Koštičavo Voće

UNIVERZITET U SARAJEVU Poljoprivredno prehrambeni fakultet Sarajevo
INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

NAELA I ARGUMENTACIJA
Novembar, 2008

NAELA I ARGUMENTACIJA
Autori: Prof. dr Mirsad Kurtovi Doc. dr Nedad Kari Doc. dr Vojislav Trkulja Dipl. ing Adnan Malievi Dipl. ing Fuad Gai
Tira: 500 komada
page 2 of 131
I. U V O D Osnovna tenja uspjenog komercijalnog uzgoja svih vrsta voaka jeste ostvariti maksimalan prinos po jedinici povrine, uz postizanje najveeg mogueg kvalitet a proizvoda, a istovremeno sa minimalnim rizikom opasnosti po zdravlje potroaa, te naruavanje prirodnosti i stabilnosti okoline. U pravcu tenje ka potpunoj realizaciji ovog pravca, proizvodnja voa moe biti organizovana kroz tri osnovna koncepta, i to kao: konvencionalna, integralna i organska. Posmatrana iz ugla konvencionalnog pristupa, a obzirom na uee ovjeka (rad i znanje), tehnologija uzgoja voaka moe se podijeliti na: -
Ekstenzivnu - karakteristike ovog, poetnog nivoa konvencionalne proizvodnje, su: uzgoj pojedinanih i veoma bujnih stabala voaka, koje su kalemljene na sijan ac kao podlogu, prirodno formirane kronje, alternativno plodonoenje, kasno proroavanje, te obino nikakav nivo provedbe agro i pomotehnikih mjera, to rezultira u veo ma niskom prinosu i kvalitetu ploda, ali veoma visokom stepenu bioloke ispravnosti proizvoda i ouvanja ivotne okoline. Takoe, robno, ista je apsolutno neodriva. Poluintenzivnu - ovaj stepen konvencionalne proizvodnje voa odlikuje se primjenom samo nekih agro i pomotehnikeih tretmana, (najee samo zimska rezidba i ubrenje), te dominantno podrazumjeva karakteristike prethodnog nivoa. Intenzivnu - ovaj nivo konvencionalne proizvodnje karakterie se gustim sklopom sadnje, slabobujnim podlogama, primjenom svih neophodnih agroi pomotehnikih mjera, (adekvatna obrada zemljita, ubrenje, navodnjavanje, zatita, zelena i zimska rezidba). Naravno, tek je ovaj oblik odriva robna pr oizvodnja ekonomski isplativa, gdje se ostvaruju maksimalni prinosi, kao i kvalitet ploda, osim u, naravno, adekvatnoj biolokoj ispravnosti prema potroau , te odrivosti ivotne okoline.
page 3 of 131
Superintenzivnu - ovaj posljednji nivo konvencionalne proizvodnje pored potpune i intenzivne primjene agro - i pomotehnikih mjera karakterie i praktikovanje nekih specifinih aktivnosti, kao npr. : prorjeivanje plodova, upotreba hemijskih stimulatora rasta i sl ino. I ovdje su dominante karakteristike koje su vaile za prethodni nivo .
Integralna proizvodnja voa (I PV) u osnovi je ekoloki usmjeren postupak, gdje je primjena hemijskih sredstava svedena na najmanju moguu mjeru, tako da se unite tetoine ili suzbiju bolesti biljajka, a u isto vrijeme ne narui ovjekova okolina , i na kraju, u to veoj mjeri sauva zdravlje potroaa. Obzirom da je u pogledu agro- i pomotehnikih mjera apsolutno intenzivna ista ostvaruje realizaciju maksimalnog prinosa po jedinici povrine, a zbog svoje sveobuhvatnosti u pogledu primjene zatitnih sredstava , prua i visok stepen zatite ivotne okoline i zd ravlja potroaa. Apsolutno je, u takvom pristupu, ista ekonomski najisplativija , obzirom da, za razliku od konvencionalnog, ovaj koncept zagovara daleko manju, prognozno-plansku i dozvoljenu primjenu svih oblika pesticida. Odlike ovog sistema su optimalni prinosi po jedinici povrine, uz visok stepen kvaliteta i bioloku ispravnost konanog proizvoda, te minimalno mogue rizike od zagaenja, odnosno ugroavanja stabilnosti sredine. Organska produkcija . Osnovna odlika organske produkcije voa jeste potpuna zabrana upotrebe hemijskih zatitnih sredstava , tako da je samo dozvoljena primjena specifinih biolokih preparata . Ovaj pristup, u pogledu prirodnosti, najsliniji je ekstenzivnom obliku proizvodnje iz konvencijalnog koncepta, te podrazumjeva produkciju bioloki najsigurnijeg proizvoda i apsolutno minimalno zagaenje ivotne okoline, uz ogromna ogranienja u pogledu ostvarivanja maksimalnog prinosa, potpune intenzivnosti agro- i pomotehnikih mjera, uzgoja odreenih kultivara, te ekonomske opravdanosti iste. Ovakav oblik produkcije voa bez veih ekonomskih posljedica uglavnom organizuju ekonomski razvijenije zemlje, dok one nieg stepena razvoja implementiraju mogunost primjene ovog pravca samo na prirodne populacije razliitih vrsta voaka . U BiH tehnologija uzgoja voaka dominantno je ekstenzivnog i poluintenzivnog karaktera. Zatim slijedi dobar dio intenzivne
page 4 of 131
proizvodnje, dok je superintenzivna prusutna u tragovima. Integralna proizvodnja voa zastupljena je samo u odreenim podrujima nae zemlje, uglavnom kao rezultat meunarodnih projekata u regionalnim okvirima. S druge strane, organska produkcija, iako se iz dana u dan favorizuje, ne nalazi plodnu osnovu, obzirom da ne osigurava robnu odrivost koja je kljuni segment opstanka zemalja u razvoju u najveoj mjeri usljed nodostatka potpunog zakonskog okvira, prethodne egza ktne valorizacije raspoloivih resursa i sl.. Obzirom da navedeno stanje voarstva kod nas podrazumjeva jo uvijek poprilino nizak nivo agro- i pomotehnikih mjera, te nepostojanje adekvatnih standarda za datu produkciju, u odnosu na zapadno-evropske zemlje, evidentan je prostor za djelovanje, odnosno poboljanje tretirane proizvodnje. U tom pogledu, tim strunjaka poduzeo je niz aktivnosti na uvoenju integralne proizvodnje na prostore BiH, a jedan od poetnih koraka jeste i izrada ove publikacije. II. INTEGRALNA PROIZVODNJA VOA (IPV) Razvoj integralne proizvodnje (IP) bio je rezultat naporne saradnje veine naunika, uglavnom tokom posljednjih 25 godina. Sam termin integralna proizvodnja nastao je na jednom od sastanaka koji je odran u Ovrannaz-u, vicarska, 1976 godine. Kao rezultat ovog skupa publikovan je i dokument koji razmatra poetnu taku za IP u Evropi. Nakon ove, inicijalne faze usljedilo je tampanje nekoliko vodia o IP, generalnih i usko specifinih za pojedine usjeve, a koji su nastali kao rezultat istraivanja i nadogranje sistema IP. Ope prihvaena definicija IP glasi da je to poljoprivredni sistem koji proizvodi visokokvalitetnu hranu i druge proizvode putem koritenja prirodnih izvora i regulacijskih mehanizama u zamjenu za inpute koji zagauju okolinu, te koji obezbjeuje odrivu poljoprivredu. Unutar okvira ove generalne definicije, integralna proizvodnja voa (IPV) se definie kao ekonomina proizv odnja voa visokog kvaliteta, koja daje prioritet ekoloki sigurnijim metodama, koje minimiziraju neeljene strane uticaje i primjenu agrohemikalija, sa ciljem poveanja zatite ivotne okoline i zdravlja ovjeka. Ove definicije su nadaleko prihvaene ir om svijeta, i one
page 5 of 131
su dio nacionalanih propisa nekoliko zemalja, kao to je na primjer vicarska. Za razliku od organske poljoprivrede, IP ne trai eliminaciju koritenja poljoprivrednih hemikalija, ve prilino smanjenje, (ili ak iskljuenje u nekim sluajevima), proizvodnih inputa sa visokim uticajem na okolinu, kao to je irok spektar pes ticida i ubriva, te preferira primjenu korisnih, sigurnih alternativa.
U okviru IP, poseban akcenat je dat na:

kompletan prilaz sistemu koji obuhvata cjelokupnu far mu
kao baznu jedinicu,

centralnu ulogu agro-ekosistema, balansiranom ciklusu ishrane, i na blagostanju svih vrsta u animalnoj poljoprivredi.
Ouvanje i poboljanje plodnosti zemljita, diverziteta okoline i uzimanje u obzir etikog i socijalnog kriterija esencijalne su komponente integralne proizvodnje. Bioloke, tehnike i hemijske metode su paljivo balansirane , i one se uzimaju u iznosu zatite okoline, profitabilnosti i socijalnih zahtjeva.
Prema tome, integralna proizvodnja, i u voarstvu, je ekolo ki usmjeren postupak, kome je cilj u prvom planu ouvanje i zatita ivotne sredine, uz produkciju plodova sa visokim stepenom zdravstvene sigurnosti. Ovaj koncept u irem smislu, predstavlja stepenicu daljeg razvoja integralne zatite biljaka, u okviru ko jeg je data prednost prirodnim izvorima i regulatorima suzbijanja patogena, tetoina i korovskih vrsta. U pogledu agro- i pomotehnikih mjera ovaj koncept voarstva podrazumjeva intenzivnu proizvodnju, s tim da se aplikacija hemijskih sredstava ne provodi totalno, ve preventivno, i na bazi prognozne slube. Ishrana, odnosno gnojidba voaka, kao neophodna agrotehnika mjera u ovom sistemu organizovanja proizvodnje voa, mora biti prilagoena odreenoj vrsti, uz to manje naruavanje prirodne osobenosti uzgojnog podruja. Integralna proizvodnja voa podrazumjeva ubrenje na osnovu kontrole plodnosti zemljita, izbor vrsta voaka i kultivara koji su tolerantni ili otporni na vanije patogene i tetoine, izbor kvalitetnog sadnog materijala, bioloke i
page 6 of 131
mehanike mjere suzbijanja i upotrebu pesticida sa zelene i ute liste, potivanje principa berbe, uskladitenja i uvanja plodova. Sve ovo ima za posljedicu racionalnija ulaganja, koja su umnogome smanjena u odnosu na sve ostale koncepte, obzirom da se nita ne radi na slijepo, te da je uinak maksimalan, a istovremeno proizvodi iz ovakvog sistema posjeduju certifikat, markicu po kojoj su prepoznatljivi i ostvaruju veu cijenu na tritu, to ovaj koncept ini ekonomski najopravdanijim. Integralna proizvodnja podrazumjeva sistem takvog organizacionog oblika u kojem se cijelo imanje ukljuuje kao elementarna jedinica, integralno sveobuhvatno. Ovo iziskuje brinu njegu zemljita, odravanje i poveavanje njegove plodnosti, jaanje otpornosti stabala prema tetoinama i bolestima, te koritenje prirodnih ograniavajuih faktora za bolesti i tetoine. Primjena sredstava za zatitu biljaka se ograniava na to je mogue manju upotrebu. Pri tome se u prvom redu koriste preparati koji, najmanje mogue optereuju zemljite, vodu i vazduh. Hemijski regulatori rasta se ne smiju koristiti za upravljanje rastom, poboljanje boje, odnosno sjaja ploda. Integralni koncept u voarstvu predstavlja proizvodnju koja potuje sredinu, a ujedno je ekonomski izvodljiva, osigurava o drivu produkciju bioloki potpuno opravdanih plodova visokog kvaliteta, sa minimalnim ostacima pesticida unutar istih, promovie i odrava bioloki diverzitet, daje prednosti upotrebi prirodnim mehanizmima regulacije kada je u pitanju zatita od bolesti i tetoina, obogauje i titi dugoronu plodnost zemljita, te minimizira zagaenje vode, vazduha i zemljita. Integralna proizvodnja je jedna konsekveta daljnjeg razvoja integralne zatite biljaka, pri emu su sve mjere proizvodnje optimalno usklaene jedna sa drugom. Voari, koji ovaj integralni proces ele primjeniti, preuzimaju spram odgovornosti prema ivotnoj okolini, na sebe i otra pravila. To od njih zahtijeva veoma struna znanja i posebnu motivaciju pri upravljanju zasadom. U svim voarski razvijenijim zemljama dominantan proizvodnje voa podrazumjeva upravo ovaj koncept. sistem
page 7 of 131
III. UKUPNI KVALITET PROIZVODA I ODRIVA POLJOPRIVREDNA PROIZVODNJA Temeljne promjene u evropskoj poljoprivredi odigrale su se tokom protekle etiri dekade. Hiperprodukcija, ugroavanje divljih vrsta, zagaenje zemljita i povrinskih voda danas su identifikovani kao glavna ogranienja intenzivne poljoprivredne proizvodnje. Ovi i drugi problemi postali su jako vani za politiku proizvoaa, farmera i drutva, te su vodili fundamentalnoj reorjentaciji u poljoprivredi. Samo ekoloki sigurni, odrivi oblici koritenja zemljita mogu se suoiti sa prisutnim izazovima. Oni mogu biti ciljani na zamjenu agrohemikalija koje zagauju, naroito pesticida i ubriva, od str ane ekoloki sigurnijih i odrivih tehnologija. Prema tome, evolucija od pojmova bioloke kontrole do integralnog upravljanja tetoinama (IPM) i konano do potpuno sistemskog pristupa sigurno nije bila sluajnost, ve naprotiv, to je bio logian odgovor n a napredak koji je razvijao koncepte i naune standarde, kao vane prekretnice u poljoprivrednoj proizvodnji. U konanici, definisan je koncept integralne proizvodnje, odnosno integralne poljoprivrede, kao baza koja osigurava visok kvalitet proizvoda i odr ivu produkciju. Zbog toga je posebno vano pojasniti ukupni kvalitet proizvoda u okviru IP. Tumaenje znaenja kvaliteta hrane bilo je praeno velikim promjenama zbog nezadovoljstva i ogromnih protesta potroaa. Savren vanjski kvalitet hrane, prihvatlj iv okus, (unutranji kvalitet hrane), te niska cijena ini se da ne mogu biti dugo dominatni parametri ocjene u tom pogledu od strane poveanog broja kriti kih potroaa. Parcijalna definicija kvaliteta hrane danas je zamijenjena sa onom o ukupnom kvalitetu koji izlazi izvan konvencionalnih okvira istog kod hrane. Aspekti kvaliteta postaju sve vie i vie vezani za sigurnost hrane kroz dodatnu vrijednost indirektnog i nevidljivog kriterija kvaliteta hrane, neodreeno opisanim kao zdrava okolina, blagostanje ivotinja i adekvatno trite. Poto, u veini sluajeva, trite vodi brigu o vanjskom kvalitetu poljoprivrednih proizvoda, sistemi odrive produkcije, kakav je i IP, uzimaju u obzir 4 dodatne crte, osobine kvaliteta proizvoda, proizvodne i/ili preraivake procedure, i uslove rada. On e su u
page 8 of 131
velikoj mjeri nevidljive za potroae, ali daju esencijalne komponente sveobuhvatnog kvaliteta hrane, kao: unutranji kvalitet proizvoda (hemijski, fiziki, organoleptiki) ekoloki kvalitet proizvodn je i postupanja proizvodom, etiki kvalitet proizvodnje, dranje i postupanje sa ivotinjama, te socio-ekonomski kvalitet proizvodnje, uslovi rada. Ako se svi shvatljivi aspekti kvaliteta, (identifikovani u sektoru hrane na taki prodaje), predstave u v irtualnu tabelu dobije se neto poput piramide koja predstavlja ukupni kvalitet proizvoda. Ova piramida ima veliki dio hrane nieg kvaliteta u svojoj bazi i mali dio hrane najvieg kvaliteta na vrhu.
Dijagram 1. Piramida ukupnog kvaliteta hrane
Kao to je pokazano na dijagramu, ova piramida ukupnog kvaliteta hrane moe se podijeliti u razliite slojeve (ili nivoe kvaliteta): na dnu je hrana koja ima nisku cijenu, standardna, normalna, hrana sa certificiranim etiketama zauzima sredinji dio, i Premijum (iznad nominalne vrijednosti) hrana sa najviim standardima ukupnog kvaliteta na vrhu.
page 9 of 131
Zakonska granica je odvajanje hrane niske cijene od hrane koja ne ispunjava sigurne, pouzdane, zakonske zahtjeve (s obzirom na higijenu, sigurnost hrane i druge as pekte kvaliteta). Postoje tri posebne faze u sektoru hrane: 1. Primarna produkcija, koja pokriva procese proizvodnje hrane, kao primarna faza, do take gdje proizvodi budu ubrani i spremljeni kao poljoprivredni proizvodi za prodaju. Koncept integralne proizvodnje je fokusiran na ovu primarnu fazu produkcije i obuhvata posebno aspekte prije berbe. 2. Kasnija sekundarna faza rukovanje, postupanje i prerada poljoprivrednih proizvoda moe se obaviti izvan nivoa farme, (proizvodnja vina od groa, cijeenje maslinovog ulja, peenje hljeba), ili kao sekundarni poljoprivredni proizvodi, odnosno oni proizvedeni od strane specijalizovanih organizacija. IP ne ukljuuje ovu fazu prerade u svoju normativnu djelatnost, ali vodi rauna, razmatra takve aktivnosti na farmi u svojoj odobrenoj proceduri ako se preraeni proizvodi farme certificiraju. 3. Faza distribucije obuhvata raspodjelu, nabavku i ablon prodaje poljoprivrednih proizvoda. Aspekti ispravnog trita se adresiraju u ovoj fazi. Ako se panja fokusira na primarnu fazu proizvodnje hrane, to postaje jasno, oigledno, da definicija kvaliteta hrane zavisi u velikoj mjeri od pozicije sa koje se kvalitet iste opaa. Generalno, neodreeno opisani aspekti kvaliteta hrane od strane javnosti u veini (privlanost vizuelnog izgleda, nikakvi po zdravlje tetni rezidui, proizvodnja mesa s obzirom na blagostanje ivotinja, proizvodnja hrane s obzirom na okolinu i proizvedena i prodata hrana s obzirom na ispravno trite), su objanjeni na profesionalnom nivou u preciznije termine, kao to su: a) Kvalitet proizvoda , (ili kvalitet poljoprivrednih proizvoda), koji obuhvata vanjske i unutranje osobine kvaliteta proizvoda na taki prodaje, ukljuujui aspekt sigurnosti, bezbjednosti hrane . b) Proizvodni kvalitet pokriven u preciznijoj formi generalnim pojmom okolina i blagostanje ivotinja. Kljuni
page 10 of 131
elementi su, ekoloki kriterij proizvodnje ili tehniki aspekti animalne produkcije u pogledu baznih pravila blagostanja ivotinja . c) Etiki kvalitet adresira generalni etiki stav farmera sa potivanjem proizvodnih procedura primjenjenih na farmi i pridravanje temeljnih, osnovnih pravila ispravnosti s obzirom na radnike farme. Etiki aspekti su posebno vani u animalnoj proizvodnji, s obzirom na blagostanje ivotinja. d) Socijalni kvalitet adresira na potivanje osnovnih ljudskih prava, zdravlja i blagostanja, te socijalnog staranja, koja su definisana od strane Meunarodne organizacije za rad pri Ujedinjenim Nacijama. Skandali sa hranom imali su, i nastavljaju imati, znaajan uticaj na stavove potroaa u pogledu sigurnosti, bezbjednosti iste. Zanimljivo je primjetiti da aspekti sigurnosti hrane kvalitet u proizvoda ne daju samo veliku panju, ve su ustvari poboljana i stroga pravila implementirana na skoro svim nivoima piramide kvaliteta hrane, (vidjeti dijagram ispod). S druge strane, moe se pretpostaviti da hrana niske cijene ima vjerovatno najnie sta ndarde kvaliteta za potroae, s obzirom na dodatnu vrijednost, to jest okolinu, animalno blagostanje i ispravno trite, (predstavljeno od strane etikih, ekolokih i socijalnih komponenti ukupnog kvaliteta hrane). Meutim, najvii standardi ukupnog kva liteta mogu biti oekivani u dobro upravljanim proizvodnim sistemima , koji predstavljaju napredne sistema odrive poljoprivrede. Kako je prihvaeno od strane javnosti u veini, premijum sektor hrane koji prekriva sve aspekte ukupno g kvaliteta iste je dobro predstavljen od strane organske (bioloke) poljoprivrede. Iznenaujue je da nijedan drugi sistem odrive produkcije nema jasno ostvaren, postignut ugled, reputaciju ni generisanu slinu dodatnu vrijednost na nivou farme. Dok se irom svijeta trokovi proizvodnje u poljoprivredi poveavaju, a cijene proizvoda padaju, izgleda da ne postoji nikakav prostor niti motivacija za investiranje, odnosno ulaganje za vie od apsolutnog minimuma kod potroaa, odnosno dodatnu vrijednost kvaliteta na nivou farme.
page 11 of 131
3.1 Pozicija IP u piramidi ukupnog kvaliteta hrane Danas postoje tri uspostavljena, internacionalna standarda vezana za primarnu fazu poljoprivredne proizvodnje, koji adresiraju sve komponente ukupnog kvaliteta u sektoru hrane (po menuti hronolokim nizom): organska (bioloka) poljop rivreda, integralna proizvodnja, i nivo 3 sveobuhvatno pouzdanje farme (IFA/EUREP). Zanimljivo je napomenuti da su sva tri standarda razvijena od strane privatnog ili nevladinog sektora. Pozicija ovih standarda u piramidi ukupnog kvaliteta predstavljena je u dijagramu 2. Standardi organske poljoprivrede spadaju u premijum segment. Oni imaju dugu tradiciju i visoku reputaciju. IP standardi takoe se osvru na dugu tradiciju. Oni su definisani temeljnim dokumentom Naela integralne proizvodnje zajedno sa tehnikim direktivama za specifine usjeve. Ulazni kriterij se stavlja u poloaj na mausklop Certificirane hrane i Premijum hrane segmenata i funkcionie kao prvi generalni pristupni scenario za organizacije kandidate. Detaljnije analize, koje koriste specifine
page 12 of 131
alate za ocjenu, pomau u odluci o uspjenom o dobrenju organizacije kandidata. Tokom tri godine eksperimentalnog perioda, IP odobrena organizacija ima priliku, mogunost, za poboljanje suboptimum taaka programa i smjestiti svoj epitet na vii nivo u segment premijum hrane. Sa jasnom politikom supostavljenom poetkom 1990 -tih, IP je uvijek pruala otpor svim pokuajima za smanjenje njenih standarda. IP e teiti ovoj politici u budunosti kako bi se motoviranim farmerima omoguilo da razviju svoje sisteme odrive poljoprivrede utemeljene na naprednim naunim i tehnikim saznanjima. Osim toga, visoki standardi ukupnog kvaliteta moraju biti odravani za stvaranje dodatne vrijednosti na nivou far me i da opravdaju adekvatne cijene poljoprivrednih proizvoda. Nivo 3 ema integrisanog pouzdanja farme (IFA) EUREP -GAP (danas GLOBAL-GAP) poinje da prekriva sredinji radijus piramide ukupnog kvaliteta. Sa svojim modularnim prilazom ovaj specifini pro gram ima potencijal konano da razvije standarde pozicionirane na viim nivoima kvaliteta.
Dijagram 2. Pozicija tri internacionalna standarda primarne faze poljoprivredne proizvodnje na piramidi ukupnog kvaliteta hrane
page 13 of 131
IV. GENERALNI ASPEKTI IPV Posljednjih nekoliko godina, interesi i potrebe potroaa, prodavaa, uzgajivaa i preraivaa hrane za sigurnu, bezbjednu hranu dobrog kvaliteta sakupljeni su u brojnim meunarodnim standardima. O vi standardi ne mogu biti ignorisani od strane koncepta IPV. Standardi u industriji hrane su definisani od strane zakonskih nacionalnih i internacionalnih vladinih regulativa, ili od strane dobrovoljnih saglasnosti koje dopiru u privatni sektor. Veina istih fokusirana je na proizvodni kvalitet, p osebno aspekte sigurnosti hrane. Kroz svoje inspekcijske eme oni implementiraju mnotvo inspekcijskih kriterija koji su adresirani na sigurnost svjeeg proizvoda. Drugi standardi proiruju sigurnosi fokus na agronomske komponente i definiu specifinu int erpretaciju dobre poljoprivredne prakse (GAP Good Agricultural Practice). Ogranieni broj skoranjih standarda nadograuje, za razlikovanje stepena, komponente dodatnih vrijednosti (okolina, blagostanje ivotinja, sajamska trgovina), te tako idu u vie kategorije kvaliteta. IP koncept i direktive uspostavljene od poetka 1990-tih vezane za ovu oblast definiu generalne kriterije specifinog usjeva naprednih sistema odrive produkcije. Do sada ovi dokumenti su uzimali za odobrenje, (i bili stoga proputan i), veinu baznih elemenata koji se tiu zakonske suglasnosti i dobre poljoprivredne prakse. Takoe, oni nisu elaborirali u detalje specifine zahtjeve za vanjskim i unutranjim kvalitetom proizvoda, ukljuujui i aspekte sigurnosti hrane. Poveanje meunarodne svijesti o transparentnosti standarda, onome emu se moe ui u trag, konkurencijskoj oznaki visine kvaliteta, potvrenim procedurama inspekcije i dr., su takoe poveali pritisak na farmera da pristupe sa preovladavajuim tehnikim standardima na tritu. Prema tome razvoj koncepta IP uzima u razmatranje navedeni napredak, te isti integrie u svoje okvire. Kompatibilnost IP principa sa standardima koji dominiraju na tritu ne namjerava da smanji njihov visoki stepen vrijednosti u pogledu kvaliteta proizvoda, ve je to na uzgajivau koji treba da minimizira suvine i/ili ak kontradiktorne inspekcijske aktivnosti na svojoj farmi. Prema tome, u koncept IPV inkorporirano je mnotvo relevantnih elemenata izvedenih iz oba vljenih i internacionalno
page 14 of 131
primjenjenih ema sigurnosti hrane i GAP kriterija za poveanje ove inspekcijske kompatibilnosti. Dobra poljoprivredna praksa (GAP) i standard integralne proizvodnje. Temeljni i relevantni elementi GAP standarda koji su identifikovani u internacionalno pri hvaenim ek listama kao take, moraju takoe biti uzete u razmatranje u IP direktivama i trebali bi biti naborajani u inspekcijskim protokolima (= ek liste). Meutim, naela IPV za pojedine grupe voaka ne mogu pomenuti sva navedena pravila pod mora od strane dobre poljoprivredne prakse, ali moraju predstaviti odabrane zahtjeve koji se ine da budu od specijalne relevantnosti za ukupni kvalitet. Tako koncept IPV jasno definie minimiziranje ostataka rezidua pesticida, kao i adekvatno odlaganje njihove p razne ambalae. Aspekti bezbjednosti/sigurnosti hrane . Temeljni i relevantni elementi procedura upravljanja sigurnosti hrane koji su identifikovani u meunarodno sklopljenim i prihvaenim standardima (Global Food Safety Initiative), kao mora take, treb ale bi biti uzete u razmatranje i u IP direktivama i najbrojane u osobitim inspekcijskim protokolima (= ek liste). Meutim, naela IPV za pojedine grupe voaka ne mogu pomenuti sva navedena pravila pod mora od strane upravljanja sigurnosti hranom , ali moraju predstaviti odabrane zahtjeve koji se ine da budu od specijalne relevantnosti za ukupni kvalitet. Tako se snano preporuuje da IPV organizacije diskutuju sa svojim lanovima i meusobno pomau u implementaciji HACCP (Hazard Analysis Critical Contro l Points, kako su definisane od strane prehrambenog kodeksa). Ovaj pristup sastoji se od identifikacije i prevencije problema koji se dogaaju s obzirom na sigurnost hrane. HACCP obuhvata procjenu svih koraka obuhvaenim u operacijama proizvodnje hrane za identifikaciju svih mikrobiolokih, hemijskih i fizikih opasnosti. On identifikuje kritine kontrolne take, gdje, ako kontrola nije ostvarena, sigurnost i kvalitet proizvoda mogu biti dovedeni u pitanje. Aspekti kojima se moe ui u trag . Svi uesnici proizvodnog procesa su odgovorni za kvalitet konanog proizvoda i, ako je pogodno, za determinaciju (zagaenja) nivoa rezidua. lanovi moraju osigurati da je potpuno praenje mogue kroz njihov proizvodni proces, i da postoji sistem na mjes tu za provoenje ove
page 15 of 131
veze do sljedee take u snabdjevenom lancu kada proizvod postane nezavisan od lanova kontrole. Svi proizvodi farme certificirani i etiketirani od strane ovlatenih institucija za dati standard moraju biti praeni do registrovane farme gdje su uzgajan i. Lina ocjena. Svaki lan farme mora kompletirati tokom godine ispekcijski protokol (= ek lista) od strane potvrene organizacije za dati standard, pored radnih knjiga koje se vode u sistemu IPV. Rezultat ove line ocjene trebao bi biti koriten u farm skoj inspekciji, i odgovarajuim korekcijama implementiranog plana. IV. CILJEVI INTEGRALNE PROIZVODNJE INTEGRALNA PROIZVODNJA JE POLJOPRIVREDNI SISTEM KOJI:
INTEGRIE PRIRODNE I REGULACIJSKE MEHANIZME U POLJOPRIVREDNE AKTIVNOSTI ZA POSTIZANJE MAKSIMALNE ZAMJENE OFF-FARM INPUTA
Ovi ciljevi adresiraju temeljne namjere odrive poljoprivrede. Razumno upravljanje i oprezno koritenje prirodnih izvora moe pomoi u zamjeni inputa farme kao to su ubriva, pesticidi i gorivo. Ukupna ili djelimina zamjena ov ih materijala ne samo da smanjuje zagaenje, ve takoe i trokove proizvodnje, te poboljava ekonominost farme.
OBEZBJEUJE ODRIVU PROIZVODNJU HRANE VISOKOG KVALITETA I DRUGIH PROIZVODA KROZ EKOLOKI BOLJE I SIGURNIJE TEHNOLOGIJE
IP ima za cilj visokokvalitetne poljoprivredne proizvode, uglavnom kroz ekoloki ispravne tehnike koje su sigurne za zdravlje ovjeka. Ukupna ocjena kvaliteta poljoprivrednih proizvoda smatra se, kao znaajan kriterij, ne samo njihov im specifinim unutranjim i vanjskim karakteristikama i sigurnosti hrane (= proizvodni kvalitet), ve takoe sv im odrivim metodama zatite usjeva (= ekoloki kvalitet), adekvatnim standardima u animalnoj proizvodnji (= etiki kvalitet), te adekvatnim uslovima rada za radnike na farmi (= socijalni kvalitet).
page 16 of 131
ODRAVA DOHODAK FARME
Proizvodi farme proizvedeni sa visokim nivoom ekoloki sigurnog, etiki ispravnog i socijalno prihvatljivog kvaliteta moraju proizvesti opravdane dodatne vrijednosti. Odriva poljoprivreda i marketing moraju primjeni ti princip sajamske trgovine u najveem moguem obimu.
ELIMINIE ILI SMANJUJE IZVORE PRISUTNOG ZAGAENJA OKOLINE PROIZVEDENOG OD STRANE POLJOPRIVREDE
Zagaenje poljoprivrednog porijekla mora biti smanjeno ili eliminisano bilo kad i bilo gdje se ono izvod i.
PODRAVA MULTIPLE/VIESTRUKE FUNKCIJE POLJOPRIVREDE (MULTIFUNKCIONALNOST)
Poljoprivreda mora zadovoljiti potrebe cjelokupnog drutva, to obuhvata i one zahtjeve koji nisu direktno vezani sa proizvodnjom hrane i vlakana. Raznoliki pejzai, ouvanje divljih ivotinja, kolonizacija i kultivacija zabaenih podruja, kao i odravanje lokalnih kulturnih tradicija su neke od nepoljoprivrednih centralnih i rekreacionih vrijednosti obezbjeene od strane operativne farme. V. PRINCIPI INTEGRALNE PROIZVODNJE Principi koji vae za IP su:
1. IP SE PRIMJENJUJE SAMO POTPUNO/KOMPLETNO
IP nije samo kombinacija integralnog upravljanja tetoinama (IPM Integrated Pest Management) i dopunskih elemenata, kao to su ubriva i agronomske mjere za poveanje njihovih uinkovitosti, ve se oslanja na regulaciju ekolokog sistema, na vano blagostanje ivotinja i na ouvanje prirodnih izvora.
2. VANREDNI TROKOVI I NEPOELJNI UTICAJI SU MINIMIZIRANI
tetni sporedni uticaji poljoprivrednih aktivnosti, kao to su kontaminacija vode za pie nitratima ili pesticidima, ili sedimentima erozije u podzemnim vodama, namee ogromne trokove za drutvo. Ovi vanjski trokovi se
page 17 of 131
normalno ne reflektuju u budetima za poljoprivredno troenje i moraju biti smanjeni.

