Professional Documents
Culture Documents
NDEKLER TUTANAK ZET KISALTMALAR NSZ GR: ARAPA FARSA ETKLEM VE BUNDA ETKL OLAN FAKTRLER 1. Asker ve Siyas Faktrler 2. Meden Faktrler 3. Sosyal ve Kltrel Faktrler 4. Ekonomik Faktrler BRNC BLM ARAP DLNE GREN YABANCI SZCKLER KARILAYAN "DAHL" VE "MU ARREB" KAVRAMLARI, DAHL VE MUARREBLE LGL ALIMALARIN TARHES VE YABANCI SZCKLER TANIMA LTLER 1. Dahl ve Muarreb Kavramlar 2. Dahl ve Muarreble lgili almalarn Tarihesi 3. Dahll ve Muarreb szckleri Tanma ltleri 3. 1.Nakil (Dil Uzmanlarnn Rivayeti) 3. 2. Ses Uyumu 3. 3. Arapa Vezinlere Uymama 3. 4. Tarihsel Gereklik X X X X X X X X X X X X X X X
KNC BLM KLASK DNEM ARAP DLN GNMZE ULATIRAN TEMEL KAYNAKLAR VE BU KAYNAKLARA GREN FARSA SZCKLER 1. Klsik Arap iiri 2. Kur'n 3. Hadsler X X X
NC BLM ALFABETK SIRAYA GRE KLASK DNEMDE ARAP DLNE GREN FARSA SZCKLER, ANLAMLARI VE FARSA OLULARIYLA LGL KAYNAKLAR X SONU X
TUTANAK
SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRL'NE Bu alma, jrimiz tarafndan Dou Dilleri ve Edebiyatlar Anabilim Dal, Fars Dili ve Edebiyat Bilim Dal'nda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir. Bakan.. ye ye ye ye ONAY Yukardaki imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu onaylyorum. ..// 2005 Sosyal Bilimler Enstits Mdr
ZET Klasik Dnemde Arap Diline Giren Farsa Szckler" adl tezimiz bir giri, blm ve sonutan olumaktadr. Girite Arapa-Farsa etkileimi ve bunda etkili olan faktrler hakknda bilgi verilmitir. Birinci blmde Dahl ve muarreb kavramlar ve bu konudaki almalarn tarihesi ilenmitir. kinci blmde klsik dnem Arap dilini gnmze ulatran temel kaynaklar yani klsik Arap iiri, Kur'n ve hadisler ile bunlara geen Farsa szckler hakknda bilgi verilmitir. nc blmde klsik dnemde Arap diline giren Farsa szckler alfabetik sraya gre anlamlaryla birlikte verilmi ve Farsa olularyla ilgili kaynaklar belirtilmitir. Sonuta alma zet bir ekilde deerlendirilmitir
5 ABSTRACT Our thesis called as the Persian worbs which joined into the Arabic language in the classical Period is formed by an entry, three parst and a conclusion. n the entry, there is information about Arabic Persian interaction and the factors which are affective on this. n the first part,Dahl (the interior words of the Arabic language) and muarreb (the words that have become Arabic), and the short history of the studies on this subject are given. n the second part, thereis information about the main sources which convey the Classical Period Arabic language to our time, that is Arabic poem, Quran and hadis (the Prophet Muhammeds sayings), and the Persian words that passed into these. n the third part the Persian worst passed into Arabic language in the Classical Period are given with their meanings in the alphabetical order and the saurces which indicates that they are Persian words. n the conclusion, the study is evaluated briefly.
KISALTMALAR
Ad geen eser Ayn mellif Ayn yer Baknz Bask Cilt Hazreti
7 Kr. m.. m.s. nr. . s. sy. trc. ts. vb. vd. v.dr. Karlatrn Milattan nce Milattan sonra Nereden lm Sayfa Say Tercme, Tarihsiz Ve benzeri Ve devam Ve dierleri
NSZ Her dilin szdaarcn oluturan szckler yerli ve yabanc olmak zere ikiye ayrlr. Bir dilin kendisine ait olan, kkeni o dilde bulunan, baka bir dilden alnmayan szckler yerli; toplumlar arasnda meydana gelen eitli etkileimlere bal olarak bir dilin szvarlna baka bir dilden giren szckler de yabanc olarak kabul edilir. Yabanc szckler, Arap dilcileri tarafndan ounlukla dahl veya muarreb olarak adlandrlr. Araplar tarih boyunca eitli milletlerle kurmu olduklar asker, ekonomik, siyasal, sosyal dinsel ve kltrel ilikiler sonucunda bu milletlerin dillerinden bir takm szckler almlardr. Gerek ilk filolojik
8 almalar olarak kabul edilen "arbu'l-Kur'n" ve "arbu'l-Hads" yazarlar, gerekse bata nl dil limi Sbeveyh (. 180 / 796) olmak zere erken dnem Arap dilcileri bu tr szckleri inceleme konusu yapmlardr. Klasik dnemde Arap diline "muarreb" veya "dahl" szckler arasnda Farsa kkenli olanlar en byk oran tekil etmektedirler. Buna ramen bildiimiz kadaryla lkemizde bu szcklerle ilgili mstakil bir alma yaplmamtr. Bu boluu doldurmaya katkda bulunmak iin hazrladmz tez bir giri, blm ve bir sonutan olumaktadr. Tezimizin giriinde Arapa-Farsa etkileimi ve bunda etkili olan asker, siyas, meden, sosyal, kltrel ve ekonomik faktrler zerinde durulmutur. Birinci blmde Arap diline giren yabanc szckler balamnda "muarreb" ve "dahl" kavramlar analiz edilmi ve konunun tarihesi zerinde durulmutur. kinci blmde klsik Arap dilini gnmze ulatran en nemli kaynak olan klsik Arap iiri, Kur'n ve hadslerdeki Farsa szckler konusu ele alnmtr. nc blmde klsik dnemde Arap diline giren Farsa szckler alfabetik sraya gre dzenlenmi, bu szcklerin karlarna anlamlar yazlm ve Farsa olularyla ilgili kaynaklar dipnotlarda verilmitir. Sonuta ise yaplan almann zet bir deerlendirilmesi yaplmtr. almann teknik boyutu ve metodu ile ilgili u hususlar belirtmekte fayda gryoruz: 1) Yumuak bir transkripsiyon sistemi uygulanm; bu konuda Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA) baz alnmtr. 2) Yazmda Arapa szcklerin okunular dikkate alnmtr. 3) Ayn szck birden fazla iir veya hadis kaynanda geiyorsa bunlardan bir tanesiyle yetinilmitir. 4) nc blmde alfabetik sraya gre verilen szckler arasnda daha nce rnek verilen baz szckler de bulunabilir.
9 5) Baz szckler yer aldklar iir beyti, hadis cmlesi ve Kur'an ayetiyle birlikte zikredilmitir. Bu almamz hazrladmz sre boyunca nerilerde bulunup bana rehberlik eden danmanm Do. Dr. Kadri YILDIRIM'a ayrca kaynak bulmamda yardmlarn esirgemeyen hocam Doc. Dr. Faruk BOZGZe teekkrlerimi sunarm. MELEK OK Diyarbakr 2005
GR ARAPA-FARSA ETKLEM VE BUNDA ETKL OLAN FAKTRLER Dilcilere gre Arapann yabanc dillerden ald szckler arasnda Farsa asll olanlar en byk oran tekil etmektedir. 1 nedenleri aada belirtilmitir 2 Bunun eitli
Bk. Eddey r, Mucemul-elfzil-Frisiyyetil-Muarrebe, Beyrut, 1990, s. 3; Muhammed Hasan Abdulazz, et-Tarb fil-kadmi vel-hads, Kahire, 1990, s. 22; Eb Mansr Mevhb b. Ahmed el-Cevlk, el-Muarreb, nr.: F. Abdurrahm, Dimek, hendek kelimesi iin s. 279; sr kelimesi iin s. 382.
10
1. Asker ve Siyas Faktrler Araplarla Farslar arasnda derin dilsel etkileimi beraberinde getiren ciddi asker ve siyas ilikiler mild 279-309 yllar arasnda hkmdarlk yapan II. Sbr ile balam ve slm fetihlere kadar gelierek devam etmitir. Bahreyn, Hecer ve daha gneydeki Abdulkays kabilesinin topraklar zerinde nfuz kurmaya balayan II. Sbr, Irak ve am yrelerinde bulunan Bekr, Talib ve Ben Hanzala kabilelerine ait topraklar da alarak Bekr kabilesinden esir ald Araplar rann Kirman ehrine; Ben Hanzala esirlerini de Ahvza nakletmitir. 3 Araplarla Farslar arasnda daha ok Msr, am, Irak ve Cezre mntkalarnda younlaan bu tr asker ve siyas ilikiler, kanlmaz olarak Arapann Farsadan bu alanlarla ilgili ok sayda szck iktibasna da yol amtr. 4
2. Meden Faktrler Fars mparatorluunun ad hep medeniyetle birlikte anlmaktadr. Bu medeniyet bata inaat, mimari, giyim-kuam, yiyecek-iecek, kozmetik ve musk olmak zere birok alanda kendini hissettirmitir. Araplar bu imparatorlua srekli gpta ile bakmlardr. Bu gpta onlarda bu imparatorluun dilindeki baz szckleri kendi gnlk konumalarnda ve iirlerinde kullanmay bir tutku hline getirmitir. Muneccid bu hususta sosyolojinin medeniyete zayf olanlarn bu alanda gl olanlar taklit
2
Geni bilgi iin bk. Kadri YILDIRIM, "Klsik Dnemde Arap Diline Giren Yabanc Szckler Hadisler Balamnda bir rnek-", Din Aratrmalar, cilt: 5, say: 14, EyllAralk 2002, Ankara, s. 79-81.
Geni bilgi iin bk. zzuddn Ali b. Muhammed b. Esr, el-Kmil fit-trh, Beyrut, ts., I, 392-394. Bk. Corc Zeydn, Trhul-luatil-Arabiyye, Msr, 1904, s. 29-30.; Salahuddn elMuneccid, el-Mufassal f'l-elfzi'l-Frisiyyeti'l-mu'arrebe, Beyrut, 1975, s. 17.
4
11 etme prensibinin geerliine dikkat ekmekte ve Araplarn kendi ocuklarna baz Farsa isimler verme alkanlklarn da bu prensip erevesinde deerlendirmektedir. 5 Erken dnemlerden balamak zere dilcilerin Araplardaki bu taklidin farkna vardklarn gryoruz. rnein Chz Medineye gelen baz Farslar rnek vererek Medinelilerin kendi dillerinde de karlklar olan baz nesnelerin Farsa isimlerini kullandklarna dikkat ekmekte ve bunu; onlarn szcklerine yaptlar, asldlar eklinde pekitirici bir tarzda ifade etmektedir. 6 Suyt (. 911 /1505), Arap Dilinde Karl Olan Arapalatrlm Kelimeler bal altnda konu zerinde durmakta ve karlklar Arapada da bulunmakla birlikte Araplarn aldklar ok sayda Farsa kkenli szcklere yer vermektedir.7
3. Sosyal ve Kltrel Faktrler Araplarla Farslar arasnda sosyal ve kltrel ilikilerin kurulmasnda en nemli kpr grevini mild III. Yzylda kurulan Hre krall yapmtr. ranllar tarafndan baz Arap kabilelerine kurdurulan bu krallk, zamanla Farslara ait sosyal ve kltrel deerlerin Arap kavmine yansmasnda ve bu alanlarla ilgili birok Farsa szcn Arap diline girmesinde bir tampon grevini grmtr. 8 Kfeye mil kadar uzaklkta kurulan ve Farslarla hair-neir olan bu Arap krall, deiik amalarla
5 6
Bk. Eb Osmn Amr b. Bahr el-Chz, el-Beyn vet-Tebyn, nr.: Hasan es-Sendb, Beyrut, 1993, I, 34-35. Bk. Abdurrahman b. Ebbekir es-Suyt, el-Muzhir,fi ulmil-lua ve enviha, nr.: Muhammed Ahmed Cdel-Mevl ve dr., I, 283-284.
