UNIVERZITET U SARAJEVU FAKULTET ZA SAOBRAAJ I KOMUNIKACIJE

SEMINARSKI RAD
Dijagnostika cestovnih vozila
Tema Vrste motornih ulja i njihovo oznaavanje

Profesor:

Student:

Sarajevo; 2011. god.

SADRAJ
UVOD......................................................................................................................................... 2 1. Zadaci motornog ulja u SUS motoru ...................................................................................... 3 2. Motorno ulje ........................................................................................................................... 5 2.1. Aditivi .................................................................................................................................. 6 2.2. Vrste motornih ulja u odnosu na porijeklo ......................................................................... 8 2.2.1. Mineralno ulje ................................................................................................................. 8 2.2.2. Sintetiko ulje .................................................................................................................. 8 2.3. Vrste motornih ulja u odnosu na viskoznost ...................................................................... 9 2.3.1. Monogradno ulje ............................................................................................................. 9 2.3.2. Multigradno ulje ............................................................................................................ 10 2.4. Standardi za klasifikaciju motornih ulja ........................................................................... 12 2.4.1. API ................................................................................................................................. 12 2.4.2. ILSAC ............................................................................................................................ 14 2.4.3. ACEA ............................................................................................................................ 14 2.4.4. OEM .............................................................................................................................. 16 3. Osnovne mjere odravanja sistema za podmazivanje .......................................................... 17 ZAKLJUAK........................................................................................................................... 19 LITERATURA ......................................................................................................................... 20

UVOD
Motorno ulje koje koristimo u automobilima moe biti razliito. Koje vrste motornog ulja postoje i kako ulje pomae motoru te koje su njegove karakteristike zavisi od mnogobrojnih faktora. U narednim poglavljima e biti opisani sastav i porijeklo motornog ulja, njegove osobine kao i osnovni zahtjevi koje motorno ulje mora ispunjavati u pogledu standarda propisanih uglavnom od proizvoaa motora. Svako motorno ulje zapoinje kao baza, to je njegov osnovni i veinski dio, osim baze motorno ulje sadri i aditive (dodatke) koji se mijeaju s ciljem poboljanja osobina motornog ulja. Svako motorno ulje bilo ono kvalitetnije ili loije, skuplje ili jeftinije mora ispunjavati osnovne zahtjeve u pogedu fiziko-hemijskih osobina, te mora biti svrstano u jednu od klasa po meunarodnoj klasifikaciji. Stalna poboljanja fizikih, hemijskih i ostalih radnih karakteristika motornih ulja dogaala su se i zahvaljujui tehnolokom razvoju motora SUS. Konstruktori motora su nakon svake tehnoloke promjene na motorima SUS postavljali i dodatne zahtjeve za njihovo podmazivanje, odnosno zahtijevali su dodatnu kvalitetu motornih ulja te su paralelno s tim nastajali novi standardi za motorna ulja. Takvi su zahtjevi doveli do uvoenja oznaka za viskozne gradacije i nivo kvaliteta motornih ulja. Njima se u prvom redu propisuju uslovi i testovi koje motorno ulje mora zadovoljiti da bi se svrstalo u odreenu kategoriju za odreene tipove motora i uslove njihovog rada. Ni jedno ulje nije u stanju trajati vjeno i podmazivati motor u toku itavog njegovog ivotnog vijeka. Svako motorno ulje zahtijeva periodinu zamjenu a sistem za podmazivanje SUS motora odravanje.

1. Zadaci motornog ulja u SUS motoru

Da bi motor automobila ispravno funkcionisao i bio dugotrajan motorno ulje mora ispuniti nekoliko osnovnih zadataka: Podmazivanje Glavna funkcija motornog ulja je da omoguci lake klizanje jedne povrine po drugoj, tj. da se smanji trenje. Smanjivanjem trenja, smanjuje se habanje djelova motora i tedi energija. Do najveeg habanja motora dolazi prilikom pokretanja prije nego ulje dosegne do svih kritinih dijelova. Kada se motor zagrije, ulje ne sme postati previe rijetko jer uljni film mora biti dovoljne debljine za kvalitetno podmazivanje. Otpor ulja prema teenju se naziva viskoznost. Ulje niske viskoznosti obicno nazivamo rijetkim, a ono visoke viskoznosti gustim. Uticaj temperature na viskoznost motornog ulja je vrlo razliita, zavisno od vrste ulja. Da bismo opisali kako promjene temperature utiu na viskoznost nekog ulja koristimo se indeksom viskoznosti (VI). Vii indeks viskoznosti znai manju promjenu viskoznosti u nekom temperaturnom rasponu. Sva multigradna ulja, a posebno sintetika imaju vrlo visoki indeks viskoznosti. Ona su dovoljno rijetka za lagan start pri niskim temperaturama, a opet ostaju dovoljno gusta na visokim temperaturama za kvalitetno podmazivanje zagrijanog motora. Viu cijenu sintetikih ulja viestruko nadmauju koristi i utede koje ona omoguavaju. Neistoe, talozi i proizvodi oksidacije poveavaju viskoznost ulja (ulje postaje sve gue) dok prodiranjem goriva u ulje viskoznost ulja opada (ulje se razreduje). Ovo objanjava zato se ulje mora mijenjati u redovnim razmacima, koji su navedeni u knjiici proizvoaa vozila. Odvoenje toplote Energetska korisnost savremenih motora kree se do 40% to znai da se priblino 60% ukupno razvijene toplotne energije, nastale sagorijevanjem goriva u motoru, odvodi u okolinu preko sistema za hlaenje motora. Dok se gornji djelovi motora hlade tako da se toplota prenosi direktno na rashladno sredstvo, pokretni djelovi motora, poput koljenastog vratila, leajeva, bregastog vratila, klipova i sl. hlade se protokom ulja. ak 5-10% ukupno razvijene toplote odvodi se preko ulja, te se potom preko dijelova motora prenosi na rashladno sredstvo. Odvoenje toplote putem ulja naroito je izraeno kod motora hlaenih zrakom. Pri tome kljunu ulogu ima nesmetani dotok velikih kolicina ulja i njegova sposobnost da na sebe primi to veu koliinu toplote. Odravanje istoe motora Zbog cijelog niza razloga, gorivo u benzinskim i dizel motorima ne sagorijeva u potpunosti. Jedan dio nesagorjelog goriva ulazi u cijeli niz sloenih hemijskih promjena i pod odredenim uslovima formira a i gare. Vei dio nesagorjelog goriva odlazi kroz izduvni sistem u obliku ai, ali jedan dio se probije izmeu klipa i cilindra te dospijeva u kuite motora. Spajanjem ai i vode, nastaje talog (mulj) a u odredenim uslovima i slojevi laka na dijelovima motora. Talozi zatvaraju uljne kanale i time smanjuju njegov protok. Slojevi lako smanjuju zazore, smanjuju protok ulja i uzrokuju sljepljivanje i smetnje u radu dijelova motora. Bazna ulja imaju vrlo ogranienu sposobnost spreavanja formiranja taloga, pa su zato sastavni deo paketa aditiva i deterdenti, koji imaju zadatak da uklone postojee taloge i sprijee nastajanje novih, te disperzantni aditivi koji imaju zadatak da netopive estice dre rasprene u ulju. Te su estice tako fino rasprene u ulju da mogu nesmetano prolaziti izmeu bliskih povrina kao i kroz filter za ulje. Ove vrste neistoa se uklanjaju prilikom zamjene ulja. Zatita od korozije Kvalitetno motorno ulje smanjuje habanje dijelova motora na taj nain to spreava dodir kliznih povrina. Uprkos tome jo uvijek moe doi do hemijskog troenja, tj. korozije.

