You are on page 1of 110

NDEKLER Sayfa SMGE LSTES .................................................................................................................. vi KISALTMA LSTES.......................................................................................................... vii EKL LSTES.................................................................................................................. viii ZELGELER ...................................................................................................................... xi NSZ ...............................................................................................................................

xii ZET ................................................................................................................................. xiii 1. 2. 2.1 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.5 2.2.6 2.2.6.1 2.2.6.2 2.2.6.3 2.2.6.4 2.2.7 2.2.7.1 2.2.7.2 2.2.7.3 2.2.7.4 2.2.7.5 2.2.7.6 2.2.7.7 2.3 2.3.1 2.3.2 ii GR .................................................................................................................. 1 SOUTUCU AKIKANLAR ve SOUTMA EVRMLER ............................ 1 Soutucu Akkanlarn Genel Tanm ................................................................... 1 Soutucu Maddeler .............................................................................................. 2 Amonyak (R717) ................................................................................................. 2 Karbondioksit (R744) .......................................................................................... 2 Metil klorr (R40)................................................................................................ 2 Kkrtdioksit (SO2) ............................................................................................. 3 Su buhar ............................................................................................................. 3 Freon ve Genetron soutucular ............................................................................ 3 R11 ...................................................................................................................... 3 R12 ...................................................................................................................... 4 R123 .................................................................................................................... 4 R134A ................................................................................................................. 5 Soutucu madde karmlar ................................................................................. 5 R401A ................................................................................................................. 7 R402A ................................................................................................................. 7 R404 .................................................................................................................... 7 R404A ................................................................................................................. 7 R407C ................................................................................................................. 8 R410A ................................................................................................................. 8 R500 .................................................................................................................... 8 Soutucu Maddelerin Kyaslanmas ..................................................................... 9 Evaporatr ve kondenser basnlar .................................................................... 10 Kritik basn ve scaklk ..................................................................................... 11

2.3.3 2.4 2.4.1 2.4.2 2.4.3 2.5 2.5.1 2.5.1.1 2.5.1.2 2.5.1.3 2.5.1.4 2.5.2 2.5.2.1 2.5.2.2 2.5.2.3 2.5.3 2.5.4 2.5.4.1 2.5.4.2 2.5.5 2.5.6 2.5.7 2.5.8 3. 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6 3.2.7 3.2.8 3.2.9 3.2.10 3.2.11 3.2.12 3.2.13 3.2.14 3.3 iii

letme katsays ve g gereksinimleri .............................................................. 11 Mekanik Soutma evrimleri ............................................................................ 12 Buhar sktrmal mekanik soutma evrimi ...................................................... 13 Hava soutma evrimi ....................................................................................... 15 Sourmal evrim .............................................................................................. 16 Mekanik Soutma Sistemlerinde Kullanlan Elemanlar ...................................... 17 Kompresrler ..................................................................................................... 17 Pistonlu kompresrler ........................................................................................ 17 Vidal kompresrler ........................................................................................... 20 Rotorlu kompresrler ......................................................................................... 21 Santrifj kompresrler ....................................................................................... 21 Kondenserler ..................................................................................................... 22 Hava soutmal kondenserler ............................................................................. 22 Su ile soutmal kondenserler ............................................................................ 22 Evaporatif kondenserler ..................................................................................... 23 Evaporatrler (Buharlatrc) ............................................................................. 24 Valfler ve Ekipmanlar ....................................................................................... 25 Termostatik genleme valfi ................................................................................ 25 Selenoid valf ...................................................................................................... 25 Ya ayrc ......................................................................................................... 26 Ya depolar ...................................................................................................... 27 Filtre kurutucu (drayer) ................................................................................... 27 Sv (receiver) tank ........................................................................................... 28 KLMLENDRME ........................................................................................... 28 eki klimlendirme Sistemleri ile Konfor artlarnn Salanabilmesi iin Kontrol Edilmesi Gereken Faktrler................................................................... 29 Scaklk seviyesi ................................................................................................ 29 Nem seviyesi ..................................................................................................... 30 Hava hareketi..................................................................................................... 30 Havann temizlii ve tazelii .............................................................................. 32 klimlendirme ile lgili Temel Tanmlar ............................................................. 32 Kuru termometre scakl (T) ............................................................................ 32 Ya termometre scakl (Tya) .......................................................................... 32 Nemli hava iindeki su buharnn ksmi basnc (PH2O) ....................................... 33 Mutlak nem (dv, gr/m3) ..................................................................................... 33 zgl nem (x, kgnem / kgkuru hava)......................................................................... 34 Bal nem () .................................................................................................... 34 Doyma derecesi () ............................................................................................ 34 Duyulur s ......................................................................................................... 34 Gizli Is.............................................................................................................. 35 zgl hacim (v) ................................................................................................. 35 Younluk () ..................................................................................................... 35 Entalpi (h) .......................................................................................................... 35 iy noktas scakl........................................................................................... 36 zgl s kapasitesi ............................................................................................ 36 Havalandrma ve klimlendirme Sistemlerinin Ksmlar .................................... 37

3.3.1 3.3.2 3.3.2.1 3.3.2.2 3.3.2.3 3.3.2.4 3.3.2.5 3.3.2.6 3.3.2.7 3.3.2.8 3.3.2.9 3.3.3 3.3.3.1 3.3.3.2 3.3.3.3 3.3.4 3.3.4.1 3.3.5 3.3.5.1 3.3.5.2 3.3.5.3 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.4.5 3.4.6 3.5 4. 4.1 4.2 4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.3 4.3.4 4.3.5 4.3.6 4.3.7 5.

artlandrma havas............................................................................................ 37 klimlendirme santralinin ksmlar .................................................................... 38 Hava karm odalar .......................................................................................... 40 Hava filtreleri .................................................................................................... 41 Hava stclar ................................................................................................... 43 Hava soutucular .............................................................................................. 47 Nemlendiriciler .................................................................................................. 49 Hava kurutucular .............................................................................................. 51 Damla tutucular ................................................................................................. 52 Susturucular ....................................................................................................... 53 Fanlar ................................................................................................................ 54 Hava kanallar.................................................................................................... 57 Kullanm amalarna gre kanallar ..................................................................... 57 Hava kanallar tasarmnda dikkat edilmesi gereken prensipler ........................... 58 Hava kanallarnda yn ve debi kontrol ............................................................. 61 fleyiciler ......................................................................................................... 63 fleyici seiminde bilinmesi gereken temel kavramlar....................................... 64 Kontrol sistemleri .............................................................................................. 66 Mekaniksel kontrol ............................................................................................ 66 Elektriksel kontrol ............................................................................................. 67 Pn matik kontrol ............................................................................................... 68 Klima Sistemlerinin Snflandrlmas ................................................................ 69 Tek zonlu tam haval merkezi sistemler ............................................................. 70 ok zonlu tam haval sistemler .......................................................................... 70 Tam sulu klima sistemleri .................................................................................. 70 Hem haval hem sulu klima sistemleri ................................................................ 71 Deiken soutucu akkan debili sistemler........................................................ 71 Split klima sistemleri ......................................................................................... 72 Gemi Tipi Klima Cihazlar ................................................................................. 72 ASHRAE PSKOMETRK DYAGRAMI ......................................................... 76 Temel Termodinamik Denklemler ..................................................................... 76 Psikometrik Diyagram ve Tablolar ..................................................................... 78 Psikometrik Diyagramn Kullanlmas ............................................................... 81 Kuru termometre scakl.................................................................................. 81 Ya termometre scakl ................................................................................... 82 Bal nem () .................................................................................................... 82 zgl nem (x) .................................................................................................... 83 zgl hacim (v) ................................................................................................. 83 Entalpi (h) .......................................................................................................... 84 i noktas scakl (youma noktas scakl) (T yo) ..................................... 84 GEM YAAM MAHALLERNN KLMLENDRME SSTEM TASARIMINA ETK EDEN PARAMETRELER .............................................. 85

5.1

Yaam Mahallerinin Saatlik Hava Deiim Saysna ve Kii Ba Saatlik Hava htiyacna Gre D Hava Miktar Tayini ........................................................... 85

iv

5.2 5.2.1 5.2.1.1 5.2.1.2 5.2.2 6.

Gemi Yaam Mahalleri Klima Sistemi Tasarm ................................................ 90 Gemi iklimlendirme sistemlerinde enerji tasarrufu uygulamalar ........................ 91 Ekonomizer evrimi kontrol ............................................................................. 91 Isnma - son hazrlk kontrol ............................................................................ 92 Gemi yaam mahalleri iklimlendirme sistemlerinin yangn riskini nlemeye ynelik tasarm ................................................................................................. 93 SONULAR ..................................................................................................... 94

KAYNAKLAR .................................................................................................................... 95 ZGEM ......................................................................................................................... 97

SMGE LSTES

vi

KISALTMA LSTES

vii

EKL LSTES

ekil 2.1 Sktrmal(mekanik) evrimin basit emas (imek, 2007) ................................. 13 ekil 2.2 Soutma evriminin P-h diyagramnda gsterimi (Gney, 2010) ........................... 14 ekil 2.3 Kapal sistem hava soutma evrimi (imek, 2007) ............................................. 15 ekil 2.4 Srekli alan amonyakl absorbsiyon sistemi (Bulgurcu, 2007) ........................... 16 ekil 2.5 Ak tip pistonlu kompresr. ................................................................................. 18 ekil 2.6 Hermetik kompresr (TMS industrial refrigation katolou, 2012) .......................... 19 ekil 2.7 Yar hermetik pistonlu kompresr (TMS industrial refrigation katolou, 2012) ..... 20 ekil 2.8 Vidal kompresr (TMS industrial refrigation katolou, 2012) ............................... 20 ekil 2.9 Rotorlu kompresr (Bulgurcu, 2007) ..................................................................... 21 ekil 2.10 Tabii soutmal kondenser ................................................................................... 22 ekil 2.11 Deniz suyu soutmal iki geili kondenser (TMS industrial refrigation katolou, 2012) ............................................................................................. 23 ekil 2.12 Evaporatif kondenser (Bulgurcu, 2007) ............................................................... 24 ekil 2.13 Kovan borulu evaporatr (Bulgurcu, 2007) .......................................................... 25 ekil 2.14 Termostatik genleme valfi .................................................................................. 25 ekil 2.15 Selenoid valf (Karahan, 2003) ............................................................................. 26 ekil 2.16 Ya ayrc........................................................................................................... 27 ekil 2.17 Soutma sisteminde kullanlan bir ya deposu ..................................................... 27 ekil 2.18 Drayerler ............................................................................................................. 28 ekil 2.19 Sv tank (Megep, 2008) ..................................................................................... 28 l 3.1 klimlendirme ilemleri (Doan, 2012) ......................................................................... 29 ekil 3.2 klimlendirme tesisat emas (Doan, 2010) ......................................................... 38 ekil 3.3 Gemide yatay modellenmi bir klima santrali (Aydn, 2012) ................................. 39 ekil 3.4 Gemilerde kullanlan dikey tipteki bir klima santrali (TMS, 2012) ......................... 39 ekil 3.5Hava karm odas (Bulut, 2010) ........................................................................... 41 ekil 3.6 klimlendirme sistemlerinde kullanlan filtreler (Bulut, 2010) ............................... 42 ekil 3.7 klimlendirme sistemlerinde filtrelerin sembolik gsterimi (Megep, 2010) ............ 42 ekil 3.8 n stclar ve son stlarn klima santralindeki konumu (Bulgurcu, 2007) ........... 44 ekil 3.9 Scak sulu ve buharl stclar (Doan,2010) ......................................................... 44 viii

ekil 3.10 Elektrikli hava stclar (Doan, 2010) ............................................................... 45 ekil 3.11 Gazl tip hava stcs (Doan, 2010) ................................................................... 46 ekil 3.12 Soutma makinal tip hava stcs (Doan, 2010) ............................................... 47 ekil 3.13 Serpantin sembolleri (Bulgurcu, 2007) ................................................................ 47 ekil 3.14 Soutucu serpantin (elikbilek Mhendislik, 2012) ............................................. 49 ekil 3.15 Soutucu nitelerin sembolik gsterim ekilleri (Megep, 2010) ........................... 49 ekil 3.16 Nemlendirme odasnn santraldeki yeri ve konumu (Megep, 2010 ). ..................... 51 ekil 3.17 Nemlendiricilerin sembolik gsterim ekilleri (Bulgurcu, 2007) .......................... 51 ekil 3.18 Damla tutucular (Tms ndustrial Refrigetion katolou, 2012) ............................. 52 ekil 3.19 Silindirik aln yzeyli susturucu hcresi (HSK, 2012) .......................................... 54 ekil 3.20 Eksenel fan (Megep, 2010) .................................................................................. 54 ekil 3.21 Radyal tip fan (Megep, 2010) .............................................................................. 55 ekil 3.22 deal ve ideal olmayan kanal birleim ekilleri (SGM, 2011) ........................... 59 ekil 3.23 Dairesel ve kare kesitli kanallar (SGM, 2011).................................................. 59 ekil 3.24 Dz sert kanallar ve przl esnek kanallar (SGM, 2011). ............................... 59 ekil 3.25 Dz kanal ve dirsekli kanal (SGM, 2011). ....................................................... 59 ekil 3.26 Aka daha az diren gsteren kademeli dirsekler ve keskin dirsekler (SGM, 2011). ............................................................................................................ 59 ekil 3.27 Aka dik olmayan al birletirme ve aka dik asz birletirme (SGM, 2011). ............................................................................................................ 60 3.28 Dz kanal paras (Megep, 2010). ................................................................................ 60 3.29 Geni dirsek (Megep, 2010).......................................................................................... 60 3.30 Kanal dirsek ayrma (Megep, 2010). ............................................................................. 61 3.31 Kanaldan ift dirsek ayrlmas (Megep, 2010). ............................................................. 61 3.32 Kanaldan kol ayrlmas (Megep, 2010). ........................................................................ 61 3.33 Hava damperi (Megep, 2010) ....................................................................................... 62 3.34 Hacim damperleri (Bilgili,imek,Polat,Yaar, 2005) ................................................... 62 3.35 Tek sra kanatl menfez (Dou, 2010) ........................................................................... 64 3.36 Kare tavan difzr (Dou, 2010) ................................................................................ 64 3.37 Gemici difzrler (Dou, 2010).................................................................................... 64 3.38 Hava at mesafesi (Issan, 2010) .................................................................................. 65 3.39 Yaylma mesafesi (Issan, 2010) ................................................................................... 65 ix

3.40 Watt reglatr ile buhar debisi kontrol (Bulgurcu, 2007). ......................................... 67 3.41 Su seviye kontrol sistemi (Bulgurcu, 2007) .................................................................. 67 3.42 Su basncnn elektriksel kontrol (Bulgurcu, 2007). .................................................... 68 3.43 Ortam scaklnn elektriksel kontrol (Bulgurcu, 2007) ............................................. 68 3.44 Pnmatik kontrol sistemi (Bulgurcu, 2007) .................................................................. 69 ekil 3.45 Gemilerde kullanlan bir souk su reticisi (Alda, 2006).................................... 71 ekil 3.46 Gemilerde kullanlan direk genlemeli sistemdeki soutucu akkann soutulduu nite (Aeron, 2012) ................................................................... 72 3.47 Kompakt tip gemi klima cihaz ..................................................................................... 74 3.48 Ayrk tip gemi klima cihaz .......................................................................................... 74 3.49 Gemi tipi klima cihaz balant emas (Alda, 2011) ................................................... 75 3.50 Gemide kullanlan ayrk tip klima nitesi, hava elleleme nitesi yaam mahaline yakn bir yere konumlandrlarak enerji tasarrufu salanmtr (Aeron, 2013) 75 ekil 3.51 Deniz tipi klima gaz devresi (Alda, 2011) .......................................................... 76 ekil 4.1 Deiik iklimlendirme ilemleri (Aydn, 2012) ...................................................... 80 ekil 4.2 Kuru termometre scakl (Doan, 2010) .............................................................. 81 ekil 4.3 Ya termometre scakl (YT) ,(Doan, 2010) ...................................................... 82 ekil 4.4 Bam nemim ASHRAE diyagramnda gsterilii (Doan, 2010) .......................... 82 ekil 4.5 zgl nem (Doan, 2010) ..................................................................................... 83 ekil 4.6 zgl hacim erilerinin ASHRAE diyagramnda gsterilii (Doan, 2010) ........... 83 ekil 4.7 Entalpi deiimlerinin ASHRAE diyagramnda gsterilii (Doan, 2010). ............ 84 ekil 4.8 i noktas scakl (Doan 2010) ........................................................................ 84 ekil 5.1 Ekonomizer evrimi kontrol (Yakut,Koru,encan 2012). ..................................... 92 ekil 5.2 Isnma son hazrlk kontrol ............................................................................... 92

ZELGELER izelge 2.1 Balca saf soutucu maddeler (Bulgurcu, 2007).................................................. 5 izelge 2.2 Karm ile elde edilmi balca soutucu akkanlar (Bulgurcu, 2007). ............... 8 izelge 2.3 Soutucu maddelerin -15C evaporatr ve 30C kondenser basnlar, iletme basnc farklar ve sktrma oranlarn (Kkahin, 2011). ......................... 10 izelge 2.4 Soutucu maddelerin iletme katsaylar ve g gereksini mleri (Kkahin, 2011). ...................................................................................... 11 izelge 3.1 Scaklk deeri zerindeki bal nem etkisi (Salk Bakanl, 2008) ................. 30 izelge 3.2 Hissedilen scaklk deeri zerindeki rzgar hz etkisi (Salk Bakanl, 2008)............................................................................................................. 31 izelge 3.3 Baz gazlarn zgl s kapasiteleri (kj/kgk), (Akta, 2010) ................................ 36 izelge 3.4 Glikol karmn oranna gre karmn donma noktas (HSK teknik katalog, 2012). ............................................................................................................ 48 izelge 3.5 Karm oranna gre teorik C deerleri (HSK teknik katalog, 2012) ................. 48 izelge 3.6 Bal nemin insan salna etkileri (HSK, 2012). ............................................. 50 izelge 3.7 Temsili susturucu hcresi iin basn dm analizi (HSK, 2012) .................... 53 izelge 4.1, 1 nolu diyagram ile 6 nolu diyagramn karlatrlmas (Issan, 2006) .............. 79 izelge 5.1 Gemi yaam mahallerindeki hava deiim saylar (Trk Loydu, 2012) ............. 85 izelge 5.2 rnek bir geminin yaam mahali lleri .......................................................... 86

xi

NSZ Bir geminin verimli iletilebilmesindeki en nemli parametre gemide alan personelin grevini tam ve eksiksiz bir ekilde yerine getirebilmesidir. Ancak baz artlar ve koullar personelin verimli almasn engelleyici bir etki yapar. Personelin iinde yaad ve alt mahalin hava artlar insanlarn performansna byk lde etki eden en nemli koullardan biridir. Mahal koku, nem, grlt, toz ve gereinden fazla scaklk gibi istenmeyen ar evre artlar altnda ise personelin grevini verimli bir ekilde yerine getirebilmesi beklenemez. Dolaysyla uygun olmayan ortam artlarnda ala n personelin bulunduu bir gemi verimli iletilemez. Bu almada gemi personelinin konfor ve rahatn salayabilecek havann nasl artlandrlabilecei amalanmtr. Tez konusu seiminde bana anlayl davranan ve kendimin setii bir konuda tez yazabilme olanan salayan Sayn Prof. Dr. Adnan PARLAKa teekkrlerimi bor bilirim. almalarm sresince yardma ihtiya duyduum konularda bana yardmc olan kardeim Ceyhun SNMEZ bata olmak zere, bu almann ortaya kmasnda bana destek olan tm arkadalarma teekkr ederim.

xii

ZET Mahal i havasnn, ilgili scaklk, nem, taze ve temiz hava gibi parametrelere, cebri olarak mdahale edilmek suretiyle, belirlenmi ve istenen deerleri salamaya ynelik olarak artlandrlmasna iklimlendirme denir. htiyalara tmyle cevap veren iyi bir iklimlendirme uygulamas gerekletirebilmek iin iklimlendirme elemanlarnn, iklimlendirme sistemlerinin ve uygulama yaplacak mahalin zelliklerinin iyi bir ekilde bilinmesi gerekir. Bu amala iklimlendirme sistemleri ve sistem elemanlar detayl bir ekilde aklanm, grsel e ve grafiklerden fazlasyla yararlanlmtr. Gemi tipi klima reten firmalarn kataloglarndaki bir ok grafie yer verilmi ve santral elemanlarnn seimi konusunda dikkat edilmesi gereken parametler aklanmtr. Gemi klima reticisi Alda firmasyle grme gerekletirilmi ve firmann gemi klimas konusundaki tecrbelerinden yararlanlarak gemi klimalar hakknda bilgiler verilmitir. G emi tipi iklimlendirme sistemlerinin dier iklimlendirme sistemlerinden ne gibi fark llklar tad verilen bu bilgiler arasndadr. Son olarak gemilerde uygulanan iklimlendirme sistemleri tasarmlarnda Trk Loydunun belirledii tasarm ltlerinden ve gemi klima sistemlerindeki enerji tasarruf u yntemlerinden bahsedilmitir.

xiii

1.

