You are on page 1of 310

CONSELLO DA CULTURA GALEGA

BELEZAS LOCAIS, BOHEMIA E AVENTURA EMIGRANTE

LUS MARTUL CARMEN LUNA MARA GOLN

XAVIER BVEDA

XAVIER BVEDA

BELEZAS LOCAIS, BOHEMIA E AVENTURA EMIGRANTE


Colectnea de textos inditos

LUIS MARTUL CARMEN LUNA MARA GOLN

P E T O

COLECCIN D E

P E T O

COLECCIN D E

CONSELLO DA CULTURA GALEGA


ARQUIVO DA EMIGRACIN GALEGA

LTIMAS PUBLICACINS DO CONSELLO DA CULTURA GALEGA

Informacin, tecnoloxa e territorio Galicia ante a sociedade do coecemento Seccin de Ciencia, Tecnoloxa e Sociedade Director: Xos Carlos Arias Reflexiones Literarias para una Biblioteca Real De Martn Sarmiento Edicin e estudio de Jos Santos Puerto (Versin en galego e casteln) Coloquio en mil duascentas coplas De Martn Sarmiento Facsmile do orixinal autgrafo CD-Rom ndice documental de escultores galegos do sculo XX Seccin de Artes Plsticas Galicia e a sega en Castela longo dos tempos Catlogo da Exposicin Seccin de Antropoloxa Cultural Actas dos IV Encontros para a Normalizacin Lingstica Centro de Documentacin Sociolingstica de Galicia Arquivo de Planificacin e Normalizacin Lingstica Nos lindeiros da galeguidade. Estudio antropolxico do val de Fornela Seccin de Antropoloxa Cultural Autores: X. M. Gonzlez Reboredo (coord.), Clodio Gonzlez Prez e Luis Costa Vzquez-Mario Actas das Xornadas Galicia-Finlandia: modos de pensar A cultura, o mundo, a comunicacin Seccin de Comunicacin

XAVIER BVEDA.
BELEZAS LOCAIS, BOHEMIA E AVENTURA EMIGRANTE Colectnea de textos inditos

Bveda, Xavier Belezas locais, bohemia e aventura emigrante : colectnea de textos inditos / Xavier Bveda; estudio introductorio, Lus Martul, Carmen Luna, Mara Goln. Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega, Seccin de Cultura Galega no Exterior, Arquivo da Emigracin Galega, 2002. 306 p. ; 21 cm. (Coleccin de peto) DL C-2022-2002. ISBN 84-95415-60-7 I. Martul, Lus. II. Luna, Carmen. III. Goln, Mara. IV. Consello da Cultura Galega. Arquivo da Emigracin Galega. V. Ttulo

CONSELLO DA CULTURA GALEGA Pazo de Raxoi, 2 andar Praza do Obradoiro, s/n 15705 Santigo de Compostela Tel. 981 569020 Fax 981 588699 correo@consellodacultura.org Proxecto grfico e deseo de cubertas MANUEL JANEIRO ISBN 84-95415-60-7 Depsito legal C-2022-2002 Imprime Imprenta PLANA, S.L. Santiago de Compostela

XAVIER BVEDA.
BELEZAS LOCAIS, BOHEMIA E AVENTURA EMIGRANTE
Colectnea de textos inditos

ESTUDIO INTRODUCTORIO

Lus Martul Carmen Luna Mara Goln

CONSELLO DA CULTURA GALEGA


S E C C I N D E C U LT U R A G A L E G A N O E X T E R I O R ARQUIVO DA EMIGRACIN GALEGA

Fotografa do Arquivo Xavier Bveda doado Real Academia Galega

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

AGRADECEMENTOS

A Lino Villanueva, o noso fotgrafo xa para sempre, e habilsimo experto en informtica. Real Academia Galega por amosarnos os seus tesouros agarimosamente acochados e a todos os que al traballan, pola sa paciencia. A Fernndez del Riego polo seu tempo e por facilitarnos as sas cartas persoais de Xavier Bveda. Fundacin Penzol. A Hugo Bernani pola sa desinteresada axuda dende Arxentina. A Jos Mara Gonzlez Gil que a cada pouco traanos novas de Bveda. A Marta Lombn, incansable investigadora, polas continuas atencins. Consello da Cultura Galega por permitirnos que todo isto se faga pblico. Gracias a todos.

Xavier Bveda

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

LIMIAR

Este volume resultado das actividades que na actualidade desenvolve o Grupo de Investigacin de Literatura Hispanoamericana do Departamento de Literatura Espaola, Teora da Literatura e Lingstica Xeral da Universidade de Santiago de Compostela. A investigacin na que se enmarca forma parte do proxecto Escritores de orixe galega: a sa insercin nos sistemas literarios arxentino e cubano, subvencionado pola Xunta de Galicia e que integran o seu director, Dr. Lus Martul, e as doutoras Carmen Luna e Mara Goln. Os obxectivos deste proxecto son dilucidar a significacin de escritores de orixe galega nas literaturas nacionais nas que intervieron e ver en que medida a sa incidencia foi ou non determinante neses sistemas literarios.

10

Xavier Bveda

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

11

NDICE

Introduccin . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Ensaio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 Poesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141 Teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163 Epistolario . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233 Reproduccin de cartas . . . . . . . . .294

12

Xavier Bveda

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

13

INTRODUCCIN

As orixes: Ourense
Desvalido de toda suerte de bienes, hundida mi familia, como la trgica maldicin de un espantoso annank... Desprovisto de toda cultura, de todo conocimiento anterior, educado en el socrtico verso de Machado (quien habla solo, espera hablar a Dios un da )1

Estas palabras, que pertencen a unha conferencia dada por Bveda no teatro Cervantes de Bos Aires o 31 de marzo de 1923, tratan de sinalar as sas orixes; o espacio xeogrfico, econmico e cultural do que xorde como poeta. Un espacio pequeno, reducido, pobre, que explicitamente est contrapondo -quere contrapor con orgullo- ao que pose no momento de pronunciar esas palabras: un espacio populoso e cosmopolita como Bos Aires, onde non ten problemas econmicos gracias a que pode vivir da sa poesa e da prctica cultural por el forxada. Non obstante, e como mis adiante veremos, eses fragmentos levan explcitas ademais das das teimas que o perseguiron no seu desexo de profesionalizacin literaria; teimas que unha e outra vez non cansara de repetir ao longo da sa vida en Espaa e Amrica e que converte, con fachenda, no seu selo identificador: a pobreza e o seu convencemento neorromntico de ser poeta por nacemento.
1. Del sentimiento de la Naturaleza en la totalidad de mi obra potica. Hogar Gallego, 29 de abril de 1923.

14

Xavier Bveda

Mais volvamos s sas orixes. En efecto, Bveda, nace en un pueblo de reducida extensin, en Gomesende (Ourense), o 31 de xaneiro de 18982, sen embargo aos poucos meses a sa familia trasldase ao Ourense de fin de sculo. A sa nenez decorre con total normalidade ata que, sen ter cumpridos os dez anos, morre o seu pai nun accidente. A partir de aqu comezan para el e a sa familia as necesidades econmicas e a obriga de encontrar un traballo que contriba economa familiar. Desta poca posterior morte do seu pai comentara mis tarde que, dado que a sa era unha familia de clase media espaola onde o piar sempre fora o pai, ao faltar este vronse abocados pobreza3. Se atendemos s sas propias declaracins en varias entrevistas, afastadas entre elas mis de quince anos4, temos que crer que a orixe da sa vocacin potica est nun abafallo amoroso por mor da sa baixa condicin social, e do asombro que lle causou a figura popular e con xito, por riba de todo con xito, de Emilio Carrere na prensa e nas revistas da poca. Ten dezasete anos e pensa que a poesa pode darlle un nome do mesmo xeito que a Carrere, famoso en Espaa, tal vez en muchos otros pases, fama, gloria. Aquel hombre era algo5. Comeza a escribir versos, versos que cantan ao amor, bohemia, aos soos inefables e non tan inefables, como cupletista Estrella Soler, que lle escribiu un ardoroso soneto de cuarenta y cinco
2. Nac en un pueblo de reducida extensin y reducida historia. Metido en el interior de Galicia, alejado del mar por luengas horas de andadura de un tren horrsono y deteriorado, mis ojos no pudieron abrirse nunca, en mi adolescencia, a la luminosa alegra, o al csmico estruendo, del fecundo y eterno Creador de Todos los mitos: el Mar Atlntico. La Palabra, 3 de abril de 1923. 3. El Heraldo de Cuba, 16 de maio de 1924. 4. Vida Gallega, 25 de novembro de 1917; Vida Gallega, 10 de xuo de 1920 e El Orden, Santa Fe, 19 de outubro de 1933. 5. El Orden, Santa Fe, 19 de outubro de 1933.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

15

versos6. Durante seis meses non cesou de escribir, sempre seguindo os pasos do mestre Carrere, ata que un da creou o que el mesmo chama su primer poema personal: Las Cruces Rurales, de inspiracin galaica e que foi a chave que, como veremos, lle abriu as portas dos dous espacios culturais nos que se vai mover a partir de agora e ata a sa marcha definitiva a Bos Aires: o ambiente cultural ourensn e a bohemia madrilea. Ese constante vaivn entre ambas as das cidades, desde a sa primeira chegada a Madrid en 1916 e a sa marcha definitiva a Bos Aires, , por outra banda, a manifestacin do que, vivencial e ideoloxicamente, estas cidades representan para el; a manifestacin fsica do abalar das sas ideas en canto concepcin da funcin do poeta e, consecuentemente, da poesa: o poeta como cantor dunha aristocracia seorial / o poeta como iconoclasta. Ante ese dilema, e malia que o seu nome vai ser lembrado en relacin coa vangarda debido ao seu efmero momento ultrasta, Bveda optar por alongar as funcins ideolxicas tradicionais da poesa. Ser o vate neorromntico dun nebuloso rexionalismo7. Tan nebuloso que lle permite achegarse tanto ao mecenado do conservador conde de Bugallal8 como ao liberalismo do xornal La Voz Pblica, enfrontado ao bugallalista El Diario de Orense; procurar o amparo do agrarista Basilio lvarez ou publicar os seus primeiros poemas na conservadora revista viguesa Vida Gallega.
6. Paisanos Ilustres. Xavier Bveda. Vida Gallega, 10 de xuo de 1920. Nesta entrevista dinos o seguinte da inspiracin feminina como motor dos seus inicios poticos: A mi me hizo poeta una mujer; una novia all en Orense, fue la que inspir mis primeros versos Era encantadora y yo estaba de verdad enamorado de ella Tiempo despus, lleg all, una cupletista: Estrella Soler, de la que me prend brbaramente. Y un da perdi una peineta que yo tuve la suerte de encontrar, y al entregrsela lo hice con un ardoroso soneto de cuarenta y cinco versos. Qu idea tena yo entonces de lo que era un soneto! No? Y as comenc a escribir en verso. 7. Esa opcin, por outra banda, ser a que o vai levar a Bos Aires nunha viaxe que se alongar, como veremos, case toda unha vida. 8. Gabino Bugallal (Ponteareas, 1861-Pars, 1932) poltico galego. Foi, entre outros cargos, presidente do Congreso, do Consello de Ministros, xefe do Partido Liberal-Conservador e ministro de Facenda.

16

Xavier Bveda

Mais sigamos onde cronoloxicamente quedaramos. Estabamos no Ourense de 1915. Bveda coece ben a sociedade adieirada desta cidade, xa que recadeiro de caf. Sabe ben de aquellos seores que no quiero nombrar, aquellas respetables damas de las que no quiero acordarme, aquellas familias mesuradas y correctas en el vestido y en las recepciones, como mis tarde dira ao lembrar ese momento da sa vida9. o tempo, nesta cidade, das conferencias no Ateneo, das reunins sociais na casa da marquesa de Atalaya Bermeja, das reunins da Comisin de Monumentos, das tertulias no Caf La Unin ou no Royalty de intelectuais e artistas como Risco, Primitivo Sanjurjo, Eduardo Neira ou Emilio Amor. Bveda, recadeiro de caf e aspirante a poeta, comparte esa afeccin con outros mozos compaeiros de infancia ou adolescencia como o seu curmn Eduardo Blanco Amor, Eugenio Montes, Fernndez Mazas e os irmns Cid. Mozos que tratan de achegarse e buscar o apoio daqueloutros. Unha noite, Bveda, nun caf, le o seu poema Las Cruces Rurales; al est Emilio Amor que, entusiasmado, felictao e brelle o camio para descubrilo como poeta diante dos seus vecios10 e no ambiente intelectual devandito, xa que, gracias mediacin deste, o poema foi publicado na revista Nuevo Mundo e obtivo unha boa acollida crtica, a partir da cal comezou a colaborar en La Voz Pblica: Diario de Orense11. Pero Bveda segue desvalido de toda suerte de bienes, segue sendo un ningun, un mozo que promete, mais un ningun que ten moi difcil abeirarse sociedade adieirada de Ourense. E axia dectase das pexas que atrancan o camio de ascensin social e que leva aos crculos acomodados cos que desexa mesturarse. Acrdase de Carrere, coida que para ser algun en Ourense ten que triunfar en Madrid e vai al por primeira vez en 1916 cuns poucos
9. Vida Gallega, 25 de novembro de 1917. 10. Vida Gallega, 10 de xuo de 1920. 11. Neste momento de supoer que cando Bveda coece ao que ser o seu mecenas, Gabino Bugallal.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

17

cartos12, unha carta de presentacin para Carrere do seu amigo comn Primitivo Rodrguez Sanjurjo e os seus primeiros versos, un cargamento precioso de un amanecer de gloria13. O mozo Bveda vai cara a Madrid vendo no xito de Carrere o seu propio triunfo, unha posibilidade

Eduardo Blanco Amor e Manuel Azaa, fotografa dedicada a Xavier Bveda

Madrid, unha posibilidade


Xa en Madrid vai na procura de Emilio Carrere ao Caf Varela e atpao al, como rememora no seguinte fragmento pertencente a unha entrevista publicada en Vida Gallega14:
12. Reun unas pesetas; y me fui al gobernador a pedirle un billete de caridad; por eso el billete me cost treinta pesetas. Pocas ms tena. Y una buena maana llegu a Madrid. Con tres pesetas sesenta y cinco cntimos en el bolsillo Le dir que la Puerta del Sol me pareci pequea que com y que me qued sin un cntimo. Aquella noche, dorm en un banco de la Plaza de Oriente frente al Palacio Real. Paisanos Ilustres. Xavier Bveda. Vida Gallega, 10 de xuo de 1920. 13. Con palabras de Basilio lvarez en El xito de Javier Bveda en Madrid. Bellsimo discurso de don Basilio lvarez. La Voz Pblica, Ourense, n. 322, 1 de decembro de 1916. 14. Paisanos Ilustres. Xavier Bveda. Vida Gallega, 10 de xuo de 1920.

18

Xavier Bveda

Me acuerdo como si fuera ahora mismo. No? Me acerqu a l. Estaba escribiendo El Seor Catafalco. Iba por la cuartilla treinta y tres. Yo vengo a saludarle. Soy un seor que hace versos -le dije-. Me lo supona, contestome l, mirndome fijamente. Yo me qued parado y en seguida me pregunt: Y qu trae? Versos, le dije yo. No se conquista Madrid con eso solo, me replic. Trae dinero? No. Tiene aqu familia? No. Pues mire, lo mejor, es que se vuelva a su pueblo y cuando tenga menos versos y ms dinero vuelva -Y usted, que hizo? -Le d un carta que traa para l, de Primitivo R. Sanjurjo el poeta de Las Mesetas Ideales y despus de leerla Carrere, me hizo que le recitase algo. Le le Las Cruces Rurales y entonces me invit a cenar. Desde ese da todas las noches me llevaba a su casa a comer, y me daba dinero para ir a acostarme; eso no lo ha hecho con nadie ms que conmigo.

Bveda, frecuenta, nun primeiro momento, as tertulias a carn do seu admirado Emilio Carrere e posteriormente as de Rafael Cansinos-Assns. Este ltimo, na sa autobiografa, La novela de un literato15, dedcalle pxinas dabondo ao noso autor, onde nos relata, con ton irnico e sarcstico -como todo o libro-, as vicisitudes de Bveda na capital16. Cansinos presntanos as ao que acaba de chegar:
Xavier Bveda, este chico gallego que por su tosquedad parece un Han de Islandia en miniatura, es un hijo de la naturaleza pervertido por la literatura bohemia de Carrere.
15. La novela de un literato, 2. Madrid, Alianza Editorial, 1985. Sempre que citemos farmolo desta edicin. 16. As referencias a Bveda no libro de Cansinos Assns podemos atopalas nas seguintes partes: Xavier Bveda (154-158), La poetisa (173-177), Vuelve la poetisa (183-186), El Ultra (234-239), Idilio en Liliput (265-268), Las preocupaciones de Bveda (280-283), Velada ultrasta (337-341), Bveda vincitor (391-393), Bveda se va a Amrica (410-411).

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

19

Hasta ayer vivi oscuramente en su aldea natal de Orense, () Calzaba almadreas de campesino y deba de trabajar en el campo, pues sus manos, recias y callosas, parecen desprender an pellas de barro. Poeta espontneo, sin estudios de ninguna clase, alondra del terruo, incitado a cantar por los versos de Rosala de Castro y Curros Enrquez, sinti al leer libros de Carrere, como La cofrada de la pirueta, la ambicin de conquistar Madrid, incorporndose a esa cofrada pintoresca y absurda. Un da dej su aldea, tir las almandreas, se calz botas de ciudadano y se vino a la corte. Su primera visita fue para Carrere. (154-155).

Cansinos segue contando de xeito anecdtico a historia de Bveda na casa de Carrere, que difire substancialmente da xa mencionada hai un pouco en boca daquel: presntase sa muller; o mestre non est; invitado cortesmente a xantar; el acepta. Ao da seguinte reptese a invitacin, esta vez con Carrere presente, quen tamn, con educacin, lle ofrece a sa casa. Bveda tmao ao p da letra e todos os das acode a xantar ata que o mestre, encirrado pola sa muller, faille saber que a sa casa non unha fonda. Bveda enfdase con el. Cansinos remata esta historia da relacin de Bveda e Carrere co seguinte fragmento que perfila a figura do noso autor e pon de relevo a busca trasnoitada e paradoxal -ou non tan paradoxal-, por parte de Bveda, de mecenado no Madrid da bohemia -co que isto ocasiona de refuncionalizacin da poesa tradicional- e o seu achegamento a un vago galeguismo; observacins das que xa fixemos mencin con anterioridade:
Esa fue la primera leccin que le dio la corte. Le haba fallado su primer mecenas. Pero Bveda, como buen gallego, no se desanim y sigui adelante practicando la pirueta. Hizo amistad con Pedro Luis de Glvez, Vidal y Planas y otros ilustres hampones literarios, que le dieron cursos de picaresca y de esgrima de sable. () Pero esa poca de bohemia miserable dur poco. Bveda se dio cuenta de la

20

Xavier Bveda

fuerza de los paisanos que un gallego tiene en Madrid, y que van desde el guardia y el sereno hasta el ministro. Los gallegos todos son hermanos y, amparando en ese ttulo, Bveda fue a ver a don Basilio lvarez, el curita aventurero, alma de la Casa de Galicia, y a don Benigno Bugallal, uno de los caciques mximos de la regin. La figurilla de Bveda, su osada y su ingenuidad, su acento galaico, an no deformado por el trato con los madrileos, les haca gracia a todos y les traa como una rfaga fresca de la tierra lejana. (155-156)

Arroupado pola carta de presentacin de Primitivo Rodrguez Sanjurjo e o apoio de Gabino Bugallal, aos poucos meses da sa chegada comeza a rozarse, ademais de con Carrere e os seus proslitos, con intelectuais galegos que se moven arredor da Casa de Galicia, como Basilio lvarez ou Novoa Santos. Deste xeito, en decembro de 1916, a un mes escaso da sa chegada a Madrid, Basilio lvarez presenta a Bveda na Casa de Galicia e, curiosamente, na sa descricin vai utilizar o argumento da pobreza -que el mesmo vindicara en anos posteriores- como revulsivo da inclinacin potica de Bveda:
Javier Bveda surgi poeta como las aguas de los regatos saltarines de las montaas gallegas emergen de la piedra bruta. Y no precis que la vara milagrosa de Moiss tundiese su cerebro. El conjuro realizose por obra de la inspiracin y el hambre. La inspiracin, que es una diosa justa y magnnima, y que sabe burlarse de las aristocracias de la sangre y la fortuna para entregarse por entero a los prceres del espritu. Y el hambre que tamiza con sus garfios finos y agudos las almas, para que se filtre lumbre brillantsima por su criba gloriosa () Y es que en el hambre encuentra el genio el ms poderoso de los reactivos. La inspiracin es grcil y etrea, y huye como el demonio, del horror de las digestiones17.
17. El xito de Javier Bveda en Madrid. Bellsimo discurso de don Basilio lvarez. La Voz Pblica. Ourense, n. 322, 1 de decembro de 1916.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

21

Nestas palabras de Basilio lvarez tamn est presente a sa segunda obsesin vindicativa ao longo dos anos18: desprovisto de toda cultura el coma un regato que xorde da pedra bruta19. Por outra banda, esta presentacin tivo eco na prensa galega como o demostra o artigo titulado El xito de Javier Bveda en Madrid. Bellsimo discurso de don Basilio lvarez impreso en La Voz Pblica o 1 de decembro de 1916, no que se describe o triunfo de Bveda na Casa de Galicia coa lectura, entre outras poesas, da sa loada e recoecida Las Cruces Rurales, e tamn se reproduce a descricin de Basilio lvarez recollida de El Parlamentario. Ousado e inxenuo20, canso da caridade de Carrere, quen lle presta atencin e lle d algo que comer, mais non unha sada aos seus versos, decide levarllos persoalmente a Francisco Verdugo, o director de La Esfera. Verdugo, nun primeiro momento, non o recibe, pero Bveda persuade o seu secretario para que cheguen s sas mans; as o fai e Verdugo le os poemas e chama a Bveda para coecelo. A sa ousada logra que ao pouco tempo os versos saian luz en La Esfera21. Xa comeza a ser coecido en Madrid. A Galicia tamn chegan os ecos da sa recentemente estreada fama, mais os seus problemas econmicos non se solucionan.
18. Esas das teimas das que estamos a falar dende o principio, se nos fixamos, tamn xorden na descricin de Cansinos reproducida anteriormente. 19. En 1923, en Bos Aires, dir na conferencia titulada Pueblo, Naturaleza y Poesa ofrecida no Teatro San Martn: Yo no tuve maestros, yo no tuve libros, yo no tuve cultura, ni conocimientos de nada Arrancado por las superiores necesidades de la vida, desde los diez aos, al campo prcer de la escuela, mi espritu era, entonces, un erial donde podan igualmente darse la rosada rosa o el atormentado cardo. Despiadada, pero santamente, el humano dolor fue laborando el terreno Y un da -quin recuerda por qu!- surgi la primera estrofa y despus el primer poema. Conferencia reproducida en En honor y despedida de Xavier Bveda. La Repblica, 3 de maio de 1923. 20. Como o caracteriza Cansinos na descricin mis enriba reproducida. 21. El Orden, Santa Fe, 19 de outubro de 1933.

22

Xavier Bveda

Outra vez Ourense. O cenculo orensn e La Centuria


Decide volver a Galicia e atopmolo de novo durante o mes de abril de 1917 recitando os seus poemas nunha xira polas cidades galegas. As informa O To Marcos da Portela o 7 de abril de 1917, facndose eco da prensa da Corua, sinalando o xito do mozo, poeta e paisano, Xavier Bveda na culta Reunin de Artesanos desa cidade, coa lectura dalgunhas das sas composicins. Este mesmo xornal, no seu nmero do 21 de abril de 1917, fai mencin do recital de Bveda no caf ourensn de La Unin, e anda que salienta os aplausos recollidos, reprchalle o ton fnebre e pesimista das sas composicins que nin a sa xuventude nin a sa vida xustifican. Esta xira tamn destacada por Vida Gallega no seu nmero do 20 de abril de 1917, onde, baixo o ttulo La alborada de un gran poeta. Versos de Bveda, ademais de inclur tres sonetos e realizar unha breve descricin biogrfica, informa destes recitais na Corua, Ourense e Pontevedra22. Esta descricin, que pon en estilo indirecto pensamentos de Bveda, sitao na bohemia de Rubn e Carrere, da fame e do ajenjo, do antiburguesismo23. Mais o que chama outra vez a atencin a insistencia na fertilidade da sa inspiracin potica, na sa poesa espontnea: Mas no son el ajenjo, la trova, el sombrero y el amor al hambre lo que asombra, en Bveda: es la portentosa fertilidad de su imaginacin. Esta se adelanta a los conocimientos del poeta. Bveda no tuvo tiempo de enterarse de nada -qu son dieci22. Hace algunos das visit nuestra redaccin el poeta orensano Javier Bveda. Despus, bohemio incorregible, sali Galicia adelante. En Pontevedra, en Orense y en La Corua recit, en tertulias fraternales o ante pblico nutrido, algunas de sus poesas. 23. Por exemplo dinos: Bveda no concibe la vida con la seguridad de que a fin de cada mes le entregarn, en una taquilla burocrtica, treinta duros para comer. En su opinin, esto constituira un grave mal. Se tumbara a lo oriental o se los gastara en champagne y en lo dems la noche del da 30.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

23

nueve aos?- y habla de todo. Insistencia que, pasado o tempo, far que responda pregunta: Escribe usted con facilidad? -Muchsimo; como hablo; yo sera capaz de hacer versos jugando al foot-ball24. Nesta etapa ourens Bveda vai formar parte do chamado mis tarde por Vicente Risco Cenculo ourensn25, reunin de intelectuais que coincidiron nesta cidade nas das primeiras dcadas do sculo XX: Ramn Otero Pedrayo, Vicente Risco, Florentino L. Cuevillas, Arturo Noguerol Bujn -homes estes que intervirn posteriormente na fundacin de Ns e que se vencellarn s Irmandades da Fala a partir de 1919- e Eduardo Blanco Amor, Primitivo Rodrguez Sanjurjo, Antonio Rey Soto, Eduardo del Palacio e Sebastin M. Risco. Nesta poca todos eles sentanse atrados polo neoceltismo e pola esttica e o pensamento modernista, co que iso supua de decadentismo, esoterismo e concepcin do poeta como guieiro da humanidade. Estas ideas, e mais o ambiente propicio tertulia, organizacin de conferencias arredor do Ateneo26 e ao intercambio de ideas, deveen no xurdimento, en xuo de 1917, da revista neosfica La Centuria27, fundada e dirixida por Vicente Risco e da que Bveda foi un dos seus colaboradores.
24. Paisanos Ilustres. Xavier Bveda. Vida Gallega, 10 de xuo de 1920. 25. Expresin acuada por Vicente Risco no seu ensaio Ns, os inadaptados (1994, V:55). 26. A sede do Ateneo era a Aula de Fsica do Instituto de Ourense. Foi creado e sostido gracias vontade do catedrtico de Fsica don Antonio Gaite. Unha desas sesins foi, por exemplo, a organizada en 1917 por Otero Pedrayo na que foi invitado Noriega Varela. Salientamos esta sesin porque na Historia de la literatura contempornea de Carballo Calero, Pedrayo dinos que entre os que pasaban as noites con Noriega cando baixaba de Trasalba estaba Xavier Bveda: Gastaba a noite nos cafs e parolando deica a ialba cos bohemios literatos e os esmorguistas. Seu amigo e ademirador o doctor Parada Justel, Berbn o baixo cantante, prodixio de ximnasta e clsico empregado de Facenda, o estribillante Atilio Noguerol, Blanco Amor e Xavier Bveda, daquila mozos, eran seus compaeiros (Carballo Calero: 545). 27. Inicia a sa publicacin en xuo de 1917 e remata en xullo de 1918. Entre os seus colaboradores podemos destacar a Francisco lvarez de Novoa, Emilio Amor, Cansinos Assns, Correa Caldern, Cuevillas, Arturo Noguerol, Noriega Varela, Otero Pedrayo, etc.

24

Xavier Bveda

Unha excelente crnica de Eduardo Blanco Amor28 -da que ns extraemos amplos pargrafos por clarividentes- flanos do ambiente intelectual ourensn a carn da revista La Centuria, do que formou parte Xavier Bveda:
Orense donde fu, quiz por primera vez en Espaa, definida la esencia del europesmo esttico de la postguerra, en la revistaneosfica La Centuria, dirigida por Vicente Risco, quien vena de descubrirles Tagore a los madrileos, en la misma poca venturosa en que diez provincianos valientes anuncibamos, muy sueltos de modales, al mundo, que nuestra ciudad era una estrella septaptala que se prolongaba en siete carreras, brincadores de montes, en busca de la atencin universal, y que la ciudad, adems de siete carreteras, nos tena a nosotros, por lo cual Orense estaba ms cerca de Nueva York que de Madrid. En la misma dichosa poca fue tambin cuando Eugenio Montes, hoy escritor de nombre, en Pars, quera convertir, con el propio ejemplo, el football en un ballet clsico, (...) Y era por aquel entonces cuando el poeta Primitivo R. Sanjurjo, a quien Rubn Daro llamaba maestro por sus Mesetas ideales, montado en el trpode del ocultismo, oficiaba de astrlogo ulico y crea que escandalizaba a las cortes de Europa con sus feroces vaticinios, sobre las Reales Personas, que por cierto se cumplieron; y cuando el no menos poeta Xavier Bveda, hoy en Buenos Aires, publicaba -con aplauso de toda la prensa espaola- el Epistolario sentimental, rosario lrico y otros poemas, y cortejaba a una dentista rusa, con aires de walkiria madura, montado, a manera de Pegaso, en una bicicleta de alquiler girando a toda marcha por la Plaza Mayor, dado al viento el magnfico airn de su melena. Tiempos aquellos en que nos creamos unos terribles satanistas, (...); y tiempos aquellos tambin en que nuestros profesores de historia -de tal palo tal astilla- nos aseguraban, con la mxima seriedad, que ramos nosotros los elegidos, destinados a crear una gran cultura de tipo atlntico sobre la base de un neoceltismo prodigioso.
28. Galicia otra vez. De Vigo a Orense. La Nacin, domingo, 23 de xullo de 1933.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

25

O contido da revista foi vario, predominando nela o orientalismo, a ascendencia literaria modernista e o neoceltismo. Bveda publica na revista varios poemas de ton romntico e modernista, con claras pegadas rubenianas e machadianas, caractersticas tamn presentes nos seus libros publicados por esa data: El madrigal de las hermosas: semblanzas de mujeres orensanas (Ourense, 1917) e Epistolario romntico y espiritual. Rosario lrico y otros poemas (Ourense, 1917), prologado por Couceiro Freijomil29. Destes poemas, os mis logrados, e polos que acadou fama axia, son aqueles, como Ante el Prtico de la Gloria ou Las Cruces rurales, nos que fusiona a prctica modernista coa defensa do poeta da raza, revelador da alma galega, orientacin que ser a que definitivamente adoptar e a que permitir que se dea a coecer nos crculos galegos hispanoamericanos. Esta orientacin correspndese coa potica de Vicente Risco, quen pola sa vez presenta coincidencias evidentes coa de Joan Maragall30. Xa non un ningun; d recitais, forma parte das tertulias, publica os seus poemas na prensa galega -La Voz Pblica, El Diario de Orense, Vida Gallega ou La Centuria- e tamn o seu primeiro libro de versos: El madrigal de las hermosas: semblanzas de mujeres orensanas (Ourense, 1917), baixo o mecenado do Conde de Bugallal. Libro este onde lles canta s mulleres da alta burguesa ourens, onde ofrece unos lricos exvotos a sus devociones femeninas, unos generosos presentes a Fmina31. Pero el para a xente podente un golfo32, un desclasado que soamente conta en Ourense co apoio
29. Couceiro Freijomil foi redactor-xefe do conservador e bugallalista El diario de Orense (1874-1928). 30. Para mis informacin vid. Ribera Llopis e Rodrguez Gonzlez (2000: 529-543). 31. Correa Caldern, E.: Juventud que triunfa. Xavier Bveda. La Voz Pblica, Ourense, n. 449, 13 de xullo de 1917. 32. Vida Gallega, 25 de novembro de 1917.

26

Xavier Bveda

de Wladimiro Dainow33, quen financiar a publicacin do seu segundo libro Epistolario romntico y espiritual. Rosario lrico y otros poemas (Ourense, 1917). Uns anos mis tarde34, preguntado nunha entrevista polas sas aventuras amorosas, confesar o seu amor pola muller de Dainow, musa do seu segundo libro de poemas:
Me enamor una vez; la mejor de mi vida, pero de un imposible Ella era una rica rusa. Una mujer extica, original, verdaderamente hermosa; ideal, atrayente; aquel amor mo fue intensivo floreciente, esplndido; un amor romntico, que, puedo decir, fue el que dio lugar y me inspir mi libro Epistolario Sentimental, cuya edicin por cierto me pag su familia. Hoy de aquellos amores como saudades lejanas, no queda ms que una buena y sincera amistad

Deste xeito, Bveda segue querendo ser o cantor dunha aristocracia social. Cntalles s seoritas ben de Ourense, a un amor romntico e trasnoitado e acepta a necesidade dun mecenas para publicar as sas obras. Pero, ao mesmo tempo, sente, como el mesmo manifesta, que as sas orixes humildes, a sa pobre indumentaria () que se justificaba en la pobreza de mi vida y en la absoluta carencia de medios para vivir35, son unha barreira infranqueable ante a sociedade adieirada de Ourense. altura de outubro de 1917, Bveda viviu nesta cidade unha das experiencias que recorda con maior desagrado e que, de feito, como en mis dunhaocasin manifestou, foi a que provocou a sa nova viaxe -a sa nova
33. Dentista ruso asentado en Ourense. Deste e da sa familia dinos, ao pouco tempo de instalarse por segunda vez en Madrid, as seguintes palabras ao rememorar a ingratitude de certa xente ourens: Hasta que un da, -da inolvidable- una familia cuya cultura y fortaleza de espritu estaba por encima de la mediocre comprensin de los necios, me tendi su mano generosa para favorecerme y aconsejarme (). Hoy estoy en Madrid. Y conmigo, mi protector incansable don Wladimiro Dainow, que, en compaa de mi gran amigo D. Jos Zarauza, -como V. y los lectores de mi libro saben- fue y es mi Mecenas (Vida Gallega, 25 de novembro de 1917). 34. Vida Gallega, 10 de xuo de 1920. 35. Vida Gallega, 25 de novembro de 1917.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

27

fuxida- cara a Madrid. Por outra banda, este suceso repercutiu na sada do Ateneo dos mis novos desta institucin e desencadeou unha crise que desembocou na sa desaparicin. Os feitos sucederon do seguinte xeito. Bveda foi invitado a recitar os seus poemas no Ateneo por un grupo de xente nova da institucin entre os que se encontraba o poeta Eduardo Neira; isto foi solicitado Xunta Directiva, pero algun se opuxo e a Xunta non accedeu. Isto non lles sentou ben aos promotores, que se deron de baixa no Ateneo e comezaron unha campaa de descrdito nun xornal local contra o que chamaron o Ateneo de Gaite, para evidenciar o carcter dictatorial deste36. Bveda sntese decepcionado en aquel Orense que deca ayudarme e marcha a Madrid, onde aos oito das de ter chegado manifesta con desafo dende Vida Gallega37:
Tengo necesidad de hablar y de gritar para apostrofar publicamente todos aquellos espritus envidiosos y malsanos -porque yo quiero tener la pretensin de ser envidiado- que justificndose en la diferencia de clase hicieron que, hastiado, huyese nuevamente de mi pueblo para refugiarme en el generoso corazn de este Madrid que, como dijo Basilio lvarez, est abierto a todo arribo prometedor.

As boas novas: o Ultrasmo. E volta s orixes


En Madrid, Bveda conta coa proteccin do conde de Bugallal, quen acabar entregndolle mensualmente unha cantidade para atender os seus gastos38, o que o obriga a seguir sendo un
36. Estes sucesos estn explicados no artigo La crisis del Ateneo. En busca del Orense perdido. La Regin, 18-XI-1958, por Vicente Risco, un dos seus protagonistas. 37. Vida Gallega, 25 de novembro de 1917. 38. En Vida Gallega, 10 de xuo de 1920, di, falando do libro Poema de los Pinos que xa ten en preparacin: [L]ibro que se lo dedicar a la hija de Bugallal, Matilde, en agradecimiento de los muchos favores y de la proteccin que constantemente me dispensa su padre. A l le estoy y le estar toda mi vida reconocidsimo. Su casa siempre la tengo abierta, y mensualmente me entrega una cantidad para atender a mis gastos.

28

Xavier Bveda

segrel pagado pola corte. Isto vmolo reflectido, por exemplo, nos versos A la seorita Matilde Bugallal (en su boda), escritos en xuo de 1919 en Madrid e publicados por Vida Gallega o 31 de xullo de 1919, e onde Bveda rende obediencia a Bugallal dicindo:
Seora: hasta la casa de vuestro padre, un da, arrastrando el harapo de mi vida doliente, llegu, buscando, hundido por la melancola, un hombre, entre la turba vanal e indiferente. Yo era, entonces, un nio. Mi melena, incipiente, sobre mi crneo adusto, como una flor se abra. Un chambergo gallardo coronaba mi frente, y era, como el chambergo, gallarda el alma ma. Unas manos cordiales se tendieron al nio que ya pensaba entonces; mientras que, con cario, aplaudan el hondo sentir de su alma inquieta. Han paso tres aos. El nio, se hizo hombre. Y hoy reparte su vida -ya aureolada de un nombreentre el duelo y el goce de haber nacido poeta.

Xavier Bveda co Conde Bugallal cando este era presidente da Cmara do Congreso

En Madrid tamn conta cos contactos xa establecidos na viaxe anterior. Isto facilitaralle a sa colaboracin en La Esfera, Los

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

29

Lunes del Imparcial e Prensa Grfica, e a contratacin como redactor de El Parlamentario de Antn del Olmet, onde far entrevistas a personaxes de actualidade e anoar amizade, entre outros, con Vidal e Planas. Denantes de colaborar en El Parlamentario, nada mis chegar, traballa durante unha tempada como caixista de imprenta na tipografa de Sanz Calleja e despois na de Casa Pueyo ata que o despiden. Distanciado xa de Carrere, comeza a frecuentar as tertulias de Cansinos no Colonial e inicia unha amizade moi sentida co poeta Pedro Luis de Glvez. a poca na que, instado por Valle-Incln, cambia a grafa do seu nome39 e na que, como sinala Juan Manuel de Prada na descricin de Bveda includa no seu recente libro Desgarrados e excntricos (2000: 257), se instal en una pensin del

Xavier Bveda fronte s pinos das sas poesas

39. O encontro con Valle-Incln no Madrid da bohemia e o cambio de nome tmolo descrito na seguinte reportaxe includa na publicacin Mundo Argentino (2901-1941): Lo visit [a Don Ramn]. Me trat afablemente. Me dedic sus libros. Al poner mi nombre en la dedicatoria escribi Xavier con X. Yo, que hasta entonces haba firmado Javier con J, acept aquella X valleinclanesca y me convert en Xavier con gran satisfaccin suya. El poeta como el toro -me deca despus en su tertulia del caf- siempre debe obstentar una divisa.

30

Xavier Bveda

vicebarrio latino de la calle ancha de San Bernardo, fatig los infinitos vericuetos de la picaresca, mendig el mecenazgo de los caciques gallegos y altern con los hampones de la literatura40. O contacto con Cansinos e con poetas achegados a el propiciou que Bveda, momentaneamente, se adherise ao ultrasmo asinando en 1918 o manifesto Ultra xunto con outros oito asinantes que manifestaban seguir a orientacin marcada por Cansinos na entrevista que, precisamente, Bveda lle fixo en decembro de 1917 para El Parlamentario. Deste acontecemento fai mencin Guillermo de Torre, un dos asinantes do manifesto, en Ultrasmo, existencialismo y objetivismo (1968: 58-59) criticando a actitude manipuladora de Cansinos e apuntando a aparicin circunstancial de Bveda arredor deste ismo:
Quiz en aquellas reuniones -yo no era asiduo- comenz a cundir la voz ultrasmo. El hecho es que Cansinos-Assns se posesion del trmino. Y Ultra titul un breve manifiesto escrito por l, a cuyo pie un buen da del otoo de 1918 encontr con sorpresa mi firma -pues nada se me haba anunciado o consultado-, junto con la de otros siete jvenes, de tres de los cuales (Fernando Iglesias, Pedro Iglesias Caballero y J. De Aroca) nunca se tuvo noticia literaria, pues se limitaban a ser contertulios de las reuniones de Cansinos-Assns. Otro, Xavier Bveda, llevaba y sigui llevando distinto rumbo literario; slamente los tres restantes (Cesar A. Comet, Pedro Garfias, J. Rivas Panedas) s escribieron en las revistas ultrastas. Cansinos-Assns, por su parte, se inhiba como firmante, pero con el fin de destacar en primer plano su ambicionado papel de gua, nombrndose en el primer prrafo del documento, redactado con el estilo de gacetilla annima. Comenzaba as:
40. Con anterioridade, Juan Manuel de Prada escribiu a novela Las mscaras del hroe (1996) inspirada na vida do poeta, bohemio e anarquista Pedro Luis de Glvez. Nela tamn xorde como personaxe de ficcin Xavier Bveda, quen mantivo unha grande amizade con Glvez na realidade.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

31

Los que suscriben, jvenes que comienzan a realizar su obra, y que, por eso, creen tener un valor pleno de afirmacin, de acuerdo con la orientacin sealada por Cansinos-Assns en la intervi que, en diciembre ltimo, celebr con l Xavier Bveda en El Parlamentario, necesitaban declarar su voluntad de un arte nuevo que supla la ltima evolucin literaria: el novecentismo.

Non obstante, por estas datas, Bveda participou en veladas ditirmbicas ultrastas, como a celebrada na sala Parisiana, acompaado de Juan Jos Llovet e Joaqun Dicenta (fillo); nesta velada Gerardo Diego, xa catedrtico do Instituto de Soria, leu un poema que dica Un remo, dos remos, tres remos... e nela participaron: Humberto Rivas, J. Rivas Panedas, Jorge Luis Borges, Pedro Garfias, Eugenio Montes, Csar A. Comet, Lasso de la Vega, Toms Luque, Lpez-Parra, Ciria Escalante, os irmns Rello e o galego Goy de Silva. E publicou de xeito illado poemas adscritos ao novo ismo na revista Grecia de Isaac del Vando Villar, como os onomatopeicos Un automvil pasa e El tranva41. Axia vai abandonar esta tendencia. El mesmo flanos do seu protagonismo no nacemento do ultrasmo, e a sa posterior viraxe, nunha entrevista realizada por Zindo Rudhe en Los Principios de Crdoba o 20 de maio de 1926:
Fue entonces que el poeta Cansinos Assns y yo, que pertenecamos a la nueva generacin pensamos en el problema. Y decidimos luchar hasta vencer. Un manifiesto que tuvo mucha resonancia fue el principio de todo, y desde entonces los escritores de la nueva tendencia hallan cordial acogida en las revistas y en los centros literarios
41. Grecia, Sevilla, 15 de abril de 1919. Reproducido en Videla, Gloria (1971). Unha anlise textual do poema El tranva, xunto con outros de Francisco Vighi e Gerardo Diego, tmolo en Martnez Ferrer, Hctor: Ultrasmo, creacionismo, surrealismo. Anlisis textual. Analecta Malacitana. Anexo XXVI, Mlaga, 1999, p. 49-53. Outos poemas ultrastas publicados nesta revista son Los Poemas del Ultra. Miedo, 20 de maio de 1919 e La plstica del ambiente, 30 de xullo de 1919.

32

Xavier Bveda

() Pero yo me separ del movimiento ultrasta poco despus de su iniciacin. Sin renegar de l, he permanecido alejado. Asegurado el ambiente de los jvenes de la nueva tendencia, me refugi en Galicia, donde luego publiqu mi libro El Poema de los Pinos que obtuvo un xito verdaderamente asombroso. Reconozco que gran parte de ese xito es debido a la notoriedad que rode mi nombre a raz de la publicacin del famoso manifiesto ultrasta.

Bveda renuncia pronto ao movemento vangardista e volve de novo a Ourense e a aquel nebuloso rexionalismo, aprendido nas tertulias ourenss, do primeiro Risco, de Primitivo Rodrguez Sanjurjo, do grupo que colaborou en La Centuria con posicins ideolxicas moi diversas pero que defenden o neoceltismo. En Madrid, antes de volver a Ourense, publicar en 1920 Los Poemas de los Pinos, libro que en mis dunha ocasin considerou o seu maior logro42. Deste retorno a posicionamentos anteriores a ese rexionalismo esvado -cando xa parte dos compoentes do grupo de La Centuria radicalizaran o seu pensamento- dixanos constancia Cansinos-Assns (1985:158) coa sa sorna habitual:
Bveda no cae en el extremo separatista de su paisano Correa Caldern, un universitario con lentes, que niega todo lo ibrico, se declara gallego enxebre, palabra que explica con sutilezas metafsicas, es miembro de A Irmandade da Fala y escribe artculos en gallego, con ayuda del diccionario.

En Ourense segue sen encontrar un sitio; segue a ser un segrel, como o demostra a sa xira polas cidades galegas en 1920 recitando os poemas do seu libro El madrigal de las hermosas. Vida Gallega anuncia esta xira no seu nmero do 10 de xuo de 1920 da
42. E mesmo nun determinado momento chega a consideralo o camio a seguir no futuro: En mi futura obra espero seguir la misma tendencia simplicista que ya inici, hace cuatro aos, con Los Poemas de los Pinos. Los Principios, Crdoba, 20 de maio de 1926.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

33

seguinte maneira: Este notabilsimo artista gallego est realizando una brillante tourne por Galicia. Es algo original y simptico, que merece amplio comentario. Con una troupe de variets, Bveda va por los escenarios leyendo sus madrigales a las gallegas bonitas. El xito coron el alma popular cuando el alma popular pareca poco dispuesta a ir a la poesa. O recital que Bveda deu no Teatro Principal de Santiago quedou reflectido nun artigo de Grandmontagne e que Dionisio Gamallo Fierros rescatou noutro: En torno a Grandmontagne. Xavier Bveda y sus triunfos en la Compostela de 1920 publicado o 12 de novembro de 1963 en La Noche. Nel incle os comentarios feitos por Grandmontagne trala contemplacin deste espectculo e dos que ns reproducimos o seguinte porque nos ofrece, de xeito moi escnico, a visin de Bveda como poeta madrigalesco e neorromntico:
Y sali Xavier Bveda (cmo en una crnica de toros pudiera exclamar el revistero) y se abri el toril. Un aplauso cerrado, largo, entusiasta, salud la presencia del poeta. () Se adelanta a las candilejas. Un poco cohibido, porque no hay en el gentil y romntico escritor, asomo alguno de histrionismo teatral. El pblico le alienta con nuevos aplausos (es lgico suponer que con especial fervor, las mams y paps de las madrigalizadas, y, sobre todo las propias interfectas). Los madrigales, como toda su obra potica, estn escritos en castellano, en un castellano puro, limpio y sonoro. Comienza la lectura: A la seorita Fulanita de Tal: Todas las miradas se vuelven al palco que ocupa la pollita. Bveda hace una antologa de sus dones fsicos y de sus condiciones morales. Todo poeta es un poco exagerado, un poco amplificador. Don Xavier no excluye esta regla general.

Pese a todo isto, Bveda sntese incomprendido nun Ourense conservador e retorna a Madrid. Al publicar La luna, el alma y la amada (1922), Los poemas de los pinos (1922) e De los pazos gallegos (1922), pero antes, en 1921, enviado a Marrocos como corres-

34

Xavier Bveda

pondente de guerra do diario barcelons La Vanguardia. Desta experiencia dinos: Huelga decir que mataba yo ms moros con mi pluma que con el fusil. Y un poco arrepentido de tanto sacrificio humano me largu a la Argentina43. Al ir, en 1923, precedido da sa fama de ultrasta, de poeta pobre feito a si mesmo, de poeta da alma galega Desvalido de toda suerte de bienes Desprovisto de toda cultura.

A fabricacin dun escritor


Y yo, que por mi vida de entonces ms pareca para tentativas audaces () X. Bveda

Resulta evidente, unha vez coecida a maneira como afrontou a vida durante a sa primeira xuventude, que Bveda tia conciencia da necesidade de organizar unha estratexia o mis precisa posible coa que endereitar axeitadamente os seus pasos. Sen dbida, tendo el presentes as sas capacidades literarias, calculou moi ben o que podera conseguir e o que non. Deste xeito, no ano 1922, e a vida foi moi rpida para el nestes anos, mediante a intervencin de Bugallal44 consegue unha invitacin do Hogar Gallego de Bos Aires para dar unhas conferencias durante un par de semanas. Chega a Arxentina en marzo de 1923, anda que a preparacin da
43. El Diario, Montevideo, 28 de decembro de 1924. 44. Bugallal, de certo, pagoulle a viaxe e posiblemente tamn a roupa: S, adems pienso irme de aqu, har el viaje de Amrica Todo gallego debe visitar por lo menos una vez Amrica Ya le he hablado a don Gabino para que me consiga un pasaje de primera en la Trasatlntica Voy a descubrir Amrica Cansinos Assns: La novela de un literato, 2. Madrid, 1985, p. 283.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

35

viaxe fora moi coidadosa nos meses anteriores: mantn unha correspondencia asidua na que precisa os detalles, busca gaar as simpatas co seu rebordante entusiasmo e recoecementos, preocpase dos detalles, como o envo de libros de regalo, non perde a oportunidade de enviar sados afectuosos, etc. O Hogar Gallego, a travs do seu rgano xornalstico, encrgase de lanzar unha campaa que de xeito rimbombante e hiperblico valora ao grande escritor espaol e galego, e nos das previos sa chegada failles unha chamada aos lectores para que acudan ao peirao norte darlle un gran recibimento. Posiblemente, antes de vivir a que vai ser a sa experiencia bonaerense, Xavier Bveda tia unha idea mis limitada do que a viaxe podera traerlle: unha certa gratificacin econmica puntual e algunha vinculacin con institucins e especialmente coa prensa. Mais a vida de Bveda vai virar decisivamente con esta experiencia americana. Unha vez al, dectase ao pouco tempo das posibilidades que se lle estn abrindo e albisca que a solucin das incertezas da sa vida, e da sa vida como escritor, pasa polo meridiano de Bos Aires45. Deste xeito, nun primeiro momento vai estar vencellado como correspondente en Madrid, con previsibles visitas anuais ou anda mis frecuentes; sen embargo, nun segundo momento vaise converter nun escritor radicado nesa banda do ocano. Como todo escritor, coece as dificultades que impn a sociedade burguesa para vivir da pluma. A sa experiencia ourens e a posterior bohemia madrilea non deixan que se ilusione e percibe a posibilidade de
45. Temos outra perspectiva na obra de Cansinos Assns: Xavier Bveda acaba de regresar de Amrica () El poeta galaico, muy serio y protocolario, sonre y me explica: - Un triunfo, maestro. Estuve en Buenos Aires, di recitales de mis versos, escuch ovaciones tremendas, fui recibido por el presidente Alvear () Mire, aqu lo traigo en esta carpeta para enserselo a usted () Pasemos al caf y se lo mostrar todo! Ha sido algo de apoteosis! Ibid., p. 391. Con todo, houbo veces que recibiu crticas moi severas. Unha especialmente dura publicouse no xornal Crtica no tempo da sa primeira viaxe, en 1923.

36

Xavier Bveda

alcanzar un status de escritor perfectamente integrado e consagrado nas estructuras culturais arxentinas. A travs da documentacin que se conserva, comprbase que Bveda est a empregar as mesmas armas das que se serviu no seu asalto s sociedades ourens e madrilea, anda que todo est mis graduado agora. De certo, o mesmo atrevemento xuvenil, a mesma vontade de imporse, mais xa non o descaro, a actitude provocativa nos medios xornalsticos madrileos nin tampouco o desparpajo que mostraba tras da afelpada capa espaola de Emilio Carrere. Bveda regula as sas capacidades de captacin nas relacins sociais. Mantn a xovialidade, a afectuosidade, o entusiasmo e, inevitablemente tamn, o enfatismo, a expresin artificiosa. Dicidor, aproxmase un chisco ao que o xornalista mexicano Ortega dixera de Vargas Vila: No calla nada de lo que se le ocurre. A estratexia de Bveda est, en boa medida, en cativar pola exuberancia expresiva. A visita, que a ser breve, dura uns tres meses. Nese perodo repara no que significa e srvese da rede de casas e fogares de emigrantes galegos espallados por toda a xeografa, pero tamn dos clubs espaois, non menos abondosos46. Pola propia condicin dos actos estes non teen un carcter exclusivamente intelectual, senn que como culturais que son implican unha dimensin social. A mido incianse ou pchanse con actos rituais como a interpretacin dos himnos nacionais de ambos os pases47, e
46. Bveda disertou nos clubs e casinos espaois de Bos Aires, Crdoba, Rosario e mantivo sempre bos contactos con eles. () la atencin del poeta era reclamada por otra persona: acababa de aparecer el doctor Espejo Prez, presidente del Crculo Espaol, quien llegaba al Plaza para presentar sus saludos al ilustre husped. Los principios, Crdoba, 20-V-1926; tena anunciada y preparada esta conferencia para el da 17; pero como ese da celebra el Casino Espaol la fiesta del natalicio de Alfonso XIII, me han rogado que posponga la fecha. El Heraldo de Cuba, 16-V-1924. 47. Ante una sala repleta de concurrencia se llev a cabo anoche la anunciada conferencia de X. Bveda, en La Casa de Galicia. El acto di comienzo con los Himnos uruguayo y espaol, que fueron odos con religiosa uncin patritica. La Democracia, Montevideo, 3-VI-1923.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

37

Bveda dectase de que entre os asistentes atpanse os emigrantes prsperos das comunidades galegas, xente de peso ou influencia econmica, as autoridades locais e das institucins culturais arxentinas e mesmo asisten escritores orgnicos do Centenario, como Leopoldo Lugones. Ademais estn presentes autoridades espaolas -o mesmsimo embaixador do goberno da monarqua-, e, anda que sexa s por radio, tamn o escoita o presidente da Repblica, Manuel Alvear, a quen, por certo, Bveda visita e, logo do encontro, failles saber a todos o vivo interese de Alvear polas sas disertaciones. Por tanto, descobre que ten a posibilidade de relacionarse con xente influente das distintas cidades polas que viaxa.