Jasno je da motorno ulje ne smije izazivati koroziju, ve mora tititi povrine u motoru od bilo kakvog oteenja koje bi mogle izazvati voda, kiselina ili druge tetne neistoe koje se mogu nai u motoru. Motorno ulje titi od korozije na dva razlicita nacina: ono prekriva sve povrine i time stvara fiziku barijeru koja spreava korozivne materije da otete povrine motora, u motorno ulje se dodaju inhibitori korozije koji reaguju s korozivnim materijama i neutralizuju ih Pomaganje pri zaptivanju (odravanje kompresije) Povrine klipnih prstenova, sjedita ventila i cilindara nisu u potpunosti glatke, to bi se jasno moglo vidjeti pod mikroskopom kao mali vrhovi i doline. To je razlog zato u potpuno novom ili renoviranom motoru, potronja ulja e esto biti relativno velika sve dok se ove povrine ne izglade i omogue ulju da dobro zaptiva. Sami prstenovi nikada ne mogu u potpunosti sprijeiti produvavanje, nastalo uslijed visokog pritiska pri sagorijevanju i kompresiji, u kuite motora gdje vlada nii pritisak. Motorno ulje ispunjava ove neravnine i znaajno poboljava zaptivanje.

2. Motorno ulje
Kao rezultat prerade nafte u rafineriji dobija se bazno ulje, koje nije pogodno za podmazivanje SUS motora jer ima veoma loa fiziko-hemijska svojstva. Da bi se svojstva ulja poboljala, baznom ulju se dodaju sintetike hemijske materije - aditivi. ematski to izgIeda ovako:

bazno ulje + aditivi = motorno ulje

Bazno ulje, ili jednostavno baza, ini 80% motornog ulja dok su 20% aditivi. Fiziko hemijske karakteristike ulja Viskoznost je jedna od najvanijih veliina u tehnici podmazivanja. Viskoznost je mjerilo teljivosti i predstavlja unutranji otpor kretanju slojeva tenosti. Viskoznost je promjenljiva veliina. S promjenom temperature i pritiska mjenja se viskoznost. to je temperatura via, viskoznost je manja, tenost je rjea. Zato je potrebno da se uz podatak za viskozitet naznai i temperatura na kojoj je ona izmjerena. Indeks viskoziteta (V. I. - Viscosity index) je relativan broj koji pokazuje kako se viskozitet ulja mijenja sa porastom ili snienjem temperature. Stinite je temperatura na kojoj ulje hlaenjem prestaje biti tekue. To je veoma vaan podatak za upotrebljivost ulja kod podmazivanja na niskim temperaturama, a izrazava se u . TBN (total base number - totalni bazni broj) je broj koji nam govori o alkalinosti ulja. Naime, da bi se uklonilo tetno djelovanje produkata sagorijevanja goriva i nastalih kiselina, potrebno je da motorno ulje izvri njihovu neutralizaciju. Veliina vrijednosti TBN-a kod svjeih ulja odreuje se s obzirom na primjenu motornog ulja, odnosno direktno je vezan za motor (diesel, Otto) kao i gorivo (sadraj sumpora i halogenih materija). Praktino on predstavlja koliinu KOH u mg potrebna za neutralizaciju 1 g ulja. Tako na primer, kod brodskih motora gde se koristi gorivo sa velikim proentnim sumporom TBN ide ak do vrednosti 100. Tokom upotrebe motornog ulja njegov TBN pada, pa se namee pitanje o granici iskoritenja alkalnog potencijala. Vrijednost TBN 1 smatra se donjom granicom, to znai da ispod ove vrijednosti ulje treba mjenjati. Savremena kvalitetna motorna ulja su koncipirana tako da im TBN tokom upotrebe rijetko kad padne ispod 50% od poetnog iznosa. Plamtite je temperatura na kojoj se ulje pri stalnom zagrijavanju i pribliavanju otvorenog plamena u posebnoj posudi, prvi put zapali. Kod svjeih motornih ulja kree se oko 200-250 , a kod rabljenih ulja zbog razrijeenja gorivom moe se i znatnije spustiti. SHEAR stabilnost ulja, multigradna ulja imaju kao dodatak polimere za poveanje indeksa viskoziteta, koji se zovu impruveri viskoziteta. Tokom eksploatacije motornog ulja dolazi do pada viskoziteta usljed lomljenja molekula impruvera viskoziteta. Laboratorijsko ispitivanje promjene viskoziteta multigradnih ulja vri se po metodi DIN 51382 (test za SHEAR stabilnost mazivnih ulja koja sadre polimere). Postupak se sastoji u proticanju motomog ulja kroz posebnu aparaturu u odreenom vremenskom periodu. Pri prolazu kroz rasprskiva aparature dolazi do lomljenja molekula impruvera viskoziteta. to je postotak pada viskoziteta manji, to je SHEAR stabilnost ulja vea, odnosno motorno ulje je bolje. Savremeno motorno ulje mora posjedovati sljedee osobine: sposobnost podmazivanja pokretnih djelova u kontaktu, koji su izloeni visokim temperaturama i visokim promenljivim pritiscima

 sposobnost zaptivanja toplih i pod pritiskom (izduvnih) gasova sposobnost odvoenja toplote s klipova, turbokompresora, leaja itd. sposobnost odravanja istoe motora razgraivanjem produkata sagorevanja i njihovom odravanju u rasprenom stanju sposobnost neutralizovanja kiselina koje nastaju u procesu rada motora, te zatita djelova motora od korozije sposobnost odravanja svoga kvaliteta podmazivanja bez obzira na zagaenje proizvodima sagorjevanja - gorivom, sve do trenutka zamjene.

2.1. Aditivi
Aditivi za poboljanje indeksa viskoznosti (impruveri) Dobro rafinirana ulja imaju indeks viskoznosti neto vei od 100. Znatno vei I.V. (od 150 do 180) postie se dodatkom aditiva. Kao aditivi iz ove grupe upotrebljavaju se polimeri, npr.poliizobutilen, polimerni esteri metakrilne kiseline i viih masnih alkohola (polimetakrilati) te etilen/propilen kopolimeri. Ovi aditivi imaju vei uinak na uljima visokog I.V., pa se stoga obino primjenjuju za poboljanje viskoznosti dobrih baznih ulja, najee u koliini oko 5 %. Dodatkom ovih aditiva povea se i viskoznost ulja, pa se oni radije upotrebljavaju za legiranje manje viskoznih ulja ili multigradacijskih ulja. Mehanizam djelovanja ovih aditiva temelji se na razliitim konformacijama polimernih molekula pri niskim i visokim temperaturama. Pri radu motora temperatura se mijenja od -40 do +180 C Porastom temperature viskoznost se jako smanjuje i istovremeno se mijenja i konformacija polimernih molekula (poveava se prosjena dimenzija klupka tj. hidrodinamika zapremina) ime se kompenzira smanjenje viskoznosti. Pri sniavanju temperature dogaa se obrnuto. Aditivi za za snienje krutita (stinita) (depresori) Deparafinacijom ulja snizi se njihovo stinite do -5 C. Dodatkom aditiva moe se sniziti I vie tj. ispod -18 C. Primjer djelovanja jednog aditiva: Dodatak aditiva/% 0,1 0,3 0,5 1,0 Srednje snienje stinita/C 6 12 17 21

