You are on page 1of 427

MATERÝALLAR

Çaõ ÖyrŠtim ÝþlŠtmŠlŠri AZéRBAYCAN YAZIÇILAR TÜRKÝYE YAZARLAR TÜRKSOY - TÜRK KÜLTÜR VE
QAFQAZ UNÝVERSÝTETÝ BÝRLÝYÝ BÝRLÝÐÝ SANATLARI ORTAK YÖNETÝMÝ

Platin Sponsor

BANK ASYA
ASYA KATILIM BANKASI A.Þ.

Qızıl Sponsorlar

TEXNÝKABANK KAYNAK KÜLTÜR AZERSUN HOLDÝNQ


YAYIN GRUBU

MATERÝALLAR
Qafqaz Universiteti
2-ci kitab Bakı, 13-15 noyabr 2008
2-ci kitab
www.qafqaz.edu.az
MATERÝALLAR
II KÝTAB

Bakı, 13-15 noyabr 2008


MATERÝALLAR
II KÝTAB

KONQRESİN HƏMSƏDRLƏRİ
Prof. Dr. Ahmet Saniç Anar İbrahim Ülvi Yavuz Düsen KASEİNOV
Qafqaz Universitetinin Azərbaycan Yazıçılar Türkiye Yazarlar Birliği TÜRKSOY – Türk Kültür ve
rektoru Birliyinin sədri Yönetim Kurulu Sanatları Ortak Yönetimi
Genel Başkanı Genel Müdürü

KONQRESİN TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ


Prof. Dr.Ömer OKUMUŞ Dr. Kənan BƏŞİROV Qafar OCAQLI
Prof. Dr. Akif HÜSEYNLİ Dr. İslam HÜSEYNOV Kəmalə YILMAZ
Prof. Dr. Cihan OKUYUCU Serap MAGİLL Zabitə TEYMURLU
Dos. Məmmədəli BABAŞLI Pərvanə BAYRAM Firuzə ERGUVAN
Dr. Erdal KARAMAN Seyran QAYIBOV Mənsurə KAZIMLI
Dr. Ömer BAYRAM Bayram GÜNDOĞDU İsa ÖZKAN
Dr. Ahmet ÖKSÜZ Səriyyə GÜNDOĞDU Seyfi AĞIREL
Dr. Ahmet KÖMÜRCÜ Setter DURMAZ Şeyda SÜLEYMANOVA
Dr. Saim ARI Nilay TATARİ Yazıçı Mustafa OĞUZ
Dr. Muharrem KAPLAN İbrahim KURT Şair Qəşəm NƏCƏFZADƏ
Dr. Nərminə ƏLİYEVA Ali BEREKET Naşir Meryem AKBAL
Dr. Alexsandr MAGİLL Dursun ÇALIŞKAN
Dr. Ətrabə GÜL Səbuhi BAYRAMOV

KONQRESİN ELMİ HEYƏTİ


Akademik Bəkir NƏBİYEV Prof. Musa DUMAN Dos. İbrahim KIBRIS
Akademik Nizami CƏFƏROV Prof. Fatih ANDI Dos. M. Muhsin KALKIŞIM
Az. Yaz. Birliyi sədri Anar Prof. Gürer GÜLSEVİN Dos. Rıdvan CANIM
Prof. Ömer OKUMUŞ Prof. Mehmet KARA Dos. Erdoğan BOZ
Prof. Akif HÜSEYNLİ Prof. Zahid QARALOV Dos. Hüseyin ÖZCAN
Prof. Əjdər AĞAYEV Prof. Rəfael HÜSEYNOV Dos. Alim KAHRAMAN
Prof. Mustafa ÖZKAN Prof. Qara NAMAZOV Dr. Erdal KARAMAN
Prof. İbrahim CANAN Prof. Şahin XƏLİLLİ Dr. Ömer BAYRAM
Prof. Yavuz AKPINAR Prof. Danday İSKAKAL Dr. Kənan BƏŞİROV
Prof. Nazan BEKİROĞLU Prof. Tölegen TEBEGENOV Dr. Muharrem KAPLAN
Prof. Emine GÜRSOY-NASKALİ Prof. Qadir Əli KONKOBAYEV Dr. Reşit HAYLAMAZ
Prof. Cihan OKUYUCU Prof. Tayupolot SADEKOV Qırğ. Yaz. Bir. Səd.
Prof. Ali Fuat BİLKAN Dos. Oğuz KARAKARTAL Sultan OMURALIYEV
Prof. Muhammet YELTEN Dos. Məmmədəli BABAŞLI Şair Gökhan AKÇİÇEK