Xavier Bveda lendo La emocin lrica na Sala do Teatro Cervantes en Bos Aires o 12 de abril de 1923

En efecto, as conferencias de Bveda nunca se celebraron nun mbito estrictamente literario ou artstico, e non se pode dicir que eses espacios non existisen, inclundo tanto os dos vangardistas de Proa (agosto 1922), Inicial (outubro 1923) ou, mis tarde, dos martinfierristas e dos boedistas. A nica ocasin en que se achega mis a un crculo literario coa revista Nosotros, que organiza simplemente un acto protocolario de homenaxe ao autor hispano-galego

38

Xavier Bveda

co gallo da sa volta a Espaa. Anda as, resulta significativo que s fose cos desta revista cos que entrara en relacin. Lmbrese o papel que os membros de Nosotros desempeaban nesas datas no espacio cultural arxentino como escritores integrados nas estructuras culturais do Estado e o carcter emblemtico do grupo como entidade que procuraba o establecemento hexemnico dun campo literario e artstico moderado. Isto , Bveda s entrou en contacto cos escritores vinculados a resortes burocrticos da cultura. Habera que engadir que algo que axuda a caracterizar o seu afastamento dos crculos da vangarda o uso mesmo da conferencia como acto exclusivamente cultural. Malia o ritmo atrasado co que se vai desenvolvendo o anovamento esttico en Arxentina, para eses anos da metade da dcada, a conferencia era xa un acto propio dun tempo prevangardista e se tia vixencia era en mbitos moi establecidos ou tradicionais que sen dbida anda eran maioritarios para entn. As vangardas van impor outro tipo de actos, e non s literarios, cos que comunicar as ideas de anovamento. Non obstante, non deixa de ser estrao que non se encontrara de maneira formal con Borges48, a quen tivo que coecer en Madrid nos crculos do ultrasmo, ou mis exactamente no ambiente de Cansinos Assens. Nunha entrevista que dous anos despois da sa primeira viaxe, maio do ano 1926, lle fan en Crdoba a resposta de Bveda , polo menos, sorprendente. O xornalista fai un comentario ao fo da conversa sobre a distribucin dos grupos literarios arxentinos e a reaccin de Bveda demostra que a descoece ou ten un coecemento moi superficial. O primeiro menciona as das tendencias principais do momento -Boedo e Martn Fierro- e Bveda pregunta: Dos tendencias? Cules son?. O xornalista precsalle e Bveda responde: Conozco ambas publicaciones. He ledo Los Pensadores y Martn Fierro, y, francamente, no hallo diferencia
48. Alomenos non descubrimos confirmacin documental dese posible encontro.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

39

apreciable entre un grupo y otro. El antagonismo que se demuestran ambos entre s es slo fruto de su mocedad49. A resposta parece querer agochar o descoecemento cun argumento englobador no que todo trazo particular resulta subsumido. Poderase adiantar, entn, que para o tempo do seu periplo americano Xavier Bveda escolleu xa definitivamente o tipo de literatura que vai facer e o tipo de pblico que vai destinada. Ese pblico moderado que enche as salas do conferenciante o que el procura e quere. Cre comprender que a decisin de endereitarse cara a unha poesa e ensasmo convencionais acaba de encontrar o seu pblico cunha amplitude como nunca soara. En realidade, era este o destino mis apropiado para el, xa que, anda que un poeta posuidor, aparentemente, dunha facilidade natural, isto implica pola sa vez que sexa unha produccin falta de creatividade. Isto , foi un poeta prolfico e capaz, mais dentro do xa establecido. As obras que ten publicadas para 1923, e as que seguirn, sitanse todas elas no marco dunhas correntes xa desde haba tempo consolidadas e mesmo convencionais. O seu rexeitamento do ultrasmo a proba da falta de vontade por tentar camios novos, por todo o que isto implicaba. Por tanto, o que busca, invariablemente, son espacios transitados, seguros, que lle poidan traer a consagracin e o establecemento como poeta. Resulta evidente que as composicins de El poema de los pinos y otros poemas as como De los pazos gallegos non poden reclamar ningunha orixinalidade, sexa en temas, motivos ou procedementos. Poderase afirmar que un poeta que aproveita materiais dentro dun conxunto de correntes que para ese tempo xa estaban asentadas. Consciente deste feito, Bveda non deixa de protexerse ao argumentar ou dar por suposto que a sa poesa forma parte dunha gran tradicin potica que a que lexitima a propia produccin. Abertamente, reclama para si esa tradicin como unha maneira de ennobrecer o que est a facer.
49. Una entrevista con el poeta Xavier Bveda. Los Principios, Crdoba, 20-V-1926.

40

Xavier Bveda

Temos, entn, que Bveda, sen abandonar a poesa, convrtese en conferenciante, e esta vai ser a actividade decisiva deste novo perodo. A lectura dos seus poemas forma parte da actuacin pblica, mais vese que adoita situalos despois da exposicin, co gallo de alcanzar a apoteose final, dada a acesa emocin (pola Terra) que posen. De feito, a conferencia encaixa cunha prctica intelectual que acababa de dedicarse nos tempos inmediatamente anteriores sa viaxe. Diriamos que arredor do ano 1922, e tal vez xa a fins de 1921, estaba entregado ao estudio da filosofa. Un estudio improvisado e superficial do que temos constancia nas breves pero precisas secuencias que Cansinos deixou nas sas memorias La novela de un literato: Bveda mira ahora con cierto desdn la poesa; l aspira a ser filsofo. Est leyendo con toda atencin las obras de Ortega y Gasset, de Bergson y La razn pura, de Kant, las extracta en cuadernitos y medita sobre ellas50. Esta pragmtica inclinacin filosofa vai ser potenciada pola sa nova condicin de conferenciante e ensasta, xa que bota de conta que o seu futuro en Arxentina non vai polo camio da poesa, senn da prosa. Especialmente porque tamn neste momento Bveda descobre a veta que lle pode supor unha base segura aos seus proxectos: o hispanoamericanismo. E deste xeito, os dous temas que inicialmente constiten as sas exposicins son a sa teora da poesa e o hispanoamericanismo e, en ltima instancia, un hispanismo, do que resaltar un aspecto especialmente e polo que Bveda vai loitar para que fique como o seu santo e sinal: o humanismo. Conferencias como Humanismo espaol vanse suceder e, para o tempo da guerra de Espaa, no que estar co bando da Repblica, ese vai ser o seu marco interpretativo emblemtico. Quere que o identifiquen como pensador humanista hispano. Desde as sas primeiras conferencias defende a superioridade dun concepto de poesa que cmpre definir como tradicional
50. Cansinos Assns, op. cit., pp. 392-3. As mesmo vxase p. 282.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

41

respecto s solucins contemporneas, especificamente as vangardistas. De feito, a segunda conferencia da primeira viaxe artllase nun claro contraste entre a sa postura e a vangardista. Comeza por definir o tempo como un tempo de ismos, cun marcado afastamento persoal, e establece unha confrontacin, non recoecida abertamente, coa vangarda a partir da destitucin, que esta faca, do sentimentalismo e confesionalismo, esteo clave, como imos ver, de Bveda. Pola sa vez, este responde atacando a metfora, ao ser consciente de que cobre un lugar principal no ideario vangardista e en concreto no que est a xermolar en Bos Aires, como testemuan algns dos primeiros artigos de Borges. Dela di que non mis que a sntese dunha emocin particular ou tamn a invencin dun obxecto e, por tanto, s pode ser dun tempo e dun lugar, estando sometida s modas, ao transitorio, de a a sa caducidade. As metforas pasan, son un valor de poca, carecen de valores universais e son o resultado de combinacins enxeosas, puramente intelectuais, o que vai implicar, anda que non o diga agora, unha impostura moral, en oposicin sinceridade que reclama para a sa idea de poesa. Non esta a nica ocasin en que Bveda fai referencia ao vangardismo; as veces en que relata episodios biogrficos ten interese en subliar o seu afastamento del. Como tampouco infrecuente que se apoie na sa participacin no ultrasmo inicial como base que lle confire autoridade para condenalo. A sa postura sobre a poesa parte da consideracin de que o concepto de emocin ou emocin sentimental a clave e cerna da verdadeira poesa, porque aquilo que lle pode conferir universalidade e eternidade. Toda aquela que careza dela ser unha poesa circunstancial, limitada temporal e localmente. A inmediata consecuencia o rexeitamento de toda idea de poesa que non estea a prol dunha dimensin transcendental e espiritual do feito potico, o cal se integra deste xeito nunha indubidable tradicin idealista-romntica. Defende, entn, que a emocin o compoente mis universal xa que se acubilla en todos os homes e no universo. A tarefa do

42

Xavier Bveda

poeta non reproducir nin crear, senn recrear o anceio espiritual que alenta na realidade, o alm di, recorrendo ao termo galego, anda que el o remita aos lricos portugueses en exclusiva. Para isto indica que se debe partir -el partiu- dunha contemplacin da natureza que a orixe da anulacin da sa individualidade, perde a sa personalidade para integrarse no todo, e a conseguinte integracin nun estado de alma universal, onde, perdido todo coecemento adquirido, pode interpretar os anceios universais. Os compoentes da paisaxe van ser os chanzos nos que o poeta se apoia na sa ascensin espiritual e que ter que esquematizar para poder expresar a sa experiencia de integracin nun todo: () y ya, cuando Naturaleza y poeta se hayan fundido en un soplo nico, su espritu, reflejo fiel de sentimiento, sentir la fusin del todo. Bveda afirma que, cumpridos estes requisitos, estarase en posesin dunha poesa realmente universal e transcendental ya que el anhelo lrico, el alem, late idnticamente en los espritus todos del Universo51. Segundo isto, o poema non supn un descubrimento, a consecucin dunhas verdades, senn un estado de fusin co mundo e, mis particularmente, coa paisaxe. Como se ve, por anceio non debemos entender un sinnimo do desexo, polo contrario, anceio leva a un espiritualismo mstico que ten como obxectivo a experiencia dunha harmona absoluta. A pretensin ltima de Bveda facer unha poesa esencial, entendendo por isto a que se apoia nas categoras consideradas espiritualmente mis fondas, o mis definitorio do home en termos dun transcendentalismo subxectivista. E deste xeito, a idea de poeta que quere transmitir est caracterizada pola harmonizacin dos mbitos de vida e poesa e polos trazos de espiritualidade, esencialidade, transcendencia e misticismo, que implican unha dimensin moral a mido aireada. A entrega prctica
51. Xavier Bveda dio su anunciada conferencia, La Unin, Bos Aires, 4IV-1923.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

43

potica fai do poeta un ser empeado nunha misin, o obxectivo principal desta esforzarse na perfeccin espiritual do xnero humano. Esta misin procura que a sa conducta mostre como virtudes propias a xenerosidade, a emotividade, a fraternidade e o entusiasmo. Por outra banda, a referencia a E. Allan Poe, do que extrae o enfoque base, ben sintomtico da filiacin romntica da sa defendida poesa lrica. Recuperando a tradicin romntica a partir de Poe, afirma que esta poesa lrica est constituda por Amor, Dor e Morte, s que Bveda lles engade a idea de paisaxe, da que aparentemente o escritor norteamericano non se decatara. A adicin desta idea ltima non unha casualidade. Sen dbida, el viu a posibilidade de darlle sa formulacin un ar de orixinalidade que xustificara a introduccin do feito de ser galego, mais de certo, tanto na literatura espaola coma na galega, esa idea estaba moi presente. Na sa conferencia Del sentimiento de la naturaleza en la totalidad de mi obra potica, precisamente, Bveda desenvolve mis extensamente a importancia que tivo na sa decisin de ser poeta o contacto coa paisaxe galega. Expn que o esprito do poeta fica marcado pola experiencia da natureza e mis precisamente polos primeiros contactos con ela na vida. Esta xustificacin terica permtelle falar da sa vida con breves pero moi escollidos datos biogrficos, o que establece un duplo xogo: captar ao pblico por identificacin, mostra unha proximidade, e por admiracin, marca unha distancia, agora o poeta. Proximidade e distancia a estratexia da sa presentacin inaugural. Polo primeiro, fai referencias sa orixe, tan semellante de milleiros de emigrantes, nunha aldea ou vila pequena, como tantas do interior de Galicia, atrasada, humilde; pode reclamar unha condicin compartida; polo segundo, elabora unha biografa que, como se ver, est coidadosamente enfatizada e da que fornece unha imaxe pattica: desde os primeiros anos falto de felicidade, golpeado pola adversidade, marcado pola

44

Xavier Bveda

dor. Non aforra termos para configurarse como un mozo sensible, empurrado pola fatalidade: () como bajo la trgica maldicin de un espantoso anank -que an hoy me horroriza. O cume desta constitucin romntica da sa imaxe alcnzase na mencin a Alfonso Reyes e, sobre todo, a Rubn Daro: a intencin melodramtica ben clara ao citar as palabras de Rubn: ()yo supe del dolor desde mi infancia, y como el alma lrica del Maestro, yo puedo interrogar tambin: Mi juventud!, fue juventud la ma?52. Pois ben, neste segundo obxectivo procura convencer do seu perfil orixinal e diferente como poeta. Ten conciencia de que no espacio da literatura e das artes da sociedade burguesa marcar unha diferencia fundamental. E argumenta que o sentimento da natureza aquilo que o afasta dos demais poetas, sexan modernistas ou ultrastas. Sublia que a experiencia espiritual da paisaxe conformativa, educativa da sensibilidade, e a sa continuidade lle necesaria a todo poeta lrico. A experiencia da paisaxe descubriulle as claves da sa vida e do seu ser. Esta condicin de poeta nado a carn da natureza decisiva para a sa imaxe de poeta esencial, como nacendo do contacto directo coa realidade natural, como experiencia vital. El poeta lrico por imposicin da paisaxe. A sa poesa tomou ese rumbo orixinal de xeito espontneo, dicir, como resultado dunha experiencia directa da paisaxe galega. Esta formulacin da paisaxe leva a dous puntos significativos. Lembremos por un momento que a sa postura terico-potica supn unha recuperacin da tradicin romntica e un afastamento da vangarda. En consonancia, a imaxe de poeta que quere promover non a do que fai da sa arte unha construccin, un artificio, dira Borges, senn unha arte resultado directo da vinculacin natureza, por tanto, unha arte ou poesa supostamente natural. A sa poesa est garantida na sa reclamacin de excelsitude polo argumento da sa orixe no natural. Ao ser unha postura substancialista, a poesa
52. Hogar Gallego, Bos Aires, 25-IV-1923.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

45

conseguinte ter que espirse e presentar a alma espida do poeta. Vlvese, entn, comprensible que eleve a trazo principal a condicin de sinceridade. O constructor artificioso de poemas non sincero porque carece do vnculo esencial e universal que d a emocin da natureza, sen esquecer as outras emocins naturais mencionadas e, por tanto, a sa falta de esencialidade concle non na depuracin senn na sofisticacin que insincera. O poeta vangardista fundamentalmente non sincero. A involucin reflectida na recuperacin sagrada do vnculo coa natureza como condicin artstica amplase en actuacins posteriores e aparece primeiramente formulada nunha conferencia titulada Pueblo, naturaleza y poesa e con posterioridade, como enfoque exclusivo, en Ciudad y naturaleza. Sen dbida, era un tema coecido naquelas datas e mesmo cun chisco de actualidade no mbito hispano. Desde comezos de sculo vase debatendo sobre a cidade, e os traballos de Simmel eran familiares para moitos na terceira dcada do sculo XX. Pois ben, Bveda recolle o tpico e repite que a cidade trouxo o afastamento da natureza, o que est na orixe dos males morais que aflixen sociedade. Por tanto aconsella que hai que recuperar ese contacto e decatarse de que a sociedade urbana a xeradora dos males. Mais como algun que vive na cidade e que se dirixe a un pblico tamn urbano vese enfrontado a dar necesariamente unha solucin, entn claramente apunta que cada un se apae como poida. El persoalmente encontrou en Warner a solucin, que consiste nun acto de decisin individual pola que posible gardar unha esencia campesia gracias ao mantemento da lembranza amada dos bosques e dos campos. Algo as como unha lealdade ntima realidade ausente: Es hora de que pensemos en retornar a ella [ natureza]. Cmo? Busque cada uno su solucin. Por mi parte yo he logrado hallarla53. Remedio que non encaixa moi ben coas ideas de necesario contacto natural mantidas nesa mesma conferencia.
53. La Repblica, 3-V-1923.

46

Xavier Bveda

Caricatura de Xavier Bveda por Massaguer publicada en La Lucha, A Habana, 22 de maio de 1925

Para dar consistencia ao seu labor literario, e comprendendo a necesidade de ter unha imaxe pblica, Bveda acudiu estratexia de servirse da propia biografa que, inserida nos textos, nas conferencias, nas declaracins xornalsticas, vai corroborando, no mbito do vivido, as teses expostas no discurso terico. un xeito de facer polo que o humano corrobora as ideas, de a a importancia da sa imaxe de home apaixonado, afervoado, activo, etc. Segundo esta prctica, ao mesmo tempo que describe os conceptos que definen a sa poesa, vai facendo referencias autobiogrficas que actan de probas ou confirman a verdade da idea pola certeza da experiencia vital. A unha poesa esencialista correspndelle unha vinculacin orixinal; a unha poesa da harmona transcendental correspndelle unha experiencia inmediata da natureza; a unha poesa irracionalista correspndelle o rexeitamento da formacin intelectual e unha reclamacin do espont-

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

47

neo; a unha poesa pura correspndelle a sinceridade mis fonda do poeta54. Todos estes trazos aparecen figurados nun relato en que Bveda se concibe a si mesmo e aos seus avatares segundo as pautas dunha perspectiva romntica. El est marcado desde o comezo da sa vida por un fado adverso que se manifesta na sa orfandade espiritual e vital: Antes de mi manifestacin, no hubo en toda mi familia, precedente alguno literario y, si bien hijo de una familia culta y aunque econmicamente venida a menos (), na imaxinacin dickensiana de adversidade infantil e prostracin econmica: Arrancado por las superiores necesidades de la vida, desde los diez aos, al campo prcer de la escuela, mi espritu era, entonces, un erial (), a sa condicin potica vai nacer como reaccin ao sufrimento: Despiadada, pero santamente, el humano dolor fue laborando el terreno () mais equilibrarase fin pola revelacin da natureza: () porque la tierra me impuso su Numen. Non obstante, a sa imaxe compltase coa do heroe que loita contra o destino hostil e vnceo. Poeta da raza galega, definido pola emocin e o sentimento, tamn o loitador heroico que entronca coa imaxe de personalidade entusiasta, emprendedora, optimista: Pero yo supe enfrentarme a ella [a vida] como un muchacho dscolo y rebelde! He amado con intensa pasin la lucha ruda, la batalla. Las vicisitudes, los obstculos han sido para m una gimnasia poderosa para templar los msculos de mi voluntad55.
54. A utilizacin do emocional reflctese nesta ancdota: Pasebamos por Palermo una noche tranquila () De improviso Bveda se detiene y pregunta: Qu hora es? -Las doce, se le contesta -No, responde nervioso y agitado, la hora de Orense es la que quiero saber. () -En Orense han dado las dos de la madrugada! Por qu ha hecho usted esa pregunta? -Pues, hombre! Para saber qu estar haciendo mi madre Duerme en su casuca de Orense y suea en su hijo lejano. La Epoca, 4-IV-1923. 55. El poeta Xavier Bveda. El Heraldo de Cuba, 16-V-1924.

48

Xavier Bveda

A sa poesa, xa que logo, ser o resultado da combinacin deses dous factores. Esta circunstancia, poeta da dor e da integracin natureza, permitiralle rexeitar unha determinacin intelectual da sa prctica potica. Presentrase como poeta intuitivo e espontneo: De ah que no haya tenido escuelas, ni me haya preocupado nunca la eleccin de motivos. Poeta de la sinceridad () desdeando a todas las escuelas y a los maestros todos (si bien, impensadamente, alguno de ellos se infiltrase en mis primeros tiempos) () ou tamn di: No, yo no siento, y mucho menos, asimilo, las influencias de otros escritores Tampoco sigo determinadas orientaciones literarias. Todo eso sera indigno de mi clara estirpe de poeta...56 ou ben: Bien, en Madrid comprend que era preciso leer e ilustrarse. Y, sin frecuentar las aulas universitarias, sin buscar Profesores ni Maestros, realic una intensa labor autodidctica () Al cumplir los 21 aos yo ya poda decir con orgullo que conoca profundamente toda la literatura europea, como quizs muy pocos intelectuales en Espaa57. Resulta irnica esta reclamacin de fundamental independencia literaria -que noutras declaracins contrad-, respecto a figuras e obras, por quen, precisamente, seguiu de xeito tan aplicado as solucins poticas xa existentes. Son tan recoecibles as influencias doutros autores que as sas palabras s se poden explicar como froito da ficcionalidade coa que pensou que tia que presentarse. O que defenda a necesaria sinceridade na poesa o que, remodelando os feitos, melodramatiza a sa biografa e exhbea pragmaticamente diante do pblico.
56. dem. E anda nunha entrevista de Mundo Argentino do 29-I-1941, insista na sa independencia artstica: A esa edad ya haba ledo a los poetas inevitables; pero ninguno ejerci sobre m la menor influencia. 57. dem.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

49

Xavier Bveda ou o poeta de Galicia


Yo canto en castellano lo que siento en gallego. Otros proceden a la inversa: dicen en gallego lo que sienten en castellano. Xavier Bveda. (Actualidades, 16-I-1925)

Bveda coeca o que se dica del; levaba anos lendo as descricins que se deran da sa persoa, da sa aparencia na prensa madrilea. Saba a impresin que causaba e as interpretacins s que dera lugar. En 1923 saba que imaxe poda e deba elaborar e cal non. Imaxe que vai ter sempre un compoente, o de galego. Posiblemente foi Cansinos un dos que mis insistiu na sa filiacin galega e promoveu esa imaxe, instaurada por Boveda mesmo58, de interpretar a obra do autor ourensn, xa no seu perodo madrileo, a partir da sa orixe. Nas recensins, nos comentarios xornalsticos e polo que mostra e deixa entrever o seu diario, isto , La novela de un literato, reptese a idea do seu ser marcado polo contacto coa natureza e dunha poesa de condicin espontnea. A prensa bonaerense e cubana unnime en describilo polas referencias campesias, ao fsico recio, ao rostro tallado en roca. Bveda vira a ser o escritor non desvirtuado pola sociedade urbana, senn aquel cunha creatividade que anda debera moito a un impulso directo proveniente da terra. Todo isto aprovitao para compor a imaxe dun poeta enraizado na natureza ou na paisaxe galega. Poeta da esencialidade, da sinxeleza, da emocin e dunha
58. Bveda proclamouse sistematicamente continuador da tradicin literaria galega e mesmo da raza galega. Dentro das moitas manifestacins que fixo, esta s a proba: En esto, por lo dems, no hago ms que seguir la tradicin lrica de mi raza gallega de la que nuestra Rosala y el inmortal gran Noriega Varela son los mximos representantes. Crtica, VI-1923.

50

Xavier Bveda

certa recuperacin do primitivismo. E, de acordo coa representacin de Galicia que se via facendo desde distintos espacios, uns como proxecto de definicin da identidade galega, outros como trivializacin e captacin, os significantes de carcter celta ou pas primitivo e atlntico pasaron a cualificar a obra de Bveda. Nunha entrevista xornalstica conta como nunha ocasin Cansinos-Assns dijo que yo requera una gran arpa ossinica sobre una piedra cltica59. O obxectivo ltimo era demostrar que os poemarios haba que inserilos na tradicin cultural galega e, anda mis, e nisto Cansinos volve insistir, vencellalos produccin literaria en galego que precisamente nesa terceira dcada do sculo estaba a agromar. A presencia de Bveda explicarase no renacer das letras galegas e, por isto, non s sera o representante de Galicia e da sa cultura senn que tamn podera reivindicar unha literatura galega... en espaol, anda que para el Galicia, literariamente, s merece unha atencin secundaria, supeditada ao espaol. A sa idea era a de que se pode ser galego en virtude da relacin fundamental que se ten coa terra, mais a lingua non ten por que ser a galega. Deste xeito, non lle vai ser difcil ao mozo que faca de galego en Madrid, volvelo facer en Bos Aires. Nunca se argumentou que os seus escritos en galego foron irrelevantes e que nunca estivo vinculado efectivamente a ningn sector do galeguismo ou do nacionalismo galego, nin participou en ningn dos proxectos ideolxicos, xa non digamos polticos, que se daban na Galicia daqueles anos, anda que se relacionase persoalmente con algn dos seus persoeiros. Abonda con lembrar, polo contrario, a dependencia de Bveda con Bugallal60. Sen embargo, todos teiman en identificalo como poeta de Galicia, por mis que a
59. El Diario, Montevideo, 28-XII-1924. 60. Don Gabino (Bugallal) es mi Mecenas Yo no necesito mas que pedirle una cosa para que me la haga. Yo entro en la casa de don Gabino como en la ma. Los dos somos gallegos y los dos damos lustre a Galicia () Yo trato a don Gabino como a mi padre, me siento en su mesa de despacho, me fumo sus puros () Bien; pues yo le dije a don Gabino: -Mire usted, don Gabino, yo estoy ya harto de la bohemia: necesito regularizar mi vida para poder trabajar, y para eso necesito

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

51

sa necesaria vinculacin literatura galega non merece ser comprobada. Cando expresamente se fai a conexin, por referilo a Rosala ou a Pondal, a redaccin dabondo inconsistente, xa que se emprega o discurso espaol sobre a literatura galega61 e tamn, noutro nivel, o discurso simplemente rexionalista ou tpico, o dos emigrantes.

Portada de Penumbras, nica novela escrita por Xavier Bveda e publicada en 1923 en Bos Aires en La novela semanal

Mais nos seus actos pblicos e nos seus artigos atpanse referencias a Galicia nas que se aprecia que se est a servir de certas
poner casa y usted tiene que ayudarme Don Gabino me ayud, Cansinos Assns, op. cit., p. 281. Nunha das primeiras conferencias Bveda afirma sen recato: Yo no puedo tener la culpa de que, por una parte mi carencia de medios econmicos y por otra la usura de los editores, me hayan impedido ofrecrselo [un libro de poemas] con ms anterioridad al pblico. Hoy mismo no estara impreso, de no ser por el hidalgo desprendimiento de ese mi grande y generoso protector que se llama el Conde de Bugallal. Hogar Gallego, Bos Aires, 25-IV-1923. Vxase tamn a carta de Bugallal a Bveda includa neste volume. 61. Para esta cuestin vxase Francisco Rodrguez: Anlise sociolxica da obra de Rosala de Castro. Vigo, 1988.

52

Xavier Bveda

caracterizacins de orixe diversa que circulaban no medio cultural hispano. As sas mencins directas ao seu pas natal non amosan un coecemento aceptable do que estaban a facer os escritores galegos nos distintos eidos. De certo, a interpretacin da sa terra mvese sempre entre tpicos e estereotipos expresados en clixs repetidos sen parar. Practicamente s menciona a Rosala, Pondal, Curros e esporadicamente a Noriega Varela. Resulta ben significativo que, anda que sabe da sa existencia, non tea nin unha soa palabra sobre o movemento galeguista nas sas distintas actividades. Non xa en 1923, senn en 1930, nunca menciona os grandes nomes desa dcada. O silencio a este respecto sintomtico e amao pouco a inclusin nas pxinas de Sntesis, do ano 1927, dun artigo de Otero Pedrayo62. Dun xeito ou doutro, a sa produccin potica e ensastica, cada vez mis entregada a unha pretensin filosfica e hispanstica, vai estar lonxe das canles da produccin literaria e intelectual galega. En resumo, Bveda tense que ver como integrante da literatura e da cultura espaola do seu tempo e isto resulta evidente, anda mis que na poesa, no ensasmo de pretensin filosfica ao que se dedica unha vez dada a viraxe da segunda metade dos anos 20. Parece que non era relevante decatarse de que bases parta Bveda para escribir sobre Galicia, bases que pertencan de cheo dinmica cultural espaola e a clasificacins e definicins do mbito da sa literatura. O seu primeiro esforzo potico caracterzase por unha desconexin cos procesos literarios galegos e no que a elaboracin literaria do tema Galicia vn a ser semellante ao tratamento do tema Espaa polos escritores espaois, e encontra a sa explicacin na formulacin de Castela feita, por exemplo, por Antonio Machado, ao que o autor ourensn recoece como un dos autores que mis admirou. Os poemarios de Bveda deben verse como unha continuacin ou un complemento dunha corrente potica espaola que
62. R. Otero Pedrayo: Un paisaje de rocas. Sntesis, 7, 1927, p. 175-187.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

53

tia como obxectivo caracterizar ou definir Espaa. A sa obra vira a engadir a parte correspondente a Galicia no seo dese proxecto de interpretacin unificadora. Sera a maneira de incorporar o propiamente galego literatura espaola, de acordo con certa visin ancilar na que Bveda querera ser o adiantado. Isto , na medida en que el se sita no seo da literatura espaola, a sa elaboracin non se corresponde ao desexo definitorio galego, senn s lias culturais xeracin do 98/modernismo, novecentismo- que se xeran no campo literario espaol. Velaqu o equivocado de aplicarlle a Bveda o que Garca Mart definira do movemento literario e cultural galego dos anos 20. E habera que engadir que non tampouco trivial que nunca demostrase ter coecemento, ou mellor, interese polos escritores galegos contemporneos. Ou sexa, literariamente falando, os escritores galegos non revestan importancia ningunha. A literatura galega non lle poda ofrecer un mercado literario e desde ese instante Bveda desentndese. O nico espacio literario posible era o espaol; a dinmica do galego era outra. De a a confusin que xeraban a postura de Bveda e os artigos de Cansinos e outros xornalistas que van, desde unha perspectiva espaola, os seus traballos como propiamente galegos mis exactamente, o que desde unha perspectiva espaola se esperaba de Galicia, ao non deslindar produccin literaria en lingua galega de literatura espaola de tema galaico. Mais que precisamente o lugar que el quera conseguir era o de representante do espacio, escasamente tratado, dos temas galaicos na literatura espaola. Ese espacio estara lexitimado ou xustificado na diferencia mnima que Bveda debera traer como orixinalidade: o tema galaico en clave transcendental. Captulo que permita un desenvolvemento na historia da literatura espaola. O feito diferencial de Bveda aquilo que permitira que se establecese como escritor nesa literatura. un diferencial interno a esta, e non para construr un proxecto autnomo galego dentro dunhas estratexias de signo nacionalista. Con todo, o seu proxecto non calla no eido potico, en primeiro lugar, porque non hai

54

Xavier Bveda

unha visin interior a Galicia, o que o conduce a recoller unha temtica que se resente do tpico e ao que tampouco axuda a sa dependencia dos modelos literarios -espaois- que segue con incansable decisin. No seu ltimo libro sobre Galicia, Tierra nativa, xa de ensaio, Bveda pretende sistematizar un suposto ser de Galicia descubrindo as sas caractersticas a partir dunha psicoloxa colectiva, ou a presuncin de algo as, a entrega a unha interpretacin da realidade galega desde unha idea xeral de arquetipos ou simplemente a elucubracin sobre aparentes claves que se achan, tanto nos grandes nomes da literatura -que son tomados como expresin dese ser galego- coma nos distintos feitos e figuras da vida tradicional galega (a santa compaa, as romaras, a supersticin, o cego dos romances). Por este camio procura de claves profundas chega a propugnar a idea de que a razn da emigracin galega se encontra no individualismo de la raza e no seu orgullo, e desbota causas socioeconmicas que lle parecen simplistas. Afirma que hai que rexeitar a pobreza del campo como un viejo absurdo e remacha: El hombre de este pas no emigra por rigurosa necesidad, sino por una impulsin dinmica. Un exceso de vitalidad -y una sacrosanta rebelda- son los motores que as lo impulsan63. Cmpre apuntar que este ensasmo gratuto e simplificador non tivo ningunha repercusin no lector galego, sen dbida polo seu carcter artificioso, mis preocupado en atopar algunha interpretacin rechamante ou enxeosa, o que el cra que era reflexin filosfica, que de contribur cun pensar mis responsable e de maiores consecuencias. Entn, cmpre preguntarse por unha cuestin mis ampla, pola cuestin de qu idea deixa translucir Bveda a propsito do ser e da identidade de Galicia. Tendo presente a sa postura diante da literatura galega pdese apuntar o que se desprende dun conxunto de manifestacins sobre a constitucin de Espaa e das sas regiones. Non deben desnortar as sas reclamacins como pertencente raza
63. Xavier Bveda: La esencia de lo espaol y otros temas. Bos Aires, 1929, p. 39.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

55

ou estirpe galega, de intrprete de Galicia e de su alma supersticiosa. Este discurso, polos seus conceptos e artellamento ao espaol, non contn ningunha idea de autonoma nin de emancipacin. Xa en Tierra nativa. Emociones (1928), no artigo inaugural, El pasado, primeiro inqurese estratexicamente se o momento presente ser o futuro esplndido que presentira Curros, para a continuacin levar a argumentacin no sentido contrario, acudindo s ideas, tan espalladas, de Spengler -sociedades orgnicas, ciclos de cultura e civilizacin- e conclur que Galicia vai camio da desaparicin. Cauteloso, grada os seus argumentos; indica que a cultura galega tivo posiblemente o seu momento lxido no tempo das Cantigas -as de Alfonso X- e implicitamente deixa que se deduza que desde ese momento o pas galego vive un proceso de esmorecemento sen solucin. Non se atreve a afirmalo abertamente e por iso concle deste xeito: Yo veo en la historia universal dice Spengler la imagen de una eterna formacin y deformacin, de un maravilloso advenimiento y perecimiento de formas orgnicas. Cada cultura posee sus propias posibilidades de expresin, que germinan, maduran, se marchitan, y no reviven jams Sera acaso este el sino de la cultura gallega?64. Ser nun artigo recollido no seu libro La esencia de lo espaol y otros temas, no que trae a discusin o problema da unidade de Espaa, onde vai ser mis explcito sobre o seu artellamento poltico, anda que el pretenda non falar en termos polticos, e o papel que lle corresponde nesa estructura a Galicia. Primeiro comenta a cuestin catalanista e o noso autor vai establecer unha dobre frmula na integracin dos distintos compoentes do Estado espaol. Segundo a primeira, explica que Catalua, que unha rexin, e Castela (como formadora de Espaa) son dous procesos semellantes, cunha evolucin paralela que non impide a coexistencia ou a colaboracin, dada a sa fundamental identificacin: Nos hallamos
64. Xavier Bveda: Tierra Nativa. Emociones. Bos Aires, La Facultad, 1928, p. 21.

56

Xavier Bveda

ante el caso inslito de dos procesos biolgicos; de dos factores vitales. Son, ambos os dous, procesos culturais propios que crearon cadansa lingua de cultura. As pois, existe unha cultura catalana de seu, subxectiva e obxectivamente, froito dunha tradicin exclusiva, mais apresrase a asegurar que isto non significa que tea que haber confrontacin ou antiespaolismo: Quiere esto decir que coexisten dos estilos de cultura en pugna? Dios nos libre de ese disparate, ya que cultura espaola y cultura catalana son una y la misma cosa!. Son o mesmo, mais non hai supeditacin. Na segunda frmula, na que se encontra Galicia, refrese a aquelas regiones que non puideron construr unha cultura de seu e, por tanto, carecen de lingua de cultura e teen unha posicin de inferioridade. A sa relacin co Estado, con Espaa, de fusin, xa que carecen de procesos culturais autnomos. As di: Queremos ver ahora cmo se efecta esa fusin y concordancia mutua entre lo regional con lo nacional? Tomemos, para ello, una regin: Galicia. Esta condicin e vinculacin sometida parte do feito, para Bveda, de que a expansin espaola na pennsula no seu obxectivo de Estado non se debeu a un proceso violento ou de dominacin senn a un proceso obxectivo de ocupacin inevitable, porque Castela creou un idioma que , por definicin, universal, no que posible expresar as ideas mis abstractas e mis elevadas, mentres que Galicia ficou paralizada nese proceso e s foi capaz de crear un dialecto. As necesidades de expresin cultural dos galegos, ao non teren un idioma propio, tiveron que ser canalizadas en espaol; de a que Bveda diga que foi un feito obxectivo inevitable, non froito dunha poltica de dominio movida por intereses concretos e con responsabilidades morais e polticas especficas: (...) muy al contrario de lo que algunos creen y por lo que a las dems regiones atae, la extensin del castellano no fue resultado de una imposicin violenta, sino necesidad estricta65.
65. La esencia de lo espaol y otros temas, p. 54.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

57

En consecuencia, o galego un dialecto e Galicia unha rexin. Dialecto, para el, a intimidade verncula, que est vencellado a unha terra que s el pode expresar. un instrumento axeitado para expresar o mis inmediato, o afectivo, o ntimo, o cotin, o particular dun pas, o subxectivo, segundo a sa definicin, pero non ten capacidade intelectual, isto , de abstraer, de sistematizar, de teorizar66. Mais a manobra ideolxica est anda a medio camio. Unha vez argumentada a posicin inferior de Galicia por causas obxectivas, nun segundo momento queda convencer do papel sobranceiro de Galicia en Espaa. As rexins posen unha vida esencial, sentimental, profunda, que intransferible en boa medida, mais que resulta moi importante para a vida da nacin porque nese retiro exclusivo delas onde se manteen e reelaboran os valores espirituais cos que as rexins contriben realidade nacional arrequecndoa. o que el titula Funcin vital de las regiones. A rexin e o seu dialecto reclense na sa esixente intimidade, a vertente subxectiva, mais, ao mesmo tempo, por unha propensin obxectiva, tenden cara nacionalidade; isto , completan a grandeza da nacin ao contribur con particularidades transferibles: La misin que cumple Galicia en el acervo de la pennsula, es el aporte de su genio lrico. E completa cunha nota a p: Toda mentalidad genuinamente gallega se expresa en una forma lrica. Espaa outrgalle o idioma e trazos do seu acervo, e Galicia pode colocar algunhas das sas caractersticas no conxunto nacional. unha vez mis a idea de sntese, tan representativa do seu pensar e actitude ideolxica. O momento presente, entn, descrbese desde a perspectiva dunha coecida interpretacin histrica pola que Espaa se fai nun abalo sucesivo entre centro e periferia; o momento actual, o de Bveda, o dunha nova influencia da periferia: Si, en nuestro
66. Entendemos por dialecto aquella lengua que slo expresa una intimidad. Op.cit., p. 48.

58

Xavier Bveda

primer perodo, y debido a la reconquista, el movimiento nacional parti de la periferia al centro, para retornar, unificador, del centro a la periferia, esperemos y anhelemos ahora, ya que de reintegrarnos a lo espaol se trata, que en un prximo porvenir (...), la periferia imprima direccin al centro. Que esta nueva profesin de fe regionalista, entrae, tambin, nuestra pblica afirmacin de fe nacionalista. Vale decir: espaola67. No ano 1929, Bveda responde a unha enquisa promovida polo xornal El Diario Espaol de Bos Aires68 en termos que mostran por onde discorra a sa identidade, a do autor, a propsito da definicin das comunidades de emigrantes. Unha vez mis a idea de unificacin do campo hispano a clave da sa resposta, agora dunha maneira moi nidia. Das sas apreciacins desprndese que el se considera identidariamente como espaol. Non achega ningunha consideracin que indique unha conciencia autnoma de ser galego. A sa profesin de fe espaola queda plasmada no centro da sa argumentacin, na que apunta que o deber da comunidade de emigrantes o de cumprir a misin que lle corresponde realizar ao espaol en Amrica, xa que el emigrante espaol () l, y no otro alguno, es el autntico representante, aqu, del pueblo y la tradicin hispanas () A nosotros, espaoles, nos compete trabajar por l [o futuro de Espaa]. Y es a nosotros, espaoles de Amrica, aquellos a quienes Espaa ha confiado la misin ms trascendente y bsica para su futuro: la de velar aqu por su continuidad cultural. Reparemos que nestas declaracins non estamos a asistir a unha manifestacin do argumento de harmonizacin dos diferentes pueblos y tierras de Espaa, senn a unha postura de principios na que Bveda se declara sen ambigidades espaol e a prol dunha construccin da unidade de Espaa. Esa debe ser a conclusin sobre a sa identidade e, por iso, dbese ver a sa entrega ao hispanismo en Latinoamrica como unha decisin congruente.
67. A cursiva nosa. Op. cit., p. 58. 68. El Diario Espaol, Bos Aires, 14-I-1929.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

59

Con todo, a imaxe que el promoveu coidadosamente, e que colaborou tanto uniformidade da opinin expresada na prensa e actos culturais, debe ser reducida na sa homoxeneidade e posta a contraluz, e, deste xeito, subtraernos a unha circular contemplacin frontal; simplemente abonda con confrontar algunhas das declaracins feitas por Bveda naqueles tempos iniciais. Anda que insista na elevada misin que yo quise encomendar a mi arte69, hai, no acontecer, feitos, declaracins, informacins, relacins que desdobran a uniformidade e homoxeneidade do retrato que Bveda quixo impor. Certas crnicas xornalsticas, as descricins, as entrevistas, permiten recompor ou completar o que foi a primeira viaxe e, en xeral, as primeiras etapas do que ser o enraizamento definitivo de Bveda en Bos Aires. Conseguiu establecer relacins con xentes e institucins de maneira duradeira, () y en las amistades que ha trabado durante su estancia entre nosotros, Xavier Bveda ha sabido vincularse perfectamente en nuestro ambiente intelectual en el que deja amigos sinceros () 70. Non pouca cousa quedar como correspondente deste diario Crtica e tamn de Plus Ultra e Caras y caretas. sa volta, no ano 1924, precisamente menciona que ten que arranxar o seu contrato cun destes rotativos. Isto , por mis que proclame o seu desinterese, de que unicamente lle interesa que Espaa e Amrica se coezan, tampouco perdeu o tempo para conseguir os apoios econmicos dos que andaba tan necesitado en Espaa. Mis dunha vez, nas entrevistas, insiste en que el non se preocupa nin do dieiro nin dos ricos. O xornalista chega a subliar este aspecto desprendido e altrusta dicindo: La sinceridad y el desinters de Bveda son sus rasgos caractersticos. () Ellos guiaron sus primeros pasos en la senda del arte, ellos le condujeron al triunfo y ellos le han acompaado aqu en todo momento hasta el de ahora en que Bveda vuelve a su
69. La Repblica, 3-V-1923. 70. Crtica, V-1923.

60

Xavier Bveda

patria ms pobre de lo que vino porque tiene la costumbre, poco literaria sin duda, de pagar sus cuentas de hotel71. Comparemos agora estas palabras co que o mesmsimo Bveda di nunha entrevista, non en Bos Aires senn na Habana, na primavera do ano 1924, un ano despois da sa aventura arxentina: Tuve un xito franco en Buenos Aires. Di ms de treinta conferencias (...). Gan dinero, mucho dinero! Y, con todo esto, cuando regres a Espaa, no llevaba ni cien pesetas en la bolsa! Pero eso s, viva regiamente en uno de los mejores hoteles de la Avenida 25 de Mayo. Y no permita que se me hicieran gastos Yo, en verdad, no haba llevado la sorda ambicin de hacer dinero72. De certo, hai algo que non concorda nestas ltimas palabras e as declaracins propias nos xornais arxentinos e as recensins laudatorias dos seus xornalistas. Nas sas palabras soa unha corda coecida e case soterrada nos tempos da xira arxentina, o desenfado do bohemio que fora en Madrid. Comparemos unha vez mis: Poco despus de mi llegada recib una carta gentilsima de Enrique R. Larreta () Larreta que vive como todo un gran seor, opulento y magnfico; disfrutando de las delicias de un capital de quinientos millones de pesetas, me peda que le concediera una recepcin Figrese usted () Luego el intendente de Buenos Aires me ofreci un almuerzo, al cual asisti la lite de la intelectualidad bonaerense73. Pasou pouco mis dun ano e o Bveda que se expresa agora as revela aspectos que dificilmente se encontraran na altura da sa viaxe a Arxentina. Dun consciente coidado na imaxe dada, mesmo propiciando unha especial humildade ou sinxeleza, pasa agora a inclur unha nota mis fanfurrieira, outra vez promovndose sen recato, como cando d noticia do conocidsimo que era xa en Bos Aires antes de chegar e como cuando al pasar el barco frente a Rio de Janeiro, los ms renombrados literatos brasileos me enviaron por aerograma, una salutacin cordial Y lo
71. La Accin, Bos Aires, 1-V-1923. 72. El Heraldo de Cuba, 16-V-1924. 73. El Heraldo de Cuba, dem.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

61

mismo me sucedi en Montevideo El da de mi arribo a Buenos Aires, una bandada de fotgrafos y de reprters, invadi la nave en mi busca Yo, que como he dicho, viajaba de incgnito, no poda salir de mi asombro, al ver que era esperado con tan delirante entusiasmo, sin haber anunciado mi visita74. No caso de Brasil hai unha hiperbolizacin do acontecido, e no de Bos Aires Bveda non se axusta a unha estricta verdade dos feitos75. No caso de Bos Aires sabemos que a sa chegada foi preparada sen reparar en medios polo Hogar Gallego, con anuncios no xornal e chamadas para que a xente acudise a recibilo. Viaxar de incgnito? Mais esta declaracin comeza coa afirmacin: Yo sal de Madrid, casi de incgnito, con rumbo a Buenos Aires. Polas referencias de Cansinos-Assns non parece probable ou ben estanse a eliminar matices importantes. Outro aspecto que vai ser revelador o contraste entre as palabras de despedida, no momento de deixar Arxentina, na primavera de 1923, e as que profire na Habana en 1924. Nunha especie de balance da sa primeira visita Bveda menciona todos aqueles puntos importantes que lle aconteceron, entre eles a acollida e o trato da colonia galega. Na entrevista de Crtica di: Del comportamiento seguido por la colonia gallega voy encantadsimo. He tenido a mi lado al pueblo, al hombre que gana el pan con el sudor de su frente y del que yo he sido siempre gran amigo y camarada () Mi mayor alegra es la de no haber cultivado la amistad de los gallegos ricos. Ni uno slo puede vanagloriarse de que yo le haya halagado; no as el pueblo, el hombre trabajador, que fue a quien entregu todo mi corazn (...). Hogar Gallego que (), fue la sociedad que auspici mis disertaciones, se ha portado conmigo en una forma extremadamente caballerosa. Hogar Gallego
74. El Heraldo de Cuba, dem. 75. No caso de Montevideo non se puido ter un testemuo independente, mais pode ser orientativa a noticia dun diario no que se informa de como era costume que un reprter subise ao barco a preguntar de oficio se algun importante se encontraba a bordo. Vxase El autor de El madrigal de las hermosas. El Diario, Montevideo, 28-XII-1924.

62

Xavier Bveda

es una institucin que triunfar plenamente. Est toda ella compuesta por hombres honorables y buenos y el triunfo ha de ser con ellos76. Mais na Habana afirma: Tuve un xito franco en Buenos Aires. Di ms de treinta conferencias. Y le advierto a usted que, contra todo lo que yo esperaba, el pblico que llenaba el teatro, era argentino. Por cada diez argentinos haba un gallego! Qu tal si me hubiera confiado a mis paisanos!77. O ton e as aseveracins que se profiren mostran unha actitude diferente e reveladora. En primeiro lugar, non certo que non cultive os poderosos ou ricos, galegos ou non; de feito, a sa poltica de contar sempre cun mecenas, chmese Gabino Bugallal ou Virginio F . Grego, desmente as sas palabras. En segundo lugar, a ltima cita mostra como desaparece o populismo anterior e xorde, por razns de imaxe, a necesidade de querer convencer de que o seu xito non se debeu ao vnculo cos galegos senn ao feito de sorprender os arxentinos. Sen dbida, pareceulle que o galego era un mbito limitado e de pouco prestixio.

O proxecto final
Necesitamos un amplio programa de accin, que sea capaz de unificarnos en un ideal histrico. Y qu otro programa mejor () que ese de velar, en Amrica, por el futuro espaol?

X. Bveda (El Diario Espaol, 14-I-1929)


() hasta los que apenas suean con un puesto de ltima fila en los festines del espritu.

X. Bveda (La Accin, 1-6-1923)

A actividade que Bveda a desenvolver tia o segundo dos seus alicerces nunha nova misin, coas connotacins relixiosas do
76. Crtica, 1923. 77. El Heraldo de Cuba, 16-V-1924.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

63

termo includas, a de promover os lazos de unin entre os escritores e lectores das das bandas do Atlntico. Vai retomar e consagrarse ao hispanoamericanismo. Como xa se ten comentado, a viraxe cara ao ensasmo, anda que xestado na sa dedicacin s lecturas filosficas nos ltimos tempos do seu perodo madrileo e de asistente tertulia de Cansinos, desenvlvese de xeito consistente no tempo da sa reorientacin americana. Para o proxecto en que se embarca agora, a temtica galega resulta insuficiente e mesmo localista. Escolla da prosa e eleccin de temas hispanos veen impostos por ese obxectivo que desde 1923 se vai afinando. A sa experiencia de conferenciante, o seu mergullo no mbito xornalstico e cultural institucional esixen a prosa, sobre todo pola sa misin de hispanista avant la lettre. O esforzo principal vai ser converterse nun ensasta hispano equiparable aos Maeztu, Menndez Pidal, Unamuno, Ortega, Gregorio Maran Que entende ou pretende Bveda co termo hispanoamericanismo? Para a segunda metade dos anos vinte o termo tivera xa unha intensa, mesmo apaixonada, historia no pensamento hispanoamericano, e o noso escritor vai encontrar un terreo preparado para a sa insercin como intelectual hispano. Desde fins de sculo producrase un movemento moi forte cara definicin de Latinoamrica como resposta s intencins imperiais dos Estados Unidos plasmadas no panamericanismo. o momento en que esa preocupacin definitoria, que recibe distintos nomes, une a idea de latinidade, herdada do XIX, coa revalorizacin e aceptacin de Espaa, en virtude da viraxe que agora mostra exclusivamente como vencello co mundo latino, vctima tamn da barbarie norteamericana -guerra de 1898- e transmisora de bens culturais da civilizacin occidental na sa vertente clsica e cristi. Desde a sa chegada e durante os primeiros tempos demanda con urxencia o restablecemento da relacin literaria e cultural entre Espaa e Latinoamrica. Encrgase de enfatizar unha realida-

64

Xavier Bveda

de presente de descoecemento mutuo, algo inadmisible, para el, tendo en conta os vnculos histricos, a participacin nunha mesma lingua, os novos lazos que establece a emigracin. Cmpre que ambos os mundos literarios se coezan mutuamente. Esta reivindicacin de Amrica e Espaa non esquece asegurarlle a el un posto de relevo: presntase como aquel que asumiu a responsabilidade en exclusiva de facer que a situacin de afastamento e ignorancia mutua desaparezan. Expn que se vai dedicar a unha actividade de divulgacin incansable mediante actos culturais de todo tipo en todo espacio cultural posible, no mbito peninsular e americano. Son os momentos de asegurar a confianza dos demais mediante a expresin dunha capacidade de accin inmensa e, sobre todo, dunha actitude moral irreprochable. polo que neste afn de organizar un proxecto hispanoamericanista exclusivo marca as distancias con aqueles escritores que o precederon. Reproducindo a retrica xa usada no pasado, reclama para si unha actitude nova que permitira anular malos entendidos e desconfianzas mutuas, xa que as figuras que pretenderon facer algo semellante con anterioridade tiveron unha actitude moral equivocada. Estes an, segundo Bveda, a Amrica cunha certa arrogancia, desinteresados de antemn pola literatura americana, e s preocupados polo dieiro que puidesen apaar: Me ha tocado llegar a Amrica sobre las tristes huellas que dejaran Noel, Benavente, Zamacois, Villaespesa Estos seores ya son viejos. Carecen de curiosidad; carecen de inters verdadero por las cosas de Amrica. El dinero es su nica preocupacin () Yo que soy joven todava pienso que el dinero es algo secundario. () Ya le he dicho () que la mayor parte de los seores que me han precedido slo han venido en busca de dinero78. Neste momento presntase, entn, como o intelectual responsable, cheo de optimismo, consciente da importancia da sa tarefa, desinteresado e xeneroso, movido s por desexos artsticos e
78. Crtica, VI-1923.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

65

intelectuais, por unha sincera atraccin por Hispanoamrica. A el s o move a vontade de fomentar o coecemento mutuo, difundir a cultura hispnica79. Para lograr este obxectivo, afirma que as sas viaxes non son de turista, son para aprender, tamn el, o que se est a facer e, deste xeito, dar a coecelo sa volta en Espaa. Non fai falla dicir que o tempo en que descobre que ten unha inusitada admiracin polos pases americanos, un amor fervente polos seus habitantes, un asombro, vertido en loanzas, pola produccin literaria. o tempo en que elabora slogans de teimuda persistencia: Amrica es el porvenir intelectual de Espaa, pero tambin advert que Espaa era el porvenir espiritual de Amrica. En resumo, procurando asegurar para si un papel sobranceiro nesta idea e apoindose no proxecto identidario que os latinoamericanos foran desenvolvendo en clave cultural ou etnocultural, o que Bveda vn a promover non outra cousa que recuperar a unidade do mundo hispnico a travs dos lazos artsticos e espirituais; isto , reconstrur a idea de Hispanidade sobre esteos que, de feito, son os tradicionais pois a referencia segue a ser o pasado histrico e a cultura, a lingua e os corolarios espirituais que desde sempre se lle engadiron. Baixo a figura nova do intercambio que define o seu hispanoamericanismo, Bveda reserva para Espaa a praza de maior prestixio -segundo as sas ideas-, a da espiritualidade, co que vn a reproducir solapadamente a dependencia americana respecto da antiga metrpole. Por tanto, por hispanoamericanismo Bveda entende aquilo que debe ser integrado na gran simboloxa da hispanidade. De feito, Bveda est a repetir o que fixera con Galicia, que, como xa se viu, deba ser incorporada a Espaa para enriquecer a sa unidade mediante as contribucins culturais galegas.
79. Por lo que al hispanoamericanismo atae, dar conferencias en los principales centros de cultura de mi nacin. () Invitar a la juventud espaola a que se acerque a conocer a ustedes. Y les dir que es necesario venir en la forma que yo lo hice; esto es: sencillamente; y regresar en la forma que yo lo hago; es decir: tan pobre como he venido. Crtica, VI-1923.

