Sandra I.

Ramos Maldonado (Gaditana Studiorum Vniuersitas) – VI Conuentus Societatis Studiorum Latinorum (Baeza 27-30/05/2009) 1
DE LINGVA LATINA DOCENDA IN HISPANIA (SAEC. XVIIº)

“De Florilegio artis uersificatoriae (Valentiae 1640), Francisco Cascalio auctore (1559-1642)”

F. Cascales. Epigramas y tratados gramaticales, Estudio introductorio, edición crítica, traducción anotada e índices a
cargo de S. Ramos Maldonado, Instituto de Estudios Humanísticos – Ed. Laberinto - C. S. I. C., Alcañiz – Madrid, (en
elaboración)

1. Epigrammata, en Epístola X, Década II, de las Cartas filológicas: 1a ed. L. Berós, Murcia, 1634; 2a ed. A. de
Sancha, Madrid, 1779; 3a ed. en BAE, t. LXVII, Madrid, 1870; 4a ed. J. García Soriano, Clásicos Castellanos,
Espasa-Calpe, Madrid, 1930-1969; 5ª ed. S. Ramos, Tesis de Licenciatura inédita, Cádiz, 1992.

2. Epistola Horatii Flacci de Arte Poetica in methodum redacta uersibus Horatianis stantibus, ex diuersis tamen locis
ad diuersa loca traslatis: 1a ed. S. Sparsam, Valentiae, 1639; 2a ed. Madrid, 1779 (cf. Tablas Poéticas, ed. de Sancha); 3ª
ed. J. Alemán, Murcia, 2000.

3. Nouae in Grammaticam Obseruationes:1ª ed., Valentiae 1639 (fue publicada tras la Epistola Horatii Flacci..., ed. S.
Sparsam); 2ª ed. Madrid, 1779 (cf. Tablas Poéticas, ed. de Sancha); 3ª ed. A. García Berrio, Murcia, 1968.

4. Florilegium artis uersificatoriae: 1ª y única ed. S. Sparsam, Valentiae, 1640.

FLORILEGIVM / Artis versificatoriae. / Francisco Cascalio auctore. Colofón: CVM FACVLTATE /

VALENTIAE, / apud Sylvestrem Sparsam. Anno / M.DCXXXX [32 pp. In 8º]

DOMINO LVDOVICO CELDRANO,

MVRCIANAE CIVITATIS VIRO PERILLVSTRI,
FRANCISCVS CASCALIVS
S(ALVTEM) P(LVRIMAM) D(ICIT)

Cum tibi sim iamdiu tam addictus, tam familiaris, ut uix unquam diem unum a tuo latere discesserim, ut in
afflante et reflante fortuna tibi semper gratissimo pectore astiterim, ut et domi et in foro tuum cinxerim latus, ut in
urbe et suburbio, in uallibus et in montibus, in funebribus atratis, in symposiis laetis, te nunquam deseruerim, ut in
theatris et caueis, quid pluribus? Vt ubique gentium tibi fuerim assiduus, cui nisi tibi hoc opusculum, quod
Florilegium seu uaria lectio de arte uersificatoria inscribitur, nuncuparem?
Tibi igitur nuncupo, dico. Nec dubito quin eo animo quo id consecro lubens, eodem et tu sis
accepturus, quae tua benignitas erga me et nunc est et semper fuit. Tu is es, clarissime Ludouice, quem ipse uolo ut
patronum, amo ut pupillas oculorum, cui omnia grati animi officia debeo, ex quo mea nititur salus.
Proh Deum inmortalem! Quot ac quantis me muneribus ornasti, auxisti, condecorasti! [...]

D. LVDOVICVS CELDRANVS
F(rancisco) Cascalio suo

Quid tibi pro tanto, Cascali, munere reddam?

