Instruktura ng Wikang Filipino

Ponolohiya- ang tawag sa pag-aaral ng mga pattern ng mga tunog ng wika. Ponema- ito ay binubuo ng makabuluhang tunog

Articulatory phonetics- isang paraan upang ilarawan kung paano binibigkas ang mga fonema ng isang wika. Tatlong salik ang kailangan upang makapagsalita ang tao: 1. ang pinanggagalingan ng lakas o enerhiya 2. ang kumakatal na bagay o artikulador 3. ang patunugan o resonador

Ang hangin ang nagiging midyum o pahatiran ng mga alon ng tunog na siya naman nating naririnig.

Mga ponemang katinig

/p/ vs. /b/ /?i . liN/ iling /hi . liN/ hiling /n/ vs. /d/ /no . on/ noon /do . on/ doon /s/ vs. /h/ /si . pag/ sipag /hi . pag/ hipag

/?/ vs. /h/ /ma . ta/ mata

/m/ vs. /b/ /la . wa/ lawa

/w/ vs. /y/

/ba . ta/ bata /la . ya/ laya /n/ vs. /g/ /na . ta/ nata /ga . ta/ gata /l/ vs. /r/ /ku . lot/ kulot /ku . rot/ kurot

/pa . sa/ pasa /ba . sa/ basa /t/ vs. /d/ /ta . tay/ tatay /da. tay/ datay

/k/ vs. /g/ /kuloN/ kulong /guloN/ gulong

Mailalarawan ang mga katinig ng Filipino sa pamamagitan ng limang punto ng artikulasyon: Diptonggo Ito ay magkasamang patinig at malapatinig sa isang pantig. Ang diptonggo ng Filipino ay ay, ey, iy, oy, uy, aw at iw. Klaster o kambal katinig- ang magkasunod na dalawang magkaibang katinig sa isang pantig. /pl/, /tr/,/dr/, /kl/, at /bl/. Pares Minimal- ito ay pares ng salita na magkaiba ang kahulugan ngunit magkatulad ang bigkas maliban sa isang ponema na nasa parehong pusisyon sa salita. sabaw-sabay 1. Panlabi- ang ibabang labi ay dumidiit sa labing itaas. /p,b,m/ 2. Pangngipin ang dulo ng dila ay dumidiit sa loob ng mga ngiping itaas. /t,d,n/ 3. Panggilagid ang ibabaw ng dulo ng dila ay lumalapit o dumidiit sa punong gilagid. /s,l,r/ 4. (Pangngalangala) Velar ang ibabaw ng puno ng dila ay dumidiit sa velum o malambot na bahagi ng ngalangala. /k,g,n/ 5. Glottal ang mga babagtingang ay nagdidiit o naglalapit at hinaharang o inaabala ang presyon ng papalabas na hininga upang lumikha ng paimpit o pasutsot na tunog.

Hal: gulay-kulay

Ponemang malayang nagpapalitan- ang isa sa mga ponema nito ay naipagpapalit ng ibang ponema ngunit hindi naman nagbabago ang kahulugan ng nasabing salita. Hal: kurut- kurot binte-binti

Ang Kaurian ng Palatunugan sa Wikang Filipino: A. Malumay 1. Ito ay binibigkas ng marahan o banayad at walang impit sa lalamunan. 2. Ito ay hindi ginagamitan ng bantas o tuldik. 3. Maaaring magtapos sa patinig o katinig. Mga halimbawa: buhay kawayan kama

halaman

gulay

pagkain

B. Mabilis 1. Ito ay binibigkas ng tuluy-tuloy at walang impit sa lalamunan. 2. Ito ay ginagamitan ng bantas na pahilis. 3. Ito ay karaniwang nagtatapos sa patinig o katinig. Mga halimbawa: buhay mapula katawan marumi makulit dalawa

C. Malumi 1. Ito ay binibigkas ng marahan o banayad ngunit may impit sa lalamunan. 2. Ito ay ginagamitan ng bantas na paiwa (). 3. Ito ay karaniwang nagtatapos sa patinig. Mga halimbawa: makata sakali muta puno suka bata

