Samyakgyan 2009-09

Debke-03
mecei%eeve (efmelecyej-2009)
(1)
(2)
Debke-03
mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o :
ISSN 0973-9459
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer
Founder & Auspicious Blessings :

Pujya Ganini Pramukh Aryika
mecei%eeve
efnvoer ceeefmeke
SHRI GYANMATI MATAJI
SAMYAKGYAN
meceeeespeve :
MONTHLY MAGAZINE
e%eeeceCeer Deeefe&kee
eer ebo veeceleer ceeleepeer

Co-Ordination :
Pragya Shramni Aryika
SHRI CHANDNAMATI MATAJI
efveoxMeve :
mJeefmle eer heer"eOeerMe #eguuekejlve
ceesleermeeiej peer cenejepe
Direction :
Swasti Shri Peethadhish Kshullakratna
MOTI SAGAR JI MAHARAJ
mecheeoke :
kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

Editor :
Karmayogi Br. Ravindra Kumar Jain
eyebOe mecheeoke :
peerJeve ekeeMe pewve

Managing Editor :
Jeevan Prakash Jain
Je<e&
efmelecyej
Debke
-36
-2009
-03
YEAR
- 36
SEPTEMBER - 2009
ISSUE
-03
mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke

Jeeef<e&ke meomelee Meguke
100/-.
hebeJe<eeae meomelee Meguke
500/-.
mebj#eke Meguke-12 Je<e& kes efueS
1100/-.
hejce mebj#eke Meguke-25 Je<e& kes efueS
5100/-.
efMejesceefCe mebj#eke DeepeerJeve
11000/-.
Debke-03
Yepeve
-Deeefe&kee eboveeceleer
lepe& - meesveeefiejer ceW meesvee......
Meebelf e-kegbLeg-DejveeLe keer eeflecee heejer nQ~
Gvekes hebekeueeCe keer Deye leweejer nw~~
leerve ueeske keer jevee DeodYegle yeve jner,
%eeveceleer ceeleepeer keer hessjCee jner~~
Meebelf e-kegbLeg-DejnveeLe keer eeflecee heejer nQ~
Gvekes hebekeueeCe keer Deye leweejer nw~~ske.~~
nefmleveehegj leerLe& keer Oejleer ngF& heeJeve~
pees leerve leerLekej eYet kes pevce mes nw Oeve~~
$ee yeej hevn ceeme leke yejmes peneB jleve~
Gme leerLe& De leerLekejeW kees nce kejW Jebove~~
efpevekeer ceefncee leerve ueeske ceW veejer nw,
Gvekes hebekeueeCe keer Deye leweejer nw~~1~~
leerveeW eYet nQ leerve heoJeer mes meefnle kens~
leerLexMe SJeb eeJeleea keeceosJe jns~~
n KeC[ keer leye jepeOeeveer nefmleveehegj Leer~
efhej eej-eej keueeCekeeW mes Yeer heefJe$e ngF&~~
megjvej Jebefole efpevekeer cetjle heejer nQ,
eeflecee efJeMeeue yeveeR eLece ner yeej eYeg $ee keer~
eer MeebefleveeLe Je kegb Leg Dej leerveeW efpevesej keer~~
Fke meeLe nesiee cemlekeeefYe<eske leerveeW kee~
leye hetCe& nesiee mJehve ceelee %eeveceefle peer kee~~
ener evoveeceleer KegMeer Deye Yeejer nw,
(3)
eer pes.kes. pewve DeefYevevove meceejesn meevevo mecheVe

efouueer kes mebmeo YeJeve ceW Deeeesepf ele ngDee meceejesn,
cegKe DeefleefLe-eCeye cegKepeea ves efkeee oerhe eppJeueve
peerJeve ekeeMe pewve, eeej mebeespeke
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve pecyeterhe-nefmleveehegj
eje eer pes.kes. pewve (hetJe& meebmeo) efouueer kee DeefYevevove
meceejesn efoveeBke 15 Deiemle 2009 kees efouueer mebmeo YeJeve kes
mebmeoere meewOe ceW YeJelee kes meeLe meevevo mecheVe ngDee~
ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceCeer eer %eeveceleer ceeleepeer kes DeeMeerJee&o
mes mecheVe ngS Fme meceejesn ceW cegKe DeefleefLe kes he ceW Yeejle
mejkeej kes efJee ceb$eer eer eCeye cegKepeea ves heOeejkej meceejesn
keer ieefjcee kees Je=efbiele efkeee~ meeLe ner efJeefMe DeefleefLeieCe kes
he ceW hetJe& ueeskemeYee DeOe#e-eer yeuejece peeKe[, ece SJeb
jespeieej ceb$eer-eer njerMe jeJele, meebmeo SJeb eefme Geesieheefle
eer jengue yepeepe, meebmeo eer peeekeeMe DeeJeeue, hetJe& meebmeo
eer [eueebo pewve leLee eefme ieerlekeej Je mebieerlekeej eer jJeerv
pewve-cegcyeF& ves Fme DeJemej hej meceejesn ceW Yeeie efueee~
DeefYevevove meceejesn kee GodIeeve cegKe DeefleefLe eer eCeye
cegKepeea leLee heOeejs mecemle efJeefMe DeefleefLeieCe Je Deeeespeve
meefceefle kes esejcewve kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve kes eje
oerhe eppJeueve kes meeLe efkeee ieee~ hegve: hetpe ceeleepeer keer
mebIemLe efMe<eeDeeW ye. yeervee pewve SJeb ye. ebefkee pewve eje
DeveeefoefveOeve Ceceeskeej ceb$e kes GeejCe mes cebieueeejCe efkeee
ieee~ keee&ece kes MegYeejcYe ceW mebpee pewve mebieerlekeej-efouueer
eje eer pes.kes. pewve kes DeefYevevove ceW mJeeiele ieerle emlegle efkeee
ieee~ meYee kee mebeeueve [e@. Deveghece pewve-Fboewj leLee eer peerJeve
ekeeMe pewve-pecyeterhe nefmleveehegj eje kegMeueleehetJe&ke mecheVe
efkeee ieee~
meJe&eLece pecyeterhe mebmLeeve eje meYeer DeefleefLeeeW kee
mecceeve efkeee ieee efpemeceW DeefYevevove meceejesn kes esejcewve
kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve leLee mebmLeeve kes GheeOe#e
eer jepekegceej pewve, Jeerje efyeu[me&-efouueer Je mebIeheefle eer ceneJeerj
emeeo-efouueer eje eer eCeye cegKepeea kee efleueke, ceeueehe&Ce,
Meeue Je eleerke efevn YeWkej mecceeve efkeee ieee~ hegve: mebmLeeve
kes heoeefOekeeefjeeW leLee DeefYevevove meceejesn meefceefle kes meomeeW
ceW eer efpevesv emeeo pewve-efouueer, eer keceueebo pewve, KeejeryeeJeueerefouueer, eer kewueeMeebo pewve, kejesueyeeie-efouueer, eer Deefveue
(4)
kegceej pewve, keceue cebefoj-efouueer, eer ceveespe kegceej pewvecesj", eer %eeveebo pewve-Deeje, eer kewueeMeebo pewve eewOejermeveeJeo, eer heVeeueeue mes"er-[erceehegj, eer cegkesMe Meen-cegcyeF&,
eer DeMeeske kegceej mes"er-yeQieueesj, eer nbmejepe pewve-efouueer, eerceleer
DeeMee pewve-efouueer, eer meleerMe pewve-mejOevee, eer efejbpeerueeue
keemeueerJeeue-hevee, eer ekeeMeebo pewve-meveeJeo, eer MegYeebo
pewve-efkewleveiej, eer efJepee pewve, oefjeeiebpe-efof uueer, eer efJepesv
pewve, Meenoje-efouueer, eer efJepee pewve uegneef[ee-Denceoeyeeo,
eer peJeenjueeue pewve-efmekebojeyeeo, eer Deceg kegceej pewve-cesj"
Deeefo eje heOeejs mecemle DeefleefLeeeW kee mJeeiele melkeej efkeee
ieee leLee meYeer kees De Oeeleg mes efveefce&le pecyeterhe kee megvoj
cee@[ue YeW efkeee ieee~
hegve: Deeeespeve kes esejcewve ves eer pes.kes. pewve DeefYevevove
meceejesn keer he=Yetefce hej Deheves efJeeej Jee kejles ngS kene
efke efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve pecyeterhe-nefmleveehegj
kes meeLe eer pes.kes. pewve kee keeheer uecyes mecee mes Det veelee
jne nw~ GvneWves yeleeee efke eer pes.kes. pewve hetpe ieefCeveer
eer %eeveceleer ceeleepeer kes Deveve Yee nQ leLee GvneWves meowJe
hetpe ceeleepeer kes DeeosMeeW kee heeueve kejkes Glke= iegYeefe kee
GoenjCe emlegle efkeee nw~ mebmLeeve kes efJeefMe mebj#eke kes heo
kees ieewjJeeefvJele kejves Jeeues eer pewve ves meved 1982 ceW eOeeveceb$eer
eerceleer Fbefoje ieebOeer kes kejkeceueeW mes pecyeterhe %eevepeesefle
jLe kee Yeejle YeceCe nsleg GodIeeve kejeee Lee~ hegve: Gme jLe
ves meejs Yeejle kes veiej-veiej Je ieeBJe-ieeBJe ceW Ietcekej pewveOece&,
DeeEnmee leLee pewve Yetieesue kee eeej-emeej efkeee Lee~ Deepe Jener
pecyeterhe keer jevee mecetes efJee ceW Keeefle kees eehle nw~ GvneWves
yeleeee efke eer pewve ves mecee-mecee hej eOeeveceb$eer eer jepeerJe
ieebOeer Deeefo vesleeDeeW kees hetpe ceeleepeer kes DeeMeerJee&o kee DeJemej
eoeve efkeee leLee mebmLeeve ves Yeer meowJe Ssmes ceneve JeefelJeeW kee
mecceeve kejkes ieewjJe kee DevegYeJe efkeee~ GvneWves yeleeee efke 21
efomecyej 2008 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW Deeeesepf ele efJeeMeebefle
Deefnbmee meccesueve kee GodIeeve eer pes.kes. pewve kes meneesie mes
ner osMe keer je^heefle eerceleer eeqleYee osJeerefmebn heeerue eje
Debke-03
efkeee ieee~ Fmekes Deefleefje eer pewve eje he$ekeeefjlee, jepeveerelf e,

meceepe keueeCe, Kesueketo-Mew#eefCeke Je heee&JejCe kes mebj#eCe
mecyevOeer Yeer Deveskeeveske Ssmeer jeêre-Devleje&êre mlej keer
ieefleefJeefOeeeB mecheeefole keer ieeeR efpevekees Ske ceneve JeefelJe ner
kej mekelee nw~ GvneWves kene efke Ssmes ceneve JeefelJe kee
mecceeve kejles ngS en mebmLeeve Delevle ieewjJeeefvJele nw~
heeeled meceejesn ceW heOeejs eer eCeye cegKepeea Je mecemle
efJeefMe DeefleefLeeeW leLee pecyeterhe mebmLee kes heoeefOekeeefjeeW Je
meomeeW eje eer pes.kes. pewve kee ceeueehe&Ce kej YeJeleehetJe&ke
DeefYevevove efkeee ieee~ Fme DeJemej hej pecyeterhe-nefmleveehegj
mebmLeeve eje eer pes.kes. pewve kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe hej eer
pes.kes. pewve DeefYevevove evLe kee ekeeMeve Yeer efkeee ieee~ evLe
kee efJeceeseve cegKe DeefleefLe eer eCeye cegKepeea leLee meceejesn kes
esejcewve eje efkeee ieee~ hegve: eer pewve kes kej-keceueeW ceW en
evLe YeW efkeee ieee~ evLe ceW eer pes.kes. pewve kes eefle osMe kes
mecemle jepevesleeDeeW eje esef<ele MegYekeecevee mebosMe leLee eer
pes.kes. pewve kes heJe&leere JeefelJe keer efe$eceeer ieeLee kees ekeeefMele
efkeee ieee nw~ ueieYeie 350 jbieerve he=eW ceW ekeeefMele Fme evLe
keer megvojlee kees osKekej meYeer DeefleefLeeeW ves emeVelee Jee
keer~ Fme DeJemej hej eer pes.kes. pewve kees pecyeterhe mebmLeeve kes
heoeefOekeeefjeeW eje efJeMeeue eMeefmle-he$e YeW kej efJeMes<e mecceeefvele
efkeee ieee~ eMeefmle he$e kee Jeeeve esejcewve eje efkeee ieee~
hegve: heOeejs DeefleefLeeeW ves Deheves mebmcejCeeW kes ceeOece mes
eer pes.kes. pewve kes eefle efJeveeebpeefue Jee kejles ngS DehevesDeheves Yee<eCe emlegle efkees~ eer jengue yepeepe ves kene efke eer
pewve kes meeLe kesJeue 3 Je<eeX ceW Ssmeer Ieefvelee ngF& nw efke
efpemekeer keesF& efcemeeue veneR nw~ GvneWves kene efke pes.kes. meowJe
mJeeb emeVe jnkej meowJe DeewjeW kees Yeer emeVe jKeves kee eeeme
kejles nQ~ en yeele ceQ Yeer Deheves peerJeve ceW Gvemes meerKeves kee
eeeme kejlee ntB~ meebmeo eer peeekeeMe DeeJeeue ves kene efke
Deepe ceQ pees keg Yeer ntB Jen eer pes.kes. pewve kes meneesie mes ner
ntB~ Gvekes ner meneesie mes ceQves egveeJe peerle kej meebmeo kee en
heo eehle efkeee nw~ ceb$eer Yeejle mejkeej-eer njerMe jeJele ves
kene efke eer pes.kes. pewve kees osKekej mecee pewve meceepe kes
mJehe kees osKee pee mekelee nw~ GvneWves kene efke eer pewve ves keYeer
Yeer heo kes eefle Deeke<e&Ce ve jKekej meowJe keee& kees mecheeefole
kejves kes eefle Dehevee GejoeefelJe efveYeeee nw~ GvneWves kene efke
Deepe Yeer Jes meowJe efve:mJeeLe& YeeJeeW kes meeLe meceepe Je jepeveerefle keer
mesJee ceW Dehevee mecee Jeleerle kejles nQ~ eer yeuejece peeKe[ ves
Debke-03
kene efke pevce osves Jeeueer ceelee kes DeueeJee ceQ eke=efle ceeB kees
meJeexheefj ceevelee ntB Deewj Ssmeer eke=efle ceeB keer mesJee eer pes.kes.
pewve ves yesefcemeeue he ceW keer nw~ GvneWves yeleeee efke eer pes.kes.
pewve >es ceOeeosMe kes Deveske efhe[s FueekeeW ceW heee&JejCe SJeb
Je=#eejesheCe mecyevOeer ieefleefJeefOeeeW kees efeeeefvJele kej eke=efle ceeB
hej yengle ye[e Ghekeej efkeee nw~ GvneWves eer pes.kes. pewve kees
Dehevee meyemes efee efce$e yeleeles ngS Gvekes oerIe& Je mJemLe peerJeve
keer DeefYeuee<ee Jee keer~ Devle ceW cegKe DeefleefLe eer eCeye
cegKepeea ves Deheves JeeJe ceW kene efke eer pes.kes. pewve kees ceQ
ueieYeie 30 Je<eeX mes peevelee ntB~ GvneWves meowJe keee& kes eefle
efvee jKeles ngS jepeveerefle SJeb meceepe keer mesJee keer~ GvneWves
63JeW mJelev$elee efoJeme15 Deiemle 2009 kees en Deeeespeve
kejves nsleg pecyeterhe mebmLeeve Je esejcewve kees neefo&ke yeOeeF& oer~
GvneWves kene efke Ssmes keee&kelee&DeeW kes mecceeve mes ner nceejs osMe
ceW Deve Deveske keee&kelee&DeeW kee pevce nesiee Deewj osMe eieefle keer
ejce meercee hej nesiee~ GvneWves eer pes.kes. pewve kees Fme DeefYevevove
meceejesn kes DeJemej hej yengle-yengle yeOeeF& esef<ele keer~
Devle ceW eer pes.kes. pewve ves mebmLeeve kes eefle ke=le%elee
Jee kejles ngS kene efke ceQves meowJe efve:mJeeLe& YeeJe leLee ke[er
ueieve kes meeLe eleske keee& kees mecheeefole efkeee~ GvneWves
yeleeee efke ceQ efheues ueieYeie 15 Je<eeX mes meebmeo veneR ntB uesefkeve
Deepe Yeer ceQ meowJe meceepe Je jepeveerefle kes eleske keee& kees hetCe&
efvee kes meeLe mecheVe kejlee ntB~ ener yeele nw efke efpemekes
keejCe Deepe Yeer cesje DeelceefJeeeme leLee ceveesyeue Ge nw~
GvneWves meove kees ener esjCee eoeve keer efke meowJe heue keer
Fe efkees eqyevee Deheves keee& kes eefle Yejhetj mecehe&Ce jKevee
eeefnes~ GvneWves hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes
eefle efJeveehetJe&ke veceve kejles ngS kene efke Jes cesjer ieg nQ Deewj
ceQves meowJe Gvekes DeeosMeeW kee heeueve kejkes Deheves peerJeve kees
Oeve efkeee nw~ GvneWves kene efke mebmLeeve eje efkees iees Fme
DeefYevevove kes eefle ceQ Delevle DeeYeej Jee kejlee ntB keeeWefke
ceQ Fme DeefYevevove kes ueeeke ntB ee veneR Fme yeele kee cegPes
Deekeueve kejvee Mes<e nw~ eefo ceQ Fme DeefYevevove kes eesie veneR
jne lees pej Deheves Deehe kees Fme mlej kee yeveeves kee eeeme
keBiee~
meYee kes Devle ceW mebmLeeve kes kees<eeOe#e eer Deefveue
kegceej pewve, keceue cebefoj-efouueer ves meYeer DeefleefLeeeW kes eefle
DeeYeej Jee efkeee~ meceeheve hej heOeejs mecemle DeefleefLeeeW kees
DeefYevevove evLe YeW efkeee ieee~
(5)
eere
k
o
e
e
m e ch
.. ..
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer 76JeeR pevcepeebleer hej Deeeesepf ele
Mejo hetefCe&cee ceneslmeJe-4 Deketyej 2009 nsleg

meeoj Deeceb$eCe
-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

mebmeej Demeej nw FmeceW Oece& ner
meej nw Fme yeele kee JeeKeeve peiepeeefnj nw~ pewve Oece& nes ee keesF& Yeer Deve
Oece& nes, eleske Oece& ceW Fme metefe kee
eefleheeove efJeMes<e JeeKee kes meeLe efceuelee
nw~ peneB leke MeeeeW keer yeele nw lees GveceW
Ssmes ceneve efmeevleeW kee JeCe&ve efueefKele mJehe ceW efceuelee nw
uesefkeve eefo nce Ssmes efmeevleeW kee efoioMe&ve ele#e he ceW
kejvee eenles nQ lees efveefele ner nceW Ssmes mevleeW kes peerJeveJe=e hej
efheele kejves keer DeeJeMekelee nesleer nw, efpevneWves Deheves peerJeve
keer eee& mes ner Fve efmeevleeW kees yeveeee nw~
mecemle jepehee Deeefo JewYeJe kee leeie kejkes DeKeC[
yeeue yeeee& ele kes meeLe Deheves peerJeve kees kegvove ner veneR
Deefheleg YeieJeeve yevee uesves Jeeues YeieJeeve ceneJeerj kee peerJeve Deepe
kes eleske ceeveJe kes efuees kesJeue he=eW hej Debefkele Fefleneme kes
meceeve pej eleerle neslee nw, uesekf eve pewveOece& keer Gme JeemleefJekelee
kees ele#ehe mes eoefMe&le kejves Jeeues Deepe nceejs meeceves
efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeerieCe ceewpeto nQ pees GvneR YeieJeeve
ceneJeerj mJeeceer keer ke"esj eee& kee hejchejeiele heeueve kej jns
nQ, efpemekees YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes heeeled ngS eglekesJeefueeeW,
Yeyeeng Deewj kegvokegvo Deeefo pewmes ceneve DeeeeeeX eje Deheves
peerJeve ceW Deheveeee ieee Lee~
MeeeeW ceW JeefCe&le Deelcee mes hejceelcee yeveves kes JeemleefJeke
leLeeW kees he{e DeJeMe pee mekelee nw uesefkeve ele#ehe mes
Deheveer Deelcee kees hejceelcee kewmes yeveevee nw, Fme yeele kee
GoenjCe nceW Deepe kes efoiecyej pewve mebleeW mes eehle neslee nw~
mechetCe& pewve meceepe kes efuees en ceneve ieewjJe kee efJe<ee nw efke
peneB Deepe mes kesJeue heeeme Je<e& hetJe& efieveleer kes 100 efoiecyej
pewve meeOeg-meeOJeer Yeer Fme Yeejle ceW veneR Les JeneR Deepe ueieYeie
1200 keer mebKee ceW efoiecyej pewve Deeeee&, cegefve, Deeefe&kee,
Ssueke, #eguueke, #egefuuekee Deeefo meeOeg-meeOJeerieCe GheefmLele nQ~
yeermeJeeR meoer ceW efoiecyej pewve meeOeg-meeefOJeeeW keer eee&
kees Deeiece kes Deveghe emlegle kejves Jeeues eeefj$eeeJeleea Deeeee&
(6)
eer Meebeflemeeiej peer cenejepe ngS nQ efpevneWves efoiecyej pewve meeOeg