vrsti parafini su pri normalnim temperaturama otopljeni u uljima, dok se pri niskim temperaturama mogu iz njih izluiti. Izluuju se u obliku igliastih kristala koji se meusobno povezuju i tvore neku vrstu spuvaste strukture kojoj su upljine ispunjene uljem pa je sprijeeno njegovo teenje. Aditivi stvaraju neku vrstu zatitnog filma na povrini parafinskih kristala u asu kada se ovi poinju izluivati iz ulja. Tako sprijeavaju povezivanje kristala a ne kristalizaciju, pa nastaju samo vrlo sitni kristali koji nemaju veliku koheziju. Kao aditivi ove grupe koriste se: kopolimer etilen/vinilacetat te polimerni esteri metakrilne kiseline i viih masnih alkohola. Aditivi za sprijeavanje oksidacije (antioksidanti) Svi ugljikovodici reaguju s kisikom ako su u kontaktu sa zrakom pri dovoljno visokim temperaturama kroz dovoljno dugo vrijeme. Na primjer, motor s unutranjim sagorijevanjem idealan je stroj za oksidaciju, jer se u njemu motorno ulje intenzivno mijea sa zrakom, esto pri visokim temperaturama i kroz dugo vrijeme, tj. izmeu dva perioda izmjene ulja. Proces oksidacije ubrzava se porastom temperature, ali ga pospjeuje i katalitiko djelovanje eljeza, bakra i olova, koji su naroito aktivni katalizatori oksidacije. Oksidacija ugljikovodika je

vremenski proces tokom kojeg se spajanje s kisikom dogaa postepeno, te pojedini ugljikovodici pritom mijenjaju svoju hemijsku strukturu i u raznim fazama tog procesa prelaze u proizvode oksidacije veeg ili manjeg sadraja kisika. Smatra se da u prvoj fazi oksidacije ugljikovodika nastaju peroksidi, koji katalitiki djeluju na daljnji tok oksidacije. Jedan od glavnih konanih proizvoda oksidacije parafinskih ugljikovodika jesu organske kiseline koje daljnjom oksidacijom prelaze u kiseline sline masnima, npr. stearinsku ili ak u sloene okso kiseline. Uz kiseline nastaju takoer i drugi spojevi. Kiseline male molekulne mase (mravlja, octena) djeluju veoma korozivno na neke metale, dok se oksi kiseline dalje pretvaraju u viskozne proizvode topljive u ulju i doprinose poveanju njegove viskoznosti. Slini proizvodi nastaju i oksidacijom naftenskih ugljikovodika. Najlake oksidiraju aromatski ugljikovodici a njihovi proizvodi oksidacije stvaraju u ulju netopljive tvari u obliku smola I taloga. Inhibitori oksidacije umanjuju, odnosno usporavaju procese oksidacije ugljikovodika u mazivim uljima. Smatra se da oni sprijeavaju stvaranje peroksida nastalih u poetnoj fazi oksidacije, ili tanije, razgrauju te perokside, te na taj nain iskljuuju njihov katalitiki uticaj. Svi su inhibitori oksidacije u ulju topljivi organski i organo-metalni spojevi i mogu se podijeliti na sljedee glavne skupine: 1. sumporni spojevi (tioli i sulfidi) 2. fosforni spojevi (alkil i aril fosfiti, te lecitin) 3. sulfo-fosforni spojevi (ditiofosforne kiseline) 4. aromatski sekundarni amini i supstituirani fenoli (npr. 2,6-diterc-butilfenol) Aditivi za sprjeavanje korozije (inhibitori korozije) Ovi su aditivi naroito vani kod legiranja cirkulacijskih ulja (u prvom redu turbinskih) I motornih ulja. U cirkulacijskim ureajima za podmazivanje parnih turbina esto su prisutne znatne koliine vode, koje dovode do korozije metalnih povrina. Metal hemijski reagira s kisikom (iz vode) prelazei pri tome u oksid smee boje, poznat pod imenom hrna. Kod motornih ulja osim ovog pojavljuje se jo jedan oblik korozije. U cilindrima motora, zbog procesa izgaranja u motoru, nastaju sumporna i sumporasta kiselina koje direktnim nagrizanjem metalnih povrina prouzrokuju korozivno habanje. Antikorozijski aditivi imaju zadatak da sprijeavaju oba tipa korozije, tj. stvaranje hrne i agresivno djelovanje kiselina. Aditivi koji sprijeavaju prvi tip korozije nazivaju se jo inhibitori korozije. Ovi su aditivi polarni spojevi (povrinski aktivne tvari), stoga ih metalne povrine privlae, a njihove molekule na njima tvore monomolekulne ili viemolekulne filmove. Na taj se nain stvara barijera protiv vode i kisika, sprijeavajui njihov direktan dodir s metalom. Tvari koje sprjeavaju stvaranje hrne mogu biti: esteri (npr. butil stearat, butil naftenat), duini spojevi (aromatski amini), organski fosforni spojevi (npr. di-stearil fosfat, di-oktil fosfat), metalni sapuni (napr. aluminijev stearat) te organske karboksilne kiseline i njihovi derivati. Meu ovim spojevma ima i takvih, koji istovremeno sprijeavaju stvaranje hrne i neutraliziraju kiseline. Stoga se ponekad nazivaju neutralizacijski aditivi. Aditivi za odravanje istoe motora (detergenti-disperzanti) Ovi aditivi imaju funkciju, da u ulju dispergiraju, tj. fino razdijele proizvode nastale oksidacijom ulja (smole, ana) drei ih u njemu suspendirane, tj. u lebdeem stanju, I sprijeavajui ih da se istaloe na klipnim prstenovima, stijenkama cilindra i uope na nepoeljnim mjestima u motoru. Brojni spojevi mogu djelovati kao disperzanti, npr. aluminijski naftenati, metalni fenolati (Ca,Mg,Ba), sulfonati alkalnih i zemno-alkalnih metala, tj. openito povrinski aktivne tvari.

 Aditivi za pojaanje uljnog filma (EP Extreme Pressure aditivi) Uvoenje hipoidnog zupanika u automobilsku industriju zahtjevalo je maziva sposobna za stvaranje mazivih filmova u uvjetima podmazivanja pod ekstremno visokim pritiscima (EP). EP aditivi djeluju hemijski na metalne povrine, a aktivni su pri visokim temperaturama. Kao EP aditivi najee se koriste spojevi sumpora, hlora ili fosfora. Blagi aditivi za pojaanje uljnog filma, djelotvorni su pri niim pritiscima. To su olovni sapuni masnih kiselina, olovni naftenati ili olovni sulfidi. Oni se jo nazivaju agensi za mazivost. Fizikalno se absorbiraju na metalnim povrinama u obliku orjentiranih filmova, ali za razliku od EP aditiva ne reaguju s njima hemijski. Aditivi protiv pjenjenja (antipjenila) Uslovi kod veine cirkulacijskih ureaja za podmazivanje su takvi da dovode do intenzivnog pjenjena ulja, pa je stoga vano iz ulja to prije ukloniti mjehure zraka. Naroito su osjetljiva hidraulika ulja kod kojih pojava pjenjenja moe dovesti, ako je intenzivna, do gubitka prijenosa snage. Sklonost stvaranju pjene je tim vea to je ulje viskoznije, a jo vea ako ulje sadri neke aditive. Kao vrlo djelotvorni aditivi za sprijeavanje pjenjenja pokazala su se sintetika polimerna silikonska ulja. Djelotvorna su ve u vrlo malim koliinama, npr. od 0,0001 do 0,003 %. Menutim, silikonska ulja oteavaju izlaz zraka iz uljne mase pa je prednost, koja se postie sprijeavanjem pjenjenja, znatno manja od nepoeljnih posljedica koje nastaju djelovanjem velikih koliina zraka u masi turbinskog ulja. Multifunkcionalni ili vienamjenski aditivi Oni su sposobni istovremeno poboljati vie svojstava maziva. Mogu se sastojati iz jedne hemijske supstance ili iz smjese razliitih aditiva, koji jedan drugoga dopunjuju u svom djelovanju na maziva (tzv. paketi aditiva). Najznaajniji iz ove skupine dodataka je Zn107.