3. CJELOKUPNA FARMA JE JEDINICA IP IMPLEMENTACIJE
IP je sistemski pristup koji se fokusira na cjelokupnu farmu kao baznu jedinicu. Kada se praktikuje na izoliranim pojedinanim podrujima farme , IP nije kompatibilna sa potpunim pristupom postuliranim iznad. Vane strategije, kao to su uravnoteeni ciklusi ishrane, smjene usjeva i ekoloke infrastrukture, postaju znaajn e samo ako se uzimaju u obzir za cijelu farmu.
4. FARMEROVO ZNANJE O AURIRANO/OSVJEAVANO IP MORA BITI REDOVNO
Farmer igra kljunu ulogu u sistemu IP. Njegovo/njeno shvatanje, motivacija i profesionalna sposobnost za ispunjenje zahtjeva savremene odrive poljoprivrede su usko povezani sa njegovim/njenim profesionalnim sposobnostima steenim i auriranim redovnim trenin zima.
5. STABILNI AGROEKOSISTEMI KLJUNE KOMPONENTE MORAJU BITI SAUVANI KAO
Agroekosistemi su temelji za planiranje i realizaciju svih aktivnosti na farmi, posebno onih sa potencijalnim ekolokim uticajem. Oni su vidljive ekspresije kompletn og koncepta i obezbjeuju oboje, prirodne izvore i komponente regula cije. Stabilizacija znai najmanji mogui poremeaj ovih izvora od strane aktivnosti koje se provode na farmi.
6. CIKLUSI ISHRANE MORAJU BITI URAVNOTEENI I GUBICI MINIMIZIRANI
Uravnoteen ili balansiran u ovom kontekstu znai onaj koji ima za cilj maksimalnu redukciju gubitaka hranjiva (npr. putem ispiranja), opreznu zamjenu onih koliina koje ostaju na obraivanom podruju prodajom proizvoda, te one koji recikliraju materijale farme.
7. SUTINSKA/UNUTRANJA PLODNOST ZEMLJITA MORA BITI SAUVANA I POBOLJANA
page 18 of 131
Unutranja, osobena, plodnost zemljita je proizvodna sposobnost istog bez vanjskih intervencija unutar datih uslova mjesta. Prema tome, plodnost je funkcija balansiranih fizikih karakteristika zemlji ta, hemijskih performansi i ujednaene bioloke aktivnosti. Zemljna fauna je vaan indikator plodnosti istog.
8. IPM JE BAZA ZA ODLUKU IZVRAVANJA ZATITE USJEVA
Integralno upravljanje tetoinama (IPM) primjenjuje se za tetne vrste fitofagnih ivotinja, patogena i korova. tetne vrste su one koje uzrokuju vie gubitaka nego koristi. U kontekstu naglaavanja odrive poljoprivrede unutar zatite usjeva daje se prednost preventivnim (indirektnim) mjerama, koje moraju biti iskoritene u najpotpunijem obimu prije nego direktne mjere budu primjenjene (= kontrola). Kontrola znai upravljanje populacijom tetoina kako bi se isti odrali ispod nivoa koji uzrokuje ekonomske gubitke. Odluke o potrebi primjene kontrolnih mjera u zatiti usjeva moraju se osloniti na najnaprednije dostupne alate (naine), kao to su prognozne metode i nauno verifikovani pragovi. Instrumenti direktne zatite biljaka su posljednje sredstvo koje se primjenjuje, ukoliko ekonomski neprihvatljivi gubici ne mogu biti sprijeeni primjenom indirektnih mjera.
9. BIOLOKI DIVERZITET MORA BITI P ODRAN
Bioloki diverzitet ukljuuje razliitosti na nivou genetike, vrste i ekosistema. To je kima stabilnosti ekosistema, faktora prirodne regulacije i kvaliteta zemljita. Zamjena pesticida od strane faktora prirodne regulacije ne moe biti dovoljno ostvarena bez adekvatnog biolokog diverziteta. Stabilni agroekosistemi u kojima su flora i fauna diverzifikovani obezbjeuju vane ekoloke servise za farmera obuhvaene od strane termina Funkcionalni biodiverzitet.
10. UKUPNI KVALITET PROIZVODA JE VANA KARAKTERISTIKA KVALITETA ROIZVODA ODRIVE POLJOPRIVREDE
page 19 of 131
KVALITET MORA BITI NE SAMO DEFINISAN OD STRANE KONVENCIONALNIH VANJSKIH I UNUTRANJIH PARAMETARA KVALITETA PROIZVODA, VE TAKOE I OD STRANE TE PROIZVODNJE, POSTUPANJA I SOCIJALNOG KRITERIJA NEVIDLJIVOG ZA KONZUMENTE.
Artikli farme proizvedeni na visokom nivou ukupnog kvaliteta ne ispoljavaju samo standarde u konvencionalnim i mjerljivim parametrima, kao to su vanjski i unutranji kvalitet. Oni takoe moraju zadovoljiti zahtjeve kvalitetnih osobina koje nisu vidljive za potroae: naime, kvalitet proizvodnje (= ekoloki kvalitet), kvalitet ivotinjskog odgajanja, dranje, transport i procedure klanja (= etiki kvalitet), i adekvatne uslo ve rada radnika farme prema UN povelji Internacionalne organiza cije rada (= socijalni kvalitet).
11. ANIMALNA PROIZVODNJA NA MJEOVITIM FARMAMA
ANIMALNA GUSTINA/ZBIJENOST MORA BITI ODRAVANA NA NIVOIMA DOSLJEDNIM SA OSTALIM PRINCIPIMA
Animalna gustina po ha obradivog zemljita ima glavni uticaj na uravnoteenost ishrane u okviru farme. Nabavljena animalna hrana i animalno ubrivo imaju vaan uticaj na cikluse ishrane, edafski diverzitet i okolinu.
BLAGOSTANJE SVIH VRSTA FARMSKIH IVOTINJA MORA BITI UZETO U RAZMATRANJE
Uslovi dranja farmskih ivotinja, transport i procedure klanja moraju se smatrati baznim potrebama ponaanja i blagostanja pojedinanih vrsta, i mora ju ispuniti vie (nacionalne i internacionalne) zahtjeve.
page 20 of 131
VI. SMJERNICE NAELA IPV
Naela IPV detaljno razrauju sljedea poglavlja:

Plan uzgoja Mjesto Sadni materijal Sorte i podloge Uzgojni sistem Zatitni pojas Redovna njega Obrada zemljita Priprema zemljita za sadnju Sadnja voaka Obrada meurednog prostora Redna obrada zemljita ubrenje i navodnjavanje Regulacija rasta i rodnosti Odravanje kronje Regulatori rasta Prorjeivanje plodova Zatita voaka Kontrola zasada Regulisanje populacije tetnih insekata Zatita i podsticaj razvoja prirodnih neprijatelja tetnih biolokih agenasa Mehanike mjere zatite Biotehnike mjere zatite Hemijske mjere zatite Ispravnost i tehnike mogunosti aparata za primjenu zatitnih sredstava Krajnji rok primjene hemijskog sredstva Berba Odreivanje momenta berbe Tehnika pravila berbe
page 21 of 131
Zahtjevi u voenju imanja Voenje radne knjige Nakon izrade ovih smjernica i upoznavanja proiz voaa IP sa istim jasno je da njihovi krajnji korisnici date postulate prihvataju, uz njihovo istovremeno bezuslovno pridravanje. 6.1 PLAN UZGOJA 6.1.1 Mjesto Izbor mjesta za zasnivanje vonjaka uslovl jen je ekolokim aspektom. Ukoliko su agrarne povrine ekoloki stabilne, moraju i drugi strukturni elementi (vezivo, naslon i dr.) biti od prirodnih materijala. Ekstremna stanja, povean utroak sredstava za zatitu i mineralnih ubriva su nepoeljna, naroito kod ekstremno lakih i tekih zemljita s nepovoljnim vodnim reimom i sadrajem hranjivih materija. Moraju biti izabrane samo one parcele koje su pogodne za odrivu proizvodnju odreene kulture. Svako polje mora biti mogue identifikovati, kako bi se na pravi nain izvrilo snimanje stanja. Mjesta za novu sadnju moraju biti procjenjena na opasnost i koje se nameu od strane segmenta sigurnosti hrane, ouvanja zdravlja potroaa i stabilnosti okoline, a to zahtjeva da treba uzeti u razmatranje prijanje koritenje zemljita, tip istog, poloaj i mogunost erozije, inklinaciju terena, stanje podzemnih voda (kvalitet i nivo), dostupnost odgovarajuih izvorita vode, padavine, trajanje sijanja sunca, opasnost od kasnih proljetnih i ranih jesenjih mrazeva, uestalost od grada, te uticaj na, i od susjednog podruja. Pogodnost lokacije za podizanje zasada voaka treba posmatrati pored ekolokog i sa organizovano-ekonomskog aspekta. Posebnu panju treba posvetiti putnoj mrei, povezanosti lokacije sa tritem, potroakim i preraivakim centrima. Kada procjena mjesta identifikuje nekontrolisanu opasnost koja je kritina za zdravlje i/ili okolinu, mjesto ne smije biti koriteno za proizvodnju. Trebao bi postojati akcioni plan za korekciju, to podrazumjeva definisanje mjera za minimiziranje svih identifikovanih (a koje je mogue kontrolisati) opasnosti u novim poljoprivrednim podrujima. Usjevi se ne bi smjeli uzgajati u poljima bez adekvatnih tampon zona, susjednih osjetljivih i/ili problematinih podruja (po vrina
page 22 of 131
vode i izvorita, autoputevi, otpadna smetljita, zaraeni usjevi, hibernacijska podruja tetoina i bolesti). 6.1.2 Sadni materijal Uslov za uspjenu produkciju voa jeste kvalitetan i zdravstveno ispravan sadni materijal. Pod kvalitetom sadnog materijala podrazumjeva se sljedee: da sorta i podloga odgovaraju narudbi, da nedzemni sistem i korijen sadnice zadovoljava zakonom predviene standarde za pojedine vrste i kategorije, da je isti proizveden takvom tehnologijom koja maksimalno garantuje zdravstveno stanje, da nema fizikih oteenja. Za zasnivanje zasada u konceptu IPV smije se upotrebljavati samo bezvirusni sadni materijal, a ukoliko on ne stoji na raspologanju u iznimnim sluajevima moe se koristiti i sadni mater ijal koji je testiran na viruse. 6.1.3 Sorte i podloge Kultivari i podloge moraju biti adaptirani na lokalne uslove . Tako prilikom izrade plana budueg zasada voaka u obzir se moraju uzeti sve privredno vrijedne veliine, posebno kvalitet planirane sorte, visina njenog prinosa, otpornost, tolerantnost iste na napad bolesti i tetoina, njeno fizioloko stanje, te mogunost skladitenja -uvanja u hladnjai. Naravno, data obiljeja potrebno je sagledati i kroz ekonomske parametre, uvaavajui profit kao vodeu komponentu. Primarno se izbor sorte treba orjentisati prema klimi, a iste koje su manje osjetljive ili rezistentne treba da imaju prednost, odnosno da se pokusno uvode. Niske forme uzgoja, obzirom na kvalitet voa, prednjae u integralnoj proizvodnji. One se mogu postii u potrebom slabo bujnih podloga. Prema rastu na datim zemljitima ili prema sorti mogu se upotrijebiti podloge slabe ili eventualno jae snage rasta. Naime, kod podloga za jabuaste vrste treba uzeti u obzir i klimatsku podobnost istih. Postojee oficijelne nacionalne liste varijeteta moraju biti uzete u razmatranje. Takoe, genetski modifikovani organizmi (GMO) ne smiju biti koriteni.
page 23 of 131
6.1.4 Uzgojni sistem Sistem uzgoja, koji ukljuuje ablon sadnje, odravanje oblika kronje putem pomotehnike, (zimska i ljetna rezidba, povijanje grana i sl.), mora potovati optimalna fizioloka stanja date kulture. Nove plantae trebaju usvojiti lokalno prilagoe ne sisteme uzgoja, koji dozvoljavaju principe integralne zatite biljaka i mjere za poveanje biodiverziteta , kako bi bile optimalno integralne. Uzgojni sistem mora biti takav da za vrijeme itavog eksploatacionog perioda vonjaka isti obezbjeuje dovoljno svjetlosti i prisustvo aeracije. Nesmiju se primjenjivati drastine mjere rezidbe, niti se smiju koristiti regulatori rasta. Uzgojni sistem mora da doprinese redukciji upotrebe herbicida , kao i maksimalno iskoritavanje ivotnog prostora, te minimalno rasipanje vode i ubriva. U pogledu sistema uzgoja preporuuju se isti, koji podrazumjevaju pojedinane redove, odnosno palire. 6.1.5 Zatitni pojas u vonjaku U cilju obezbjeenja zatitnog pojasa u vonjaku, u blizini ulica ili stambenih naselja, sade se stabla graba ( Carpinus ), drenjka (Cornus), hrasta ( Acer) ili druge biljke jae snage rasta , otporne na plamenjau. Ove jedinke s jedne strane smanjuju unos tetnih materija iz pravca saobraajnica u vonjak, a s druge strane spreavaju irenje zatitnih sredstava izvan vonjaka. 6.1.6 Redovna njega vonjaka Proizvodnja zdravog, okusnog i voa koje se dobro uva, podrazumjeva uravnoteen odnos izmeu snage rasta i optimalne rodnosti stabala voaka. Zbog toga uzgoj, uslovno reeno mirnijih stabala jedan je od osnovnih principa ovih naela. Rezidba, dakle mora biti izvedena tako, da se ne isprovocira ekstremne reakcije. Pomoni materijal, substance kao to su: zatitna sredstva i mineralna ubriva moraju se upotrebljavati u ogranienim koliinama kako bi ista bila prihvatljiva i u smislu zatite ovjekove okoline. 6.2 OBRADA ZEMLJITA Sve mjere obrade i njege zemljita moraju biti usmjerene na odravanje ili poveanje njegove unutranje plodnosti i strukture.
page 24 of 131
Tehnike uzgoja moraju biti prilagoene prema tipu zemljita, usjevu, topografiji, opasnosti od erozije i klimi, kako bi se odrala i poboljala plodnost zemljita. Odravanje i poveanje plodnosti zemljita mora biti ostvareno putem: Definisanja optimalnog nivoa humusa prema karakteristikama lokacije i njegovo odravanje p utem adekvatnih mjera; Odravanja visokog stepena diverziteta vrsta flore i faune. Primjena bioindikatora (kine gliste, organizmi koji dekompoziraju celulozu, i dr.) treba biti podstaknuta; Optimizacije bio-fizikih osobina zemljita, (stabilnost veliine agregata, konduktivitet, provodljiv ost), za izbjegavanje sabijanja; Odravanja najdue mogue zatite zemljita pomou usjevnog ili neusjevnog pokrivaa; Podeavanja svih mjera obrade za najmanje mogui poremeaj zemljita (fiziki i hemijski). Preferira se nizak intenzitet kultivacije zemljita. U regionima sklonim ka ispiranju i opasnostima od erozije, pogodan zemljini pokriva, (sa adekvatnim kapacitetom usvajanja N), mora biti odravan. Na veoma nagnutim terenima, zatita zemljita moe biti postignuta putem obrade po konturama i/ili terasama. Mjere za izbjegavanje ili kontrolu erozije zemljita trebale bi biti definisane za svaki usjev na osnovu mogunosti erozije, i to specifino za region i farmu. Gdje su tete od erozije vidljive, plan za akcij u popravke mora biti uspostavljen i implementiran. Mehanizacija na farmi trebala bi biti optimizirana, tako da bi ista smanjila sabijanje zemljita i sauvala organsku materiju, te za poveanje efikasnosti i djelotvornosti mainske kontrole korova i aplikacija agorhemikalija, uz smanjenje potronje goriva. 6.2.1 Obrada meurednog prostora Meuredni prostor u vonjaku se odrava u sistemu trava mal, odnosno isti se ozelenjava. Primjenjeno maliranje pospjeuje zavidnu opskrbu zemljita sa organskom materijom i rezultira ravnomjernim protokom azota, tj. predstavlja izvor ovog elementa
page 25 of 131
za voku. Iz navedenog razloga ubrenje azotom moe biti svedeno na minimum. Zatravljivanje u meurednom prostoru pogoduje zemljitu i obzirom da ono podnosi teret tokova i drugih vidova pritisaka , pri velikoj vlanosti ne dolazi do njegovog znaajnijeg oteenja. U cilju smanjenja pritiska na zemljite, njegovog sabijanja, manjeg unitavanja biljaka u meurednom prostoru i smanjenja mogunosti nastajanja tragova od tokova, pri upotrebi mehanizacije, koriste se gume nieg pritiska, pogon na sve tokove, te manja uk upna masa vozila. Trake, brazde i druge depresije na zemljitu se uklanjaju obradom, a kvalitet provedenih mjera se ogleda u brzom zatravljivanju meurednog prostora. 6.2.2 Redna obrada zemljita U regulisanju borbe protiv korova u prvom planu nalaze se metode koje nisu tetne za okolinu i zemljite. Prostor u redu treba odravati nezakorovljen toliko dugo, i u mjeri ko liko je neophodno za normalan rast i razvoj voaka. Za normalan rast stabala sa dobrim prinosima i visokim kvalitetom plodova, posebno u mladim zasadima, obavezno je da u rednom prostoru nema korova u periodu od proljea do ljeta. Alternative hemijskoj borbi protiv korova bile bi: mehanike mjere borbe, razliitim oruima, zastiranje rednog prostora dobro zgorjelim stajnjakom, piljevinom, trijeem ili folijom, putanje korova da raste do nivoa koji je podnoljiv u zasadu, u kratkom periodu.
Navedeni postupci nisu uvijek primjenljivi. esto primjena ovih metoda poveava trokove proizvodnje, a zavisno od uslova na terenu i vremenskih prilika mogu ak biti i neizvodljivi. U ovakvim sluajevima upotreba herbicida, odnosno hemijske mjere borbe protiv korova ostaju i dalje kao jedino izvodljive. Kod primjene herbicida treba koristiti najnie mogue koliine istih, koje su dovoljne za unitenje korova. Tretiranje se vri tako da se odravaju redne trake irine cca 80 cm, te smanjuje broj tretiranja u godini, kao i koliina herbicida , u pojedinanim primjenama. Meuredni prostor mora biti pod trajnim zelenim pokrivaem, i to
page 26 of 131
najmanje 70%, od ukupne povrine meurednog prostora u vonjaku. Herbicidi se smiju primjenjivati ukoliko u blizini nema pitke vode. Da bi se sprijeila zagaenost zemljita, treba dati prednost kontaktnim sredstvima. Tretiranja herbicidima nisu dozvoljena 6 sedmica prije sazrijevanja i tokom berbe plodova odreene sorte voaka. Pri prejakom razvoju korova neophodna je primjena kontaktnih herbicida i nakon berbe, takoe na ovaj nain se smanjuje i mogunost pojave oteenja i od strane mieva na stablima voaka. Ovaj kasni postupak primjene herbicida omoguava da se isti ne moraju upotrijebiti u proljetnom terminu. 6.2.3 ubrenje i navodnjavanje Norme ubrenja i navodnjavanja su ovisne prije svega od vrste, sorte, podloge, uzrasta i slino, i treba ih se pridravati. Odstupan ja prije svega utiu na kvalitet plodova, te ugroavaju okolinu, naroito kod preobilnog ubrenja. ubrenje. ubrenje se izvodi na osnovu potreba voaka za hranjivima. Analiza makroelemanata zemljita je baza za procjenu hranjivih potreba, (izuzev N). Prema tome, sadraj makroelemenata zemljita, naroito fosfora, kalija i magnezija, mora biti utvren hemijskom analizom zemljita u definisanim intervalima, obino svakih tri do pet godina. Potreba za ubrenjem u sluajevima specifinih zemljita, odnosno podruja, mogu se adekvatnije odrediti kombinacijom analize zemljita i analize lista, zatim na osnovu fiziolokog stanja stabala, koliine i kvaliteta plodova. Harmonina ishrana plodova u smislu njihovog dobrog skladitenja moe se uspostaviti jedino i deta ljnom analizom istih. Adekvatna deskripcija tehnika primjene (to jest interpretacija kriterija koji ukljuuju ciljani opseg poeljnih hranjivih rezervi P, K i Mg, tehnike uzimanja uzoraka, analitike procedure), je takoe neophodna. Kriterij usvajanja i potrebe za makrohranjivima moraju biti uspostavljeni, i ova informacija uinjena dostupnom za lanove datog IP udruenja. Hemijski sadraj od najmanje N, P, i K u svim neorganskim i organskim ubrivima koritenim unutar plantaa tokom posljednjeg dvanaestomjesenog perioda mora biti poznat i dokumentovan.
page 27 of 131
Skriveni izvori hranjiva, kao to su unoenje kroz zagaeni zrak (N), i potencijal mineralizacije organskih komponenti zemljita takoe, moraju biti uzeti u razmatranje. Snabdjevanje nitrogenom i proraun vremena. Prilikom koritenja azotnih ubriva treba posebno voditi rauna, obzirom da ovaj elemenat putem ispiranja i evaporacije izaziva znaajne ekoloke posljedice. Opskrba azotom, kao i podeavanje vremena primjene, moraju biti ciljani da zadovolje potrebe date vrste. Kod voaka dobar nain je i vizuelna ocjena zelene obojenosti lia , putem koje se mogu obezbjediti korisne indikacije potrebe za ogranienom primjenom N. Prilikom aplikacije N mora biti jasno definisan maksimalni unos istog za svaku kulturu (izraen u kgN/ha/godina), i specificirati vremenski okvir adekvatne aplikacije. Proste, slijepe, preporuke u direktivama za postojanje slubenih preporuka nisu prihvatljive. Prema tome, ubrenje azotom na propusnim zemljitima ne smije se izvoditi pri je sredine marta, a na tekim zemljitima ne prije februara. Potrebe za azotom konstatuju se na osnovu fiziolokog stanja voaka, tipa i odravanja zemljita i kroz iznoenje hranjivih elemenata putem berbe. Opskrba stabala mikroelementima vri se folijarn im ubrenjem. Prekomjerni fosfat mora biti izbjegavan jer su male koliine istog dovoljne da uzrokuju prekomjerno bogaenje povrinskih voda. Fosfat od poljoprivrednog zemljita se uglavnom translocira pomou erozije malih estica zemljita. Bilo koji unos P i K, (do 10%), preko koliine pokazane putem analiza mora biti opravdan. Zamjena unosa mineralnog P kroz poveanje aktivnosti organizama zemljita (mikoriza) treba da bude podstaknut. Organska ubriva u datom konceptu se preferiraju. Naime, stajnjak ili kompost mogu pomoi za poboljanje plodnosti zemljita putem poveanja sadraja organske materije, to pobolj ava retenciju vode i hranjiva, te smanjuje eroziju. Stajnjak mora sadravati samo najnie mogue optereenje tekih metala i drugih toksikanata i zadovoljiti zakonske regulative. Ozbiljnija ogranienja za teki metal i druge toksikante koji prekorauju minimalne zakonske zahtjeve treba da budu postignuti. Netretirane ljudske fekalije ne smiju biti aplicirane na farmskom zemljitu.
page 28 of 131
Sigurna i uinkovita aplikacija ubriva i stajnjaka . Moraju biti uspostavljene liste mjera za smanjenje tehniki neizbjenih gubitaka hranjiva putem ispiranja, erozije i evaporacije, (zemljini pokriva ili podeavanje vremena kultivacije zemljita). Stajnja k i mineralna ubriva nesmiju biti primjenjeni na tekuu vodu, smrznuto zemljite, ili strmi teren gdje postoji rizik, od njihovog oticanja. Maine za aplikaciju ubriva moraju biti redovno odravane u dobrom stanju. Redovno servisiranje i godinja verifikacija kalibr acije (koliina po vremenu i po prostoru), moraju biti izvreni od s trane kvalifikovanog lica, odnosno specijalizovane kompanije. Skladitenje/uvanje ubriva . Uslovi skladitenja i mjere predostronosti za ubriva moraju ispuniti temeljne zahtjeve dobre poljoprivredne prakse (GAP). vrsta ubriva, stajnjak i biljna hranjiva moraju biti skladiteni na istoj, suhoj lokaciji gdje ne postoji rizik od kontaminacije vode. Neorganska i organska ubriva ne smiju biti skladitena sa svjeim proizvodom i biljnim materijalom za razmnoavanje. Ako je nemogue skladititi ubriva odvojeno, onda bi ona trebala biti jasno odvojena i oznaena. Navodnjavanje. Sve mjere koje podrazumjeva navodnjavanje moraju biti izvrene da minimiziraju gubitak vode i optimiziraju kvalitet proizvoda. Navodnjavanje je samo opravdano ako prirodno raspoloiva voda ne zadovoljava potrebe uzgajane vrste. Proraunata koliina vode ne smije prekoraiti kapacitet zemljita. Sistemi koji planski rasipaju vodu trebali bi biti koriteni. Farmerima koji slijede koncept IP moraju biti dostupne informacije o potrebi razliitih usjeva za vodom, tipovima zemljita, i klimatskim uslovima za date kulture. Navodnjavanje bi trebalo koristiti, gdje god je mogue, lokalne podatke u pogledu koliine evaporacije izraunate pomou sredina u lokalnim meteorolokim stanicama. Plan navodnjavanja treba da bude uspostavljen pojedinano za svaku odvojenu plantau. Koliina primjenjene vode treba da bude zabiljeena u evidenciju. Navodnjavano podruje koje pokazuje deficit vode, trebalo bi biti ne manje od 30% od ukupne povrine pod navodnjavanjem. Naini navodnjavanja . Najuinkovitiji i komercijalno praktini sistemi isporuke vode trebali bi uvijek biti koriteni za osiguranje
page 29 of 131
najboljeg iskoritavanja vodenih izvorita. Gdje god je mogue, trebalo bi primjeniti kombinaciju navodnjavanja sa fertirigacijom. U podrujima sa nedostatkom adekvatnih koliina vode trebalo bi dati plan upravljanja vodom za optimizaci ju koritenja iste, uz smanjenje rasipanja, i to: navodnjavati nou, odravati sisteme za smanjenje gubitaka, sakuplja ti kinicu sa krovova, itd. Kvalitet vode i snabdjevanje . Voda za navodnjavanje mora biti adekvatnog kvaliteta i nesmije sadravati elemente koji zagauju, (koji prevazilaze tolerance zakonskih nivoa), i patogene bitne za uzgajanu kulturu. Preporuuje se redovno analiziranje kvaliteta vode s obzirom na teke metale, N, Na/Cl, i dr.. Koritenje netretirane otpadne vode za navodnjavanj e/fertirigaciju je zabranjeno. Ondje gdje se koristi tretirana otp adna voda, kvalitet iste se mora povinovati WHO-direktivama 1989 o Sigurnosti koritenja otpadne vode i ekskreta u poljoprivredi i akvakulturi. Voda za navodnjavanje trebala bi biti dobijen a iz odrivih izvora, (izvori koji obezbjeuju dovoljno vode unut ar normalnih uslova). Takoe, trebaju biti instalirani i mjerni ureaji na odreenom podruju za registrovanje koliine primjenjene vode. Prema tome, kod navodnjavanja i jabuastog voa, koliina potrebne vode mora se usaglasiti sa aktuelnim potrebama jabuke i kruke za istom. Prevelike koliine vode, po sebno na lakim zemljitima, mog u dovesti do ispiranja hranjivih elemenata, dok na tekim zemljitima mogu dovesti do nakupljanja vode, te nastati periodi guenja korijena, zbog nedostatka kiseonika. Momenat navodnjavanja ne smije nikada prekoraiti iskoristivi vodni kapacitet u zemljitu. Za naa podruja najaktuelniji sistemi za navodnjavanje jabuke i kruke, a koji omoguavaju i fertirigaciju, su tipa kap po kap. 6.3 REGULACIJA RASTA I RODNOSTI 6.3.2 Odravanje kronje U cilju formiranja i odravanja kronje, odnosno zahvatima koji se provode u sklopu rezidbe voaka, ovim tehnikama se moe efikasno upravljati razvojem kronje, kako u pravcu jae, tako i pravcu slabije snage rasta. U cilju postizanja eljenih dimenzija voke, samo u
page 30 of 131
mladim zasadima, poeljan je snaan rast. U rodnim vonjacima, prejak vegetativni rast pospjeuje alternativno plodonoenje i isto esto vodi ka looj obojenosti plodova i smanjenoj mogunosti uvanja istih u skladitu. Svako orezivanje zasebno podsticaj je vegetativnog rasta. Sve to se vie voka orezuje, to je stimulisanje vegetativnog rasta sve izraenije. Orezivanje, dakle mora da osigura kvalitet rodnih stabala voaka, a ne da samo potencira isti vegetativni rast stabala . Vei uglovi formiranja mladara usporavajui su za vegetativni rast. Isti efekti mogu se postii slabijom rezidbom, ciljanim ljetnim pomotehnikih zahvatima, kao nadopunom zimskoj rezidbi. Termin, naini i jaina mjera u okviru rezidbe odreuju se prema uinku vegetativnog rasta, prinosima stabala, ukupnoj rodnosti i odrivosti ploda. 6.3.3 Regulatori rasta Primjena regulatora rasta u cilju: upravljanja vegetativnom snagom rasta, poboljanja boje plodova, spreavanja njihovog opadanja i ubrzanje sazrijevanja istih, u IP konceptu nije dozvoljena. 6.3.4 Prorjeivanje plodova Redovni prinosi i kvalitetni plodovi voaka ne mogu se postii bez primjene zahvata prorjeivanja plodova. Prekomjerni cvjetovi i zaeci plodova moraju se, u interesu redovnog godinj eg zavidnog nivoa obrazovanja cvjetova, veoma rano odstranjivati. Bez hemijskih pomonih sredstava ova operacija je gotovo neizvodiva. Ona je i pri tome vremenski vrlo usko ograniena i veoma skupa operacija. Ipak, svjesno dodatno runo prorjeivanje je ne minovno, kako bi se postigao to vei kvalitet ploda. 6.4 INTEGRALNA ZATITA VOAKA Integralna zatita biljaka: put nije konana destinacija . Poetna taka pregleda u ocjeni metoda zatite biljaka je tabela 1, uspostavljena davne 1977 godine, ali jo uvijek zadrava svoju osnovnu punovanost. Neto prije 20 godina, naunici su opisali etiri koraka u razvoju zatite biljaka i zakljuili da integralna zatita biljaka je najvii,
page 31 of 131
najnapredniji, najpoodmakliji, korak koji moe biti dostignut. Oni su dijelili korak 4 od koraka 5, (integralnu zatitu od integralne proizvodnje), sa punom linijom koja ukazuje na krajnje odredite, destinaciju. Meutim, glavni napredak je ostvaren posljednjih godina, od kad postoji jasan stav da zatita biljaka mora biti izdvojena iz ove izolacije i stavljena u kontekst ukupnih operacija farme. Stoga je ovdje, vrsta linija zamijenjena sa isprekidanom kako bi se naglasilo da integralna zatita biljaka je ste, i mora biti sastavni dio integralne proizvodnje.
Tabela 1. Ocjena metoda zatite biljaka (prilagoeno od 1977)
1. Slijepa hemijska kontrola 2. Hemijska kontrola bazirana na izvjetaju 3. Specifina kontrola Prijelazna faza 4. Integralna zatita biljaka* Dinamika faza Generalne, ope, ematske i rutinske aplikacije najpotentnijih pesticida; savjet, izvjetaj od industrije Aplikacija uobiajeno irokog spektra pesticida nakon konsultacije sa zvaninim, slubenim savjetodavnim servisom Uvoenje koncepta nivoi ekonomskog praga; aplikacija pesticida bez negativnih stranih uticaja; zatita korisnih organizama Slina specifinoj kontroli, ali osim u integraciji biolokih i biotehnikih metoda i metoda dobre poljoprivredne prakse; Hemijska kontrola snano regulisana Slina integralnoj zatiti biljaka, ali osim u pridravanju, uvanju, integraciji i eksploataciji svih pozitivnih faktora u agro-ekosistemu prema ekolokim principima, naelima
5. Integralna poljoprivredna proizvodnja* Otvorena dinamika faza, napredni razvoj mogu u cijelom svijetu
* U originalnoj tabeli, korak 4 bio je jasno odovojen od koraka 5 pomou vrste linije. Ovdje je ista zamijenjena sa isprekidanom linijom koja ukazuje da u modernom konceptu integralne zatite biljaka je uklonjena iz svoje izolacije i stavljena u sadraj cjelokupnih farmskih operacija
Nakon razmatranja ove ocjene metoda u razvoju zatite biljaka sada se moe produiti taka interesa, odnosno integralna zatita u kontekstu integralne proizvodnje. U ovom ciljnom podruju moe se, primjetiti visok stepen maglovitosti i mnotvo opcija koje imaju svoje
page 32 of 131
korjenje u definiciji FAO (1967) i njenoj kasnijoj adaptaciji od strane IP prihvatljivog koncepta, a koja se interpretira kako slijedi:
Definicija integralne zatite biljak a (FAO, IOBC 1977) Sve ekonomine, ekoloke i toksikoloke odbra mbene metode e biti primjenjene za odravanje tetnih organizama ispod ekonomskih nivoa tete dok se svjesna eksploatacija prirodnih kontrolnih faktora naglaava.
Ova definicija otvorena je za irok spektar interpretacija. Mnog e ilustracije u razliitim knjigama pokazuju integralnu zatitu biljaka kao veliki radijus dejstva mjera zatite biljaka prilagoenih za dati usjev. Ovo sugerie da je mogue uiniti bilo koju datu kombinaciju (=integraciju) kontrolnih metoda prema neijem linom ukusu i proglasiti to programom integralne zatite. Krajnji sluaj pronaen u literaturi objavljuje da princip (integralne zatite biljaka) se sastoji od kombinacije biolokih i hemijskih metoda kontrole . Oigledno, ovo miljenje ne odraava vie moderni koncept zatite biljaka u kontekstu odrive poljoprivrede. Moderni koncept koji je razvijen u 1980 -tim istie agro-ekosistem kao jedan od kljunih elemenata integralne i organske poljoprivrede. Jasna hijerarhija prioriteta zamjenjuje slobodnu kombinaciju kontrolnih metoda. Glavni zadatak zatite biljaka ne moe biti popravljanje teta uzrokovanih od strane neadekvatnih poljoprivrednih praksi. Utemeljeno na ovakvom razmatranju sistem IP je usvojio jasan koncept prioriteta za zatitu biljaka u kontekstu odrive poljoprivrede . Osnovni elementi ove prioritetne liste predstavljeni su ematski u tabeli 2. Potpun pristup sistemu daje najvei prioritet preventivnim mjerama koje mogu biti rezimirane kao indirektna zatita biljaka . Ovaj prvi element ukljuuje (1) optimalno koritenje prirodnih izvora ve u planiranoj fazi novog usjeva, (2) eliminaciju svih operacija farme sa negativnim uticajem na agro-ekosistem, (koje izazivaju ili poveavaju probleme zatite biljaka), i (3) zatitu i poveanje prirodnih antagonista. Sistem monitoringa i prognoze kao vaan drugi, sekundaran element, daje neophodne instrumente za odluku ako i kada trei element, naime direkta zatita biljaka (= kontrolne mjere) mora biti primjenjena. Dakle, koritenje pesticida nije po sebi sastavni dio integralne zatite biljaka, ve posljednja opcija kada prevencija sama ne proizvodi prihvatljive rezultate.
page 33 of 131
INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA Tabela 2. Zatita biljaka u kontekstu odrive poljoprivrede (integralna i organska poljoprivreda)
1.
Optimalno koritenje prirodnih izvora, bogatstava Usjev adaptiran, prilagoen na lokalne uslove; pogodna oekivanja prinosa; rezistentni varijeteti i klonovi; menament korova sa adekvatnim intenzitetom, jainom, konkurencije, takmienja usjeva; mjeavina varijeteta i usjeva (moda se misli vrsta); optimalno vrijeme sadnje; optimalni uzgojni sistemi; ekoloki naknadna, obeteena, podruja (=parametri, granice, obimi, sistema)
Indirektna zatita biljaka
2.
Farmski postupci, prakse, bez begativnog uticaja na agor-ekosistem ne viak inputa nutrienata (posebno N); optimalna gustoa usjeva i lia (provjetravanje); niz ak intenzitet obrade/kultivacije i produkcija metoda koje tite plodnost zemljita; menedment korova (kontrola erozije); menadment prebivalista, sredine (zeleni pokriva) za poveanje biodiverziteta
(=prevencija)
3.
Zatita i poveanje antagonista (korisne artropode, gljivice, biljke) Procjena vanih individualnih antagonist vrsta; oslobaanje inokuluma; koji gui (suppressive) zemljita; habitat-menadment.
Odluka za primjenu direktnih kontrolnih mjera Monitoring i prognoza sistemi Epidemiologija i prognozni modeli (vrijeme doaaja, sluaja i opasnost, rizik) Ekonomski pragovi i nivoi trpeljivost, tolerancije 4. Primjena kontrolnih mjera koje djeluju iskljuivo na ciljane organizme (tetoine, bolesti, korovi) Bioloke i biotehnike: tehnika sterilnog insekta; ponavljano otputanje, oslobaanje, selektivnih parazita, predatora, entomopatogena (virusa), i gljivinih antagonista, indukovana rezistentnost; konkurencijske, kompetitivne, biljke; mikoherbicidi i s elektivni herbivori u kontroli korova; Selektivne hemikalije: feromoni (prekid, remeenje, parenja) 5. Primjena manje selektivnih mjera , gdje prethodni koraci ne spreavaju ekonomski neprihvatljivu tetu Poluselektivni pesticidi: Bacillus thuringiensis , regulatori rasta insekta (IGR), sterol fungicidi sinteze inhibicija; Neselektivni pesticidi: kratka perzistentnost page 34 of 131
Direktna zatita biljaka
(=kontrola)
Principi integralne zatite biljaka koji moraju biti primjenjeni mogu se saeti u sljedee: preventivne (indirektne) mjere i observacije u zasadima na status tetoina, bolesti i korova moraju biti uzete u obzir prije nego intervencije sa direktni m mjerama zatite biljaka budu poduzete. Tamo gdje indirektne mjere zatite biljaka nisu dovoljne da sprijee probleme, i prognozne vrijednosti praga ukazuju na potrebu intervencije sa direktnim mjerama zatite biljaka, priorite t mora biti dat onim mjerama koje imaju minimalan uticaj na zdravlje ovjeka, ne-ciljane organizme i okolinu. Spreavanje i/ili zatakavanje kljunih tetoina, bolesti i korova trebalo bi biti ostvareno ili podrano izmeu drugih opcija posebno pomou: izbora pogodnih rezistentnih/tolerantnih kultivara , primjene optimalnog plodoreda, (gdje se primjenjuje) , koritenja adekvatnih tehnika uzgoja, (to jest vremenski rok za sadnju, gustina sklopa sadnje, dubina sadnje, formiranje i odravanje adekvatnog uzgojnog oblika i dr.), primjene praksi uravnoteene ishrane (posebno nitrogenom), i navodnjavanja (nain, vrijeme, koliina) , zatite i podsticanja vanih prirodnih neprijatelja za odreene tetoine pomou adekvatnih mjera zatite biljaka , iskoritavanja ekolokih infrastruktura unutar i izvan proizvodnih mjesta, vonjaka, za njihovo irenje koje podrava ouvanje bioloke kontrole tetoina od strane antagonista.
Integralna zatita u proizvodnji voa predstavlja jedan sistem u kome sve primjenjene mjere imaju za cilj da odre populaciju tetnih biolokih agenasa na nivou u kome oni nisu ekonomski tetni za uzgajane vrste voaka, uvaavajui privredne, ekoloke i toksikoloke kriterije upotrebljenih pojedinanih mjera. Jedan od osnovnih ciljeva integralne proizvodnje voa je, da pored dobijanja to kvalitetnijih proizvoda, odri voke u takvom stanju u kojem one pokazuju najveu otpornost na napad tetoina i bolesti, titei prirodne neprijatelje i antagoniste (odriva proizvodnja). Ekonomski prag tetnosti (prag tolerancije, kritini broj, prag intervencije) u integralnoj zatiti je veoma bitan faktor za donoenje
page 35 of 131
odluke o intervenciji. Samo u sluaju prekoraenja praga tetno sti opravdana je primjena zatitnih sredstava. Meutim, i u ovom sluaju primjena sredstava ne smije biti na slijepo, nego treba obratiti panju na mogunost suzbijanja vie tetnih vrsta sa manje tretiranja, kao i na prisutnost prirodnih neprijatelja tet oina i antagonista uzronika oboljenja. 6.4.1 Kontrola zasada Odluka o podobnosti primjene hemijskih sredstava u integralnoj zatiti donosi se u prvom redu nakon detaljnog pregleda zasada na prisustvo tetoina i uzronika bolesti, kao i njihovih prirod nih neprijatelja i anatagonista. Kod suzbijanja bolesti neophodno je obratiti panju i na uslove potrebne za ostvarenje infekcije. Za kvalitetnu kontrolu zasada neophodno je obratiti panju na: temperaturu, padavine i duinu vlaenja lista za uspjenu prognozu pojave gljivinih oboljenja (krastavost), to je mogue ostvariti pomou elektronskih i raznih mehanikih metoda; redovna vizuelna opaanja, u cilju praenja pojave tetoina i bolesti, kao i njihovih prirodnih neprijatelja (pregledi pupoljaka, cvjetova, listova, prirasta i plodova) ; poetak i vrijeme trajanja leta tetnih vrsta insekata pomou feromonskih zamki, to omoguava odreivanje pravovremenog termina intervencije ; pojavu odreenih tetnih vrsta pomou ljepljivih ploa razliite obojenosti (bijele osice voaka, ute muhe voaka); pojavu cvjetojeda i korisnih insekata metodom otresanja i prisustvo prezimljujuih oblika insekata pregledom granica u toku zime.
tetoine, bolesti i korovi moraju biti praeni primjenom adekvatnih metoda i alata za odreivanje kada i gdje primjeniti direktne mjere kontrole. Nauno ispravno upozorenje, sistemi koji prognoziraju i poetno dijagnosticiraju prisutne probleme trebali bi biti koriteni. Oni su vani za donoenje odluke o tome kada su direktne mjere k ontrole neophodne. Zvanine prognoze opasnosti od tetoina i/ili bolesti,
page 36 of 131
gdje su na raspolaganju, moraju biti uzete u razmatranje i najvee mogue koritenje istih mora biti uinjeno. Snane i nauno ispravno utemeljene vrijednost ekonomskog praga tetnosti su esencijalne komponente za donoenje bilo koje odluke. Za tetoine, bolesti i korove, zvanino uspostavljeni nivoi praga definisani za region moraju biti uzeti u razmatranje prije postupanja sa direktnim mjerama. Empirijske vrijednost praga trebale bi biti zamjenjene od strane vie naunih ispravnih parametara. Razlike u osjetljivosti vrsta, gdje su poznate, moraju takoe biti uzete u razmatranje. 6.4.2 Regulisanje populacije tetnih insekata Cilj integralne zatite biljaka je da tetne organizme p omou razliitih uzgojnih i biolokih mjera odri na nivou koji nije ekonomski tetan uz tendenciju sve manje upotrebe hemijskih sredstava. U integralnoj proizvodnji kotiavog voa, u cilju regulacije tetnih organizama, podesne su mjere koje e u narednom pregledu biti navedene i detaljnije opisane. 6.4.3 Zatita i podsticanje razvoja prirodnih neprijatelja Osnovu regulacije tetnih organizama u ovom sistemu zatite i proizvodnje ini ouvanje i podsticanje razvoja korisnih organizama. U ovom pogledu najvanije mjere bile bi: unoenje parazitskih i predatorskih vrsta insekata u zasade, postavljanje oslonaca za ptice grabljivice , postavljanje gnijezda i naseljavanje ptica koje se hrane insektima, postavljanje raznih skrovita za ostale korisne ivotinje (je), odravanje i eventualno podizanje zatitnih ograda od biljaka nepodesnih za razvoj i prezimljavanje bolesti, kao mjesta za gnijezda ptica i sklonita za korisne insekte.
6.4.4 Izbor metoda direktne zatite biljaka (= kontrola) Bioloke, biotehnike i fizike/mehanike metode moraju biti prioritetne naspram hemijskih metoda ako one obezbjeuju zadovoljavajuu kontrolu. Biotehnike metode kontrole se definiu u primjenjenoj entomologiji kao visoko specifine procedure koje djeluju na ponaanje ili razvoj tetoina bez direktne aktivnosti koja
page 37 of 131
izaziva smrt, kao to je na primjer prekid parenja, zastraivanje, tehnika neplodnog insekta i dr. Sve koritene agrohemikalije moraju ispuniti temeljne zahtjeve GAP a. Svi primjenjeni proizvodi za zatitu biljak a moraju biti zvanino registrovani ili doputeni od strane pogodne vladine organizacije u zemlji od aplikacije i konane destinacije proizvoda. Gdje ne postoji registrovana oficijelna ema upuuje se na izvravanje FAO Propisa o ponaanju u distribuciji i primjeni pesticida. Primjenjeno sredstvo za zatitu biljaka mora biti pogodno za cilj, kako je ukazano na proizvodnoj etiketi, ili za zvanino odobreno koritenje. Sve aplikacije pesticida moraju se povinovati uslovima propisanim zakonom u pogledu specifinog usjeva, maksimuma dozvoljene ukupne doze, maksimuma broja tretmana, interval a prskanja i posljednje vrijeme aplikacije, kako je ukazano na etiketi proizvoda ili ovlatenoj primjeni bez etikete . Poto su doze na etiketi maksimalne doze odobrene od strane strunjaka, smanjene doze su mogue, (posebno kod herbicida). Izbor pesticida u emama odrive produkcije i njihova klasifikacija unutar dozovoljeni, dozvoljeni sa restrikcijamai nedozvoljeni kategorije mora razmotriti sljedee faktore: njihovu otrovnost za ljude*, njihovu otrovnost za kljune prirodne neprijatelje *, njihovu toksinost za druge prirodne organizme *, njihovu mogunost zagaenja okoline (zemljite, voda, vazduh)*, njihovu sposobnost da stimuliu tetoine i bolesti , njihovu selektivnost, njihovu perzistentnost, njihov potencijal za razvoj otpornosti/rezistentnosti kod cilja**, nepotpunu ili informaciju koja nedostaje, te potrebu koritenja.
* Za ovaj kriterij preporuka je nainjena za oficijelne faze opasnosti EU (i drugih drava)
** Mjere zatite biljaka koje imaju nestalnost ovog kriterija mogu biti koritene u zelenoj listi samo ako je njihovo koritenje poeljno, stroga resistent -menadment ema biva definisana i njihov eko-toksikoloki profil ne pokazuje druge negativne aspekte.
page 38 of 131
Gdje je opasnost od rezistentnosti nasuprot mjer a zatite biljaka poznata i gdje nivo tetoina, bolesti ili korova zahtjeva ponovljenu aplikaciju proizvoda za zatitu biljaka u vonjaku, regionalna organizacija mora obezbjediti jasne preporuke ili obavez ne zahtjeve za anti-rezistentnom strategijom za odravanje djelotvornosti proizvoda. 6.4.5 Mehanike mjere zatite Mehanike mjere zatite su veoma efikasne i najee se preporuuju. Meutim, ove mjere borbe su veoma teko izvodljive, posebno u velikim zasadima voaka i pri jaem napadu tetoina i uzronika bolesti. Najbitnije mehanike mjere u zasadima kotiavog voa su: odravanje opte higijene zasada putem odstranjivanja oboljelih grana, granica i m umificiranih plodova, odsjecanje napadnutih dijelova kronje ili kreenje napadnutih stabala, u sluaju napada bolesti koje se hemijskim tretiranjem ne mogu sprijeiti, pravovremeno isjecanje rak rana, suzbijanje mieva pomou klopki, zaoravanje ili neki drugi nain unitavanja opalog lia radi spreavanja razvoja parazitskih gljivica u toku zime. 6.4.6 Biotehnike mjere zatite Ovo su specifine i efikasne mjere zatite, a u granicama mogunosti i lako primjenjive. U ove mjere spadaju: suzbijanje drvotoaca pomou zamki sa alkoholom , suzbijanje vie vrsta leptira metodom zbunjivanja. 6.4.7 Hemijske mjere zatite Zatita biljaka u sistemu integralne proizvodnje kotiavog voa ima za cilj postizanje zadovoljavajuih prinosa i kvaliteta , uz to manju primjenu hemijskih sredstava. U sluaju primjene h emijskih sredstava treba imati u vidu: mogunost tretiranja samo jednog dijela zasada radi nejednake osjetljivosti sorti i neujednaenog napada u cijelom zasadu, zbog blizine ume, susjednih povrina i sl. ,
page 39 of 131
jedino primjena selektivnih preparata protiv pri rodnih neprijatelja ima ansu da bitnije utie na regulaciju tetnih vrsta.
U integralnoj zatiti voaka dozvoljena su sredstva koja djeluju selektivno i tite prirodne neprijatelje, sa jedne strane, a sa druge strane koja ne zagauju okolinu, to jest, i ji se rezidui brzo razgrauju u prirodi. Sva dozvoljena sredstva svrstana su u dvije liste: zelena, koja podrazumjeva dozvoljena sredstva u integralnoj zatiti i uta lista na kojoj se nalaze sredstva sa ogranienom upotrebom. U sluaju ekstremnih pojava bolesti i tetoina i nemogunosti suzbijanja istih sa sredstvima sa ove dvije liste, neophodne je traiti savjet i dozvolu, od ekspertnog tima integralne proizvodnje. Hemijska sterilizacija zemljita u integralnoj proizvodnji nije dozvoljena. U sluaju zamorenosti zemljita neophodno je prije podizanja novog zasada na takvom zemljitu provesti odgovarajue mjere, kako bi se taj efekat otklonio (zelenino ubrenje). 6.4.8 Neophodne liste u konceptu IPV Svaka regionalna IP organizacija koja slijedi i implementira IPV naela, u okviru istih, mora imati, za datu vrstu, uspostavljene sljedee liste: Restriktivnu - koja ograniava listu kljunih tetoina, bolesti i korova koji su ekonomsko vani, i zahtjevaju redovne kontrolne mjere u dotinom regionu; Listu najznaajnijih, poznatih, za mjesto specifinih prirodnih antagonista, sa informacijom o njihovoj vanosti u uzgajanom usjevu. Zatita i poveanje najmanje dva prirodna antagonista mora biti podrana kao poeljan cilj u naprednijim odrivim produkcionim sis temima kakav je i koncep IPV; Listu preventivnih i veoma selektivnih mjera direktne kontrole, odnosno pesticida koji se koriste u IP programu (zelena lista). Listu pesticida koji mogu biti koriteni sa restrikcijama (uta lista).
page 40 of 131
6.4.8.1 Zelene i ute liste mjera zatite biljaka

