve kee njCe hejeeCe kes njCe meMe nesves mes ceneheehe nw~
hej-eer uebhe Yeer Fme ueeske ceW efveboe kee hee$e neslee ngDee
hejueeske ceW Deveble og:KeeW kees heelee nw~ es meeleeW Jemeve vejke kes
ej nQ~ Ske-Ske Jemeve mes egefOeefj, eeoJe, jeJeCe Deeefo
ve nes egkes nQ leye pees meeleeW ceWs Deemee nQ, Gvekee keee nesiee?
jeef$e Yeespeve kejves Jeeues ceveg<e kes ieejn eefleceeDeeW ceW
mes henueer eeflecee Yeer veneR2 nes mekeleer nw Dele: efveece mes jeef$e ceW
elegjenej kee leeie kej osvee eeefnS~ jeef$e Yeespeve kejves Jeeues
cejkej jeef$eej, Guuet, efyeueeJe Deeefo peblet nesles nQ Deewj Yeer
DeveskeeW og:Ke G"eles nQ~ lelkeeue ceW keer, helebie, kesMe Deeefo mes
efceefele Yeespeve kes kej uesves mes mJeemLe keer Yeer neefve kej uesles
nQ~ Dele: hebeGogbyej heue, meele Jemeve Deewj jeef$e Yeespeve kee
leeieer eeJeke henueer oMe&ve eefleceeOeejer kenueelee nw~
Fme henueer eeflecee kes Oeejer kees heeveer evekej heervee,
mebkeuheer efnbmee kee leeie kejvee efvele efpevesv osJe kee oMe&ve
kejvee Yeer yengle pejer nw leLee Meg ceee&efole Yeespeve kejvee
eeefnS~ yeepeej kee yevee ngDee ee efpeme efkemeer kes neLe kee yevee
ngDee Yeespeve heeve efpeme hej hehetboer Dee ieF& nes, Ssmes me[s-ieues
Deeefo heoeLe&, DeYe#e heoeLe&, kebo cetue Deeefo kee Ye#eCe veneR
kejvee eeefnS~ DeveLee henueer eeflecee veneR jnleer nw~
eefleke eeJekeotmejer eeflecee ceW heeBe DeCegele, leerve iegCeele
Deewj eej efMe#eeele Ssmes yeejn ele nesles nQ~
$emeefnbmee veneR kejvee Deewj efve<keejCe mLeeJej efnbmee Yeer
veneR kejvee, henuee mLetu e DeeEnmeeele nw~ jeie-s<e mes Pet"
veneR yeesuevee Deewj eeefCeeeW kee Ieele kejves Jeeuee mele Jeeve
1. eneB ceeheeve veeceke efleere Jemeve ceW ceOegheeve kees ues efueee nw~
2. Seejmesmeg he{ceb efJe peoes efCeefmeYeespeCeb kegCeblemme~
"eCeb Ce "eF lecne efCeefmeYegefeb heefjnjs efCeecee~~314~~ Jemeg.
(13)
Yeer veneR yeesu evee mLetue meleele nw~ keneR hej he[e ngDee,
Keesee ngDee Deeefo hejeee Je veneR uesvee mLetu e Deeewe& ele
nw~ Deceer-elego&Meer Deeefo ceW eermesJeve Deewj meowJe Devebie
eer[e kee leeie kejves Jeeuee mLetu e1 yeeee&ele nw~ pees Oeve,
Oeeve Deeefo kee heefjceeCe efkeee peelee nw Jen hebece heefjenheefjceeCe DeCegele nw~ Ssmes GheemekeeOeeve ceW heeBe DeCegeleeW
kee ue#eCe kene nw~
efoMee-efJeefoMeeDeeW keer ceee&oe kejkes Gmekes Deeies veneR
peevee efoiele nw~ efpeme osMe ceW jnles ngS ele Yebie kee keejCe
GheefmLele nes, Gme osMe ceW ieceve kee leeie kejvee osMeele nw~
ueesns kes Mee, kegoeueer Deeefo veneR yesevee, Pet"er lejepet, Pet"s
yeebeW kees veneR jKevee leLee efyeuueer, kegee Deeefo etj eeefCeeeW kees
veneR heeuevee DeveLe&oC[ leeieele nw~ efoiele, osMeele Deewj
DeveLe&ob[efJejefle es leerve iegCeele kenueeles nQ~
Meejerefjke e=bieej, leebyetue, iebOe, heg<heeefo kee pees heefjceeCe
efkeee peelee nw Jen YeesieefJejefle veeceke eLeceefMe#eeele nw~
Meefe Devegmeej eer-mesJeve, Jee DeeYet<eCeeW kee heefjceeCe kejvee
keg-keg efoveeW kes efu eS leeie kejvee heefjYeesieefJejefle ele nw~
DeefleefLe kee mebefJeYeeie kejvee-meeOegDeeW kees oeve osvee, en
leermeje ele nw~ Jee cee$e heefjen kees jKekej efJeefOeJeled
meuuesKevee enCe kejvee eewLee meuuesKevee ele nw~ Fme ekeej
YeesieefJejefle, heefjYeesieefJejefle, DeefleefLe mebeJf eYeeie Deewj meuuesKevee
es eej efMe#eeele GheemekeeOeeve met$e ceW kens iees nQ~
FveceW pees Ske yeej Yeesieves ceW DeeJes Jen Jemleg Yeesie nw Deewj
pees yeej-yeej Yeesieves ceW DeeJes Jen GheYeesie nw~ Fve oesveeW kes
heefjceeCe kejves mes oes ele nesles nQ~ leermejs efMe#eeele ceW pees efJeMes<elee
nw Gmes yeleeles nQ~ GheemekeeOeeve met$e ceW DeefleefLe mebeJf eYeeie kes heeBe
DeefOekeej yeleees nQ~ heeBeeW kes Yeso, oeleej, oeveefJeOeeve, oeleJeosves eesie heoeLe& Deewj oeve kee heue es heeBe ekeej nesles nQ~
hee$e kes YesoGece, ceOece Deewj peIeve es hee$e kes leerve
Yeso nQ~ ele, efveece Deewj mebeceOeejer meeOeg Gece hee$e nQ~
ieejn eefleceeDeeW ceW efmLele eeJeke ceOece hee$e nQ Deewj DeefJejle
meceief peerJe peIeve hee$e nQ~ ele, lehe Deewj Meerue mes mecheVe
efkevleg meceioMe&ve mes jefnle peerJe keghee$e nQ Deewj eleMeerue leLee
mecekelJe mes jefnle peerJe Dehee$e nQ~
oeleejefpeme oeleej ceW ee, Yeefe, meblees<e, efJe%eeve,
DeuegyOelee, #ecee Deewj Meefe es meele iegCe nesles nQ, Jen oeleej
eMebmeveere nw~
1. peye heJeeX ceW mJeeer kee Yeer leeie yelee efoee nw, lees hejeer
Deewj JesMee kee leeie lees Fme ele ceW DeJeMe ner nes peelee nw~
(14)
oeveefJeefOehee$e kees Deeles osKekej (1) veceesmleg De$e

efle efle, kenkej he[ieenve kejvee (2) Iej ceW ues peekej TBes
Deemeve hej efye"evee (3) Gvekes ejCe Oeesvee SJeb heefJe$e heeoesoke
kees efMej ceW ueieevee (4) hegve: peue-iebOe-De#ele Deeefo De Je
mes hetpee kejvee (5) ejCeeW kes meeceves heg<heebpeefue #esheCe kej
vecemkeej kejvee (6) Deele&jew Oeeve mes jefnle ceve Megef (7)
keke&Me Deeefo Jeeve mes jefnle Jeeve Megef (8) efJeveerle Debie meefnle
keee Megef Ssmes leerveeW keer Megef kenvee Deewj eewon ceue oes<e
jefnle elve mes MeesOekej Deenej oeve osvee en S<eCeeMegef nw~
DeLee&led he[ieenve, Ge mLeeve, ejCe e#eeueve, hetpeve, vecemkeej
ceve, Jeeve, keee Deewj Deenej keer Mege
f es veJeOeeYeefe kenueeleer
nw~ ener oeve keer efJeefOe nw~
oeleJeDeenej, Deew<eOe, Meee Deewj DeYee es eej
ekeej kes oeve kens nQ, ener hee$e kes efueS oeleJe nQ~ leerve
ekeej kes hee$e kees eLeeeesie veJeOeeYeefe mes Deenej osvee~
ietbies, DebOes, yenjs, jesieer, oefjer Deeefo kees keCee yegef mes
Yeespeve osvee en keCeeoeve nw~ GheJeeme-JeeefOe Deeefo mes
heeref[le meeOeg kees efveoex<e Deew<eefOe osvee Deewj Deve jesefieeeW kees
Yeer Jevemheeflepeve Deew<eefOe osvee Deew<eefOeoeve nw~ Meee efueKee
ee hee kej osvee efpeve JeeveeW kees he{evee Meee oeve nw~
cejCe mes YeeYeerle peerJeeW kee efvele heefjj#eCe kejvee meJe&oeveeW
kee efMeKeeceefCe DeYeeoeve nw~
oeve kee heuemeceier peerJe meghee$e kees oeve oslee nw,
lees Jen mJeie&-cees#e heue kees eehle kejlee nw~ Ye efceLeeer
(ceboke<eeeer) Gece hee$e ceW oeve osves mes Gece YeesieYetefce ceW,
ceOece hee$e kees osves mes ceOece YeesieYetefce ceW, peIeve hee$e kees
oeve osves mes peIeve YeesieYetefce ceW Deewj keghee$e kees oeve osves mes
kegYeesie Yetefce ceW pevce ueslee nw~ Dehee$e ceW efoee ieee oeve
og:Keoeeer nw, pewmes mehe& kees otOe efheueeves mes Jen efJe<e yeve peelee
nw~ oeve keer Devegceesovee kejves mes efleee Yeer Gheeg&e ekeej kes
ece mes ner heue eehle kejles nQ DeLee&led Gece hee$e keer Devegceesovee
mes Gece YeesieYetefce ceW ceveg<e nes peeles nQ Deeefo~ efpemeves henues
ceveg<e keer Deeeg yeebOe ueer nw Deveblej mecekelJe enCe kejkes eefo
hee$e ceW oeve osles nQ lees Gece YeesieYetefce kes ceveg<e nesles nQ~ eefo
Ssmee efleee nQ lees Jen Yeer Gece YeesieYetefce kee efleee neslee nw~
YeesieYetefce ceW oMe ekeej kes keuheJe=#eeW mes Gece-Gece Yeesie
meeceeer efceueleer jnleer nw~ DeefJejle meceier Deewj osMeeleer
peerJe leerve ekeej kes hee$eeW ceW oeve osves kes heue mes mJeieeX ceW
cenefk& e osJe nesles nQ~ Deveblej eneB Deekej ceb[efueke, ceneceb[efueke
jepee neskej megKeeW kees Yeesiekej ee leerLekej pewmes ceneve heo kees
Debke-4-5
Yeer eehle kej ece mes cees#e megKe kees eehle kej uesles nQ~ Fme
ekeej mes DeefleefLe mebefJeYeeie ele kee JeCe&ve ngDee~
meuuesKeveeJee cee$e heefjen kes efmeJeee meye es[kej
Iej ceW ner ee efpeveeuee ceW peekej ieg kes meceerhe ceve, Jeeve,
keee mes meJe& oes<eeW keer Deeueesevee kejkes heeveke Jemleg kes efmeJeee
leerve ekeej kes Deenej kee leeie kejvee meuuesKeveeele nw~
efJeMes<e-eer Jemegvebefo Deeeee& ves eej efMe#ee eleeW ceW ner
meuuesKevee kees efueee nw Deewj Fmes GheemekeeOeeve met$e kes
Devegmeej yeleeee nw~ meuuesKevee kees ele kenves kee en DeLe& nw
efke eeJeke meowJe en YeeJevee kejs efke ceQ cejCe mecee
DeJeMe meuuesKevee keBiee leLee Deble mecee efJeefOeJeled Fme
ele kees hetje kejs~ eer mecebleYe mJeeceer ves DeefleefLe mebefJeYeeie
kees JeweeJe=le veece mes kene nw Deewj GmeceW oeve kes efmeJeee
efpeve hetpeve kees Yeer ues efueee nw~ keg Yeer nes Fve yeejn eleeW
kees heeueve kejves Jeeuee eeJeke efveece mes osJeieefle ceW ner peelee
nw, Deve$e veneR pee mekelee~
eeJeke kes efueS keee-keuesMe kee GheosMeSkeeMeve GheJeeme
Jesuee, lesuee, Deeeecue, efveefJe&ke=efle heeBe GheJeeme, oMe GheJeeme
Deeefo kes eje Mejerj kees ke=Me kejvee leLee ceve Deewj FefveeW kees
JeMe ceW kejkes Deelcee kees leheheer Deefive ceW lehee kej Meg efvece&ue
kejvee keeekeuesMe nw~ Fmeer keeekeuesMe keer efmeef kes efueS Deveske
ekeej kes ele Deeefo efkees peeles nQ~
meccesoefMeKej keer Deesj leerLe& ee$ee kejves Jeeues ee$eer YeieJeeve ceneJeerj
pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) kes oMe&ve DeJeMe kejW!
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) efyenej ceW hejcehetpe
ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes vebeeJele& cenue
veeceke veJeesefole leerLe& kee efJeMeeue SJeb megvoj efvecee&Ce keee& cee$e 22 cenerveeW keer
DeuheeJeefOe ceW mecheVe ngDee nw~ eneB hej 101 heer TBes yeves efJeeMeebefle ceneJeerj
efpeve cebefoj ceW YeieJeeve ceneJeerj keer DeJeieenvee eceeCe esle hee<eeCe keer Deefle
ceveesnejer Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve keer ieF& nQ~ Fme megvoj cebefoj kes Deepetyeepet YeieJeeve $e+<eYeosJe efpeve cebefoj Deewj veJeen Meebefleefpeve cebefoj kee efvecee&Ce efkeee
ieee nw~ YeieJeeve $e+<eYeosJe efpeve cebefoj ceW YeieJeeve keer 14 heer Gegbie heeemeve
eeflecee efJejepeceeve nw Deewj veJeen Meebefle efpeve cebefoj ceW veJeen kes Deefj kees otj kejves Jeeues veJe leerLekej YeieJebleeW keer eefleceeSb
efJejepeceeve keer ieF& nw~ leerveeW ner cebefoj TBes-TBes megvoj Deewj Deeke<e&ke keueeke=efleeeW Jeeues OeJeue efMeKejeW mes ege nQ~ Fmekes
DeueeJee eneB leerve cebefpeuee ef$ekeeue eewyeermeer cebeof j kee YeJe efvecee&Ce efkeee ieee nw, efpemeceW Yetle, YeefJe<eled Deewj Jele&ceeve keeue kes
leerLekej YeieJevleeW keer 72 eefleceeSb efJejepeceeve keer ieF& nQ~ Fme efJeMeeue heefjmej ceW efJee keer Devet"er jevee vebeeJele& cenue nw~
YeieJeeve ceneJeerj kes ceelee-efhelee jepee efmeeLe& Deewj cenejeveer ef$eMeuee peneB jnles Les, Gme 7 Keb[ kes efoJe cenue kee veece vebeeJele&
cenue Lee, Fmeer ceW YeieJeeve ceneJeerj ves pevce efueee Lee, Ssmes cenue keer ueeue helLej mes efveefce&le Deefle Deeke<e&ke Deewj efJeMeeue
eefleke=efle eneB efveefce&le keer ieF& nw~ Gme vebeeJele& cenue kes meyemes Thejer Keb[ ceW YeieJeeve MeebefleveeLe efpeve ewleeuee Yeer efveefce&le nw~
Fme veJe efJekeefmele leerLe& #es$e hej eeef$eeeW kes "njves kes efueS efyepeueer-heeveer Deeefo mecemle DeeOegefveke megefJeOeeDeeW mes ege
35 [eruekeme heuewdme kee efvecee&Ce Yeer ngDee nw~ meeLe ner pecyeterhe leerLe& kes
meceeve ner eneB hej Yeer eeef$eeeW kes efueS Meg Yeespeve keer mecegefele JeJemLee
GheueyOe nw~ eneB Ske megboj keeee&uee Yeer nw~ en leerLe& megvoj-megvoj yeieeres
Deewj hegueJee[er mes meowJe MeesefYele neslee jnlee nw~
meccesoefMeKej keer ee$ee hej peeves Jeeues mecemle leerLe& eeef$eeeW mes efveJesove
nw efke Deye Deheveer ee$ee kes oewjeve heeJeehegj SJeb jepeieerj kes ceOe ceneJeerj
pevceYetefce kegC[uehegj ceW DeJeMe ner hengB ess Deewj Deheves Decetue peerJeve kes DeefOeke
mes DeefOeke #eCeeW kees eneB efyeleekej meeefleMee hegCe kee yebOe kejW~
[eruekeme heuewdme
leerLe& hej heesve veb. - (06112) 281846, cees.-9431022376
Debke-4-5
(15)
ee
g
e
v
ee
si e
Jemeben eMveesejer
emlegefleDeeefe&kee eboveeceleer
ieleebie mes Deeiesefee hee"keeW! Deeheves mecei%eeve ceW efmelecyej 2009 leke Fme Jeevegeesie kes ekejCe ceW Deeeee& eer vesecf eeb efmeevle eeJeleea
eje jefele Je meben evLe ceW cees#e leJe leke kee JeCe&ve he{e nw~ hegve: Deye Gmekes Deeies he{Wies
hegCe Deewj heehe heoeLe&

megn Demegn YeeJepegee, hegCCeb heeJeb nJebelf e Keueg peerJee~
meeob megnGCeeCeb, ieesob hegCCeb hejeefCe heeJeb e~~38~~
MegYe YeeJe meefnle es peerJe efveece mes, hegCehe nes peeles nQ~
Deew DeMegYe YeeJe mes heehehe, efceue veJe heoeLe& kenueeles nQ~~
meelee eke=efle MegYe Deeeg veece, MegYe iees$e meghegCe eke=efleeeB nQ~
Fvemes Guer pees DeMegYe Deeeg, veeceeefoke heehe eke=efleeeB nQ~~38~~
DeLe&MegYe Deewj DeMegYe YeeJeeW meefnle peerJe efveece mes hegCehe Deewj heehehe nesles nQ~ meelee Jesoveere, MegYe Deeeg, MegYe veece Deewj
MegYe iees$e es hegCehe nQ, Fvemes efYeVe Mes<e kece& heehehe nesles nQ~
YeeJeeLe&hegCe Deewj heehe heoeLe& Yeer YeeJe Deewj Je keer Dehes#ee oes-oes Yesohe nes peeles nQ~ GveceW mes peerJe kes pees MegYe-DeMegYe
YeeJe nQ Jes YeeJe hegCe Deewj YeeJe heehe nQ leLee hegodieue kece& keer eke=efleeeW ceW mes hegCe eke=efleeeB Je-hegCe Deewj heehe eke=efleeeB Je-heehe
nQ Ssmee mecePevee eeefnes~
eMvehegCe efkeleves ekeej kee neslee nw ?
GejhegCe oes ekeej kee neslee nwYeeJehegCe Deewj JehegCe~
eMveheehe efkeleves ekeej kee ceevee ieee nw ?
Gejheehe oes ekeej kee ceevee ieee nwYeeJeheehe Deewj Jeheehe~
eMveYeeJehegCe Deewj JehegCe kee keee ue#eCe nw ?
GejMegYe YeeJeeW kees OeejCe kejves Jeeues peerJe YeeJehegCe kenueeles nQ leLee keceeX keer eMemle eke=efleeeW kees JehegCe kenles nQ~
eMveMegYe YeeJe keewve mes nQ ?
GejpeerJeeW keer j#ee kejvee, mele yeesuevee, eesjer veneR kejvee, yeeee&, Deheefjen, Dejnvle YeieJeeve keer Yeefe kejvee,
hebehejceser kees veceve kejvee, iegYeefe, JeweeJe=le, oeve, oee, cew$eer, eceeso Deeefo MegYe YeeJe nQ~
eMveDeMegYe YeeJe keewve mes kenueeles nQ ?
GejeEnmee, Pet", eesjer Deeefo heeBe heehe kejvee, osJe-Meee-ieg keer Gheemevee veneR kejvee, iegDeeW keer efvevoe kejvee, oeve,
oee, mebece, leheeefo kee heeueve veneR kejvee, eesOe, ceeve, ceeee, ueesYeeefo heehehe YeeJe DeMegYe YeeJe kenueeles nQ~
eMveheehe eke=efleeeB efkeleveer Deewj keewvemeer nQ ?
Gejheehe eke=efleeeB 100 nQIeeefleee kece& keer 47, DemeeleeJesoveere 1, veereiees$e 1, vejkeeeg 1 Deewj veecekece& keer 50
(vejkeieefle 1, vejkeieleeveghetJeea 1, eflee&iieefle 1, eflee&iieleeveghetJeea 1, peeefle ceW mes Deeefo keer 4 peeefleeeB, mebmLeeve-Devle
kes 5, mebnveve-Deble kes 5, mheMee&efoke DeMegYe 20, GheIeele 1, DeeMemle efJeneeesieefle 1, mLeeJej 1, met#ce 1, Deheee&hle
1, Deveeose 1, DeeMe:keerefle& 1, DeefmLej 1, DeMegYe 1, ogYe&ie 1, og:mJej 1 Deewj meeOeejCe 1) kegue meew~
eMvehegCe eke=efleeeB efkeleveer nQ Deewj Gvekes keee veece nQ ?
GejhegCe eke=efleeeB 68 nQmeeleeJesoveere 1, efleee-ceveg<e-osJeeeg 3, Geiees$e 1, ceveg<e peeefle 1, ceveg<eieleeveghetJeea 1,
(16)
Debke-4-5
osJeieefle 1, osJeieleeveghetJeea 1, hebesefve peeefle 1, Mejerj 5, yebOeve 5, mebIeele 5, Debieesheebie 3, MegYe JeCe&, iebOe, jme, mheMe&
Fve 4 kes 20 Yeso, meceelegjemebmLeeve 1, Jee$e+<eYeveejee ieefle 1 Deewj $eme Deeefoke 12~
JeJenej Deewj efveee cees#e ceeie&