2.2. Vrste motornih ulja u odnosu na porijeklo

2.2.1. Mineralno ulje
Mineralna ulja su organskog porijekla, predstavljaju jedan od destilata sirove nafte. U novije vreme nazivaju ih jo i konvencionalnim. Sastoje se od ugljikovodika - jedinjenja ugljika (C) i vodika (H). Molekulske mase im sekreu u rasponu C20 C35. Njihove strukture i ostale osobine zavise od prirode i karakteristika sirove nafte iz koje se dobijaju ali i od daljih sekundarnih ili katalitikih postupaka dorade. Preradom parafinskih nafti dobijaju se mineralna bazna ulja parafinske osnove. Koriste se za proizvodnju motornih, transmisionih, reduktorskih, hidraulinih i kompresorskih ulja. Dominantni konstituenti ovih baznih ulja su sloeni ili hibridni ugljikovodici. Njihove molekule su izgraene od normalnih (linearnih) parafina, izoparafina i cikloparafina. Dobre osobine su im: visoke take paljenja, visoka oksidaciona i termika stabilnost, visoki indeksi viskoznosti. Od loijih osobina istiu se visoke take teenja, ali se one poboljavaju postupkom deparafinacije i aditivima. Obino mineralno ulje, destilat sirove nafte, inae ostavlja dojam motornog ulja, ali se pri temperaturi 35 C posve stvrdne, a na temperaturama na koje se ugriju klipovi motora postaje tekue kao petrolej i zapali se pri 230 C. Motor podmazivan takvim uljem bi se brzo istroio, a zbog neistoe i ostataka izgaranja bi slabo radio. Zato se ulju dodaju razni hemijski spojevi, takozvani aditivi, da bi se poboljala njegova svojstva.

2.2.2. Sintetiko ulje

Sintetika maziva koja su prvi put sintetizirana su, u znatnim koliinama, kao zamjena mineralnim mazivima (i goriva), od strane njemakih znanstvenika kasnih 1930-ih i poetkom

1940-ih zbog nedostatka dovoljnih koliina sirove nafte za svoje (prvenstveno vojne) potrebe. Znaajan faktor u rastu popularnosti ovih ulja je sposobnost sintetikih maziva da zadre tekue stanje pri temperaturama ispod nule na istonom frontu, pri emu se maziva na bazi nafte (mineralna) zgusnu zbog veeg sadraja voska. Koritenje sintetikih maziva proirio 1950-ih i 1960-ih zbog svojstva da na drugom kraju temperaturnog spektra, ima sposobnost da zadri maziva svojstva u avionskim motorima na temperaturama pri kojim mineralna maziva gube mazivost. Sredinom 1970-ih, sintetika motorna ulja su nala i komercijalnu primijenu u automobilskoj industriji. SAE sistem za oznaavanje viskoznosti motornog ulja takoer vrijedi i za sintetika ulja. Sintetika ulja ukljuuju maziva kao to su sintetiki esteri i polyalpha-olefini. Vea istoa i bolja fiziko-hemijska svostva teoretski znai da sintetiko ulje ima bolja mehanika svojstva u ekstremnim podrujima temperaturnog spektra. Molekule sintetikih ulja su znatno due nego kod mineralnih ulja, to je dobro da se zadri dobar viskozitet na viim temperaturama, ali razgranata molekularna struktura ima povoljan uticaj na stvrdnjavanje i time omoguava protok pri niim temperaturama. S druge strane, iako se viskozitet smanjuje pri poveanju temperature, sintetika motorna ulja imaju vei indeks viskoznosti u odnosu na tradicionalna mineralna ulja. Specifina svojstva sintetikih ulja omoguuju iri raspon temperature na viim i niim temperaturama i esto ukljuuju nie temperature teenja. Sa poboljanim indeksom viskoznosti, sintetika ulja zahtijevaju manje aditiva za poboljanje ovog indeksa, aditivi su inae najosjetljiviji na toplinsku i mehaniku degradaciju u toku eksploatacije, a time se ne degradira brzo kao tradicionalna motorna ulja. Meutim, sintetika ulja neizbjeno skupljaju neeljene estice, mada u manjoj mjeri nego mineralna ulja, koje se taloe u filteru ulja tokom vremena. Periodine promjene ulja i filtera i dalje su neizbjene i sa sintetikim uljem, ali neka sintetika ulja produabaju intervale zamjene, esto i 16,00024,000 km prvenstveno zbog smanjene razgradnje oksidacijom.

2.3. Vrste motornih ulja u odnosu na viskoznost

Viskozitet je najvanija osobina motornog ulja, viskoznost (viskozitet) je otpornost ulja prema teenju. Udruenje inenjera automobilske industrije (The Society of Automotive Engineers) SAE je osnovalo numeriki sistem kodova za ocjenjivanje motornih ulja prema karakteristikama viskoznosti. SAE ocjena viskoziteta ukljuuje sljedee, od niske do visoke viskoznosti: 0, 5, 10, 15, 20, 25, 30, 40, 50 ili 60. Brojevi 0, 5, 10, 15 i 25 su praeni slovom W, znaenje slova W je "zima" (ne "teina") ili viskozitet pri startovanju na niim temperaturama. Broj 20 dolazi sa ili bez W, zavisno dali se radi o oznaci za toplu ili hladnu gradaciju. Dokument SAE J300 definie mjerenje viskoziteta u skladu sa ovim oznakama. Kinematika viskoznost ocjenjuje se mjerenjem vremena koje je potrebno za standardnu koliinu ulja da protee kroz standardni otvor, pri standardnoj temperaturi. to teenje due traje, to je vea viskoznost, a time i vei SAE kod. Vano je napomenuti da SAE ima poseban sistem ocjenjivanja viskoznosti ulja za zupanike, osovine i rune mjenja, SAE J306, to ne treba poistovijetiti sa viskozitetom motornog ulja. to je vei broj transmisionog ulja (npr. 75W-140) ne znai da ima veu viskoznost od motornog ulja.

2.3.1. Monogradno ulje

Monogradna, sezonska, motorna ulja ispunjavaju zahtjeve samo jedne gradacije viskoziteta, moraju se mijenjati prema godinjim dobima zima/ ljeto. Monogradna motorna ulja imaju odreena ogranienja kod hladnog vremena jer kod vrlo niskih temperatura vjerojatno nee imati potpunu protonost, a samim time motor nema dovoljnu zatitu. Monogradna motorna ulja vie nisu u uporabi kod posljednjih modela

2. Dinamikom viskoznosti na 150 C

C pri visokim brzinama kretanja

automobilskih motora, ali postoji potranja za njima za uporabu kod nekih starijih i antiknih motora. Klasian primjer monogradnog ulja je SAE 30, najee specificirano za male atmosferske motore u vrtnim kosilicama, vrtnim traktorima, mobilnim generatorima i benzinskim motornim pilama.