8 7
Geni bilgi iin bk. Hasan brahim Hasan, Trhul-slm, Beyrut, 1991, I, 31-37.
12 buraya gelen ir, edip ve dier bir takm Araplarn urak merkezi hline gelmitir. rnein Nadr b. Hris(. 2 / 624) bu krall ziyaret ederek burada bata Rstem ve sfendiyr olmak zere Farslarn efsanev kahramanlar ile ilgili masallar renerek Mekkeye dnnde bunlar Kureylilere anlatrd. 9 Bata A(. 7 / 629) ve Hassn b. Sbit(. 54 / 674) olmak zere baz Arap irleri Hreye giderek buradaki krallar iin nazmettikleri methiyeleri ind eder, burada rendikleri Farsa szckleri dnlerinde nazmettikleri iirlerinde zikrederlerdi. 10 Bunun yansra Hre krallnda resmi grevler stlenen baz irlerden de sz edilmektedir. Bunlarn banda yd kabilesinden Lakt b. Ymer (. m. 380) ile bd kabilesinden Adiy b. Zeyd (. m. 590) gelir. Bunlar hem Farsay renmi, hem de bu dilden Arapaya eviri yapma grevini stlenmilerdir. zellikle Adiy b. Zeyd iirlerinde ok sayda Farsa szck kullanmtr. 11 Araplarla Farslar arasnda Chiliye dneminden balayarak slmdan sonra da devam eden evlilikler de Farsa szcklerin Arap diline girmesinde etkili olmutur. Bata Bahreyn ve Hecer olmak zere baz Arap topraklar zerinde hkimiyet kuran Farslarn buralara ok sayda kadn da getirdikleri ve bu kadnlarn Araplarla evlendikleri nakledilmektedir. bn Nedm(. 438 / 1047), Eb Hasan el-Medinnin Mecs Fars kadnlarla evlenen Araplara dair bir kitap bile yazdn kaydetmektedir ki 12 , bu da bu evlilik olaylarnn mnferid olmaktan kp cidd bir boyuta ulatn gstermektedir. Muneccid gerek bu kadnlarn, gerekse slm dnemlerde
Bk. Abdulmelik b. Him, es-Sretun-nebeviyye, nr.: Mustafa es-Sakk ve dr., Msr, 1936; I, 321, 384; Hayruddn ez-Zirikl, el-Alm, Beyrut, 1995, VIII, 33. Bk. Muneccid, el-Mufassal, s. 22 vd.
10 11
Kr. Ebul-Ferec el-sfahn, el-En, Beyrut, 1992, II, 94, 100-106; Muneccid, elMufassal, s. 22.
12
13 Araplarla evlenen dier Fars kadnlarnn Arap diline birok Fara szcn girmesinde rol oynadklarn belirtmektedir. 13 4. Ekonomik Ekonomik Faktrler Yln belli aylarnda Arabistanda kurulan eitli panayrlar Farslarn da dikkatini ekmitir. Nevfel b. Abdumenfn Kisr Pervz ile karlkl ticar ilikilere dair bir szleme yapmas ve Kisrnn bu szleme erevesinde ticaret kervanlarn Ukkz panayrna gndermesi bunun tipik rneklerinden biridir. 14 Kukusuz bu tr ekonomik ve ticar ilikiler de Araplarn Farsadan szckler iktibs etmelerinde etkili olmutur.
BRNC BLM
ARAP DLNE GREN YABANCI SZCKLER KARILAYAN "DAHL" VE "MU ARREB" KAVRAMLARI, DAHL VE MUARREBLE LGL ALIMALARIN TARHES VE YABANCI SZCKLER TANIMA LTLER 15
13 14
Bk. Ebul-Fadl vadullah, Mekke f asri ma kablel-slm, Riyd, 1981, s. 134;Abdulazz, et-Tarb, s. 21. 15 Bu konuyla ilgili geni bilgi iin bk. Kadri YILDIRIM, Szckbilim, Diyarbakr, 2003, s. 10 vd.
14
1. Dahl ve Muarreb Kavramlar bn Manzr bir yere girme anlamn ifade eden "d-h-l" kknden treyen dahli, "Arap dilinden olmad hlde bu dile giren" eklinde tantmaktadr. 16 Araplarn kendi tanmlanmaktadr. bn Dureyd'in "dahl" terimini " Arab"(Arapa)nin karl olarak kulland grlmektedir. rnein " A-r-b" kknden treyen "mu arreb, nceleri herhangi bir dilde bir takm anlamlar iin konulmu iken, daha sonra dillerinde kullandklar yabanc szckler" 17 eklinde
bahseden bu nl dilci, "bu szck Arabdir; bazlar ise bunun dahl olduunu sylemilerdir" 18 ifadesini kullanmaktadr. Hafc de
"a cem" terimini kullanmasndan 20 , onun dahl, mu arreb ve a cem terimlerini ayn anlamda kulland anlalmaktadr. bn Manzr'un da bu terimi ayn anlamda kulland grlmektedir. rnein
szcnn
kkeniyle ilgili grn belirtirken bunun iin "dahl", "a cem", ve "muarreb" terimlerini birlikte kullanmtr. 21 Suyt ise, "mu arreb iin
16
Bk. Muhammed b. Mekrem b. Manzr, Lisnu'l- Arab, Beyrut, 1990, XI, 241, "d -hSuyt, el-Muzhir, I, 268. bn Dureyd, Cemheretu'l-lua, Haydarabd, 1355, II,4.
l".
17 18 19
Bk. ihabuddn Ahmed el-Hafc, ifu'l-all fma f kelmi'l-Arab mine'd-dahl, Beyrut, ts. s. 40. Bk. Hafc, ifu'l-all, s. 7. Bk. bn Manzr, Lisnu'l- Arab, II, 9, "b-h-t-".
20 21
15 dahl ismi de kullanlmaktadr" 22 diyerek bu iki terimin eanlaml olduunu aka ifade etmektedir. Buna gre Arap diline giren yabanc szckleri karlamak zere kullanlan "dahl" ve "mu arreb" terimlerinin klasik dnem Arap dilcileri tarafndan eanlaml olarak kullanldklar anlalmaktadr. Ancak bu iki terimi geni bir eklide tahlil eden es-Sn, bunlar arasnda nans derecesinde de olsa bir farkn bulunduunu ifade etmektedir. Sn'nin bu konuda vard sonuca gre "mu arreb" genellikle Arap dilinin kendi ses uyumu ve vezinleri dikkate alnmak suretiyle deitirilerek Arapalatrlan szckleri karlarken; "dahl", ister deiiklie urasn ister uramasn, Arap diline giren btn yabanc szckleri karlamaktadr. 23 Bobo da benzer bir mukyesede bulunmaktadr. 24
2. Dahl ve Muarreble lgili almalarn Tarihesi Arap dilcilerinin ok erken bir dnemde yabanc szckleri inceleme konusu yaptklar grlmektedir. Bu incelemelerin bir ksm muhtelif eserler ierisinde blmler hlinde, bir ksm da mstakil eserler eklinde kendini gstermitir. 25
22 23 24 25
Suyt, el-Muzhir, I, 269. Bk. el- Muhibb, Kasdu's-sebl, nr.: Osmn Mahmd es-Sn, I, 53 (nirin nsz). Bk. Mes'd Bobo, F Fkhi'l-lua'l-Arabiyye, Dimek, 1995, s. 166, 173-174. Bu konuda mstakil almalar olan dilciler ve eserleri kronolojik olarak unlardr.
1- Eb Mansr Mevhb el-Cevlk (. 540/1145). 2- Eb Muhammed Abdullah b. Berr (.582/ 1187). 3- Abdullah b. Muhammed el-Bibi (. 820/ 1417). el-Mu arreb mine'l-kelmi'lacem al hurfi'l-mu cem. Hiyetu bn Berr ale'l-Mu arreb. et-Tezyl ve't-tekml lima's-tu mile mine'l-lafzi'd-dahl.
4- Abdurrahman b. Eb Bekr es-Suyt(. 911 / 15005). el-Muhezzeb fma vaka a fi'l-Kur'n mine'l-mu arreb.
16 Mu arreb sahasnda yazlp gnmze ulaan ilk mstakil eser olan "el-Mu arreb"in sahibi Cevlk (. 540 / 1145)'den ok nceleri baz Arap dilcileri bu konuyu muhtelif eserlerinde "bb" veya "fasl" eklinde incelemilerdir. Burada gerek Cevlk'den nce gerekse sonra gelen kimi dilcilere ve eserlerinde konuyu nasl ilediklerine iaret etmek istiyoruz.
7- Abdurred b. Abdussabr el-Huseyn (. 1068 / 1658). el-Mu arrebtu'r-Rediyye. 8- Ahmed b. Muhammed el-Hafc (. 1069 / 1659). ifu'l-all fi kelmi'l- Arab mine'dahl. 9- Antakyal Mustafa Remz (. 1100 / 1689). Nufzu'l-lisn ve ukdu'l-hisn.
10- Muhyiddn Muhammed el-Mun (. 1101 / 1593). Uslu't-takrb fi't-ta rb. 11- Muhammed el-Emn el-Muhibb (. 1111 / 1699). Kasdu's-sebl fma fi'l-luati'l- Arabiyye mine'd-dahl. 12- Muhammed en-Nihl el-Haleb (. 1186 / 1772). et-Tirzu'l-muzehheb fi beyni'l-elafzi'l-
Mehmet YAVUZ mu arreb kelimelere ilikin yazlm eserlerle ilgili bir makalesinde Arapa'daki yabanc kelimelerin tespitiyle ilgili almalarn hicr I. asrn ilk yarsna kadar gtrmenin mmkn olduunu, bu husustaki almalarn ilkinin bn Abbs (. 68 / 687)'n "arbu'l-Kur'n" adl eseri olduunu ve mu arreble ilgili eserlerin ortaya k =amacnn Kur'n'n doru anlalmasn salamak olduunu kaydetmektedir. Bk. Yavuz, "Mu arreb Kelimelere Dair Yazlm Eserler Szlkler", Nsha, Yl: 1, say: 2, Ankara (Yaz 2001), s. 112 vd.