hejcheje kee mebj#eCe kejkes Fme pewve mebmke=efle hej ceneve Ghekeej
efkeee nw~ yeermeJeeR meoer kes eLece Deeeee& nesves kee ese efpevnW
eehle ngDee GvneWves Deheves peerJeve ceW meeOegDeeW kes efuees Deeieceese
efveeceeW kee De#ejMe: mJeeb heeueve kejkes Fme me=ef hej pewve
meeOeg hejcheje kee hegveej efkeee Deewj GvneR keer ke=hee mes Deepe
mechetCe& YeejleJe<e& ceW efoiecyej pewve meceepe kes ceOe ueieYeie
1200 Ssmes efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeerieCe nQ pees cetueeeej
evLe kes Deveghe Deheves peerJeve ceW lehemee kejkes peneB meceepe kees
YeieJeeve ceneJeerj kes Jewjeieceeer peerJeve kee eefj$e efe$eCe eoeve
kej jns nQ JeneR mJeeb Deheveer Deelcee kees hejceelcee yeveeves kes
efuees mJekeueeCe nsleg ke"esj leeie-lehemee Yeer kej jns nQ~
Ssmes meeOeg-mevleeW keer efieveleer ceW keg efJejues mevle Ssmes Yeer
nesles nQ efpevekeer leeie-lehemee Deewj Gvekes lespe kee iegCeieeve
mecetee peiele efJeMes<e he ceW kejlee nw~ Ssmes eeefj$eeeJeleea
Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece heeOeerMe Deeeee&
eer Jeerjmeeiej peer cenejepe ngS Deewj Fmeer hejcheje ceW Deeeee&
eer Jeerjmeeiej peer cenejepe mes oer#ee eehle kejves Jeeueer ieefCeveerecegKe
Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer ngF~ peneB leke Deeeee&
eer Meebeflemeeiej peer Deewj eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kee efJe<ee
nw lees Gvekee veece Deepe meejs peiele ceW es he ceW efueee ner
peelee nw uesefkeve Gvekeer efMe<ee hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer
ves Yeer Deheves JeefelJe Deewj ke=eflelJe mes Yeejle ner veneR Deefheleg
mecetes efJee ceW DeodYegle efJe kees eehle efkeee nw~
pewveMeemeve kes Jele&ceeve Jeesce hej efkes ve#e$eeW ceW
owoerheceeve mete& keer YeeBefle Deheveer ekeeMe-jefMceeeW kees ekeerefCe&le
kej jneR Ssmeer hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer Jele&ceeve
ceW Deheves mebeceer peerJeve kes 57 Je<e& Jeleerle kej egkeer nQ, efpemekes
keejCe GvnW yeermeJeeR meoer ceW eLece yeeueyeeeeefjCeer meeOJeer
yeveves kee ese Yeer eehle nw~ Deye 4 Deketyej 2009, MejohetefCe&cee
kes MegYe efove hetpe ceeleepeer kes nerjke pevcepeebleer ceneslmeJe kee
meceeheve neskej 76JeeR pevcepeebleer ceneslmeJe kees ceveeves kee
DeJemej eehle nes jne nw~ MejohetefCe&cee kee en efoJeme nce meYeer
Debke-03
kes efuees iegYeefe kee efJeMes<e DeJemej ueskej Deelee nw~ Dele:
Deeieeceer efoveeBke 4 Dekeyt ej 2009 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW
MejoheteCf e&cee ceneslmeJe kee keee&ece n<eexuueemehetJe&ke Deeeesepf ele
efkeee ieee nw~ Deehe meYeer mes cesje DevegjesOe nw efke Fme DeJemej
hej pecyeterhe-nefmleveehegj DeJeMe heOeejkej hetpe ceeleepeer kes
eefle efJeveeebpeefue Deefhe&le kejves kee ceneve meewYeeie eehle kejW
Deewj Gvekes Oece&Je=ef DeeMeerJee&o mes Dehevee peerJeve cebieue kejW~
Fme ceneslmeJe kee meerOee emeejCe DeemLee er.Jeer. ewveue hej 4
Deketyej 2009 kees ceOeevn 1.30 yepes mes 5.00 yepes leke efkeee
peeesiee Dele: pees cenevegYeeJe pecyeterhe-nefmleveehegj veneR heOeejWies GvnW
Iej yew"s Yeer Fme ceneslmeJe kees osKeves kee hegCe DeJemej eehle
nesiee~ ceneslmeJe ceW heOeejves Jeeues mecemle cenevegYeeJeeW kes DeeJeeme,
Yeespeve Deeefo keer mecegef ele JeJemLee pecyeterhe mebmLeeve eje keer
peeleer nw Dele: mecemle hee"keieCe Deheves heefjJeejpeveeW kes meeLe Fme
ceneslmeJe ceW meeoj Deecebe$f ele nQ~
hetpe ceeleepeer kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe mes Deehe meYeer
efveefele ner megheefjefele neWies efhej Yeer mebe#f ehle he ceW MejohetefCe&cee
kes Fme MegYe DeJemej hej ceQ Deehekees hetpe ceeleepeer kes peerJeve Je=e
mes heefjefele kejevee eenlee ntB~ emlegle nw %eeve keer DeejeefOekee,
Deeiece keer Devegheeefu ekee, egieeJeefle&kee, eeefj$eebefkee,
efmeevleeesejer, ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer
ceeleepeer kee mebef#ehle heefjee
pevce, Jewjeie Deewj oer#ee-22 Deketyej 1934 kees
MejohetefCe&cee kes efove efkewleveiej (yeejeyebkeer-G.e.) ceW eser
eer essueeue pewve SJeb Oece&helveer eerceleer ceesefnveer osJeer kes Iej
keg. cewvee kes he ceW %eeveceleer ceeleepeer kee pevce ngDee~ eser
Gce mes ner Oeeefce&ke mebmkeejeW kes keejCe Gvekes ceve ceW Jewjeie
GlheVe nes ieee Deewj cee$e 18 Je<e& keer Deuhe Deeeg ceW GvneWves
MejohetefCe&cee kes efove meved 1952 ceW ie=nleeie kej efoee~ hegve:
meved 1953 ceW Deeeee& eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes ceneJeerj
peer (jepe.) ceW #egefuuekee oer#ee leLee 1956 ceW ceeOeesjepehegje
(jepe.) ceW Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe mes Deeefe&kee
oer#ee eehle kej Deeefe&kee %eeveceleer veece eehle efkeee~
meeefnefleke DeJeoeve-YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 2500
Je<e& kes Fefleneme ceW peneB efkemeer pewve meeOJeer eje ebLe uesKeve kee
Fefleneme veneR eehle neslee nw, JeneR hetpe ceeleepeer ves meved 1954
mes uesKeveer eejbYe kejkes pewveOece& kes meJeexlke= ebLeeW hej mebmke=le,
efnvoer, ceje"er, keVe[ Deeefo Yee<eeDeeW ceW uesKeve keee& eejbYe
efkeee~ pewve Oece& kes meJe&eLece ebLe <edKeC[eiece keer 16 hegmlekeeW
hej hetpe ceeleepeer eje mebmke=le ceW erkee kee uesKeve Jele&ceeve
Debke-03
pewve meceepe kes efueS ceneve ieewjJe kee efJe<ee nw~ Fmekes Deefleefje
meeefnle peiele kees hetpe ceeleepeer ves mebmke=le-efnvoer keer erkeeDeeW
ceW Demeneer, <edKeC[eiece, meceemeej, efveecemeej, pewve
Yeejleer, %eeveece=le, keeleb$eJeekejCe, ef$eueeskeYeemkej, eJeeve
efveoxeMf ekee, Je meben, jlvekejC[ eeJekeeeej Fleeefo efmeevle
ebLe, pewve Gheveeme, yeeueesheeesieer meeefnle Je hetpee-efJeOeeve Deeefo
ueieYeie 250 iebL eeW kes uesKeve mes meeefnle peiele ceW Ske keerefle&ceeve
mLeeefhele efkeee nw~ Deehekeer Fme leuemheMeea %eeve ieefjcee kees osKekej
[e@. jece ceveesnj ueesefnee DeJeOe efJeeefJeeeuee-hewpeeyeeo (G.e.)
ves Deehekees [er.efued. keer ceeveo GheeefOe eoeve kej efJeeefJeeeuee kees
ieewjJeeefvJele efkeee~
jeêre-Debleje&êre meccesueveeW keer esjCee-pewve Oece&
keer eYeeJevee kes GsMe mes hetpe ceeleepeer ves Deveske efMe#eCeeefMe#eCe efMeefJej leLee jeêre-Debleje&êr e mesefceveejeW keer esjCee
eoeve kej Fefleneme jee nw~ meved 1969 ceW peehegj ceW pewve
peesefle&ueeske efJe<ee hej eefMe#eCe efMeefJej, meved 1978 ceW efJeled
eefMe#eCe efMeefJej, meved 1985 ceW pewve ieefCele SJeb ef$eueeske
efJe%eeve hej Debleje&e^ r e mesecf eveej, meved 1998 ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe
jeêre kegueheefle meccesueve Deeefo Deveske Ssmes Deeeespeve mecheVe
ngS, efpemekes ceeOece mes je<êre mlej hej pewve Oece& keer cenleer
eYeeJevee ngF& nw~ Jele&ceeve ceW Yeer Ssmes Deeeespeve hetpe ceeleepeer
keer esjCee Deewj DeeMeerJee&o mes efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve
eje melele Deeeesepf ele efkees peeles jnles nQ~
leerLe& efvecee&Ce esjCee-hetpe ceeleepeer keer esjCee mes YeieJeeve
MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW
efJeeeefme pecyeterhe jevee kee efvecee&Ce, YeieJeeve $e+<eYeosJe
Deeefo heeBe leerLekejeW keer pevceYetefce DeeesOee kee Ssefleneefmeke
efJekeeme, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetecf e kegC[uehegj (veeueboe) efyenej
ceW vebb eeJele& cenue leerLe& kee efvecee&Ce SJeb efJekeeme, YeieJeeve $e+<eYeosJe
keer oer#ee SJeb %eeveYetecf e eeeie-Fueeneyeeo ceW $e+<eYeosJe lehemLeueer
leerLe& kee efvecee&Ce leLee YeieJeeve heg<heobleveeLe pevceYetefce keekeboer
(ieesjKehegj) G.e. ceW YeJe leerLe& efJekeeme Deeefo Deveske keee&
mecheVe ngS nQ~ Jele&ceeve ceW efme#es$e ceebieerlegbieer (veeefmeke) cene.
ceW heJe&le hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 108 heg keer efJeMeeue
Ke[dieemeve eeflecee kee efvecee&Ce keee& eue jne nw~ en efJee keer
meyemes TBeer pewve eeflecee nesieer~
jLe eJele&ve esjCee-hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meejs osMe
ceW DeeEnmee, hejmhej cew$eer SJeb meodYeeJe nsleg leerve yeej Oece& jLeeW kee
eJele&ve efkeee ieee~ meJe&eLece meved 1982 ceW pecyeterhe %eeve peesefle
jLe kee eJele&ve eOeeveceb$eer eerceleer Fefvoje ieebOeer eje ngDee~....
(7)
leerLekej pevceYetecf e heeJeve leerLe& nefmleveehegj ceW pecyeterhe mLeue hej
YeieJeeve MeebefleveeLe-kegvLegveeLe-DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie efJeMeeue eefleceeDeeW

SJeb leerveueeske jevee keer efpeveeefleceeDeeW kee jeêre mlej hej
hebekeueeCeke eeflee
SJeb
leerL ekej$ee cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe

efoveeBke11 hejJejer mes 21 hejJejer 2010 efleefLeheeuiegve ke=<Cee 13 mes heeuiegve Megkeuee 7 leke
esjCee SJeb meeefVeOeieefCeveerecegKe Deeee|keeefMejesceCeer eer %eeveceleer ceeleepeer
: cegKe keee&ece :
PeC[ejesnCe
eeieceC[ue efJeOeeve
hebekeueeCeke eeflee
11 hejJejer, iegJeej, heeuiegve ke=<Cee 13

12-13 hejJejer, MegeJeej-MeefveJeej, elego&MeerDeceeJemee
14-19 hejJejer, jefJeJeej-MegeJeej, heeuiegve Megkeuee 1 mes 5
efJeMeeue leerLekej$ee eefleceeDeeW kee Ske meeLe cenecemlekeeefYe<eske

19-21 hejJejer, MegeJeej-jefJeJeej
eeflee ceneslmeJe ceW Fv-FveCeer yeveves nsleg leLee cenecemlekeeefYe<eske cesW keueMe nsleg mecheke& kejW
efveJesokekece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve (DeOe#e)

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj, cees.-09412708203, 09411025124
efouueer mecheke&09810732837, 09810383697, 09968078230
www.jambudweep.org, E-mail : ravindrajain@jambudweep.org
ceneslmeJe mecyevOeer mecemle peevekeejer nsleg eceMe: he{W he= eceebke 7 Je 8

.....meved 1998 ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eereJf enej
jLe eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje GodIeeefle
efkeee ieee, hegve: meved 2003 ceW YeieJeeve ceneJeerj peeself e jLe
kee eJele&ve efyenej kes jepeheeue eer efJeveesoebo heeC[s eje
efkeee ieee~ jLe YeceCe kes oewjeve Yeejle kes keesves-keesves ceW
DeeEnmee Je Meekeenej kes efmeevleeW kee eeej-emeej efkeee
ieee~
efJeeMeebefle DeeEnmee meccesueve-Jele&ceeve DeMeeble
JeeleeJejCe ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Deeeesefpele
efJeeMeebefle DeeEnmee meccesueve kee GodIeeve Yeejle keer
je^heefle eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes kejkeceueeW
eje efoveeBke 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe-nefmleveehegj
(8)
ceW hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW mecheVe ngDee, efpemekeer

DeOe#elee eer pes.kes. pewve ves keer~ hegve: meved 2009 kees
Meebefle Je<e& kes he ceW ceveeee pee jne nw~
nce meYeer MejohetefCe&cee kes Fme DeJemej hej Ssmeer
ceneve ieg kes eerejCeeW ceW Mele-Mele veceve kejles ngS
Gvekeer 76JeeR pevcepeebleer hej Gvekes mJemLe SJeb oerIe& peerJeve
keer cebieue keecevee kejles ngS efpevesv eYeg mes ener eeLe&vee
kejles nQ efke hetpe ceeleepeer kee Jejonmle nce meYeer hej
Deewj mechetCe& efoiecyej pewve meceepe hej meowJe yevee jns
leLee Gvekes DeeMeerJee&o mes efpeveOece& keer efoieefoievleJeeheer
eYeeJevee meowJe nesleer jns, ener MegYe YeeJevee nw~
Debke-03
hebekeueeCeke eeflee kes ecegKe hee$e
Fv kee veece
1. meewOece& Fv
2. e%eveeeke
3. ceelee-efhelee
4. kegyesj
5. F&Meeve Fv
6. meevele kegceej Deeefo Fv
7. Mes<e Fv
mebKee
1
veeweJej jeefMe
yeesueer
eeflecee efvecee&Ce kes hegCeepe&ke
Deejef#ele
yeesueer
yeesueer
1,11,000/-hees (eleske Fv)
51000/-hees (eleske Fv)
1
1
1
10
leerLekej$ee cenecemlekeeefYe<eske
keueMe kee veece
veeweJej
jeefMe
19 hejJejer
20 hejJejer
keueMe mebKee
keueMe mebKee
1. efmeef keueMe
eeflecee efvecee&Cekelee&DeeW
eje
2. veJeefveefOe keueMe (eLece keueMe)
yeesueer
yeesueer
3. pecyeterhe jpele peebleer keueMe 25000/-.
9
9
4. efoJe keueMe
11000/-.
45
54
5. YeJe keueMe
5100/-.
54
108
6. leece keueMe
2500/-.
108
7. pevceYetefce keueMe
1500/-.
225
kegue keueMe
108
21 hejJejer
keueMe mebKee
-
Jeefe
mebKee
yeesueer
9
108
216
216
459
504
9
4
3
2
2
2
1008
leerLekej$ee hebeece==le DeefYe<eske veeweJej jeefMe

keueMe kee veece
1. veeefjeue jme
2. mebleje jme
3. F#egjme
4. Ie=leeefYe<eske
5. ogiOeeefYe<eske
6. oefOe DeefYe<eske
7. meJeez<eefOe DeefYe<eske
8. nefjleetCe& DeefYe<eske
9. ueeueebove DeefYe<eske
10. eleg<keesCe keueMe
11. kesMej DeefYe<eske
12. heg<heJe=ef
13. hetCe& keueMe
14. MeebefleOeeje
15. ceneDeejleer
MegeJeej
19 hejJejer
51000/-.
51000/-.
51000/-.
51000/-.
151000/-.
51000/-.
100000/-.
100000/-.
100000/-.
51000/-.
100000/-.
100000/-.
51000/-.
yeesueer
51000/-.
MeefveJeej
20 hejJejer
51000/-.
51000/-.
51000/-.
51000/-.
151000/-.
51000/-.
100000/-.
100000/-.
100000/-.
51000/-.
100000/-.
100000/-.
51000/-.
yeesueer
51000/-.
jefJeJeej
21 hejJejer
51000/-.
51000/-.
51000/-.
51000/-.
151000/-.
51000/-.
100000/-.
100000/-.
100000/-.
51000/-.
100000/-.
100000/-.
51000/-.
yeesueer
51000/-.
Jeefe
mebKee
eleske
keueMe
kes meeLe
5 Jeefe
DeefYe<eske
kejWies~
vees-Ghejese hebeece=le keueMeeW kee Deej#eCe leerveeW efoJeme YeieJeeve Meebelf eveeLe-kegb LegveeLe-DejnveeLe leerveeW kes he=Leked-he=Leked efkees peeeWies~ keueMe Deej#eCe
Deehe Deheveer megeJf eOeevegmeej efleefLe efveefele kejkes 19 hejJejer-MegeJeej ee 20 hejJejer-MeefveJeej ee 21 hejJejer-jefJeJeej kes efueS kej mekeles nQ~
Debke-03
(9)
HejJejer 2010 ceW pecyeterhe-nefmleveehegj mLeue hej mecheVe nesves Jeeues
hebekeueeCeke heeflee ceneslmeJe keer efJeefYeVe JeJemLee mecyevOeer peevekeejer

DeefYe<eske JeJemLee efyevog
1. eLece efove leerveeW eefleceeDeeW kee DeefYe<eske meJe&eLece eeflecee efvecee&Ce kes hegCeepe&keeW kes eje efkeee peeesiee~ 2. Fmekes
heMeeled veJeefveefOe keueMe (eLece keueMe) yeesueer uesves Jeeues cenevegYeeJe kejWies~ 3. Fmekes yeeo eLece efove eeflee kes meewOece&
Fv, ceelee-efhelee, F&Meeve Fv SJeb kegyesj DeefYe<eske kejWies~ 4. Fmekes heeeled hebeece=le DeefYe<eske nesiee~ 5. hebeece=le DeefYe<eske kes
ceOe hebekeueeCeke eeflee kes FvieCe ogiOeeefYe<eske kes mecee otOe mes DeefYe<eske kee meewYeeie eehle kejWies~ 6. Meebelf eOeeje mes
hetJe& cenecemlekeeefYe<eske MegeJeej kees 108, MeefveJeej kees 504, jefJeJeej kees 1008 keueMeeW kes eje nesiee~ 7. Deble ceW
Meebelf eOeeje SJeb ceneDeejleer kes eje DeefYe<eske kee meceeheve nesiee~ 8. hebekeueeCeke eeflee kes hee$e SJeb cenecemlekeeefYe<eske kes
keueMe Oeejke meYeer yebOegDeeW kes efueS Ske mee[er, Ske Oeesleer-oghee SJeb Ske keueMe leLee DeeJeeme, Yeespeve keer JeJemLee meefceefle
keer Deesj mes jnsieer~ ceefnueeSB Deheves hetpee Jeeues Oegues Jee SJeb heg<e Deheves efueS hetpee Jeeues Oegues Oeesleer-oghee Iej mes ueekej
DeefYe<eske kej mekeWies~
DeeJeeme JeJemLee
1. nefmleveehegj ceW pecyeterhe mLeue, kes meeLe-meeLe eeeerve efoiecyej pewve cebefoj, esleecyej pewve cebefoj, efoiecyej
pewve iegkegue, pewve yeeueeece SJeb mLeeveke Fve mebmLeeDeeW keer Oece&MeeueeDeeW ceW Yeer DeeJeeme JeJemLee keer ieF& nw leLee
pecyeterhe mLeue hej DemLeeF& Jeej ethe kecejeW, efmJeme keespe Je F&.heer. W kee Yeer efvecee&Ce efkeee pee jne nw~ GmeceW
Yeer megeJf eOeepeveke DeeJeeme JeJemLee jnsieer~
2. hebekeueeCeke eeflee ceW meefcceefuele nesves Jeeues meewOece& Fv mes ueskej meYeer FveW kees mecegefele DeeJeeme
JeJemLee eehle nesieer~
3. hebeece=le DeefYe<eske SJeb cenecemlekeeefYe<eske keueMe Deej#eCe kejves Jeeues meYeer yebOegDeeW kes efueS 19, 20 Je 21
hejJejer ceW lees DeeJeeme JeJemLee jnsieer ner, efhej Yeer eefo eeflee ceW meefcceefuele neWies, lees GvnW Yeer DeeJeeme JeJemLee
eeflee kes mecee mes ner eehle nesieer~
4. nefmleveehegj ceW hejJejer kee ceewmece nukeer "b[er kee jnlee nw Dele: DeeJeMeke efyemlej, jpeeF& meeLe ceW ueeJeW,
efhej Yeer DeeJeMekeleevegmeej efyemlej, jpeeF& keer JeJemLee meefceefle eje keer peeesieer~
5. Deeves Jeeues meYeer eeflee kes hee$e, FvieCe, keueMe Oeejke SJeb oMe&ke meYeer kes efueS eerefleYeespe DeLee&led Yeespeve
keer mecegefele JeJemLee jnsieer~
6. ke=heee eeflee ceW meefcceefuele nesves nsleg DeYeer mes Deheves Deeves keer metevee sueerheesve, F&-cesue, hewkeme DeLeJee he$e eje
MeerIeeefleMeerIe osJeW, leeefke Deehekes efuees DeeJeeme keer mecegef ele JeJemLee keer pee mekes~
nefmleveehegj kewmes hengBes?

nefmleveehegj Yeejle keer jepeOeeveer efouueer mes 110 efkeceer. Jeeee cesj" nw~ efouueer mes cesj" 70 efkeceer. leLee cesj"
mes 40 efkeceer. otj nefmleveehegj leerLe& nw~ jepeOeeveer efouueer mes nefmleveehegj kes efueS Debleje&peere yeme Des mes G.e. jes[Jespe
leLee [er.er. meer. yemeeW keer efvejvlej mesJee GheueyOe nw~ eefo efouueer mes nefmleveehegj keer meerOeer yeme ve efceues lees efouueer
mes cesj" Dee peeJeW, cesj" ceW Gmeer yeme mwC[ mes eefle DeeOee Iebs kes Deblejeue mes pecyeterhe-nefmleveehegj hengBeves nsleg
jes[Jespe keer yeme megueYelee mes GheueyOe jnleer nQ~ pecyeterhe kes veece mes es yemeWs eueleer nQ, pees meerOes pecyeterhe kes
meeceves ner keleer nQ Deewj pecyeterhe mes ner cesj", efouueer, eflepeeje Deeefo ee$ee nsleg yemeW GheueyOe jnleer nQ~ efouueer mes
cesj" kes efueS jsue mesJee Yeer nw~
(10)
Debke-03
eLe
ee
ee veg
si e
cebieue eJeeveebMe
(cenehegjeCe kes Devleie&le DeeefohegjeCe evLe hej
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje)
emlegefleDeeefe&kee eboveeceleer
eerceles mekeue%eeve, meeceepe heoceereg<es~

Oece&eeYe=les Ye$ex, vece: mebmeejYeerceg<es~~
cenehegjeCe ebLe kes Fme cebieueeejCe ceW eer efpevemesveeeee&
ves efkemeer kee veece efueS efyevee iegCeeW keer mlegefle keer nw~ pees Deblejbie
yeefnjbie ue#ceer mes meefnle SJeb mechetCe& %eeve mes meefnle nQ, Oece&ee
kes Oeejke nQ, leerve ueeske kes DeefOeheefle nQ Deewj hebeheefjJele&vehe
mebmeej kee Yee ve kejves Jeeues nQ Gvekees-Den&vleosJe kees nceeje
vecemkeej nw~
Fme Mueeske kes keF& DeLe& nQ~ meJe&eLece eerceles Meyo mes
eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer mlegefle nw~ eer-ue#ceer
DeLee&led pees meJe&es eerceeved nQ~ efpevekes Deblejbie-yeefnjbie oesveeW
ue#ceer nQ Gve YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb eewyeermeeW YeieJeeve kees cesje
vecemkeej nw~
eer Meyo mes hebehejceser kees Yeer efueee nw~ eercelesDeefjnble, mekeue%eevemeeceepeheoceereg<es heo-efmeheo kee Jeeeke
nw, Oece&ee Ye=les DeLee&led oMeOece&heer ee kees OeejCe kejves
Jeeues Deeeee& hejceser, Ye$ex heo mes De%eeve kees otj kejves
Jeeues GheeOeee hejceser Deewj mebmeejYeerceg<es DeLee&led Deheveer
Glke= cegefve eee& kes eje mebmeej kes Yee kees ve kejves Jeeues
meeOeg hejceser kees vecemkeej efkeee nw~
Deeies FmeceW ieewlece ieCeOej kees veceve kejkes kene nw efke
ieCeOej kewmes nesles nQmekeue%eevemeeceepe-eewJejepeheos efmLeleeved~
leesJeerefce ieCeeOeerMeeveehlemeb%eevekeefCkeeved~~17~~
(heJe& 1)
DeLee&led efpemeceW 63 Meueekee ceneheg<eeW kee keLeve nw Gmes
cenehegjeCe kene nw~ hetJe& ceW ngS hegjeleve ceneheg<eeW kee JeCe&ve
kejves mes en hegjeCe nw leLee ceneheg<eeW kes eje Gheefo nesves mes
en cenehegjeCe nw~ eoMeebie ceW pees 12JeW efJeeo Debie kes heeBe
YesoeW ceW eLeceevegeesie veeceke le=leere Yeso nw, Gmeer ceW en cenehegjeCe
ebLe Deelee nw~
hegjeleveb hegjeCeb meeled levcenvcenoeeeeled~
cenefheefolJeeled ceneeseesvegMeemeveeled~~21~~
Debke-03
$e+ef<eeCeerlecee<e meeled meteb metve=leMeemeveeled~

Oecee&vegMeemeveeesob Oece&Meeeefceefle mce=leced~~24~~
Fefleneme Fleerb leod Fefle nemeerefoefle egles:~
FefleJe=eceLewefleeceecveeeb eeceveefvle leled~~25~~
(heJe& 1)
en ebLe Delevle eeeerve keeue mes eeefuele nw, FmeefueS
hegjeCe kenueelee nw~ FmeceW ceneheg<eeW kee JeCe&ve efkeee ieee nw
DeLeJee leerLekej Deeefo ceneheg<eeW ves Fmekee GheosMe efoee nw
DeLeJee Fmekes he{ves mes ceneved keueeCekeejer heo keer eeefhle nesleer
nw FmeefueS Fmes cenehegjeCe kenles nQ~
en ebLe $e+ef<eeCeerle nesves kes keejCe Dee<e&, meleeLe& kee
efveheke nesves mes mete leLee Oece& kee eheke nesves kes keejCe
Oece&Meee ceevee peelee nw~ Fefle Fn Deemeerled eneB Ssmee ngDeeSsmeer Deveske keLeeDeeW kee FmeceW efveheCe nesves mes $e+ef<eieCe Fmes
Fefleneme, FefleJe=e Deewj Sseflee Yeer ceeveles nQ~
Fmes Dee<e&ebLe kenles nQ, en mete nw, Oece&Meemeve nw, Fmes
Fefleneme Yeer kenles nQ, Deecveee Yeer kenles nQ~ eer efpevemesve
mJeeceer ves FmeceW kene nw efke pewmes-ese ye[e ye[s Yeej kees
G"eves ceW DemeceLe& neslee nw Gmeer ekeej ceQ Yeer leerLekej YeieJevleeW
kee eefjle kenves ceW eeefhe DemeceLe& ntB, efhej Yeer cenehegjeCe veece
mes Fme ebLe kees kenves kee meenme kej jne ntB~
OeJeuee erkeekeej JeerjmesvemJeeceer SJeb eer peemesveeeee&
kees Dehevee ieg ceevekej FmeceW eer efpevemesveeeee& ves GvnW vecemkeej
efkeee nw~ FmeceW eeslee Deewj Jeee kee megboj ue#eCe nw leLee
Oece&keLee kes 7 Debie yeleees iees nQ-Je, #es$e, leerLe&, keeue,
YeeJe, ceneheue Deewj eke=le es meele Debie kenueeles nQ~ eleske
ebLe kes Deeefo ceW Fvekee efveheCe DeJeMe nesvee eeefnS~ peerJe,
hegue, Oece&, DeOece&, DeekeeMe Deewj keeue en n Je nQ,
TOJe&, ceOe Deewj heeleeue (DeOeesueeske) es leerve ueeske #es$e nQ,
efpevesvosJe kee eefj$e ner leerLe& nw, Yetle, YeefJe<eled Deewj Jele&ceeve
en leerve ekeej kee keeue nw, #eeeesheMeefceke DeLeJee #eeefeke es
(11)
oes YeeJe nQ, leJe%eeve kee nesvee heue kenueelee nw Deewj JeCe&veere
keLeeJemleg kees eke=le kenles nQ~ Fme ekeej Thej kens ngS meele
Debie efpeme keLee ceW heees peeeW, Gmes melkeLee kenles nQ~ Gme
meceereerve keLee kes veeeke YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb eewyeermeeW leerLekej
YeieJeeve efJeeMeebefle keejke nesles nQ~
eer efpevemesve mJeeceer ves kene nw-en egie kee Deee
keLeeveke yeleeves Jeeuee Fefleneme nw~
meJe&eLece YeieJeeve $e+<eYeosJe ves peneB pevce ueskej oer#ee
ueer Jen eeeie leerLe& meJe&Yee<eecee leerLe& kee GodYeJe mLeue nw~
Yejle kes eMve hej Je=<eYemesve ieCeOej ves Deveske Gej yeleees Gmeer
hejcheje ceW YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe ceW ieewlece ieCeOej ves
jepee esefCeke kes eMveeW hej pees hegjeCe kene nw~ Gmeer hegjeCe kees
Deeeee&osJe ves cenehegjeCe yeleeee nwegleb ceee eglemkebOeeoeeg<cevlees ceneefOee:~
efveyeesOele hegjeCeb ces eLeeJeled keLeeeefce Je:~~96~~
(heJe& 2)
Jes kenles nQ-ns esefCeke! pewmes Yejle kes efueS $e+<eYeosJe ves
kene Lee, Gmeer ekeej ceQ Deehekes efueS kenlee ntB~ eglemkebOe kes 4
ceneDeefOekeej nQ1. eLeceevegeesie
2. kejCeevegeesie
3. ejCeevegeesie
4. Jeevegeesie
efpemeceW ceneheg<eeW kee eefj$e nes Gmes eLeceevegeesie kenles
nQ~ jlvekejC[ eeJekeeeej ceW Yeer kene nweLeceevegeesieceLee&Keeveb, eefjleb hegjeCeceefhe hegCeced~
yeesefOe meceeefOe efveOeeveb, yeesOeefle yeesOe: meceereerve:~~
osKees! Fve ceneheg<eeW kes eefj$e Deheves efueS DeeoMe& nQ~
$e+<eYeosJe, jece Deeefo kee eefj$e megvekej keesF& jeJeCe veneR yevevee
eenssiee~ Fme eLeceevegeesie ceW eejeW Devegeesie Yeer ieefYe&le mecePevee