GR

Gemilerde insanlarn konfor koullarn etkileyen en nemli parametrelerden biridir iklimlendirme. Bazen gemi personelinin kesintisiz olarak 10 ay boyunca gemide kald durumlar olabilir. Gemi sadece personelin alma alan deil ayn zamanda barnd yerdir. zellikle deniz ar alan gemilerde personel 24 saatini gemide geirir ve tm ihtiyalarn burada karlar. Bu yzden bir deniz aracnn ierisinde barndrd personelin tm ihtiyalarn karlayabilecek kapasitede olmas gerekir. Bu ihtiyalar yeteri kadar karlanmad zaman alanlarn verimi der ve alanlar grevlerini olmas gerektii gibi icra edemezler. Gemide alan insanlarn en byk ihtiyac rahatlk ve konfordur. Bu bakmdan yaam mahallerinin konfor artlarn tam olarak yerine getirebilecek bir iklimlendirme uygulamas gemi personelinin verimine dorudan etki eder. klimlendirme konfor ve rahatlk iin nemli olduu kadar ayn zamanda insanlarn sal iinde ok nemlidir. Gemiler grevleri gerei birok farkl blgelerde alrlar ve bu blgelerin iklim artlar birbirlerinden olduka farkldr. nsan vcudu bu mevsimsel farkllklara kolayca adapte olamaz ve insanlarn sal bozulabilir. Gemi personelinin salnn bozulmas demek ayn zamanda ilerin aksamas anlamna da gelir. Bu sebeplerden tr iklimlendirme sisteminin bir gemi iin hayati nem tadn syleyebiliriz. 2. SOUTUCU AKIKANLAR ve SOUTMA EVRMLER

2.1

Soutucu Akkanlarn Genel Tanm

Bir soutma evriminde snn bir ortamdan alnp baka bir ortama nakledilmesinde ara madde olarak yararlanlan soutucu akkanlar s al veriini genellikle sv halden buhar haline (soutucu evaporatr devresinde) ve buhar halden sv hale (youturucu kondenser devresi) dnerek salarlar. Soutucu akkanlarn, yukarda tarif edilen grevleri ekonomik ve gvenilir bir ekilde yerine getirebilmesi iin baz kimyasal ve fiziksel zelliklere sahip olmas gerekir. Bu zellikler, uygulama ve alma artlarnn durumuna gre deiecei gibi her zaman bu zelliklerin hepsini yerine getirmek mmkn olmayabilir. Genel kaide olarak bir soutucu 1

akkanl aranmas gereken zelliklerin hepsini birden her art altnda yerine getire bilen niversal bir refrijeran bir madde (soutucu akkan) mevcut deildir. Fakat, yukarda da belirtildii gibi, uygulamadaki artlara gre bunlardan bir ksm aranmaya bilir (Bulgurcu, 2007). Termodinamik bakmdan soutucu akkanlar normal scaklklarda svlaabilmeli ve buharlama slar yksek olmaldr.

2.2

Soutucu Maddeler

2.2.1 Amonyak (R717) Amonyak (NH3) ok eskiden beri en yaygn ekilde kullanlan bir soutucu maddedir. Zehirli ve yanc oluu en nemli sakncasdr. Normal atmosfer basncnda -33Cda buharlar. Yksek gl ve daha ok pistonlu kompresrlerde kullanlr. Endstride benimsenen bir soutucu olmas, dk hacimsel deplasman gerektirmesi, ucuz, hafif ve yksek verimli olmas, amonyan nemli yararlar arasndadr. Gnmzde, zellikle kara kurulularndaki souk hava depolarnda, amonyak hala soutucu olarak kullanlmaktadr (Kkahin, 2011). 2.2.2 Karbondioksit (R744) Karbon dioksit (CO2) kokusuz ve zehirli olmayan bir soutucu madde olup, havadan ardr. Normal atmosfer basncnda -78,5Cda buharlar. Yanc deildir, iletme basnc yksek, buharlama ss kktr. Bu nedenle yksek g gerektirir ve dolaysyla kullanm alan bir hayli snrldr. Gemite gemilerde zehirli olmay nedeniyle amonyak yerine kullanlmtr. Karbon dioksitin kritik scakl 31,5C olduundan, scak denizlerde alan gemilerde kullanlan karbon dioksitli soutma makineleri dk verimli olmaktadrlar. Halen sadece buz veya kat CO 2 retiminde kullanlmakta olup, dier alanlarda freon gruplar karbon dioksitin yerini almtr (Kkahin, 2011). 2.2.3 Metil klorr (R40) Yanc, yangn tehlikesi olan, havadaki patlama snr %10,7 -%17,0 arasnda ve yksek 2

deriimleri zehirli olan, renksiz hafife tatl bir maddedir. Tpta ve termostatik cihazlarda kullanm mevcuttur. Gemilerde soutucu madde olarak kullanlmaz (Kkahin, 2011). 2.2.4 Kkrtdioksit (SO2) Gaz veya sv halde bulunan kkrt dioksit, zehirli olup renksizdir. Yanc deildir ve patlamaz. Atmosfer basncnda -10Cda buharlar. Kk soutma tesislerinde ve ev hizmetlerinde yaygn bir uygulama alan vardr. Pistonlu ve dner hareketli kompresrlerde kullanlr. Kkrt dioksit bakr etkilemez, fakat su veya su buhar ile kararak slfroz asiti oluturur ki, bu tr asitler demir ve trl adi elikleri andrr. Bu nedenle soutma makinelerine doldurulmadan nce, makinenin iyice kurutulmas ve yalama yana su karmam olmas gerekir. Aksi halde yalama yann iinde asit oluumu kanlmaz olur (Kkahin, 2011). 2.2.5 Su buhar Su buhar soutucularn en ucuz ve gvenilenidir. Fakat 0Cda donma zellii onun uygulama alanlarn kstlamaktadr. Stim-jetli soutma makinelerinde soutucu olarak kullanld bilinmektedir. Zehirsiz ve yanmaz oluu nedeniyle, souk havalandrma sistemlerinde rahatlkla kullanlabilir. 2.2.6 Freon ve Genetron soutucular 1928 ylnda Charles Kettering ve Dr.Thomas Migley Jr. zehirli olmayan ve yanmayan bir soutucu bulmak iin almaya baladlar. Bu almada metan ve etan esas bileik olarak kullandlar. Sonunda ticaret alannda Freon ve Genetron adyla bilinen gazlar kefettiler. Ancak bu soutucu maddelerin bazlar ozon katmannn zayflamasna sebebiyet verdii iin yasakland. Freon-11 (Genetron-11) ve Freon-12 (Genetron-12) bu sebeple gnmzde kullanlmamaktadr. Freon ve Genetron soutucu madde eitleri aad a detayl bir ekilde incelenmitir.

2.2.6.1 R11 R11 (CCl3 F), dk basnl (0 C de 0.40 bar) bir soutucudur. Arlkl olarak 350 kW 3

10.000 kW soutma kapasitesi aralnda olan santrifj su soutucu nitelerde (chiller) kullanlmaktadr. Btn dnyada 60.000 adet su soutucu nitede R11 kullanld tahmin edilmektedir. Ozon tahribat nedeniyle retimi durdurulmutur. Yanmaz ve kokusuzdur (Kkahin, 2011).

2.2.6.2 R12 Bugne kadar soutma maksad ile en ok kullanlan soutucu akkanlardand. Ancak ozon tabakasna olumsuz etkilerinden dolay uan kullanm yasaklanm olan bir soutucu akkandr. Bunun yannda zehirli, patlayc ve yanc olmamas sebebiyle tamamen emniyetli bir maddedir. Bunlara ilaveten, en ekstrem alma artlarnda dahi stabil ve bozulmayan, zelliklerini kaybetmeyen bir maddedir. Ancak, ak bir aleve veya ar scakla haiz bir stc ile temas ettirilirse zr ve zehirli bilekelere ayrr. Kondenserde, s transferi ve youma scaklklar bakmndan olduka iyi bir durum gsterir. Yalama ya ile tm alma artlarnda karabilir ve yan kompresre dn basit nlemlerle salanabilir. Ya zc (Solvent) zellii, kondenser ve evaporatr s gei yzeylerinde yan toplanp s geiini azaltmasn nler. Buharlama ssnn dk olmas sebebiyle sistemde dolamas gereken akkan debisi fazladr. Fakat bu nemli bir mahzur olmad gibi kk sistemlerde, ak kontrolnn daha iyi yaplmas ynnden tercih edilir. Byk sistemlerde ise buhar younluunun fazlal ile, birim soutma iin gerekli silindir hacmi R 22, R 500 ve R 717 (Amonyak) dan ok farkl deildir. Birim soutma iin harcanan beygir gc de takriben ayn seviyededir (Bulgurcu, 2007).

2.2.6.3 R123 R123 (CHCl2CF3), santrifj soutma sistemlerinde kullanlan R11e en uygun alternatif bir soutkandr. R11e gre ametal malzemeyi etkileme yetenei daha fazla olduundan R125e geite, tm kauuk kkenli malzemeler deitirilmelidir. R11e gre daha dk bir verime sahip olan bu soutucu, zehirli oluu nedeniyle, kullanld yerlerde ek nlemler gerektirmektedir (Kkahin, 2011).

2.2.6.4 R134A R134a (CF2CH2F), termodinamik ve fiziksel zellikleri ile R12ye en yakn soutucudur. Halen ozon tketme katsays 0 olan ve dier zellikleri asndan en uygun soutucu maddedir. Ara soutucular ve ev tipi soutucular iin en uygun olan alternatiftir. Ticari olarak da temini olanakldr. Yksek ve orta buharlama scaklklarnda veya dk basn farklarnda kompresr verimi ve sistemin COP (cofficient of performance) deeri R12 ile yaklak ayn olmaktadr. Dk scaklk iin ift kademeli sktrma gerekmektedir. R134a, mineral yalarla uyumlu olmadndan poliolester veya poliolalkalinglikol bazl yalarla kullanlmaldr. 2.2.7 Soutucu madde karmlar Farkl uuculua sahip maddelerden oluan bir karm soutma sisteminde kullanld zaman, sabit basn altnda buharlama ve youma srasnda, hacimsel birleim ve doyma scakl deimeyen karmlara Azetrop ve deienlere ise Zeotrop ad verilmektedir.

izelge 2.1 Balca saf soutucu maddeler (Bulgurcu, 2007). Soutucu Madde R11 (CFC11) R12 (CFC12) R13 (CFC13) R13B1 (BFC13) R22 (HCFC22) R23 (HCF23) R32 (HCF32) Kimyasal Tanm Triklorflormetan Diklorflormetan Klortriflormetan Bromtriflormetan Klordiflormetan Triflormetan Diflormetan 5 Kimyasal Forml CFCL3 CF2CL2 CCLF3 CBRF3 CHF2CL CHF3 CH2F2

R113 (CFC113) R114 (CFC114) R115 (CFC115) R123 (HCFC123) R125 (HFC125) R134a (HCF134a) R141b (HCFC141b) R143a (HFC143a) R152a (HCF152a) R290 (HC290) R600 (HC600) R600a (HC600a) R717 R718 R744 R764

Triklortrifloretan Diklortetrafloretan Klortentafloretan Diklortrifloretan Pentafloretan Tetrafloretan Flordikloretan Trifloretan Difloretan Propan Btan zobtan Amonyak Su Karbondioksit Slfrdioksit

C2F3CL3 C2F4CL2 C2F5CL C2HF3CL2 CF3CHF2 C2H2F4 C2CL2FH3 CF3CH3 C2H4F2 C3H8 CH3CH2CH2CH3 CH(CH3)3 NH3 H2O CO2 SO2

2.2.7.1 R401A R22, R124 ve R152adan oluan (arlka srasyla %52/33/15 orannda) ve R12 iin alternatif kabul ed ilen zeotropik bir karmdr. HCFC ierdiinden nihai bir alternatif olmayp 2030 ylna kadar kullanlabilecektir.

2.2.7.2 R402A R22, R125 ve R290dan oluan (arlka srasyla %38 / 60 / 2 orannda) ve R502 iin alternatif kabul edilen zeotropik bir karmdr. HCFC ierdiinden nihai bir alternatif olmayp 2030 ylna kadar kullanlabilecektir.

2.2.7.3 R404 R32 ve R125den oluan (arlka %50 / 50) ve R22 iin alternatif kabul edilen yakn azeotropik bir karmdr. Teorik termodinamik zellikleri R22 kadar iyi de ildir. Ancak s transfer zellii olduka iyidir. R22 R410A dnmnde sistemin yeniden dizayn edilmesi gerekmektedir. Bu deiim yapld takdirde sistem verimi R22ye gre %5 daha iyi olmaktadr. Sera etkisinin yksek olmas en byk dezavantajdr.

2.2.7.4 R404A R404A ozonun incelmesine neden olmayan, R-125, R-143A ve R-134A HFC soutucularnn hemen hemen azeotropik bir karmdr. R404A kendisini eitli orta ve dk sl soutma uygulamalar iin olduka kullanl klan R -502nin zelliklerini byk lde karlamak zere formle edilmitir. R404A gda tehir ve muhafaza kutular, souk muhafaza odalar, buz makineleri, nakliye ve ilem soutma gibi yeni soutma ekipmanlarnda kullanlmak zere birok soutma kompresr ve sistemi imalats tarafndan onayldr. R404A birok yeni ve mevcut soutma sisteminin ihtiyalarn karlamak zere tasarlanmtr. R404A sfr ozon inceltme potansiyeli ile ASHRAE tarafndan A1 snfna (en dk toksiklik ve yanma seviyesi) alnan hemen hemen azeotropik bir HFC soutucu karmdr. Bu zellikleri nedeniyle gemilerde en ok kullanlan soutucu akkanlarn banda gelir.

2.2.7.5 R407C 407C, R32, R125 ve R134adan oluan (arlka srasyla %20 / 40 / 40, %10 / 70 / 20 ve % 23 / 25 / 52 oranlarnda) ve R502 iin alternatif kabul edilen zeotropik bir karmlardr.

2.2.7.6 R410A R32 ve R125den oluan (arlka %50 orannda) ve R22 iin alternatif kabul edilen yakn azeotropik bir karmdr. Teorik termodinamik zellikleri R22 kadar iyi deildir. Ancak s transfer zellii olduka iyidir. R22 R410A dnmnde sistemin yeniden dizayn edilmesi gerekmektedir. Bu deiim yapld takdirde sistem verimi R22ye gre %5 daha iyi olmaktadr. Sera etkisinin yksek olmas en byk dezavantajdr.

2.2.7.7 R500 R500, R12 ve R152adan oluan bir azeotropik bir karmdr. Karm oran arlka %73,9 R12, %26,2 R152adr. Dk oranda R12ye alternatif olarak kullanlmaktadr. R12ye gre daha iyi COP deerine ve %1015 daha yksek hacimsel soutma kapasitesine sahiptir.

izelge 2.2 Karm ile elde edilmi balca soutucu akkanlar (Bulgurcu, 2007). Soutucu Madde R401A R402A R404A R407A R407B Bileimi (Arlka) % 52 R22 + % 33 R124 + % 15 R152a % 38 R22 + % 60 R125 + % 2 R290 % 44 R125 + % 4 R134a + % 52 R143a %20 R32 + % 40 R125 + % 40 R134a %10 R32 + % 70 R125 + % 20 R134a

R407C R410A R500 R502 R507

%23 R32 + % 25 R125 + % 52 R134a %50 R32 + % 50 R125 % 73,8 R12 + % 26,2 R152a % 51,2 R115 + % 48,8 R22 % 50 R125 + % 50 R143a

2.3

Soutucu Maddelerin Kyaslanmas

Genel olarak bir soutucu akkanda aranmas gereken zellikler unlardr: Az bir enerji (g) sarf ile daha ok soutma elde edilebilmelidir. Soutucu akkann buharlama ss yksek olmaldr. Evaporatr basnc pozitif olmal ve evrime hava szmasn nlemek amacyla atmosfer basncnn altnda olmamaldr. Amonyak ve R-134 bu koulu salamaktadrlar. (engel, 2008). Youma (kondanser) basnc dk olmaldr. Viskotesi dk ve yzey gerilimi (klcall) az olmaldr. Emniyetli ve gvenilir olmaldr, nakli depolanmas, sisteme arj kolay gerekletirilebilmelidir. Soutma devresinde bulunmamas gereken rutubet (su) ile bulunmas halinde bile ok zararl reaksiyonlar meydana getirmemelidir. Sistemden kamas halinde, bilhassa yiyecek maddeleri zerinde zararl etki yapmamaldr. Sistemden kaarak havaya karmas halinde civardaki insanlara (ve dier canllara) zarar vermemelidir. Havaya kartnda yanc veya patlayc bir ortam meydana getirmemelidir. alma artlarndaki basn ve scaklklarn en u snrlarnda dahi ayrp zlmemeli, btn zelliklerini muhafaza etmelidir. Elektriksel zellikleri (bilhassa hermetik tip kompresrler iin) uygun olmaldr. Temini kolay ve fiyat dk olmaldr. Kritik noktas ve kaynama scakl, kullanlaca soutma sistemine uygun olmal, sl iletkenlii yksek, molar snma ss ise dk olmaldr. Bu zelliklerin hepsini birden her art altnda yerine getirebilen niversal bir soutkan madde halen mevcut deildir. Uygulamadaki artlara gre bunlarn bir ksm aranmayabilir (Sodha, 2001; Nideliolu, 2006).