17 lerde szcklerin oalmas yntemlerinden biri olarak "Ta'rb" konusu zerinde ayrca duracaz. 1- Sbeveyh (. 182 / 798): Yazar "el-Kitb" adl nl eserinde Arapa'ya giren yabanc szckler konusu zerinde durmakta ve arlkl olarak Farsa'dan oluan bu szcklerin Arapalatrlrken ne tr deiikliklere uradklarn aklamaktadr. Szcklerin deiiklie uramalarn diller aras alfabe farkllna dayandran yazar, bu deiiklikleri u drt ksma ayrmaktadr: 26 a) Harf deiiklii: Farsa'daki (souk)'in oluu gibi. b) Hareke deiiklii: Farsa'daki (kural)'un oluu gibi. c) Harf ilavesi: Farsa'daki d) Harf dmesi: Farsa'daki
son rnekte harf dmesiyle beraber harf deiiklii de vardr. 2- Chz (. 255 / 869): Yazar, "el-Beyn ve't-tebyn" adl nl eserinde Medne, Kfe ve ve Basra Araplarnn buralara gelen Farslarn dillerine byk ilgi duyduklarna iaret etmekte ve baz nesnelerin isimleri kendi dillerinde olmasna ramen bunlar brakp Farsa karlklarn kullandklarn belirtmektedir. rnein Medneliler karpuzun kendi dillerindeki ismi olan
yerine
yerine
Kategorize edilen bu deiiklikler iin bk. , Eb Bir Amr b. Osmn Sbeveyh, elKitb, nr.: Abdusselm Muhammed Hrn, Beyrut, 1966, IV, 305 vd.
26
27
18 3- bn Kuteybe (. 276 / 889): Yazar "Edebu'l-ktib" adl eserinde "Bbu Ma Tekelleme Bihi'l- Amme Mine'l-Kelmi'l- Acemiyyi" bal altnda Arap diline giren baz szckleri tantmakta, bunlardan bir ksmnn kendi dillerindeki asllarn belirtmekte, grlerini Esma ve Eb szcklerden bir kesiti listeliyoruz: Mu arreb szck Varsa nceki asl Anlam Ait olduu dil Farsa Rumca Nebatce Farsa Farsa Nebatce Ubeyde gibi nl dilcilerden yapt rivayetlerle desteklemektedir. 28 Aada bu tr
"Araplarn Dillerine Giren Yabanc Szckler.." blmnde Farsa, Rmca, Srynce ve Nebatce'den Arap diline giren szckler zerinde durmaktadr. Bunun yannda nceki dilcilerin yabanc saydklar baz szcklere itiraz etmekte ve buna, Arapa olarak kabul ettii
(ham
ipek) kelimesini ve dier bir takm kelimeleri rnek gstermektedir. Bu blmde unlardr: 29 Szck Anlam Ait olduu dil Srynce yazarn zikrettii yabanc kkenli szcklerden bazlar
28 29
Bk. bn Kuteybe, Edebu'l-ktib, Beyrut, 1967, s. 323-331. Bk. bn Dureyd, Cemhere, III,1322 vd.
19
5- bn Cinn (. 392 / 1002): Yazar "el-Hasis" adl nl eserinde "Arap Diline Kys Edilebilen Yabanc Szckler Arapa'dan Saylr" 30 bal altnda verdii
"hukunn" szcnn fil olmak zere bir Arapa szck gibi irplanabildii iin Arapa szck daarcna girebildiini kaydetmektedir. Yazar ayrca "el" takl olmayan isimler gibi bu taky alp
benzerlerinin artk Arapa sayldklarn belirtmektedir. 31 6- Se lib (.429 / 1038): Yazar "Fikhu'l-lua ve esrru'l- Arabiyye" adl eserinde Arapa-Farsa szcklerin mukyesesi bbnda arlkl olarak Farsa, ksmen de Rumca kelimelerin Arap dilindeki varlklarna ilikin grlerini aklamaktadr."Farsalar Unutulup Arapalar Kullanlan simler" nvanl faslda yazar, iinde koku tr),
( komisyoncu), ( bir
bulunduu deiik rnekler vermektedir. nvan, "Farslara Mahsus Olup Araplarda Bulunmad in Araplarn Deitirerek veya Aynen Brakarak Arapalatrdklar simler" olan faslda iinde u rneklerin de yer ald kelimelerden bir kesit kaydetmektedir:
30
(ibrik),
(kek),
Bu balk ve muhtevas iin bk. Ebu'lFeth Osman b. Cinn, el-Hasis, nr.: Abdulhamd Hindv, Beyrut, 2001, I, 356-367.
31
20
(gl suyu),
Ettikleri Kelimeler" faslnda ise iinde u kelimelerin de bulunduu baz rnekler verilmektedir: (ayna),
3. Dahl ve Muarreb szckleri Tanma ltleri 3. 1. Nakil (Dil uzmanlarnn rivayeti) Dilciler erken dnemlerden balamak zere Arap diline giren yabanc szcklerin tannmas konusuna byk nem vermilerdir. Kaynaklarda Arapann szck ald halklarn dillerini ok iyi bilen, hatta bir ksm o dilleri konuan halklara mensup olan ok sayda Arap dilcisinden bahsedilmektedir. rnein Sbeveyh, Eb Htim es-Sicistn, Ezher ve Cevher ok iyi Farsa bildikleri gibi; Eb Htim Farsa'nn yannda Srynce'yi de ok iyi biliyordu. 34 Bu nl dilci Arapalatrlm yabanc bir szcn yabanc olduunu bilmekle kalmam; onun ilk aslnn
32
Bk. Eb Mansr Abdulmelik b. Muhammed es-Se'alib, , Fikhu'l-lua ve esrru'lArabiyye, nr.: Ysn el-Eyyb, Beyrut, 1999, s. 337-339. Bu bb ve muhtevas iin bk. Suyt, el-Muzhir, I, 268-293. Cevlk, el-Mu arreb, s. 21 (nirin mukaddimesi).
33 34
21 nasl olduunu ve ne tr deiiklikler geirerek Arap diline girdiini tespit etmek iin de almalar yapmtr. rnein
( yasemin )
kelimesinin asln aratrrken bunu bir Rm kadna sormu, kadn da kendisine bunun aslnn
olan Eb Amr e-eybn Nebtce biliyordu. 36 bn Dureyd, Ezher, Cevher ve bn Manzr gibi szlkler, eserlerine alm olduklar szcklerden yabanc kkenli olanlarn bu durumlarn belirtmilerdir. Bunun yannda eserlerinde yabanc szcklerle ilgili blmler aan bn Kuteybe, Se lib, Suyt ve daha nce kendilerinden bahsettiimiz dier dilcilerden, herhangi bir szcn yabanc kkenli olduuna ilikin bize ulaan bir nakil bizim iin delil tekil etmektedir. 37 3. 2. Ses uyumu Her dilin kendine zg ses uyumu kurallar vardr. eitli harf ve seslerin bir araya gelip gelemeyecei noktasnda dmlenen bu uyum kurallarna gre bir dilin szdaarcn oluturan szcklerin yerli veya yabanc olduklar tespit edilmitir. Aada grld gibi Arap dilcileri konuya bu adan da yaklamlardr. 1) Arapa bir szckte 2)Arapa bir isimde 3) Arapa bir szckte 4) Arapa bir szckte
35 36 37
- harfleri bir arada bulunmaz: harfinden sonra harfi gelmez. - harfleri bir arada bulunmaz. harfinden sonra harfi gelmez.
bn Manzr, Lisnul- Arab, XVII, 73. bn Manzr, Lisnul- Arab, X,48, h-z-r-k. Cevlk, el-Mu arreb, s. 21 (nirin mukaddimesi).
22
Yukardaki kurallara uymayan szcklerle karlald takdirde bunlarn yabanc olduklarna hkmedileceini ifade eden Cevlk, konuyla ilgili u rnekleri vermektedir: 38
Szck
Anlam
Szck
Anlam Bir zel isim. Kaln ekmek Irakta bir ky. Yumuak. Arlk. Mhendis. Bostan
{}
Arapa bir szckte lm harfinden sonra n harfinin gelemeyeceini kaydetmektedir. 39 7) Arapa bir szckte aralar elif ile alm ayn cinsten iki harf bulunmaz.
edilmektedir. 40
38 39
Bk. Cevlk, el-Mu arreb, s. 100. Bk. bn Manzr, Lisnul- Arab, VI, 337, "k-l-".
23
8)
Cevher, bu kural gereke gstermektedir. 41 9) Arapa bir szckte bulunmaz. Aadaki szckler bu kuraldan dolay yabanc kkenli olarak kabul edilmilerdir: 42 Szck Anlam Sepet. Sedef otu. Szck Anlam retmen Sade, basit.
ve
3. 3. Arapa Vezinlere uymama Sarf ve nahiv kitaplarnda Arap dilinin kendi szvarl iinde yer alan isim ve fiiller iin belirlenmi bir takm vezinler vardr. Dolaysyla Arap dili vezinlerinden birine uymayan bir szckle karlald zaman bunun yabanc olduuna hkmedilir ki, et!) szckleri buna rnektir: 43
(ipek) ve
( kabul
40 41 42 43
Bk. Cevlk, el-Mu arreb, s. 24 (nirin mukaddimesi). Bk. Cevher, Sihh, VI, 2157. Bk. Cevlk, el-Mu arreb, nirin mukaddimesi, s. 22. Bk. Bobo, Fikhu'l-lua, s. 176.
24 3. 4. Tarihsel gereklik Bu gereklik daha ok ada Arap dilcileri tarafndan dikkate alnmaktadr. Bunlarn banda gelen Corc Zeydn, Arapa, Farsa ve Sanskrite'de mterek kullanlan gzel kokulu maddelerden "misk", "amber" ve "karanfil" rneklerini verirken bunlarn Sanskrite asll olduklarn tercih etmekte ve buna gereke olarak ad geen maddelerin anayurtlarnn Hindistan olmasn gstermektedir. 44
44
25
KNC BLM KLASK DNEM ARAP DLN GNMZE ULATIRAN TEMEL KAYNAKLAR VE BU KAYNAKLARA GREN FARSA SZCKLER Aratrmamzn kapsam klasik dnemde Arap diline giren Farsa szcklerle snrldr. Klasik Arap dilini gnmze ulatran nemli kaynak vardr. Bunlar klasik Arap iiri, Kurn ve hadislerdir. Araplarla Arap olmayan kavimler arasnda kurulan ekonomik, sosyal, siyasal, kltrel, dinsel vb. ilikiler sonucunda bu her kaynaa da yabanc szckler girmitir.
1.Klsik Arap iiri Klsik Arap iirinden maksat, chiliye dnemi,slmn ilk dnemi, Emeviler dnemi ve Abbaslerin birinci dneminde icra edilen iirlerdir. Bunlar ierisinde en fazla Farsa szck ierenler chiliye iirleridir. Bu dnemin iirine giren szcklerin byk bir ksm daha sonraki klsik dnem iirlerinde de u veya bu mnasebetle tekrarlanmtr. Burada chiliye kesitini vermek istiyoruz. Szcklerin anlamlarndan sonra yer verdiimiz irleri ve iir bulunuyoruz. kaynaklarn teknik adan ksaltmal olarak veriyoruz. Bunlarn ayrntl bibliyografyalar almamzn sonunda vermi
kaynak 45
ibrik.
Adiy,Dvn,78;
Farsa
oluuyla
ilgili
kaynak 46
45
Farsa
oluuyla
ilgili
26
kaynak 49
ata tapan. Tarafe, Dvn, 206; Farsa oluuyla ilgili kaynak 47 ud aac. mrulkays, Dvn, 60; ardak. A, Dvn, 185; Farsa oluuyla ilgili kaynak 48 Farsa oluuyla ilgili
kaynak 51
deve. d.
kaynak 55
46 47 48
eli.