meccebmeCe CeeCeb, ejCeb ceeskeKemme keejCeb peeCes~
JeJeneje efCeeeoes, leefeeceFees efCeDeesDehhee~~39~~
meceioMe&ve Deewj %eeve eefjle, es cegeer kes keejCe peevees~
JeJenej veeehes#ee kenvee, leerveeW kes ue#eCe heefneevees~~
Fve jlve$eecee efvepe Deelcee, efveee mes efMeJe heLe kee keejCe~
Fve GYee veeeW kes mecePes efyeve, veeEn neslee efMeJe heLe kee meeOeve~~39~~
DeLe&meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekeeeefj$e JeJenejvee mes es cees#e kes keejCe nQ Deewj efveeevee mes Fve jlve$ee mes
heefjCele ngF& Deheveer Deelcee ner cees#e kee keejCe nw, Ssmee legce peevees~
eMvecees#e keee nw ?
GejDeelcee mes Dee"eW keceeX kee hetCe&he mes Deueie nes peevee cees#e nw~
eMvecees#e ceeie& efkeleves ekeej kee nw?
Gejoes ekeej kee nw-JeJenej cees#eceeie& Deewj efveee cees#eceeie&~
eMveJeJenej cees#eceeie& efkemes kenles nQ ?
GejJeJenejvee mes mecekedoMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$e cees#eceeie& nw~
eMveefveee cees#eceeie& keee nw ?
Gejjlve$ee ege Deelcee kees efveee cees#eceeie& kenles nQ~
Deelcee ner efveeevee mes cees#e ceeie& nw

jeCeeeb Ce JeF, DehheeCeb cegeeg DeCCeoefJeeefcn~
lecne leefeeceFees, nesefo ng ceeskeKemme keejCeb Deeoe~~40~~
Deelcee kees es[ ve jn mekelee, en jlve$ee hejJeeW ceW~
DeleSJe FvneR jlve$eecee, Deelcee ner nslet cegeer ceW~~
efvepe Meg efeoelcee keer ee, meg%eeve Gmeer ceW jle nesvee~
en efveee jlve$ee neslee, Skeeeceeer heefjCeefle nesvee~~40~~
DeLe&Deelcee kees es[ kej jlve$ee Deve JeeW ceW veneR jnlee nw, FmeerefueS Jen jlve$eecee Deelcee ner cees#e kee keejCe neslee nw~
DeLee&led Deelcee mes Deefleefje jlve$ee Deve$e veneR jn mekelee nw Fmeer nsleg mes en Deelcee efveee cees#eceeie& ceevee ieee nw~
eMveefveeevee mes jlve$eeege Deelcee ner cees#e kee keejCe keeeW nw ?
GejkeeeWefke jlve$ee Deelcee DeLee&led peerJeJe kees es[kej Deve ceW veneR heeee peelee nw~
eMveJes jlve$ee keewve mes nQ ?
Gej1. meceioMe&ve 2. meceked%eeve 3. mecekedeeefj$e~
JeJenej meceioMe&ve
peer JeeoermenCeb , mecceeb JecehheCees leb leg~
ogjefYeefCeJesmeefJecegkekeb, CeeCeb mecceb Keg neseof meefo peefcn~~41~~
peerJeeoer leJeeW keer ee, kejvee mecekelJe kenelee nw~
Jen Deelcee kee ner nw mJehe, pees efvepe ceW efvepe kees heelee nw~~
Debke-4-5
(17)
efpemekes nesves hej efveefele ner, mebMee Deeefo mes jefnle %eeve~
meceked nes peelee nw Gmekees, meceioMe&ve mecePees ceneve~~41~~
DeLe&efpemekes nesves hej %eeve ogjefYeeee jefnle meceereerve nes peelee nw, Ssmee peerJeeefo leJeeW kee eeve kejvee meceioMe&ve nw, pees
efke Deelcee kee mJehe ner nw~ DeLee&led mecekelJe kes nesves hej ner %eeve mecei%eeve neslee nw DeveLee veneR~
eMvemeceioMe&ve efkemes kenles nQ ?
GejpeerJe, DepeerJe, DeeeJe, yebOe, mebJej, efvepe&je Deewj cees#e Fve meele leJeeWs kee eeve kejvee meceioMe&ve nw~
eMveDeelcee kee JeemleefJeke mJehe keee ceevee ieee nw ?
GejmecekedoMe&ve Deelcee kee JeemleefJeke mJehe neslee nw~
eMve%eeve ceW meceereervelee kewmes Deeleer nw ?
GejmecekedoMe&ve kes nesves hej mechetCe& %eeve meceereerve ee meceked%eeve yeve peelee nw~
eMvemeceked%eeve efveoex<e kewmes yevelee nw ?
Gej1. mebMee 2. efJehee&e Deewj 3. DeveOeJemeee, es leerve eerpeW peye %eeve ceW veneR nesleer nQ leye Jen %eeve, mecei%eeve efveoex<e
yevelee nw~
eMvemebMee efkemes kenles nQ ?
GejefJe veevee keesef kes mheMe& kejves Jeeues %eeve kees mebMee kenles nQ~ Fmekes nesves hej efkemeer heoeLe& kee efveee veneR nes
heelee, keeeWefke Fmekes nesves hej yegef mees peeleer nw-meceereerveleee yegef: Mesles eefmceved me: mebMee:~
eMveefJehee&e efkemes kenles nw ?
GejefJehejerle Ske keesef kees mheMe& kejves Jeeuee %eeve efJehee&e kenueelee nw~ pewmes-meerhe kees eeBoer mecePe uesvee~
eMvemebMee Deewj efJehee&e ceW keee Devlej nw ?
GejmebMee ceW meerhe nw ee eeBoer ? Ssmee mebMee yevee jnlee nw~ efveCe&e veneR nes heelee, hejvleg efJehee&e ceW Ske keesef kee efveee
neslee nw~ pewmes-meerhe kees meerhe ve mecePekej eeBoer mecePe uesvee~
eMveDeveOeJemeee efkemes kenles nQ ?
GejDeOeJemeee kee DeLe& nw efveee Deewj Fmekee ve nesvee DeveOeJemeee kenueelee nw~ pewmes jemles ceW eueles mecee hewjeW kes veeres
Deveske eerpeW Deeleer nQ, hej GveceW mes efveee efkemeer Ske kee Yeer veneR nes heelee nw, ener %eeve DeveOeJemeee kenueelee nw~
ueeFJe Jesyekeem : Fbjves hej megveW cebieue eJeeve

mehleen ceW leerve efove ; iegJeej, MegeJeej Je MeefveJeej, eele: 6.30 yepes (IST)
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes efJeMes<e cebieue eJeeve Fbjves kes ceeOece mes nceejer JesyemeeF
www.jambudweep.org
hej iegJeej, MegeJeej Je MeefveJeej kees emeeefjle efkees pee jns nQ~
efJe<ee n{euee SJeb Je=nodJemeben
Deehe Iej yew"s Fme Dee@veueeFve keueeme kes ceeOece mes pewveOece& kee %eeve eehle kej mekeles nQ~
yeeeW kes efueS
Sunday Special
9 A.M. (IST)
he{W yeeue efJekeeme
pewveOece& kes eeLeefceke DeOeeve nsleg yeeeW kes efueS efJeMes<e keueeme eleske jefJeJeej kees eele: 9 yepes
ueer pee jner nw, efpemeceW Deehe OeeveeYeeme leLee yeeue efJekeeme Deeefo kee DeOeeve kej mekeles nQ~
(18)
Debke-4-5
pecyeterhe ceW YeieJeeve ceneJeerj efveJee&CeeslmeJe meevebo mecheVe

pecyeterhe nefmleveehegj ceW oerheeJeueer kes MegYe DeJemej hej 24JeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee efveJee&Ce keueeCeke ceneslmeJe
keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee-18 Deketyej 2009 kees Yeejer OetceOeece kes meeLe ceveeee ieee~ Fme efove eele:keeue 5.00 yepes YekeleeW ves
pecyeterhe efmLele keceue cebefoj ceW efJejepeceeve YeieJeeve ceneJeerj keer DeJeieenvee eceeCe Ke[dieemeve eeflecee kee YeJe hebeece=leeefYe<eske
efkeee~ hegve: veJeosJelee hetpeve kes heMeeled YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer efJeMes<e hetpee DeejeOevee keer ieeer leLee efveJee&CekeeC[ he{kej YekeleeW
ves YeieJeeve kes eer ejCeeW ceW efveJee&Ceuee[t meceefhe&le efkees~
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kes meeefvveOe ceW mechevve ngS Fme keee&ece ceW mJeCe& uee[t e{eves kee meewYeeie eer
megveerue kegceej ebotueeue Meen-cegcyeF& kees leLee jpele uee[t e{eves kee meewYeeie eer megveerue kegceej pewve meje&He-cesj" Je eer ceveespe
kegceej pewve-cesj" ves eehle efkeee~ meYee ceW hetpe ceeleepeer ves yeleeee efke Jele&ceeve mes 2535 Je<e& hetJe& keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee kes efove
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer ves mecemle De< keceexb kee veeMe kejkes heeJeehegjer veeueboe (efyenej) mes efveJee&Ce heo eehle efkeee Lee leye FveW ves
mJeie& mes Deekej mechetCe& heeJeehegjer veiejer kees oerheceeefuekeeDeeW eje mepeeee Lee SJeb YeieJeeve kes efveJee&Ce ieceve keer KegefMeeeb ceveeeeR LeeR~
Gmeer Gheue#e ceW eefleJe<e& keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee kes efove oerheeJeueer heJe& ceveeles nQ~ Fme efove pecyeterhe kes mecemle efpevecebefojeW ceW
yeepes-ieepes kes meeLe efveJee&Ce uee[t e{eee ieee leLee mebOeekeeue ceW ieewlece ieCeOej mJeeceer, kesJeue%eeveheer ceneue#ceer leLee yenerKeeleeW
keer hetpeve kejkes 1008 oerheceeueeDeeWs kes eje mechetCe& heefjmej kees mepeeee ieee~ Fmemes hetJe& pecyeterhe ceW Oevelesjme mes keeefle&ke Megkeuee
efleeree (Yeweeotpe) leke efJeefYevve DeeeespeveeW kes meeLe hetpe ceeleepeer kes cebieue eJeeve mechevve ngS~ Oevelesjme kes MegYe DeJemej hej
keLee megveeles ngS hetpe ceeleepeer ves yeleeee efke Ske yeej iegCeheeue veeceke Delevle oefj Jeefkele kes ieebJe ceW pewve cegefvejepe kee Deeieceve
ngDee Deewj Gmeves Gvekeer iegYeefkele ceW cegevf ejepe kees Deenej kejeee leLee Gvekeer JeweeJe=eflle keer~ Fme iegYeefkele kes heefjCeecemJehe Gme
iegCeheeue veeceke Jeefkele kees cegefvejepe ves DeeMeerJee&omJehe me[ke kes efkeveejs he[e ngDee Ske helLej os efoee~ leye iegCeheeue ves Jen helLej
Yeefkele kes meeLe ueekej Deheves Iej ceW jKe efoee Deewj Deveeeeme ner Gme helLej kes mheMe& mes iegCeheeue kes Iej kes yele&ve Deeefo ueesns kee
meeceeve mJeCe& kes nesves ueies~ leye Gme heejme helLej keer ceefncee mes mecemle ieebJeJeemeer ecelke=le nes iees Deewj Oeve keer ceeveeW Je<ee& nesves
ueieer~ Jen efove keeefle&ke ke=<Cee lesjme kee Lee Dele: Oevelesjme kes veece mes peieefJeKeele nes ieee~ hetpe ceeleepeer ves kene efke nce meYeer
kees iegYeefkele kee cenelce mecePekej meowJe iegDeeW keer efJevee, DeejeOevee kejvee eeefnes~ Deeies keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer kes efove hetpe
ceeleepeer ves yeleeee efke en efoJeme YeieJeeve ceneJeerj kes Megkeue Oeeve kee efoJeme nw keeeWefke keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer kes efove ner YeieJeeve
ceneJeerj mJeeceer ves Megkeue Oeeve eehle kejkes keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee keer elet<e yesuee ceW efveJee&Ce eehle efkeee Lee~ GvneWves kene efke
Jele&ceeve ceW keneR-keneR Fme elego&Meer kees vejke elego&Meer kes he ceW Yeer kene peelee pees efke meJe&Lee ieuele nw, Fmekees mebMeesefOele kejkes
Megkeue Oeeve elego&Meer' kee Gheeesie kejvee eeefnes~
ceneJeerj efveJee&Ce efoJeme kes heMeeled keeefle&ke Megkeuee Skece kes efove hetpe ceeleepeer ves yeleeee efke Fme efove mes veee mecJelmej eejcYe
neslee nw efpemes Jeerj efveJee&Ce mebJele kes veece mes peevee peelee nw~ GvneWves kene efke YeieJeeve ceneJeerj kes efveJee&Ce kes heMeeled eejcYe ngDee en Jeerj
efveJee&Ce mebJelmej Jele&ceeve ceW meyemes eeeerve mecJeled nw Dele: vees Je<e& kes he ceW eleske Yekele kees Fme mebJeledmej keer efJeMes<e hetpee kejveer
eeefnes~ pecyeterhe ceW Fme efove en hetpee "e"-yee kes meeLe mechevve ngF~& hegve: keeefle&ke Megkeuee efleeree kes efove hetpe ceeleepeer ves Deheves
eJeeve ceW kene efke en efleefLe YeeF&-otpe' kes veece mes peieefJeKeele nw~ GvneWves Fmekee cenlJe yeleeles ngS kene efke Ske yeej Ske jeveer ves Deheves
meies YeeF& kees veive efoiecyej pewve cegevf e kes he ceW osKekej Gvekeer Yeefkele keer leye jepee ves Deheveer jeveer kes Thej mebosn kejkes Deheves cebe$f eeeW
kees Gve cegefvejepe keer Keeue GOes[ osves kee DeeosMe os efoee~ hegve: cegevf ejepe keer Fme ogo&Mee kees osKekej Ske Jeblej osJe ves GvnW YeieJeeve
MeerleueveeLe kes cebefoj ceW ues peekej es[ efoee~ heMeeled Gme cebeof j ceW ner Gve cegevf ejepe kee meceeefOecejCe nes ieee~ FOej peye jepee keess en
yeele ceeuetce ngF& efke Jes cegevf ejepe jeveer kes meies YeeF& Les leye GvnW yengle DeHemeesme ngDee Deewj cegefvejepe kes meceeefOecejCe kee meceeeej peevekej
jepee kees Delevle ke< ngDee Deewj GvneWves ieebJe ceW eleske yenve kees Deheves YeeF& kee mecceeve kejves kee DeeosMe os efoee~ en Ievee keeefle&ke
Megkeuee efleeree keer Leer Dele: Gmeer efove mes en efleefLe YeeF&-otpe kes he ceW ceveeeer peeves ueieer~ eefleefove mewke[eW YekeleeW ves Deeeesefpele Oece&meYee
ceW Yeeie ueskej hetpe ceeleepeer mes %eeveueeYe eehle efkeee Deewj en oerheeJeueer heJe& meevevo mechevve ngDee~
-ye. keg. yeervee pewve (mebIemLe)

Debke-4-5
(19)
(20)
Debke-4-5
Debke-4-5
(21)
(26)
Debke-4-5
Debke-4-5
(27)
ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebmke=le meeefnle ceW eesieoeve
(hetpe ceeleepeer keer 76JeeR pevcepeebleer-4 Deketyej, MejohetefCe&cee kes Gheue#e ceW emlegle)
-[e@. esceebo pewve jebJekee, peehegj (jepe.)
Jele&ceeve mecee ceW efpeve Yee<eeDeeW kee eeeervelece meeefnle
Deewj Fefleneme GheueyOe neslee nw, GveceW mebmke=le Yee<ee kee ecegKe
mLeeve nw~ en Jen Yee<ee nw, efpemeceW Yeejleere mebmke=efle SJeb
meYelee keer mhe Peueke efceueleer nw~ Yeejleere mebmke=efle kes
efJeefYeVe heeW kee eLeeLe& Deewj DeeoMe& meceefvJele efe$eCe Fme Yee<ee
kes ceeOece mes Deveeeeme GheueyOe nes peelee nw~ heeeele efJeeve
cewke[evesue kes MeyoeW ceW YeejleJe<e& ceW mebmke=le Yee<ee kes JeweekejCe
ner efJee kes meJe&eLece efJeeve nQ, efpevneWves Meyo keer efve<heefe hej
Oeeve oskej Ske Ssmee efJeMeg SJeb meJeeiehetCe& JeekejCe Meee
GheefmLele efkeee, pees efJee ceW Deveghece nw~
mebmke=le Meyo ner Fme Deesj mebkesle kejlee nw efke en Yee<ee
heefj<ke=le, heefjMeg, heefjceeefpe&le Deewj JeekejCe mebyebOeer oes<eeW mes
jefnle nw~ en Yee<ee Gme hetCe&lee kees eehle nw, peneB keesF& Yeer
Yee<ee GeejCe, Meyokees<e Deewj Jeeked-efJeveeme Deeefo efkemeer Yeer
ef mes Fmekeer meceevelee ceW veneR Dee mekeleer~ Deheveer Jew%eeefveke
mebjevee kes keejCe en mejuelee mes eee nw~
mebmke=le Yee<ee Je meeefnle ceeveJeere %eeve-efJe%eeve kee
De#ee Yeb[ej nw~ ceeveJeere meceepe kes SkeerkejCe kee pees
eYeeJeeslheeoke JeCe&ve SJeb efMe#ee nceW Fme Yee<ee kes meeefnle eje
eehle nesleer nw, Jen Deheves ceW Deveghece nw~ Yeejle keer ceneve
meebmke=efleke hejcheje keer meJeexlke= efveefOe mebmke=le Yee<ee nw~
Jewefoke SJeb pewve meeefnle Fmeer Yee<ee ceW efveye nQ~
pewveeeeeeX ves Deheves DeefOekeebMe oeMe&efveke SJeb meeefnefleke
ebLe mebmke=le ceW jes nQ, pees Yeejleere Jee*dcee kes Deheefjnee& Debie
nQ~ mebmke=le meeefnle kes efJekeeme ceW pewveeeeeeX SJeb ebLekeejeW kee
cenlJehetCe& eesieoeve jne nw~ GvneWves meeefnle keer eleske efJeOee
hej keeJe jevee kejkes Gmekes eeej-emeej keer efoMee ceW keee&
efkeee~ pewveeeeeeX ves meeefnle me=peve kejles ngS ueeske efe kee
Yeer efJeMes<e Oeeve jKee~ FmeerefueS eeke=le kes meeLe-meeLe mebmke=le
ceW Yeer keeJe, eefjle, keLee, veeke, hegjeCe, bo SJeb Deuebkeej
pewmes meYeer efJe<eeeW ceW Gvekeer cetueJeeve jeveeSB GheueyOe nesleer nQb~
ueeskeeshekeejer Deveske pewveeeeeeX ves Deheves peerJeve kee yengYeeie
Gmekeer jevee ceW Jeleerle efkeee nw~ pewveeeee& eyeue leeefke&ke,
JewoekejCe, keefJe Deewj DeOeelceJesee Les~ GvneWves pewveOece& kes
meeLe-meeLe Yeejleere meeefnle kes Flej #es$eeW ceW Yeer Deheveer uesKeveer
(28)
kes peewnj efoKeueees nQ~ Yeejle keer Deveske Yee<eeDeeW ceW pewve
meeefnle efueKee ngDee nw~ efpeveceW eeke=le, mebmke=le, efnvoer, DeheYeMb e,
iegpejeleer Deeefo Yee<eeDeeW kes veece GuuesKeveere nw~
pewveeeeeeX ves pevemeeceeve keer ef mes ueeskeYee<ee kees
Deheveeee~ Dele: pece&ve efJeeved [e@. efJebjveerpd e ves Deheves Yeejleere
meeefnle kes Fefleneme ceW "erke ner efueKee nw efke Yeejleere Yee<eeDeeW
kes Fefleneme keer ef mes Yeer pewve meeefnle yengle cenlJehetCe& nw~
pewve Oece&-oMe&ve keer meJeexe meeOJeer hejcehetpe ieefCeveerecegKe
Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer kee cenveere JeefelJe
yengDeeeeceer nw~ DeeojCeere ese #eguueke eer ceesleermeeiej peer
kes MeyoeW ceW ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee kes
ceneeleeW kee ke"esjleehetJe&ke heeueve kejles ngS Yeer efMe<e-efMe<eeDeeW
kees efMeef#ele kejves nsleg melele mees jnleer nQ~ oMe&veeLeea meeceeefpekeeW
kes eefle Deehekee Demeerce Jeelmeue meJe&efJeefole nw~ efJeeveeW kes eefle
ecegefolecevee nesleer nQ~ Fve meyekes Ghejeble Yeer Jes mecee keer
megj#ee kej efnvoer, mebmke=le, eeke=le, DeheYebMe, ceje"er, keVe[
Deeefo Yee<eeDeeW kes meeefnle kee ienve DeOeeve SJeb me=peve kejleer
jnleer nQ~
Deeefe&kee ceeleeeer keer mebmke=le Yee<ee-meeefnle ceW efJeMes<e
efe nw~ Fmekee eceeCe Fme Yee<ee ceW Fvekes eje jefele efJehegue
heefjceeCe ceW meeefnle nQ~ mebIemLe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer
ves ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer eje mebmke=le meeefnle kes
efJekeeme ceW efoes iees DeJeoeve kees cetueebekf ele kejves kee meleeeme
efkeee nw~ e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer mJeeb mebmke=le
Yee<ee keer efJeog<eer nQ~ iele 40 Je<eeX mes es ceeleepeer kes meeLe efvejvlej
JeelmeuehetCe& meeefveOe eehle kejleer jner nQ~ Deeheves ceeleepeer kes eje
eCeerle mebmke=le meeefnle kes JeweMf edeeW kees jsKeebefkele efkeee nw~ Jen
32 he=eW ceW jefele hegmleke eesieoeve nmleeceuekeJele nw~
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kes MeyoeW ceW
eefo ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kees cenekeefJeefe$eer kene peeJes, lees
keesF& DeefleMeeesef e veneR nesieer, keeeWekf e Jewefoke hejcheje ceW cenekeefJe
keeefueoeme Yeeme, YeJeYetefle, ceeIe Deewj yeeCeYe kee pees mLeeve nw,
pewve hejcheje ceW Dekeuebke osJe, mecevleYe, Dece=leev metefj, eer
peemesveeeee&, yeeosJemetefj Deeefo hetJee&eeeeX keer hejcheje kee
efveJee&n kejves Jeeueer meeOJeer ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
Debke-4-5
kee Jener mLeeve ceevevee eeefnS~ en egefe ege meceereerve nw~