66

Xavier Bveda

Caricatura de Xavier Bveda feita por Lobos Porto e publicada en La Voz del Interior, Crdoba, 11 de novembro de 1933

Mais cando se establece definitivamente en Bos Aires este modelo de hispanoamericanismo lixeiramente rectificado. No nivel da sa formulacin ideolxica non se acenta tanto a sa implicacin nunha prctica de mutuo coecemento, dado o seu distanciamento fsico de Espaa, como o desenvolvemento ou tratamento dos grandes temas da cultura espaola. O seu libro La esencia de lo espaol y otros temas sintomtico do abandono de toda veleidade por dar a coecer a literatura hispanoamericana e, polo contrario, revela a dedicacin creacin da sa imaxe de intelectual e ensasta de temas hispnicos. Finalmente, o hispanoamericanismo de Bveda queda nidiamente exposto: divulgar en Amrica os temas espaois e a ideoloxa que os acompaa, na intencin de crear aquela grande unidade da hispanidade. A tentacin imperial sempre est a asomar na pequena burguesa espaola e nuns poucos anos vai integrar a ideoloxa falanxista. En 1929, despois dunha xeira de publicista e activista do hispanismo/hispanoamericanismo, publica La esencia de lo espaol y otros ensayos. Na sa introduccin indica que se pecha con este

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

67

libro o perodo de iniciacin; por tanto, a partir de aqu hai que agardar polo de madurez. Esta madurez est vencellada necesaria valoracin do seu labor como hispanista da que, significativamente, tanto el como Cansinos debuxan a traxectoria seguida que comeza con Terra nativa (1927) e remata loxicamente na cultura espaola: De lo particular a lo universal. El pensador que se va formando en Xavier Bveda () ampla su onda concntrica80, apunta Cansinos. A declaracin ten que verse como parte da sa estratexia de consagracin como hispanista, ponte entre Amrica Latina e Espaa, xa que est a crear el mesmo a definicin que quere que se estenda. Precisa converterse ou crear a conviccin de que un ensasta de grande altura e a sa forma de actuar volve ser a de situarse nun eido consolidado. Al onde outros autores estableceron un espacio pola seleccin de certos temas onde Bveda se vai introducir. Non se aventura na apertura de vas orixinais ou de temas novos, senn que vai a valores seguros. Sabe que est dotado dunha capacidade combinatoria e reproductiva e confa nos seus dotes retricos para engadirlle unha pequena variante a un corpus existente. Crese quen de poder suplantar rigor intelectual e orixinalidade por elucubracin, glosa e mmese de estilo. Cre que podera mesturarse cos seus mestres pola sa capacidade para a imitacin; non obstante, as urxencias da improvisacin para aproveitar o que a sorte lle deparaba non deixan de mostrar os signos do autodidacta mis que os dun intelectual que asume a sa tarefa con rigor e seriedade. O seu proxecto era, en ltima instancia, lograr a sa consagracin, e para iso tia que aceptar o mapa intelectual establecido. Facerse ensasta do espaol era ter a intencin de situarse nun statu quo que lle permitise converterse nun escritor integrado, isto , consagrado. A perspicacia, e a raposada, de Cansinos as o deixa entrever de certo, Cansinos tampouco quera comprometerse completamente
80. Crtica literaria. La Libertad, Madrid, 1930.

68

Xavier Bveda

con Bveda, anda que lle agradecera as colaboracins (ben pagadas) para a prensa arxentina, e nunha recensin ao libro La esencia de lo espaol apunta: En este ensayo inicial del libro puede darse por terminada la labor inquisitiva del poeta, Bveda ha encontrado ya la esencia de lo espaol con una facilidad que nos deja perplejos y admirados (). Contina Cansinos comentando que lle gustara revisar e discutir os argumentos de Bveda, pero iso obrigarao a el mesmo a afrontar o ingente problema que definir esa esencia famosa e, polo contrario, prefire deixar ben clara a sa distancia persoal ao respecto: () apenas si nos permitiremos reprocharle su simplicidad excesiva81. A pretensin de dar coas caractersticas do espaol, como a de discutir a figura de don Quixote, significa inmediatamente querer que o vexan dialogando con Unamuno ou Ortega y Gasset. Escoller o tema das rexins significa colocarse na extensa nmina de intelectuais espaois vencellados ao noventayochismo e que seguiran activos ata a Guerra Civil. As sas anlises, como moitas daquel tempo, limtanse a barallar o que para os ollos actuais inevitablemente resultan teses gratutas e intelectualmente febles. Todo o escrito en clave de psicoloxa dos pobos ou da determinacin polo medio xeogrfico prestbase pura elucubracin e foi lugar onde as combinacins e definicins caprichosas e arbitrarias de trazos era agra aberta a toda capacidade expresiva. Antes de que publicase as obras que o levan definitivamente polo rumbo do hispanismo, Bveda realiza un breve episodio de participacin nunha empresa literaria e cultural no que debeu depositar grandes esperanzas. En xuo de 1927 aparece como director da revista Sntesis. Bveda tivo que velo como un chanzo importante na sa ascensin na estructura cultural arxentina; infelizmente a experiencia foi breve. Para o nmero 7 da publicacin xa abandonou a direccin e a revista. As causas ofrecidas resultan formais dabondo
81. La Prensa, Madrid, 1928.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

69

tanto que o mesmo Cansinos pregntalle nunha carta se non hai outras razns da sa renuncia82, basicamente, por non poder dispor do tempo necesario para atender a direccin. A presentacin, sen dbida, foi redactada por X. Bveda e o ttulo moi representativo do trazo mis persistente da sa ideoloxa que, de feito, ralle necesario para levar adiante os seus proxectos de hispanidade. Este concepto, tal como el o precisa, basase nunha idea de fusin do plural. De certo, mesmo con ocasin doutras cuestins culturais chega a propor a conciliacin de contrarios ou opostos. As ideas de Bveda conteen un obxectivo ou unha solucin proposta que sempre pasa pola harmonizacin das realidades contrapostas. Sen dbida, adobibase moi ben coa sa postura de irmandade hispana e, por outra banda, hai que ver a as debilidades da sa formacin autodidacta. A prctica da hispanidade, que precisamente tia como obxectivo fornecerlle a Bveda postos como o de Sntesis, e a mencionada incorporacin s estructuras culturais arxentinas o que o leva a traer s pxinas da revista os artigos de escritores como Unamuno e Waldo Frank, ou inclur as recensins comprometidas e militantes coa idea de hispanoamericanismo. Cal era o obxectivo de Sntesis? Que funcin via a cumprir? O primeiro nmero incle unha presentacin e un programa de tres puntos. Segundo estes, pretende ser revista de animacin da cultura en Arxentina e de dedicacin a todo o que redunde no ben da comunidade nacional. Os deseos que acompaan os textos recollen motivos inmediatamente recoecibles de filiacin hispana en Amrica: a carabela en alta mar inscrbese na simboloxa mis tradicional, e diriamos acrtica, do papel de Espaa en Amrica; un friso de cabaleiros da poca da conquista, que anda non perderon un ar medieval e que quere ser fiel a unha concepcin iconogrfica herdada.
82. Vxase a carta includa na seleccin epistolar deste volume.

70

Xavier Bveda

unha publicacin multidisciplinaria, ten como subttulo Revista de ciencias, artes y letras, e nela inclense artigos de historia de Latinoamrica, de matemticas, filosofa, ciencias, creacin literaria: poesa, conto, ensaio... unha revista que quere ser, ademais de rgano aglutinador e dinamizador, estructura organizativa do campo cultural. Ten a pretensin de ser un referente organizativo da actividade cultural no pas, cunha forte conciencia de institucionalizacin da cultura, que no momento en que anda se d a polarizacin entre vangardas e cultura oficial e convencional, desentndese dela para presentarse coa actitude dunha revista entregada a un ideal por riba de todo conflicto. No seo do consello de redaccin, onde son maioritarias as personalidades moderadas, encntranse nomes do mbito institucional, como Arturo Capdevila, que promoven unha prctica literaria nesa direccin, pero tamn se atopa Jorge L. Borges83, o que indica que a revista non se pecha a nada que artisticamente se faga no pas, isto , adptase unha postura eclctica esttica e intelectualmente falando84. A sa empresa, por tanto, procura implantar unha prctica que sexa do gusto dunha mentalidade ben pensante, asentada e dadora de prestixio. Quere consolidar e perfeccionar unha cultura nacional que recolla a tradicin cultural arxentina e a harmonice coas formas culturais de prestixio no mundo no presente, o que quere dicir, ante todo, que Sntesis vindica unha intervencin e unha responsabilidade no desenvolvemento da cultura no espacio dos pases vencellados hispanidade. A revista expresa a demanda de actuar a prol dunha unificacin cultural e espiritual dos pases unidos por un idioma comn, o espaol. O segundo punto do programa di: Unificar la curiosidad cientfica e intelectual de los pueblos de
83. Borges colabora nos primeiros nmeros con dous artigos intitulados Indagacin de la palabra. Sntesis, n. 1 e 3, 1927, p. 69-76 e 53-57, respectivamente. Son artigos representativos da sa postura anovadora, mais en diante s vai publicar recensins. 84. Ben certo que este eclecticismo mostra inevitables preferencias, como no caso dun artigo antimarxista, traducido e publicado no nmero 8, intitulado Lenin, e redactado en termos rudamente ideolxicos.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

71

progenie hispana. Mais asemade, inevitablemente, reivindica unha posta hora do tempo mundial, Europa. O terceiro punto expn: Consagrar las pginas de SNTESIS al estudio objetivo y amplio verdaderamente especializado- de los valores del siglo. Entre o perodo vangardista e o novo que se vai abrir co putsch militar de Uriburu e a aparicin da revista Sur, Sntesis est mis preto de Nosotros pola pretensin eclctica e organizativa do campo cultural. Debido a isto, Bveda tia que ser consciente das amplas posibilidades que se lle abran como director da publicacin no senso de integracin nas estructuras institucionais da cultura. Por todo isto, as causas da dimisin non resultan cribles, xa que van en contra do que o seu proxecto central tentaba. Represe que antes e durante a sa experiencia en Sntesis est a entregar as sas colaboracins a La Prensa sobre temas hispanos, artigos que van constitur La esencia de lo espaol y otros temas. Para finais da dcada, Bveda ten conquistado un espacio no mundo dos escritores que viven entre a creacin e o xornalismo. Atrs fica o perodo potico, diante a prosa xornalstica e ensastica, axia, no inmediato futuro, vaise abrir unha nova fronte: o teatro.

Bveda xornalista
Hace ya mucho tiempo que la forma mtrica rimada y su sucedneo el verso blanco, no puede expresar ms all de un lindo madrigal o un momento agnico del hombre85.

Os anos trinta son, principalmente, os anos do Bveda xornalista. O poeta, que xa se iniciara coas colaboracins a La Prensa
85. Bveda, Xavier: Prefacio que es una despedida. Integracin del hombre: poemas en profundidad. Bos Aires, Araujo Hnos., 1934.

72

Xavier Bveda

cinco anos antes publicando as crnicas que logo veran a luz como libro en Tierra Nativa (1928), decide abandonar publicamente o cultivo do verso e anuncia a sa resolucin de dedicarse ao periodismo. un perodo de arideces ou de cansazo potico no que o autor sente que est a percorrer un camio xa trillado. O 24 de maio de 1931, mentres a delegacin galega da Arxentina atravesaba o ocano rumbo a Galicia co fin de defender o estatuto e integrarse na FRG (Federacin Republicana Galega) de cara s eleccins s Cortes do recentemente estreado rxime republicano, Lino Prez, un dos lderes galeguistas da Federacin de Sociedades Gallegas Agrarias y Culturales, presenta un ciclo de conferencias do que se fai eco o voceiro Galicia que dirixe Blanco Amor. A inauguracin deste relatorio, que ten a finalidade de fixal-as bases do galeguismo autntico, corre a cargo de Xavier Bveda e na sa presentacin, Lino Prez, tempo que fai, como esixe a cortesa, a gabanza do escritor que fai gala destar tanto de canto os nacionalistas galegos e os novos escritores levan producido, non deixa de amosar a distancia que o separa deste intelectual non acorde connosco na forma, e parece convidalo toma de novos camios na sa lrica cando di: mais, eu penso, por certos sinos estelares que moi pasenio van acercndose a Va Lctea, que tamn el vai rumbo a Galicia, de regreso, polo camio de Sant-Iago86. Non ser as, por certo. O Xavier Bveda que nesta conferencia fai unha chamada colaboracin dos escritores si queremos galleguizar e critica a defeccin de la tierra por parte de los ms obligados a servirla que deben atender terra incgnita, ou sexa, a las races ms hondas de nuestra existencia, nuestra verdad y nuestra realidad vital, o sean: nuestro campo y nuestro mar, este
86. Xavier Bveda dio una magnfica conferencia. Se inaugur as, brillantemente, el ciclo de conferencias semanales organizado por la Federacin. Significativo discurso de Lino Prez en el acto de apertura. Galicia, Bos Aires, 24 de maio de 1931.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

73

Xavier Bveda desaparecer, oportunamente, igual que apareceu, dndolle as costas a un maior compromiso con Galicia que eses tempos convulsos lle requiran. Foron outros os vieiros de Bveda, mis ben contrarios aos proxectos que pretenda a intelectualidade galega na emigracin dende a FSGAC87, anda que nunca chegou a romper as relacins co Centro Gallego de Bos Aires, como veremos. Tamn o xornal da Sociedade Nazonalista Pondal, A Fouce, lle dedicou algunhas lias ao noso autor para denunciar a sa falla de compromiso coa cultura galega. No editorial do 15 de maio de 1931 aparece, na seccin titulada Pasando o cribo, unha nota que di:
O Xavier Bveda, que ainda non fai moito tempo afirmaba que o noso idioma non tia categora, xa que non hai ningunha obra filosfica escrita nl, empeza agora a falar no xornal La Prensa, laudando alguns valores da Galicia actual. Ser que os feitos que se desenrolan na Terra, chaman autor realidade, ou unha postura a tono das que se usan agora? Nos xornaes de Bos Aires, bastante mal atendidos no que toca as nosas cousas, podase facer laboura de mais proveito, si a vaid e a parvez non se puxeran diante do amor e o intrs polo noso88.
87. Houbo sempre unha maior relacin de Bveda co Centro Gallego anda que iso non quere dicir que non colaborase con outras asociacins de emigrantes. O Centro Gallego foi unha institucin que se mantivo nun primeiro momento morna, cando non allea, s expresin galeguistas; co tempo esta situacin ir cambiando froito da chegada masiva de exiliados. Sobre este gradual aumento do compromiso por parte destas entidades e da crecente politizacin da comunidade galega en Arxentina vid. Nez Seixas, X. M.: O galeguismo en Amrica, 1879-1936. Sada, A Corua, Edicis do Castro, 1992. 88. Esta mesma publicacin d conta, noutras ocasins, do quefacer de Bveda. As no n. 61, correspondente 1 de xullo de 1933, describe o acto da homenaxe a Murgua organizado polo Centro Gallego: Atopamos que mal que lle pese seor Bveda, e os seus esforzos, non pudo acadar un Viva para la patria comn Espaa. E mis adiante: Fannos rir as lucubracins do Sr Bveda pedir que os galegos debemos de trocar a caracterstica de ser, para ser todo o contrario do que somos, nos tamn o quixeramos ver trocado a el, nuns cantos centmetros mais, sober todo cando fala da raza... pero en fin.

74

Xavier Bveda

Non son poucas as veces que A Fouce arremete contra o noso personaxe; certo que a sa confesa poltica arredista fai que tome unha postura moi crtica e severa con aqueles membros da comunidade galega que mantian actitudes ambiguas e mesmo contrarias galeguismo que os membros da Sociedade impulsaban. E, se intelectuais da talle de Vicente Risco ou Castelao foron nalgn momento obxectivo dos seus dardos, como non haba de selo, ata o insulto, un personaxe esvaradizo e adaptable como Bveda. Temos as que o 25 de xullo de 1934 sae unha nota que, como noutras ocasins, arremete contra da falla de compromiso lingstico89 e a incompetencia do noso autor:
89 A loita pola dignificacin da lingua galega foi, xunto cunha contundente poltica separatista, unha das premisas desta publicacin e non perde ocasin de golpear a recoecidos galeguistas que mantian unha actitude hipcrita en canto a que cando fan algo serio fan-o en casteln, e logo as cousas pequeneiras sen nengun valor literario ou cientfico fan-o en galego. As diatribas non esquivaron a Otero Pedrayo e a Vicente Risco, que xa dende as pxinas da revista neosfica ourens La Centuria (1917-1918) manifestaron a necesidade de facer literatura galega en espaol, e tampouco aos seus aclitos colaboradores na publicacin, Xavier Bveda e o seu curmn Eduardo Blanco Amor, arestora vencellados ao semanario Galicia en Bos Aires. Resulta revelador, neste sentido, e desculpen a largueza da cita, o retrato que deste ltimo publica A Fouce no n. 38, ano II, Bos Aires, 15 de agosto 1931: Un individuo, escravo da verba pretensiosa e con vocabulario e ditos de peixeira sin merchantes. Un badulaque, que por que foi a das crases de decramacin onde cortou e puliu seu esprito como unha nia bien as uas, e que por eso ten a pretensin de chamar a todo o mundo analfabeto. Un asimilador sorprendente de versos de outros; de estilo ampuloso e valeiro; floripn churrigueresco e oo si os hai. Un fatuo pedante, acaparador de toda idea e verba snob que gusta -como unha cocotte- de aparvar s que o arrodean e non vacila en falarlles de cousas que nin entenden eles nin l tampouco. (...) Un botarate que en ocasin de editar un libro de versos, tivo a osada de facerlle el mesmo a crtica a que firmou con seudnimo. Un oportunista sin talento que se pasou a vida pechando as portas que a boa f de algunhos lle abrira sin coecelo e que cando pechen as da Federacin ter que dedicarse a imitador de vedettes si que ainda para entn non xa tarde. (...) Un ente que fracasou en todo, campen en estulticia e vaidade, acaparador de todo aquelo que tea sello de snob, e enfermo de narcisismo, non merez que se lle conteste, e non pensamos contestarlle.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

75

Coecedes a Xavier Bveda, o Vaquia? Non? Pois evos o idiota mais idiota de todos os idiotas; e se vos parece quesaxero, non tedes mais ca ler o Resumen Esencial da Historia de Galicia de Murgua que llencarregou dextractar o Centro Gallego e comprobardelo; pois en toda-las partes que Murgua deca idioma galego, o moi cretino correxu, dialecto gallego. O monifate do Xavierio, correxindo o mais grande historiador da nosa patria!

E como sexa que, unha vez mis, o destino, axudado polo seu talante sociable, pon aos seus ps un novo protector, Bveda inicia en 1933 un periplo como conferenciante que o leva por distintas rexins da Arxentina. O patrocinador desta xira de estudio, como el a denomina, Virginio F . Grego, comerciante de tabaco e poeta el mesmo nos anos mozos, quen, cos seus millns, cobre todos os gastos que tamaa empresa cultural precisa. O obxectivo desta sinuosa carreira que o leva de Bos Aires a Paran, Santa Fe, Corrientes, Jujui, Salta, outra volta capital e logo a Crdoba, Mendoza... non mis que o estudio dos tipos e paisaxes arxentinos por ver que de hispnico se mantn neste pobo onde se conserva ms acendrado el espritu mater de la raza. O tema dos distintos relatorios, que responden vontade humanista e patriotismo espaolista do autor, non poda ser outro que Significacin histrica y cultural de Espaa, El humanismo espaol, Revaloracin hispnica. Bveda fai nesas conferencias un repaso historia de Espaa amparndose en citas superficiais de Menndez Pelayo, Menndez Pidal, Costa, Keyserling e Oliveira Martins -do que ser traductor e prologuista al polo ano 1945 cando traballa como asesor literario de El Ateneo-. Trtase de facer unha valoracin positiva da cultura hispnica e da sa pegada sobre as terras conquistadas respondendo a un esprito maternal, en contra doutras visins que menosprezan o rumbo da historia espaola cun concepto depresivo espallado por certas personalidades eminentes del pensamiento

76

Xavier Bveda

espaol90. Est Bveda a referirse ao Ortega de Espaa invertebrada, que fixera, poucos anos antes, unha xira de conferencias por Sudamrica? O impacto das teoras de Ortega en Arxentina91, difundidas pola prestixiosa Revista de Occidente, mais tamn polos comentarios dos intelectuais nacionais aos libros de Ortega92, e mesmo a travs das polmicas suscitadas polas sas conferencias, foi determinante nos anos 30, nun clima de reflexin sobre a cuestin nacional e o papel dos intelectuais. A contribucin de Bveda foi, neste aspecto, cando menos, singular. adobo orteguiano, hai que engadirlle a pegada humanista93 do noso autor, comn a ambos, por outra parte, na sa formacin (Maeztu, Menndez Pidal), que reivindica o ser hispnico e proclama a finalidade tica do ser humano. A concepcin da historia que alenta os seus escritos, prxima aos postulados que desenvolver Ortega en Historia como sistema (1935), basase en que la autntica historia no es la historia de lo que acontece y pasa en un momento determinado, sino la de lo que permanece y queda, o mejor an, la de lo que todava est pendiente de porvenir94. Os diarios dos distintos lugares polos que pasa agasallan cunha propaganda efusiva o autor das conferencias. Estas, anda que son de balde (patrocinadas
90. El Liberal, Santiago del Estero, xoves, 28 de setembro de 1933. 91. Vid. Tzvi Medin: Ortega y Gasset en la cultura hispanoamericana. Mxico, Fondo de Cultura Econmica, 1994. 92. En Sntesis, a revista fundada por Bveda, publcase en 1929 unha recensin da obra de Ortega feita por M. A. Virasoro, Nosotros (1930), e outras publicacins de maior tirada, como El espectador ou La Nacin, colaboraron directa ou indirectamente na difusin de Ortega. 93. Mis ou menos nesa poca Leopoldo Zea faca unha interpretacin das ideas de Ortega basendose nunha postura humanista: Ensayos sobre filosofa en la historia. Mxico, Stylo, 1948. Tamn Samuel Ramos: Hacia un nuevo humanismo. Mxico, La Casa de Espaa en Mxico, 1940. Como indica Tvdi Medin (op. cit): El historicismo, que ya vena calando en el continente, se constituy casi naturalmente en el sustrato filosfico de la respuesta americana al desafo histrico y cultural de la crisis del eurocentrismo, p. 90. 94. Bveda, Xavier: Humanismo espaol (Significacin histrica y cultural de Espaa). Bos Aires, Editorial Mundo Espaol, 1934.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

77

por V. Grego), van avaladas por entidades como o Club Espaol e a Sociedad Espaola de Su Majestad. Como resultas desta prolfica viaxe sae do prelo en 1934 Humanismo espaol (Significacin histrica y cultural de Espaa), que recolle a serie de conferencias e mais unha nota laudatoria final figura de Virginio Grego. Deste libro tirronse 50.000 exemplares na primeira edicin e 30.000 na segunda; s uns poucos foron postos venda, o resto foi repartido de forma gratuta polas escolas arxentinas e espaolas. O libro, como as conferencias, foi concibido cunha clara intencin divulgativa e didctica. En Correo de Galicia, rgano de moderada expresin galeguista, Paco Meana encomiaba o libro e anunciaba o envo de 10.000 exemplares a las escuelas de Espaa, por medio de las Sociedades Espaolas de la Argentina. Es hora -afirma- de que el nio sienta, por el conocimiento de los verdaderos valores de Espaa, la honda satisfaccin de ser espaol95.

Caricatura de Xavier Bveda publicada en La Libertad, Mendoza, 22 de novembro de 1933

95. Correo de Galicia. Bos Aires, 26 de abril de 1934.

78

Xavier Bveda

Presenta Bveda o libro como unha alegacin contra a lenda negra espaola que, sobre todo dende o sculo XIX, via sendo alimentada dende Norteamrica e espallada mesmo dende os manuais escolares infants. Claro que esta reivindicacin do hispnico, acorde en parte co que Unamuno expresara no seu ensaio Hispanidade publicado en Sntesis no ano 27, difera no seu fundamento da impulsada por Don Miguel, que lle outorgaba lingua a capacidade para irmandar todos os pobos que se comunican en espaol, lonxe doutras continxencias polticas ou raciais. Bveda pon a nfase no talante maternal da conquista espaola e no espritu mater96 que se mantn nos pobos de Amrica e os engrandece. Parece estar lonxe da igualdade e tabula rasa que propugnaba Unamuno ao manter conceptos tan caducos como o de madre patria, pero, evidentemente prximo s posturas mis reaccionarias das organizacins espaolas mantidas polos emigrantes. Cabe pensar que as sas querencias por Unamuno fan que anien as teoras deste baixo os seus propios comentarios. O 16 de outubro do ano 1935 publcase en Crtica unha entrevista a Bveda na que se adhire s protestas da comunidade espaola polo escamoteo del Da de la Raza; do mesmo xeito que o seu mestre Unamuno97, Bveda afirma:
La fiesta de la Raza, es en realidad la fiesta del idioma comn, ya que en la enorme extensin ideal de su contenido, ese da engloba la Da de la Raza es la exaltacin del espritu que responde a los pueblos
96. Son moitas as declaracins prensa de Bveda onde se remarca este concepto. Vaia de mostra esta publicada en Mendoza no xornal Los Andes, xoves 23 de novembro de 1933: Y sobre todo, (mi anhelo) es ver qu nexos de lo hispnico quedan aqu. Estoy convencido, por diversas impresiones que he recogido a travs de varios puntos del territorio, que en pocas partes de Amrica como en la Argentina se conserva ms acendrado el espritu mater de la raza. 97. Nos ensaios titulados La Fiesta de la Raza e De nuevo la raza, Unamuno baseaba no compoente lingstico -e todo aquilo que comporta una concepcin de la vida y del destino humano, un arte, una filosofa y hasta una religin- o seu concepto de raza.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

79

significacin espiritual de muy diversos conglomerados humanos. El de nuestro idioma, y ms que nada la manifestacin de sus sentido espiritual, de su etos, del sentido del hombre como ser moral y responsable de su propio destino, concepcin de individualismo transcendental de tpica raz ibrica98.

A pegada unamuniana vai ser determinante sobre todo na sa obra potica posterior, Integracin del hombre, que se publicar en outubro de 1934 tamn a cargo do mecenas V. Grego. Parte das composicins que integran o poemario foron inspiradas e escritas durante a xira anterior, e absolutamente todas estn dedicadas, moitas familia de Virginio Grego, pero tamn a outros mentores: Gregorio Maran, Ortega y Gasset, Cansinos Assens, Miguel de Unamuno, Blanco Amor, Manuel Azaa... O libro, despedida oficial do seu labor literario en verso, contn dous poemas escritos en galego en homenaxe a Ramn Mndez, e nel todo, temas e motivos, evidencia cles son as reflexins deses anos de estudio histrico filosfico. Non deixa de ser significativo o subttulo do poemario, Poemas en profundidad, como resposta a unha busca de novas formas. Bveda est en el momento arduo y difcil de la filosofa; en las horas de las tremendas preguntas99, afirma o comentarista que fai unha das poucas recensins que recibiu Integracin del hombre, e destaca la belleza del acento agnico dos seus versos, entendendo a expresin nun sentido unamuniano. Poemas como Hombre e Dios hispnico, que xa lle anunciara prensa durante a xira de conferencias, dedicados cada un deles s figuras de Ortega y Gasset e Unamuno, evidencian a significativa influencia que estes autores tiveron na sa obra. El tema vital de Integracin del hombre es, efectivamente, la perpetua agona en el tiempo del hombre (...) Ese mstico anhelo, esa desesperada angustia de Dios se expresa plenariamente en Alta noche del Hombre, poema que en su forma, estilo y esencia delata
98. Crtica, Bos Aires, 16 de outubro 1935. 99. El Litoral, Santa Fe, 22 de decembro de 1934.

80

Xavier Bveda

-como muchos otros de Bveda- una fuerte influencia del ms hondo poeta lrico espaol moderno: de Don Miguel de Unamuno- afirma Luis Miguel Soler Caas100. As teimas son xa coecidas e responden a esa determinacin que leva a Bveda a aproximarse intelectualidade espaola do momento; meterse naquela esencia do espaol, a travs da meditacin filosfica, a crise mstica, a relixin, o tema da raza, o home hispnico en Amrica, a vivencia determinante da paisaxe, vencellan o noso autor co ton adoutrinador e o aquel filosfico que o novo humanismo espaol, por medio de figuras senlleiras -Ortega, Unamuno, Maeztu101- estaba a espallar por Amrica daquela. En 1935, tamn por xentileza de Virginio Grego e como corresponde ao seu proxecto cultural, edtanse 5.000 exemplares dun novo libro, Tertulias Literarias, que, do mesmo xeito que se fixera con Humanismo espaol, se distriben gratuitamente polas escolas do pas. Nestas Tertulias Literarias, reproduccin das emitidas a travs de Radio Prieto durante os meses de novembro e decembro de 1934 e xaneiro de 1935, Bveda emula aquelas vividas por el mesmo no Madrid bohemio de principios de sculo. O autor d a imprimir as sas conversas radiofnicas charlas ou mis ben comentarios sobre literatura de cada noite, nun ton que s veces quere ser lixeiro e familiar e s veces erudito e mesmo resabido, mesturando a reflexin pseudofilosfica co anecdotario persoal. Amosa as sas opinins sobre o que el entende por cultura, sobre figuras pasadas e temas de certa actualidade -Galds, Rosala de Castro, Jos
100. Soler Caas, Luis Miguel: Integracin del hombre. Cabildo, Bos Aires, domingo, 31 de xaneiro de 1943. Esta crtica faise con motivo da publicacin de Cantos de la Aurora y de la Noche (1942), onde Bveda, ademais de incorporar poesa indita, reimprime os poemas de Integracin que a crtica ten considerado o mellor do seu labor en verso. 101. Este autor publica en 1934 Defensa de la hispanidad. Sobre a relacin de Bveda con Ramiro de Maeztu, ver a carta que lle enva o embaixador espaol en 1928 agradecendo Tierra nativa, e onde se observa a comn opinin dunha Espaa que cingue s bos povos ibricos.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

81

Enrique Rod, Miguel de Unamuno-. Para iso vlese, a xeito de recensin, de libros que deducimos que son capitais no seu ideario: Concepto y tragedia de la cultura de Jorge Simmel, El saber y la cultura de Max Scheller e, sobre todo, Unamuno: Del sentimiento trgico de la vida, Vida de Don Quijote y Sancho... As pxinas finais do libro conteen crticas escollidas sa obra; vemos al fragmentos de notas periodsticas laudatorias e extractos do seu epistolario privado case sempre agradecementos polo envo do libro en cuestin.

A Guerra Civil espaola


Espaa necesitaba una sangra de estas para reaccionar, para darse cabal cuenta de que viva, y agigantarse una vez ms102.

Semella evidente que as relacins de Bveda coa intelectualidade espaola afn repblica anuncian cal ser a postura que tomar unha vez que estala a confrontacin en Espaa. O seu labor en Radio Prieto obrigbao a dar novas diarias do que estaba a acontecer na pennsula e dende al decntase abertamente por denunciar o levantamento103. Pouco antes do suceso, en declaracins a Crtica, o 9 de abril de 1936, Bveda opina sobre a destitucin do presidente Alcal Zamora e mira o destino do seu pas con optimismo. A penas tres meses mis tarde, na mesma publicacin, un titular anuncia unha entrevista a Bveda con estas palabras: Es
102. Crtica, Bos aires, 18 xullo de 1936. 103. Na introduccin que Nstor Astur Fernndez fai nica antoloxa potica de Bveda publicada despois da sa morte afirma que Bveda toma partido decidida y categricamente, del lado de la Repblica. Como a tantos otros, esa actitud habra de acarrearle sinsabores y distanciamientos. (Antologa potica de Xavier Bveda. Bos Aires, Ediciones Los Pinos, 1970).

82

Xavier Bveda

doloroso pero necesario lo que ocurre en Espaa. O noso autor est a celebrar o vigor e a grandeza dun pobo que loita pola sa liberdade fronte a un fato de militares rebeldes, e pregunta de cl sera o rxime que xurdira do triunfo desta contenda di:
Supongo que continuar la Repblica, mucho ms firme que antes, aun cuando ahora mucho ms resueltamente orientada en la izquierda. El comunismo, si llegara a establecerse, no podra perdurar, porque toda la regin vital de Espaa est profundamente apegada a la pequea propiedad. Pero incluso en el caso de que se sostuviera un rgimen comunista, este no podra tener el carcter del ruso, por ejemplo; sera una cosa distinta, hija de nuestra raza y al calor de nuestro cielo, as, profundamente humana104.

Bveda opina que no fondo do conflicto non hai mis que el esfuerzo egosta [das forzas reaccionarias] por sostener privilegios incompatibles con el progreso y la realidad actual.

Fotografa coa que Garca Lorca agasalla a Xavier Bveda en Bos Aires na poca da estrea de Bodas de Sangre

A marcha dos acontecementos co enfrontamento das das Espaas, o elevado nmero de mortos, leva a Bveda a tomar,
104. Crtica, Bos Aires, 18 de xullo de 1936.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

83

incomprensiblemente dada a sa firmeza inicial, unha ambigua postura humanista onde parece eximirse de todo compromiso ideolxico e fala da grandeza de calquera dos bandos en loita, vamos a negarle civilidad a los hombres de las derechas que matan y mueren cual los de la izquierda?105. Aqu est! e Crtica publicaron naquela poca declaracins certamente esquivas dun Bveda que semella vacilar nos seus propios pasos106; as colaboracins en prensa queren dicir unha cousa e as emisins radiofnicas outra ben distinta. Representativa desta actitude descomprometida e pretendidamente conciliadora a sa obra teatral Caos107 que Bveda publicou en 1938, en plena contenda blica, e que nunca chegou a ver representada. A obra, como vn sendo habitual na prctica do autor, est dedicada s senadores arxentinos Alfredo L. Palacios, Carlos Serrey e Hctor Gonzlez Iramain, que lle axudaron a dar refuxio a algns exiliados, de izquierda y de derecha, que fuxan da guerra. A que foi a sa primeira incursin no xnero dramtico, denunciar os horrores que todo enfrontamento fratricida trae consigo dende a atalaia do humanismo, sen afondar no feito histrico, non tivo a recepcin que o autor esperaba e foi criticada pola sa ambigidade108. Os argumentos humanistas perden peso cando tropeza con sucesos como o asasinato de figuras como Garca Lorca, a quen tratou cando estivo na Arxentina e a quen, sen dbida, admiraba. No quiero creer que Garca Lorca fue fusilado reza
105. Aqu est!, Bos Aires, ano I, 17 de agosto 1936, n. 26. 106. Como mostra da aparente incomodidade que se veu sometido Bveda debido a este asunto pertinente destacar a aclaracin que, en nota manuscrita, far a unha entrevista publicada por Crtica, o 26 de agosto de 1936, nun recorte de prensa dos seus papeis persoais actualmente depositados na R.A.G.; nela desmente e corrixe moitas das afirmacins contidas no artigo en cuestin, tanto que desvirta a impresin inicial que produce a sa lectura. 107. Bveda, Xavier: Caos. Bos Aires, Anaconda, 1938. 108. Vid. Vilanova Rodrguez, Alberto: Los gallegos en la Argentina. Bos Aires, Ediciones Galicia, 1966.

84

Xavier Bveda

un titular dun artigo que Bveda publica en Crtica. En el momento en que golpeo frenticamente sobre la mquina de escribir estas palabras incrdulas y horrorizadas que dispara mi alma, tengo frente a m expresamente colocado por mis manos sobre mi mesa, el retrato que Federico me dedic en Buenos Aires y que consagra de por vida nuestra devocin109. Nada de denuncias; un negar a evidencia e un alarde de amizade, a iso queda resumida a necrolxica. Tal e como se apunta, de xeito ben certeiro, en Crtica falar do papel do programa radiofnico Radio Prieto durante a Guerra Civil: Xavier Bveda habla sobre la actualidad espaola y debe hacerlo dentro de una discrecin partidaria que no desate sobre la estacin las furias de determinados sectores de la colectividad espaola110.

Bveda e o teatro
El teatro es, esencialmente, intrprete. No es la presencia de un gran autor el que determina la existencia de un gran teatro. Lo contrario es lo cierto111.

Logo de pregoar o seu abandono da poesa para dedicarse a outros xneros que o atraen mis polo seu prosasmo, Bveda inicia a sa andaina teatral en 1936 coa posta en escena de Laura busca un amante112. Esta experiencia, realizada por un grupio de afeccionados con mis boa vontade que medios e que non parece
109. Crtica, Bos Aires, xullo de 1936. 110. Crtica, Bos Aires, 18 de setembro de 1936. 111. Bveda, Xavier: Acerca del teatro. Ensaio indito depositado no Arquivo Xavier Bveda da R.A.G. que inclumos nesta publicacin. 112. A noticia desta estrea tommola de Crtica, Bos Aires, 18 de outubro de 1936.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

85

que fora considerada pola crtica seria do autor, foi o seu primeiro intento dentro da farndula. Unha farsa fluda chea de situacins graciosas, equvocos e enxeo verbal, amais de certo toque absurdo que a libera, en parte, de caer na frivolidade da comedia de saln que imperaba na escena comercial bonaerense. Pero sen dbida a entrada oficial vira mis tarde, e con gran recoecemento, con Tierra Dura, en 1938, cando o 16 de outubro estrea a obra no Teatro Smart con posta en escena do nomeado autor e director Samuel Eichelbaum113, representada pola compaa de Pedro Lpez Lagar. A partir dese momento, e sen ter en conta a publicacin en 1942 de Cantos de la aurora y de la noche. Integracin del hombre, que via a ser unha reedicin do ltimo poemario co engadido dalgunha poesa indita, e de Cartas a una mujer, compilacin feita a partir dun programa radiofnico, Bveda entrgase por completo sa produccin teatral e ao seu labor como xornalista de radio e mesmo fai algunha colaboracin para televisin. Tierra dura, traxedia de ambiente rural e con reminiscencias lorquianas, que no dicir da crtica gozou dun grande xito, non foi publicada ata 1943. Da obra dixo o autor no momento da sa estrea: Lo que ms me satisface de Tierra dura y lo que estoy seguro que llegar de manera directsima a mi espectador, es la profunda identificacin racial y telrica que media entre los protagonistas de mi obra y el suelo geogrfico que los sustenta114. Tierra dura est ambientada no rural casteln e conta as relacins entre dous irmns, labrador un e pastor o outro, traslacins do mito bblico de Can e Abel. A crtica saudou con galanura estes inicios na farndula
113. Samuel Eichelbaum foi dramaturgo e a partir de La mala sed (1920) representante dun teatro psicolxico que, s veces, recorre mito clsico no seu intento de ilustrar conflictos do inconsciente: Cuando tengas un hijo (1929). Representante da que foi unha tendencia do teatro bonaerense dominada pola temtica psicanaltica, logo sufriu unha evolucin que o levou cara a un teatro mis atento a outro tipo de manifestacins como Un guapo del 900 (1940) ou Un tal Servando Gmez (1942). 114. La Nacin, Bos Aires, sbado 15 de outubro de 1938.

86

Xavier Bveda

do autor novel anda que as opinins foron unnimes hora de sinalar a influencia, s veces excesiva, de Garca Lorca e de Unamuno. Si bien advirtese en el fondo de la pieza y en algunos aspectos formales la influencia de Garca Lorca, el seor Bveda realiza una labor bien personal115. Muy vivas son, en cambio, en toda la obra, las [referencias] de Bodas de sangre. En espritu y forma, Tierra dura es lorquiana, y ms que en su prosa trabajada, escueta, en su verso lrico, que, a veces, se acerca con la seguidilla, al folklore, y otras se levanta con el endecaslabo. Esta fuerte influencia, lgica en una obra inicial, que, por otra parte es mucho ms que una promesa, acaso hace sentir su demasiado peso sobre el drama116. Tras dela vir Galicia madre (1944), que non pode ocultar a sa filiacin co Valle Incln das Comedias Brbaras, e que ser representada en varias ocasins, a primeira delas no Teatro Mayo de Bos Aires en 1940 pola compaa de Herminia Pearanda e a segunda no Teatro Sols de Montevideo da man da compaa de Mara Guerrero e Fernando Daz de Mendoza. En 1945, no Teatro Arxentino, a compaa de Garca LenOrnat estrea El perfecto optimista e en 1949 o T.E.A. (Teatro Experimental Argentino), dirixido por Julio Kaufman, fai unha nova posta en escena da comedia Laura busca un amante. Son estas, obras de enredo, lixeiras, con abundantes toques efectistas pero de bo ton, de acordo co que se produca na alta comedia da capital. O teatro, do que Bveda nalgunha ocasin dixo Hoy los autores se acercan al teatro porque, entre todos los gneros literarios, es el que produce ms dinero, al par que ofrece popularidad117, era, anda daquela, un valor seguro, espectculo multitudinario, lugar encontro da sociedade burguesa bonaerense. Sen embargo a crise non tardara en chegar; coincidindo coa etapa peronista, prodcese o peche de salas teatrais de gran prestixio. As causas son variadas e teen que ver
115. La Prensa, Bos Aires, domingo 16 de outubro de 1938. 116. La Nacin, Bos Aires, domingo 16 de outubro de 1938. 117. Acerca del teatro, X. Bveda, Vid. nesta publicacin.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

87

coa falta de apoio estatal ou co traslado dos intereses de pblico e actores118 cara a novas expresins como o cine e a televisin, que proporcionaban a un unha distraccin alternativa barata e cmoda, e a outros, os intrpretes, amplas e substanciosas posibilidades de expansin. Daquela, a renovacin teatral vir da man de grupos de afeccionados formados por mozos s que lles gustaba a experimentacin e con intereses moi afastados dos que tivera o teatro comercial das grandes salas. Era este un teatro preferentemente universitario, feito en pequenos espacios alternativos e arredado dos circutos comerciais, anda que verdade que sempre existiu un recuncho, apartado da consideracin da elite cultural, no que se acochaba o teatro mis popular que enfeitizaba inxente cantidade de emigrantes que albergaba a urbe arxentina, porque era capaz de descubrir as sas propias contradiccins. A tendencia popular que se estaba a desenvolver en Arxentina dende as primeiras dcadas en forma de sainetes e farsas mis ou menos dependentes de frmulas importadas de Europa tivo, a partir dos anos trinta, unha particularsima manifestacin co xnero do grotesco. Este hbrido de farsa e traxedia que foi o grotesco crioulo mesturou o ambiente e os tipos mis populacheiros coa crtica social e poltica, cunha gran calidade que conquistou moitos achados estticos. Xavier Bveda, logo de traballar nunha lia de teatro potico e filosfico, vai, conforme evolucin dos tempos, inclinando a sa balanza dende a traxedia comedia lixeira e compracente. Deste xeito, cando estrea El perfecto optimista o 19 de maio de 1945 xa variara a temtica e o ton da que fora a sa obra dramtica anterior,
118. Hoy estamos en la poca de los astros, algn da se ver que estos fulgentes meteoros, que arrastran su cola por la escena, solo cayeron en el teatro para hacer su noche ms tormentosa. As de lcidas foron as palabras de Bveda en Acerca del Teatro cando empezaba a cambiar a estructura piramidal da compaa dramtica. Do teatro de divos pasouse ao teatro de compaeiros, onde non era preciso empregar a unha gran figura como reclamo ante o pblico.

88

Xavier Bveda

ambientada no mundo rural espaol ou galego. Obras como Tierra dura ou Galicia madre respondan a unha visin do mundo con estructuras preindustriais e relacins feudais, onde a terra, smbolo mstico da nai, funciona como forza telrica, tal e como se manifestou, alomenos nalgunhas obras, nos autores que foron puntos de referencia capitais para Bveda: Valle Incln e Garca Lorca. En El perfecto optimista, que o autor cualificou xenericamente como Divertimento, a accin sitase no Bos Aires coetneo autor. Un espacio urbano e cosmopolita onde, dunha maneira moi transversal, aparecen conflictos latentes na sociedade do momento. O emigrante en paro e a desilusin canalizada cara a outras vas alternativas como o espiritismo son temas claves da obra de Bveda119. Non se trata de presentar unha problemtica social dun xeito polmico; mis ben hai un desexo de enfatizar os aspectos concretos do personaxe evitando as tensins. Rozo el problema social sin estridencias, de un modo amable, encargando al humorismo la tarea de limar ciertas asperezas, afirma o autor nunha entrevista concedida no momento da estrea, El tema de la pieza tiene contornos poticos y otros aspectos muy relacionados con la vida en nuestro ambiente, en este Buenos Aires donde se venden tantas cosas que no son sino ilusiones, y a un precio muy elevado120. Sexa como for, os textos dramticos de Bveda, que quedaron inditos, seguiron xa esa pegada determinada polo fino ambiente de sala burguesa. Cun fo de humor ocorrente e certo toque absurdo pretenda aproximarse aos gustos de vangarda que comezaban a callar na escena arxentina. Malia o seu interese exclusivo polo teatro xa non se volveu representar obra ningunha de Bveda e entn el dirixiu todas as sas esperanzas cara a un porvir madrileo.
119. Convn recordar como por esa poca o dramaturgo Roberto Arlt estaba a traballar coas mesmas teimas nas sas farsas trxicas como El desierto entra en la ciudad (1942) ou La fiesta del hierro, estreada o 18 de xullo de 1940, onde a esttica do grotesco fltrase entre un realismo asumido e un psicoloxismo de parentesco pirandelliano. 120. El Diario Espaol, 20 de maio de 1945.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

89

Arranxando o retorno. Derradeiros tempos


En mi el galleguismo no fue nunca un accidente, sino una vocacin, y todo lo que en mi obra pueda haber de valioso es gallego por su contenido121.

O teatro foi a opcin final dun Bveda que durante os anos 50 a penas se dedicaba seu traballo en radio e mantia as escasas participacins nos actos organizados pola colectividade galega. Esta relacin de Bveda co ambiente peninsular en xeral foi constante e conservouse longo dos anos; mesmo chegou a desempear, nos ltimos tempos, un cargo na Comisin de Cultura do Centro Gallego. Tivo a coto o seu posto de honra nos actos que as numerosas sociedades galegas organizaban co gallo de celebrar calquera

Xavier Bveda acompaado de Ricardo Rojas nun dos seus programas radiofnicos (Arquivo R.A.G.)

121. Carta de Xavier Bveda a Fernndez del Riego desde Bos Aires, 20 de novembro de 1954.

90

Xavier Bveda

acontecemento. Participou nas homenaxes a Murgua, Castelao, Gonzlez Carbalho e Mara Casares, estivo presente no I Congreso da Emigracin celebrado no ano 1956, anda que non tivo participacin activa, e foi membro da A.G.U.E.A. Tamn lle enviaba asiduamente pequenas colaboracins s publicacins galegas, de modo que se pode afirmar que a sa foi unha presencia constante nos actos culturais oficiais e nos organismos representativos correspondentes. Era a sa unha postura de estar a ben coas institucins e manter unha actitude permeable e amigable coas distintas faccins en que estaba dividida a comunidade galega. Isto provocou as antipatas que cara a el tia o sector galeguista mis esquerdista e comprometido; non hai que esquecer que Bveda aspiraba a ser considerado dentro das letras espaolas. A especial situacin que se viviu en Bos Aires, na chamada quinta provincia galega, a partir da Guerra Civil, foi algo excepcional. Al confluron e traballaron arreo intelectuais chegados a travs do exilio e a emigracin, en contacto cos que permanecan en Galicia atenazados por unha dictadura que os obrigaba exilio interior. En Arxentina construuse un proxecto cultural galego feito por todos aqueles que soaban unha Galicia distinta. Xavier Bveda non foi indiferente a este clima de optimismo. O contacto con Castelao, Rafael Dieste, Lus Seoane e outras figuras senlleiras, o pulo que as editoriais galegas en Bos Aires lles daban s nosas letras, todos estes factores unidos necesidade de non quedar marxe cando xa se lle pecharan outras portas fixeron que o noso autor iniciase un progresivo movemento de aproximacin cultura galega. Comeza a escribir en lingua galega as sas conferencias e tamn algn poema, como os que leu na homenaxe a Mara Casares122. Incluso sente que
122. Diversas testemuas informan de que Bveda escribiu poemas en galego, os cales leu publicamente en distintas ocasins; sen embargo ningn deles foi includo no volume de poesa completa que o autor deixou preparado antes de morrer e tampouco aparecen nos poemarios inditos Gamas verdes (1962) e El Santo y el poeta (1962).

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

91

preciso xustificarse. Nunha conferencia lida cando se celebraba o primeiro lustro da morte de Castelao di:
Por eso, nistres intres a que mestou referindo, gallego emigrado bastballe saber que levava terra no curazn, e sentase tanto mais gallego segn fora a door con qua sofrise. Galicia era a forma da sua ternura, e nada que semellase intresado poda interporse intra terra e l. Dah que todo problema real se soslaiase; inda mais, todo planteamento dun probrema con relacen condicen verdadeira de Galicia, calificbase de poltico, i-era arrenegado pol-os nosos homes.(...) Dah que tdo probrema concreto franos noxoso. Como si, estando debruzados, alguen tirase unha pedra para enlavar o fondo123.

O sentimento cara terra o concepto que vai vertebrar a sa teorizacin sobre a psicoloxa do emigrante. Bveda exprsao contundentemente: O emigrante un home que se desplazou da terra s para gaar dieiro. E por iso e expricable quo que supo conquerilo, constituya o seu ideal do home triunfador124. Nun momento en que a intelectualidade galega discuta sobre a problemtica da
123. Bveda, Xavier: No pirmeiro lustro da morte de Castelao. Discurso pronunciado no Centro Orensano de Bs Aires. 7 de xaneiro de 1955. Mis adiante anota que a esta actitude pouco comprometida dos galegos de fra correspondalle unha similar en Galicia: Si aquiles homes soio foron adirixidos pol-o sentimento, se non quixeron ter concencia dos probremas xeraes de Galicia, en xusticia hai que recoecer que na misma Galicia eran meditacins dunha minora, pois al tambn a eispresin da terra era un sentimento, e tia, comeiqu, unha constancea lrica. 124. Bveda, Xavier: Homaxe a nai galega. Discurso lido no Centro Gallego de Bos Aires o 23 de xullo de 1953. No n. 484 de A Nosa Terra, Bos Aires, agosto de 1953, na recensin que se fai dos actos celebrados co gallo das patriticas Xornadas Galegas comntase con ton crtico esta intervencin de Bveda, que fai unha interpretacin un tanto caprichosa encol dos ricos como factor decisivo no desenrolo i engrandecimento das institucins da nosa coleitividade.

92

Xavier Bveda

emigracin, a postura de Bveda incide unicamente nun punto: a nica aspiracin do emigrante son os cartos.
Na psicoloxa diste home, este punto constituye a sa grandeza e a sa limitacen; a sa grandeza, porque dise punto neco, -o afn de poder- xurden todos os seus feitos; a sa limitacen, porque poer o mpetu de toda vida a ise logro neco, equivale a acortar o vo das azas da nosa ialma. Por eso sa vida sentimental, mais cunha fluenza nada do propeo esprito, unha invencen, unha fantasa, nada da limitacen dos seus aceis125.

Bveda a carn de Salvador de Madariaga en Radio Argentina, onde organiza conferencias radio-telefnicas

Nos anos cincuenta Bveda inicia contactos coa intelectualidade galega que non tomou o camio do exilio; coece, entre outros, a Fernndez del Riego, con quen establece unha certa relacin epistolar126. Este, que coecera a Bveda nunha estada sa na Arxentina, dende as pxinas da publicacin La Noche fala deste
125. bidem. 126. Vid. as cartas includas nesta publicacin.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

93

escritor descoecido para o contexto cultural de Galicia, o que provoca o seu resentimento. Bveda, que acariaba a idea do retorno, desexaba darse a coecer, pero aturou malamente o cualificativo de olvidado na sa terra, que era algo, como vemos no epistolario que mantn con Paz Andrade, que o desacougaba. Fronte a outros intelectuais galegos que nos das derradeiros buscaron na terra e cultura propias certo refuxio127, tal foi o camio que seguiu o seu curmn e compaeiro Eduardo Blanco Amor, Bveda continuou ata a fin coa sa teima, ter un sitial nas letras espaolas. Quixo triunfar nos escenarios madrileos co seu teatro e atopar a fama perdida polo camio. O 16 de setembro de 1963, despois de ser despedido cunha homenaxe no Centro Gallego de Bos Aires, Bveda128 embarca con rumbo a Espaa co propsito de dar a coecer a sa obra literaria, interesado, sobre todo, en estrear nos escenarios madrileos a sa tarda obra teatral. Levaba como equipaxe varios textos dramticos inditos nos que estivera a traballar a correr no ltimo ano: Los derechos de la locura, El otro Digenes, Tro apasionado, Tuya libremente e No va ms, e ademais dous poemarios, El santo y el poeta e Gamas
127. Vid. Varela Iglesias, Jos L: Literatura e emigracin galegas: Xavier Bveda e lvaro de las Casas. A literatura do exilio galego en Amrica. Coleccin Letras, n. 4, Santiago de Compostela, Fundacin Alfredo Braas, 1995, p. 109-127. Neste artigo o autor fai unha breve anda que atinada aproximacin figura de Xavier Bveda; ao falar da sa traxectoria esttica di: dicir, que Bveda, despois de ver como os seus mestres de La Centuria dan o paso a unha literatura vinculada a uns intereses literarios e artsticos e ata os intereses econmicos e polticos, por suposto, do propio pas el segue mantndose leal, fiel ou inmbil, como vostedes queiran, dentro dunha literatura vinculada a Rubn Daro, dicir, anda post-modernista. 128. Pola informacin que d Gonzalo Allegue na sa biografa: Eduardo Blanco Amor. Diante dun xuz ausente. Vigo, Editorial Nigra, 1993, p. 282, parece que esta viaxe foi financiada pola mediacin de Ramn Mourente, director de inclinacins franquistas do xornal Faro de Espaa, quen tamn axuda un pouco a Blanco Amor na sa viaxe do ano 1963. O hbil Xavier Bveda, descubridor desa Nova Amrica que se chama Ramn Mourente, a cambio dunhas cuartillas para Faro de Espaa consegue cen mil pesos para a viaxe, mis doce ou catorce mil pesos ao mes polos artigos.