eeefnS, keeeWefke FmeceW meYeer lejn kes ekejCe Meeefceue nQ~
Deeeee&eer ves mJeeb Ske mLeeve hej kene nwhegjeCemeeme JeeJeb, ke=lmveb Jee*dceeefce<eles~
elees veemceeodyeefnYetl& eceefmle Jemleg Jeeesefhe Jee~~115~~
(heJe& 2)
DeLee&led hegjeCe mes yeefnYet&le keesF& Yeer efJe<ee veneR nw~ pewmes
meceg mes meejs jlve GlheVe nesles nQ Gmeer ekeej hegjeCe mes meYeer
keLeeveke Deeefo GodYetle nesles nQ~ yebOe-cees#e Deeefo meyekee JeCe&ve
FmeceW Dee peelee nw~ Fve meyekees he{-he{kej Deheveer Deelcee kees
ceneve yeveeves kee heg<eeLe& kejvee eeefnS~
leerLekejeW kes Deeefele 24 hegjeCe nQ Fve meyekee meben
cenehegjeCe nw~ Fmes DeeefohegjeCe Deewj GejhegjeCe oes YeeieeW ceW
efJeYee efkeee nw~ DeeefohegjeCe ceW $e+<eYeosJe-Yejle-yeengyeueer Deeefo
kee eefj$e nw SJeb GejhegjeCe ceW DeefpeleveeLe mes ceneJeerj leke
lesF&me leerLekejeW kee eefj$e nw~
Fmekes megveves mes Yeer ceneve hegCe mebefele neslee nw Dele:
DeelcekeueeCesg kees Fmekee DeOeeve, ceveve, efevleve kejvee
eeefnS, Fmekes megveves mes DeMegYe mJehve veneR Deeles nQ, kece&efvepe&je
nesleer nw~ FmeefueS meYeer YeJeelceeDeeW kees kece mes kece Ske yeej
cenehegjeCe kee mJeeOeee DeJeMe kejvee eeefnS~
eewyeermeeW leerLekej YeieJeeve efJee ceW Meebefle keer mLeehevee kejW
leLee Fvekeer Yeefe-hetpee peve-peve kes efueS keueeCekeejer nesJes,
ener cebieuekeecevee nw~
eOJemleIeeeflekecee&Ce:, kesJeue%eeve Yeemkeje:~
kegJe&vleg peieleeb Meebefleb, Je=<eYeeee efpeveseje:~~
Ceceeskeej ceneceb$e efueKeves Jeeues cenevegYeeJe Oeeve oW~

hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer 76JeeR pevcepeebleer efoveeBke 4 Dekeyt ej 2009 kees
Dee jner nw~ eefo Deeheves eefleJe<e& keer YeeBelf e Fme Je<e& Yeer meJee ueeKe, heeeme npeej DeLeJee heeerme
npeej yeej Ceceeskeej ceb$e efueKekej nceejs pecyeterhe-nefmleveehegj keeee&uee hej Yespes nQ lees ke=heee
Deehe MejoheteCf e&cee ceneslmeJe ceW DeJeMe heOeejW~ Fme DeJemej hej 3 Dekeyt ej 2009 kees meJee ueeKe
ceb$e efueKeves JeeueeW kees nerjke heoke, heeeme npeej ceb$e efueKeves JeeueeW kees mJeCe& heoke leLee
heeerme npeej ceb$e efueKeves JeeueeW kees jpele heoke eoeve kej mecceeefvele efkeee peeesiee~
mecheeoke
(12)
Debke-03
C
kej
e e
eeveg
sie
mebmeejer peerJe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
efmeb megb heCeefcee, efpeefCevoJejCesecf eevocekeuebkeb~

iegCejeCeYetmeCegoeb, peerJemme heJeCeb Jeesb~~
iegCemLeeve, peerJemeceeme, heee&ehf le, eeCe, meb%ee, eewon ceeie&Cee
Deewj Gheeesie Fme ekeej mes yeerme eheCee hetJee&eeeeX ves kener nQ~
Fve yeerme eheCeeDeeW eje DeLeJee Fve yeerme ekejCeeW kee
Deeee ueskej eneB peerJeJe kee eheCe efkeee peelee nw~ peerJeeCe
veeceke efmeevle Meee ceW DeMeg peerJe kes 14 iegCemLee>e, 14 ceeie&Cee
Deewj 14 peerJemeceeme mLeeveeW kee pees JeCe&ve nw Jener Fmekee DeeOeej
nw~ meb#eshe efe Jeeues efMe<eeW keer Dehes#ee mes Fve yeerme eheCeeDeeW kee
iegCemLeeve Deewj ceeie&Cee Fve oes ner eheCeeDeeW ceW DebleYee&Je nes peelee
nw~ DeleSJe mebenvee mes oes ner eheCee nQ DeLee&led iegCemLeeve en Ske
eheCee ngF& Deewj eewon ceeie&CeeDeeW ceW peerJemeceeme, heee&efhle, eeCe,
meb%ee Deewj Gheeesie Fve heeBeeW eheCeeDeeW kee DebleYee&Je nes peelee nw pewmes
Fefveceeie&Cee Deewj keeeceeie&Cee ceW peerJemeceeme ieefYe&le nes peeles nQ
Fleeefo~ Fmeefuees DeYeso efJeJe#ee mes iegCemLeeve Deewj ceeie&Cee es oes ner
eheCee nQ, efkevleg Yeso efJeJe#ee mes yeerme eheCeeeW nesleer nQ~
meb#eshe Deewj DeesIe es iegCemLeeve kes heee&eJeeeer veece nQ leLee
efJemleej Deewj DeeosMe es ceeie&Cee kes heee&eJeeeer veece nQ~ ceesn leLee eesie
kes efveefcee mes nesves Jeeues Deelcee kes heefjCeeceeW kee veece iegCemLeeve nw Deewj
Deheves-Deheves kece& kes Goe mes nesves Jeeueer ceeie&CeeeW nQ~
iegCemLeeve kee meeceeve ue#eCeoMe&veceesnveere Deeefo keceeX keer
Goe, GheMece, #ee, #eeesheMece Deeefo DeJemLee kes nesves hej nesves Jeeues
peerJe kes heefjCeece iegCemLeeve kenueeles nQ~ iegCemLeeve kes 14 Yeso nQ~
Gvekes veeceefceLeelJe, meemeeove, efcee, DeefJejlemeceief,
osMeefJejle, eceeefJejle, DeeceeefJejle, DehetJe&kejCe, DeefveJe=ef ekejCe,
met#cemeebhejee, GheMeebleceesn, #eerCeceesn, meeesiekesJeueer Deewj DeeesiekesJeueer~
eewon iegCemLeeveeW kes mebef#ehle ue#eCe(1) efceLeelJe kes
Goe mes nesves Jeeues leJeeLe& kes Deeeve kees efceLeelJe kenles nQ~
Fmekes heeBe Yeso nQSkeevle, efJehejerle, efJevee, mebMee Deewj De%eeve
DeLeJee ie=nerle Deewj Deie=nerle kes Yeso mes efceLeelJe kes oes Yeso Yeer nesles
nQ~ FvneR ceW mebMee kees efceuee osves mes leerve Yeso Yeer nes peeles nQ~
efJeMes<e he mes 363 Yeso nesles nQ eLeeefeeeJeeefoeeW kes 180,
DeefeeeJeeefoeeW kes 84, De%eeveJeeefoeeW kes 67 Deewj JewveefekeJeeefoeeW
kes 32, efceLeeef peerJe kes heefjCeeceeW keer Dehes#ee efJemleej mes efceLeelJe
kes DemebKeele ueeske eceeCe leke Yeso nes peeles nQ~
efceLeeef peerJe kees meee Oece& veneR elee nw~ Jen mees
iegDeeW kes GheosMe kee eeve veneR kejlee nw, efkevleg Deeeeee&YeemeeW
Debke-03
efceLeeef iegDeeW eje Gheefo JeeveeW kee eeve kej ueslee nw~ Fme
iegCemLeeve kee keeue mebKee, DemebKeele ee Deveble YeJe neslee nw~
(2) GheMece mecekelJe kee peIeve Deewj Glke= keeue Deblecegn& lt e&
nw~ efkemeer meceief kes Fme Deblecegn& lt e& keeue ceW mes peye peIeve Ske
mecee leLee Glke= n DeeJeueer eceeCe keeue Mes<e jns Deewj Gmeer
keeue ceW DevebleevegyebOeer eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe ceW mes efkemeer Ske kes
Goe Dee peeves mes mecekelJe keer efJejeOevee nesves hej pees DeJee he
DeleJeeeve heefjCeefle nw Gmes meemeeove iegCemLeeve kenles nQ~ Fmekee
keeue Deefle Deuhe nesves mes nce Deewj Deehe kes eje peevee veneR peelee
nw~ en peerJe mecekelJeheer jlveheJe&le mes efieje Deewj efceLeelJe heer
Yetecf e hej veneR hengBee, ceOe kes keeue kee veece meemeeove nw~ Fmekee
keeue peIeve Ske mecee Deewj Glke= 6 DeeJeueer cee$e nw~
(3) oMe&veceesnveere keer meceiefceLeelJe veeceke eke=efle kes
Goe mes mecekelJe ee efceLeelJehe heefjCeece ve neskej pees efcee
heefjCeece nesles nQ Gmes efcee iegCemLeeve kenles nQb~ pewmes oner Deewj ieg[
kes efceeCe kee mJeeo efcee he nw Jewmes ner eneB efcee eeve nw~ Fme
iegCemLeeve ceW mebece, osMeele Deewj ceejCeebefleke mecegoId eele veneR neslee
nw leLee ce=leg Yeer veneR nw~ henues efpeme iegCemLeeve ceW Deeeg yeeBOeer Leer
Gmeer iegCemLeeve ceW peekej cejCe kejlee nw~ Fme iegCemLeeve kee keeue
Devlecegn& tle& cee$e nw~
(4) DevebleevegyevOeer eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe, efceLeelJe,
mecekedefceLeelJe Deewj meceked eke=efle Fve meele eke=efleeeW kes GheMece
mes GheMece mecekelJe, #ee mes #eeefeke mecekelJe SJeb mecekelJe
eke=efle kes Goe mes Jesoke mecekelJe neslee nw~ Fme Jesoke mecekelJe
ceW eue, ceefueve Deewj Deiee{ oes<e nesles jnles nQ~ en mecekelJe Yeer
efvele ner DeLee&led peIeve Devleceg&ntle& mes ueskej Glke= deeme"
meeiej hee&vle keceeX keer efvepe&je kee keejCe nw~ Mebkee Deeefo heeerme
ceue oes<eeW kees otj kejves Jeeuee meceief efpevesv YeieJeeve kes JeeveeW
hej eeve kejlee nw~ keoeefeled De%eeveer Deeefo ieg kes JeeveeW kees
Denle kes Jeeve mecePekej Yeer eeve kej ueslee nw, efhej Yeer meceief
nw~ eefo hegve: efkemeer ieg ves Gmes met$eeefo evLe efoKeekej kene efke
en ieuele nw Deewj Jen n" kees veneR es[lee nw lees Gmeer mecee mes Jen
efceLeeef yeve peelee nw~ en peerJe FefveeW kes efJe<eeeW mes, $eme
mLeeJej keer efnmb ee mes efJejle veneR nw efhej Yeer Deveie&uehe mes Fbef eefJe<eeeW
kee mesJeve ee eEnmeeefo keee& veneR kej mekelee nw~ Dele: efpevesv
YeieJeeve kes JeeveeW hej eeve kejves mes DeefJejle meceief kenueelee
nw~ GheMecemecekelJe kee peIeve SJeb Glke= keeue Devleceg&ntle& nw~
(13)
Jesoke kee peIeve Devlecegn& lt e& SJeb Glke= deeme" meeiej eceeCe nw
Deewj #eeefeke kee Deveble keeue nw~ en mecekelJe kesJeueer ee eglekesJeueer
kes heeocetue ceW ner neslee nw Deewj leerve ee eej YeJe ceW peerJeeW kees cees#e
hengB eekej JeneB Meeele efJeeceeve jnlee nw~
(5) eneB hej eleeKeeve ke<eee kee Goe jnves mes hetCe&
mebece veneR neslee, efkevleg DeeleeKeeveeJejCe ke<eee kee Goe jnves
mes Ske osMeele nesles nQ~ Dele: Fme hebeceiegCemLeeve kee veece osMemebece
nw~ FmeceW $emeJeOe mes efJejefle Deewj mLeeJej JeOe mes DeefJejefle Ssmes
efJejleeefJejle heefjCeece Ske mecee ceW jnles nQ~ Dele: en mebeceemebece
iegCemLeeve nw~ Fmekee Glke= keeue keg DeefOeke Dee" Je<e& kece Ske
keesefhetJe& Je<e& eceeCe nw~
(6) eneB mekeue mebece Ieeleke eleeKeeveeJejCe ke<eee kes
#eeesheMece mes hetCe& mebece nes egkee nw, efkevleg mebpJeueve Deewj veeske<eee
kes Goe mes ceue kees GlheVe kejves Jeeues eceeo kes nesves mes Fmes
eceeefJejle kenles nQ~ en meeOeg mechetCe& cetueiegCe Deewj MeerueeW mes
meefnle, Jee, DeJee eceeo kes efveefcee mes efe$eue DeeejCe Jeeuee
neslee nw~ eer keLee, Yee keLee, je^keLee, DeJeefveheeuekeLee, 4
ke<eee, hebesefve efJe<ee, efvee Deewj mvesn es 15 eceeo nQ~ FvnW
hejmhej ceW iegCee kejves mes eceeo kes 80 Yeso nes peeles nQ~ eLee4
4 5 1 1 80~
(7) mebpJeueve Deewj veeske<eee kes cebo Goe mes mekeue mebeceer
cegevf e kes eceeo veneR nQ Dele: es DeeceeefJejle kenueeles nQ~ Fmekes oes
Yeso nQmJemLeeve Deecee, meeefleMee Deecee~ peye leke
eeefj$eceesnveere keer 21 eke=efleeeW kee GheMeceve, #eheCe keee& veneR
nw, efkevleg OeeveeJemLee nw leye leke mJemLeeve Deecee nQ~ peye 21
eke=efleeeW kee GheMeceve ee #eheCe kejves kes efuees cegefve nesles nQ leye Jes
meeefleMee Deecee kenueeles nQ~ es esCeer e{ves kes mevcegKe nesles nQ~
Fme iegCemLeeve kee keeue Debleceg&ntle& nw~ eeefj$eceesnveere keer 21
eke=efleeeW kee GheMece ee #ee kejves kes efuees leerve ekeej kes efJeMeg
heefjCeece nesles nQDeOe:kejCe, DehetJe&kejCe Deewj DeefveJe=ef ekejCe~
kejCe veece heefjCeeceeW kee nw~ es meeefleMee Deeceecegevf e DeOe:eJe=ekejCe
kees kejles nQ~
(8) DeOe:eJe=e kejCe ceW Debleceg&ntle& jnkej es cegefve eeflemecee
DevebleiegCeer efJeMegef kees eehle nesles nges SJeb hetJe& ceW keYeer Yeer veneR
eehle nges Ssmes DehetJe&kejCe peeefle kes heefjCeeceeW kees eehle nesles nQ~
eneB hej Ske meceeJeleea cegefveeeW kes heefjCeeceeW ceW meMelee Deewj
efJemeMelee oesveeW ner nesleer nQ~ Fmekee keeue Yeer Debleceg&ntle& nw~
(9) DeefveJe=ef ekejCe iegCemLeeve ceW Oeeve ceW efmLele Ske meceeJeleea
DeveskeeW cegefveeeW kes heefjCeeceeW ceW nesves Jeeueer efJeMegef ceW hejmhej ceW
efveJe=efe DeLee&led Yeso veneR heeee peelee nw Fmeefuees Fmes DeefveJe=ef ekejCe
kenles nQ~ Fmekee keeue Yeer Debleceg&nlt e& nw~
(14)
(10) GheMeceke ee #eheke cegevf e met#ceueesYe kee DevegYeJe kejles

nges met#cemeebhejee kenueeles nQ~ eneB eLeeKeeleeeefj$e mes eEkeefeVetve
DeJemLee jnleer nw~
(11) Fme iegCemLeeve ceW ceesnveere kece& keer mechetCe& eke=efleeeW
kee GheMece nes peeves mes heefjCeece hetCe& leLee efvece&ue nes peeles nQ Deewj
eLeeKeeleeeefj$e eie nes peelee nw~ DeleSJe eneB GheMeevle
JeerlejeieemLe kenueeles nQ~
(12) ceesnveere kece& kes meJe&Lee ve nes peeves mes #eerCeke<eee
cegefve efveie&v Le Jeerlejeie kenueeles nQ~ YeeJeeLe&meeefleMee DeeceeiegCemLeeve Jeeues keesF& cegevf e GheMece esCeer ceW e{les ngS 21 eke=efleeeW
kees GheMece kejles ngS Dee"JeW, veJeceW, oMeJeW Deewj ieejnJeW leke peeles
nQ JeneB mes iegCemLeeve kee Debleceg&ntle& keeue hetCe& kej efveece mes veeres
efiejles nQ keeeWekf e GheMece keer ieF& ke<eee eke=efleeeW ceW mes efkemeer kee
Goe Dee peelee nw DeLeJee cejCe nes peelee nw~ pees cegevf e 21 eke=efleeeW
kee veeMe kejles ngS #eheke esCeer hej e{les nQ Jes efveece mes ieejnJeW
ceW ve peekej yeejnJeW ceW peeles nQ Deewj JeneB Deble mecee ceW %eeveeJejCeeefo
kee veeMe kej kesJeueer yeve peeles nQ~
(13) eneB lesjnJeW iegCemLeeve ceW kesJeue%eeve eke nes peelee nw
Deewj #eeefeke YeeJehe veJekesJeueefyOeeeB eie nes peeleer nQ~ es hejceelcee
Denle hejceser kenueeles nQ~ keg DeefOeke Dee" Je<e& kece Ske keesefhetJe&
Je<e& leke Fme iegCemLeeve ceW kesJeueer YeieJeeve jn mekeles nQ~
(14) meeesiekesJeueer eesie efvejesOe kej eewonJeW iegCemLeeve ceW
DeeesieerkesJeueer kenueeles nQ~
henues, otmejs, leermejs iegCemLeeve leke yeefn jelcee, eewLes
mes yeejnJeW leke Deblejelcee SJeb lesjnJeW, eewonJeW ceW hejceelcee
kenueeles nQ~
Deeeg kece& kes efyevee Mes<e meele keceeX keer iegCeesCeer efvepe&je kee
ecemeeefleMeeefceLeeef, meceief, eeJeke, efJejle, DevebleevegyebOeer
kes efJemebeespeke, oMe&veceesn kes #eheke, ke<eeeeW kes GheMeeceke, GheMeeble
ke<eee, ke<eeeeW kes #eheke, #eerCeceesn, meeesieer Deewj Deeesieer Fve ieejn
mLeeveeW ceW keceex keer efvepe&je ece mes DemebKeele iegCeer-DemebKeele iegCeer
DeefOeke-DeefOeke nesleer peeleer nw~
eewonJeW iegCemLeeve kes Deble ceW mechetCe& keceeX mes jefnle neskej
efme hejceser nes peeles nQ~ Jes efvele, efvejbpeve, DeiegCe meefnle,
ke=leke=le nQ Deewj ueeske kes DeeYeeie ceW efJejepeceeve nes peeles nQb~
Deelcee mes mechetCe& keceeX kee t peevee ner cees#e nw~ es efme hejceser
iegCemLeeveeleerle kenueeles nQ~
FveceW DeefJejle meceief elegLe& iegCemLeeveJeleea, henueer eeflecee
mes ueskej ieejnJeeR eeflecee leke DeCegeleeW kee heeueve kejves Jeeues
osMeeleer hebece iegCemLeeveJeleea SJeb meJe& DeejcYe heefjenleeieer cegevf ejepe
ceneeleer "s-meeleJeW iegCemLeeveJeleea nesles nQ~
Debke-03
e
ej C
e si
ve ege
Deefeve ceeme kes ele

emlegefleieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
veJeosJelee ele (heeLe&Jeuuejer ele)
eeefj$eceeuee ele (MejohetefCe&cee ele)
eleefJeefOeveJeosJelee ele kee otmeje veece heeLe&Jeuuejer

ele nw~ en Deeefeve Megkeuee Skece mes Deeefeve Megkeuee veJeceer
leke efkeee peelee nw, hegve: oMeceer kees hetpee kejkes Deenej oeveeefo
oskej ele kee meceeheve kejW, Fme ekeej 9 Je<e& leke en ele
efkeee peelee nw~
eer pewvesv ele keLee meben (ceje"er) kes Devegmeej en
ele nw~ FmeceW mveeve Deeefo kej Meg Jee henvekej cebefoj peeJeW,
JeneB cebefoj keer leerve eoef#eCee oskej YeieJeeve kees hebeebie vecemkeej
kejW~ hegve: veJeosJelee keer eeflecee keer hebeece=le DeefYe<eske, hetpee kejkes,
egle, ieCeOej keer hetpee SJeb #es$eheeue-heeeJeleer keer Dee&vee kejW~
YeieJeeve kees 9 ekeej kes vewJese e{eJeW, 108 heg<heeW mes ceb$e peehe
kejs,W yeeee&hetJe&ke efoJeme efyeleeJeW, otmejs efove hetpee-oeveeefo kejkes
heejCee kejW~
Fme ekeej 9 efove hetpee kejkes oMeJeW efove efpevehetpee
kejkes hetpee kee efJemepe&ve kejW~ 9 Je<e& kejkes eLeeMeefe Geeheve
kejW, elegefJe&Oe mebIe kees eej ekeej kee oeve osJeW~ Gece efJeefOe
GheJeeme, ceOece Deuheenej Je peIeve efJeefOe SkeeMeve (Ske yeej
Meg Yeespeve) nw~ Fme ele kees kejves mes heg$emegKeeeefhle, Oeve keer
Je=ef, eMe-keerefle& keer eeefhle neskej hejYeJe ceW cees#e megKe keer
eeefhle nesleer nw~
ele keer peehemecegee ceb$e
eR eeR keueeR SW Den Den&elf meeeeeexheeOeeemeJe&meeOeg
efpeveOece& efpeveeiece efpeveewle ewleeueesYees vece:~
eleske ele kes Deueie-Deueie ceb$e
1. eR Den Den&lhejcesefYees vece:~
2. eR Den efmehejcesefYees vece:~
3. eR Den Deeeee& hejcesefYees vece:~
4. eR Den GheeOeee hejcesefYees vece:~
5. eR Den meJe&meeOeg hejcesefYees vece:~
6. eR Den efpeveOecexYees vece:~
7. eR Den efpeveeiecesYees vece:~
8. eR Den efpeveewlesYees vece:~
9. eR Den efpeveewleeueesYees vece:~
(pewvesv ele keLee meben ceje"er hegmleke kes DeeOeej mes)