Quid nisi quod docto Cornuto Persius olim
“[…]: PERS. Sat. vv. 30-40”

[Cf. SIL. ITAL. Punica 4, 809: Quid tibi pro tanto non impar munere soluat]

1. Mentiones eius cui Florilegium mittitur: Tu adi interpretes prosodiae ... ; Scande [passim] ; Praeterea scias
oportet... ; Quid tractes… ; Si laeta scribis pluribus dactilis uteris... ; Si turbatus aliquid dicas, turbabis ordinem dicendi
naturales... ; Excute has omnes uoces, nullam reperies methaphoricam…; Necesse est ut quidquid dicas ad uiuum
repraesentes, si uelis haberi dicique poeta… ; Considera, si lubet, duo Virgiliana loca…; Audi, obsecro …; Vide
obsecro... ; Vide hic quam belle… ; Siquid doceas, dominantibus et propriis uerbis utare ...; Audi Eouanum Hessum ... ;
Vt si uelis dicere ...; At hic tantisper consiste …; Scito debere poetam…; Accipe tamen…; Vidisti syllabas longas in
breues mutare …; Sed illud scias …

2. CASC. Flor. f. [A3r]: Poetica ars alia est a uersificatoria. Illa ad praecepta poematica, haec ad genera uaria
pangendorum uersuum spectat. […] Versificatoria ars modos contexendi uersus uarios dictat.
 Sandra I. Ramos Maldonado (Gaditana Studiorum Vniuersitas) – VI Conuentus Societatis Studiorum Latinorum (Baeza 27-30/05/2009) 2
3. CASC. Flor. f. A4r: Sed quoniam Horatius ait:

Quidquid praecipies, esto breuis, ut cito dicta

Percipiant animi dociles teneantque fideles,

quam breuissime potero, meas agam partes, ne uel molestus sim uel auditorem discendi auidum prolixus teneam. […]
Igitur, ne uos uana ludam spe, ad id quod pollicitus [f.A3v] sum, me libenter ipse accingam, uos interim animis mihi
linguisque fauete 1 . A facilibus ad difficilia nobis est faciendus gradus, si uelimus prudentiae semitam inire […]
Multiplices sunt species iterationis, aliquas memorabimus adolescentum gratia. [f.B3r]

4. CASC. Flor. f. A3r: De uersificatoria non omnia, aliqua tantum quae mihi esse magis selecta et peculiaria uideantur,
dicam. Caetera ludimagistris, qui non pauci nec pauca praeceperunt, mando.2

5. CASC. Flor. f. [A3v]: His supersedeo. Tu adi interpretes prosodiae quorum haec seges est.

6. CASC. Flor. f. [B7r]: Esset prope inanitum si omnia carminum Lyricorum genera uellem huc producere, esset etiam
actum agere: quae adi, obsecro, Pellisonem, Despauterium, Sabinum, Glareanum et alios prosodiographos, qui te
docebunt copiose, diserte, distincte quidquid [f. B7v] ad numeros lyricos faciat, ubi in forum lipidissimis lymphaeis
poteris sitim uel ardentissimam restinguere: ego, ne te delassem, opusculo nostro coronidem impono. Vale meque in
numero tuorum clientium habeas, precor.

7. ARGVMENTVM:
1. Discrimen inter artem uersificatoriam atque artem poeticam
2. De scopo opusculi methodoque.
3. De pedibus. De hexametro et pentametro.
4. De spondaeis dactilisue utendis ad tristia hilariaue tractanda
5. De uerbis rationeque dicendi quae utenda sunt ad significandam animi turbationem
6. De officio poetae: quidquid dicat, ad uiuum repraesentandum sit.
7. Poeta actiones imitari necnon mores et affectus animi ad unguem exprimere debet.
8. Frustra fiunt per plura quae fieri possunt per pauciora.
9. De maxima uerborum ui effundenda: Exempla
10. De pedibus nothis siue illegitimis in hexametro. De hexametro spondaico
11. De figuris dimensionis: Ectlipsis. Synalepha. Syneresis. Diaeresis
12. De figuris aliquot uerborum: Hellenismus. Ellipsis. Syllepsis. Archaismus. Allegoria. Tmesis. Endiadis. Ironia.
Iteratio
13. Aliquot genera uersuum lyricorum: De Asclepiadaeo. De Sapphico cum Adonico. De Gliconico. De Alcmanio.
De Phaleucio
14. Discrimen inter stylum lyricorum et ceterorum (epicorum, tragicorum comicorumque): Exempla
15. Epilogus

AUCTORES A CASCALIO MEMORATI (34 auctores = 100 mentiones)

I. AUCTORES ANTIQVI (20 auctores = 83 mentiones)

I.1.Auctores maxime memorati: Vergilius Maro …………………………..... (38%), Horatius ………………………... (11%) 3