KONQRESİN KATİBLİYİ
Dr. Erdal KARAMAN, Dr. Nərminə ƏLİYEVA, Dr. Kənan BƏŞİROV

EDİTÖR
Dr. Muharrem KAPLAN

DİZAYN
Sahib KAZIMOV

Kitab, Qafqaz Universiteti Dizayn və Nəşriyyat İşləri Şöbəsində yığılaraq çapa hazırlanmışdır.
Copyright © Qafqaz University
Baku - 2008
TÜRK XALQLARI éDéBÌYYATI (II):
BEYNéLXALQ UÅAQ éDéBÌYYATI KONQRESÌ

YEKUN BƏYANATI
  
 
KONQRES YEKUN BƏYANATI 
 
Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresinin  
Hörmətli İştirakçıları, 
 
Bu gün üç günlük bir elm bayramını, fikir və sənət ziyafətini başa çatdırdıq. İndi sizin əsəriniz olan bu üç 
gözəl günü müzakirə etmək üçün qarşınızdayıq.  
Böyük  bir  məmnuniyyətlə  ifadə  etməliyik  ki,  konfransımızda  gözlədiyimizdən  daha  çox  məruzəçi  iştirak 
etdi. Bu münasibətlə də bizi şərəfləndirən bütün iştirakçılara: 
‐  8 fərqli ölkənin 58 universitetindən təşrif buyuran siz möhtərəm elm xadimlərinə, 
‐  Hörmətli yazıçılarımıza və nəşriyyatçılarımıza, 
‐  İştiraklarıyla  bu  məclisə  eyni  zamanda  bir  sənət  və  fikir  ziyafəti  çeşnisi  verən  Azərbaycan  və  Türkiyə 
Yazarlar Birliyi ilə Türksoya, 
‐  Təşviq  və  himayələri  ilə  belə  bir  proqram  üçün  bizlərə  cəsarət  verən  Azərbaycan  hökuməti  vəzifəli 
şəxslərinə, 
‐  Konfransa  maliyə  dəstəyi  verən  hörmətli  sponsorlarımıza  və  ələlxüsus  Bank  Asya,  Texnika  Bank, 
Azersun Holdinq ve Kaynak Yayın Qrupuna, 
‐  Və nəhayət konfransımızı ictimaiyyət qarşısında işıqlandıran mətbuat işçilərinə səmimi qəlbdən təşəkkür 
edirik.   
Bildiyiniz  kimi,  konfransımız  13.11.2008  tarixində  saat  11.30‐da  Filarmoniya  sarayındakı  rəsmi  açılışla 
başladı.  Açılış  məruzələrindən  sonra  hörmətli  sənətkar  Prof.  İlhan  Özkeçeci  möhtəşəm  konserti  ilə  konfran‐
sımızı  şənləndirdi.  İlhan  bəyə  təşəkkür  edirik.  Belə  proqramlarda  vaxtın  bir  hissəsinin  gəzintiyə  ayrılması 
ənənəsinə  sadiq  qalaraq  biz  də  yeməkdən  sonra  günün  geriyə  qalan  hissəsini  Şəhidlər  Xiyabanını  və  Bakının 
digər görməli yerlərini ehtiva edən şəhər gəzintisi üçün nəzərdə tutmuşuq.  
Konfransın əsas hissəsi cümə və şənbə günləri oldu. Bu iki gün boyunca məruzə mövzularına görə qrup‐