94

Xavier Bveda

verdes, de ambiente galego e mirada nostlxica, unha poesa longamente revisada pois foi escrita xa dende as sas viaxes dos anos vinte a Galicia. Logo de ser recibido por uns parentes en Barcelona dirxese a Madrid, onde o agardan compaeiros e amigos doutros tempos como Eugenio Montes. A recepcin en Madrid foi clida. Por medio do amigo Montes coece a Mariano Tudela e a outros escritores galegos novos que residen daquela na capital espaola. Na casa de Carlos Martnez Barbeito le algunha comedia; coece tamn a Csar Gonzlez Ruano; estaba previsto que pronunciase unha conferencia no Centro Gallego de Madrid e tamn no Ateneo; ademais Montes contacta con Fernn Gmez para ver de axudalo a estrear unha comedia... Pero todos estes proxectos quedan inconclusos. Na tarde do 31 de outubro, vspera do da de defuntos, a Xavier Bveda sobrevenlle un ataque cardaco que non pode superar. Chama a Mariano Tudela, que acode cun mdico vella pensin onde reside. Cando chegan al Bveda xace morto na mesma butaca dende onde chamou por telfono.

Xavier Bveda na homenaxe de recibimento coa que o agasalla o Centro Gallego de Madrid en outubro de 1963

Un da antes, o 30 de outubro, entrevistrase con Gonzlez Ruano no caf Teide, onde este adoitaba escribir as sas colabora-

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

95

cins na prensa. Pouco despois do pasamento do escritor, Gonzlez Ruano cumpre a promesa que lle fixera e escribe un artigo no ABC na sa honra, anda que este escrito , lamentablemente, unha nota necrolxica: Xavier Bveda: cita con la muerte129. Nela debxanos a figura dun Bveda cargando coa sa sempiterna carteira chea de recordos, atestada de recortes de prensa que repasaba constantemente quizais para sentir el mesmo que todo aquilo vivido fora real e non deixarse levar pola sensacin de fracaso; un Bveda desencantado despois do reencontro cun Madrid que nada se pareca ao da sa mocidade e que non embargante amosaba anda un entusiasmo, pode que excesivo, por estrear das obras teatrais, Me ser difcil, porque, despus de cuarenta aos, no me conoce nadie130. Un Bveda sabedor de que aquel xa non era o seu sitio, que non haba nada que facer al onde ningun o recordaba e desexoso de volver rutina e seguridade dun Bos Aires que, por fin, asume como a sa patria. Abandona a idea inicial, que levaba anos agarimando, do retorno definitivo e o establecemento cmodo na capital de Espaa vivindo do teatro ou da prensa. Me vuelvo a Buenos Aires. En realidad no s yo mismo por qu he venido. Algo as como misterioso. Necesitaba ver Espaa. Nin tempo tivo de voltar a Galicia131, a terra natal, que lle dedicou o poemario serodio de Gamas verdes. Tamn Mariano Tudela, impresionado pola morte repentina e afectado polo triste velorio da noite de defuntos, escribe a sa emocionada lembranza132. A casualidade quixo que o mesmo da 1 de
129. Gonzlez Ruano, Csar: Xavier Bveda: cita con la muerte. ABC, Madrid, 9 de novembro de 1963. 130. bidem. 131. As informacins sobre a sa posible estada en Galicia son contradictorias. Mariano Tudela (1993) afirma que Bveda estivo en Ourense antes de reencontrarse con el en Madrid pouco antes do seu pasamento. 132. Tudela, Mariano: A Xavier Bveda, por ltima vez. El Ideal Gallego, 8 de novembro de 1963. Nesta especie de misiva de despedida, Tudela fala, en segunda persoa, con Bveda, confesndolle as sas vivencias daquel da en que el finou e manteno informado tamn das xestins para axudalo a representar o seu teatro: Sabes?

96

Xavier Bveda

novembro sara en El Ideal Gallego unha nota escrita por el das antes que anunciaba o regreso daquel autor ourensn que triunfara no Madrid dos anos vinte. Nela daba conta, de seguro con nimo de axudalo a reiniciar a sa carreira, do interese de Bveda por dar a coecer o seu teatro. Es un hombre que sabe que hay que vencer a la inevitable sensacin de la angustia del regreso, ahuyentar espectros y derribar nostalgias para plantarse en el presente indefectible, inexorable y, por qu no?, entraablemente hermoso tambin. Todos os apoios foron poucos para ocultarlle a Bveda unha verdade que bouraba nel con angustia, xa o seu momento pasara. Anos despois, moitos anos despois, Tudela volvera o seu recordo a aqueles momentos e a aquel personaxe:
Despus de aquella lectura llegu a alcanzar los talantes equivocados del poeta y la posible tragedia personal a la que podan dar lugar. La hora de su voz y de su palabra haba pasado. En Espaa y posiblemente en cualquier otro sitio el teatro que Xavier Bveda crea muy nuevo sonaba a rancio, a trasto viejo y ya intil de otro tiempo. Me parece que todos los que asistimos a la velada entendimos lo mismo y algo de ello me confi ngel Lzaro. El nico que mantena la esperanza a flor de piel era el viejo ultrasta, que deseaba morir con las botas puestas y olor de celebridad teatral133.

O finado foi soterrado no cemiterio da Almudena en Madrid. O Centro Gallego da capital fxose cargo do enterro e organizou un acto de homenaxe no que participaron Manuel Hermida Balado,
He tenido carta de Eugenio desde Roma. Hoy mismo. Me pide tus seas y dice que yo te de las suyas. Ya se ha puesto en contacto con Fernn-Gmez para lo de tu comedia. Y espero que Nuria Espert conteste muy pronto a mi carta de presentacin... En fin, Xavier, adis. Catorce das de conocimiento levantan montaas de amistad. 133. Tudela, Mariano: Xavier Bveda: el ltimo ultrasta. La Corua: paraso del turismo, vern, 1993.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

97

Carlos Martnez Barbeito e Mariano Tudela. Na capital arxentina houbo pranto na prensa pola sa morte. Ignorante da proporcin da traxedia, unha viva ficaba soa en Bos Aires cunha hipoteca e numerosas dbedas. Xavier Bveda, o poeta autodidacta, o traballador a soldo da literatura, morra na compaa daquelas das pragas das que fuxira, dende os seus comezos ourensns, toda a sa vida, a pobreza e o esquecemento. Luis Martul - Carmen Luna - Mara Goln
Grupo de investigacin de Literatura Hispanoamericana Universidade de Santiago de Compostela

98

Xavier Bveda

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

99

BIBLIOGRAFA CITADA De Xavier Bveda El madrigal de las hermosas: semblanzas de mujeres orensanas.
Ourense, imp. de La Regin, 1917134.

Epistolario romntico y espiritual. Rosario lrico y otros poemas. Prlogo de Couceiro Freijomil. Ourense, imp. de La Regin, 1917.

Poesas del Ultra. Un automvil pasa. Grecia, n. 13, 15


de abril de 1919.

Los Poemas del Ultra. Miedo. Grecia, n. 14, 30 de abril


de 1919.

La plstica del ambiente. Grecia, n. 23, 30 de xullo de


1919.

A la seorita Matilde Bugallal (en su boda). Vida Gallega,


Vigo, 31 de xullo de 1919.

Los poemas de los pinos. Prlogo de Rafael Cansinos Assns.


Madrid, Grfica Ambos Mundos, 1920.

La luna, el alma y la amada. (Intermezzo lrico). Ilustracins


de Cndido Fernndez Mazas. Ourense, imp. La Regin, 1922.
134. A maior parte das composicins includas neste poemario foron publicadas no ano 1916 no Diario de Ourense.

100

Xavier Bveda

De los pazos gallegos. Versos de miedo y de supersticin.


Prtico e gravado de Fernndez Mazas. Ourense, imp. de La Regin, 1922.

Penumbras. La novela semanal. Bos Aires, 18 de abril de 1923. Los Motivos eternos: poemas. Bos Aires, La Facultad, 1927. Tierra nativa: emociones. Bos Aires, La Facultad, 1928. La esencia de lo espaol y otros temas. Bos Aires, Cabaut, 1929. Espaa). Bos Aires, Editorial Mundo Espaol, 1934.

Humanismo espaol: (Significacin histrica y cultural de Integracin del hombre: poemas en profundidad. Bos Aires,
Araujo Hnos., 1934.

Tertulias literarias. Bos Aires, imp. Araujo Hnos., 1935. Caos. Bos Aires, Anaconda, 1938. Acerca del teatro. Ensaio indito depositado na R.A.G. Cartas a una mujer. Bos Aires, El Ateneo, 1943. Tierra dura. Bos Aires, El Ateneo, 1943. Galicia madre: Comedia en tres actos. Bos Aires, El Ateneo, 1944. Aires o 23 de xullo de 1953.

Homaxe a nai galega. Discurso lido no Centro Galego de Bos No pirmeiro lustro da morte de Castelao. Discurso pronunciado
no Centro Orensano de Bs Aires. 7 de xaneiro de 1955.

Gamas verdes. (1962), indito. El santo y el poeta. (1962), indito. El perfecto optimista. (1963), indito. Digenes o los derechos de la locura. (1963), indito.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

101

Sobre Xavier Bveda Allegue, Gonzalo: Eduardo Blanco Amor. Diante dun xuz
ausente. Vigo, Nigrn, 1993. Astur Fernndez, Nstor: Antologa potica de Xavier Bveda. Bos Aires, Los Pinos, 1970. Cansinos Assns, R.: La novela de un literato, 2. Madrid, 1985, p. 283. Couceiro Freijomil, Antonio: Diccionario bio-bibliogrfico de escritores. Santiago de Compostela, Biblifilos Gallegos, 1951-1953. Lanza, Silveiro (editor): Gran Enciclopedia Gallega. Santiago, 1974. Martnez Ferrer, Hctor: Ultrasmo, creacionismo, surrealismo. Anlisis textual. Analecta Malacitana. Anexo XXVI, Mlaga, 1999, p. 49-53. Prez Leira, Lois: Protagonistas dunha epopeia colectiva. Vigo, Galicia en el Mundo, 1999. Prada, Juan Manuel de: Las mscaras del hroe. Barcelona, Crculo de Lectores, 1996. Prada, Juan Manuel de: Desgarrados y excntricos. Barcelona, Seix Barral, 2000. Tudela, Mariano: Xavier Bveda: el ltimo ultrasta. La Corua: paraso del turismo, vern, 1993. Tudela, Mariano: A Xavier Bveda, por ltima vez. El Ideal Gallego, 8 de novembro de 1963. Varela Iglesias, Jos L.: Literatura e emigracin galegas: Xavier Bveda e lvaro de las Casas. A literatura do exilio galego en Amrica. Coleccin Letras, n. 4, Santiago de Compostela, Fundacin Alfredo Braas, 1995, p. 109-127. Vilanova Rodrguez, Alberto: Los gallegos en la Argentina. Bos Aires, Ediciones Galicia, 1966.

102

Xavier Bveda

Obras de carcter xeral Carballo Calero, Ricardo: Historia de la literatura gallega


contempornea. Vigo, Galaxia, 1981.

Nez Seixas, Xos: O Galeguismo en Amrica, 1879-1936.


Sada, Edicis do Castro, 1992.

Ribera Llopis, Juan e Rodrguez Gonzlez, Olivia: O


modernismo do Cenculo de Ourense e a atencin s modelos catalns. Literatura modernista y tiempo del 98. Actas do Congreso Internacional. Lugo, novembro de 1998. Universidade de Santiago de Compostela, 2000.

Risco, Vicente: Obras Completas. VII vols., Vigo, Galaxia,


1994.

Rodrguez, Francisco: Anlise sociolxica da obra de Rosala


de Castro. Vigo, 1988.

Tzvi, Medin: Ortega y Gasset en la cultura hispanoamericana.


Mxico, Fondo de Cultura Econmica, 1994.

Torre, Guillermo de: Ultrasmo, existencialismo y objetivismo.


Madrid, Ediciones Guadarrama, 1968.

Videla, Gloria: El ultrasmo. Madrid, Gredos, 1971.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

103

Artigos xornalsticos lvarez, Basilio: El xito de Javier Bveda en Madrid.


Bellsimo discurso de Don Basilio lvarez. La Voz Pblica, Ourense, n. 322, 1 de decembro de 1916.

O To Marcos da Portela, 7 de abril de 1917. La alborada de un gran poeta. Versos de Bveda. Vida
Gallega, Vigo, 20 de abril de 1917.

O To Marcos da Portela. 21 de abril de 1917. Correa Caldern, E.:, Juventud que triunfa. Xavier
Bveda. La Voz Pblica, Ourense, n. 499, 13 de xullo de 1917.

Vida Gallega, Vigo, 25 de novembro de 1917. Paisanos Ilustres. Xavier Bveda. Vida Gallega, Vigo, 10
de xuo de 1920.

Del sentimiento de la Naturaleza en la totalidad de mi obra


potica. Conferencia de Xavier Bveda. Hogar Gallego, Bos Aires, 29 de abril de 1923.

La Unin, Bos Aires, 4-IV-1923. La poca, Bos Aires, 4-IV-1923. Hogar Gallego, Bos Aires, 25-IV-1923. La Accin, Bos Aires, 1-VI-1923. En honor y despedida de Xavier Bveda. La Repblica, Bos Aires, 3-V-1923. mite sus impresiones. Crtica, Bos Aires, 29 de maio de 1923.

Antes de partir de regreso, el poeta Xavier Bveda nos tras-

Crtica, Bos Aires, xuo de 1923.

104

Xavier Bveda

La Democracia, Montevideo, 3-VI-1923. Nuestras entrevistas. El poeta Xavier Bveda. El Heraldo


de Cuba, A Habana, 16-V-1924.

El autor de El madrigal de las hermosas. El Diario,


Montevideo, 28-XII-1924.

Una entrevista con el poeta Xavier Bveda. Los Principios,


Crdoba, 20-V-1926.

Sntesis, Bos Aires, (s.n.), 1927-1930. La Prensa, Madrid, 1928. El Diario Espaol, Bos Aires, 14-I-1929. Cansinos Assns, R.: Resea a La esencia de lo espaol y otros temas por Xavier Bveda; Crtica literaria. La Libertad, Madrid, 1930. Xavier Bveda dio una magnfica conferencia. Galicia, Bos Aires, 24 de maio de 1931. A Fouce, Bos Aires, n. 38, ano II, 15 de agosto de 1931. A Fouce, Bos Aires, n. 61, 1 de xullo de 1933. Blanco Amor, Eduardo: Galicia otra vez. De Vigo a Orense. La Nacin, Bos Aires, domingo, 23 de xullo de 1933. 1933.

El Liberal, Santiago del Estero, xoves, 28 de setembro de


El Orden, Santa Fe, 19 de outubro de 1933. Los Andes, xoves, 23 de novembro de 1933. Correo de Galicia, Bos Aires, 26 de abril de 1934. El Litoral, Santa Fe, 22 de decembro de 1934. Crtica, Bos Aires, 16 de outubro de 1935.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

105

Crtica, Bos Aires, 18 de xullo de 1936. Aqu est!, Bos Aires, ano I, n. 26, 17 de agosto 1936. Crtica, Bos Aires, 26 de agosto de 1936. Crtica, Bos Aires, 18 de setembro de 1936. Crtica, Bos Aires, 18 de outubro de 1936. La Nacin, Bos Aires, sbado, 15 de outubro de 1938. La Prensa, Bos Aires, domingo, 16 de outubro de 1938. La Nacin, Bos Aires, domingo, 16 de outubro de 1938. Muoz, Andrs: Bveda rindi tambin su tributo a la bohemia literaria. Mundo Argentino, Bos Aires, 29-I-1941. Cabildo, Bos Aires, domingo, 31 de xaneiro de 1943.

Soler Caas, Luis Miguel: Integracin del hombre. El Diario Espaol, Bos Aires, 20 de maio de 1945. A Nosa Terra, Bos Aires, agosto de 1953. Risco, Vicente: En busca del Orense perdido. La crisis del
Ateneo. La Regin, 18-XI-1958.

Tudela, Mariano: A Xavier Bveda, por ltima vez. El


Ideal Gallego, 8 de novembro de 1963.

Gamallo Fierros, Dionisio: En torno a Grandmontagne.


Xavier Bveda y sus triunfos en la Compostela de 1920. La Noche, 12 de novembro de 1963.

Gonzlez Ruano, Csar: ABC, Madrid, 9 de novembro de


1963.

Caamao Bournacell, Jos: Requiem por Xavier Bveda.


La Voz de Galicia, 13 de novembro de 1963.

Montes, Eugenio: Perfil de Xavier Bveda, con nuestro


Orense al fondo. Arriba, Madrid, 16 de novembro de 1963.

106

Xavier Bveda

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

107

ENSAIO

135

135. Os textos ensastiscos que conforman esta seccin teen distinta procedencia. Case todos, excepto o extrado do libro Tertulias Literarias, son inditos anda que foron, no seu momento e como se indica nos epgrafes, lidos en pblico como conferencias ou discursos. A maiora corresponden dcada dos cincuenta, que cando Xavier Bveda intensifica as colaboracins en galego coas diferentes agrupacins de emigrantes na Arxentina. Estes ltimos foron reproducidos con fidelidade absoluta orixinal do autor, quere isto dicir que, pese aos atrancos que poidan dificultar a sa lectura, considerouse mis interesante non aplicar ningn procedemento normativizador.

108

Xavier Bveda

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

109

LAODO DE GALICIA
Por XAVIER BVEDA Verbas ditas no Cine Broadway en la festa do Centro Gallego de Buenos Aires 1951

Mias donas, meus siores: D Curros Enriquez na primeira pxina dos seus inmorrentes poemas, qu
esquirbir nada mais pra unha provincia, ou, como os pobos rcades fixeron, esquirbir sobra casque dos cortizos, caxe que todo ven a ser o mesmo;

y-eu confeso quaxo garimoso que sexa diuste xeito, porque eu, que teo que falar en cateln o longo de todo o ano, decato unha segreda ledicia en poder falar unha vegada soio pros gallegos. Nin cmo podera conxurar, non sendo na nosa voz, o abrante de Galicia no vran, que un bagalume nas pucharquias dos penedos, loiro craror morno nas hspidas cumes dos aspros montes, dozura de lus nas braas, e groria do Seor en carballos, xestas, uces e pieiros! Qu feliz sera eu, paisanos, seu poidera levarvos agora choutando gndaras e lombas, por terras maris, por caminos braegos, a vel-a franxa dalborada do Dia de Galiza sobor das torres de Santiago! Iramos por vieiros de romaxe, entro balbordo do mar, oiando o abrante da luz n-as frolias dos toxos, co ar mol da maan belida na nosa frente, unha nbos de feitizo a carn das almas, e un orballo de bgoas e brtemas encol dos ollos! Vexo as terras de Iria e de Padrn, onde cantou Rosala e frorece o loureiro, as ras de Arosa e de Marn, as illas Sisargas no mar

110

Xavier Bveda

da Crua, os baixos de Caselle, a Marola rexa de roqueiras, a neve e o medo das serras dOurense e Lugo, a retama do ermo, o gando na pradeira, as mulleres a carn das chuozas, os homes atafegados sobor dos eidos. Vexo a romaxe de sigros de Compostela, oio a meeira de badaladas das sas camps, e por todol-os caminos, pol-as corredoiras, pol-as congostras, pol-os vales, e pol-os outeiros, vexo o mozo lansalio, a moza carrapucheira, a vella, tan vella que caxi non ten folgo, cos seus dengues de grana, cos seus panos con frecos, cas suas carias de carabel. Denaiqu, desdesta Arxentina, desdesta lonxana da emigracen en que trunfa o pulo do teu pobo, todos vmoste eisi Galicia: verde e cheirosa derbas, arrulada de mares, recendente de pinos, e feiticeira de merlos e de roisiols.

PERSPECTIVA DE CASTELAO
Por XAVIER BVEDA

Apenas ha transcurrido un tiempo desde la muerte de Castelao, y ya su figura empieza a delimitar sus ms netos perfiles en nuestro espritu; empezamos, digo, a ver, con certera claridad, lo que su obra tuvo de creadora. La autntica prueba de la grandeza consiste en su capacidad para asimilar el tiempo. Mientras a los ms los sume en el olvido, a los menos los dota de esa virtud generosa de la vida, que es la de arraigar en cada circunstancia. El Castelao a quien conocimos y amamos, fue enterrado un da, en tierra argentina, bajo una hecatombe de flores y entre el llanto contenido de nuestras almas; todo un pueblo lo acompa, con ese dolor de las multitudes, que slo se manifiesta tumultuosa-

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

111

mente; ahora, a poco tiempo de su trnsito, vemos que su espritu empieza a elevarse en el horizonte. Todas las semillas de este pino auroral retoarn un da en bosques para nuestros ojos, porque es cosa que veremos carnalmente. Ocurrir con Castelao lo mismo que aconteci con Rosala, ya que uno y otra son vivientes expresiones de nuestro pueblo. Los dos hicieron mucho ms que amar a Galica sobre toda cosa; lo ms excelso de ambos es que se identificaron con ella cristianamente. La amaron, primero, por su dolor; despus, por su belleza; finalmente por ese su don de patria maternal, que slo ellos supieron revelarnos. Mi primer encuentro con Castelao tuvo lugar en Pontevedra, en circunstancias en que yo acababa de llegar de Orense para conocerlo. Ocurri este encuentro en el Caf Moderno y enseguida me propuso que hiciramos una excursin por los alrededores para que yo conociese el paisaje. Media hora ms tarde estbamos en el Lrez. Pronto advert que el paseo era un motivo para descubrirme la dinmica de su alma. Se vea que Castelao andaba en busca de su unidad, y que sta slo podra lograrla previa aclaracin de sus elementos. Todo lo que ahora intuyo de aquel dilogo es el choque de su sensibilidad y su inteligencia, ambas, digo, en conflicto. La imprensin que entonces me produjo, fue de la que l era muy superior a su obra conocida, y que ambas, obra y personalidad, iban a necesitar del curso de la vida para desplegarse. Si bien yo era muy joven (no tendra veinte aos) estaba preparado para comprenderlo, pues mi amistad con Valle-Incln me haba congraciado con esta suerte de creadores. Los que, como Valle-Incln y Castelao llevan en su alma tantas races como mpetus, necesitan que el tiempo colabore a su florecimiento. Mi encuentro con l se produjo en una de esas fases anhelantes. Recurdese que el escritor no se haba dado a conocer

112

Xavier Bveda

an, y que la universalidad de Castelao empieza con la publicacin de su primer libro: Un ollo de vidro. Tambin conservo de aquel Castealo dos impresiones inolvidables: lo que haba en l de rbol y lo que haba en l de mar. Lo que haba en l de rbol, era su cuerpo, esbelto y alto como un pino; lo que haba en l de mar, se encerraba en sus ojos, a la vez nostlgicos y azules. Tena una belleza varonil, en la que haba no s qu de gloga y de ra. Algunas veces suelo preguntarme si realmente sabemos ver su obra. A m lo que me deja estupefacto es su transparencia. Castelao se acerc a las letras cuando ya haba pasado, con mucho, los treinta aos; pues bien, cre una prosa gallega que tiene la espontaneidad del lenguaje hablado. Ha nacido clsico. Ocurre con la de Castelao lo mismo que sucede con la prosa de Cervantes. Ambas estn sostenidas por una invisible arquitectura: la que estructura las nubes; el aire. En ambos tambin la sntesis se resuelve en efusin lrica. Y en comprensin. Y en piedad. Tambin tiene algo que lo acerca a Quevedo: la stira. Y esos alardes cnicos y macabros de descarada burla de la muerte, a que uno y otro son propensos. En dnde radica el secreto que lo hace intrprete de nuestro espritu? No hay secreto. Hay, s, identificacin con nuestro pueblo campesino y marinero del que tiene el tono popular y la agudeza. Y la ternura. Y la gracia. Conviene que vayamos asimilando eso. Yo, que siempre lo he tuteado, (no en balde ramos ntimos amigos), empiezo a verlo en una indita perspectiva. Y en ella, el tiempo lo levanta.
(Publicado en Faro de Espaa, Bos Aires, 30 de xullo de 1963)

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

113

HOMENAXE NAI GALEGA


Por XAVIER BVEDA (Dito no Centro Gallego 23 de Julio 1953)

Pra falar da nai, hnse de decir poucas, moi poucas verbas, pero tn de ser pr n-elas moito sentimento. Pero ise sentimento tn de ser baril, porque no nos cadra falar como nenos, senn como homes. E como da nai galega de qun hoxe imos falar, esas verbas teen de ser ditas na nosa lingua, pois soio nise xeito compre dirixirse a ela. Namentres os homes podemos difrenciarnos i-e certo, poo por isemplo, cun andaluz e un ser racial e sentimentalmente distinto dun galego unha nai andalusa non , no esenceal, distinta doutra nai galega, co sino da maternidade tenvos iso duniversal e de fermoso; e niste xeito compre dicir ca lngoa que falen o sino espritual cas diferencea, e por iso a nai soio unha verdadeira nai galega, cando fala na lngoa do nso pobo. Galicia e unha rexin de marieiros e campesinos, e da ven quas formas da sa cultura arrecendan a sustnceas dos nosos eidos. Todo que se tea de faguer, tense de conquerilo partindo disa realid, e por eso coido que foi meirande o acerto do noso Centro Gallego, da sa Xunta Direutiva, ben sentende, o honrar as virtudes de nosa emigracen, eisaltando a figura da nai galega. O coidar qeu comprira esta funcen, non creo qestivera no propsito da Xunta cas verbas qeu tiveira de dicir consistirean en abrir unha vez mais a espita dos nosos vios sentimentaes, pra qunha vez mais tamn adormezamos o curazn no berce facil da morria. Pois teo dadiantar qunhai cousa de queu adoeza mais e queu deteste mais profundamente, que a figura dise home que ten o corpo eiqu, e pretende vivir co seu esprito na outra banda. E pra deixar ben enxeito isto, contarei un recordo.

114

Xavier Bveda

Quezs ocurriu a cousa cando eu enxergaba os meus pirmeiros versos, al no Ourense da mia enfancea. Como saben todos los ourensanos, nisa nosa ciudade hai unha feira famosa: a feira do da 7. Pois a isa feira baixaba todol-os meses unha mulleiria de mais al de Velle; unhas vegadas via a vender i-outras a mercar, e sempre caa pol-a mia casa para deitar unhas verbas ca mia nai, encol do fillo que tia al, nAmrica. A mia nai era quen lle la as cartas. Pois nunha dilas, o rapaz, quera un mozo barudo, esquirballe a nai questaba morto de morria, e mesmo tia pensado de se volver, quaquela muller puso por comento: Pois si l ten tanta morria, e fala de se tornar, quixera eu saber pra qu vendn as vacas, queran ben leiteiras. Sen dbida porquise recordo prendeu en min co-isa forza con que sagarran as cousas cando imos camio da moced, e queu o trayo a colacen, e vindo naquila muller o mais varil espello da nai galega, e mia intencen facer dila nosa protagonista, e contarlle dos nsos feitos, non como o fan os individuos que soio sinten, senn comh lei en homes que loitan. Pois a loita tamen pode -e debe ser- un sentimento. En col do esprito galego, das caractersticas quo expresan e difrenzan, tnse feito moita literatura, , como se d de todalas cousas cabondan, non sempre a calidade n-iste caso o xuiceo crticoest dacordo co que representan. Anda por e un lugar comn, bastante esproitado pol-os nsos poetas, que define galego comun individuo irremisibremente enfermo de soidades e fatalmente extranxeiro en terra que non sexa a prpea. A puxanza e o arraigo da nosa coleitividade niste pais, sera bastante pra desdecilo, senon framos ns mesmos quenes paresce que teimramos por confirmalo. O resultado final e un falseamento da vida da emigracen, que non condice co que conquerimos. Pois craro est queiqu fixemos moitas cousas, e unha das que a min masombran mais, e ista de ver cmo se perden os froitos dos nosos esforzos, sin que ninguen ensaie o xesto de salvalos.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

115

Non eisiste pra min coisa mais respetabre quo sentimento, pero, como socede con todo que rixe a nosa vida ntema, non hai cousa tamen mais pelirosa, pois o sentimento pode poer o acento da nosa ialma en aspeitos quainda sendo esencees, non son decisivos e radicales n-ela. Eis o sentimento da terra, no galego, e unha vivenza co impulsa como pobo pero que quizaves o afougue un pouco comindividuo. Tmolo caso eiqu, na misma colectividade galega de Bs Aires. Xa sempeza a falar dunha crisis da nsa vida coleitiva, e mais dun ollo agoreiro fita hacea o nso man con un xesto cheo de noxosos presentimentos. Pnsase quo estar praiticamente pechos os vieiros da emigracin, a nosa obra ist condeada a perecer, e que da vir en que ainda o nome de Gallego sexa borrado do frente de pedra diste Pazo. Pnsenos eis unha condicen de dependencea, cando xa vai sindo tempo de qempecemos a sentirnos ceibes. Pois incredible qununha coleitividade de trescentos mil homes non tea nada que faguer prasegurar o seu porvir, nista Arxentina en que poden intentarse todol-os futuros. Ademis, s certo que queremos tanto nosa terra, non se esprica ise adoecer porque siga aberta a ferida da emigracen, cando detrs de cada mozo quembarca hay unha nai que sofre e unha economa quesmorece. I que ten fatalmente que ser eis: cando as cousas se miran como sentimentos, non se ven como cousas, senn como nostalxias. O escueto e firme perfil da sa realidade prdese na nboa da nsa ialma, e soio decatamos somas en donde teramos de ver destinos. Pra comprender en toda a sa complexid a psicoloxa do emigrante, hay que partir dun feito que, porvisionalmente, pdese perfilar eis: o emigrante, un home que deixa a sa terra pra gaar dieiro; nn soio que busque gaarse a sa vida, quisto, bn ou mal, podera facelo na propea ptrea; non; o sino radical o dieiro. Na psicoloxa diste home, este punto constituye a sa grandeza e a sa limitacen; a sa grandeza, porque dise punto

116

Xavier Bveda

neco, -o afn de poder- xurden todos os seus feitos; a sa limitacen, porque poer o mpetu de toda vida a ise logro neco, equivale a acortar o vo das azas da nosa ialma. Por eso sa vida sentimental, mais cunha fluenza nada do propeo esprito, unha invencen, unha fantesa, nada da limitacen dos seus aceis. Por eso iste home e moi difcil de tratar. A coecida suscetibilida gallega adequire n-il formas asombrosas, e eis o pirmeiro quil fai, e botarnos por enriba todo seu poder, pois a l non lle basta que llo reconozcamos, ten, forzosamente, dimpoelo. Compensa a atrofia de vida ntema cunha apetencea de mando, que torna un pouco inhumana nosa relacen. Coma todol-os valores finan por acoiarse n-il co sio do qestima mais, o dieiro pasa a ser tamn o que mellor expresa, no seu conceito, a proba do seu amor a terra. Si sha de fundar unha sociedade de Fillos de Galicia, iles, os ricos da nosa colectivid, son os quempezan por poer os cartos, os pirmeiros cartos, o que les d o privilexio de verse como patrianos, i-e inevitabre que reclamen dirixila, pois n-ai cousa que disperte mais recelos n-iles ca probeza. Nunha aldea gallega, calquer home pode ser pedneo. Eiqu, pra ser direitivo dunha sociedade, non basta a intelixencia nin a honradez; a exixencea fundamental a de ter dieiro. Esto non-o digo en tono de censura, senon a ttulo de referencia xicolxica. Cando chega a hora delexir un novo presidente nunha socied, a neca lista que se manexa a dos homes ricos, pois parece indispensabre que sexa un home rico quen sempre nos tea de dirixir. I esto tn a sa expricacen, si, pra comprendel-o, partimos da sicoloxa do emigrante, pois o emigrante, repito, un home que se desplazou da terra s pra gaar dieiro. E por iso e expricable quo que supo conquerilo, constituya o seu ideal do home trunfador. Ademais, non vamos rexidos na vida pol-o que pensamos, senon, en gran parte, pol-o que sentimos. E por iso non raro intre ns ouvir protestas contrs ricos, pero chegadas as loitas dunha

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

117

eleicin, inda os que mais barulan contriles son os pirmeiros en votalos, pois o home que levou a cabo o ideal de todos ten os mellores ttulos para ser patriano. Y, en certo xeito, ten de ser eis. E ten de selo por moito tempo, pois contro que o comn da xente pensa, detrs da riqueza non hai soio cartos, senn tamn paxin e vontade. E tamn intelixencea, unha intelixencea de tipo prctico, valedeira e dina de certas agabanzas. A nsa coleitividad dbelles moitas cousas, e un sentido equitativo da xusticea, tn de lles reconocer pol-o menos isto: que nunca arrenegaron da nosa terra; pois por un rico que se perdeu, hay centos que lle foron fieles hastra servidume. E, si e certo, como dice o Seor, quantes pasar un camello pol-o buraco dunha agulla, cun rico pol-as portas do ceo, quezaves s nosos non lles sexa a entranza tan traballosa, pois as horas e desvelos moitas horas e moitos desvelosquadicaron noso Centro, hselles de ter comun activo de bn, chegado o momento de rendil-as contas. Isto sin esquencer que o Centro Gallego unha obra coleitiva, e que a sa grandeza non se levantu con donacins, senon ca cuota de cada soceo; pr son eles, os ricos, os quo admenistraron, e procramar co fixeron bn, e honralos no que teen, mais que de ricos, de galegos. Haivos moitas formas de ser galego, como hai moitas de ser homes; pero soio honramos terra, non na medida en qua loubamos, senn da cordo o xeito coma erguemos. Os feitos poden ser de toda crs, dende os mais simpres e sinxelos, hastros mais sobrimes e dificultosos. Pro eu sntome incrinado a xuzgar da vixencea de unha raza ou dun povo, (pois xa se sabe quiste conceito de raza e antropolxicamente falso) segun sexa a actividade creadora dos seus homes. Niste aspeuto, e non que cadra a iste formidabre campo dexperimentacen qu a Arxentina, os galegos, temos sobrados motivos pra loubarnos. Amrica tn a virtude de ser toda ela unha ocasen. Eiqu o home pode ser o que se propoa, con soio que tea pulos pra conseguilo. Nistes pases non se piden ttulos, senn esforzos, e mais importan voluntades que programas.

118

Xavier Bveda

Sagora votamos unha fitada largo e ancho dista nacen, eu invtovos, digo mais, desafovos, a que me digades dunha soia activid na cal non est diamente representado o nso dinamismo. Os galegos rexentan bancos, presiden directorios, dictan ctedra nas universadidades, esquirben en diarios, estn nos ministerios e nas cmaras, fundan industreas e desenvlvense nas capas mais oitas e pechas da sociedade e nos seus estratos mais empobrecidos. Eu xa teo dito queiqu a fatalid pode leval-o nome de gallega, pois e fatal caxedes o gallego en todas partes. E por veces topmonos co il en donde ns ben quixramos que non estivese. I esto ademirabel, porque, na sa moitedume, os homes cocupan esas posicis, tiveron quimprovisalo todo, dende os principeos mais elementaes de cultura, hastras formas tcnicas de desenrolo; todo o cal di moi alto, non soio da sa adaitacen, senn da versatilid do seu esprito. I a isas acces, hay que darlles o valor que teen, un valor moi outo, porque nises feitos tivo tamn sua parte o sentimento; o afn dhonrar o nome de galego. Dah queu pense que toda ista laboira non se pode nin se debe perder, i-e chegado o tempo de que teamos de tentar algo por xeitala. Pro, para esta nova funcen, non ha de bastar a forma primarea do sentimento, a devocen a terra; senon que agora esa accen tendr de individuarse en cada un de ns, e comprir eis o sesgo quista nova loita tennos de impoer. I esta ten que consistir, no esenceal, en coidar e coltivar a sangue que sementamos nista nacin; pol-o que a nosa misin ten de ser obxetiva, e si ben debe ser sempre o sentimento quen lle preste ialma, a meta ter de ser rexida pol-a intelixencea, porque ha de ser en xentes que soio son nsas pol-a sangue ondhora teremos de labourar. E como estamos nun medio universal, universaes tern de ser tamen as nosas formas, pois toda cultura que en verdade o sexa, ten duas facianas coma Diosa Xuno, unha que mira cara terra quapacenta, e outra quista volta hacia a humanid.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

119

Os que, comeu, levamos trintanos nista nacin, asistimos o nacemento dun aspeito evolutivo da sua sociabilid, que a todos debe resultar intresante seguir de preto, i, (o qu mais importante an,) estimulado nisa direccen. Refrome o conceuto do galego. O certo que do home galego empzase a falar agora cun sentido indito. Diarios, revistas i estacis de radio, adcanse xa con preferenza a eisaltar alguns aspeitos da nosa vida, e si verdade quisto debido, en parte, a enorme multidume da nosa colectivid, non menos certo quest alborexendo nArxentina un nacente xeito de mirarnos. Podemos xuzgar esto por ns mesmos, pois todos ouvimos agora confesis que trintanos atrs nadie nos fagua, e a expresin Yo tambin soy hijo (o hija) de gallegos, e cousa xa cotidiana nos medeos en que se desenrola nosa activid. E ais o quantes dixen dos pais, teo aseguido de o decir dos fillos. Porque o arxentino de proxenie galega est nos ministerios e nas universidades, nos talleres e no exrcito, nos diarios e nas radios, nos millores comercios e frente da mais grande industrea. Por donde a nova valoracen, o novo conceito do nome do galego, arranca de duas fontes que teen e deben de fundirse nunha corriente neca: os mritos da nosa emigracen e o feito de que empezan a actuar os nosos fillos. Fai disto poucos das, asistn, a un espectculo emoceoante. Foi no Centro Lucense. Fun al, (cando nn?) pra dicir unhas verbas encol do Da de Galicia. E nise auto houvo duas cousas que mimpresioaron. Pirmeiro, a calidade do programa, composto por msica galega, e interpretado por executantes de pirmeiro orde, e, segundo, descovrin cos verdadeiros orgaizadores da quel homaxe eran maficos mozos arxentinos. Cando soaron as estrofas do noso Himno os Pinos, noso Himno Galego, era de ver a seriedade e o fervor con quaqueles netos da nai galega, panse de p para honrar esos sentimentaes acordes que nos son tan fondos, e nas suas facianas eu va o retoo do noso povo, e, mais ainda que de ser gallego, enorgullecinme, no meu curazn, daquela proxenie da nosa estirpe.

120

Xavier Bveda

Por iso, niste da en que nos axuntamos eiqu pra honrar a figura veneranda da nai galega, e nela s virtudes da nosa emigracen, coido que o xeito millor denaltecer a isa muller, consiste en falarlle dista indita laboura do noso sentimento, que agora tendr de adequirir forma positiva, e cuio programa pdese formular as: Conquistar a ialma dos seus netos. Dendo Teatro Avenida, dxonos o Doctor Garca Sabell da triada vivencial, que d diid desprito o ser humano: A vida, o sentimento, i-a cultura. A vida, e un dn gratuito de Deus, o sentimento e a terra i a familia feita intimid, e soio a cultura e a perseverante creacen do home. Pero toda cultura ten de ser universal, pois unha ecumene pol-os seus anceios. E soio niste xeito, asomndonos a ialma dos nosos fillos con ese sentido duniversalidade que toda cultura exixe, cabe que conquistemos pras nosas inquedanzas esprituaes esos dous mills de netos que son a proxenie arxentina da nai galega. O que ten que sopor un cambeo radical no sesgo da nosa vida coleitiva, pois eiqu a disyuntiva crara: ou facemos nsos a istos herdeiros, ou o paso do tempo convertir en cinzas o que conquerimos, e inda iste mismo pazo que nos cobre. Hastra agora solo fumos rexidos pol-a forma primarea do sentimento, a morria da terra, e siste bastante pra unificar a un povo, xamais pode adequirir a mesma continuid se quere arraigar en chan alleo, pois sempre a vida ten mais forza e mais valor que a ialma. Todo o cal quer dicir quo noso sentimento ten de volverse accen, e isa accen ha de estar dirixida pol-a intelixencea, xa que agora, mais quen brandos curazs, ter de labourar en vidas individuaes. Ten dafondarse en cultura si quere despertar esprito. I esta cultura non pode, nin debe ser parcial, quero dicir limitada estricta e rixudamente a nsa lingoa. A Galicia descrita en esplendoroso espaol por Valle Incln, (por citar un s mestre) ten que ter as mismas prerrogativas i os mesmos fueros de que gozan os clsicos quesquirbiron na fala patrea. Todo o que limita, inspira desconfeanza, e nada vida do esprito nai nada que alexe e perturbe mais, quo

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

121

descorbir parcialids en funces que teen por meta a nosa trascendenza. Pro pra comprir iste novo sino, non ha de bastarnos o sentimento da terra e da unid de orixen. O que agora importa a nsa continuidade, non soio no espaceo galego, senon no tempo americano. Todo quen Galicia ergue a sua faciana o ceo, foi feito pol-o povo. Compostela e unha obra coleitiva, o paisaxe gallego, -mesmo a sua beleza- e o resultado do santo traballo de todal-as xeneracis, a nosa msica fai sigros quist pedindo un Bach ca leve o pentagrama, pois coral no que ten de impoente, e os mismos Canzoeiros, tan soados, mais ca obra dunhos vates individuaes, teen un ar popular de povo quespalla a sua sinxeleza. E donde queira que ns imos, sempre nos desenrolamos disa misma forma. Nista Arxentina todo o que est chamado a perdurar de ns, contar coma povo e nada pais que povo. E por iso iste querido pazo que nos acolle, e o mximo moimento da nosa forza e a meirande manifestacen da nosa vontade. Dai ven tamn a dificult que a xente encontra pra comprender os nosos valores. Pois a xente acostuma a estimar s povos por obras e feitos individus, e difcil lle ser comprender, a quen soio manexa libros, cunha Compostela, vista na sua perspectiva de eternidad, val tanto comun Quixote. Todas istas cousas, e tantas mais, teenlle de ser ditas os nosos fillos; pro non soio co sentimento, senon n-as formas culturaes que as fagan asequibres a sua intelixenza. O que exixe, non soio esforzo coleutivo, senn tamn celo e sacrificio individus. Os questamos eiqu, temos unha obriga con Galicia, i-esta obriga consiste en centrar niste pais noso traballo, pois e eiqu donde compre que nos labouremos pol-o seu man. Seiqu podemos conquerir dous mills de peitos arxentinos, fillos de galegos, (e por qu non, si hay miles delos quo estn pedindo?) ser a forma mais dina e perdurabre de enaltecer nai galega. Pois a verdadeira honra consiste en feitos, e isa fazaa queu vos chamo a comprir, a mais outa que poderimos adicar a nai galega, esa muller abenzoada, santa de traballos. Teo dito

122

Xavier Bveda

NO PIRMEIRO LUSTRO DA MORTE DE CASTELAO


por Xavier Bveda (Discurso pronunceado no Centro Orensano 7 de Xaneiro. 1955)

Niste pirmeiro lustro da trascendenza de Castelao, entendo quo millor que podemos faguer pra honralo, e refrirnos a siificacen da galleguidade nArxentina, antes e dimpois de seril con nosco. Nista forma, coido, imos a honrallo con verd, pois xeital a sa obra, e o modo meirande denaltecer a un home. Tense dito diles que, cms rbores, soio se os coece polos seus froitos, e outro tanto pdese repetir das terras, xa quistas soio podemos xuzgal-as pol-a fartura quacarreian. E ise e o meu intento. Ver o que deu de s a nsa coleitividade, a carne-terra do nso pobo, co abondo da semente que foi espallada por Castelao. Pro tampouco ser a mia unha laboura danlisis, senn de sntesis; o que qur dicir que imos a teimar mais na i-alma que nos feitos coleitivos, pois imprtanos mais o quesperamos qu que temos. Pra ista xornada quimos a deprender, temos de partir dun punto, non no espaceo, senon no tempo. E iste punto non pode ser mais longo quo camio que percorre unha xeneracen. Cabalmente trinta anos. Por outra parte son nicos de queu podo falar con persoal testimonio, pois son os que levo vivindo nArxentina. Sagora votamos una fitada caratrs, o pirmeiro quollamos e unha colectividade que saglutina a carn dun sentimento. A morria da terra. Eis o amor a Galicia, e unha devocen, un anceo lrico, que na sa propea sinxeleza acha o seu sosego. Mais quun propsito, e unha fluenza mansenia. Nado na fondura da ialma, afgase e morre na misma sinxeleza quo desperta.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

123

Por eso, nistes intres a que mestou refirindo, gallego emigrado bastballe saber que levava terra no curazn, e sentase tanto mais gallego segun fora a door con qua sofrise. Galicia era a forma da sua ternura, e nada que semellase intresado poda interporse intra Terra e l. Dah que todo problema real se soslaiase; inda mais, todo planteamento dun probrema con relacen condicen verdadeira de Galicia, calificbase de poltico, i-era arrenegado pol-os nosos homes. O sentimento era comisas agias dos regatos, que manan dos nevoeiros dos nsos montes; era unha vea de frecura quacercbamos s beizos, mais pol-o goze de sentila, que pol-a sede que tivramos. Dah que tdo probrema concreto franos noxoso. Como si, estando debruzados, alguen tirase unha pedra pra enlavar o fondo. Eu quero ser ben entendido, e agora mesmo debo dicir que na-i nada mais lonxe da mia intencen quas mias verbas podan ser irnecas. Si aquiles homes soio foron adirixidos pol-o sentimento, se non quixeron ter concencea dos probremas xeraes de Galicia, en xusticia, hay que recoecer que na misma Galicia eran meditacis dunha minora, pois al tambn a eispresen da terra era un sentimento, e tia, comeiqu, unha constancea lrica. Xa sorprendente i esto esprica moito que Pondal non fose nunca un poeta popular. En Galicia, todo que non pobo, nada. No fondo, somos xente que soio gosta de si na medida en que seispresa coleitivamente. Por iso o nucleo da i-alma gallega non a vila nin cidade, senon a aldea, madre da paisaxe, e un Cambados, a carn do mar, ca sua pedra fidalga, e xa comun presentimento da nosa Compostela deternidade. Tase de reproducir intre nos ise mismo xeito, pois tamn eiqu o ncleo coleitivo campesino e marin. A autntica aglutinacen gallega nArxentina est constituda por isas trescentas, qui-

124

Xavier Bveda

nientas, ou nonseicantas agrupaces, chamadas de Residentes, ou, por modo mais xeral, de Hijos de Gomesende, de Rianxo, e de tanto nomes xeogrficos que enxeitan un aruma a eidos e ribeiras. O quas enxendrou, foi o amor a aldea, a perseveranza, no recordo, do curruncho da terra mae. Ilas fixeron camios, fundaron escolas, construiron pontes, e, na hora trxica da catstrofe, trouxeron homes e redimiron vidas. Por iso temos de falar con moito rispeto do sentimento. moito mais quun pul-o emoceonal. unha forza permanente. O sentimento abrocha nas races primreas do ser, e, pol-o que nso se refire, digamos que ll consustanceal unha fondura. O nso sentimento non brando, senon rexo. Por iso resiste tempo, e pode erguer obras que tean a permanencea de montanas e a beleza de catedrales. Vede, senn, a sa obra mais outa nArxentina. O Centro Gallego. O nso Centro Gallego de Buenos Aires. Cando o sentimento finou ise gran pazo da nosa i-alma, chegou o mximo das sas posibilids. O Centro Gallego foi a sa coroa. Xa non hai, non pode haber, un mais al pra il. Oxe o galleguismo, si quere ser fecundo, ten de ser unha vocacen, algo nado da voluntade e o pensamento. Hastreiqu non fixen outra cosa que perfilar o noso proceso espritoal. Compre quagora falemos da sa crisis; nise momento en quo pbo emigrado descbrese como concencea. Ise acontecemento soio poda producilo un feito formidabre: A guerra. A guerra s tivo unha virtude: facerlle ver nso home emigrado a realidade dura do seu pobo. Xa sei que, con anterioridade vexetabeiqu un movemento galleguista, xuvenil, nin ioro que na Federacen de Sociedades Gallegas a etapa do sentimento fora superada, e prantebase e discutinse nas sas reunis probremas concretos de Galicia; pero isas inquedanzas apenas feran a pel da coleitivid, i-e certo que non tian arraigo maior na moitedume.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

125

Por iso, o conmovela en toda sua fondura i extensen, naquela forma angusteosa que todos ricordades, a guerra foi a suscitadora das concenceas. Nisto chegou Castelao. Chegou no intre mais oportuno. Aquel en que, da Galicia emigrada do sentimento, xurda a Galicia voluntareosa da libertade. Xamais a coleitivid estivo mais anceosa de semente. O seu nume tia un tinguido mxeco; a sa figura hum, a esbelteza e a impoenza dun pieiro; traa nos ollos xa casi esmorecidos, a dozura azuada das ras de Galicia, e, mentras teimaban no ar, as mans abranselle eispresivamente, como si dilas fose a voar un pxaro. Foi algo inorvidabre de ver, porque foi algo inmenso par-as almas. O nso pobo recoeceuse decote en Castelao, porquil mesmo era terra campesia, marian e braega. Pro il non via s pra xuntar, senon tambn a dividir. Non via pra fundir a morria de Galicia no seo comn da sa xente, senon pra enfebrecela cas sas verbas, cobizoso dun man millor. Pronto entrou en confricto con moitos bs gallegos, porque tia esa prsa dos que, sin sabelo, estn escolleitos pol-a morte, e non poda leval-o paso da coleitivid qu sempre despaceoso, porque llabonda o tempo. Por iso morreu un pouco despranzado, sin vel-a sa obra comprida, si ben todos coeciamos que xa agromaba. Quirase ou non, no desenvolvemento espritoal da coleitividade gallega de Buenos Aires, hay duas etapas, que xa son irrenunciables e decisivas. Antes e dempois de Castelao. Eu gosto de chamalas a etapa do sentimento e a da vocacen, xa que resumen ises dous desenrolos da nosa i-alma. O longo, pdense, e dbense, axuntar nunha soia, pois adnde iramos sin o sentimento? i-entn xa non se apartarn endexamais. Os pobos poden vivir de moitas formas, pro soio fan hestrea os que manteen unha vixa sobro destino.

126

Xavier Bveda

Eisencialmente, a vida dun pobo ist determiada por duas concausas, que son recprocas. Unha, interna, ntima: a sa sinxeleza, a sa i-alma. Outra, ouxetiva, externa, predetermiada pol-a ocasen hestreca. Pro, ainda que recprocas, esas duas concausas rara vez salcontran. Por iso, ven seu pesar, un pobo pode ter un alma universal e un destio escuro. Ese foi o caso de Galicia por cinco sculos. A razn, en parte, era xeogrfica. O nso mar atlntico non contaba rn. Todol-os camios do mundo iban e vian pol-o Meditarrneo. Pro agora entramos no contrareo sesgo. A hestrea d Hespaa do porvir ten de facela o mar que fende os acantilados das nosas costas, xa questamos chamados a ser o vieiro que comunique groriosa Europa ca nacente Amrica. Pra isa laboura percisamos, eiqu e al, un pobo que tea concencea de si mesmo, e que xa non vaia soio rexido pol-o sentimento, senn, fundamentalmente, pol-a vocacen. O honrar oxe a Castelao niste pirmeiro lustro do seu trnseto, non honramos home que se foi, senon que conxuramos nosa coleitivid, pois chega o tempo da seitura, i e cousa de fitar si a terra deu sua crrega de froitos dacordo as espranzas con que foi xeitada. I en verdade teovos de dicir qunas cangas dos racimos agroman xugos xenerosos, e penduran dos rbores frutaes as pomas mais ricas en sgares e meles. Eis, eiqu, nArxentina, moltiplcanse as publicaces na nsa lingua, i-esto por obra do nso Centro Gallego, e que ben d ca semente de Castelao non caeu en brandura que fose preguizosa. Por onde, ise nobre pazo do sentimento, xurde a ser o reitor dun oxe esprenzado, e un maan lumioso. Abenzoado sea o esprito que tanto ben nos trouxo. A i-alma do home evos un miragre, e cando o home pon a sua i-alma no que percura, qu cousas de prodixio saen das sas mans!