I.2.Auctores septies-ter memorati: Ouidius .… (7%), Terentius …. (4%) Cicero .… (4%) Martialis .… (3%) Persius … (3%)

I.3.Auctores semel memorati: Aristoteles, Lucanus, Lucretius, Tibulus, Mela, Albinus, Ennius, Catullus (Cato? ) 4…..... (1%)

I.4. Loci selecti auctoribus non memoratis: Priscianus, Propertius, Sidonius, Vomanus, Hymni ……...……….….......... (1%)

1
Cf. HOR. carm. 3, 1: Fauete linguis; OV. Fast. 1, 71: linguis animisque fauete; Met. 15, 677; animis linguisque fauete
2
Cf. L. GIL, «Los maestros de latinidad», en Panorama social del humanismo español (1500-1800), Madrid 19972, pp. 324-339.
3
Cf. CASC. Flor. f. A3r: apud lyricos poetas Pindarum et Horatium, alterum Graecorum principem, alterum Latinorum; f. [A4v] necesse est
ut quidquid dicas ad uiuum repraesentes, si uelis haberi dicique poeta. Quod ex omnibus poetis, siue Graecis siue Latinis melius exactius
attentius Maro praestitit, obseruauit, obtinuit.
4
Cf. CASC. Flor. f. B4r: talia poemata imitanda nobis, non illa Enniana et Catuliana (fortasse Catoniana [scil. “Disticha Catonis”]),
quibus delectati sunt cinctuti Cethaegi (cf. HOR. ars 50/56: Fingere cinctutis non exaudita Cethegis continget, [...] cum lingua Catonis et
Enni; HOR. Epist. 2, 2, 117: quae priscis memorata Catonibus atque Cethegis). Cf. et CASC. Cartas Phil. I 8 (Madrid: 1779, p. 83):
“Virgilio, Horacio, Catulo, Propercio, Tibulo, Ovidio, Ausonio, Nemesiano, Fracastorio, Pontano, i otros mil que entre los Latinos
reverenciamos, juntamente con nuestros Españoles Lucano, Marcial, Séneca i Claudiano claro escrivieron […]”.
 Sandra I. Ramos Maldonado (Gaditana Studiorum Vniuersitas) – VI Conuentus Societatis Studiorum Latinorum (Baeza 27-30/05/2009) 3

II. AUCTORES MODERNI (14 auctores = 17 mentiones)

II.1 Poetae (9 auctores = 11 mentiones):

Ianus Pannonius, humanista poetaque Hungaricus (1434-1472) …………………………(3%)
Iacobus Sannázaro, poeta Italicus (1458-1531) ………………………………………….(1%)
IoannesAntonius Porcellius, poeta Neapolitanus (1405-1480) ………………….……..…(1%)
Ioannes Pontanus, poeta, historicus políticusque Italicus (1426-1503) …………………...(1%)
Basinius, poeta Italicus (1425-1457) ……………………………………………………...(1%)
Publio Fausto Andrelino, poeta Italicus (c. 1450-1518) …………………..……..………..(1%)
Euricius Cordus, medicus, poeta humanistaque Theodiscus (1486-1535) …………..……(1%)
Helius Eoban Hessus, poeta humanistaque Theodiscus(1488-1540) ……………............. (1%)
Angelus A. Poliziano, poeta humanistaque Italicus (1454-1494) ………………….…….. (1%)

II.2. Prosodiographi humanistaeque (5 auctores = 6 mentiones):

Iohannes Despauterius, grammaticus Niniuensis Flandricus (1460-1520) ………….......... (2%)
Ioannes Pelisson, grammaticus Francogallicus († 1568) ……………………………........... (1%)
Henricus Glareanus, grammaticus poeta musicusque Helueticus (1488-1563) ………..........(1%)
Georgius Sabinus, grammaticus, poeta humanistaque Theodiscus (1508 1560) ………….. (1%)
Ioannes Rauisius Textor, humanista Francogallicus (1430-1524) ……………….………… (1%)