2.3.1 Evaporatr ve kondenser basnlar Hem evaporatr ve hem de kondenser basnlarnn pozitif olmas ve atmosfer basncndan ok yksek olmamas istenir. Pozitif basn hava kaaklarn ve nemin sisteme girmesini nler. Kaaklarn daha kolay bir ekilde denetlenmelerini salar. Oysa, eer basn yksek ise, bu durum ounlukla ar kompresr, evaporatr ve kondenser yapsn gerektirir. Sonu olarak ilk tesis giderleri oalr ve daha byk yer kaplayan bir sistem meydana gelir. Yksek iletme basnc g tketiminin artmasna da neden olur. Tablo 2.3, -15C evaporatr ve 30C kondenser basnlarn, iletme basnc farklarn ve sktrma oranlarn vermektedir (Kkahin ,2011). Tabloya bakarak karbon dioksit in iletme basncnn ne kadar yksek olduu grlebilir. Yani bu da yukarda akladmz gibi yksek g tketimi demektir.

izelge 2.3 Soutucu maddelerin -15C evaporatr ve 30C kondenser basnlar, iletme basnc farklar ve sktrma oranlarn (Kkahin, 2011). Soutucu maddeler Evaporatr basnc (At) Kondenser basnc (At) Kondenser ve evaporatr basn oran

Freon-113 Metilen klorr zobtan Kkrt dioksit Amonyak Kulene-131 Karbon dioksit

0,07 0,08 0,92 0,83 2,40 5,50 23,35

0,55 0,75 4,20 4,70 11,90 18,40 73,50

8,0 9,0 4,5 5,6 5,0 3,35 3,16

10

2.3.2 Kritik basn ve scaklk Bir soutucu maddenin kritik scakl, onun youma scaklna ok yakn ise, sonu ar g tketimi olacaktr. Mesela karbon dioksit iin kritik scaklk 31C ve bu deere en yakn youma scaklklarnn biraz zerinde olduundan, ar yksek basn sonucu, techizatn yaps arlaacak ve bu da ar g tketimine neden olacaktr. 2.3.3 letme katsays ve g gereksinimleri Karno evrimini oluturan ideal bir soutucu madde, 30Clik kondenser ve -15Clik evaporatr scaklklar arasnda alt zaman iletme katsays c.p=5,74dr. Ayn scaklk dereceleri arasnda alan buharl soutma evriminde, soutucu maddeler iin iletme katsays daha dktr. Soutma makinesinde iletme katsays dk soutkann seilmesi daha fazla enerji maliyeti demektir. Tabloyu inceleyerek soutucu akkanlarn verimlerini ve enerji maliyetlerini kolayca karlatrabiliriz.

izelge 2.4 Soutucu maddelerin iletme katsaylar ve g gereksinimleri (Kkahin, 2011). Soutucu maddeler letme katsays (kondenser 30C ve evaporatr -15C) Verim % karno evrimi olarak Soutma tonu bana beygir gc

Karno evrimi Freon-11 Metil klorr Metilen klorr Kkrt dioksit Freon-113

5,74 5,09 4,90 4,90 4,87 4,79

100 88,8 85,3 85,3 84,9 83,5

0,83 0,94 0,97 0,97 0,98 0,99

11

Amonyak Freon-12 Freon-22 Karen-7 Kulen-131 Karbon dioksit

4,76 4,70 4,66 4,61 4,25 2,56

83,3 82,0 81,3 80,4 74,1 44,6

1 1,01 1,02 1,03 1,04 1,86

2.4

Mekanik Soutma evrimleri

Soutma enerjisini birok farkl evrimle elde etmek mmkndr. Soutma makineleri buhar sktrmal mekanik kompresrl, absorpsiyonlu ve peltier etkisi prensibiyle alan yar iletkenlerden yaplm termo elektrikli olarak snflandrlabilir. Bunlarn arasnda gnmzde en yaygn olarak kullanlanlar buhar sktrmal mekanik kopresrl sistemler ve absorpsiyonlu sistemlerdir. Absorpsiyonlu sistemler gerekte kompresr iermeseler de bazen termik kompresrl sistemler olarak da tanmlanmaktadrlar. Absorpsiyonlu sistemler amonyak-su ve lityum bromid-su ikili eriyikleriyle karmza kmaktadr. lkemizde byk younlukla kullanlan sistemler buhar sktrmal soutma

sistemleridirler. ki tr mekanik soutma sistemi vardr: 1) Emme veya absorpsiyonlu ve 2) sktrmal. Bunlardan birincisi ticaret gemilerinde ok nadir olarak kullanlr. Ticaret gemilerinde daha ok sktrmal veya kompresyonlu sistemlerden yararlanlmaktadr. Sktrmal sistemlerde genel olarak 3 trl soutucu madde kullanlr. Bunlar amonyak, freon ve karbon dioksitdir. Amonyak ikinci blmde belirtildii gibi zehirleyici, patlayc, pirin ile bakr paslandran bir svdr. Korbondioksit ise iletme katsays ve verimi dk olduundan enerji ekonomisi bakmndan dezavantajldr. Freonlar nispeten freonlar ticaret gemilerinde yaygn olarak kullanlrlar. dk basnta altrldklar iin daha kk kompresr gc gerektirmektedirler. Dolaysyla

12

2.4.1 Buhar sktrmal mekanik soutma evrimi En yaygn soutma evrimidir. Soutucu akkann dk basnta evreden s alarak buharlamasn salayan eleman evaporatrdr. Evaporatrden alnan buhar yksek basnl kondensere basan eleman kompresrdr. Kompresrden gelen scak kzgn gazn ssn alarak onun younlamasn salayan eleman kondenserdir. Sv hale gelen soutucu akkann toplanabilecei eleman sv deposudur. Sv deposundan gelen sv soutucu akkann geiini eitli metotlarla kstlayarak evaporatrde dk basn olumasn, dolaysyla soutucu akkann buharlaacak hale gelmesini salayan eleman genleme valfidir (Bulgurcu, 2007).

ekil 2.1 Sktrmal(mekanik) evrimin basit emas (imek, 2007) Bu tip sistemlerin alma biimleri ve ayrca projelendirilmesi ematik olarak ekil 3.2de verildii gibi basn entalpi P-h diyagramlarnda yaplmaktadr. Bu diyagram teorik olarak gsterilmitir ve gerekte uygulanan sistemlerde kayplar nedeniyle evrim noktalar biraz daha farkl olumaktadr. Soutma makinelerinin performanslar COP deeri ile ifade edilir. Soutma tesir katsays veya ksaca soutma etkinlii olarak tanmlanmaktadr. COP deeri elde edilen faydal soutma enerjisinin, bu enerjiyi kazanmak iin sarf edilen enerjiye orandr. Buhar sktrmal soutma makineleri tek veya ift 13 kademeli olarak dizayn

edilebilmektedir. Konfor klimas iin tek kademeli sistemler yeterli olmaktadr. Burada termodinamik olarak hal deiimleri aadaki gibidir. 1-2 hal deiimi kompresrde sktrma ilemini, 2-3 hal deiimi kondenserde youma ilemini, 3-4 hal deiimi termostatik genleme valfinde basn dmn ve 4-1 hal deiimi evaporatrde soutma ilemini gstermektedir.

ekil 2.2 Soutma evriminin P-h diyagramnda gsterimi (Gney, 2010) Teorik olarak 1 halindeki doymu buharn kompresre girdii varsaylr (gerek evrimlerde ise soutucu akkan kompresr sv arpmalar gibi zarar verici etkenlerden korumak amacyla birka derece daha kzgn ve scak buhar olarak kompresre girecektir) (Gney, 2010). Kompresrde ideal varsaymda t ersinir adyabatik, yani entropi sabit olarak soutucu akkan sktrlarak 2 noktasna ulalr (kompresrlerdeki gerek hal deiimleri ise politropiktir yani pVn=sbt olarak ve kompresr verimine bal biimde bir miktar kaypla gerekleir). Politropik s olarak adlandrlan n deeri retici firmalar tarafndan verilmektedir. Kompresrden 2 halinde kan akkan kzgn buhar olarak s deitirici kondensere girer. Burada basn sabit olarak ncelikle youma scaklna kadar scakl der. Bunu takiben sabit basn ve scaklkta evresine youma gizli enerjisini vererek, doymu sv olarak ve 3 halinde kondenserden kar (kondenser borular 14

olduka uzundur bu nedenle datc ve toplayc kolektrler genelde kullanlr, ancak buna ramen iinden akkan geerken bir miktar basnc decektir). Kondenserlerden 3 halinde kan doymu sv basn drc ksma valfinden (genellikle termostatik genleme valfi kullanlr) entalpi sabit olarak geecektir, bu esnada basnc ve scakl decek ve 4 noktasna ulaacaktr. Evaporatr giriinde soutucu akkan sv+buhar blgesindedir. Buradan s deitirici evaporatre girecek ve sabit basnla evresini oluturan soutulacak ortam ya da maddeden buharlama gizli ssn ekerek 1 noktasna ulaacaktr (Gney, 2010). 2.4.2 Hava soutma evrimi Dier soutma evrimlerinden farkl olarak bu evrimde, soutucu akkan tm sistemde daima gaz halinde kalr, hi svlamaz. Hava soutma evrimi ak sistem (soutucu akkan hava, devaml atmosferden alnp evrimde soutulduktan sonra kullanlr) veya kapal sistem (hapsedilmi hava sistemden dar kamaz) prensibine gre alr. ekil3,2deki prensip emasnda genileme silindiri hem genleme valfi grevini hem de kompresr iin gerekli sktrma gcnn bir ksmn salamakta ve bylece g gereksinimi azalmaktadr.

ekil 2.3 Kapal sistem hava soutma evrimi (imek, 2007)

15

2.4.3 Sourmal evrim Mekanik sistemlerde olduu gibi sourmal sistemlerinde de bir kondenser, sv deposu, genleme valfi ve bir evaporatre ihtiya vardr. ekil 3.4de verilen emada bir amonyak sourmal sistem iin sourucu, jeneratr ve amonyak zelti pompas grlmektedir. Bu sistemde amonyak ou kez sudan alnr. Jeneratrde amonyan hepsi alnmaz, zayf konsantrasyonlu su arlk nedeniyle sourucuya tanr. Su sourucuda, %30 amonyak konsantrasyonuna ulancaya dek amonya sourur. Bu kuvvetli zelti pompas ile sourucudan jeneratrne baslr. Bu zorunludur, nk sourucu dk basnl evaporatr ile yksek basnl jeneratr arasnda alr. Jeneratrde stma serpantini veya brlr ile stlan kuvvetli zeltiden (su amonyak karm) amonyak gaz halinde ayrlr. Yksek basnl gaz amonyak jeneratrden kondensere gelir, burada ssn vererek younlar ve sv deposuna gelir. Sv deposundan genleme valfine gelen sv amonyak burada basn dmne maruz kalarak evaporatre geer. Evaporatrde buharlaan sv amonyak bu srada evreden s alr. Evaporatrde gaz haline gelen amonyak buradan sourucuya geer ve burada soutulmu su tarafndan tekrar sourulur. Sourucu bir soutma suyu serpantini ile soutulur. Amonyak sourmal sistemlerin faslal dngl tipleri de mevcut olup bunlar elektriin olmad yerlerdeki buzdolaplarnda ve karavanlarda kullanlan mobil soutucularda kullanlmaktadr (Bulgurcu, 2007).

ekil 2.4 Srekli alan amonyakl absorbsiyon sistemi (Bulgurcu, 2007)

16

2.5

Mekanik Soutma Sistemlerinde Kullanlan Elemanlar

2.5.1 Kompresrler Soutucu akkann evrim boyunca dolatrlarak souk kaynaktan scak kaynaa s iletilmesi kompresrler yardmyla meydana gelir. Yani kompresrler, soutma devrelerinde buharlatrcda bulunan alak basnta buhar halindeki soutucu akkan emerek daha yksek basnta olan youturucuya gnderen makinelerdir . Soutma kompresrlerini aadaki ekilde snflandrmak mmkndr. 1. Pistonlu Kompresrler 2. Rotorlu (Dnel) Kompresrler 3. Vidal (Helisel) Kompresrler 4. Scroll kompresrler 5. Santrifj (Turbo) Kompresrler

2.5.1.1 Pistonlu kompresrler Bir silindir ierisinde gidip gelme hareketi yapan bir pistonla sktrma ilemini yapan bu tip kompresrlerde tahrik motorunun dnme hareketi bir krank -biyel sistemi ile dorusal harekete evrilir. Bu tip kompresrlerde, buhar halindeki soutucu akkan ekmek iin silindir ierisindeki pistonun aa doru hareketiyle birlikte emi vanalar alr. Buhar halindeki soutucu akkan pistonun yukar doru hareketiyle sktrlr ve s ilindir ierisindeki basn, youma basncnn biraz zerine ktnda akkan dar atlr. Bugnk pistonlu soutma kompresrleri genellikle tek etkili, yksek devirli ve ok sayda silindirli makineler olup ak tip veya hermetik, yar hermetik tip motor-kompresr eklinde (Amonyak hari) dizayn ve imal edilmektedirler. Ak tp demekle ya kay tahrikli ya da bir kavramayla dorudan balantl bir d motor tarafndan tahrik edilen kompresr kastedilmektedir. Bu tip kompresr lerde motorun salad g 3 kW ile 250 kW arasnda deimektedir. Gemi soutma sistemlerinde yaygn olarak pistonlu kompesrler kullanlr. Bu tr kompresrler 1 tondan birka yz 17

tona kadar ve yksek, orta ve alak scaklk uygulamalarnda kullanlmaktadrlar. Bu tr kompresrler salam, uzun mrl ve verimli olup ekonomik olarak da imal edilmektedirler (Kkahin ,2011). Gemi pistonlu kompresrleri tek etkili ve kapal trdendirler. Tek etkili kompresrlerde sktrma, pistonun sadece bir yznde oluturulurken, ift etkil i olanlarda, pistonun hem alt ve hem de yznde meydana getirilir. Az yer kaplamas, yksek devirli yaplabilmeleri, kullanm ve bakma uygun olmalar gibi nedenlerle gemi uygulamalarnda tek etkili kompresrler kullanlr.

ekil 2.5 Ak tip pistonlu kompresr. Hermetik tip kompresrler, motorla kompresrn ayn muhafazada bulunduu

szdrmazlkl (hermetik) kompresrlerdir. Bu tip kompresrlerde, hermetik motorlardaki ana sarglar tek bana bir dndrme momenti salayamazlar. Bunu salamak iin motor iinde ayrca yardmc sarglar mevcuttur. Ana sarg ile yardmc salgnn manye tik bir dndrme alan meydana getirmeleri neticesinde, motor ilk hareketini gerekletirir. Motorun harekete geebilmesi iin her iki sargya da akm verilir. Motor normal devrine ulanca, yardmc salgdaki akm kesilir motor ana salgdaki akmla dnmesine devam eder. Bu tip kompresrlerde genellikle R22 ve R134A soutucu akkanlar kullanlmaktadr. 18

Genel olarak, hermetik kompresrlerin kapasiteleri 30w ile 35 kW arasnda deiir. Uygulama alanlar pencere ve split klimalar, ev tipi buzdolaplar vb. Bu tip kompresrler arza durumunda bulunduklar yerde tamir edilemezler, her hangi bir arza durumunda sklp fabrikaya geri gtrlmeli ve bozulan kompresrn yerine baka yeni bir kompresr taklmaldr. Bu adan sanayi uygulamalarnda riskli olduunu syleyebiliriz.

ekil 2.6 Hermetik kompresr (TMS industrial refrigation katolou , 2012) Yar hermetik kompresrlerde, kompresr ve motor kapal durumda olup, motorun arzalanmas durumunda, kompresr ksmna ulamadan motor sklp, tamir edilip, tekrar yerine taklabilmektedir. Bu tip kompresrler genellikle 35 kWlk gcn zerindek i soutma uygulamalar iin imal edilmektedirler.

19

ekil 2.7 Yar hermetik pistonlu kompresr (TMS industrial refrigation katolou, 2012)

2.5.1.2 Vidal kompresrler Pozitif deplasmanl makinelerdir. Endstride yaygn olarak kullanlan bu makinelerin, gemilerdeki uygulama alan ok snrldr. Bu kompresrlerin yarar sessiz almalar ve titreim meydana getirmemeleridir. alma prensibi ok basit olduundan vidal kompresrlerin bakmlar kolaydr, mrleri uzundur. Dier kompresrlere nazaran ok daha az yer kaplar, daha az yer kaplarlar. D ili, kay, kasnak gibi elemanlara ihtiya gstermeden dorudan tahrik sistemine balanrlar. Hareket eden paralarnn saysnn az olmas nedeniyle verimleri yksektir. Bu tip kompresrler 100kW ile 1000 kW arasndaki gler iin kullanlmakta olup fiyatlar yksektir.

ekil 2.8 Vidal kompresr (TMS industrial refrigation katolou, 2012) 20

2.5.1.3 Rotorlu kompresrler Kk soutma tesislerinde kullanlan bu kompresrler bir silindir ierisinde kak eksenli olarak dnen bir pistondan ibarettir. Rotorun silindir ierisinde dnerken piston evresine yerletirilen paletler vastasyla bir taraftan emme ve dier taraftan sktrma yapt grlr.

ekil 2.9 Rotorlu kompresr (Bulgurcu, 2007)

2.5.1.4 Santrifj kompresrler Bu tip kompresr genellikle byk klima santrallerinde kullanlr. Ak ve yar hermetik tipleri mevcuttur ve souk su retirler. Buhar yksek devirde dnen arkn merkezinden emilir ve merkezka kuvvet ile k tarafna atlr. arkn dnda salyangoz biimindeki zarf yardmyla buhar basnl olarak basma tarafna ynlendirilir. Bu kompresrlerin sktrma oran yksek deildir ancak buhar debisi yksektir. deal bir kompresrde aranan zellikler; 21

Titreim ve grlt seviyelerinin ksmi ve tam yklerde ve deiik artlarda belirli seviyenin stne kmamas, Srekli bir kapasite kontrol ve geni bir yk deiimi-alma rejimine uyabilme , Daha az bir g harcayarak birim soutma deerini salayabilmesi, Maliyetinin mmkn olduu kadar dk olmas, Verimlerin ksmi yklerde de dmemesi.

2.5.2 Kondenserler 2.5.2.1 Hava soutmal kondenserler Hava ile soutulan kondenserler, her byklkteki kurulularda kullanlmaktadr. Az bakma gerek gsterirler. 1 beygir gc ve daha kk gl kompresr olan sistemlerde, anormal yksek hava scakl olmadka, hava ile soutulan kondenserler n plandadr. Hava ile soutulan kondenserlerin bir yarar da basit olular ve ucuz olmalardr. Bu tr kondenserlerin daha verimli almalar iin, baz kk gl kompresr motorlarna fan taklarak, hava kondenser borular zerine kuvvetle veya cebri olarak gnderilir.

ekil 2.10 Tabii soutmal kondenser

2.5.2.2 Su ile soutmal kondenserler Bu tip kondenserler, 1 beygir gc ve daha byk kompresr gcndeki soutma sistemlerinde kullanlrlar. Suyun temiz ve az paslandrc olmas koulu ile ve masrafsz olmas nedeniyle, su soutmal kondenserler en ekonomik kondenser olarak kabul edilirler. Ticaret gemilerinin tmnde deniz suyu soutmal kondenserler kullanlr. Son birka yldan beri, deniz suyu ile soutulan kondenser borularnda malzeme olarak titanyum kullanlmaya balanmtr. Bakr kkenli alamlarla kyaslandnda, kondenser 22

boru malzemesi olarak titanyum daha pahal olduundan, bu malzemenin ekonomik olmad gr yaygndr. Kondenser borusu olarak titanyumun kullanlmasnn nemli yarar lar unlardr: Titanyum borularnn arlklar %30-%70lik kupro-nikel alamlarnn yars kadardr. Korozyon, erozyon, anma, su tarafndaki tm dier etkilere gre son derece dayankldr. Isl iletkenlii bakr alamlarna yakndr (Kkahin, 2011).

ekil 2.11 Deniz suyu soutmal iki geili kondenser (TMS industrial refrigation katolou, 2012)

2.5.2.3 Evaporatif kondenserler Evaporatif kondenserler, kk souk-havalandrma sistemlerinde kullanlan, su soutmal kondenserlerin sorunlarn gidermek zere dnlmtr. Deniz, akarsu, gl vb. Yerlerin yaknnda olmayan bir ok blgede srekli olarak akarsu salanmas bazen mmkn olmamaktadr. Bu nedenle ekil 4.8de olduu gibi su ile soutulan kondenserler ile soutma kulelerinin birleimi olan evaporatif kondenserler imal edilmilerdir (Kkahin,

23

ekil 2.12 Evaporatif kondenser (Bulgurcu, 2007)

2.5.3 Evaporatrler (Buharlatrc) Sv soutucu akkann, soutulacak ortamdan s ekerek buharlat cihazlardr. Youturucudan gelen soutucu akkan, basn drc elemanda genletikten sonra buharlatrcya sv-buhar karm halinde girer. Bu durumda byk bir ksm sv faznda olan soutucu akkan evreden s alarak buharlar ve daha sonra kompresre gider. Is evaporatre iletim, tanm ve nm yoluyla ular. klimlendirme uygulamalarnda snn ou soutulacak ortamdan evaporatre tanm yolu ile ularken bir ksm da soutma ortamnda bulunan soutulacak madde ve soutma ortam duvarlar ile evaporatr arasnda direkt olarak nm vastasyla olur. Baz sv soutma uygulamalarnda, soutulacak maddenin evaporatrn d yzeyi ile temasta bulunduu ortamda s direkt olarak iletim yoluyla tanr. nk soutulacak sv daima evaporatr yzeyi ile direkt temas halindedir. Kullanm amacna gre, yani havay veya suyu soutmas bakmndan ayrlmaktadr. Hava soutmal tipler direkt genlemeli olarak adlandrlmaktadrlar. Su soutma gruplarn da ise evaporatrler suyu soutan tiptedir. Bunlarda ayn kondenserlerde olduu gibi kovan boru tipli, koaksiyal ve plakal eanjr olarak snflandrlmaktadr.