Gvekes Glke= leeie Deewj mebece ves Gvekes iee-hee mebmke=leefnvoer Deeefo kes mecemle meeefnle ceW hetCe& peerJevlelee eoeve keer nw~
ceeleepeer keer ke=efleeeW ves Deveske efJeog<eer veeefjeeW kes efueS meeefnleme=peve nsleg DeeoMe& emlegle efkeee nw~ Demeneer, <edKeC[eiece
keer mebmke=le erkee, keeleb$e JeekejCe, cetueeeej, meceemeej,
efveecemeej, $e+<eYeosJe eefj$eced, mlees$e meeefnle Deeefo ebLeeW kees
osKe-he{kej efJeeve ceveer<eer Gvekes eefle velecemleke nes efJemcee
Deewj n<e& eke kejles nQ~
ieefCeveer Deeefe&keejlve eer %eeveceleer ceeleepeer ves mebmke=leefnvoer Yee<eeDeeW ceW pewveOece&-oMe&ve kes eejeW DevegeesieeW hej efMeleeefOeke
meeefnle-me=peve kej Yeejleere meeefnle kes Yeb[ej kees mece=
efkeee nw~
eLeceevegeesie ceW eee: Gheveeme (keLeelceke meeefnle) ceW
yeeue efMe#ee meeefnle keer megjevee keer nw~ GveceW YeieJeeve $e+<eYeosJe
kee meceJemejCe, leerLekej $e+<eYeosJe kes oMe DeJeleej, eewyeerme
leerLekej, YeieJeeve ceneJeerj kewmes yeves?, YeieJeeve yeengyeueer, vesecf eveeLe,
heee&veeLe, leerLekej peerJeve oMe&ve, Oece&leerLe&, yeeue efJekeeme Yeeie 1
mes 4, yeeue Yeejleer Yeeie 1 mes 3, veejer Deeueeske, mebmkeej, peerJeve
oeve, Ghekeej, hejer#ee, pewve ceneYeejle, pecyetmJeeceer Deeefo nQ~
kejCeevegeesie ceW <edKeC[eiece, ef$eueeske Yeemkej,
ieesccemeej, YeeJeef$eYebieer, pewve Yetieesue, eee& Meleke, nefmleveehegjpecyeterhe Deeefo nQ~
ejCeevegeesie kes Devleie&le cetueeeej hetJee&& SJeb GejeOe&,
cegevf eeee&, DeejeOevee, efpevemlees$e meben, meeceeefeke SJeb eeJeke
eefleeceCe, Deeefe&kee, efMe#eCe heefle, jlvekejC[ eeJekeeeej,
meesuen YeeJevee, kegvokegvo kee Yeefejeie, oMeOece&, efoiecyej
cegefve, Deelcee keer Keespe, Oejleer kes osJelee, FvOJepe efJeOeeve,
meJe&leesYe efJeOeeve, keuhegce efJeOeeve, efJeeMeebelf e ceneJeerj efJeOeeve,
hebekeueeCeke efJeOeeve, egle mkebOe efJeOeeve, hebehejceser efJeOeeve,
eewyeerme leerLekej efJeOeeve, pecyeterhe hetpeebpeefue, Meebefle efJeOeeve,
efpeveiegCemebheefe efJeOeeve, efJe<eehenej efJeOeeve, eleefJeefOe-hetpee, yeengyeueer
mlees$e, Yeefe megOee Deeefo nQ~
Jeevegeesie ceW Demeneer Yeeie 1-2-3, efveecemeej
eeYe=le, veeemeej, keeleb$e heceeuee, meceemeej hetJee& Je GejeOe&,
eJeeve efveoxefMekee, pewve Yeejleer, efveecemeej heeeJeueer, %eeveece=le,
Deeueehe heefle, ceneJeerj osMevee, Je meben, meceeefOeleb$e-FesheosMe,
kegvokegvo ceefCeceeuee, Deveeefo pewveOece& Deeefo ke=efleeeB nQ~
DeekeeefMele ebLe nQ-YeeJe meben, Deehleceerceebmee, pewvesv
Debke-4-5
eefeee, leJeeLe&met$e Ske DeOeeve, meceemeej kee meej, Oeeve

meeOevee, DeOeelce meej, hee$ekesmejer mlees$e, <edDeeJeMeke efeee,
Deeiece ohe&Ce, efoiecyej pewveeeee& mehle hejcemLeeve, ie=nmLe Oece&,
efoJe OJeefve, DeeeJe ef$eYebieer, pewve ieefCele, pewve oMe&ve ceW efveefcee
Gheeoeve, <edKeC[eiece meej, ceeveJe ueeske, meceioMe&ve,
Ssefleneefmeke Deeefe&keeSB, leerLekej ceneJeerj keer hejcheje Deeefo~
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee keLeve
meceereerve nw efke ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer keer
mecemle ke=efleeeW ceW mebmke=le Yee<ee kee mejue Deewj meewJehetCe&
eJeen nw~ GmeceW ceeOege& kee meceeJesMe nw~ eee: uecyes meceemeeW
leLee efkeue heoeJeueer kee DeYeeJe nw~ Gvekeer Jeekee eespevee
mejue leLee eYeeJeeslheeoke nw~ Yee<ee ceW keneR Yeer DemJeeYeeefJekelee
kes oMe&ve veneR nesles~
ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kee kesJeue meeefnefleke
ner veneR Oece& SJeb meebmke=efleke #es$e ceW Yeer yengDeeeeceer eesieoeve
nw~ nefmleveehegj ceW pecyeterhe leerLe& kee efvecee&Ce, Meeele leerLe&
DeeesOee kee efJekeeme SJeb peerCeexej, eeeie-Fueeneyeeo (G.e.)
ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee efvecee&Ce, YeieJeeve
ceneJeerj pevceYetecf e kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) ceW vebeeJele& cenue
veeceke leerLe& efvecee&Ce Deewj ceebieerlegbieer ceW efvecee&CeeOeerve 108 heg
Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee efvecee&Ce keer esjCee
ceW Deehekee ner DeJeoeve nw~ Deehekeer ner esjCee mes hebeJe<eeae
pecyeterhe ceneceneslmeJe, YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&êre efveJee&Ce
ceneceneslmeJe, DeeesOee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cenecemlekeeefYe<eske,
kegC[uehegj ceneslmeJe, YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere
meneeefyo ceneslmeJe, pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve hej
Debleje&êre mebieeser, jeêr e kegueheefle meccesueve, Feflenemekeej
meccesueve, veeeeOeerMe meccesueve Je jeêre-Debleje&êre mlej kes
mesefceveej SJeb pecyeterhe %eeve peeself e jLe, meceJemejCe eer efJenej
jLe leLee ceneJeerj peesefle jLe kee Yeejle YeceCe Deeefo Oece&eJele&ve kes eYeeJeer keeeeX ceW Deehekeer cenleer esjCee jner nw~
hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kee
pewveOece&, oMe&ve, meeefnle, mebmke=efle SJeb %eeve-efJe%eeve kes #es$e ceW
cenveere eesieoeve meowJe mJeCee&#ejeW ceW GuuesKeveere jnsiee~ ve
kesJeue Deeefe&kee Deefheleg mecemle meeOeg-meeOJeer mecegoee ceW Ge
#es$eeW ceW Deehekee eesieoeve iele heeeme Je<eeX kes pewve Oece&-meeefnlemebmke=efle kes Fefleneme ceW mJeefCe&ce he= nw~
ieefCeveer Deeefe&kee eer Deheveer Glke= Deelce-meeOevee Deewj
lehe-leeie mes emetle eefleheue kees ceeveJe keueeCe ceW efJeleefjle kej
(29)
hejmhejesheenes peerJeeveeb metef e kees eefjleeLe& kejleer nQ~ Deeeee&

Yele&=nefj kes Meyoesb ceWceveefme Jeeefme keees hegCe heeret<e hetCee&:
ef$eYegJeveceghekeej eseCf eefYe: eerCeevle:~
hejiegCe hejceeCetved heJe&leerke=le efveleced,
efvepeefoefJekemevle: meefvle mevle: efkeevle:~~
pees Deheves ceve-Jeeve-keee ceW hegCeece=leeW mes heefjhetCe& nQ,
leerve ueeske kees Deheves GhekeejeW mes emeVe jKeles nQ, otmejeW kes
DeuheiegCeeW kees heJe&le kes meceeve ye[e yeleeles nQ, Ssmes Deheves oe
ceW efJekeefmele mevle efJejues nesles nQ~
ieefCeveer Deeefe&kee ceeleeeer kee DeeYee-ceC[ue SJeb Ge
%eeveejeOevee meYeer kees menpe ner eYeeefJele kejleer nw~ Deehekeer
JeeCeer ceW Deespe, emeeo Deewj ceeOege& iegCe nQ lees meeefnle ceW
DeefYeOee, ue#eCee Deewj Jebpevee MeefeeeB efJeeceeve jnleer nQ~ Jes
mejmJeleer mJehee nQ, efpevekes JeefelJe SJeb ke=eflelJe ceW melebefMeJeb-megvojced leerveeW kee meceJeee nw~ yengYee<ee efJeod Deeefe&kee
ceeleeeer kee meeefnle-me=peve hee"keeW kes ceeveme kees heefjhueeefJele
kejlee nw, pees eejeW DevegeesieeW kees meceeefJe efkees ngS efJeMeeue
heefjceeCe ceW nw~ Demeneer pewmes keoeeer ebLeeW kees meJe&eLece
Deeheves ner meJe&megueYe yeveeee nw~
Jemlegle: ceeveJeere meceepe kees megKe-Meebefle keer mebpeerJeveer
eoeve kejves Jeeueer ieefCeveer Deeefe&kee ceeleepeer kes ejCeejefJevoeW ceW
Yete: Yete Jeboeefce kejles ngS nce Deehekes Meeele GppeJeue jlve$ee
kes DeveJejle DeYegoe keer Deewj Fme JemegOee kees efejkeeue leke
Jejonmle eoeve kejeves keer cebieue YeeJevee Yeeles nQ~
keefJeJej keeefueoeme kes MeyoeW ceWefMeJeemles hevLeeve: mevleg~~
Deehekee cees#eceeie& meyekes efueS efnleeJen nes~~
DeemLee ewveue hej eefleefove megveW

hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes
cebieue eJeeve
mecee-ceOeevn 2.30 yepes
efJe<ee-GejhegjeCe ebLe
yejveeJee ceW DeeJeMekelee

eer efoiecyej pewve DeefleMee #es$e yejveeJee (cesj") G.e. ceW eefj$eJeeve, heefjeceer SJeb F&ceeveoej cewvespej, hegpeejer,
ceeueer Je jmeesF&ee keer DeeJeMekelee nw~ Fgke Je eesie Jeefe efvecve ceesyeeF&ue hej mecheke& kejkes Dehevee yeeees[ee Yespe
mekeles nQ~ DevegYeJeer Jeefe kees eeLeefcekelee, Jesleve eesieleevegmeej leLee DeeJeeme keer megefJeOee #es$e hej efve:Meguke oer peeesieer~
mecheke& : meboerhe pewve, cees.-09634900959, 09411023126, 09927906646
DeheYebMe, eeke=le Yee<ee kes efuees hee"eece eespevee

jepemLeeve efJeeefJeeeuee peehegj eje ceeveleeeehle eeke=le SJeb DeheYebMe Yee<ee kes DeOeeheve nsleg DeheYebMe meeefnle
Dekeeoceer, peehegj eje efJeefYeVe hee"eece eejcYe efkees pee jns nQ~ Dele: Fgke efJeeeLeeaieCe Dekeeoceer keeee&uee mes efve:Meguke
DeeJesove he$e Je efveeceeJeueer 1 Deketyej 2009 mes eehle kej mekeles nQ~ heeeled hee"eece keer heerme meefnle DeeJesove he$e pecee
kejves keer Debeflece efleefLe 15 efomecyej 2009 jnsieer~ eeke=le SJeb DeheYebMe meef&ehf ekes hee"eece he=Leked-eLeked he ceW 1 peveJejer mes
31 peveJejer 2010 leke Deeeesefpele efkees peeeWies~
mecheke& : [e@. keceueebo meesieeCeer-efveosMeke, DeheYebMe meeefnle Dekeeoceer
efoiecyej pewve veefMeeeB Yeejkepeer, meJeeF& jeceefmebn jes[, peehegj-302004
(30)
Debke-4-5
YeieJeeve ceneJeerj kes cees#eieceve keer hetJe& yesuee ceW

keee oerheeJeueer ceveevee Gefele nw?
(oerheeJeueer heJe& : 18 Deketyej 2009 kes meboYe& ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer mes efJeMes<e Jeelee&)
emlegefle-ye. keg. mJeeefle pewve (mebIemLe)

ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! meefJevee Jeboeefce, Deepe ceQ oerheeJeueer
heJe& mes mebyebeOf ele cenlJehetCe& leLeeW kes efJe<ee ceW efpe%eemeeSB ueskej Deehekes
mece#e GheefmLele ngF& nt,B ke=heee cegPes Gefele ceeie&oMe&ve eoeve kejW~
hetpe %eeveceleer ceeleepeer-hetes! keee hetvee eenleer nes?
ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! mecemle pewve meceepe 24JeW
leerLekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes cees#eieceve kes Gheue#e ceW
oerheeJeueer heJe& ceveelee nw, Fmekes efJe<ee ceW Meeeere eceeCe keee
nQ, ke=heee yeleeeW~
hetpe %eeveceleer ceeleepeer-nefjJebMehegjeCe, meie& 66, he=. 805
hej DeeOeeefjle nw-YeieJeeve ceneJeerj meye Deesj mes YeJeeW kees mecyeesOe
kej heeJeehegjer veiejer ceW hengB es Deewj JeneB ceveesnj Geeve veece kes Jeve
ceW efJejepeceeve nes iees~ peye elegLe&keeue ceW leerve Je<e& mee{s Dee" ceen
yeekeer Les, leye mJeeefle ve#e$e ceW keeefle&ke DeceeJemee kes efove eele:keeue
(G<eekeeue) kes mecee DeIeeefleee keceeX kees veeMe kej YeieJeeve kece& yebOeve
mes cege neskej cees#eOeece kees eehle nes iees~ Fveefo osJeeW ves Deekej
Gvekes Mejerj keer hetpee keer~ Gme mecee osJeeW ves yengle Yeejer osoerheceeve
oerhekeeW keer hebef e mes heeJeehegjer veiejer kees meye lejhe mes ekeeMeege kej
efoee~ Gme mecee mes ueskej Deepe leke ueesie eefleJe<e& oerheceeefuekee eje
YeieJeeve ceneJeerj keer hetpee kejves ueies~
osKeWpJeueleoerheeefuekeee eJe=ee, megjemegjow eaefheleee eoerhleee~
leoe mce heeJeeveiejer mecevlele:, eoerehf eleekeeMeleuee ekeeMeles~~1~~
SJeb,
lelemleg ueeske: eefleJe<e&ceeojeled, eefmeoerheeefuekeee$e Yeejles~
mecegele: hetpeefelegb efpevesejb, efpevesv efveJee&Ce efJeYetelf eYeefeYeeked~~21~~
DeLee&led Gme mecee mes ueskej YeieJeeve kes efveJee&Ce keueeCeke
keer Yeefe mes ege mebmeej kes eeCeer Fme Yejle#es$e ceW eefleJe<e&
DeeojhetJe&ke eefme oerheceeefuekee kes eje YeieJeeve ceneJeerj keer
hetpee kejves kes efueS Gele jnves ueies DeLee&led YeieJeeve kes
efveJee&CekeueeCeke kes Gheue#e ceW oerheeJeueer heJe& ceveeves ueies~
heeJeehegjer ceW mejesJej kes ceOe efmLele peue cebefoj ner
YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce nw, pewmee efke eer hetpeheeo
Deeeee& ves efveJee&CeYeefe ceW kene nw-
Debke-4-5
heeJeehegjme yeefnVeleYetefceosMes,
heeeslheueekegueJeleeb mejmeeb efn ceOes~
eer Je&ceeveefpeveosJe Fefle eleerlees,
efveJee&Ceceehe YeieJeeved eefJeOetleheehcee~~24~~
Ghejese leLeeW keer hege
f eer iegCeYe Deeeee& eCeerle GejhegjeCe
ceW Yeer mheleee heefjueef#ele nesleer nw~ meeLe ner, YeieJeeve kes efveJee&Ce
ieceve kes heeeled Gmeer efove Gvekes eLece ieCeOej ieewlece mJeeceer kees
kesJeue%eeve eie nesves kees Yeer GejhegjeCe ceW kene ieee nw, eLeeJeefvo<evles YeJeeleerleceLewJe&voeKe: mleJew:~
JeerjefveJe=e& flemeceehleefove SJeemleIeeefleke:~~515~~
YeefJe<eecencehegelkesJeue%eeveueeseve:
YeJeeveeb Oece&osMesve efJele efJe<eeebmlele:~~516~~
(GejhegjeCe, heJe& 76)
ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! oerheeJeueer heJe& kes efJe<ee ceW es
Deeieceese eceeCe peevekej cegPes Delevle Deeuneo nes jne nw, hejvleg
ceeleepeer! efkemeer-efkemeer Je<e& osKeves ceW Deelee nw efke pewve meceepe ceW lees
oerheeJeueer heJe& DeceeJemee kees neslee nw hejvleg Deve meceepe ceW Ske efove
henues ner oerheJeeueer cevee ueer peeleer nw, Ssmes ceW ueesieeWs ceW keeheer Yece
jnlee nw leLee meyekees osKekej pewve yebOeg Yeer YeieJeeve kee efveJee&Ceuee[t
e{eves mes henues efove keer jeef$e ceW ner oerheeJeueer hetpeve kej uesles nQ, keee
en Gefele nw, ke=heee Dehevee ceeie&oMe&ve eoeve kejW~
hetpe %eeveceleer ceeleepeer-pewve Deeiece kes Devegmeej YeieJeeve
ceneJeerj kes efveJee&Ceieceve kes hetJe& elego&Meer keer jeef$e ceW oerheeJeueer
hetpeve kej uesvee efveleeble Devegefele nw keeeWefke efJeOeeve en nw efke
keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee keer eYeele yesuee ceW YeieJeeve ceneJeerj
keer meecetefnke hetpeve kejkes efveJee&CekeeC[ he{les ngS efveJee&Ceuee[t
e{eee peelee nw, hegve: Gmeer efove meeebkeeue ceW oerhekeeW kees
peueeee peelee nw Deewj veeer yener Deeefo kee cegntle& kejles ngS
ieCeeveeb F&Me: ieCesMe:ieCeOej: Fme Jeglheefe kes Devegmeej yeejn
ieCeeW kes DeefOeheefle ieewlece ieCeOej (ieCesMe) leLee Gvekeer kesJeue%eeve
efJeYetelf e DeLee&led kesJeue%eeve ceneue#ceer keer hetpee mecheVe keer peeleer nw~
Deye Deehe mJeeb efJeeej kejW efke YeieJeeve kee efveJee&Ce nesves
kes hetJe& elego&Meer keer jeef$e ceW ieCeOej hetpeve SJeb kesJeue%eeve
(31)
ceneue#ceer hetpeve kej uesvee Deewj Deieues efove DeceeJemee kees