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

127

GONZALEZ CARBALHO Y GALICIA


Por Xavier Bveda (Notas para el Homenaje a Gonzlez Carbalho organizado por A.G.U.E.A. Centro Gallego) 20 de Noviembre de 1958

Mi primer encuentro con Gonzlez Carbalho fue en la casa de Rojas Paz. Recuerdo que llamaron mi atencin lo correcto de las lneas de su rostro, y la gravedad y recato de sus modales. Pero esta impresin quedara incompleta si no hiciera reverencia a una a modo de difusa tristeza que lo acompaaba. Andando el tiempo supe de dos momentos de su vida que haban dejado en su espritu sendos vrtices de soledad. Primero la muerte de su madre, acaecida apenas nacido el poeta, y despus la de su hermana, que ocurre y lo dislacera- en plena juventud. El primer contacto del poeta con Galicia se produjo por la revelacin del habla. La cosa ocurri as: Este trascendental suceso de mi existencia ntima, que marca, dice, una etapa definitiva en el conocimiento de mi mismo, ocurri despus de una cena. Mi padre departa con un hermano suyo, llegado, en el da, de la tierra natal. Se haban como aislado en una esquina de la mesa, y el vino en los vasos pareca impartir una tonalidad ritual, de religin domstica, de conmemoracin de la sangre. Slo el humo del cigarrillo se interpona entre ellos para crearles un ambiente de irrealidad, de aislamiento, en que sus corazones se confundan. Hasta entonces no haba escuchado nunca el idioma de mi padre. Y mi padre esa noche, en la ansiedad del reencuentro, embriagado por el hlito encendido de la nostalgia, olvid su castellano habitual, que era el de sus hijos argentinos, y se expres por medio de ese instrumento mgico que es siempre el habla preferida del corazn.

128

Xavier Bveda

Quiz, o sin quiz, en ese mismo momento en que se le revel el habla antigua de su padre, empez a nacer el poeta en l, pues lo que despus llamamos vocacin, puede tener su origen en momentos en que el nio se desconcierta o asombra. A propsito de la tan controvertida tristeza portea, Novoa Santos escribi: El hombre porteo aora la tierra nativa de sus antepasados, todos muy cerca, en la dimensin del tiempo. No se da cuenta de que ese es otro de los factores de su ingnita tristeza. Aoranza de un paisaje en el que no estuvo inmerso y de unas criaturas a las que no conoci jams, pero que contribuyen a trazar la rbita de sus sentimientos y el tinte de su humor. Yo me siento inclinado a incluir a Gonzlez Carbalho en ese orden de referencias; pero no echemos en olvido que es muy complejo el mundo del espritu, y el mismo Gonzlez Carbalho nos va a servir para corroborarlo. En este caso voy a ser testigo de excepcin. Conoc al poeta creo que en el ao 27. A partir de aquel momento sigui latente nuestra amistad, y cuando ocasionalmente nos veamos, lo que era bastantes veces, solamos algunas, no siempre detenernos a conversar. Pues bien, en todo ese tiempo, que fue mucho, pues dur ms de veinte aos, Gonzlez Carbalho nunca me hizo la ms velada alusin a su ntima vocacin gallega. Estos amores que se conjugan tardamente entre un hombre y un pueblo, suelen ser de los que se ahncan ms, y los que resultan ms dolorosos. La verdadera felicidad no se mide por el placer que ocasiona, sino por la certidumbre que transmite. Y ocurre que, tanto al hombre como a la mujer, la nica certidumbre que le importa es la de su existencia. Cuando nos sentimos existir, es que somos realmente. Lo ontolgico se hace entonces evidente, y existir es, radicalmente, ser. A estos encuentros del ser y de la existencia, ya nos tena acostumbrados el poeta a los que conocamos el pathos de su lrica; una lrica en la que la soledad muestra una escala de angustias como un alma; pero el centro a que tenda restringase a una

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

129

forma de absorcin, en las que el ser se apagaba entre celajes y nieblas msticas. En su avatar gallego, las cosas ocurren de distinta forma. Aqu el ser no se evade. Se identifica. Es, quiere ser, existencia, en su mximo de plenitud.
Lumbre, no engaes mis ojos que estn cargados de sombra. Seguir la marcha a oscuras. Tengo memoria.

Tener memoria equivale a concertar el pasado en un momento lcido de tiempo. Pero no el tiempo dado como profundidad, ni como vivencia, ni como intuicin. Es tiempo humanado. Un existir, sindolo. Siendo a la vez, y por el recuerdo, tiempo y ser. Todo el Libro de canciones para Rosala de Castro, es una suerte de recuperacin del tiempo memorable. Son universales aquellos versos en que Rosala, glosando un cantar gallego, dice:
Sin ela vivir non podo, non podo vivir contenta, quadonde queira que vaya crbeme unha sombra espesa. ................... Levaime, levaime, airios, como unha follia seca.

Pues bien; he aqu cmo Gonzlez Carbalho glosa, a su vez, ese momento existencial de Rosala:
Ay de la orilla verde! ay de la azul neblina! Dejad que al ro vuelva donde vagar sola. No quiero estas llanuras Meridianas. Volvedme al aire azul, al campo verde.

130

Xavier Bveda

Lo que me admira ms en este poema, (del que solo doy un fragmento) es lo mismo que me asombra en el de Rosala, del cual es lrica parfrasis. El hecho de ver cmo, en ambos, las cosas adquieren fantasmal corporeidad, lrica densidad, lejana realidad de presencia. Estn en el tiempo, no sumergidas, no perdidas, sino evidenciadas. Y cuando el poeta no se apoya en Rosala, sea invocndola, sea siguiendo su vida con fervor de hagigrafo, lo hace en su padre; pero no en su padre-hombre, sino en su padre-nio; en su padre emigrante de diez aos. Por eso la primera captacin que tiene de Galicia Gonzalez Carbalho, es una desolada, que percibe tambin a travs de los poemas de Rosala. Era, escribe, el xodo. Galicia se tornaba yermo y ausencia. En las casas pobres haba ventanas que ya no se abran. Y si se abran era para mirar ms all del horizonte. Pero esa Galicia reconcentrada y trgica, a m me ha parecido siempre un tema del que se ha abusado con exceso. Algo que, sin que yo niegue su verdad relativa, entiendo que la falsea en lo esencial. Dice Ortega Gasset que el historiador no ha entendido una edad si no ha calado hasta el escorzo en que se es feliz. Y con Galicia ocurre que, por acentuar lo que pudo hallarse en primer plano, -la emigracin- se descuid la sustancia en que ella reposa, que es su sentido de la existencia. Y en toda existencia entra la alegra como uno de sus componentes. Entendmonos. No debemos identificar alegra con felicidad. Solo son sinnimas exteriormente. La felicidad es una aspiracin, casi un imposible. La alegra es algo que todo hombre y toda mujer sabe extraer de lo espontneo de s mismo. Tambin esa percepcin melanclica, o triste, que la gente tiene de Galicia, se debe, en parte, a nuestra msica. Recuerdo que Juan Jos Castro, me deca en cierta ocasin: A veces los alals gallegos suenan a msica de Bach, tienen grandeza de corales. (Pero no es que sean tristes; es que son hondos, y en toda hondu-

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

131

ra hay una gota de angustia, inmersa. En corales y alals, la existencia se torna destino. Ambos expresan, al par que cantan. Oigo decir, escribe Gonzlez Carbalho, que la naturaleza en Galicia tiene inventiva como en ningn otro lugar. Oigo decir... Ms yo s cmo es su paisaje; el viene a m en mi sangre. Y suelo soarlo. Pero el sentimiento gallego era ya demasiado intenso en l, para que pudiera apaciguarlo en el sueo. Y se fue a Galicia. Y no solo a verla, sino a peregrinarla. Esto ocurri pocos aos antes de su muerte. Cerr as el ciclo que haba iniciado cuando an nio escuch por vez primera, de labios de su to, el idioma paterno. Y lo que despus supe del idioma ancestral, escribe, reconoc que haba entrado en mi conocimiento aquella noche, mientras dos hombres sencillos, en un habla inmortal, hablaban de cosas perecederas.

UNAMUNO Y EL SENTIMIENTO TRGICO DE LA VIDA


Permitidnos comenzar nuestra conversacin de esta noche contndoos una ancdota de Unamuno, cuya veracidad fiamos al escritor y periodista espaol Csar Gonzlez Ruano, ya que es de un libro de este autor*, de donde la extraemos ad pede literae. Es, dice, rigurosamente exacta una ancdota universitaria. En vsperas de examen se presenta en casa de Unamuno un alumno de griego (recordaris que Don Miguel de Unamuno ha sido durante toda su vida universitaria catedrtico de griego en la Universidad de Salamanca). Don Miguel le recibe y escucha de l esta proposicin inslita: -Mire usted, Don Miguel, yo me examino maana. Naturalmente, no s una palabra, y encuentro justificadsimo que
* Csar Gonzlez Ruano: Vida, pensamiento y aventura de Miguel de Unamuno. (n.d.a.).

132

Xavier Bveda

usted me suspenda, pero quiero pedirle un favor. Mi padre viene a Salamanca exclusivamente a presenciar mis exmenes. Cree, el pobre, que yo soy un verdadero helenista. No quisiera defraudarle, y para esto me atrevo a suplicar a usted que me pregunte una leccin convenida, que yo estudio esta noche como un loro. Usted, despus, me pregunta otras cosas, yo no contesto, me suspende en justicia... y yo le puedo decir que sufr un azoramiento. Hizo a Don Miguel gracia aquella proposicin, y benvolamente, acaso dispuesto a no preguntarle otra cosa, convino que le examinara de un tema determinado: la leccin 17, por ejemplo. Llega el momento del examen y Don Miguel pregunta: -Veamos...digame usted...el tema diecisiete. El alumno se encoge de hombros y contesta evasivamente: -No lo s. Unamuno repasa un momento su memoria...S, no cabe duda que convinieron el tema 17. Aun, tmido y bondadoso, le pregunta en voz baja: -No era el diez y siete? Y el muchacho contesta: -S, seor, pero como no ha venido mi padre, por fin!.... Hay dos Unamunos. Uno hosco, ceudo, agresivo, rido, intratable casi. Es el Unamuno de la leyenda. El Unamuno escritor. Otro, -ya lo habis visto a travs de la ancdota que acabo de transmitiros- humano comprensivo, generoso; en una palabra: bueno. Es el Unamuno catedrtico. Cul de los dos es el verdadero? Tal vez los dos y tal vez ninguno de los dos. Desde luego no cabe aqu resumir, sincrticamente, las dos supuestas personalidades, fundindolas, en una, nica, que habra de resultarnos, a la postre, falsa. Unamuno es... como es. Pero... cmo es Unamuno? Pues como vosotros os le imaginis. O de otra manera: es...como vosotros queris que sea. La leyenda, dice Unamuno, debe imponrsele al biografiado, hasta el extremo de que l mismo ya no sepa cul fue su realidad. Y de tal manera es esto cierto con relacin a Unamuno, que esta-

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

133

mos seguros que ni el propio Don Miguel sabe a estas horas cul es su verdadera personalidad. Y no creis que exageramos, pues el mismo nos lo dice en su misterio El Otro. Pero lo que s puede asegurarse, es que personalidad alguna ha sido tan deliberada y monstruosamente incomprendida cual la de Unamuno. Tal vez ello se deba a su inmediata cercana a nosotros. O tal vez a la proteidad multiforme de su figura. Pues sucede que cuando queremos clasificar a Unamuno y a un escritor no hay otra forma de apresarlo sino a travs de su pensamiento- Don Miguel se nos escabulle como por ensalmo. Conocemos su mtodo literario: la paradoja. Su definicin? El ttulo de una obra suya: Contra esto y contra aquello. El espaol, y, en general, el hispanoamericano, es tajante como una espada. Yo no cambio, dice el espaol, yo soy siempre el mismo. He ah precisamente lo que a Don Miguel se le antoja perfectamente brbaro, si no estpido. Pues, cmo el individuo no ha de cambiar si toda realidad fluye como agua de ro y es movediza y rpida como la nube? Pero es que no hay nada que permanezca y dure en Unamuno? S, el hombre. El hombre es el tema de Don Miguel. De este hombre de Unamuno hemos de hablaros esta noche. Se ha observado siempre que en las novelas de Unamuno el paisaje, el entorno, el medio, apenas cuenta para nada. Al componer una novela escribe Don Manuel Azaa- aisla al hombre de su contorno, omite los paisajes, el ambiente, lo pintoresco, ms que desnudo, deja al hombre en los huesos. En huesos y a solas consigo mismo. Porque el hombre de Unamuno no es, -sindolo-, este hombre anecdtico que aspira a realizar su carrera poltica, por pinges entronques matrimoniales, sino el hombre concreto, el que ama, sufre, padece y muere, sobre todo muere. El hombre, dicen, es un animal racional. No s por qu no se haya dicho, escribe Unamuno, que es un animal afectivo o sentimental. Y acaso lo que de los dems animales le diferencia, sea

134

Xavier Bveda

ms el sentimiento que no la razn. Porque las gentes que no piensan ms que con el cerebro dan en definidores, se hacen profesionales del pensamiento. Y hacerse profesional del pensamiento ya se sabe lo que es: es ser un falseador de la vida. Un falseador del hombre. Pues la vida es misterio. Y el hombre? Qu es el hombre? Quin lo sabe! En todo caso, drama. La trgica historia del pensamiento humano no es sino la de una lucha entre la razn y la vida, aqulla empeada en racionalizar a sta, hacindola que se resigne a lo inevitable, a la mortalidad, y esta, la vida, empeada en vitalizar a la razn, obligndola a que sirva de apoyo a sus anhelos vitales. Slo nos interesa el por qu, en vista del para qu, slo nos interesa saber de dnde venimos, para mejor poder averiguar adnde vamos. De dnde venimos? Adnde vamos? Misterio!... Todo fluye, dice Herclito. Gritos de las entraas del alma ha arrancado a los poetas de los tiempos todos escribe Unamuno- esta tremenda visin del fluir de las olas de la vida, desde el sueo de una sombra, de Pndaro, hasta el la vida es sueo de Caldern y el estamos hechos de la materia de los sueos, de Shakespeare, sentencia esta ltima aun ms trgica que la del castellano, pues mientras en aquella solo se declara sueo a nuestra vida, mas no a nosotros los soadores de ella, el ingls nos hace tambin a nosotros sueo, sueo que suea. Gritos de las entraas del alma que repercuten en nuestros das en el alma pnica de Rubn Daro y al insuflarle el sentimiento unamunesco de la vida, le arrancan estos versos trgicos:
Dichoso el rbol que es apenas sensitivo, y ms la piedra dura, porque esa ya no siente, que no hay dolor ms grande que el dolor de ser vivo ni mayor pesadumbre que la vida consciente. Ser, y no saber nada, y ser sin rumbo cierto, y el horror de haber sido, y un futuro terror, y el espanto seguro de estar maana muerto y sufrir por la vida, y por la muerte y por lo que no sospechamos, y apenas conocimos, y la vida, que tienta con sus frescos racimos,

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

135

y la fosa, que aguarda con sus fnebres ramos, y no saber adnde vamos ni de dnde venimos.

Pero qu es lo que el hombre ama tanto para que se exprese con pavor tan hondo de la muerte? Ama el hombre la vida? No, el hombre no ama la vida, sino a s mismo. S, lo que el hombre ama en la vida es su propio ser, su propio yo, su propia angustia, su miedo insufrible, incontenible, trgico, de dejar de ser y de existir, de no ser, de perderse un da en el polvo de las generaciones, polvo en el polvo, arena del desierto en el desierto. Pero, acaso ser no es padecer? Qu importa que ser sea padecer! Es mejor, dice Unamuno, vivir en dolor que dejar de ser en paz. No has sentido nunca, escribe, el espanto, el horrendo espanto, de sentirte sin lgrimas y sin dolor? El dolor nos dice que existen aquellos que amamos. Por eso la suprema belleza es la de la tragedia. Acongojados al sentir que todo pasa, que pasamos nosotros, que pasa lo nuestro, que pasa cuanto nos rodea, la congoja misma nos revela el consuelo de lo que no pasa, de lo eterno, de lo hermoso.* No hay hombre de valer, escribe Goethe, que se deje arrancar del pecho la fe en la inmortalidad del alma. Si toda mi vida he perseverado en la accin, dice Goethe a Eckermann, una vez que yo haya muerto, la naturaleza queda obligada a darme un nuevo gnero de actividad. Pero en el fondo, Goethe es un newtoniano, es decir, una inteligencia que busca en la naturaleza, no el para qu, sino el cmo. La cuestin del fin, la cuestin del para qu, dice a Eckermann, no es cientfica. Mucho ms fecunda es la cuestin del cmo. Pero ya sabemos lo que piensa Unamuno de este homo intelectualis que postula Goethe. El mundo intelectual, escribe, se divide en dos clases: dilectantes de un lado y pedantes de otro. Porque no fue el intelecto, sino la esperanza la que llam a Dios, Padre, y es ella la que sigue dndole ese nombre preado de consuelo y de misterio.
* Las citas entre comillas, pertenecen al gran libro de Don Miguel de Unamuno: Del sentimiento trgico de la vida en los hombres y en los pueblos. (n.d.a.).

136

Xavier Bveda

Y aqu entramos en la hondura ms abisal del problema unamunesco del hombre. Pues qu es Dios para el hombre y qu es el hombre para Dios?. El fin del hombre es la humanidad, dice Unamuno, la humanidad personalizada, hecha individuo, y cuando toma por fin a la naturaleza es humanizndola antes. En cuanto a Dios, Dios, escribe, es el ideal de la humanidad, el hombre proyectado al infinito y eternizado en l. Acaso Dios es el hombre divinizado? Entender mal el pensamiento de Unamuno quien quiera lo interprete de esa manera. No, Dios no es, no puede ser, el hombre divinizado, sino, en todo caso, eternizado, realizado en eterno y angustioso ser. El cristianismo, repite Unamuno con Kierkegaard, es una salida desesperada. Dijo el malvado en su corazn, no hay Dios. Y as es en verdad, comenta Unamuno. Porque un justo puede decirse en su cabeza: Dios no existe! Pero en el corazn esto solo puede decrselo el malvado. Por donde una vez ms plantea Unamuno en el corazn del hombre aquella dualidad pascaliana entre vida afectiva y vida intelectual. La vida intelectual puede negar o simplemente adoptar un actitud cartesiana, dubitativa, pero en el fondo de su corazn el hombre cree siempre. Pero, por qu cree el hombre? Porque el hombre necesita creer para existir, para perdurar, para ser, para crear. Que el hombre es perecedero y que tal ansia de perdurabilidad, de ser eterna e indefinidamente ser en conciencia, es decir, en dolor, en carne y hueso, como Unamuno quiere- es locura? No importa, dice Unamuno con palabras del Obermann de Senancour: perezcamos resistiendo, y si es la nada lo que nos est reservado, no hagamos que esto sea justicia. El mundo quiere ser engaado, o con el engao de antes de la razn, que es la poesa, o con el engao de despus de ella, que es la religin. Xavier Bveda
Tertulias literarias

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

137

ACERCA DEL TEATRO


por Xavier Bveda Ni por su origen ni por su intento, es el teatro un pasivo reflejo de la vida; pertenece, ms bien, a una zona profunda de ella. Lo ms parecido a la vida es la novela, pues, como la vida, la novela se desarrolla en extensin y es descriptiva por excelencia. En el teatro la vida gana en intensidad lo que pierde en mengua de decurso. En el teatro un solo minuto tiene una duracin infinita, si en l se cifra la clave de una existencia. El tiempo en el teatro no transcurre regularmente; no es un tiempo en el que puedan crecer los rboles ni empollar las aves. Se centra en la existencia de cada ser y es al modo de una parbola dramtica de su destino. No; el teatro no es un pasivo espejo de la vida. Ms bien pudiera decirse de l que es algo que la contiene y la supera a un tiempo. Esta gran tradicin se ha perdido por el momento. Hoy los autores se acercan al teatro porque, entre todos los gneros literarios, es el que produce ms dinero, al par que ofrece popularidad. Lo propio ocurre con los intrpretes. Hubo un tiempo en que todas las compaas eran homogneas. Pero hoy estamos en la poca de los astros. Algn da se ver que esos fulgentes meteoros, que arrastran su cola por la escena, solo cayeron en el teatro para hacer su noche ms tormentosa. Deslumbran un momento, pero se apagan enseguida, como todo lo que es ficticio. Lo conmovedor de las estrellas del cielo, es la constancia de su luz. Cuando una brilla demasiado, es que est prxima a extinguirse. El teatro es, esencialmente, intrprete. No es la presencia de un gran autor el que determina la existencia de un gran teatro. Lo contrario es lo cierto. Es la existencia de un gran intrprete el que hace posible la eclosin de una generacin de autores.

138

Xavier Bveda

Florencio Snchez no hubiera existido de no haber sido contemporneo de Pablo Podest. La grandeza del primero, hizo posible el teatro del segundo. Pablo Podest se llev a la tumba el mejor teatro de Florencio Snchez. Y no solo el teatro del gran Florencio, sino el de toda una generacin de autores, que naci trgicamente pstuma. Porque sin la grandeza en el intrprete no hay grande obra posible. El gran autor se asemeja a Dios en que, como l, puede dotar de verbo a las criaturas. Pero se diferencia de Dios en que no puede crearlas de la nada. *** El espritu tiene los pies ligeros; le gusta danzar, como dira Nietzsche. Lo grave, es que nuestros directores descubrieron que el espritu tiene profundidad, y, al saberlo profundo, lo suponen solemne. Para m, lo esencial en una direccin escnica, es que el director me descubra el ritmo de la obra. Primero, y ante todo, el ritmo; el orden numrico de sus movimientos; la danza del pensamiento; los pies ligeros del espritu. Desgraciadamente, ocurre todo lo contrario, pues sucede que, cuando un director atisba que una obra tiene profundidad, parece que no se propusiese otra cosa que pasarla a primer plano y angustiarnos con ella. No nos la revela; nos la impone. Ocurre con el teatro lo que con la vida; su sola existencia es su ms convincente razn de ser. Y un personaje que est viviendo su drama, est en escena porque lo vive y no para darnos una leccin de moral. Y hasta puede suceder que perdure la obra, a pesar y aun en contra de su contenido. Perdura por lo que tiene de teatro; no por lo que contenga de pensamiento. Es lo que hoy mismo ocurre con gran parte del teatro de Ibsen, en el que las slidas armazones de sus comedias soportan ideas o problemas que ya son fantasmales para nosotros. Pero como los protagonistas viven, lo fantasmal se disipa y el pblico ni lo toma en cuenta.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

139

La ciencia qumica redujo a proporciones mnimas el flagelo que motiv Espectros, lo que no obsta para que esa magnfica obra se represente, y con toda razn; la mujer de hoy se pone al margen del problema de Casa de muecas, (por lo menos en el sentido en que Norah, su protagonista, siente la idea de libertad que postula), pero Casa de muecas sigue siendo una comedia que siempre aplaudiremos. Por eso un buen director no debe prestar demasiada atencin al pensamiento abstracto, la machacona insistencia en l prueba su torpeza. Dice la Biblia que el espritu de Dios se mueve sobre las aguas. Cierto. Y el mismo mar es ms espritu de Dios cuando acaricia el cuerpo de un nio sobre la arena de la playa, que cuando se estrella y ruje en el alcantilado. Y no solo eso. Por muy hondo que sea el mar, se muestra a nuestros ojos siempre luminoso. Intrpretes y directores no debieran olvidar esta leccin de la naturaleza.

140

Xavier Bveda

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

141

POESA

136

136. Os poemas que integran esta antoloxa estn recollidos dos poemarios que Bveda deixou inditos finar: Gamas Verdes (1962) e El santo y el poeta (1962). preciso puntualizar que estes libros son inditos parcialmente pois algunhas das sas composicins, anda que ningunha das includas na nosa seleccin, foron publicadas na Antologa potica de Xavier Bveda que Nstor Astur Fernndez preparou no ano 1970.

142

Xavier Bveda

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

143

Gamas Verdes (1962)

Galicia en gamas verdes


Qu luz en flor, qu cuerpo astral*, qu esquivo desvelo de la aurora o de la tarde, da a tus pinares ese verde que arde y a tus paisajes su verdor cautivo. La luz diluye su oro sensitivo buscando el tono de tus formas verdes, y en un juego de aciertas, yerras, pierdes, va del verde laurel al verde olivo. El Cantbrico verdores multiplica hasta fundir un verde fervoroso y el blando cielo su verdor acrece. Toda Galicia a verdecer se aplica, y el poniente, en verdores numeroso, en esteros y ras reverdece.

* Correccin manuscrita do autor Bruma irreal.

144

Xavier Bveda

Cancin por una mariposa muerta


(Jardines del Poso. Orense) Nadie vivi con ser ms leve, ni tuvo instantes ms contados, ni vuelos ms felices, ni ms hados, ni pasin ms ardiente, ni ms nieve.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

145

El ruiseor y el alba
(Jardines de la Marquesa de Leis. Orense) (Recuerdo de infancia) Lrica voz que, mgica en mi odo, estremeces el alba con tu canto. En dnde, claridad, a dnde, llanto, y en lugar amante enardecido? La suave luz de la alborada triste da a tu trino nostalgia de querube. Con qu alborozo a tu garganta sube la rosa singular de lo que existe! No sino el vuelo de tu canto, henchido de oro de noche y plata de quebranto, puede angustiar el corazn, con tanto dulzor, hasta turbar cada latido. Del rubio cielo en la penumbra pura irrumpe, rauda y mtica, la rosa. Mana la luz su leche fervorosa y, lrica, tu voz se transfigura. Trmulo del albor con que se asoma, (de oro un instante y por tu voz turbado) el da da ese acorde sincopado en que el oriente es cuello de paloma. Suave, el paisaje, de tu voz transido, no discierne si an duerme o si renace, mas t te extingues con la luz que nace, a la espada del alba sometido.

146

Xavier Bveda

Meditacin ante el Cantbrico


Te miro, mar, y veo el fugitivo fluir de la luz, y el vasto movimiento de tu extensin; oh, grave arrobamiento de mi ser, en tus xtasis cautivo. Y me siento fluir, y s que vivo, y, al pensar, me revelo en pensamiento, y, al mirar tu hermosura, en sentimiento: ser que medita y hombre sensitivo. Fluir, fluir, fluir! La playa, suave, fluye hacia el mar; el mar, gozoso, fluye, de la vencida roca la ardua arena. Boga la nube azul su esencia de ave, en peces de oro el da se diluye y el cielo en gamas verdes se enajena.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

147

Pino en la ra de Arosa
Con qu ternura mira el mar el duelo frustrado, de tu intento y tu litigio, pino en lo azul, proyecto de prodigio que en la Ra de Arosa pierdes vuelo. En qu medido acorde dan tu anhelo agujas, ramas, pias, copa airosa, y esa espuma de llama caudalosa abierta en conjuncin de luz y cielo.

148

Xavier Bveda

El Doncel
(Homenaje a Ronsard, en la campia de Galicia) Amor, por qu te gozas, abismada, en la molicie de tu sueo? Acaso piensas que son igual alba y ocaso porque en jazmn y rosa eres deseada? La aurora, en vagas luces insinuada, muestra, gentil, su pierna deleitosa. No insistas en tu sueo, perezosa, y recibe en mis brazos la alborada. Si t quieres, amor, ser distinto nuestro encuentro esta vez; ya de esa puerta el cerrojo descorre, que te escuda. Y si medrosa fueres por instinto, no en tu lecho me esperes, y s cierta. Sal con la miel del alba, y ven desnuda.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

149

Contraluz
(Visto frente a La Toja) Apacible rumiar, rama dormida. La luz, como un torrente, se desata, y rueda, roto el cielo, en catarata. Y est La Toja de dulzor transida! Cmo tanta quietud, rielando, fluda, esa luz, que en fulgores se desata? Noche, slele al paso!, y cierra y ata en sombras, esa riada que intimida. Se va la luz, se huye la luz, se fuga en un torrente de oro irrestaable, y el monte, el mar, el pjaro y la oruga siguen su ritmo en tiempo inalterable!

150

Xavier Bveda

Morria
Era en mi infancia en fuga de jardines, dcil al sueo y rauda de esperanza. El alma, (un ser de niebla, que no alcanza a borrar el rigor de los confines), iba abriendo alboradas... Unos trinos de pjaros, en vuelo migratorio, me volvieron a lo alto. Qu ilusorio mundo, dibuja Dios en los caminos del aire? Clara, la hora, se daba al porvenir, en su tersura. Hoy la nostalgia, en su penumbra pura, vuelta al ayer, solo el ayer explora. El pino, a blanda tierra trasplantado, conserva savia del primer latido, pero al hombre en morria* verdecido le queda solo un mundo desvelado. Por betunes y asfaltos invadida Buenos Aires se va de calle en calle. Mi alma, sin m, se va de prado a valle, De ro a mar; de monte a cumbre, huda.

* Correccin manuscrita do autor nostalgia?.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

151

Crepsculo
(Visto desde Montealegre. Orense) Poco a poco, deslizo mi mirada. All, en lo hondo de la tarde, prima la verde luz de un cielo que aproxima su noche, en grises figurada. En mpetu de luz, cual toro ciego de oro y azul, el da, airado, hinca el testuz del sol en el collado y un pino, rojo, se levanta, en fuego. A poco, es una llama transparente con fondo ail. Cansado, el viento va modelando con desgano, a tiento, un Orense de niebla, en el poniente.

152

Xavier Bveda

Rueda de estaciones
Fervoroso de vides, y adornado de amarillos enteros y de rojos, Otoo, con su carga de despojos, cede, en la vid, su zumo sazonado. Llega el invierno con sus fros dientes, sus noches de vigilia y de congoja, el rito de la siembra, y la panoja que agrupa, cabe el llar, sus rubias gentes. La primavera viene con basquia y su cuerpo, al danzar*, desentumece; el apero, en el sol, su sombra acrece y se abre en verdes y oros la campia. El verano su miel y lumbrarada concreta en el rigor de la gavilla, y estalla la epopeya de la trilla al quebrantar la espiga vulnerada.

* Correccin manuscrita do autor andar?.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

153

Castao patriarcal
Area gracia, viviente arquitectura, verde plumn del pjaro y del viento, absorto, erecto a lo alto; en movimiento de copa ascensional y forma pura. Si en bosque aprisionado, eres oscura masa, de sigiloso seguimiento; si en soledad de pramo, erguimiento que en pausa universal se transfigura. La savia, que en su tronco dictamina el ansia elemental que es toda cosa rige el sumiso tiempo en que floreces. La luz, que virgen nace, y que declina virgen tambin, tus xtasis sonrosa y dora el duro mundo que enterneces.

154

Xavier Bveda

El santo y el poeta (1962)

Diafanidad
Quin te cre de tal manera intacta que, siendo realidad, sueo pareces? Te veo en un oriente que enalteces tornndote ilusin, de puro exacta. La luz, que a ti desciende, se refracta en tu blancor, y en ella te adormeces. De difana, su gema desvaneces; gama auroral, que se insina, abstracta. El ncar te sugiere, pues emana tu suave luz; los lirios te recuerdan; las escamas del pez, de azul blancura, glosan tu nvea piel, en forma arcana. Por ti, mujer, las cosas se concuerdan en gradual ascensin a la hermosura.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

155

Dibujo al pastel
Qu tumulto de rojos aleles ha invadido tu boca? La estoy viendo. Cmo su pulpa en flor se va entreabriendo en tanto t, burlona, te sonres. Con el haz de tu lengua los desles gozadora de su mpetu ardoroso, y por su rojo carmes fastuoso una inocente presuncin engres. Qu rubor de camelia ensimismada y qu dalia, en violetas diluda, da a tus mejillas esa niebla huda con la que el alba inicia la alborada. Qu placer de mirarte penetrada por el albor difuso de la vida. Y qu goce de verte trascendida y llegar solo a ti por la mirada. El paisaje te espera. Muestra, pura, el arabesco, en rosa, de tu encanto, ese talle mas frgil que tu llanto y el firme surtidor de tu figura. Y sal al campo as. Hoy se inaugura la luz primaveral. Y valdr tanto verte pasar vestida de amaranto como mirar el da en su hermosura.

156

Xavier Bveda

El encuentro
(Tema a dos voces y un grito exasperado)

l
Ha de cortar la niebla de lo ido esta espada de rosa, esta ternura, esta tensin dramtica, que apura un mirar, en silencio sumergido. Cuntas distancias el azar ha urdido para hacer imposible nuestro encuentro! En cuntos sueos te he buscado, dentro, y era la cita en tiempo padecido. Quin dio a tu frente ese fulgor de espuma, esa luz, esa aurora difundida? Y qu ro en tus ojos da esa bruma donde naufraga tu alma desvalida.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

157

Ella
Por el camino de las sombras llegas como una sombra que se hubiese hudo, y el corazn refrena su latido a la extraeza de tus voces ciegas. Por qu oculta la noche (y por qu niegas) tanto pasado (en tiempo consumido) tanto esplendor (en yedra convertido) y por qu en ramas verdes te despliegas. Difana, en el no-ser de tu presencia, el hoy muestra impasible la mirada, y tu voz y tu cuerpo son vigencia de un ayer que era todo. Y hoy es nada. Antes t, eras yo. Ahora ests nadificado. Recorres mi cuerpo en vano mi ser buscando. Intil servidumbre! Desmesurado fuego! Nuestra vida es ya un punto (que ni dios v) en el tiempo. No hay un retorno hacia el amor. No est ni muerto! Qu desconcierto! Ay, qu desencuentro!

158

Xavier Bveda

El amante apasionado
Bajo una luz dursima me acuesto pensando en ti. Oye mi voz, te canta. Soy esa piedra, al sol, que te levanta, y el rbol que te mira, pino enhiesto. Esta sera costumbre de quererte, de hallarte en m, sin que te sienta ma, esta dual latitud, esta porfa, este duelo del ser, verte y no verte. Veo tu cuerpo en su extensin! Qu puro calor carnal, qu suave su repecho, qu colinas y conos en acecho y qu honduras y meandros en lo oscuro! Surges, toda de m, ro turbado que en cauce se abre porque yo me abrebe, y soy el arduo campo que te bebe y reverdezco en t, magnificado. Yo he recorrido ese pas que eres, sus hitos y sus lmites, sus cimas, y esos arroyos lentos, que a sus simas avanzan, temblorosos como seres. El valle, el mar, el monte, los caminos, el bosque, el sol, la savia, los humores, la luna, los desiertos, los alcores, estn en ti, son formas de tus sinos. Qu inmensidad de edades y de gente fluye en tu sangre, y a tu cuerpo se atan! Qu ecuadores de fuego te arrebatan, abajo, arriba, tumultuosamente! Que me toquen tus manos, que me sientan! No soy la sombra turbia que en tu espejo se mira, o da su trgico reflejo en tanto los azogues lo consientan.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

159

Elega de la infancia I
Infancia. El tacto en xtasis. Los ojos hacia la luz. Qu mundo el de los dedos hurgando, rebuscando! Qu denuedos, qu conflictos de risas y de enojos! Qu mundo de minutos anhelantes! Y, en medio, una ardua paz. De ella manaba un agua verdeazul, que apaciguaba el sacro caos de instintos y de instantes. Cmo te quiero, infancia ma, triste! Voy hacia t, y contra t me cio por cario al que fui cuando era nio y porque en t mi sueo me subsiste. Pues, si ese sueo niego, qu me diste, Qu me dio Dios en ti? Estoy alerta y en silencio, en la noche. Hay una puerta que solo da a un paisaje, que no existe. Esta es la habitacin; esta la estancia con su visillo, a medias entornado, y esta la sombra azul, que ha madurado mi corazn a anhelo y a distancia. Ungido de violetas de mi infancia vuelvo, sueo de vida, a mi pasado. Qu tibio largo sueo desvelado, latido de mi ser, en su constancia. Cul tu recuerdo se me cae, se hiere contra la espiga en luz de la maana, y el cardo de la tarde, en una vana presuncin de alentar en lo que fuere. Sufrir de amor y por amor, confiere tema a la vida; le da una forma humana de lgrima o cancin; la torna arcana voluntad de existir, mas todo muere!

160

Xavier Bveda

II
La poesa estaba en ti, tangible, y, cual mi sangre enfebrecida, era tierna revelacin, lrico anhelo. Qu ascensional el rbol! Qu infalible la eclosin del capullo, en primavera! Y qu cerca del nio el alto cielo! Dame la espada del soldado, el plomo que desnudaba el hsar jactancioso y el caballo trotn, que encabritaba. Con qu ternura a tu no-ser me asomo! A ese pozo de niebla, vagoroso, en que mi madre, hoy sombra, me atisbaba. Torre seera de la infancia! Altura por caudalosos astros recorrida, nostalgia del ayer, del hoy misterio. Sube esta voz a ti desde mi hondura. Su acento, una elega desvalida. Su ritmo, el de la luz en cautiverio.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

161

Verse y no verse del hombre y Dios


Miro tu luz, que se derrama, muda. De dnde fluye, di, de dnde llega esa onda refulgente, que se entrega en furia azul y nieve que demuda. Miro su pura transparencia y siento lo que el ala de un ngel se dijera, y veo que se mece, volandera, en una nube, que no mueve el viento.

Miro tus manos, que hacia m se lanzan, y las veo crecer... crecer... su forma desmedida, perdida toda norma. Nunca llegan a m, jams me alcanzan. Te miro a ti, y el duro cielo calla. Se acrecienta el misterio en noche pura. Qu alta, en su albor, la luz que transfigura! Qu hielo tu silencio, que en mi estalla! ntrate en m y pentrame. Descubre qu fibra roe esta hombredad hiriente. Esta conjugacin de noche ardiente que a ti te espa, y que tu sombra cubre. Que aunque s de los mares de tu calma y del bajel pausado de los cielos, solo el viento que fuerza los deshielos sopla hacia m, y es el que mueve mi alma.

162

Xavier Bveda

Si lo aceptas, propongo que juguemos. Quieres que escoja yo? Ea, empecemos!

Verse y no verse, el juego. T te escondes; yo te persigo. T remedas que me huyes; yo prosigo persiguindote; de ti me escondo luego. Despus me dejo ver, y t me sigues con discreta cautela; luego, aprisa, infalible en mi rastro; con divisa dual, pues que huyes y persigues. Y as, verse y no verse, hasta la hora exacta, de mi muerte. Y, aun muerto, persistir en el juego, (ya ms cierto), desde el tiempo del llanto, hasta la aurora de mi eternidad. ...El alba canta y el mar se tiende en ramos de jacinto. Quin dijo que la aurora es el sucinto tiempo de Dios? Alguien levanta la noche, en un intento exasperado de acecharla, a su paso. Ay, es en vano! Alguien cie mi mano con su mano y el viento es un sollozo sosegado.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

163

T E AT R O

137

137. A obra dramtica Caos que Bveda escribiu para o teatro e da que ofrecemos o primeiro acto, en realidade nunca chegou a representarse. Si que foi publicada sen embargo no ano 1938 pola editorial Anaconda. Inclumos as Palabras Preliminares e a Nota aclaratoria coas que o autor introduce a obra na primeira e nica edicin por consideralas pertinentes no contexto deste estudio.

A segunda obra, Los derechos de la locura, indita e inclumola nesta colectnea de textos por ser moi indicativa do tipo de comedia co que Bveda quixo triunfar no teatro bonaerense

164

Xavier Bveda

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

165

CAOS
(Accin de nuestro tiempo en tres actos y diez cuadros)

166

Xavier Bveda

La accin tiene por escenario una nacin en la Europa actual. Esta nacin se halla, en parte, en posesin de dos principios antagnicos. Uno que llamaremos convencionalmente verde y otro que llamaremos amarillo. La accin acontece en los primeros das de un movimiento revolucionario, cuyo xito, para cualquiera de ambas partes, est todava sin definir.

LUGAR DE ACCIN DE LOS ACTOS


Acto primero.-El Terror, en el territorio de los verdes. Acto segundo.-El Terror, en el territorio de los amarillos. Acto tercero.- En la casa de uno de los jefes verdes.

PALABRAS ACLARATORIAS
Los nombres de las estrictas divisiones en VERDE y AMARILLO, con que mutuamente se denominan e increpan los intrpretes de esta obra, son, desde luego, convencionales. Ello no obsta para que, tras el convencionalismo de estos rtulos, se manifieste, de manera estricta, la realidad ms trgica de nuestra poca. La terrible realidad del fratricidio espaol, ha evidenciado hasta la saciedad que determinado nmero de gentes no quiere tolerar distingos. Les sucede a estas gentes lo peor que podra sucederles, que es que detestan sus matices individuales. Una de las lecciones ms espantosas del fratricidio leccin que nadie quiere recibir, o, por lo menos, que todos tienden a olvi-

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

167

dar consiste en que ha puesto de manifiesto el peligro que se oculta tras esas denominaciones rgidas e inadecuadas. As, basta que un individuo sea tachado de rojo o blanco, para que la humanidad contemple con la ms perfecta indiferencia la extincin y el asesinato de ilustres personalidades que la enaltecan. Hoy, los individuos, los hombres, no cuentan nada; lo que cuenta es el color con que se tien o los tien. Para un blanco, un rojo siempre est bien muerto; para un rojo, un blanco es un enemigo cuya extincin se justifica por s misma. Pero, lo que todava asusta ms que los mismos hechos, es la general aceptacin con que tales monstruosidades suelen decirse. La nica virtud (si puede decirse as) que el autor concede a esta obra que publica, consiste en que denuncia a blancos y rojos ese crimen colectivo de nuestro tiempo. Denuncia al hombre pretendidamente rojo o blanco, el incalificable atentado que comete contra s mismo; contra su pura y librrima individualidad. Y denuncia ms: denuncia como determinados hombres (en el caso de esta obra su protagonista esencial, Fernando) pueden acercarse a las ideas extremas, llevados por un sentimiento no importa si equivocado de justicia. (No son inadecuadas las reprensiones que, en determinado momento de la obra en el tercer acto le dirige otro de los protagonistas. En el fondo, le dice, sigues siendo un cristiano; no es tuya la moral de clase. Por que eso es lo espantoso: que se ha antepuesto una moral de clase, a la nica y verdadera moral que es, estrictamente, la de la persona). Lo que proclama a su vez, volviendo a hablar de nuestra poca, cmo una de sus monstruosas taras, consiste en el hecho de que estos seres no tienen cabida en ella. Y, lo que es ms terrible: cmo el sentimiento de justicia no cuenta, de momento, nada; o pesa, en todo caso, como un posible delito sobre el individuo. Tal el tema de esta obra.

168

Xavier Bveda

DEDICATORIA
A mis amigos los senadores argentinos, doctores ALFREDO L. PALACIOS, CARLOS SERREY y HCTOR GONZLEZ IRAMAIN, que tanto me ayudaron para que pudieran refugiarse en esta nacin, algunos espaoles no combatientes (de izquierda y de derecha) colocados hoy bajo el amparo de la Argentina. Con la gratitud de Xavier Bveda NOTA
(Que puede ser dicha, antes de comenzar la representacin de la obra, por un actor, o bien que el pblico podr leer lo que sera preferible sobre un teln de fondo blanco)

Esta obra, dura y terrible como nuestro tiempo, no postula sino una nica verdad: La verdad sustancial del hombre. Desnuda de toda ideologa partidista no pretende ser un alegato ni una condena, sino una clamorosa acusacin humana. Que nadie pida a esta obra, lo que ella no puede dar, es decir, una solucin positiva al trgico panorama que presenta. En todo tiempo el Teatro no tuvo otra misin sino la de obrar en el alma del espectador, despertando en esa misma alma su generosa condicin de humana. Esta obra, escrita por un hombre, va dirigida, en toda su extensin, al Hombre.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

169

ACTO PRIMERO
CUADRO PRIMERO Habitacin de un Comisariado de barrio. Una mesa en desorden, sillas y sillones casi todos distintos. En las paredes, visibles, distintos smbolos extremistas (indeterminados). Al levantarse el teln, llega una patrulla de ciudadanos. Usan fusiles, pero no visten uniformes. EL JEFE (a los ciudadanos). - Salud! LOS CIUDADANOS. - Salud! EL JEFE. - Buena redada? UNO DE ELLOS. Cayeron cincuenta. EL JEFE (con asco). - Puercos! OTRO. Lo fueron. Ya estn liquidados todos. Salud! (Vanse adentro de la Comisara) EL JEFE (maquinalmente y mientras ordena sus papeles). -Salud! Entra FERNANDO. No usa fusil, pero s pistola, que lleva visiblemente colgada al cinto. No saluda. Se deja caer sobre una silla y, mientras el JEFE lee unos papeles, l observa las volutas del humo de su cigarrillo. Hay en l cierta visible actitud de desgano o abatimiento. Finalmente carraspea mirando al JEFE. Este le presta atencin, se lo queda observando un momento y pregunta: EL JEFE. - Y t? FER. (En forma un poco despectiva).- Yo, qu? EL JEFE. Eso pregunto. FER. (indiferente) .- Nada. EL JEFE. - Nada? FER. - Nada!

170

Xavier Bveda

EL JEFE (como aconsejndolo).- Te ests jugando la cabeza. FER. (desafiante) - Mrala! EL JEFE. All t. (Se pone a escribir sobre unos papeles con gesto displicente). FER. (despus de una pausa y como justificndose). - Qu quieres! No tengo instintos de carnicero. EL JEFE (furioso). - No hay instintos de carnicero! El carnicero no los tiene. Es su oficio. El asqueroso oficio que le dieron! (Deseando terminar) Y basta! FER. (despus de una pausa en la que aspira el humo de su cigarrillo). Se manda, eh?, se manda. Es hermoso el mando! EL JEFE. An no mando tanto como yo quisiera. Por lo dems, yo soy necesario. El pueblo est conmigo. Me conoce: le soy fiel. FER. Yo lo traiciono, verdad? EL JEFE. La cobarda es traicin. FER. (echando mano a su pistola). - No te lo permito! EL JEFE (sin inmutarse). Seras capaz de matarme Estos perros humanitaristas! Me das nuseas! Todos los burgueses son humanitarios como t. (Escupe) Puaf, qu ralea! FER. Todo esto debe de acabar. EL JEFE. Todos queremos que esto acabe. Cuanto ms pronto, mejor. (Confidencialmente) Ayer mataron a veinte de los nuestros. Ve al Sindicato y los vers. Tal vez te cures vindolos. FER. A traicin? EL JEFE. Uno por uno y en distintos puntos. Todos ellos por la espalda. No ha de haber piedad! FER. Yo no pido piedad. EL JEFE. La tienen ellos con nosotros? FER. (molesto) Vuelvo a decirte que yo no hablo de piedad.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

171

EL JEFE. Ah, si, hablas de justicia! De justicia! Justicia claman en el Sindicato los hijos y las viudas de nuestros hombres! Ve t a hacrsela! (Pausa. Despus un poco irnicamente) Pero, vale ms que no lo intentes. (Pausa) Es muy cmoda tu posicin. Si, no lo dudes, muy cmoda. Que quieres: la ma, no lo es tanto. Yo no puedo preocuparme por la justicia. Y si t estuvieras aqu, yeme bien, aqu, tampoco podras ocuparte de ella. FER. Hay inocentes y hay culpables. EL JEFE. Teoras. En rigor de verdad, no hay otra cosa sino inocentes; porque todos los culpables son inocentes y todos los inocentes son culpables. Yo no me hago ilusiones. Estoy aqu porque soy del pueblo, porque nac del pueblo, como hubiera sido de los otros si hubiera nacido entre los otros. FER. (acremente). T, s. EL JEFE. T, no, verdad? Tienes razn: hay quien se sale de su clase, como hay, asimismo, quien no tiene clase. T debes ser de esos ltimos. Apuesto mi cabeza a que no hay callos en tus manos. FER. Eso nada tiene que ver. EL JEFE. Tiene que ver mucho. Tu caso no es el nuestro, camarada. Y todas tus contradicciones vienen de eso mismo: de que tu caso no es el nuestro. Cuando vosotros, los llamados idealistas FER. Yo no soy un idealista! EL JEFE. Esprate, no me interrumpas. Cuando vosotros, los que os llamis bueno como t quieras llamarte os acercis a nosotros, a los que somos realmente clases, lo hacis por un sentimiento de justicia, equivalente al sentimiento de piedad que inspirbamos a las seoronas de la plutocracia. Os dolis de nuestras miserias morales, como ellas se acongojaban por nuestras hambres. FER. Basta! EL JEFE. Duele, eh?, duele. La verdad es que no me explico por qu te quedaste. Todos los tuyos, los que pensaban como t,

172

Xavier Bveda

estn del otro lado de las fronteras. Tambin ellos dicen que no era eso lo que buscaban; que ellos queran la justicia. La Justicia! FER. No s qu admirar ms en ti: si tu monstruosidad o tu cinismo. EL JEFE. Camarada, cuida tu lenguaje! Que t seas un idiota justiciero no es cosa que a mi me afecte. FER. El pueblo ama la justicia. EL JEFE. Cierto; el pueblo, lo que se llama el pueblo, si; no piensa como yo, lo admito. Pero, en todo caso, la justicia, vendr despus, cuando el pueblo la quiera, que la querr, y pueda hacerla suya, suya! La Justicia es flor del tiempo, camarada. Y ahora no hay tiempo que perder. (Pausa) En cuanto a mi, renuncio a la justicia; no a la que yo pueda hacer, sino a la que me hagan. Si nosotros perdiramos la revolucin, los amarillos no se detendran a administrrmela. Ahora la justicia tiene otro nombre: se llama limpieza. (Despectivamente) Ya lo ves t: limpieza. FER. Pero es que el hombre ya no cuenta nada? EL JEFE. El hombre? Ni ellos ni yo sabemos lo que es eso. Si t cayeras en sus manos, no seras un hombre sino un verde. Un verde! (Pausa) En fin, ya veo que no te amoldas. Lo lamento. (Despectivamente) Eres estpido y por estpido te perders. Y yo no te quisiera que te perdieras. Me entiendes? Yo no quisiera que te perdieras (Se trunca la conversacin con la entrada de un grupo de civiles armados. Les acompaa una mujer joven. Viste modestamente pero su aire es distinguido) LOS CIVILES. - Salud! EL JEFE. - Salud! UNO (por la joven). Aqu est la sorprendimos robando. EL JEFE. - Por qu te has vestido como una mujer del pueblo? T no eres una camarada. LUISA. Mis armarios fueron saqueados. Encontr este abrigo y me lo puse.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

173

EL JEFE. - En donde robabas? LUISA. Recoga lo que es mo. Fui sorprendida en mi propia casa. EL JEFE. La propiedad es un robo! LUISA. No discuto. S lo que me espera. Pido que todo termine de una vez. EL JEFE. El pueblo no tiene prisa! (Hace seas de que la pasen adentro. Los civiles lo hacen as). LOS CIVILES. - Salud! EL JEFE. - Salud! (Pasan adentro los camaradas, seguidos de la mujer. Fernando se queda mirando fijamente a la puerta por la cual se la han llevado a ella. El Jefe, al par que finge escribir, lo observa. Finalmente interroga) Qu te pasa? La conoces, o te gusta?. FER. Ni la conozco, ni me gusta. EL JEFE. El amor es un prejuicio y el flechazo cosa de idiotas. Escoje! FER. No s lo que es eso ni me interesa. EL JEFE. Vienen muchas como esa; mejor dicho, las traen. En cuanto a esta ltima, parece una cordera tierna. Es inocente, es culpable? Tal vez a ti te preocupe esto. Yo no me inquieto por tal minucia. Con hacerla encerrar, concluyo. FER. Pero la ofendes. EL JEFE (sorprendido). - En qu? Ah, si, por las preguntas que le hice! Camarada, vives en la luna. Ms bien le hice un favor mostrndome como me mostr. La piedad las humilla. Tienen lo que t no tienes: clase. Sentido de clase, quiero decir. Miran altaneramente. Desde que las voy conociendo, las detesto menos. Y a veces, a veces hasta las admiro. FER. Lo cual no impide que las encarceles. EL JEFE. Es peligroso dejarlas sueltas. Suelen ser espas. (Pausa) Y aunque no lo fueran, vale ms encerrarlas. Algunas hasta lo agradecen.

174

Xavier Bveda

FER. Qu piensas hacer con ella? EL JEFE. Psch! De momento, no lo s. Depende. (Observndolo) Pero, veo que te preocupa. FER. (afirmativo). Empieza a preocuparme. EL JEFE. No te inquietes. (Irnicamente) No somos antropfagos ni asesinos. FER. (firme). Te estoy hablando en serio. EL JEFE (tambin firme). Pues ya que me buscas quiero que me encuentres. Qu te pasa con ella? FER. Nada. EL JEFE. Empiezo a sospechar que la conoces o te gusta. FER. (terminante). - Respondo lo que ya te dije: ni la conozco ni me gusta, pero reclamo a esa mujer! EL JEFE (sorprendido). - Esa? FER. (terminante). - Esa! El JEFE se queda mirndolo fija e inquisitivamente. Finalmente sonre. FERNANDO sostiene su mirada. EL JEFE (parsimonioso). - En tu nombre? FER. - En el de mi grupo! (Se levanta, se acerca hasta la puerta del vestbulo y grita) Sus! (Entran varios civiles armados. Gestos y actitudes decisivas) EL JEFE (mirando a Fernando con dura mirada). Est bien. A dnde la enviamos?. FER. Queda a mi orden. EL JEFE. Est bien. (Por los civiles armados) Estos sobran aqu. (Fernando les hace seas de que se retiren. Vanse). EL JEFE. Denunciar esta violencia (Fernando hace gestos indiferentes). Responders ante el Comisariado General.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

175

FER. No perdamos tiempo. EL JEFE. Insistes en llevrtela? FER. Insisto! EL JEFE. Ser bajo protesta. (Emborrona un pliego) Firma aqu. FER. Y si yo no quisiera hacerlo? EL JEFE. Estaras al margen de lo reglamentado. (Leyendo en alta voz) Orden telegrfica nmero (Pausa) No se entiende bien pero el nmero es lo de menos. Queda prohibido hacer registros domiciliarios con detencin de personas sin orden previa del director general de Seguridad, etc., etc. FER. Para el caso que le hacis a eso EL JEFE. Espera, no te impacientes. Eso no va contigo. T no registras ni aun tu propia casa. Esto es lo que te quiero leer. (Leyendo) Cualquiera que sacare de una Comisara de Orden Pblico o de milicias armadas a cualesquiera ciudadano, cualquiera sea su ideologa, deber dejar constancia firmada con indicacin de domicilio, etc. (A Fernando) Hay que acatar la ley. (Ponindole un papel) Firma. FER. (firmando). No s lo que buscas, pero no me importa. EL JEFE (despus de ver la firma). A mi, s. FER. (terminante). - Basta! EL JEFE (tomando un telfono interno). A ver, que traigan a esa mujer que han pasado hace poco. (Pausa) No s como se llama pero la individualizaris fcilmente. La trajo el Grupo Quinto. FER. (despus de pensar un momento). Se llama Luisa de Sandoval. EL JEFE (al que habla por telfono). - Un momento, camarada. Ya tengo su nombre. Se llama Luisa de Sandoval. Mndamela. (A Fernando) Ser tuya por unas horas. Ah, te lo advierto! Paso denuncia a la Unidad de Comando. Conviene que sepas que esa ciudadana depende de Orden Superior.