2.3.2. Multigradno ulje

Multigradna ulja koriste se tokom cijele godine, ispunjavaju zahtjeve vie gradacija viskoziteta. Multigradna motorna ulja imaju manje izraenu promjenu viskoziteta pri razliitim temperaturama nego to imaju monogradna motorna ulja to omoguuje koritenje istog motornog ulja u irokom temperaturnom rasponu i ini multigradna ulja idealnim za sve vremenske uslove. Multigradna ulja imaju dobar protok pri niskim temperatura to omoguuje laki start motora, a pri visokim temperaturama zadravaju dovoljno gustoe kako bi omoguila odgovarajue podmazivanje. Klasian primjer multigradnog motornog ulja je SAE 10W-40. Veina motornih ulja posljednjih generacija su formulisana od razliitih gradacija ulja kako bi motorno ulje imalo kombinaciju najboljih svojstava od motornih ulja guste i rijetke viskoznosti. Rijetka motorna ulja, kao to je isto SAE 10W koje je predvieno za rad u zimskim uslovima, vjerovatno ne bi omoguilo odgovarajue podmazivanje u ljetnim uslovima i radu pri visokim obrtajima. Isto tako, gue motorno ulje za visoke temperature, kao to je SAE 30 ili 40, bi vjerojatno postali toliko kruto na temperaturama ispod nule da motor vozila ne bi mogao funkcionirati. Motorna ulja visoke viskoznosti su gue strukture i pogodnija za djelovanje pri viim temperaturama. Ova motorna ulja mogu biti i monogradna motorna ulja i multigradna motorna ulja kao to su SAE 30, 40 ili 50. Multigradna motorna ulja imaju irok raspon viskoznosti koja su naznaena dvoznamenkastim klasama.U dananje vrijeme popularne multiviskozne gradacije ukljuuju 0W-30, 0W-40, 5W-30, 5W-40, 10W-40 i10W-60. Prva znamenka uz "W" se odnosi na rang viskoziteta pri niskim temperaturama, dok se druga znamenka odnosi na rang viskoziteta pri visokim temperaturama. Kao to je ve gore ukratko navedeno, SAE klasifikacija podrazumijeva i podjelu motornih ulja na est "zimskih" klasa viskoznosti (0W, 5W, 10W, 15W, 20W i 25W) te pet "ljetnih" klasa viskoznosti (20, 30, 40, 50, 60). Kod motornih ulja viestruke viskoznosti , oznaka "W" (winter) obiljeava tzv. zimska motorna ulja. Prva brojana oznaka (gradacija) ispred slova W (0W, 5W, 10W, 15W, 20W i 25W) odreena je s tri parametra: 1. Maksimalnom dinamikom viskoznou na niskim temperaturama 2. Maksimalnom graninom temperaturom pumpabilnosti 3. Maksimalnom kinematikom viskoznou u mm2/s na 100 C Dakle, ta brojana oznaka odreuje vrijednost take protoka motornog ulja izraenu kroz Celzijeve stupnjeve. Rang je odreen u laboratoriju koristei simulator hladne poluge i test s mini rotacijskim viskometrom (ureajem za odreivanje viskoznosti neke tvari). Indeks viskoznosti predstavlja teinu motornog ulja pri 100 stepeni Celzijevih (taka vrenja vode). Motorna ulja niske viskoznosti koja lagano protiu pri niskim temperaturama imaju oznake 0W, 5W ili 10W. Oznake 15W i 20W su za vieteinska motorna ulja. Druga brojana oznaka (gradacija) iza slova W (20, 30, 40, 50, 60) odreena je s dva parametra: 1. Obimom kinematike viskoznosti u mm2/s na 100

10

Gornje definicije gradacija motornih ulja pomau korisniku pri razumijevanju oznaka koje se nalaze na bocama motornih ulja.

Slika Klasifikacija ulja prema klasi i viskoznosti

Slika Nain oznaavanja ulja prema viskoznosti

11

2.4. Standardi za klasifikaciju motornih ulja

2.4.1. API
Ameriki institut za naftu (American Petroleum Institute) (API) odreuje osnovne standarde za osobine maziva. Motorno ulje moe biti sastavljeno samo od maziva kao baze samo u sluaju ulja bez deterdenta, ili maziva kao osnove plus aditiva za poboljanje ulja kao to je deterdent, poboljanje osobina pri poveanju pritiska, aditiva za sprjeavanje korozije dijelova motora. Ulja minerlane baze su svrstana u pet grupa prema API klasifikaciji. Skupina I baznih ulja se sastoje od frakcije destilacije nafte koja dodatno preiena ekstrakcijom otpada kako bi se poboljala odreena svojstva kao to su otpor oksidaciji te uklanjanje voska. Skupina I baznih ulja se sastoje od frakcije destilacije nafte koja je prola proces kako bi se dodatno preistila i poboljala. Grupa III baznih ulja ima sline karakteristike kao grupa II baznih ulja, osim da Grupa III baznih ulja imaju vei indeks viskoziteta. Grupa III baznih ulja se moe proizvesti daljnjim hidrokreking postupkom ulja grupe II, ili nekim drugim postupcima rafinacije nafte. Grupa IV su polialfaolefini (PAOs). Grupa V obuhvata sve ulje koje nije svrstano u neku od I do IV. Primjeri grupe V baznih ulja obuhvaaju poliol estere, polialkilen glikole (PAG ulja), te perfluoropolialkileteri(PFPAEs). Grupe I i II se obino nazivaju mineralna ulja, grupa III obino se naziva sintetika (osim u Njemakoj i Japanu, gdje ne smiju biti nazivana sintetika) i grupa IV je sintetiko ulje. Grupa V baza ulja je toliko raznolika da ne postoji sveobuhvatan opis. Prema API klasifikaciji postoje dvije ope klase: S spark ignition za putnicke automobile i lake kamione pokretane pomou etverotaktnih benzinski motora. C commercial/compression ignition za komercaijlna vozila i dizel motore Motorno ulje koje je testirano i zadovoljava API standarde mora biti oznaeno simbolom API. API klasifikacija ulja ne sadri specifikaciju za ulja primjenjiva u motociklima sa mokrim . Prema tome, ulja za motocikle su problem proizvoaa motocikala.