laşdırılmış 6 salonda təxminən 175 məruzə dinlənildi. Başlıq “Uşaq ədəbiyyatı” olmaqla bərabər toplantıların 
təhsildən  nəşriyyata  və  uşaq  təhsilinə  qədər  olduqça  geniş  bir  dairədə  cərəyan  etdiyi,  şübhəsiz,  diqqətinizi 
çəkmişdir.  Sahəyə  aid  mövzuların  heç  birini  istisna  etmədən,  mövzunu  bütün  cəhətləriylə  dəyərləndirmək  və 
tablonun bütününü görə bilmək istəyi bizi belə bir cəhdə sövq etdi. Ümid edirik ki, fərqli elm sahəsi mütəxəs‐
sislərinin  bir  araya  gəlməsi  nəticəsində  müxtəlif  əməkdaşlıq  imkanları  meydana  gələcəkdir.  Biz  universitet 
müəllimləri, təkcə nəzəriyyəçi deyilik, təhsil işçisi sifəti ilə işin mətbəxi və tətbiqi ilə də əlaqədarıq. Bu baxım‐
dan,  təhsillə  əlaqədar  məruzələr  də  toplantımıza  ayrı  bir  hava  və  rəng  vermişdir.  Bütün  bu  məruzələr  əvvəl 
bəyan etdiyimiz kimi sizlərə çap olunmuş halda da təqdim edilmişdir və ediləcəkdir. Hələlik çapa hazır vəziy‐
yətdəki  məruzələri  bir  cilddə  toplayıb  sizlərə  təqdim  edirik.  Sahibləri  tərəfindən  təshihə  ehtiyacı  olan  digər 
məruzələr  də  lazımi  düzəlişlər  edildikdən  sonra  nəşr  olunaraq  qısa  müddət  ərzində  ünvanlarınıza  göndəri‐
ləcəkdir.  
Şübhəsiz ki, bu konfransın faydası sadəcə məruzələrlə məhdudlaşmamışdır. Qurulan dostluqlar və gələcək 
əməkdaşlıq  imkanları  işin  görünməyən  hissəsini  təşkil  edir.  Bizlər  də  bu  müddət  ərzində  sizlərlə  gözəl  şeylər 
paylaşdıq, sarsılmaz dostluqlar və münasibətlər qurduq. Bu dostluqların konfransın sona çatmasıyla bitməyə‐
cəyinə ümid edirik. Bunu da ifadə etmək istəyrik ki, universitetimizin buradakı varlıq səbəbi sizlərsiniz. İrəlidə 
yolu  Bakıya  düşən  bütün  həmkarlarımızın  Qafqaz  Universitetini  ikinci  evi  olaraq  qəbul  etməsinə  və  çəkin‐
mədən  qapısını  çalmasına  inanırıq.  Bundan  əlavə  bir  az  hava  dəyişikliyi  və  qardaş  bir  ölkəyə  xidmət  etmək 
istəyən həmkarlarımızla birlikdə işləmək bizi şad edərdi.  
Konfransımız iştirakçlardan və konfrans heyətindən gələn təklifləri əsas alaraq aşağıdakı xüsusları qeyd edir: 
1. Türk Dünyası universitetlərinin pedaqoji fakultələrində uşaq ədəbiyyatı kafedralarına yer verilməsinə, 
2. Filologiya fakultələrində isə uşaq ədəbiyyatına lazımi qədər saat ayrılmasına, 