efveJee&Ceuee[t e{evee keneB leke Gefele nw?
pees heefC[le/cegnlt e&%e Fleeefo Yeer eefo meceepe ceW Deheves hebeebie
Deeefo eje Fme ekeej keer eJe=ef e keer esjCee kejles nQ, lees Gvekee
en ke=le pewveeiece keer DeJeceevevee mJehe ner ceevee peeesiee~
ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee
kees eele:keeue YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee meecetefnke efveJee&Ceuee[t
e{eves keer hejcheje lees pewve meceepe ceW npeejeW Je<eeX mes eueer Dee
jner nw, hejvleg meeebkeeueerve ieCeOej hetpeve Fleeefo keee efkemeer
efJeMes<e cegntle& ceW kejvee eeefnS?
hetpe %eeveceleer ceeleepeer-osKees! keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee
keer efleefLe lees YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes efveJee&Ce ieceve mes Ssmeer
heefJe$e nes ieF& nw efke Fme efoJeme kee eleske #eCe ner Deheves Deehe
ceW meJeexece cegntle& nw, cesjs ieg Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer
cenejepe kene kejles Les efke oerheeJeueer kee mechetCe& efoJeme ner
Geceesece nw, Fme efove efkemeer cegntle& kees osKeves keer DeeJeMekelee
veneR nw~ etBefke eele:keeue YeieJeeve kes efveJee&Ce heOeejves kes heeeled
Gmeer efove meeebkeeue ceW ieewlece mJeeceer kees kesJeue%eeve nesves keer
yeele pewveeiece ceW DeeF& nw, FmeerefueS meeebkeeue yener hetpeve,
ieCeOej hetpeve SJeb kesJeue%eeve ceneue#ceer hetpeve mecheVe keer peeleer
nw Deewj oerheceeefuekee kees eppJeefuele efkeee peelee nw~
otmejer yeele en Yeer Oeeve osves eesie nw efke pewveeeeeeX kes
Devegmeej eele:keeue meteexoe kes mecee pees efleefLe 6 Ie[er leke
jnleer nw, Jener Gme efoJeme kes efueS ceeve nes peeleer nw~
Dele: eefo eele:keeue meteexoe kes mecee 6 Ie[er leke DeceeJemee
nw, lees Gme efove DeceeJemee ner ceeveer peeesieer, Fmeer Devegmeej efkemeer
efoJeme kes efueS efleefLe kee efveOee&jCe efkeee pee mekelee nw~
ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! Fme Je<e& meved 2009 ceW
18 Deketyej kees megyen 11 yepes leke ner DeceeJemee Leer, Ssmes ceW
18 Deketyej keer meeebkeeue ieewlece ieCeOej hetpeve Fleeefo kejvee
keee Gefele ceevee peees?
hetpe %eeveceleer ceeleepeer-osKees! YeieJeeve kes efveJee&Ce kee
mecyebOe lees DeceeJemee efleefLe mes nw, hejvleg meeebkeeue keer hetpee kee
DeceeJemee mes keesF& mebyebOe veneR nw~ Yeues ner DeceeJemee megyen 11 yepes
ner meceehle nes ieF&, hejvleg efpeme efove YeieJeeve efveJee&Ce heOeejs Gmeer efove
keer meeebkeeue ceW ieewlece ieCeOej kees kesJeue%eeve ngDee, Fme leLe kes
Devegmeej efveJee&Ce Jeeues efove keer meeebkeeue kees ner ieewlece ieCeOej
Fleeefo hetpee mecheVe efkeee peevee Meeeevegketue nw~
ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! Fme yeej pewve meceepe ceW oerheeJeueer
18 Dekeyt ej keer Leer Deewj keF& ueesieeW eje Oevelesjme 15 Dekeyt ej kees
(32)
cevee ueer ieF&, Ssmee keee Gefele Lee?

hetpe %eeveceleer ceeleepeer-JeemleefJekelee en nw efke 15
Deketyej kees lees meeeb 4.45 yepes leke eoMeer (yeejme) efleefLe Leer,
leye Gme efove cebieue $eeesoMeer ele kej uesves DeLeJee Oeve$eeesoMeer
(Oevelesjme) cevee uesves kee keesF& Deewefele veneR Lee~ neB! 16 Deketyej
kees 2.30 yepes ceOeevn leke $eeesoMeer Leer, Dele: Gme efove ner
cebieue $eeesoMeer ele kejvee Gefele Lee~ cesje lees ener kenvee nw efke
Deeieeceer Je<eeX ceW pewve ceeveleevegmeej efleefLe kee efveCe&e kejkes ner pewve
Oecee&JeueefcyeeeW kees oerheeJeueer SJeb mebyebeOf ele heJeeX kees ceveevee eeefnS~
ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! Ske yeele Deewj ceefmle<ke ceW
Deeleer nw efke keF& yeej efveJee&Ce DeceeJemee kes hetJe& keer elego&Meer kees
vejke elego&Meer ken efoee peelee nw, keee en Gefele nw?
hetpe %eeveceleer ceeleepeer-veneR! en efkeceefhe Yeer Gefele
veneR nw keeeWekf e pewveeiece kes Devegmeej kesJeueer YeieJeeve ceneJeerj
mJeeceer efveJee&Ce peeves kes oes efove hetJe& meceJemejCe kes efJeIeefle nes
peeves hej heeJeehegjer kes ceveesnj veece kes Geeve ceW keceueeW mes Jeehle
mejesJej kes ceOe ceneceefCeceeer efMeuee hej DeOej ner efJejepeceeve
neskej Oeeve ceW ueerve nes iees leLee keeefle&ke ke=<Cee elegoM& eer keer jeef$e
kes Deble ceW DeIeeefleee keceeX kees Yeer ve kejkes efveJee&Ce kees eehle nes
iees (GejhegjeCe, heJe& 76, Mueeske 509-512) lees efpeme efove YeieJeeve
ves mebmeej heefjYeceCe kee Deble kejkes meJeexlke= cees#eue#ceer kees eehle
kej efueee nes, lees Jen lees Megkeue Oeeve elego&Meer keneR peeveer eeefnS
ve efke vejke elegoM& eer~ cesje lees efJeled Jeie& mes Yeer ener kenvee nw efke
keYeer Yeer Fme ceneve efoJeme nsleg Ssmes MeyoeW kee eeesie ve kejW~
ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! Deble ceW Ske eMve kee meceeOeeve
Deewj eenleer ntB efke keeefle&ke Megkeuee Skeced kees keesF& veee keee& veneR
efkeee peees Fleeefo ceevelee keee pewveeiece kes heefjes#e ceW nw?
hetpe %eeveceleer ceeleepeer-veneR! en lees pewveeiece kes hetCe&leee
efJehejerle nw keeeWekf e YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kees keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee
kees efveJee&Ce eehle ngDee Deewj keeefle&ke Megkeuee Skeced mes Jeerj efveJee&Ce mebJeled
kee MegYeejbYe ngDee, pees efke meJee&eOf eke eeeerve mebJeled nw~ Jele&ceeve ceW Jeerj
efveJee&Ce mebJeled 2536 kee eejbYe ngDee nw~ lees keeefle&ke Megkeuee Skeced lees
Je<e& kee eLece ceebieefueke efoJeme nw Dele: Fme efove lees efJeMes<e he mes
veJeerve ceebieefueke keeeeX kees eejbYe kejW, lees meJee&eOf eke Gece ner nesiee,
FmeceW keesF& Yeer Mebkee veneR kejvee eeefnS~
ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! Deepe Fve meYeer eemebefieke
efJe<eeeW hej Deehekee Deeieceese ceeie&oMe&ve eehle kejkes ceQ Delevle
ke=le%e SJeb Devegenerle ntB~ ke=heee Ssmes ner nce meyekees Deehe
%eeveece=le kes heeve kee megDeJemej eoeve kejleer jnW, ener cebieuekeecevee
nw~ Deehekes eerejCeeW ceW yeejcyeej Jeboeefce!
hetpe %eeveceleer ceeleepeer-cebieue DeeMeerJee&o!
Debke-4-5
nesueeW kee Meekeenejer Yeespeve nes mekelee nw veyyes eefleMele ceebmeenejer

(efoMee yeesOe, peveJejer-2009 mes meeYeej)
eer jeceefveJeeme ueKeesefee, veF& efouueer
DeMeeske Deewj Gmekeer helveer hejchejeiele Meekeenejer heefjJeej
kes nQ~ Jes Ske heeBe efmeleeje nesue ceW jeef$e kees Ske efJeJeen
eerelf eYeespe ceW meefcceefuele ngS~ Gme nesue ceW Ske lejhe Jesefpesejf eve
(DeLee&led Meekeenej) SJeb otmejer lejhe vee@ve Jesefpesefjeve (DeLee&led
ceebmeenej) kes efoMee mebkesle kes yees[& ueies ngS Les~ GvneWves efpeme
lejhe Meekeenej kee mebkesle ueiee ngDee Lee, Gme lejhe keer hebefe
ceW Ke[s neskej meueeo, meypeer, jeser Deeefo efueee~ Yeespeve kes
heeeled efce"eF&eeW Jeeues ke#e ceW keg efce"eF&eeB Deeefo ueeR~ Jes
ceve ner ceve mecePe jns Les efke Jes Meekeenejer nQ Deewj GvnW
Meekeenejer Yeespeve Ske Fleves ye[s nesue ceW megefJeOee mes eehle nes
ieee nw, uesefkeve peye efkemeer heefjefele Jeefe ves GvnW Keeves keer
eerpeeW kes yeejs ceW eskee Deewj mecePeeee, leye GvnW helee euee efke
GveceW mes keg meueeo Deewj efce"eF&eeB Meekeenejer veneR LeeR yeefuke
GveceW Deb[e efceefele Lee~
Ssmes ner Ske eerkegceej Ske ye[er mebieeser kes mecee Ske
heeBe efmeleeje nesue kes ye[s meYee ke#e, DeLee&led JeQkeJes he ceW
oeshenj kes Yeespeve kes mecee Deheveer hues ceW keg Meekeenejer
meceeve pewmes meueeo Deeefo ueskej Keeves ueies~ Jes Deheves ceve ner
ceve mecePe jns Les efke GvneWves Meekeenejer JemlegDeeW kee ner eeve
efkeee nw, uesefkeve keg mecee kes heeeled peye GvnW helee ueiee efke
pees meueeo GvneWves KeeF& Leer Jen Deb[e efceefele Leer, leye GvneWves
nesue kes kece&eeefjeeW kees yengle yegje-Yeuee kene~
Fme ekeej kes nesue ceW peeves Jeeues Meekeenejer heefjJeejeW
kes es keesF& Ske ee oes ner eble veneR nQ yeefuke Dekemej pees Yeer
Meekeenejer nesueeW ceW peeles nQ, GvnW kece mes kece veyyes eefleMele
Fme ekeej keer DemeeJeOeeveer ee DevegYeJe peeves-Devepeeves ceW neslee
nw~ DeefOekeebMe JeefeeeW kees lees helee ner veneR euelee efke GvneWves
keye ceebmeenejer Yeespeve enCe kej efueee nw, peyeefke Jes Meekeenejer
ke#e kes lejhe Les~ Fmeefuees Fme DeOeee kes Meer<e&ke mes Deehe
eeQefkees veneR, yeefuke MeekeeneefjeeW keer meeJeOeeveer kes efuees keg
JeJeneefjke megPeeJe emlegle nQ efpevemes Jes mJeeb Yeer ve kesJeue
Meekeenejer Yeespeve eehle kej mekeles nQ, Jejved Deve MeekeeneefjeeW
kees Yeer ceebmeenejer yeveves mes jeske mekeles nQ~
Jemleg efmLeeflenesueeW Deewj ye[s-ye[s jsmesjsveW ceW en
osKeves ceW Deelee nw efke peye Yeer efJeJeen ee pevceefoJeme Deeefo keer
Debke-4-5
heeea ee eerefleYeespe kee Deeeespeve neslee nw lees Meekeenejer SJeb

ceebmeenejer oesveeW ekeej kes Yeespeve hejesmes peeles nQ~ uesefkeve keF&
yeej en osKeves ceW Deelee nw efke Meekeenejer Yeespeve ceebmeenejer
Yeespeve mes Deueie veneR jKee peelee nw yeefuke oes ee leerve ye[s
yele&veeW ceW, eens yeere ceW ee efkeveejs hej, ceebmeenejer Yeespeve jKe
efoee peelee nw Deewj en kenkej efke yeekeer Yeespeve Meekeenejer nw,
efpemes Meekeenejer Jeefe Deejece mes ues mekeles nQ, nesueeW kes
kece&eejerieCe Dehevee kee&Je efveJee&n mecePe uesles nQ~ uesefkeve keF&
JemlegDeeW kes veece Fme ekeej mes nesles nQ efke he{s-efueKes Meekeenejer
JeefeeeW kees Yeer GveceW OeesKee nesves kee DebosMee jnlee nw~
keF& yeej eerefleYeespe Deeefo ceW peye kesJeue Meekeenejer
Yeespeve hejesmee peelee nw leye Meekeenejer Jeefe en mecePeles nQ
efke Jes efve:mebkeese Ssmee Yeespeve kej mekeles nQ~ uesefkeve JeemleefJeke
efmLeefle en ns efke Ssmes Yeespeve ceW Yeer keF& ekeej kes Keee heoeLeeX
ceW DeC[e efceefele neslee nw~
DeYeer neue ner ceW efouueer kes Ske ye[s heeBe efmeleeje
nesue ceW nceejs ceensejer cenemeYee kes Ske Jeefj keee&kelee& kes
heesles kes pevceefoJeme hej Ske yengle ye[e Deeeespeve ngDee, efpemeceW
Meekeenejer Yeespeve kee Fblepeece efkeee ieee Lee~ uesefkeve peye Jes
yeLe&-[s keske keeves Deees Deewj Gvemes hete ieee efke keske DeC[e
efceefele nw DeLeJee DeC[e jefnle DeLee&led Sieuesme keske nw, lees
Gvekee Gej Lee efke keske ceW DeC[e lees neslee ner nw Deewj efhej
nesue ceW efyevee keske kes yeLe&-[s veneR cevee mekeles, en lees Deece
efjJeepe-mee nes ieee nw~ Ssmeer ogYee&iehetCe& efmLeefle eee: nesueeW
Deewj eerefleYeespeeW kes mecee efieesej nesleer nw~ efhej Gmeer efove
pees meueeo jKee ieee Lee GmeceW DeC[e efceefele jefMeeve meueeo
Leer efpemes ueesie ye[s eeJe mes Kee jns Les~
DeefOekeebMe JeefeeeW kees lees helee ner veneR Lee efke jefMeeve
meueeo ceW ueieYeie 99 eefleMele DeC[e efceefele neslee ner nw~ Fmeer
ekeej keske, hesmêr Deewj hegef[bie Deeefo ceW DeC[eW kee eeesie
KeguesDeece nesue Jeeues kejles nQ Deewj efve:mebkeese GvnW Ssmeer
heeef&eeW ceW hejesmee peelee nw efpevnW Meekeenejer Yeespeve kene peelee
nw~ Fme ekeej meueeo mes ueskej efce"eF&eeW leke ceW yejeyej ner
peeves-Devepeeves ceW DeC[e Keeves keer DeeMebkee yeveer jnleer nw~ efhej
keYeer-keYeer methe ceW Yeer ner Deeefo ceebmeenejer leJeeW kee efceeCe
(33)
neslee nw~ Fmeefuees pees Jeefe Meg Meekeenejer nQ ee Meekeenejer

jnvee eenles nQ, GvnW Fve meyemes yeeves kes efuees meeJeOeeveer
yejleveer eeefnes~
nesue ceW meeJeOeeefveeeBDeepe kes egie ceW en lees mecYeJe
veneR nw efke nce heeBe efmeleeje ee Deve efkemeer nesue ee
jsmesjsv ceW Yeespeve kejves veneR peeeW~ peevee Yeer he[lee nw Deewj
JeneB Yeespeve Yeer kejvee he[lee nw~ uesefkeve Meekeenejer Jeefe keg
meeJeOeeefveeeW kee eefo heeueve kejW lees Jes Meg Meekeenejer yeves jn
mekeles nQ Deewj De%eeveleeJeMe pees DeC[s Deeefo kee mesJeve nes
mekelee nw, Gmemes yee mekeles nQ~ pewmeseLece meueeo kees ner
ueerefpees~ efpeme keeer meueeo hej efkemeer Yeer ekeej kee efceeCe
veneR nw kesJeue Jener meueeo uesveer eeefnes Deewj peneB Yeer meueeo
kes Thej keesF& DeeJejCe nw, pees Dekemej ceseesveerpe (DeC[s kee
Yeeie) kes efceeCe mes ner yeveleer nw, nce nesue JeeueeW kees en
efveoxMe os mekeles nQ efke jefMeeve meueeo yeveeves ceW DeC[eW kes
mLeeve hej kesJeue Meg eerce Deeefo kee ner Fmlesceeue kejW~ Ssmee
nesves mes nce DeC[s kes mesJeve mes yee mekeles nQ~ "erke Gmeer ekeej
methe efueee peees lees het uesvee eefenes efke keneR efkemeer methe ceW
ner ee ceebmeenejer leJe DeLeJee Deeefce<e Yeespeve lees veneR efceueeee
ieee nw ? DeefOekeebMele: Meg meefypeeeW kee methe ee oeue kee methe
hetlee kejves kes yeeo efueee pee mekelee nw~
peye Deehe Yeespeve kes yeeo efce"eF& kees hues ceW uesJeW lees
Gme mecee kesJeue Meg DeeF&meeerce Deeefo kee ner mesJeve kejW, ve
efke kemeee Deeefo efpemeceW DeC[e efceefele neslee nw~ Fmeer ekeej
peye efJeJeen ee pevceefove Deeefo keer heeea kes mecee keske keee
peelee nw lees efyevee efkemeer DeeosMe eee: Ssmes keske DeC[e efceefele
neslee nw~ nceeje en kee&Je nw efke Ssmes keske ve KeeeW~ peye nceW
mJeeb keesF& heeea kejveer nes lees nce nesue kes DeefOekeeefjeeW mes
efveJesove kejkes eqyevee DeC[eW kee keske yeveJee mekeles nQ~ Fme
ekeej kes keee& ceW keesF& ke veneR neslee~ Fmeer ekeej ye[s-ye[s
MenjeW ceW Sieuesme keske yeveeves Jeeues nQ~
nceeje mJeeb kee Fme yeejs ceW DevegYeJe nw efke Lees[er-meer
meleke&lee mes nce keske, hesmêr Deeefo ceW DeC[s kes mesJeve mes yee
mekeles nQ~ peneB keg helee veneR nes, lees Ssmes meeOeejCele: hejesmes
peeves Jeeues keske, hesmêr Deeefo ve ueW~ Fve meeJeOeeefveeeW kes yejleves
mes Meekeenejer Jeefe Meekeenejer yeves jn mekeles nQ, DeveLee Yetue
mes ner mener, Meekeenejer Jeefe Yeer eee: ceebmeenej enCe kej
uesles nQ, pees Oece&, ceee&oe Je mJeemLe Deeefo keer YeeJevee kes
meJe&Lee efJe neslee nw~
nceeje kee&Jeefpelevee mebYeJe nes Glevee Deheves heefjJeej
Deewj efce$eeW kees Devepeeves ceW jefMeeve meueeo, keske, hesmê,r hegef[bie
Deeefo efpeveceW DeC[e efceefele neslee nw Deewj helee veneR euelee Deewj
pees nesue kes kece&eeefjeeW keer DemeeJeOeeveer kes keejCe Meekeenej
kes ke#e ceW jKeer peeleer nw, Gvekes mesJeve mes yeevee eeefnes~
sueermkeeshe mes yeeeW ves DeekeeMe kes DeodYegle vepeejeW kee oeroej efkeee
(Decej Gpeeuee-cesj", meesceJeej, 26 Deketyej 2009 mes meeYeej)
efpeuee efJe%eeve keueye keer Deesj mes Deeeesefpele keee&ece ceW efJe%eeve keueye kes yeeeW SJeb DeefYeYeeJekeeW kees sueermkeeshe eje
pecyeterhe ceW Debleje&êre Keieesueere Je<e&-2009 kes lenle Debleefj#e ceW nesves Jeeueer IeveeDeeW kees Deheveer DeeBKeeW mes osKee~ KeieesueefJeod
oerheke Mecee& ves Deemeceeve mes tles leejeW kee vepeeje efoKeeee Deewj Keieesue oMe&ve keer efJemle=le peevekeejer oer~
pewveOece& kes Ssefleneefmeke mLeue pecyeterhe keer Oece&Meeuee keer le hej MeefveJeej keer jeef$e eieefle efJe%eeve mebmLee kes meneesie
mes efpeuee efJe%eeve keueye keer erce eje pece&veer ceW efveefce&le veJeervelece lekeveerke keer sueermkeeshe mes Deemeceeve kes vepeejs efoKeees~
efpemeceW eeBo kes ies, efhes eeBo leLee Gmekes yeeo DeekeeMe ceW meheso yeuye keer lejn eceke jns ye=nmheefle en kees Gmekes leerve
GheeneW kes meeLe osKee~ KeieesueefJeod oerheke Mecee& ves ekeeMe eot<eCe kes efJe<ee ceW yeleeee efke mee{s 23 F&e uebyess Jeeme Jeeues heeFhe
keer ceoo mes leejeW keer ieCevee kee eeesie Yeer efkeee~ DeekeeMe ceW meheso yeuye keer lejn eceke jns ye=nmheefle ie=n Je Gmekes leerve
GheeneW kees Ske meeLe osKee~ Fme keewletnue kes yeere yeeeW ves Deemeceeve mes hetJe&-Gej efoMee ceW Je=efeke jeMeer osKeer Deewj Deheveer
DeekeeMe iebiee kes DeodYegle vepeejeW kee oeroej efkeee~ jeef$e Ske yepes kes yeeo meYeer ves Deemeceeve ceW ueeue jbie kee cebieue en osKee~
Fme oewjeve yeeeW ves cebieue en hej peerJeve nesves leLee heeveer keer efmLeefle mes keF& meJeeue hets, efpemekee KeieesueefJeod ves
meblees<e peveke peJeeye efoee~ Fmekes meeLe ner hetJe&-oef#eCe efoMee ceW meewj ceb[ue kee Ketyemetjle Meefve Deheves TOJee&keej uueeW kes
meeLe vepej Deeee~ en keee&ece meteexoe nesves leke euelee jne~ keee&ece ceW Jeve mebj#eke cesj" S.kes. efJesoer, yueeke
keesDeeef[&vesj eleehe efmebn, eoerhe leeieer, mebieerlee, efveefleve, DeekeeMe, Deebeue, cesIevee Deeefo kee meneesie jne~
(34)
Debke-4-5
pecyeterhe ceW MejohetefCe&cee ceneslmeJe meevevo mechevve