8. EPITHETA Ioannis Ravisii Textoris Nivernensis, Opus Absolutissimum: post varias editiones ipsiusque Auctoris
recognitionem et doctissimorum virorum emendationes locupletatum et innumeris mendis repurgatum; Accesserunt DE
PROSODIA libri IIII, quos Epithetorum praeposuimus operi. Item De carminibus ad ueterum imitationem artificiose
componendis praecepta collecta a GEORGIO SABINO. Excudebat Jacobus Store, MDLXXXVII (= DE PROSODIA 1587)

8.1. CASC. Flor. f. B4r: Carmina haec melica uariis
modis texuntur diuersaque nomina habent. Quaedam ab
inuentoribus ut Asclepiadea ab Asclepiade, Sapphica a
Sappho, Phaleucia a Phaleuco; alia a materia ut
Heroica, Satyrica; alia a frequentiore pede ut Iambica a
Iambo, Trochaica a trochaeo; alia a pedum numero ut
senaria, octonaria; alia a mensuris scansionis ut
monometra, dimetra, trimetra, pentametra, /f.[B4v]
exametra; alia a syllabarum numero, ut endecasyllaba…
DE PROSODIA 1587, pp. 84-85: [...] quorum etiam uaria
commemorantur a Grammaticis et Prosodiographis nomina.
Alia etenim ab auctoribus seu inuentoribus nuncupata ut
Asclepiadeum ab Asclepiade, Sapphicum a Sappho,
Phaleucium a Phaleucio. Alia a materia ut Heroicum quo
Heroum res gestae cum laude scribuntur; Satyricum quo
hominum uita taxatur. Alia a frequentiori pede ut Iambicum
a Iambo, Trochaicum a trochaeo, dactylicum a dactylo pede
praedominate. Alia a pedum numero ut Senarium,
octonarium, sex et octo pedum. Alia a scansionis mensuris
ut Monometrum unicam habens mensuram, Dimetrum, duas ;
Trimetrum, tres ; Tetrametrum, quattuor ; Pentametrum,
Quinque ; Hexametrum, sex. In Iambicis, Trochaicis et
Anapesticis duo pedes unicam mensuram constituunt [...]
Alia a syllabarum numero, ut Hendecasyllabum continens
sine interemptione syllabas undecim, ut Phaleucium et
Sapphicum [...]

8.2. CASC. Flor. f.[A7r] : […] Despauterius doctus DE PROSODIA 1587, p. 82:[…] Huic carmini praeter
admodum Grammaticus postquam praecepit senis Dactylum et Spondeum et alii aptantur pedes, unde idem
pedibus exametrum fieri, addit haec Carmina: Desp(auterius).

Namque rei grauitas quinta in regione locauit
Spondaeum ueluti. Magnum Iouis incrementum.
Datque pedes alias Maro; tu puer elige legem.
Ad haec Rabisius Textor in prolegomeo epitethorū
aliqua carmina licenter posita adducit pueris eui-
tanda, quae habēt pedes nothos, qualis est anapæstus.
Fluuiorum rex Eridanus, camposque per omnes
Cum stabulis armenta tulio.
Anapęstus est pes trisyllabus: constat duabus breuibus
cum longa in fine. metire: Fluuio, rumRex, Erida,
nuscam, posqueper, omnes.
Haec te legitime docui ; nam saepe Poetae
Ipsa minus seruant : tu quanta licentia cautus
Est permissa uide, ne quando turpiter erres.
Namque rei grauitas quinta in regione locauit
Spondaeum ueluti. Magnum Iouis incrementum.
Datque pedes alias Maro; tu puer elige legem.
Hoc est ¶ Heroici versus pedes Legitimi, id est ex carmines
lege debiti, sunt dactylus et spondaeus, ¶ Admittuntur
tamen nothi, id est, illegitimi per poeticam licentiam, quam
cauebis, quia raro occurrit [...]
 Sandra I. Ramos Maldonado (Gaditana Studiorum Vniuersitas) – VI Conuentus Societatis Studiorum Latinorum (Baeza 27-30/05/2009)
8.3. CASC. Flor. f. B4r:
Audi Ouidium:
Si nisi, quae facie poterit te digna uideri,
Nulla futura tua est, nulla futura tua est.
Haec iterationis species elegans et artificiosa est, quae
Graece Ploce, Latine traductio appellatur, quaque dicitur
Sappho poetria consequuta quidquid laudis habet.
4
DE PROSODIA 1587, p. 115 (Sabinus):
Elegantissima est in hoc genere quasi plokh. Nam et
artificiosa haec forma est et sententiosa, ut:
Si nisi, quae facie poterit te digna uideri,
Nulla futura tua est, nulla futura tua est.
Scribunt Sappho Poetriam hac figura traductionis fuisse
consecutam quicquid laudis in carmine habuit.