Deeefeve Megkeuee heteCf e&cee-Mejled hetefCe&cee kees GheJeeme kejkes
en ele efkeee peelee nw~ Fme ele ceW hebehejceser keer eeflecee kee
hebeece=le DeefYe<eske kejW~ hegve: Deoue keceue yeveekej Gmekes
eejeW lejhe eewkeesve ceb[ue yeveeJeW~ Dee" efoMee ceW Dee" cebieue
kegb Ye mLeeefhele kejkes ceOe ceW Ske ye[e cebieue kegbYe mLeeefhele kejW~
es meYeer kegbYe-keueMe hebeJeCeea met$e mes Jesefle nesJeW~ ceOe ceW
efmebnemeve hej hebehejceser keer eeflecee efJejepeceeve kejkes hebehejceser
efJeOeeve kejvee eeefnS~
Fme ele ceW eej yeej hebeece=le DeefYe<eske kejves kee efJeOeeve nw~
ele ceb$e- eR Den Den&elf meeeeeexheeOeeemeJe&meeOegYees
vece: mJeene~
Fme ceb$e kee 108 yeej megiebefOele heg<heeW mes peehe kejkes
hegve: Ceceeskeej ceb$e keer Ske ceeuee peheW~
Fme efoJeme yeeee& ele heeueve kej jeef$e peeiejCe Deeefo
kejkes Oecee&jeOevee kejW~ en ele 27 Je<e& kejvee Glke= nw, 16
Je<e& ceOece nw Deewj kece mes kece meele Je<e& kejvee peIeve nw~
eefo GheJeeme keer Meefe veneR nw lees Ske yeej Meg Yeespeve kejkes
Yeer ele kej mekeles nQ~
ele keer otmejer efJeefOe-Mejo heteCf e&cee kes efove ele kejkes
eveYe YeieJeeve kee otOe mes ceneefYe<eske kejkes hetpee kejW~
Gmekee ceb$e efvecve ekeej nw eR Den efJepeee#e-pJeeueeceeefueveere#eermeefnleee
eereveYeleerLekejee vece:~
Fme ele kes eYeeJe mes hetCe& evcee kes meceeve GppJeue
keerefle& hewueleer nw~ eeefj$e efove-eefleefove GppJeue neslee peelee nw~
Fmekes eYeeJe mes mecemle ueewefkeke megKe eehle kej hejcheje mes
cees#e megKe eehle neslee nw~ mebmeej ceW jnles ngS heg$e, heew$e megKe,
mebleefle Deewj Oeve-mecheefe keer Je=ef nesleer jnleer nw~ DeleSJe en
ele eeefj$e keer hetefle& kejkes efveece mes hejceelceheo kees eehle
kejeves Jeeuee nw~
efJeMes<e-FveceW mes Ske ele Yeer kej mekeles nQ DeLeJee oesveeW
ele kejkes Yeer hegCeesheepe&ve kej mekeles nQ~
Debke-03
(15)
veJejeef$e ele
eleefJeefOeveJejeef$e ele Deeefeve Meg. Skece mes Deeefeve Megkeuee
veJeceer leke efkeee peelee nw~ eele: mveeveeefo kej Meg Jee henvekej
Meg Je ueskej efpeveeuee ceW peeSB, JeneB efpeveeuee keer leerve
eoef#eCee oskej F&ee&heLe Mege
f hetJe&ke DeeefoveeLe YeieJeeve keer eeflecee
kee hebeece=leeefYe<eske kejW, DeoJe mes hetpeve kejW hegve: egle Deewj
ieCeOej keer hetpee kej eesejer Je ieescegKee#e keer Dee&vee kejW~
eR eeR keueeR SW Den DeeefoveeLe leerLekejee ieescegKee#eeesejer e#eer meefnleee vece: mJeene~
Fme ceb$e keer 108 heg<heeW mes peehe kejW~ eer efpevemeneveece
mlees$e he{kej Ceceeskeej ceb$e keer Yeer peehe kejvee eeefnS, meeLe ner
DeeefoveeLe eefj$e Deewj keLee Yeer he{vee eeefnS~ eLeeMeefe GheJeeme
Deeefo kejW~ ele keer Gece efJeefOe GheJeeme, ceOece Deuheenej Je
peIeve SkeeMevee nw~ Fme ekeej veew efove hetpee kejkes omeJeW efove
efJemepe&ve kejsb leLee ome efove yeeee& kee heeueve kejW~ jeef$e
peeiejCe kejles ngS mecee kees Jeleerle kejW~ hegve: melhee$e kees Deenej
oeveeefo oskej heejCee kejW~ 9 Je<e& leke Fme ele kees kejves kes heeeled
eLeeMeefe Geeheve kejW~ Geeheve ceW DeeefoveeLe YeieJeeve keer e#ee#eer meefnle eeflecee yeveJeekej hebekeueeCeke eeflee kejW, elegeJf e&Oe
mebIe kees eej ekeej kee oeve osJeW, vetleve efpevecebeof j yeveJeeJeW,
hegjeCe-ebLeeW kee peerCeexej kejeJeW Deewj iejeryeeW kees Yeespeveeefo DeYeeoeve
osJeW~ Fme ekeej en ele keer efJeefOe nw~
keLeeYejle#es$e kes DeJemeefhe&Ceer-Glmeefhe&Ceer oesveeW keeue meJe&oe
eeefuele nQ~ DeJemeefhe&Ceer keeue ceW meg<ecee-meg<ecee, meg<ecee, meg<eceeog<ecee, og<ecee-meg<ecee, og<ecee Deewj og<ecee-og<ecee Ssmes : Yeso nQ
Deewj Glmeefhe&Ceer kes Fvemes Gus Yeso nQ~ DeveskeeW DeJemeefhe&Ceer-Glmeefhe&Ceer
kes yeerle peeves hej Ske keuhekeeue Deelee nw~ Yejle#es$e ceW DeJemeefhe&Ceer
keeue ceW eLece leerve keeue cesW YeesieYetecf e nesleer nw efpemeceW eeCeer kes
Mejerj keer keebelf e, Meefe Deeefo keeueevegmeej ece mes eme kees eehle
nesles nQ, leermejs keeue ceW 14 ceveg nesles nQ, pees eeefCeeeW kees peerJeveesheeesieer
ceeie& efoKeeles nQ FvnW keguekej Yeer kenles nQ, eewLes keeue kes eejbYe ceW
eewonJeW keguekej nesles nQ leye kece&Yetefce eejbYe nesleer nw~ leye Fb keer
Dee%ee mes kegyesj eece, veiej, hegj, heCe Deeefo keer jevee kejlee nw
Deewj DeeesOee veeceke megvoj veiej keer jevee kejlee nw~ GmeceW
eewonJeW keguekej cenejepee veeefYejee Deheveer cenejeveer ceosJeer kes
meeLe megKehetJe&ke keeue Jeleerle kejles Les~
Ske efoJeme jeef$e kes efheues enj ceW ceosJeer ves meesuen
MegYe mJehve osKes Deewj MegYe efleefLe ceW Gvekes ieYe& ceW DeeefoveeLe
leerLekej kes peerJe ves mJeie& mes DeJeleej efueee~ eele: heefle mes Gve
mJehveeW kee heue peevekej cenejeveer Delevle emeVe ngF~ 9 ceen
hetCe& nessves hej DeeefoveeLe leerLekej ves pevce efueee, Gme mecee
eejeW efvekeee kes osJeeW ves Deekej YeieJeeve kee pevceeslmeJe ceveeee,
(16)
20 ueeKe Je<e& kee YeieJeeve kee kegceej keeue Lee hegve: eewJeveeJemLee
ceW Deeves hej peye keuheJe=#e ueghle nesves ueies leye jepee veeefYejee kes
kenves hej epee $e+<eYekegceej kes heeme hengBeer leye GvneWves efJeosn
#es$e ceW pewmeer JeJemLee Leer, DeJeefOe%eeve mes peevekej epee kees
<edefeee Deeefo kee GheosMe efoee, #eef$ee, JewMe Deewj Met leerve
JeCeeX keer mLeehevee keer~ cenejepee veeefYejee ves Gvekee efJeJeen
eMemJeleer Deewj megvevoe veeceke oes keveeDeeW mes kejekej meeje
jepeYeej GvnW meeQhe efoee Deewj MegYe cegntle& ceW Gvekee jepeeefYe<eske
kej efoee~ Gvekeer eMemJeleer jeveer mes 100 heg$e Deewj Ske heg$eer leLee
megvevoe jeveer mes yeengyeueer heg$e Je megbojer heg$eer ves pevce efueee~
Ske efoJeme jepemeYee ceW veerueebpevee kes ve=le kees osKekej
YeieJeeve kees mebmeej, Mejerj, YeesieeW mes Jewjeie GlheVe nes ieee leye
lelkeeue ner ueewkeeefvleke osJeeW ves Deekej Gvekes Jewjeie keer Devegceesovee
Deewj eMebmee keer~ YeieJeeve ves pes heg$e Yejle kees jepehe hej
DeefYeef<ee kej yeengyeueer heg$e kees egJejepe heo hej megMeesefYele
efkeee Deewj eej npeej jepeeDeeW kes meeLe efoiecyejer oer#ee ues ueer,
Gme mecee osJeeW ves oer#eekeueeCeke GlmeJe ceveeee, YeieJeeve ves
Ieesj leheeee& kejkes eej Ieeefleee keceeX kee veeMe kej efueee leye
osJeeW ves Deekej kesJeue%eeve keueeCeke GlmeJe ceveeee~ Gmeer
mecee DeeesOee ceW Yejle kees heg$ejlve keer eeefhle ngF& Deewj Gvekeer
DeeegOeMeeuee ceW eejlve GlheVe ngDee~ en leerveeW ner meceeeej
peye Ske meeLe Yejle kes heeme hengB es leye GvneWves meJe&eLece DeeefoveeLe
YeieJeeve kes kesJeue%eeve keueeCeke keer hetpee keer, Gvekeer mlegefle, hetpee,
Jebovee kejkes Oecee&sheosMe megvee Deewj JeneB mes Deekej heg$e pevceeslmeJe
ceveekej hegve: DeeegOeMeeuee ceW peekej eejlve keer hetpee keer~ efoefiJepee
kes efueS emLeeve kejves kes hetJe& GvneWves 9 efove leke ele kejkes
efJeefOeJeled Devegeve efkeee Deewj oMeJeW efove emLeeve efkeee leYeer mes
Jen efoJeme efJepeeeoMeceer kes veece mes eefme nes ieee~
>eJe efove ele kejves mes leLee eewyeerme Iebs Oece&Oeeve kejves
mes Deewj jeef$e ceW peeiejCe hetJe&ke YeieJeeve keer Yeefe kejves mes ner
Fmes veJejeef$e ele kenles nQ~
mecee Yejle ves Fme ele kes Geeheve ceW vetleve efpevecebefoj
yeveJeeS, vetleve efpeveeeflecee efvecee&Ce kejJeekej hebekeueeCeke eeflee
kejJeeF&~ 9 npeej cegefveeeW Deewj Deeefe&keeDeeW kees Deenejoeve
efoee~ Fme ekeej efJeefOeJeled ele kee heeueve efkeee leLee yengle
mecee leke jepeeefOejepe eeJeleea kes heo hej megMeesefYele jnkej
megKehetJe&ke jepeue#ceer kee GheYeesie efkeee~
YeieJeeve DeeefoveeLe kee meceJemejCe Deveske osMeeW ceW efJenej
kej YeJeelceeDeeW kees OeceexheosMe efoee Deewj kewueeMeheJe&le hej
peekej Gvekee efveJee&CekeueeCeke ceveeee, Deeies FvneWves Yeer oer#ee
ueskej Deblece&gntle& ceW kesJeue%eeve eehle kej efueee Ssmeer Fme ele keer
Deefevle ceefncee nw~ Fme ele kees kejves mes meebmeeefjke megKe,
eMe-keerefle& kes meeLe-meeLe heejueewefkeke megKe Yeer eehle neslee nw~
Debke-03
ee
g
e
v
ee
si e
Jemeben eMveesejer
efee hee"keeW! Deeheves mecei%eeve ceW petve 2009 leke Fme Jeevegeesie kes ekejCe ceW Deeeee& eer vesecf eeb efmeevle eeJeleea eje
jefele Je meben evLe ceW mebJej leJe leke he{e nw~ hegve: Deye Gmekes Deeies he{Wies
eqvepe&je kee mJehe

pen keeuesCe leJesCe e, Yegejmeb keccehegiieueb pesCe~
YeeJesCe me[efo Cesee, lemme[Ceb eseof efCeppeje ogefJene~~36~~
efpeve heefjCeeceeW mes eLeekeeue, heue oskej hegodieue kece& Pe[W~
Deew efpeve YeeJeeW mes lehe eje, heue os Dekeeue ceW kece& Pe[W~~
yeme YeeJe efvepe&je kenueelee, nw YeeJe Jener Ssmee peevees~
nw Je efvepe&je keceeX kee, Pe[vee en yeele mener ceevees~~
DeLe&eLeekeeuekeeue hetCe& nesves hej Deewj lehe kes eje efpevekee heue Yeesie efueee nw Ssmes hegodieue kece& efpeve YeeJeeW mes Pe[ peeles
nQ Gve YeeJeeW kees YeeJe efvepe&je peevevee eeefnes Deewj hegodieue keceeX kee Pe[ peevee ner Je efvepe&je nw Ssmes efvepe&je kes Yeer oes Yeso nQ~
YeeJeeLe&Heue oskej Deelcee mes keceeX kee Ske osMe Deueie nesvee efvepe&je kenueeleer nw~ keceeX keer efmLeefle hetjer nesves hej peye Jes
Goe ceW Deeles nQ Deewj Gvekee heue Yeesie efueee peelee nw leye Jes efvepeeaCe& nes peeles nQ~ Jen meefJeheeke-efvepe&je nw leLee Dekeeue ceW lehe Deeefo
kes eje keceeX kee Goe ceW Deekej efKej peevee DeefJeheeke efvepe&je nw~ es oesveeW Yeso YeeJe-efvepe&je Deewj Je-efvepe&je oesveeW ceW ner nes peeles nQ~
eMveefvepe&je efkemes kenles nQ ? Gmekes Yeso yeleeFes~
GejyeBOes ngS keceeX kee SkeosMe Pe[vee efvepe&je kenueeleer nw~ efvepe&je kes oes Yeso nQ1. YeeJe-efvepe&je, 2. Je-efvepe&je~
meefJeheeke Deewj DeefJeheeke efvepe&je kes Yeso mes Yeer efvepe&je oes ekeej keer nw~
eMveYeeJe efvepe&je kee mJehe yeleeDees~
Gejefpeve heefjCeeceeW mes yeBOes ngS kece& SkeosMe Pe[ peeles nQ Gve heefjCeeceeW kees YeeJe efvepe&je kenles nQ~
eMveJe efvepe&je kee ue#eCe keee nw ?
GejyeBOes ngS Je keceeX kee SkeosMe efvepeeaCe& nesvee Je efvepe&je nw~
eMvemeefJeheeke efvepe&je efkemes kenles nQ ?
GejDeheveer DeJeefOe heekej ee heue oskej yeBOes ngS keceeX kee SkeosMe Pe[vee meefJeheeke efvepe&je nw~ en efvepe&je mecee kes
Devegmeej hekekej Deheves Deehe efiejs ngS Deece kes meceeve nesleer nw~
eMveDeefJeheeke efvepe&je kee keee mJehe nw ?
Gej leheejCe kes eje mecee mes henues ner yeBOes ngS keceeX kee SkeosMe Pe[vee DeefJeheeke efvepe&je nw~ en efvepe&je heeue ceW
jKekej hekeees iees Deece kes meceeve nesleer nw~
eMvelehe efkemes kenles nQ leLee lehe kes efkeleves Yeso nQ ?
GejmeceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$ehe jlve$ee kees eke kejves kes efuees FeDeeW kee efvejesOe kejvee lehe
kenueelee nw~ cegKehe mes lehe oes ekeej kee nw1. yeee lehe leLee 2. DeeYevlej lehe~
eMveyeee lehe efkemes kenles nQ ?
Gejpees yeenj mes osKeves ceW Deelee nw DeLeJee efpemes meYeer ueesie heeueve kejles nQ, Jen yeee lehe nw~
Debke-03
(17)
eMveyeee lehe kes efkeleves Yeso nQ ?

Gejyeee lehe kes n Yeso nQ1. DeveMeve, 2. DeJeceewoe&, 3.Je=efeheefjmebKee, 4. jmeheefjleeie, 5. efJeefJeeMeeemeve Deewj
6. keeekeuesMe~
eMveDeeYevlej lehe efkemes kenles nQ ?
Gejefpeve leheeW kee Deelcee mes meerOee mecyevOe neslee nw Jes DeeYevlej lehe kens peeles nQ~
eMveDeeYevlej lehe kes efkeleves Yeso nQ ?
GejDeeYevlej lehe kes n Yeso nQ1. eeeefele, 2. efJevee, 3. JeweeJe=le, 4. mJeeOeee, 5. Jeglmeie& Deewj 6. Oeeve~
eMveeeeefele lehe kes efkeleves Yeso nQ, Gvekes veece yeleeeW ?
Gejeeeefele lehe kes veJe Yeso nesles nQ1. Deeueesevee, 2. eefleeceCe, 3. leogYee, 4. efJeJeske, 5. Jeglmeie&, 6. lehe, 7. so,
8. heefjnej, 9. GhemLeehevee~
eMveefJevee kes Yeso leLee veece yeleeFes ?
GejefJevee kes eej Yeso nQ1. %eeve efJevee, 2. oMe&ve efJevee, 3. eeefj$e efJevee leLee 4. Gheeej efJevee~
eMveJeweeJe=le lehe kes Yeso Je veece yeleeFes ?
GejJeweeJe=le lehe kes 10 Yeso nQ1. Deeeee&, 2. GheeOeee, 3. lehemJeer, 4. Mew#e, 5. iueeve, 6. ieCe, 7. kegue, 8. mebIe,
9. meeOeg, 10. cevees%e~ Fve ome ekeej kes cegefveeeW keer mesJee kejvee ome ekeej keer JeweeJe=le nw~
eMvemJeeOeee lehe kes Yeso Je veece yeleeDees ?
GejmJeeOeee lehe heeBe ekeej kee nw1. Jeeevee, 2. he=vee, 3. Deveges#ee, 4. Deecveee Deewj 5. OeceexheosMe~
eMveJeglmeie& lehe kes Yeso Je veece yeleeFes ?
GejJeglmeie& lehe kes oes Yeso nQyeee Deewj DeeYevlej~ Oeve-Oeeveeefo yeee heefjeneW kee leeie yeee Jeglmeie& nw leLee eesOeeefo
DeMegYe YeeJeeW kee leeie kejvee DeeYevlej Jeglmeie& lehe nw~
eMveOeeve lehe kes Yeso Je veece yeleeDees ?
GejOeeve lehe kes eej Yeso nQ1. Deee& Oeeve, 2. jew Oeeve, 3. Oece& Oeeve Deewj 4. Megkeue Oeeve~
cees#e kee mJehe Deewj Gmekes Yeso

meJJemme kecceCees pees, Keensot DehheCees ng heefjCeecees~
CesDees me YeeJeceeskeKees, oJJeefJeceeskeKees e keccehegOeYeeJees~~37~~
pees efvepe Deelcee kee YeeJe meYeer, keceeX kes #ee ceW nslet nw~
yeme YeeJe Jener nw YeeJe cees#e, pees De#ee megKe ceW nslet nw~~
Deelcee mes kece& he=Leked nesvee, mees Je cees#e kenueelee nw~
yeme Fmeerefuees Fve leJeeW kee, eeve kejeee peelee nw~~
DeLe&Deelcee kee pees heefjCeece meYeer keceeX kes #ee ceW nsleg nw, Gme heefjCeece kees ner YeeJe cees#e peevevee eeefnes Deewj Deelcee mes
keceeX kee he=Leked nes peevee ner Je cees#e kenueelee nw~
eMvecees#e efkemes kenles nQ ? Fmekes Yeso yeleeFes~
Gejmecemle keceeX kee Deelcee mes Deueie nes peevee cees#e kenueelee nw~ cees#e kes oes Yeso nQYeeJe cees#e leLee Je cees#e~
eMvecees#e keewve eehle kejles nQ ?
GejYeJe peerJe kece&jefnle neskej cees#e eehle kej uesles nQ~
eMvekeee mebmeej kes meYeer peerJe cees#e eehle kej mekeles nQ ?
GejveneR, YeJe peerJeeW ceW ner cees#e eehle kejves keer eesielee nesleer nw~
eMveYeJe efkemes kenles nQ ?
GejefpemeceW meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$ehe jlve$ee kees eehle kejves keer eesielee nw, Jes YeJe kenueeles nQ~
(18)
Debke-03
Debke-03
(19)
(20)
Debke-03
Debke-03
(21)
(22)
Debke-03
Debke-03
(23)
(24)
Debke-03
Debke-03
(25)
(26)
Debke-03
Debke-03
(27)
(28)
Debke-03
Debke-03
(29)
(30)
Debke-03
hegCe Deewj heehe heoeLe&

megn Demegn YeeJepegee, hegCCeb heeJeb nJebelf e Keueg peerJee~
meeob megneCeeCeb, ieesob hegCCeb hejeefCe heeJeb e~~38~~
MegYe YeeJe meefnle es peerJe efveece mes, hegCe he nes peeles nQ~
Deew DeMegYe YeeJe mes heehe he, efceue veJe heoeLe& kenueeles nQ~~
meelee eke=efle MegYe Deeeg veece, MegYe iees$e meghegCe eke=efleeeB nQ~
Fvemes Guer pees DeMegYe Deeeg, veeceeefoke heehe eke=efleeeB nQ~~38~~
DeLe&MegYe Deewj DeMegYe YeeJeeW meefnle peerJe efveece mes hegCehe Deewj heehehe nesles nQ~ meelee Jesoveere, MegYe Deeeg, MegYe veece Deewj
MegYe iees$e es hegCehe nQ, Fvemes efYeVe Mes<e kece& heehehe nesles nQ~
YeeJeeLe&hegCe Deewj heehe heoeLe& Yeer YeeJe Deewj Je keer Dehes#ee oes-oes Yesohe nes peeles nQ~ GveceW mes peerJe kes pees MegYe-DeMegYe
YeeJe nQ Jes YeeJe hegCe Deewj YeeJe heehe nQ leLee hegodieue kece& keer eke=efleeeW ceW mes hegCe eke=efleeeB Je-hegCe Deewj heehe eke=efleeeB Je-heehe
nQ Ssmee mecePevee eeefnes~
eMvehegCe efkeleves ekeej kee nw ?
GejhegCe oes ekeej kee nwYeeJehegCe Deewj JehegCe~
eMveheehe efkeleves ekeej kee nw ?
Gejheehe oes ekeej kee nwYeeJeheehe Deewj Jeheehe~
eMveYeeJehegCe Deewj JehegCe kee mJehe keee nw ?
GejMegYe YeeJeeW kees OeejCe kejves Jeeues peerJe YeeJehegCe kenueeles nQ leLee keceeX keer eMemle eke=efleeeW kees JehegCe kenles nQ~
eMveMegYe YeeJe keewve mes nQ ?
GejpeerJeeW keer j#ee kejvee, mele yeesuevee, eesjer veneR kejvee, yeeee&, Deheefjen, DejnvleYeefe kejvee, hebehejceser veceve,
iegYeefe, JeweeJe=le, oeve, oee, cew$eer, eceeso Deeefo MegYe YeeJe nQ~
eMveDeMegYe YeeJe keewve mes nQ ?
GejeEnmee, Pet", eesjer Deeefo heeBe heehe kejvee, osJe-Meee-ieg keer Gheemevee veneR kejvee, iegDeeW keer efvevoe kejvee, oeve,
oee, mebece, leheeefo kee heeueve veneR kejvee, eesOe, ceeve, ceeee, ueesYeeefo heehe YeeJe DeMegYe YeeJe nQ~
eMveheehe eke=efleeeB efkeleveer Deewj keewvemeer nQ ?
Gejheehe eke=efleeeB 100 nQIeeefleee keer 47, DemeeleeJesoveere 1, veereiees$e 1, vejkeeeg 1 Deewj veecekece& keer 50 (vejkeieefle,
vejkeieleeveghetJeea, eflee&iieefle 1, eflee&iieleeveghetJeea 1, peeefle ceW mes Deeefo keer 4 peeefleeeB, mebmLeeve Devle kes 5, mebnveve Deble
kes 5, mheMee&efoke DeMegYe 20, GheOeeve 1, DeeMemle efJeneeesieefle 1, mLeeJej 1, met#ce Deheee&hle 1, Deveeose 1,
DeeMe:keerefle& 1, DeefmLej 1, DeMegYe 1, ogYe&ie 1, og:mJej 1 Deewj meeOeejCe 1, kegue meew~
eMvehegCe eke=efleeeB efkeleveer Deewj keewvemeer nQ ?
GejhegCe eke=efleeeB 68 nQkeceeX keer mecemle eke=efleeeB 148 nQ GveceW mes heehe eke=efleeeB 100 Ieeves mes Mes<e jneR 48~ GveceW
veecekece& keer mheMee&efo MegYe eke=efleeeB efceueeves mes mechetCe& hegCe eke=efleeeB De[me" nesleer nQ~
Debke-03
(31)
meee Jewj eieheke

(eLece Me)
cebe hej meecetefnke ieeve kes meeLe [ebef[ee ve=lelepe&-hebefKe[e.................