Zelena lista mjera zatite biljaka je jedan od kljunih elemenata uspostavljen od strane ekspertnog tima i IP odobrene organizacije uzgajivaa, udruenja. im se uspostavi za datu vrstu, ona zadrava svoju vrijednost za nekoliko godina i slui kao vaan alat za organizac iju, individualnog farmera i inspekcijsko tijelo.
Indirektne (preventivne) mjere zatite biljaka su prioritetni izbori, opcije, u programu integralne zatite biljaka. One su bazirane na mnogobrojnim agronomskim aspektima kao to su ubriva (posebno N), upravljanje zemljitem, ekoloke infrastrukture, izbor adekvatnih kultivara i klonova, itd. One su podrane putem uvoenja i/ili zatite kljunih antagonista u podruju gdje se uzgaja usjev. Adekvatni monitoring alati i ekonomski pragovi su instrumenti za odluku ako , kada i koja vrsta veoma selektivnih direktnih kontrolnih mjera mora biti primjenjena. Svi ovi aspekti, esto nisu jasno identifikovani kao jednako bitni za planiranje integralne zatite biljaka i on i su obino razbacani kroz razliita poglavlja IP naela.
Paljivo dizajnirana zelena lista je snaan alat za sakupljanje i predstavljanje svih elemenata koji su relevatni za moderni program zatite biljaka.
Mjere nabrojane u zelenoj listi moraju biti prihvatljive na farmi bez ogranienja. Generalni plan zelene liste je pripremljen od strane organizacije uzgajivaa sa najveim moguim ueem obuhvaenih farmera. Farmske specifine opcije su odabrane i primjenjene od strane individualnog lana. 1. Svrha zelenih i utih listi mjera zatite biljaka Zelena lista mjera zatite biljaka spada u kljune dokumente, datih udruenja koje slijede koncept IPV, odnosno organizuju poljoprivrednu proizvodnju na visokom nivou odrivosti. Ovi dokumenti se uspostavljaju svake godine od strane kompetentne, nadlene, slube i daju neophodni alat za planiranje i implementaciju aktivnosti integralne zatite biljaka na nivou farme. Specifina zelena lista se uspostavlja za svaki usjev i za svako geografsko podruje sa
page 41 of 131
uporedivom situacijom zatite biljaka. Svaka zelena lista ima dopunsku utu listu mjera zatite biljaka. 2. Zelene liste su vie od lista pestcida Zelene i ute liste agrohemikalija imaju relativno du gu tradiciju i postali su uobiajeni, generalni, alati u programima integralne proizvodnje. Meutim, opta praksa za primjenu zelenih i utih kategorija iskljuivo za direktne mjere zatite biljaka otvara vrata pogrenim shvatanjima. Jedno takvo pogreno s hvatanje je netano uvjerenje da proizvodi zatite biljaka i kontrolne procedure ukljuene u zelene liste ustanovljavaju same po sebi prioritetnu opciju, izbor, zatite biljaka. Funkcije i sadraj zelene liste izvode se iz sljedeeg konteksta: Zelena lista mjera zatite biljaka se uspostavlja i godinje aurira za dati sistem uzgoja usjeva i za definisano geografsko podruje sa uporedivom situacijom u zatiti biljaka. To je tehniki dokument koji obuhvata sve specifine aspekte usjeva neophodne za plan i implementaciju integralne zatite biljaka na nivou farme, a to su: lista kljunih tetoina, bolesti, korova i fiziolokih poremeaja, dva najznaajnija antagonista, listu preventivnih mjera, monitoring alate i ekonomske pragove , listu veoma selektivnih direktnih kontrolnih mjera (fizike, bioloke, biotehnike, hemijske) bez negativnog uticaja na ljudsko zdravlje, neciljane organizme i okolinu. Zelena lista moe imati dopunsku i ogranienu utu listu pesticida da bude koritena sa restrikcijama, odnosno ogranienjima. 3. Uspostavljanje zelenih listi Struktura zelene liste trebala bi olakati login e procedure aktivnosti zatite biljaka, a ista sadri: a) Naziv i profil mjesta to obuhvata: ime organizacije, godinu vanosti vrstu, kulturu, usjev,
page 42 of 131
geografski region ili njegovo specifino podruje, godinji i nivo padavina tokom 6 najvanijih mjeseci vegetacije;
b) Kljune tetne organizme i antagoniste: Nadlena sluba organizacije e sakupiti ili verifikovati informaciju u pogledu kljunih tetoina, bolesti , korova i fiziolokih poremeaja i relevantnih anatagonista i uvrstiti ovu informaciju na sam vrh zelene liste. c) Listu opcija koje pokrivaju preventivne mjere koja moe biti provjerena od strane farmera. Lista moe adresirati sljedee aspekte:
Prevencija (= indirektna zatita biljaka) Spreavanje i zatakavanje kljunih tetoina, bolesti, korova i fiziolokih poremeaja trebalo bi biti ostvaren o ili podrano izmeu drugih opcija posebno do strane : izbora pogodnih rezistentnih/tolerantnih kultivara, primje ne adekvatnih tehnika obrade, optimalnih programa ubrenja (posebno nitrogenom) i navodnjavanja, zatite i poveanja vanih prirodnih neprijatelja pomou adekvatnih mjera (uvoenje antagonista, koritenje ekolokih infrastruktura unutar i izvan proizvodnih mjesta za irenje koje podrava konzervacija bioloke kontrole kljunih tetoina putem antagonista).
d) Monitoring i ekonomski pragovi: Preporuke bi trebala biti uraene u tehnikim dokumentima naelima, i informacija dostupna farmeru, ako ovi detalji nisu dati u zelenoj listi. e) Lista direktnih metoda zatite biljaka Lista mjera zatite biljaka, (kontrolne procedure i proizvodi zatite biljaka), bez negativnog uticaja na ljudsko zdravlje, neciljane organizme i okolinu. Izbor podesnih mjera se zasniva na pouzdanim i nauno ispravnim izvorima informacije. Bioloke, biotehnike i fizike metode moraju biti prioritetne prema hemijskim metodama ako one obezbjeuju kontrolu koja zadovoljava. Pesticidi ukljueni u zelenu listu moraju zadovoljiti kriterij e odrive produkcije i pripadati priroritetnoj opciji s obzirom na pesticide. Mjere
page 43 of 131
koje naruavaju ovaj kriterij, i stoga zahtjevaju restrikcije s obzirom na njhovu aplikaciju nabrojani su u utoj listi. Izuzetak moe biti napravljen za pesticide sa potencijalnim razvojem rezistentnosti, ako se stroga otpornost namee, (stroga regulacija dozvoljenog broja tretmana, zamjena, naini djelovanja i dr). Tamo, gdje postoji rizik od rezistentnosti proizvoda zatite biljaka i gdje nivo tetoina, bolesti ili korova zahtjeva ponovljenu aplikaciju proizvoda za zatitu biljaka, regionalne organizacije moraju obezbjediti jasne preporuke ili obavezne zahtjeve, za anti-rezistentnu strategiju odravanja neefektivnih proizvoda. 4. Uspostavljanje utih listi Dopunska, komplementarna uta lista sadri kritiki odabranu grupu proizvoda za zatitu biljaka koji nisu kvalifikovani za zelenu listu, ali bi trebali biti dostupni za uzgajivaa uprkos njihovim optim, jasnim, negativnim aspektima. Razlozi za razmatranje koritenja takvih proizvoda mogu biti aspekti menadmenta razistentnosti ili obiljeenog kor itenja za precizno definisane, izuzetno teke sluajeve. Grupa proizvoda nabrojana u utim listama moe prekriti selektivnost ili toksinost za kljune prirodne neprijatelje ili toksinost za druge prirodne organizme ili njihov potencijal za razvoj rezistentnosti kod cilja. Ova grupa proizvoda mora biti odravana veoma malom. Proizvodi su dozvoljeni samo za precizno definisane indikacije sa jasno preciziranim ogranienjima. Njihovo koritenje u naprednim IP programima mora biti minimalno, s trogo regulisano i kontrolisano. 5. Pribavljanje informacije o proizvodima za farmera Zelene liste sa komercijalnim proizvodima mogu nabrojati dozvoljene pesticide sa njihovim komercijalnim imenom i aktivnim sastavom, materijom. ute liste, meutim, moraju dati vanu informaciju o proizvodu u adekvatnoj formi. Ekotoksikoloki podaci posebno moraju biti komplenti, i olakati izbor adekvatnog proizvoda od strane farmera.
page 44 of 131
6.4.9 Aplikacija i evidencija primjene pesticida Posebno se preporuuje ograniiti aplikacije na najmanji mogui prostor, (na primjer: prskanje u trake, mjesni tretmani). Pored toga, primjena najboljih, dostupnih tehnika aplikacije za minimiziranje drifta (zano enja) i gubitaka, takoe se jako preporuuje. Mora postojati dokumentovana evidencija o nainu primjene prema naznaenim instrukcijama, te da je koliina za aplikaciju bila tano/precizno izraunata, pripremljena i zabiljeena. Prskanje za vrijeme vjetrovitih vremenskih uslova kada brzina vjetra premauje 5 m/sec, na temperaturama iznad 25 oC, i relativnoj vlanosti ispod 50%, se ne preporuuje. Tampon zone adekvatne veliine izmeu podruja tretiranog vonjaka, i osjetljivih podruja bez usjeva, (vodene povrine, izvorita, ekoloke infrastrukture), moraju se potivati. Uticaj na okolinu mora biti minimiziran pomou izraunavanja doze/ha zahtjevane za datu fenoloku fazu uzgajane vrste. U trodimenzionalnim usjevima, postojei modeli za izraunavanje zapremine pokrivaa i lisne povrine trebali bi biti koriteni za najpotpuniji stepen. Mala netretirana podruja, (nula tretman ili okviri prskanja), trebala bi biti odravana u svakom usjevu, i u svakom glavnom plotu/polju osim za artropodne tetoine, bol esti i korove deklarisane kao veoma opasnim/zaraznim od strane nacionalnih strunjaka. Slubeni i n t e r v a l i p r i j e b e r b e za minimiziranje rezidua pesticida moraju se pratiti i trebali bi, ako je mogue, biti produeni. Oni moraju biti zabiljeeni za sve aplikacije proizvoda za zatitu biljaka i evidencija bi trebala obezbjediti mogunost praenja. 6.4.10 Efikasno i sigurno/bezbjedno skladitenje i postupanje pesticidima Temeljni zahtjevi Dobre poljoprivredne prakse (GAP) s obzirom na skladitenje, sigurnosno rukovanje i odstranjivanje pesticida, kao i za funkcionisanje, uvanje i odravanje opreme za prskanje, moraju biti izvreni i ocrtani u detalje unutar regionalnih naela.
page 45 of 131
Sigurnost i rukovanje . Moraju postojati adekvatni o bjekti za mjerenje, mijeanje, sipanje, te punjenje u rezervoare proizvoda koji se apliciraju. Adekvatna pomona sredstva, kao to je tekua voda, kutija prve pomoi i pomone procedure, moraju biti pribavljene do detalja sa moguom kontaminacijom operatora. Pomo ni plan mora ukljuivati popis telefonskih brojeva pomoi i lokaciju najblieg telefona. Operator mora imati adekvatno zatitno odijelo i opremu za operacije koje ukljuuju hemikalije. Sigurna primjena i trening . Svi operatori prskanja moraju imati podesan trening i dobiti, gdje je vano, podesan certifikat o sposobnosti, nadlenosti. Operatori na treningu za certifikat sposobnosti moraju biti nadziran i tokom aplikacije pesticida od strane certificirajueg tije za datu namjenu. Skladitenje . Pesticidi moraju biti uskladiteni u saglasnosti sa lokalnim propisima, u zakljuanoj sobi i odvojeni od drugih materijala. Klju i pristup skladitu pesticida mora biti ogranien za radnike sa formalnim treningom za rukovanje pesticidima. Pesticidi smiju samo biti uskladiteni u svom originalnom pakovanju. Samo pesticidi koji su odobreni za koritenje u usjevima smiju biti skladiteni u istoj prostoriji; proizvodi za zatitu biljaka koriteni u druge svrhe, a ne za zatitu usjeva, prema odobrenim IP programima moraju biti jasno identifikovani i uskladiteni odvojeno od proizvoda sa zelene i ute liste. 6.4.11 Ispravnost i tehnike mogunosti aparata za primjenu sredstava za zatitu voaka Aparati kojima se vri primjena sredstava za zatitu voaka moraju biti tehniki ispravni i od strane strunjaka, angaovanog ispred ekspertnog tima, pregledani najmanje jednom u dvije godine. Kod kontrole ispravnosti posebnu panju treba posvetiti ravnomjernom rasporeivanju sredstava i smanjenju zagaenja zemljita i vazduha putem drifta. 6.4.12 Krajnji rok primjene hemijskih sredstava Za spreavanje ostatka tetnih rezidua u plodovima voaka neophodno je strogo pridravanje karenci propisanih od strane proizvoaa sredstava.
page 46 of 131
Tretiranje protiv bolesti u skladitima, po zapoetoj berbi, dozvoljeno je samo uz posebnu dozvolu ekspertnog tima integralne proizvodnje. Inae, tretiranje plodova u skladitu nije dozvoljeno. 6.5 BERBA U momentu nastupanja berbe, plodovi moraju postii traeni stepen zrelosti i visok kvalitet. Za vrijeme odreivanja vremena berbe, srazmjerno sortama, pored veliine plodova presudni su i oblik, boja, vrstoa ploda, sadraj rastvorljivog skroba i va ljan sadraj eera. U sluajevima preobilnog roda, kvalitet plodova za berbu moe se poboljati putem viestruke berbe. Za pravilno branje veoma su vane upute za berbu. Berai, naime moraju biti paljii pri: branju, punjenju, sortiranju, noenju i pranjenju ubranih plodova. Pri tome se mora voditi rauna i o kvalitetu ambalae, kao i o koliini plodova koji se stavljaju u pojedinana pakovanja , u cilju smanjenja pritiska i moguih oteenja pri transportu. Koliinu punjenja pojedinanih naina pakovanja treba tako odmjeriti kako bi se izbjegla oteenja pritiskom pri slaganju istih. Od velike vanosti je, takoe brza dostava plodova, u za to prikladne uslove skladitenja, u cilju izbjegavanja pojave neeljenih fiziolokih poremeaja na istim. 6.6 ZAHTJEVI U VOENJU IMANJA 6.6.1 Imanje Proizvoa koji proizvodi voe prema ovim uputstvima treba da ima pozitivan stav prema ciljevima integralne proizvodnje i da posjeduje zavidan nivo strune osposobljenosti. Pored tehnike osposobljenosti on treba da poznaje ivotne cikluse tetnih insekata, gljivica, bakterija, njihove prirodne neprijatelje i ostale mjere sizbijanja tetnih organizama. IP je sama po sebi jedan stalni proces u daljnjem razvoju proizvodnje voa. Zbog toga, proizilazi obaveza proizvoaa za njegovo stalno struno educiranje na podruju novina u ovoj proizvodnji.
page 47 of 131
6.6.2 Radna sveska - knjiga Integralna proizvodnja zahtjeva taan opis razvojnog toka kulture koja se gaji, kao i provedenih mjera u okviru ovakvog produkcionog pristupa. Svaki rukovodilac imanja, koji uestvuje u integralnoj proizvodnji prema ovim smjernicama, je naime obavezan da o istoj vodi radnu svesku proizvodnje. U ovoj radnoj svesci su dokumentovane sve bitne mjere, aktivnosti i posebno nacrt o: karakteristikama zasada voaka (veliina, sistem uzgoja, sorte/podloge,...), rezultati posmatranja zasada , sprovedene zatitne mjere, upotrebljena koliina sredstava za zatitu biljaka , mjere zatite i pospjeivanja razvoja korisnih organizama i rezultati ispitivanja zemljita i ubrenje.
VII OBAVEZE Proizvoa u integralnoj proizvodnji obavezuje se da e ovlatenim osobama svoj nain proizvodnje otvoreno predoiti, dopustiti uvid u njegove radne knjige, te dozvoliti posjete njegovom zasadu i prostorijama imanja. On treba da dozvoli i uzimanje uzoraka zemljita, lista i ploda, na svom gazdinstvu, u cilju analize rezidua u istim. Takoe, proizvoa svojim potpisom potvruje potpunost i tanost podataka koji su unijeti u radnu svesku.
page 48 of 131
LISTA DOZVOLJENIH INSEKTICIDA U INTEGRALNOJ PROIZVODNJI KOTIAVOG VOA Aktivna materija AZADIRACHTIN A Bt - preparati FENOKSIKARB MINERALNO ULJE PIRIMIKARB TEBUFENOZID TIAKLOPRID TRIFLUMURON TIAMETOKSAM ACETAMIPRID PIMETROZIN Preparat NeemAzal Baturad WP Insegar Bijelo ulje Pirimor Mimic Calypso Alystin Actara Mospilan Chees 25 WP Koncetracija % 0,3 0,5 0,1 0,03 0,05 23 0,04 0,06 0,06 0,01 0,02 0,06 0,08 0,02 0,04 0,04 Doza/ha kg, l 3-5 1 0,3-0,5 20-30 0,4-0,6 0,6 0,1-0,2 0,6-0,8 0,2 0,4 0,4
LISTA DOZVOLJENIH AKARICIDA U INTEGRALNOJ PROIZVODNJI JABUASTOG VOA Aktivna materija MINERALNO ULJE - zimski period - u vegetaciji Preparat Koncetracija % 34 1-2 Doza/ha kg, l 30-40 10-20
Bijelo ulje
page 49 of 131
LISTA DOZVOLJENIH HERBICIDA U INTEGRALNOJ PROIZVODNJI KOTIAVOG VOA