Farsa oluuyla ilgili kaynak 52 Farsa oluuyla ilgili kaynak 53 Farsa oluuyla ilgili
Cevlk, el-Muarreb, s. 112; r, Mucem, s. 8; Muneccid, el-Mufassal, s. 92. Cevlk, el-Muarreb, s. 148; bn Esr, en-Nihye, I, 47. Muhibb, Kasdus-sebl, I, 209; r, Mucem, s. 12; Muneccid, el-Mufassal, s. 95. Tubya Ans, Tefsru'l-elfzi'd-dahle fi'l-luati'l- Arabiyye me a zikri aslih bi hurfih, Kahire, 1965.
49
Abdurrahim, el-Muarreb, s. 172. Muhibb, Kasdus-sebl, I, 263; Ans, Tefsr, s. 8. Muhibb, Kasdus-sebl, I, 275-276; Muneccid, el-Mufassal, s. 102. r, Mucem, s. 22. Muhibb, Kasdus-sebl, I, 302; r, Mucem, s. 27; Ans, Tefsr, s. 13. Cevlk, el-Muarreb, s. 38; r, Mucem, s. 33; Ans, Tefsr, s. 17.
27
kaynak 56
frn.
Umeyye, Dvn,73;
Farsa
oluuyla
ilgili
kaynak 57
inci.
Alkame,Dvn, 94,
kaynak 58
Farsa
oluuyla
ilgili
kaynak 59
Farsa
oluuyla
ilgili
kaynak 60
sofra.
Farsa
oluuyla
ilgili
kaynak 61
Farsa
oluuyla
ilgili
kaynak 62
ipek.
Farsa
oluuyla
ilgili
ip,yular. A, Dvn, 5;
Cevlk, el-Muarreb, s. 213; Muhibb, Kasdus-sebl, I, 348. Ansye gre bu kelime brncedir. Bk. Ans, Tefsr, s.18.
57 58 59 60 61 62 63
56
r, Mucem, s. 45; Ans, Tefsr, s. 21; Muneccid, el-Mufassal, s. 109. Cevlk, el-Muarreb, s. 237. Muhibb, Kasdus-sebl, I, 466; r, Mucem, s. 57; Ans, Tefsr, s. 25. r, Mucem, s. 58; ans, Tefsr, s. 25; Muneccid, el-Mufassal, s. 113. Cevlk, el-Muarreb, s. 303; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 40; ans, Tefsr, s. 29. Muhibb, a. g. e., II, 43; Muneccid, el-Mufassal, s. 115. Cevlk, el-Muarreb, s. 337; r, Mucem, s. 72; Ans, Tefsr, s. 30.
28
kaynak 64
Farsa
oluuyla
ilgili
kaynak 65
dehliz. Sellme,Dvn,19;
Farsa
oluuyla
ilgili
kaynak 68
komisyoncu. A, Dvn,319; Farsa oluuyla ilgili kaynak 66 toynak. Tarafe, Dvn, 111; Farsa oluuyla ilgili kaynak 67 Farsa oluuyla ilgili
kaynak 69
Farsa
oluuyla
ilgili
kaynak 71
aslan. mrulkays, Dvn, 175;Farsa oluuyla ilgili kaynak 70 ya yem. Evs,Dvn, 41; Farsa oluuyla ilgili
eli.
64 65 66 67
r, Mucem, s. 76; Ans, Tefsr, s. 32; Mneccid, el-Mufassal, s. 119. Cevlk, el-Muarreb, s. 398; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 127. Muhibb, Kasdus-sebl, II, 152.
Cevlk, el-Muarreb, s. 362; Muhammed b. Mekrem b. Manzr, Lisnul-Arab, Beyrut, 1990, IV, 380. Cevlk, el-Muarreb, 414; r, Mucem, s. 100; Ans, Tefsr, s. 41. Cevlk, el-Marreb, s. 444; es-Sn, Kasdus-sebl, II, 265. Abdurrahm, el-Muarreb, s. 473. Muhibb, Kasdus-sebl, II, 339. Cevlk, el-Muarreb, s. 472; Muhibb, a. g. e., II, 349; r, Mucem, s. 122.
68 69 70 71 72
29
kaynak 73
lek.
Farsa
oluuyla
ilgili
kaynak 78
kfur. Adiy,Dvn, 86; bardak. Tarafe,Dvn, 78, kahverengi. Adiy, Dvn, 74; kp. gem. Adiy, Dvn, 67; Zuheyr, Dvn, 22;
Farsa oluuyla ilgili kaynak 74 Farsa oluuyla ilgili kaynak 75 Farsa oluuyla ilgili kaynak 76 Farsa oluuyla ilgili kaynak 77 Farsa oluuyla ilgili
kaynak 79
Farsa
oluuyla
ilgili
kaynak 80
Farsa
oluuyla
ilgili
kaynak 82
73 74 75 76 77 78 79 80 81 82
Abdurrahim, el-Muarreb, s. 527. r, Mucem, s. 136; Abdurrahm, el-Muarreb, s. 544. Muhibb, Kasdus-sebl, II, 381; r, Mucem, s. 131. r, Mucem, s. 137. Cevlk, el-Muarreb, s. 559; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 407. Cevlk, el-Muarreb, s. 564; r, Mucem, s. 141; Abdulazz, et-Tarb, s. 402. Muhibb, Kasdus-sebl, II, 457; Muneccid, el-Mufassal, s. 147. Cevlk, el-Muarreb, s. 573; Muneccid, el-Mufassal, s. 147. Cevlk, el-Muarreb, s. 548; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 467. Muneccid, el-Mufassal, s. 150.
30
mum. mrulkays, Dvn, 115; yastk. mrulkays, 79; at. Zuheyr, Dvn, 9;
Farsa oluuyla ilgili kaynak 83 Farsa oluuyla ilgili kaynak 84 Farsa oluuyla ilgili kaynak 85
2. Kur'n Dil alimleri yabanc szcklerin Kur'an'da yer alp almad hususunda gr ayrlna dmlerdir. Suyt bu konuyu "el-Muhezzeb fima vaka'a fi'l-Kur'ani mine'l-muarreb" adl eserinin nsznde zl bir analize tabi tutmutur. Biz burada daha ok onun analizlerine yer vereceiz. 86 Bata mam afi' (. 204/ ), bn Cerr et-Taber (. 310 / ) Eb Ubeyde Ma'mer b. Musenna (. 210 / )Kad Ebbekir el-Bakllan (404 / ) ve Ebu'l-Hasan Ahmed b. Faris (. 390 / ayetleri delil getirmilerdir: = Anlayasnz diye biz onu Arapa Kur'an olarak indirdik. 87 = Eer biz onu yabanc dilden bir Kur'an klsaydk yle diyeceklerdi: Ayetleri anlalr ekilde aklanmal deil miydi? 88 ) olmak zere ou alimler Kur'an'da yabanc szcklerin bulunmad ynnde gr belirtmi ve u
bn Manzr, Lisnul-Arab, XII, 566; Abdurrahm, el-Muarreb, s. 577; Muneccid, elMufassal, s. 151.
84 85 86
83
Bkz. Suyt, Ebu'l-Fadl Celaluddn Abdurrahman Ebu Bekir, el-Muhezzeb fima vaka'a fi'l-Kur'ani mine'l-muarreb, nr.: Semr Hseyin Haleb, Beyrut, 1987, s. 21-34. Yusuf: 12 / 2. Fussilet: 41 / 44
87 88
31 mam afi Kur'an'da yabanc szck vardr diyenlere sert km, Eb Ubeyde de Kur'an'n sadece Arapa olarak indirildiini sylemi ve Kur'an'da geen ilgili bir kelime iin "bu Nabatce'dir" diyenin byk bir gaf yaptn ifade etmitir. bn Faris de eer Kur'an'da yabanc szcklerin bulunduu kabul edilirse, bunun bu tr kelimelerin karlnn Arap dilinde bulunmad, Dolaysyla Araplarn bunlarn karlklarn kendi dillerinden bulmakta aciz olduklar anlamna geleceini belirtmektedir. bn Cerr ettaber'ye gre Kur'an'daki baz kelimelerin Farsa, Habee, Nabatce veya baka bir dilce olduuna ilikin bn Abbas'a dayandrlan rivayetleri yle yorumlamaktadr: Bu kelimeler Araplarla Arap olmayanlar arasnda mterek kullanlan kelimelerdir. Yani ayn kelimeyi Hem Araplar, hem de Farslar, Habeyler ve dier baz kavimler mterek olarak kullanmlardr. Dier baz alimler ise Kur'an'da yabanc szcklerin bulunduunu kabul etmilerdir. Bunlar redd cephesinin delil getirdikleri ayetlere de farkl alardan bakmlardr. rnein bunlara gre naslki Farsa bir kasidenin iinde bulunan Arapa bir kelime o kasideyi Farsa olmaktan karmyorsa, Kur'an'da birka yabanc kelimenin bulunmas da O'nu "Arapa bir Kur'an" 89 olmaktan karmamaktadr. Kald ki dilciler tarafndan Kur'an'da da geen "brahm" ve benzeri isimlerin gayr- munsarf olmalarnn, dolaysyla kesre ve tenvn almamalarnn iki nedeni olarak 'Alem (zel isim) ve ucmet (yabanc kkenli) gsterilmektedir. Bundan da anlalyor ki bu tr isimler yabanc menelidirler. Bunun yannda Eb Meysere ve Dahhak gibi bilginler Kur'an'da her dnya dilinden kelimelerin bulunduunu sylemilerdir. Suyt ise bu szlere aklk getirmek asndan yle bir yaklamda bulunmaktadr: Kur'an gelmi gemi btn insanlarn ortaya kardklar ilimlere ve her eyle ilgili bilgilere iaret ettii iin onda her dnya diline iaret eden kelimelerin bulunmas kanlmazdr. Dolaysyla
89
Yusuf: 12 / 2
32 deiik dnya dilleri kelimelerinden ho olan ve Araplar arasnda kullanm fazla olan bazlar Kur'an iin seilmitir. Ayrca madem ki Hz. Peygamber btn insanla gnderilmitir, o halde kendisine gnderilen kitapta da her mmetin dilinden kelimelerin yer almas kanlmazdr. Bunlar syleyen Suyt, daha sonra Kur'an'da geen yabanc szckleri alfabetik sraya gre dizmektetir ki, bunlar arasnda Farsa olanlar da bulunmaktadr. Biz burada Farsa olanlarn listesini vereceiz ve Suyt'nin "el-Muhezzeb" adl eserinin dnda bu szcklerin Farsa olduuna ilikin baka baz yazarlarn eserlerine de atfta bulunacaz
90
Farsa oluuyla ilgili kaynak 90 Farsa oluuyla ilgili kaynak 91 Farsa oluuyla ilgili kaynak 92 Farsa oluuyla ilgili kaynak 93 Farsa oluuyla ilgili kaynak 94
91
Akp giden arap kaynandan doldurulmu testiler, ibrikler ve kadehlerle (Vk'a: 56/18) Mecduddn Ebu's-Seadt el-Mubrek b. Muhammed bn Esr, en-Nihye fi arbi'l-hads, nr.: Ahmed Thir ez-Zv- Mahmd Muhammed et-Tanah, Kum, 1347, I, 47; Suyt, elMuhezzeb, s. 38; Ans, Tefsr, s. 3. Bu kelime Kur'n'n u ayetinde gemektedir:
92
= nce ve kaln ipekten yeil elbiseler giyerler (Kehf:18/31)
93
33
94
Farsa oluuyla ilgili kaynak 95 Farsa oluuyla ilgili kaynak 96 Farsa oluuyla ilgili kaynak 97 Farsa oluuyla ilgili kaynak 98 Farsa oluuyla ilgili kaynak 99 Farsa oluuyla ilgili kaynak 100 Farsa oluuyla ilgili kaynak 101
cehennem atei
Cevlk, el-Muarreb, s. 213; Muhibb, Kasdus-sebl, I, 348; Suyt, el-Muhezzeb, s. 50; Kelime u ayette su veya sel anlamnda kullanlmtr:
= Nihayet emrimiz gelip de sular coup ykselmeye balad vakit (Hd: 11/40)
95 96
Suyt, el-Muhezzeb, s. 52. Suyt, el-Muhezzeb, s. 59. Kelime Kur'n'n u ayetinde de gemektedir:
=Onlardan yleleri vardr ki ona bir dinar versen onu sana demez (Al- mrn: 3/75)
97
=Onlara orada karmnda zencefil olan bir kseden iirilir (nsn: 76/17).