Jevovee keB ceQ ieefCeveer %eeveceleer keer~
yeermeJeeR meoer keer henueer yeeuemeleer keer~~
Jebovee........~~ske.~~
Fvekes ceele-efhelee kee, iegCeevegJeeo ceQ keB,
Fvekeer pevceYetefce kee Yeer, meeOegJeeo ceQ keB~~
efceue kes DeeDees, efceue kes ieeDees, efceue kes kejes peer~
Jevovee ejCe ceWs kejkes, hegCe Yejes peer~~
Jebovee.............~~1~~
Jeerj kes egie keer es, uesefKekee henueer nQ,
{eF& meew ebLeeW keer, uesefKekee meeOJeer nQ~~
efceue kes DeeDees, efceue kes ieeDees, efceue kes kejes peer,
Jevovee ejCe ceW kejkes, hegCe Yejes peer~~
Jebovee..............~~2~~
Fvekes Jeelmeue ceW, ceeB keer cecelee Yejer,
Fvekes meeefveOe ceW, cegPekees mecelee efceueer~~
Jevovee ejCe ceW kejkes, hegCe Yejes peer~~
Jebovee.............~~3~~
Fvekes lehe leeie mes, ueeYe uesles meYeer,
evovee Yeeie mes, Yeefe kejles meYeer~
Jevovee ejCe ceW kejkes, hegCe Yejess peer~~
Jebovee.................~~4~~
] ] 9] ]
(32)
mJehve Yeer Deeee nesveer kees yeleeves

Iej kee Me, jeef$e ceW meesleer ngF& Ske 16 Je<e& keer ue[keer
(cewvee) meyesje nesles ner Jen G"kej efvele efeee mes efveJe=e nesleer
nw hegve: Deheves ess YeeF& kewueeMe (11 Je<e& kes nQ) mes kenleer nQcewvee-Dejs kewueeMe! Dees cesje YeFee!
kewueeMe-neB peerpeer! yeesuees keee yeele nw? Deepe legce ye[er
KegMe efoKe jner nes~
cewvee-neB kewueeMe! Deepe ceQves ye[e megvoj mehevee osKee nw~
kewueeMe-Jen mehevee cegPes Yeer lees yeleeDees peerpeer~
cewvee-legcekees yeleeves kes efueS ner lees yegueeee nw ceQves~
megvees Jen mehevee keee osKeeceQ hetpeve keer Leeueer ueskej cebefoj pee jner ntB DeekeeMe ceW
evcee cesjs meeLe-meeLe eue jne nw Deewj evcee keer eeBoveer cesjs
heers YeeceC[ue keer lejn eue jner nw,eejeW Deesj ekeeMe ner
ekeeMe hewuee nw~ en mehevee ceQves megyen 4 yepes osKee nw, leye mes
cegPes ceve ceW ye[e Deeuneo nw~
kewueeMe-Dejs Jeen! cepee Dee ieee~ peerpeer! ceQ yeleeTB,
Fme meheves kee keee heue nes mekelee nw?
cewvee-Dee yeleeDees, (nbmekej) legce ye[s nesefMeeej nes
iees nes ve~ Deye lees cesjs meheves kee heue Yeer yeleeves keer legcnW
Dekeue Dee ieF& nw~
kewueeMe-cegPes lees Fme meheves mes Ssmee ueielee nw efke
peerpeer! legce Ske efove keesF& ceneve meeOJeer yeveesieer Deewj legcnejs
iegCeeW keer eMeeeboveer mebmeej Yej ceW hewuesieer~
cewvee-Dejs YeeF& kewueeMe! legcekees Flevee %eeve kewmes nes
ieee~ YeieJeeved kejs legcnejer yeele heefuele nes peeS (ceve ceW) ns
eYees! keye cesjer oer#ee keer Ieef[eeB DeeSbieer, keye cesje mehevee
heefuele nesiee~
met$eOeej-keee Deehe ueesis e Yeer mehevee osKeves ueie ieS cesjs
YeeF&-yenveeW! Dejs, ceQ lees meecege ner meheves ceW Kees ieee Lee efke
Deiej cegPes eeBoveer efoKeleer meheves ceW, lees ceQ pej peelee yecyeF&
ceW DeefceleeYe yeeve kes heeme ("nekee ceejkej nbmeer) Deehe Yeer
nbmeves ueies ve, ceQves FmeerefueS lees kene Lee efke Deepe leess meyemes
Debke-03
peeoe eefmeef efheuceer keueekeejeW kees ner efceueleer nw, leYeer lees
ueesie efheuce peiele ceW peeves kees Deelegj jnles nQ~ (efhej Skeoce
meerefjeme cet[ ceW Deekej)
uesefkeve Yewee! cewvee veece keer Fme ueewn yeeuee ves Deheves
meheves kee DeLe& efvekeeuee keeeW mes Yeje Jewjeieceeer peerJeve YeefJe<e
ceW eehle kejves nsleg~ en meye hetJe& pevceeW kes mebmkeejeW kes meeLemeeLe Deheveer ceeB ceesefnveer mes efceues %eeve Deewj Meee-mJeeOeee kes
mebmkeej ner ceevevee he[siee~ leYeer lees Gme osJeermJehee veejer
ceesefnveer peer kes efueS kene nwSke veneR efkeleveer ieeLeeSb, FeflenemeeW ceW efheer ngF& nQ~
Jeerj MeneroeW keer mce=efleeeB, mJeCee&#ej ceW efueKeer ngF& nQ~~
veneR heg<e keer heew<elee mes, kesJeue osMe kee cemleke TBee~
yeefuke veeefjeeW ves nBme nBme kej, ceebieeW kes efmebojt kees heeWe~~1~~
en Yeejle Deepe veneR egie mes, veejer mes jne ve Keeueer nw~
veejer kes ner keejCe Fmekeer, ieewjJe ieefjcee yeueMeeueer nw~~
peneB yeeeer Deewj megvojer kees, peveves Jeeueer ceosJeer nQ~
JeneR cewvee meer kevee kees heekej, Oeve ceesefnveer osJeer nQ~~
(leeefueeeW keer ie[ie[en Deewj pewveOece& keer pee-peekeej
kes meecetefnke mJej)
hegve: Ske efove keer yeele nw cewvee (12 Je<e& keer kevee, [^ms emee[er) Deheveer ceeB mes kenleer nQcewvee-osKees ceeB! ceQ efJeJeen keoeefhe veneR keBieer~ Deehe
cesjer yeele hej iebYeerjleehetJe&ke Oeeve oes Deewj efheleepeer kees mecePeeDees
efke Jes cesjs efueS efkemeer Jej keer Keespe ve kejW~
ceesefnveer-yeser! legce efpeleveer menpelee mes Fme yeele kees
meeseleer nes, en keee& Glevee mejue veneR nw~ DeeefKej legce Iej
es[kej keneB jnesieer ? legcnejer j#ee keewve kejsiee ? osKees
cewvee! hegjeleve hejcheje kes Devegmeej legcnW Yeer Meeoer lees kejveer
he[sieer, efhej cesjer lejn mes legce Yeer Iej ceW jnkej Ketye hetpeehee"-mJeeOeee-oeve meye keg kejles jnvee~
cewvee-ceeB! legce keg Yeer kenes, ceQ Meeoer veneR keBieer~
cewveW megvee nw efke yeejeyebkeer ceW Deeeee& eer osMeYet<eCe cenejepe
DeeS nQ ceQ GvneR kes heeme peekej oer#ee uetBieer~ FmeefueS cesjer yeele
ceeve peeDees~
(hegve: cewvee ceve ceW meeseleer nw)met$eOeejJen ceve ceW yeesueer jner eneB, ceeB Ssmeer jespe megveeSieer~
peye yeebme vener nesiee efkememes, efhej yepee yeebmegjer heeSieer~~
JeeCeer hej Deye oskej efJejece, Iej mes efkeme lejn efvekeue peeTB~
efvepe veece kees kej meekeej mJeeb, ie=n efhebpe[s mes keye G[ peeTB~~
Debke-03
ceesefnveer-(oeveere cege ceW) yeser! ceQ peeveleer ntB efke

legcnejs ceve ceW meee Jewjeie nw, legce Meeoer ve kejkes oer#ee uesvee
eenleer nes, uesefkeve meesees lees mener efke Iej ceW legcnejs efheleepeer
keee en menve kej heeSbies ? Jes lees cegPes ner meeje oes<e oskej Iej
ceW jnvee Yeer cegefMkeue kej oWies, cewvee! efhej Fve ess-ess
yeeeW kees ceQ legcnejs efyevee Dekesueer kewmes mebYeeue heeTbbieer~ (Lees[e
kekej DeeBmet heeWleer ngF& efhej yeesueleer nw)keee keceer yeleeDees Fme Iej ceW, pees Ssmee legcekees Yeelee nw~
osKees lees en ese jJeerv, efkeme lejn efyeueKelee peelee nw~~
Fmekeer Deeeg oes yejme efmehe&, keee meesesiee keue YeeF& nw~
Fmeves lees ye[er yenve Deheveer, Deer efJeOe osKe ve heeF& nw~~
(cewvee kes heeme jJeerv kees Ke[e kej osleer nw, leye cewvee Yeer
Gmes ieeso ceW ueskej Gmekes keeve ceW Jewjeieer efMe#ee osleer nw)
oes-eej efove yeeo cewvee efhej ceeB mes kenleer nwcewvee-ceeB! ceQ Ske-oes efove kes efueS yeejeyebkeer peevee
eenleer ntB~
ceesenf veer-keeeW yeser! yeejeyebkeer efkemeefueS peevee eenleer nes ?
cewvee-JeneB efJejepeceeve osMeYet<eCe cenejepe kes oMe&vekej
DeeTBieer Deewj cenejepe ves cegPes jlvekejb[eeJekeeeej eeo kejves
kees kene Lee, Gmes eeo kej efueee nw, Dele: cenejepe kees Jen
hee" Yeer megvee otBieer~
ceesefnveer-(ceve ceW DeeMebefkele neskej) keneR Ssmee ve nes efke
en efhej Jeeheme ve DeeJes~ (efhej keg meesekej) Dee "erke nw,
legce 1-2 efove kes efueS eueer peeDees, legcneje ceve Lees[e yeoue
peeSiee~ megvees! yeejeyebkeer ceW legcnejs efheleepeer keer yegDeepeer kee
heefjJeej JeneB nw~Gvekes Iej ceW ner jnvee, JeneB Keeves-heerves keer
JeJemLee "erke nes peeesieer~
cewvee-"erke nw, "erke nw~ euees kewueeMe! peuoer euees,
Jevee& yeme veneR efceuesieer~
met$eOeej-peuoer-peuoer leweejer kejkes cewvee Deheves ess
YeeF& kewueeMe kes meeLe yeejeyebkeer kes efueS emLeeve kej ieF&~ yeme,
ener mecePees efke cewvee efhebpe[s mes G[ ieF& Deewj hegve: Iej Jeeheme veneR
DeeF&~ en meved 1952 keer Ievee nw~ yeejeyebkeer ceW es ueieYeie 2 ceen
jneR hegve: Ske efove Deeeee& eer kee kesMeueeWe eue jne Lee efke meeceves
meYee ceW yew"er cewvee ves Yeer Deheves kesMe GKee[ves Meg kej efoes, leYeer
meYee ceWs nueeue cee ieF&~ Ske yegpegie& heg<e ves cewvee kees peyeo&mleer
jeskee~ leye cewvee ves meyekes meeceves Dehevee efveCe&e megvee efoee~
(meYee ceW cewvee kes yeesueves kee Me efoKeeJeW)cewvee-ceQves { mebkeuhe kej efueee nw efke ceQ Meeoer veneR
keBieer, oer#ee ueskej meeOJeer yevekej Deelcee kee keueeCe keBieer~
(33)
meecetefnke mJej-veneR, veneR! eneB legce Ssmee keg veneR

kej mekeleeR~ Deeeee&eer! en efkewleveiej kes essueeue peer keer
ue[keer nw, Fmes keesF& ele cele oerefpeSiee~
ceefnueeSb-(cewvee kee neLe heke[kej)-euees cewvee Iej
euees~ legcnejs pewmeer keesceue keefueeeB oer#ee veneR ues mekeleer nQ~ en
oer#ee ye[er keef"ve leueJeej keer Oeej hej eueves kes meceeve nw~
cewvee-Deeeee&eer! cegPes ele oskej cesjer j#ee keerefpeS~ ceQ
Iej veneR peeTBieer~
meecetefnke mJej-yegueeDees, Yewee! hegefueme kees yegueeDees!
en ue[keer Ssmes veneR ceevesieer~
met$eOeej-GejeosMe keer Gme Oejleer hej eLeceyeej yeejeyebkeer
ceW jeie Deewj Jewjeie kee en jesceebeke Me eue jne nw~
meceepe kee efJejesOe Deewj DeeeesMe osKekej ve peeves keeeW, Ske yeej
lees Deeeee&eer Yeer Lees[e mee [j iees Deewj cewvee kees Iej peeves kee
DeeosMe os efoee~ Gme mecee meYeer lejhe mes Demenee cewvee kes
ceve ceW ue#ceeryeeF& pewmeer Jeerjebievee kes meceeve JeerjlJe peeie=le nes
ieee Deewj Jen meyekees es[kej cebefoj ceW YeieJeeve eveYe keer
Jesoer kes heeme peekej OeevemLecege cesb yew" ieF&~ FOej yeenj Ketye
Meesjiegue euelee jne Deewj cewvee YeieJeeve mes eeLe&vee kejleer jner~
osKees Yewee! mee ner lees kene nwJes keee peeves Fmekee cenJe, pees eene kejles YeesieeW kees~
hej mecePee mekee veneR keesF&, Gme efove Ssmes Gve ueesieeW kees~~
keecevee keece keer kejvee ner, ogefveeeb ceW ogKe kee keejCe nw~
pees Fmemes Kego kees yeee mekee, Jen hej kes efueS GoenjCe nw~~1~~
eens vej nes ee veejer nes, Jewjeie efpemes Yee peelee nw~
Gmekees Fme peie kee Deeke<e&Ce, efhej peje ve menuee heelee nw~~
Jen nw mJeleb$e Iej nes ee Jeve, Gmekees keye evove neslee nw~
pees cegefe heLe kee heefLeke Gmes, keye Jee kee yebOeve neslee nw~~2~~
(Deye osKees YeeF&! Deeies keee neslee nw~ yeejeyebkeer kee en
meceeeej efkewleveiej ceW cewvee kes ceeB Deewj efhelee eele: Deees ngS
Les~ meeeb leke meeje heefjJeej Yeer JeneB Dee ieee~ leye cewvee kes
heeme peekej ceeB ceesefnveer peer mecePeeleer nQ~)
ceesefnveer-euees yeser! Deye Iej euees, jele nes ieF& nw~
ceeueer eneB Jesoer kee ojJeepee yebo kejves kees Ke[e nw~
cewvee-veneR ceeB! ceQ Iej veneR peeTBieer~ Deye ceQves DeVe-peue
kee leeie kej efoee nw~ peye leke cegPes DeepeerJeve yeeee&ele ee
oer#ee veneR efceue peeSieer, leye leke Yeespeve-heeveer keg veneR uesvee nw~
ceesenf veer-Dee euees, ceQ legcneje meeLe otBieer~ legce eneB
yeejeyebkeer ceW ner kehetjebo Yewee kes Iej euees, efhej keue megyen
Deekej ceQ Deeeee&eer mes yeele keBieer~ yesser! ceQ legcnejer ceeB ntB,
(34)
legcnejs Jewjeie Deewj { mebkeuhe kees kesJeue ceQ ner mecePe mekeleer
ntB~ yeekeer lees meYeer ueesie Fmes osKekej yesno veejepe nQ, meyeves
hegefueme leke yeguee efueee nw Dele: ceQ legcnejer j#ee kejkes legcnW
meneesie kejves kee Deeeemeve osleer ntB~
met$eOeej-ceeB efkemeer lejn cewvee kees mecePee-yegPeekej
hetueebo-kehetjebo peer (cewvee kes efhelee keer yegDee kes heg$e) kes Iej ues
ieF, JeneB hetjer jele ceeB-yeser kee mebJeeo neslee nw, Gmes Yeer osKeWeneB Ske Deesj met$eOeej Ke[e nw Deewj otmejer Deesj cebe
hej ceelee-heg$eer kees Jeelee& kejles ngS efoKeeJeW~
lepe&-yeej-yeej leesns keee mecePeeTB.......
ceelee ceesefnveeryeej-yeej mecePeeTB yeser, ceeve ues cesjer yeele~
lesjs pewmeer megkegceejer keer, oer#ee kee egie nw ve Deepe~~ske.~~
cewveeYeesueer Yeeueer ceelee cesjer, megve lees cesjer yeele~
nce Deewj legce efceuekej ner, egie kees yeoue mekeles Deepe~~ske.~~
ceeleeletves lees yeser Deye leke, mebmeej ve keg osKee nw~
efhej Yeer ceeve efueee keeeW Fmekees, en meye keg OeesKee nw~~
Keeves Deewj Kesueves kes efove, keeeW kejleer yeyee&o~
lesjs pewmeer megkegceejer keer, oer#ee kee egie nw ve Deepe~~1~~
cewveeheejer ceeB Fme veej peie ceW, keg Yeer veee veneR nw~
pees keg Yeesiee YeJe YeJe ceW, yeme efoKeleer keLee Jener nw~~
evLeeW mes heeee ceQves, ns ceelee %eeve kee mJeeo~
nce Deewj legce efceuekej ner, egie kees yeoue mekeles Deepe~~1~~
ceeleees megvoj ienves cewvee, ceQ legPekees henveeTBieer~
Deheveer iegef[ee meer heg$eer keer, Meeoer jeJeeTBieer~~
mepeOepe kej peye yevesieer oguenve, MejceeSiee eeBo~
cewveelesjer heejer yeeleeW ceW ceeB, ceQvee veefnb Deeesieer~
meesves eeBoer kes ienveeW kees, Jen ve henve heeSieer~~
jlve$ee kee Deuebkeej yeme, cegPes henvevee ceele~
ceeleecesjer yeele ve ceeve lees Deheves, efhelee kee Keeue lees kejues~
heg$ehe ceW ceevee legPekees, Gvemes keg lees mecePe ues~~
Debke-03
Jes veefnb men heeSbies lesjs, keef"ve leeie keer yeele~

cewveeceQves Deheves efhelee kee meecege, esce DeLeen nw heeee~
lesjer cecelee keer cegPe hej lees, meoe jner nw eee~~
efhej Yeer let ner mecePee mekeleer, nw efheleg kees meye yeele~
ceeleecesjs yeme keer yeele veneR, lesjs YeeF&-yenve mecePeevee~
meye jeskej yeesues nQ peerpeer, kees ueskej ner Deevee~~
let ner cesjs Iej keer jewveke, let cesjer meewieele~
cewveeceesn keer yeeleW kej kejkes ceeB, cegPes ve Deye YejceeDees~
cesjs YeeF& yenveeW kees Deye, heej mes legce mecePeeDees~~
ceelee keer ieesoer ceW GvnW, peerpeer keer jns ve eeo~
ceeleelesjer Jewjeieer yeeleeW mes, ceQ lees efheIeue peeleer ntB~
hej lesjs efyeve Iej kewmes, peeTB ve mecePe heeleer ntB~~
cesjer cewvee cegPes es[ keee, jn uesieer efove-jele~
lesjer pewmeer megkegceejer keer, oer#ee kee egie nw ve Deepe~~5~~
cewveeceeB ceQves Deheves ceve ceW, { efveee ener efkeee nw~
ie=n efhebpe[s mes G[ves kee, ceQves mebkeuhe efueee nw~~
let heejer ceeB osieer Dee%ee, cegPes nw en efJeeeme~
ceeleeDeepe nw heg$eer MejohetefCe&cee, lesje peveceefove Deeee~
Deepe kes efove letves Dehevee, en efveCe&e cegPes megveeee~~
helLej efoue kejkes yeser ceQ, osleer Dee%ee Deepe~
megKeer jns cewvee cesjer, en ner nw DeeMeerJee&o~~6~~
(keeiepe hej mJeerke=efle efueKekej cewvee kees osleer nw)
cewveepevece pevece kes hegCe mes ceQves, legPe pewmeer ceeB heeF&~
lesjs ner mebmkeejeW keer lees, cegPe hej nw hejeF~~
evLe onspe ceW efceuee legPes pees, ceQves eKee Jen mJeeo~
Gme ebLe kes DeOeve mes, cegPekees ngDee nw Jewjeie~~6~~
Debke-03
ceeleeletves pecyetmJeeceer pewmee, cegPes Deepe mecePeeee~

yeeueyeeeeefjCeer eLece nes, meheue lesjer en keeee~~
egieegie eMe hewuesiee lesje, cegPes nw en efJeeeme~
cegPekees Yeer Fke efove uesvee, ie=nyevOeve mes efvekeeue~~7~~
cewveeDeepe ner meee pevece ngDee nw, cesje ceQves ceevee~
MejohetefCe&cee kee cenJe Deye, "erke mes ceQves peevee~~
yeeee& mehlece eeflecee ues, ceQves efkeee ie=n leeie~
oer#ee enCe kej cegPekees, Demeueer efceuesiee meeceepe~~7~~
met$eOeejpevece mes efpevekes Oeve ngF& nw, MejoheteCf e&cee jele~
mebece kes eje Gmeer, hetvees kee meeLe&ke eYeele~~
peie JeeueeW osKees Jener kevee, %eeveceleer kenueeF&~
Deepe GvneR kes leeie keer, DeeJeveJeeR efleefLe nw DeeF&~~
meoer yeermeJeeR kes es ieefCeveer, ecegKe ngF efJeKeele~
nce meye ceveeSb Gvekeer, pevcepeebleer Deepe~~8~~
hegve: Deieues efove meyesjs ceeB kes eje efueefKele mJeerke=efle he$e
kees ueskej cewvee Deeeee& eer osMeYet<eCe cenejepe kes heeme hengB eleer
nw, heers-heers ceeB Yeer Dee peeleer nQcewvee-(yew"kej ieJeemeve mes) veceesmleg cenejepe! veceesmleg!
Deeeee&eer-(DeeMeerJee&o cege ceW ene@B efe$e efoKeeJeW Deewj
DeeJeepe heers mes) mece&Je=efjmleg! yeser cewvee! keee Deye legce
Iej pee jner nes ?
cewvee-veneR iegosJe! ceQ Deye Iej keYeer veneR peeTBieer~
Deeeee&eer-(osMeYet<eCe cenejepe kee efe$e, DeeJeepe heers
mes) uesefkeve cewvee! eneB kee ceenewue ye[e Kejeye nes ieee nw,
FmeerefueS peye leke legcnejs ceelee-efhelee ee efkemeer Ske keer Yeer
Dee%ee veneR efceues lees ceQ legcnW yeeee&ele ee oer#ee veneR os
mekelee ntB~
cewvee-cegPes helee nw iegosJe! efke meYeer ueesie Deehekees cegPes ele
osves kees cevee kej jns nQ~ FmeerefueS ceQ Deheveer ceeB mes en mJeerke=efle
he$e efueKeekej ueeF& ntB~
Deeeee&eer-(Deeee& mes) Dee! leye lees legcnejer ceeB
JeemleJe ceW ye[er Jeerjebievee veejer nw~
(leYeer ceeB mJeeb Deeeee&eer kes neLe ceW he$e os osleer nw, Jes Gmes
he{les nQ)Deeeee&eer-(he$e Keesuekej he{les ngS) hetpe Deeeee&eer!
cesjer yeser cewvee pees Yeer ele eenleer nw Deehe os oerefpeS~ cegPes
Gmekes Thej Deue efJeeeme nw efke Jen hetjer {lee kes meeLe Deheves
(35)
eleeW kee heeueve kejsieer~

cewvee! en cesjs efueS omleeJespe nw~ Deye legce eerheue ueskej ele
enCe kej mekeleer nes~ uesekf eve Fme mecee keer heefjefmLeefle osKekej ceQ
eenlee ntB efke legce DeYeer Iej leeie kejkes mehlece eefleceehe yeeee&
ele enCe kej uees~ oer#ee Lees[ s efove yeeo os otiB ee~
cewvee-pees Dee%ee iegosJe! cesjs efueS en Yeer efkemeer oer#ee
mes kece veneR nw~ (ele uesles ngS)
met$eOeej-ieg kes meeceves eerheue e{ekej cewvee ves meele
eeflecee kes ele ueskej Iej leeie kej efoee~ eejeW Deesj mes
yeeueyeeeeefjCeer cewvee osJeer keer peekeejeW keer ietbpe nesves ueieer
Deewj cewvee Ske megkegceej meeOJeer kes meceeve meheso mee[er henvekej
ieg kes ejCemeeefveOe ceW yew" ieF&, ceeB Deewj ess ceecee es Me
osKe jns Les hegve: leYeer jesleer ngF& ceeB kenleer nQceesefnveer-heg$eer! Deepe MejohetefCe&cee nw~ Deepe legce hetjs
De"ejn Je<e& keer ngF& nes~ yeser! cegPes keee ceeuetce Lee efke
MejohetefCe&cee kees pevceer cesjer ceemetce yeeer MejohetefCe&cee kees ner
cegPemes Deueie nes peeesieer~
(ceeB efmemeke-efmemeke kej jesves ueieleer nw)
cewvee-(ceeB kes Deemet heeWles ngS) cesjer heejer ceeB! ceQ
peeveleer ntB efke cesjs efyevee legce yengle Dekesueer nes peeDeesieer~ efkevleg
ceeB! peje cesjer Deesj osKees lees mener, legce lees cegPes efveefele Deheves
mes otj kejkes hejees Iej Yespe ner osleeR, FmeerefueS Deye og:Ke
es[es Deewj ener meesekej meblees<e kejes efke cesjer yeser Ske Des
ceeie& hej eue he[er nw~ Deepe legceves JeemleJe ceW Ske meeer ceeB kee
kele&Je efveYeekej Dehevee veece Decej kej efueee nw~
ceesefnveer-(yeser kees keuespes mes efehekee uesleer nw) cesjer
heejer heg$eer! cesjs Iej keer jewveke! cewvee! legce meheuelee kes Gelece
efMeKej kees eehle kejes, Deye lees cesje legcnejs efueS ener DeeMeerJee&o
nw~ (keg #eCe kekej) megvees yeser! cesjer Ske yeele megvees! pewmes
Deepe ceQves legcnW cees#eceeie& ceW eueves ceW meneesie eoeve efkeee nw,
Gmeer ekeej legce Yeer cegPes Ske efove mebmeej meceg mes efvekeueves ceW
meneesie pej osvee efke efpememes ceQ Yeer eerheee&e kes ejce ue#e
kees eehle kej DeelcekeueeCe kej meketB~
cewvee-(ceeB kes ejCemheMe& kejles ngS) Deesn ceeB! ceQ meecege
Oeve nes ieF& ntB legce pewmeer hejceeshekeejer Deewj Jewjeieer ceeB kees
heekej~ ceeB! ceQ Deehekees hetje Deeeemeve osleer ntB efke mecee Deeves
hej ceQ legcnW Iej mes efvekeeuekej cees#eceeie& ceW pej ueieeTBieer~
ceesefnveer-yeser! Deye nce ueesie Iej peeSbies,JeneB legcnejs
ess YeeeF&-yenveeW keer osKeYeeue kejvee nw Deewj legcnejs efheleepeer
kees Yeer mebYeeuevee nw~ osKees! Jes kew mes Fme meoces kees menve
(36)
kej heeles nQ~ (efmej hej neLe hesjles ngS) Kewj! keesF& yeele veneR,
Deye legce efkemeer keer ef eblee cele kejvee, kesJeue Deheves %eeveeeefj$e kee ue#e efme kejvee Deewj neB! efkemeer ekeej keer
keesF& DeeJeMekelee nes lees Deheveer ceeB mes og:Ke kees cele efheevee,
yeme cesje Flevee ner kenvee nw~
met$eOeej-pee nes, ceelee ceesefnveer osJeer keer pee nes,
ceneJeerj YeieJeeve keer pee nes~
keee ngDee yenveeW! keee Deehe jesves ueieeR, leye ceQ Yeer jesves
ueie peeTBiee (jesves kee Me) Dejs YeeF&! Gme mecee Yeer cewvee
Deewj Gvekeer ceeB keer Jeerjlee osKekej, meejer pevelee jesves ueieer
Leer~ uesefkeve Yewee! nceejs-legcnejs jesves mes nesvee keee nw? Jen
Jeerjebievee cewvee lees Deye iegmebIe kes meeLe ceneJeerj keer DeefleMeeYetefce
eebovehegj ceneJeerj peer keer Deesj eue osleer nwmebeesie osefKeS keceeX kee, kewmee Dee efceuee efvejeuee Lee~
en Yeer efove Lee Deemeespe megoer, hetvece kee hejce Gpeeuee Lee~~
Les "erke De"ejn Je<e& megKeo, Fme efove cewvee ves hetCe& efkees~
peye eelegcee&me meceehle ngDee, eue he[er ieg kee meeLe efuees~~1~~
cewvee kes peerJeve kee lees Deye, Jewjeie yeve egkee eee Lee~
peye mebJeled oes npeej veew Leer, meecege keceeue efoKeueeee Lee~~
ceneJeerj #es$e hej ew$e megoer, peye Skece keer yesuee DeeF&~
hee ieF& #egefuuekee heo cewvee, Leer meejer pevelee nj<eeF&~~2~~
(eneB ceneJeerj peer leerLe& kee efe$e Deewj Yeer[ kes meeceves
cebe hej cewvee keer oer#ee kee Me efoKeeJeW~ kesMeueeWe kejkes
efheer keceC[ueg meefnle eser meer #egefuuekee ceelee kees yew"er
efoKeeJeW)
Jewjeie peiele ceW yesefcemeeue, en meyemes keef"ve hejer#ee Leer~
meyemess kece Deeet ceW efeeJej, en meyemes henueer oer#ee Leer~~
nes ieee obie Lee nj oMe&ke, efpemeves mJehe Lee Deeve ueKee~
leye ieg osMeYet<eCe peer ves, #egeuf uekee Jeerjceleer veece jKee~~3~~
meecetefnke mJej-pee nes, #egefuuekee Jeerjceleer ceeleepeer
keer pee nes, Deeeee& eer osMeYet<eCe cenejepe keer pee nes,
ceneJeerj peer DeefleMee #es$e keer pee nes~
(#egefuuekee Jeerjceleer peer YeieJeeve kees Deewj ieg kees efheer
ueskej vecemkeej kejleer ngF& ieoieo mJej ceW yeesue jner nQ)#egefuuekee JeerjceleerMesj bo-ns veeLe! legcnW heee ceQ ceneve nes ieF&~
yeme leerve jlve mes ner ceeueeceeue nes ieF&~~ske.~~
ceQves elegie&leer kes ogKeeW kees menve efkeee~
keceeX kee Yeej yengle ner ceQves Jenve efkeee~~
Deye ceveg<e pevce heee ceQ efveneue nes ieF&~
Debke-03
yeme leerve jlve heee ceeueeceeue nes ieF&~~1~~ns veeLe.~~