Aktivna materija GLIFOSAT GLUFOSINAT Preparat Herkules Basta Koncetracija % 0,4 1,2 0,45 0,75 Doza/ha kg, l 4-12 4,5-7,5
LISTA SREDSTAVA ZA PRORJEIVANJE PLODOVA DOZVOLJENIH U INTEGRALNOJ PROIZVODNJI KOTIAVOG VOA Aktivna materija ETHEFON Koncetracija Doza/ha % kg, l Na osnovu preporuke proizvoaa
page 50 of 131
VIII. ARGUMENTACIJA IP KOTIAVOG VOA 8.1. Izbor i ocjena pogodnosti mjesta za podizanje zasada ljive, vinje i trenje u konceptu integralne proizvodnje Za normalan rast i razvitak ljive, vinje i trenje, budui zasad bi trebao da ima u toku cijele godine dovoljne koliine suneve svjetlosti, lagano strujanje vazduha-vazdunu drenau, te da je zatien od dominantnih hladnih i toplih vjetrova. Posebnu opasnost predstavlja podizanje vonjaka u zoni vazdunih bara gdje dolazi do stagniranja hladnih vazdunih masa i do inverzije temperatur e. Kada je u pitanju ekspozicija terena (okrenutost stranama sv ijeta) treba znati da je juna ekspozicija u naim uslovi ma najtoplija, te se na istoj ispoljavaju najvie temperature vazduha i zemljita, u proljee se brzo oslobaa snijega, ranije kree vegetacija, ali ima i najmanje zaliha vode, a ujedno najvea isparavanja. Suprotno junoj, sjeverna ekspozicija je najhladnija, na njoj se pojavljuju najnie temperature vazduha i zemljita. Na zapadnoj strani (naroito jugozapadnoj) oscilacije temperature su bre i vee, nego na istonoj, jer se zapadna strana bre hlad i po zalasku sunca. Inklinacija (pad) terena (odnos izmeu visinske razlike izmeu dvije take na terenu i horizontalnog rastojanja izmeu tih taaka) vrlo je bitna kod iskoritavanja zemljita. Tako zemljita 0 -5 inklinacije se normalno iskoritavaju kad su u pitanju vonjaci (ravni tereni), 5 15 potrebna je obrada po izohipsama, 15 -30 obavezno je trasiranje za podizanje vonjaka, dok > 30 u obzir dolaze samo ume i travnjaci. Osim navedenog, pravilan izbor mjesta za podizanje zasada ljive, vinje i trenje jo obuhvata i sagledavanje: stanja podzemnih voda, padavine, trajanje sunevog sjaja, opasnost od kasnih proljetnih i ranih jesenjih mrazeva, te uestalost od grada i slino. ljiva i vinja predstavljaju dominantne kulture na podruju distrikta Brko te se generalni, prethodno navedeni zahtjevi spram pogodnosti mjesta mogu smatrati zadovoljavajuim. Kada je u pitanju trenja, koja iz dana u dan osvaja podruja Brko distrikta, u pogledu klime treba obratiti panju na sljedee cvjetanje trenje poinje kada prosjene dnevne temperature dostignu 10 -11oC, a oplodnja je najbolja pri prosjenoj dnevnoj temperaturi od 15 i 20 oC.
page 51 of 131
Trenja dobro podnosi vrlo niske temperature u periodu dubokog zimskog mirovanja, s tim da ako je u ovu fazu stablo stupilo u dobroj kondiciji moe izdrati i do -30oC, a rodni pupovi i do -25oC. Rani jesenji, kao i kasni proljetni mrazevi mogu izazvati znaajne tete, posebno na stradanju debla, te ravita grana. Razliite sorte treanja specifino su osjetljive na niske temperature. Sve su trenje ute ili svijetlocrvene i crvene boje ploda otpornije od sorata tamnocrvene i crvene boje ploda, jer je i kora svih vegetativnih organa svjetlija. Trenja je izrazit heliofit, tj. trai mnogo svjetla i topline, te odlino podnosi vrl o visoke temperature. Trenji pogoduju umjerena zrana strujanja, a ne podnosi jae i suhe vjetrove, posebno u periodu cvjetanja. Snjeni pokriva zimi je koristan u zasadu trenje, jer utie na sporije zagrijavanje zemljita u kritinim godinama kada poviene temperature zraka mogu izazvati kolanje sokova nakon dubokog zimskog mirovanja. Tada korijen u hladnijem zemljitu usporava cirkulaciju sokova i time umanjuje mogunost smrzavanja ako poslije toga nastupi period vrlo niskih temperatura. 8.2 Izbor sadnog materijala za zasnivanje zasada ljive, vinje i trenje u konceptu IP Sadni materijal nabavlja se iskljuivo od ovlatenih rasadnika. Svaka sadnica mora da ima markicu/etiketu na kojoj stoji: ime i adresa rasadnika, vrsta, sorta, podloga, star ost podloge i plemke, za koju godinu i sadnju vai. Pored markice, obavezno je da kupljeni sadni materijal prati i adekvatna dokumentaciju u pogledu dokaza o sortnoj istoi i fitopatolokoj ispravnosti, a koja je izdata od strane ovlatene institucije. Certificiran sadni materijal preduslov je uspjenosti budue proizvodnje voa. Pr ilikom kupovine sadnica jabuke i kruke potrebno je obratiti panju na izbor tipa sadnice , jer e od izbora iste, u krajnjem zavisiti uspjenost planirane proizvodnje. Postoje sljedei tipovi kalemljenog sadnog materijala voaka: OKULANT starost plemke i podloge je jednu godinu; KOPULANT starost podloge je dvije, a plemke jednu godinu; RAZGRANATA SADNICA starost podloge je dvije, a plemke jednu, s tim da se na istoj nalaze prijevremeni prirasti; KNIP SADNICA starost podloge je tri, plemke dvije, a prirasta na njoj jednu godinu. Preporuuje se uzimati sadnice sa razgranjenjima.
page 52 of 131
Posebnu panju posvetiti pri izboru podloge, obzirom da ista uslovljava razmak sadnje.
Slika 1. Tipovi sadnog materijala kalemljenih voaka
8.3 Izbor sorte i podloge za zasnivanje zasada ljive, vinje i trenje u konceptu IP Sorta je klon, odnosno vegetativno potomstvo jednog stabla i moe se razmnoavati samo vegetativnim putem. Zbog toga se u praksi sorte i ljive, vinje i trenje razmnoavaju kalemljenjem na jednu od podloga koja u odreenim uslovima najvie odgovara za dotinu sortu. Prema tome, svako kalemljeno stablo je prisilna simbioza dva organizama razliitih biolokih svojstava, podloge (hipobionita) i plemke ili sorte (epibionita), te je razumljivo da se uticaj podloge odraava na sortu i obratno, kao i to, da bi ta ivotna zajednica funkcionirala, potrebno je da izmeu sorte i podloge postoji zadovoljavajui afinitet, odnosno kompatibilnost. Podloge za ljivu: Kao podloga za ljivu u BiH se uglavnom koristi sijanac danarike, te je veina sorte ove vrste voaka i na podruju Distrikta okalemljena na ovaj tip podloge. Meutim, danas se u svijetu sve vie koriste vegetativne podl oge srednje ili slabe bujnosti, koje omoguavaju podizanje zasada sa veim brojem biljaka po jedinici povrine, a time i poveanje prinosa. Meu najznaajnijim su: podloga St. Julien koja je pogodna za sve tipove zemljita, GF 655/2 podloga kojoj vie odgovaraju laka i tolija zemljita, Fereley podloga koja dobro podnosi i tea zemljita,
page 53 of 131
Mr. S 2/5 neto je bujnija, srednje otpornosti na asfiksiju guenje korijena, dok je slabije otporna na hlorozu.
Ove podloge u BiH jo uvijek nisu ispitane, tako da je sijanac danarike jo uvijek vodea podloga za ljivu. Sortiment ljive : na osnovu biohemijskih i fizikih osobina ploda sve sorte mogu se podijeliti, prema upotrebnoj vrijednosti, u sljedee grupe: 1. stone sorte, po krupnoi ploda spadaju u srednje krupne do krupne, plodovi imaju harmonian odnos eera i kiselina, aromatini, tipino su plave boje, izraene sonosti, a meso se lako odvaja od kotice , 2. sorte za preradu : Sorte za kompot : imaju vrsto meso sa 1,25% kiselina, pH soka preko 3,4 (altanova i zel ena renkloda, poegaa, italijanka, nansi mirabela, katinka) ; Sorte za marinadu (poegaa, ana pet, zimmerova rana, italijanka, altanova renkloda, aenka), Sorte za zamrzavanje : poegaa, aenka, italijanka, ana pet, uta mirabela, stenlej, zimmerova rana, altanova renkloda,), Sorte za suenje: sadre 46,62-54,94% ukupnih eera i 2,53-3,18% kiselina, od 100 kg svjee ljive se proizvede oko 27 kg suhe ljive, suenje na poetku je na temp eraturama od 5055C, a pri kraju na 75-85C (poegaa, aenka, valjevka, ana pet, zimmerova rana, stanley, aanska rodna); Sorte za sokove : poegaa, aenka, italijanka, alt. Renkloda; Sorte za rakiju : poegaa, aenka, altanova renkloda, bjeloljiva. U IP zasadima ljive prednost se daje sortama iste koje su otporn e, ili pak tolerantnije na bolesti i tetoine, a posebno arku ljive. Stone sorte ljive: Rut Gersteter: najranija stona sorta, dozrijeva polovinom jula. Plod je srednje krupan, ovalnog oblika, ljubiasto plave boje. Meso se lako odvaja od kotice, po okusu je slatko-kiselo i srednje vrstoe. Plod dobro podnosi transport. Stablo je srednje bujnosti, rano stupa na rod i redovno raa. Cvjetanje je srednje rano, ali je djelomino samobesplodna sorta pa trai uzgoj sa opraivaem (npr. poegaa, stenlej.) Osjetljiva je na proljetnje mrazeve, a otporna na plamenjau, moniliju. arka ljive izaziva manja oteenja na plodu.
page 54 of 131
Kalifornijska plava : dozrijeva u drugoj polovini jula. Plod je krupan, okrugao i tamno plave boje. Meso se lako odvaja od kotice, vrlo je sono i slatko. Plodovi su osjetljivi na transport, pa je treba brati prije pune zrelosti. Bujnost stabala je slaba do srednja, rano prorodi i redovno raa. Samooplodna je sorta. Osjetljiva na proljetnje mrazeve i suu. Nije rezistentna na arku, ali n astala oteenja nisu velika. Pogodna je za toplija podruja sa plodnim zemljitima. Bilska rana: dozrijeva poetkom avgusta. Plod je srednje krupan, jajste forme i tamno plave boje. Meso ploda se lako odvaja od kotice. Stabla su bujnog rasta, ali kasno proroavaju. Samooplodna je sorta, srednje kasnog perioda cvjetanja. Otporna je na niske temperature, bolesti i tetoine, a arka ljive izaziva slaba oteenja na plodu. Vagenheim: dozrijeva polovinom augusta. Plod je srednje krupan i jajast, tamno plave boje. Meso je dobrog kvaliteta i lako se odvaja od kotice. Dobro podnosi transport. Stabla su bujna, neto kasnije dolaze na rod i dobro raaju. Cvjetanje je kasno, a samooplodna je sorta. arka je zaraava u manjoj mjeri, a dobro podnosi niske temperature i tea zemljita aanska rana dozrijeva polovinom jula. Plod je krupan, eliptian, ljubiasto plave boje. Meso ploda je sono i aromatino i lako se odvaja od kotice. Stablo je srednje bujnosti, rano stupa u rodnost. Djelomino je samobesplodna sorta, i treba je gajiti sa opraivaem: aanska ljepotica, aanska najbolja. aanska ljepotica: dozrijeva krajem jula i poetkom avgusta. Plod je srednje krupan, ovalnog oblika, tamno plave boje. Meso ploda se lako odvaja od kotice, a kvaliet et mu je dobar. Stabla su slabo do srednje bujna, rano prorode i obilno raaju. Samooplodna je sorta. aanska najbolja: dozrijeva u drugoj polovini avgusta. Plod je krupan, ovalnog oblika, tamno plave boje sa mesom koje se odvaja od kotice. Stablo je srednje bujn o, vrlo rano stupa na rod. Djelomino samobesplodna je sorta, a dobri opraivai su aanska rana, aanska ljepotica i aanska rodna. Stenly - dozrijeva od kraja augusta i u septembru, plod je srednje krupan do krupan, tamno plave boje. Meso se odvaja od kotice,
page 55 of 131
stabla se slabo razgranjavaju pa zahtjeva redovnu rezidbu. Plod je dobar za stonu upotrebu i za preradu, ali nije pogodan za suenje. President dozrijeva poetkom septembra. Plod je vrlo krupan, ovalnog oblika i tamnoljubuaste boje. Meso ploda je vrsto i odvaja se od kotice. Stabla su bujnija, neto kasnije stupaju u rod. Samobesplodna je sorta i trai opraivae. Sorte ljive za kombinovanu upotrebu (stonu i preradu) aanska rodna: dozrijeva krajem avgusta. Plod je srednje krupan, jajstog oblika, tamno plave boje. Meso se odvaja od kotice. Stablo je srednje bujnosti, rano prorodi i obilno raa. Samooplodna je sorte. Aenka 707 dozrijeva prije poegae i smatra se dobrom sortom za suenje. Poegaa je dugo vremena bila vodea i dominantna sorta ljive, koja je dobra i za svjeu upotrebu, ali i za preradu. Meutim, i pored visokokvalitetnih plodova, njen dalji uzgoj se ne preporuuje zbog izuzetne osjetljivosti na arku. Nove sorte ljive izraene tolerantnosti na arku U zadnjih 20 godina rad na oplemenjivanju i selekciji ljive je iao u pravcu selekcionisanja sorata koje uz dobar kvalitet ploda imaju i izraenu tolerantnost i otpornost na arku ljive. Meu tim sortama su najvanije: Katinka rana samooplodna sorta (zrenje u drugoj polovici julapoetak augusta), vrlo rano prorodi, plod sitan -srednje krupan, meso se lako odvaja od kotice). Kod katinke je boja ploda problematina i samo dobro zreli plodovi imaju tipino plavu boju. Ima dobar odnos eera i kiselina. Hanita zrije u drugoj polovici augusta (nakon a anske ljepotice), plod srednje krupan do krupan, plod vrlo kvalitetan, a prinosi visoki i redovni, stona sorta, ali je dobra i za preradu. Sorta ima dosta antocijana u pokoici i lijepu utu boju mesa. Plodove brati u momentu zrelosti, jer kod ranije obranih plodova meso se malo tee odvaja od kotice. Jojo sorta koja se opisuje kao otporna na arku, visokog i kvalietnog prinosa, a plodovi su izuzetno dobri za stonu upotrebu. Sazrijeva u avgustu mjesecu.
page 56 of 131
Elena kasna samooplodna sorta (kraj septembra poetak oktobra), plod srednje krupan do krupan, meso sono i lako se odvaja od kotice, redovan i kvalitetan prinos, a prema namjeni je sorta kombinovanih osobina. Presenta dozrijeva iza Elena, srednje krupan d o krupan plod, sline osobine Eleni. Top, Toper, Topking i Top 2000 - selkcije prof . Jacoba iz Geisenheima. Toper i dalja poboljanja imaju vei stepen tolerantnosti na arku. Plodovi su krupni, plave boje, prelijepe ute boje mesa, ali nedovoljne sonosti. Grane se lako lome zbog obilnog raanja i cvjetanja. Vrlo je kasna sorta, zajedno sa Elenom i Presentom. Primjer sortnih kompozicija za ljivu u konceptu IPV: Stenlej 80-90 % i aanska ljepoticu 10 - 20 %. ili aanska rodna 90 % + 10 % stenleja, Bilska rana 50 % + 20% aanska ljepotica+Hanita, Hanita 80 % + 20 % katinka.
Podloge za vinju Pri izboru podloge za vinju u intenzivnim zasadima treba se pridravati sljedeih pravila: da da da da da podloga ima potpuni afinitet s datom sortom, ne emituje izdanke, osigurava ujednaenost stabala, se dobro privruje stablo za zemljite i osigurava ranu i redovitu rodnost.
Pri izboru podloga za vinju nema velikih mogu nosti kao kod jabuke. Vinja se na teim zemljitima uzgaja uglavnom na generativnim podlogama, i to na sjemenjaku divlje trenje ( Prunus avium). Na lakim pjeskovitim zemljitima, vinja se dominantno uzgaja na sjemenjaku raeljke (Prunus mahaleb ). Kao to se vidi, sorte vianja kod nas se praktino kaleme samo na dvije podloge. Izmeu istih postoji velika razlika. Raeljka kao podloga je vrlo osjetljiva prema teim i hladnijim zemljitima, prekomjernoj vlanosti istog, a posebno prema vodi koja stagnira. Divlja trenja kao podloga za vinju je zastupljenija od raeljke. Ova podloga se mnogo lake moe adaptirati na loije uslove zemljita i
page 57 of 131
klime. Kako sjemenjaci trenje posjeduju heterogena genetska svojstva, isti kod izbora podloge za vinju moraju poticati od poznatih matinih stabala koja su pod konstantnim nadzorom. To je posebno vano zbog ujednaenosti vegetativnih osobina, dobrog afiniteta sa pojedinim sortama vinje i nestvaranja izdanaka iz korijena. Sortiment vinje Prilikom projektovanja i podizanja zasada vinje u intenzivnoj proizvodnji treba voditi rauna o tri tu, vremenu sazrijevanja, kvalitetu ploda i njegovoj transportabilnosti, kao i o odnosima opraivanja i oplodnje. Postoje samooplodne sorte vinje, te je iste mogue gajiti u monosortnim zasadima (samo jedna sorta), iako i one ostvaruju bolje rezultate kada se uzgajaju u viesortnom zasadu, odnosno ako se obezbjedi opraiva. Poseban segment prilikom izbora sortimenta vinje jeste namjena plodova. Prema trenutno dostupnim saznanjima, u glavnim evropskim proizvodnim podrujima vinje zadralo se samo nekoli ko najboljih i najkvalitetnijih sorti za preradu i za stonu, odnosno svjeu potronju. Prema tome, kod izbora sorte vinje za zasnivanje zasada treba obratiti panju na sljedee osobine iste: plodovi moraju biti prikladni za preradivaku industriju ili p ak stono trite u zavisnosti o namjene proizvodnje , dobru produktivnost, prikladnost za mehanizovanu berbu , autofertilnost, ako se sadi samo jedna sorta , otpornost prema moniliji, bakteriozi, upljikavosti i pjegavosti. Uzmu li se u obzir svi navedeni faktori proizvodnje, preporuuju se sljedee sorte vinje: Oblainska vinja . Prestavlja iskljuivo industrijsku sortu. Slabe je bujnosti. Plodonosi obilno i redovno. Plod oblainske vinje je sitan, tamnocrvene pokoice. Meso ploda je aromatino, kisel o-slatkog okusa, srednje vrstoe i tamno crvene boje. Relativno je otporna na bolesti, i tolerantna na loija zemljita. U naim podrujima prosjeno sazrijeva krajem juna (oko 25 juna).
page 58 of 131
Hajmanov rubin je sorta srednje bujnosti. Raa obilno i redovno. Srednje krupnog do krupnog ploda, te je vie namijenjena stonom tritu. Pokoica ploda je tamno crvena. Meso ploda je arkocrvene boje, mekano, slatkokiselo, aromatino. Sazrijeva oko 1. jula. Duga lotova slabo do srednje bujna sorta. Raa obilno i redovno . Plod je srednje krupan. Pokoica ploda je tanmocrvena. Meso ploda je tamnocrveno, sono, slatkokiselo, aromatino. Sazrijeva oko 10 jula. Od sorti vinje koje takoe zasluuju panju mogu se spomenuti Kelleris i Montmorency. Primjer sortne kompozicije za zasad vinje: 60 % oblainska, 20 % aten morela i 20 % hajmanov rubin. Podloge za trenju: U BiH su se tradicionalno za zasnivanje zasada trenje najvie koristile generativne podloge izraene bujnosti, da bi se u posljednje vrijeme poelo sa primjenom vegetativnih podloga slabijeg rasta. Naime, savremena tehnologija uzgoja trenje podrazumjeva slabiju bujnost stabala u cilju poveanja kvantiteta i kvaliteta plodova, kao i svih mjera prilikom odravanja zasada ove vrste. Podloge za trenju mogu se podijeliti na vegetativne i generativne. Kalemljene na generativnim podlogama, sorte tre nje izrazito su bujne, neujednaenog porasta, kasnije prorode, a zatim redovno i obilno raaju, te dugo ive. Na vegetativnim podlogama navedeni nedostaci se u najveoj mje ri eliminiu. Od generativnih podloga za trenju znaajne su: SIJANAC DIVLJE TRENJE ili VRAPARA ( Prunus avium ) i SIJANAC RAELJKE (Prunus mahaleb ). Sjemenjak divlje trenje ima dobar afinitet s svim sortama treanja. Posjeduje izrazito razvijen korjenov sistem koji se dobro razvija i na teim, slabije plodnim zemljitima. Bolje podnosi vlana i hladna zemljita nego raeljka. Okalemljene sorte trenje na ovoj podlozi manifestuju veoma snaan porast, te u konanici imaju veoma bujnu kronju, kasnije proro de, neujednaene su po veliini, a imaju veoma dug ivotni vijek (obino 40 50 godina). Zbog izraene bujnosti stabla, za sorte kalmljene na divljoj trenji, preporuuje se prirodno formiranje kronje, to ima za posljedicu vei razmak prilikom sadnje. Divlja trenja otporna je prema niskim temperaturama, dok suu ne podnosi.
page 59 of 131
Sjemenjak raeljke ili magrive takoe posjeduje dobru podudarnost sa svim sortama treanja. Sorte trenje kalmljene na ovoj podlozi su manje bujne nego na divljoj trenji. Na ovoj podlozi stabla trenje prije prorode nego, u odnosu na sijan ac vrapare, ali su zato kraeg ivotnog vijeka. Ova podloga podnosi suha, pjeskovita, skeletna i krena zemljita, te se trenja na ovoj podlozi posebno uzgaja na lakim zemljitima (Hercegovina) , dok ukoliko se zasadi podiu na tekim, slabo propusnim zemljitima vrlo brzo dolazi do propadanja stabala. Zbog smanjene bujnosti, raeljka kao podloga za trenju, pogodna je za poluvisoke i bunaste uzgojne oblike. Vano je napomenuti da je raeljka ka o podloga podudarnija sa vinjom nego sa trenjom. Kolt je vegetativna polupatuljasta podloga za trenju nastala ukrtanjem divlje trenje i lane vinje. Ima odlinu kompatibilnost sa najveim brojem sorti trenje koje imaju za oko 30 % krljavije manje bujno stablo nego na divljoj trenji. Lako se vegetativno razmnoava reznicama. Otporna je na rak grana i tzv. bolest presaivanja, kao i prema smolotoini. Za razliku od nae zemlje, u Italiji predstavlja najmasovniju podlogu za trenju. Pogodna je za uzgoj treanja u gustom sklopu uz obavezno nav odnjavanje. GISELA Podloge iz grupe gisela dobivene su ukrtanjem vrsta Prunus cerasus , Prunus canescens , Prunus fructicosa i Prunus avium u Njemakoj. Cilj selekcije bio je u pronalaenju podloga slabe bujnosti, koje bi posluile za podizanje gustih zasada trenje, koji bi postizali brzu poetnu, te kasnije redovnu i obilnu rodnost. Od est hiljada krianaca izdvojeni su tipovi Gisela 1 i Gisela 5. Gisela 1 - Sorte trenje kalemljene na ovu podlogu formiraju stabla patuljaste do osrednje bujnosti i dobre rodnosti. Posjeduje dobro uvravanje korijena. Tolerantna je na asfiksiju -guenje korijena, osjetljiva na pjegavost lia, moniliju i Pseudomonas. Nije dovoljno kompatibilna sa sortama trenje, te se esto javljaju izraenija zadebljanja na spojnom mjestu, ime je oteana cirkulacija sokova, te dolazi do propadanja cjelokupnog stabla. Takoe, sorte trenje kalemljene na ovim podlogama iskazuju poveano izluivanje smole, o emu se mora voditi rauna prilikom rezidbe. Gisela 5 Sorte trenje kalemljene na ovu podlogu formiraju stabla slabije bujnosti (50% manje nego kod sijanca raeljke), esto s nedovoljno obraslom kronjom, te stimulira brzo stupanje u poetnu
page 60 of 131
i punu rodnost. Korijen se razvija preteno u p ovrinskom sloju, pa zahtjeva naslon. Tolernatna je na asfiksiju korijena, osjetljiva na pjegavost lia, moniliju i Pseudomonas . Nije zadovoljavajue kompatibilna sa sortama. Nedostatak podloge je izraena osjetljivost na anaerobne uslove koji su prisutni u tekim zemljitima gdje Phitophtora moe izazvati znaajna oteenja. Nema nekih velikih saznanja o ovom tipu podloge. Sigurno je samo da gisele u razliitim ekolokim uvjetima pokazuju dobru ili slabu kompatibilnost sa sortama. Sorte trenje Bing je jedna od najstarijih sorti trenje koje se jo uvijek uzgajaju. Naime, to je kultivar koji se u SAD najvie uzgaja. Nastala je 1875 godine u Oregonu. Plodovi sorte Bing su krupni. Meso je vrsto i hrskavo, slatko i sono, izrazito lijepe arome. Iako im a veoma kvalitetan plod ova sorta takoe pokazuje u uzgoju i odreene slabosti. Niske zimske temperature mogu predstavljati problem, kao i osjetljivost cvjetnih pupoljaka na proljetne mrazeve zbog ranog vremena cvjetanja. Plodovi lako pucaju usljed kie i ovu sortu treba gajiti u podrujima u kojima nema kie 2 -3 nedelje pred berbu. Sorta je ranog vremena sazrijevanja sa vremenskim rasponom od 60-75 dana izmeu perioda punog cvjetanja i berbe. Samobesplodna je sorta. Dobri opraivai su sorte Van i Rainier. Burlat ova sorta trenje sazrijeva oko 20 maja. Plod je veliine priblino sedam grama. Posjeduje glatku pokoicu , karmincrvene boje. Meso ploda je vrsto, hrskavo i slatkonakiselo. Stabla ove sorte trenje kasnije dolaze u poetnu rodnost. Burlat je sorta trenje osjetljiva na pucanje plodova . Giorgia predstavlja ranu sortu trenje, te s azrijeva oko 28 maja. Daje srednje bujna stabla. Kao dobri opraivai su sorte: Burlat, Erly Star, New Star. Hedelfingen dobro poznata, starija sorta koja jo uv ijek zauzima visoko mjesto u asortimanu trenje koja se proizvodi za svjeu upotrebu. Dobro podnosi hladnou, daje veoma obilan rod i tolerantna je prema pucanju plodova. Plod je krupan, vrst, crvene boje i veoma prijatnog okusa. Kultivar je kasnog perio da cvjetanja zajedno sa Attikom. Kasnog vremena sazrijevanja. Samobesplodna sorta, zahtjeva unakrsno opraivanje.
page 61 of 131
Lapins nastala u Britanskoj Kolumbiji, Kanada, ukrtanjem sorti Van x Stella, jedna je od najljepih sorti trenje tamno crvene boje. Samooplodna. Plod je krupan, tamne burgundsko crvene, skoro crne boje u punoj zrelosti, slatkog okusa, odlinog kvaliteta i arome. Tolerantna je prema pucanju plodova. Stablo dobro podnosi zimske mrazeve, rano prorodi i obilno raa. Sorta je ranog perioda cvjetanja, a plodovi sazrijevaju oko dvije nedjelje poslije sorte Bing (14 juni). Sam sorta je trenje ranog do srednje ranog perioda sazrijevanja (od 5-10 juna). Nije samooplodna. Plodovi ove sorte trenje uglavnom su izrazito krupni, crne boje , relativno siromanog okusa, vrlo otporni na pucanje, i dobro su vezani za peteljku. Stablo je otporno na bakterijalni rak, iskazuje dobru produktivnost. Merchant sorta je trenje porijeklom iz Velike Britanije. Posjeduje plodove srednje krupnoe, dobrog kvaliteta, a peteljka iste ostvaraju dobru vezu sa granicom. Plodovi ove sorte trenje nisu otporni na pucanje. Ova sorta daje veoma bujna stabla, dobrog zdrastvenog stanja. Rana je sorta trenje, dozrijeva 25 maja. Nije samooplodna, ali je dobar opraiva za druge sorte. Sweetheart je genotip trenje vrlo dobrog kvaliteta ploda. Isti su tamnocrvene boje, izrazito krupni i vrstog mesa. Po vrijemenu sazrijevanja vrlo je kasna sorta, sazrijeva 22 juna . Vrlo je zahvalna sorta trenje, i ista kalemljena na svim tipovima podloga ostvaruje veoma dobre prinose. Otpornosti na izmrzavanje i rak su varijabilne, a djelimino je otporna na pucanje pokoice. Samooplodna je sorta trenje. Kordia (Attika) sorta trenje iji su plodovi krupni, vrsto mesa, mahagoni crvene boje na vrlo dugim peteljkama, i imaju izvrsan okus. Sazrijeva srednje kasno do kasno (VI sedmica zriobe trenje) . Otpornost ove sorte trenje na izmrzavanje je dobra, srednje otporna prema dejstvu kie (pucanje plodova). Cvjetovi Cordie su najosjetljiviji od svih sorti trenje. Autosterilna, odnosno nije samooplodna sorta trenje, te zahtjeva opraivae. Regina nova sorta, porijeklom iz Njemake, koja je trino sve zastupljenija meu komercijalnim kulti varima tamno crvene trenje. Ova sorta dobro podnosi zimske mrazeve i tolerantna je prema hladnijim vremenskim uslovima sa veom koliinom padavina. Plod
page 62 of 131
je veoma dobrog kvaliteta, krupan, mahagoni crvene boje, vrst, veoma dobrog okusa, otporan na pucanje . Ista je osjetljiva na pjegavost lista. Sorta kasnog vremena cvjetanja i sazrijevanja. Samobesplodna je. Summit impresivno veliki plodovi, crvene do tamno crvene boje, srcastog oblika, manje vrstoe ploda nego ostale sorte za stonu upotrebu. Sazrijeva srednje kasno do kasno (VII sedmica dozrijevanja trenje). Srednje otporna na pucanje. Samobesplodna. Sunburst Dozrijeva 6 juna. Ima krupne, tamno obojene plodove, nije preporuljiva za hladnije krajeve, jer je mogue izmrzavanje. Plodovi su tamnocrvene boje, slatkog ukusa. Samooplodna. Skeena krupni,okrugli,vrsti plodovi, tamnocrvene boje. Sazrijeva 19 juna. Ima dobru toleranciju na pucanje uzrokovano kiom. Stablo je visoke rodnosti i autosterilna je sorta. 8.4 Izbor uzgojnog oblika prilikom zasnivanja zasada ljive, vinje i trenje u konceptu IPV Standardni uzgojni oblik (forma kronje) i za ljivu, vinju i trenju u intenzivnoj proizvodnji je vitko vreteno. Ovaj uzgojni oblik se sastoji od provodnice sa primarnim granama, koje su ujedno i rodno drvo, ili te kratke primarne grane nose na sebi rodno drvo (sekundarne elemente). Dakle, ovaj uzgojni oblik kao skelet ima samo stoinu, a poluskeletne grane ine nosai rodnog drveta i obrastajue granice koje se nalaze direktno na provodnici. Stabla u vitkom vretenu pruaju velike prednosti u proizvodnji navedenih kultura, tako to se u svim pomotehnikim zahvatima smanjuje ljudski rad. Takva kombinacija sorte, podloge i uzgojnog oblika obezjeuje rano dospijevanje vonjaka u poetnu rodnost, uz kasnije postizanje dobrih prinosa. Obzirom da se ljiva i vinja dominatno uzgajaju na sijancu kao podlozi vitko vreteno kod istih se umnogome razlikuje od onog kod jabuke. Naime, kod ovih vrsta zbog izraene bujnosti podloge treba teiti formiranju prvih grana, uslovno prvog sprata pod to je mogue otvorenijim uglovima u odnosu na centralnu stoinu, jer e ta zona nositi najvei dio roda. U preostaloj zoni kronje formiraju se naizmjenino rasporeeni prirasti bez jasno definisane spratovnosti. Ukoliko su sorte trenje kalemljene na sijancu kao podlozi ova karakteristika se odnosi na njih, a ukoliko su
page 63 of 131
iste na jadnoj od vegetativnih podloga (obino kod nas gissela) onda oblik vitkog vretena je slian onom kod jabuke i kruke.
Slika 2. Shematski prikaz formiranog uzgojnog oblika vitko vreteno kod ljive i vinje (lijevo, sredina) i trenje desno
Vano je znati da su rast i rodnost u korelaciji. Borba protiv rasta jeste povijanje grana. Grana koja raste vertikalno dominantno raste, a njena rodnost se destimulie. S druge strane prirast koji se povija pod veim uglom u odnosu na stoinu prelazi na rod u korelaciji od tog ugla otklona. to je vei ovaj ugao, odnosno to je grana vie povijena, bre stupa na rod. Treba znati da e na generativni m podlogama daleko tee biti formirati otvorenije uglove.
Slika 3. A. Otri uglovi grananja stimulie se samo rast, B. Poreenje otrog i otvorenog ugla grane, C. Primjer povijenih grana
8.5 Priprema zemljita za sadnju ljive, vinje i trenje u konceptu IPV Prvi korak u pripremi zemljita za zasnivanje budueg zasada ljive, vinje i trenje u konceptu IPV jeste hemijska, odnosno pedoloka analiza zemljita na osnovu koje se pristupa popravci plodnosti
page 64 of 131
zemljita, koja treba da omogui povoljne uslove za prijem, porast, razvoj i plodonoenje navedenih vrsta. Vrijeme uzimanja uzoraka za analizu zemljita zavisi od vie faktora, ali isto mora da obezbjedi dovoljan vremenski period, kako bi se neophodne prepravke mogle izvriti do momenta sadnje voaka. Pedoloka analiza zemljita minimalno mora obuhvatiti sljedee pokazatelje: sadraj humusa u zemljitu, sadraj pristupanih makroelemenata NPK, pH zemljita, te tip zemljita. Uzorci zemljita se uzimaju sa dvije dubine , i to od 0-30 cm, i od 30-60 cm, sa razliitih mjesta po cijeloj parceli, a potom se isti pomijeaju u jedan uzorak koji se dostavllja na analizu. Hemijska analiza zemljita takoe, mora sadravati preporuke za ubrenje u pogledu planiranih vrsta. Svjee krevine, umskih populaci ja ili starijih vonjaka, nisu pogodne za podizanje novih zasada jabuke i kruke, te iste treba prvo kultivirati najmanje 2 god ine. Najbolje predkulture za vonjak su leguminoze, odnosno grahorice, a potom panjaci i itarice, dok se nepovoljnim smatra veina okopavina, a posebno krompir i suncokret. Priprema zemljita podrazumjeva: pretpostavku da je pH zemljita 5,5-6,5, osnovnu obradu - duboko oranje do 60 cm, osnovno ubrenje - 3-5 t/dunumu zgorjelog goveeg stajnjaka, aplikaciju mineralnih ubriva, voarskih formulacija (10:20:30, 8:16:24) u koliinama prema analizi zemljita , te dopunsku obradu zemljita tanjiranje i frezanje. Zemljite se mora pripremiti minimalno mjesec dana prije same sadnje, i to je mogue bolje, jer e na tom mjestu vonjak biti eksploatisan 15-tak godina. Dubina kopanja sadnih mjesta - rupa takoe, zavisi od intenziteta obrade. Ukoliko se zemljite adekvatno pripremi sadnja voaka se moe obaviti i u brazde. Suprotono, loija priprema zemljita zahtjeva kopanje sadnih mjesta vee dubine. 8.6 Sadnja ljive, vinje i trenje u konceptu IPV
Razmjeravanje za sadnju Razmak sadnje izmeu redova, i za nevedene kulture, obino se definie tako da omogui prolaz neophodne mehanizacije, za razliku od unutarrednog koji dominantno zavisi od izbora podloge. Tako se za ljivu na sijancu kao podlozi predlae razmak od 5x3 m, a za trenju na sijancu 5x4 m, s tim da se mora obratiti panja na tip zemljita i ishranu. Preporueni razmak sadnje za trenju na vegetativnim podlogama iz
page 65 of 131
grupe gisela je 4x2,5 m, uz obavezno obezbjeenje ra stresitog zemljita i sistema za navodnjavanje. Za vinju se takoe preporuuje razmak sadnje od 4x3 m. Ako su u pitanju blae padine razmak izmeu redova treba neto poveati zbog proklizavanja maina prilikom obrade. Obavezan pravac redova, ukoliko to nagib dozvoljava je sjever-jug, a na blaim padinama redovi se postavljaju kontra nagibu ili pak po izohipsama, odnosno na veim nagibima formiraju se terase.
Slika 4. Primjer razmjeravanja za podizanje z asada ljive na generativnoj podlozi i uzgojnog oblika vitko vreteno
Dimenzije rupe za sadnju i tehnika kopanja rupe - Sadnja i ljive, vinje i trenje obavlja se uglavnom u jesen, jer je to najbolji momenat kako bi se voke pripremile za naredni period. Dimenzije rupe za sadnju, u pravilu iznose 60x60 cm. Meutim, ukoliko je zemljite dobro pripremljeno iste mogu biti i manjih dimenzija, dok kod idealno pripremljenog zemljita sadnja se moe vriti i u brazde. Kopanje rupe izvodi se na sljedei nain: pr vo se iskopa gornji sloj zemljita (zdravica) na dubini od 30 cm (jedan aov), te se isti odloi na jednu stranu. Drugi sloj (jo 30 cm mrtvica) odvoja se na drugu stranu. Dakle, ova dva sloja zemljita jasno se razdvajaju.
Slika 5. Dimenzije rupe za sadnju voaka sa nazna enim slojevima zdravice page 66 of 131 i mrtvice (lijevo), tehnika kopanja rupe (desno)
Tehnika sadnje Sadnju u pravilu uvijek treba da obavljaju dva lica, jedno dri sadnicu, drugo zat rpava rupu, i to tako da se na dno iskopanog sadnog mjesta prvo unosi 1/3 zdravice u formi humke, kako bi se po postavljanju sadnice npr. ljive spojno mjesto (mjesto kalemljenja) to vie podiglo iznad povrine zemlje. Nakon toga se postavlja sadnica, a potom korijen iste prekrije drugom treinom zdravice, i to tako da stajnjak (jedna lopata) i NPK (15:15 :15 jedna aka samo u tom navratu) ne dou u dodir sa korijenom. Potom se rupa zatrpava preostalom koliinom zdravice, te cjelokupna povrina prekriva ostatkom zemlje (mrtvicom).
Slika 6. Pravilna tehnika sadnje ljive, vinje i trenje
Vano je jo jednom napomenuti da se spojno mjesto ne smije ugroziti (zakopati ili ostaviti u nivou zemlje i time izloiti estoj stagnaciji vode), ve se isto treba locirati to vie iznad povrine zemlje. U suprotnom isto e bit ugroeno, bre je njegovo propadanje, odnosno lomljenje pod teretom roda. 8.7 Obrada rednog i meurednog prostora vonjaka u konceptu IPV Koncept IPV zahtjeva nain odravanja zemljita u sistemu trava mal. Isti podrazumjeva da se redni prostor intenzivno obrauje (mainski ili runo) u irini od 60 cm sa obje strane stabla, i time stalno odrava istim od korova, zatim travom pokoenom u meuredu, te i na taj nain smanjuje isparavanje vlage iz zemljita, ali i oteava rast novog korova. Za razliku od rednog, meuredni prostor se odrava pod travom trava mal, gdje se koriste trave necvjetnice (npr. ljuljevi), koje se kose im dostignu visinu od 5 cm. Obino se konja obavlja est puta u toku vegetacije, ali moe ak i vie u zavisnosti od vremenskih prilika (koliina padavina).
page 67 of 131
Slika 7. Odravanje zemljita unutar vonjaka u sistemu trava mal
Pokoena trava se zatim prebacuje u redni p rostor, a u pravilu se ne iznosi iz vonjaka. Koenje trave se ob avlja mainom koja se naziva maler, ista ujedno kosi i sitni pokoenu travnu smjesu. Usitnjena travna smjesa je vana zbog brze razg radnje i ponovnog vraanja hranjiva u zemljite. Sistemom trava mal postiu se sljedee prednosti: lake se podnosi teret traktorskih tokova i drugih vidova pritisaka, ne remeti se struktura zemljita, konzervira se potrebna vlaga, slabije je osjemenjavanje korovskih biljaka, manja je upotreba ubriva, laka je manipulacija traktora kroz zasad, plodovi pri berbi su istiji i dr. 8.8 ubrenje i navodnjavanje ljive, vinje i trenje u konceptu IPV ubrenje kao agrotehnika mjera provodi se iskljuivo na osnovu potrebe vonjaka za hranjivima. Sadraj pojedinih eleme nata, naroito P, K, Ca, Mg mora biti utvren na osnovu hemijske analize zemljita svake tri godine. Na osnovu analize zemljita i iznesenog hranjiva plodom, dakle planira se ishrana za sljede u vegetaciju. Ishrana voaka moe se podijeliti, obzirom na uzrast, na ishranu mladih zasada i gnojidbu voaka u rodu. Mladi zasadi se redovno ubre sa ciljem normalnog rasta i razvoja stabala, a vonjacima u rodu ubrenjem se tei osiguranju visokog, sta bilnog i kvalitetnog roda, uz optimalan vegetativan porast. Takoe, ubrenje moe biti i osnovno, ali i prihranjivanje. Osnovno ubrenje obavlja se fosfornim i kalijumovim ubrivima, a termin njihove aplikacije je od jeseni pa do poetka vegetacije. Prihranjivanje se obavlja azotnim ubrivima i ista podrazumjevaju intervencije u vegetaciji.
page 68 of 131
8.9 Regulacija rasta i rodnosti ljive, vinje i trenje u koceptu IPV Rezidba u cilju formiranja kronje zapoinje odmah nakon sadnje i to tako to se u proljee po sadnji, sadnice prikra uju kosim rezom iznad pupoljka na odgovarajuu visinu, ljiva, vinja i trenja 115120 cm iznad zemlje, uz osljepljivanje drugog i treeg pupoljka, u cilju eliminacije konkurencije terminalnom. Za razliku od jabuastih vrsta voaka, kod kojih se prikraivanje kosim rezom obavlja to blie pupoljku, kod kotiavog voa u tom pogledu postoje odreene specifinosti. Kod ljive i vinje prilikom prikraivanja ostavlja se manji patrljak iznad pupoljka (uobiajeno oko 1 cm), dok kod sorti trenje kalemljenih na vegetativnim podlogama iz grupe gisela isti se ostavlja u duini od oko 10-15 cm. Ovaj patrljak se ostavlja zbog toga to kotiave vrste voaka imaju izraenu pojavu smo larenja na mjestu reza, a koja je najizraenija kod kultivara trenje kalemljenih na giseli. Kako smolarenje ne bi uzrokovalo propadanje pupoljka na koji je izvreno prikraivanje, iznad istog se ostavlja patrljak odreene duine. Svi pupoljci na duini debla (70 cm) se odstranjuju, provjerava vezivo za vertik alni naslon sadnice, a nakon izrastanja mladara 15-20 cm, po duini razgranjenja vri se njihovo dovoenje u horizontalni poloaj, obino postavljanjem akalica, tegova ili jednostavnim vezivanjem.
Slika 8. A. Sadnica u jesen nakon sadnje , koi pored sadnice i vezivanje iste na osmicu; B. Prikraivanje sadnice kosim rezom sa suprotne strane , sa ostavljanjem patrljka iznad istog, na visini 115 -120 cm od zemlje; C. Sljedea dva pupoljka (drugi i trei) se osljepljuju, te uklanjaju svi prirasti na visini 70 cm od zemlje, ovo je dio sadnice predvien za formiranjem debla ; D. Pravilno izoliran pupoljak tokom vegetacije omoguuje razvoj produljnice koja formira centralnu stoinu
page 69 of 131
Na ovaj nain postie se horizontalan poloaj bonih razgranjenja , te je kod istih bolja diferencijacija generativnih pupoljaka, ime se skrauje period rasta, a ubrzava nastupanje plodonoenja.
Slika 9. A. Razliiti naini razvoenja grana ; A.1 razvoenje grana tipaljkama; A. 2 razvoenja grana akalicama ; A. 3 razvoenje grana letvicom; A. 4 razvoenje grana tegovima ; A. 5 grana koja u osnovi posjeduje poeljan ugao (90 o) posjeduje pri bazi prsten-lic, dok grana otrog ugla ima procjep
U drugoj i treoj godini vri se prikraivanje produljnice na visini od 70 cm iznad posljednjeg razgranjenja , a ostali zahvati ponavljaju kao i u prvoj godini. U zavisnosti od razvijenosti mladog stabla u treoj godini postepeno se pored zimske rezidbe (rezidba u cilju formiranja uzgojnog oblika) uvodi i zelena (rezidba na rod). N aime, zelena rezidba obezbjeuje bolju aeraciju, osunanost kronje, kao i eliminaciju svih nepotrebnih prirasta. Na indirektan nain ovako se pospjeuje diferencijacija generativnih pupoljaka, smanjuje vlanost lisne mase, a samim tim i pojava bolesti, ka o i dodatno pospjeuje obojenost plodova. Sa zelenom rezidbom obino se zapoinje krajem maja, po zavretku aktivnog vegetativnog rasta, i ista se provodi u dva bliska ljetna termina. Previe kasna zelena rezidba ne daje eljene efekte, a ukoliko se ista obavlja prvo voarskim makazama, kasnije se jo jednom mora intervenisati u cilju runog prorjeivanja mladara. Zimska rezidba obavlja se u proljee prije otvaranja pupoljaka, odnosno sve dok ne krenu sokovi u voki. U onim klimatskim podrujima gdje ne postoji opasnost od estokog izmrzavanja na mjestima izvrenih rezova ista se moe obaviti i u jesen. Osnovni cilj zimske rezidbe je formiranje uzgojnog oblika, kasnije ista slui za
page 70 of 131
njegovo odravanje i ini sastavni dio zelene rezidbe. Treba napomenuti da je najbolje rodno drvo ono koje je staro etiri godine. To praktino ukazuje da se treba vriti zamjena rodnog drveta ija je starost vea od etiri godine. Potrebno je znati da je pravilo i to je dio koji se rezidbom uklanja vei, to je i reakcija na re z vea. Takoe, najbolji plodovi su oni koji se nalaze to blie centralnoj stoini, te provoenjem rezidbe tei se istom. Treba imati na umu da prilikom provoenja osnovnih zahvata rezidbe kod sorti trenje kalemljenih na vegetativnim podlogama iz grupe g isela iznad izvrenog reza uvijek se ostavlja patrljak od 10-15 cm zbog izraenijeg smolarenja.
DVIJE GRANE IZ ISTOG MJESTA osnovno pravilo kod rezidbe voaka
u uzgojnom obliku vitko vreteno jeste da nikada iz jednog mjesta ne smije da raste vie od jedne grane, zbog formiranja rave koja u toku plodonoenja puca i dolazi do oteenja stabla.
PRIKRAIVANJE (TRICKANJE GRANA) pravilo kod rezidbe je i da se
rast grana nikada ne zaustavlja prikraivanjem/trickanjem (skraivanjem vrha makazama u bilo kojem intenzitetu). U suprotnom na mjestu prikraivanja formiraju se dvije nove grane, pa kada se i one skrate etiri i tako u nedogled. Svaki rez na voki je provociranje rasta. Reakcija na isti zavisi od jaine reza. Ranije je napomenuto da se rast grane zaustavlja prevoenjem na donju ili bou, a u pravilu nikada granu prikraivati.