12

S Klasifikacija motornih ulja za benzinske motore C Klasifikacija motornih ulja za dizel motore API SA Za benzinske motore proizvedene do API CA do Za dizel motore proizvedene do 1983 1980 godine godine. do SE CD Za benzinske motore proizvedene od Vrlo bitna specifikacija koja je uvela 1980 do 1989 godine. Omoguavaju pojam SHPD (Super High Performance Diesel). Za dizel motore API SF poveanu zatitu motora od korozije i API CE habanja. Otpornija na stvaranje taloga i sa i bez natpunjenja proizvedene do uguivanja na povienim T. 1990. godine. Za benzinske motore proizvadene do Za natpunjene dizel motore tekih 1994 godine, stroiji zahtevi od SF za API CF-4 teretnih vozila i produene intervale API SG stvaranje taloga, otpornost na (4-taktni) izmene. Postavlja stroije zahteve u oksidaciju i antihabajua svojstva. smanjenju taloga i potronji ulja. Za dizel motore sa indirektnim Za benzinske motore proizvedene do urizgavanjem sa ili bez natpunjenja, 1996 godine. Jo stroiji zahtevi po koji koriste dizel gorivo sa vie od API SH API CF 0,5% sumpora, proizvedene do 1994 pitanju stvaranja taloga, antioksidanata, protiv habanja i termike stabilnosti. godine. Prua veu zatitu od habanja, stvaranja talogai korozije. Za dizel motore sa povienim Za benzinske motore proizvedene posle termikim optereenjima, kontrolom API SJ 1996 godine. Postavlja jo rigoroznije API CG-4 emitovanja ai, koji koriste gorivo sa zahteve pred motorna ulja. manje od 0,5% sumpora, proizvedene posle 1994. godine. Za dizel motore modela posle 1998. API specifikacija iz 2002. godine sa godine koji koriste gorivo sa manje od API SL otrijim zahtevima po pitanju smicanja API CH-4 0,5% sumpora, uz ogranienje nivoa na visokim temperaturama. ai u izduvnim gasovima. Najnovija API specifikacija za dizel API SM Najnovija API specifikacija (iz 2006.). API CI-4 motore. U primeni u SAD od 2001. Godine. U Evropi od prole godine. Energy Conserving ulja smanjuju potronju goriva najmanje za 1,5% za referentno ulje API EC 20W 30 API ECII Najmanje 2,7% smanjenja potronje za referentno ulje 20W 30 Tabela 1. Klasifikacija ulja prema specifikaciji API

13

2.4.2. ILSAC
U saradnji sa vodeim svjetskim proizvoaima motora oformljen je meunarodni odbor za standardizaciju i odobrenja maziva (International Lubricant Standardization and Approval Committee) ILSAC takoer ima standarde za motorno ulje. Standard je donesen 2004. (GF-4) i odnosi se na ulja gradacije SAE 0W-20, 5W-20, 0W-30, 5W-30, 10W-30 . Openito, ILSAC radi sa API u stvaranju najnovije specifikacije ulja za benzinske motore, ILSAC dodaje obrauje dodatne zahtjeve u pogledu utede goriva u svoju specifikaciju. U standardu GF-4, dodan je dio VIB koji se tie utede goriva a koji nije tretiran u API SM klasifikaciji. Kljuni dio GF-4, takoer neobraen u API SM, je sekcija IIIG, koja se tie testa na motoru GM 3,8 L V-6, snage 125 KS (93 kW) pri reimu 3.600 o/min, temperature ulja 150 C (300 F) za 100 sati. To su znatno vei zahtjevi nego bilo koje ulje navedeno u APIklasifikaciji namijenjeno za: motore ija temperatura ulja prelazi preko 100 C (212 F) to su veinom turbo motori, uglavnom motori europskih ili japanskih automobila, koji se karakteriu malom radnom zapreminom i velikom izlaznom snagom. Kako bi pomogli potroaima da prepoznaju ulje koje zadovoljava zahtjeve ILSAC, API je dizajnirao oznaku certificiranja starburst .

Novi set specifikacija, GF-5, stupio je na snagu u oktobru 2010. Proizvoai imaju godinu dana za prelazak na set GF-5 jer od septembra 2011. ILSAC nee pruati licenciranja za GF-4.

2.4.3. ACEA
Komitet konstruktora motora i vozila vropske zajednice (CCMC) je 1972. godine izdao prvu evropsku klasifikaciju motornih ulja prema radnom uinku. vropa je poslije nekoliko prijelaznih rjeenja 1996.godine donijela svoje cjelovite podjele maziva prema kvalitetu i namjeni. 01.01.1996. godine CCMC klasifikacija je zamjenjena ACA sekvencama. Pojam "sequence" u U oznaava zbir testova. Specifikacije definiu minimalne kvalitetne nivoe motornih ulja za servisno punjenje benzinskih motora, lako optereenih dizelovih motora (privatna vozila) i teko optereenih dizelovih motora (komercijalna vozila). ACA specifikacije zahtjevaju da su svi rezultati motornih ispitivanja primjenskih karakteristika ulja dobiveni u skladu sa sistemom osiguranja kvalitete evropskih motornih ulja LQMS (European Engine Lubricants Quality Management System). Nakon ACA-e 1996. usljedila su nova izdanja specifikacija motornih ulja ACA 1998, a zatim ACA 1999. Sa stajalita proizvoaa motornih ulja ACA 2002 specifikacije su donijele znaajne promjene u razvoju motornih ulja time to su strogo definisale postupke ispitivanja pri promjenama ili baznog ulja ili poboljivaa indeksa viskoznosti u formulaciji motornog ulja. Ugradnja posebnih sistema za obradu izduvnih gasova donijela je nove zahteve u pogledu formulacije motornog ulja, a to je kompatibilnost ulja s tim sistemom. Produenje intervala zamjene motornog ulja zahtjeva od motornog ulja poveanu oksidacijsku i termiku stabilnost ulja, dok smanjenje potronje goriva zahtjeva ulja nie viskoznosti i upotrebu posebnih

14

aditiva (modifikatora trenja). ACA 2002. specifikacije imale su vanost od 1. februara 2002. godine prema ovoj specifikaciji definisane su tri klase motornih ulja: ACA A - ulja za benzinske motore, ACA B - ulja za dizel motore u putnikim automobilima i lakim teretnim (dostavnim) vozilima, ACA - ulja za dizel motore u tekim komercijalnim vozilima, graevinskim i poljoprivrednim mainama Svaka klasa dijeli se dalje na kategorije koje se oznaavaju arapskim brojevima. Podjela na kategorije ukazuje na razliite stepene uinka unutar jedne klase - vei broj znai bolji kvalitet ulja, odnosno, dui interval upotrebe (npr. Benzinskih motora A1, A2, A3, dizel motora putnikih vozila B1, B2, B3, B4, dizel motora teretnih vozila 1, 2,3, 4. U toku 2004. godine je u opticaj putena ACEA 2004 sekvenca, koja je A i B kategorije ulja upakovala u A/B kategoriju. U isto vrijeme je predstavljen novi set kategorija koje su imale za cilj formiranje novih specifikacija ulja za motore koja su u skladu sa najnovijim i buduim sistemima za tretman izduvnih gasova. U odnosu na prethodne ACA 2002, nove ACA 2004 specifikacije uvele su sljedee bitne promjene: dosadanje grupe A i B objedinjene su u zajedniku grupu A/B, uvedena je nova grupa S za motore putnikih i lakih teretnih vozila sa sistemom za obradu izduvnih gasova, u grupi povuene su dvije i uvedene dvije novespecifikacije. U novo formiranoj grupi A/B definisane su 4 specifikacije motornih ulja za benzinske i dizel motore osobnih vozila A1/B1-04, A3/B3-04, A3/B4-04 i A5/B5-04. U odnosu na ACA 2002 nije dolo do promjena zahtjeva kvaliteta ulja, ve samo spajanja dvije grupe. Nova grupa S uvedena je za benzinske i dizel motore putnikih i lakih teretnih vozila sa sistemima za obradu izduvnih gasova. Unutar navedene grupe definisane su tri specifikacije motornih ulja C1-04, C2-04 i C3-04 iji kvalitet odgovara specifikacijama A5/B5 odnosno A3/B4. Najbitnije kod ovih specifikacija je ogranienje koliine sulfatnog pepela, fosfora (P) i sumpora (S) motornog ulja radi tetnog delovanja na sisteme za obradu izduvnih gasova. U grupi povuene su iz upotrebe specifikacije 3 i 5, a uvedene su nove 6-04 i 7-04. Specifikacija 6-04 definie kvalitet ulja za motore komercijalnih vozila sa sistemom za obradu izduvnih gasova, a takoe ima ogranienje koliine sulfatnog pepela, fosfora (P) i sumpora (S) motornog ulja, dok je specifikacija 7-04 zapravo poboljana dosadanja 5 specifikacija. Glavni razlozi uvoenja novih ACA 2004 specifikacija bili su: potreba podmazivanja novih uro 4 motora, kompatibilnost sa sistemom za obradu izduvnih gasova Slovna oznaka oznaava klasu ulja dok arapski broj oznaava kategoriju ulja ( npr. S1 ulje klase S kategorije 1). Pored tog za upotrebu u industriji pored ove dvije oznake moe biti i oznaena godina kada je sekvenca ula u primjenu. (npr. A1/V1-04). ACA uljne sekvence se stalno razvijaju. Kako se objavljuju nova izdanja starija izdanja moraju biti povuena. Validnost novih i starih izdanja se preklapa za ogranieno vreme. Nova ACA specifikacija definisana kao ACA 2008 ukljuuje tri klase motornih ulja i ako su one bile definisane i ACA 2004 specifikacijom ali se dalje znatno proiruju specifikacije za motorna ulja za podmazivanje benzinskih i dizel motora : ACA A/B - ulja za benzinske motore i laka teretna vozila sa dizel motorima (A1/B1, A3/B3, A3/B4, A5/B5) ACA C - ulja za benzinske motore i laka teretna vozila sa dizel motorima sa sistemima za tretman izduvnih gasova (C1, C2, C3, C4) ACA - ulja za dizel motore u tekim komercijalnim vozilima, graevinskim i poljoprivrednim mainama ( 4, 6, 7 ).