(mebIe ceW #egefuuekee Jeerjceleer yew"er DeOeeve kej jner nQ,
eeJeke-eeefJekee Deekej ye[er YeefehetJe&ke oMe&ve kej jns nQ~)
ceefnuee met$eOeej-yeermeJeeR Meleeyoer ceW henueer yeej meved
1953 ceW efkemeer keJeebjer kevee keer oer#ee ngF&~ ew$e ke=. Skece kees
eer ceneJeerj peer DeefleMee #es$e hej, FmeerefueS lees Ketye DeefleMeeecelkeej Dee ieee FveceW~ Deye es jele-efove Ketye %eeve-Oeeve ceW
ceieve jnves ueieeR~ hegve: meved 1953 kee Fvekee henuee eewceemee
Deeeee& eer kes meeLe pevceYetefce efkewleveiej ceW ngDee lees JeneB keer
meceepe eje Fvekee mecceeve efkeee ieee~ (meceepe kes Jeefj
ueesieeW eje cebe hej DeefYevebove he$e eje mecceeve, meeceves Yeer[
efoKeeJeW) meved 1954 ceW peehegj (jepe.) ceW eelegcee&me ngDee hegve:
meved 1955 ceW oef#eCe Yeejle keer Ske #egefuuekee eer efJeMeeueceleer
ceeleepeer kes meeLe FvneWves cnmeJe[ (cene.) ceW peekej eelegcee&me
efkeee Deewj kegb Leueefieefj hej meuuesKeveejle yeermeJeeR meoer kes eLece
Deeeee& eeefj$e eeJeleea eer Meebeflemeeiej cenejepe mes Deveske
esjCeemheo mecyeesOeve eehle kej Gvemes Deeefe&kee oer#ee eoeve
kejves kee efveJesove efkeee~
(Meebeflemeeiej peer kee efe$e, heeme ceW vecemkeej cege ceW
yew"er ceeleepeer kee efe$e efoKeeJeW, heeme ceW cebe hej Deveske eeJekeeeefJekeeDeeW kees Deeles-peeles, vecemkeej kejles efoKeeJeW~)
#eg. Jeerjceleer-(kesJeue DeeJeepe) hejcehetpe iegJej! Deehekes
oMe&ve kejkes cesje pevce Oeve nes ieee nw~ Deehe ke=hee kejkes cegPes
Deeefe&kee oer#ee oskej ke=leeLe& keerefpeS~
Deeeee& Meebeflemeeiej peer-(DeeJeepe heers mes) Gej keer
Deccee, Jeerjceleer! legcnejer lees DeYeer yengle eser meer Gce efoKe
jner nw~
Jeerjceleer-neB cenejepe! ceQ Fkekeerme Je<e& keer ntB~ leerve
Je<e& hetJe& ceQves eer osMeYet<eCepeer cenejepe mes #egefuuekee oer#ee ueer
Leer~ Fme mecee Gvekeer Dee%ee mes ner cnmeJe[ ceW eelegcee&me efkeee
nw, Gmeer kes yeere ceW YeieJeved! ceQ Deehekes oMe&ve kejves DeeF& ntB~
Meebeflemeeiej peer-Jeerjceleer! osKees Deccee! ceQves ece
meuuesKevee ues ueer nw Deewj Dehevee Deeeee&he ceQves Deheves eLece
efMe<e Jeerjmeeiej kees efueKekej Yespe efoee nw~ Jes peehegjjepemLeeve ceW nQ legce Gvemes peekej Deeefe&kee oer#ee uesvee~ ceQ
Deheves mebIeheefle mes GvnW legcnW oer#ee osves nsleg Dee%ee efYepeJee otBiee~
mecePeeR Jeerjceleer! JeneB Gvekee elegefJe&Oe mebIe nw mees legcnW JeneB
keesF& hejsMeeveer veneR nesieer~
Jeerjceleer-(neLe pees[kej) pees Dee%ee iegosJe keer~ ceQ
Deehekeer meuuesKevee osKekej eelegcee&me kes yeeo efveefelehe mes
Debke-03
peehegj peekej mebIe ceW oer#ee ueskej jlve$ee keer meeOevee keBieer~
veceesmleg YeieJeved (leerve yeej)~
Meebelf emeeiej peer-Deccee! ceQves megvee nw efke legcneje %eeve
Deewj Jewjeie oesveeW yengle Des nQ~ legce 40 Je<e& keer Gce leke
Dekesueer veneR jnvee~ meceemeej, YeieJeleer DeejeOevee Deewj Deveieej
Oecee&ce=le kee Ketye mJeeOeee kejvee~ legce Ketye GVeefle kejes, pewveOece&
keer eYeeJevee kejes Deheves pevce kees meheue kejes, ener cesje cebieue
DeeMeerJee&o nw~ Meebefle Meebelf e Meebefle~
met$eOeej-kegbLeueefieefj ceW Gme mecee Deeeee& eer keer
meuuesKevee osKeves nsleg otj-otj mes Deeves Jeeues YeeeW keer Deheej
Yeer[ ueieer jnleer Leer~ #egefuuekee Jeerjceleer peer ves eneB leermejer
yeej Deeeee&eer Meebeflemeeiej cenejepe kes oMe&ve efkees Deewj ece
meuuesKeveeOeejer Gve iegosJe kee meceeefOecejCe osKee, Gmekes yeeo
cnmeJe[ ceW eelegcee&me mecheVe kejkes #egeuf uekee efJeMeeueceleer Deccee
kes meeLe Jes peehegj ceW eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe kes
mebIe ceW hengBe ieF&~ meeLe ceW cnmeJe[ mes ner efvekeueer Gvekeer Ske
efMe<ee nQ keg. eYeeJeleer SJeb meew. meesvet yeeF& pees Deeies euekej
Deeefe&kee efpeveceleer ceeleepeer SJeb Deeefe&kee heeeJeleer ceeleepeer kes
veece mes oeref#ele ngF& nQ~
cesjs YeeF&-yenveeW! Deehe cesjer yeele megveles-megveles yeesj lees veneRb
nes iees~ euees! leye leke Ske egkeguee legcnW Fvemes megveJeelee ntB
(otmeje Jeefe megveelee nw)Ske oeceeo peer Ske yeej Deheveer memegjeue iees~ JeneB
oeceeo peer kees Iej ceW meYeer kegbJej meenye kenkej hegkeejles Les~
mees Jes efove Yej kegbJej meenye Meyo megveles-megveles PegbPeuee iees lees
yeesues-Deehe ueesie peeveles veneR nw efke keg kee DeLe& neslee nwKejeye~ keee ceQ Kejeye Jej DeLee&led otune ntB~ Jes ye[s iegmmes ceW Les
lees ye[er efJevee mes meeues meenye ves hete efke efhej peerpeepeer!
Dee mes Dee efJeMes<eCe yeleeves kes efueS keewve mee Meyo neslee nw
lees peerpeepeer yeesues-Dejs yesJekethe meeues~ keg ceeves Kejeye Deewj
meg ceeves Dee en hee" Yeer legce jepemLeeveer eeceJeeefmeeeW kees
veneR Deelee~ yeleeDees Yeuee, kewmeer memegjeue efceueer nw cegPes, meye
efvejs yeg ner nQ~ cegPes lees peuoer eneB mes efJeoe kejes~
[j kes ceejs yeseejs meYeer keehebles ngS yeesues-veneR-veneR, Ssmee
cele keefnS megJej meenye~ efhej lees meyekes eje megJej meenye kens
peeves hej Gvekeer neuele osKeves ueeeke Leer~ meye ueesie Yeer nbmelesnbmeles ueeshees nes iees~
met$eOeej-mecePe iees ve Deehe (nbmeles ngS)~ nj peien
Ske Meyo kee DeLe& Ske pewmee ner veneR jnlee nw~ lees Deehe meye
kegbJej meenye megDej meenye cele yevevee~ en lees kesJeue Lees[ e mee
(37)
ceveesjbpeve Lee, Deehekees lees Deevee nw Deheves cetue keLeeveke hej~

efke Jen cewvee osJeer #egefuuekee Jeerjceleer peer kes he ceW Deeeee&mebIe
ceW hengBe ieF~ (eneB mebIe kee efe$e efoKeeJeW, efpemeceW keF& cegefve
SJeb Deeefe&keeSb nQ~) eneB Yeer Fvekes %eeve, Jewjeie Deewj efveoex<e
eee& keer meYeer ceW Ketye eMebmee ngF&~
efhej Ske efove Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe ves meved
1956 cesW JewMeeKe ke=<Cee otpe efleefLe kee MegYe cegntle& Fvekeer
Deeefe&kee oer#ee kes efueS Ieesef<ele kej efoee, efhej lees Fvekeer
KegMeer kee heej veneR jne~ Deye Deeies eueles nQ~ peehegj mes
heocehegje DeefleMee#es$e kes ceOe ceeOeesjepehegje veeceke veiej ceW,
peneB meoer keer eLece yeeueyeeeeefjCeer keer Deeefe&kee oer#ee nesves
Jeeueer nw Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe kes kejkeceueeW mes~
(efleere Me)
#egefuuekee Jeerjceleer keer Deeefe&kee oer#ee
meeb[ ves Deekej veceve efkeee~
meved 1956-JewMeeKe ke=<Cee otpe
mLeeve-ceeOeesjepehegje (peehegj) jepe.
(Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe memebIe cebe hej efJejepeceeve
nQ~ #egeuf uekee Jeerjceleer peer Yeer cebe hej efJejepeceeve nQ~)
#egefuuekee Jeerjceleer-ns iegosJe! cegPes Deeefe&kee oer#ee
eoeve kejkes ke=leeLe& keerepf eS~
(ieg kes DeeosMe mes #egefuuekee Jeerjceleer eebJeueeW mes hetjs
ngS mJeefmleke kes eewke hej yew" peeleer nw leLee kesMeueeWe kejves
ueie peeleer nw)
#eg. Jeerjceleer keer oer#ee keer leweejer eue jner nw~ meYee ceW
pevelee KeeeKee Yejer ngF& nw~ leYeer Ske meeb[ meYee kes yeere mes
oew[ lee ngDee Deelee nw~ efpememes meYee ceW ne-nekeej cee peelee nw~
pevelee-en meeb[ Yeeiekej Dee jne nw, osKees! en
efkemeer kees kegeue ve oss-2, Dejs Dejs, ns YeieJeeved! keee nesves
Jeeuee nw ?
(nuues-ieguues kes ceOe meeb[ cebe kes meeceves Deekej Meebelf ehetJe&ke
ceeLee skekej Ke[e nes peelee nw)
ye. metjpeceue-(cebe hej ceeFke mes yeesueles ngS) meye ueesie
Meeble nes peeJeW~ en meeb[ keesF& YeJe peerJe ueielee nw~ en oer#ee
osKeves Deeee nw~ osKees, en egheeehe Meeble YeeJe mes Ke[e nw~ Deehe
ueesie keesF& Yeer efkemeer ekeej keer efeblee ve kejW~
oer#ee kes heeeled Deeeee& eer ves meYee kes ceOe #eg. Jeerjceleer
kee veece heefjJeefle&le kejkes Deeefe&kee %eeveceleer Ieese<f ele efkeee~
(38)
pevelee-Deeefe&kee %eeveceleer ceeleepeer keer pee-2~

(oer#ee mecheVe nesves leke Jen meeb[ JeneR Ke[e jne~ oer#ee
nesles ner Jen egheeehe euee ieee~) yeenj eeJekeeW ves Gmes ue
efKeueees~ (ue efKeueeles eeJeke efoKeeJeW)
Deeeee&eer-osKees, Deye legce Deeefe&kee yeve ieF& nes~
legcnejs efueS nceejer Ske ner efMe#ee nw~ nceves legcneje veece
%eeveceleer jKee nw~ legce Deheves veece kee meowJe Oeeve jKevee~
Deeefe&kee %eeveceleer peer-peer iegosJe! ceQ Deehekes eje oer
ieF& efMe#ee kee meowJe mcejCe jKetBieer~ Deheveer ceefle kees %eevecee
yeveeves kes efueS meowJe eelveMeerue jntBieer~
Deve Deeefe&kee-cenejepe peer! Deeheves nceW lees Deveske
efMe#eeSb oer LeeR~ FvnW kesJeue Ske ner efMe#ee oer~
Deeeee&eer-Fvekes efueS kesJeue Ske ner efMe#ee heee&hle nw~
(mecemle mebIe cebe mes cebeof j kes efueS emLeeve kej oslee nw,
meeLe ceW eeJeke-eeefJekeeSb Yeer pee-peekeej kejles ngS peeles nw~)
Ske eeJeke-(ceeie& ceW Deeheme ceW eee& kejles ngS)-Fleveer
eser Gce ceW Fve ceeleepeer ves Deeefe&kee oer#ee OeejCe kej ueer~ es
yengle %eeveJeeve nQ~ efkemeer mes heeuelet yeele veneR kejleeR~ efoveYej
mJeeOeee kejves ceW ueieer jnleer nQ~ mebIe ceW meeOeg-meeefOJeeeW kees
SJeb Deheveer efMe<eeDeeW kees he{eleer jnleer nQ~
otmeje eeJeke-neB YeeF&! FvneWves nceejs Fme ess mes
veiej ceW oer#ee ueskej nceejs eece ceeOeesjepehegje kee veece Decej
kej efoee nw~
Ske eeefJekee-Fve ceeleepeer keer oer#ee ceW Fvekes hetJe&
DeJemLee kes heefjJeej kes keesF& Yeer Jeefe efoKeeF& veneR efoes~
otmejer eeefJekee-megveves ceW Deeee nw efke Fvekee heefjJeej
lees yengle ye[e nw efkevleg Fvekee heefjJeej kes eefle cecelJe veneR nesves
mes FvneWves efkemeer kees yegueeves kes efueS veneR kene~
leermejer eeefJekee-Dee...., FmeerefueS nceejs jebJekee
heefjJeej JeeueeW kees oer#ee kes mecee Fvekes ceelee-efhelee yeveves kee
meewYeeie eehle ngDee nw~
(Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer mebIemLe keeflehee cegefveeeW
kees Deeefe&keeDeeW, #egefuuekeeDeeW, yeeeeefjefCeeeW kees MeeeeW kee
DeOeeve keje jner nQ)~
Deeefe&kee %eeveceleer ceeleepeer-(leJeeLe& met$e ebLe he{eles ngS)cees#e ceeie&me vesleejb, Yeseejb kece&YetYe=leeced~
%eeleejb efJee leJeeveeced, Jebos leodiegCe ueyOees~~
en Fme ceneve ebLe leJeeLe&met$e kee cebieueeejCe nw~ Fmes
Dee.eer GceemJeeceer ves yeveeee nw~ FmeceW meele leJeeW kee met$ehe
mes ome DeOeeeeW ceW efJeJeseve efkeee nQ~ mecePeeR efpeveceleer peer~
Debke-03
oeshenj ceW keeleb$e JeekejCe leLee hejer#eecegKe ebLe kee DeOeeve

euesiee~ efpelevee Deepe he{eee ieee nw, keue Glevee megvee osvee~
#eg. efpeveceleer peer-peer ceeleepeer! nce meye mecee mes GheefmLele
nes peeeWies~
%eeveceleer ceeleepeer-Deeeee&eer keer Fme oer ngF& efMe#ee kees
meowJe eeo jKevee eeefnS~ megF& kee keece kejes, keQeer kee veneR~
#eg. efpeveceleer peer-Fmekee keee celeueye nw?
%eeveceleer ceeleepeer-megF& pees[ves kee keece kejleer nw,
keQeer keeves kee keece kejleer nw~ FmeerefueS megF& Ge mLeeve kees
eehle kejleer nw~ opeea Gmes efmej keer esheer ceW ueieekej jKelee nw
leLee keQeer kees veeres [eue oslee nw~
Ske ceeleepeer-efyeukegue "erke nw~ pees meceepe kees, mebIe
kees pees[ves kee keece kejlee nw~ Jen mecceeve heelee nw, leLee pees
lees[ves kee keece kejlee nw, het [euelee nw Jen Deveeoej kee hee$e
yevelee nw~
(DeOeeve ke#ee kee efJemepe&ve)
met$eOeej-keg efoveeW ceW Deeeee& eer keer Dee%ee mes %eeveceleer
ceeleepeer ves peehegj kes Deemeheeme yeie Deeefo veiejeW ceW YeceCe
kej eJeeveeW kes eje Oece& keer eYeeJevee keer~ meeLe ceW oesveeW
efMe<eeSb #egefuuekee efpeveceleer peer Je #egeuf uekee heeeJeleer Yeer LeeR~
(mebIe ees eece ceW efJeeceeve nw, Meebefle Yeefe kee hee"
eue jne nw)
YeieJeve! meye peve leJe heo egie keer, MejCe esce mes veneR Deeles~
GmeceW nsleg efJeefJeOeog:KeeW mes Yeefjle Ieesj YeJe JeeefjefOe nw~
(Ske eeJeke Deekej ceeleepeer kes neLe ceW Ske he$e oslee nw)
eeJeke-Jeboeefce ceeleepeer! ye[s mebIe mes yeeeejer eer uee[ceue
peer ves en he$e Deehekees osves kes efueS cegPes Yespee nw~ (he$e ceeleepeer kes
neLe ceW oslee nw)
ceeleepeer-meodOece&Je=efjmleg DeeMeerJee&o! Yewee! mebIe ceW
meye kegMeuecebieue lees nw ve?
eeJeke-neB ceeleepeer! meye "erke nw~
ceeleepeer-Yewee! he$e Keesuees~ osKeW keee meceeeej nw?
(ceeleepeer mes he$e eeJeke Deheves neLe ceW ueskej Keesuekej
ceeleepeer kes neLe ceW oslee nw)
ceeleepeer-(ceeleepeer he$e he{vee eejbYe kej osleer nQ)
hetpe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer, meeoj ef$eyeej Jeboeefce~
Deehekes jlve$ee keer kegMeuelee nesieer~ eneB peehegj ceW Deeeee&
cenejepe kees oes efove mes Deeflemeej kes keejCe kecepeesjer Dee ieF& nw
Dele: Deehe MeerIe ner mebIe meefnle Deeeee& eer kes heeme Dee peeJeW~
ye. uee[ceue
Debke-03
met$eOeej-en meceeeej he{kej mebIe ceW meYeer ef ebeflele

nes iees~
ceeleepeer-etBefke Deeeee&osJe meuuesKevee keer leweejer ceW
ueies ngS nQ Dele: keee helee efkeme efove Fme veej Mejerj mes
efJeoeF& ues ueW Dele: nceW eele: ner eneB mes peehegj kes efueS efJenej
kej osvee eeefnS~
(ceeleepeer ves Deheves mebIe meefnle peehegj kes efueS efJenej
kej efoee)
(Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe memebIe efJejepeceeve nQ)
ceeleepeer-veceesmleg cenejepe peer, veceesmleg veceesmleg~
Deeeee&eer-(DeeMeerJee&o os jns nQ) meceeefOejmleg! (nbmeles
ngS) legce ueesie Fleveer peuoer keeeW Jeeheme eues Deees ?
ceeleepeer-iegosJe! Deehekeer Dee%eevegmeej nce ueesieeW ves
eej ieeBJeeW ceW efJenej efkeee~ Deye nce Deehekes ejCe meeefveOe ceW
ner jnkej Deehekes peerJeve kes DevegYeJe ueeYe uesvee eenles nQ~
(ceeleepeer kes meceerhe keg Deeefe&keeSb Je efMe<eeSb Yeefehee"
he{ jner nQ)
eLeceb kejCeb ejCeb Jeb vece:,
MeeeeYeemees efpeveheeflevegefle:, mebieefle: meJe&oeez:~
meodJe=eeveeb iegCeieCekeLee, oes<eJeeos e ceewveced~~
meJe&meeefhe efeeefnle Jeees, YeeJevee eelcelelJes~
mebheevleeb cece YeJeYeJes, eeJeoslesheJeie&:~~
#eguueke mevceeflemeeiej cenejepe-ceeleepeer! ceQ Deehemes
eefleeceCe kee DeLe& meerKevee eenlee ntB~ pees hee" he{les nQ, Jen
mebmke=le eeke=le ceW nw FmeefueS mecePe ceW veneR Deelee~
ceeleepeer-"erke nw Deehekeer YeeJeveevegmeej ceQ keue mes eefleeceCe
kes DeLe& kees yeleevee eejbYe keBieer~
met$eOeej-#eg. mevceeflemeeiej peer, #eg. efeoevebomeeiej peer,
#egefuuekee evceleer, #egefuuekee efpeveceleer, #egefuuekee heeeJeleer
Deeefo leLee keF& JeeesJe= Deeefe&keeSb leLee yeeeejer, yeeeeefjCeer
Deeefo ves Yeer Fme ke#ee ceW Yeeie efueee~ Fme DeOeeve mes meYeer
meeOeg ye[s emeVe nQ~ yeere-yeere ceW Jes meYeer Deheveer emeVelee kees eie
Yeer kejles nQ Deewj Lees[ e-Lees[ e Mebkee-meceeOeeve Yeer euelee nw~
#eguueke mevceeflemeeiej-ceeleepeer! Fme efnvoer DevegJeeo mes
Yeer Deye mecePe ceW Deeee efke nce keee he{ jns nQ~ Deehe lees mebmke=le
peeveleer nQ FmeefueS Deehekees mecePe ceW Deelee nw~ nceW lees efnvoer kees
Yeer mecePeevee he[siee~
ceeleepeer-Deehekee kenvee "erke nw~ efpevekees mebmke=leeeke=le kee %eeve veneR nw Gvekes efueS efnvoer DeeJeMeke nw~ mecePekej
he{ves ceW yengle Deevebo Deelee nw~
(39)
#eg. efeoevebomeeiej peer-ceeleepeer! Fme ekeej efnvoer DeLe&

meefnle mecePekej efJeefOe hetJe&ke efeee kejves ceW yengle Dee ueiee~
Fmes hetje he{e oerepf eS~
ceeleepeer-Fme DeOeeve kes meeLe-meeLe nceW Deeeee&
cenejepe mes Yeer DeefOekeeefOeke DevegYeJe %eeve eehle kejvee eeefnS~
#eg. efeoevebomeeiej peer-neB ceeleepeer! Deeheves yengle "erke
kene~ Gvekee DevegYeJe %eeve yengle ceneve nw~
%eeveceleer ceeleepeer-Gvekes eje kener peeves Jeeueer SkeSke metefeeeB yengcetue nQ~ GoenjCe kes he ceW-ieg pees kenW
mees kejes, Jes pees kejles nQ Jen cele kejes~ Fmekee celeueye en nw
efke ieg ves DeVe kee leeie efkeee nw keeeWekf e DeVe Gvekeer eke=efle kes
Devegketue veneR he[ jne nw~ eefo keesF& efMe<e Yeer Gvekeer osKee
osKeer DeVe kee leeie kejos lees Jen DemJemLe nes mekelee nw~
#eg. mevceeflemeeiej peer-ceeleepeer! Fmeer ekeej keer Ske
metefe nw veosKee-osKeer kejs peesie, Ies keeee ye{s jesie~ keesF& Yeer
keee& ieg keer Dee%ee ueskej leLee Deheveer Meefe kees osKekej ner
kejvee Dee neslee nw~

met$eOeej-en lees ngF& %eeveejeOevee keer yeele, ojDemeue
%eeveceleer ceeleepeer mes mebIe kee yeee-yeee yengle eYeeefJele jne~
Gme mebIe ceW Ske ye. jepeceue peer jnles Les, GvneWves hetpe ceeleepeer
mes Ketye %eeveepe&ve efkeee Deewj GvnW Jes Deheveer ceeB ner ceeveles Les,
Gvekeer eyeue esjCee mes jepeceue peer ves cegefveoer#ee ueskej YeefJe<e
ceW Gmeer hejcheje kes Deeeee&eer Deefpelemeeiej cenejepe kes he ceW
mebIe kee mebeeueve efkeee Deewj cegefve DeefYevebovemeeiej cenejepe ves
DeOeeve kejkes Fmeer hejcheje kes Jele&ceeve heeeee& heo kees
mebYeeuee nw~ Fmeer lejn Deeeee&eer JeOe&ceevemeeiej cenejepe kees
lees egJeke eMeJevle kes he ceW %eeveceleer ceeleepeer ves ner Iej mes
efvekeeuekej he{eee-efueKeeee Deewj cegefveoer#ee efoueJeeF&~ Dejs YeeF&!
keneB leke yeleeGB ceQ Fvekeer eefleYee kes yeejs ceW~ FvnW Fme egie keer
mejmJeleer ceelee Yeer kene peeS, lees DeefleMeeesefe veneR nesieer~ meye
efceuekej Gvekeer pee yeeseuf eSpee yeesuees ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer pee
Yeefe kes jbie ceW jbie ieee nw

pecyeterhe-nefmleveehegj ceW Deeee Yee mecetn
oMeue#eCe ceneheJe& kes DeJemej hej ceneje^ eevleere ieefCeveer %eeveceleer YeeceC[ue eje hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer
ceeleepeer kes mebIe meeefveOe ceW efoveeBke 24 Deiemle mes 4 efmelecyej 2009 leke Deeeesefpele efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve ceW
ceneje^, kevee&ke, DeebOeeosMe, ceOeeosMe, iegpejele, GejeosMe, efouueer Deeefo mLeeveeW mes heOejs 400 eeueg vej-veeefjeeW eje
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efveefce&le eLeceeeee& Meebeflemeeiej cesceesefjeue ne@ue Ketye jbieejbie Yeefe kee ceenewue yevee ngDee nw~
mecei%eeve kes Fme Debke kees esme ceW Yespeves leke oMeue#eCe heJe& kes 6 efove Jeleerle nes egkes nQ~ megcesheJe&le kes Deekeej ceW
yeveees iees 18 26 heg kes Deeke<e&ke ceC[ue hej Fv Deewj kegyesj Deeefo YeeieCe eefleefove hetpeve ceW mewke[eW Decetue jlve e{e
jns nQ leLee eefleefove jlveeW mes peehe ceb$e kee Devegeve Yeer neslee nw~ efove ceW mejmJeleer hetpeve-leJeeLe&met$e hetpeve kes meeLe-meeLe
Deeefe&kee eboveeceleer peer eje leJeeLe& met$e keer 1-1 DeOeee hej cebieue eJeeve, Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer eje Ske-Ske
Oece& kee eJeeve eue jne nw~
jeef$e ceW heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe, mebIemLe yeeeeefjCeer yenveeW SJeb Deeeee& Jeerjmeeiej efJeeeheer" kes
efJeeeefLe&eeW eje eJeeve leLee eer megYee<eebo pewve-efkewleveiej Deeefo YeeF& SJeb ceneje^ mes heOeejer Deveske yenveeW eje efJeefYeVe
jbieejbie meebmke=efleke keee&ece mebeeefuele nes jns nQ~ keee&ece kes efJemle=le meceeeej SJeb efe$e Deieues Debie ceW emlegle efkees peeeWies~
-mecheeoke
(40)
Debke-03
eMeevlecetefle& Deeeee& eer Jeerjmeeiej