page 71 of 131
UKLANJANJE PARALENIH PRIRASTA kada se u malom prostoru unutar
kronje nalaze dvije grane jedna iznad druge, mada ne remete , a pogotovo kad remete zakon potinjenosti, i paralelne su, i to tako da gornja u izvjesnoj mjeri zasjenjuje donju, jedna od ovih grana se obavezno uklanja, obino ona koja je slabije obrasla ili ima otriji ugao.
UKLANJANJE NISKO POLOENIH PRIRASTA svi prirasti koji su prisutni
nie od 70 cm (deblo) kod kotiavih voaka uklanjaju se, obzirom da postoji mogunost da e plodovi na ovim granama tokom plodonoenja dodirivati zemlju , ili pak smetati adekvatnom nainu odravanja zemljita u rednom prostoru. Ove priraste nabolje je po mogunosti uklanjati rukom tako to se otkinu iz osnove ime se eliminie mogunost pojave novih mladih prirasta jer su uklonjeni i spavajui pupoljci.
REZ NA EP ukoliko se na gornjem spratu nalazi jaa grana u
odnosu na nii sprat, zbog zakona potinjenosti, odnosno zbog toga to zasjenjuje donju, ista se uklanja rezom na ep, i to tako da donja povrina reza-epa bude vea od gornje, kako bi se dobio slabiji prirast i boljeg (otvorenijeg) ugla (A). Ovaj zahvat se prakt ikuje u sluaju kada na jednoj strani stabla postoji jaka grana, a sa suprotne strane ista ne postoj (B).
page 72 of 131
VERTIKALNIH PRIRASTA/JAHAA vertikalni prirasti (vodopije) su nerodni, crpe hranu i s toga se, bez obzira na mjesto njihovog nastanka, obavezno uklanjaju do osnove. Najbolje ih je uklanjati u toku zelene rezidbe dok su mladi i to rukom, bez makaza . UKLANJANJE
DODIRIVANJE PRIRASTA zbog biolokih osobina kod kotiavih vrsta voaka, kojim pripadaju i trenja i breskva, nikada ne treba dozvoliti da se prirasti dodiruju, bilo da se radi o prirastima na istom stablu ili pak dva susjedna.
Zelena rezidba je pomotehniki zahvat koji se oba vlja tokom vegetacije. Ista ima za cilj poboljanje koliine i kvaliteta roda, zbog ega se jo naziva rezidba na rod. Zelenu rezidbu, u pravilu treba vriti runo, iz razloga to uklanjanjem grana makazama u osnovi
page 73 of 131
ostaju spavajui pupoljci koji e se probuditi, dati novi prirast koji e se ponovo morati uklanjati. Meutim, kada se grana el minie rukom iz osnove ne postoji mogunost za njeno ponovno pojavljivanje.
PINCIRANJE ovaj zahvat ima za cilj zaustavljanje
rasta vrhom i stimulisanje bonih razgranjenja. Izvodi se na taj nain to se vrh grane otkine rukom, zalamanje izmeu prstiju, na zadnji razvijen list.
UKLANJANJE VERTIKLNIH PRIRASTA SA RODOM ukoliko se desi da
vertikalni prirast u svojoj osnovi nosi plod u zelenoj rezidbi isti se skrauje na 3-4 lista, kako bi se plod mogao ishraniti i ne bi dolo do oegotina. Naravno, nakon berbe plodova, prikraeni prirast se, tokom zimske rezidbe uklanja do osnove. Ovo je jedan od rijetkih zahvata koji se u pravillu tokom zelene rezidbe mora obavljati makazama.
UKLANJANJE VERTIKALNIH PRIRASTA TKZV. JAHAA vodopije (jahai)
se uklanjaju rukom na taj nain to se isti dok su mladi (oko 10 -15 cm) povijaju u jednu stranu do osnove, potom u drugu stranu i naj taj nain ostranjuju, pucajui i ispadajui bez potekoa. Takoe, pravilo da samo jedna grana raste iz jednog mjesta, zahtjeva u
page 74 of 131
nekim sluajevima i na nekim mjestima u kronji, intervenciju u tom pravcu i u zelenoj rezidbi.
POTIVANJE OSNOVNIH ZAHVATA ZELENE REZIDBE - Takoe, pravilo da samo jedna grana raste iz jednog mjesta, zahtjeva u nekim sluajevima i na nekim mjestima u kronji, intervenciju u tom pravcu i u zelenoj rezidbi.
8.10 Berba ljive, vinje i trenje u konceptu IP Ova tehnika radnja koja oznaava kraj proizvodnje provodi se u pravom momentu koji se odreuje na osnovu veeg broja raspoloivih metoda (sadraj eera, jodni test, vrstoa ploda i sl.). Obzirom na neujednaenost sazrijevanja plodova berbu je ispravno provest u dva do tri navrata. Plodovi se beru paljivo, slau u ambalau (holandeze) i po mogunosti vri i istovremeno klasiranje (ukoliko je na kolicima za berbu vei broj holandeza). Klasiranje je mogue provesti i kasnije, a plodovi se po sortiranju otpremaju do potroaa (kao stono) ili dalje tretiraju u zavisnosti od njihove krajnje upotrebe (za preradu, za hladnjae ).
page 75 of 131
8.11 Integralna zatita ljive, vinje i trenje Integralna zatita ljive, vinje i trenje predstavlja sistem u kojem sve primjenjene mjere imaju za cilj odravanje populacije tetnih biolokih agenasa na nivou na kojem oni nisu ekonomski tetni. Jedan od osnovnih ciljeva integralne proivodnje voa je, pored dobijanja to kvalitetnijih proizvoda i odravanje vonjaka u takvom stanju u kojem on obezbjeuje najveu otpornost od napada bolesti i tetoina, uz ouvanje prirodnih antagonista (bubamara, zla tooka, pela i sl.). Naime, pomou kompjuterskog programa, a na osnovu meteorolokih podataka utvruje se intenzitet i vrijeme pojave infekcije, te na osnovu toga odreuje termin, sredstvo i koncentracija aplikacije. Naravno , da se na bolesti i tetoine djeluje ne samo kurativno, ve prije svega preventivno. Redovna vizuelna zapaanja takoe, se u sklopu prognoze obavezno provode. Ovi pregledi vre se na popoljcima, cvjetovima, listovima, ukupno na cijelim prirastima i plodovima. Poetak i vrijeme trajanj a leta tetnih insekata prati se pomou feromonskih klopki, to naravno omoguava odreivanje pravovremenog momenta aplikacije. Sve upute po pitanju integralne zatite dobijaju se direktno, preko telefona ili telefonske sekretarice. U pravilu integralna zatita, i pridravanje naela IP omoguuju datom konceptu smanjenje trokova u proizvodnji i do 50%. 8.11.1 Integralna zatita kotiavih voaka od tetoina Integralna zatita kotiavih voaka od lisnih uiju ( Aphididae ) Lisne ui su tetnici brojne skupine insekata iz reda Homopterae . Karakterie ih visok potencijal razmnoavanja, naroito partenogenezom, gdje u toku vegetacije mogu da razviju vei broj generacija. Biljkama priinjavaju direktne i indirektne tete. Direktne se ogledaju u mehanikom oteenju biljnih dijelova a indirektne u prenosu virusa-uzronika biljnih oboljenja. Ovisno o vrsti biljaka znaaj vrste oteenja je razliit. Poseban znaaj lisne ui imaju kod kotiavih voa obzirom na rasprostranjenost virusnih oboljenja kod ovih vonih vrsta. Dobro je poznat problem arke ljive parisutan na naem podruju vie
page 76 of 131
desetina godina. Virus koji uzrokuje ovu bolest prenosi se na vie naina. Pored prenosa sadnim materijalom, koji moe biti dominantan u pojediniom fazama, prijenos lisnim uima je stalno prisutan u toku vegetacije. Dovoljno je da samo jedna jedinka lisne ui, inficirana virusom hranei se na zaraenoj biljcu dospije na nezaraenu i na njoj zapoene ishranu, da i ta biljka bude zaraena. Radi se o insektima koji su manjih tjelesnih dimenzija (1-3 mm), njenje tjelesne grae, uglavnom svjetlijih boja, mada se susree i crna boja. Boja zavisi od vrste, stanita i godinjeg doba. Hrane se sisanjem biljnih sokova u kojima preovladavaju ugljeni hidrati. Viak eera izbacuju na cjevice ( sifuncule) na lenoj strani u obliku medne rose. Mednom rosom se hrane mravi zbog ega se esto javaljaju u zajednikoj populaciji sa uima i esto uzrokuju pogrene dijagnoze. Nisu mravi uzrok pojave lisnih uiju nego obrnuto. Mravi u ovom sluaju nisu tetni mada u odreenoj mjeri potpomau ishranu lisnih uiju skidanjem medne rose sa pomenutih cjevica, koja se moe zadrati na vrhu cjevice i stvrdnuti ime onemoguava daljnu ishranu lisne ui. Usni aparat je tipa aparata za bodenje i sisanje i glavno je sredstvo prenosa virusa kod lisnih uiju bilo da je rije o mehanikom, ili prenosu preko tjelesnih tenosti. Mehaniki nain podrazumijeva prijenos na povrini usnog aparata i kao takav je od manjeg znaaja , jer je lisna u infektivna dok se v irus nalazi na povrini usnog aparata. Meutim, prijenos virusa preko tjelesnih tenosti je znaajniji obzirom da je jedinka lisne ui infektivna sve dok se virus nalazi u njenom tijelu, a to je najee tokom cijela njena ivota. Pojedini virusi su sposobni i da se umnoavaju u tijelu uiju, to predstavlja dodatni pritisak , jer je u tijelu insekta virus prisutan stalno u obimu sposobnom da i pri najmanjem kontaktu sa novom biljkom izvri zarazu. Ovisno o vrsti, lisne ui prezimljavaju u razliitim stadij ima razvoja. Veina ekonomski znaajnih vrsta prezimljava u stadiju zimskog jajeta na samim vokama. Stoga je i suzbijanje lisnih uiju bitno zapoeti u toku mirovanja vegetacije jer se tada postiu znatno bolji rezultati. Zimskim tretiranjem kotiavih vo aka sa mineralnim uljima unitavaju se prezimljujua jaja uiju iz kojih se u proljee javljaju najtetnije generacije. Bitno je suzbiti lisne ui u prva dva mjeseca vegetacije, kada i prave najvee tete, naroito u prenosu viroza.
page 77 of 131
Kasnije u toku ljeta usporava prirast i cirkulacija biljnih sokova , a ui se sele na zeljaste domaine. Sljedea kritina faza je ponovo u jesen pri kasnom ljetnom prirastu kada se ui ponovo sele na drvenaste biljke na kojima polau prezimljujua jaja. Za uspjeno suzbijanje vrlo je bitan momenat intervencije i kvalitet primjenjenog sredstva. Za odreivanje momenta intervencije neophodno je izvriti pregled vonjaka na prisustvo i brojnost uiju. To se radi vizualno, a moe i pomou utih ljepljivih klopki na kojima se prati poetak leta uiju. Utvrivanjem prisustva uiju prisutupa se odabiru sredstava koja moraju biti na listi dozvoljenih u integralnoj zatiti bilja. Za zimsko tretiranje su to ve pomenuta mineralna ulja koja se susreu i u kombinacijama sa fungicidnom kompon entom. U toku vegetacije u obzir dolaze samo novija i ekoloki prihvatljiva sredstva iz skupine sisteminih insekticida. Sistemik je neophodan iz dva razloga: prvi je da dospije do uiju skrivenih u zakovrdanim dijelovima listova i izboja, a drugi je da n e djeluje kontaktno ime se tite korisni insekti koji se nalaze u tretiranom zasadu. Integralna zatita od trenjine muhe (Rhagoletis cerasi ) Trenjina muha je najznaajniji tetnik trenje, vinje i maraske. Oteuje plodove u fazi zriobe, to umanjuje trinu vrijednost plodova kako za svjeu upotrebu tako isto i za industrijsku preradu. Crvljive plodove izbjegava konzumirati veina ljudi , a isto tako u industrijskoj preradi larve mogu oneistiti vee koliine gotovih proizvoda. Imaga trenjine muhe polau jaja u poetnim fazama zriobe, pri pomjeni boje ploda od zelene prema utoj. Larva se ubuuje u plod i njemu zavrava razvoj. Prezimljava u stadiju lutke u povrinskom dijelu zemljita nakon to larve napuste otpale plodove. Osnova integralne zatite je unitavanje otpalih plodova i lutki u povrinskom dijelu zemljita u cilju smanjenja potencijala napada u iduoj godinu. Zatita u toku vegetacije bazira se na praenju pojave imaga pomou utih ploa koje se rasporeuju u vonjaku. Nakon uoene pojave imaga pristupa se tretmanu vonjaka sa sredstvima krae karence (acetamiprid). U sluaju manjih zasada brojnost trenjine muhe moe se uspjeno smanjiti i sa nekoliko utih ploa po stablu.
page 78 of 131
Ploe treba postaviti vie sa june strane, gdje plodovi u pra vilu poinju ranije da mijenjaju boju. Integralna zatita od grinja Grinje su vrlo sitne ivotinjice iz klase Arachnidae , klase pauka. Od insekata se razlikuju po mnogim osobinama , a najvanije su morfoloke, gdje grinje imaju dva ili etiri para nogu , a insekti uvijek tri para. Po ovoj morfolokoj karakteristici sa najlake identifikuju. Obzirom da su malih tjelesnih dimenzija, ispod jednog mm, za identifikaciju je u pravilu potrebna lupa odgovarajueg uveanja. Imaju vie generacija u toku godine. Ova skupina tetnika na kotiavom vou moe biti ekonomski zanaajna. Posebno kod ljive pri formiranju uzgojnog oblika. Naime jaa pojava grinja iz familije Eriophydae na poetku vegetacije ili u rasadnicima izaziva jae grananje ljive, to je esto nepoel jno. Kod trenje i vinje grinje mogu praviti vee probleme neposredno pred zriobu plodova kad je zbog karence nemogue intervenisati akaricidima. Pored tetnih vrsta, u ovoj skupini tetnika postoje i mnoge korisne predatorske koje su jako osjetljive na primjenjivane insekticide i akaricide u vrijeme totalne zatite. Vrlo brzo je populacija korisnih grinja unitena tako da su tetne dole do izraaja obzirom na veoma visok potencijal razmnoavanja. Kako je navedeno, veoma su sitne u uglavnom se primjete tek po prenamnoenju i nastalim tetama kada i nema neke koristi suzbijati iste. Prezimljuju najee u stadiju jaja , a pojedine vrste i u stadiju larvi i imaga u zatienim prostorima. tetne vrste u voarstu prezimljavaju u stadiju jaja na stablima gdj e je prva mejra suzbijanja zimsko tretiranje voaka sa mineralnim uljima. Suzbijanje populacija u toku vegetacije se bazira na adekvatnom praenju pojave i stanja meteorolokih prilika. Za ubrazani razvoj i razmnoavanje grinje zahtijevaju vie temeparature uz manju vlanost zraka. Stoga se posebna panja mora obratiti u toku ljetnih mjeseci. U sluaju jae pojave i prognoze povoljnih vremenskih uvjeta treba intervenisati nekim od akaricida dozvoljenim u integralnoj zatiti od ovih tetnika.
page 79 of 131
Slika 10. Lisne ui na mladom izboju-mladaru
Slika 11. Prezimljujua jaja lisnih uiju
Slika 12. Trenjina muha
page 80 of 131
Slika 13. Trenjina muha
Slika 14. Grinje na ljivi
Slika 15. Oteenje na prirastima ljive od grinja
page 81 of 131
8.11.2 Integralna zatita ljive, vinje i trenje od bolesti Suenje cvjetova i granica i mrka trule plodova (Monilioza) kotiavih voaka
prouzrokovai Monilinia laxa (Ader. et Ruhl.) Hon. ex Whet.; anamorf: Monilia laxa (Ehr.) Sacc. i Monilinia fructigena (Ader. et Ruhl.) Hon. ex Whet.; anamorf: Monilia fructigena Pers.
Rasprostranjenost i ekonomski znaaj. Meu nekoliko parazita kotiavih voaka koji prouzrokuju smanjenje prinosa, pogoranje kvaliteta plodova, kao i prevremeno izumiranje stabala, vrste iz roda Monilia kod nas, svakako, zauzimaju posebno mjesto. Ovo i zbog toga to, pored velikih gubitaka koje prouzrokuju pri gajenju pojedinih vrsta kotiavih voaka u toku vegetacije (sl. 94), vrlo su znaajni i gubici koji nastaju na plodovima ovih voaka poslije berbe. Tani podaci o ekonomskim gubicima, koje priinjavaju ovi paraziti u naoj zemlji nisu poznati, ali nisu rijetki sluajevi da propada i do 80% plodova. Naime, usljed loeg transporta i slabijih smjetajnih prilika dolazi do ozljeivanja i infekcije plodova, tako da esto za vrlo kratko vrijeme propadaju velike koliine ovog voa i prije nego to stignu na neko udaljenije trite. Simptomi. Bolest se uoava na parazitiranim cvjetovima, mladarima, granama, granicama i plodovima pojedinih vrsta kotiavih voaka. Cvjetovi i mladari. Infekcija cvjetova moe da nastane odmah po njihovom oslobaanju iz pupoljaka, ali i kasnije tokom perioda cvjetanja. Prvi simptomi bolesti na ovim organima uoavaju se u vidu suenja pranika i kruninih listia, poslije ega se ubrzo sue i ostali dijelovi cvijeta (sl. 1). Ako je vrijeme vlano, na izumrlim cvjetovima se obrazuju sitne gomilice pepeljaste boje, sastavljene od reproduktivnih organa parazita. Kroz cvjetnu drku micelija parazita prodire i u tkiva mladara, gdje produava svoje razvie, prouzrokujui na njima u poetku ovalne i eliptine pjege, koje se, u povoljnim uslovima za razvoj patogena, ire i spajaju, prstenasto obuhvatajui mladar, tako da se dio iznad mjesta zaraze sui i izumire. U vlanim uslovima iz oboljelog tkiva mladara istie smola, to esto moe posluiti kao dobar dijagnostiki znak o prouzrokovau nastale bolesti, jer naoko slini simptomi mogu
page 82 of 131
nastati i izumiranjem tkiva mladara, usljed dejstva kasnih proljetnih mrazeva. Plodovi. Plodovi mogu biti inficirani od trenutka zametanja pa do potpune zrelosti, ali i kasnije, poslije berbe, u toku transporta i skladitenja. Mladi plodovi skoro po pravilu bivaju inficirani preko sasuenih pranika, koji se na njima zadravaju due vremena, ali zaraza moe nastati i kroz pokoicu ploda ako je peridermis ma i najmanje ozlijeen. Ove povrede najee nanose insekti, a mogu nastati i usljed dejstva hemikalija, insolacije, grada i sl. Prvi simptomi bolesti uoavaju se u vidu manjih, okruglastih, mrkih pjega, koje se ire dosta brzo, a ako je temperatura povoljna i ima dosta vlage, plod moe biti zahvaen u potpunosti i propasti za svega nekoliko dana. Na povrini ploda dolazi do obilne sporulacije parazita (sl. 2). Kroz obrazovane pukotine na pokoici ploda izbijaju pepeljaste gomilice, sastavljene od reproduktivnih organa parazita (sporodohije), koje se obino formiraju u vidu koncentrinih krugova, to predstavlja jedan od karakteristinih dijagnostikih znakova ove bolesti. Oboljeli plodovi postepeno gube vodu, sue se i pretvaraju u mumije, koje su proete micelijom i slue za odravanje patogena tokom zime. Tako mumificirani plodovi u toku zime mogu ostati u kronji, privreni micelijom uz granu, ili pak opadaju i ostaju na zemlji ispod kronje. Opis parazita. Kotiave voke parazitiraju dvije vrste iz roda Monilinia, i to: Monilinia laxa ( Ader. et Ruhl.) Hon. ex Whet. (syn. Sclerotinia laxa Ader. et Ruhl.; S. cinerea (Bon.) Sch.); anamorf : Monilia laxa (Ehr.) Sacc., koja je dominantan parazit kotiavih voaka kod nas, i Monilinia fructigena (Ader. et Ruhl.) Hon. ex Whet. (syn. Sclerotinia fractigena Ader. et Ruhl.); anamorf: Monilia fructigena Pers., koja se rjee pojavljuje kao parazit kotiavih voaka kod nas. Oba navedena parazita imaju skoro identinu biologij u, a morfoloke razlike izmeu njih su relativno male. Tako se ova dva parazita meusobno mogu razlikovati na osnovu izgleda njihovih kolonija na krompir-dekstroznoj podlozi, na kojoj je obod kolonije M. laxa renjevit, dok je kod M. fructigena cio. Takoe, ovi paraziti se mogu dosta lako razlikovati i na osnovu naina klijanja njihovih konidija, odnosno izgleda zaetaka hifa, koji je kod M. laxa jednostavan,
page 83 of 131
kratak i razgranat, dok je kod M. fructigena prost, dugaak i nerazgranat. U ciklusu njihovog razvia mogu se razlikovati: kondije anamorfnog (bespolonog) stadijuma ( Monilia spp.); nepotpune sklerocije (strome) i apotecije-plodnosna tijela teleomorfnog (polnog) stadija (Monilinia spp.). Kondijski stadijum karakterie se kratkim, jednostavnim konidioformama, na kojima se razvijaju u duim nizovima kondije limunastog ili ovalnog oblika. Kondiofore s kondijama uvjek se obrazuju u veim grupama, stvarajui esto krupnije gomilice (sprodohije) u vidu sivih ili pepeljastih bradaviica na povrini oboljelih organa voke. U mumificiranim plodovima (stromama) micelija odrava svoju vitalnost preko deset godina, stvarajui svake godine u toku proljea na njima nove generacije kondija, dok formiranje apotecija na ovim organima u naim uslovima jo nije utvreno. Ciklus razvoja i epidemiologija parazita. M. laxa prezimljava u obliku micelije u kori oboljelih grana i granica, i u mumificiranim plodovima koji se nalaze u kronji ili na povrini zemljita, dok M. fructigena obino prezimljava u mumificiranim plodo vima. U povoljnim uslovima temperature i vlanosti micelija sporulie tokom zime i proljea, bilo u kori oboljelih grana ili na mumificiranim plodovima, tako da u naim uslovima osnovne izvore infekcija predstavljaju kondije koje se formiraju u proljee u vidu pepeljastih gomilica - sporodohija na mumificiranim plodovima i na oboljelim granicama i sasuenim cvjetovima ili rak -ranama. Primarne zaraze se najee vre konidijama, ali u nekim podrujima one mogu nastati i od askospora formiranih u apotecijama , koje se stvaraju na mumuficiranim plodovima. Meutim, smatra se da su u naim uslovima konidije osnovni izvor inokuluma, kako za primarne, tako i za sekundarne zaraze. Dui kini periodi u proljee omoguuju obilnije formiranje konidija, njihovo rasijavanje, klijanje i infekciju cvjetova i mladara kotiavih voaka. Takoe, u vlanim uslovima, koliina inokuluma se tokom vegetacije poveava, zbog ega se skoro redovno moe oekivati i jaa pojava trulei plodova. Konidije parazita klijaju u irokom temperaturom intervalu, ali je optimalna temperatrua za infekciju 18-22oC, kada inkubacioni period traje svega 2 -3 dana. Ovi podaci jasno ukazuju o specifinim osobinama parazita, a ujedno i o problemima suzbijanja istih.
page 84 of 131
Suzbijanje. Suzbijanje M. laxa i M. fructigena, parazita kotiavih voaka, veoma je sloeno, bez obzira na karakter mjera koje se preduzimaju. Uspjena zatita se moe postii samo uz upotrebu integralnih mjera zatite koje podrazumjevaju uzgoj otpornih sorti pojedinih vrsta kotiavih voaka u z primjenu agrotehnikih, mahanikih i hemijskih mjera suzbijanja ovih patogena. Uzgoj otpornih sorti. Pitanju introdukcije i uzgoja pojedinih novih tolerantnijih i otpornijih sorti ljive, beskve, vinje i drugih vrsta kotiavih voaka, kao jednom od naj jednostavnijih i najjeftinijih naina borbe protiv Monilia spp., kod nas se, na alost, jo uvijek ne posveuje dovoljna panja, a i dostupni podaci su jo uvijek nedovoljni, na emu bi se u budunosti trebalo mnogo vie i konkretnije raditi. Agrotehnike mjere. Pri podizanju zasada pojedinih vrsta kotiavih voaka treba birati ocjedite terene, gdje lako dolazi do provjetravanja, a redove postavljati u pravcu dominantnih vjetrova, radi bolje aeracije. U vonjaku treba redovno provoditi sve higijenske mjere (njega kronje, suzbijanje korova i dr.) poveavajui na taj nain vitalnost voki, a samim tim i smanjujui do izvjesne mjere napad parazita. Isto tako, pravilno i ujednaeno naubrene voke Monilia spp. manje napadaju. Mehanike mjere. Od mehanikih mjera borbe, najznaajnije je sasjecanje i spaljivanje oboljelih i sasuenih granica, kao i sakupljanje i zakopavanje mumificiranih plodova. Ovo sakupljanje treba izvesti jo u jesen i to kako plodova koji se nalaze na zemlji, tako i onih koji su ostali na voki. Takoe, ukoliko je mogue, treba uklanjati oboljele plodove jo u toku ljeta im se na njima ukau prvi znaci zaraze. Isto tako, ukoliko je mogue, treba ukloniti i sve opale plodove sa zemlje, koji su najee oteeni od strane insekata, jer e i ti plodovi biti inficirani od strane Monilia spp. Ove mjere mogu biti veoma korisne u okunicama (na manjim povrinama), jer se njima znaajno umanjuje infekcioni potencijal parazita. Meutim, u veim vonjacima, koji se obrauju, a gdje je navedene mjere tee sprovesti, korisno je opale mumificirane plodove zaorati, ali dosta duboko. Kod pojedinih vrsta kotiavih voaka se, nadalje, preporuuje i uklanjanje zimskom rezidbom svih suvih grana i granica, zajedno sa mumificiranim plodovima na njima.
page 85 of 131
Hemijske mjere. Sve dosad navedene mjere, iako korisne, najee same nisu dovoljne za uspjenu zatitu ljive, breskve, vinje i drugih vrsta kotiavih voaka zbog ega se kod nas redovno preduzimaju i mjere hemijskog subijanja Monilia spp., posebno u godinama povoljnim za njihov razvoj (tzv. godinama monilioza ), pri emu je vrijeme aplikacije i broj tretiranja u direktnoj zavisnosti od konkretnih meteorolokih uslova, duine cvjetanja, osjetljivosti vrste (sorte), razvoja parazita i osobenosti fungicida koji s e primjenjuju.
Iskustva su pokazala da se u naim uslovima za uspjeno suzbijanja Monilia spp., parazita pojedinih vrsta kotiavih voaka, najee mogu preporuiti 3 tretiranja, i to: prvo, prije kretanja vegetacij e, preparatima na bazi bakra (Champion, Bakrocid-50, Bakarni oksihlorid S-50, Bakarni kre 50, Cuprablau-Z, Plavi kamen, Bordovska orba, i dr.); drugo, prije poetka cvjetanja i tree, odmah po precvjetavanju, pri emu su vrijeme i kvalitet aplikacije kljuni za uspjeno suzbijanje ovih patogen a. U sluaju produenog trajanja uslova povoljnih za ostvarivanje infekcije ovih parazita u vrijeme cvijetanja, a to su uslovi viednevne poveane vlage (kia, magla, rosa) pojedini tretmani se mogu ponoviti u razmacima 5 -7 dana. Takoe, tokom sazrijevanja plodova potrebno je vriti redovno suzbijanje insekata koji oteuju plod i na taj nain prave povrede kroz koje ovi patogeni lako mogu prodrijeti u njih. Za uspjeno suzbijanje Monilia spp. prema preporuci EPPO-a mogu se koristiti preparati na bazi fludioksonila + ciprodinila (Switch 62,5WG), fenheksamida (Teldor), prosimidona (Sumilex 50 FL), iprodiona (Kidan), miklobutanila (Systane 6 -FLO), tebukonazola (Folicur WP 25) i karbendazima (Bavistin FL, Zino) , pri emu je za izbjegavanje pojave rezistentnost i za preporuku kombinovanje sisteminih i protektivnih fungicida.
Kovravost lista breskve
prouzrokova Taphrina deformans (Berk.) Tul.
Rasprostranjenost i ekonomski znaaj. Kovrdavost lia breskve je jedna od najrasprostranjenijih i ekonomski n ajznaajnijih bolesti breskve kod nas. Rasprostranjena je u svim krajevima nae zemlje gdje se breskva gaji. Bolest se naroito ispoljava u onim klimatskim rejonima gdje je proljee prohladno i kiovito u doba kretanja vegetacije.
page 86 of 131
Ekonomski znaaj ove bolesti se ogleda u tome, to oboljeli listovi breskve otpadaju tokom vegetacije (ve u maju), poslije ega voke ponovo prolistavaju, tokom juna i jula, to dovodi do njihovog iscrpljivanja. Ovakve voke slabije formiraju cvijetne pupoljke, zbog ega im se smanjuje rodnost u narednoj godini. Osim toga, i mladari ovakvih voaka nedovoljno sazrijevaju, pa su podloni izmrzavanju tokom zime, a i lake podlijeu napadu drugih parazita breskve. U godinama jakih zaraza, takoe, dolazi i do otpadanja nesazrelih plodova, a ukoliko oni i ne otpadnu, sporije dozrijevaju i loijeg su kvaliteta. Ukoliko se bolest manifestuje na jednoj voki uzastopno nekoliko godina, ona toliko oslabi, da najzad upotpunosti izumire. T. deformans je patogen breskve i nektarine, rijetko infi cira badem, a veoma rijetko kajsiju. Simptomi. Bolest se uoava na parazitiranim listovima, mladarima, cvjetovima i plodovima breskve. List. Najkarateristiniji simptomi bolesti ispoljavaju se na liu, koje biva inficirano odmah po oslobaanju iz pupolj ka. Parazitirano lie se vie ili manje deformie, nabora i isko vrda (sl. 3), pa otuda i sam naziv bolesti. Ove deformacije nastaju usl jed nejadnakog razvoja nerava i parenhima lista, do kojeg dolazi zbog dejstva parazita. Kod rane zaraze, tj. na mladom liu, kovrdavost obino zahvata cijelu povrinu liske, dok se kod kasnije inficiranog lia bolest ispoljava samo mjestimino. Zbog gubitka hlorofila inficirani dijelovi lista poprimaju ukastozelenu, a kod nekih sorti i crvenkastoljubiastu boju. Krajem proljea na iskovrdanom liu pojavljuje se sivkasta pravlaka sastavljena od reproduktivnih organa parazita, poslije ega oboljelo lie pouti, a potom postaje mrko, sasuuje se i otpada. Kovrdavost lia breskve koju prouzrokuje T. deformans umnogome lii na kovrdanje lia iste voke koju uzrokuje biljna va Myzus perisice . Razlika je u tome to lie koje je iskovrdano usled dejstva lisnih vaiju ne mijenjaju boju, nego ostaje stalno zeleno, a i ako pogledamo nalije lia u kovrdavim dijelovima emo gotovo uvijek nai biljne vai. Mladari. Bolest esto zahvata i mladare, koji se nepravilno razvijaju i deformiu. Njihovi internodiji zadebljavaju i ostaju kratki, uvrnuti su, zaostaju u porastu i mijenjaju boju u utocrvenkastu. U potpunosti oboljeli mladari izumiru poslije pojave sivkaste prevlake na njihovoj
page 87 of 131
povrini, dok djelimino zahvaeni rastu katkad i nadalje, ali ne dozrijevaju, zbog ega izmrzavaju tokom zime. Cvjetovi i plodovi. I cvjetovi i mladi plodovi, mogu biti parazitirani, to se obino dogaa u godinama jakih zaraza. Oboljeli cvjetovi u cijelosti se deformiu, sue i otpadaju, dok plodovi postaju deformisani i izdueni. Na njima se formiraju u poetku ukastozelenkasti (sl. 4), a potom ukastocrvenkasti mjehurasti izrataji, poslije ega oni posmee, smeuraju se i otpadaju. Osobine parazita. Taphrina deformans je obligatni parazit. Nema kondijski stadijum i ne obrazuje plodonosna tijela, te u ciklusu razvia ovog parazita nalazimo samo miceliju i askuse u kojima se formira po 8 askospora, iz kojih pupljenjem nastaju sekundarne spore. Sekundarne spore mogu nastati iz askospora dok su one jo u askusu ili poslije njihovog osloboenja iz askusa, to umnogome podsjea na kvasce. Micelija patogena se razvija interelijski i stimul ativno djeluje na parazitirane elije, te pojaava njihovo razvie i diobu, a smanjuje u njima sadraj hlorofila. Prema Ivanoviu (1992) T. deformans formira vegetativne i sporonosne hife. Vegetativne hife su izduene, konaste, sastavljene od dugih, t ankih elija i uglavnom se nalaze u mladarima, dok su sporonosne hife sastavljene od nepravilnih kratkih elija i nalaze se u liu. Ciklus razvoja i epidemiologija parazita. Mada je ivotni ciklus T. deformans dobro poznat, neki detalji oko prezimljava nja i nastajanja infekcije nisu jo dovoljno razrijeeni. Prema nekim autorima askospore i sekundarne spore prezimljavaju u granama i granicama breskve, dok drugi smatraju da neke od njih dospjevaju u pupoljke i da tu, zatiene, ostaju do proljea kada o bavljaju zarazu. Postoje, takoe, i pretpostavke da prezimljuje samo micelija u oboljelim lastarima i da se na njoj, u poetku vegetacije stvaraju askusi, iz kojih se oslobaaju askospore koje vre infekciju mladog lia. Prezimjele askospore i sekundarne spore se proljetnim kiama spiraju sa grana na lisne pupoljke, gdje se bespolno razmnoavaju pupljenjem. Odmah po otvaranju pupoljka, one klijaju u kapi vode i vre infekciju tek otvorenog pupoljka ili mladog lista. Infekcije se ostvaruju u relativno kratkom vremenskom periodu, samo onda kada ove spore dou u kontakt sa nediferenciranim tkivom domaina.
page 88 of 131
Optimalna temperatura za infekciju i razvoj parazita je 15,5 -21C. Ako je kretanje vegetacije usljed prohladnog i kiovitog vremena due i sporije, period osjetljivosti breskve na infekciju je dui i obnuto, pri toplijem i suvom vremenu, period osjetljivosti je krai, a napad parazita slabiji. Poslije infekcije micelija parazita brzo raste interelijski ispod gornjeg epidermisa, stimuliui intenzivniji pora st elija, to dovodi do pojave karakteristinih simptoma bolesti. Ispod kutikule oboljelih listova parazit obrazuje splet hifa (himenium), od kojih se neke razvijaju u askuse, koji izdiu kutikulu i izbijaju na povrinu lista, stvarajui karakteristinu sivkastu prevlaku. Pri toplom i vlanom vremenu dozreli askusi pucaju i iz njih se oslobaaju askospore koje se razmnoavaju pupljenjem i formiraju tzv. sekundane spore (blastospore, sporidije). Ove spore ne ostvaruju sekundarnu zarazu jer osjetljivo tkivo domaina brzo postaje veoma otporno prema dejstvu parazita. Osim toga, ove spore se ire kinim kapima, zbog ega je mala mogunost njihovog raznoenja sa oboljelih na zdrave voke, kao i za njihovo irenje izvan zasada. Meutim, sekundarne spore prezimljavaju i predstavljaju izvore zaraze sledeeg proljea ime se ivotni ciklus parazita nastavlja. Suzbijanje. Ako se breskve koje se uzgajaju u palirima pored zidova, zatite od kie kakvim zaklonom, pojava bolesti na njima bie minimalna. Meutim, ova mjera, iako korisna u okunicama, najee je teko izvodljiva, pogotovo u veim zasadima, pa se za potpunu zatitu breskve od T. deformans obavezno preduzimaju mjere hemijskog suzbijanja ovog patogena. Primjena fungicida poslije otpadanja lia breskve u jesen ili rano proljee, prije bubrenja pupoljaka, omoguuje skoro potpunu zatitu breskve. Pri tome, osim pravilnom izboru fungicida, potrebno je posebnu panju posvetiti vremenu tretiranja breskve, jer se zna da ukoliko gljiva prodre u tkivo biljaka i ostva ri infekciju, parazit se ne moe suzbiti. U naim uslovima za pravilno suzbijanje T. deformans dva prskanja igraju odluujuu ulogu. Prvo prskanje se obavlja u jesen i ima za cilj da uniti askospore i sekundarne spore parazita koje prezimljuju. Ovo prskanje nije vremenski organieno i moe se izvoditi tokom itave jeseni, poslije otpadanja lia. Meutim, poto ovo prskanje utie i na suzbijanje nekih drugih parazita breskve ( Stigmina carpophila , Monilia spp.) potrebno ga je izvesti, najkasnije, do
page 89 of 131
sredine novembra. Drugo prskanje obavlja se u proljee u fenofazi bubrenja pupoljaka breskve, i za razliku od jesenjeg, vremenski je ogranieno. U naim uslovima to je vrijeme izmeu prvog i petnaestog februara u junim krajevima i primorju, i krajem februara do 15. marta za nae kontinentalne krajeve. Meutim, u sluaju da se fenofaza kretanja pupoljaka produi, usljed niih temperatura praenih kiom, ovo prskanje treba ponoviti. Vie autora (Radman Ljubica, 1979, Ciglar, 1988; Kipati i Maceljski, 1989; Ivanovi, 1992) navode da pri suzbijanju T. deformans najveu efikasnost ispoljava Bordovska orba (u konc. 2 3%), kojom se obavlja tzv. plavo prskanje voaka. Ovim fungicidom stabla treba temeljno isprskati (okupati) tako da svaka granica bude nakvaena. Kako se plava boja bordovske orbe na kori voaka dobro vidi, breskve se drugi dan dobro pregledaju, poslije ega se tretiraju grane i granice koje su u prethodnom prskanju proputene. Na taj nain se na njima formiraju naslage bordovske orbe, koja se na kori zadrava dugo, te fungicid u njoj unitava prezimjele reproduktivne organe parazita, pa nema ni zaraze u fazi pupanja. I drugi fungicidi na bazi bakra (Champion, Bakrocid -50, Bakarni oksihlorid S-50, Bakarni kre 50, Cuprablau-Z i Plavi kamen) ispoljavaju dobru efikasnost za suzbijanje T. deformans. Pri upotrebi preparata na bazi bakra, potrebno je paziti da se tretiranje breskve obavi najkasnije do pred samo kretanje pupoljaka, jer pri prekasno izvrenom prskanju tim preparatima moe doi do pojave fitotoksinosti (pojave oegotina na pupoljcima, odnosno na liu breskve). Za suzbijanje ovog patogena osim preparata na bazi bakra mogu se koristiti i preparati na bazi ditianona (Delan), dodina (Melprex S-65) i cirama (Ciram S-75). Prskanje ovim fungicidima izvodi se kada se listii poinju pojavljivati iz pupova, dakle neto kasnije nego preparatima na bazi bakra. Ukoliko se ukae potreba, prskanja ovim preparatima treba ponoviti poslije 5 -6 dana. Meutim, u sluaju da prskanje iz bilo kojeg razloga iz ostane, i bolest se pojavi u jakom intenzitetu, to neminovno dovodi do masovnog otpadanja lia breskve, jedino to se moe uraditi je da se breskve odravaju u to boljoj kondiciji. Takve voke treba u maju prihraniti azotnim ubrivom, i, ako je mogue, u sunom periodu zaliti kako bi lake obnovile lie. Takoe, u sluaju potrebe treba odstraniti plodove sa voaka, kako se one ne bi previe
page 90 of 131
iscrpljivale. Da ove mjere upotpunimo, potrebno je stalno voditi rauna o tome, da se orezivanje bresaka vri, pra vilno i na vrijeme, kao i da se redovno uklanjaju sve oboljele i osuene grane i granice. Postoje i izvjesne razlike u osjetljivosti prema ovom parazitu izmeu pojedinih sorti breskve i nektarine, ali potpuno otpornih sorti nema, pa se breskva i nektarina u toku gajenja i dalje moraju titi fungicidima. Meutim, u budunosti bi ovom pitanju trebalo posvetiti vie panje. upljikavost lia kotiavih voaka
prouzrokova Stigmina corpophila (Lv.) M.B. Ellis; syn. Wilsonomyces carpophilus (Lv.) Adask. et al.
Rasprostranjenost i ekonomski znaaj. Stigmina carpophila (Lev.) Ellis; syn. Clasterosporium carpophilum (Lev.) Aderh., prouzrokova upljikavosti lia voaka, predstavlja ekonomski znaajnog parazita kotiavih voaka i to kako kod nas, tako i gotovo u cijelom svijetu, svuda gdje se one gaje. Parazit napada mnoge gajene vrste iz roda Prunus, kao to su: kajsija, breskva, nektarina, vinja, trenja, ljiva i badem, od kojih najve u osjetljivost ispoljava breskva, kajsija i tre nja. Simptomi. Bolest se uoava na parazitiranim listovima, plodovima, mladarima, pupoljcima i cvjetovima ko tiavih voaka. List. Na oboljelim listovima u poetku se uoavaju sitne crvenkastosmee pjege, oiviene tamnijim rubom. Vremenom se pjege poveavaju, a tkivo unutar njih postaje mrke boje, izumire i ispada tako da listovi postaju upljikavi (sl. 5). Broj pjega na jednom listu moe da bude razliit, a esto dostie i nekoliko desetina, usljed ega list poprima izgled kao da je izreetan samaricom, zbog ega ovu bolest u nekim mjestima nazivaju i samavost ili reetavost lista. Jako oboljelo lie se sui i opada ve u rano ljeto i nije rijetko da su stabla ve sredinom ljeta skoro bez lia, osim u vrnim dijelovima kronje, gdje se bolest ispoljava u manjem inten zitetu. Usljed ovako ranog opadanja lia cvijetni pupovi se slabije formiraju to se moe negativno odraziti na prinos u slijede oj godini. Plod. Simptomi bolesti na plodovima se razlikuju i u zavisnosti su od vrste voke. Na plodovima trenje i vinje uoavaju se ulegle, smee, esto crvankasto oiviene pjege. Ranije inficirani plodovi se
page 91 of 131
sue; neki od njih otpadnu, dok drugi ostaju da vise u kro nji. Na kasnije oboljelim plodovima uoavaju se pjege, plodovi se ne sue, ali im je kvalitet umanjen. Na plodovima kajsije i breskve ispoljavaju se neravne crvenkastosmee pjege sa svjetlijim sredinjim dijelom koje lie na sitne kraste ili bradavice (sl. 6). Na povr ini ploda esto dolazi do isticanja smole, to sve zajedno znatno umanjuje njihovu upotrebnu vrijednost. Na plodovima ljive simptomi se direktno ne ispoljavaju, ali oni zbog ranog i jakog gubitka lia slabije dozrijevaju, nemaju dovoljno eera, pa su kiseliji i loijeg su kvaliteta. Kod ljive veliki broj plodova i opadne. Mladari. Pojava simptoma bolesti na mladarima je naroito znaajna kod breskve, kod koje se ve na zelenoj kori ovih organa uoavaju izduene smee pjege sa crvenkastim obodom, iz kojih esto istie smola. Razvojem bolesti mladari mogu biti i prstenasto obuhva eni, kada se njihov vrni dio sui i izumire, to se esto pogreno pripisuje mrazu. Takoe, pjege mogu i da se ire duinom mladara, kada dovode do raspucavanja tkiva kore i formiranja rak -rana, to takoe moe biti uzrok njihovog suenja i izumiranja. Ovakve rakrane se mogu formirati i na mladarima trenji i vinje, ali su one obino manje nego kod breskve. S. carpophila takoe inficira i unitava spavajue pupoljke, koji potamne i nakon suenja smole (koja se ponekad ispolji) izgledaju kao lakirani. Ciklus razvoja i epidemiologija parazita. S. carpophila prezimljava micelijom u opalom liu, u rak-ranama na ljetorastima i u oboljelim pupoljcima, a kod trenje i u sasuenim plodovima zaostalim u kronji voke. U proljee, u povoljnijim uslovima, na opalom liu (na povrini zemljita) i zaostalim plodovima (u kronji voke), kao i u rak-ranama i oboljelim pupoljcima, parazit formira konidije, koje slue kao inokulum za primarne infekcije listova, a kasnije i plodova, mladara i pupoljaka. Prve infekcije listova poinju ve tokom aprila, dok mladari bivaju inficirani u junu i julu, ali i kasnije tokom ljeta i jeseni. Konidije parazita klijaju u irokom temperaturnom intervalu, ali je optimalna temperatura za infekciju 18-21C. Meutim, vlanost je jedan od najvanijih faktora koji omoguava kako intenzivnu fruktifikaciju parazita, tako i njegovo raznoenje i infekciju. Naime,
page 92 of 131
konidije patogena se raznose kinim kapima, pa je zato lie na granama u niim dijelovima kronje jae inficirano, jer konidije spira kia, cijedei se niz kronju. Takoe, intenzitet bolesti vrlo je zavistan od, vie ili manje, kiovitog vremena. Kada u proljee ima mnogo kia, tada se bolest ispoljava u jakom intenzitetu, dok naprotiv, kada je u to doba malo kie, bolest je rijetka. Parazit prestaje sa razvojem u toku ljeta u uslovima suvlje klime. Me utim, im padnu prve jesenje kie on se ponovo aktivira kada dolazi do infekcije pupoljka i mladara. U toku vegetacije parazit formira vi e generacija konidija, tako da ima vei broj sekundarnih zaraza. Osim toga, S. carpophila nije specijalizovan parazit, pa su mogu e unakrsne infekcije pojedinih kotiavih vrsta voaka (npr. parazit se moe prenijeti sa trenje na breskvu i obrnuto). Suzbijanje. Oboljele granice i ljetoraste na kojima se nalaze rakrane treba rezidbom ukloniti i spaliti. Me utim, ova mjera, iako korisna, najee sama nije dovoljna, pa se preduzimaju i mjere hemijskog suzbijanja parazita , posebno u godinama povoljnim za njegov razvoj. Meutim, ukupan broj tretiranja, kao i vrijeme aplikacije u pojedinim godinama su razliiti i u zavisnosti su od meteorolokih uslova, razvoja parazita i osobenosti preparata koji se primjenjuje. Iskustva su pokazala da se u na im uslovima mogu preporuiti 3 tretiranja za suzbijanje S. carpophila, i to: prvo, u fazi bubrenja pupoljaka (tzv. "plavo prskanje") Bordovskom orbom ili drugim preparatima na bazi bakra (Champion, Bakrocid -50, Bakarni oksihlorid S-50, Bakarni kre 50, Cuprablau-Z, Plavi kamen); drugo, odmah po procvjetavanju, i tree, 2-3 nedjelje poslije drugog. Za drugo i tree prskanje mogu se koristiti fungicidi na bazi ditianona (Delan SC-750), cirama (Ciram S-75) i kaptana (Merpan 50 WDG, Stoper, Captan WP 50). Roga ljive
prouzrokova Taphrina pruni Tul.