D. Maragsa 1. Ang diing maragsa ay binibigkas ng tuluy-tuloy ngunit may impit sa lalamunan. 2. Ito ay karaniwang nagtatapos sa patinig. 3. Ang bantas na ginagamit ay pakupya (^). Mga halimbawa: dugo sampu kaliwa dukha wala ginto

ARALIN 2 MORPOLOHIYA

Morpolohiya Sa linggwistika, kilala din sa katagang palabuuan. Tawag sa pag-aaral kung paanong ang bawat bahagi ng salita ay pinagsasama-sama upang makabuo ng salita. Ito ay pag-aaral ng istraktura ng mga salita at ng relasyon nito sa iba pang mga salita.

Morpema pinakamaliit na yunit ng wika na may kahulugan. Ito ay maaaring salita o bahagi lamang ng salita. Ang morpema ay laging may kahulugang taglay sa sarili.

Halimbawa: mabait = ma- + bait matalino = ma- + talino

Anyo ng morpema Morpemang salitang ugat binubuo lamang ng salitang ugat. Ito ay mga salitang-hubad dahil sa hinubaran ang salita ng panlapi o walang kasamang panlapi. malayang morpema, ito ay maaaring makapag-isa o may taglay na kahulugan kahit walang kasamang panlapi.

Halimbawa: Itlog, langit, bahay, yaman, talino, diwa, sulat, atbp. Morpemang binubuo ng panlapi ang mga panlapi, kahit hindi buong salita, ay mayroon parin kahulugan dahil sa dumadagdag ito sa kahulugan ng salitang ugat. di-malayang morpema; hindi makikita ang tiyak na taglay na kahulugan hanggang hindi naisasama sa ibang morpema.

Halimbawa: ma- + bait ma- + talino

Mga uri ng morpema Morpemang may kahulugang leksikal mga morpemang may natatanging kahulugan na madaling malaman. Content-morphemes Open class, dahil sa maari itong madagdagan ng mga bagong salita. Halimbawa: dahon, ganda, lakad, at karunungan

Morpemang may kahulugang pangkayarian Mga morpemang nag bibigay ng impormasyon tungkol sa gramatikal na gamit sa pamamagitan ng pag-uugnay ng mga salita sa pangungusap. Ito ay nakapagpapalinaw ng kahulugan ng buong pangungusap. Function-morphemes Close class, dahil sa hindi ito nadadagdagan ng mga bagong miyembro. Halimbawa: ang, si, ng, sa, pero, dahil, kung, kahit, atbp.

Mga Pagbabagong morpoponemiko Ito ay tumutukoy sa alin mang pagbabagong nagaganap sa karaniwang anyo ng isang morpema dahil sa impluwensiya ng kaligiran nito. Ang nakaiimpluwensiyang ponema ay maaaring yung sinusundan ng morpema o yung sumusunod dito, bagamat karaniwang nang ang sinusundang ponema ang nakaiimpluwensiya.

Uri ng pagbabagong morponemiko

1. Asimilasyon

 Pagbabagong karaniwang nangyari sa tunog na /n/ sa mga panlaping pang-, mang-, hing- o sing- dahilan sa impluwensiya ng kasunod na tunog. Halimbawa: pang- + bansa = pangbansa = pambansa mang- + bola = mangbola = mambola sing- + tamis = singtamis = sintamis

2 uri ng Asimilasyon 1.1 Asimilasyong di ganap Ito ang pagbabagong nagaganap sa pusisyong pinal ng isang morpema dahilan sa impluwensiya ng kasunod na tunog.

Halimbawa: pang- + tukoy = pangtukoy = pantukoy mang- + dukot = mangdukot = mandukot sing- + puti = singputi = simputi mang- + bola = mangbola = mambola

1.2 Asimilasyong ganap Minsan, bukod sa parsyal o di-ganap na asimilasyon, nawawala pa rin ang unang tunog ng salitang nilalapian.