15

A Klasifikacija motornih ulja za benzinske motore ACEA A1 Odgovara API SH. Viskoznost HTHS od 2,9 do 3,5 mPa*s. Omoguavaju utedu goriva. Standardna mineralna ulja. Odgovara API SG-SH, CCMC G5.

ACEA A2

B Klasifikacija motornih ulja za dizel motore putnikih i lakih teretnih vozila Nie viskozitetne gradacije. Odgovara ACEA B1 API CF/SG. Omoguavaju utedu goriva. Standardna mineralna ulja. Odgovara ACEA B2 API CF/SG i CCMC PD2.

ACEA A3

ACEA A5

ACEA A1/B1 ACEA A3/B3 ACEA A3/B4 ACEA A5/B5 ACEA C1 ACEA C2 ACEA C3 ACEA C4

Ulja za dizel motore sa indirektnim ubrizgavanjem sa produenim Za produene intervale izmene. ACEA B3 intervalima izmene i poveanom Odgovara API SH-SJ. kontrolom hbanja i emisije ai. Odgovara CCMC PD2. Pootreni zahtevi za isparljivost Za dizel motore sa direktnim ulja i viskoznosti pri HTHS. ACEA B4 ubrizgavanjem novije generacije visokih performansi. Najnovija ACEA B. Zamenjuje ACEA B3 sa pootrenim zahtevima ACEA B5 za isparljivost ulja (do 13% na 250oC 1 sat) i viskoznost pri HTHS. Ulje sa osobinom utede goriva (FE efekat). Iste osobine kao i A1/B1, ali bez FE efekta. Poviene karakteristike za primenu u TDI motorima Kao i A3/B4, ali uz FE efekat. Osnova je A5/B5, sa niskim nivoom SAPS. Osnova je A5/B5, ali sa srednjim nivoom SAPS. Osnova je neto kao A5/B5 sa manjim FE efektom i srednjim nivoom SAPS. Osnova je neto kao A5/B5 sa manjim FE efektom i niskim nivoom SAPS. Tabela 2. Klasifikacija ulja prema specifikaciji API

2.4.4. OEM
Do ranih 1990-ih, mnogi od europskih proizvoaa (European original equipment manufacturer) OEM automobila su odstupili od amerikih API standarda za motorna ulja jer nisu ispunili zahtjeve motornih ulja koja bi se koristila u njihovim motorima te ozbiljno zaostaje u razvoju u odnosu prethodne generacije. Kao rezultat toga mnogi od vodeih europskih proizvoaa motornih vozila stvorili su i razvili svoje "OEM" standarde za ulja koji nisu kompatibilni s obinom API standardom. Ne treba zaboraviti da je ACEA klasa standarda razvijena u saradnji sa evropskim proizvoaima motora koji bolje odgovaraju legislativama i tehnikim potrebama, tako se ACEA specifikacije (na naljepnici kante ulja) skoro u potpunosti podudara sa mnogih OEM specifikacijama. Posljednjih godina slino se dogodilo na tritu u Sjevernoj Americi u segmentu dizel motora visokih preformansi, proivoaa kao to su Caterpillar, John Deere, Mack, Cummins, Ford. Ironija je da standard "API C" znai "Komercijalni", a ipak ne uspijeva ispuniti potrebe glavnih proizvoaa komercijalnih motora.