iv
3. Pedaqoji dərsləri arasında uşaq ədəbiyyatı dərslərinə də yer verilməsinə, 
4. Türk dünyasına aid ortaq bir uşaq ədəbiyyatı tarixinin yazılmasına, 
5. Türk  dünyasını  əhatə  edən  bir  uşaq  ədəbiyyatı  jurnalının  nəşr  edilməsi,  eyni  əhatədə  bir  antologiya 
hazırlanması və hal‐hazırdakı uşaq jurnallarında da digər türk xalqlarına aid mətnlərə də yer verilməsinə, 
6. Hər il dünya uşaq kitabları həftəsində türk dünyasının müxtəlif mərkəzlərində türk dünyası uşaq nəşrləri 
sərgisinin keçirilməsinə, 
7. Uşaq  ədəbiyyatı  konfransının  hər  3  ildə  bir  təkrarlanmasına  və  bu  təkrarlarda  mövzuyla  əlaqədar 
mülahizələrlə bərabər problemlərin həlli ilə bağlı təklif və tövsiyələrin verilməsinin də faydalı olacağına, 
8. Xüsusilə,  televiziya  və  dövri  mətbuat  ilə  ədəbiyyat  və  filmlərdə  yer  alan  və  insani  keyfiyyətləri  yoxedici 
mahiyyətdəki  şiddət  ünsürlərinin  təsirindən  uşaqların  qoruna  bilməsi  məqsədilə  ailə‐məktəb  və  rəsmi 
qurumlar  arasında  çoxistiqamətli  bir  tədbirlər  planının  hazırlanması  üçün  lazımi  elmi  və  fikri  bazisin 
meydana gətirilməsinə diqqət çəkilməsinə,  
9. Qaspıralı İsmayıl bəyin də idealı olan “Türk dünyasının dil birliyi” məsələsinin əhəmiyyətli olduğuna və 
dil birliyinə aparan yolun könül birliyindən keçdiyinə, dil birliyində əlifbadakı ortaq hərflərin önəminə və 
hələ  latın  əlifbasına  keçməmiş  türk  xalqlarının  34  hərfli  ortaq  türk  əlifbasını  əsas  almasının  bu  birliyə 
böyük köməklik göstərəcəyi qənaətinə yekdilliklə qərar verilmişdir.  
Şair deyir ki, “Təkrar mülaqi oluruz bəzmi‐əzəldə”. Biz yenidən görüşün bəzmi‐əzələ qalmaması və yaxın 
gələcəkdə  yeni  konfranslarda  görüşmək  ümidi  ilə  hamınıza  universitetimiz  və  konfrans  tərtib  heyəti  adından 
ehtiram və təşəkkürlərimizi bildiririk. 
 