(Deeeee&eer keer 52JeeR hegCe efleefLe Deeefeve ke=<Cee DeceeJemee, 18 efmelecyej 2009 kes DeJemej hej emlegle)
-ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer
Fme Yeejle JemegvOeje hej mecee-mecee hej DeveskeeW jlveeW
ves pevce ueskej Fme Oeje kees Deuebke=le efkeee nw~ GveceW mes Ske
esjlve eer Deeeee& Jeerjmeeiej peer cenejepe nes egkes nQ, efpevemes
ceQves Deeefe&kee oer#ee kees eehle kej ceneele mes Deheves peerJeve kees
heefJe$e yeveeee nw~
nwojeyeeo jepe kes Devleie&le Ske Deewjbieeyeeo Menj nw,
peneB hej pewveOece& kes esceer eeJekeieCe ncesMee Oece& keeeeX ceW
meefee Yeeie efueee kejles nQ~ Gmeer efpeues kes Devleie&le Ske F&j
veece kee eece nw pees ese mee eece nesles ngS Yeer Jeerjmeeiej
Deeeee& pewmeer ceneved Deelcee kees pevce osves kes efveefcee mes mJeeb
Yeer ceneve yeve ieee nw~ Fme heefJe$e megvoj eece ceW eeJeke
efMejesceefCe mes" jecemegKe peer efveJeeme kejles Les pees efke Keb[us eJeeue
peeefle kes Yet<eCe iebieJeeue iees$eere Les~ Gvekeer Oece&helveer Yeeiet yeeF&
Yeer heefle kes Deveghe Oecee&lcee Deewj meleer heefleelee LeeR~ GYee
ocheefe meowJe Oecee&jeOeve ceW Dehevee keeue Jeleerle kejles Les~
ceefnueejlve YeeietyeeF& ves meyemes eLece Ske heg$ejlve kees
pevce efoee, Jen iegueeye kes megvoj heg<he meMe Deheveer eMe megjefYe
hewueeves Jeeuee Lee FmeefueS ceelee-efhelee ves Gmekee veece iegueeyeebo
jKe efoee~ keg efove yeeo ceelee YeeietYeeF& ves meewYeeie mes mJehve
ceW Ske Gece yewue osKee Gme mecee Gvekes Goj ceW nesvenej
hegCeMeeueer metefjJee& Jeerjmeeiej kee peerJe Dee ieee Lee~ ieYe&Jeleer
ceelee ves efpevesvosJe keer hetpeve, leerLeeX keer Jebovee Deeefo kejles ngS
Deheveer YeeJeveeSb meheue keer LeeR~ efJeece mebJeled 1933 meved 1876
ceW Dee<ee{ megoer hetefCe&cee kes efove ceelee ves evcee keer eeboveer kes
meceeve Deheves iegCeeW keer GppJeueleeheer eefvkee meJe&$e efkeeves
Jeeues Ssmes Ske ece mes efleere efkevleg Deefleere heg$ejlve kees pevce
efoee~ iebieJeeue JebMe kees Deuebke=le kejves Jeeues nerjejlve kes meMe
Ssmes Fme yeeueke kee veecekejCe nerjeueeue efkeee ieee~ ceeleeefhelee Deewj mecemle heefjJeej kes n<e&heer meceg kees Je=e
f biele kejles
ngS Fme yeeueke ves Dee" Je<e& keer MewMeJe DeJemLee ceW eJesMe efkeee~
efhelee ves efJeefOeJeled Gheveeve mebmkeej mes yeeueke kees mebmkeeefjle
kejekes jlve$ee kee efevn mJehe Ssmee e%eesheJeerle (pevesT) OeejCe
keje efoee Deewj MegYe cegntle& ceW hee"Meeuee Yespekej efJeeeOeeve
kejeee~ yeeueke nerjeueeue hee"Meeuee ceW meYeer yeeuekeeW ceW neseMf eeej
Les~ Jes efnvoer Deewj Got& Fve oesveeW Yee<eeDeeW kees he{les Les~ mehlece
ke#ee leke he{kej Iej ceW Dee iees Deewj efhelee ves FvnW Jeeheej
Debke-03
keee& ceW ueiee efoee~ peye yeeueke nerjeueeue eewJeve DeJemLee ceW
Deees leye efhelee ves efJeJeen kes efueS meesee efkevleg egJeke nerje ves
meJe&Lee Fbbkeej kej efoee leLee efJeje efee nesles ngS ebLeeW kee
mJeeOeee kejves ueies~
efJe.meb. 1973-meved 1916 ceW Deewjib eeyeeo kes efveke keevesj
veeceke DeefleMee #es$e ceW Oeeefce&ke hee"Meeuee Keesuekej nerjeueeue
peer yeeuekeeW kees Oeeefce&ke efMe#eCe osves ueies, hegve: Deewjib eeyeeo ceW Yeer
Ske efJeeeuee Keesuekej GvneWves Oeeefce&ke DeOeeve kejeee~ oesveeW
peien FvneWves DeJewleefveke DeOeeve kejeee Lee Deewj Gme eevle ceW
meYeer kes eje iegpeer kens peeves ueies Les~
efJe. mebJeled 1978-meved 1921 ceW veeboieebJe ceW Ssueke eer
heVeeueeue peer kee eelegcee&me ngDee Lee~ Deehe Jeneb hengBekej Dee<ee{
megoer ieejme kes efove Ssueke peer mes mehlece eeflecee kes ele enCe
kej yeeeejer kenueees Les~ hegve: Deeheves veeboieebJe kes Ske eeJeke
KegMeeueebo kees mehlece eeflecee kes ele efoes Les~ Deehe oesveeW
yeeeejer kee hejmhej ceW DeleefOeke esce Lee~ Deeheves Ieer, veceke,
lesue Deewj ceer"s kee eeJeppeerJeve kes efueS leeie kej efoee Lee~
efJe.meb. 1979-meved 1922 ceW Deeheves keesVetj ceW efJejepeceeve
eer Deeeee&Jee& eeefj$eeeJeleea Meebeflemeeiej peer kes oMe&ve efkees
Deewj Gvekes lehe leeieceeer peerJeve mes eYeeefJele neskej iegosJe kes
heeme oer#ee uesves kee efveee kej efueee~ mecJeled 1980-meved
1923 ceW heeuiegve megoer mehleceer kes efove iegosJe ves GYee yeeeejer
kees #eguueke oer#ee eoeve kej oer~ ye. nerjeueeue kee veece
Jeerjmeeiej Deewj ye. KegMeeueebo kee evmeeiej veece jKee~
hegve: efJe. meb. 1981-meved 1924 ceW mece[esueer veiej ceW Deeeee&eer
kee eelegcee&me ngDee, Gme mecee Deeheves iegosJe mes hejce efoiecyej
JesMe keer eeevee kejles ngS uebieeser Deewj eeoj kee leeie kejkes
cegefveele OeejCe kej efueee Deewj Deehe Deeeee& eer kes cegefveeeW ceW
eLece efMe<e kenueeS~ Deeheves cegefve oer#ee kes yeeo Deeeee&eer kes
meeLe efJenej kejles ngS eJeCeyesueieesue, efiejveej, meccesoefMeKej,
nefmleveehegj, DeeesOee Deeefo Deveske leerLeeX keer Jebovee keer Leer~
Deeeee&eer kes meeLe Deeheves 12 eelegcee&me efkees nQ~ Gve
ieebJeeW kes veece-yeengyeefue, kegcYeespeveiej, mece[esueer, ye[er veeboveer,
keveer, ceLegje, ueefuelehegj, peehegj, yeeJej, eleeheie{, Goehegj
leLee osnueer Menj Fve ecegKe mLeeveeW ceW mebIe meefnle Deeeee&eer
Meebeflemeeiej peer ves eelegcee&me efkees Les~ Devevlej efkemeer mecee
(41)
Deeeee&osJe ves meYeer efMe<eeW kees yegueekej Oece&eYeeJevee nsleg e$ele$e efJenej kejves keer Dee%ee oer~ Gme mecee mebIe ceW Jeerjmeeiej,
vesefcemeeiej, kegbLegmeeiej, megOece&meeiej, heeemeeiej, veefcemeeiej,
eglemeeiej, Deeefomeeiej, Deefpelemeeiej, efJeceuemeeiej Deewj heee&keerelf e&
Fve veece Jeeues ieejn meeOeg Les~ eeefhe ieg-efJeeesie efkemeer kees
F veneR Lee efhej Yeer meYeer ves iegosJe keer Dee%eevegmeej Deve$e
efJenej efkeee Lee~ Gme keeue ceW ecegKe efMe<e cegefveJej eer
Jeerjmeeiej peer ves Deeefomeeiej Deewj Deefpelemeeiej kees meeLe ceW
ueskej ieg keer Dee%ee kees efMejesOeee& kejkes efJenej kej efoee Deewj
efJe. meb. 1992 meved 1935 ceW meyemes eLece eelegcee&me iegpejele kes
F&[j Menj ceW efkeee~ Gme mecee meYeer meeOegDeeW kes efJenej kej
peeves kes yeeo Yeer cegefveeer vesefcemeeiej peer Deeeee&eer kes meeefveOe
ceW ner jns Les~
Deveske ieebJeeW ceW efJenej kejles ngS Deeheves Deveske efMe<eeW kees
#eguueke, Ssueke, cegevf e yeveeee leLee DeveskeeW ceefnueeDeeW kees Deeefe&kee Deewj
#egeuf uekee kes ele eoeve efkees~ efJe. meb. 1965 ceW Fboewj eelegcee&me ceW
Deeheves Deheves ie=nmLeeece kes ye[s YeeF& iegueeyeeb kees mehlece eeflecee kes
ele efoes Les~ Deeies peekej Jes omeceer eefleceeOeejer Glke= eeJeke eefme
ngS Les~ efJeece mebJeled 2000 ceW Deehe KeelesieebJe eelegcee&me kejkes
efmeJej ket #es$e Deees~ Jeneb hej Deewjib eeyeeo kes Devleie&le De[ieebJe kes
efveJeemeer KeC[sueJeeue peeefle ceW pevce uesves Jeeues Ssmes jebJekee iees$eere
nerjeueeue kees #eguueke oer#ee eoeve keer Deewj Gvekee efMeJemeeiej veece
jKee~ Deeies es ner cegevf e neskej Deeeee& Jeerjmeeiej kes eLece efMe<e yeves
SJeb Deeeee&eer kes Deeeee&heo kees eehle kejkes efleere heeeee& heo hej
megMeeseYf ele ngS nQ~
meved 1955 ceW kegbLeueefieefj #es$e ceW Deeeee&eer Meebeflemeeiej
peer cenejepe ves eelegcee&me efkeee Lee~ Gmeer eelegcee&me ceW Deeheves
ece meuuesKevee enCe kejkes Deheves eLece efMe<e eer Jeerjmeeiej
peer cegefvejepe kees megeesie mecePekej GvnW Dehevee Deeeee&heo efoee
Lee~ Gme mecee Deeeee&eer ves peehegj meceepe kees Dee%eehe$e Deewj
eer Jeerjmeeiej cegefvejepe kees Deeeee& heo eoeve he$e Ssmes oes he$e
efYepeJeees Les~ peehegj Keeefveee ceW Jeerjmeeiej cegevf ejepe ves memebIe
eelegcee&me efkeee Lee~
Deeeee&eer eje efueKeeee ieee meceepe kees he$ekegbLeueefieefj lee.-24-8-55
mJeefmle eer mekeue efoiecyej pewve hebeeve peehegj Oece&mvesn
hetJe&ke pegne~
Dehejbe Deepe eYeele ceW eeefj$eeeJeleea 108 hejcehetpe
eer Meebeflemeeiej peer cenejepe ves meneeW vej-veejer kes yeere eer
108 cegefvejepe Jeerjmeeiej peer cenejepe kees Deeeee& heo eoeve
kejves keer Iees<eCee kej oer nw~ Dele: Gme Deeeee&heo eoeve
(42)
kejves keer vekeue meeLe Yespe jns nQ~ Gmes elegefJe&Oe mebIe kees
Skeef$ele kej megvee osvee~ efJeMes<e Deeeee& cenejepe ves en Yeer
Dee%ee oer nw efke Deepe mes Oeeefce&ke meceepe kees FvnW-eer Jeerjmeeiej
peer cenejepe kees Deeeee& ceevekej Fvekeer Dee%ee kee heeueve
kejvee eeefnS~
efue. ieWoceue, yecyeF&
efue. evotueeue peesefleebo, yeejeceleer
Deeeee&heo eoeve kee meceejesn efoJeme Yeeheo ke=<Cee
mehleceer, iegJeej efveee efkeee ieee Lee~ efJeMeeue eebieCe ceW
meneeW vej-veeefjeeW kes yeere eer Jeerjmeeiej peer cegefvejepe kees
iegosJe eje efoee ieee Deeeee& heo eoeve efkeee ieee Lee~ Gme
mecee hebef[le Fbueeue peer Meeeer ves iegosJe eje efYepeJeees iees
Deeeee&heo eoeve he$e kees meYee ceW he{kej megveeee ieee, pees efke
efvecve ekeej nwkegbLeueefieefj lee. 24-8-1955
mJeefmle eer eeefj$eeeJeleea 108 Deeeee&eer Meebeflemeeiej
peer cenejepe keer Dee%eevegmeej en Deeeee&heo eoeve he$e efueKee
peelee nw~
nceves eLece Yeeheo ke=<Cee 11, jefJeJeej, lee.24-855 mes meuuesKevee ele efueee nw~ Dele: efoiecyej pewve Oece& Deewj
eer kegb okegboeeee& hejchejeiele efoiecyej pewve Deecveee kes efveoex<e
SJeb DeKeb[jerlee mebj#eCe leLee mebJeOe&ve kes efueS nce Deeeee&heo
eLece efvee&vLe efMe<e eer Jeerjmeeiej peer cegefvejepe kees
DeeMeerJee&ohetJe&ke Deepe eLece YeeheoMegkeuee mehleceer efJeece mebJeled
oes npeej yeejn yegOeJeej kes eYeele kes mecee ef$eeesie MegefhetJe&ke
meblees<e mes eoeve kejles nQ~
Deeeee& cenejepe ves eer hetpe Jeerjmeeiej peer cenejepe
kes efueS Fme ekeej DeeosMe efoee nw~
Fme heo kees enCe kejkes legcekees efoiecyej pewveOece& leLee
elegefJe&OemebIe kee Deeieceevegmeej mebj#eCe leLee mebJeOe&ve kejvee
eeefnS~ Ssmeer Deeeee& cenejepe keer Dee%ee nw~
Deeeee& cenejepe ves Deehekees MegYeeMeerJee&o kene nw~
Fefle JeOe&leeced efpeve Meemeveced
efueKeer-ieWoceue yecyeF&-ef$eyeej veceesmleg
efueKeer-ebotueeue peeself eebo yeejeceleer-ef$eyeej veceesmleg
Gheeg& e Deeeee&heo eoeve he$e he{ves kes yeeo eer efMeJemeeiej
peer cegefvejepe ves G"kej hetpe eer Deeeee& Meebeflemeeiej peer eje
Yespes iees efheer SJeb keceC[ueg kees eer hetpe Jeerjmeeiej peer
cegefvejepe kes kejkeceueeW ceW eoeve efkeee~ meJe&$e meYee ceW Deeeee&
eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer peekeej ietbpe G"er~
Fmekes hetJe& eer Jeerjmeeiej peer ves keYeer Yeer Deheves kees
Deeeee& Meyo mes mebyeesefOele veneR kejves efoee Lee~
Debke-03
kegb Leueefieefj ceW Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer keer meuuesKevee

osKekej leLee cnmeJe[veiej ceneje^ ceW eelegcee&me hetCe&kej Jeneb
mes n eefleceeOeeefjCeer meew. meesveeyeeF& SJeb oMe eefleceeOeeefjCeer
keg. eYeeJeleer kees meeLe ueskej ceQ1 peehegj ceW Deeeee& eer Jeerjmeeiej
peer cenejepe kes ejCe meeefveOe ceW Dee ieF&~
kegb Leueefieefj eelegcee&me kes hetJe& yeejeceleer ceW ceQves Deeeee&eer
Meebeflemeeiej peer mes Deeefe&kee oer#ee osves keer eeLe&vee keer Leer~ Gme
mecee Deeeee&eer ves en kene Lee efke legce eer Jeerjmeeiej peer kes
mebIe ceW peekej GvneR mes Deeefe&kee oer#ee uesDees~ Deeeee&eer ves
cegPemes he{s ngS Deewj mJeeOeee efkees ngS ebLeeW kes veece hets~ ceQves
YeieJeleer DeejeOevee, hejceelce ekeeMe, ieesccemeej, keeleb$e heceeuee,
Decejkees<e Deeefo veece yeleees~ cenejepe peer yengle ner emeVe ngS~
hegve: GvneWves kene efke legce Deveieej Oecee&ce=le, cetueeeej Deewj
meceemeej Fve leerveeW ebLeeW kee Deer lejn mes ceveve kejes~
Fme ekeej mes ceQves iegosJe keer Dee%ee efMejesOeee& kej
#egeuf uekee efJeMeeueceleer ceeleepeer kes meeLe cnmeJe[ ieebJe ceW eelegcee&me
efkeee~ Jeneb mes iegosJe keer meuuesKevee kes emebie hej ceQ kegb Leueefieefj
#es$e hej Ske cenervee leke jner Leer~
efJeece meb. 2013 JewMeeKe Jeoer efleeree kes efove peehegj
kes efveke ceeOeesjepehegje eece ceW ceOeevnkeeue ceW iegosJe Deeeee&
eer Jeerjmeeiej cenejepe kes kejkeceueeW eje cesjer Deeefe&kee oer#ee
kee keee&ece eue jne Lee~ Fmeer yeere ceW leceece Yeer[ kees eerjles
ngS Ske meeb[ JeneB Dee ieee~ meYeer oMe&keieCe Deewj JeJemLeehekeieCe
Yeer Ieyeje iees efkevleg Jen meerOee Deeeee&eer kes meccegKe mspe kes
heeme Deekej Ke[e nes ieee Deewj MeebleYeeJe mes iegosJe kes meeceves
cemleke ske efoee~ Fme Deekeefmceke Ievee kees Yee ueessieeW ves
ecelkeej kes he ceW ner mecePee Lee~ Deeeee&eer ves Gme yewue kees
DeeMeerJee&o efoee Deewj pevelee ves Gmes ue efKeueeee~
cegPes Deeeee&eer Jeerjmeeiejpeer ves keF& yeej en kene Lee
efke osKees ceQves legcneje keee veece jKee nw Gme veece kee ncesMee
Oeeve jKees yeme legcnW nceeje Flevee ner GheosMe nw~
Deeeee&eer ceW DeieefCele iegCe Les~ Jes Oeerj, Jeerj Deewj hejce
iebYeerj Les, efcele Yee<eer Les eee: met$e he Jeekee yeesueles Les~ Gvekes
keg GoenjCe osefKeS1. efpemeves meccesoefMeKej efme#es$e keer Jebovee veneR keer,
eJeCeyesueieesue ceW efmLele YeieJeeve yeengyeueer keer DeefleMee
cevees%e cetelf e& kes oMe&ve veneR efkeS Deewj iegDeeW ceW Deeeee&eer
Meebeflemeeiej peer kes oMe&ve veneR efkees Gmeves keg veneR
efkeee~ ceveg<e pevce kees heekej JeLe& ner ieJeeb efoee~
DeLee&led leerLeeX ceW meccesoefMeKej, cetefle&eeW ceW eJeCeyesueieesue
ceW efmLele YeieJeeve yeengyeueer keer cetefle& Deewj iegDeeW ceW
Debke-03
Deeeee& Meebeflemeeiej peer cenejepe meJe&es ceneved nQ~

meecege cesW iegJee& Jeerjmeeiej peer cenejepe keer iegYeefe
Deueewefkeke Leer~
2. megF& kee keece kejvee keQeer kee keece veneR kejvee~
DeLee&led megF& pewmes DeveskeeW JeeeW kees pees[kej Ske kej osleer
nw, Jewmes ner mebie"ve keer veerefle kees enCe kejvee efkevleg
keQeer kes meceeve gke[s-gke[s veneR kejvee, lees[-hees[ keer
veerefle mes otj jnvee Deewj Fmeer ekeej iegosJe ves mJeeb
cee$e hejesheosMeke ner ve nesles ngS efeeeefvJele kejkes efoKeeee
Yeer nw~
3. le=Ce cele yevees helLej yevees~ heeeele nJee kes Pekeesjs ceW
pees le=CeJeled nuekes nQ, DeefmLej yegef kes nQ Jes yen peeles nQ
efkevleg pees helLej kes meceeve Deeue nQ, efpeveJeeCeer kes {
eeueg nQ, Jes Deheves mLeeve hej SJeb mecekelJe ceW Deeue
jnles nQ, Deewj Jes iegosJe mJeeb Yeer Deeue jns leLee Deheves
efMe<eeW kees Yeer Deeiece ceeie& ceW Deeue jKee~
4. keYeer-keYeer cenejepe peer kene kejles Les efke cegPes oes jesie
nQ Ske lees YetKe ueieleer nw Deewj otmejs veeRo Deeleer nw~
DeLee&led efpevekes es oes jesie meceehle nes peeJeWies Jes mebmeejer
ner veneR jnWies yeefuke cege kenueeeWies~ Dele: FvneR oes
jesieeW kes ve kejves kee Gheee kejvee eeefnS~
5. Deheves oer#ee efoJeme kees keYeer cele Yetuees DeLee&led oer#ee kes
mecee heefjCeeceeW keer GppJeuelee efJeMes<e jnleer nw FmeefueS
Gme efoJeme kes GppJeue YeeJeeW kees ncesMee eeo jKeves
Jeeuee meeOeg keYeer Yeer Deheves heo mes egle veneR nes mekelee
nw Deewj Gejesej eeefj$e keer Je=ef ner nesleer nw~
Ssmes DeveskeeW met$ehe Jeekee nQ~ Deeeee&eer kees efcejieer kee
jesie Lee, peye Gmekee Demej neslee Lee Gme mecee Jes meceioMe&ve%eeveeeefj$eeefCe cees#eceeie&: Fleeefo met$eeW kees Ge mJej mes
yeesueles ngS Gvekee DeLe& kejves ueieles Deewj GheosMe osves ueieles Les~
leye heeme ceW yew"s ngS meeOegDeeW kees Devegceeve nes peelee Lee efke
Deeeee&eer kees Fme mecee oewjs kee ekeeshe nw~ keYeer-keYeer Jes
GemJej ceW ceneceb$e kee peehe kejves ueieles Les, leye en efveCe&e
nes peelee Lee efke Deeeee&eer kees efcejieer kee ekeeshe nes jne nw~
kenves kee celeueye en nw efke Deeeee&eer kes mJeeOeee Deewj
peehe kes mebmkeej Fleves efJeMes<e Les efke cetef&le DeJemLee ceW Yeer Jes
keece efkeee kejles Les~ Jes OeJeuee keer hegmlekeeW kee mJeeOeee efove
Yej efkeee kejles Les~ Ske yeej GvneWves kene efke Fve ebLeeW kes yengle
mes efJe<eeeW kees ceQ mecePe veneR heelee ntB efhej Yeer OeJeuee keer eLece
hegmleke ceW en efueKee nw efke mJeeOeee kes mecee DemebKeeleiegefCele
(43)
he mes keceeX keer efvepe&je nesleer nw Fmeer yeele kees Oeeve ceW jKeles
ngS ceQ melele Fve ebLeeW kee mJeeOeee kejlee jnlee ntB~
Megesheeesiehe Jeerlejeie efveefJe&keuhe meceeefOe ceW efmLele veneR
jn mekeves Jeeues meeOegDeeW kes efueS eer kegbokegb oosJe ves kene nw efkeomebCeCeeCegJeosmees, efmemmeiienCeb e hees<eCeb lesefmeb~
eefjee efn mejeieeCeb, efpeefCebohetpeesJeosmees e~~248~~eJe.~~
meceioMe&ve Deewj mecei%eeve kee GheosMe, efMe<eeW kee
enCe leLee Gvekee hees<eCe Deewj efpevesvosJe keer hetpee kee GheosMe
JeemleJe ceW mejeefieeeW keer (DeeeeeeX keer) eee& nw~
efMe<eeW kee meben Deewj Gvekee hees<eCe Deeefo kejvee es meye
iegCe Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer ceW efJeeceeve Les~ eer kegbokegb oeeee&
ves cetueeeej ceW yeleeee nw efke Deeefe&keeDeeW kes Thej DevegMeemeve
kejves Jeeues, GvnW efMe#ee, eeeefee Deeefo osves Jeeues Deeeee& kewmes
nesles nQefheeOeccees efo{Oeccees mebefJeiiees JeppeYeer heefjmeges~
mebienCegiien kegmeuees meoob meejkeKeCeepegees~~
iebYeerjes ogefjmees efceoJeeoer Dehhekeesong uuees e~
efejheJJeFoes efieefnolLees DeppeeCeb ieCeOejes nesefo~~
SJeb iegCeJeefoefjees peefo ieCeOeeefjeb kejsefo DeppeeCeb~
eeeefj keeueiee mes ieeefo efJejenCee nesppe~~
efpemekees Oece& efee nw, pees Oece& ceW { nw, Oece& Deewj
Oece&heue ceW Glmeen ege nw, heeheeW mes YeeYeerle nw Deewj efpemekee
eeefj$e DeKebef[le nw, pees efMe<eeW kes meben Deewj Gvekes Devegen ceW
kegMeue nw leLee melele heehe efeeeDeeW keer efveJe=ef e mes ege nw, iebYeerj
efmLej ceve Jeeuee, efceleJeeoer, Deuhekegletnueer, efejkeeue kee oere#f ele,
heoeLeeX kes mJehe kees peeveves Jeeuee nw, Jener Deeefe&keeDeeW kee
ieCeOej-Deeeee& neslee nw~ Fve iegCeeW mes Jeefleefje pees cegefve