Rasprostranjenost i ekonomski znaaj. Roga je veoma rasprostranjena bolest ljive, kako kod nas, tako i u svijetu. Prvi put je utvrena 1864. godine od strane de Barya. tete koje prouzrokuje T. pruni su razliite zavisno od rejona i godine. U godinama sa vlanim i hladnim proljeem (godine rogaa), tete mogu biti veoma
page 93 of 131
velike, jer T. pruni moe da uniti i do 80% zametnutih plodova, koji gube svaku upotrebnu vrijednost. T. pruni parazita vrste roda Prunus (P. domestica , P. spinosa , P. insitita , P. ussuriensis , P. cerasifera , P. divaricata , P. nigra , P. americana , P. subcordata i dr.). Osim evropske i orjentalne ljive, ovaj patogen napada jo i ukrasnu ljivu i crni trn. Simptomi. Tipini simptomi se ispoljavaju na plodovima, mada mogu da budu napadnuti i ljetorasti, li e i cvijet. Pod uticajem patogena, zaraeni plodovi se razvijaju bre nego zdravi, zbog ega se izduuju, krive i poprimaju oblik koji podsje a na rog, odakle i naziv "roga" (sl. 7 i 8). U nekim sluajevima ove promjene su manje izraene i plodovi imaju izgled pasulja, zbog ega se nazivaju jo i "pasuljare". Oboljeli plodovi su obino vei od zdravih plodova, blijedozelene su boje, pljosnatog oblika i u njima se esto ne razvija kotica, niti sjemenka. Meso deformisanih plodova je krto i suneraste konstitucije. Na njima se obrazuje sivkasta prevlaka, poslije ega oni nekrotiraju, pocrne i opadaju, to direktno umanjuje prinos. Ciklus razvoja i epidemiologija parazita. Ciklus razvoja ove gljive je slian ciklusu razvoja T. deformans . Utvreno je da se micelija T. pruni nalazi na granicama ljive i da kroz cvjetnu peteljku moe da prodre u plodnik. Meutim, zarazu mladih plodova mogu da izazovu i askospore. Micelija, koja je zahvatila cijeli mezokarp, dospijeva ispod kutikule ploda i tu formira askuse, koji izbijaju na povrinu cijepajui je. Utvreno je da mladi plodovi mogu da budu zaraeni i spoljnim putem od askospora ili sekundarnih blastospora koje su od njih nastale. Odravanje ovog patogena tokom zime moe biti i askosporama ispod ljuspastih listia pupoljaka. Razvoju patogena pogoduje visoka vlanost i umjerena temperatura (17-190C) u vrijeme cvjetanja. Suzbijanje. Mehaniko skidanje i unitavanje rogaa po njihovoj pojavi moglo bi dati izvjesne rezultate, ali se u praksi malo primjenjuje. Osnovna mjera zatite je preventivno unitavanje askospora i sekundarnih blastospora, koje se nalaze u kruni voaka. Ono se izvodi primjenom fungicida na bazi bakra (Champion, Bakrocid-50, Bakarni oksihlorid S-50, Bakarni kre 50, Cuprablau-Z, Plavi kamen, Bordovska orba, i dr.) u vrijeme mirovanja ljive
page 94 of 131
(plavo zimsko prskanje). U toku vegetacije mogua je zatita plodova fungicidima na bazi ditianona (Delan SC-750), cirama (Ciram S-75) i dodina (Melprex S-65). Crvena pjegavost (plamenjaa) lista ljive
prouzrokova Polystigma rubrum (Pers.) DC.; anamorf: Polystigmina rubra (Pers.) DC.
Rasprostranjenost i ekonomski znaaj. Crvena pjegavost (plamenjaa) lista je jedna od najznaajnijih bolesti ljive kod nas, naroito na osjetljivim sortama kao to je Poegaa. Usljed prevremenog opadanja lia do kojeg dolazi pri jaem napadu patogena plodovi ostaju sitni, nakiselog ukusa, bez dovoljno eera, zbog ega imaju smanjenu upotrebnu vrijednost. Pri povoljnim uslovima oboljela stabla ponekad ponovo listaju u jesen, to do datno iznuruje biljku, koja postaje osjetljiva na zimsko izmrzavanje. Simptomi. Na mladom liu pojavljuje se vei broj narandastih pjega razliitih veliina, koje su sa lica ispupene, a sa nalija ugnute (sl. 9). U poetku pjege su ukaste, zatim dobijaju narandastu, a na kraju tamnocrvenu boju (sl. 10). Jae oboljelo lie prevremeno opada u toku avgusta i poetkom septembra. Ciklus razvoja i epidemiologija parazita. P. rubrum prezimljava na opalom liu u kome se razvija saprofitski, formirajui u njemu plodonosna tijela - peritecije sa askusima i askosporama, koji svoj razvoj dovravaju u proljee sa poveanjem temperature. U vrijeme cvjetanja i precvjetavanja ljive, poslije kinog i vlanog vremena, oslobaaju se prve askospore koje pod uticajem kie ili rose ostvaruju primarne zaraze lia. Period pojave askospora iz prezimjelih organa je dosta dug, zbog ega se kritian period za zarazu kree od poetka listanja, pa 2-3 nedjelje poslije precvjetavanja, a nekih godina i do sredine ljeta. Reproduktivni organi koje parazit formira u toku vegetacije na listu (piknospore) nemaju znaaja za irenje bolesti. Suzbijanje. Za preporuku je uklanjanje i unitavanje opalog lia u kojem gljiva prezimljava, to doprinosi ukupnom umanjenju infektivnog potencijala parazita. Ukoliko ova mjera nije dovoljna, suzbijanje patogena i zatita ljive od vri se primjenom fungicida na bazi propineba (Antracol), mankozeba (Dithane M-70) ili kaptana
page 95 of 131
(Merpan 50 WDG, Stoper, Captan WP 50). Prvi tretman je potrebno izvriti nakon precvjetavanja. Pri povoljnim uslovima za razvoj patogena, i u zavisnosti od pritiska gljive, tretmane je potrebno ponoviti maksimalno dva puta u toku vegetacije , u intervalima od 12-15 dana, jednim od navedenih fungicida. Ra ljive
prouzrokova Tranzschelia pruni-spinosae (Pers.: Pers.) Dietel
Rasprostranjenost i ekonomski znaaj. Ova bolest je iroko rasprostranjena kod nas, pri emu u pojedinim godinama i na osjetljivim sortama (kao to je Poegaa) priinjiva znaajne tete. Oboljelo lie ima smanjenu funkciju asimilacije i esto prerano opadne, zbog ega plodovi nemaju dovoljno eera, te ostaju nezreli, bez prirodne votane prevlake to ih ini nekvalitetnim, naroito za preradu. Simptomi. Tipini simptomi se ispoljavaju na listu, mada patogen napada i granice i plodove ljive. Prvi znaci bolesti pojavljaju se na licu lia u vidu brojnih sitnih eliptinih pjega, veliine od 1-2 mm, utolimunaste boje (sl. 11), koje ponekad podsjeaju na oteenja od insekata. U okviru pjega, sa nalija lista se pojavljuju okruglasta ispupenja raste boje. Ova ispupenja predstavljaju reproduktivne organe parazita (uredosoruse sa uredosporama), koji tokom vremena prelaze u prainaste gromuljice koje prekrivaju nalije lista i dobijaju smeecrnu boju (sl. 12), a predstavljaju teleutosoruse gljive. Jake infekcije mogu uzrokovati rano otpadanje lia. Ciklus razvoja i epidemiologija parazita. Parazit prezimljava teleutosporama na opalom liu. U proljee teleutospore klijaju i formiraju bazid sa etiri bazidiospore koje noene vjetrom dospijevaju na Anemone spp., na kojoj ostvaruju infekciju, sa koje kasnije prelazi na lie ljive, na kome sa nalija ostvaruju prve zaraze. Ubrzo se na inficiranom liu pojavljuju nove uredospore pomou kojih se parazit dalje iri u toku vegetacije. Za klijanje uredospore potrebna je 100% relativna vlanost zraka (list prekriven vodom), i irok raspon temperatura 10 -38C (optimalno 20-25C), a simptomi se na listu uoavaju obino 7-10 dana nakon infekcije. Ova bolest napada ljivu u punoj vegetaciji obino u drugoj polovini juna.
page 96 of 131
Suzbijanje. Spreavanje pojave primarne zaraze, kao i irenja parazita u toku vegetacije veoma uspjeno se postie prskanjem ljive jednim od sledeih fungicida: Antracol, Dithane M-70, Folpet WP-50, Punch 40-EC, Impact, Tilt 250-EC i Folicur 250-EW. Prvo prskanje treba izvriti sredinom juna, a na vrlo osjetljivim sortama, pri povoljnim uslovima za razvoj patogena, 10-15 dana kasnije ga je potrebno ponoviti uz korienje nekog od navedenih fungicida. Ospiavost lista vinje i trenje
prouzrokova Blumeriella jaapii (Rehm) Arx; syn. Cocomyces hyemalis Higg.; anamorf: Phloeosporella padi (Lib.) Arx
Rasprostranjenost i ekonomski znaaj. Ospiavost je veoma znaajna i vrlo rasprostranjena bolest vinje i trenje, kako kod nas, tako i u svijetu. Pri jaem napadu do opadanja lia dolazi ve polovinom ljeta usljed ega oboljela biljka slabi, a nisu rijetki sluajevi da kod plantanih zasada doe i do potpunog opadanja listova znatno prije kraja vegetacije. Ranije opadanje listova esto ima za posljedicu i stvaranje manje rodnih pupoljaka za narednu vegetaciju. Osim trenje i vinje Blumeriella jaapii moe inficirati i ljivu i kajsiju, dok je breskva otporna. Simptomi. Prvi znaci bolesti uoavaju se na liu u obliku sitnih okruglastih pjega ljubiaste do mrke boje, nalik ospicama (sl. 13), odakle potie i ime ove bolesti . Broj pjega se postepeno poveava tako da dolazi do njihovog meusobnog spajanja, usljed ega oboljeli listovi u poetku djelimino ili potpuno gube zelenu boju, dobijajui potom prvo ukastu, a onda narandastu boju (sl. 14), nakon ega obino opadaju. U okviru ovih pjega, sa nalija lista, formiraju se reproduktivni organi gljive (konidije) pomou kojih se parazit iri u toku vegetacije. Na plodovima i mladarima se rijetko ispoljavaju simtomi bolesti. Ciklus razvoja i epidemiologija parazita. Parazit prezimljava u opalom liu u kome gljiva formira reproduktivne organe za prezimljavanje (apotecije sa askusima i askosporama). U proljee, najee u fazi precvjetavanja, iz askusa se oslobaaju askospore koje izazivaju prve primarne zaraze. Najosjetljiviji na infekciju su mladi listovi koji mogu biti inficirani neposredno nakon pojavljivanja iz pupa. Period pojave askospora je dosta dug, tako da se
page 97 of 131
istovremeno na liu mogu nai i konidije i askospore. Optimalni uslovi za razvoj su temperatura izmeu 15 -20C uz uslove visoke relativne vlage praena kinim periodima. Suzbijanje. Za preporuku je sakupljanje i unitavanje otpalog zaraenog lia to doprinosi smanjenju infektivnog potencijala parazita u proljee. U nekim evropskim zemljama primjenjuju se i neke antagonistike gljive za razgradnju zaraenog lia, s ciljem unitavanja prezimljavajuih formi ovog patogena. Za uspjeno suzbijanje ovog patogena preporuuju se 2 -3 tretiranja fungicidima, koja je potrebno izvoditi u odreenim razmacima. Prva primjena fungicida se preporuuje u vrijeme intenzivnog izbacivanja askospora, to se najee poklapa sa precvje tavanjem, odnosno nakon otpadanja kruninih listia. Cilj ovog tretmana je sprijeiti primarnu infekciju mladih listova, da bi se preduprijedile i najvee ekonomske tete. Nakon toga se preporuuje drugi tretman u vrijeme zametanja plodova, a po potrebi i trei tretman na kon 14 dana. Za tretiranje se mogu koristiti fungicidi na bazi dodina (Melprex S-65), ditianona (Delan SC-750), mankozeba (Dithane M70) i kaptana (Merpan 50 WDG, Stoper, Captan WP 50). Rak-rane i suenje kotiavih voaka
prouzrokovai Leucostoma cincta (Fr:Fr) Hhn. (syn. Valsa cincta (Fr:Fr.) Fr.) i L. persoonii Hhn. (syn. V. leucostoma (Pers.:Fr.) Fr.)
Rasprostranjenost i ekonomski znaaj. Rak-rane i suenje kotiavih voaka prouzrokovani vrstama iz roda Leucostoma su prvi put opisani u zapadnom Njujorku 1900. godine. Danas je ova bolest rasprostanjena u Evropi, Aziji i sjevernoj Americi, dok se u uslovima suptropske i tropske klime rjee pojavljuje. Leucostoma cincta i L. persoonii napadaju razne vrste voaka (breskvu, kajsiju, ljivu, trenju, vinju, kruku, jabuku i dr., ali i neke vrste umskog drvea) prouzrokujui njihovo djelimi-no ili potpuno sunjenje. Mogu prouzrokovati znaajne ekonomske tete na kotiavim vokama, pogotovu na breskvi, kajsiji i ljivi. U SAD ova bolest se dovodi u vezu sa sindromom kratkog vijeka iskoriavanja breskve, dok se u Evropi smatra da je ona dio kompleksa bolesti kotiavih voaka zvanog apopleksija, meu kojima je posebno poznata i ekonomski tetna apopleksija kajsije. Neto ea pojava ove bolest i u poslednje vrijeme se dovodi u vezu sa forsiranjem intenzivne
page 98 of 131
rodnosti kotiavih voaka, koje dovodi voke u stresno stanje, kada postaju osjetljive prema ovim patogenima. Simptomi. Ispoljavanje simptoma ove bolesti kod breskve i drugih kotiavih voaka zavisi od organa koji je napadnut. Na mladim rodnim granicama prvi simptomi se ispoljavaju u vidu utonulih i obezbojenih podruja, esto sa uoljivim naizmjeninim zonalnim linijama, obino oko pupoljaka koji su izmrzli tokom zime ili oko mjesta na kojima su prethodne godine bili listovi. Oboljela tkiva granice vremenom tamne i iz njih moe doi do izluivanja smole. U povoljnim uslovima za razvoj patogen se nastavlja brzo iriti sve vie zahvatajui tkivo granice, pri emu na njoj moe doi i do formiranja rak-rane. Ovakve granice se esto upotpunosti osue, a zaraza se sa njih iri na deblje grane. Ovi simptomi podseaju na simptome nastale pod uticajem Monilia spp., i sa njima se mogu pomijeati. Tipini simptomi bolesti se ispoljavaju u vidu rak-rana na debljim i starijim granama kronje, ramenim granama ili deblu oboljelih voaka (sl. 15). Ove rak-rane su tipino eliptine i iz njih se izluuje obilna koliina smole ilibarne boje. Tkivo u okviru rak-rane obino ulijee, postaje neto meke i smee boje. Promjena boje zahvata floem, kambijum i ksilem. Nekroza ksilema u vidu smeih linija ili pruga uoava se ispod kore na prelazu od oboljelog ka zdravom kambijumu. Kako rak-rana stari, smola na njoj postaje tamnosmea, a oboljela kora se sasuuje i puca, tako da se kroz nastale pukotine uoava pocrnjelo oboljelo tkivo drveta. To je karakteristian dijagnostiki znak za ovu bolest po kojem se ona moe razlikovati od drugih rak-rana, kao i prosustvo piknida i peritecija parazita formiranih u floemu ispod epidermisa kore. Takoe, rak-rane se mogu pojaviti i na oslabljenim granama bez formiranja obilne smole, posebno ukoliko infekciji prethodi izmrzavanje tkiva. Razvoj nekrotinog procesa koji prouzrokuju Leucostoma cincta i L. persoonii obino se odvija prstenasto, obimom grane ili debla. Zbog toga izumiru samo pojedinane grane ili itave voke (sl. 16), u zavisnosti od toga gdje je prstenasta nekroza tkiva nastupila: na granama ili deblu. Do izumiranja grana i cijelih voaka (sl. 16) dolazi usljed spreavanja proticanja hrane i vode kroz nekrotini prsten i poremeaja u snabdjevanju asimilatima dijelova iznad oboljelog tkiva.
page 99 of 131
Ciklus razvoja i epidemiologija parazita. Leucostoma cincta i L. persoonii su tipini paraziti rana, koji infekciju mogu ostvar iti iskljuivo kroz razne mehanike povrede ili rane prouzrokovane rezidbom voaka, dejstvom insekata, izmrzavanjem tkiva usljed mraza, oegotinama od sunca, i sl. Razvoj patolokog procesa pospjeuje dejstvo fermentnog sistema ovih gljiva, nedostatak vlag e, slaba fizioloka aktivnost voaka i dr. Skromni zahtjevi ovih parazita prema temperaturi omoguavaju razvoj bolesti kao i ostvarenje same infekcije i tokom zime. Osim toga, nastanku bolesti doprinose i svi oni faktori koji utiu na smanjenje vitalnosti biljnog organizma (slab razvoj voaka, sua, niske temperature, i sl.) zbog ega se ovi paraziti esto nazivaju i paraziti slabosti. Breskva i druge kotiave voake veliku osetljivost prema ovim parazitima ispoljavaju u periodu njihovog mirovanja. Tada obolijevaju ksilem, kambijum i floem. Nekroza kambijuma i floema ima sutinski znaaj, jer njihovim propadanjem sprijeava se stvaranje novog tkiva; odnosno njihovo izumiranje prouzrokuje formiranje rak-rana i nekrotinog prstena na granama i deblu oboljelih voaka. U tako formiranim rak-ranama razvoj parazita ne prestaje, jer se rak-rana poveavaju iz godine u godinu. Sve to poveava opasnost od parazita i predstavlja znaajan izvor zaraze. Od poetka proljea pa do pred kraj ljeta, voke su praktino otporne, iako do infekcije dolazi. Ali, usljed intenzivnog starenja novog tkiva nekrotini proces biva zacieljen, a irenje parazita sprijeeno ili lokalizovano. U to doba godine obolijeva preteno ksilem, dok su floem i kambijum poteeni. Rak-rane i suenje kotiavih voaka prouzrokuju dvije fitopatogene gljive, i to: Lecostoma cincta (Fr:Fr) Hhn. (syn. Valsa cincta (Fr:Fr.) Fr.); anamorfni stadijum Leucocytospora cincta (Sacc.) Hhn. ( syn. Cytospora cincta Sacc.) i Lecostoma persoonii Hhn. (syn. Valsa leucostoma (Pers.:Fr.) Fr.); anamorfni stadijum Leucocytospora leucostoma (Pers.) Hhn. ( syn. Cytospora cincta Sacc.). Morfoloke razlike izmeu ove dvije vrste je obino teko primjetiti, zbog ega se ove vrste obino diferenciraju na bazi njihovih odgajiva kih karakteristika kada se one gaje na krompir -dekstroznoj podlozi ili podlozi od Leoniandovog slada. Razlike ukljuuju boju micelije, veliinu, oblik i karakteristike piknida i optimalne i kritine temperature razvoja. Tako je micelija obje vrste bijela, ali ona kod vrste L. persoonii vremenom postaje tamnija, dobijajui braon boju.
page 100 of 131
Isto tako, piknidi vrste L. cincta su dosta veliki (1-3 mm prenika), bijele boje, okruglasti i rijetko izluuju spore u vidu vitica, mada su obino puni spora sposobnih za ivot, dok su piknidi L. persoonii mali (1 mm ili manjeg prenika), tamne boje, imaju kljun i kada sazriju izluuju spore u vidu vitica. Dalje, L. persoonii najbolje raste na 25-30C, dok L. cincta najbolje raste pri 18-20C, zbog ega se kao brzi test za diferencijaciju ovih dviju vrsta u kulturi najee koristi sposobnost L. persoonii da raste pri 37C. Obe vrste na oboljelom biljnom tkivu formiraju piknide, a kasnije i peritecije i to u slinim stromama, sastavljenim iz nepravilnih upljina, iji se kanali spajaju pri vrhu stroma, ispod jednog zajednikog otvora ( Valsoidni tip). U piknidima se formiraju sitne, jednoelijske, slabo povijene i bezbojne piknospore. U periodu vlanog vremena piknospore se iz piknida kroz ostiolum oslobaaju u vidu vitica bijeliaste boje. U periecijama se obrazuju askusi sa askosporama, koje su po obliku sline piknosporama, samo neto veih dimenzija. S obzirom na to da je povrina stroma obino bijele boje nastao je i naziv leucostoma (gr. leucos = bijel i stoma = usta). Piknidi se stvaraju skoro tokom cijele godine; sazrijevaju pri neto niim (10-20C), a peritecije pri viim (preko 20C) temperaturama (juli-avgust). Leucostoma cincta i L. persoonii prezimljavaju u vidu piknida, peritecija i micelije. Intenzivno st oslobaanja i rasijavanja piknospora iz piknida i askospora iz peritecija u zavisnoti je od koliine padavina - kie i rose, neophodnih za obilnije vlaenje grane, odnosno tkiva u kome se ova plodonosna tijela nalaze. Piknospore su osnovni izvor zaraze i nalaze se prisutne u vonjaku praktino tokom cijele godine. Suzbijanje. Rak-rane i suenje kotiavih voaka koje prouzrokuju Leucostoma cincta i L. persoonii se moe uspjeno suzbijati samo integralnim mjerama borbe. Ova strategija se bazira na preven tivnim mjerama koje prije svega obezbjeuju optimalno zdravlje voaka, te minimiziraju mogunost za nastajanje raznih mehanikih povreda ili oteenja od insekata, izmrzavanja, oegotina od sunca i dr., a ako i povrede nastanu obezbjeuju i olakavaju nji hovo brzo zacjeljivanje. Zbog toga je vano da se sve povrede koje nastaju tokom gajenja voaka, poev jo od rasadnike proizvodnje, pa nadalje, to vie izbjegavaju, jer se pokazalo da mehanike povrede nastale dejstvom
page 101 of 131
maina za obradu zemljita u vonjaku, kao i druga oteenja ma kakve vrste, omoguavaju inveziju parazita. Za preporuku je i korienje odgovarajuih agrotehnikih i pomotehnikih mjera, kao to su: pravilan izbor mjesta za podizanje vonjaka, plodored, pravilna i pravovremena obrada zem ljita, pravilno i blagovremeno navodnjavanje (kako bi se izbjegao stres izazvan suom), uravnoteena ishrana voaka, kao i izbor sorti koje odgovaraju datom podruju, te podloga koje su dobre kompatibilnosti sa odabranim sortama, i sl. Osim toga, zasaena mlada stabla ne bi trebala biti povijena pod uglom u odnosu na zemljite, jer su takva stabla osjetljivija na izmrzavanje, invaziju insekata i ispoljavaju sklonosti prema pucanju kada nose mnogo plodova, zbog ega su osjetljivija prema ovim patogenima. Ta koe, iz istog razloga potrebno je obratiti panju da se izbjegne i grubo zatezanje ice ili udaranje eksera u stablo voki. Pri podizanju zasada potrebno je obezbjediti da sadnice budu posaene odmah nakon to su dobijene iz rasadnika, kako bi se izbjegao dodatni stres. Posebnu panju treba posvetiti zatiti od insekata, a naroito od bresvinog moljca i breskvinog savijaa koji mogu znaajno otetiti mlada stabla i stvoriti na njima povrede koje su ulazna vrata za prodor Leucostoma spp. Isto tako, mlade zasaene sadnice, kao i rodna stabla breskve i drugih kotiavih voaka bi trebale biti zatiene ianim ili plastinim titnicima, kako bi bila zatiena od glodara. S obzirom na nejednak razvoj parazita tokom godine preporuuje se da umjesto dosadanje rezidbe voaka vrene u periodu zimskih mjeseci, ona uslijedi u proljee, u vrijeme njihove manje osjetljivosti prema ovim parazitima. To je obino poslije listanja voaka, odnosno, nakon izbijanja lia iz pupoljaka. Ukoliko se rezidba voaka pak ne izvodi u proljee, onda se dezinfekcija makaza, testera ili drugog alata namee kao obavezna mjera, poto se parazit ovim sredstvima prenosi. Za preporuku je rastvor hipohlorita u vodi (razreenje komercijalnog dezinfeciensa sa etiri dijela vode). Prskanje voaka posle rezidbe preparatima na bazi bakra sprijeava infekciju koja bi nastala kroz povrede prouzrokovane rezidbom. Da bi se izbjegla oteenja od niskih temperatura, potrebno je izbjegavati pretjeranu ili kasnu ishranu azotom, kao i kasnu jesenju sadnju mladih sadnica prilikom podizanja vonjaka. Isto tako, voke sa liem koje je nedovoljno ishranjeno azotom su osjetljivija na
page 102 of 131
infekciju sa Leucostoma spp. nego ona koja su dobro hranjena. Osim toga, primjena azotnih ubriva bi trebala biti izbalansirana odgovarajuim koliinama fosfora i kalijuma, za ta je najbolje koristiti analizu plodnosti zemljita, kao i analizu lista u toku vegetacije, kako bi se odredile optimalne potrebe voaka za pojedinim hranivima. Takoe, za preporuku su i razne fitosanitarne mjere, koje podrazumijevaju podizanje mladih voaka na dovoljnoj udaljenosti od izvora inokuluma (stariji zaraeni vonjaci), korienje za sadnju iskljuivo zdravog sadnog materijala, uklanjanje i spaljivanje rakrana sa voaka koje su se pojavile u toku vegetacije, sasijecanje i unitavanje oboljelih dijelova krune ili krenje itavih jako zahvaenih voaka, koje ima svoje puno opravdanje, jer se time infekcioni potencijal parazita smanjuje. Rak-rane na manjim granicama i velikim granama bi trebale biti uklonjene sredinom ljeta, kad stabla najbre zacjeljuju. Rezanje treba obaviti po suhom vremenu koje e se zadrati bar tri dana. Tokom rezanja, treba otkloniti svu oboljelu koru oko rak-rane, kao i oko 3-5 cm zdravog tkiva oko nje. Orue za rezidbu (alat) treba dezinfikovati poslije svakog rezanja alkoholom ili rastvorom natrijum hipohlorida. Tretiranje (premazivanje) rak-rana fungicidima, pogotovu sistemanim, koji mogu prodrijeti kroz koru, moe pomoi u spreavanju daljeg razvoja parazita i lokalizovanja infekcije. Kod nas nijedan fungicid nije registrovan da suzbijanje Leucostoma spp. Meutim, preparati na bazi bakra ukoliko se primijene u jesen, za vrijeme ili poslije otpadanja lia sa voaka, mogu redukovati infekcije na oiljcima nastalim opadanj em listova. Olovna bolest kotiavih voaka
prouzrokova Chondrostereum purpureum (Pers.:Fr.) Pouzar (syn. Stereum purpureum Pers.:Fr.)
Rasprostranjenost i ekonomski znaaj. Olovna bolest je prvi put opisana u Francuskoj 1883. godine. Danas je ona p risutna u veini proizvodnih podruja kotiavih voki umjerene zone, ukljuujui Sjevernu Ameriku, Evropu, Aziju, Junu Afriku, Australiju i Junu Ameriku. Prema Ivanoviu i Ivanovi Dragici (2005) olovna bolest se redovno javlja na naim prostorima, gdje nanosi
page 103 of 131
ekonomske tete pri uzgoju ljive, breskve, kajsije, vinje, trenje, vinove loze i oraha. Chondrosterum purpureum napada preko 150 vrsta biljaka iz 26 botanikih familija. Ekonomski najznaajniji domaini su razne vrste voaka, mada ovaj patogen m oe da napadne i mnoge vrste listopadnog umskog drvea, kao to su: hrast, bukva, jablan, topola, breza, vrba i dr., kao i neke ukrasne biljke, koje takoe mogu posluiti kao izvori inokuluma. Simptomi. Tipini simptom ove bolesti je olovni sjaj ili srebrolikost oboljelih listova (sl. 17). Ovaj simptom nastaje usljed dejstva toksina gljive, koji se stvaraju nakon prodiranja patogena u biljno tkivo i koji iz inficiranih grana bivaju transportovani kroz ksilem do listova biljke na kojima uzrokuju odvaja nje gornjeg epidermisa od palisadnog tkiva, usljed ega nastaje upljina u koju prodire vazduh, zbog ega nastaje refleksija svjetla i pojave olovne (srebrnaste) boje lista, po emu je bolest i dobila ime. Jako zahvaeni listovi dobijaju olovnosivu boju, uvijaju se ivicama prema gore i mogu postati nekrotini, po emu se jasno razlikuju od susjednih zdravih listova normalne zelene boje. Na poprenom presjeku napadnute grane ili debla zapaa se nekroza oboljelog tkiva ukaste do smee boje. Kada doe do iz umiranja drveta u osnovi napadnutog stabla gljiva formira plodonosna tijela karpofore, koje su pored olovnog sjaja lista jo jedan dijagnostii znak za identifikaciju napada ovog patogena. Karpofore su sitne (do 2,5 cm duine), priljubljene uz koru drvet a i esto poredane u vidu ploica jedna uz drugu (sl. 18). Njihov gornji dio je koast, dok se na njihovoj donjoj strani uoava himenijalni sloj purpurne boje, na kojem se razvijaju bazidiospore, zbog ega je i vrsta dobila naziv purpureum . Ciklus razvoja i epidemiologija parazita. C. purpureum se iri bazidiosporama koje se isputaju u vazduh iz karpofora za vrijeme i nakon kie, kada je relativna vlanost vazduha iznad 90%. Ispitanje bazidiospora se vri pri temperaturama izmeu 4 i 21 C u bilo koje doba godine, dana ili noi. Infekcija nastaje kada bazidiospore, koje se raznose vjetrom, dospiju na svije rez nakon rezidbe voaka ili neku drugu mehaniku povredu ili ranu, gdje uz prisustvo obilne vlage klijaju ili se pak transportuju u sudove ksilem a, gdje takoe klijaju stvorajui infekcione hife koje se ire u drvetu.
page 104 of 131
Rezovi nastali tokom rezidbe voaka su prema ovom patogenu najosjetljiviji tokom prve sedmice nakon orezivanja, dok su usljed stvaranja kalusa nakon mjesec dana gotovo otporni na inf ekciju. Gljiva je ograniena na ksilem i ne raste u kambijalnim tkivima. Rizik od infekcije i pojave bolesti je povean ako se voke orezuju za vrijeme kasne zime ili ranog proljea, kada su koncentracije hranljivih sastojaka u soku, kao to su azot i razn i ugljenihidrati, najvie. Sorte sa bujnim porastom su izgleda najosjetljivije. Pojavi infekcije takoe pogoduje jaka rezidba voaka, ime se one tjeraju u brz porast, kao i kada se u rano proljee u rasadnicima sadnice jako prekrauju. Oboljeli alternatin i domaini kao to su umsko drvee ili razne ukrasne biljke su esti izvori inokuluma, kao i gomile orezanih grana koje nisu izneene iz vonjaka ili su ostavljene u njegovoj blizini. Meutim, znaajnije irenje ovog parazita je uslovljeno velikom vlagom neophodnom za formiranje bazidiospora, sporulaciju i infekciju, ime se objanjava injenica da je C. purpureum kod nas u poslednje vrijeme rjee prisutan i da ne priinjava znaajnije ekonomske tete, osim u pojedinim godinama. Suzbijanje. Suzbijanje C. purpureum nije ni jednostavno ni lako i moe se uspjeno ostvariti samo uz korienje integralnih mjera borbe. One podrazumijevaju sprovoenje niza preventivnih mjera koje prije svega obezbjeuju optimalno zdravlje voaka, te minimiziraju mogunost za nastajanje raznih mehanikih povreda ili oteenja od insekata, izmrzavanja, oegotina od sunca i dr. Suzbijanje ovog patogena nije lako jer on ima mnogo domaina, ukljuujui razne vrste voaka, kao i brojne vrste umskog drvea i ukrasnih drvenastih biljaka. Meutim, da bi se smanjio rizik od pojave olovne bolesti, svi potencijalni izvori na kojima se mogu formirati plodonosna tijela gljive, kao to su orezani biljni dijelovi, oboljele voke i druge biljke domaini, panjevi ili klade, trebaju se ukloniti, spaliti ili zakopati prije razvoja karpofora na njima. Rezidba voaka se treba obavljati kada se ne oekuju padavine i kada su voke manje osjetljive prema ovom patogenu (ljeto do jesen). Odmah nakon rezidbe ili nakon grada preporuuje se preventivno tretiranje fungicidima radi dezinfekcije rana, kako bi se sprijeile infekcije, dok bi se vee rane trebale premazati fungicidnim premazom za rane. Orezivanje debljih grana ne bi trebalo vriti suvie blizu osnove, kako bi se omoguilo lake zarastanje rana.
page 105 of 131
U novije vrijeme u suzbijanju ovog patogena ostvareni su ohrabrujui rezultati korienjem biolokih mjera borbe, koje su uglavnom bazirane na korienje antagonistikih sojeva Trichoderma viride , kao i pojedinih vrsta iz rodova Truncatella i Gliocladium . Osim toga, razvijeni su i specifini fungicidni rastvori za ubrizgavanje u oboljela stabla, ali je njihova primjena jo uvjek u eksperimentalnoj fazi. Rak-rane i bakteriozno izumiranje grana kotiavih voaka
prouzrokovai Pseudomonas syringae pv. morsprunorum (Wormald) Young et al. i Pseudomonas syringae pv. syringae van Hall
Rasprostranjenost i ekonomski znaaj. Pseudomonas syringae pv. morsprunorum prvi put je otkriven i opisan u Engleskoj 1932. godine, dok je Pseudomonas syringae pv. syringae prvi put otkriven u Holandiji 1902. godine, i to na jorgovanu ( Syringae sp.) po emu je vrsta i dobila ime. Danas su ovi paraziti rasprostranjeni u gotovo svim glavnim proizvodnim podrujma kotiavih voaka u svijetu. Ekonomske tete koje prouzrokuju ovi patogeni variraju od malih, gotovo beznaajnih, pa do veoma velikih, do kojih dolazi usljed brzog izumiranja kotiavih voaka u rasadnicama i vonjacima. Ovo uveliko zavisi od kombinacije nekoliko predispozicionih elemenata, meu kojim su posebno vani klimatski i zemljini faktori, koji odgovaraju pojavi i irenju bolesti. Pseudomonas syringae pv. morsprunorum napada veinu gajenih i ukrasnih vrsta kotiavih voaka iz roda Prunus, meu kojima su ekonomski najznaajnije trenja, vinja, ljiva, breskva i kajsija. Osim toga, razliiti sojevi ove bakterije ispoljavaju izvjesnu fizioloku specijalizaciju koja se ogleda u njihovom nejednakom spektru domaina u prirodi, kao i nemogunosti unakrsne infekcije. Tako se npr. sojevi porijeklom s trenje svrstavaju u dvije r ase: 1 i 2, pri emu je rasa 1, prema kojoj veina sorti ispoljava osjetljivost, predo minantna. Pseudomonas syringae pv. syringae je izrazito polifagna bakterija koja napada irok krug biljaka domaina ukljuujui brojne zeljaste i drvenaste, kako gajene, tako i ukrasne i spontano rastue biljke. Razliiti sojevi i ove bakterije ispoljavaju izvjesnu fizioloku specijalizaciju koja se takoe ogleda u njihovom nejednakom spektru domaina u prirodi.
page 106 of 131