Dece=lemece yejmee hetpe %eeveceleer ceeleepeer kee cebieue DeeMeerJee&o'
(eer pes.meer. pewve kees ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeej SJeb efo. pewve vewefleke efMe#ee meefceefle kees pecyeterhe hegjmkeej)
-peerJeve ekeeMe pewve, eyebOe mecheeoke
pecyeterhe nefmleveehegj ceW hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer keer 76JeeR pevcepeebleer hej Deeeesefpele MejoheteCf e&cee
ceneslmeJe efoveeBke 2 mes 4 Dekeyt ej 2009 leke Yeejer n<eexuueemehetJe&ke meevevo mechevve ngDee~ efoveeBke 2 Deketyej kees YeieJeeve MeebefleveeLe
jLeee$ee Je 3 Deketyej kees leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJele cenemebIe eje Deeeesefpele efveyevOe eefleeesefielee kes hegjmkeej mecehe&Ce kee
keee&ece mechevve ngDee~ heMeeled 4 Deketyej-MejohetefCe&cee kes efove hetpe ceeleepeer keer 76JeeR pevcepeebleer hej efJeveeebpeefue meYee SJeb
hegjmkeej mecehe&Ce meceejesn kee Deeeespeve YeJeleehetJe&ke mechevve ngDee~
Mejo heteCf e&cee ceneslmeJe ceW cegKehe mes 4 Dekeyt ej kees eele:keeue mes ner pecyeterhe ceW hetpe ceeleepeer keer pee-peekeejeW SJeb yeQ[
yeepeeW keer Oegve mes mechetCe& JeeleeJejCe n<e&ceeer nes ieee~ meJe&eLece leervecetefle& cebefoj ceW eele: 6.00 yepes YeieJeeve DeeefoveeLe, Yejle,
yeengyeueer kee ceneefYe<eske ngDee~ heMeeled YekeleeW ves hetpe ceeleepeer kee heeo-e#eeue kej ve=le Deeefo kes meeLe iegYeefkele emlegle keer~
heMeeled eele: 8.00 yepes pecyeterhe ceW efveefce&le nesves Jeeues efJeMeeue efpevecebefoj keer Jesoer kee efMeueeveeme efkeee ieee~ %eeleJe nw efke Fme
cebefoj ceW YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbLegveeLe SJeb DejnveeLe keer 31-31 Heer TBeer leerve efJeMeeue Ke[dieemeve eefleceeeW efJejepeceeve neWieer
efpevekee hebekeueeCeke HejJejer 2010 ceW mechevve nesiee~ cegKehe mes YeieJeeve MeebefleveeLe eeflecee Jesoer kee efMeueeveeme mebIeheefle eer
ceneJeerj emeeo kegmegceuelee pewve-efouueer eje, YeieJeeve kegbLegveeLe eeflecee Jesoer kee efMeueeveeme eer keceueebo pewve-KeejeryeeJeueer, efouueer
keer Deesj mes eer cegkesMe kegceej Meen-cegcyeF& heefjJeej leLee YeieJeeve DejnveeLe eeflecee Jesoer kee efMeueeveeme eer %eeveebo MeefMe pewve-Deeje
eje efkeee ieee~ efJeefOeefJeOeeve kes keee& eefle<"eeee& heb. vejsMe kegceej pewve, heb. eJeerCeebo pewve, heb. efJepee kegceej pewve SJeb heb. Jeerjsv
kegceej pewve-pecyeterhe nefmleveehegj eje mechevve kejees iees~
ceOeevn ceW 12.15 yepes mes ueieYeie 2500 YekeleeW keer Yeer[ kes ceOe heefjmej ceW yeves eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej ne@ue ceW
efJeveeebpeefue meYee SJeb hegjmkeej mecehe&Ce meceejesn YeJeleehetJe&ke mechevve ngDee~ keee&ece kee PeC[ejesnCe eer Deefpele kegceej pewve
Depecesje-Oetefueeeve heefjJeej eje efkeee ieee~ hegve: mebIemLe ye. yenveeW ves cebieue ieerle emlegle efkeee~ Fme DeJemej hej meceejesn ceW
efJeefMe< DeefleefLe kes he ceW leerLekej ceneJeerj efJeMJeefJeeeuee, cegjeoeyeeo kes kegueeefOeheefle ceeveveere eer megjsMeebo pewve leLee veeueboe
(efyenej) kes meebmeo eer keewMeuesv kegceej peer ves heOeejkej hetpe ceeleepeer kee cebieue DeeMeerJee&o eehle efkeee leLee meYee keer DeOe#elee
eer pes.kes. pewve, hetJe& meebmeo-efouueer eje keer ieF&~ mebmLeeve keer Deesj mes meYeer DeefleefLeeeW kee YeeJeYeervee mJeeiele efkeee ieee~
keee&ece ceW meJe&eLece eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes efe$e kee DeveeJejCe eer ceneJeerj emeeo pewveefouueer ves efkeee leLee hetpe ceeleepeer kes oer#ee ieg Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes efe$e kee DeveeJejCe eer jepekegceej pewve Jeerje
efyeu[me&-efouueer eje efkeee ieee~ Fme DeJemej hej YeieJeeve ceneJeerj kes efe$e kes mece#e Deeje (efyenej) kes eer %eeveebo pewve SJeb
Deewjbieeyeeo (cene.) kes eer eceeso keemeueerJeeue, eer kemletjebo ye[peeles Je eer jepeceue keemeueerJeeue ves keee&ece kee oerhe eppJeueve
efkeee leLee efJeefMe< DeefleefLeeeW SJeb meYeeOe#e ves yeve oyeekej 76 efJeegleoerheeW kee eppJeueve efkeee~
heeeled heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe ves Deheveer efJeveeebpeefue emlegle kej meYee kees hetpe ceeleepeer kes peerJeveJe=e
mes heefjefele kejeee~ keee&ece kee mebeeueve mebmLeeve kes DeOe#e kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve ves kegMeueleehetJe&ke efkeee~ Fme
DeJemej hej keee&ece kes cegKe Deeke<e&Ce kes he ceW mebmLeeve kee meJeexe ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeej'' [keer Fbpeerevf eeefjbie kee@uespe
kes esejcewve SJeb wkemehueeme eghe Dee@He kecheveerpe kes meer.Sce.[er. eer pes.meer. pewve-nefjej kees eoeve efkeee ieee~ efpemeceW mebmLeeve kes
heoeefOekeeefjeeW ves GvnW efleueke, ceeueehe&Ce, Mee@ue, heie[er Je eMeefmle he$e mes mecceeefvele efkeee~ hegjmkeej ceW GvnW Ske ueeKe hees keer
mecceeve jeefMe Yeer eoeve keer ieF&~ Fmeer eb=Keuee ceW eer efoiecyej pewve vewefleke efMe#ee meefceefle-oefjeeiebpe, efouueer kees mebmLeeve eje
pecyeterhe hegjmkeej'' eoeve kejkes efMe#ee meefceefle kes meYeer heoeefOekeeefjeeW kees efJeMes<e mecceeefvele efkeee ieee~ Fme hegjmkeej ceW efleueke,
ceeueehe&Ce, Mee@ue, eMeefmle SJeb 25000/- hees keer jeefMe eoeve keer ieeer~
Debke-4-5
(35)
hetpe ceeleepeer kes 76JeW pevcepeebleer DeJemej hej eer oerheke kegceej megYeeef<eveer pewve-JeejeCemeer ves hetpe ceeleepeer kee heeo-e#eeue
efkeee~ eer cegkesMe kegceej Meen, Gvekeer ceelesejer keesefkeuee yesve Meen-cegcyeF& SJeb heefjJeejpeveeW ves hetpe ceeleepeer kees vetleve efheer YeW
keer~ eer megveerue kegceej ceervee#eer pewve meje&He, meoj-cesj" ves keceC[ueg leLee eer eoerhe kegceej pewve-KeejeryeeJeueer, efouueer, ceelesejer
eerceleer efvece&uee pewve Je heefjJeejpeveeW ves hetpe ceeleepeer kees Meem$e YeWkej Deheves peerJeve kees Oeve efkeee~ DeIe& mecehe&Ce kee hegCe ueeYe
eer kewueeMeebo pewve meje&He, Dece=le pewve-ueKeveT leLee eer efJekeeme Debpet pewve-efouueer ves eehle efkeee leLee hetpe ceeleepeer keer cebieue
Deejleer eer Deefveue kegceej pewve-eerleefJenej efouueer Je eer ceveespe kegceej pewve-cesj" heefjJeej eje YeefkeleYeeJehetJe&ke keer ieeer~ Fme
DeJemej hej mebmLeeve eje ekeeefMele DeeefohegjeCe ebLe kee efJeceeseve meYee DeOe#e eer pes.kes. pewve-efouueer kes kejkeceueeW eje mechevve
ngDee~ meeLe ner hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer eje mebmke=le erkee SJeb Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer eje efnvoer erkee mes
meceefvJele <eKeC[eiece ebLe-Yeeie 1' kes veJeerve mebmkejCe kee efJeceeseve efJeefMe< DeefleefLeeeW eje mechevve ngDee~
Fme DeJemej hej osMe kes cetOe&ve efJeeve eeeee& eer vejsv ekeeMe pewve-efHejespeeyeeo, [e@. peesv keerelf e& pewve-Gppewve, heb. Kesceebo
pewve-peyeuehegj, ees. erkeceebo pewve-efouueer, efyenej eevleere leerLe&#es$e keceser kes ceb$eer eer Depee kegceej pewve-Deeje, mebmLeeve ceneceb$eer-eer
kewueeMeebo pewve, kejesueyeeie-efouueer, eer megOeerj pewve "skesoej-cegpehehejveiej, eer jepesMe pewve-cegpehehejveiej, eer censMeebo ceveesjcee pewveefouueer, eer megveerue pewve meje&he-cesj", eer jekesMe pewve-cesj", eer efyepesv pewve, Meenoje-efouueer, eer efJepee efveefleve pewve-efouueer, Fbpeer.
iegCemeeiej pewve-efouueer, eer Deevebo ekeeMe pewve, ieebOeerveiej-efouueer, eer megYee<eebo pewve meje&he-efkewleveiej, eer mejespe pewve-len helesnhegj,
eer esceebo pewve lesueJeeues-cesj", eer meleerMe pewve-mejOevee, eer ekeeMeebo pewve meje&he-meveeJeo, [e@. osJesv pewve-Yeesheeue, De.Yee.efo. pewve
ceefnuee mebie"ve keer DeOe#ee eerceleer DeeMee pewve, eer megjMs e pewve ceejesje-efMeJehegjer, eer heJeve heehe[erJeeue-hew"Ce, eer megjMs eebo pewve-KeC[Jee,
eer jepesv pewve Jeemleg Meem$e-cegcyeF&, eer Meebefleueeue heejefueee-meuegcyej, eer esceebo pewve-yenjeFe, eer peeekeeMe pewve-oefjeeyeeo,
eer eegcve kegceej pewve, ojeryee-efouueer Deeefo Deveske cenevegYeeJe GheefmLele Les~
meYee ceW Deeievlegke efJeefMe< DeefleefLeeeW SJeb efJeeveeW kes eje hetpe ceeleepeer kes eefle efJeveeebpeefue emlegle keer ieeer~ eeeee& eer vejsv
ekeeMe peer ves hetpe ceeleepeer kees eespevee efMeuheer cenemLeefJej'' keer GheeefOe eoeve kejles ngS kene efke hetpe ceeleepeer keer keee&Mewueer Deewj Gvekeer
#eceleeeW DeodYegle nQ efpemekes keejCe Deepe mecetes osMe ceW eeeerve leerLe& YetefceeeW kee yesecf emeeue Gej SJeb Deveske leerLeexb kes efvecee&Ce keee& Delevle
Deuhe mecee ceW efJeMeeue eespeveeDeeW kes meeLe hetCe& ngS nQ~ efJeefMe< DeefleefLeeeW ceW kegueeefOeheefle eer megjMs eebo pewve-cegjeoeyeeo ves kene efke cesjer
eieefle kes heers efmeHe& hetpe ceeleepeer kee ner DeeMeerJee&o jne nw~ Fmeer keejCe efJeeeuee mes ceneefJeeeuee leLee ceneefJeeeuee mes efJeMJeefJeeeuee
leke yeveeves ceW cegPes hetCe& meHeuelee eehle ngF& nw~ meebmeo eer keewMeuesv kegceej-veeueboe (efyenej) ves kene efke hetpe ceeleepeer keer esjCee mes pees
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetecf e kegC[uehegj kee Ssefleneefmeke peerCeexej kejeee ieee nw Gmemes mechetCe& efyenej kee hee&ve efJeYeeie ieewjJeeefvJele ngDee
nw~ eer pes.kes. pewve ves Deheves DeOe#eere GodyeesOeve ceW kene efke hetpe ceeleepeer kes ke=eflelJe mes Deepe meejs meceepe kee keeeekeuhe ngDee nw Deewj
peveceeveme kees veF& efJeeejOeeje eehle ngF& nw~ GvneWves hetpe ceeleepeer keer oerIe& SJeb mJemLe Deeeg keer cebieue keecevee keer~ meYee ceW eer pes.meer.
pewve-nefjej ves Yeer Yeejleere mebmke=efle kes cenlJe hej Deheves efJeeej Jee kejles ngS hetpe ceeleepeer kes eefle efJevece efJeveeebpeefue Deefhe&le keer Deewj
GvnW osMe kee meyemes ceneve pewve meeOeg yeleeee~
Devle ceW meYee kees mecyeesefOele kejles ngS hetpe ceeleepeer ves kene efke cegPes Fme yeele keer emevvelee nw efke ceQves Deheves pevceefoJeme
MejohetefCe&cee kes efove meved 1952 ceW DeepeerJeve ie=n leeie, yendceee& ele SJeb mehlece eeflecee kes eleeW kees OeejCe kejkes Deheves pevce kees
meHeue efkeee nw~ GvneWves kene efke 18 Je<e& keer Deeeg ceW efpeme efove ceQves ele efueee Lee Gmeer efove cegPes cesjer ceeB ves henueer yeej en yeleeee
Lee efke MejohetefCe&cee kee efove ner cesje pevceefoJeme nw~ Dele: Deepe cegPes MejohetefCe&cee kes DeJemej hej pevceefoJeme mes DeefOeke mebeceefoJeme
kees ceveekej emevvelee nesleer nw~ GvneWves meYee ceW Fme yeele hej peesj efoee efke eleske ceelee-efhelee kees Deheveer yesefeeW kes efJeJeen ceW
mJeeOeee nsleg Ske ebLe DeJeMe YeW kejvee eeefnes efpememes efke Deeves Jeeueer mebleefleeeW ceW Jes yesefeeb ceeB yevekej Oece& kes mebmkeej
yeerpeejesefhele kej mekeW~ keee&ece ceW Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer SJeb Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves Yeer Deheves JekeleJe kes
ceeOece mes meYee kees mecyeesefOele kejles ngS hetpe ceeleepeer kes eefle efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~ keee&ece kes ceOe leerLekej ceneJeerj
efJeMJeefJeeeuee-cegjeoeyeeo, Fbpeerefveeefjbie kee@uespe [keer, pewve yeeue mebIe-mejOevee SJeb vewefleke efMe#ee meefceefle-efouueer kes e$e-e$eeDeeW
ves efJeefYevve Deeke<e&ke Yeefkele ve=le leLee efMe#eemheo veeefkee emlegle kejkes meYee kees ceb$ecegiOe efkeee SJeb hetpe ceeleepeer kes eefle
efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~ keee&ece ceW Ceceeskeej ceb$e kes uesKekeeW kees Yeer nerjke, mJeCe& SJeb jpele heoke mes mecceeefvele efkeee ieee~
mechetCe& keee&ece kee meerOee emeejCe DeemLee ewveue hej kejes[eW YekeleeW ves osKee SJeb hetpe ceeleepeer kee DeeMeerJee&o eehle efkeee~
(36)
Debke-4-5
efJeefYeVe mLeeveeW hej ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer peebleer ceveeF&
Yeercehegj (yeebmeJee[e) jepe. ceW Deeefe&kee eer meccesoefMeKejceleer ceeleepeer SJeb Deeefe&kee eer kewueeMeceleer ceeleepeer kes
meeefveOe SJeb ceeie&oMe&ve ceW hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer 76JeeR pevcepeebleer efoveebke 4 Deketyej
2009 kees n<eexuueemehetJe&ke ceveeF& ieF&~ eele:keeue YeieJeeve kee hebeece=leeefYe<eske SJeb efvele efveece hetpeve kes heeeled hetpe ceeleepeer keer yeepesieepes kes meeLe meYeer YeeeW ves meecetenf ke hetpeve keer~ Fme DeJemej hej efJeveeebpeefue meYee kee Yeer Deeeespeve efkeee ieee, efpemeceWs eerceleer
efJeveeuelee pewve ves hetpe ceeleepeer kes peerJeve Je=e hej ekeeMe [eueles ngS efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~ meYee ceW Deveske efJeeveeW SJeb eeJekeeW ves Yeer
hetpe ceeleepeer kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe hej Deheves efJeeej Jee kejkes Gvekes eefle efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~
Fme DeJemej hej hetpe Deeefe&kee eer meccesoefMeKejceleer ceeleepeer SJeb eer kewueeMeceleer ceeleepeer ves meYee kees mecyeesefOele kejles ngS
kene efke nceejs peerJeve keer eLece ieg hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer nQ, efpevneWves nceW yeeheve mes ner Iej mes efvekeeuekej mebece
OeejCe kejves keer esjCee oskej MeeeeW kee DeOeeve kejeee, efpemekes heuemJehe nce Gvekes cebieue DeeMeerJee&o mes Deepe Deeefe&kee heo hej
Deemeerve neskej Oece&Oeeve kej jns nQ~ oesveeW ceeleepeer ves hetpe ceeleepeer mes meboefYe&le Deheves mebmcejCe megveekej Gvekes Deueewekf eke keeeeX kee
iegCeevegJeeo kejles ngS Gvekes ejCeeW ceW Deheveer efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~ meYee kee mebeeueve eer megjsv pewve ves efkeee~
Deeies Yeercehegj ceW Deeefe&keee kes meeefveOe ceW 26 Deketyej mes 3 veJecyej leke Deeefvnkee ceW eer efmeee ceneceC[ue
efJeOeeve SJeb efJeeMeebefle cenee%e kee Deeeespeve meevebo mecheVe ngDee~ en efJeOeeve mes" eer peeebo pewve-Yeercehegj eje Deeeesefpele efkeee
ieee, efpemeces heb. megKeueeue pewve SJeb heb. efveefleve Meeeer eje mecemle efJeefOe-efJeOeeve kes keee& mecheVe kejees iees~ Fmeer ceOe 1 veJecyej
kees Deeefe&keee kee efheer heefjJele&ve meceejesn Yeer mecheVe ngDee~
-mes" peeebo pewve-Yeercehegj
Iebmeewj-ceOeeosMe kes efmeJeveer efpeues ceW efmLele Iebmeewj ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kee 76JeeB pevcepeebleer meceejesn
OetceOeece kes meeLe ceveeee ieee~ en meceejesn mLeeveere efJeeemeeiej Oece&Meeuee kes meYeeieej ceW meevebo mecheVe ngDee~ keee&ece kee MegYeejbYe
keg. Debeb kf elee pewve eje cebieueeejCe kes meeLe efkeee ieee~ Fme DeJemej hej hetpe ceeleepeer kes efe$e kee DeveeJejCe eer censMe kegceej pewve ceesoer
eje leLee oerhe eppJeueve eer osJesv kegceej pewve eje efkeee ieee~ Deeeesepf ele efJeveeebpeefue meYee ceW eer megjMs eebo pewve keekee he$ekeej-pewve
iepe ves ceeleepeer kes peerJeve hej ekeeMe [eueles ngS Gvekes eefle Deheveer efJeveeebpeefue meceefhe&le keer~ Fme DeJemej hej 76 oerhe peueekej hetpe
ceeleepeer kes oerIe& peerJeve keer cebieue keecevee kejles ngS meecetefnke he mes DeKeC[ Ceceeskeej ceb$e kee peehe efkeee ieee~
-megjsMeebo pewve keekee he$ekeej-Iebmeewj (efmeJeveer)
efmeJeveer ceW Deeeee& eer efJeeemeeiej peer SJeb ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer peebleer mecheVe
efmeJeveer ceOeeosMe ceW efoveeBke 4 Deketyej 2009 kees MejoheteCf e&cee kes
MegYe DeJemej hej Deeeee& eer efJeeemeeiej peer cenejepe SJeb ieefCeveer eer
%eeveceleer ceeleepeer kee pevcepeebleer ceneslmeJe efJeefJeOe DeeeespeveeW kes meeLe
OetceOeecehetJe&ke ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej YeeeW ves eele:keeue cebefoj
peer ceW efJejepeceeve efebleeceefCe heee&veeLe YeieJeeve kee YeJe hebeece=leeefYe<eske
mecheVe efkeee~ hegve: oesveeW ceneve mevleeW kes oerIe& peerJeve nsleg Je=nod Meebefle
ceb$e kee Jeeeve kejles ngS MeebefleOeeje keer ieeer~ heeeled Deeeee&eer SJeb hetpe
ceeleepeer keer hetpeve kejkes meYeer YeeeW ves iegYeefe kee Deveghece DeJemej
eehle efkeee~ mebOeekeeue ceW Deejleer leLee jeef$e ceW efJeveeebpeefue meYee kee
Deeeespeve efkeee ieee~ meYee ceW cebieueeejCe eerceleer eefleYee Delegue efoJeekej eje efkeee ieee~ hegve: eer jepesv pewve efMe#eke, heb.
eseebme kegceej efoJeekej, Jeefj DeefOeJeee eer DeefYevevove efoJeekej, meceepe DeOe#e eer megoMe&ve yeebPeue, efboJee[e mes heOeejs eer
censv pewve Deeefo cenevegYeeJeeW ves Deheves efJeeej Jee kejles ngS oesveeW mebleeW kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe hej ekeeMe [euee~ en keee&ece
efoiecyej pewve hebeeele keceser, hee"Meeuee heefjJeej, ceefnuee ceC[ue, veJeegJeke meYee Deeefo kes mejenveere meneesie mes mecheVe ngDee~
heejme pewve, efmeJeveer (ce.e.)
Fmekes Deefleje KeC[Jee (ce.e.) leLee Deewjbieeyeeo (cene.) Deeefo mLeeveeW hej Yeer hetpe ceeleepeer keer
pevcepeebleer OetceOeece kes meeLe ceveeF& ieF&~
Debke-4-5
(37)
meej meceeeej
108 efove ceW 90 GheJeeme SJeb 18 heejCeeeW keer
cegefve megeMeveboer peer cenejepe ves
eer MeebefleveeLe efoiecyej pewve cebefoj, De[epeve jes[, metjle
(iegpejele) ceW eelegcee&me kej jns cegevf e eer megeMeveboer peer cenejepe ves
efmebn efveef<eef[le ele meevevo mecheVe efkeee~ 73 Je<eeae cenejepe
eer ves 29-6-2009 mes en ele eejcYe kejkes Ge lehemee kes meeLe
108 efoveeW ceW 90 GheJeeme leLee 18 heejCeeeW 13-10-2009 kees hetCe&
keeR~ Fme Gheue#e ceW Meebelf e ceC[ue efJeOeeve Deeeesepf ele efkeee ieee
leLee 14 Dekeyt ej kees YeJe MeesYeeee$ee efvekeeuekej cegevf eeer kees
Sself eneefmeke heejCee kejeee ieee~ Fmemes hetJe& Yeer cegefveeer efheues
leerve Je<eeX ceW eceMe: 32, 36, 64 GheJeeme kejkes lehemee kej egkes
nQ~ Fme DeJemej hej Jeelmeue Yeespe kee Yeer Deeeespeve efkeee ieee~
heJeve [esmeer, metjle
eer Jeerj mesJeke ceC[ue kes egveeJe mecheVe