8.4. CASC. Flor. f. [B3v] : Iterumm (sic) audi Ianum DE PROSODIA 1587, p. 114 (Sabinus) : ... ut apud
Pannonium : Ianum Pannonium in querela Italiae ad Fridericum III
Imperat(orem) :

Quod cessat Phoeboea chelis, quo a carmine rupto
Aoniae siluere Deae, Mars impius egit.
Quod spretis audax musis petit arma iuuentus,
Et uoluers per mare audit equos, Mars impius egit.
Quod cernis nullum deserta per oppida ciuem,
Nec campis errare greges, Mars impius egit.
Quod ligo, quod uomer, quod sarcula, rastra bidentes,
In gladios abiere truces, Mars impius egit.
Quod cessat Phoeboea chelys, quod carmine rupto
Aoniae siluere deae, Mars impius egit.
Quod spretis audax musis petit arma iuuentus,
Et uolucres premere audet equos, Mars impius egit.
Quod cernis nullum deserta per oppida ciuem,
Nec campis errare greges, Mars impius egit.
Quod ligo, quod uomer, quod sarcula, rastra bidentes,
In gladios abiere truces, Mars impius egit.

Cf. Iani Pannonii … Poemata,… Traiecti ad Rhenum, Apud. Barthol. Wild Bibliop. MDCCLXXXIV, pp. 223-224:
Iani Pannonii (III) Carmen pro pacanda Italia, ad Imp. Caes. Fridericum III (Carmen hoc scripsit auctor paene puer,
utpote natus annos non magis decem et sex): vv. 235-249:

Quod cessat Phoebea chelys, quod carmine rupto, 235

Aoniae siluere Deae, Mars impius egit.
Quae tamen ad nostros ut te contendere gressum
Accepere Lares, mentis formidine paullum
Seposita, citharis respiravere resumtis.
Quod spretis audax Musis petit arma iuuentus, 240
Et uolucres premere audet equos, Mars impius egit.
Quod mea tam crebis albescunt ossibus arva,
Et raris sunt culta casis, Mars impius egit.
Quod cernis nullum deserta per oppida ciuem,
Nec campis errare greges, Mars impius egit. 245
Conspicis impulsas cassis quod turribus arces,
Et vacuas nutare domos, Mars impius egit.
Quod ligo, quod uomer, quod sarcula, rastra, bidentes,
In gladios abiere truces, Mars impius egit.

9. CASC. Flor. f. [A3v]: ANT. NEBRISSEN. 1595 (Liber V de prosodia, Caput

Pentameter versus prius indifferenter habet dactilum / [f.
A4r] et spondeum cum cęsura, deinde duos dactilos cum
cęsura, ut nil mihi rescribas, attamen ipse ueni.
Scande.
Nihil mi, rescri, bas cęsura, attamen, Ipseve, ni cęsura
DE PROSODIA 1587, p. 83:
_______
Pentameter versus constat quinque pedibus, quorum
tertius semper spondeus, quartus et quintus anapaesti:
reliqui spondei aut dactyli, uel his misti, ut libet. Semper
autem adsit pentemimeris siue caesura. Exemplum :
Omnibus inuideas liuide nemo tibi.
Metire : Omnibus, dactyl. .[..]
VIII: De metris qui ex pedibus componuntur)*, f. [Q6r]:
Pentametrum Elegiacum constat primis duobus pedibus
versus Heroici, hoc est, Dactylo uel Spondaeo
indifferenter et caesura, cum duobus Dactylis atque
iterum caesura, uel potius syllaba terminante uersum, ut
nil mihi rescribas, attamen ipse veni.
* Aelii Antonii Nebrissensis Grammatica. Quam summa
potuit diligentia per eius nepotem nunc denuo in pristinum
exemplar restituta. Cum privilegio Antiquariae. Apud
Claudium Bolam. Anno 1595.