16

3. Osnovne mjere odravanja sistema za podmazivanje

Redovnim odravanjem se moete znaajno produiti vijek trajanja automobila. Paljivi i tani pregledi sniavaju i trokove odravanja. Automobili se obino odravaju u automehaniarskim radionicama, ali veliki dio radova odravanja mogu obaviti i sami vozai i vlasnici vozila ako imaju malo spretnosti i znanja. Kad se kupuje automobil, dobije se i knjiica s uputstvima o odravanju. Usprkos svemu tome, potrebno je i upozorenje: onaj tko se previe pouzdaje u sebe i svoje sposobnosti, moe uiniti vie tete nego koristi. Neke radove treba obavljati iskljuivo u auto-mehaniarskim radionicama, a to vai i za sve sluajeve kad niste potpuno sigurni u sebe. U svakom sluaju ima cijeli niz radnji koje voza moe sam uraditi. Sistem za podmazivanje SUS motora u vozilima predstavlja jedan od najvanijih sistema na motoru od kojih zavisi dugotrajan ivot motora. Postoji nekoliko radnji koje se trebaju provoditi preventivno i periodino kako bi sistem za podmazivanje ispravno funkcionisao i obavljao svoju zadau. kontrola nivoa ulja u sistemu Mnogi zanemaruju redovno kontrolise nivoa motornog ulja, zbog ega se motor moe otetiti i unititi. Svaki motor troi ulje, jer trei klipni prsten ne ostrue cjelokupni sloj ulja sa stijenki cilindara i ono potom izgara. Doputena potronja ulja je od 0,2 do 0,6 posto potronje goriva, dakle, do pola litre na 1000 kilometara. Ulje se gubi i na ventilskom mehanizmu te na brtvilima i semerinzima (posebice kod starih motora). S vremenom se poveava i troenje i gubljenje motornog ulja te je preporuljivo prilikom svakog dolijevanja goriva provjeriti razinu motornog ulja. Sve vie novih (skupljih) automobila ima elektronsku kontrolu razine ulja, koja se oitava na instrumentnoj ploi. No, i tada je preporuljivo povremeno kontrolisati ulje. Ako je ulje ispod minimuma treba odmah doliti odgovarajue ili bilo koje drugo motorno ulje. Ako se upali lampica ulja, odmah zaustaviti motor i ne pokretati ga dok se ne dolije ulje. Najbolje je da ulja bude izmeu oznaka min i max. Zimi je, radi breg zagrijavanja, preporuljivo da razina ulja bude na sredini, a ljeti oko maksimuma. Prevelika promjena nivoa ulja vrlo esto nagovjetava kvar na motoru na to treba obratiti panju u daljoj eksploataciji vozila i po potrebi posjetiti mehaniara. Opasnosti od premalog i previsokog nivoa ulja su jednake, ni jedno ni drugo nije dobro za motor. kontrola pritiska ulja u sistemu Veina dananjih vozila ima serijski ugraene ureaje za kontrolu pritiska ulja, bilo da se radi o manometrima smjetenim u kabini vozila ili lampicama koje se upale pomou indikatora pritiska ulja smjetenog na sistemu za podmazivanje. Bilo da se radi o manometru ili lampici voza e biti obavijeten o padu pritiska ulja. Pri malom pritisku kazaljka manometra e se nai u podruju crveno to je znak da pritisak ulja nije dovoljan za podmazivanje motora. Kod sistema sa lampicom, ukoliko pritisak ulja u sistemu za podmazivanje nije dovoljan da savlada oprugu unutar indikatora te e lampica svijetliti. I u jednom i u drugom sluaju treba motor staviti van pogona te pronai uzrok malog pritiska. redovna zamjena ulja Vijek trajanja motora znatno zavisi od pravilnog podmazivanja. Zato treba potovati uputstva proizvoaa i mijenjati ulje u propisanim rokovima, koristiti odgovarajue, propisano ulje i ako je ikako mogue, sve vrijeme upotrebljavati jednaku vrstu ulja. Pri svakom, ili svakom drugom, mijenjanju ulja preporuljivo je zamijeniti i filter za ulje. Uloak filtera za ulje kod veine motora se ne moe istiti. Kad se mijenja ulje, automobil mora stati na ravnom tlu, nije ga potrebno podizati nazad ili sa strane, jer je korito za ulje napravljeno tako da e svo ulje istei samo ako automobil stoji na vodoravnom tlu. Staro ulje zahvatati u

17

odgovarajuu posudu koja mora drati bar 5 litara. Vijak za zamjenu ulja se odvre odgovarajuim kljuem. Prevelik i neodgovarajui klju moe prokliznuti i otetiti rubove vijka. Neki vijci za zamjenu ulja imaju na unutranjoj strani privren magnet, na kojem se sakupljaju eljezni opiljci. Prije isputanja dotrajalog ulja iz korita motora, motor je potrebno zagrijati, zato to je ugrijano ulje rjee i bre e i temeljitije istei. Za otputanje filtera ulja je potreban odgovarajui alat. Pri izboru ulja preporuuje se potovati propise i preporuke proizvoaa u pogledu vrste (klase) ulja, njegove gradacije kao i koliine ulja koje se sipa u motor, neodgovarajue ulje moe vie nakoditi motoru nego donijeti koristi. Neodgovarajua koliina ulja takoe kodi motoru, kako premalo ulja tako i previe, stoga se preporuuje viestruka kontrola nivoa ulja prije pokretanja motora. Filter ulja takoe mora biti odgovarajui, u pogledu njegovog kapaciteta te naina montiranja na motor, pratiti odgovarajua radionika upustva. Neki motori imaju centrifugalni filter ulja, takav filter nije potrebno mijenjati, takvi filteri se iste benzinom ili nekim drugim otapalom. pojava tragova curenja Svaki SUS motor je sastavljen iz velikog broja dijelova koji su meusobno zaptiveni. Zaptivanje dijelova motora se vri uglavnom azbestnim, bakarnim, gumenim zaptivaima a zaptivanje vratila semerinzima. U toku radnog vijeka motora poviene temperature i habanje negativno utiu na sve zaptivae unutar motora usljed ega zaptivai gube elastinost i svojstvo zaptivanja. Termiki ili mehaniki oteeni zaptivai vie nee biti u stanju zadrati ulje unutar motora te e ulje procuriti izvan motora. Tragove curenja ulja je lako uoiti periodinim kontrolisanjem nivoa ulja ali i vizuelnim pregledom prostora ispod poklopca motora kao i podloge ispod vozila. Najea curenja ulja se dogaaju na dijelovima motora koji trpe najvee temperaturne oscilacije, to je prije svega glava motora.

18

ZAKLJUAK
Glavna zadaa ulja za podmazivanje jest odvajanje povrina koje se meusobno kreu, zatim omoguavanje uslova za hidrodinamiko podmazivanje, smanjenje trenja i ublaavanje njegovih posljedica. Zbog pojave graninog trenja, ponajprije na mjestima gdje ne postoje uslovi za hidrodinamiko podmazivanje, ulje sadri aditive protiv habanja. Vrlo vana zadaa ureaja za podmazivanje jest hlaenje dijelova motora, pa ulja, s obzirom na oksidaciju, moraju biti stabilna i pri povienim temperaturama, veoma je znaajno da se pri promjeni temperature ulja bitno ne mijenja njegova viskoznost. Ulje za podmazivanje mora sprijeiti koroziju dijelova neutralizirajui korodirajue tvari ili zatiujui povrine dijelova. jedna od zadaa ulja jest ienje koksnih i muljevitih taloga te lakova s unutranjih povrina motora, radi ega ulje mora imati deterdentna svojstva ali i dispergentna svojstva, kako bi neistoe zahvaene uljem ostale u rasprenom stanju. Pjenjenje ulja moglo bi znatno ometati rad ureaja za podmazivanje, pa motorno ulje sadri i aditive protiv pjenjenja. Sva motorna ulja svrstana su u odreenu grupu na osnovu svojih fiziko-hemijskih osobina koje odgovaraju pojedinoj vrsti motora. Na osnovu klasifikacije koja je meunarodno standardizirana vri se i izbor ulja za odreenu vrstu motora.

19

LITERATURA
1. Ivan Filipovi Cestovna vozila, Sarajevo 2002. 2. Ivka Klari TEHNOLOKI PROCESI ORGANSKE INDUSTRIJE I. DIO, Split 2008. 3. ILSAC GF-4 STANDARD FOR PASSENGER CAR ENGINE OILS, January 14, 2004. 4. Milomir Mijatovi, Goran Mihajlovi, Dragan Trifunovi, Saa Babi; Klasifikacija motornih ulja; struni rad; IMK-14 Istraivanje i razvoj, Godina XVI, Broj (36) 3/2010 5. http://www.maziva.org/index.php?option=com_content&view=article&id=77&Itemid=65 6. http://www.aa1car.com/library/api_motor_oil_classifications.htm 7. http://www.motorna-vozila.com/tag/aditivi-za-maziva/ 8. http://www2.autoportal.hr/20080109970/Ekspert-za-mehaniku/Stetno-je-i-premalo-iprevise-redovita-kontrola-razine-motornog-ulja-spas-je-za-motor/menu-id-90.html 9. http://blog.enginehour.com/2008/08/engine-oil-guide.html 10. http://en.wikipedia.org/wiki/Motor_oil 11. http://www.carbibles.com/engineoil_bible.html

20