98
= Kitap sayfalarn drer gibi g de toplayp drdmz gn (Enbiy: 21/104)
99
100
= Biz zalimler iin kaln duvarlar kendilerini epe evre saran bir ate hazrladk (Kehf: 18/29)
34
Farsa oluuyla ilgili kaynak 102 Farsa oluuyla ilgili kaynak 103 Farsa oluuyla ilgili kaynak 104 Farsa oluuyla ilgili kaynak 105 Farsa oluuyla ilgili kaynak 106 Farsa oluuyla ilgili kaynak 107
3. Hadsler
101 102
Suyt, el-Muhezzeb, s. 75. Suyt, el-Muhezzeb, s. 14. Bu kelimenin getii bir ayette yle deniliyor:
103
olan "akfal" yle gemektedir: Kur'an' dnmyorlar m? Yoksa kalpleri kilitli mi?
104
Suyt, el-Muhezzeb, s. 113; r, Mucem, s. 136; Abdurrahm, el-Muarreb, s. 544. Bu kelime Kur'n'n u ayetinde gemektedir:
= yiler, kafur katlm dolu bir kseden ierler (nsn: 76/5)
105
106
Suyt, el-Muhezzeb, S. 116. Szck u ayette gemektedir: Gne drld zaman (Tekvr: 81 / 1).
107
Cevlk, el-Muarreb, s. 548; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 467; Suyt, el-Muhezzeb, s. 121. Bu kelimenin getii bir ayette yle deniliyor:
= Sonu misk kokusu gibidir; yaranlar bunun iin yarsnlar (Mutaffifn: 83/28)
35
Hadis kaynaklar verilirken Ktb-i Sitte ve Ahmed b. Hanbel'in Msned'i olarak A. J. Wensick ynetimindeki "el-Mu'cemu'l-Mufehres" (stanbul, 1988) adl eser baz alnm; bunlara ilaveten Zemaher'nin "elFik fi arbi'l-hads" (Kum, 1347) ile bn Esr'in "en-Nihye fi arbi'lhads" adl eserlerinden yararlanlmtr. Zira bu iki eserde geen hadislerde yer alan yabanc szcklerin kkenleri yazarlar tarafndan belirtilmitir. imdi de konuyu biraz amaya alalm Hz. Peygamber bir hadisinde ey hendek ahalisi! Cbir sizin iin bir sr(ziyafet) hazrlam; haydi gelin! demitir 108 . Hadiste geen
ve
biimleri de bulunan bu kelimenin yer ald hadisle iligili yaplan yorumlar erevesinde Hazreti Peygamberin Farsa bildiini kaydetmektedir. 111 Hz. Peygamberin kulland yabanc szcklere bakldnda bunlarn nemli bir ksmnn krallarna slma dvet mektuplarn gnderdii halklarn dili olarak Farsa, Habee ve Rumca olduu gze arpmaktadr. Bilindii gibi birer davet mektubuyla Dihyetul-Kelb Rm kral Herakliusa; Amr b. Umeyye Habe kral Necye (asl ad Ashame);
108 109 110
Buhr, cihd: 188. Bk. Cevlk, el-Muarreb, hendek kelimesi iin s. 279; sr kelimesi iin s. 382.
Bk. Mecduddn Ebus-seadt el-Mubrek b. Muhammed b. Esr, en-Nihye fi arbilhads, nr.: Ahmed Thir ez-Zv Mahmd Muhammed et-Tanah, Kum, 1347, I, 74. Bk. Muneccid, el-Mufassal, s. 24.
111
36 Abdullah b. Huzfe ran Kisrs Husrev Pervze; Htb b. Eb Baltaa da Msr Firavnu Mukavksa gnderilmitir. bn Sadn tespitine gre gnderilen elilerin hepsi gnderilmi olduklar memleketlerin dillerini biliyorlard. 112 aatay, Dihyenin Hz. Peygambere d lkelerle ilgili nemli bilgiler vermek konusunda byk yardmlarda bulunduunu ifade etmektedir ki 113 , bu bilgiler arasnda dil ile ilgili olanlar da bulunabilir. Bu bakmdan biz bata ad geen sahbiler olmak zere komu memleketlerin dillerini bilen baz Mslmanlarn Hz. Peygambere bu konuda yardmc olduklar ihtimalini uzak grmyoruz. slmn ilk yllarndan itibaren Fars asll Mslmanlarn arasra ak bir ekilde Farsa konutuklarn syleyen Muneccid, bunlara rnek olarak Selmn- Frisyi gstermekte ve bu ztn Hz. Ebbekirin halife seildii gn duygularn Farsa dile getirdiini kaydetmektedir. 114 Meselenin bir yn de Peygamber-Kurn balamnda dnlebilir. Eski peygamberlerin isimleri de dhil olamak zere Kurnda yabanc szckler olup olmad hususu tartmal ise de, yaygn kanate gre daha nce nzil olan semv kitaplardan her biri belirli bir kavim iin indirilip sadece o kavmin dilini ierirken; Kurn btn kavimlere gnderilmi ve bata Fara, Rmca ve Habee olmak zere iinde birok kavmin dilinden szckler bulunmaktadr. 115 Meseleye bu adan bakldnda Kurnn ilk mfessiri olan ve kendisine ara sra baz yet ve szcklerle ilgili sorular sorulan Hz. Peygamberin bu szcklerin ait olduklar diller hakknda en azndan ihtiya nispetinde bilgi sahibi olmas muhtemeldir. Aada
Muhammed b. Sad, et-Tabaktul-kubr, nr.: hsn Abbs, Beyrut, ts., I, 258. Bk. Neet aatay, Sorularla slm Dini ve slm Tarihi, Ankara, 1997, s. 191. Bk. Muneccid, el-Mufassal, s. 26. Bk. Muhibb, Kasdus-sebl, I, 108.
37 hadislerde geen Farsa szckler ve anlamlar ile getikleri hadis kaynaklar ve Farsa olularyla ilgili kaynaklar verilmitir:
kaynak 116
kurun.
kaynak 117
ipek
kaynak 118
kaynak 119
ipek
kaynak 120
silindir.
kaynak 121
ksa don.
Fik, I, 63.
kaynak 122
Farsa
oluuyla
ilgili
Muneccid, el-Mufassal, s. 91. r, Mucem, s. 6. bn Esr, en-Nihye, I, 45; bn Manzr, Lisnul-Arab, II, 208; r, Mucem, s. 10.
= Satran at ve tavla ile oynayan kii elini bir domuzun kanna batrm gibi olur.
119 120 121 122
bn Esr, en-Nihye, I, 47; Ans, Tefsr, s. 3. Ans, Tefsr, s. 3. r, Mucem, s. 12; Muneccid, el-Mufassal, s. 96. bn Esr, en-Nihye, I, 74; Muhibb, Kasdus-sebl, I, 216.
38
kaynak 123
kaynak 124
kaynak 125
eit
Fik, I, 71.
kaynak 126
pimi.
Nihye, I, 101.
kaynak 127
kuzu.
Tirmiz, kyme: 6.
kaynak 128
Jpiter.
Nihye, I, 113.
kaynak 129
Cevlk, el-Muarreb, s. 208; Muhibb, Kasdus-sebl, I, 239; Ans, Tefsr, s. 8. r, Mucem, s. 23. r, Mucem, s. 16. bn Esr, en-Nihye, I, 101; r, Mucem, s. 17; Muneccid, el-Mufassal, s. 99. Muhibb, Kasdus-sebl, I, 259; Muneccid, el-Mufassal, s. 99. es-Sn, Kasdus-sebl, I, 264; Ans, Tefsr, s. 9. Muneccid, el-Mufassal, s. 101; bn Esr, Nihaye, I, 118. lgili hadis Nihaye'de yle
gemektedir:
=nsanlar frkalara ayrlmadka kyamet kopmaz
39
kaynak 130
zatlcenp
kaynak 131
kuzu.
Fik, I, 104.
kaynak 132
kaynak 133
kalitesiz.
Fik, I, 140.
kaynak 134
hasr.
kaynak 135
kaynak 136
mest.
Nihye, I, 189.
kaynak 137
130 131 132 133 134 135 136 137
tahmin.
Nihye, I, 269.
Muhibb, Kasdus-sebl, I, 270. r, Mucem, s. 21; Ans, Tefsr, s. 11. Abdurrahman, el-Muarreb, s. 175; Muhibb, Kasdus-sebl, I, 304. bn Esr, en-Nihye, I, 166; r, Mucem, s. 29. Cevlk, el-Muarreb, s. 158. Cevlk, el-Muarreb, s. 210; Muneccid, el-Mufassal, s. 104. Muneccid, el-Mufassal, s. 106. Cevlk, el-Muarreb, s. 38; Muhibb, Kasdus-sebl, I, 384; Nihaye'de ilgili hadis yle
gemektedir:
40
kaynak 138
kaynak 139
kubbe.
Nihye, I, 305.
kaynak 140
kaynak 141
mcn.
Nihye, I, 319.
kaynak 142
ceviz.
kaynak 143
uval.
kaynak 144
kavun.
Cevlk, el-Muarreb, s. 248; bn Esr, en-Nihye, I, 282; r, Mucem, s. 42. Nihaye'de Bu kelimenin getii ilgili hadiste yle deniliyor:
138
= Cenabetten ykand zaman glsuyu gibi bir ey ister ve elinin arasna alrd 139 Muneccid, el-Mufassal, s. 109.
140 141
r, Mucem, s. 48. Muhibb, Kasdus-sebl, I, 402; bn Esr, Nihaye, I, 319. Nihaye'de bu kelimenin getii
sz yledir: =Irakl bir adam Abdullah b. mer'e -Allah ondan raz olsun- macun hediye etti.
142 143 144
Cevlk, el-Muarreb, s. 238. Cevlk, el-Muarreb, s. 251. Cevlk, el-Muarreb, s. 287; Muhibb, a. g. e., I, 452; r, Mucem, s. 52.