24

ekil 2.13 Kovan borulu evaporatr (Bulgurcu, 2007)

2.5.4 Valfler ve Ekipmanlar 2.5.4.1 Termostatik genleme valfi Scaklk ve basnca gre alan bu valfler kk veya orta byklkteki tesislerde kullanlmakta olup gemi soutma sistemlerinde de ska karmza kmaktadrlar. Valfin amac muhtelif iletme artlarnda buharlatrcnn daima mmkn olan en byk soutma gcn temin etmesidir. Buna gre ayet soutucuda ok hzl buharlama oluyorsa ok fazla sv, soutucuda buharlama hz yava ise az sv vermek gerekir. Yani evaporatrn basn ve scaklna yant vererek, evaporatrn knda sabit bir kzgnlk srdrlmesini salar.

ekil 2.14 Termostatik genleme valfi

2.5.4.2 Selenoid valf Selenoid valf ilk hareket ve stop ilemlerinin gerektii yerlerde ve uzaktan soutucu akmn kesmek, durdurmak iin kullanlr. 25

Bir solenoid valf elektromknats ve musluk olmak zere iki ksmdan oluur. Elektromknatsn bobinleri dk veya yksek gerilimde, doru veya alternatif akmda alacak ekilde ok eitli olarak yaplrlar. Bobin iinde bulunan demir nve, valfin diyaframyla mekaniksel olarak baldr. Demir nve ve dolaysyla diyafram bir yay ile aaya doru bastrldndan, solenoid valf normal durumda kapal olur. Solenoid valfin bobini ebekeye balandnda, demir nve ve diyafram yukarya ekilir. Valf alr ve akkan sol taraftaki giriten sa taraftaki ka gemi olur.

ekil 2.15 Selenoid valf (Karahan, 2003)

2.5.5 Ya ayrc Ya ayrcnn grevi, kompresrde kan gazlarn beraberlerinde tadklar yalama yalarn kompresre iade etmektir.

26

ekil 2.16 Ya ayrc

2.5.6 Ya depolar Ya ayrclar tarafndan ayrlan ya, ya seviye reglatrleri zerinden kompresrn krank kutusuna dnmesi iin saklayan bir depodur.

ekil 2.17 Soutma sisteminde kullanlan bir ya deposu

2.5.7 Filtre kurutucu (drayer) Soutma sisteminde arzalarn %80i direkt veya dolayl olarak sistemde nem oluumuna baldr. Dolaysyla soutma sistemine nem kesinlikle girmemeli, girerse de sistemden hzla atlmaldr. Nemin zararlar; Genleme valfinde suyun donarak ak engellemesi Metal korozyonu Kimyasal zincirleme reaksiyonlar devam ettirmesidir. Drayerler nemi ve asitleri absorbe ederler ve yabanc maddeleri tutarlar.

27

ekil 2.18 Drayerler

2.5.8 Sv (receiver) tank Kondenserde svlatrlm olan soutucu akkann devaml olarak evaporatr besleyebilmesi iin kondenser ile termostatik genleme valfi arasna sv tank konur. zerinde bir veya iki tane servis valfi vardr. Servis valflerinden biri sv hatt ile depo arasna, dieri ise kondenser ile depo arasna konur. Sv tanklar devrenin gazn tamamen alacak ekilde ve st ksmnda %20 boluk bulunmak zere dizayn edilirler.

ekil 2.19 Sv tank (Megep, 2008) 3. KLMLENDRME

Kapal bir ortamn scaklk, nem, temizlik ve hava hareketini insan salna ve konforuna veya yaplan endstriyel ileme uygun seviyelerde tutmak zere kapal ortam havasnn artlandrlmasna iklimlendirme denir.

28

l 3.1 klimlendirme ilemleri (Doan, 2012)

3.1

eki klimlendirme Sistemleri ile Konfor artlarnn Salanabilmesi iin Kontrol Edilmesi Gereken Faktrler

nsanlar belli bir scaklk ve nem aralnda ve temiz haval ortamlarda rahat etmektedirler. Bu aralk konfor blgesi olarak tanmlanmtr ( nem %30 ile %60, scaklk 20-27C). Scakln gereinden fazla veya az olmasnn rahatsz edici olduu aktr. Nem dzeyinin az olmas boaz kuruluu, gzlerde yanma gibi rahatszlklara yol amasnn yannda, fazla nem de terlemeye ve bunaltc bir scaklk hissine nede n olur. ekil 5.2 hissedilen scaklk ve nem arasndaki ilikiyi gstermektedir. Ayrca ortamn havas temiz ve taze olmaldr. Toz, duman, polen ve dier zararl maddelerin filtre edilmesi ve insann fark etmeyecei ama temiz havay getirip kirli havay gtrecek bir hava dolam gereklidir. 3.1.1 Scaklk seviyesi nsan veya imalat kontrol iin ortam scakl konfor veya tasarm artlarn salamaldr. Bu artlar insan konforu iin 21C -26C arasnda deimektedir. ISO 7730a gre bu deerler %50 bal nem iin stma sezonunda 20-24C, soutma sezonunda 23-26C olarak belirlenmitir.klimlendirilen hacmin s kayb veya s kazanc stma veya soutma ilemleri ile scaklk seviyesi muhafaza edilir. Istma, merkezi bir mahalde retilen scak su, kzgn su, buhar ile elektrikli stclarla, direkt yakclara sahip cihazlarla, s pompalar ile, atk slar geri kazanma cihazlar ile, 29

gne enerjisinden yararlanma usulleri ile salanr. Soutma, mekanik soutma usulleri, evaporatif soutma, soutma enerjisinin depolanmas gibi uygulamalarla salanr. 3.1.2 Nem seviyesi Burada da hacmin nem kayb veya kazanc durumuna gre nemin alnmas veya ilave edilmesi gerekecektir. zellikle kn nem oran dk olan d havann stlarak iklimlendirilen hacme verilmesi ileminde ok dk seviyelere den hava bal nem yzdesinin, hacmin kullanma amalarna uygun seviyelere kartlmas gerekir. nsan konforu iin bal nem %35-%60 arasnda tutulmaldr. Bal nemin ykseltilmesi, nemlendiricilerle s alanr (buharl, pskrtmeli). Bal nemin drlmesi ise hava scaklnn i nokta deerinin altna indirilip tekrar stlmas veya kimyasal usullerle salanr. Bal nem hissedilen scaklk deerlerini etkilediinden dolay, konfor iin en nemli parametrelerden biridir. ekil 5.2de bal nemin hissedilen scaklk deerlerini nasl etkiledii grlebilir. 3.1.3 Hava hareketi klimlendirilen hacmin gerek scaklk ve nem seviyesi, gerekse kirlenme durumu her noktada ayn olmayacaktr. Is kayp ve kazanlar, bata cam olmak zere d yzeylerde daha fazladr. Kirlenme durumu ise kirlenme kaynann younlat noktalarda fazla olacaktr. Ayrca konfor iin yaz aylarnda daha fazla, k aylarnda nispeten daha dk hava hareketi gereklidir. klimlendirme sistemlerinde hava hareketini salayan elemanlar vantilatr veya fan diye adlandrlr, radyal ve aksiyal diye iki grupta toplanr. ekil 5.3de rzgar hzyle hissedilen scaklk deeri arasndaki iliki grlebilir. izelge 3.1 Scaklk deeri zerindeki bal nem etkisi (Salk Bakanl, 2008)

30

izelge 3.2 Hissedilen scaklk deeri zerindeki rzgar hz etkisi (Salk Bakanl, 2008)

31

3.1.4 Havann temizlii ve tazelii Havann deiik tr ve verim deerlerine sahip filtrelerden geirilmesi ile salanr. Koku ve sigara dumannn atlmas en etkin ekilde d taze hava ile salanmakta olup aktif karbon filtreler, baz zel ykayclar, absorban maddelerle temas ettirme gibi usullerde uygulanma gereksinimine gre kullanlmaktadr. Taze hava, oksijen ynnden zengin olan havadr. Btn canllar hayatlarn idame ettirmek iin oksijene ihtiya duyarlar. Nefesle ieri alnan hava iindeki oksijen kann temizlenmesinde kullanlmaktadr. Dolaysyla teneffs edilen hava bayatlamaktadr. Ortalama olarak d havada yaklak %21 orannda O2 varken, teneffsle dar atlan nefes havasndaki bu oran yaklak %16,5 kadardr. Yani nefesle dar atlan hava; oksijen ynnden fakirlemektedir. Bu bakmdan mahale verilen hava belli oranlarla oksijen ynnden zengin olan d hava ile beslenmelidir.

3.2

klimlendirme ile lgili Temel Tanmlar

3.2.1 Kuru termometre scakl (T) Havann, iindeki su buhar ve radyasyonun tesiri altnda kalmakszn herhangi bir e kilde llen scakla kuru termometre scakl denir. Bildiimiz termometrelerden okunan scaklktr. 3.2.2 Ya termometre scakl (Tya) Belirli bir su ktlesinin doygun olmayan hava tarafndan etkilendiini varsayalm. Suyun scakl doygun olmayan havann scaklndan daha byk olursa sudan havaya s akm balar ve su yava yava buharlaarak scakl der. Suyun scakl havann scaklna eit olunca sudan havaya s akm son bulur. Ancak hava doygunlamad iin buharlama devam eder ve buharlamann devam etmesi, suyun scaklnn havann scaklnn altna dmesine neden olur. Bu durumda havadan suya doru bir s akm balar. Buharlaan suyun kaybettii s miktar havadan suya iletilen s miktarndan byk olursa suyun scakl dmeye devam eder ve bir sre sonra yle bir noktaya gelinir ki, artk buharlaan suyun kaybettii s miktar, havadan suya iletilen s miktarna eit olur. 32

te bu scakla ya termometre scakl denir. Bu scakl lmek iin zel termometreler kullanlr. Pratikte haznesi slak pamuk ile sarlm bir termometrenin zerinden 5 m/s hzndaki hava akm geirilmesi durumunda termometrenin gsterdii scaklk ya termometre scaklna ok yakndr. zerinden hava akm geirilen su ancak ya termometre scaklna kadar soutulabilir. Bu scaklk yle bir scaklktr ki su buharlamak suretiyle havay ayn scaklkta adyabatik olarak doymu hale getirir (Doan, 2012) Bir nemli havann youma noktas, su buharna doymu hale gelene kadar soutulmas gerekli scaklk derecesidir. Ancak bu soutmada havann bileiminin ve basncnn sabit kalmas koulu vardr. Bir baka deyile artlar verilmi olan bir havann ayn barometrik artlar altnda bulunan ve ayn miktar su buhar ihtiva eden doymu hava scaklna o havann youma noktas scakl denir (Doan, 2012). 3.2.3 Nemli hava iindeki su buharnn ksmi basnc (PH2O) Su buharnn nemli hava iindeki ksmi basncdr. P=PH+PH2O PH2O= PH-P (5.1)

PH= Kuru havann ksmi basnc PH2O= Su buharnn ksmi basnc 3.2.4 Mutlak nem (dv, gr/m3) 1 m3 nemli havann ierdii su buhar ktlesine mutlak nem denir. Bir baka deyile birim hacim iindeki su buharnn ktlesine mutlak nem denir. dv = mH2O / V (5.2)

Mutlak nemi belirlemek iin 1 m3 nemli hava, nem tutucu bir madde olan CaCl2 zerinden geirilir. CaCl2 nemli havann ierdii su buharn tutar. CaCl2nin nemli hava geirilmeden nceki arl ile nemli hava geirildikten sonraki arl arasndaki fark, nemli havann ierdii su buhar miktarn yani mutlak nemi ifade eder (Doan, 2012).

33

3.2.5 zgl nem (x, kgnem / kgkuru hava) Nemli hava iindeki su buhar ktlesinin kuru hava ktlesine oran zgl nem olarak ifade edilir. Birim arlktaki kuru hava iinde bulunan su buharnn arldr (Doan, 2012). x = mH2O / mH 3.2.6 Bal nem () Nemli havann iindeki su buhar arlnn ayn artlardaki havann iinde bulunmas mmkn olan maksimum su buhar arlna orandr. Bir baka deyile havann iindeki su buharnn ksmi basncnn o havann i noktasndaki nemin doyma basncna orandr. = mH2O / mD = PH2O / PD mH2O : Nemli hava iindeki su buharnn arl, (kg) mD : Havann iinde bulunmas mmkn olan maksimum su buhar arl, (kg) PH2O : Herhangi bir scaklk ve nemdeki havann iindeki su buharnn ksmi basnc, (Pa) PD : Mevcut havadaki doyma noktasndaki (i noktas) suyun ksmi basnc, (Pa) 3.2.7 Doyma derecesi () Nemli havann zgl neminin o havann doymu haldeki zgl nemine orandr. = x / xD 3.2.8 Duyulur s Herhangi bir cismin scakln ykseltmek iin verilmesi gereken lzumlu s miktarna duyulur s denir. Burada scaklk deiiklii sz konusu olduundan, bu sy duyularmzla anlayabiliriz. Herhangi bir cismin duyulur s miktarndaki deime; kuru termometre scaklklarndaki fark ile bu cisme ait ortalama zgl s biliniyorsa aadaki ekilde tayin edilebilir. QD = m CP (T) 34 (5.7) (5.6) (5.4) (5.5) (5.3)

QD: Duyulur s, (kcal/kg) m : Ktle, (kg) CP : Ortalama zgl s, (kcal/kgC) T : Kuru termometre scaklklar fark (C) 3.2.9 Gizli Is Herhangi bir cismin scakl deimeksizin faz durumunu deitirmek iin verilen veya alnan s miktarna gizli s denir. Gizli s scakln bir fonksiyonudur. Bir ak kapta kaynayan su, 760 mmHg basn altnda 100 C de buharlamaya balar. Btn kaptaki su tamamen buharlaana kadar scakl sabit ve 100 C de kalr. Buharlamak iin gerekli s ise, kab kaynatan s kaynandan alnr. 1 kg suyun 100 C de buhar olmas iin gerekli gizli s r = 538.9 kcal/kgdir. Ayn ekilde, kaynama noktas altndaki normal scaklklarda, hava iersinde buharlamada da bu sya ihtiya vardr. Mesela, ya termometre scaklnn lmnde kee sathndan buharlaan su, gerekli sy havadan almtr ve hava bu sy vererek kendisi soumutur. Havann soutmak suretiyle verdii duyulur s, suyun buharlamas iin gerekli gizli sya dnmtr ve bu ilemde gizli s duyulur sya eittir, dolaysyla ilem adyabatiktir. Suyun 760 mmHg basn altnda 0 C de buharlama gizli ss r0 = 597.2 kcal/kgdir (Doan, 2012). 3.2.10 zgl hacim (v) Hava ve su buhar karm bakmndan 1 kg havann igal ettii hacimdir . Birimi m3/kgdr. 3.2.11 Younluk () 1 m3 maddenin ktle miktardr. Birimi kg/m3tr. Younluk ile zgl hacim birbirlerinin tersidir (=1/v). 3.2.12 Entalpi (h) Hava ve nem karmnn stlrken verilmesi gereken veya soutulurken alnmas gereken 35

s miktardr (kj/kg). Gizli ve duyulur slarn toplamndan oluur. 3.2.13 iy noktas scakl Istlan havaya daha fazla su buhar yklenebilecei gibi, soutulan hava da doygunluk snrna kadar su buhar alabilir. Doygunluk snrnn altnda soutulmaya devam edildii zaman, hava iinde bulunan su buhar younlamaya balar. Havann iindeki su buharnn younlamaya balad scakla iy noktas scakl denir. 3.2.14 zgl s kapasitesi 0Cki gazn scakln 1C ykseltmek iin ihtiya duyulan sya zgl s kapasitesi denir. izelge 5.3de hava ve dier baz gazlara ait zgl s kapasiteleri deiik scaklklar iin verilmitir. Gazlarn zgl s kapasitelerinin scaklkla artt grlebilir.

izelge 3.3 Baz gazlarn zgl s kapasiteleri (kj/kgk), (Akta, 2010) Scaklk (C) 0 50 100 200 300 1000 0,915 0,925 0,934 0,963 1,048 1,123 14,10 14,32 14,45 14,50 14,66 15,62 1,039 1,041 1,042 1,052 1,115 1,215 1,859 1,875 1,890 1,941 2,132 2,482 0,815 0,864 0,914 0,993 1,155 1,290 1,004 1,007 1,010 1,024 1,092 1,184 O2 H2 N2 H2O CO2 Hava

36

3.3

Havalandrma ve klimlendirme Sistemlerinin Ksmlar

Havalandrma ve iklimlendirme tesisatlarnda birok farkl eleman bir araya gelerek tesisat olutururlar. klimlendirme sisteminin balca be ana ksmdan olutuunu syleyebiliriz. Bunlar; artlandrma havas, iklimlendirme santrali ve yan elemanlar, hava tanm kanallar, fleyiciler ve otomatik kontrol elemanlarndan oluur (ekil 5.2). 3.3.1 artlandrma havas D hava (DH): Mahal dndan alnan hava. hava (H): Mahalde bulunan mevcut hava. Dn havas (DH): Enerji tasarrufu salamak amacyla, belli oranlarda dardan alnan taze hava ile kartrlmak zere, karm odasna gnderilen kullanlm bayat hava. Karm havas (KH): Kartrma odasnda, belli oranlarda d hava ile kullanlm bayat i havann kartrlmasndan oluan sistem havas. Atk hava (AH): Mahalde kullanldktan sonra, ekzosttan darya atlan hava, Bayat hava (BH): Mahalden alnan, kullanlm, oksijen ynnden fakir hava. Temiz hava (TH): klimlendirme santralinde ilenip, istenilen artlara getirilerek mahale kullanlmak zere flenen hava.