Simptomi. Ispoljavanje simptoma ove bolesti zavisi od vrste , sorte i starosti voke, kao i od napadnutog tkiva biljke, vrste, soja patogena i prirode predispozicionih faktora. Pojava rak-rana je najkarakteristiniji simptom ove bolesti, ali se one na nekim domainima uvijek ne pojavljuju. Ukoliko se pak pojave, rak-rane se obino razvijaju na granama u osnovi cvijetnih i listnih pupoljaka, u osnovi inficiranih cvjetova ili na mjestima raznih povreda ili rana, nastalih tokom zimske rezidbe ili odstranjivanja mladara tokom vegetacije. Nakon infekcije na ovim mjestima oboljela kora grana ili ljetorasta se sui i puca, te se u okviru ovih promijena formiraju rak -rane. Usljed reakcije susjednog zdravog tkiva na ovim mjestima obino nastaju zadebljanja ili kvrge, esto praene pojavom smole. Oboljeli ljetorasti esto zaostaju u porastu, poute i izumiru, dok prisustvo rak-rana na jaim i starijim granama takoe prouzrokuje njihov usporen razvoj, a na kraju i potpuno suenje. U sluaju jakih zaraza dolazi do djeliminog ili potpunog suenja napadnutih voaka. Osim grana i ljetorasta, simptomi ove bakterioze se mogu ispoljiti i na pupoljcima, cvijetovima, listovima i plodovima pojedinih vrsta kotiavih voaka. Usljed sisteminog irenja tokom perioda mirovanja voke bakterija moe rano inficirati pupoljke, prije njihovog otvaranja, u kojem sluaju oni obino ugibaju, tako da uopte ne dolazi do njihovog otvaranja. Osim toga, infekcija moe nastati i u toku otvaranja pupoljaka, u kom sluaju se oboljeli pupoljci sue i izumiru ili se pak neki napadnuti pupoljci normalno otvaraju u proljee, da bi doivjeli kolaps u rano ljeto. Ukoliko nastane infekcija cvijetova, onda obino dolazi do njihovog venjenja i suenja, pri emu sasueni cvjetovi esto ostaju prilijepljeni uz grane. Na napadnutom liu poetni simptomi se uoavaju u vidu manje-vie okruglastih, vlanih nekrotinih pjega mrke boje (sl. 19), esto sa izraenim oreolom. Vremenom se tkivo u okviru ovih pjega sasuuje, izumire i ispada, obrazujui tako upljike ili otvore (upljikavost ), to je drugi karakteristian dij agnostiki znak za ovu bolest i (sl. 20). Na kasnije inficiranim plodovima se obino uoavaju vlane, ravne, tamnosmee pjege, dok pjege mogu biti i ulegnute u meso ploda, naruito kada je inficiran nezreo plod trenje i vinje. Parazit. Prouzrokovai ove bolesti mogu biti dva patogena varijeta vrste Pseudomonas syringae , i to: P. syringae pv. morsprunorum (Wormald) Young et al., koji je kod nas posebno znaajan jer napada prije svega trenju, vinju i ljivu (kod koje moe
page 107 of 131
prouzrokovati pojavu rak-rana na deblu usljed ega moe doi i do suenja oboljelih voaka, na ta je posebno osjetljiva sorta stenlej), i P. syringae pv. syringae van Hall, koji moe prouzrokovati sline simptome na raznim vrstama jabuastih i kotiavih voaka. Bakterije oba patogena varijeta su aerobne, gram-negativne, asporogene i tapiaste, sa 1-5 polarnih cilija, a njihova pouzdana determinacija se vri u laboratorijama na osnovu razlika u patogenim, odgajivakim, biohemisjko -fiziolokim i molekularnim karakteristikama. razvoja i epidemiologija parazita. P. s. pv. morsprunorum i P. s. pv. syringae prezimljavaju u inficiranim pupoljcima i rak-ranama na oboljelim kotiavim vokama. U proljee se iz inficiranih pupoljaka, kao i iz nastalih rak -rana oslobaaju bakterije u vidu eksudata. Osloboene bakterije vre zarazu lia. Ovim poinje proljetna faza u razvoju bolesti . Bakterije inficiraju nove listove kroz stome, poslije ega one kolonizuju meueliske prostore parenhima i sunerastog tkiva lista, kao i podstominu duplju, gdje se obilno razmnoavaju, nakon ega se veliki broj bakterijskih elija kroz stome izluuje na povrinu lista. Tako nastaju epifitne populacije ovih bakterija koje omoguuju bitan izvor inokuluma za nove infekcije osjetljivih domaina. Populacije bakterije prouzrokovaa pjegavosti lista se po ostvarenoj proljetnoj infekciji u daljem razvoju tokom ljeta smanjuju, odnosno pod uticajem ljetnih ega i drugih faktora izumiru, pri emu samo jedan manji procenat bakterijskih elija u podstominim dupljama zadr ava vitalnost, ali koji je ipak dovoljan da se za vrijeme jeseni ili zime one ponovo aktiviraju i obnove zarazu. U jesen, u periodu neto vlanijeg vremena, nastaje infekcija ljetorasta, granica i grana bakterijama osloboenim iz lia. Ova infekcija se ostvaruje preteno preko lisnih oiljaka koji ostaju poslije otpadanja lia. Pomenutom infekcijom poinje zimska faza razvoja bolesti. Tokom ove faze bakterije se sistemino ire, kolo nizirajui susjedna tkiva i pupoljke, prouzrokujui postepeno formiran je rakrana. irenje rak-rana se pri niskim temperaturama tokom zime usporava, ali se ponovo aktivira i nastavlja u proljee, dok populacija patogena u rak-ranama, pri visokim temperaturama, tokom ljeta opada. Oboljeli pupoljci izumiru u toku zime, zbog e ga se narednog Ciklus
page 108 of 131
proljea ne otvaraju, ili se po otvaranju ubrzo sue i izumiru, predstavljajui zajedno sa rak-ranama izvore irenja inokuluma. Dakle, poetkom ljeta moe nastati zaraza mladog lia, ali infekcija debla teko ili nikako. Starenjem lie gubi svoju osjetljivost, ali se na njemu bakterije epifitno odravaju, odakle u jesen, kiom dospijevaju na granice i grane, koje su sada (u jesen) ponovo osjetljive. Ovakva biologija parazitnih bakterija umnogome oteava izolaciju, usljed njihovog malog prisustva u oboljelom tkivu tokom ljeta (Arsenijevi, 1997). Razvoju bolesti u proljee pogoduje vlano i vjetrovito vrijeme. Tako pjegavost lia preovlauje u proljee poslije vjetrovito -kiovitog perioda, nastalog krajem cvjetanja, dok se u uslovima suv og proljea bolest ne pojavljuje ili pak nastaju sporadine pjege koje je teko i primijetiti, dok se pjegavost moe pojaviti i ukoliko je ljeto kiovito. Isto tako, zbijenija i tea zemljita sa nedostatkom kalijuma, kao i drugi faktori stresa favorizuju razvoj bolesti. Kod P. s. pv. morsprunorum korovi i biljni ostaci izgleda da nemaju toliki znaaj kao izvori zaraze, za razliku od P. s. pv. syringae , kod koje se epifitne populacije mogu pojaviti i na listovima trava i drugih biljaka domaina. Vlano i vjetrovito vrijeme pogoduje i jesenjim infekcijama koje se ostvaruju kroz lisne oiljake, kada mogu nastati zaraze jakog inteziteta. I krajem zime, periodi estih kia, visoke vlage, niih temperarura i vjetra odgovaraju ostvarivanju infekcija i irenju patogena. Isto tako, povrede kore nastale od septembra do maja omoguavaju prodiranje bakterija u tkivo i nastajanje rak -rana. ljiva je naroito osjetljiva, jer se pokazalo da infekcije nastaju kroz pukotine na kori izazvane niskim temperaturama ili kroz pov rede nastale vezivanjem voke uz kolac. Suzbijanje. Uspjeno suzbijanje P. s. pv. morsprunorum i P. s. pv. syringae moe se ostvariti samo uz korienje integralnih mjera borbe. One podrazumijevaju sprovoenje niza preventivnih mjera koje prije svega obezbjeuju dobru kondiciju ioptimalno zdravstveno stanje voaka, te minimiziraju mogunost nastajanja stresa kod njih. Neki od faktora stresa koji poveavaju osjetljivost kotiavih voaka prema ovim patogenima su povrede usljed izmrzavanja, razne rane i povrede, oteenja od nematoda, infekcije fitopatogenim gljivama iz roda Leucostoma i Nectria, i sl.
page 109 of 131
U vonjacima treba redovno preduzimati i sve fitosanitarne mjere, koje podrazumjevaju redovno uklanjanje rak -rana i jae oboljelih biljka, kako bi se smanjio infekcioni potencijal parazita. Rezidbu voaka treba obavljati kada se ne oekuju padavine i kada su voke manje osjetljive prema ovim patogenima (ljeto do jesen). I izboru mjesta za podizanje mladih vonjaka, kao i pravilnom odabiru podloge i sorte, koje su prilagoene specifinim uslovima datog regiona, bi trebalo posvetiti posebnu panju. Za hemijsko suzbijanje P. s. pv. morsprunorum i P. s. pv. syringae mogu se koristiti preparati na bazi bakra, pri emu se preporuuju dva tretiranja, i to: prvo, u prol jee prije cvjetanja voaka i drugo u jesen, poslije opadanja lia. Bolji rezultati se ipak postiu kada se sa tretiranjem otpone poetkom opadanja lia, poto ova tretiranja redukuju epifitnu populaciju bakterija, te tako smanjuju izvor zaraze posredstvom kojeg nastaje infekcija grana i granica kroz oiljke nastale opadanjem lia. Zbog toga, pojedini autori u jesen preporuuju tri tretmana bakarnim preparatima, i to: sredinom avgusta, poetkom septembra i poetkom oktobra, pri emu se kod prva dva prskanja bakarnim preparatima dodaje pamuno ulje radi smanjenja fitotoksinosti. Pojedine sorte kotiavih voaka, a prije svega trenje i ljive, ispoljavaju nejednaku osjetljivost, odnosno otpornost prema ovim parazitima, to se povezuje s otpornou podl oge koja se koristi pri kalemljenju, kao i s visinom na kojoj se kalemljenje izvodi, zbog ega se preporuuje izbor otporne podloge i kalemljenje na visoko. Rak korijena kotiavih voaka
prouzrokova Agrobacterium tumefaciens (E.F. Sm. et Town) Conn
Rasprostranjenost i ekonomski znaaj. Rak korijena kotiavih voaka je zabiljeen u svim dijelovima svijeta gdje se one gaje. Bolest je prvi put utvrena i opisana na vinovoj lozi u Evropi 1853. godine, dok je bakterija prouzrokova ove bolesti prvi p ut izolovana i opisana u SAD 1904. godine. Kod nas se bolest esto pojavljuje i priinjava probleme u rasadnikoj proizvodnji, naroito u uslovima nepotovanja plodoreda, kada dolazi do nagomilavanja inokuluma u zemljitu. Posebno je jaka pojava ove bolest i u podrujima sa niskim, zimskim temperaturama, gdje dolazi do izmrzavanja biljaka,
page 110 of 131
poslije ega patogen prodire kroz povrede nastale od mraza i ostvaruje zaraze. Simptomi. Poetni simptomi se ispoljavaju u vidu pojava bradaviastih izraslina, okruglast og ili nepravilnog oblika, sa naboranom povrinom, koji se mogu ispoljiti na korijenu ili korijenovom vratu kotiavih voaka. Ove bradaviaste izrasline se postepeno poveavaju, tako da u nekim sluajevima mogu da dostignu i veliinu ovjekove pesni ce, a ponekad i vie (sl. 21 i 22). Patogen, koji se najee nalazi lokalizovan u povrinskim tkivima guka, djeluje na meristemsko tkivo izazivajui dalja dijeljenja elija, a time i porast tumora. U blizini primarnih izraslina esto poinju da se formiraju i sekundarne. Ovi novi izrataji esto mogu biti sterilni, bez prisustva bakterija u njima. Otuda uklanjanje samih tumora sa oboljelih dijelova ila ili korijenovog vrata esto ima vrlo ogranien praktian znaaj. Obrazovani tumori se uvijek sasuuju, s amo nekada bre, a nekad sporije. Oni koji se nalaze u zemljitu raspadaju se pod dejstvom raznih saprofitnih gljiva i bakterija. Trule tumora najee prouzrokuje i propadanje dije lova korijena na kojima se ti tumori nalaze, to ima za posljedicu zasto j u porastu, a ponekad i smrt oboljelih sadnica. Rak je naroito opasan na mladim sadnicama u rasadniku, na kojima prouzrokuje zakrljalost, a u izvjesnim sluajevima i njihovo potpuno propadanje. Oboljele sadnice nikada ne dostiu normalan porast i uvijek su kratkog vijeka, zbog ega se takve sadnice i ne smiju koristiti kao sadni materijal. Ciklus razvoja i epidemiologija parazita. Osnovni izvori zaraze su kontaminirano zemljite i inficiran sadni materijal, koji je posebno opasan, jer se pomou njega ova bakterija moe proiriti i u podruja gdje do tada nije bila prisutna. Inokulum se u toku vegetacije najee odrava u sistemino zaraenim biljkama, jer su bakterije osim u tumorima otkrivene i u soku, kalusu i na presjeku korjena oboljelih biljaka. Sa ovih mjesta bakterije na razliite naine mogu dospijeti u spoljnu sredinu, odakle pomou kinih kapi, vode za zalivanje, insekata, vjetra, alata, raznih orua ili dijelova biljaka koji se koriste za razmnoavanje, dospijevaju do novih biljaka, gdje ostvaruje zarazu.
page 111 of 131
Patogen u biljku domaina prodire kroz rane ili prirodne otvore, a aktivnost bakterija je najvea za vrijeme ljetnih mjeseci. Tako, pri temperaturi od 20C manji tumori poinju da se uoavaju ve 2 -4 sedmice nakon infekcije, dok je pri temp eraturi ispod 15C pojava simptoma veoma usporena i moe trajati ak i do tri godine. Suzbijanje. Za suzbijanje prouzrokovaa ove bolesti preporuuje se korienje kompleksa fitosanitarnih i agrotehnikih mjera. Fitosanitarne mjere prije svega podrazumi jevaju da se za podizanje novih zasada kotiavih voaka iskljuivo koristi certifikovan i zdrav sadni materijal, te da se vri uklanjanje i spaljivanje svih biljaka sa ispoljenim simptomima bolesti im se izvade iz rasadnika, kao i detaljno pranje i dezinfekcija svog korienog alata za rezanje potapanjem u alkohol ili u 0,5% rastvor natrijum hipohlorida. Takoe, za kalemljenje se moraju uzimati samo potpuno zdrave plemke sa nezaraenih matinih stabala. A za preporuku je dezinfekcija, i to kako materijala, tako i noeva i ruku prije poetka, kao i u toku kalemljenja. Od agrotehnikih mjera preporuuje se izbor podloga sa manjom osjetljivou prema patogenu, te kalemljenje na zeleno i izbor agromjera koje smanjuju povrede biljaka u rastilu. Ukoliko je mogue, presjeke na podlogama bi trebalo izloiti temperaturi 21 22C da zarastu prije njihovog saenja u vlano zemljite. Takoe, neohodno je koristiti plodored, pri emu se podloge ne bi smjele saditi tamo gde je ranije konstatovana bolest, dok ne istekne minimalno 4-5 godina. Na zaraenim zemljitima trebalo bi nekoliko godina sijati biljke koje A. tumefaciens ne moe zaraziti, kao to su: kukuruz, penica, jeam, ovas, i druga ita, kako bi se zemljite oslobodilo od parazitnih bakterija. arka
prouzrokova Plum Pox Potyvirus (PPV)
Rasprostranjenost i ekonomski znaaj. Virus arke ljive je jedan od najrasprostranjenijih i ekonomski naj tetnijih virusa voaka uopte, posebno ljive, ali i drugih kotiavih vrsta voaka. Prvi je zapaen u u Bugarskoj 1918. od strane Atanasova, a potom i u Jugoslaviji 1936. godine od strane Josifovi a. Danas je poznat u oko 15 zemalja Evrope. Van Evrope zabilje en je jo u Turskoj, Siriji, na
page 112 of 131
Kipru i SAD. Njegovo prisustvo na Novom Zelandu jo uvijek nije sa sigurnou potvreno. arka je veoma tetna bolest i prema nekim podacima mo e da izazove prevremeno opadanje preko 90% plodova. Kod nas je viroza arke ljive ugrozila gajenje sorte Poegaa, tako da se zasadi pod ovom sortom masovno kre. Pored smanjenja prinosa virus arke ljive pogorava kvalitet plodova i u mnogim slu ajevima ih ini neopotrebljivim. Simptomi. Prvi vidljivi simptomi bolesti se javljaju u prolje e po listanju ljive. Na liu se uoava opti simptom u vidu mozainog arenila, koje karakteriee naizmjenino smjenjivanje hlorotinih i zelenih povrina (sl. 23). Na liu Poegae, pored optih simptoma, javljaju se i pjege prstenastog oblika sa hloroti nim oreolom i zelenim unutranjim dijelom (sl. 24). Ovaj simptom je tipi an i moe da ima dijagnostiki karakter. Prosvjetljavanjem lista jasno se vide prstenaste pjege. Kod sorte Crvena ranka mozai ne are su upadljivo ute boje, koju vremenom zamjenjuje naran dasta, a zatim i crvenkasta boja. Na drvenastim dijelovima tkiva biljaka osjetljivih sorti nekrotiraju i dolazi do pucanja kore. Poegaa je po reakciji plodova jedna od najosjetljivijih sorti prema virusu arke i na njima se javljaju tipini simptomi bolesti. Prvi simptomi na plodovima se uoavaju tek pred poetak sazrijevanja u vidu blijedoruiastih pjega na pokoici. Kasnije pjege se udubljuju u mezokarp ploda i njihova povrina postaje neravna. Na obljelim mjestima mezokarp je taman i smolast. Pjege u mezokarpu se ire sve do kotice na kojoj nastaju crvenkastomrke pjege, naj ee prstenastog oblika. Promjene na plodovima dovode do njihovog izmijenjenog oblika, pogoranog ukusa i prevremenog opadanja (30 40 dana prije berbe). Kod tolerantnih sorti, kakva je Stanley, simptomi na li u i na plodovima su manje izraeni. Takoe, kod ovih sorti tokom ljetnih mjeseci simptomi mogu biti i maskirani, a postoje i takve sorte kod kojih su simptomi maskirani 1-2 ili 3-4 godine, zbog ega su one posebno opasne jer mogu biti skriveni prenosilac virusa. Virus arke se javlja i na kajsiji i breskvi i izazi va tipine simptome. Odmah po listanju kajsije zapaaju se svijetle hlorotine povrine oko lisnih nerava, koje se kasnije spajaju i prugasto prote u du nerava. Vremenom, izmeu nerava se javljaju prstenaste, a zatim i
page 113 of 131
nepravilne hlorotine pjege. Na plodu kajsije u vrijeme sazrijevanja nastaju krune pjege u okviru kojih se mezokarp deformi e i oni imaju neravnu povrinu. Na kotici se mogu vidjeti simptomi slini onima na plodu. U vrijeme sazrijevanja dolazi do masovnog opadanja plodova kajsije. Simptomi virusa arke ljive na liu breskve se ispoljavaju u vidu prosvjetljavanja lisnih nerava. Zara eni dijelovi nerava zaostaju u porastu, zbog ega je lie izmijenjenog oblika (nesimetrino i kovrdavo). Ponekad se na liu breskve mogu ispoljiti i prstenaste ili nepravilne hlorotine pjege, dok se na plodovima pojavljuju tipine prstenaste pjege. Kod sorti sa bijelim mezokarpom one su bjeliaste, a sa utim zelenkaste ili ukaste. Boja prstenova na plodovima nektarina je vrlo upadljiva i oni prevremeno op adaju. Domaini. Meu brojnim prirodnim domainima virusa arke ljive su ljiva, japanska ljiva, danarika, kajsija, breskva, nektarina, trnoljiva, ukrasna ljiva i crni trn. Do skoro se smatralo da ovaj virus parazitira samo vrste roda Prunus, ali je pokazano da je eksperimentalni domain i oskorua. Osim toga, smatralo se da se virus arke ljive ne razvija na zeljastim biljnim vrstama. Me utim, uti (1961, 1971 i 1981) je uspio da sokom prenese virus na biljke duvana, maka, bulke i mijakinje, a Nmeth (1963) na biljke pepeljuge ( Chenopodium foetidum ) (loc. cit. uti, 1995). Ciklus razvoja i epidemiologija patogena. Virus arke ljive se odrava u brojnim domainima, meu kojima je ljiva najvanija. Zaraeni sadni materijal ima presudnu ulogu u prenoenju ovog virusa. Na ovaj se nain virus proirio u mnoge krajeve gdje ga ranije nije bilo. Izdanci, koji se obrazuju na korjenu zara enih biljaka su, takoe, zaraeni. Vai imaju vanu ulogu u prenoenju virusa. One ga prenose na neperzistentan nain. Ishranom na zaraenom liu od nekoliko sekundi do 5 minuta postaju infektivne i sposobne da virus prenesu odmah na zdrave biljke. Najva niji vektori Brachycaudus helichrysi , B. cardui, Phorodon humuli, Myzus persicae , Aphis craccivora i A. spiraecola . Za epidemiologiju bolesti je znaajan i odnos vektora i pojedinih sojeva virusa. Virus arke ljive moe se prenijeti i mehaniki zaraenim biljnim sokom, to zasad ima samo eksperimentalni zna aj. Prema nekim podacima on se moe prenijeti polenom i sjemenom. U literaturi postoje razliiti podaci o duini inkubacionog perioda. Prema nekim
page 114 of 131
on traje i do osam godina. Meutim, simptomi na breskvi inokulisanoj u staklari su se javili za nekoliko nedelja, a na ljivi nakon 43 dana. Nmeth (1986) smatra da kao du inu inkubacionog perioda treba raunati 8-10 mjeseci. Suzbijanje. Virusi se ne mogu suzbijati pesticidima, to znai da se biljka zaraena virusom ne moe se izlijeiti. Zbog toga treba poduzeti sve karantinske mjere da se sprijei pojava i irenje viru sa. To prije svega znai krenje i unitavanje oboljelih biljaka izvora infekcije. Za preporuku je i suzbijanje tetoina, naroito lisnih vaiju, kao prenosioca (vektora) ovog virusa, ime se sprjeava irenje virusa arke. Veoma vana mjera zatite je proizvodnja bezvirusnog sadnog materijala. Da bi se to postiglo neophodna je provjera podloga i kalem granica na prisustvo virusa iz meritornih dijagnostikih institucija. U sadnicama se virus moe inaktivirati termoterapijom. Od posebne je vanosti i izbor za gajenje tolerantnih ili otpornih sorti. Nekrotina prstenasta pjegavost kotiavih voaka prouzrokova Prunus Necrotic Ring Spot Ilarvirus (PNRSV) Rasprostranjenost i ekonomski znaaj. Virus nekrotine prstenaste pjegavosti je prvi put opisan na breskvi 1931. godine. Danas je ovaj virus opte rairen u svijetu. Otkriven je u skoro svim evropskim zemljama, a izolati ovog virusa iz trenje identifikovani su i na podruju bive SFRJ. tetnost ovog virusa u proizvodnji trenje varira i u zavisi je od osjetljivosti sorte, pri emu se smanjenje prinosa kree od 35 do 52% (uti, 1995). PNRSV ima vei broj prirodnih i eksperimentalnih domaina iz ukupno 21 familije biljaka. Prirodni domaini ovog virusa su skoro sve gajene vrste voaka iz porodice ru a (Rosaceae ), meu kojima su najznaajnije razne vrste kotiavih voaka iz roda Prunus, kao to su: trenja, vinja, ljiva, danarika, breskva, nektarina i kajsija, a osim njih virus napada i magrivu, divlju trenju, crni trn, jabuku, ruu, hmelj, i dr. Simptomi. Kod veine kotiavih voaka, ispoljavanje simptoma zaraze sa PNRSV zavisi od sorte i izolata virusa. Tako npr. neki izolati ovog virusa ne prouzrokuju vidljive simptome na napadnutim
page 115 of 131
biljkama, zbog ega se mogu otkriti samo inokulacijama drvenastih indikator biljaka (kao to je Prunus serrulata ) ili serolokim testovima (ELISA). Ipak veina PNRSV izolata prouzrokuju nekrotine pjege u okviru kojih, u kasnjoj fazi bolesti, oboljelo tkivo lista puca i ispada, usljed ega se na njemu pojavljuju manje ili vee rupice (rupiavost lia), to je specifini djagnostiki znak ovog oboljenja (sl. 25). Ovakvi simptomi najee nastaju na zaraenim mladim listovima kotiavih voaka tokom prve godine njihove sistemine infekcije (akutna faza bolesti), dok esto ima malo, ili nimalo uoljivih simptoma na listovima ili plodovima ovih voaka u kasnijim godinama (hronina faza bolesti). Osim njih, utvreni su i izolati koji prouzrokuju ispoljavanje nekrotinih pjega u prvoj godini, koje su praene hroninim hlorotinim arenilom i nekrozom lista, te deformacijama i enacijama lista, kao i odlaganjem sazrijevanja ploda i specifinim simptomima pucanja i nekroze ploda (sl. 26). Ciklus razvoja i epidemiologija virusa. PNRSV virus se odrava u njegovim mnogobrojnim prirodnim viegodinjim domainima. U prirodi se ovaj virus prenosi polenom i sjemenom njegovih domaina iz roda Prunus. Sjemenom ovih biljaka prenoenje moe biti i do 70%, mada je kod sjemena breskve i drugih srodnih vrsta procenat obino znaajno manji (uti, 1995). Osim toga, PNRSV se prenosi i kalemljenjem kada se za ovu operaciju koriste pupoljci i kalem granice porijklom sa zaraenih biljaka. Suzbijanje. Osnovna preventivna mjera za suzbijanje PNRSV je da se za podizanje novih zasada koristi iskl juivo zdrav, bezvirusni sadni materijal. Takoe, neophodno je iz mladih, kao i iz proizvodnih zasada, redovno i blagovremeno uklanjati sve zaraene biljke, kako se virus ne bi irio polenom. Zbog toga je neophodno redovno provjeravati zdravstveno stanje m atinih stabala zbog opasnosti od stalnih zaraavanja za vrijeme opraivanja, kao i obratiti panju na zdravstveno stanje sijanaca trenje i magrive koje se koriste kao podloga za proizvodnju sadnica trenje i vinje. Za dobijanje zdravog sadnog materijal a moe se koristiti termoterapija, koja podrazumjeva izlaganje odabranog poetnog materijala kotiavih voaka dejstvu temperature od 37C u trajanju od 2-3 nedelje.
page 116 of 131
INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA LJIVE, SLIKE NAJZNAAJNIJIH BOLESTI VINJE I TRENJE
Sl. 2. Monilia spp. Simptomi bolesti ispoljeni na plodovima trenje (foto: V. Trkulja) Sl. 1. Monilia spp. Izgled jako napa dnutog stabla vinje na okunici (foto: V. Trkulja)
Sl. 3. T. deformans. Izgled oboljelih listova breskve (foto: V. Trkulja)
Sl. 4. T. deformans . Simptomi bolesti ispoljeni na listovima i plodovima nektarine (foto: V. Trkulja )
page 117 of 131
Sl. 5. S. corpophila. Simptomi upljikavosti ispoljeni na listu ljive (foto: V. Trkulja)
Sl. 6. S. corpophila. Karakteristini simptomi bolesti ispoljeni na listu i plodu kajsije
Sl. 8. T. pruni. Tipini simptomi rogaa ispoljeni na plodovima ljive (foto: V. Trkulja )
Sl. 7. T. pruni. Izrogaen plod ljive (foto: V. Trkulja)
Sl. 10. P. rubrum. Simptomi bolesti ispoljeni na listovima ljive, kasnija faza (foto: V. Trkulja)
Sl. 9. P. rubrum. Karakteristian simptom crvene pjegavosti lista ljive page (foto: V. Trkulja) 118 of 131
Sl. 11. T. pruni-spinosae. Simptom re ispoljen na licu listu ljive (foto: V. Trkulja)
Sl. 12. T. pruni-spinosae. Tipini simptom re na naliju listu ljive (foto: V. Trkulja)
Sl. 13. B. japii. Ospiavost lista trenje (foto: V. Trkulja)
Sl. 14. B. japii. Simptomi bolesti ispoljeni na licu i naliju listova vinje (foto: V. Trkulja)
Sl. 15. Leucostoma spp. Izgled rak-rane na deblu trenje (foto: V. Trkulja)
Sl. 16. Leucostoma Izgled page spp. 119 of 131 osuenog stabla breskve (foto: V. Trkulja)
Sl. 17. C. purpureum. Izgled oboljelih listova breskve sa ispoljenim olovnim sjajom (foto: V. Trkulja) Sl. 18. C. purpureum. Izgled karpofora gljive na oboljelom deblu trenje (foto: V. Trkulja)
Sl. 19. P.s. pv. morsprunorum. Izgled oboljelih listova i ploda trenje (foto: V. Trkulja) Sl. 20. P.s. pv. syringae. Simptomi bolesti ispoljeni na listovima i plodu kajsije
Sl. 21. A. tumefaciens. Tipini simptomi bolesti ispoljeni na korijenu sadnica ljive
page 120 of 131
Sl. 22. A. tumefaciens. Izgled tumora formiranog na korijenu sadnice trenje
Sl. 23. Plum Pox Virus. Tipini simptomi arke ispoljeni na listovima ljive (foto: V. Trkulja)
Sl. 24. Plum Pox Virus. Izgled oboljelih listova i ploda ljive napadnutih virusom arke (foto: V. Trkulja)
Sl. 25. PNRSV. Simptomi bolesti ispoljeni na listovima trenje u vonjaku (foto: V. Trkulja). Sl. 26. PNRSV. Izgled oboljelih plodova trenje (foto: M. Nemeth) page 121 of 131
IX. TA TREBA ZNATI O PESTICIDIMA Pod pesticidima, kao grupnim nazivom, uglavnom se podrazujevaju sredstva, (preparati), kojima se suzbijaju tetoine i bolesti u poljoprivredi. Samo ime potie od latinske rijei pestis kuga i ceadere ubiti. Preparat je smjesa jedne ili vie aktivnih materija sa drugim hemijskim supstancama koje omoguavaju njihovo koritenje na najefikasniji nain. Aktivna materija je ona hemijska tvar u formulaciji preparata za zatitu biljaka koja djeluje na tetoine i bolesti. Pod formulacijom se podrazumjeva oblik u kojem se dato sredstvo, odnosno preparat nalazi. U odnosu na vrstu organizama koje suzbijaju, pesticidi se mogu podijeliti na: Aficidi suzbijaju lisne ui (Aphididae) Akaricidi suzbijaju grinje (pauke) Baktericidi suzbijaju bakterije Fungicidi suzbijaju gljivice Herbicidi suzbijaju korove Arboricidi suzbijaju drvenaste korove Graminicidi suzbijaju travnate korove Insekticidi suzbijaju tetne insekte Insekto-akaricidi suzbijaju insekte i grinje Korvicidi suzbijaju tetne ptice Larvicidi suzbijaju larve (liinke) Limacidi suzbijaju pueve Nematocidi suzbijaju nematode Rodenticidi suzbijaju glodare Raticidi suzbijaju mieve Virocidi suzbijaju viruse
Oblici djelovanja pesticida mogu biti: Depresivno djelovanje koje izaziva klonulost i zastoj u rastu i razvoju organizma; Kontaktno (dodirno) djelovanje na organizme preko njihovog dodira sa organizmom;
page 122 of 131
Sistemino djelovanje na tetne organizme preko sokova biljke ili tjelesne tekuine organizma k oji se titi; Translokacijsko djelovanje koje se podjednako manifestuje na svim organima organizma, bez obzira na to kroz koji organ je sredstvo unijeto; Perzistentno djelovanje koje traje, jer sredstvo upotrebljeno u preporuenoj koliini ostaje u zem ljitu, te je opasno za osjetljive kulture koje se siju u predvienom plodoredu nakon berbe (etve) odreene vrste , ili koje dui vremenski period djeluje na ponovni porast; Rezidualno djelovanje na tetoine odreeno razdoblje nakon upotrebe sredstva; Kumulativno djelovanje koje postie eljeni efekat tek u odreenom vremenskom razdoblju nakon primjene sredstva; Selektivno izborno djelovanje sredstva koej je vie toksino za jedne biljne ili ivotinjske vrste nego za druge; Totalno (neselektivno) djelovanje na sve vrste u djelokrugu upotrebe sredstve; Preventivno djelovanje koje spreava uzronike bolesti i tetoine da izazovu zarazu, odnosno masovniji napad; Kurativno djelovanje protiv uzronika bolesti i tetnika poto je dolo do zaraze, odn osno do masovnog napada; Pomono djelovanje pod uticajem tvari koja je dodata sredstvu za zatitu biljaka, pomae u djelovanju aktivne materije, a sama nije efikasna; Povrinski aktivno (surfactant) djelovanje pod uticajem materije koja smanjuje povrinsku napetost vode;
Oznake pojedinih formulacija: EC koncentrirana emulzija SL vodotopivi koncentrat SC (FL, FC, TK) koncentrirana suspenzija TK teni koncentrat koji se upotrebljava nerazrjeen WP moivo praivo za suspenziju SP topivi prah SG (WG, WDG, DF) disperzivna mikrogranula MC mikrokapsulirani koncentrat za suspenziju K kristali Pa pasta
page 123 of 131
Tpa tekua pasta P praivo za zapraivanje usjeva G granule Psj praivo za zapraivanje sjemena M mamci KM koncentrat za mamac t tapii Emulzija je smjesa u kojoj su fine kapljice jedne tekuine rasprene u drugoj tekuini (npr. ulje u vodi). Suspenzija je disperzni sistem krutih estica veih od 0,1 mikrona rasprenih u tekuini. Ima izgled zamuene tekuine. Karenca najkrae razdoblje koje mora proi izmeu upotrebe sredstva za zatitu biljaka i berbe, etve, otkosa ili putanja stoke na ispau. Izraava se u danima. Fitotoksinost oteenje kulturne biljke nakon upotrebe sredstva za zatitu biljaka ili durgih hemijskih sredstava. Mogunost pojave trovanja zbog upotrebe preparata smanjuje se izborom adekvatne formulacije i primjene preparata prema uputstvima koje daje proizvoa. Otrovnost svojstvo sredstva za zatitu biljaka da uzrokuje oteenje u organizmu. Doza (koliina) oznaava koliinu aktivne materije ili formulacije koje se upotrebljava po jedinici povrine (kg/ha ili i/ha, g/100 m2 ili ml/100 m2) ili koliina smjese za prskanje (sredstva za zatitu biljaka i vode) po jedinici povrine, po biljci i sl. Utr oak tekuina (kropiva) obino se izraava u i/ha ili u l 100 m2. Koncentracija koliina aktivne materije ili sredstva za zatitu biljaka u otapalu (vodi) izraena u procentima (%). Utroak vode u voarstvu 1.500-2.500 l/ha. Kontaktni herbicidi ne smiju se upotrebljavati s manje od 300 l/ha vode. Ako niej naznaena koliina vode, uobiajeno je troiti 300 -600 l vode/ha. Mogunost mijeanja ako nema podataka u uputama proizvoaa, preporueno je pridravati se pravila da se mijeaju
page 124 of 131
istovrsne formulacije sredstava za zatitu biljaka (npr. EC + EC, WP + WP, pri emu se uzima da je WG=WP=SC).
MJERE ZA POVRINU KOJE SU UOBIAJENE U NARODU I POLJOPRIVREDNOJ PRAKSI
1 1 1 1 1 1 1 1
ar (a) hektar (ha) katastarsko jutro (kj), ral etvorni hvat (chv) dulum ili dunum lanac dan oranja motika zemlje
= 100 m2 = 100 ara = 10.000 m 2 = 1.600 chv = 5.754 m 2 = 3,5966 m 2 = 278,039 chv = 1.000 m 2 = 2.000 chv = 7.193 m 2 = 1.112,145 chv = 4.000 m 2 = 800 m2
KOEFICIJENT ZA PRERAUNAVANJE KOLIINE PREPARATA
Iz kg/ha u broj kg/ha broj kg/ha broj kg/ha broj kg/ha
druge jedinice: pomnoen sa 0,5754 daje broj kg/katastarsko jutro (kj) pomnoen sa 0,00036 daje broj kg/etvorni hvat (chv) pomnoen sa 0,1 daje broj kg/dunum pomnoen sa 0,72 daje broj kg/lanac
Isti je postupak i kod izraunavanja koliine preparata iz l/ha u ostale nabrojane jedinice.
ODNOS JEDINICA PREPARATA: ZA KOLIINU I ZA KONCENTRACIJU
1 kg/ha = 10 g na 100 m 2 1 l/ha = 10 cm 3 na 100 m2 0,1% = 1dcl na 100 l vode ili 0,1 l na 100 l vode Koncentracija preparata od 0,1 % uz utroak vode od 500 l/ha isto je to i koliina preparata od 0,5 l/ha. 1 cm 3 10 cm 3 100 cm 3 1.000 cm 3 10.000 cm 3 = 1ml = 10 ml = 0,1 dl = 100 ml = 1 dl = 1.000 ml = 1l = 10.000 ml = 10 l 10 g = 1 dag 100 = 10 dag 1.000 g = 1 kg 10.000 g = 10 kg
page 125 of 131
ORJENTACIONI PROGRAM ZATITE LJIVE U 2008 GODINI