41
kaynak 145
kaynak 146
kp.
kaynak 147
arap.
Eb Dvud, eribe:6.
kaynak 148
Fik, I, 605.
kaynak 149
el yapm.
Fik, I, 126.
kaynak 150
sekreterya.
bn Hanbel, I, 31.
kaynak 151
ky.
kaynak 152
ss, altn.
r, Mucem, s. 53; Muneccid, el-Mufassal, s. 110. Mneccid, el-Mufassal, s. 111. Muhibb, Kasdus-sebl, II, 6. r, Mucem, s. 66. Muhibb, Kasdus-sebl, II, 28; r, Mucem, s. 64. Cevlk, el-Muarreb, s. 317; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 49; Ans, Tefsr, s. 30. bn Manzr, Lisnul-Arab, X, 116; Ans, Tefsr, s. 30. r, Mucem, s. 76; Muneccid, el-Mufassal, s. 119.
42
kaynak 153
sepet.
kaynak 154
inkrc.
Buhr, murteddn: 2.
kaynak 155
cva.
kaynak 156
sade.
kaynak 157
gecelik.
kaynak 158
kaynak 159
tospaha
kaynak 160
Cevlk, el-Muarreb, s. 43; r, Mucem, s. 80. Muhibb, Kasdus-sebl, II, 97-98; r, Mucem, s. 80-81 r, Mucem, s. 82. Cevlk, el-Muarreb, s. 394; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 107. Cevlk, el-Muarreb, s. 368. bn Esr, en-Nihye, II, 354. lgili hadiste yle deniliyor: = Ebu Hureyre'yi kap oyunu oynarken grdm.
159 160
43
kaynak 161
tezek.
kaynak 162
tabak.
kaynak 163
ziyafet.
kaynak 164
souk.
kaynak 165
tava.
kaynak 166
taze.
kaynak 167
yksek bina.
kaynak 168
Abdurrahm, el-Muarreb, s. 374. r, Mucem, s. 92; Ans, Tefsr, s. 36; Muneccid, el-Mufassal, s. 126. r, Mucem, s. 96; Muneccid, el-Mufassal, s. 127. Cevlk, el-Muarreb, s. 420; r, Mucem, s. 107; Muneccid, el-Mufassal, s. 132. Ans, Tefsr, s. 45. Muneccid, el-Mufassal, s. 134. r, Mucem, s. 111. r, Mucem, s. 113.
44
kaynak 169
asker, ordu.
kaynak 170
arap.
kaynak 171
8 km.
kaynak 172
kl adr.
kaynak 173
ipek.
bn Hanbel, I, 218.
kaynak 174
kk mest.
kaynak 175
vekil, glip.
Cevlk, el-Muarreb, s. 453; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 292. r, Mucem, s. 115. Ans, Tefsr, s. 50; Muneccid, el-Mufassal, s. 138.
Muhibb, a. g. e. , II, 337. Abdurrahme gre Ltincedir. Bk. Abdurrahm, el-Muarreb, s. 485. Abdurrahm, el-Muarreb, s. 523. Muhibb, Kasdus-sebl, II, 356. r, Mucem, s. 130; Ans, Tefsr, s. 59; Muneccid, el-Mufassal, s. 141.
45
kaynak 176
kaynak 177
boyun.
kaynak 178
kaynak 179
pamuk.
Nihye, I, 316.
kaynak 180
kaynak 181
kek.
Tirmiz, menkib: 3.
kaynak 182
alg.
kaynak 183
testi.
bn Hanbel, I, 102.
Mneccid, el-Mufassal, s. 143. Cevlk, el-Muarreb, s. 534; Muneccid, el-Mufassal, s. 144. r, Mucem, s. 133. r, Mucem, s. 133; Ans, Tefsr, s. 62. r, Mucem, s. 134. Muhibb, Kasdus-sebl, II, 400; Ans, Tefsr, s. 63. Muneccid, el-Mufassal, s. 145. Muhibb, Kasdus-sebl, II, 409; r, Mucem, s. 140.
46
kaynak 184
bir bitki.
kaynak 185
geni alan.
Nesa, hayl: 1.
kaynak 186
hakim.
kaynak 187
arap.
kaynak 188
tavla.
kaynak 189
yumuak.
Nihye, V, 39-40.
r, Mucem, s. 142; Ans, Tefsr, s. 67. Cevlk, el-Muarreb, s. 575. Muneccid, el-Mufassal, s. 149. r, Mucem, s. 149. Cevlk, el-Muarreb, s. 605-606. r, Mucem, s. 152.
47
NC BLM
ALFABETK SIRAYA GRE KLASK DNEMDE ARAP DLNE GREN FARSA SZCKLER, ANLAMLARI VE FARSA OLULARIYLA LGL KAYNAKLAR
kaynak 191
kurun. kk havuz
kaynak 193
190 191 192 193
ipek ibrik.
Muneccid, el-Mufassal, s. 91. Hafac, ifa, s. 16. Hafac, ifa, s. 13; r, Mucem, s. 6. Cevlk, el-Muarreb, s. 120; Muhibb, Kasdus-sebl, I,149. Bu iki eserde geen bir iirinde Adiy b. Zeyd yle diyor:
48
kaynak 194
kemer tokas
Kaynak 195
iirme/reviyye
kaynak 196
krmz boya.
kaynak 197
ata tapan.
Farsa oluuyla ilgili kaynak 198 Farsa oluuyla ilgili kaynak 199 Farsa oluuya ilgili kaynak 200
Bir gn sabah kahvalts arab istedi, Bir cariye elinde bir ibrikle geldi. Bu kelimenin oulu olan "ebrk" u ayette gemektedir:
Akp giden arap kaynandan doldurulmu testiler, ibrikler ve kadehlerle (Vk'a: 56/18)
194 195 196 197 198 199
Cevlk, el-Muarreb, s. 124 Hafac, ifa, s. 34 Cevlk, el-Muarreb, s. 112; r, Mucem, s. 8; Muneccid, el-Mufassal, s. 92. Hafac, ifa, s. 16; Fik, I, 31; Cevlk, el-Muarreb, s. 148; bn Esr, en-Nihye, I, 47. bn Esr, en-Nihye, I, 45, 47; bn Manzr, Lisnul-Arab, II, 208; r, Mucem, s. 10. bn Esr, en-Nihye, I, 47; Suyt, el-Muhezzeb, s. 38; Ans, Tefsr, s. 3. Bu kelime
Kur'n'n u ayetinde gemektedir: = nce ve kaln ipekten yeil elbiseler giyerler (Kehf:18/31)
200
Ans, Tefsr, s. 3.
49
kaynak 202
kaynak 203
kaynak 204
Zhre
kaynak 206
kaynak 208
kaynak 209
201 202 203 204 205 206 207 208 209
doan kuu
Cevlk, el-Muarreb, s. 131. Cevlik, el-Muarreb, s. 124. Hafac, ifa, s. 20 Hafac, ifa, s. 21. Zemaher, Fel-Fik, I, 63; r, Mucem, s. 12; Muneccid, el-Mufassal, s. 96. Muhibb, Kasdus-sebl, I, 216. Fik, I, 460-461; Ans, Tefsr, s. 5; el-Muneccid, el-Mufassal, s. 98. Cevlk, el-Muarreb, s. 208 Cevlk, el-Muarreb, s. 182.
50
kaynak 211
kaynak 212
ba
Farsa
oluuyla
ilgili
kaynak 213
esans iesi
kaynak 215
eit kaplan
kaynak 216
pimi.
kaynak 217
ans, talih
kaynak 218
210 211 212 213 214 215 216 217 218
deve.
r, Mucem, s. 23. Cevlk, el-Muarreb, s. 211 Hafac, ifa, s. 49. Cevlk, el-Muarreb, s. 163. r, Mucem, s. 16. Cevlk, el-Muarreb, s. 178. bn Esr, en-Nihye, I, 101; r, Mucem, s. 17; Muneccid, el-Mufassal, s. 99. Cevlk, el-Muarreb, s. 171 Nihye, I, 101; Abdurrahim, el-Muarreb, s. 172.
51
kaynak 221
Farsa oluuyla ilgili kaynak 219 Farsa oluuyla ilgili kaynak 220 Farsa oluuyla ilgili
kaynak 223
kaynak 224
esir(lik)
kaynak 226
kaynak 227
bir kap tr
Farsa
oluuyla
ilgili
219 220 221 222 223 224 225 226 227 228
zatlcenp
Cevlk, el-Muarreb, s. 212 Muhibb, Kasdus-sebl, I, 259; Muneccid, el-Mufassal, s. 99. bn Esr, en-Nihaye, I, 112; Muhibb, Kasdus-sebl, I, 263; Ans, Tefsr, s. 8. es-Sn, Kasdus-sebl, I, 264; Ans, Tefsr, s. 9. Cevlk, el-Muarreb, s. 209 Cevlk, el-Muarreb, s. 159 Muneccid, el-Mufassal, s. 101. Cevlk, el-Muarreb, s. 169 Cevlk, el-Muarreb, s. 189. Muhibb, Kasdus-sebl, I, 270.
52
kaynak 229
kuzu
kaynak 230
uurlu gebelik
kaynak 231
elbise
kaynak 232
eli.
kaynak 233
koruma
Farsa
oluuyla
ilgili
kaynak 234
bostan.
kaynak 235
batl, bo
kaynak 236
krmz boya
Hafac, ifa, s. 40; Cevlk, el-Muarreb, s. 157 Hafac, ifa, s. 55. Cevlk, el-Muarreb, s. 170. Hafac, ifa, s. 45; Muhibb, Kasdus-sebl, I, 275-276; Muneccid, el-Mufassal, s. 102. Cevlk, el-Muarreb, s. 186. Hafac, ifa, s. 40; r, Mucem, s. 22. Cevlk, el-Muarreb, s. 160 Cevlk, el-Muarreb, s. 176.
53
kaynak 237
cppe
kaynak 238
sancak.
kaynak 239
mal ok olan
kaynak 240
mermi, fndk.
kaynak 241
meneke
kaynak 242
Merih
kaynak 243
kalitesiz.
kaynak 244
krmz renk
237 238
Cevlk, el-Muarreb, s. 157 Nihye, I, 157; Muhibb, Kasdus-sebl, I, 302; r, Mucem, s. 27; Ans, Tefsr, s. 13. Hafac, ifa, s. 55. Abdurrahman, el-Muarreb, s. 175; Muhibb, Kasdus-sebl, I, 304. Cevlk, el-Muarreb, s. 204. Hafac, ifa, s. 55; Cevlk, el-Muarreb, s. 169. bn Esr, en-Nihye, I, 166; r, Mucem, s. 29. Cevlk, el-Muarreb, s. 168
54
kaynak 245
hasr.
kaynak 246
Bari
kaynak 247
gemi
kaynak 248
piyon, piyade.
kaynak 249
kilise
kaynak 250
hastane
kaynak 251
ksa don.
Cevlk, el-Muarreb, s. 158. Hafac, ifa, s. 39. Cevlk, el-Muarreb, s. 167. Muallakt airlerinden Tarafe'nin bir iirinde u msra geiyor:
Dicle nehrinde ykselen bir geminin sakinleri gibi
248 249
Cevlk, el-Muarreb, s. 210; Muneccid, el-Mufassal, s. 104. Suyt, el-muhezzeb, s. 48. Kelimenin getii ilgili ayet udur:
250 251
A, Dvn, 191; Buhr, salt: 9; Cevlk, el-Muarreb, s. 38; r, Mucem, s. 33; Ans, Tefsr, s. 17.