37

ekil 3.2 klimlendirme tesisat emas (Doan, 2010)

3.3.2 klimlendirme santralinin ksmlar klimlendirme santrali nitelerin birlemesinden oluan uzunca bir sand andrr. Bu nitelerin her birinin ayr bir grevi vardr. Bunlar srasyla; karm odas, hava filtreleri, stclar, nemlendirme odas, soutucular, hava basma fan, susturucular ve hava kanal balantlar oluturmaktadr. ekil 5.2de bir iklimlendirme santrali ksmlar ve ekil 5.3de gemilerde uygulanan yatay bir iklimlendirme santralinin resmi gsterilmitir. Bu santral istekler dorultusunda yatay veya dikey olarak modellenebilirler. zellikle gemiler gibi alan ihtiyac kstl yerlerde, alann verimli kullanlabilmesi iin dikey tipteki klima 38

santralleri tercih edilirler. ekil 5.4de byle bir dikey santral grlmektedir.

ekil 3.3 Gemide yatay modellenmi bir klima santrali (Aydn, 2012)

ekil 3.4 Gemilerde kullanlan dikey tipteki bir klima santrali (TMS, 2012)

39

3.3.2.1 Hava karm odalar Hava karm odalar deiik amal olarak, deiik fiziki artlardaki havalar kartrarak, yeni fiziki zelliklere sahip olan havay oluturan odacklardr. Hava karm odas iklimlendirme santralinde ekil 5.5de olduu gibi, dn havas ile d havay kartrarak sistem havasn oluturmada kullanlrken, mahal girilerine konan hava karm hcreleri de ayn santralden beslenen yan yana iki mahale farkl zelliklerdeki havann temininde kullanlrlar (Bulut, 2010). klimlendirme santrallerinde enerji tasarrufu amacyla kartrma odasna ihtiya duyulmaktadr. zellikle k iklimlendirmelerinde, d havaya gre daha scak olan i hava darya atlrken, bnyesinde bulundurduu enerjiyi de darya tamaktadr. klimlendirme santrali aracl ile havaya yklenen bu enerjinin, hi deilse bir blmnden faydalanabilmek iin atlan hava belli oranlarda kartrma odalar nda d hava ile kartrlarak, tad enerjiden faydalanlmaktadr. Bylece yeni oluan karm havasn istenilen artlara getirebilmek iin daha az enerji harcanm olmaktadr. Karm havalarnn ayarlanmasnda, karm odasndaki hava girilerine konan kanatkl kapaklar kullanlr. Bu kapaklar karm odasna giren hava oranlarn ayarlar (Doan, 2010)

40

ekil 3.5Hava karm odas (Bulut, 2010)

3.3.2.2 Hava filtreleri Havada bulunan istenmeyen gaz, buhar ya da baka partiklleri ayrtrmaya yarayan cihaz ya da malzemelere filtre denir. Havaya kirlilik veren bu partikllerin aplar 0,001 m ile 500 m arasnda deimektedir. Filtreler kullanm amalar ve tuttuklar toz byklklerine gre ksmlara ayrlrlar. Yksek derecede bir hava temizlii iin pe-pee sralanm kademeli filtreler kullanlmaldr. htiyaca uygun filtre seimi ok nemlidir. Aksi halde kompresrlerin daha fazla g tketmesine neden olabilirler. Filtreleri aadaki gibi snflara ayrabiliriz; Byk tozlar ayrtrmak iin kullanlan kaba filtreler: Bu tip filtreleri de kendi ilerinde iki gruba ayrabiliriz. Bunlar; metal kaba toz filtreleri ve kuru, kaba, lifli plastik ya da cam lifli filtrelerdir. Metal kaba toz filtreleri kaba to zlar tuttuklarndan kirlendikten sonra temizlenip kullanlabilen filtrelerdir. Kuru, kaba,lifli plastik ya da cam lifli filtreler ise 10 m apna kadar olan tozlar tutarlar. Kirlendike atlan ya da temizlendikten sonra tekrar kullanlabilen trleri vardr (Doan, 2010). nce tozlarn ayrtrlmalar iin kullanlan mekanik filtreler: Atmosferde bulunan ve bykl 1 m apna kadar serbest tozlar tutarlar . Piyasada bantlar ya da plakalar halinde kullanma arz edilirler (Doan, 2010). ok ince tozlarn ayrtrlmasnda kullanlan mekanik filtreler: ekirdek bykl 1 mden daha kk olan tozlar ayrtrmak iin kullanlrlar. Kademeli olarak yaplan bu hava filtreleri kaba ve ince tozu birlikte ayrtrmak iin en az kademeli olarak yaplrlar. Elektrostatik hava filtreleri: Elektrikli filtrelerde bir iyonlama sz konusudur. Elektrikli filtreler tozlara elektrik ykleyen pozitif ykl bir volfram tel ile pozitif ve negatif yklenebilen plaka kondansatr formundan olumaktadrlar. Elektro filtr elerin etkisi, havann hzna baldr. Filtreden akan havann hz 1 m/sden kk olmas durumunda, 0,1 m apndaki tozlara kadar ayrtrlabilmektedir.

41

ekil 3.6 klimlendirme sistemlerinde kullanla n filtreler (Bulut, 2010)

ekil 3.7 klimlendirme sistemlerinde filtrelerin sembolik gsterimi (Megep, 2010)

Filtre seim kriterleri Yksek filtrelemeden nce dk verimli bir n filtreleme yaplmas, filtre mrlerini artrmak asndan nemlidir (HSK teknik katalog, 2012). Filtre hcrelerinden sonra manometre kullanlarak basn dm llmelidir. Bu sayede filtre doluluk oran belirlenmeli ve filtre deiimleri bu deer gz nnde bulundurularak yaplmaldr (HSK teknik katalog, 2012). Havann filtreyi by-pass gemediinden emin olunmaldr. Unutulmamaldr ki bir filtre ancak tama balantlarnn kalitesi kadar iyidir (HSK teknik katalog, 2012). Filtreleri kyaslamada toz tutma kapasiteleri gz nne alnmaldr (HSK teknik katalog, 2012). 42

Hepa filtreler santral ierisine yerletirilmemelidir. Hepa filtre kullanlmas gereken durumlarda filtrelerin kanal iine veya menfezlere yerletirilmesi, alma etkinlii asndan daha uygun sonular vermektedir (HSK teknik katalog, 2012). Filtreler, nemlendirme hcrelerinden mmkn olduu kadar uzaa yerletirilmelidir. Su damlacklarnn filtrelere temas etmesi, mikrobiyolojik reme ihtimalini artrd iin sistemin kirlenmesine ve ciddi salk sorunlarnn olumasna neden olabilmektedir (HSK teknik katalog, 2012). Filtrelere reticinin nerisinden daha fazla ykleme yaplmamaldr (HSK teknik katalog, 2012). Yksek verimli filtreleme ve dolu kullanlan filtreler fan iletme maliyetlerini artrmaktadr (HSK teknik katalog, 2012). Fan seimi srasnda, filtrelerin tam dolu ve tam bo hallerine gre hesaplanan basn deerlerinin ortalamas kullanlmaldr (HSK teknik katalog, 2012). Sadece tam bo ya da tam dolu basn kayplar hesaba katlarak yaplan fan seimlerinde sistem, ya istenilen basnc salayamaz ya da ar basnca neden olarak ekipmanlarn zarar grmesine neden olur (HSK teknik katalog, 2012). Filtre zerinde donma olma ihtimali gz ard edilmemelidir. Donma ihtimalinin yksek olduu durumlarda donmay nleyen batarya kullanlmaldr (HSK teknik katalog, 2012). 3.3.2.3 Hava stclar klimlendirme santralinin en nemli elemanlarndan birisi de stclardr. Istclar, konumu ve s kaynana gre snflandrlrlar. Konumuna gre stclar a) n stclar Hava belli scaklklarda belli miktarlarda nem alabilir. Daha fazla nem iin havay stmak gerekir. Bu amala iklimlendirme santralinde nemlendiriciden nce konulan stcya n stc denir. n stlar sadece havaya daha fazla nem yklemek amac ile kullanlrlar. ayet sisteme giren hava yeterince nemli ise, ya da scakl yeterince yksek ise n stc devre d braklr. b) Son stclar Son stc sistem havasnn esas stcsdr. Santralde nemlendiriciden sonra gelir ve mahale verilen havann s ihtiyacn karlamak zere kullanlr. ekil 5.8 de n stclar ve son stclarn konumlar grlmektedir.

43

ekil 3.8 n stclar ve son stlarn klima santralindeki konumu (Bulgurcu, 2 007)

Is kaynana gre stclar a) Scak sulu ve buharl stclar Scak sulu ve buharl stclar yap bakmndan genel olarak ayndrlar. Bu tr stclar demir, bakr ya da alminyumdan yaplmaktadrlar. Istcnn tamam ayn malzemeden olduu gibi, genelde, borular bakr, kanatklar da alminyum olarak imal edilmektedirler. Baz uygulamalarda, alminyum kanatl tasarmlarda, lameller, epoksi ile kaplanarak yksek korozyon direnci salanmaktadr.

ekil 3.9 Scak sulu ve buharl stclar (Doan,2010) b) Elektrikli hava stclar

44

En pratik ve kolay stma ekillerinden biridir. Kk kapasiteli iletmelerde, sulu ve buharl sistemlerin uygulanmasnn msait olmad durumlarda elektrikli stclar kullanlmaktadr. Istc tellerin d yzeyleri neme ve elektrik kaaklarna kar korunmu olmaldr.

ekil 3.10 Elektrikli hava stclar (Doan, 2010) c) Gazl hava stclar Gazl stclarda sistem havas buharl ve sulu sistemlerde olduu gibi, dolayl olarak deil, dorudan gaz yakt kullanlarak stlr. Burada sistem, ekil 5.11deki gibi, gaz yakc ile birlikte dnlmelidir. Kanaln bir ksmnda, soba eklindeki yakcda gaz yaklrk en, hava, dorudan stlr. Bu sistemde hava stmak amacyla brlr ksmnda kullanlan malzemenin kalitesine dikkat edilmeli ve zellikle sya dayankl malzemeler seilmelidir. Ayrca; sistemde tam yanma salanamad takdirde stma duvarlarnda slakln olumas, duvarlarn hzl bir ekilde paslanmasna ve rmesine yol aar. Tam yanmann salanabilmesi iin kazan dairesinin ok iyi havalandrlmas, ya da yeterli derecede hava bacalarnn braklmas gerekir. Ayn ekilde; duman bacasnn da istenilen zelliklere sahip olmas gerekir. Bylece tam yanma olay gerekleeceinden, sistemin verimi de artacaktr. Gazl hava stclarnda s dntrc ksmn kesinlikle szdrmaz olmasna dikkat edilmelidir. Aksi takdirde, stcda kullanm sistem havasna stc gaz atklar karr. Bu da stlan hava ile birlikte kullanm mahaline geleceinden shhat asndan tehlikeli olur. 45

ekil 5.11de gazl tip bir hava stcs grlmektedir.

ekil 3.11 Gazl tip hava stcs (Doan, 2010) d) Soutma makinal hava stclar Soutma makinal hava stclar daha ok kk kapasiteli sistemlerde ekonomik olmaktadr. Soutma makinasnn youturucu (kondenser) ksm kanaln iine, aynen sulu ya da buhar l tip stclarda olduu gibi yerletirilir. Soutma makinas buharlatrcnn (evaporatr) bulunduu ortamdan ektii sy kanal iine konan youturucu vastasyla sistem havasna aktarr. Bylece kanaldan akmakta olan sistem havas soutma makinasnn gc kadar sy ekerek snm olur.

46

ekil 3.12 Soutma makinal tip hava stcs (Doan, 2010)

ekil 3.13 Serpantin sembolleri (Bulgurcu, 2007)

3.3.2.4 Hava soutucular Hava soutucularnn yapm ve kanal iine yerleimi aynen scak su ve buharl hava stclar gibidir. Hava soutucularn, kuru sistem soutma ve slak sistem soutma olarak ikiye ayrabiliriz. Kuru sistem soutma Bu soutma eklinde soutucu akkan ve hava birbirine hi temas etmez. Aralarnda soutucu akkann akt kanallarn cidarlar vardr. Cidarlardan iletim yolu ile havann ss ekilerek soutucu akkana aktarlr ve hava soumu olur. Bu nedenle soutucu akkanla hava arasnda hi temas olmad iin bu sisteme kuru sistem soutma denir. Su ayrmasz yzey hava soutma sistemi Bu sistemde soutucu yzey scakl iylenme noktas scaklnn stnde olduundan soutucu yzeyde bir youma olmaz. Hava soutucuya girerken sahip olduu mutlak nem ile soutucuyu terk eder (Doan, 2012). Su ayrmal yzey hava soutma sistemi Hava soutucularndaki soutucu d yzey scaklnn iylenme noktas scaklnn altnda bulunmas durumunda havadan su ayrmas daima mmkndr. Soutucu iinden 47

akan suyun ve soutucu yzeyinin scakl pe pee gelen borudan boruya deimektedir. Boru says arttka havann scakl derken mutlak nemi de azalmaktadr (Doan, 2012). Kuru sistem soutma donma riski barndrd iin, donmaya kar bir takm nlemlerin alnmas gerekmektedir. Bu amala glikoll bir karmla donma noktasnn drlmesi gerekmektedir. Ancak glikol karml sistemlerde scaklk deerleri dtnden s transfer etkinliinde bir azalma meydana gelmektedir. Seim srasnda bu durum gzden karlmamaldr (HSK teknik katalog, 2012).

izelge 3.4 Glikol karmn oranna gre karmn donma noktas (HSK teknik katalog, 2012).

izelge 3.5 Karm oranna gre teorik C deerleri (HSK teknik katalog, 2012)

48

ekil 3.14 Soutucu serpantin (elikbilek Mhendislik, 2012) Islak sistem soutma nemlendirme odasnda sistem havasna su ya da souk buhar pskrtlerek yaplan soutmaya slak sistem soutma denir. Bu tip soutma ekillerinde sistem ile soutucu akkan daima dorudan temas halindedir. Souk sulu soutmada kanal iinden geen havaya su pskrtlr. Su zerrecikleri ile s alverii yapan havann scakl der. lem srasnda havann i enerjisinde deime olmazken bal nemi ve mutlak nemi ykselir. Souk buharl soutma ynteminde ise havann iine bu kez su deil, souk buhar pskrtlr ve havann scakln drr.

ekil 3.15 Soutucu nitelerin sembolik gsterim ekilleri (Megep, 2010)

3.3.2.5 Nemlendiriciler Nemlendirme nitesi, santral ierisindeki havann mutlak nemini arttrarak ortam havasnn 49

bal neminin kontrol altnda tutulmasn salayan nitedir. Nemlendiricinin seimi iin bilmemiz gereken temel parametre vardr. Bunlar; ilave edilecek nem oran, kullanlabilecek kullanlabilecek buhar veya artlandrlm su temini ve nem kontrol yaplacak mahalin kontrol toleransdr. Balca iki tip adyabatik nemlendirme vard r. Bunlardan bir tanesinde, su, bir hazneden bir kolektore pompalan r ve buradan da sellozik esasl nemlendirme petekleri zerine ince bir film tabakas halinde yaylr. Dier tipte ise klima santrali iinden geen hava akmnn iine direkt pskrtlr. Bu tip nemlendiricilerin g rece snrl etkinlii vardr ve kontrol olana snrldr. Bir dier tip nemlendirme ekli ise buharl nemlendirmedir. Bu tr nemlendirmede su buhar istenilen artlara gre scak ya da souk olmak zere nemlendirme odasndan gemekte olan havann iine verilir. Buharl tip nemlendiriciler, ya bir tesisteki mevcut kazanda retilen buhar n, direkt olarak klima santraline verilmesi veya rezistanslarla, yayg n olarak kullanld haliyle, daldrma elektrotlar n monte edilmi olduu bir plastik silindir i inde suyun, anot-katot prensibiyle bir rezistans gibi kullanlarak, stlmasyla elde edilen buhar n, klima santrali iine yerletirilmi olan buhar datm kolektrleri ile hava akm iine pskrtlmesi ile temin edilir (Hepargil, 2010). Nemlendirme odalarnn kullanm amalarn ksaca aadaki gibi sralamak mmkndr; Havay istenilen deerlerde nemlendirmek. Sisteme giren hava, filtrelerde yeterince temizlenemedii durumlarda havay ykamak. Sistem havasn soutarak nemlendirmek. Sistem havasn starak nemlendirmek. Sistem havasndan nem ekmek Bal nemin kontrol altnda tutulmad ortamlar insan saln gerektii gibi koruyamaz. izelge 5.6 da bal nemin insan salna etkisi zetlenmitir.

izelge 3.6 Bal nemin insan salna etkileri (HSK, 2012).

50

ekil 3.16 Nemlendirme odasnn santraldeki yeri ve konumu (Megep, 2010).

ekil 3.17 Nemlendiricilerin sembolik gsterim ekilleri (Bulgurcu, 2007)

3.3.2.6 Hava kurutucular Mahale verilen havann bazen yksek nem deerlerine sahip olmas ve bazen de havann kuru olmas istenir. Bu gibi hallerde havann nemini istenilen artlara ekmek gerekir. Hava soutulduu zaman nem tutma kabiliyeti azalr ve fazla nem youarak su haline gelir. Sistemde iineden nem ekilen hava son stcda tekrar mahal havas scaklna 51

kadar stlarak mahale flenir. Hava iinde bulunan fazla nem genel olarak soutma ya da sourulma uslleri ile ekilir. Soutma usulyle nem alma iki yntemle gerekletirilir. Bunlar souk yzeyde soutarak nem alma ve hava iine souk su pskrterek nem alma uygulamalardr. Sourulma ile nem alma uygulamasnda ise kanal iine yerletirilen su bu buharn sourucu madde havann nemini alarak havann bal nemini drr. Bilinen en nemli sourma maddesi olarak Silikagel adl higroskopik kimyasal madde kullanlmaktadr. Silikagel maddesi kanaldan gemekte olan havann nemini alrken younlama ss aa kararak havann snmasna sebep olur. Bu nedenle silikagelle hava kurutma usllerinde kurutucudan sonra havay tekrar istenilen scakla soutmak ger ekmektedir.

3.3.2.7 Damla tutucular Nemlendiriciden sonra yerletirilen damla tutucunun grevi, ykama ve nemlendirmede kullanlp havann bnyesine girmemi olan su damlacklarnn k havas devresine nfuzunu engellemektir. Eer sistemde damla tutucu bulunmazsa, havann hzndan dolay oluan kaldrma kuvveti ile nemlendiriciden tanan damlacklar iklimlendirme santralinin dier ksmlarna girerek metal aksamn paslanmasna neden olurlar. Bu yzden, zellikle su pskrtmeli nemlendiricilerde mutlaka nemlendiriciden sonra bir damla tutucu koyulmaldr (Doan, 2010).

ekil 3.18 Damla tutucular (Tms ndustrial Refrigetion katolou, 2012)

52

3.3.2.8 Susturucular Susturucular, klima santralleri ya da havaland rma kanallar ierisinde ses yutumu salayarak ses seviyelerini istenilen deerlere indirmeye yarayan elemanlard r. Ses yutma ilemi, susturucular ierisindeki gzenekli malzeme ile sa lanmaktadr. Susturucular, ses yutma temel g revlerini yerine getirmelerine ramen klima santrali ya da havalandrma kanallar ierisinde hava akndan kaynakl olarak basn kayplarna neden olurlar. Bu sebeple susturucu hcresi ierisine belirli mesafelerde dizilen susturucular n, hava akna dik aln yzeylerinin, minimum basn oluumunu salayacak ekilde tasarlanmas ve b ylece gereksiz basn kayplarnn ortadan kaldrlmas gerekmektedir.

izelge 3.7 Temsili susturucu hcresi iin basn dm analizi (HSK, 2012)

Susturucu hcresinde meydana gelen basn kayplar kurulan deney dzenei iin seilmi olan temsili bir susturucu hcresi iin incelenmitir. Yaplan almalar sonucunda susturucu giri ve k aln yzeylerinin, yuvarlatlm formlu olarak retilmesi gerekti i sonucuna ulalmt r. Bylece susturucu hcresinde meydana gelen basn kayplarnn % 26 orannda azald grlmtr. Ayrca yaplan deneysel al malar sonucunda maksimum ses yutum deerinin de giri ve k yzeyleri yuvarlatlm formlu olan susturucuda meydana geldi i saptanmtr (HSK, 2012).