Deeefe&keeDeeW kes ieCeOej yeveles nQ Gvekes ieCehees<eCe, Deelce mebmkeej,
meuuesKevee Deewj GeceeLe& Ssmes eej keeue ve nes peeles nQ Deewj
ie Deeefo keer efJejeOevee nes peeleer nw~
Fve cetueeeej keer ieeLeeDeeW kes Devegmeej Deeeee&eer ceW
Gheeg&e meYeer iegCe efJeeceeve Les~ Jes Deeefe&keeDeeW kees Gefele efMe#ee
osles Les~ mebIe ceW pees ecegKe eesie Deewj kegMeue Deeefe&kee nesleer Leer
GvneR kes Thej Gvekes efveke jnves Jeeueer Deeefe&keeDeeW kee Yeej
jnlee Lee~ iegosJe Fve eser veJe oeref#elee Deeefe&keeDeeW kees
iegJee&veer Deeefe&kee kes DevegMeemeve ceW ner jnves kee GheosMe osles Les~
GoenjCe mJehe Yeeheo kes eejbYe ceW #egefuuekee heeeJeleer peer
Ske cenerves meesuen keejCe ele kejles ngS Skeeblej GheJeeme kejleer
LeeR~ GvneWves cesjer Dee%ee ues ueer~ eeJeCe hetefCe&cee kees Deenej kejkes
iegosJe kes heeme peekej meesuenkeejCe ele keer eeevee keer~ leye
Deeeee&eer ves kene efke Deheveer iegJee&veer kees ueskej DeeJees~ GvneWves
kene efke ceQ Dee%ee ueskej DeeF& ntB efhej Yeer Deeeee&eer ves GvnW
Jeeheme kej efoee, peye ceQves Gvekes meeLe peekej Deeeee&eer mes ele
osves kee efveJesove efkeee, leye GvneWves #egefuuekee heeeJeleer kees ele
efoee Deewj hegve: en efMe#ee oer efke peerJeve ceW eleske keee& iegJee&veer
keer Dee%ee mes ner kejvee Deewj nceejs heeme ele ee eeeefee Deeefo
enCe kejves kes efueS iegJee&veer kees Deeies kejkes ner Deevee~ Ssmes ner
DeveskeeW GoenjCe nQ efpememes Deeefe&keeDeeW kes mebIe keer ceee&oe Deewj
JeJemLee Deeieceevegketue jnleer nw~
Deble ceW ceQ Ssmes Deeeee&eer kes iegCeeW kee mcejCe kejles ngS
Gvekeer 52JeeR hegCeefleefLe kes hegCe DeJemej hej Gvekes heefJe$e ejCe
keceueeW ceW Deheveer Yeefe kes ee megceve Deefhe&le kejleer ngF& GvnW
keesef-keesef vecemkeej kejleer ntB~
eer $e+<eYe pewve-efouueer kee efveOeve

leerLe&#es$e keceser kes ceneceb$eer SJeb efouueer efoiecyej pewve meceepe kes DeOe#e eer eesMe pewve-efouueer kes ueIeg Yeelee
eer $e+<eYe kegceej pewve kee efoveeBke 21 Deiemle 2009 kees og:Keo efveOeve nes ieee nw~ GvneWves 60 Je<e& keer Deeeg ceW Deheves veej
Mejerj kee leeie efkeee~ ueieYeie 25 efoveeW mes Jes ne& Dewke keer yeerceejer kes keejCe DemJemLe Les~
eer $e+<eYe kegceej peer eejcYe mes ner Oece& kes eefle meowJe meceefhe&le jnkej eefleefove efpevesv YeieJeeve kee DeefYe<eske, hetpeve
Deeefo hegCe keee& kejles Les~ meceepe ceW Yeer Jes meowJe DeeCeer jnkej Deheveer mesJeeeW eoeve kejles Les~ ueieYeie 8 Je<eeX mes
efoiecyej pewve ueeue cebefoj, eeBoveer eewke ceW ceeveo eyevOeke kes he ceW cebefoj peer keer mecemle JeJemLeeDeeW kee megee
mebeeueve kej jns Les~ Deehe Deheves heers heefjJeej ceW helveer eerceleer yeervee pewve, heg$e eer Deefhe&le pewve, hegveerle pewve, heg$eJeOegSB Je heesleeW
kees es[kej eues iees~
nce mecei%eeve heefjJeej keer Deesj mes efoJebiele Deelcee kes eefle efJevece e=ebpeefue Deefhe&le kejles ngS efpevesv eYeg mes ener
eeLe&vee kejles nQ efke GvnW meodieefle keer eeefhle nesJes~ meeLe ner Fme og:Keo DeJemej hej Gvekes heefjJeej peveeW kees Yeer Fme
Demenveere Meeske kees menve kejves kee mebyeue eehle nesJes, YeieJeeve mes Ssmeer eeLe&vee nw~
mebheeoke
(44)
Debke-03
Hetpe heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej cenejepe kee heefjee

(#eguueke cenejepe peer keer 70JeW pevceefoJeme-17 efmelecyej 2009 kes DeJemej hej emlegle)
-[e@. osJesv kegceej pewve, Yeesheeue (ce.e.)
hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes megeesie
efMe<e hejcehetpe heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe
kee JeefelJe ele#ehe ceW nceejs meccegKe nw, efpevneWves eejbYe mes
ner ieg kes eefle Dehevee meJe&mJe meceefhe&le kej Deheves kee&Je kee
heefjheeueve kejvee Deheves peerJeve kee Oese yeveeee nw~ hetpe heer"eOeerMe
#eguueke eer ceesleermeeiej cenejepe ceW ke=le%elee kes meeLe-meeLe
meefn<Ceglee iegCe Yeer efJeMes<e nw Deewj es oesveeW iegCe yengOee Ske
Jeefe ceW efceuevee ogue&Ye ner nw~
iegYeefe kee Deveghece GoenjCe emlegle kejves Jeeues hetpeeer
#eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kee mebef#ehle heefjee emlegle
kejves kee cesje en ueIeg eeeme nw~
pevce-ceOeeosMe keer Oece&hejeeCe veiejer meveeJeo ceW eser
eer Deceesuekeebo peer meje&he keer Oece&helveer meew. heeyeeF& ves
Deeefeve ke=. 14, meesceJeej, 30 efmelecyej 1940 kes efove Ske
heg$ejlve kees pevce efoee, efpemekee veece GvneWves ye[s heej mes
ceesleerevo jKee~ ye[s heg$e kes he ceW pevceW ceesleerebo kes 3 YeeF&
Deewj 3 yenveeW ceW ye[er 2 yenveW meew. iegueeye yeeF&, elegjceCeer yeeF&
Je eser yenve meew. efkejCeyeeF& nQ leLee ess YeeF& Fvojebo,
ekeeMeebo nQ Je Ske meyemes ess YeeF& DeCe kegceej kee keg
Je<e& hetJe& ner mJeie&Jeeme nes egkee nw~ Deehekes heefjJeej kee cetue
JeJemeee meje&hes kee Jeeheej nw~ Jele&ceeve ceW Deehekes oesvees ueIeg Yeelee
eer Fvojebo peer, eer ekeeMeebo peer Deheves hewle=ke JeJemeee kees
kegMeueleehetJe&ke kejles ngS Deheveer ie=nmLeer kee mebeeueve kej jns nQ~
Jewjeie SJeb yeeee&ele-Fleves mecheVe heefjJeej kes ceOe
jnles ngS Yeer ceesleerebo peer kees meebmeeefjke JewYeJe ceW jbecee$e Yeer
efe veneR jner heuele: meved 1958 ceW 18 Je<e& keer ueIegJee ceW
FvneWves mJeefe mes efpeveeeflecee kes meccegKe DeepeerJeve yeeee&ele
enCe kej efueee~ etBefke eleske ceelee-efhelee heg$e pevce kes meeLe ner
en megKeo mJehve mebpeesles nQ efke cesje yese ye[e neskej Iej kes
meYeer keee&Yeej kees mebYeeueles ngS efJeJeen kej ie=nmLeer kee
kegMeueleehetJe&ke mebeeueve kejs Deewj meoe KegMe jns Dele: Iej JeeueeW
kees helee ueieves hej GvneWves ceesleerebo peer kees yengle ekeej mes
mecePeeee efkevleg {leehetJe&ke Deheves heLe kee eeve kej uesves Jeeues
Deheves megeesie heg$e kees peye Jes veneR mecePee mekes, leye efhelee ves
Debke-03
Jeeheej kee mechetCe& Yeej Fve hej es[ efoee~ 9 Je<eeX leke Jeeheej
kes keeeeX ceW jes-hees jnves hej Yeer Jes meowJe Jewjeie YeeJevee kee
efebleve kejles ngS Deheves ceW { jns~
Oeeefce&ke keee&keueehe-ye. ceesleerebo peer kee ie=nmLe peerJeve
ye[e megkegceeue Lee Dele: yeeee&ele nesles ngS Yeer Fvekes ceve ceW
keYeer meeOeg mebIe ceW jnves kee efJeeej veneR Deeee~ Jeeheej kes
meeLe ner en Deheveer efe mes meeceeefpeke SJeb Oeeefce&ke keeeeX ceW
meoe DeeCeer jns~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke Peebekf eeeW Je veekeeW
kes ceeOece mes meceepe ceW Oeeefce&ke DeefYeefe kees peeie=le kejles ngS
Deehe mJeeb Yeer veekeeW ceW Yeeie uesles Les~ Ske yeej veeke ceW efkeee
ieee efvekeuebke kes hee$e kee DeefYevee Deehekes peerJeve ceW Deefce
ehe es[ ieee efke mebIe<eeX ceW Yeer Deheves heLe mes efJeeefuele veneR
nesvee Jeefe kees GVeefle kes efMeKej hej ues peelee nw~ meebmke=efleke
keee&eceeW ceW efe jKeves kes meeLe-meeLe es jeef$e ceW MeeemeYee
SJeb hee"Meeuee kee mebeeueve Yeer kejles Les~
mebIe ceW eJesMe Je Oeeefce&ke efMe#eCe-Deehekes peerJeve ceW Ske
veee DeOeee leye peg[e peye meved 1967 ceW hetpe ieefCeveer
eer %eeveceleer ceeleepeer kee memebIe eelegcee&me meveeJeo ceW ngDee~
eneB en efueKevee eemebefieke nesiee efke ceesleerebo peer Deheves meeLe
meeOeceea yebOegDeeW kee hetje Oeeve jKeles Les, pees mebmkeej Deepe Yeer
GveceW efJeeceeve nQ~ peye hetpe ceeleepeer kee mebIe meveeJeo mes 18
efkeueesceerj otj yesef[ee eece hengBee, Jen efove jefJeJeej kee Lee~
cegPes Ssmee ueielee nw efke hetpe #eguueke mes cesje keesF& hetJe& pevce kee
mebyebOe jne nesiee Dele: cegPes oghenj ceW Iej mes yegueekej hetpe
ceeleepeer kee meveeJeo keer Deesj Deeves kee eeseece ceeuetce kejves kes
efueS Yespee~ Gme mecee nceejs heeme efkejees kes efueS hewmes veneR Les
leye YeeF& mee. ves oes hees oskej cegPes hetpe ceeleepeer kes heeme
Yespekej cesjs peerJeve keer efoMee yeoueves kee pees Ghekeej efkeee nw
Jen $e+Ce ceQ Deheves Fme pevce ceW Meeeo ner egkee heeTB~ Gmekes 2
efove yeeo peye ceeleepeer kee mebIe meveeJeo Deeee, leye mes Deehe
hetpe ceeleepeer kes mebIe mes hetCe&le: peg[s jns Deewj Gme 7 ceen ceW
hetpe ceeleepeer ves FvnW Iej mes efvekeeueves kee eeeme eejbYe efkeee~
hetpe ceeleepeer kee kenvee jne efke peye legceves DeepeerJeve yeeee&
ues efueee nw, lees ie=nmLeer kee ehebe es[es Deewj meJe&eLece meveeJeo
(45)
cesW ner FvnW ieesccemeej peerJekeeC[ Deeefo ebLeeW kee DeOeeve

kejevee eejbYe efkeee~ hetpe ceeleepeer keer efMe#eeeo veerefleeeW mes
eYeeefJele neskej meved 1968 ceW ceesleerebo peer DeOeeve kes GsMe
mes mebIe ceW DeeS Deewj leYeer mes ceeleepeer keer efJeMes<e esjCee Deewj
Deeeee&eer efMeJemeeiej cenejepe kee mvesn eehle kej mebIemLe
efMe<e kes he ceW jnves ueies~ DeOeeve kes heuemJehe cee$e 3-4
Je<eeX kes Devoj ner FvneWves Meeeer Je veeeleerLe& keer hejer#eeSB
GeerCe& kej ueeR, leye mes Deepe leke ceeleepeer kes heeme jnkej Deehe
eejeW DevegeesieeW kes mJeeOeee ceW mebueive nQ~
pecyeterhe jevee kee ese-meved 1965 ceW ceeleepeer kes
ceefmle<ke ceW pecyeterhe jevee keer eespevee DeeF&, efpemes meekeej
kejves nsleg ceeleepeer kes efveoxMeevegmeej keF& mLeeveeW kee efveCe&e ngDee
efkevleg efpeme Yetefce hej Fmekee eesie Lee jevee kee efvecee&Ce JeneR
ngDee~ meved 1967 ceW ner pecyeterhe jevee efvecee&Ce kes efuees Deeheves
ceeleepeer kees en Jeeve efoee efke ceQ leve-ceve-Oeve mes Fme
eespevee kees meekeej keBiee, Deehekes mebece ceW efkemeer ekeej keer
yeeOee veneR Deeves otBiee Deewj GvneWves Deheves JeeveeW kee hetCe&hesCe
heeueve kejkes DeLeke heefjece hetJe&ke nefmleveehegj keer heeJeve Oeje
hej pecyeterhe jevee kees meekeej-he efoee~
%eevepeesefle jLe kes meeLe Yeejle YeceCe-4 petve 1982
kees Yeejle keer jepeOeeveer efouueer kes ueeueefkeuee cewoeve mes hetpe
ceeleepeer kes DeeMeerJee&o Je lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer FefvojeieebOeer
kes kej-keceueeW mes eJeefle&le pecyeterhe %eevepeesefle jLe kes 1045
efove leke ngS Yeejle YeceCe kes ceOe Deeheves ueieYeie hetjs efnvogmleeve
ceW Deefnbmee Je pewveOece& kes efmeevleeW kee eeej-emeej kejles ngS
kegMeueleehetJe&ke %eevepeesefle kee eJele&ve kejeee~
oer#ee keer Deesj ye{les keoce-ceeleepeer Fvekeer megkegceejlee
osKekej keYeer FvnW leeie keer esjCee veneR osleer LeeR efkevleg FvneWves
eejbYe mes ner mJeefe mes MeesOe kee Yeespeve kejvee eejbYe efkeee
Deewj meved 1981 mes 85 leke veceke Deewj ceer"e Fve oesveeW megmJeeog
jmeeW kee leeie kej efoee Lee~ Fvekee en DeYeeme leeieceeie& keer
Gejesej Je=ef kes efueS ner Lee, ener keejCe nw efke 4-5 Je<eexb mes
oer#ee nsleg Deelegj ceesleerebo peer kees pecyeterhe jevee efvecee&Ce keer
hetCe&lee kes yeeo ceeleepeer ves oer#ee nsleg men<e& mJeerke=efle eoeve keer~
pecyeterhe mLeue hej eLece Ssefleneefmeke oer#ee meceejesnhetpe ieefCeveer ceeleepeer keer YeeJeveevegmeej 12 Deketyej 1986,
Deemeespe Megkeuee oMeceer kees efhejespeeyeeo ceW Deeheves Deeeee& eer
efJeceuemeeiej cenejepe kes mece#e #eguueke oer#ee eoeve kejves nsleg
efJevece efveJesove efkeee, leye Deeeee& eer ves Gmes mJeerkeej kej
(46)
Deheves efJeMeeue mebIe meefnle pecyeterhe-nefmleveehegj Deeves keer mJeerke=efle

oer~ hegve: heeuiegve Megkeuee veJeceer, 8 ceee& 1987 kes MegYe cegntle& ceW
efJeMeeue pevemecegoee kes yeere Deehekees #eguueke oer#ee eoeve kej
ceesleermeeiej meb%ee eoeve keer Deewj Deheves DeeMeerJee&o ceW FvnW
%eevepeesefle Yeejle YeceCe mes Oece& kee [bkee yepeeves kes keejCe
eeJeleea keer Ghecee eoeve kej hejce emeVe ngS~
heer"eOeerMe heo-oer#ee kes heeeled mebmLeeve keer ieefleefJeefOeeeW
ceW hetJe&Jeled efveoxMeve Je Fmekes mebj#eCe-mebJeOe&ve nsleg ceeleepeer ves
2 Deiemle 1987 eeJeCe Megkeuee mehleceer kes MegYe efove Deehekees
mebmLeeve kes heer"eOeerMe heo hej Deemeerve efkeee~ leye mes ueskej
Deepe leke Deheveer #eguueke eee& kee efveyee&Oehe mes heeueve kejles ngS
hetpe #eguueke peer mebmLeeve keer eleske ieefleefJeefOeeeW ceW Dehevee kegMeue
efveoxMeve eoeve kejles nQ~
eleske keee& ceW DeeCeer jnles nQ-hetpe ceeleepeer eje
eejbYe efkeS ieS eleske keeeeX ceW #eguueke eer ceesleermeeiej cenejepe
kee efJeMes<e eesieoeve jnlee nw~ eleske keee& kees DevegMeemeveye
lejerkes mes meheueleehetJe&ke mecheVe kejvee ner Deehekee Skecee$e
ue#e jnlee nw, efhej eens Jen DeeesOee, nefmleveehegj, ceebieerlegib eer,
eeeie, kegC[uehegj Deeefo leerLeeX kee efJekeeme keee& nes, YeieJeeve
$e+<eYeosJe cemlekeeefYe<eske ceneslmeJe, YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer
ceneceneslmeJe, Devleje&e^ r e efveJee&Ce ceneceneslmeJe, eewyeerme keuhegce
ceneceC[ue efJeOeeve, efJeeMeebelf e ceneJeerj efJeOeeve, YeieJeeve $e+<eYeosJe
meceJemejCe eereJf enej, YeieJeeve ceneJeerj peeself e jLe YeceCe Deeefo
Je=nod Deeeespeve neW DeLeJee mecee-mecee hej Deeeesefpele Deveske
ueIeg Je Je=nled keee&ece ner keeeW ve neW, GmeceW meowJe Deehekee
kegMeue efoMeeefveoxMe efceuelee jnlee nww~
Oece& efoJeekej #eguuekejlve keer GheeefOe mes Deuebke=leDeehekes FvneR meye keee&keueeheeW kees osKeles ngS hetpe ceeleepeer ves
eewyeerme keuhegce efJeOeeve kes meceeheve DeJemej hej Deehekees meved
1997 ceW efouueer kes ueeue cebefoj keer meYee ceW Oece& efoJeekej#eguuekejlve keer GheeefOe mes efJeYetef<ele efkeee Lee~
melele %eeveejeOevee SJeb Deheveer Deeieceeee& ceW mebueive Ssmes
iegYeefe kee Deveghece GoenjCe emlegle kejves Jeeues hetpe heer"eOeerMe
#eguuekejlve Oece&eof Jeekej eer ceesleermeeiej cenejepe kes peerJeve mes
esjCee eehle kej nce Yeer Deheves peerJeve kees mecegVele yeveeSb leLee
hetpe #eguueke eer meYeer kees Fmeer ekeej efveoxMeve eoeve kej
Deheves DevegYeJe %eeve mes nceW ueeYeeefvJele kejles jnW, Fmeer YeeJevee
kes meeLe ceQ cenejepe eer kes 70JeW pevce efoJeme kes DeJemej hej
Gvekes mJemLe SJeb oerIe& peerJeve keer cebieue keecevee kejlee ntB~
Debke-03
Debke-03
(47)

Samyakgyan 2009-09

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Samyakgyan 2009-09

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Debke-03

mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o :

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer

Founder & Auspicious Blessings :

SHRI GYANMATI MATAJI

eer ebo veeceleer ceeleepeer

ceesleermeeiej peer cenejepe

MOTI SAGAR JI MAHARAJ

kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

peerJeve ekeeMe pewve

mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke

eer pes.kes. pewve DeefYevevove meceejesn meevevo mecheVe

efkeee ieee~ Fmekes Deefleefje eer pewve eje he$ekeeefjlee, jepeveerelf e,

Mejo hetefCe&cee ceneslmeJe-4 Deketyej 2009 nsleg

-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

eer Meebeflemeeiej peer cenejepe ngS nQ efpevneWves efoiecyej pewve meeOeg

leerLekej pevceYetecf e heeJeve leerLe& nefmleveehegj ceW pecyeterhe mLeue hej

YeieJeeve MeebefleveeLe-kegvLegveeLe-DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie efJeMeeue eefleceeDeeW

leerL ekej$ee cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe

11 hejJejer, iegJeej, heeuiegve ke=<Cee 13

efJeMeeue leerLekej$ee eefleceeDeeW kee Ske meeLe cenecemlekeeefYe<eske

efveJesokekece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve (DeOe#e)

ceneslmeJe mecyevOeer mecemle peevekeejer nsleg eceMe: he{W he= eceebke 7 Je 8

ceW hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW mecheVe ngDee, efpemekeer

hebekeueeCeke eeflee kes ecegKe hee$e

leerLekej$ee hebeece==le DeefYe<eske veeweJej jeefMe

HejJejer 2010 ceW pecyeterhe-nefmleveehegj mLeue hej mecheVe nesves Jeeues

hebekeueeCeke heeflee ceneslmeJe keer efJeefYeVe JeJemLee mecyevOeer peevekeejer

nefmleveehegj kewmes hengBes?

eerceles mekeue%eeve, meeceepe heoceereg<es~

$e+ef<eeCeerlecee<e meeled meteb metve=leMeemeveeled~

eenssiee~ Fme eLeceevegeesie ceW eejeW Devegeesie Yeer ieefYe&le mecePevee

Ceceeskeej ceneceb$e efueKeves Jeeues cenevegYeeJe Oeeve oW~

efmeb megb heCeefcee, efpeefCevoJejCesecf eevocekeuebkeb~

(10) GheMeceke ee #eheke cegevf e met#ceueesYe kee DevegYeJe kejles

Deefeve ceeme kes ele

veJeosJelee ele (heeLe&Jeuuejer ele)

eeefj$eceeuee ele (MejohetefCe&cee ele)

eleefJeefOeveJeosJelee ele kee otmeje veece heeLe&Jeuuejer

(pewvesv ele keLee meben ceje"er hegmleke kes DeeOeej mes)

eqvepe&je kee mJehe

eMveyeee lehe kes efkeleves Yeso nQ ?

cees#e kee mJehe Deewj Gmekes Yeso

hegCe Deewj heehe heoeLe&

meee Jewj eieheke

cebe hej meecetefnke ieeve kes meeLe [ebef[ee ve=lelepe&-hebefKe[e.................

mJehve Yeer Deeee nesveer kees yeleeves

ceesefnveer-(oeveere cege ceW) yeser! ceQ peeveleer ntB efke

meecetefnke mJej-veneR, veneR! eneB legce Ssmee keg veneR

Jes veefnb men heeSbies lesjs, keef"ve leeie keer yeele~

ceeleeletves pecyetmJeeceer pewmee, cegPes Deepe mecePeeee~

eleeW kee heeueve kejsieer~

yeme leerve jlve heee ceeueeceeue nes ieF&~~1~~ns veeLe.~~

ceveesjbpeve Lee, Deehekees lees Deevee nw Deheves cetue keLeeveke hej~

pevelee-Deeefe&kee %eeveceleer ceeleepeer keer pee-2~

oeshenj ceW keeleb$e JeekejCe leLee hejer#eecegKe ebLe kee DeOeeve

met$eOeej-en meceeeej he{kej mebIe ceW meYeer ef ebeflele

#eg. efeoevebomeeiej peer-ceeleepeer! Fme ekeej efnvoer DeLe&

kejvee Dee neslee nw~

Yeefe kes jbie ceW jbie ieee nw

eMeevlecetefle& Deeeee& eer Jeerjmeeiej

kegb Leueefieefj ceW Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer keer meuuesKevee

Deeeee& Meebeflemeeiej peer cenejepe meJe&es ceneved nQ~

yeme leerve jlve heee ceeueeceeue nes ieF&1ns veeLe.~~