55
kaynak 252
giysi
Farsa
oluuyla
ilgili
kaynak 254
mest. frn, su
kaynak 255
ok
kaynak 256
eski elbise
kaynak 257
tahmin.
Farsa oluuyla ilgili kaynak 258 Farsa oluuyla ilgili kaynak 259
Cevlk, el-Muarreb, s. 213; Muhibb, Kasdus-sebl, I, 348; Suyt, el-Muhezzeb, s. 50; (Ansye gre bu kelime brncedir: Bk. Ans, Tefsr, s.18). Kelime u ayette su veya sel anlamnda kullanlmtr:
= Nihayet emrimiz gelip de sular coup ykselmeye balad vakit (Hd: 11/40)
255 256 257 258 259
Cevlk, el-Muarreb, s. 218 Hafac, ifa, s. 68. Cevlk, el-Muarreb, s. 38; Muhibb, Kasdus-sebl, I, 384. Cevlk, el-Muarreb, s. 248; bn Esr, en-Nihye, I, 282; r, Mucem, s. 42. Muneccid, el-Mufassal, s. 109.
56
kaynak 260
kaynak 265
Farsa oluuyla ilgili kaynak 261 Farsa oluuyla ilgili kaynak 262 Farsa oluuyla ilgili kaynak 263 Farsa oluuyla ilgili kaynak 264 Farsa oluuyla ilgili
kaynak 266
cehennem
kaynak 267
cevher.
260 261 262 263 264 265 266 267 268 269
Farsa oluuyla ilgili kaynak 268 Farsa oluuyla ilgili kaynak 269
Hafac, ifa, s. 77. r, Mucem, s. 48. Muhibb, Kasdus-sebl, I, 402. Cevlk, el-Muarreb, s. 238. Cevlk, el-Muarreb, s. 251. r, Mucem, s. 45; Ans, Tefsr, s. 21; Muneccid, el-Mufassal, s. 109. Suyt, el-Muhezzeb, s. 52. Cevlk, el-Muarreb, s. 237. Cevlk, el-Muarreb, s. 287; Muhibb, a. g. e., I, 452; r, Mucem, s. 52. r, Mucem, s. 53; Muneccid, el-Mufassal, s. 110.
57
kaynak 271
kp. hendek.
kaynak 272
sofra.
kaynak 274
kaynak 275
dikim
kaynak 276
yalan
kaynak 278
el yapm. koridor
Mneccid, el-Mufassal, s. 111. Muhibb, Kasdus-sebl, I, 466; r, Mucem, s. 57; Ans, Tefsr, s. 25. r, Mucem, s. 58; ans, Tefsr, s. 25; Muneccid, el-Mufassal, s. 113. Muhibb, Kasdus-sebl, II, 6. r, Mucem, s. 66. Hafac, ifa, s. 98. Hafac, ifa, s. 104. Muhibb, Kasdus-sebl, II, 28; r, Mucem, s. 64. Hafac, ifa, s. 99.
58
kaynak 279
sekreterya.
kaynak 280
ky reisi.
kaynak 281
altn para
kaynak 283
kaynak 285
ky. ip,yular.
279 280
Cevlk, el-Muarreb, s. 317; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 49; Ans, Tefsr, s. 30.
Hafac, ifa, s. 99; Cevlk, el-Muarreb, s. 303; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 40; ans, Tefsr, s. 29.
281
=Onlardan yleleri vardr ki ona bir dinar versen onu sana demez (Al- mrn: 3/75)
282 283
Muhibb, a. g. e., II, 43; Muneccid, el-Mufassal, s. 115. Hafac, ifa, s. 108. Eb Nuvs bir iirinde yle diyor (bk. Hafac, ayn yer):
Bana iki ver, zira bugnmz Ram gndr Ram'n teki gnlere bir stnl vardr.
284 285
bn Manzr, Lisnul-Arab, X, 116; Ans, Tefsr, s. 30. Cevlk, el-Muarreb, s. 337; r, Mucem, s. 72; Ans, Tefsr, s. 30.
59
kaynak 286
zmrt.
ilgili kaynak 287
ss, altn.
Farsa oluuyla
kaynak 288
zehirli madde
kaynak 289
altn suyu
kaynak 290
sepet.
kaynak 291
zencefil
Farsa
oluuyla
ilgili
kaynak 292
inkrc.
kaynak 293
286 287 288 289 290 291
cva.
r, Mucem, s. 76; Ans, Tefsr, s. 32; Muneccid, el-Mufassal, s. 119. r, Mucem, s. 76; Muneccid, el-Mufassal, s. 119. Hafac, ifa, s. 114. Hafac, ifa, s. 106. Cevlk, el-Muarreb, s. 43; r, Mucem, s. 80. Suyt, el-Muhezzeb, s. 66. Bu kelime u ayette gemektedir:
=Onlara orada karmnda zencefil olan bir kseden iirilir (nsn: 76/17).
292 293
Hafac, ifa, s. 113; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 97-98; r, Mucem, s. 80-81. r, Mucem, s. 82.
60
kaynak 294
inaata gerilen ip
kaynak 295
at
kaynak 296
sade.
kaynak 297
gecelik.
kaynak 298
sayfa
kaynak 299
piirilmi ta
kaynak 300
kap oyunu
294 295 296 297 298
kaln duvar,dehliz.
Hafac, ifa, s. 114. Hafac, ifa, s. 122. Cevlk, el-Muarreb, s. 394; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 107. Cevlk, el-Muarreb, s. 368. Suyt, el-Muhezzeb, s. 67. Kelime u ayette gemektedir:
= Kitap sayfalarn drer gibi g de toplayp drdmz gn (Enbiy: 21/104)
299
300
61
kaynak 304
Farsa oluuyla ilgili kaynak 302 Farsa oluuyla ilgili kaynak 303 Farsa oluuyla ilgili
kaynak 307
tabak. ekerlik
Farsa oluuyla ilgili kaynak 305 Farsa oluuyla ilgili kaynak 306
tospaa
kaynak 308
ziyafet.
301
komisyoncu. toynak.
Farsa oluuyla ilgili kaynak 309 Farsa oluuyla ilgili kaynak 310
Cevlk, el-Muarreb, s. 398; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 127; Suyt, el-Muhezzeb, s. 71. Bu kelime Kur'n'n u ayetinde de geer:
= Biz zalimler iin kaln duvarlar kendilerini epe evre saran bir ate hazrladk (Kehf: 18/29)
302 303 304 305 306 307 308 309
Abdurrahm, el-Muarreb, s. 374. Hafac, ifa, s. 127. Suyt, el-Muhezzeb, s. 75. r, Mucem, s. 92; Ans, Tefsr, s. 36; Muneccid, el-Mufassal, s. 126. Hafac, ifa, s. 128. Muhibb, a. g. e. , II, 144-145. Hafac, ifa, s. 120; r, Mucem, s. 96; Muneccid, el-Mufassal, s. 127. Muhibb, Kasdus-sebl, II, 152.
62
kaynak 311
ince ipek
kaynak 314
Farsa oluuyla ilgili kaynak 312 Farsa oluuyla ilgili kaynak 313 Farsa oluuyla ilgili
kaynak 319
310
tava.
Farsa oluuyla ilgili kaynak 316 Farsa oluuyla ilgili kaynak 317 Farsa oluuyla ilgili kaynak 318 Farsa oluuyla ilgili
bn Esr, Nihye, II, 406; Cevlk, el-Muarreb, s. 362; bn Manzr, Lisnul-Arab, IV, 380. Suyt, el-Muhezzeb, s. 14. Bu kelimenin getii bir ayette yle deniliyor:
311
312 313 314 315 316 317 318 319
Cevlk, el-Muarreb, 414; r, Mucem, s. 100; Ans, Tefsr, s. 41. Hafac, ifa, s. 130. Cevlk, el-Muarreb, s. 420; r, Mucem, s. 107; Muneccid, el-Mufassal, s. 132. Ans, Tefsr, s. 45. Muneccid, el-Mufassal, s. 134. r, Mucem, s. 111. r, Mucem, s. 113. Cevlk, el-Marreb, s. 444; es-Sn, Kasdus-sebl, II, 265.
63
kaynak 320
asker, ordu.
kaynak 322
arap. aslan.
kaynak 326
Farsa oluuyla ilgili kaynak 323 Farsa oluuyla ilgili kaynak 324 Farsa oluuyla ilgili kaynak 325 Farsa oluuyla ilgili
kaynak 327
ipek.
kaynak 328
kk mest.
320 321 322 323 324
vekil, glip.
Cevlk, el-Muarreb, s. 453; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 292. r, Mucem, s. 115. bn Esr, Nihye, III,429; Abdurrahm, el-Muarreb, s. 473. Ans, Tefsr, s. 50; Muneccid, el-Mufassal, s. 138.
Muhibb, a. g. e. , II, 337. Abdurrahme gre Ltincedir. Bk. Abdurrahm, el-Muarreb, s. 485. bn Esr, Nihye, III, 451; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 339. Cevlk, el-Muarreb, s. 472; Muhibb, a. g. e., II, 349; r, Mucem, s. 122. Abdurrahm, el-Muarreb, s. 523. Muhibb, Kasdus-sebl, II, 356.
64
kaynak 330
lek.
kaynak 331
kfur.
kaynak 332
bardak.
r, Mucem, s. 130; Ans, Tefsr, s. 59; Muneccid, el-Mufassal, s. 141. Abdurrahim, el-Muarreb, s. 527.
Suyt, el-Muhezzeb, s. 113; r, Mucem, s. 136; Abdurrahm, el-Muarreb, s. 544. Bu kelime Kur'n'n u ayetinde gemektedir:
= yiler, kafur katlm dolu bir kseden ierler (nsn: 76/5)
332
65
kaynak 339
pamuklu elbise. boyun. kazma, kral tc. pamuk. turna kuu. kek. kahverengi.
Farsa oluuyla ilgili kaynak 333 Farsa oluuyla ilgili kaynak 334 Farsa oluuyla ilgili kaynak 335 Farsa oluuyla ilgili kaynak 336 Farsa oluuyla ilgili kaynak 337 Farsa oluuyla ilgili kaynak 338 Farsa oluuyla ilgili
kaynak 340
hazine
kaynak 342
alg. kp.
333 334 335 336 337 338 339 340 341 342
Mneccid, el-Mufassal, s. 143. Cevlk, el-Muarreb, s. 534; Muneccid, el-Mufassal, s. 144. r, Mucem, s. 133. r, Mucem, s. 133; Ans, Tefsr, s. 62. r, Mucem, s. 134. Hafac, ifa, s. 193; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 400; Ans, Tefsr, s. 63. r, Mucem, s. 137. Suyt, el-Muhezzeb, s. 116. Muneccid, el-Mufassal, s. 145. Cevlk, el-Muarreb, s. 559; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 407.