53

ekil 3.19 Silindirik aln yzeyli susturucu hcresi (HSK, 2012)

3.3.2.9 Fanlar Fan, bir basn fark oluturarak havann akn salayan cihazdr. Fann hareketli eleman olan ark, hava zerinde i yapar ve ona statik ve kinetik enerji kazandrr. Fanlar genel olarak, havann ark zerinden ak dorultusuna bal olarak, aksiyal (eksenel) ve radyal tip olarak snflandrlr. a) Eksenel tip fanlar: Bu tr fanlar pervanelere benzer. Havay dorudan fan iinden geirerek sistem boyunca ilerlemesini salar. Bu tr fanlar pervanelere benzer. Havay dogrudan fan iinden geirerek sistem boyunca ilerlemesini sa lar. 1) Pervane kanatl tip: Alak, orta ve yksek basnl genel stma, havalandrma ve klima uygulamalarnda kullanlrlar. 2) Silindir kanat tip: Alak ve orta basnl sistemlerde ve kurutma ve boyama kabinlerinin egzozlarnda kullanlrlar. 3) Klavuzlu silindir tip: Alak statik basnl, byk hava debileri iin kullanlrlar.

ekil 3.20 Eksenel fan (Megep, 2010)

54

b) Radyal tip fanlar: Radyal tip fanlarda basn fark oluturularak meydana gelen havann hareketi eksenel ynde olmayp santrifuj (merkezka) kuvveti dorultusundadr. Aadaki ekilde eitli radyal tip fanlar gsterilmitir. Radyal tip fanlar radyal (eimsiz) tip, ne eimli kanatl tip, geriye eimli kanat tip ve aerodinamik kanatl tip olmak zere drt ksma ayrlr.

ekil 3.21 Radyal tip fan (Megep, 2010)

Doru tip ve kapasitede fan seimi Egzoz havas az miktarda duman ve toz ieriyorsa, geriye eimli kanatl santrifj veya eksenel fan kullanlmaldr. Egzoz havas hafif toz, duman veya nem ieriyorsa, geriye eimli kanatl veya eksenel santrifj fan tercih edilmelidir. Egzoz havasnda malzeme yk fazlaysa veya bir ilem gerekleiyorsa, uygun fan eksenel santrifj fan olmaldr. Eer egzoz havas patlayc ya da parlayc bir malzeme ieriyorsa, tama sisteminde standartlara ve ynetmeliklere uygun ex-proof malzeme kullanlmaldr. Egzoz havas korozif malzemeler ieriyorsa, tama sisteminde ve fan motorunda uygun malzeme kullanlmaldr veya kaplama yaplmaldr (SGM, 2010). Kapasite Havalandrma sisteminde ve fan ierisinden ne kadar hava geeceini; ayn zamanda havalandrma sisteminin egzoz ksmnda ne kadar bir direnle karlaacamz veya fan verimini bilemeyebiliriz. Bu sebeple aadaki genel bilgiler fan seiminde yardmc olabilir. Fan boyutu performans gereksinimleri dorultusunda belirlenmelidir. Giri boyutu ve 55

konumu, fan arl ve bakm kolayl da gz nnde bulundurulmaldr. En uygun fan boyutu fiziksel alana uymayabilir. Paketlenmi fanlarda motor montaj retici firma tarafndan yaplmaldr. Byk kapasiteli uygulamalarda fan ve fan motor montajnn sisteme ayr ayr yaplmas gerekebilir. Fan hzlar kullanlan motor hzlar ile snrlandrlmtr. Bu yzden kapasite montaj esnasnda belirlenmelidir. Hz ayarlanabilir fanlar havalandrma esnasnda avantaj salayabilir. Bu esneklik baz uygulamalarda nemli olabilmektedir. rnein kapasite deiiminde veya basn gereksinimleri deitiinde fan hznn ayarlanabilir olmas bir avantajdr. Havalandrma sistemlerinde genellikle istenen %80 verimle alan fann seimidir. Seilen motor ise %20lik kayb kapatacak gte olmaldr (SGM, 2010). Frekans Konvertr Klima santrallerinde kullanlan fan motorlar nn ou indksiyon veya asenkron motor olarak da bilinen k sa devreli motorlardr. Tercih edilmelerinin sebebi; fiyatlar nn uygun olmas, az bir bakm masraf gerektirmeleri ve yksek oranda gvenilir olmalar dr. Bu modellerde, motor devrini kontrol alt na almann tek yolu, giri akm (alternatif akm) frekansn deitirmek ile mmkndr. Frekans konvertr de tam olarak bu ii yapmaktadr. Klima sistemleri, nadiren maksimum tasar m debisine ihtiya duymaktadr. Frekans konvertr, klima santrallerinde fan motorunun devrini deitirerek, sistem debisini ayarlamaktad r. Bu sayede sistem iin gerekli taze hava miktar salanrken, yksek oranda elektrik enerjisi tasarrufu elde edilmektedir. Aadaki ekilde mahalin ihtiya durumuna gre debinin deiimi verilmektedir. Frekans konvertr kullanlmayan bir klima santralindeki enerjiye harcanan miktarn ne kadar fazla olabilecei bu grafikten grlebilir.

Tablo 3.1 Mahalin debi ihtiyac deiim grafii (HSK, 2012)

56

3.3.3 Hava kanallar Kanal sistemleri, ierisinden geen hava akna mmkn olduunca az diren gsterecek ekilde tasarlanmaldr. Bir kanal ierisinden geen hava miktar, kanal kesit alanna ve ierisinden geen havann ak hzna gre deikenlik gsterir. Kanal ierisinden geen havann ak hznn dk olmas, hava ile birlikte tanan birtakm tozlarn kmesine ve birikmesine, bu da kanaln zamanla tkanmasna sebep olur. Ayn ekilde kanal ierisinden geen havann ak hznn fazla olmas ise gereksiz enerji sarfiyatna ve toz partikllerin kanal eperlerine arpmasndan dolay eperlerde anmaya sebep olur. (Bilgili, Polat, imek, Yaar, 2005) Havalandrma kanallarnda kk hacimlerde kirletici maddelerin tanmas iin nispeten ok daha byk hacimlerde hava akmna gereksinim duyulur. Gerekli hava ak miktar, ortamdaki kirletici maddeler iin kabul edilebilir seviyelere gre deikenlik gsterir. Uygun ekilde tasarlanm bir kanal sistemi, ortam iin gerekli havay mmkn olduunca az g harcayarak salayabilen sistemdir. Kanal tasarmnda belirleyici olan dier unsurlar ise ilk yatrm maliyetleri, emniyet, bakm masraflar ve havann ortama tanmasnda kullanlan dier ekipmanlarnn salamldr.

3.3.3.1 Kullanm amalarna gre kanallar 1) Taze hava giri kanal: Hava karm odas ile d havay birbirine ba layan kanala 57

teze hava kanal denir. 2) Datm kanallar: klimlendirme santralinde ilenerek konfor artlarna getirilen havay, en az enerji kayb ile istenilen mahalle ulatran kanallara hava datm kanal denir. 3) Toplama kanallar: Mahalde kullanlarak bayatlayan havay evreye zarar vermeden toplayarak mahalden dar alan kanallara da toplama kanallar denir. Toplama kanallar datm kanallarna gre %20 daha kk olmaldr. nk; mahale baslan hava mahalden alnan havadan daha fazla olduu zaman iklimlendirilecek olan mahale evreden artlandrlmam havann girmesi engellenmi olur (Doan, 2010). 4) Dn havas kanal: Gerekli durumlarda mahalden toplanan ve enerji ynnden zengin olan havann bir ksmn karm odasna tayan kanallara dn havas kanal denir (Doan, 2010). 5) Atk hava kanal: Mahallerden toplanan havann bir ksm dn kanal tarafndan alndktan sonra kalan havay dar atan kanala atk hava kanal denir (Doan, 2010). 6) Mutfak hava atma kanallar: Mutfaklardaki hava, yemek buharlar ve yanmadan oluan gazlarla kirlendii iin, bu havann iklimlendirme toplama kanallarna verilmesi kanallarda yalanmaya ve kirlenmeye sebep olacandan zararldr. Bunun iin dorudan dar atlmaktadr ve bu kanallara mutfak toplama kanallar denmektedir (Doan, 2010).

3.3.3.2 Hava kanallar tasarmnda dikkat edilmesi gereken prensipler Sistem, aka daha az diren gsterecek ve daha az trblans oluturacak ekilde tasarlanmaldr. Kare kesitli kanallar yerine daha dk yzey alanna sahip olan, dolaysyla aka daha az diren gsteren yuvarlak kesitli kanallar tercih edilmelidir. Przl, esnek kanallar yerine aka daha az diren gsteren dz, sert kanallar tercih edilmelidir. Kvrml ve dirsekli borular yerine aka daha az diren dz borular tercih edilmelidir. Keskin dnen dirsekler yerine aka daha az diren gsteren kademeli dnen dirsekler tercih edilmelidir. Kanal dallanmalar aka dik girmek yerine al ekilde girmeli; dallar, ana kanala ayn noktadan girmemelidir.

58

ekil 3.22 deal ve ideal olmayan kanal birleim ekilleri (SGM, 2011)

ekil 3.23 Dairesel ve kare kesitli kanallar (SGM, 2011).

ekil 3.24 Dz sert kanallar ve przl esnek kanallar (SGM, 2011).

ekil 3.25 Dz kanal ve dirsekli kanal (SGM, 2011).

ekil 3.26 Aka daha az diren gsteren kademeli dirsekler ve keskin dirsekler (SGM, 59

2011).

ekil 3.27 Aka dik olmayan al birletirme ve aka dik asz birletirme (SGM, 2011).

Klima kanallar balant ekille ri

3.28 Dz kanal paras (Megep, 2010).

3.29 Geni dirsek (Megep, 2010).

60

3.30 Kanal dirsek ayrma (Megep, 2010).

3.31 Kanaldan ift dirsek ayrlmas (Megep, 2010).

3.32 Kanaldan kol ayrlmas (Megep, 2010).

3.3.3.3 Hava kanallarnda yn ve debi kontrol Havalandrma sistemlerinde debi ayar iin ayrc ynlendiriciler ve damperler kullanlmaktadr. zellikle hava datc kanallarn tasarmnda, farkl datm kollarna giden hava miktarn ayarlamak iin, ayrc ve ynlendiriciler etkin olarak kullanlmaktadr (Gney, 2010). Damperleri kullanm amacna gre 3 gruba ayrabiliriz; D hava giri k ve karm damperleri: D hava girileri zerinde oluan diren, konstrksiyona bal olarak deiir. Bunun iin tercihen kk diren kaypl ve yamur suyunun ieri tanmasna izin vermeyen, szdrmazl iyi olan damperler seilmelidir. Minimum d hava giri ve k iin ayr damper blm kullanlmas iyi olur. Maksimum d hava miktar ve ara miktarlarn ayar iin ise tm d hava damper alan 61

kullanlr. Egzoz klar d hava girilerine benzer olarak dzenlenir. Yksek rzgar basnc ile geri ak engellemek iin mutlaka geri-ak damperleri konulmaldr. Egzoz klar, dar atlan kirli havann, temiz d hava giriine kamasn engelleyecek ekilde yaplmaldr (Megep, 2010). -d hava karm kullanlan sistemlerde, egzoz damperlerinin, maksimum d hava damperleri ile ayn hava hznda seilmesi kontrol kolaylatrarak verimi artrr (Megep, 2010).

3.33 Hava damperi (Megep, 2010)

3.34 Hacim damperleri (Bilgili,imek,Polat,Yaar, 2005) Yzey ve by-pass damperleri: Sistem ierisinden geen hava miktarn kontrol etme esasna gre alr. Sistemdeki kan hava ile yzey damperleri kslrken by-pass damperleri alarak gerekli ayarlama yaplr. rnein; eanjrlerdeki buzun d efrostu (eritilmesi) gibi (Megep, 2010). 62

Yangn damperleri: Klima ve havalandrma sistemlerinde, komu duvar geitlerinde kolon ayrmlarnda ve yangn riski tayan santral giri ve klarnda, yal egzoz dumannn olduu kanallarda; yangn ve dumann yaylmasn engellemek iin kullanlr. Bina iinde herhangi bir mahalde kan yangnn komu mahallere sramasn ve mevcut havalandrma sisteminde hava sirklasyonunu kapatarak yangnn krklenmesini nler. Yangn damperleri yangn dayanm srelerine gre K 30 yangn damperi ve K 90 yangn damperi olarak snflandrlmaktadr (Gney, 2010). K 30 yangn damperi minimum 30 dakika aleve dayankldr. Sigortal, yayl, duman sensryle aktive edilen ve duyar elemanl motorlu olarak imal edilmektedir. Hava scakl yaklak 70C ye ulatnda: ya sigorta kopacak veya duyar eleman motorun almasn salayarak yangn klapesini kapatacaktr. Bu sayede hava kanalndan yangn zonlar aras dolam engellenecektir (Gney, 2010). Damperlerin kapal olmas durumu, sistem iin kritik nem arz etmektedir. Santral alr durumdayken elle yap lan damper aklk ayarnda, damperin tamamen kapat lmas durumunda sistem ar yklenir. Bu durumda paneller ve ekipmanlar n zarar grme ihtimali olduka yksektir. Bunun nne gemek amacyla sistem basncn alglayarak, kontrol sistemine sinyal g nderen manometre kullanlmaldr. Bu sayede fan annda durdurularak, sistemin hasar g rmesi engellenmektedir (HSK katoluu, 2012). 3.3.4 fleyiciler Havalandrma tesisatnn u noktasnda menfez veya difz r adn verdiimiz havalandrma aklklar bulunur. Bu aklklardan odalara hava beslenir veya egzoz havas ekilir. ncelikle menfezden beslenen havalandrma havas miktar yeterli olmaldr. Bunun yannda bir menfez; odadaki yaam b lgesinde (insanl b lgede) yaratt ses basn seviyesi, flenen havann hz ve flenen hava ile oda scakl arasndaki farkla ilikili belirli artlar yerine getirmelidir. Klimatizasyon asndan nemli olan bu insanl blge, flemeden yaklak 1,80 m ykseklie kadar olan blgedir. Konfor artlar ve iyi bir hava dalmnn bu blgede sa lanmas nemlidir. Bu blgede de zellikle ense ykseklii olarak tanmlanabilecek dzey en kritik blgedir (Issan, 2004).

63

3.3.4.1 fleyici seiminde bilinmesi gereken temel kavramlar Menfez: Odaya hava giri veya kn salayan zgaral kapak biimindeki akla denir.

3.35 Tek sra kanatl menfez (Dou, 2010) Difzr (anemostat): Besleme havasn farkl ynlerde ve dzlemlerde datan hava k elemandr.

3.36 Kare tavan difzr (Dou, 2010)

3.37 Gemici difzrler (Dou, 2010). zotermik taze hava: Oda scaklndaki havaya verilen isimdir. Btn teknik veriler genelde beslenen hava scaklnn odas scaklnda olduu kabulne gre belirlenir. 64

Basn kayb: Diyagramlardaki basn deeri; 1,2 kg/m3 younluktaki havann difzr veya menfezle ayn byklkte, 1 m uzunlukta dz bir kanaln ucuna balanma halinde menfez veya difzrdeki statik ve dinamik basn kayplarnn toplamn gsterir. Ses seviyesi: Ayn byklkte 1 m dz kanala balanan menfez veya difzr ve plenum kutusunun, 4 d oda snmn de gznne alarak odada yarattklar ses bas seviyeleridir. Ses dzeyi LA , d (A) cinsinden verilmitir. Buna gre menfezin ses g seviyesi LW = LA + KOK olarak bulunabilir. KOK deerleri her menfez iin kataloglarda tablolar halinde verilmitir. Hava at mesafesi: L02 menfez veya difzr merkezi ile hava huzmesinin 0,2 m/s deerindeki son hza ulat noktalar arasndaki en uzun mesafe olarak tarif edilir.

3.38 Hava at mesafesi (Issan, 2010) Yaylma: Maksimum dey yaylma, bv tavan ile son hz 0,2 m/s deerine sahip noktalar arasnda dey dorultudaki en byk mesafedir. Yatay yaylma b h ise 0,2 m/s son hzn yatay dorultudaki en geni yaylmasn gsterir. En byk jet genilii noktas ile menfez/difzr arasndaki mesafe Lb ile gsterilir.

3.39 Yaylma mesafesi (Issan, 2010) Biti hzlar: Snrl bir alanda hava jeti ekirdeinin hz (Vx = (L02 . 0,2) / X) formlyle 65

hesaplanr. Burada X (m), menfez/difzr ile V x (m/s) ekirdek hznn belirlenecei nokta arasndaki mesafeyi gstermektedir. rnein; At mesafesi L02 = 3 m olan bir difzrde jet hznn 0,3 m/s olduu mesafe, X = 3. 0,2/0,3 = 2 m olarak hesaplanr. Coanda etkisi: Eer hava evreleyici bir yatay dzleme, rnein tavana paralel olarak flenirse, hava jeti ile tavan arasnda bir negatif basn oluur. Bu basncn etkisiyle jet tavana yapr. Coanda etkisi denilen bu olay, zellikle souk hava flendiinde byk nem kazanr. Mmkn en byk koanda etkisini yaratabilmek iin, hava her menfezden kk miktarlarda btn tavan boyunca dzgn olarak ve mmkn olan en byk hzda flenmelidir. Coanda etkisi, hzn 0,35 m/s deerinin altna inmesi halinde tamamen kaybolur (Issan, 2010). 3.3.5 Kontrol sistemleri Otomatik kontrol elemanlarnn alma ykn karlayabilmeleri ve emniyetli alma koullarn salayabilmeleri iin pnomatik, elekt rik mekanik ve elektronik kontrol elemanlarnn birlikte kullanlmalar gereklidir. HVAC sistemlerinde en uygun kontrol; sistemin scaklk ve basn deerlerini otomatik kumanda ile ihtiyaca gre ayarlamak, kullanlmayan ortamlar stma ve soutma dzenin e sokarak konfor artlarn salamak ayn zamanda snrl enerji kullanmn ayarlamaktr. Hvac sistemlerinde kullanlan kontrol yntemleri psikrometrik tabanl kontroller olup bu kontrollerin tasarmnda sistemin tamamen kontrol dnlmeli blgesel kont rollerden kanlmaldr. Aksi takdirde sistemden gerekli verim alnamayacaktr (Yakut, Koru, encan, 2011).

3.3.5.1 Mekaniksel kontrol Watt regltr ile buhar debisi kontrol: James WATT tarafndan bulunan bu dzenleyici, buhar makinelerinin devir saylarnn belli aralklarda sabit kalmasn salar. Mafsallara balanan toplar dnme hz etkisiyle savrulur ve manively yukar eker. Manivelnn yukar ekilmesi buhar giriini ksar. Bylece hz azaltlm olur.

66

3.40 Watt reglatr ile buhar debisi kontrol (Bulgurcu, 2007). Aada ki ekil 3.41 ile gsterilen devrede yine bir mekaniksel kontrol sistemi gsterilmektedir. Bir kanaldan su haznesine suyun ak kontrol edilmektedir. Haznedeki su seviyesi dtke klape yukar kalkarak su ilvesine izin verir.

3.41 Su seviye kontrol sistemi (Bulgurcu, 2007)

3.3.5.2 Elektriksel kontrol ekil 3.42deki sistemde pompa, basn anahtar ile kumanda edilir. Skan hava suyu 67

basnla tesisata doru iter. Bu kontrol yntemi btn hidroforlarda kullanlr.