Konfrans Tərtib Heyəti  
adından  
Prof. Dr. Ömer OKUMUŞ 
 

v
 
KONGRE SONUÇ BİLDİRGESİ 
 
Uluslararası Çocuk Edebiyatı Kongresi’nin  
Değerli Katılımcıları, 
 
 Bu gün üç günlük bir bilgi şöleninin, fikir ve sanat ziyafetinin sonuna gelmiş bulunuyoruz. Şimdi sizin 
eseriniz olan bu üç güzel günün toplu bir değerlendirmesini yapmak üzere huzurunuzda bulunuyoruz. 
Büyük  bir  memnuniyetle  ifade  etmeliyiz  ki  Kongremiz,  iştirakçi  sayısı  bakımından  bizim  başlangıçtaki 
hedeflerimizi  de  hayli  aşan  bir  katılımla  gerçekleşti.  Dolayısıyla  hemen  sözlerimizin  başında  bize  bu  onuru 
bağışlayan bütün iştirakçilere ve bu meyanda; 
‐  8 ayrı ülkenin 58 üniversitesinden teşrif eden siz değerli bilim adamlarına,  
‐  Değerli yazarlarımıza ve yayıncılarımıza, 
‐  Katkılarıyla bu toplantıya aynı zamanda bir sanat ve fikir ziyafeti çeşnisi veren Azerbaycan ve Türkiye 
Yazarlar Birlikleri ile Türksoy’a, 
 ‐ Teşvik  ve  himayeleriyle  böyle  bir  organizasyon  için  bizlere  cesaret  veren  Azerbaycan  hükümeti 
yetkililerine, 
‐  Kongrenin mali yükünü paylaşan değerli sponsorlarımıza ve bilhassa Bank Asya, Teknika Bank, Azersun 
Holding ve Kaynak Yayın Grubuna, 
‐  Ve  nihayet  çalışmalarımızı  kamuoyuna  mal  eden  değerli  medya  mensuplarına  en  derin  şükranlarımızı 
sunmak isteriz.  
Başından beri toplantıyı takip edenlerin malumu olduğu üzere Kongremiz 13.11.2008 Perşembe günü saat 
11.30’de Filarmoni Sarayındaki resmi açılışla başladı. Açılış tebliğlerinden hemen sonra değerli sanatkar Prof. 
İlhan Özkeçeci nefis konseriyle Kongremize renk kattı. Kendisine teşekkür ediyoruz… Böyle organizasyonlarda 
vaktin  bir  kısmının  gezilere  tahsisi  geleneğine  uyarak  biz  de  yemek  sonrasında  günün  geri  kalan  kısmını 
şehitlik ve diğer önemli bazı mekanları kapsayan bir şehir gezisi tertip etmiş bulunuyoruz.  
Kongrenin asıl yükünü Cuma ve Cumartesi günleri çekti. Bu iki gün boyunca ilgilileri bir araya getirme 
prensibine göre tahsis edilmiş 6 salonda toplam 175 civarında tebliğ dinledik. Başlığı Çocuk Edebiyatı olmakla 
birlikte oturumların eğitimden yayıncılığa, oradan çocuk eğitimine kadar oldukça geniş bir yelpazede cereyan 
ettiği  şüphesiz  dikkatinizi  çekmiştir.  Alana  ait  konuların  hiçbirini  dışarıda  bırakmadan  konuyu  bütün  açıla‐
rıyla ele almak ve tablonun bütününü görebilmek gayreti bizi böyle bir tutuma sevk etti. Umuyoruz ki farklı 
disiplin  mensuplarının  bir  araya  gelişinden,  çok  farklı  işbirliği  imkanları  ortaya  çıkacaktır.  Biz  üniversite 
hocaları, sadece teorisyen değiliz, eğitimci sıfatıyla işin mutfağı ve pratik boyutuyla da ilgiliyiz. Bu bakımdan 
eğitimle ilgili tebliğler de toplantımıza ayrı bir çeşni ve renk katmıştır. Bütün bu tebliğler başta va’d ettiğimiz 
gibi sizlere basılı olarak da takdim edilmiştir ve edilecektir. Şimdilik basılabilecek durumdaki tebliğleri tek ciltte 
toplayıp sizlere takdim ediyoruz. Sahipleri tarafından tashihe muhtaç olan diğer tebliğler de gerekli düzeltme‐
lerden sonra basılarak en kısa zamanda adreslerinize gönderilecektir.  
Şüphesiz bir toplantının faydası sadece sunulan tebliğlerle de sınırlı değildir. Kalıcı dostluklar ve müstak‐
bel işbirliği imkanları işin görünmeyen kısımlarını teşkil eder. 
Bizler de bu süre boyunca sizlerle bir çok güzelliği paylaştık, kalıcı dostluklar ve münasebetler kurduk. Bu 
dostlukların  toplantının  bitimiyle  sona  ermeyeceğini  ümid  ediyoruz.  Şunu  da  ifade  etmek  isteriz  ki  üniversi‐
temizin  buradaki  varlık  sebebi  sizlersiniz.  İleride  yolu  Bakü’ye  düşecek  bütün  meslektaşlarımızın  Kafkas 
Üniversitesi’ni  ikinci  evi  olarak  kabul  etmesini  ve  o  rahatlıkla  kapısını  çalmasını  ümid  ve  temenni  ederiz. 
Bunun da ötesinde biraz hava değişikliği ve kardeş bir ülkeye hizmet etmek isteyen meslektaşlarımızla birlikte 
çalışmaktan da ayrıca onur duyarız.  
Kongremiz,  katılımcılardan  ve  Kongre  heyetinden  gelen  teklifleri  esas  alarak  aşağıdaki  hususları  benim‐
semiş bulunmaktadır: 