Halimbawa: pan- + talo = pantalo = panalo mang- + kuha = mangkuha = manguha

2. Pagkawala ng Ponema Nawawala ang huling patinig ng salitang-ugat kapag nilagyan ito ng hulapi. Halimbawa: tira + -an = tirahan = tirhan dakpin [dakip] [-in] sarhan [sara] [-an] kamtan [kamit] [-an]

3. Paglilipat-diin Ito ay nagaganap kapag ang salitang-ugat ay hinuhulapian. Halimbawa: sira:in [si:ra] [-in] hawa:kan putu:lin

[ha:wak] [-an] [pu:tol] [-an]

Subuking bigkasin ang mga sumusunod na salita: iwas sira lapat

Ngayon, bigkasin ang nilapiang mga salita: iwasan 4. Pagbabago ng ponema may mga tunog na nagbabago sa ponema Halimbawa: ma- + dami = madami = marami ma- + dapat = madapat = marapat Madikit sticky at hindi marikit lovely sirain lapatan

5. Pagkakaltas ng ponema Nangyayari ang pagbabagong ito kung ang huling ponemang patinig ng salitang-ugat ay nawawala kapag nilalagyan ng hulapi. Halimbawa: takip + -an = takipan = takpan sara + -an = sarahan = sarhan

PAGBUBUO NG MGA SALITA 1. PAGLALAPI 2. PAG UULIT 3. PAGTATAMBAL NG SALITA

1. PAGLALAPI 2. - sa pagkakapit ng ibatibang uri ng panlapi sa isang salitang-ugat, nakabubuo ng ibat-ibang salita na may kani-kaniyang kahulugan. 3. Halimbawa: 4. 5. 6. 7. 8. TUBIG ma- + tubig = matubig [ maraming tubig ] pa- + tubig = patubig [ padaloy ng tubig ] tubig + -an = tubigan [ lagyan ng tubig ] tubig + -in- = tinubig [ pinarusahan sa tubig ]

2. PAG-UULIT - isa pang paraan ng pagbuo ng salita mula sa morpemang salitang-ugat. - ang pag-uulit ay maaaring ganap, parsyal o maaaring pareho. Halimbawa: a. Pag-uulit na ganap kapag ang salita ay inuulit. Salitang-ugat taon bahay araw Pag-uulit taun-taon bahay-bahay araw-araw

b. Pag-uulit na Parsyal kapag ang bahagi lang ng salita ang inuulit.

Salitang-ugat usok balita tahimik c. Pag-uulit na parsyal at ganap Salitang-ugat sigla

Pag-uulit uusok bali-balita tahi-tahimik

Pag-uulit masigla-sigla

saya matuto

masaya-saya matuto-tuto

Samantala, sa pagtatambal rin ng dalawang salitang-ugat ay maaari namang makalikha ng ikatlong kahulugan. Halimbawa: basag + ulo = basagulo anak + pawis = anakpawis dalaga + bukid = dalagambukid

. PAGTATAMBAL NG SALITA

- isa pang paraan ng pagbubuo ng salita ay ang pagsasama ng dalawang morpemang salitang-ugat. Tinatawag itong tambalang salita. Sa pagsasama ng dlawang salitang-ugat maaaring manatili ang kahulugan ng dalawang-salita. a. Inilalarawan ng ikalawang salita ang unang salita Halimbawa: taong-bundok, kulay-dugo b. Tinatanggap ng unang salita ang ginagawa ng unang salita Halimbawa: ingat-yaman, pamatid-uhaw c. Ipinapakita ng ikalawang salita ang gamit ng unang salita Halimbawa: bahay-aliwan, silid-aralan d. Isinasaad ng ikalawang salita ang pinagmulan ng unang salita Halimbawa: batang-lansangan, kahoy-gubat e. Kasabay o katimbang ng ikalawang salita ang unang salita Halimbawa: urong-sulong, lulubog-lilitaw