3.42 Su basncnn elektriksel kontrol (Bulgurcu, 2007). Aadaki sistemde termostat, scaklk ykseldiinde klima kompresrne enerji gnderir. Kompresrn almasyla ortam scakl dmeye balar ve istenen kesme scaklna ulaldnda termostat kompresr durdurur. Bu yntem btn kk tip soutucularda, souk depo ve klimalarda kullanlr.

3.43 Ortam scaklnn elektriksel kontrol (Bulgurcu, 2007)

3.3.5.3 Pnmatik kontrol Pnmatik kontrol sistemlerinde, g kayna olarak sktrlm hava kullanlr. ekil 3.44de gsterildii gibi temel sistem unlardan oluur: 68

1. Bir hava kompresr ile onun filtreleri, regltrleri ve basn drme vanalar 2. Pnmatik kontroller 3. Pnmatik hareketlendiriciler (veya operatrler) 4. Btn elemanlar balayan borular Sktrlm hava, her kontrol iin tipik olarak 15 -25 psig sabit basnta beslenir. Fakat kontroller farkl basnlarda beslenirler. Bu kontrol hatt basnc normalde ortalama 8 psigdir. Fakat basn, bu deerin ok altnda veya stnde olabilir. Alt snr 3 psig civarndadr ve st snr 15 psig veya besleme hatt basncndadr.

3.44 Pnmatik kontrol sistemi (Bulgurcu, 2007)

3.4

Klima Sistemlerinin Snflandrlmas

Klima sistemlerini ncelikle merkezi sistemler ve bireysel sistemler olarak ikiye ayrmak mmkndr. Merkezi sistemler; tam haval, tam sulu ve hem haval hem sulu olarak e ayrlr. Tam haval sistemler tek zonlu veya ok zonlu olabilir. Tam su lu sistemler iki ve drt borulu fancoil ve panel sistemleridir. Bunlara taze hava ilave edilince haval ve sulu sistemler elde edilir. Ayrca souk su yerine, dorudan soutucu akkann dolatrld merkezi sistemler vardr. Bireysel sistemleri ise, paket tipi niteler, split cihazlar ve kanall split cihazlar olarak ayrmak mmkndr. 69

3.4.1 Tek zonlu tam haval merkezi sistemler Her zona besleme yapan bir tek klima santral vardr. Oda dndaki bu santralde artlandrlan (filtre edilen, stlan, soutulan veya nemlendirilen) hava kanallarla odaya tanr ve besleme menfezlerinden odaya flenir. Binadaki ok sayda klima santraline ise, bir merkezden scak ve souk su beslenir. Tiyatro, konser salonu gibi tek ve byk hacimlerde uygulanr. Bu sistemlerde ayn santralden birka zonu ayr ayr beslemek de mmkndr. Birka zonlu sabit debili klima santralleri gnmzde fazla uygulanmamaktadr. 3.4.2 ok zonlu tam haval sistemler Ayn klima santralinden ok sayda zon beslenir. Bunun iin her zonda bir VAV kutusu kullanlr. Bu kutulara tek kanalla gelen sabit artlardaki souk hava, zonun ihtiyac kadar debide odaya beslenerek farkl artlar yaratlr. Bu sistemlerde stma iin cihaz knda elektrikle veya scak su ile reheat gerekir. Bir baka zm ise stmann, ayr merkezi scak sulu kalorifer sistemiyle yaplmasdr. Burada ift kanall sistemler de gelitirilmitir. ift kanall sistemlerde bir kanalda scak hava, dier kanalda souk hava bulunur ve karm kutusunda bu havalar zonun ihtiyacna gre kartrlarak odaya beslenir. Ancak ift hava kanall VAV sistemleri ok pahal ve ekonomik olmayan sistemler olarak bilinirler ve ok zel koullar dnda uygulama alan yoktur denebilir. VAV sistemleri oteller, ofis binalar ve alveri merkezleri gibi yerlerde uygulanr. 3.4.3 Tam sulu klima sistemleri Fancoil cihazlar havann fanla hareket ettirildii konvektrlerdir. Fancoil borularndan merkezde hazrlanan scak su veya soutulmu su dolatrlr. Bylece cihaz odaya scak veya souk hava fler. Fancoil sistemleri 2 borulu ya da 4 borulu olabilmektedirler. Tamamen sulu sistemler iinde panel sistemler de bulunmaktadr. En bilinen, panel radyatrlerle scak sulu stma uygulamasdr. Yapnn tavan, deme, duvar gibi bir elemannn panel olarak kullanlmas da mmkndr. zellikle elik panellerle kapl tavann soutucu panel olarak kullanld sistemler ile, iinden borular geirilen demenin stc panel olarak kullanld sistemler daha yaygndr. Ancak tavandan panel 70

stma sistemleri de vardr. Sadece panel stma veya panel soutma yaplabilecei gibi iki borulu veya drt borulu sistemlerle ayn panelin hem stma ve hem de soutma amacyla kullanlmas da mmkndr.Panel sistemlerin hem stma ve hem de soutmada kullanlmas hantal ve ekonomik olmayan bir sistem olarak bilindii iin ok snrl uygulama alan bulabilmitir.

ekil 3.45 Gemilerde kullanlan bir souk su reticisi (Alda, 2006)

3.4.4 Hem haval hem sulu klima sistemleri Istma ve soutma fancoil sistemiyle gerekletirilir. Buna karlk her hacme kanallarla taze hava beslenir. Bu %100 t aze hava bir merkezi santralde n artlandrlr. Egzoz sistemi de merkezi olarak gerekletirilir. 3.4.5 Deiken soutucu akkan debili sistemler Dorudan soutucu akkann (freon gaz) dolatrld merkezi sistemlere deiken soutucu akkan debili sistemleri ad verilmektedir. Burada bir d nitede elde edilen sv soutucu akkan her bir zonda bulunan i nite cihazlarna gnderilir. cihazlarda sv akkan buharlarken ortamdan s eker. Zon kontrol buharlatrlan soutucu akkan miktarnn deitirilmesiyle gerekletirilir. Akkann ters dndrlmesiyle bu nitelerde stma da yaplabilmektedir. 71

ekil 3.46 Gemilerde kullanlan direk genlemeli sistemdeki soutucu akkann soutulduu nite (Aeron, 2012)

3.4.6 Split klima sistemleri Kompresr ve kondenser nitesi bina dna yerletirilir. Evaporator nitesi ise ieridedir. Arada boru balants vardr. nitede oda havas soutulur (veya s pompas tiplerinde snrl olarak stlr). Hava kanall tip split cihazlarda ise; daha gelimilerinde, i nitede soutulan veya stlan hava bir kanal yardmyla i ortama verilir. Istma scak sulu kalorifer sistemiyle de gerekletirilebilir. Radyatrlerde termostatik vana kullanlmaldr. Bu cihazlarda d balant yaplarak taze hava alnabilir ve ortam havalandrlabilir.

3.5

Gemi Tipi Klima Cihazlar

Gemiler iin dizayn edilen klima cihazlar donanma gemileri ve ticari gemiler olmak zere iki ana gruba ayrlrlar. Navy type cihazlarn yapsal zellikleri, yapsal titreim limitleri, filtreleme sistemleri ve test artlar Deniz Kuvvetleri Komutanl ve Savunma Sanayi Mstearl tarafndan hazrlanan artnamelere, gemi snfna, verilen ok iddetine ve istenilen dier artlara gre dizayn ve imalat yaplara sz konusu artlarda test edilir ve bilgisayar ortamnda simlasyonlar yaplr. Bu nedenle genellikle tm gemilerde kullanlan klima cihazlarnda olmas gereken zellikleri ele alacaz. Tm 72

gemiler iin dizayn edilen klima cihazlarnn olmas gereken ortak zell iklerini ve dizayn kriterlerini aadaki gibi sralayabiliriz. D hava art olarak -10 C ile +45 C scaklk ve %85 nispi nem deerlernde, 10 lik ba-k , 25 lik yalpa hareketlerinde Tuzluluk; Havada 1 mg/m3 deniz suyunda %3,5 (ktlesel) Verilen dinamik gemi hareketleri a ltnda alacak ve tm fonksiyonlarn eksiksiz yerine getirecektir. Yukarda bahsettiimiz dizayn parametreleri yerine getirebilmek iin kullanlmas gereken sistem elemanlar Gemilerde kullanlan kondenser tipi deniz suyu soutmal olmal ve deniz suyunun korozif etkisine kar CuNiFe alaml borulardan olumaldr. Ayrca deniz suyu devresinde bakr alaml boru mrnn uzatlmas amac ile tutya bulunmaldr. Ayrca kondenser geminin yalpa hareketlerinde iinden geen likidin dolamnda sorun olmamas iin ift likid kl olmaldr. Klima cihazlarnn almas ile ilgili dier nemli husus k almasdr. zellikle makine kontrol odalarnn k-yaz 23-26 C arasnda tutulmas iin cihazn k aylarnda da altrlmas gerekir. Ancak k aylarnda deniz suyu scakl 10 Clere kadar der. Bu durumda kondansasyon scakl cihaz dizayn artlarnn altna iner ve kompresre evaporatrde buharlaamayan soutucu madde likit halde dnmeye balar. Bu durumun nne gemek iin kondansasyonu salamak zere kondenser deniz suyu giriine kompresr yksek basncndan ikaz alan su reglasyon valfinin montaj mutlaka gerekir. Ayrca yukarda bahsettiimiz soutma devresi otomatiklerinden donma termostat da tehlikeyi haber vermesi ve kompresrn almasn durdurmas asndan nemlidir. Klima cihazlarnn geminin yalpa hareketleri sonucu oluan dinamik ykler, titreimler ve ani kuvvetlere kar geminin yalpa eksenlerinin kesitii noktada konumlandrlmas tavsiye edilir. Ayrca tm bu titreimlere darbelere ve ani kuvvetlere kar daha rijit bir konstrksiyona sahip olmas gerekir. Youma tavalarnn konstrksiyonunun geni serbest su yzeyi olumayacak ekilde dizayn edilmesi gereklidir. Yaam mahalleri klima cihazlar kompakt tip olabildii gibi, klima odasnn byklne gre fan-evaporatrfiltre gurubu klima odasna, kompresr -kondenser grubu makine dairesine konularak condansing-unit olarak da montaj yaplabilir. 73

3.47 Kompakt tip gemi klima cihaz

3.48 Ayrk tip gemi klima cihaz 74

3.49 Gemi tipi klima cihaz balant emas (Alda, 2011) Gemi tipi klima cihazlarnn stclar scak sulu ya da buharl tiptedir. Gemi kazanndan aldklar buharla havay strlar. Blm 3.3.2.3 de konuyla ilgili ayrntl bilgiler verilmitir.

3.50 Gemide kullanlan ayrk tip klima nitesi, hava elleleme nitesi yaa m mahaline yakn bir yere konumlandrlarak enerji tasarrufu salanmtr (Aeron, 2013) 75

ekil 3.51 Deniz tipi klima gaz devresi (Alda, 2011) 4. ASHRAE PSKOMETRK DYAGRAMI

Psikrometri, nemli havann termodinamik zellikleri ile bu zellikleri kullanarak nemli havadaki ilemler ve artlar ile ilgilenen termodinamiin bir daldr. Psikometri iklimlendirme santralinde havann artlandrlmas iin hangi fiziki deiikliklerin nasl yaplaca konusunda kolaylklar salar.

4.1

Temel Termodinamik Denklemler

Kuru hava ktlesi


mh V P T PD 3.484

(4.1)

Su buhar ktlesi

m H 2O

V T

PD 2.169

(4.2)

76

Doyma durumunda buhar ktlesi

mD

V 2.169PD T

(4.3)

Nemli havann ktlesi

V 3.484P 1.315 PD T

(4.4)

Nemli havann younluu

3.484P 1.315 PD T T
zgl nem

(4.5)

0.622

PD P PD

xd

xd

0.622

PD P PD

(4.6)

Nemli havann zgl hacmi Nemli havann zgl hacmi, nemli hava hacminin kuru hava miktarna oran demektir.

v1

V m3/kgkuru hava mH
T R H 2O x P RH R H 2O

(4.7)

v1

(4.8)

Nemli havann zgl entalpisi

H mH h H xm H2Oh H2O
h H = Kuru havann zgl entalpisi
h H 2 O = Nemli havann zgl entalpisi

(4.9)

Karmn zgl entalpisi

77

h1
h1

H mH
hH xh H 2O

(4.10)

(4.11)

h1 x = x kadar nemi olan nemli havann zgl entalpisidir.


hH C P ,H T

(4.12)

h H = Kuru havann zgl ent alpisi


Su buharnn zgl entalpisi

h H 2O
Burada

h B CP,H2OT

(4.13)

h B , su buharnn buharlama entalpisidir. Kuru havann ve su buharnn entalpisi

h1

eitliinde yerine konulursa;

h1

CP,HT x h B CP,H2OT elde edilir.

(4.14)

Burada zgl slar ortalama olarak aadaki gibi alnabilir.


C P ,H 1.006 kJ kggrad C P ,H 2O 1.805 kJ kggrad

(4.15)

4.2

Psikometrik Diyagram ve Tablolar

ASHRAE tarafndan yedi adet Mollier tipi psikrometrik diyagram hazrlanmtr. Bunlardan 1, 2, 3 ve 4 numaral diyagramlarda, atmosfer basnc standart deniz seviyesindeki basn olarak 101.325 kPa alnmaktadr. 5 Numaral diyagram, deniz seviyesinden 750 m (92.66 kPa) ykseklik, 6 numaral diyagram, deniz seviyesinden 1500 m (84.54 kPa) ykseklik, 7 numaral diyagram ise deniz seviyesinden 2250 m (77.04 kPa) ykseklik iin hazrlanmtr. Dier taraftan; 1, 5 ,6, 7 nolu diyagramlar: 0 ile 50 C (normal scaklklar) 2 nolu diyagram: -40 ile 10 C (dk scaklklar) 3 nolu diyagram: 10 ile 120 C (yksek scaklklar) 4 nolu diyagram: 100 ile 1200 C (ok yksek scaklklar) kuru termometre 78

scaklklarna gre dzenlenmitir. Btn bu diyagramlarn karlatrlmas ile aadaki hususlar tespit edilebilir. Verilen bir ya ve kuru termometre scaklklar ifti iin zgl nem ve entalpi deniz seviyesinden olan ykseklikle artarken bal nem ok az deiir. Verilen bir ya ve kuru termometre scaklklar ifti iin atmosferik basnla zgl hacim ok fazla deiir. Pratik olarak zgl hacmin atmosferik basnla ters orantl deitii kabul edilir. Aadaki izelge 4,1de, deniz seviyesindeki (1 nolu diyagram) zellikler ile deniz seviyesinden 1500 m (6 nolu diyagram) ykseklikteki zelliklerin bir karlatrlmas grlmektedir.

izelge 4.1, 1 nolu diyagram ile 6 nolu diyagramn karlatrlmas (Issan, 2006)

Btn bu diyagramlarda entalpi ve zgl nem iin dik koordinat sistemi yerine, eik eksen takm kullanlmtr. Bu diyagram zerinde nemli havaya ait entalpi, zgl nem, kuru termometre scaklklar, termodinamik ya termometre scaklklar, bal nem ve zgl hacim fiziksel deikenleri bulunmaktadr. ASHRAEnin hazrlam olduu kuru termometre scakl 0 ila 50 C arasnda, bal nem 0 (kuru hava) ile 30 g nem/ kgkuru
hava

arasnda deimektedir. Sabit entalpi deiimleri ise

eik olarak birbirine paralel dorular eklinde 1 kJ/ kg kuru hava aralklarla belirtilmi olarak grlmektedir. Kuru termometre scaklklar dz dorular halinde olmasna ramen birbirine tam olarak paralel deildir ve dik durumdan hafife sapmaktadr. Termodinamik ya termometre scaklklar ise entalpi dorularndan biraz farkl olarak eik dorular halinde grlmektedir (Gney, 2010). Doyma erisinin stnde kalan dar bir blge, nemli havann sisli blgesi olarak tanmlanr. ki faz temsil eden bu blgede, sv su zerrecikleri ile doymu nemli havann bir karm grlmekte olup bunlar sl dengededir. Sisli blgedeki sabit scaklk dorular, nemli hava blgesindeki termodinamik ya termometre scaklklarnn uzants ile uyum iindedir. 79

Eer gerekirse bu sisli blge iinde bal nem, entalpi ve termodinamik ya termo metre scaklklar uzatlabilir (Gney, 2010). Diyagramn sol st kesinde grlen yarm dairede iki lek vardr. Birinci lek duyulur snn toplam sya orann gsterirken, ikinci lek entalpi farknn zgl nem farkna orann gstermektedir. Bu yarm dairedeki lekler, psikrometrik diyagramdaki deiimlerin dorultusunu tespit etmek iin kullanlr (Gney, 2010).

ekil 4.1 Deiik iklimlendirme ilemleri (Aydn, 2012)

4.2.1 Psikometrik diyagram zerinde ilem ynleri A: Sabit scaklkta nemlendirme: klimlendirme santralinden geen havaya, nemlendirme odasnda, havayla ayn scaklkta su pskrtlerek yaplan nemlendirme halidir. B: Buharla nemlendirme: Santralden geen havay, kendi scaklndan daha yksek scakla sahip slak buhar ile nemlendirme halidir. Bu durumda havann scakl, entalpisi ve zgl nemi ykselmektedir. C: Duyulur stma: klimlendirme santralinde havann ihtiva ettii nem miktarn deitirmeden, yalnzca stcda havann stlmas ilemidir. D: Adyabatik kurutma: Sourma usulyle havann neminin alnmas halidir. Bu ekilde nem almada kanal iine yerletirilen nem sourucu kimyasal madde kanaldan geen havann nemini ekerken, bir miktar younlama ss aa kar. Bylece hava snrken 80

zgl nemi de der. E: Nem azalmas: Havann kuru termometre scaklnn sabit kalrken bal ve zgl neminin azalmas halidir. F: Nem alma: Hava i noktas scaklnn altna kadar soutulduunda bir miktar nem soutucu yzeyinde youarak sv hale geer. Bylece havann hem scakl ve hem de nemi der. G: Duyulur soutma: klimlendirme santralinden geen havay i noktas scaklnn stnde soutulduu zaman, ihtiva ettii neminde bir deime olmazken, scakl der. H: Adyabatik nemlendirme: Buna ykayarak nemlendirme de denir. Dardan hi s alverii olmadan, nemlendiricide havann nemi ykselirken, kuru termometre scaklnn da dmesi hali.

4.3

Psikometrik Diyagramn Kullanlmas

4.3.1 Kuru termometre scakl Psikrometrik diyagramn alt ksmndaki yatay doru kuru termometre scakln gsterir. Kuru termometre scaklklar ile termodinamik ya termometre scaklklar, doyma erisi ( =1) zerinde ayn deere sahiptir.

ekil 4.2 Kuru termometre scakl (Doan, 2010)

81

4.3.2 Ya termometre scakl


Ya termometre deiimleri de ekil 4.3 de gsterilmitir. Psikrometrik diyagramda eik izgiler halindedir ve tam olarak doru olmasna ramen birbirlerine paralel deildir.

ekil 4.3 Ya termometre scakl (YT) ,(Doan, 2010)

4.3.3 Bal nem ()


Bal nem () erileri, bu diyagramda %10 aralklarla izilmitir. Doyma erisi %100 bal neme kar gelirken, x = 0 yatay dorusu %100 kuru havaya kar gelmektedir.

ekil 4.4 Bam nemim ASHRAE diyagramnda gsterilii (Doan, 2010)

82

4.3.4 zgl nem (x)


Psikrometrik diyagramn sol ksmndaki dikey doru zgl nemi gstermektedir. Dikkat edilmesi gereken bir husus da burada deerler gnem/kgkuru hava cinsindedir.

ekil 4.5 zgl nem (Doan, 2010)

4.3.5 zgl hacim (v)


zgl hacim dorular dz olmalarna ramen bunlar da birbirlerine tam olarak paralel deildir. Bunlar diyagramda 0.01 m3/kgkuru hava hassasiyetle belirtilmitir.

ekil 4.6 zgl hacim erilerinin ASHRAE diyagramnda gsterilii (Doan, 2010)

83

4.3.6 Entalpi (h)

ekil 4.7 Entalpi deiimlerinin ASHRAE diyagramnda gsterilii (Doan, 2010) .