176

Xavier Bveda

Entran civiles con Luisa LUISA (al Jefe).- Estoy pronta! EL JEFE (despectivo a Fernando). Los rijosos se ceban con carne de hembra. (A ella) Ese camarada te reclama. Le conoces? (Mira a uno y a otro inquisitivamente) LUISA mira hacia FERNANDO con un gesto espectativo. No sabe que decir. EL JEFE. Ciudadana, aqu no se admiten juegos. Contesta de una vez. LUISA est en actitud dubitativa. EL JEFE (a Fernando) Pero, qu farsa es esta? (Otra vez a Luisa) Pregunto si le conoces. Habla! FER. (a Luisa). Diga usted que s. EL JEFE (a Fernando). Sobra el usted. (a Luisa) Habla! Te lo ordeno! FER. (al Jefe). Pues bien, para que no lo dudes. (Abriendo sus brazos) Luisa! LUISA (estrechndose medrosamente en los de l). - T! EL JEFE (a los civiles armados). Camaradas, sois testigos. (Retirndose) Salud!. LOS CAMARADAS. - Salud! Cae el TELN

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

177

LOS DERECHOS DE LA LOCURA


Comedia en dos actos, original de Xavier Bveda

178

Xavier Bveda

Protagonistas: JUAN Esposos LUISA SEORA (madre de Armando) PACO (Chaufeur de la Seora) APARICIO (Mdico siquiatra, amigo de la Seora) MADRE (de Luisa) TO JUAN (To de la mujer de Juan) SIRVIENTA ARMANDO (Hijo de la Seora)

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

179

PRIMER ACTO
Un living con ventanal a la calle. Al levantarse el teln, estn en escena Juan y Luisa, enzarzados en una disputa que cada vez se encrespa ms. LUISA. No, no; ya se ve que para ti la vida es fcil. La prueba la tienes en tu cara. Est redonda que da gusto verla. JUAN. Eso no dice nada. LUISA. Pero advierte. JUAN. Tendramos que hablar de una manera tranquila. LUISA. Ms an? JUAN. La tranquilidad es algo que se desconoce en esta casa. LUISA. No puede haberla si falta en ella lo indispensable. JUAN. Tanto como lo indispensable, no. LUISA. No tengo un traje que ponerme. JUAN. Tampoco eso es cierto; quiz no tengas bastantes. Va a sentarse. LUISA. No te sientes ah; an no hace diez minutos que limpi esa mesa. Va a sentarse a otro sitio. LUISA. No pises por ese lado; ayer tuve que fregar el suelo. JUAN. Vas a dejarme en paz de una vez? Me tienes harto. Rompe a andar de una parte a otra. LUISA. Sintate. Me enloquece que andes de esa manera. El va a sentarse.

180

Xavier Bveda

LUISA. Ah no. All. JUAN. Tengo que hacer. LUISA. Pero no en ese sitio. En ese lado de la mesa, no. JUAN. (empezando a estallar) No me da la gana. Me sentar en donde quiera. Va a hacerlo pero la mujer se le anticipa y le quita la silla. LUISA. Te digo que ah, no. (Arroja la silla al suelo) Yo no me dejo intimidar. JUAN. Y yo no voy a tolerar que me mandes. (Levantando la silla) Empiezo a sospechar que hay algo que no entiendo. Estoy seguro de que buscas algo. LUISA. Busco vivir; tengo derecho a la vida. JUAN. Yo no te lo niego, pero esos zapatos pueden esperar. Tienes cuatro pares. LUISA. Viejos. Cuatro pares viejos. Pasados de moda. Lo primero que hacen mis amigas es mirarme los pies. JUAN (Tratando de ceder) No debes olvidar que para casarme contigo me priv de todo. Hubo un momento en que estabas orgullosa de eso. LUISA. Yo hice ms que t. JUAN. Qu hiciste? LUISA. Aceptarte. Yo pude elegir entre toda clase de hombres. JUAN. Es indigno lo que dices. LUISA. Lo indigno es fracasar. En un matrimonio, el fracaso del marido lleva a cualquier cosa. JUAN. No. No es posible que esto no responda a un propsito deliberado. (Arrojndola sobre la mesa) Ah tienes la libreta de ahorros. Puedes comprarte lo que te d la gana. Te compras vesti-

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

181

dos, zapatos, camisas, medias. Despus ya veremos por donde salimos. Pero djame en paz! (Va a sentarse) LUISA. (En un grito) No te sientes ah. Acabo de limpiar esa mesa y an me duelen los puos de lo mucho que tuve que fregarla. JUAN. (Ya perdidos los estribos. En furia enardecida) Con que te duelen los puos, verdad? Ahora vers. (Coge un florero) Ves este florero? Voy a hacerlo aicos sobre tu mesa. Y voy a echar a perder su maldito brillo en su maldita tabla! LUISA. (Arrojndose sobre l y arrancndole el florero) No lo hars! JUAN. Vete, vete de mi lado, vete de mi vista! No quiero tenerte ms al alcance de mi mano, porque acabars por enloquecerme, y entonces... LUISA. S, me voy. Y me voy porque me echas. Lo oyes? Porque me echas! Te enteras bien? Eres t el que me echas, el que me echas! Juan se derrumba sobre la mesa y sume su cabeza entre sus manos Ella va a hacer mutis, pero apenas abre la puerta surge una seora que la obliga a retroceder. SEORA. (Muy duea de s misma) Vamos, vamos, qu pasa aqu? A qu viene tanto alboroto? (A Luisa) Hace un cuarto de hora que te estoy oyendo. Menos mal que al fin abriste la puerta, con la intencin de irte. (A Juan) Y en cuanto a ti, por qu la echas? Crees que todo se arregla con decir vete!, vete! JUAN. (Sorprendido) Pero quin le dio a usted entrada en esta causa? SEORA. No acabas de verlo? Tu mujer. LUISA. Se puede saber quin es usted? SEORA. Soy tu madre. LUISA. Est usted loca?

182

Xavier Bveda

SEORA. (A Juan) Ya s que t no me conoces, pero yo tengo mucho gusto en verte. (Por Luisa) No le hagas caso, siempre fue as. Es una impulsiva. Cuando se march de mi casa hizo una escena igual a la que acaba de improvisarte. Y todo porque yo me opona a vuestra boda. Eso de fugarse, o hacerse echar, que es lo mismo, es manitico en ella. Y ahora djame ver de qu color tienes los ojos. (Se acerca) Pardos. Caramba, me olvidaba de que Paco estaba esperndome en la puerta. Por favor, Laura, hazlo pasar. LUISA. Seora, yo no soy su hija. SEORA. Querida, no porfes. Haz entrar a Paco. No te acuerdas de l? Es mi chaufeur. El de siempre. Vamos, hazlo entrar. (A Juan) O t, encrgate t de eso. Juan desorientado sale, abre la puerta y entra Paco con l. SEORA. Oye, Paco, vas a casa y me traes la maleta que he dejado en mi habitacin. (A Luisa) Nada, apenas unos vestidos y alguna ropa de noche. Parece que hubiera presentido que iba a encontraros. Lo dej todo en orden. (A Paco) La reconoces? PACO. Qu pregunta, seora! Es Laura. SEORA. Y es... Vamos, di quien es! PACO. Pues quin ha de ser: su hija. LUISA. Estn locos los dos! SEORA. Qu te parece el marido? PACO. Es un buen mozo. SEORA. Celebro que te guste. Bueno, Paco, ve a casa y treme enseguida mi maleta. Est en mi habitacin. Es una maleta azul. Y no tardes. PACO. Con su permiso, seora. (Hace mutis) LUISA. Insisto en que yo no me llamo Laura. SEORA. Te habrs cambiado de nombre. Yo tuve muchos,

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

183

que me inventaba segn los pases. En Espaa me haca llamar Daisy, en Francia, Gina, y en Inglaterra, Elvira. JUAN. Y por qu esos nombres, tan opuestos en cada caso? SEORA. Porque me gustan los contrastes. (A Luisa) Veo que te atrae mi pendentif. Si te gusta, te lo regalo. Acabo de quitrselo a un pobre hombre, que lo encontr en la calle, delante de m. JUAN. Y usted se lo quit? SEORA. Naturalmente; al ser pobre, no poda ser suyo. Luego era mo por derecho propio. (Por Luisa) Est muy excitada. No se debe discutir con ella. JUAN. Pero, seora, yo conozco a la madre de mi mujer. La conozco como a la palma de mi mano. SEORA. Y t crees que conoces la palma de tu mano? Puedes decirme cuntas lneas tiene? JUAN. Decididamente todos los das se aprende algo. SEORA. Todo hay que aprenderlo. Sabas andar cuando viniste al mundo? JUAN. Con ese modo de razonar, ahoga usted a cualquiera. SEORA. No comprendo cmo, estando en la tierra, puedes ahogarte. Ni que fueras pez! JUAN. Se me ocurre que a usted la vida no le es difcil. SEORA. Porque soy precavida. Y en cuanto a la felicidad, tengo una compaa de seguros que me la garantiza. LUISA. Cmo! Hay compaas para eso? SEORA. Naturalmente que s; y son muy convenientes. A m cada da me inventan algo para distraerme. Ayer me citaron en el parque con un joven rubio. LUISA. Y fue usted al parque? SEORA. Claro que fui. LUISA. Y estaba el joven?

184

Xavier Bveda

SEORA. Vi pasar tantos y tantos que no pude decidirme por ninguno. LUISA. Pero ninguno se acerc a usted? SEORA. Era yo la que tena que hacerlo. LUISA. Y no lo hizo usted? SEORA. No lo hice porque me hubiera salido de mi papel. Ayer me tocaba el de viuda tmida. Pero fui feliz. JUAN. (Defraudado) Bah!, como en el teatro! SEORA. Pues, a propsito de teatro, os propongo que me ayudis a hacer una comedia, pero antes debo haceros una confesin. Ya visteis con qu naturalidad acabo de despedir a Paco. LUISA. Le dijo usted que fuera a buscar su maleta. SEORA. Eso slo fue el pretexto para alejarlo. JUAN. Entonces, quin es Paco? SEORA. (como en secreto) Un espa del doctor Aparicio. JUAN. No dijo usted que era chaufeur de usted? SEORA. Es las dos cosas. Chaufeur y espa. Supongo que sabris quin es el doctor Aparicio. JUAN. Una especie de nuevo Maran, verdad? SEORA. Con la diferencia de que, en vez de clnico, es siquiatra. JUAN. Pero a ttulo de qu ha ido su chaufeur a verlo? SEORA. Hombre, eso se explica por s solo; ha ido para traerlo aqu. JUAN. Ah, vamos! El doctor Aparicio vendr para llevrsela. LUISA. Por algo es un siquiatra. SEORA. (a Luisa) Cualquiera que oyese tu comentario, pensara que estoy loca! JUAN. Y qu es lo que, segn usted, debemos hacer nosotros?

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

185

SEORA. Ya os lo he dicho. Un poco de teatro. Hay que proceder con toda naturalidad, como si aqu no ocurriese nada extraordinario. En resumen, se trata de hacer una comedia sin apuntador, pero con intrpretes. LISA. Eso no puede ser. SEORA. Y por qu no? No estabas t haciendo una cuando yo llegu? La nica diferencia es que tu papel va a ser otro, pero t eres una cmica consumada. JUAN. (Tosiendo expresivamente) Ejem! SEORA. Haces mal en toser, pues lbreme Dios de ofender a mi hija. Yo soy tan humana que ni siquiera mato un mal pensamiento. Antes de condenarlo lo dejo defenderse, y en algunos casos me hago su abogado. LUISA. Yo no me presto a esa comedia! SEORA. Ya veo que eres obstinada y en eso sales a tu padre. Te hago notar que desde que entr por esa puerta es la cuarta vez que me desautorizas. (A Juan) Cualquiera dira que le estoy proponiendo una indignidad. JUAN. (Conciliador) Vamos a ver si nos entendemos. Supongamos que yo abro la puerta y me doy de cara con el doctor Aparicio. Qu debo hacer? Negar que est usted aqu? SEORA. Todo lo contrario. Lo haces pasar sin la menor sorpresa. (Suena un timbre) Ya est ah. Ve a abrirle. JUAN. (Con decisin) Qu Dios me inspire! (Y hace mutis) A poco vuelve acompaado por el doctor Aparicio. SEORA. (Sin moverse de su asiento) Vaya, Aparicio, qu te ha pasado hoy? Has venido con veinte minutos de atraso. APARICIO. (Con tono de disculpa) Es que esas calles son un hervidero.

186

Xavier Bveda

SEORA. Laura no haca otra cosa que preguntar por ti. Le llamaba la atencin tu tardanza, pues todos los das vienes ms temprano. (A Luisa) Bueno, querida, ah lo tienes. (A Juan) Qu haces para no servirle su coac? JUAN. (Yendo al aparador) Iba a hacerlo. SEORA. Parece que estuvieseis como alelados. (A Aparicio) Te vas a sentar o no? Tambin tu silla te est esperando. APARICIO. Puedo saber cul es? SEORA. Por Dios, ni que chochearas. La que est frente a la mesita en que Juan te sirve. JUAN. (A Aparicio al par que lo sirve) Espero que este coac le guste. Aparicio se sienta. SEORA. No le habrs cambiado la marca, verdad? Aparicio es enemigo de las novedades. En fin, t lo sabes mejor que yo. (A Aparicio) Apuesto a que te has olvidado de mis tabletas. APARICIO. Qu tabletas? SEORA. Las que te encargu ayer, cuando te fuiste. APARICIO. Ests segura de que yo estuve ayer en esta casa? SEORA. Que mis hijos lo digan. Juan y Luisa se miran perplejos pero no afirman ni niegan. APARICIO. Entonces, perdname; te las traer ms tarde. SEORA. Te acordars? APARICIO. Espero que s. SEORA. Cmo! An no te has bebido el coac? APARICIO. Me gusta paladearlo. SEORA. Pues todos los das te lo tragas de un golpe! (Aparicio lo hace) Eso me tranquiliza. (A Juan y Luisa) Lo que est

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

187

ocurriendo aqu parece que tuviese lugar en un escenario. Por momentos hasta nos olvidamos de los papeles. Nos falta sangre. Voy a hacer de director. (Como si leyese acotaciones de escena) Estamos en la sala de la casa de Laura. Se hallan en ella su madre, el doctor Aparicio, Laura y su marido. (A Aparicio) Ahora te toca a ti. Eres t el que improvisa. APARICIO. Espera a que me d cuenta de en donde me hallo. SEORA. Ests en una sala de tres puertas. Esa (por la del foro) lleva a las habitaciones, y esa otra (por lateral derecha) da a una salida; adems por ella se va tambin a la azotea. APARICIO. Y aquella? (por lateral izquierda) SEORA. Esa conduce a la cocina y a la habitacin de la sirvienta. (Luisa la mira sorprendida) No es as? LUISA. Precisamente es eso lo que me admira. Cmo lo sabe usted? SEORA. (A Aparicio) Aqu todo el mundo ha olvidado quien es y lo que hace. Bueno, improvisa; repito que te toca. APARICIO. Tengo que representar un papel? SEORA. El tuyo, el que haces cada vez que vienes a esta casa. LUISA. (Que ya no puede ms) Seora, basta! SEORA. Cmo! Qu es eso de basta? Me gustara que me ensearas la acotacin en dnde est indicado tu ex-abrupto. LUISA. (Terminante) No! SEORA. Tampoco tienes porque emplear ese no categrico. Se dice sencillamente: no. Quedamos en que nadie sabe su papel. JUAN. No sera mejor que dejsemos esto? SEORA. Qu otra cosa propones? JUAN. Propongo que, ya que usted conoce bien mi casa (y como eso pueda ser no me lo explico) sera oportuno que usted nos

188

Xavier Bveda

librase de su presencia. Por lo pronto, yo tengo algo que decirle al doctor Aparicio. (Otro tono) Le gustan a usted los claveles? Mi mujer los cultiva en la azotea. LUISA. Si usted quiere la acompao. SEORA. (Digna) No hace falta. Ir sola. (A Aparicio) Estos malos cmicos no saben lo que se traen entre manos. (Hace mutis) APARICIO. (A Juan) Le felicito; ha estado usted muy bien, pero ha tomado usted esta situacin muy a lo serio. JUAN. Es que llevamos as cerca de media hora! LUISA. Y los nervios no aguantan ms! APARICIO. (Conciliador) Sernense, sernense, con exaltarnos no arreglamos nada. LUISA. Tiene usted que llevrsela. Ha trado usted gente que lo ayude? JUAN. Prefiere usted que llamemos a la Comisara? APARICIO. Calma, calma, si ustedes lo resuelven todo, quieren ustedes explicarme qu hago yo aqu, y a qu he venido? LUISA. No sufrir de mana persecutoria? JUAN. Un enfermo as puede cometer cualquier disparate! APARICIO. Por favor, por favor, no cambien ustedes nuestros papeles. El siquiatra lo soy yo. (Otro tono) No deja de ser excepcional lo que les ha ocurrido. Entra una loca por esa puerta, y lo perturba todo pero quien sabe si con esa loca no entr tambin la fortuna! Puedo hablarles con claridad? JUAN. No deseamos otra cosa. APARICIO. Lo que se dice con absoluta confianza? JUAN. S, s. APARICIO. Podra decirme usted, sin reservas de ninguna especie, cul es su situacin econmica?

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

189

JUAN. Ms mala que buena; no gano lo suficiente. APARICIO. A usted le atrae el lujo, seora? LUISA. A toda mujer le gusta vestir, pero hecha as esa pregunta APARICIO. Ver usted, ver usted. Es que para los fines que yo persigo sera preferible que a usted le gustase el lujo. Se trata de lo siguiente. Es necesario que usted finja ser la hija de la seora, pero como ella es rica hay que dotarla a usted del decoro adecuado a su posicin. La casa es lo de menos, pues est harta de sus salones. JUAN. S, pero APARICIO. A eso iba. Todos los meses recibir usted el dinero que necesite y hasta se le podra abrir a usted una cuenta corriente en algun banco. En fin, el procedimiento ya lo estudiaremos. Lo que importa es que ustedes se presten a colaborar. Qu dice usted, seora? LUISA. Disclpeme que no conteste por el momento, pues necesito escribir algo. Prsteme usted su pluma. Aparicio lo hace y ella escribe sobre un papel que luego guarda en el seno. JUAN. En principio, creo que s. Entra la seora, quien vuelve adornada con claveles. APARICIO. (Sorprendido) Hola! SEORA. Mira que hermosura de claveles! Los cultiva mi hija en macetas. Acrcate. Aspira su fragancia. (Lo hace) No le recuerda nada? S, verdad? Hace de esto tantos aos! Pensar que t y yo hemos podido ser marido y mujer! Pensar, Laura, que este hombre pudo ser tu padre! Ah, no tienes idea de cmo nos queramos. (A Aparicio) Oye, por que fu que t y yo no nos casamos? Yo no tengo idea de que hayamos roto.

190

Xavier Bveda

APARICIO. No, t y yo no rompimos nunca. Ocurri que apareci un rival, y te enamoraste de l, porque yo era muy estudioso y l un tarambana. SEORA. Lo de siempre! No, si las mujeres en esto del amor siempre andamos con el paso cambiado. Menos mi hija. En eso Laura acert. Fjate qu marido! APARICIO. Te gusta? Es de tu agrado? SEORA. Me tiene seducida. (A Juan) Y, por supuesto, no vas a hacerle caso. Nada de eso de que l vaya a abrirte una cuenta, ni cosa por el estilo, para que vistas a tu mujer. Lo o todo. (A Aparicio) Eso sera una inmoralidad y mi yerno es un hombre digno. No, mi yerno, (lo he pensado bien) tendr que ganarse con su trabajo el dinero necesario para esos lujos. Ahora mismo te vas y lo haces colocar en Las Tres Estrellas. APARICIO. Eso es fcil para m, pues soy el primer accionista. SEORA. Pues ya est resuelto. APARICIO. Voy a encargarme de eso. Y t en lo sucesivo no escuches detrs de las puertas. SEORA. Fui muy oportuna. APARICIO. Quieres que le diga algo a tu hijo? SEORA. Me cree de viaje alrededor del mundo. (A Luisa) No te acuerdas de tu hermano? (Ella se calla) Pero, mujer, t lo olvidas todo. Oye, Aparicio, esto que le ocurre a mi hija no es normal, verdad? Ah, lo entiendo! Puede tratarse de una fobia sistematizada. Esta es de las que niegan a toda la familia. Te acompao hasta la puerta. Y t, (A JUAN) ve con l hasta el automvil. LUISA. Yo tambin ir. Todos, menos la seora, hacen mutis. Ella se distrae curioseando la sala. A poco vuelve Juan.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

191

JUAN. No vamos a discutir ms eso de que usted sea o no la madre de mi mujer, pero reconozca que no se le parece. SEORA. Bah, todas las mujeres nos parecemos. Todas estamos hechas en parte de carne y en parte de luz. Por eso deslumbramos. O hartamos. JUAN. Ya no acostumbran a ser fieles. SEORA. Quin te ha dicho que no? Lo que ocurre es que ahora hacen experimentos con el amor. Se sienten fraternales con los hombres. Ven aqu. (Se acerca) Desde cundo usas lentes? Ah, vamos! Te los pones porque crees que te dan autoridad. Qutatelos. (El lo hace) Es otra cosa. JUAN. S, pero desde que los uso me parece que veo el mundo de otra manera. SEORA. Pero no tienes en cuenta a Laura. T piensas que los lentes te dan autoridad, pero te quitan simpata. Adems en ti son una mscara. Detrs de ellos se oculta el hombre tmido. (Otro tono) Oye, qu es la naturaleza para ti? JUAN. El mundo, los animales, los rboles, los ros. SEORA. Eso, ms que naturaleza, es historia natural. Yo pienso en otra naturaleza. Pienso en la tuya y en la de Laura. Y hasta tengo la esperanza de que esa naturaleza gane la partida. Me parece que Laura no es feliz contigo. Hay algo cuyo vaco siente. JUAN. Los instintos de ella son muy complicados. SEORA. T sabes que en eso de los instintos no hay ley. Los mahometanos tienen tres o cuatro mujeres. Y en la Polinesia las mujeres tienen cuatro o cinco hombres. Los instintos de que yo hablo son ms apacibles. En esta casa nunca se pens en tener un cuarto para los nios? Yo creo que tendra que haberlo, aunque slo les estuviese reservado. Tu madre, cuntos hijos tuvo? JUAN. Seis.

192

Xavier Bveda

SEORA. Y tu abuela? JUAN. Catorce. SEORA. De tu abuelo, por parte de tu padre, no estars informado. JUAN. Ese tuvo un hijo en cada esquina. SEORA. Tus caractersticas hereditarias dan muchas esperanzas. Ganar la naturaleza. JUAN. Ya gan. Pero no hay razn para felicitarme. SEORA. Qu disparate dices? JUAN. (Sacando un papel del bolsillo) Escuche usted: Querido Armando, hoy he tenido la evidencia de que voy a ser madre. Quiero que sepas que mi hijo es tuyo, pero como los dos somos casados, lo mantendremos en secreto. Slo te pido que no lo olvides. Margarita. Supongo que ese es el nombre que le da l. SEORA. Pero ese papel, cundo lo escribi? JUAN. Hace unos minutos. Le pidi la pluma prestada al doctor Aparicio y despus lo ocult en el seno. En la calle se le cay y yo lo levant. SEORA. (Preocupada) Y qu piensas hacer? JUAN. Pngase usted en mi caso. Ahora va a interponerse entre nosotros una criatura. Esto no puede importarle a usted tanto como a m. SEORA. Sea como sea, yo soy la abuela! JUAN. Pero est usted segura de que es usted la madre? SEORA. De lo que s estoy segura es de que soy la abuela de su hijo. JUAN. (Con cierta sospecha) Qu tiene que ver ese Armando con usted? SEORA. (Protestando) Pero por qu ha de ser Armando el padre? Cmo lo sabe ella?

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

193

JUAN. Parece que usted est interesada en que no lo sea. SEORA. La verdad, nunca imagin que tu mujer pudiera atreverse a tanto! JUAN. (En tono serio) En resumen, se trata de mi mujer, o de su hija? SEORA. Lo nico que s es que esto se ha complicado inesperadamente. JUAN. (Prestando atencin hacia la puerta) Oigo sus pasos. Vuelve. Qu piensa usted hacer? SEORA. Por lo pronto disimular como si t y yo no supiramos nada. Me lo prometes? JUAN. Slo por unos das. SEORA. Espero que han de bastarme. Ahora sal conmigo. (Ambos hacen mutis. A poco entra Luisa. Presta atencin por si pueden orla y una vez que est segura de proceder con impunidad va al telfono y disca un nmero) LUISA. Eres t? Hoy no podr ser eso. Hay que dejarlo para otra ocasion. Ya hablaremos. Han ocurrido cosas extraordinarias. Entr una loca por mi casa y Seora entrando y cortando la comunicacion. SEORA. y esa loca que entr lo hizo para poner las cosas en orden. LUISA. Qu ha hecho usted? SEORA. Cortar la comunicacin, no acabas de verlo? LUISA. Seora! SEORA. No soy una seora. Soy tu madre! LUISA. An as, no tiene usted derecho.

194

Xavier Bveda

SEORA. Como madre, tengo derecho a todo. LUISA. La rechazo como madre. SEORA. Entonces tendrs que aceptarme como loca. Slo las madres o las locas entran por las casas como yo lo hice. LUISA. No la entiendo. SEORA. No importa. JUAN. (Entra) Qu sucede entre ustedes? SEORA. (Disimulando) Nada, le deca a Laura que a veces las cosas ocurren para probarnos. Vers. Yo tengo una vecina (una vieja seora) que hace ladrar a su perro cada vez que me ve. Al principio confieso que me irritaba, pero ahora tengo un truco que me tranquiliza. JUAN. Cul? SEORA. Me imagino que el perro me habla y yo le presto atencin. JUAN. Y eso la apacigua a usted? SEORA. Mucho. Ya lo entiendo perfectamente. (Pausa) En esta casa se ve la mano de mi hija, pero tu direccin no la descubro. No hay criada y Laura tiene que hacerlo todo. Me asombra que mi hija soportase esta servidumbre. He mirado su armario. (A Luisa) S, curiose tus cosas. Cmo has podido ir vestida de esa manera? No hay un solo traje al que no se le diese vuelta, y si es por los zapatos, mis sirvientas van ms a la moda. JUAN. (Molesto) Va usted a justificar un disparate? SEORA. Puede haber algo que lo atene. LUISA. (Con admiracion) Qu hermoso reloj de pulsera! Tiene usted hora exacta? SEORA. No lo s; nunca lo miro. LUISA. Y para qu usa usted reloj?

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

195

SEORA. Para gastar el tiempo. Por cierto que el tiempo se est poniendo muy caro. Este reloj me cost 150.000 pesetas. LUISA. Tiene muchos brillantes. SEORA. (Con nfasis) Para que el tiempo resplandezca! JUAN. Volviendo al asunto de mi empleo, me gustara hacer quedar bien al doctor Aparicio. Qu sencillo es! SEORA. S, la fama no se le ha subido a la cabeza. Bueno, lo que se le ha subido a la cabeza es otra cosa. Porque yo supongo que os habris dado cuenta de que est un poco ido. JUAN. Cmo! LUISA. El tambin? SEORA. Qu es eso de l tambin? Claro que s. Lo que pasa es que su locura no es peligrosa. Como es un loco de buen razonar (aunque esto parezca un disparate) es muy fcil llevarlo, y no pensis que nos dar trabajo. Y ahora me voy a buscar un lugar en donde poner mis cosas, pues Paco ha de estar a caer. LUISA. Voy a guiarla. SEORA. Te lo agradezco, pero no hace falta. (Hace mutis) LUISA. (Perpleja) Y ahora, qu? JUAN. Eso mismo digo yo. Y ahora? Luisa se lleva de pronto la mano al seno y luego lo registra como buscando alguna cosa. LUISA. Oye, t no has visto que se me cayese algo? JUAN. Yo no. Qu perdiste? LUISA. Una carta. JUAN. Y por qu la llevabas ah? LUISA. Bueno, no era una carta, sino un papel. JUAN. Pero, por qu tenas que llevarlo oculto?

196

Xavier Bveda

LUISA. Era importante para m, y no lo llevaba oculto, sino guardado. (Recorre la sala como si esto le preocupase mucho). No se me habr cado aqu? JUAN. Se vera. LUISA. Y si fue ella la que lo levant? JUAN. Tanto te preocupa? LUISA. No me gustara que se enterase. JUAN. Y qu puede importarte lo que ella piense? Es una mujer que no anda bien de la cabeza. LUISA. Eso crea yo, pero ahora estoy segura de lo contrario. Esa mujer vino aqu para algo. JUAN. Para qu? LUISA. Es lo que tengo que descubrir. (Despus de una pausa) Es la vez primera que t la ves? JUAN. De qu podra conocerla? LUISA. Es lo que tengo que descubrir. (Despus de una pausa) Es la vez primera que t la ves? JUAN. De qu podra conocerla? LUISA. Te pregunto. (Pausa) Cmo sabe ella la distribucin de esta casa? JUAN. Qu s yo! LUISA. Ests tambin seguro de que al doctor Aparicio no lo has tratado antes? JUAN. Es la vez primera que lo veo. LUISA. A m no me cabe duda de que los dos obran de acuerdo. JUAN. Pero, para qu? Quieres decirme qu persiguen? No nos dejemos arrastrar por las sospechas. Tal vez Paco pueda aclararlas, pues como chauffeur tiene que ser un hombre cuerdo. Mira, aqu llega.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

197

PACO. (Entrando) Perdnenme ustedes que haya entrado como por mi casa, pero la puerta estaba abierta. En dnde pongo esta maleta? JUAN. Aqu, djela usted aqu. No se moleste ms. (La coloca en una esquina) Paco, ha llegado usted como enviado del cielo. PACO. Pues, crame usted, eso me sorprende. JUAN. Puedo llamarlo Paco, verdad? PACO. Aunque usted quisiera llamarme de otro modo, no podra. Yo soy Paco. Paco! Nada ms que Paco. Paco a secas. Limpiamente Paco. Est claro? LUISA. Clarsimo. PACO. Pues en todo me va usted a encontrar igual. Yo soy la claridad hecha persona. JUAN. Pues, hombre, nunca ms oportuna su claridad. Sintese usted. Sentmonos los tres. (A Luisa) Trete unas copitas. (A Paco) Qu prefiere usted, coac? PACO. Coac. Yo estoy siempre por lo castizo. JUAN. Acerca la botella. Ella va al aparador y la trae. Aparicio sirve. PACO. (Bebiendo de un golpe) A la salud de ustedes! JUAN. Por la de usted. (Ella sirve otra copa a Paco) Ver usted, lo que le voy a preguntar es algo que nos tiene muy intranquilos. LUISA. Una se enloquece. PACO. Mire usted, en eso de locuras y de locos, no hay nadie que tenga mas autoridad que yo. JUAN. Hombre, muy bien. Y eso por qu? PACO. Porque viv casi siempre entre ellos. Si sabr yo de eso! El doctor Aparicio me tuvo encerrado siete aos.

198

Xavier Bveda

LUISA. Dios mo, el tercero que faltaba! PACO. (Bebiendo de un trago la copa) A la salud de ustedes! JUAN. De forma que estuvo usted encerrado PACO. Siete aos. Y no en cualquier manicomio, no vaya usted a creer! JUAN. Y cunto tiempo lleva usted con la seora? PACO. Mire usted, la verdad, no s si quince das o quince aos. Del tiempo no se me alcanza nada. A veces no s si ayer es hoy, o si hoy es ayer. (A Juan) Usted qu opina? JUAN. Para m ya todo es maana. PACO. Si ustedes no me necesitan, me retiro. El doctor Aparicio me espera. JUAN. Nada, nada, puede usted irse. PACO. (A Luisa) Est todo claro? LUISA. Imagnese usted! Clarsimo! PACO. (Haciendo mutis) Pues hasta ms ver! LUISA. Y qu dices a esto? JUAN. Yo slo digo que aqu el que va a volverse loco, soy yo. LUISA. (En un pronto) Basta ya de farsas! A qu ha venido esta seora a mi casa? De dnde y de qu la conoces t? Qu le va a ella en nuestras cosas? JUAN. Me parece que haces demasiadas preguntas al mismo tiempo. LUISA. Entonces contstame slo a esta. Quin es esa seora? JUAN. Qu s yo quin es! Y lo que tampoco s es cmo vamos a arreglarnos con la otra madre, con la verdadera, y te anticipo que debe de estar a caer. Y hay que tener cuidado, porque ya tenemos bastante con tres locos, y siempre se ha dicho que un loco hace ciento.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

199

Suena un timbre. JUAN. Ya est ah tu madre. Por favor, v a su encuentro y dale cualquier disculpa para que se vaya. Si es necesario, sal con ella. Luisa hace mutis a poco vuelve acompaada por una mujer. MADRE. Ya me dijo Luisa que habis acabado por entenderos. JUAN. Es preferible que no hablemos de eso. Adems, espero una visita, una visita que es muy importante para m. MADRE. Vaya, lo celebro. LUISA. Es que a esa visita, mam, t no la conoces. MADRE. Qu importa eso? JUAN. Sucede, seora, que la visita ya est aqu. MADRE. Bueno, y qu? LUISA. Mam, no querramos que te viese. Tenemos nuestras razones. MADRE. Es algo secreto? LUISA. S. MADRE. (Alzando la voz) Puedes tener secretos para tu madre? LUISA. Mam, por favor, no me violentes, no grites. MADRE. (Con el tono ms violento) Y por qu no he de gritar si estoy en la casa de mi hija? JUAN. Por favor, seora, trate usted de comprender; nadie quiere ofenderla. Seguramente tenemos ciertos motivos. MADRE. Fuiste t el que me pediste que viniera para poner paz entre vosotros. Te exijo que me hagas respetar. SEORA. (Entrando) Qu gritos son esos? (Vindola) Quin es esta mujer? La lavandera? MADRE. Lavandera yo? SEORA. La portera, entonces?

200

Xavier Bveda

MADRE. Portera yo? SEORA. Ya he recorrido la casa y ahora que la conozco voy a ponerla en orden. Desde este momento queda en mis manos. (La madre la mira estupefacta). No ponga usted esa cara de asombro. Yo no soy ninguna pesadilla. (A Luisa) Qu vida llevas? Me la imagino. Lavas, planchas, cosas, barres, haces la cama, cocinas, y, en lo que te queda de da y de noche, grues. Tambin eso se acab. (A la madre) Qu piensa usted de m? Piensa usted que soy una loca, o una mujer fantstica? MADRE. Pregunta usted demasiado para el minuto que la he visto. SEORA. (A Luisa) Quin es esta seora? LUISA. Es bueno es MADRE. (Impaciente) Dilo de una vez! LUISA. Es que no es tan fcil MADRE. No es fcil decir que soy tu madre? SEORA. Su madre? Ha dicho usted su madre? MADRE. S, y lo que yo quisiera saber es por qu estos tenan tanto inters en que usted no me viese. SEORA. (A ellos) Lo comprendo. MADRE. Pero, seora, se puede saber quin es usted? SEORA. Laura, dselo. MADRE. Laura? Quin es Laura? SEORA. Mi hija. MADRE. Y en dnde est su hija? SEORA. No la ve usted? (Sealndola) Es sa. MADRE. Esa es hija ma y no se llama Laura. Lo oye usted? Esta mujer es mi hija. SEORA. No grite. Cmo puede usted saber que es su hija? MADRE. Porque la par!

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

201

SEORA. Tiene usted testigos? MADRE. Ella. SEORA. Ella no puede ser testigo de confianza. Vino al mundo con los ojos cerrados. Si sta es su hija, como usted dice, supongo que le habr cantado usted algunas nanas para dormirla. Quiere usted cantrselas otra vez? MADRE. Nanas? Ella no las necesitaba. Se dorma sola. SEORA. Yo s se las cantaba. Sobre todo, una. (A Luisa) Sintate a mi lado. (Lo hace.) Lo que te voy a cantar, tiene que estar an en tu subconsciente, en esa subconsciencia que es anterior al tiempo, y en la que duerme el primer sentimiento de una criatura. La seora canta una cancin de cuna, preferentemente la de Manuel de Falla: Durmete, nia, durmete, duerme mi alma, durmete lucerito de la maana. Nanita, nana, nanita, nana, durmete lucerito de la maana. Luisa cae como en un trance de ternura y reclina su cabeza en el pecho de la seora. sta se vuelve hacia la madre y dice: SEORA. Lo ve usted? Se ha dormido. Ha vuelto al ms lejano ayer. Venga usted a mi lado. (La otra lo hace, de tal modo que acaban por constituir un grupo maternal con Luisa en el medio) No diga usted nada. Velemos su sueo quietamente, la una junto a la otra. (Con intensidad) Ahora cualquier mujer puede ser su madre!

TELON LENTO

202

Xavier Bveda

SEGUNDO ACTO
El mismo decorado, con algunos cambios en ciertos muebles. Al levantarse el teln, est en escena la Seora. A poco, entra la Madre. MADRE. Molesto? SEORA. Al contrario; llega usted como si la hubiera trado con el pensamiento. MADRE. Seora, tengamos la fiesta en paz. SEORA. Para reir hacen falta dos, y yo ahora soy su amiga. MADRE. Usted no puede ser mi amiga. SEORA. Es que quiero serlo. MADRE. Pero a m no me da la gana de que usted lo sea. Y perdneme usted el lenguaje, pero cada ocasin tiene el suyo. SEORA. Pues, a pesar de eso, ya ver que s. MADRE. Usted ha podido engatusarlos a ellos, pero a m no. A m es imposible que me engatuse usted. Porque yo soy la madre. Y a una madre no hay medio de convencerla de que no lo es. SEORA. Por favor, no volvamos a las andadas. MADRE. Veinte aos que viva, insistir en lo mismo. Porque yo tampoco creo que usted est loca. Y si lo est, es de conveniencia. SEORA. A propsito de locos, usted no estuvo nunca en un manicomio? MADRE. Alguna vez; de visita. SEORA. Entonces usted sabe que hay locos que se especializan. Por ejemplo, los hay que dicen que son Napolen. MADRE. A esos se les conoce enseguida. SEORA. Porque exteriorizan lo que creen ser. Son los locos ms fciles. Los ms difciles son los que se disfrazan.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

203

MADRE. Los que se disfrazan de qu? SEORA. De locos. MADRE. No lo entiendo. Y qu buscan con eso? SEORA. Gozar de los privilegios de la locura. MADRE. A m no hay cosa que me guste ms que la naturalidad. Hasta en los locos. SEORA. Lo s; usted es de las que bostezan cuando tienen sueo, y abren la boca si tienen hambre. MADRE. Lo menos que se puede pedir es que, si se tienen buenas cartas, se juegue limpio. SEORA. Y usted cree que yo he jugado sucio? Pues le dir a usted que tengo mis dudas desde hace unos minutos. MADRE. Qu clase de dudas? SEORA. Empiezo a pensar que Laura puede ser su hija. Ms que una certidumbre es una sospecha, pero acepto que podra haberme equivocado. MADRE. No se haga usted ilusiones, ni espere usted que la dejen irse. Sea como sea, usted les hizo mucho bien. Qu era Juan antes? Un donnadie, a quien mi hija manejaba como quera. Una pobre alma del Seor. Ahora es todo un personaje. Todo un seor gerente! Hasta con automvil. Entra el to Juan TO JUAN. Vamos, vamos, qu pasa aqu? SEORA. Quin es usted? TO JUAN. Yo era. SEORA. Bueno, qu era usted? TO JUAN. To. SEORA. To de quin y de parte de quin?

204

Xavier Bveda

TO JUAN. To de la mujer de Juan, y de la parte de mi hermana. De la madre que era. Yo soy el to que fue. MADRE. Pues, nada, que resulta que esta seora no quiere ser ms la madre de mi hija. TO JUAN. Ahora que yo he dejado voluntariamente de ser el to? Pero, seora, qu falta de formalidad es esa? SEORA. Si no se trata de eso; ver usted, es que... TO JUAN. Nada, seora, usted no puede volverse atrs. Aqu todos somos personas mayores, y no es cosa de que usted nos tome por criaturas. MADRE. Si primero usted me la quit, qu razones tiene para devolvrmela? TO JUAN. Piensa usted que los pobres no tenemos dignidad? Hgase usted cargo de las cosas! SEORA. (A la Madre) Pero, se puede saber por qu la rechaza usted? MADRE. Porque no quiero ser un obstculo para que Juan tenga un porvenir. O slo lo puso usted en donde est para gozarse de su cada? TO JUAN. Eso sera cruel, seora. Mire, a usted le parecer que eso no es posible, pero la verdad es que usted me fue simptica desde que la vi. Era usted una mujer que haba perdido a su hija y la buscaba, y eso es respetable siempre, y hay que comprenderlo. SEORA. (A la Madre) Pero, se puede saber qu quiere usted de m? MADRE. Quiero que esto siga como est, y a ser posible, que Juan suba y que no pare nunca. TO JUAN. (A la Seora) Altrusmo! Aprenda usted! MADRE. Qu puedo hacer yo por ellos? Yo no soy otra cosa que una pobre mujer.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

205

TO JUAN. Con tanta ms razn, eso sera un abuso. MADRE. A m no me comprometa usted, porque no voy a seguirle la corriente. TO JUAN. Ahora que empieza usted a sospechar que mi sobrina puede no ser su hija, yo tambin tengo la sospecha de que lo es. MADRE. A m no me venga usted con eso de los derechos de la locura, porque si a m se me da por hacerme la loca, se va usted a asombrar de lo bien que lo hago. TO JUAN. Con ataques histricos y todo! MADRE. Y hasta con ataques de furia, si es preciso. Qu va! Usted no se va de esta casa. TO JUAN. Eso no sera justo ni decente. MADRE. Y a m usted no me comprometa. Lo ha odo usted bien? A m usted no me comprometa! Vmonos Juan! TO JUAN. (A la Seora) Con que todo est dicho! (Y ambos hacen mutis con grandes gestos. La Seora acaba por tomarlo a risa) (Entra Juan) JUAN. No saba que estuviera usted. SEORA. No parece que tengas buena cara. Ocurre algo? JUAN. Lo de siempre. Mi mujer sigue fingiendo que va a tener un hijo. Acabo de dejarla con yo no s qu nuseas y qu trastornos... La he visto ponerse polvos ocres para darse palidez y no quiera usted saber hasta qu punto est ojerosa. SEORA. Vaya! Qu vida llevas! JUAN. A esto sume usted que desde que soy gerente de las Tres Estrellas no descanso ni una sola noche en paz. SEORA. Porque pones demasiado entusiasmo. Das ms de lo que te piden.

206

Xavier Bveda

JUAN. Piensa usted que se puede estar tranquilo no sabiendo si la tierra es firme bajo nuestros pies? Puedo preguntarle a usted qu era lo que buscaba al venir a esta casa? SEORA. Vine por tu mujer y te encontr a ti. Me gustara llevarte lejos, muy lejos. JUAN. A dnde? SEORA. Eso depende de tu fuerza. JUAN. Qu hermoso debe ser poder ser feliz! Por eso me siento desdichado. Ya ni siquiera me conozco. Antes de venir usted, yo era un hombre sencillo casi tmido. Creo que en estas cosas del querer an lo sigo siendo. Tengo hasta miedo. En cambio para los negocios, de la noche a la maana saqu audacia de no s dnde. Hubo un momento en que arriesgu una operacin como si jugase a la bolsa. SEORA. Pero te sali bien. JUAN. Como pudo salirme mal. SEORA. Y quin te dice que no hiciste precisamente lo que haba que hacer y que no pagaste esa jugada de alguna forma? (Acercndose a l) No te lo digo? Tienes canas. Te han salido desde entonces, verdad? Y hay prueba ms honrada que esa? Un aventurero no se hubiera preocupado por las consecuencias. Hubiera ido a lo suyo. T ni siquiera dormiste algunas noches. Vamos, no pongas esa cara mohina. En el fondo eres un nio. Como ellos ves sombras de las que haces fantasmas. Tampoco sabes mentir. Y eso es lo malo, porque los nios necesitan mentir algunas veces. (Otro tono) Y ahora es mejor que te vayas. Puede venir Laura y ya sabes que se pone intratable si nos ve juntos. JUAN. Voy a separarme de mi mujer. Ya lo he pensado. SEORA. Has pensado mal. JUAN. Y por qu he pensado mal? SEORA. Porque siempre hay que saber defender lo que se tiene. O lo que vale, por la sola razn de que es valioso. T me

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

207

haces recordar a dos mujeres del pueblo que yo conozco. Un da las encontr discutiendo acerca de si un collar mo, que ellas me han visto, vale 100.000 o 150.000 pesetas. Y en nada estuvo que se fuesen a las manos. JUAN. Pues no lo entiendo. SEORA. Yo s. JUAN. Y qu quiere decir? SEORA. Que a la gente le gusta que tenga valor lo que es hermoso. T crees que Laura no merece la pena de que luches por ella? No es nada para ti? JUAN. Me parece que usted olvida mi situacin. Para aconsejarme eso hay que tener... SEORA. Ya lo s. Poca cabeza. Pero recuerda que las mujeres tambin somos inteligentes, aunque de otra forma. Nosotras no tenemos siempre la inteligencia en la cabeza. La ponemos en donde se nos antoja. Llevarla siempre en la cabeza nos resultara muy molesto. Bueno, vete. Tu mujer puede entrar y te repito que no deseo que nos vea juntos. JUAN. Est bien. Hace mutis. La seora toca un timbre y entra la sirvienta, quien trae una bandeja con sandwiches y algunas cosas. SIRVIENTA. Me llamaba usted por la merienda, verdad? Ya est preparada. La seora se sienta a la mesa y a tiempo de que la sirvienta, hace mutis. Entra Aparicio. APARICIO. Ya veo que tienes buen apetito. Cmo andan las cosas? Si es por Juan, te aseguro que ha llegado a la autosugestin. Ya ni siquiera te discute.

208

Xavier Bveda

SEORA. No puede decirse otro tanto de ella. APARICIO. Eso se explica. Ella tiene su propio problema; pero no parece que insista en abandonar la casa. SEORA. Pero a Juan le hace la vida imposible, al extremo de que l empieza a pensar en separarse. Acaba de decrmelo. Hay que proceder sin prdida de tiempo. Esto no puede continuar as. He sido demasiado tolerante. T crees que sea cierto lo de su estado? APARICIO. Bueno, no se puede decir ni s ni no. SEORA. Pero t de qu lado te inclinas? APARICIO. En eso veis mejor las mujeres que los mdicos, sin olvidar que yo no soy gineclogo, sino siquiatra. Qu opinas t? SEORA. (Terminantemente) Yo no lo creo. (Pausa) Y sin embargo... APARICIO. Dudas. SEORA. Pero yo no puedo vivir en esta incertidumbre. Suponte que fuera cierto lo que creemos que finge. Todo se vendra al suelo, y yo no estara loca, sino desesperada y en ridculo. (Despus de una pausa) No se te ocurre nada? Haz trabajar un poco tu imaginacin. Qu haras en mi caso? APARICIO. Me es imposible ponerme en l. SEORA. (Decidida) Hay que obligarla a que diga la verdad! APARICIO. Pero, cmo? SEORA. Forzndola, si es preciso. APARICIO. De qu manera? SEORA. Espera que piense. O, mejor, que me inspire. No olvides que estamos haciendo una comedia. APARICIO. En la que t tienes el mejor papel. SEORA. (Despus de una pausa en la que se reconcentra) Ya est. APARICIO. Confieso que me asombras. SEORA. Te asombrars ms cuando lo descubras.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

209

APARICIO. Bueno, dime. SEORA. No tenemos tiempo. Y adems no se trata de hablar, sino de actuar. Laura va a entrar aqu de un momento a otro, y apenas lo haga t debes adoptar una cara de circunstancias. Adems tienes que agravar tu expresin, y decir por todo comentario: Todo depende de la coneja. APARICIO. Por qu de la coneja? SEORA. No preguntes. Tu papel te va a ser fcil adivinarlo. Ella sigue merendando y entra Luisa. LUISA. Est usted merendando? SEORA. Tengo que divertirme de alguna forma. LUISA. Y lo hace usted comiendo? SEORA. Hago dos cosas a la vez. Mato la preocupacin y el apetito. No saludas a Aparicio? Ah lo tienes cariacontecido. LUISA. (A Aparicio) Por qu? Puedo saberlo? APARICIO. (Con tono grave) Qu quiere usted que le diga, Laurita. Todo depende de la coneja. SEORA. Pero, por tu cuenta, qu supones? APARICIO. Por mi parte no puedo anticiparte nada. No tendra valor lo que yo dijese. LUISA. Pero se puede saber qu es lo que depende de la coneja? SEORA. Todo! Y me sucede a m! LUISA. Pero qu le sucede a usted? SEORA. Es que no s siquiera cmo decrtelo. Oye parece que estoy... bueno... eso... que parece que estoy. LUISA. Que est usted cmo? SEORA. Pues... de la forma que estn las mujeres... cuando van a tener un hijo.

210

Xavier Bveda

LUISA. Est usted loca? SEORA. Eso le dije yo al mdico. Fui a consultarlo por las molestias de mi hgado, pero l insisti en repetrmelo: lo est, lo est. LUISA. Y se queda usted ah, tan tranquila? SEORA. Quin te ha dicho que lo est? APARICIO. Vamos, sintate, y ms que nada, no te inquietes. Por favor, Laurita, aydeme usted a convencer a su madre. SEORA. Cllate! Parece que me vuelve. LUISA. Qu le vuelve a usted? SEORA. El mareo, y un a modo de nuseas. APARICIO. Todo depende de la coneja. SEORA. Una pobre coneja a la que l inyect hormonas mas. LUISA. Pero habla usted en serio? APARICIO. Vamos, por favor, traiga usted una almohada, en la que pueda reposar su cabeza. Y tambin una manta. LUISA. (Haciendo mutis) Pero eso es increble! APARICIO. A qu viene este despropsito? Cmo se te ocurri? SEORA. Por favor, no hables. Tengo mis razones. Aparicio recorre el saln de un lado al otro. A poco entra Luisa con lo pedido. APARICIO. Ahora aydeme. Estos mareos pueden ser peligrosos. Vamos, Laurita, comprendo que esto no sea de su agrado, pero no olvide que tambin puede tratarse de otra cosa. Vente a este silln. (La Seora lo hace) Aparicio ayudado por Luisa coloca la almohada en el respaldo y la manta en el regazo. APARICIO. As, as.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

211

SEORA. No s, no s, pero yo no me hara muchas ilusiones en cuanto a eso. Estas nuseas son muy expresivas. Ay, no lo digo! Ya vuelven otra vez! APARICIO. (Ayudndola) No luches, no te muevas. De nada sirve que gastes fuerzas Sientes como vahdos? SEORA. No, ahora parece que se han calmado. APARICIO. Eso es un buen sntoma. SEORA. A qu no sabes de qu me estoy acordando? APARICIO. Cualquiera lo adivina! SEORA. Me estoy acordando de que no llegu a casarme contigo porque me olvid de pedir tu mano. APARICIO. Qu? SEORA. Y ahora te dir lo que nunca supiste. Yo hubiera aceptado tu mano, de no haberme olvidado yo de pedrtela. Cada vez lo entiendo menos. APARICIO. Qu entiendes menos cada vez? SEORA. Que t y yo no nos hayamos casado. APARICIO. Extravos! SEORA. No, t no eras de los que se extravan. APARICIO. Pues qu clase de hombre soy yo? Vamos a ver. SEORA. T eres de los que lo pierden todo por distrados. APARICIO. Quin sabe si eso no es una ventaja! SEORA. Aparicio eres incorregible. Has roto el encanto de este momento. APARICIO. Bueno, bueno, tampoco conviene que hables. SEORA. Vale ms que te vuelvas a tu consultorio y me comuniques el resultado. APARICIO. Eso es fcil de saber. En dnde est el telfono?

212

Xavier Bveda

SEORA. Ah. No lo ves? Habla. Pregunta. Yo tambin empiezo a intranquilizarme. Aparicio disca. Luisa prorrumpe en una carcajada. SEORA. De qu te res? LUISA. Pero, vamos, si es para morirse de risa! SEORA. Tanta gracia te hace? LUISA. Pero cmo ocurren estas cosas? SEORA. Caramba has tenido tiempo de aprenderlo. LUISA. Antes los nios venan de Pars. SEORA. Ahora vienen de donde pueden. Adems, no tiene por qu indignarte tanto. Ni que hubiera en este pas exceso de natalidad! Una vez le dije a una mujer del pueblo que su hija, soltera, iba a tener un hijo. Entre hombres y mujeres pasan esas cosas, me contest. Es que un hijo le dije yo- suele ser el resultado de un matrimonio. Y bueno coment ella- este es un anticipo. Eso se llama contestar con garbo. Aprende. LUISA. Lo que yo quisiera saber, es quin intervino. Lo conozco yo? Suponga usted que se lo atribuyan a Juan. Es cosa que la gente puede pensar. Y yo no me quedara con las manos cruzadas. SEORA. No me preocupa lo que la gente y t podis hacer. Y te advierto que no es lo mismo decir lo que se piensa que no pensar lo que se dice. (A Aparicio) Pero es que no contestas? APARICIO. Mujer, un poco de paciencia. LUISA. Pues hay que ver la madre que me ha cado. SEORA. No olvides que me debes consideraciones hija. LUISA. Ya no. Ahora la tengo en mis manos, y va usted a marcar el paso. APARICIO. Por fin contestan. Hola, ya se conoce el resultado? (A ellas con nfasis) La coneja dice: no!