peehegj ceW eer Jeerj mesJeke ceC[ue kes heoeefOekeejer heefj<eo
kes egveeJe meevevo mecheVe ngS~ egveeJe ceW meJe&mecceefle mes
eer Yeeieebo cegMejhe-DeOe#e, eer Deevevo kegceej iebieJeeueGheeOe#e, eer hetveceebo yeekeueerJeeue-ceb$eer, eer eoerhe ieesOeemebege ceb$eer, eer esceebo eye[e-kees<eeOe#e SJeb eer yeeyetueeue
yeekeueerJeeue-mesj Fbeepe& ceveesefvele efkees iees~
hetveceebo yeekeueerJeeue
40 Je<e& keer leerLe& mesJee nsleg eyevOeke

eer hetjveebo pewve kee mecceeve
eer efoiecyej pewve efme#es$e heeJeeefiejer
Tve ceW efJeiele 40 Je<eexb mes Deheveer GuuesKeveere
mesJeeeW os jns eer hetjveebo pewve (ie{ekeese
Jeeues) kees ef Jeiele efoveeW Sme.Sme.kes .
pevekeueeCe mebmLeeve Je heejme keueeCe
meefceefle efme#es$e vewveeefiejer eje YeJe Deeeespeve kes ceOe efJeMes<e
mecceeefvele efkeee ieee~ eer hetjveebo peer ves meowJe mejuelee,
F&ceeveoejer Je mecevJee kes meeLe keee& kejkes meceepe Je leerLe& kees
Deheveer mesJeeeW oskej esjCeemheo DeeoMe& emlegle efkeee nw~ Fme
DeJemej hej heeJeeefiejer efme#es$e kes mecemle êfmeeW ves GvnW
yeOeeF& oer~ Deeies eer hetjveebo peer kes 75 yemeble hetCe& nesves kes
Gheue#e ceW ceneJeerj ^m, Fboewj (ce.e.) eje Yeer GvnW MeerIe
ner mecceeefvele efkeee peeesiee~ DeeMeer<e eewOejer, meveeJeo
(38)
heb. peemesve pewve keer nefmleveehegj, Deeheo ee$ee

Deeefo leerLe& ee$ee meevevo mecheVe
pewve meceepe kes eefleefle efJeeve SJeb meeceeefpeke keee&kelee&

heb. peemesve pewve, Fboewj ves Deheves mechetCe& heefjJeejpeveeW kes meeLe
nefmleveehegj, Deeheo, yeoerveeLe SJeb Gej eosMe kes ecegKe leerLeeX
keer ee$ee meecetefnke he mes hetCe& YeefeYeeJehetJe&ke meevevo mechevve
keer~ ee$ee kes ceOe nefmleveehegj ceW GvneWves mecemle heefjJeej peveeW
kes meeLe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kee cebieue
DeeMeerJee&o eehle efkeee leLee efouueer ceW Deeeee& eer efJeeevevo peer
cenejepe, $e+<eYeebeue ceW ceeB keewMeue peer leLee efJeefYeVe #es$eeW hej
Deveske meeOeg-mevleeW Je ceeleepeer kes oMe&ve Je DeeMeerJee&o kee Yeer
megeesie eehle efkeee~
Mes<ehegj ceW meJe&leesYe ceC[ue efJeOeeve mecheVe

eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes
Jele&ceeve heeOeerMe Deeeee& eer DeefYevevove meeiej peer cenejepe
keer pevceYetefce Mes<ehegj cees[ hej efveefce&le DeefleMee #es$e DeefYevevove
meeOevee kesv hej hetpe Deeeee& DeefYevevove meeiej peer, Deeefe&kee
eer e%eeceleer ceeleepeer Je mebIe kes meeefVeOe ceW efoveeBke 26 Deketyej
mes 2 veJecyej 2009 leke meJe&leesYe ceneceC[ue efJeOeeve SJeb
efJeeMeebefle cenee%e kee Deeeespeve YeefeYeeJehetJe&ke mecheVe ngDee~
efJeOeeve ieefCeveer Deeefe&kee eer megekeeMeceefle ceeleepeer keer esjCee mes
mekeue yeermee vejefmebnhegje efoiecyej pewve meceepe eje Deeeesefpele
efkeee ieee, efpemekees eefleeeee& hebef[le efJeveeso heieeefjee ves
meevevo mecheVe kejeee~ %eeleJe nw efke eneB hej Deeeee& cenejepe
kee 44JeeB Je<ee&eesie mecheVe ngDee nw~
ceneJeerj pewve, [tbiejhegj
Debke-4-5
iegYeefe kee GoenjCe

hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes eefle Det ee
jKeves Jeeues eer Deevevo ekeeMe pewve, Oece&hegje ieebOeerveiej-efouueer
ves hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Deveske ele kejkes iegYeefe kee
Deveghece GoenjCe emlegle efkeee nw~ }ieYeie 70 Je<eeae Deevevo
ekeeMe peer ves DeYeer leke Ske yeej ceer"e heeveer ueskej efpeveiegCe
mebheefe ele-63, hebeces ele-80, veboerej erhe ele-52, Ceceeskeej
ceb$e ele-35, eeQme" $e+ef ele-64, pecyeterhe ele-78, leerve
eewyeermeer ele-72 leLee Skeemeve mes ceneJeerj ele-108, veJeen
ele-81, oMeue#eCe ele-100 YeefeYeeJe hetJe&ke mecheVe efkees nQ~
eeJeke kes kee&JeeW kes meeLe Fleves ele kejkes ie=nmLe peerJeve ceW
lehemee kejvee meYeer kes efuees DevegkejCeere nw~ nce mecei%eeve
heefjJeej keer Deesj mes Deevevo ekeeMe peer kees yeOeeF& osles nQ meeLe
ner hetpe ceeleepeer kee Yeer GvnW cebieue DeeMeerJee&o nw~
mebheeoke
Deewjbieeyeeo ceW eer ebmeeiej efo. pewve Oece&Meeuee

kes egveeJe mecheVe
ekeeMe heeveer
(DeOe#e)
ceneJeerj "esues
(mesesjer)
DeYee keemeueerJeeue
(GheeOe#e)
Deewjbieeyeeo Menj kes eejeW efoMeeDeeW ceW efmLele DeefleMee

#es$e keevesj, hew"Ce, Sueesje, peJee[e, vesceefiejer ceW heOeejves
Jeeues eeef$eeeW keer megefJeOee nsleg 60 Je<e& hetJe& mes efveefce&le eer
ebmeeiej Oece&Meeuee kes egveeJe meevevo mecheVe nges~ egveeJe ceW
veeer keee&keeefjCeer kee efveJee&eve efkeee ieee efpemeceW meJe&mecceefle
kes meeLe eer ekeeMe heeveer kees DeOe#e, eer ceneJeerj "esues kees
mesesjer, eer DeYee kegceej keemeueerJeeue kees GheeOe#e, eer
oerheke kegceej hene[s kees men-mesesjer leLee eer emeVe keeuee kees
kees<eeOe#e ceveesveerle efkeee ieee~ meomeeW ceW [e@. ekeeMe
heehe[erJeeue, eer ceneJeerj mes"er, eer ceneJeerj heeCeer, eer jepekegceej
iebieJeeue, eer ceeefCeke et[erJeeue SJeb eer efoueerhe oie[e kee
efveefJe&jesOe eeve ngDee~ Fme DeJemej hej meYee kes DeOe#e eer
[er.yeer. keemeueerJeeue S[Jeeskes leLee efveJee&eve DeefOekeejer eer
osJesv keeuee Je eer vesefceebo keemeueerJeeue ves Deheveer eMebmeveere
Yetecf ekee efveYeekej egveeJe mecheVe kejees~ kemletjebo ye[peeles
Debke-4-5
ceefnuee mebie"ve Se kee veJeeB Jeeef<e&keeslmeJe mecheVe

ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes meejs
osMe ceW eue jns DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve
keer pewve veiej-Se FkeeF& kee veJeeB Jeeef<e&keeslmeJe ieghetefCe&cee kes
DeJemej hej 7 pegueeF& 2009 kees meevevo mecheVe ngDee~ Fme
DeJemej hej mejmJeleer ceelee, Deeeee& eer Jeerjiemeeiej peer cenejepe
leLee ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer hetpeve Deeefo keee&ece
mecheVe ngS~ heeeled 8 pegueeF& kees eeJeCe ke=<Cee Skece kes efove
JeerjMeemeve peebleer kee keee&ece Yeer OetceOeecehetJe&ke efkeee ieee~
mecemle keee&ece ceW DeOe#ee eerceleer yeyeerlee pewve leLee meomeeeW
eerceleer efJeveerlee pewve, [e@. mebOee pewve, Deceerlee pewve, efe pewve,
egefle, pewve, Fbog pewve, megveerlee pewve, keuhevee pewve meefnle Deveske
ceefnueeeW GheefmLele jneR~
yeyeerlee pewve, Se
ceefnuee mebie"ve ieesjsieebJe cegcyeF& eje Deeheo

leerLe&ee$ee mecheVe
DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve, ieesjis eebJe
cegcyeF& eje 26 ceF& mes 4 petve 2009 leke eer Deeheo leerLe&ee$ee
kee Deeeespeve n<eexuueemehetJe&ke efkeee ieee~ mebie"ve keer DeOe#ee
eerceleer ue#ceer iegejCe pewve kes vesle=lJe ceW kegue 81 eeJekeeeefJekeeDeeW ves Fme ee$ee ceW Yeeie efueee~ mebie"ve ves ee$ee kes ceOe
nefmleveehegj, $e+<eYeebeue, $e+ef<ekes<e, Jenuevee, ye[eieebJe Deeefo leerLeeX
keer Yeer Jebovee keer~ efJeMes<e he mes pecyeterhe-nefmleveehegj ceW meYeer
YeeeW ves hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes oMe&ve kejkes Gvekee
cebieue DeeMeerJee&o eehle efkeee~ mebmLeeve eje meYeer kee YeeJeYeervee
mJeeiele efkeee ieee~ Fmeer ekeej ye[eieebJe ceW Yeer Deeeee& eer
mevceefle meeiej peer cenejepe kes DeeMeerJee&o kee meewYeeie efceuee~
meeiej pewve Meeeer, ceerje jes[-cegcyeF&
kegMeuelee kes meeLe nes jne Deeeee& Jeerjmeeiej

efJeeeheer" kee mebeeueve
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer
keer esjCee mes Deeeee& eer Jeerjmeeiej efJeeeheer" kee mebeeueve
kegMeueleehetJe&ke mecheVe nes jne nw~ efJeeeheer" keer mecemle JeJemLee
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj eje keer
pee jner nw efpemeceW efJeeeefLe&eeW kees Yeespeve, DeeJeeme, [^ms e, efMe#eCe
meeceeer Deeefo keer mecegefele JeJemLee efve:Meguke eoeve keer pee jner
nw~ Fme efJeeeheer" kes mebeeueve ceW meneesie nsleg eer jepekegceej pewve,
$e+<eYeefJenej-efouueer eje 21000/- hees keer jeefMe eehle ngF&,
SleoLe& nce Gvekes eefle OeveJeeo %eeefhele kejles nQ~
mecheeoke
(39)
ceefnuee mebie"ve, he.yebieeue MeeKee kee

Jeeef<e&keeslmeJe
DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve, heefMece
yebieeue F&keeF& kes Ske Je<e& hetCe& nesves hej 19 pegueeF& 2009 kees
keesuekeelee ceW efoiecyej pewve yeeefuekee efJeeeuee kes Jeeleevegketefuele
meYeeieej ceW efJeefYeVe keee&eceeW kes meeLe Jeeef<e&keeslmeJe ceveeee
ieee~ Fme DeJemej hej Deeekej Deewj pJewuejer mesceerveej leLee
YeieJeeve ceneJeerj eMveesejer eefleeesefielee Deeeesefpele keer ieeer~
eefleeeseif elee ceW eLece mLeeve heefjefele mes"er, efleere mLeeve cenke
pewve leLee le=leere mLeeve emeVe heeC[ee kees eehle ngDee~ Mes<e
yeejn eefleeesefieeeW kees meeblJevee hegjmkeej eoeve efkees iees~
hegjmkeej meewpeve eer Meecemegvoj mejeJeieer ves efkeee~ mecemle
keee&ece kee mebeeueve DeOe#ee eerceleer mebieerlee yeesnje SJeb ceb$eer
eerceleer eslee iebieJeeue eje efkeee ieee~ meceejesn kee GoIeeve
eer efMeJekegceej keeuee ves efkeee~
jeefMe mes"er, keesuekeelee
eflepeeefjee kees jeêre mecceeve

met#ce, ueIeg SJeb ceOece Gece ceb$eeuee-Yeejle mejkeej
eje efouueer kes efJe%eeve YeJeve ceW Deeeesefpele YeJe meceejesn ceW
Geesie jepe ceb$eer (mJeleb$e eYeej) eer efoveMeen hesu e kes eje
eflepeeefjee hee@ueerheeF&hme efueefces[ kees hueeefmke heeF&he Glke=
iegCeJeee GlheeoeW kes efJeefvecee&Ce nsleg efJeMes<e ceeve jeêre
hegjmkeej 2008 eoeve efkeee ieee~ hegjmkeej kecheveer kes
cewvesefpebie [eejskej eer Deeueeske pewve eflepeeefjee kees eoeve
efkeee ieee~ %eeleJe nw efke eflepeeefjee heefjJeej meceepe mesJee
SJeb Gece kes #es$e ceW meowJe DeeCeer jnkej Deveske DeefYevevove
eehle kej egkee nw~ eer Deeueeske eflepeeefjee eer YeejleJe<eeae
efoiecyej pewve cenemeYee kes jeêre GheeOe#e eer jcesMe pewve
eflepeeefjee kes pes heg$e nQ leLee jcesMe peer mechetCe& eflepeeefjee
eghe kes esejcewve nQ efpevekes efveoxMeve ceW en eghe meowJe eieefle
keer Deesj Deemej nw~
Mewuesv pewve, keeee&uee meefeJe
efJeeMeebefle SJeb DeeEnmee hej Yee<eCe

eefleeesefielee mecheVe
DeJeOe eeble kes yenjeFe efpeuee ceW hetpe ieefCeveer
eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes MeebefleJe<e& 2009 kes Devleie&le
efJeeMeebefle DeeEnmee ceW eesieoeve efJe<ee hej Yee<eCe eefleeesefielee
(40)
kee Deeeespeve efkeee ieee~ en Deeeespeve yenjeFe ceW eue jns

pecyeterhe ceneceC[ue efJeOeeve kes ceOe 13 Deiemle 2009 kees
mecheVe ngDee~ keee&ece ceW yenjeFe kes S.[er.Sce. eer heer.kes.
pewve SJeb leeje ieume& FCj kee@efuepe keer eerceleer jsCegkee efmevne
kees Deecebef$ele efkeee ieee~ eefleeeseif elee ceW 16 yeeueke-yeeefuekeeDeeW
ves Yeeie ueskej Deheves-Deheves Yee<eCe emlegle efkees~ eLece hegjmkeej
keg. e%ee pewve, efleere hegjmkeej DeefYe<eske pewve Je le=leere hegjmkeej
keg. ceveer<ee pewve kees eehle ngDee~ meYeer kees efJeMes<e hegjmkeej
eoeve kej mecceeefvele efkeee ieee~ en eefleeesefielee ye. keg.
DeemLee pewve, pecyeterhe nefmleveehegj leLee eefleeeee& heb vejsMe
pewve Meeeer kes vesle=lJe ceW meevevo mecheVe ngF&~
DeCe kegceej pewve, DeOe#e
[e@. efejbpeerueeue yeie[e kees Deeeee& nmleer Deefnbmee