4.3.7 i noktas scakl (youma noktas scakl) (Tyo)


i noktas veya youma noktas scakln bir rnekle aklanacaktr. rnein kuru termometre scakl 30 C, ya termometre scakl 20 C olan bir ortamdaki havay ele alnsn. Bu havann i noktas scakln belirlemek iin ncelikle bu iki noktay aktrlr. Kesime noktasndan % 100 bal nem erisine kuru termometre scaklna paralel bir doru izilir. % 100 bal nem erisiyle birleim noktasndan aaya inilerek kuru termometre scaklna karlk gelen deer okunur. Bu rnekte okunan deer yaklak 15 Cdir. Bu deer i noktas (youma noktas) scakldr (Doan 2010).

ekil 4.8 i noktas scakl (Doan 2010) 84

5.

GEM YAAM MAHALLERNN KLMLENDRME SSTEM TASARIMINA ETK EDEN PARAMETRELER

5.1

Yaam Mahallerinin Saatlik Hava Deiim Saysna ve Kii Ba Saatlik Hava htiyacna Gre D Hava Miktar Tayini

Hava deiim says; mahalin hacmi kadar d havann

mahalde bununan hava ile

deitirilerek, mahal havasnn yenilenmesidir. Saatteki yenilenme miktarna da saatlik hava deiim says denir. Hava deiim says mahallerin kullanm amacna, mahale hava ak ekline vs. gibi bir ok nedenden dolay mahalden mahale gre deiiklik gsterir. Gemi yaam mahallerindeki hava deiim saylarn Trk Loydunun hazrlam olduu hava deiim izelgesinden kolayca renebiliriz. Ancak saatteki tm havalandrma ihtiyalarn saatteki hava deiim saysna bakarak yaparsak, enerji verimlilii asndan kt bir sistem tasarlam oluruz. Mesela 170 m3 hacmindeki bir zabit odasn gz nne alalm. Trk Loydunun hazrlam olduu izelgeye gre hesap yaparsak hava debisini 170*6 = 1020 m3/saat buluruz. Mahalde 2 kiinin yaadn varsayalm. Mahaldeki insanlarn saatlik hava ihtiyacna gre hesap yaparsak hava debisini 2*30 = 60 m3/saat buluruz. Yaptmz pratik hesaptan da grlecei zere hava deiim saysna gre yaplan d hava ihtiyalarnda, toplam debi olduka yksek kmaktadr. Bunun iin iinde insan barnan mahallerin saatlik hava ihtiyacn mahaldeki insanlarn ihtiyac olan d hava miktarna miktarna gre yapacaz. Bunun dnda tuvalet, banyo, amar odas, kurutma odas, mutfak, yemek salonu gibi yerlerin saatlik hava ihtiyacn Trk Loydunun hazrlam olduu izelgeyi baz alarak yapacaz. izelge 5.1 Gemi yaam mahallerindeki hava deiim saylar (Trk Loydu, 2012 ).

85

V Vm

L Vm m 3 h

L : Hava deiim says (defa/h = 1/h =h-1)

V : Mahale flenen hava debisi (m3/h)


Vm : Mahalin toplam hacmi (m3) rnek olarak seilen bir gemideki yaam mahalleri ve yaam mahali lleri izelge 5.2 rnek bir geminin yaam mahali lleri Mahal Ad Mahalin Eni Mahalin Boyu Mahalin Ykseklii Kaptan kk 1.Mhendis odas 2.Mhendis odas 3.Mhendis odas 4.Mhendis 6m 4m 86 3,5 m 1 7m 7m 3,5 m 1 7m 7m 3,5 m 1 8m 8m 8m 8m 3,5 m 3,5 m Mahaldeki nsan Says 1 1

odas 2.Kaptan odas 3.Kaptan odas A odas Mrettebat odas 1 (2 kiilik) Mrettebat odas 2 (2 kiilik) Mrettebat odas 3 (2 kiilik) Mrettebat odas 5 (2 kiilik) Mrettebat odas 6 (2 kiilik) Revir Mutfak Yemek salonu 5m 6m 8m 5m 4m 8m 3,5 m 3,5 m 3,5 m 1 1 10 7m 7m 3,5 m 2 7m 7m 3,5 m 2 7m 7m 3,5 m 2 7m 7m 3,5 m 2 7m 7m 5m 7m 7m 7m 4m 7m 3,5 m 3,5 m 3,5 m 3,5 m 1 1 1 2

87

amar odas 2 adet

6m

3m

3,5 m

amar kurutma odas 2 adet Bfe 1 adet

6m

3m

3,5 m

4m

3m

3,5 m

Kuru kumanyalk odas Tuvaletler 8 adet Banyolar 8 adet

5m

5m

3,5 m

2m

2m

3,5 m

3m

2m

3,5 m

Kaptan kk saatlik hava ihtiyac Vd = 1 kii * 30 m3/h = 30 m3/h 1. Mhendis odas saatlik hava ihtiyac Vd = 1 kii * 30 m3/h = 30 m3/h 2. Mhendis odas saatlik hava ihtiyac Vd = 1 kii * 30 m3/h = 30 m3/h 3. Mhendis odas saatlik hava ihtiyac Vd = 1 kii * 30 m3/h = 30 m3/h

88

4. Mhendis odas saatlik hava ihtiyac Vd = 1 kii * 30 m3/h = 30 m3/h 2. Kaptan odas saatlik hava ihtiyac Vd = 1 kii * 30 m3/h = 30 m3/h 3. Kaptan odas saatlik hava ihtiyac Vd = 1 kii * 30 m3/h = 30 m3/h A odas saatlik hava ihtiyac Vd = 1 kii * 30 m3/h = 30 m3/h Mrettebat odalar saatlik hava ihtiyac Vd = 12 kii * 30 m3/h = 360 m3/h Revir saatlik hava ihtiyac Vd = 8 h-1 * 5 m * 5 m * 3,5 m = 700 m3/h Mutfak saatlik hava ihtiyac Vd = 15 h-1 * 6 m * 4 m * 3,5 m = 1260 m3/h Yemek salonu saatlik hava ihtiyac Vd = 15 h-1 * 8 m * 8 m * 3,5 m = 3360 m3/h amar odalar saatlik hava ihtiyac Vd = 15 h-1 * 2 * 6 m * 3 m * 3,5 m = 1890 m3/h amar kurutma odalar saatlik hava ihtiyac Vd = 25 h-1 * 2 * 6 m * 3 m * 3,5 m = 3150 m3/h Bfe saatlik hava ihtiyac Vd = 15 h-1 * 4 m * 3 m * 3,5 m = 630 m3/h 89

Kuru kumanyalk saatlik hava ihtiyac Vd = 5 h-1 * 5 m * 5 m * 3,5 m = 437,5 m3/h Tuvaletler saatlik hava ihtiyac Vd = 10 h-1 * 8* 2 m * 2 m * 3,5 m = 1120 m3/h Banyolar saatlik hava ihtiyac Vd = 5 h-1 * 8 * 3 m * 2 m * 3,5 m = 840 m3/h Yaam mahalleri iin toplamda 13987,5 m3/h lik bir hava debisinin lazm olduunu syleyebiliriz. Ancak tuvalet, banyo, amar odas gibi yerleri doal olarak da havalandrabiliriz. Ayrca yaam mahallerinin gnn sadece belli saatlerinde kullanldn varsayarsak ihtiyacmz olacak hava debisi deeri bulduumuz deerin neredeyse yarsndan daha aa bir deere decektir. Dolaysyla fan seimi yaparken bu debinin yarsn karlayabilecek bir fan semek daha mantkldr.

5.2

Gemi Yaam Mahalleri Klima Sistemi Tasarm

Gemiler grevleri gerei bir ok farkl blgede alrlar, bu nedenle soutma yk hesaplanrken geminin gitmesi muhtemel en scak blgeye gre hesaplamalar yaplmaldr. Ayn zamanda stma yk hesaplarnda da geminin gitmesi muhtemel en souk blgeye gre hesaplarn yaplmas ve sistemin buna gre tasarlanmas en temel kouldur. Bu amala Trk Loydunun belirlemi olduu deerlere uygun tasarm yaplmaldr. Trk Loydunun uygulanmasn istedii koullar aadaki gibidir: 1) D hava +35C - %70 bal nem, i hava +27C - %50 bal nem (yaz artlar iin). 2) D hava -20C, i hava +27C (k artlar iin). kinci olarak d havann taze hava kanalna giri yapt ksm dar atlan i hava kanalnn kna uzak bir mesafe de konumlandrlmaldr. Taze hava kanal giri az geminin ambar havalandrma akl, makine dairesi havalandrma akl vb. aklklara ve k azlarna uzak bir yere konumlandrlmaldr. rnein kmr tayan bir geminin taze hava giri az kmr ambar havalandrma azna yakn bir yere konulursa yaam 90

mahalinin kirlenmesi kanlmaz olacaktr. Trk Loydunun neride bulunduu yaam mahallerinde ki hava hareketi 0,2 0,3 m/s yi ve egzost zgaralarndaki hava hz 5 m/s yi gemeyecek ekil de tasarlanmaldr. Sistem tasarmna etki eden en nemli parametre ise sistemin enerji verimliliidir. Ayrca kullanlm hava k kanal aznn geminin hareket istikametine ters bir yne konumlandrlmas (yani pupa tarafna bakan ekilde) ve giri kanalnn ise geminin pruvasnn ynne konumlandrlmas sistemin enerji tasarrufu bakmndan ok nemlidir. Bu ekilde konumlandrlmas yaplan giri hava kanal azna pozitif basn salanm olacaktr, k hava kanal azna da mmkn olan en dk basn artlar salanm olacaktr. 5.2.1 Gemi iklimlendirme sistemlerinde enerji tasarrufu uygulamalar 5.2.1.1 Ekonomizer evrimi kontrol Ekonomizer evrimi kontrol, d hava artlarnn istenen deerde olmas durumunda, d havann kullanlarak sistemin soutma yknn azaltlmas asndan faydaldr. rnein d hava scakl soutma amacyla kullanlabilecek seviyede dk ise eer d hava scakl st scaklk limitinin altnda ise, rnein 65 F, taze hava, egzost ve karm damperleleri oda scakln tipik set deeri olan 55, 60 F civarnda tutmak iin konumlanrlar. D hava scakl st scaklk limit set deerini aarsa d hava damperi sadece minimum taze hava sisteme girecek derecede kapatlr ki bu da yaklak %20 taze hava almaya izin verir. Bu arada egzos damperleri taze hava damperleri ile genellikle elenik alt iin kapanr ve bunlara ters alan by-pass damperi ise alr. Bylece dardaki oda havasndan daha scak havann ieriye flenerek daha fazla soumaya neden olmas engellenmi olur (Yakut, Koru, encan 2012).

91

ekil 5.1 Ekonomizer evrimi kontrol (Yakut,Koru,encan 2012).

5.2.1.2 Isnma - son hazrlk kontrol Koullandrlmann yapld periyotta d havaya ihtiya duyulmaz . Bu durumda taze hava ve egzost damperleri kapal kalr. Ancak dn fanl sistemlerde taze hava damperleri kanallarda oluabilecek zararl basn farkn engellemek amacyla minimum miktarda ak tutulur. Aksi takdirde dn fan almasna ramen taze hava damperleri kapal kalaca iin oda iersinde negatif basn oluur ve kanallar bu durumdan zarar grr. Bu amala taze hava damperleri minimum aklkta tutulur (Yakut,Koru,encan 2012). Genellikle gemiler limandayken yaplan bu uygulama sisteme enerji tasarrufu salamas asndan ok nemlidir.

ekil 5.2 Isnma son hazrlk kontrol 92

5.2.2 Gemi yaam mahalleri iklimlendirme sistemlerinin yangn riskini nlemeye ynelik tasarm Gemi yaam mahalleri iklimlendirme sistemlerinin yangnla mcadele konusunda sahip olmas gereken zellikler Trk Loydunun C cildindeki ksm 28 havalandrma blmnde aka belirtilmitir. Bu zellikler aadaki gibidir. Havalandrma sistemlerinin ana giri ve klarna, bir yangn durumunda ilgili mahallerin dndan kapatlabilen, yanmaz malzemeden yaplm yangn kapaklar konulacaktr. Yangn kapaklarnn g tahrikli kumandalar ve uzaktan kumandal kontrolleri iin; korunacak mahallin dndan altrlabilen ikinci bir g tahrikli sistem veya el kumandas salanmal ve kapaklar arza emniyetli tip olmaldr. klimlendirme veya fan odalarnda, fanlar kanala balamak zere yanmaz malzemeden yaplan esnek krkler kullanlabilir. Havalandrma kanallar, youma veya su sramas nedeniyle makinalarda ve donanmda herhangi bir tehlike olumayacak ekilde denecektir. Gerekirse, su tutucular, engel plakasna ve benzeri donanm konulacaktr. Engel plakasna uygun bir ekilde ynlendirilmi etkin su tutucular salanacaktr. Su tutucusunun en alt kanatnda bir dreyn borusu bulunacaktr. Uygun dizaynla ve uygun malzemeler seilerek, fanlarn mekanik bileenlerinin ar derecede snmas ve kvlcm karmas nlenecektir. Fan muhafazas ile fan kanatklar arasndaki emniyet akl, minimum 2 mm. ile snrlanmak zere, kanatk yata i apnn 1 /10unda daha az olmayacak ve muhafaza ile rotorun temasn nleyecek ekilde olacaktr. Maksimum akln 13 mm.den fazla olmasna gerek yoktur. Yukarda belirtilen istekler tanabilir fanlara da uygulanr. Yaama mahallerinin, hizmet mahallerinin, kargo mahallerinin, kontrol istasyonlarnn ve makine mahallerinin cebri havalandrmas, hizmet verilen mahallerin dndaki kolaylkla ulalabilir bir yerden durdurulabilecektir. Bu yerler, hizmet verilen mahallerdeki yangn durumunda, kolayca hasarlanmayacak ve yaama mahalleri ile kargo mahalleri havalandrmas iin kaptan kknde veya dier mahallerin havalandrmas iin makine 93

dairesi k yaknnda olabilecektir. Kuzinelerin egzost kanallar, yaama mahallerinden veya yanc malzemeler ieren mahallerden geiyorsa bunlar, izolasyonlu A snf blmeler eklinde olacaktr. Trk Loydunun belirlemi olduu dzenlemelere ayrntl bir ekilde C cildindeki ksm 28 havalandrma blmnden ulalabilir. 6. SONULAR

Gemi tipi iklimlendirme sistemleri yapsal baz farkllklar ve uygulamalardaki baz farkllklar dnda normal iklimlendirme sistemleriyle hemen hemen ayndrlar. Gemi tipi iklimlendirme sistemlerinin hibirinde soutma kulesi vs. uygulamalar yoktur. Tm gemilerde deniz suyu soutmal kondenserler bulunur. Bunu gemi iklimlendirme sistemlerinin en nemli avantaj sayabiliriz. Gemiye uygulanacak iklimlendirme sistem tasarmnda geminin belli bir konumda sabit olmay ve evre koullarnn deikenlii en nemli tasarm parametleri arasndadr. Gemilerdeki yangn riskleri normal yaplardaki yangn risklerinden daha fazladr. Bu nedenle yangn nleyici tedbirler gemilerde daha fazladr. Gemi iklimlendirme projelerinin geminin kullanm amacna ve alt blgelere gre farklar mevcuttur. Trk Loydunun gemi tiplerine ve altklar blgelere gre koyduu kurallar deimektedir. Trk Loydunun koyduu kriterlere gre sistem projelendirilmeli ve sistem seimi buna gre yaplmaldr. Gemi klima santral seimlerinde salamlk ve rijitlik en nemli seim parametresi olmaldr. Gemi hareketsiz konumda duran bir deniz arac olmad iin sistemin hasarlanmamas ve grevini eksiksiz yerine getirmesi bakmndan salamlk ve rijitlik ok nemlidir. Gemi klima santrallerinin gemideki yerleim yerinin makine dairesinden izole edilmi olmas sistemin verimlilii asndan ok nemlidir. Klima santralinde enerji verimlilii salayan uygulamalardan mutlaka yararlanmaldr. Ortalama byklkteki bir gemide air cond ition sisteminin 150 kW g ektii dnlrse enerji verimlilii salayan uygularn nemi daha iyi anlalacaktr.

94

KAYNAKLAR Doan, H. (2012). Uygulamal Havalandrma ve klimlendirme Esaslar, Sekin Yaynclk, Ankara. Doan, H. (2010). Uygulamal Havalandrma ve klimlendirme Teknii, Sekin Yaynclk, Ankara. Gney, M.. (2010). Klima Teknii, Nobel Yayn Datm, Ankara. Kkahin, F. (2011). Soutma ve klimlendirme, Birsen Yaynevi, stanbul. ALDA Soutma Sanayi A.. (2009). Marin Tip Klima Cihazlar, rn Katalou, stanbul HSK Havalandrma Endstri Sanayi A.. (2010). Klima Santralleri, HSK Teknik Yaynlar No:1, stanbul TMS Industrial Refrigeration (2011). Marine Cooling and Air Condition Units, Technical Katolog, 2011 AERON (2011). Marine Refrigerating for AC-Plant, Technical Catalogue. ZKAYALAR, M., TRKOLU, F. (1995). Klima Sistemleri Seimi ve Uygulamalar. Tesisat Mhendisleri Eitim Seminer Notlar, 1-14, Ankara. ahin, ., Parlak, J., gl.., (2007). Tesisat Mhendislii Dergisi Say: 99 s. 33-36 ZKOL, N. (1999). Uygulamal Soutma Teknii. Makine Mhendisleri odas Yaynlar Yayn no: 708s. Ankara. Yakut, K.A., Koru, M., encan, A. (2000). Hvac Sistemlerinde Kontrol Yntemleri ve Enerji Tasarrufu, V. Ulusal Tesisat Mhendisleri Kongresi ve Sergisi, zmir, s.567 -581. Bulgurcu, H. (2007). Meslek Resmi Sunumlar, Balkesir. Bulgurcu, H. (2005). Soutma lkeleri Ders Notlar, Balkesir Meslek Yksek Okulu, Balkesir. Megep, (2010). Havalandrma Sistemleri Resmi Modl, Gemi Yapm Alan, Ankara. 95

Atlgan, M., Altan, B., Atalay, . (2004). Gei Kanal ve Borularnn Tasarm, V. Ulusal Tesisat Mhendisleri Kongresi ve Sergisi, stanbul, s. 365-378 ATILGAN M., ZTRK H.K., (1999) Borularda, Boru Balant Elemanlarnda ve Gei Borularnda Enerji Kayplar, IV. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi ve Sergisi, zmir s. 547-560. Trk Loydu, (2007). Havalandrma, Cilt C, Ksm 28. Atalay, Y.(2010). Istma, Soutma ve Havalandrma Sistemleri Enerji Verimlilii, Margem Enerji Mhendislik A.. Sunumu. engel, Y., Boles, M. (2008) Termodinamik, 5. Bask, stanbul zkol, N., Uygulamal Soutma Teknii, MMO Yayn: 115, 1998 .

96

ZGEM Doum tarihi Doum yeri Lise Lisans 25.04.1989 stanbul 2003-2007 2007-2013 Erturulgazi Lisesi Y.T. Gemi naat ve Denizcilik Fakltesi Gemi naat ve Gemi Makineleri Mhendislii Blm

97

98

You might also like