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

213

SEORA. Cree el ladrn que todos son de su condicin! (Y hace mutis triunfal) LUISA. Por qu tena usted que prestarse a esa farsa? No parece que eso est bien en usted. Usted no se ha conducido como un caballero. APARICIO. Tiene usted razn. Un caballero no se hubiera prestado. LUISA. Y por qu lo hizo usted? APARICIO. Porque yo no soy un caballero. Yo soy un siquiatra. LUISA. Considera usted que eso le autoriza... APARICIO. ... a todo, Laurita, me autoriza a todo. Los siquiatras tenemos que seguirles el genio a nuestros neurticos. LUISA. Pero por qu tena ella que inventar una cosa as? APARICIO. A eso slo puedo contestarle que un neurtico no inventa nada intilmente. (Con intencin) Por la forma cmo las cosas se desarrollaron, a m me parece que ella haca una especie de parodia de... alguien. LUISA. Se burlaba de alguna mujer que se hallase en estado? APARICIO. Vuelvo a decirle que slo se trata de una parodia, con la que quiso significar ms o menos esto: T dices que s, pero yo s que no. En los neurticos todo es intencionado, por absurdo que parezca. LUISA. S por donde va usted. APARICIO. (Subrayando) A veces la locura la llevamos dentro. LUISA. No hablbamos de eso. APARICIO. Hay que hablar de todo. Pero vale ms que lo dejemos verdad? Por otra parte se me hace tarde y no me gustara volver a encontrarme con su mam. LUISA. A usted le consta que no es mi madre.

214

Xavier Bveda

APARICIO. Ella necesita presentarse ante usted como si lo fuera, y, en cuanto siquiatra, no ser yo quin la contradiga. Con su permiso, me retiro. Saluda cortsmente y hace mutis. Luisa se queda sin saber qu resolver. A poco entra la seora. SEORA. Qu preocupacin me ha quitado de encima la coneja! Me mortificaba por ti. No te imaginaba con un hermanito recin nacido! LUISA. Ya es hora de que veamos claro. La verdad es siempre la verdad. SEORA. Y por qu la verdad ha de ser siempre la verdad? Es que la verdad no puede equivocarse? LUISA. No puede. SEORA. Y por qu no puede? LUISA. Porque dejara de ser verdad. SEORA. La verdad es humana? LUISA. Si. SEORA. Los humanos se equivocan? LUISA. Si. SEORA. Pues si la verdad es humana y los humanos se equivocan, tambin la verdad puede equivocarse. LUISA. La verdad es resplandeciente como la luz. SEORA. Por eso ciega a tantos hombres. No hay cosa ms peligrosa que la verdad. LUISA. A m no hay cosa que me apasione ms. SEORA. Cuando una mujer se apasiona por la verdad, no hay medio de casarla, y si se casa es el marido el que sufre las consecuencias.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

215

LUISA. An sigue usted haciendo esa comedia? SEORA. Toda vida es una comedia, pero las mejores comedias, como las mejores vidas, tienen argumento y plan. Y te advierto que no hace falta ser muy inteligente para inventar uno. Con ser tonto, basta. LUISA. La escucho a usted y se me hiela la sangre. SEORA. Eso es mala circulacin. LUISA. Usted se entromete demasiado en mis cosas. SEORA. Es lo que acaban por hacer las madres cuando sus hijas llevan doble vida. LUISA. Hoy el matrimonio no es otra cosa que un azar. No parece que suelan encontrarse los llamados a ser felices. Debe de ser como en la lotera. Siempre hay un premio mayor, pero depende de la suerte el que compremos el nmero que ha de ganarlo. SEORA. Hay que ver lo que era el matrimonio para nosotras! Era tan solemne, tan impresionante, con el rgano, los caballeros vestidos de jacket, las seoras mayores tocadas con mantillas negras... Era tan solemne, tan solemne, que pareca un funeral. Y los novios estbamos tan plidos que daba miedo vernos. En el matrimonio lo que importa es la convivencia, y esa depende de nosotras, las mujeres. LUISA. Y por qu no del hombre? SEORA. El hombre rara vez sabe ser marido; por eso lo que importa es que la mujer sepa ser mujer. A los hombres los crea Dios de una vez, pero lo que es a las mujeres... las mujeres tiene que volver a retocarnos de vez en cuando. LUISA. Seora, basta de su juego! SEORA. (Muy duea de la situacin) Oye, eso del juego es una gran idea. El que acaba de ocurrrseme es apasionante. Consiste en eso. Hay que ponerse en el lugar de la otra persona y ser capaz de pensar lo que la otra piensa.

216

Xavier Bveda

LUISA. Eso no puede hacerse. SEORA. Con cierta ayuda, s. Vamos a intentarlo, sintate cmodamente en esta silla. (Le acerca una) Y djame hacer. Una vez sentada Luisa, la Seora le pasa los dedos por la frente, despus se aleja y empieza a dar vueltas, como trazando crculos, en torno a ella. LUISA. Qu hace usted? Va usted a darme pases magnticos como en el teatro? SEORA. No, mujer, trazo crculos en torno a ti. Crculos mgicos. LUISA. Busca usted dormirme como si fuera una medium? SEORA. Al contrario. Me interesa mucho que ests despierta. (Sigue girando en torno a ella) Si desconfas, lo mejor es que me preguntes lo que se te ocurra. Lo primero que te pase por la cabeza. LUISA. Y si es una barbaridad? SEORA. Pues la sueltas. LUISA. Supngase usted que yo empezase a sentirme como si yo no fuera yo. Como si fuese otra. SEORA. (Siempre con sus crculos) Eso sera muy interesante. LUISA. Supngase usted que ahora que soy otra, voy y le digo refirindome a m: usted no es su madre. SEORA. Claro est. Soy su hija. LUISA. (Asombrada) Su hija? SEORA. La hija de mi madre. LUISA. Ya veo que usted est en guardia siempre. SEORA. Pregunta, pregunta. LUISA. La verdad es que sabe usted contenerse.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

217

SEORA. Rara vez me caigo. LUISA. Cul es, a su juicio, la cada ms peligrosa? SEORA. En la mujer, la de espaldas. LUISA. En qu estoy pensando? SEORA. En l. Suele decirse que esos amores duran tres semanas. Cuando yo vine estabas en la crisis. Ya es hora de que entres en la convalecencia. LUISA. Hasta ahora me defiendo bien. SEORA. En eso te pareces a la nueva ola. Tambin esas mujeres se defienden bien... aunque se comportan mal. LUISA. (Dando por terminada la sesin) Si usted quiere saber algo ms de m apele a su clarividencia. SEORA. Para qu? Tus pensamientos me los s de memoria. Vamos a hacer algo que te interese a ti. LUISA. Por ejemplo... SEORA. Por ejemplo... Vers... Hoy es... Espera... A ver; djeme que me reconcentre. (Lo hace) S, lo veo. Est en su casa. A su lado, hay una mujer. LUISA. Su madre si se refiere usted a quien yo pienso. SEORA. Acertaste. Es de Armando de quien hablo y a quien veo. Estn, como t dices, con... una madre. Hoy celebran una fiesta. Hoy, precisamente hoy, hace tres aos que les na... no; esto vale ms que me lo calle. LUISA. Qu insina usted? SEORA. Algo que t misma debes descubrir. En tal da como hoy van a dar gracias a Dios. Abajo tienes mi automvil. Armando (Mirando su reloj) antes de cinco minutos, (mira t con que admirable precisin te lo anticipo) pasar con... esa madre, y tambin con una sorpresa para ti, por el parque donde t y l acostumbris a encontraros.

218

Xavier Bveda

LUISA. Pero a usted qu tiene que importarle lo que suceda entre una mujer y un hombre? SEORA. Vamos, vamos, no lo tomes tan por lo dramtico. Supongo que no es la primera vez que ocurre eso. Lo que yo quisiera saber es qu te lleva hacia l. Ya no eres pobre y tienes buenos vestidos. Supongo que antes podas mirarte al espejo y decir con pena de ti misma este cuerpo mereca ir vestido de otra manera. LUISA. Cree usted que el dinero es lo nico que puede acercar a una mujer y a un hombre? SEORA. No se trata de lo que yo crea o deje de creer. En todo caso, recuerda lo que t decas. Decas que no tenas zapatos que ponerte y que tus amigas te miraban a los pies. O son otras cosas las que ahora buscas? Te gusta ese hombre? Es muy elegante verdad? Y qu bien viste! Parece que se pasase el da en el probador del sastre. Y no es as. La suya es elegancia natural. LUISA. Lo conoce usted? SEORA. No, yo, no; bueno, un poco, s. De vista. Y qu bien habla! LUISA. Cmo lo sabe usted? SEORA. Me lo supongo. Cmo fue vuestro primer encuentro? Quin descubri a quin? T a l o l a ti? Lo romntico hubiera sido que los dos os flechseis con slo veros. Leo en tus ojos que fue as. Entonces, hija ma, me lo explico todo. Tambin a m, una vez... bueno, yo tambin tuve mi corazoncito. LUISA. (Seca) No me interesa lo que le haya ocurrido. SEORA. Eres terminante. Ya otra vez te dije que en eso tienes a quin salir. Sales a tu padre. (Otro tono) No conviene fiarse de las primeras impresiones. Cuando yo vi por primera vez a cierto joven, me pareci un santo. Al mes justo se fug con la mujer. LUISA. Con la mujer de l? SEORA. Con la mujer de mi hermano. De tu to.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

219

Luisa se re SEORA. Tanta gracia te hace? LUISA. Me ro de lo mal que hace usted su papel. Ya ve usted que, a pesar de su venida a esta casa, las cosas siguen lo mismo. Se lo digo para que renuncie a su intento. Ayer mal vestida y con los zapatos gastados y hoy vestida a la ltima moda, lo sigo queriendo... a pesar de usted. SEORA. Pero en eso ya no sales a tu padre. Sales a m. LUISA. Y en qu nos parecemos? SEORA. (Subrayando) En que, como t, tampoco yo renuncio a lo que me propongo. LUISA. Y usted se ha propuesto... SEORA. (Cortndola) Eso! No hace falta que lo digas. Lo sabemos las dos. Yo vine aqu para eso. Y ahora vete. Vas a llegar tarde. Y a m me interesa que llegues a punto. Exactamente en el momento que importa. (Consultando su reloj) An tienes tres minutos. LUISA. Usted busca algo. No s qu. Hace mutis. A la seora se la ve satisfecha con el resultado de la conversacin. A poco entra Paco. SEORA. Llegas muy a propsito. Apenas veas volver a Laura, ta vas a buscar a mi hijo en el automvil y le dices que he llegado yo y que venga aqu contigo. Dile que es el doctor Aparicio quien lo llama con urgencia y dale a entender que parece que no ando como es debido de la cabeza. PACO. Se va a asustar. El seor es muy impresionable. SEORA. (Con segunda) Demasiado. Bueno, ahora dime qu te trae. PACO. Me trae que ha llegado la ltima carta de las doce que usted escribi y me dio para los aviadores. Vino de Jamaica.

220

Xavier Bveda

SEORA. Qu sitio ms inesperado! Veo que tu amigo el aviador las mand desde todas partes. En cuntos pases estuve? PACO. Mi amigo el aviador reparti sus cartas de usted entre otros aviadores que hacen vuelos transatlnticos. Por ejemplo, una semana le daba una carta de usted a un aviador que iba a la India, para que se la mandara a su hijo desde all. Y as apareca usted estando en Calcuta. Pocos das despus, a otro que iba a Mxico. Y usted ya estaba en Acapulco. SEORA. Etctera. Ya lo entiendo. Fue una admirable idea. En dnde estuve ms tiempo? PACO. En donde estuvo usted ms tiempo fue en la China. Los comunistas sospechaban que fuese usted espa y no la dejaban salir de all. SEORA. Y corr mucho peligro? PACO. Alguno. SEORA. Caramba, y yo sin enterarme. Supongo que mi hijo se habr llevado un susto. PACO. No, porque slo lo supo cuando usted estaba en libertad. SEORA. Pero cmo arreglaste eso? Yo no escrib esa carta. Habr notado que no era mi letra. PACO. Tambin eso se tuvo en cuenta. (Explicando) Esa carta, a peticin de usted, se la mand un espaol que era el encargado de hacer verdadero espionaje en Asia. Se la escribi desde Hong Kong, y le deca que se lo comunicaba para que no se asustase si llegaba a saberlo por los diarios. Tampoco firmaba para no comprometerse. Eso fue idea ma, y yo mismo redact la carta. Al llegar, produjo un gran efecto. SEORA. Pues te felicito. Viste afuera mi automvil? PACO. Se lo llev su hija. La vi salir a gran velocidad. SEORA. Qu direccin llevaba?

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

221

PACO. Enfil hacia el parque. SEORA. Entonces qudate aqu y vigila por el ventanal. En cuanto vuelva me avisas. Y enseguida te vas a buscar a mi hijo. Y presta atencin porque no va a tardar ni dos minutos. Cuidado, que es muy importante. PACO. Debo de hacerme el loco si entra alguno de la casa? SEORA. En todo caso, hazte el mudo. PACO. El mudo despus de haber hablado con la sirvienta? SEORA. Quiero decir que no descubras nada, ni de aqu ni de all. (Hace mutis) Entra la sirvienta vestida a la nueva ola. Paco est sobrecogido de admiracin. PACO. Con quin hablaba usted cuando yo entr? SIRVIENTA. Hablaba conmigo misma. PACO. Y qu se deca usted? SIRVIENTA. Me deca que esta vida de sirvienta no me va. PACO. (Con entusiasmo) Por cierto que una mujer de sus condiciones no est hecha para este oficio. Ni para este lugar. SIRVIENTA. (Con intencin) Qu otro lugar cree usted ms apropiado para m? PACO. (Tomado por sorpresa) Qu s yo! Yo nunca supe cul era el mo! SIRVIENTA. Y ha podido usted soportar esa situacin? PACO. El hombre se acostumbra a todo. SIRVIENTA. Yo no. Yo no me oculto nada. PACO. Usted, por no ocultarse, ni siquiera se oculta en su vestido. SIRVIENTA. Por qu me mira usted de esa manera? Cualquiera dira que le he quitado algo.

222

Xavier Bveda

PACO. Ahora, lo que se dice ahora, no; pero ayer a la noche, s. SIRVIENTA. Ayer a la noche me met en la cama. PACO. Eso supuse yo; y me quit usted el sueo. Acrquese, por favor (Ella lo hace y l la besa) SIRVIENTA. (Enojada) Sabe usted lo que ha hecho? PACO. No dejar para despus lo que poda hacer ahora. No me dir usted que es la vez primera que la besan. SIRVIENTA. No; pero es la vez primera que me asaltan. PACO. Tan mal le ha parecido a usted? SIRVIENTA. Mis opiniones me las reservo. MADRE. (Entrando) Sabe usted, seorita, que para entrar no tuve necesidad de tocar el timbre? SIRVIENTA. Usted es de la casa. MADRE. Yo, s, pero cualquiera que venga puede hacer otro tanto. La puerta est abierta. Se lo digo por si le interesa cerrarla. La sirvienta hace mutis. PACO. (Mirando por el ventanal) Viene el automvil. MADRE. (Mirando tambin) Con mi hija. PACO. Perdneme, pero tengo que decrselo a la seora. MADRE. Hgalo, hgalo, yo me voy adentro. (Hace mutis) Paco da unos golpecitos a la puerta. SEORA. (Saliendo despus de una breve pausa) Sube ya Laura las escaleras? PACO. (Mirando por el ventanal) Baja del automvil. SEORA. Vete a toda prisa a buscar a mi hijo y trelo. PACO. Enseguida. (Hace mutis)

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

223

A poco entra Luisa, la que viene despeinada y deprimida. SEORA. (Con naturalidad) Ya ests de vuelta? LUISA. Y para eso hace usted conmigo el papel de madre? Quiere usted decirme en qu teatro se lo ensearon, o de qu mala comedia lo ha copiado usted? Me mand usted que fuese a verlo al parque, como poda usted haberme mandado a que me diesen una pualada. S! Lo vi! Lo entiende usted? Lo vi! Iba del brazo de una mujer y llevaba un nio de la mano. SEORA. (Imperativa) De eso no se hable ms. (Acercndose) Te has despintado los labios. LUISA. Ya no necesito pintrmelos. SEORA. (Observadora) Tambin se te ve la enagua. LUISA. Djela! SEORA. Acabars por pisrtela. (Decidida) Si no te la recojes, te la subo yo! LUISA. Ya est. SEORA. (Tono apaciguador) No es cosa de que riamos. LUISA. Qu fcilmente se mata un sueo! SEORA. Vamos, Laura, hay que olvidarlo todo. Era necesario que vieses a dnde ibas, y el dao que podas hacer. Para equivocarse, basta un hombre en la vida de una mujer, para que se extrave necesita dos. Tu estabas ya en eso. (Otro tono) En estas cosas del amor, sabes qu soy yo? Soy china. LUISA. China? SEORA. Completamente china. Los chinos empiezan por donde acaban los enamorados. Los enamorados empiezan por el amor, y terminan en la indiferencia. Los chinos empiezan por la indiferencia y concluyen en el amor. Cuando un chino va a casarse, ni la china ha visto al chino, ni el chino sabe nada de la china, pues ellos se casan sin conocerse.

224

Xavier Bveda

LUISA. Entiendo. Un matrimonio de conveniencia. SEORA. Ms que de conveniencia, una conveniencia para el maana de ellos. Qu va a hacer un hombre que se encuentra con una mujer al lado, una mujer que es suya, y a la que no conoce? Pues ver de ganrsela. Y qu puede hacer una mujer con un hombre que ha de ser suyo para siempre? Tratar de conquistar su amor. En resumen, para los chinos nace el amor en el mismo lugar en que muere para nosotros. En el matrimonio. (Pausa) Si me has entendido bien, an te queda un camino para ser lo que debes ser. LUISA. Cul? SEORA. El que te lleva a Juan. El te quiere de verdad y espera que t hagas algo por tu parte. Vamos, que hagas lo que hara una china en tu caso. Y a propsito, qu significaban esas lneas tuyas, acerca de que ibas a tener un hijo de Armando? Y por qu las dejaste caer cuando yo vine a esta casa? LUISA. Las invent para que mi marido se las mostrase. SEORA. Y qu buscabas? LUISA. Desconcertarla. SEORA. Bueno, t eres de esas mujeres de las que se dice: No, no, no es una mala mujer. Lo que le ocurre es que no puede con el genio. El genio es lo peor en ella. LUISA. Y qu genio tienen? SEORA. Un genio histrico. LUISA. Histrico? SEORA. O histrico si hablas de una reina. Entra la madre LUISA. No saba que hubiese venido usted. MADRE. Vine a buscar un retrato mo que andaba por ah. Ya no pinta nada en tu habitacin.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

225

LUISA. Se equivoca. Ahora todo est claro y vuelve usted a ser mi madre. MADRE. Dicen que la risa anda por los barrios y parece que ahora la risa me toca a m: Esta vez soy yo la que se va. LUISA. Y si yo le dijera que ahora la necesito? MADRE. Para qu? Ya no necesitas que te friegue las cacerolas. La verdad es que con la llegada de la nueva madre hemos ganado todos. Tu vistes como nunca soaste vestir, y en cuanto a Juan bueno, Juan tiene hasta automvil. SEORA. Va usted a echarlo todo a perder con sus razonamientos. No olvide que hacemos teatro. MADRE. Pues mire usted, eso no lo entiendo. Una madre que hiciese este papel mo, en el teatro, es decir, una madre que de la noche a la maana se viese negada por su hija, se echara, creo yo, a llorar, y aqu todos estuvimos muy risueos. Nada, nada, seora, o el autor se equivoc con mi papel, o aqu nadie tiene idea de lo que es una madre. SEORA. No se ponga usted pattica, no olvide que las madres ya no somos lo que ramos. Ahora tenemos que conformarnos con lo que nos dejan ser. Suena un timbre y a poco entra la sirvienta. SIRVIENTA (A la seora) Hay un joven que pregunta por usted. Dice que lo llam el doctor Aparicio. LUISA. Es preferible que lo reciba a solas. SEORA. Te lo agradezco. MADRE. Yo tambin la dejo. SEORA. No, usted qudese. Voy a ensearle en qu consiste el nuevo arte de ser madre. MADRE. Si es as

226

Xavier Bveda

Luisa hace mutis y entra Armando. ARMANDO. Mam; qu te sucede? No saba que hubieses vuelto. Qu haces aqu? SEORA. No ests enterado? No te lo dijo Aparicio? ARMANDO. No habl con l. Paco vino a buscarme en su nombre diciendo que t estabas en esta casa. Hasta me dio a entender que no te hallabas bien. SEORA. Habr querido decir que no estoy en mis cabales. ARMANDO. Y por qu habra de querer decirlo? SEORA. Porque he decidido dejar de ser tu madre. Tu nueva madre es esa. MADRE. Yo? SEORA. S, usted. Cambiar de madre es una novedad que hoy se lleva mucho. ARMANDO. Pero eso es un disparate! SEORA. Quin te ha dicho que lo sea? Toda mujer puede ser la madre de cualquier hombre, mientras no se pruebe lo contrario. Voy a demostrrtelo. (A la madre) Y a usted tambin. Es usted madre? MADRE. S. SEORA. Este joven por su edad, no podra ser su hijo? MADRE. S. SEORA. Entonces, qu razn hay para que no lo sea? (A Armando) Abrzala. ARMANDO. No puedo. Las madres no son intercambiables. SEORA. No s si te das cuenta de que ests ofendiendo a esa seora. Te he dicho que la abraces. ARMANDO. Y yo te he dicho que no puedo hacerlo.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

227

SEORA. (A la madre) Ve, usted, seora, lo que son los hijos de hoy? MADRE. Es que, seora, hay que ponerse en su caso. Yo no soy su madre. SEORA. No es usted su madre! Admirable ejemplo de sacrificio! Para que su hijo no pase vergenza por negarla, la madre dice que su hijo no es su hijo! Hasta dnde vamos a llegar las madres en nuestro altrusmo! ARMANDO. Pero, mam SEORA. Basta! Y en lo sucesivo trteme de usted. Su madre es esa! Le doy un minuto para que la reconozca. MADRE. No conviene excitarla. Algo hay que hacer. ARMANDO. (En contra de su voluntad y sin entusiasmo) Entonces, seora, resulta que es usted MADRE. Su madre. (Sin conviccin) Verdad que esto es una sorpresa? SEORA. No, no, no! As, no! Eso es querer engaarme, fingir ante mis ojos, y yo no soy ninguna tonta. MADRE. Pues qu quiere usted que hagamos? SEORA. Y es usted quin me lo pregunta? Pase que l no quiera conocerla, pues hay hijos que reniegan de sus progenitores, pero ese no es su caso. Usted es una madre ejemplar. Bselo! MADRE. Qu lo bese yo? Pero, seora, si es un hombre. SEORA. Un hijo no es un hombre nunca. (A Armando) Y en cuanto a usted, cumpla su deber filial. Arrjese en sus brazos. ARMANDO. Seora, parece que no hay otro remedio (Lo hace). SEORA. (Contemplndolos abrazados) Qu cuadro conmovedor! Ya era hora de que el sentimiento maternal fuese proclamado. Habra que hacer esto de una manera pblica, en las plazas ms concurridas, para ejemplo de madres e hijos. (A Armando) Bese

228

Xavier Bveda

usted a su madre. (l lo hace) Y usted a su hijo. (Ella lo hace) Hermoso! Lo que se dice hermoso! Ahora voy a dejarlos solos. Comprendo que despus de tanto tiempo de no conocerse, tendrn muchas cosas que decirse. Queden ustedes dueos de la casa. (Y hace mutis) ARMANDO. Seora, le ruego que me perdone, pero esto es terrible para m. Qu hace ella en esta casa? MADRE. Dice que esta es la casa de su hija. Vive con ella. ARMANDO. Cmo! Hay aqu una mujer que dice ser su hija? Seguramente est aprovechndose de su locura. Voy a llamar a la polica. MADRE. Es mejor que llame usted al doctor Aparicio. l puede explicrselo. ARMANDO. Pero el doctor Aparicio sabe algo de esto? MADRE. Viene por aqu todos los das. ARMANDO. Y desde cundo? MADRE. Desde hace unos dos meses, ms o menos. Con su permiso me voy adentro. No deseo que la seora vuelva a obligarme a hacer este papel. Telefone usted al doctor Aparicio mientras tanto. (Hace mutis) ARMANDO. Se lo agradezco. (Disca el nmero) El consultorio del doctor Aparicio? Quiere usted llamarlo? S, s; soy Armando Querol. Dice usted que dej dicho que viene? Gracias. Lo esperar (Cuelga) Hace su entrada Luisa LUISA. (Estupefacta) T? Qu haces aqu? ARMANDO. Yo soy el primer sorprendido. LUISA. Si pudieras verme el alma, no acertaras a reconocerme. Tan distinta soy.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

229

ARMANDO. No s por qu lo dices. LUISA. Acabo de verte en el parque con tu hijo. Ahora soy libre! Esa criatura me libr de ti! ARMANDO. Qu tiene que ver mi hijo con nosotros? LUISA. Todava te atreves a ofenderme? ARMANDO. No es esa mi intencin. LUISA. Quieres decir que me tomaste por una cualquiera? ARMANDO. Te tom, y nos tomamos, por lo que somos. Yo a ti por una mujer y t a m por un hombre. Adems entre t y yo nunca ha pasado nada. LUISA. Pero pudo pasar todo. Ms de una vez estuve a punto de abandonar mi casa. ARMANDO. Pero yo nunca te ped que lo hicieras. No te entendas con tu marido. LUISA. Qu te ha trado aqu? ARMANDO. Me dijeron que estaba aqu mi madre y que el doctor Aparicio me esperaba. SEORA (Saliendo) Magnfica situacin! Estupenda! Sorprendidos infraganti. Y, a todo esto, con la escena bien preparadita. Puedo saber a cul de los dos se le ocurri? Lstima que os han fallado algunos efectos. Por ejemplo, la entrada ma. Falt el grito. Un grito de sorpresa. Casi de estupor. Pero para eso habra sido necesario que os hubiera encontrado abrazados, besndoos. Falt lo pattico. La hija besndose con su amante en la casa del esposo. La madre (yo) que los descubre. Hay que reconocer que es una lstima. Esto no se modifica porque ahora me miris con esos ojos de malos cmicos. Ya no estamos aqu para hacer papeles. (A Luisa) Ven, acrcate. Prometes decirme la verdad? LUISA. Se lo prometo. SEORA. Sabes quien es este joven? LUISA. S.

230

Xavier Bveda

SEORA. Es l? LUISA. S. ARMANDO. Fue una aventura sin importancia. SEORA. Una aventura sin importancia, y ha venido usted a buscarla en mi propia casa. ARMANDO. Esta no es tu casa. SEORA. An va usted a atraverse a decir que Laura no es mi hija. Bueno pudiera usted no saberlo. (A Luisa) Por qu me miras con ese miedo? (A Armando) Y usted, por qu tiene usted tambin miedo en los ojos? (De pronto) Dios mo, me parece que lo entiendo. (A Luisa) Que te entiendo. Es su nio, verdad, su hijo! Hbleme del nio. Fue su inocencia, la inocencia de su mirada, la que te hizo ver el dao que ibas a causarle? LUISA. (A Armando) Vete! Vete! Armando impresionado, avanza hacia la salida. La seora corre hacia l y lo detiene. SEORA. No me gusta que se vaya echado de esa manera. Me dio como un vuelco el corazn. Es mejor que se vaya usted como por su gusto, voluntariamente, sin violencia alguna. Entra el doctor Aparicio. APARICIO. Vengo de tu casa; les anunci que has vuelto de tu viaje y estn todos llenos de alegra por tu llegada. Supongo que a Armandito le habrs trado algn juguete. T sabes cmo son los nios. Suean con esas cosas. Adems, hoy cumple tres aos. Entra Paco con la maleta y tambin la madre. SEORA. Piensas que yo poda haber olvidado una fecha as? Ni que estuviera loca! Ah, en esa maleta, estn los juguetes, mue-

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

231

cos y ositos que le compr en la China. Tu sabes que me retuvieron all, me crean espa. (Tono de perplejidad) Dios mo, esos juguetes tienen los ojos oblicuos. Crees que Armandito va a darse cuenta? APARICIO. Los nios se dan cuenta de todo, pero Armandito sabe que son recuerdos de tu viaje alrededor del mundo, y eso ha de gustarle. SEORA. Claro que s. Entra Juan SEORA. Has vuelto a tiempo de la fbrica. (Volvindose a todos) Les ruego que disculpen lo sucedido. (A Juan) A ti tambin te ruego que perdones. Comprende. Las mujeres tenemos a veces sueos y hay que despertarnos sin hacernos dao. (Rompe a andar y se detiene) Ah, me olvidaba de presentrtelo. Ese joven se llama Armando y ha venido a buscarme. (Subrayando) Se obstina en decir que es mi hijo. JUAN. (Mirndolo inquisitivamente) Su hijo! SEORA. Eso dice l. Anda, Paco, ve delante con mi maleta. T, Aparicio, dame tu brazo (Aparicio lo hace. A Armando) y tt Bueno, t acompanos tambin. T no puedes quedarte aqu, y adems llevas un nombre que me es querido, muy querido. (Avanza unos pasos y se detiene). La directora de la comedia se retira. Est en el comedor, ya prxima a la puerta que da a la escalera. Se hallan en escena todos los protagonistas. Y uno ms, precisamente el que faltaba, Armando. Pero ya no es ms la casa de Laura. Ahora es la de Luisa. (Recorrindola con una mirada llena de ternura) Qu Dios la colme de sus dones! Mientras la seora avanza, va cayendo el teln Buenos Aires, Agosto de 1963, Madrid, Octubre del mismo ao.

232

Xavier Bveda

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

233

EPISTOLARIO

138

138. Esta parte contn unha seleccin da correspondencia recibida por Bveda dende o ano 1923 ata 1963. As cartas, algunhas delas acompaadas de reproduccin fotogrfica, son transcricins exactas dos orixinais, s se lles aplicaron, cando foi preciso, as pertinentes correccins de acentuacin.

234

Xavier Bveda

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

235

RELACIN DE CARTAS
A Xavier Bveda de: Gabino Bugallal, Presidente do Congreso dos Deputados, 27 de xaneiro de 1923. Secretario de S.M. El Rei, Palacio Real, Madrid, 23 de xuo de 1925. Antonio Espina, Madrid, 10 de marzo de 1927. Ramn Otero Pedrayo, Ourense, 30 de marzo de 1927. Gabino Bugallal, Madrid, 29 de abril de 1927. Benjamn Jarns, (s.l., s.d., ca. 1927) Cansinos Assens, Madrid, 29 de xaneiro de 1928. Ramiro de Maeztu, Bos Aires, 21 de abril de 1928. Amrico Castro, Madison, 6 de xuo de 1929. Antonio Rey Soto, Guatemala, 2 de setembro de 1929. Antonio Rey Soto, Guatemala, 15 de xaneiro de 1930. Edwards Bello, Quilpu, marzo 1930. Antonio Rey Soto, Guatemala, 10 de maio de 1930. Gabino Bugallal, Madrid, 22 de maio de 1930. Soler, Mendoza, 21 de setembro de 1930. Asociacin Patritica Espaola, Bos Aires, 9 de maio de 1932. Centro Gallego de Bos Aires, Bos Aires, 24 de maio de 1933. Federico Garca Lorca, Bos Aires, 13 de novembro de 1933. Juan Marinello, (s.l.), 1934.

236

Xavier Bveda

Edwards Bello, Montoln, abril de 1935. Alfonso Castelao, Bos Aires, 22 de octubre de 1942. Ramn Gmez de la Serna, Bos Aires, 1942. Clemente Cimorra, Bos Aires, 18 de febreiro de 1943. Manuel de Falla, Alta Gracia, 17 de agosto de 1943. Edwards Bello, Santiago de Chile, febreiro de 1945. Primitivo Sanjurjo, Sanxenxo (Pontevedra), 29 de agosto de 1945. Carlos Kany, 29 de novembro de 1946. Fernndez del Riego, Vigo, 30 de decembro de 1954. Paz Andrade, Pontevedra, 26 de febreiro de 1962. Fernndez Mato, Castelldefels, 4 de febreiro de 1963. De Xavier Bveda a: Juana (a sa muller), 21 de xullo de 1927. Juana (a sa muller), 8 de agosto de 1927. Fernndez del Riego, Bos Aires, 20 de novembro de 1954. Fernndez del Riego, Bos Aires, 9 de decembro de 1954. Juana (a sa muller), 21 de outubro de 1963. Juana (a sa muller), 23 de outubro de 1963.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

237

(El Presidente del Congreso de los Diputados) 27 de Enero de 1923

Sr. D. Xavier Bveda Mi querido amigo: He recibido sus cartas del 18 y 21 y con esta ltima el recorte que le devuelvo por si le conviene conservarlo y su retrato con la dedicatoria que le agradezco mucho. Tambin haba recibido el telegrama referente al recibimiento hecho a Luis. La poca no ha publicado folleto alguno sino que se ha referido al publicado por El Diario. Su artculo titulado Envidia o caridad? le honra, como todos los suyos, pero no d usted demasiada importancia a estos ataques y hgase cargo de que va usted subiendo una escalera en cuyas gradas se encuentran muchos sin fuerzas, que quieren compensar su impotencia dando tirones y poniendo trampas a los que van ascendiendo, sin que logren impedir su ascensin. Todo parece indicar que, en efecto, su viaje y estancia en Amrica ha de ser provechoso para usted en todos sentidos. Doy por evidente, desde luego, el triunfo literario y con l y como consecuencia la obtencin de beneficios materiales que importa mucho cuide usted de hacerlos duraderos defendindose contra s propio mediante el envo de las cantidades que recaude a persona de su confianza en Orense o el depsito de ellas por de pronto en poder de personas o en casas de que no le sea a usted fcil retirarlas aunque este camino siempre ser menos seguro. Y ms que el aprovechar lo que usted por de pronto recoja, importa que deje usted sembrado el camino para una colocacin til de su produccin presente y futura. Sea usted, en fin, cuidadoso de su propio porvenir material que no es incompatible con la vida del espritu.

238

Xavier Bveda

No s si all tendr usted ocasin de hacer conversaciones sobre quienes son los que ms propagan y se quejan de la existencia de un caciquismo opresor en Galicia: mi experiencia me dice que los que ms claman y tergiversan o abultan enormemente los hechos son precisamente los que aspiran al cacicato ms degradado y quieren romper el valladar que le oponen las personas de bien a las que injustamente difaman para poder campar luego a sus anchas. Ya sabe usted cun sinceramente le desea un completo xito en su viaje, su afmo. amigo q.e.s.m. G. Bugallal

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

239

Palacio Real de Madrid 23 de Junio de 1925 El Secretario particular DE S.M. EL REY

Seor Don Xavier Bveda Mi distinguido amigo: Tengo el gusto de remitir a Vd. la adjunta fotografa que su Majestad el Rey -Dios le guarde- se ha dignado dedicar a la Colonia Espaola de la Repblica Argentina, haciendo as una especialsima excepcin a favor de la misma, para que sea publicada en la Revista Plus Ultra conforme a los deseos que tuvo Vd. a bien exponerme.

Con este motivo se reitera de Vd. Affmo. Atento s. s. y amigo q. b. s. m. Emilio M de Torres

240

Xavier Bveda

(Crculo de Bellas Artes)

Sr. Don Xavier Bveda Querido Xavier: Muy contento y conforme con tu tarjeta y tus planes de Sntesis. Desde luego puedes contar conmigo. Ya s que has arribado por fin, despus de arriscadas bohemias tempestuosas, a buen puerto. Buenos Aires, lo es; uno de los mejores del mundo. Yo no estoy mal. Puedo vivir con la literatura en Madrid, que como sabes, no es flojo triunfo, y si no fuese por el cmulo de atenciones -desatentsimas!- que han descargado sobre m, los ochavos que levanto a punta de pluma, me bastaran y aun sobraran. Pero no puede ser, chico. Como deca aquel gracioso idiota de Don Modesto Ya lo dijo Pepe Moros A uno que trabaja en cueros Cuando hay toros, no hay toreros Cuando hay toreros, no hay toros Te cuento todo esto, porque no me vendran mal los galeones de las Indias y cuanto ms cargados de oro, mejor. Recientemente, a poco de colaborar en El Sol recib alguna proposicin colaborativa de un diario chileno, pero bastante mal retribuda, y claro, como comprenders, no es plan. Adems, yo no s si por esas tierras me conocen algo, poco o mucho, ni si confunden como hacen los catalanes, al periodista con el literato... Mucho te agradecer, querido y admirado Xavier, que en tu prxima, me informes cumplidamente de todo ello. Te anuncio el envo de un libraco que acabo de parir. Atiende por Pjaro Pinto y lo ha editado la Revista de Occidente. El xito

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

241

que he obtenido con el dicho jilguero ha sido grande, en Madrid y en toda la Mancha. (Ya sabes que no soy pedantuelo y menos contigo). Y como vers por la advertencia de agotado que exhibe en su catlogo la Rev. de Occ. Comprlo la gente. La crtica me ha incensado plenamente, salvo esa cotorra vieja con cara de puta de Cansinos Gansinos que propinme un palo. Qu pasa por la Argentina, y por Cuba y por Mjico...? Estoy muy desorientado respecto a las letras americanas. Sin duda, tendrn mas valores intelectuales, de los que cree esta gente literatesca espaola, para los cuales Amrica no existe. Yo confieso mi pecado, leo poco americano. Recibo libros que galantemente me envian los autores y en ellos, de vez en cuando sorprendo acentos, gestos, vibraciones interesantes. Sobre todo de Mjico. De la Argentina advierto una eterna sugestin de Pars, una constante propensin al mimetismo de la France et pour la France desconsoladora. Desconsolador. A Pars ya no se puede ir en literato. Ni se pueden traer de l con aire bobalicn y provinciano, viejos retales amarillentos empapados en champagne, de cabaret y psicologas de Moraud y Sorbona. A m Pars sigue sin convencerme. Precisamente la pasada primavera, tuve necesidad, verdadera necesidad de hacer una escapada y por fortuna atrap una bronquitis que me libr de la Rotonda. No dejes de enviarme los nmeros de Sntesis que vayan saliendo. Mi domicilio ya no es el antiguo que t conociste, sino este otro: -Alonso Cano 13- donde yazgo a t entera disposicin. Y t? De libros, prensa, versos, y realidades y proyectos? Te supongo hombre feliz, austero, sin trasnoches sin tener que pedir al sereno una estrella para subir la escalera- y con un pequeo Bovedita bonaerense. (Mis respetos afectuosos a tu seora). Y n ms. Escribe, cuntame cosas, responde a las que te pregunto, y acoge el fraterno abrazo de tu camarada y amigo Antonio Espina Madrid 10-III-1927

242

Xavier Bveda

Sr. D. Xavier Bveda Muy querido y admirado amigo: Ya sabe Vd. como Orense y Trasalba, los libros y la mecnica del vivir le privan a uno muchas veces del placer de escribir a los amigos. Pensando en ellos se dejan correr los das sin coger la pluma. Una resistencia material y pesarosa que es preciso vencer. Encantado de sus triunfos y deseando que Sntesis sea lo que Vd. piensa y lo que esperamos todos. Pero yo que voy hacer? Mi trabajo es lento y casi siempre nebuloso. Vivimos en tiempos de incertidumbre y de verdadero sufrimiento. Aqu existen tremendas dificultades de informacin y nos exponemos a descubrir el Mediterrneo. Desconozco totalmente la manera del pblico americano. De todas maneras intentar algo. Sera interesante un estudio comparativo de Spengler y Wells? Sealan dos modalidades diversas e interesantes en la actualidad. Son muy ledos, pueden hacer mucho bien y mucho dao. En das crticos es preciso hacer una crtica libre y audaz. Intentar concentrar mis sugerencias en unas cuartillas y se las enviar, si no se me ocurre otra cosa. Debo carta a Manolito Garca Miranda. En la ltima me habla de Vd. Cuantos amigos lejanos! En Galicia se marcha bien. Orense aburre qu hacer? De pronto, la solucin. Un viajecito rpido a La Lanzada, en pleno invierno, unas semanas en Trasalba (ahora empiezan a beethovenizar los mirlos en el pomar agromado) o una noche bajo las alas del reloj de Santiago. Y vuelta a la alegra y a un trabajo espaciado que a pesar de mis casi cuarenta me parece, a veces, juvenil. Muchas gracias por su amable invitacin. Complacido de estar a sus rdenes le saluda su cordial amigo y servidor, Ramn Otero Orense 30 Marzo 1927

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

243

Gabino Bugallal y Araujo Madrid, 29 de Abril de 1927 Villanueva, 15.

Sr. D. Xavier Bveda Mi querido amigo: Recib oportunamente sus cartas de 27 de Febrero y 27 de Marzo, as como la tarjeta en que me anunciaba la visita de D. Ramn Cabezas que an no se ha presentado, y el nmero de La Prensa que publica su artculo En busca de una esencia de lo espaol. Me ha producido la lectura de este artculo muy grata impresin por el estudio y la enjundia que demuestra Vd. en l, as como por sus certeros juicios acerca del regionalismo y el nacionalismo. Solamente en la apreciacin de hechos discrepo un tanto. Estoy en la idea de que ese fenmeno de la generalidad y casi exclusivismo uso del cataln en todas las clases de aquella regin es reciente y desde luego que hace unos aos no tena el sentido agresivo que ahora o hace poco tena contra lo espaol. Yo recuerdo haber pasado das en Barcelona en que entre las clases de superior cultura slo por accidente se usaba el idioma regional, siendo frecuentsimo, y casi me atrevera a decir que general, el uso del castellano en las calles de Barcelona sin que hubiera tampoco (hoy son muy escasos y apenas ledos) peridicos escritos en cataln, ni teatro cataln que tambin hoy es muy reducido y vive anmicamente. Recuerdo haber estado en Gerona en la nica fonda regular que all hay sin haber odo a los concurrentes ni a los mozos hablar en cataln y sin que yo, por consiguiente, tuviese la menor dificultad para estar en ella, mientras que ahora me ha dicho un funcionario de la carrera judicial que en la misma fonda ni le entendan los

244

Xavier Bveda

mozos ni hablaba nadie el castellano, crendosele una verdadera dificultad para las necesidades de la vida. Tambin recuerdo que no hace muchos aos amigos y parientes mos pertenecientes a distintas carreras del Estado servan destinos en Catalua sin que les fuese imposible, ni siquiera difcil, la convivencia y el normal ejercicio de sus cargos, mientras que ahora todo esto entraa una dificultad real, a parte de lo que se procura fomentarla para elevarla a imposibilidad completa. Y es que se ha convertido el uso del idioma por los catalanes que han querido dominar a Catalua poltica y econmicamente en un instrumento para tal dominacin excitando el honor y aun el orgullo regional con una pretendida superioridad de entendimiento y de cultura (recuerda Vd. la superioridad craneana afirmada por el Doctor Robert a quien se ha erigido un monumento en Barcelona) lo cual el mismo Camb afirm en una excursin que hizo por Galicia para estimular tambin all la creacin de un nacionalismo regional, ofrecindose en nombre de los catalanes a costear una gramtica gallega que difundiese ms el conocimiento y el amor al lxico regional como haban hecho en Catalua. Y eso es lo que veo yo con repugnancia: y que se pretenda crear o aumentar las dificultades para la compenetracin en unas y otras regiones en vez de limitarse a respetar las que la naturaleza y la historia hayan creado y en todo caso a que se esgrima el idioma como instrumento de hostilidad hacindolo sonar agresivamente en los odos de los estraos de la regin. Afortunadamente no ha llegado an este caso para Galicia, pues aun hoy se oyen frases y versos gallegos y hasta el acento del pas con curiosidad amorosa porque ni es ni se pretende que sea un motivo de incomunicacin e incomprensin con los estraos (sic), a pesar de los esfuerzos que en este sentido hacen los nazonalistas y galeguistas. No es realmente discrepancia, como usted ver, lo que hay entre estas observaciones y su artculo, sino ms bien alguna apre-

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

245

ciacin de la realidad actual y repugnancia a la aspiracin de algunos que estimo funestos paisanos nuestros. Y despus de lo dicho, recojo tambin satisfechsimo la manifestacin que ud. hace en su ltima de poder vivir exclusivamente de su pluma deseando que de da en da se confirme y ample ese hecho, que no slo ha de producirme satisfaccin sino en cierto modo tambin orgullo. Suyo afmo. amigo q. e. s. m. Gabino Bugallal

246

Xavier Bveda

Sr. D. Xavier Bveda Querido camarada: recib la suya que pens en contestar enseguida, pero todo qued en pensamiento. Cmo le va de salud? Escriba y diga. He visto los nmeros 5 y 6 de Sntesis, Quiere usted decir que me enven la revista a Ronda de Atocha, 4, (Parador)? Se lo agradecer mucho. No recib giro alguno. Hice sus encargos. Todos trabajan aqu muy poco. Ortega y Vela estn absorbidos por El Sol. Ni aun para la Revista de Occidente escriben. Espina podra hacer cosas. Se lo recordar. Yo, ganndome diariamente el pan con el sudor de mi frente, como usted me dej. Quiz un poco ms aburrido y con menos ganas de hablar. Ve Vd. a Guillermo? Abrcele. Y salude a los amigos. Pombo cada noche ms mixtificado y menos divertido. Ramn siempre genial. Hbleme de Sntesis, de todos Vds., de la salud de Vd., singularmente: nunca se me olvida aquella noche. Y le abraza cordialmente, su camarada Benjamn Jarns

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

247

Madrid, 29 de Enero-28

R. Cansinos-Assens Morera, 8 y 10

Sr. D. Xavier Bveda, Buenos Aires Mi querido poeta; Me apresuro a envarle (sic) ese recorte del artculo que con el gusto y la devocin de siempre he dedicado en La Libertad a su ltimo libro de versos. Ahora particularmente, mi felicitacin por verle a usted de nuevo ostensiblemente en la brecha lrica. Le envo tambin ese artculo sobre La boda de Don Juan que se public hace varias semanas. Como usted ver, su cable lleg derecho a mi corazn. Salude usted en mi nombre al Sr. Noel. Por el ltimo nmero de Sntesis veo que ha dejado usted la direccin de la revista. Ha sido verdaderamente por descargarse de trabajo? Se trata de algn pique literario o personal? Quisiera saberlo, para ajustar mi actitud a la suya. Vi publicado lo mo en Sntesis y le agradec grandemente el honor, pero he esperado vanamente ese giro que hubiera alegrado el rostro de la hermana... (No me olvide en esto, querido Xavier, pues ya sabe lo pobre que es mi honrada Musa). Supongo que su amable esposa habr recibido ya el autgrafo con cuya peticin me honraba... Habr acertado con las palabras que ella esperara del ilustre escritor ?...

248

Xavier Bveda

Un cordial abrazo, querido Xavier, por encima del mar, de su leal amigo Cansinos Assens139

139. Esta carta contn notas manuscritas nas marxes, do proprio Cansinos (Cf. a reproduccin desta carta neste volume).

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

249

EMBAJADA DE ESPAA BUENOS AIRES Buenos Aires, 21 de Abril de 1928

Seor Don Xavier Bveda Muchas gracias, mi querido amigo Bveda, por su buen libro Tierra nativa, en el que todo me gusta, pero me halaga particularmente ver que recoge Vd. con aplauso la proftica poesa de Pondal, que yo no conoca, pero que coincide con mi pensamiento, cuando dice que sern los gallegos: o lazo recio e forte que reconciliar los hijos con la madre y har que e os bos povos ibricos dispersos juntarn Como siempre suyo buen amigo Ramiro de Maeztu

250

Xavier Bveda

Madison 6 de junio 29

Querido Xavier Bveda: Vi al Sr. Moure en N. York, que me entreg su amable carta y la del Sr. Gouchn. Sent no ver a ste, para darle las gracias por su libro, pero ya se haba marchado, - sin dejarme su direccin -. An no he podido sino hojear Al hombre y sus tres mundos, que me parece una interesante seccin transversal de problemas actuales, - algo por tanto que leer en cuanto tenga un hueco este verano. Pronto me voy a California, luego a Texas, con lo cual el verano no tendr vacaciones para m. Pero es un privilegio tener trabajo cuando millares de espaoles pasan por la amargura de no tenerlo. Me imagino que eso estar cerrado a piedra y lodo para los emigrantes que la guerra ha lanzado fuera de Espaa. Aqu hacemos lo que se puede, bien poco, porque el ingls es una barrera casi infranqueable. Cunteme cmo anda eso. Las impresiones que tengo es que la democracia pende ah de un hilo delgado. Ojal me engae. En realidad este continente debiera quedar fuera de la zona extica, porque tiene elementos de vida propios, y escasa poblacin. Pero el ser humano es tan absurdo... Ya sabe con qu inters sabr siempre de V. Le manda un cordial abrazo Amrico Castro P.D. Le ruego diga al Sr. Gouchn como cunto agradezco el obsequio de su libro, y cmo siento no haberlo visto.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

251

Antonio Rey-Soto Guatemala 2 de Septiembre de 1929

Seor Don Xavier Bveda. Buenos Aires. Queridsimo Xavier: He perdido a mi padre! El prximo da seis har tres meses que lo abati la Segadora implacable. Esta cosa horrible, que me deja ya definitivamente solo, pues no me quedan ms parientes que algunos sobrinos y un to gentes que no tendra nada de sorprendente que llegasen a ser enemigos mos- me convierte en una especie de roble de esos que nuestros campesinos decotan saudamente convirtindolos en una especie de ases de bastos. Hay una diferencia sin embargo: los robles suelen retoar vigorosamente; pero yo soy ya demasiado machucho para eso y no echar nuevo ramaje de afectos ya nunca ms: Quiero decir con ello, que hundo con mayor ahnco en el suelo antiguo de las amistades mis races, y que as, desmochado y trgico, espero el da en que el rayo del cielo se acuerde de mi soledad y de mi desnudez. Y no necesito decirte que t eres uno de los buenos amigos antiguos, que te ests portando imcomparablemente mejor que otros muchos que como nicos queran vendrseme en otros tiempos. Dios te lo pague, ya que yo no pueda, y dejemos este punto. Le y rele, con renovada admiracin, tu esquema de libro, que eso es la magnfica conferencia que diste en el Club Progreso. Te admiro, chico, cada da ms fuertemente. Agrandas cada vez ms tus horizontes de solidsima cultura y piensas cada hora que va pasando con mayor hondura y ms luminosa transparencia. Vaya

252

Xavier Bveda

si has andado camino! Y qu piensan si es que all piensa alguien- y qu dicen nuestros admirables paisanos? Gozo lo indecible imaginando tantas cosas acerca de este soberbio caso tuyo. Debes tener locos a unos cuantos. Dime, dime algo, hombre. No encuentro que estemos en desacuerdo acerca de nada fundamentalmente. Muy bien lo que dices acerca del Quijote! Y lo mismo sobre los msticos. Los nuestros se diferencian en absoluto de los alemanes en su voluntariedad dinmica. Son gentes de accin ante todo, como es accin, segn acotas, todo lo espaol. Nada; que quedo esperando La esencia de lo espaol... como se espera una buena comida cuando se tiene hambre y se ha tomado adems un enrgico aperitivo. Supongo en tu poder La Copa de Cuasia. Dej dedicado para ti un ejemplar en El Imparcial. Tambin supongo que el Gobierno de aqu te habr remitido el folleto Estampas Guatemaltecas. Ya me dirs qu te parecen. La Copa... es mi libro. Estampas es un regalo que he querido hacer a este pas donde tan admirablemente me siento tratado. De este librito s que he de agradecerte digas algo en algn lugar resonante. Y esto no por m sino por este pas. Te enviar no faltaba ms- un ejemplar de Amor Pero no de los que t tan gentilmente me has enviado, sino de los de la 2 edicin, que hoy no tengo pero estoy esperando de Espaa. Te abraza y te est muy agradecido por todo, tu viejo amigo y admirador enorme Antonio Rey-Soto Me conmovi de veras tu recuerdo de esos libros de la 3 edicin de Amor que yo ped a varios sin resultado. Gracias, Xavierio, gracias otra vez. Un fortsimo abrazo.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

253

Antonio Rey-Soto Guatemala Enero 15 de 1930

Seor don Xavier Bveda. Buenos Aires. Querido Xavier: Recib tu cariosa carta, que mucho he agradecido por tu entraable psame. Dios te lo pague. Mil gracias tambin por tus comprensivas palabras acerca de La Copa de Cuasia, libro en que realmente he puesto fibras de entraa. Con tu carta lleg tu La Esencia de lo Espaol, que le en una sola noche de un tirn, con inters y admiracin crecientes a cada pgina. De los ensayos que integran ese libro, que haces muy bien en considerar como un miliario en tu vida de escritor, no conoca ms que el primero y el ltimo, de los que ya te he hablado. Entre los otros hay, a mi juicio, aciertos definitivos. En torno al tema del Amor; En torno al pasado; Esttica del recuerdo y Poesa y Ciencia me han hecho gozar y meditar profundamente. Sus mrgenes han quedado cubiertas de acotaciones. Tal hecho te dir ms que un aluvin de elogios. No te apenes porque en Galicia afecten desconocerte. Mejor. Los muy llevados y trados continuamente se me figura que se parecen a los limones muy estrujados. No les queda ya jugo. Esto contando con que hayan tenido alguno. T en cambio, que ests pletrico de l, ten por seguro de que ms tarde o ms temprano no ha de faltar un sibarita que te recoja para sazonar contigo las volanderas y mezquinas hojas de nuestros peridicos, sabe que te aguardan las hojas de los sustanciosos libros que viven siempre. Porque

254

Xavier Bveda

adems t, querido Bveda, eres un caso de voluntad mxima sirviendo a un mximo talento. Yo mismo, que te anim con cierta prevencin ya ves que te soy franco- en tus primeros pasos me apresuro a proclamarlo con verdadero orgullo. No te digo ms. Tu poesa Meditacin Racial ante un Camino Gallego, marca la mayor altura en nuestra lrica racial. Mi enhorabuena ms encendida. Ahora un ruego: Seras capaz de conseguir, y envirmelos, dos ejemplares o tres de mi Nido de Aspides? No tengo ejemplar alguno y est agotada la edicin en Madrid. Imagina cmo te agradecera este obsequio. Ya s que estoy contigo en deuda. Te debo un ejemplar de Amor que vence al Amor, dedicado, y una fotografa. Ambas cosas llegarn a tus manos muy pronto. Di a Lence que agradec muchos las dos lneas que me dedica en tu carta. Le recuerdo con un gran afecto y mucha gratitud, unido tambin a una gran admiracin. Abrzale. Que el ao que acaba de comenzar traiga nuevos laureles y muchos pesos para ti es lo que ms vivamente desea tu ya viejo amigo, muy leal y muy sincero que te admira tanto como te quiere Antonio Rey-Soto

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

255

Quilpu marzo 1930

Sr. don Xavier Bveda. Bs. Aires. Querido amigo: De esa ciudad que posee calles tan largas (las ms largas del mundo?) me escribes por fin en la portada de un gran libro tuyo. Muchas gracias. Te recuerdo constantemente y te cito. Mi juventud consiste en creer que se puede tener talento y alegra; que se puede ser profundo y claro como el agua; que se puede carecer de condecoraciones y tener la gran cruz de la risa. En la dedicatoria me dices Para la ilustre juventud de Edwards Bello. Te agradezco que me recuerdes de esta manera y me entiendas. Creo que un defecto de nuestra gente es la gravedad, herencia de Espaa. Si Espaa no expulsa todava a su jovencito de la Plaza de Oriente es por la gravedad y el habla engolada de sus talentos, que por eso mismo no llegan a la multitud. En cambio, en Francia e Inglaterra, el hombre de talento no desdea hacer maromas populares en mangas de camisa. Espaa tiene: renta del Estado foros cotos espadones la leona invicta seoritos lacayos capitales-momias

y de todo eso simplemente por ese vicio o mana que yo llamara Juanramonjimenismo y que consiste en inhibirse por elegancia.