hegjmkeej SJeb efJeecew$eer mesJee mecceeve
DeeEnmee, peerJeoee Deewj Meekeenej kes #es$e ceW keee&jle
[e@. efejbpeerueeue yeie[e-keesuekeelee kees eer jleveueeue meer. yeehevee
heeGC[sMeve ^m eje cenemeleer eer ceefCeeYee peer memebIe kes
meeefVeOe ceW Jeefj efJeOeeeke eer megjsMe oeoe kes kejkeceueeW mes
Deeeee& nmleer Deefnmb ee hegjmkeej eoeve efkeee ieee~ en keee&ece
peueieebJe ceneje^ ceW 9 Deiemle 2009 kees efJeMeeue Oece&meYee kes
he ceW mecheVe ngDee~ hegjmkeej ceW [e@. yeie[e kees 31000/hees keer veieo jeefMe, mecceeve he$e, eleerke efevn Deeefo YeW
efkeee ieee~ Fme DeJemej hej [e@. yeie[e ves Dehevee JeeJe ceW
DeeEnmee keer hegve&mLeehevee nsleg GheefmLele pevemecetn kees meefee
Yetefcekee lee kejves kes efuees Deeeve efkeee~ GvneWves kene efke
cee$e leerve Je<eeX ceW osMe mes ceeBme efveee&le leerve iegvee ye{ ieee nw
leLee Deeies Yeer lespeer mes ye{ jne nw~ meYee ceW cenemeleer peer ves [e@.
yeie[e kees DeeMeerJee&o osles ngS GvnW Deheves GsMeeW ceW meheuelee
eehle kejves keer YeeJevee Jee keer~
Ske Deve keee&ece ceW pewve efceueve SJeb pewve efJeee
MeesOe mebmLeeve kes mebege lelJeeJeOeeve ceW #eceeJeCeer heJe& kes
Gheue#e ceW efJeecew$eer efoJeme hej [e@. yeie[e kees efJeecew$eer
mesJee mecceeve mes mecceeefvele efkeee ieee~ en Deeeespeve ueKeveT
ceW efmLele mebieerle veeke Dekeeoceer kes meYeeieej ceW 20 efmelecyej
2009 kees mecheVe ngDee~ Fme mecceeve ceW [e@. yeie[e kees
21000/-hees keer mecceeve jeefMe, mce=efle efevn, DeefYevebove
he$e Deeefo YeW efkeee ieee~
Debpeveer ieghlee, keesuekeelee
Debke-4-5
eer jepekegceej mes"er kees Oece&efJeYet<eCe keer GheeefOe

kevekeefiejer (kevee&.) ceW 11 pegueeF& 2009 kees hetpe Yeejke
eer YegJevekeerefle& peer cenejepe kes meeefVeOe ceW efJeMeeue meYee kes
ceOe eer jepekegceej mes"er-[erceehegj (keesuekeelee) kees Gvekeer
Oece&hejeeCelee, leerLe& Yeefe, egle Yeefe, eeCeer mesJee kes eefle GvnW
Yeejke mJeeceerpeer eje Oece&efJeYet<eCe keer ceeveod GheeefOe mes
efJeYetef<ele efkeee ieee~ Fme DeJemej hej mes"er peer kees Mee@ue,
ceeueehe&Ce Deeefo kes meeLe DeefYevevove he$e YeW kejkes mecceeefvele
efkeee ieee~ keee&ece ceW cewmetj efoiecyej pewve meceepe kes keeee&Oe#e
eer efJeveeso yeekeueerJeeue, eer nsie[s peer, yeQieueesj meceepe kes
DeOe#e eer Yesjesueeue peer iebieJeeue, kevee&ke cenemeYee kes DeOe#e
eer DeMeeske mes"er Deeefo cenevegYeeJe GheefmLele Les~ Fme DeJemej
hej mes"er peer eje kevekeefiejer hene[er keer leuener ceW 21 heg
TBes, 27 heg eew[s leLee 12 heg uecyes ceneej kee efMeueeveeme
efkeee ieee~ mes"er peer eje oef#eCe Yeejle ceW efveefce&le efkees iees
ceneej ceW en eewLee ceneej nw~ Fmemes hetJe& eJeCeyesueieesuee,
vejefmebnjepehegje SJeb kecyeonuueer ceW Yeer mes"er peer ves ceneej
kee efvecee&Ce kejeee nw~
DeMeeske mes"er, yeQieueesj
[e@. megMeerue pewve JeeCeer Yet<eCe mes mecceeefvele

DeespemJeer Jeee SJeb kegMeue eJeevekeej [e@. megMeerue pewvecewvehegjer eje yeejeyebkeer (G.e.) ceW Fme Je<e& oMeue#eCe heJe& kes
DeJemej hej DeYetlehetJe& Oece& eYeeJevee kejves kes Gheue#e ceW meceepe
eje GvnW JeeCeer Yet<eCe keer GheeefOe mes mecceeefvele efkeee ieee~
Fme DeJemej hej meceepe kes DeOe#e eer kewueeMeebo pewve, ceb$eer
eer megMeerue ebo pewve, eelegcee&me meefceefle DeOe#e eer ceneJeerj

emeeo DeeJeeue, ceb$eer eer ceneJeerj iebieJeeue Deeefo ueesieeW ves [e@.
pewve kees efleueke, DebieJee Deeefo kes meeLe mecceeefvele kejles ngS
eMeefmle he$e YeW efkeee~
[e@. meewjYe pewve, cewvehegjer
yenjeFe ceW pecyeterhe ceneceC[ue efJeOeeve mecheVe

yenjeFe (G.e.) ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer
keer cebieue esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes efoveeBke 9 Deiemle mes 14
Deiemle leke pecyeterhe ceneceC[ue efJeOeeve kee Deeeespeve meevevo
mecheVe ngDee~ efJeOeeve kee PeC[ejesnCe eer megkegceeue ebo pewve ves
efkeee~ meewOece& Fv-FveCeer yeveves kee meewYeeie eer eYeele ebo
meercee pewve kees eehle ngDee~ Oeve kegyesj eer DeCe Meejoe pewve,
F&Meeve Fv eer efpevesej emeeo efJeceuee pewve, meevele kegceej Fb
eer kewueeMeebo mejespeveer pewve, ceensv Fb eer eleeheebo meg<ecee
pewve leLee e%eveeeke yeveves kee meewYeeie eer esceebo eerceleer pewve
kees eehle ngDee~ Fme DeJemej hej DeKeC[ peesefle kee eppJeueve
eerceleer Deuekee eJeerCe ebo pewve eje efkeee ieee~ efJeOeeve kes
ceOe ngS heeeJeleer ceelee SJeb #es$eheeue yeeyee kes cenee=bieej kee
meewYeeie eer efveefleMe kegceej jveerMe kegceej pewve megheg$e eerceleer
efJeceuee pewve ves eehle efkeee~ Deeeespeve ceW ngF& heWeEie eefleeeseif elee,
Devlee#ejer eefleeesefielee, ve=le, veeefkee Deeefo ceW yeeeW ves ye{e{kej Yeeie efueee leLee meceepe eje meYeer kees eLeesef ele hegjmkeej
eoeve efkees iees~ mecemle keee&ece ye. keg. DeemLee pewve leLee
eefleeeee& heb. vejsMe pewve Meeeer, pecyeterhe -nefmleveehegj kes
efveoxMeve ceW meevevo mecheVe ngS~
heeret<e pewve, ceb$eer
ceebieerlegbieer ceW yeve jner cetefle& efvecee&Ce nsleg DeemLeehetJe&ke oeve kee ecelkeej
YeefehetJe&ke efoes iees oeve mes ceneve hegCe kee mebee neslee nw Fme yeele kees nj keesF& peevelee nw uesekf eve Fmekes meeLe ner eefo
ele#e he ceW nceW oeve kee eYeeJe osKeves kees efceues lees efveefele ner nce Gmes ecelkeej kenWies~ cesj" kes Ske eeJeke heefjJeej ceW Ssmee
ner ngDee~ nce meYeer kees efJeefole nw efke hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes efoiecyej pewve efme#es$e ceebieerlegbieer
(veeefmeke) ceneje^ ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 108 heg GBeer eeflecee kee efvecee&Ce efkeee pee jne nw~ Ske cenevegYeeJe DeOeer#eCe
DeefYeevlee kes heo hej ef$ehegje ceW Yeejle mejkeej kees Deheveer mesJeeeW eoeve kej jns Les efke Deeeveke Gvekee mLeeveevlejCe mejkeej eje
Deheieeefvemleeve ceW kej efoee ieee, pees efke efyeukegue DeMeeble #es$e nw~ Fme mLeeveevlejCe kees keJeeves nsleg mecemle eeeme kej efuees
iees hejvleg keesF& meheuelee ve efceueves hej GvneWves leeiehe$e osves kee ceve yevee efueee~ leYeer Deheves heefjJeej peveeW keer esjCee mes Gve
cenevegYeeJe ves ceebieerleggbieer peer ceW yeve jner cete|&le efvecee&Ce kes meneesie ceW 108000/- hees osves kee mebkeuhe efkeee~ Gvekes eje mebkeuhe
kejves kes meele efoveeW ceW ner Jen mLeeveevlejCe mejkeej eje efyevee efkemeer oyeeJe kes j kej efoee ieee~ en ecelkeej osKekej meeje
heefjJeej ceebieerlegbieer efme#es$e Deewj JeneB efoes iees oeve kes eYeeJe mes DeYeerYetle nes ieee~ heeeled meYeer ueesieeW ves JeneB keer ee$ee kejkes
Dehevee mebkeuhe hetje efkeee leLee nefmleveehegj Deekej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kee DeeMeerJee&o eehle efkeee~ Deehe Yeer Fme
cetefle& efvecee&Ce kes keee& ceW Dehevee meneesie eoeve kejkes Deheves peerJeve ceW ceveesJeebefle heue keer eeefhle kej mekeles nQ~ mecheeoke
Debke-4-5
(41)
FbjvesMeveue mketue Dee@he pewve m[erpe 'ISJS'

meeceeefpeke eslevee Je pewve oMe&ve mebieeser e=BKeuee ceW efJeefMe uesKe emlegle kejves kee Deeceb$eCe
'ISJS' Yeejle Je efJee kes DeveskeeW efJeeefJeeeueeeW kes meeLe efvecve 10 jeêre Je Ske Debleje&êr e mebieeser hejJejer-ceee& 2010
ceW Deeeesefpele kej jner nw~

Menj
efJeeefJeeeuee
Delegue iegpejele
yeQieueesj
pewve
esVeF&
ceeme
efouueer
pes.Sve.et.
Fboewj
osJeer Deefnuee
peehegj
jepemLeeve
nefmleveehegj
MeeseYf ele
cegcyeF&
cegcyeF&
JeejeCemeer
yeveejme efnvot
efJepeeJee[e
Dee. veeiepegv& e
kevee[e
DeeseJee
efleefLe
20 hejJejer
24 hejJejer
25 hejJejer
8 ceee&
18 hejJejer
15 hejJejer
5 ceee&
22 hejJejer
2 ceee&
27 hejJejer
Deiemle
efveosMeke
[e@. efJeceueeyesve ueeueYeeF&
ees. et[eceveer
ees. efeeoMe&vee pewve
ees. heer.meer. pewve
ees. Deveghece pewve
ees. kegmegce pewve
ees. Sme.meer. DeeJeeue
ees. Sce. keleveeakej
ees. keceuesMe pewve
ees. cegjueer ceesnve
ees. Sve. Jeuewueer
F&-cesue
svana@vsnl.com
choodamani21@hotmail.com
priyadarshanajain@yahoo.in
svana@vsnl.com
anupamjain3@rediffmail.com
shivanibothra@gmail.com
anupamjain@rediffmail.com
mili21mili@yahoo.co.uk
pvri@sify.com
murli_sriram@yahoo.co.in
avallely@uottawa.ca
pewve oMe&ve, meeefnle, mebmke=le kes efJeefMe efJeeveeW mes Gvekes uesKe efkemeer Yeer Ske efvecve efJe<ee hej Deecebef$ele nQ~ eleske uesKe
kee Skes[secf eke JewefMee Je cegKe GsMe pewve efmeevleeW kes meeceeefpeke peerJeve kees MeebeflehetCe&, Deefnbmeke Je mece= yeveeves ceW Gheeesie
nesvee eeefnS~
mebieeser keer Deewheeeefjke Yee<ee English nw~ hejvleg Deehe Dehevee uesKe efnvoer ceW Yespe mekeles nQ Je mebieeser ceW hesMe kej mekeles nQ~ eefo Deehekee
uesKe nceejer "transactions of the seminars" ceW heves eesie ceevee ieee nw, lees Gmekeer English translation DeJeMe osveer nesieer~
mebieesefeeW kes efJe<ee :(De) pewve efmeevle Deewj Gvekes meeceeefpeke peerJeve ceW Gheeesie-1. leerLekejeW eje meeceeefpeke GlLeeve, 2. Deefnbmee Je Gmekes
meeceeefpeke eeesie, eLee-cew$eer, Devegkechee, oee, mecelee, meefn<Ceglee, #ecee Deeefo, 3. Deveskeeble Je Gmekes eeesie-Jeeheej, jepeveerefle,
meeceeefpeke kegjerefleeeW kee Gvcetueve, efJeJeeoeW kee meceeOeeve, ceeveJe DeefOekeej..., 4. Deheefjen-meeceeefpeke GlLeeve Je mece=ef kes efueS
FeDeeW Je Yeesie hej DebkegMe, mebece, oeve Deeefo, 5. leeie/mebece DeCegeleeW, DeeJeMekeeW Deeefo kee eeesie efvepeer Je meeceeefpeke peerJeve
kes GlLeeve kes efueS, 6. lehe Je Gmekes eeesie (yeeelehe, Oeeve, mJeeOeee, efJevee Deeefo), 7. pewve hetpee/YeeJeveeSB, meeceeefpeke hee",
Deeueesevee, eefleeceCe eje Meebefle eehle kejvee Je yegjeFeeW kees otj kejvee~
(ye) pewve oMe&ve kee efJe%eeve, Jeeheej, peerJeve Je meeefnle ceW DeJeoeve-1. efJe%eeve, seesuee@peer, DeeegefJe&%eeve, efJeOeer/DeLe&
JeJemLee Deeefo ceW pewve oMe&ve kee efoMee efveoxMe, 2. keuee, cebefoj, meeefnle, 3. Ecology/Economy/Health/Education/eyebOe/
jepeveerefle, 4. DemeneeeW keer meneelee, meceepe jevee Deeefo
(me) kesme m[erpe-eefme mebmLeeSB/pewve efpevneWves meceepe kes efueS Deefle efJeefMe mesJee keee& efoee nes
(o) efJeMues<eCe-pewve meceepe kes Deebke[s (Statistics)
Deehe Dehevee mebef#ehle Outline 30 veJecyej 2009 leke Je hetje uesKe 15 peveJejer 2010 leke efvecve heles hej DeJeMe Yespe
oW~ efveeceevegmeej uesKe emleglekelee& kees [eke, kechetj, eeleeeele Je heshej efueKeves kee Yeee eoeve efkeee peeesiee~ Deve
peevekeejer kes efueS mebheke& kejW[e@. Megieveebo pewve, FbjvesMeveue mketue heej pewve m[erpe
[er-28, hebeMeerue SvkeuesJe, veF& efouueer-110017, cees.-09818139000, e-mail : svana@vsnl.com
(42)
Debke-4-5
Deceve ewjersyeue ^m : Ske heefjee

Decej ewjersyeue ^m Je<e& 2000 mes efJekeueebieeW, efJeOeJeeDeeW SJeb efJeeeefLe&eeW keer meneelee ceW meleled keee&jle nw SJeb Je<e& 20082009 leke ^m ves 34.04 ueeKe hees keer meneelee oer nw~ Je<e& 2008-2009 ceW 12 efJekeueebie JeefeeeW, 33 efJeOeJeeDeeW SJeb 191
efJeeeefLe&eeW kees efveeefcele he mes meneelee oer nw~ Fve efJeeeefLe&eeW ceW osMe kes efJeefYeVe jepeeW kes Fbpeerefveeefjbie, ces[erkeue SJeb Deve
lekeveerkeer #es$eeW ceW Ge efMe#ee eehle kej jns 79 pewve efJeeeLeea Yeer nQ, Gvekeer efMe#ee hetCe& kejeves ceW ^m eesieoeve kej jne nw~ n<e& kee
efJe<ee nw efke FveceW mes 20 ue[efkeeeB nQ~ keg efJeeeLeea Ge efMe#ee eehle kejkes Deheves #es$eeW ceW mecceeveveere SJeb Ge heoeW hej keee&jle
neskej meheue peerJeve eeheve kej jns nQ leLee Deheves heefjJeej keer DeeefLe&ke efmLeefle ceW efvejvlej megOeej kej jns nQ~
Fmekes Deefleefje iejerye e$eeW kees hegmlekeeW SJeb msMevejer kes efueS Yeer meneelee oer ieF&~ keF& mketueeW, iegkegueeW, DeveeLeueeeeW ceW
e$eeW kees Ske efove kee Yeespeve kejeee ieee~ eefo Fve e$eeW kees meefcceefuele kej efueee peees, lees Je<e& 2008-2009 ceW ueieYeie 1900
e$e ueeYeeefvJele ngS~ Deew<eOeeueeesb ceW Deew<eefOe efJelejCe keer JeJemLee ceW, pejleceboeW keer efeefkelmee, Meue efeefkelmee Deewj Deew<eefOeeeW
ceW Yeer ^m Dehevee eesieoeve kej jne nw~ eeF& eeFu[ efjueerhe Deeefo ceW ^m Yeeieeroej nw~ peerJe oee kes #es$e ceW pewmes heef#eeeW kees
oevee, heerhegume heej Ssveerceue pewmeer mebmLeeDeeW ceW Yeer ^m Dehevee mecegefele eesieoeve kej jne nw~
^m eje Ghejese #es$eeW ceW meneelee kej heevee meceepe kes esefeeW kes eesieoeve mes ner mebYeJe nes mekee nw~ ^m ceW 4 mebj#eke,
7 efMejesceefCe ^mer, 24 efJeefMe ^mer, 142 mecceeefvele êfmeeW kes Deefleefje 103 oeleejeW kee mejenveere eesieoeve jne nw, efpemekes
efueS ^m DeeYeejer nw~
peye nce Deehekes meneesie mes efJekeueebieeW kes oo& ceW cejnce ueieeles nQ, efJeOeJeeDeeW kes Deebmet heeWles nQ leLee pejlecebo efJeeeefLe&eeW
keer efMe#ee ceW eesieoeve kej Gvekees Ske Dee veeieefjke, meheue Jeefe SJeb heefjJeej ceW Ske oerheke keer lejn jesMeveer osves ceW meneesie
kejves ceW eelveMeerue nesles nQ, lees Ske Deeeflceke meblees<e kee DevegYeJe neslee nw, Jen Deehe mJeeb cenmetme kejles nQ leLee kejles jnWies~ lees
DeeFes Deehe ^m kes ceeOece mes Ske yesnlej SJeb megefMeef#ele meceepe kes efvecee&Ce kejves ceW Dehevee Decetue eesieoeve oskej nceeje meeLe
oW leLee hegCe keceeeW~ meneelee Deceve ewefjsyeue ^m kes veece ceveerDee[&j, ewke ee ueKeveT kes efkemeer yeQke hej [êhe eje Yespeer pee
mekeleer nw~ Deehe eje oer ieF& jeefMe (500/- mes DeefOeke) hej Fbkecewkeme Ske keer Oeeje 80 (peer.) kes lenle t efceuesieer~
meneelee kes efueS eeLe&vee he$e-meneelee eehle kejves kes efueS 5/-hees kes efueheehes hej DeeJesoke, Dehevee hetje veece, helee (efheve
kees[ meefnle) efueKekej heece& kes efueS DeeJesove kej mekeles nQ~ ke#ee 3 mes Sce.S. leke kes efJeeeLeea kees ^m eje meneelee eoeve keer
peeleer nw~ heece& mebyebOeer hetlee efvecve mebheke& met$e hej kej mekeles nQ~ iejerye efJeOeJeeSb, efJekeueebie SJeb lekeveerkeer #es$e kes efJeeeLeea keYeer
Yeer heece& ^m mes cebieJee mekeles nQ~
Fbpeer. Oece&Jeerj pewve, mesJee efveJe=e ecegKe DeefYeeblee SJeb esejcewve-Deceve ewefjsyeue ^m
S-377, Fefvojeveiej, ueKeveT (G.e.), heesve veb.-0522-3204475, 09335910926
ees. erkeceebo pewve kees efhele=Meeske

pewve meceepe kes Jeefj efJeeve SJeb hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes Deveve efMe<e
ees. erkeceebo pewve, Meenoje-efouueer kes hetpe efhelee eer Je=efebo pewve kee mJeie&Jeeme efJeiele 20 Deketyej
2009 kees Gvekes ie=nveiej heesJej (jepe.) ceW nes ieee nw~ eer Je=efebo peer ves 81 Je<e& keer Gce ceW hetCe&
meeJeOeeveer kes meeLe meceeefOehetJe&ke Fme veej Mejerj kee leeie efkeee~ Deble ceW Oece& Oeeve ceW ueerve jnkej
Deeiece keLeveeW kees eJeCe kejles ngS GvneWves Deheves ceveg<e peerJeve kees meeLe&ke efkeee~ Jes eejbYe mes ner
Oece&hejeeCe SJeb Meeble heefjCeeceer mJeYeeJe kes Les, efpevekeer esjCee mes mecemle heefjJeejpeveeW ceW Oece& kes Det mebmkeej Jeehle nQ~
eer Je=efebo peer kes efveOeve hej mecei%eeve heefjJeej keer Deesj mes nce neefo&ke mebJesovee Jee kejles ngS YeieJeeve mes efoJebiele Deelcee
kees meodieefle eehle nesves keer MegYekeeceveeSB kejles nQ~ Fme DeJemej hej Meeske meblehle heefjJeej kees Yeer Oewe& SJeb mecyeue keer eeefhle nes,
Ssmeer YeeJevee nw~
-mecheeoke
Debke-4-5
(43)
(44)
Debke-4-5
YeieJeeve ceneJeerj kes cees#eieceve keer hetJe& yesuee ceW

keee oerheeJeueer ceveevee Gefele nw?
(oerheeJeueer heJe& : 18 Deketyej 2009 kes meboYe& ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer mes efJeMes<e Jeelee&)
emlegefle-ye. keg. mJeeefle pewve (mebIemLe)

ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! meefJevee Jeboeefce, Deepe ceQ oerheeJeueer
heJe& mes mebyebeOf ele cenlJehetCe& leLeeW kes efJe<ee ceW efpe%eemeeSB ueskej Deehekes
mece#e GheefmLele ngF& nt,B ke=heee cegPes Gefele ceeie&oMe&ve eoeve kejW~
hetpe %eeveceleer ceeleepeer-hetes! keee hetvee eenleer nes?
ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! mecemle pewve meceepe 24JeW
leerLekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes cees#eieceve kes Gheue#e ceW
oerheeJeueer heJe& ceveelee nw, Fmekes efJe<ee ceW Meeeere eceeCe keee
nQ, ke=heee yeleeeW~
hetpe %eeveceleer ceeleepeer-nefjJebMehegjeCe, meie& 66, he=. 805
hej GefuueefKele nw-YeieJeeve ceneJeerj meye Deesj mes YeJeeW kees mecyeesOe
kej heeJeeveiejer hengB es Deewj JeneB ceveesnj Geeve veece kes Jeve ceW
efJejepeceeve nes iees~ peye elegLe&keeue ceW leerve Je<e& mee{s Dee" ceen
yeekeer Les, leye mJeeefle ve#e$e ceW keeefle&ke DeceeJemee kes efove eele:keeue
(G<eekeeue) kes mecee DeIeeefleee keceeX kees veeMe kej YeieJeeve kece&yebOeve
mes cege neskej cees#eOeece kees eehle nes iees~ Fveefo osJeeW ves Deekej
Gvekes Mejerj keer hetpee keer~ Gme mecee osJeeW ves yengle Yeejer osoerheceeve
oerhekeeW keer hebef e mes heeJeeveiejer kees meye lejhe mes ekeeMeege kej
efoee~ Gme mecee mes ueskej Deepe leke ueesie eefleJe<e& oerheceeefuekee eje
YeieJeeve ceneJeerj keer hetpee kejves ueies~
osKeWpJeueleoerheeefuekeee eJe=ee, megjemegjow eaefheleee eoerhleee~
leoe mce heeJeeveiejer mecevlele:, eoerehf eleekeeMeleuee ekeeMeles~~9~~
SJeb,
lelemleg ueeske: eefleJe<e&ceeojeled, eefmeoerheeefuekeee$e Yeejles~
mecegele: hetpeefelegb efpevesejb, efpevesv efveJee&Ce efJeYetelf eYeefeYeeked~~21~~
DeLee&led Gme mecee mes ueskej YeieJeeve kes efveJee&Ce keueeCeke
keer Yeefe mes ege mebmeej kes eeCeer Fme Yejle#es$e ceW eefleJe<e&
DeeojhetJe&ke eefme oerheceeefuekee kes eje YeieJeeve ceneJeerj keer
hetpee kejves kes efueS Gele jnves ueies DeLee&led YeieJeeve kes
efveJee&CekeueeCeke kes Gheue#e ceW oerheeJeueer heJe& ceveeves ueies~
heeJeehegjer ceW mejesJej kes ceOe efmLele peue cebefoj ner
YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce nw, pewmee efke eer hetpeheeo
Deeeee& ves efveJee&CeYeefe ceW kene nw-
Debke-4-5
heeJeehegjme yeefnVeleYetefceosMes,
heeeslheueekegueJeleeb mejmeeb efn ceOes~
eer Je&ceeveefpeveosJe Fefle eleerlees,
efveJee&Ceceehe YeieJeeved eefJeOetleheehcee~~24~~
Ghejese leLeeW keer hege
f eer iegCeYe Deeeee& eCeerle GejhegjeCe
ceW Yeer mheleee heefjueef#ele nesleer nw~ meeLe ner, YeieJeeve kes efveJee&Ce
ieceve kes heeeled Gmeer efove Gvekes eLece ieCeOej ieewlece mJeeceer kees
kesJeue%eeve eie nesves kees Yeer GejhegjeCe ceW kene ieee nw, eLeeJeefvo<evles YeJeeleerleceLewJe&voeKe: mleJew:~
JeerjefveJe=e& flemeceehleefove SJeemleIeeefleke:~~515~~
YeefJe<eecencehegelkesJeue%eeveueeseve:
YeJeeveeb Oece&osMesve efJele efJe<eeebmlele:~~516~~
(GejhegjeCe, heJe& 76)
ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! oerheeJeueer heJe& kes efJe<ee ceW es
Deeieceese eceeCe peevekej cegPes Delevle Deeuneo nes jne nw, hejvleg
ceeleepeer! efkemeer-efkemeer Je<e& osKeves ceW Deelee nw efke pewve meceepe ceW lees
oerheeJeueer heJe& DeceeJemee kees neslee nw hejvleg Deve meceepe ceW Ske efove
henues ner oerheJeeueer cevee ueer peeleer nw, Ssmes ceW ueesieeWs ceW keeheer Yece
jnlee nw leLee meyekees osKekej pewve yebOeg Yeer YeieJeeve kee efveJee&Ceuee[t
e{eves mes henues efove keer jeef$e ceW ner oerheeJeueer hetpeve kej uesles nQ, keee
en Gefele nw, ke=heee Dehevee ceeie&oMe&ve eoeve kejW~
hetpe %eeveceleer ceeleepeer-pewve Deeiece kes Devegmeej YeieJeeve
ceneJeerj kes efveJee&Ceieceve kes hetJe& elego&Meer keer jeef$e ceW oerheeJeueer
hetpeve kej uesvee efveleeble Devegefele nw keeeWefke efJeOeeve en nw efke
keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee keer eYeele yesuee ceW YeieJeeve ceneJeerj
keer meecetefnke hetpeve kejkes efveJee&CekeeC[ he{les ngS efveJee&Ceuee[t
e{eee peelee nw, hegve: Gmeer efove meeebkeeue ceW oerhekeeW kees
peueeee peelee nw Deewj veeer yener Deeefo kee cegntle& kejles ngS
ieCeeveeb F&Me: ieCesMe:ieCeOej: Fme Jeglheefe kes Devegmeej yeejn
ieCeeW kes DeefOeheefle ieewlece ieCeOej (ieCesMe) leLee Gvekeer kesJeue%eeve
efJeYetelf e DeLee&led kesJeue%eeve ceneue#ceer keer hetpee mecheVe keer peeleer nw~
Deye Deehe mJeeb efJeeej kejW efke YeieJeeve kee efveJee&Ce nesves
kes hetJe& elego&Meer keer jeef$e ceW ieCeOej hetpeve SJeb kesJeue%eeve
(45)
ceneue#ceer hetpeve kej uesvee Deewj Deieues efove DeceeJemee kees

efveJee&Ceuee[t e{evee keneB leke Gefele nw?
ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee
kees eele:keeue YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee meecetefnke efveJee&Ceuee[t
e{eves keer hejcheje lees pewve meceepe ceW npeejeW Je<eeX mes eueer Dee
jner nw, hejvleg meeebkeeueerve ieCeOej hetpeve Fleeefo keee efkemeer
efJeMes<e cegntle& ceW kejvee eeefnS?
hetpe %eeveceleer ceeleepeer-osKees! keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee
keer efleefLe lees YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes efveJee&Ce ieceve mes Ssmeer
heefJe$e nes ieF& nw efke Fme efoJeme kee eleske #eCe ner Deheves Deehe
ceW meJeexece cegntle& nw, cesjs ieg Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer
cenejepe kene kejles Les efke oerheeJeueer kee mechetCe& efoJeme ner
Geceesece nw, Fme efove efkemeer cegntle& kees osKeves keer DeeJeMekelee
veneR nw~ etBefke eele:keeue YeieJeeve kes efveJee&Ce heOeejves kes heeeled
Gmeer efove meeebkeeue ceW ieewlece mJeeceer kees kesJeue%eeve nesves keer
yeele pewveeiece ceW DeeF& nw, FmeerefueS meeebkeeue yener hetpeve,
ieCeOej hetpeve SJeb kesJeue%eeve ceneue#ceer hetpeve mecheVe keer peeleer
nw Deewj oerheceeefuekee kees eppJeefuele efkeee peelee nw~
otmejer yeele en Yeer Oeeve osves eesie nw efke pewveeeeeeX kes
Devegmeej eele:keeue meteexoe kes mecee pees efleefLe 6 Ie[er leke
jnleer nw, Jener Gme efoJeme kes efueS ceeve nes peeleer nw~
Dele: eefo eele:keeue meteexoe kes mecee 6 Ie[er leke DeceeJemee
nw, lees Gme efove DeceeJemee ner ceeveer peeesieer, Fmeer ekeej efkemeer
efoJeme kes efueS efleefLe kee efveOee&jCe efkeee pee mekelee nw~
ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! Fme Je<e& meved 2009 ceW
18 Deketyej kees megyen 11 yepes leke ner DeceeJemee Leer, Ssmes ceW
18 Deketyej keer meeebkeeue ieewlece ieCeOej hetpeve Fleeefo kejvee
keee Gefele ceevee peees?
hetpe %eeveceleer ceeleepeer-osKees! YeieJeeve kes efveJee&Ce kee
mecyebOe lees DeceeJemee efleefLe mes nw, hejvleg meeebkeeue keer hetpee kee
DeceeJemee mes keesF& mebyebOe veneR nw~ Yeues ner DeceeJemee megyen 11 yepes
ner meceehle nes ieF&, hejvleg efpeme efove YeieJeeve efveJee&Ce heOeejs Gmeer efove
keer meeebkeeue ceW ieewlece ieCeOej kees kesJeue%eeve ngDee, Fme leLe kes
Devegmeej efveJee&Ce Jeeues efove keer meeebkeeue kees ner ieewlece ieCeOej
Fleeefo keer hetpee mecheVe efkeee peevee Meeeevegketue nw~ Deeiece ceW
ieewlece ieCeOej kes kesJeue%eeve kee mebyebOe DeceeJemee mes veneR
pees[e ieee nw, keewve peevelee nw efke efpeme efove YeieJeeve ceneJeerj
efveJee&Ce heOeejs Les, Gme efove meeebkeeue leke DeceeJemee efleefLe ner
Leer~ YeieJeeve kes efveJee&Ce peeves kes heeeled lees ieewlece mJeeceer ves
jepee esefCeke Deeefo kees mecyeesOeve efkeee Lee leLee meeebkeeue ceW
(46)
efveJee&Ce eehle efkeee Lee~

ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! Fme yeej pewve meceepe ceW oerheeJeueer
18 Dekeyt ej keer Leer Deewj keF& ueesieeW eje Oevelesjme 15 Dekeyt ej kees
cevee ueer ieF&, Ssmee keee Gefele Lee?
hetpe %eeveceleer ceeleepeer-JeemleefJekelee en nw efke 15
Deketyej kees lees meeeb 4.45 yepes leke eoMeer (yeejme) efleefLe Leer,
leye Gme efove cebieue $eeesoMeer ele kej uesves DeLeJee Oeve$eeesoMeer
(Oevelesjme) cevee uesves kee keesF& Deewefele veneR Lee~ neB! 16 Deketyej
kees 2.30 yepes ceOeevn leke $eeesoMeer Leer, Dele: Gme efove ner
cebieue $eeesoMeer ele kejvee Gefele Lee~ cesje lees ener kenvee nw efke
Deeieeceer Je<eeX ceW pewve ceeveleevegmeej efleefLe kee efveCe&e kejkes ner pewve
Oecee&JeueefcyeeeW kees oerheeJeueer SJeb mebyebeOf ele heJeeX kees ceveevee eeefnS~
ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! Ske yeele Deewj ceefmle<ke ceW
Deeleer nw efke keF& yeej efveJee&Ce DeceeJemee kes hetJe& keer elego&Meer kees
vejke elego&Meer ken efoee peelee nw, keee en Gefele nw?
hetpe %eeveceleer ceeleepeer-veneR! en efkeceefhe Yeer Gefele
veneR nw keeeWekf e pewveeiece kes Devegmeej kesJeueer YeieJeeve ceneJeerj
mJeeceer efveJee&Ce peeves kes oes efove hetJe& meceJemejCe kes efJeIeefle nes
peeves hej heeJeehegjer kes ceveesnj veece kes Geeve ceW keceueeW mes Jeehle
mejesJej kes ceOe ceneceefCeceeer efMeuee hej DeOej ner efJejepeceeve
neskej Oeeve ceW ueerve nes iees leLee keeefle&ke ke=<Cee elegoM& eer keer jeef$e
kes Deble ceW DeIeeefleee keceeX kees Yeer ve kejkes efveJee&Ce kees eehle nes
iees (GejhegjeCe, heJe& 76, Mueeske 509-512) lees efpeme efove YeieJeeve
ves mebmeej heefjYeceCe kee Deble kejkes meJeexlke= cees#eue#ceer kees eehle
kej efueee nes, lees Jen lees Megkeue Oeeve elego&Meer keneR peeveer eeefnS
ve efke vejke elegoM& eer~ cesje lees efJeled Jeie& mes Yeer ener kenvee nw efke
keYeer Yeer Fme ceneve efoJeme nsleg Ssmes MeyoeW kee eeesie ve kejW~
ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! Deble ceW Ske eMve kee meceeOeeve
Deewj eenleer ntB efke keeefle&ke Megkeuee Skeced kees keesF& veee keee& veneR
efkeee peees Fleeefo ceevelee keee pewveeiece kes heefjes#e ceW nw?
hetpe %eeveceleer ceeleepeer-veneR! en lees pewveeiece kes hetCe&leee
efJehejerle nw keeeWekf e YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kees keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee
kees efveJee&Ce eehle ngDee Deewj keeefle&ke Megkeuee Skeced mes Jeerj efveJee&Ce mebJeled
kee MegYeejbYe ngDee, pees efke meJee&eOf eke eeeerve mebJeled nw~ Jele&ceeve ceW Jeerj
efveJee&Ce mebJeled 2536 kee eejbYe ngDee nw~ lees keeefle&ke Megkeuee Skeced lees
Je<e& kee eLece ceebieefueke efoJeme nw Dele: Fme efove lees efJeMes<e he mes
veJeerve ceebieefueke keeeeX kees eejbYe kejW lees meJee&eOf eke Gece ner nesiee,
FmeceW keesF& Yeer Mebkee veneR kejveer eeefnS~
ye. mJeeefle-hetpe ceeleepeer! Deepe Fve meYeer eemebefieke
efJe<eeeW hej Deehekee Deeieceese ceeie&oMe&ve eehle kejkes ceQ Delevle
ke=le%e SJeb Devegenerle ntB~ ke=heee Ssmes ner nce meyekees Deehe
%eeveece=le kes heeve kee megDeJemej eoeve kejleer jnW, ener cebieuekeecevee
Debke-4-5
nw~ Deehekes eerejCeeW ceW yeejcyeej Jeboeefce!
Debke-4-5
(47)
(48)
Debke-4-5

Samyakgyan 2009-10

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Samyakgyan 2009-10

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Debke-4-5

mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o :

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer

Founder & Auspicious Blessings :

SHRI GYANMATI MATAJI

eer ebo veeceleer ceeleepeer

mJeefmle eer heer"eOeerMe #eguuekejlve

eer %eeveceleer ceeleepeer keer peebleer DeeF& nw~

kenW Yee megveeW cesjer ceelee, nce meyekee legcemes veelee~

ceesleermeeiej peer cenejepe

MOTI SAGAR JI MAHARAJ

kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

peerJeve ekeeMe pewve

mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke

nce meyeceW letves %eeve keer peesefle peueeF& nw~

hebekeueeCeke eeflee SJeb

11 hejJejer, iegJeej, heeuiegve ke=<Cee 13

hebekeueeCeke eeflee ceW Yeeie uesves kee Devet"e DeJemej

cee$e 51000/-hees keer jeefMe eoeve kejW Deewj heeSB

efveJesokekece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve (DeOe#e)

hebekeueeCeke eeflee kes ecegKe hee$e

leerLekej$ee hebeece==le DeefYe<eske veeweJej jeefMe

HejJejer 2010 ceW pecyeterhe-nefmleveehegj mLeue hej

hebekeueeCeke heeflee ceneslmeJe ceW nesves Jeeues cenecemlekeeefYe<eske nsleg

Deefnbmee meJe&es Oece& nw

-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

mebmeej ceW mecemle eeefCeeeW kes efueS

eerceles mekeue%eeve, meeceepe heoceereg<es~

heee&efhle kee ue#eCe SJeb Yeso

heee&efhle-ie=nCe efkees iees Deenej Jeie&Cee kees Keue-jme

hespe veb. 3 mes meboefYe&le efJeMes<e cewj

hebekeueeCeke heeflee ceneslmeJe ceW nesves Jeeues cenecemlekeeefYe<eske nsleg

eer efKeuueerceue pewve kees etvesmkees eslevee DeJee[&

eeJeke Yeer cegefkeleheLe kes heefLeke nQ

oeMe&efveke eeJekeefJehegueeeue heJe&le hej YeieJeeve ceneJeerj

oeveefJeefOehee$e kees Deeles osKekej (1) veceesmleg De$e

hegCe Deewj heehe heoeLe&

JeJenej Deewj efveee cees#e ceeie&

Deelcee ner efveeevee mes cees#e ceeie& nw

ueeFJe Jesyekeem : Fbjves hej megveW cebieue eJeeve

yeeeW kes efueS

he{W yeeue efJekeeme

pecyeterhe ceW YeieJeeve ceneJeerj efveJee&CeeslmeJe meevebo mecheVe

-ye. keg. yeervee pewve (mebIemLe)

kee Jener mLeeve ceevevee eeefnS~ en egefe ege meceereerve nw~

eefeee, leJeeLe&met$e Ske DeOeeve, meceemeej kee meej, Oeeve

hejmhejesheenes peerJeeveeb metef e kees eefjleeLe& kejleer nQ~ Deeeee&

DeemLee ewveue hej eefleefove megveW

yejveeJee ceW DeeJeMekelee

DeheYebMe, eeke=le Yee<ee kes efuees hee"eece eespevee

YeieJeeve ceneJeerj kes cees#eieceve keer hetJe& yesuee ceW

emlegefle-ye. keg. mJeeefle pewve (mebIemLe)

ceneue#ceer hetpeve kej uesvee Deewj Deieues efove DeceeJemee kees

cevee ueer ieF&, Ssmee keee Gefele Lee?

nesueeW kee Meekeenejer Yeespeve nes mekelee nw veyyes eefleMele ceebmeenejer

heeea ee eerefleYeespe kee Deeeespeve neslee nw lees Meekeenejer SJeb

neslee nw~ Fmeefuees pees Jeefe Meg Meekeenejer nQ ee Meekeenejer

pecyeterhe ceW MejohetefCe&cee ceneslmeJe meevevo mechevve

eer Jeerj mesJeke ceC[ue kes egveeJe mecheVe

40 Je<e& keer leerLe& mesJee nsleg eyevOeke

heb. peemesve pewve keer nefmleveehegj, Deeheo ee$ee

pewve meceepe kes eefleefle efJeeve SJeb meeceeefpeke keee&kelee&

Mes<ehegj ceW meJe&leesYe ceC[ue efJeOeeve mecheVe