66
kaynak 344
testi. gem.
kaynak 345
bir bitki.
kaynak 346
geni alan.
kaynak 348
hakim. mum
kaynak 351
Farsa oluuyla ilgili kaynak 349 Farsa oluuyla ilgili kaynak 350 Farsa oluuyla ilgili
343 344
bn Esr, Nihye, IV, 234; Cevlk, el-Muarreb, s. 564; r, Mucem, s. 141; Abdulazz, et-Tarb, s. 402. r, Mucem, s. 142; Ans, Tefsr, s. 67. Cevlk, el-Muarreb, s. 575. Muneccid, el-Mufassal, s. 149. Hafac, ifa, s. 202. r, Mucem, s. 149. Muhibb, Kasdus-sebl, II, 457; Muneccid, el-Mufassal, s. 147. Cevlk, el-Muarreb, s. 573; Muneccid, el-Mufassal, s. 147.
67
kaynak 352
misk.
kaynak 353
mest.
kaynak 354
mum.
kaynak 355
tavla.
kaynak 356
yumuak.
kaynak 357
nesrin iei
kaynak 358
yastk.
352
Hafac, ifa, s. 225; Cevlk, el-Muarreb, s. 548; Muhibb, Kasdus-sebl, II, 467; Suyt, el-Muhezzeb, s. 121. Bu kelimenin getii bir ayette yle deniliyor:
353 354
= Sonu misk kokusu gibidir; yaranlar bunun iin yarsnlar (Mutaffifn: 83/28) Muneccid, el-Mufassal, s. 150.
bn Esr, Nihye, IV, 373; bn Manzr, Lisnul-Arab, XII, 566; Abdurrahm, elMuarreb, s. 577; Muneccid, el-Mufassal, s. 151. Cevlk, el-Muarreb, s. 605-606. r, Mucem, s. 152. Hafac, ifa, s. 228. r, Mucem, s. 154.
68
kaynak 359
at.
kaynak 360
nilfer iei
kaynak 361
bilezik
kaynak 362
yakut
94; Abdulazz, et-Tarb, s. 406. Hafac, ifa, s. 233. Hafac, ifa, s. 244. Suyt, el-Muhezzeb, s. 137. Bu kelime Kur'n'n u ayetinde gemektedir:
= Onlar yakut ve mercan gibidirler (Rahmn: 55/58)
69
SONU Hemen hemen btn dnya dillerinin szdaarcklarn oluturan szckler yerli ve yabanc olmak zere ikiye ayrlr. Bir dilin kendisine ait olan ve kkeni o dilde bulunup baka bir dilden alnmayan szckler yerli; toplumlar arasnda meydana gelen eitli etkileimlere bal olarak bir dilin szvarlna baka bir dilden giren szckler de yabanc olarak kabul edilir. Yabanc szckler, Arap dilcileri tarafndan ounlukla dahl veya muarreb olarak adlandrlr. Bir dile yabanc bir dilden szck girmesinin eitli nedenleri vardr. Konumuz olan Farsa asndan bu nedenleri yle sralayabiliriz: 1) Asker nedenler 2) Siyas nedenler 3) Meden nedenler 4) Sosyal nedenler 5) Kltrel nedenler 6) Ekonomik nedenler Gerek ilk filolojik almalar olarak kabul edilen "arbu'l-Kur'n" ve "arbu'l-Hads" yazarlar, gerekse bata nl dil limi Sbeveyh (. 180
70 / 796) olmak zere erken dnem Arap dilcileri bu tr szckleri inceleme konusu yapmlardr. Klasik dnemde Arap diline "muarreb" veya "dahl" szckler arasnda Farsa kkenli olanlar nemli bir oran tekil etmektedirler. Buna ramen bildiimiz kadaryla lkemizde bu szcklerle ilgili mstakil bir alma yaplmamtr. Bu boluu doldurmaya katkda bulunmak iin bu tezi hazrlam bulunuyoruz. Konuyla ilgili gzlem ve deerlendirmelerimizi yle zetleyebiliriz: 1) Arap diline giren dahl ve muarreb szckler arasnda en byk oran Farsa oluturmaktadr. 2) Araplar Farsa szcklerden bir ksmn hi deitirmeden; byk bir ksmn ise deitirerek Arapalatrmlardr. yle ki; a) Arap alfabesinde bulunmayan harfleri tamayan ve Arap dilindeki vezinlerden birine uyan szckler ounlukla deitirilmemi, az bir ksm deitirilmitir. b) Arap alfabesinde bulunmayan harfler tayan Farsa szcklerdeki bu harfler mahre itibariyle uygun Arap harfleriyle deitirilmitir. Arap dilindeki vezinlere uymayanlarda ise harf eklenmesi veya harf drlmesi gibi yollarla bir takm deiiklikler yaplarak uyum salanmtr.
71
BBLYOGRAFYA ABDULAZZ, Muhammed Hasan, et-Ta rb fi'l-kadm ve'l-hads, Kahire, 1990. ADY B. ZEYD, Dvanu Adiy b. Zeyd, nr.: Muhammed Cebbr el-Muaybid, Badat, 1965. ALKAMETU'L-FAHL Dvanu Alkameti'l-Fahl, erhn: A'lem e-entemr, Halep, 1969. ANS, Tuby, Tefsru'l-elfzi'd-dahle fi'l-luati'l- Arabiyye aslih bi hurfih, Kahire, 1965. ANTRE B. EDDD, Dvan, Beyrut, 1893. A', Meymn b. Kays, Dvanu A', nr.: Muhammed Hseyin, Kahire, 1950. BR B. EBU HZM, Dvanu Bir b. Ebu Hzim, nr.: zzet Hasan, Dimek, 1960. BOBO, Mes d, F Fkhi'l-lua'l-Arabiyye, Dimek, 1995. CHIZ, Eb Osmn Amr b. Bahr, me a zikri
72 el-Beyn ve't-tebyn, nr.: Hasan es-Sendb, Beyrut, 1993. _____, Kitbu'l-hayevn, nr.: Abdusselm Muhammed Hrn, Beyrut, 1950. AATAY, Neet, Sorularla slm Dini ve slm Tarihi, Ankara, 1977 CEVALK, Eb Mansr Mevhb b. Ahmed, el-Mu'arreb, nr.: F. Abdurrahm EVS B. HACER, Dvanu Evs b. Hacer, nr.: Muhammed Yusuf necm, Beyrut, 1960. HAFC, ihbuddn Ahmed b. Muhammed, ifu'l-all fma f kelmi'l- Arab mine'd-dahl, Kahire, 1922; Beyrut, ts. HASAN, brahm Hasan, Tarhu'l-slm, Beyrut, 1991. BN CNN, Ebu'l-Feth Osmn, el-Hasis, nr.: Abdulhamd Hindv, Beyrut, 2001. BN DUREYD, Eb Bekr Muhammed b. Hasan, Cemheretu'l-lua, Haydarbd, 1344. BN ESR, Necmuddn Ebu's-Sedat el-Mubarek b. Muhammed, en-Nihye fi arbi'l-hads, nr.: Tahir ez-Zv, Mahmd Muhammed et-Tanah, Kum, 1347. BN HM, Abdulmelik, es-Sretu'n-nebeviyye, nr.: Mustaf es-Sak ve dr., Kahire, 1936. BN KUTEYBE, Eb Muhammed Abdullah b. Muslim, Edebu'l-ktib, nr.: Al F r, Beyrut, 1988; Beyrut, 1967. BN MANZR, Muhammed b. Mekrem, Lisnu'l-Arab, Beyrut, 1990.
73 BN NEDM, Muhammed b. shk, el-Fihrist, nr.: brhm, Ramazn, Beyrut, 1994. BN SA'D, Muhammed, et-Tabaktu'l-Kubr, nr.: hsn Abbs, Beyrut, ts. MRULKAYS, Hunduc s. Hucr, Dvn, nr.: Hasan es-Sendb, Kahire, ts.; Dvanu mrii'l-Kays, nr.:Muhammed Ebu'l-Fadl brahm, bask yeri yok, 1974. SFAHAN, Ebu'l-Ferec, el-En, Beyrut, 1992. VADULLAH, Ebu'l-Fadl, Mekke fi asri makable'l-slm, Riyad, 1981. JESPERSEN, Otto, Language: its Nature, Development and Origin, London, 1954. LAKT B. YA'MER, Dvanu Lakt b. Ya'mer, nr.: Hall brahm, Badak, 1970. LEBD B. Reba, Dvn, nr.: hsn Abbs, Kuveyt, 1962, MUHBB, Muhammed el-Emn, Kasdu's-sebl fima fi'l-luati'l-Arabiyye mine'd-dahl, nr.: Osman Mahmd es-Sn, Riyad, 1994. MUNECCD, Salhuddn, el-Mufassal fi'l-elfzi'l-Frisiyyeti'l-mu'arrebe, Beyrut, 1975. MUSAKKAB EL-Abd, i'ru Musakkab el-Abd, nr.: Muhammed Al Yasn, Badat, 1956. NABA, Ziyd b. Muviye, Dvanu'n-Nabia, nr.: Muhammed Thir b. Ar, Tun9us, 1976. SE LB, Eb Mansr Abdulmelik b. Muhammed, Fikhu'l-lua ve esrru'l- Arabiyye, nr.: Ysn el-Eyyb, Beyrut, 1999.
74
SELLME B. CENDEL, Dvanu Sellme b. Cendel, nr.: Luis eyho, Beyrut, 1910. SBEVEYH, Eb Bir Amr b. Osmn, el-Kitb, nr.: Abdusselm Muhammed Hrn, Beyrut, 1966. SN, Osman Mahmd, Kasdu's-sebl fima fi'l-luati'l-Arabiyye mine'd-dahl, Riyad, 1994. SUYT, Celluddn Abdurrahman. El-Muhezzeb fima vaka'a fi'l-Kur'n mine'l-muarreb, Beyrut, 1988. ---------el-Muzhir f ulmil-lua ve env iha,bask yeri ve tarihi yok, (Dru ihyil-ktbil-Arabiyye). R, Eddey (veya Edd), Mu cemu'l-elfzi'l-Frisiyyeti'l-mu arrebe, Beyrut, 1990. TARAFE B. EL-ABD, Dvanu Tarafe b. el-Abd, nr.: Al el-Cund, Kahire, 1958. UMEYYE B. EBU'S-SALT, Dvanu Umeyye b. Ebu's-Salt, nr.: Ber Yemmut, Beyrut, ts. YAVUZ, Mehmet, "Mu arreb Kelimelere Dair Yazlan Eserler Szlkler", Nsha, yl:1, say:2, Ankara,2001. _____, "Yabanc Kelimenin Arapa'da Kullanl ve Tannmasndaki ller", Nsha, yl:1, say: 2, Ankara, 2001. YILDIRIM, Kadri, "Klasik Dnemde Arap Diline Giren Yabanc Szckler Hadisler Balamnda Bir rnek-", Din Aratrmalar, Cilt: 5, say: 14, Eyll-Aralk Ankara 2002. ------------, Szckbilim, Diyarbakr, 2003.
75 ZEMAHER, Ebu'l-Ksm Crullah Mahmd b. mer, el-Fik fi abbi'lhads, Kahire, 1971. ZEYDN, Corc, Trhu'l-luati'l- Arabiyye, Msr, 1904. ZRKL, Hayruddn, el-A'lm, Beyrut, 1995. ZUBYN, Nbia, Dvn, nr.: kr Faysal, Beyrut, 1968, ZUHEYR B. EB SULM Dvn, Msr, 1944.