256

Xavier Bveda

Pero, t, Bveda, que glosas a Cervantes con ese estilo de maestro, t que conoces como pocos a tu patria, sabrs que ese vicio es nuevo, es decir, es cosa de decadencia. Cervantes fue de la multitud, fue sencillo, fue ms humano que esos genios de ahora. Seguro estoy de que Alfonso XIII conoce la salud de Espaa: sabe lo que duran esos espordicos sobresaltos polticos como el de ahora. Yo por mi parte repito que no habr Repblica en Espaa en tanto no haya escritores para los espaoles y no para cenculos, peas y americanos. Si el Rey se mantiene con sus tretas hasta Mayo O sole mo! todo se acab. Verbenas, toros, violetas, la Raquel, Lalanda.....Se salv Alfoncete! Este es viejo disco mo. S. Pero es la pura verdad. Ortega, Maran, Perez de Ayala, DOrs, han llegado nada ms que a la epidermis. Su obra es clara, s, con buena voluntad. Pero su vida es demasiado elegante. Son graves. La gravedad, la elegancia teatral, la tiesura espiritual son los defectos mortales de Iberoamrica. Creme que leo tu libro desde el momento que lo recib, anoche, con gran atencin. Tu viejo amigo y admirador invariable, Edwards Bello Providencia 2046 Santiago Post-scriptum. En Espaa y Amrica oirs decir como elogio de un escritor: es muy serio. Lo has odo de un pensador de Inglaterra o Francia? Qu ridculo sera decir Shakespeare es muy serio o Bernard Shaw es serio, o Proust cest trs serieux. Scrates se llamaba el tbano en el caballo griego.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

257

Antonio Rey Soto Guatemala 10-V-1930

Sr. Don Xavier Bveda Buenos Aires Queridsimo: Recib el ejemplar de Nido de Aspides. Millones de gracias, tanto ms efusivas, cuanto ms difcil te ha sido el conseguirlo. Cundo me mandas ms producciones tuyas? Ya conoces el inters y el cario con que sigo tu ruta triunfal. Dime: Un seor Mximo Soto Hall, de aqu, que dice que est encargado de una de las secciones de La Prensa, y anda recorriendo el continente con tal carcter, en qu concepto est tenido en sa? Yo lo present aqu, en un acto pblico, dndole un gran bombo, lo mismo que a ese gran diario. Pero quisiera saber... Otra vez mi gratitud extremada. Te abraza, te quiere y te admira tu Antonio Rey Soto

258

Xavier Bveda

Gabino Bugallal y Araujo Madrid, 22 de Mayo 1930 Villanueva, 15.

Sr. D. Xvier Bveda Mi querido amigo: No tendra excusa que hubiera tardado tanto en acusarle recibo de su libro LA ESENCIA DE LOS ESPANOL Y OTROS TEMAS si no hubiera distrado mi atencin y requerido mi tiempo solicitaciones perentorias y quehaceres ineludibles, menos gratos, desde luego, que corresponder a su obsequio y al amable recuerdo que representa; pero de ndole tal que no admitan aplazamiento. Leer el libro de usted, si, lo admita, an venciendo mi impaciencia, y lo precisaba si la lectura haba de ser sosegada y detenida, como era mi deseo que lo fuese. Gracias, ante todo, por su cariosa dedicatoria. Y sepa usted que me ha complacido mucho la lectura de todo el libro en el que no deja de advertirse, entre los conceptos abstractos, el lirismo cordial y tan agradable que a usted le caracteriza, La esencia de lo espaol, es una sntesis concentrada, llena de sugestiones y de inspiracin, que podra dar lugar a numerosos discursos sobre el tema. Apasionadamente tratado el asunto del segundo ensayo, con la feliz intervencin acertadsima de naturalizar a Don Quijote en todas las regiones espaolas y hacerle participante de los rasgos de los habitantes de toda ella y de las virtudes ms excelsas que caben en lo humano, que es ms generoso y ms real, que divinizarlo. En suma, -porque no he de hacer yo la crtica de su obra; sino manifestarle el deleite que me ha producido su lectura y expresarle mi gratitud por su recuerdo- todos los ensayos, reveladores de una comprensin profunda de los problemas que trata y de su talento y cultura, en

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

259

un aspecto nuevo, no s si ms trascendental, por ms especulativo que sus poticas concepciones anteriores, repito que me han agradado extraordinariamente. Y desde aqu, recordndole con el afecto de siempre, le envo en estas letras, mi amistoso saludo. Suyo afmo. amigo Gabino Bugallal

260

Xavier Bveda

Mendoza, 21 Septiembre, 1930

Querido Bveda: Ah van cuatro lneas desde estos viedos, ahora en cueros, toda vez que la vendimia ya pas. En concreto, lo siguiente: no hay nada que hacer aqu, o casi nada. Poco haba, pero ahora hay menos, pues si para lo mo era mala la situacin, ahora es peor. Son las consecuencias de aquellos tiros que an me retumban en los odos. La situacin de estas provincias es algo dramtico. Econmicamente, una ruina. La cosa poltica, para estos pueblos, ha sido terminantemente destructora. Cuando le cuente se asombrar usted. En resumen: que si doy una conferencia, podr darme por satisfecho. Ya imaginar usted la desazn que todo esto me produce. Estuve con Lencinas, amparado en la carta del doctor Melo. Esa fraccin poltica hoy no es nada aqu (sin embargo yo habr decirle lo que es). Cuatro palabras amables no ms. Intil pensar nada. Cuando hablo as, no cabe la menor duda que he tenido pruebas evidentes de que no puede ser de otra manera. Esta maana fui a San Juan y he vuelto esta noche. Total que le escribo con nueve horas de tren en los riones. Y en San Juan menos, mucho menos que aqu. Por lo que afecta a los espaoles, su situacin es tal, que estuve por ofrecerles unos pesos. Y en cuanto a Cantoni, no fui a verle. Y cuando le cuente los motivos, pronto ver que lo desacertado era verle. Total, que si saco lo gastado en tren podr felicitarme. A pesar de todo, regresar en la misma fecha que me propuse, pues que tambin poco podra hacer ya en Buenos Aires. Aqu, de todas maneras, estoy junto con mi hermano y los suyos, lo cual siempre significa un descanso y un deleite. Intil decirle ahora cmo conviene no abandonar lo del Numancia, lo cual doy por descontado.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

261

Si hay alguna novedad que usted crea puede interesarme, creo haberle dicho que puede comunicrmela al Consulado de Espaa de esta Mendoza. Y no ms. Mis buenos afectos a Juanita y un abrazo para usted de su invariable Soler

262

Xavier Bveda

ASOCIACIN PATRITICA ESPAOLA 672 B. DE IRIGOYEN 672 BUENOS AIRES Buenos Aires, mayo 9 de 1932

Seor Don Xavier Bveda CAPITAL Distinguido compatriota: En nombre de esta Junta Ejecutiva me complazco en expresar a Vd. el testimonio de nuestra gratitud a la vez que nuestro sincero aplauso por el brillante discurso que pronunciara el dos del corriente en la velada que celebr esta Asociacin Patritica Espaola en conmemoracin del da de la Independencia espaola.La valiosa cooperacin de Vd. en el expresado acto contribuy poderosamente al xito del mismo y as lo demostr el numeroso pblico que aplaudi con entusiasmo su interesante disertacin. Acepte pues, distinguido amigo, con el reconocimiento de esta Asociacin y el aplauso de la Junta Ejecutiva, el que particularmente le ofrece su afmo. S. S. E. E. Mendoza
SECRETARIO PRESIDENTE

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

263

CENTRO GALLEGO DE BUENOS AIRES MUTUALIDAD-BENEFICENCIA CULTURA 2171 BELGRANO 2189 Buenos Aires, mayo 24 de 1933

Sr. Don Xavier Bveda. CIUDAD. Mi distinguido amigo: Esta Junta Directiva ha visto, con suma complacencia, la valiosa y elocuente intervencin de usted en el homenaje tributado al ilustre historiador y publicista gallego, Don Manuel M. Murgua, con motivo de cumplirse el primer centenario de su nacimiento. Al felicitarle, sincera y calurosamente, por su digna cooperacin, queremos expresarle la profunda gratitud del Centro Gallego de Buenos Aires, que recibe siempre estas pruebas de simpata con toda la sensibilidad que ellas encierran. Con el cordial saludo de mis compaeros de Junta Directiva, reciba la consideracin ms distinguida de su atto. amigo y s. s.

(J. Va Golpe) Secretario

(L. Alonso Prez) Presidente

264

Xavier Bveda

Buenos Aires, 13 de Noviembre de 1933

Seor: Xavier Bveda Querido amigo: Recib tu carta. El mircoles por la noche podra salir para Crdoba aceptando las condiciones de tu carta, o sea todos los gastos de viaje y hotel y los trescientos pesos. Contesta telegrficamente que conferencia puedo leer ah. A m me gustara leer Juego y Teora del Duende. Desde luego la entrada ser por invitacin no pudindose bajo ningn punto de vista vender entradas. Tengo muchos deseos, como sabes, de conocer Crdoba y me agrada extraordinariamente hablar en la Universidad. Por cierto que los tres das que pienso estar ah quisiera estar al contacto con los estudiantes y te agradecera en el alma me evitaras periodistas y gente oficial casi siempre seca. Recibe un abrazo de tu amigo Federico Garca Lorca Contesta telegrficamente

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

265

1934

Muy querido y admirado Xavier Bveda: Recibo en estos momentos su bello libro de poemas Integracin del hombre y quiero felicitarlo enseguida por su obra cada da ms lograda y firme. Aqu le va un librejo de ensayculos. Ya se lo haba enviado antes. Advierto que no lo recibi entonces. Repito el envo con el mayor gusto. Ya sabe de la vida cubana de ahora. Haba aqu tanta tragedia escondida, que al destaparse por obra del machadismo la verdad, todo se precipita con incontenible violencia. Si nuestro caso nacional es trgico, trgicos han de ser los caminos de solucin. Versos, pocos. No hay tiempo ni espritu propicio. Nos llega ya demasiado al corazn el dolor de los ms, desorlo sera crimen. Me siento ya definitivamente soldado en el ansia revolucionaria del proletariado. De los otros editores de la Revista de Avance, todos Maach, Ichaso, Lizaso han tomado el camino contrarrevolucionario, el que conduce, tarde o temprano, al horror del fascismo. Grave cosa esta y lamentabilsima. Pero tambin perfectamente explicable. Que siga usted su bella va. De saber sus triunfos se regocijar cada da ms su compaero y devoto amigo, Juan Marinello He visto pocos libros americanos de tan bella presentacin tipogrfica como ste suyo.

266

Xavier Bveda

Montoln Providencia 1856 Abril 1935 Xavier Bveda. Bs. Aires

Querido Xavier: S recib tu Integracin del Hombre y tu Tertulias que le despacio para no perder nada de ese tesoro. A estos regalos voy a responderte con una grosera, pidindote otro: mndame La esencia de lo espaol. Lo necesito urgentemente. Las obras Bolivarismo y Monrosmo de Vasconcelos; La Argentina de nuestros libros de Glvez y mi Nacionalismo Continental, que ampliar, se han completado con la Defensa de la Hispanidad, de Maeztu. El fracaso de nuestra Amrica y el estado catico del mundo en general nos abren los ojos respecto a las glorias y virtudes de la madre Espaa. Creo en la resurreccin de lo espaol. Creo en Maeztu, aparte su monarquismo. Creo en una Espaa disciplinada y aristocrtica, contigo, con Maran, Ortega, Prez de Ayala, Menndez Pidal, etc. Para ello es preciso hacer un poco a la manera de los escritores ingleses, vulgarizndose hasta llegar a la masa. Es indispensable la dosis de vulgaridad en el mundo actual. T ests all, en Buenos Aires, y al hablar por radio, comprendes esto. Gran abrazo de tu siempre admirador, creyente en ti en los tuyos y en Espaa, Edwards Bello

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

267

A. R. Castelao Belgrano 26 5.- (2605) Buenos Aires

Sr. Don. Xavier Bveda Mi querido y buen amigo Xavier: Hace muchos das demasiados das recib tu magnfico libro de versos. Quise leerlos para escribirte. Como mi mala vista me obliga a contentarme con acariciar los libros aunque rabie por leerlos, y siempre ando atareado, llev a Rosario tu libro y all lo le de punta a punta. Me ha gustado mucho y creo que con ese solo libro bastara para que no murieses. Te felicito de todo corazn y te agradezco mucho el obsequio de tu dedicatoria. Hace tiempo que no nos vemos. Qu es de tu vida? La ma se va gastando en trabajos sin inters y en sueos que a lo mejor quedan incumplidos. Te abraza tu buen amigo. Castelao Buenos Aires 22 de Octubre 1942

268

Xavier Bveda

RAMN GOMEZ DE LA SERNA (1942) Buenos Aires Victoria 1970 Tel. 47-4775 Mi querido y gran Bveda: Es tal mi tarea de pequeos trabajos para poder subsistir que no s si ya le escrib dndole la enhorabuena por su ltimo libro, compacto de poesa, admirable muestra de su inspiracin durante los ltimos tiempos. Permanecer con esa razn superabundante en pleno lirismo en la poca embrollada que hace ya aos venimos viviendo antes de la guerra- es un rasgo de Don Tancredismo Potico que supone verdadera heroicidad. Con mis aplausos y los de Luisita, reciba abrazos de su antiqusimo amigo y admirador

Ramn

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

269

Bnos. Aires, 18 febrero, 1943

Sr. Xavier Bveda Capital Mi querido amigo: Con verdadero deleite le el libro que me envi. Observo que a travs de sus pginas no se menciona a Hitler y no se dice si los ingleses ganarn esta o aquella batalla. Creo que en todo tiempo, pase lo que pase, aunque sea en una ciudad sitiada, se tiene derecho a hablar de las encinas, de Bach o del ro, y, si se quiere, no hablar ms que de esto. El eplogo, que es muy bueno, no es imprescindible en lo que tiene de nuestro tiempo. Me ha satisfecho plenamente la lectura, y me ha servido de remanso y evasin, despus de leer los peridicos del da. Un abrazo de su amigo. Clemente Cimorra

270

Xavier Bveda

Alta Gracia, 17 de Agosto 1943

Seor: Don Xavier Bveda Amigo mo, puesto que as tambin debo llamarle yo, siendo tantas las pruebas de amistad que usted me da en sus Cartas a una mujer y en las palabras de bondad con que me hace usted el envo de su precioso libro. Con el deseo de conocer a usted personalmente me propuse escribirle anuncindole mi entonces prximo viaje a Buenos Aires, y rogndole me indicase el da en que pudiramos reunirnos en cordial almuerzo y acompaados por Juan Jos Castro, nuestro gran amigo, cuya carta (que le devuelvo adjunta) he ledo con la misma emocin que las otras en que usted, con tanta generosidad, se refiere a mi msica. Pero, desgraciadamente el estado de mi salud me impidi realizar aquel deseo, y luego una iritis, cuyas consecuencias sigo sufriendo todava, me ha impedido tambin escribirle antes, bien a pesar mo. Ahora tengo la esperanza de que en Octubre podamos ah reunirnos en el proyectado almuerzo, y entonces hablaremos sobre muchas cosas sugeridas por sus Cartas, especialmente por las ltimas, y sobre todo por la ltima. Como no record usted al escribirla aquella inmensa frase de Pascal en la que afirma que slo por Cristo pudo comprender lo que es Dios, lo que es el hombre; lo que es la vida y lo que es la muerte? Con mi vivo agradecimiento reciba usted el muy cordial saludo que le envo, rogndole me crea su verdadero amigo. Manuel de Falla Perdneme usted la escritura mecnica, exigida por el estado de mi vista.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

271

Empresa Periodstica La Nacin, S.A. Agustinas 1269- Casilla 81 D. Telfono 82222 Santiago Feb.-1945 Sr. don Xavier Bveda Bs. Aires

Querido Xavier: Mucho te recuerdo y te leo cuando puedo. El primer poeta gallego estuvo en Madrid, en la calle Mayor, justamente delante del monumento a la tragedia de la Almudena... Viva yo en el Petit Ritz... T te asomaste a la ventana, la misma que vio a Morral cuando lanzaba su bomba. Dijiste: -Ahora t arrojars otra bomba lrica sobre Madrid... El tiempo ha corrido. Ms tarde llegamos juntos a Buenos Aires. Una muchedumbre aguardaba al poeta. No vienes a Chile? Esto es ms criollo y... asmbrate! ms europeo que Bs. Aires. Santiago sorprende a los espaoles y se podra decir como Dumas: Creen encontrar en sus calles y plazas un no s qu de espaol que les acaricia dulcemente el corazn. Tu invariable amigo y hermano Joaqun Edwards Bello

272

Xavier Bveda

Sanjenjo (Pontevedra), 29 de agosto 1945 Mi queridsimo Xavier Bveda: Mucho tiempo ha que no s de ti y he tenido muchos deseos de comunicarme contigo. Desde los tiempos de Sntesis la cerrazn se ha impuesto en las letras espaolas, donde nuevos gerifaltes, insaciables buitres se enseorean desgranando un alfabeto desarticulado y puerilizando en imgenes. Pobrecitos! Los omos pero no los escuchamos. Por esto te digo que me encuentro en un islote de indiferencia absoluta, pero fiel a mi yo, que se rebela en la accin solitaria y quijotesca, quiero dedicarte un ruego que te parecer oportuno: publicar en Buenos Aires. Dime si Espasa-Calpe me admitira en Coleccin Austral y entonces te remitira Escenas de Gigantomaquia expurgadas de ciertos errores tipogrficos; o si mejor sera dar ah mis nuevos versos que no he podido publicar aqu, dada la caresta total de papel que hace subir una edicin a la altura ms astronmica que ha tenido el libro en Espaa. Prefiero el nombre impuesto ah que aqu. Aqu no se lee y solamente estn en boca los gilgueritos (sic) nuevos. Ah, yo ya soy conocido de ms recientemente. Te digo con esto que estoy olvidado. Tu dirs lo que tengas por conveniente y a ti me remito en tu opinin. Mis nuevos versos pienso dedicarlos a poetas americanos que conmigo tuvieron relacin muy cordial, de Argentina, Uruguay y Chile: algunos pasaron ya el Rubicn, pero viven en muchos de nosotros. Sigo en la ctedra de Geografa e Historia de Lugo y antes de venir a ella me encontr en Granada con Blanco Amor. Dale mis afectos cariosos. Desendote a ti y toda tu familia los votos ms excelentes, recibe el apretado abrazo de tu siempre amigo y compaero Primitivo R. Sanjurjo Tu casa Lugo T. C. Teijeiro- 2 -2- izq.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

273

29 de noviembre de 1946

Mi querido amigo Bveda: Qu es de su vida y milagros? Tanto tiempo sin ver ni or! No ha recibido usted las tarjetas que le mand de varios puntos de mi viaje? Por qu no me contesta? Supongo que sabe mis seas: de mi casa y de la de usted: 2282 Union Street, Berkeley 4, California - o sencillamente, y sin que le cueste trabajo hacer memoria, University of California, Berkeley, California. Hay nada ms sencillo? Y no olvide, que cuando pase por aqu, le voy a preparar un arroz con camarones que se va a chupar los dedos. Se lo prepar a Jos Montesinos, que lleg hace poco, y dice que se qued esttico. Bueno, pues, escrbame las ltimas novedades - cmo est su seora? qu cosas ha escrito y estrenado? ha visto a Martnez Sierra y Catalina Brcena? Sigue tomando el caf en Florida o prefiere ahora el t? Sigue ese maldito clima de humedad y calor asfixiante en sa? Aqu, en cambio, ha llegado la poca fresca que da gusto. En el mundo no hay como este clima californiano. Lo ha dicho Gabriela Mistral, aunque ella prefiere Los Angeles, que es algo ms caluroso. Esta tarde pienso ir a San Francisco a ver la pelcula de Henry V (Enrique V). Dicen que es extraordinaria. Ha llegado ya a B.A.? Adems ver una pelcula argentina: Mi primer baile con Mara Duval y E. Serrador. He trabajado poco desde mi regreso, pero en enero sale un artculo sobre el lenguaje popular de Bolivia. Le mandar un ejemplar. Tambin le voy a mandar un ejemplar de mi libro titulado Life and Manners in Madrid 1750-1800. A propsito, sera Vd. tan amable que me enviara una lista de las palabras que no se pueden decir en la Argentina, pero que son

274

Xavier Bveda

completamente inocentes en otras partes o en Espaa, tales como coger, etc. Yo he recogido algunas, pero no me fij en eso especialmente durante mi estancia en sa. P. e. afilar es una palabra inocente en la Arg. Pero no se puede decir en Chile. Quiz en Ateneo sabrn de esas cosas. A propsito ya llegaron mis libros a la librera? La Imprenta me dicen hoy que slo quedan 64 ejemplares de mi Life and Manners. Despus ser imposible reimprimirlo porque las placas se han fundido y adems sera demasiado costoso. Yo le mandar un ejemplar, cuando reciba sus noticias. Entretanto cudese para que se encuentre rozagante y lleno de salud. Escrbame a la brevedad posible. Un fuerte abrazo de su amigo Carlos Kany

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

275

Vigo, 30- dic. 1954

Sr. D. Xavier Bveda Mi querido amigo: He recibido oportunamente sus dos interesantes cartas. Creo que valora Vd. con exceso el encabezamiento de esa breve glosa, cuyo recorte le remit. En primer lugar, ese sobreaadido de un escritor olvidado; fue una licencia que se tomaron en la redaccin del peridico, sin consultarme. Pero con todo, la cosa tiene un poco de verdad, pues su prolongado aislamiento de nuestra tierra ha contribuido a que aqu se viniese silenciando su nombre y su obra. Precisamente por eso, yo quera que volviesen a sonar de nuevo. De sobras s cuanto se le valora y se le admira en esa gran metrpoli, y no se me ha ocultado nunca la fidelidad que, en su labor, mantuvo siempre al espritu de Galicia. Pero lo doloroso era que, quiz por algo de despreocupacin suya, las nuevas generaciones gallegas no supiesen de su prestigiosa tarea literaria, ni del permanente esfuerzo que ha puesto al servicio del alma de su pas. Desde hace algunos aos, si no otra labor, he venido realizando con el mayor entusiasmo, la de dar a conocer en las Galicias de Amrica la actividad cultural de la Galicia de aqu; y, viceversa, la de difundir entre nosotros, la obra que ah realizan los intelectuales gallegos. Creo, sinceramente, que es imprescindible el mutuo conocimiento y la mutua colaboracin en la empresa comn, para que la cultura gallega adquiera el rango de universalidad a que todos aspiramos. Vea Vd. por qu tena tanto inters en reincorporar su nombre -hecho a merecidos triunfos literarios fuera de Galicia- a la actualidad de las gentes que aqu trabajan en el renacer de nuestra

276

Xavier Bveda

cultura. No atribuya, pues, otra significacin a un comentario periodstico superficial, que carece de ms valor que el que le proporciona mi admiracin sincera por su obra. Bien s que nada de lo que yo le digo era necesario, para que se mantuviese en la fecunda lnea de creacin que viene siguiendo. Pero tambin es cierto que resulta injusto que lo que ah hace, con su raz aqu, no tuviese en el propio pas de origen la repercusin que merece. Y nada ms por hoy. Si Vd. tiene algn inters por libros determinados de los que se editan en Galicia, no tiene ms que advertrmelo. Felices Pascuas y Ao Nuevo, con un abrazo cordial de su admirador y amigo Fernndez del Riego

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

277

V. Paz Andrade Abogado Policarpo Sanz, 22. Tel. 1562 Vigo Pontevedra, Sanatorio Domnguez, 26/2/62. Sr. Don XAVIER BVEDA Escritor Salta 242 BUENOS AIRES

Querido Bveda: Recibimos, reexpedida desde Vigo, vuestra carta del 3/1/62. Eran aquellos momentos de gran angustia para nosotros. Pilar, agravada por consecuencia del impacto recibido al encontrarme hecho un ecce homo, con los huesos partidos, sobre una mesa de operaciones, tuvo que ser intervenida en este mismo establecimiento. En cuanto a m, en lucha con las complicaciones frecuentes en estos procesos, la situacin era bastante inquietante. Afortunadamente Pilar est ya restablecida y yo puedo confiar en la recuperacin funcional, a plazo relativamente prximo. Ha sido una sucesin de jornadas duras y angustiosas, que vale ms no recordar. Dentro de dos o tres das trasladaremos la enfermera a Vigo, para instalarnos en una casa que hemos construido recientemente en Samil. Si el buen tiempo que hemos disfrutado desde enero se mantiene, el sol y el vento mareiro contribuirn al fortalecimiento de este lisiado provisional, que est anhelando la libertad de sus piernas. Celebramos mucho las noticias de vuestro prximo retorno a Galicia. O tendras que hacerlo en esta poca, mientras mantienes

278

Xavier Bveda

la lozana del espritu y la destreza de la pluma, o podras acordarte tarde. Estimo que, con independencia de los factores de repulsin ajenos a nuestra vida, aunque la interfieran, uno tiene que buscar, especialmente en los ltimos aos de lucha, el encaje ms grato a su ser. Una vez que te encuentres aqu, y entres en contacto con el ambiente, especialmente el de Madrid, descubrirs seguramente posibilidades de trabajar literariamente, para el teatro o para la prensa, editoriales, etc. No estoy en el hilo interno de estos negocios, pero confo en que podrs obtener alguna situacin favorable. Har a del Riego tu indicacin en la primera oportunidad. Haz presente a Juana nuestros mejores afectos, sin perjuicio de que Pilar le escriba, y con el mejor recuerdo para los amigos comunes, recibe un cordial abrazo de tu siempre buen amigo, V. Paz Andrade Querida Juanita: Hoy regresamos a Vigo despus de dos meses de sanatorio. Con todo lo ocurrido me fue imposible poneros antes unas lneas, ya sabis con cuanta alegra os ver por nuestra tierra. Si mi ta, la viuda de Manuel Valcarce viviese, tendra una gran satisfaccin de volver a ver a Bveda. Un abrazo para los dos. M Pilar

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

279

Castelldefels, 4 de febrero de 1963

Sr. Don Xavier Bveda Buenos Aires Mi querido y siempre recordado amigo: Conoca por Pita Romero que felizmente yo no me haba evaporado de tu memoria y que, con cordial paralelismo, ni el tiempo ni el espacio, nos haban separado. Ahora el preciado regalo de tus libros sita en sabrosa vigencia nuestra vieja amistad y este reencuentro me trae la ntima alegra de esos reembarques vitales que injertan en los ocasos una inesperada y jubilosa claridad de aurora. Dios te lo pague! A lo largo de mis casi ssmicos avatares perdona este contagioso galicismo he ido perdiendo casi todas mis ms caras pertenencias, pero entre los papeles que me guardaron en Galicia manos amigas he encontrado ahora el tierno poema que a t te inspir la muerte de nuestra primera hija poco despus de nacer, versos escritos al pie de un retrato tuyo a lpiz. Esta doble joya me consuela un tanto de la desaparicin, en La Habana, de mi biblioteca, arteramente copada por los barbados y miedosos adjuntos de Fidel. All se quedaron para siempre todos mis libros, toda mi labor de un cuarto de siglo, correspondencias por egregias amadas, esos lbumes que constituyen el inventario emocional de toda una vida... Entre las obras perdidas y que cortan con una mella mi utillaje mental, no puedo olvidar La historia de la civilizacin ibrica de Oliveira Martins, que en tu perfecta y refinada traduccin era, a cada paso, baliza segura para mi orientacin.

280

Xavier Bveda

Pero aquel planto tuyo por nuestra hijita apresuradamente devuelta al cielo es una conmovedora compensacin y al leer ahora aquellos versos se me enredan, como las ramas de un rosal trepador, con los que Eugenio de Castro escribi, con tinta aclarada por las lgrimas, a la muerte de su hijo: E tudo coupo nun caixoncio branco! Recuerdo la desolada estrofa, pero no cmo estaba escrita en correcto portugus, porque tambin me he quedado sin la preciosa edicin de A sombra do Quadrante. Comprenders la intensidad de mi agradecimiento al recibir libros que, como los que t acabas de mandarme, contribuyen a mitigar la depresin causada por el inicuo, por el rencoroso despojo. Y no se trata, claro est, de repoblar una biblioteca, sino de reconstruir la lesionada fe en la bondad de los hombres. Sin poder retardar la segura delectacin me sum en la lectura de estas tres obras que no conoca, teniendo tras de m como lo tienes t en manos de excepcin votiva, el retrato de Don Miguel de Unamuno que avalora una dedicatoria cariosamente incitante como esa palmada que los segundos de un boxeador le dan al iniciar el match. Adentro! me deca el maestro en 1920 y yo, por desgracia, fui perifrico, flotante, cortical, nada. De esas pginas, que acabo de saborear, innumerables ideas y versos se me envedijaron alma adentro y all se quedarn, pero en tu poema El ro y el anciano hall algo que se adapta a mi pensamiento tan plenamente como el lquido al vaso. Es algo as como si la melancola se casase, a ltima hora, con el entusiasmo. Es una revisin entraablemente optimista del lgubre desmoronamiento elegaco de Jorge Manrique, un erguido consuelo en el ocaso frente a las trgicas vacilaciones ontolgicas de Hamlet. S; la ribera est florecida y no de cactos esteparios, sino de rosas que estn bebiendo, por la raz, la transente vitalidad del ro.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

281

Yo puedo identificar mis rosas de la fecunda orilla: mis siete nietos. Nuestras vidas son los ros Que van a dar en la mar Que es el morir.... Cierto; ...pero aquel que en su esencia persevera puede mirar un da su ribera florecida de blancos crisantemos. Galicia madre me hace conocer cmo sigue intacta y en sosegada y perenne fermentacin tu amor por la tierra natal, ese amor con que en el Tasso el paisaje de Sorrento era el divino combustible de su corazn. Hay en tu drama la substancia compleja, rica y para muchos abstrusa de nuestro pas y en sus personajes la profunda sencillez o la enmaraada sicologa de nuestras gentes, pero sobre todo, invisible y activo como un clima, el espritu racial que igual se enrosca a la toponimia que se libera por la vlvula de un suspiro o por el cao de un cantar, todo lo que no es superficie, sino entraa, la anttesis, en suma, del folklore. La lectura de Galicia madre me obliga a recordarte que en la calle de Alcal hay un pino solitario que sigue esperando por su cantor indiferente a los rascacielos, tierno para los gorriones locales, aves afortunadas porque no emigran y de cuyo inslito refugio t, en cierto modo, has sido su sensitivo Bcquer. Aquel pino an te aguarda! Pero voto a tal! es que esta carta va a caer sobre ti como un atroz alud andino? Te pido que la recibas como lo que es, el resignado sucedneo de uno de aquellos gustosos coloquios de otros das y como expresivo y muy ntimo testimonio de que el tiempo no ha logrado envejecer el sincero afecto que me una a ti y que ahora lo siento agrandado por las ms nobles emociones del agradecimiento al abrazarte estrechamente. Ramn Fernndez Mato

282

Xavier Bveda

21 de Julio de 1927

Amadsima Juana: Hoy he tenido que salir a la calle, pues recib cable de Noel en el cual me pide colaboracin urgente para Sntesis. Supongo (y as le telegrafo) que ya les habrs entregado las colaboraciones de Unamuno y Gmez de la Serna, que me dicen me enviaron a Bs. Aires. Recib ayer una carta tuya que me hizo feliz, en mi tristeza. Te contest con un cable que textualmente deca, querindote locamente. Ya ves pues, Mi Juana!, que vives en mi corazn! Ahora acabo de recibir algunos peridicos Gracias por el cuidado que pones en todo! Infinitas gracias! Ten por seguro que yo vivo slo pendiente de ti, y que espero poder demostrarte completa y satisfactoriamente esto. No te escribo ahora ms, pues he de salir a caza de escritores para que me faciliten originales, pues, como no ignoras, de Sntesis habr de esperarlo todo. Te quiere infinitamente y eleva su corazn hacia ti Xavier

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

283

8 de Agosto de 1927

Amadsima Juana: Hoy quiero hablarte de Sntesis. Como yo esperaba la revista ha obtenido en Espaa un xito extraordinario. El Sol la salud, a mi llegada, con las palabras ms altas y la Revista de Occidente que dirige Ortega Gasset culmina hoy la serie de ditirambos con conceptos verdaderamente nicos (De la revista dice que es la mejor de Amrica y de m copio textualmente Y como director un excelente poeta espaol, de amplia solvencia intelectual: Xavier Bveda. Confieso que este juicio era el que ms me interesaba pues, unido al de El Sol, lo considero el ms valioso). Te envo tambin las palabras de saludo que me ha dedicado La Gaceta Literaria y que, como vers, son muy efusivas. En fin, y por lo que a Sntesis importa, estoy verdaderamente contento, pues todo marcha muy bien. Sigo, ay!, sin noticias tuyas, pues no ha llegado correo de Bs. Aires Cmo me duele y desespera esto! En cuanto a mis dolencias parece que voy mucho mejor. Te anuncio la prxima visita de Guillermo de Torre, quien se embarca el da 24. Recbelo cordialmente y presntalo a tu familia. Nada ms, por hoy, Juana MA! Besos, millones de besos de tu nicamente tuyo Xavier

284

Xavier Bveda

Buenos Aires, 20 de Noviembre de 1954

Mi querido y admirado Fernndez del Riego: Perdneme usted, ante todo, la tardanza en contestar su carta, motivada, en parte, por exceso de trabajo, y tambin debido a que mi esposa no anduvo nada bien, aunque, afortunadamente, no se trataba de algo que exigiese mayor cuidado. Por el momento se halla en Mendoza, en donde permanecer mes y medio reponindose, y, una vez que pase conmigo las Fiestas de Pascua y Ao Nuevo, ir a Mar de Plata a efectuar su acostumbrado descanso anual, que bien lo merece, pues slo ella sabe lo que es convivir (batallar, ms bien, con un hombre que lleva muchos sueos en su cabeza. No dudo, amigo y poeta, que a su seora le ocurrir otro tanto. Qu le vamos a hacer! We cant help it, can we? Me agrada mucho que no se haya sentido usted defraudado por la lectura de mis libros, de los que, claro est, slo le hice llegar una parte, y me siento conmovido por su propsito de reintegrarme espiritualmente a esa Galicia a la que siempre he permanecido fiel, como usted mismo ha podido deducir de esa parte de mi obra, que usted conoce. En m el galleguismo no fue nunca un accidente, sino una vocacin, y todo lo que en mi obra pueda haber de valioso es gallego por su contenido. Pone usted a un lado todo lo que en m pueda haber de cultura no aadida, claro est, sino integrada y todo lo que queda es un alma gallega. Un alma gallega que atisba y tiembla ante el misterio. Lamentablemente, a tan enorme distancia, en el tiempo, todo empieza a hacrseme borroso. Mi ltimo viaje a Espaa fue hace veintisiete aos, y no s si algn da podr reemprenderlo. No soy hombre de negocios; vivo exclusivamente de mi pluma, y si bien no puedo quejarme, pues gano ms de lo que preciso, la verdad es que un viaje cuesta mucho, y, en mi caso, el doble, pues no slo hay que contar los gastos, sino

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

285

lo que dejo de ganar aqu. Pero no hablemos de cosas tristes, ni hay que dar nada por perdido, pues en la Argentina soy tan conocido como puede serlo el ms notorio de sus escritores, y tan querido por este pueblo como el que ms. Vaya lo uno por lo otro. En Espaa hubiera hecho mucha ms obra, pero no hubiera sido tan querido, y el amor cuenta mucho en una vida. Espero, querido Fernndez del Riego, que ms de una vez tendremos motivos para escribirnos, y aun preferira que nuestra correspondencia no fuera ocasional. Me gustan las cartas inesperadas, las que se escriben por pura efusin; son las que llegan ms hondo y, al cabo, las nicas que merece la pena conservar. Con esto quiero decirle lo muy grato que me ha sido conocerle y lo mucho y bien que le recuerdo en este Buenos Aires en el que todo acaba por olvidarse. Muy suyo. Xavier Bveda

Mis devociones a su esposa y a la esposa encantadora de Paz Andrade.

286

Xavier Bveda

Buenos Aires, 9 de Diciembre de 1954

Mi querido amigo Fernndez del Riego: Hace unos quince das le escrib a usted, pidindole perdn por mi tardanza en contestar su carta, y ahora vuelvo a hacerlo, esta vez para agradecerle ese generoso artculo que usted tuvo la bondad de dedicarme, y que he ledo con mucha emocin. Hubo en l una cosa que me conmovi, y fue el encabezamiento: Un escritor olvidado. Comprendo que es as, que tiene que ser as, ya que hace treinta aos que falto de Galicia, y que, como usted mismo me reprochaba, en nuestra conversacin telefnica de despedida, nunca tuve la preocupacin de hacer llegar mis libros a mi tierra. Lo cierto es que me lo ech al bolsillo, y sal un poco nostlgico por las calles ms bulliciosas de Buenos Aires, y se daba aqu la paradoja de que, mientras yo resultaba desconocido en mi Galicia, en esta metrpoli apenas poda avanzar unos pasos sin que me sintiera obligado a corresponder infinitos saludos, llegados a m de toda suerte de hombres, fueran estos judos, espaoles, paisanos nuestros o bien ingleses o italianos, pues ya sabe usted que esta ciudad est poblada por toda clase de pueblos, para ninguno de los cuales mi nombre es una incgnita. Lo divertido es que, para estas gentes, yo soy gallego por antonomasia, y se explica, pues no hice otra cosa en mi vida que proclamarlo, ya por medio de la palabra escrita, o bien por radio, a mis tres millones de oyentes, pues esta es la cantidad que se me calcula. Si ellos supieran que en mi tierra soy un desconocido, o, casi peor, un olvidado! Pero, si en el primer momento me impresion, no obstante suponer yo mismo que tena que ser as, confieso que horas despus me satisfaca, en cierto modo, pues me basta saber que siempre fui fiel a Galicia, y que para todas esas gentes que me saludaban, yo era una expresin de lo que ella tiene de ms valioso. Y entienda usted que ahora no hablo de m ni de mi

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

287

obra, sino que me refiero al espritu gallego, del que yo soy el primer enamorado. Pero hablar ahora de esto me llevara mucho tiempo, y sta no sera una carta de gratitud por su generosidad, sino un ensayo que escribira algn da. Y ya que de esto hablamos, hay algo que no puedo explicarme y es cmo los escritores que ah trabajan, no han escrito todava por lo menos, que yo sepa una caracterologa del pueblo gallego, tema de enorme inters y bastante a tentar la pluma del que se crea capaz, y uno de los pocos que est prcticamente indito, y riqusimo, por supuesto, de contenido. Ya s que tambin aqu podra intentarse, pero aqu resultara mas in vitro que en vivo, y sta es una de las razones por las cuales yo siempre lo dej de lado, y no en verdad porque no sintiese su aguijonazo. No me queda ya ms papel que el suficiente para reiterarle mi amistad y gratitud, desearle un felicsimo ao nuevo en compaa de su esposa y rogarle que, por lo menos en su amistad, no me considere usted un olvidado. Ni tampoco, claro est, un olvidadizo. Le admira y quiere Xavier Bveda

288

Xavier Bveda

Madrid 21, de Octubre de 1963

Querida Juana: Por fin recib tu primera carta (reexpedida desde Barcelona) y empiezo a sentirme ms tranquilo, pues lo que me tena en una tensin insoportable era la absoluta carencia de noticias. Desde luego no he superado el impacto que me produjo este sentimiento de soledad, pero espero que las cosas se hagan ms viables. Hasta ahora estn, puede decirse, en punto muerto, pues Cesreo Gonzlez, con quien tena cita el sbado, ha regresado de Valencia con un resfro, y en cuanto al general Lobo se ha ido al Ferrol a enterrar a una nieta de 10 meses que se le muri de leucemia. Esta semana puede pues empezar a ser la definitiva en el orden de las perspectivas, si bien no hay que esperar nada sensacional, pues todos los teatros tienen obras de xito y por el momento no veo la posibilidad de estreno. Pero me gustara saber a qu atenerme. Por supuesto esta Espaa es, en lo intelectual, muy distinta de la que yo conoc. Ni pensar encontrar en parte alguna los ValleIncln, los Unamuno o los Machado o Baroja! Son grandes sombras que han desaparecido y lo terrible es que la juventud parece estar al margen de ellas. No veo inquietudes por ninguna parte, pero en cambio el nivel de vida ha aumentado mucho, y tengo la impresin de que, en lo poltico, Franco permanece dueo indiscutible de la situacin. Tiene gracia, hasta ahora slo encontr un autntico opositor, y lo paradjico de esto es que este hombre es francamente partidario del rgimen. Pero, en fin, dejemos esto, pues no es tema que me importe. En tu carta me hablas de que Pilar andaba diciendo por la casa no s qu cosas y que t le dijiste al marido que eres una seora. No entiendo esto, pero tampoco vale la pena que me lo aclares. Me alegro de no tenerlos ah, pues ya veo por su proceder que actuaban con vistas a ciertas ilusiones.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

289

Le escrib a Goga y Jos Antonio una carta que responda a mi estado de nimo, y ahora me impresiona lo que me dices de que las cosas de ellos no andan bien. Eso es muy injusto pues son una pareja encantadora. Que se hayan portado tan bien contigo no me sorprende, pues los s leales hasta el mximo. Supongo que te habr visitado Blanco Amor quien, por cierto, se fue de aqu muy impresionado, debido a la tensin en que me vea vivir. Creo o espero por lo menos que pronto tendr carta de l informndome de cmo te encontr, pues esa prdida de peso me tiene a mal traer. Confo que te restablecers inmediatamente. Lo que s te digo es que no puedo hacer nada con el cuerpo en Madrid y el alma en Buenos Aires. Hay momentos terribles. Le escrib a Villamarn. Por supuesto una carta tambin hija de mi soledad. Y otro tanto hice con Mourente. Ahora que empiezo a serenarme creo que escrib esas cartas para aliviarme de la presin moral de que era vctima. No es, repito, que ya me sienta libre, pero empiezo a dormir mejor. Por supuesto, insisto, en que, de haber venido conmigo, mi lucha no hubiera tenido nada de pattica, pues entonces hubiera actuado de acuerdo a las circunstancias. Triunfar me sera fcil, pues el problema es el tiempo, y contigo ni lo notara. De todas formas tu actitud fue, en el fondo, discreta, y estoy muy lejos de censurarla. En cuanto a mi teatro, tengo fe en l. Te envo la carta en que mi cuado lo juzga, y ya ves con que entusiasmo se despacha. Y si hay un hombre que, aparte su inteligencia, (que es muy fina) mira ante todo hacia el xito de taquilla, es Juan. Ya te dije que aceler mi viaje a Madrid por una lectura que le hice de Tuya libremente, finalizada la cual me dijo que no deba permanecer ni un da ms en Barcelona. Lo tremendo de aqu es que la pauta la da Paso, y eso da idea del grado en qu se ha descendido, pues todo se torna inexigente. En la poca de los Benavente, los Quintero, etc., poco importaba un Muoz Seca. Hasta era necesario para compensar el idealismo de los otros; pero a ningn empresario se le hubiese ocu-

290

Xavier Bveda

rrido ponerlo al lado de Don Jacinto, ni juzgar lo que t le ofrecieses por la pauta del teatro de Muoz Seca. Pero, en fin, veremos. Me cuesta trabajo escribir. Se ve que no soy dueo de mi expresin y que el sentimiento de soledad an acta en lo profundo. Confo en que todo vaya mejorando a medida que los das pasen. Te tendr al corriente, y, desde luego, con rigor y sin inventadas ilusiones. Por qu no me has enviado el artculo de Daz Sal en Faro de Espaa? Poco costaba el recortarlo. Agradcele a mi primo los trabajos que se tom para dar cabida a mis cosas en su casa y otro tanto haz con las atenciones que te dedican los Fuentes. No me sorprende, pues son gente magnfica. Hoy he tenido carta de Diros. Se pone en todo sentido a mi disposicin y est muy impresionado por lo que me ocurre. Me dice que vaya a Barcelona. Tambin me dice que su madre est de momento all y que quiere verme en Becerre. Querida sabes con cuanto cario estoy contigo. Xavier140

140. Na marxe esquerda engade a mquina as seguintes notas: Yo vivo en PENSIN SANTA BRBARA Plaza de Santa Brbara 4, 3 derecha. Como por el momento no pienso mudarme, puedes escribirme aqu. Dile a Antonio que me alegro que haya vendido la casa, pero que si las cosas le van bien ah, no tiene porque apresurar su venida. Espaa es maravillosa, pero hay que trabajar mucho para poder vivir. Y no todos los negocios triunfan.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

291

Madrid, 23 de Octubre de 1963

Queridsima Juanita: En este momento acabo de leer tu carta que el Centro Gallego me ha enviado por un botones y con carcter de urgente. No necesito decirte cunto me ha angustiado lo que te ocurre y de que modo me indign la actitud de Pastor, a quien en lo sucesivo le negar el saludo. Es un resentido repelente y el cargo se le ha subido a la mollera. No hablemos mas de l. Tambin yo aqu tengo mis luchas y mis momentos de desconcierto y circunstancias hay en que me siento francamente decepcionado. Sin embargo s que todo saldr bien. Ahora mismo vengo de efectuar una lectura de mi comedia TUYA LIBREMENTE ante un grupo de escritores de primera categora y la impresin fue extraordinaria. Con decirte que uno de ellos ha salido en busca de esa joven actriz catalana que tu admiras tanto Nury no recuerdo qu para proponerle que se rena conmigo enseguida! Estoy seguro que dentro de muy poco mi nombre empezar a circular por los camerinos y las cosas acabarn por ponerse en marcha como esperamos. Pero cunta angustia mientras tanto! La soledad en que estoy me agobia y las paredes de la habitacin me hieren. Creme que si no supiera que tengo que luchar y vencer ya me hubiera ido. Lo que s te aseguro y te juro es que de estar t a mi lado el triunfo me hubiera resultado cosa fcil. Todo el dao viene de la soledad y del miedo de que a ti pueda ocurrirte algo. Tu sabes que, en general, s hacer frente a las situaciones con serenidad, pero aqu confieso que la pierdo y por momentos no me siento dueo de mis actitudes. Claro que a lo moral hay que sumar lo fsico, representado por un rgimen de comidas en el que hay inevitables grasas y hasta frituras. Las excluyo en lo que puedo, y para reducirlas a un mnimo de expresin no ceno nunca y hasta me recojo temprano. Tampoco es esto fcil moralmente, pues cues-

292

Xavier Bveda

ta irse a la cama a las once si piensas que en Bs. Aires son las siete y que an es de da y hasta hay sol. Por eso te pido que trates de dominar por tu parte la situacin para que pueda recibir la ayuda espiritual que necesito de ti. Esta Espaa es otra y no tiene nada que ver con la que yo viv. En lo intelectual aqu no hay jerarquas ni los teatros son lo que eran. Ya no hay saloncillos en ellos y el pasismo lo degrada todo. A pesar de eso, ten por seguro que me abrir camino, pues la misma gente acabar por luchar por m. El caso que se dio con mi cuado se repiti hoy con todos los asistentes y esto permite levantar el alma a la esperanza. Ya estaba enterado de lo ocurrido con la carta de mi hermana. En la confusin en que he estado viviendo cambi los sobres, y ella recibi la tuya (que te reexpidi inmediatamente) y t la de ella, que ella habr ahora recibido. Esto te dir por qu pruebas he pasado. Daz Sal, Mourente, Villamarn, Lagorio, han recibido cartas mas que estoy seguro los habrn alarmado y con razn. En el fondo eran salidas que yo buscaba a un estado de tensin que me resultaba intolerable. An tendr altos y bajos, pero tengo la seguridad de que muy pronto ser la gente la que luche la batalla en mi favor y Dios mediante me vers ganarla. En fin, tengamos un poco de paciencia, pues lo que ahora nos importa es asegurarnos la vejez. Me sorprende mucho que Daz Sal no me haya contestado, pues ha pasado tiempo suficiente para que l lo hiciese. En cuanto mi viaje a Galicia, voy a tomarlo con calma, si bien confieso que ardo en deseos de ir. Cada da me siento ms cerca de mi tierra y pido a Dios que algn da la recorramos juntos. El alma gallega es nica. Me gustara poder dedicarle algo que quedase. Tiene hondura. Por qu no completas tu descanso con unos das en la casa de Eutiquio Aragons? Esto me dara gran tranquilidad, pues tambin yo la necesito y slo t puedes transmitrmela.

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

293

La vida aqu est muy cara y el dinero se va como no hay idea; no s cmo puede vivir cierta gente. Afortunadamente no hay la menor crisis y se ve que hay trabajo para todos. Me gusta que Goga y Juan Ansenio te ayuden y ojal las cosas de ellos se arreglen tambin, pues son amigos que estimo cada da ms. Te tendr al tanto de todo, pero vuelvo a repetirte que es necesario, para nuestro bien, que tratemos de dominarnos. No tenemos ms remedio. Dile a Antonio que le agradezco cuanto haga por ti y que no sera conveniente que tirase las cosas por la borda para volver. Que lo tome con calma pues hay Espaa para rato y l es joven. Esto en el supuesto de que sus cosas ah caminen como es debido. Celebro que tus inquilinos sean tan correctos como me los pintas, y entonces hay razones para felicitarse de que no hayan entrado en casa los Semino. Se ve que buscaban algo. Saluda en mi nombre a la seorita Lappousee y dile a Eduardo que estoy sorprendido de que no me haya escrito, mxime habindote encontrado como te encontr. Bueno, queridsima, voy a dejar de teclear pues son las doce de la noche y acabar por protestar la gente. Yo an voy a leer el diario. Carios a los Fuentes. Y mil y mil venturas que nos compensen141. Xavier

141. Esta ltima frase manuscrita.

294

Xavier Bveda

Carta de Ramn Otero Pedrayo

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

295

296

Xavier Bveda

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

297

Carta de X. Bveda sa dona

298

Xavier Bveda

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

299

Carta de Benjamn Jarns

300

Xavier Bveda

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

301

Carta de F . Garca Lorca

302

Xavier Bveda

Carta de Juan Marinello

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

303

304

Xavier Bveda

Carta de R. Gmez de la Serna

Belezas locais, bohemia e aventura emigrante

305

Carta de Joaqun Edwards Bello

306

Xavier Bveda

Xavier Bveda viviu na fugacidade dos tempos iniciais da modernidade. Pensou que o mundo poda ser apreixado con afouteza e intrepidez. En cada anaco da sa vida perfilou unha pluralidade de imaxes que parecan aproximalo arelada consagracin. Mais de vagar a historia foino apartando, o silencio, despois o esquecemento e, fin, a morte nun Madrid que coa sa indiferencia fxolle recoecer no seu derradeiro intre o seu acabamento.

COLECCIN D E

P E T O

CONSELLO DA CULTURA GALEGA


ARQUIVO DA EMIGRACIN GALEGA

PUBLICACINS PERIDICAS

Revista Estudios Migratorios N. 10 Arquivo da Emigracin Galega Anuario Galego de Estudios Teatrais 2001 Seccin de Msica e Artes Escnicas (Comisin Tcnica de Teatro) Revista Estudios de Comunicacin N. 1 Seccin de Comunicacin / Arquivo de Comunicacin

COLECCIN INFORMES

A comunicacin en Galicia 2002 Seccin de Comunicacin Museos e centros de arte contempornea Seccin de Artes Plsticas A aprendizaxe da lingua galega no ensino non regrado de adultos Centro de Documentacin Sociolingstica de Galicia Observatorio do audiovisual galego. Informe e catlogo 1999-2000 Seccin de Comunicacin Xornalismo en Internet. Actitudes profesionais e condicins laborais dos periodistas en lia Seccin de Comunicacin

You might also like