Period U toku jeseni i zime, sve do stadija mijih uiju 1 Neposredno pred cvatnju U punoj cvatnji2 Po okonanju cvatnje 10-15 dana nakon prethodnog tretiranja, ovisno o vremenu Maj-juni Bolest/tetnik monilija prezimljujui stadiji tetnika monilija monilija plamenjaa, hra ljive ljivine osice, lisne ui plamenjaa, hra ljive lisne ui (po potrebi3) lisne ui (po potrebi) grinje (prema potrebi) savija ploda4 (prva generacija) lisne ui (po potrebi) grinje (prema potrebi) savija ploda5 (druga generacija) Monilija plodova Preparat Cuprablau Z + Bijelo ulje, ili Crveno ulje NEDOSTAJE NEDOSTAJE NEDOSTAJE Calypso SC 480 NEDOSTAJE Mospilan Sp 20 Mospilan Sp 20 Vertimec EC + Bijelo ulje Insegar WP 25 Mospilan Sp 20 Vertimec EC + Bijelo ulje Insegar WP 25 NEDOSTAJE Koncentracija 0,3 1 24 2-3 Doza 3-10 kg/ha 2040 l/ha 20-30 l/ha
0,03 0,03 0,03 0,08 + 0,25 0,03 0,03 0,08 + 0,25 0,03
0,3 1/ha 0,3 0,3 0,8 2,5 0,3 0,3 0,8 2,5 0,3 ha kg/ha kg/ha l/ha + l/ha kg/ha kg/ha l/ha + l/ha kg/ha
U toku ljeta
4-6 dana prije berbe
1 2
Ovisno o stadiju otvorenosti pupova, vie otvoreni pupovi manja koncetracija i obrnuto Tretirati pred vee radi zatite opraivaa 3 Izvriti pregled nasada na prisustvo lisnih uiju i grinja. 4 Termin tretiranja na osnovu podataka monitoringa na feromonskim klopkama postavljenim u prvoj polovini maja 5 Na osnovu podataka monitoringa feromonskih zamki postavljenih u drugoj polovini juna
ORJENTACIONI PROGRAM ZATITE VINJE I TRENJE U 2008 GODINI Period U toku jeseni i zime, sve do stadija mijih uiju 6 Neposredno pred cvatnju U punoj cvatnji7 Po okonanju cvatnje Bolest/tetnik monilija prezimljujui stadiji tetnika monilija monilija upljikavost lista lisne ui (po potrebi) upljikavost lista lisne ui (po potrebi8) Trenjina muha9 Monilija plodova Preparat Cuprablau Z + Bijelo ulje, ili Crveno ulje
NEDOSTAJE NEDOSTAJE NEDOSTAJE
Koncentracija 0,3 1 24 2-3
Doza 3-10 kg/ha 2040 l/ha 20-30 l/ha
Mospilan Sp 20
NEDOSTAJE
0,03
0,3 kg/ha
10-15 dana nakon prethodnog tretiranja, ovisno o vremenu Maj-juni 4-6 dana prije berbe
Mospilan Sp 20 Mospilan Sp 20
NEDOSTAJE
0,03 0,03
0,3 kg/ha 0,3 kg/ha
6 7
Ovisno o stadiju otvorenosti pupova, vie otvoreni pupovi manja koncetracija i obrnuto Tretirati pred vee radi zatite opraivaa 8 Izvriti pregled nasada na prisustvo lisnih uiju 9 Karenca 14 dana
page 127 of 131
Potrebna doza l ili kg/ha 0,1 0,15 0,2 0,25 0,3 0,4 0,5 0,75 1,0 1,5 2,0 3,0 4,0 5,0
10 l 0,01 0,015 0,02 0,025 0,03 0,04 0,05 0,075 0,1 0,15 0,2 0,3 0,4 0,5
50 l 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,8 1,0 1,5 2,0 3,0 4,0 6,0 8,0 10,0
100 l 0,1 0,15 0,2 0,25 0,3 0,4 0,5 0,75 1,0 1,5 2,0 3,0 4,0 5,0
ZAPREMINA SPREMNIKA (PRSKALICE) 200 l 300 l 400 l 600 l % 0,05 0,035 0,25 0,017 0,07 0,05 0,035 0,025 0,1 0,07 0,05 0,035 0,125 0,08 0,06 0,04 0,15 0,1 0,075 0,05 0,2 0,13 0,1 0,065 0,25 0,17 0,125 0,075 0,35 0,25 0,18 0,125 0,5 0,33 0,25 0,165 0,75 0,5 0,35 0,25 1,0 0,65 0,5 0,33 1,5 1,0 0,75 0,5 2,0 1,33 1,0 0,65 2,5 1,67 1,25 0,83
800 l 0,012 0,017 0,025 0,03 0,035 0,05 0,086 0,08 0,125 0,18 0,25 0,35 0,5 0,6
1.000 l 0,01 0,015 0,02 0,025 0,03 0,04 0,05 0,075 0,1 0,15 0,2 0,3 0,4 0,5
1.500 l 0,006 0,01 0,013 0,017 0,02 0,027 0,033 0,05 0,065 0,1 0,13 0,2 0,27 0,33
Primjer: zadana doza: 2 kg/ha; vrsta prskalice: lena; Potronja vode: 800 l/ha. Upute za oitanje koncentracije iz tabele: sjecite reda (2,0 kg/ha preparata) i stupca (800 l/ha vode) u tabeli pokazuje da koncentracija mora biti 0,25%. To znai, da bi se postigla potrebna doza, npr. po 1 ha potrebno je pripremiti rastvor za prskanje u odnosu 250 g Match-a na 100 l vode, odnosno 25 g na 10 l, odnosno 2,5 g na litar vode. Ako je prskalica kapaciteta npr. 15 l vode, iz koncentracije se izrauna da u 15 l vode treba dodati 37,5 g Mankozeba (2,5 g x 15 l). Napomena: za ispravno doziranje sredstva mora biti poznat podatak koliko data prskalica troi tekuine po hektaru (provjera se moe napraviti sa istom vodom).
page 128 of 131
TABELA ZA RAZRJEIVANJE priprema potrebne koncentraci je
Traena konc. 0,01 % 0,02% 0,03% 0,04 % 0,05 % 0,06 % 0,07 % 0,08 % 0,09 % 0,1 % 0,15 % 0,2 % 0,25 % 0,3 % 0,4 % 0,5 % 0,6 % 0,7 % 0,8 % 0,9 % 1,0 % 1,5 % 2,0 % 2,5 % 3,0 % 3,5 % 4,0 % 4,5 % 5,0 %
1l 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 1,5 2 2,5 3 4 5 6 7 8 9 10 15 20 25 30 35 40 45 50
5l 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 7,5 10 12,5 15 20 25 30 35 40 45 50 75 100 125 150 175 200 225 250
10 l 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 15 20 25 30 40 50 60 70 80 90 100 150 200 250 300 350 400 450 500
Zapremina spremnika prskalice u litrima (voda) 15 l 20 l 50 l 60 l 80 l 100 l 200 l potrebna koliina sredstva u g (ml) 1,5 2 5 6 8 10 20 3 4 10 12 16 20 40 4,5 6 15 18 24 30 60 6 8 20 24 32 40 80 7,5 10 25 30 40 50 100 9 12 30 36 48 60 120 10,5 14 35 42 56 70 140 12 16 40 48 64 80 160 13,5 18 45 54 72 90 180 15 20 50 60 80 100 200 22 30 75 90 120 150 300 30 40 100 120 160 200 400 38 50 125 150 200 250 500 45 60 150 180 240 300 600 60 80 200 240 320 400 800 75 100 250 300 400 500 1.000 90 120 300 360 480 600 1.200 105 140 350 420 560 700 1.400 120 160 400 480 640 800 1.600 135 180 450 540 720 900 1.800 150 200 500 600 800 1.000 2.000 225 300 750 900 1.200 1.500 3.000 300 400 1.000 1.200 1.600 2.000 4.000 370 500 1.250 1.500 2.000 2.500 5.000 450 600 1.500 1.800 2.400 3.000 6.000 525 700 1.750 2.100 2.800 3.500 7.000 600 800 2.000 2.400 3.200 4.000 8.000 675 900 2.250 2.700 3.600 4.500 9.000 750 1.000 2.500 3.000 4.000 5.000 10.000
300 l 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 450 600 750 900 1.200 1.500 1.800 2.100 2.400 2.700 3.000 4.500 6.000 7.500 9.000 10.500 12.000 13.500 15.000
400 l 40 80 120 160 200 240 280 320 360 400 600 800 1.000 1.200 1.600 2.000 2.400 2.800 3.200 3.600 4.000 6.000 8.000 10.000 12.000 14.000 16.000 18.000 20.000
SADRAJ
I. II. III. IV. V. VI. UVOD ............................................................................... ....... INTEGRALNA PROIZVODNJA VOA (IPV) ........................... GENERALNI ASPEKTI IPV ................................................... CILJEVI INTEGRALNE PROIZVODNJE ................................ PRINCIPI INTEGRALNE PROIZVODNJE .............................. SMJERNICE NAELA IPV ............................................... 6.1 Plan uzgoja ...................................................................... 6.2 Obrada zemljita ............................................................... 6.3 Regulacija rasta i rodnosti .... ............................................. 6.4 Zatita voaka .................................................................. 6.5 Berba ......................................................................... ..... 6.6 Zahtjevi u voenju imanja .................................................
VII. OBAVEZE ....................................................................... Lista dozvoljenih insekticida u integralnoj proizvodnji jabuastog voa .......... .................................................. Lista dozvoljenih akaricida u integralnoj proizvodnji jabuastog voa ...... .................................................... Lista dozvoljenih herbicida u integralnoj proizvodnji jabuastog voa ........ .................................................. VIII. ARGUMETACIJA IP JABUASTOG VOA .................................. 8.1 Izbor i ocjena pogodnosti mjesta za podizanje zasada jabuke i kruke u konceptu integralne proizvodnje ......................................................... 8.2 Izbor sadnog materijala za zasnivanje za sada jabuke i kruke u konceptu IP ..... .......................................... 8.3 Izbor sorte i podloge za zasnivanje zasada jabuke i kruke u konceptu IP ... ............................................ 8.4 Izbor uzgojnog oblika prilikom zasnivanja zasada jabuke i kruke u konceptu IPV .... ......................................... 8.5 Priprema zemljita za sadnju jabuke i kruke u konceptu IPV ................................................................ .... 8.6 Sadnja jabuke i kruke u konceptu IPV .... ............................. 8.7 Obrada rednog i meurednog prostora vonjaka u konceptu IPV ...................................................... 8.8 ubrenje i navodnjavanje jabuke i kruke u konceptu IPV .................................................................... 8.9 Regulacija rasta i rodnosti jabuke i k ruke u koceptu IPV ....... 8.10 Berba jabuke i kruke u konceptu IP ................................... 8.11 Integralna zatita jabuke i kruke ....................................... IX. TA TREBA ZNATI O PESTICIDIMA ......................................... Orjentacioni program zatite jabuke u 2008 godini ..... ...................... Orjentacioni program zatite kruke u 2008 godini .... ........................ SADRAJ ............................................... ........................................
INTEGRALNA PROIZVODNJA JABUASTOG VOA
page 131 of 131

Koštičavo Voće

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Koštičavo Voće

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERZITET U SARAJEVU Poljoprivredno prehrambeni fakultet Sarajevo

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

Tira: 500 komada

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

U okviru IP, poseban akcenat je dat na:

kao baznu jedinicu,

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

ODRAVA DOHODAK FARME

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

normalno ne reflektuju u budetima za poljoprivredno troenje i moraju biti smanjeni.

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

VI. SMJERNICE NAELA IPV

Naela IPV detaljno razrauju sljedea poglavlja:

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

Indirektna zatita biljaka

Direktna zatita biljaka

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

* Za ovaj kriterij preporuka je nainjena za oficijelne faze opasnosti EU (i drugih drava)

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

6.4.8.1 Zelene i ute liste mjera zatite biljaka

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

INTEGRALNA PROIZVODNJA KOTIAVOG VOA

LISTA DOZVOLJENIH HERBICIDA U INTEGRALNOJ PROIZVODNJI KOTIAVOG VOA