vi
1.  Türk Dünyası üniversitelerinin Eğitim Fakültelerinde Çocuk Edebiyatı anabilim dallarına yer verilmesine, 
2.  Filoloji Fakültelerinde ise Çocuk Edebiyatına yeterli ölçüde kredi tahsisine, 
3.  Öğretmenlik formasyon dersleri arasında Çocuk Edebiyatı derslerine de yer verilmesine, 
4.  Türk dünyasına ait ortak bir Çocuk Edebiyatı tarihinin yazılmasına, 
5.  Türk  dünyasının  tamamını  kapsayan  bir  Çocuk  Edebiyatı  Dergisinin  çıkarılması,  aynı  kapsamda  bir 
antoloji hazırlanması ve mevcut çocuk dergilerinde de diğer Türk halklarına ait metinlere yer verilmesine, 
6.  Her yıl Dünya Çocuk Kitapları Haftası’nda Türk dünyasının farklı bir merkezinde Türk Dünyası Çocuk 
Yayınları Fuarı düzenlenmesine, 
7.  Çocuk  Edebiyatı  Kongresi’nin  her  3  yılda  bir  tekrarlanmasına  ve  bu  tekrarlarda  konuyla  ilgili  tespitler 
yanında problemlerin halliyle ilgili önerilerin getirilmesinin de faydalı olacağına, 
8.  Özellikle  yazılı  ve  görsel  medya  ile  edebiyat  ve  sinema  eserlerinde  yer  alan  ve  temel  insani  değerleri  yok 
edici  mahiyetteki  şiddet  olgusunun  etkilerinden  çocukların  korunabilmesi  amacıyla  aile‐okul  ve  resmi 
kurumlar  arasında  çok  yönlü  bir  tedbirler  paketinin  oluşturulabilmesi  için  gerekli  ilmi  ve  fikri  zeminin 
meydana getirilmesine dikkat çekilmesine, 
 9.  Gaspıralı’nın  da  ideali  olan  “Türk  dünyasının  dil  birliği”  meselesinin  önemli  olduğuna  ve  dil  birliğine 
giden  yolun  gönül  birliğinden  geçtiğine,  dil  birliğinde  alfabede  yer  alan  ortak  karakterlerin  önemine  ve 
henüz Latin alfabesine geçmemiş Türk halklarının 34 harfli ortak Türk alfabesini esas almasının bu birliğe 
büyük katkı sağlayacağı hususuna ittifakla karar vermiştir. 
 Şair; Tekrar mülaki oluruz bezm‐i ezelde, diyor. Biz, yeniden mülakatın bezm‐i ezele kalmaması ve yakın 
gelecekte  yeni  toplantılarda  bir araya gelmek  ümidiyle  hepinize  üniversitemiz ve Kongre  Tertip  Heyeti adına 
saygı ve şükranlarımızı sunuyoruz. 
 
Kongre Tertip Heyeti  
Adına 
Prof. Dr. Ömer OKUMUŞ 
 

vii
 
CHAIRMANʹS CONCLUSION 
 
Dear participants of International children’s literature congress, 
 
We have come to the end of our knowledge, opinion, and art festival. We are here to evaluate these three 
days now. 
I can declare with great pleasure that we have a greater number of participants than we expected. For this 
reason we would like to express our gratitude to the participants and to the following: 
‐ the scientists from 58 universities of 8 countries, 
‐ authors and publishers, 
‐ Azerbaijan and Turkish Writers Association and Türksoy, 
‐ Azerbaijani authorities for their support, 
‐ our sponsors, especially Bank Asya, Teknika Bank, Azersun Holding, and  Kaynak Publishing Group, 
‐ media and press. 
Congress  officially  started  in  Philharmonic  Palace  on  Thursday  13.11.2008,  at  11.30.  After  opening 
speeches Prof. Dr. İlhan  Özkeçeci gave a concert. In the afternoon we took our guests to sightseeing Baku. 
Friday and Saturday were the busiest days. There were about 175 papers in 6 different halls. The congress 
title is Children’s Literature but the papers are about various areas such as education, publication, and pedagogy. 
We  wanted  to  include  all  subjects  related  to  the  area.  We  hope  that  different  cooperation  opportunities  will  be 
possible among different disciplines. We are not just theorists, but interested in practice also. For this reason we 
appreciated the papers about education as well. These papers were and will be published also. We provide you the 
first volume for the time being. The rest will be published and sent to you as soon as possible. 
Future  friendships  and  cooperation  opportunities  are  also  advantages  besides  published  papers  at  a 
meeting. We would like to prolong our friendships in the future. We would like you to see Qafqaz University as 
your own home in Baku, if you visit Azerbaijan again in the future.  Besides we will be happy to work together 
with you also. 
The  following  matters  are  adopted  in  accordance  with  the  suggestions  of  participants  and  Congress 
Committee: 
1. Departments of Children’s Education should be founded in Turkish world universities.  
2. Children’s Literature should be taught at Philology Faculties, 
3. Children’s Literature lessons should be taught among pedagogical formation lessons, 
4. A common Children’s Literature history belonging to Turkish world should be written, 
5. A  common  Children’s  Literature  Journal  should  be  published,  an  anthology  should  be prepared,  and 
various Turkish peoples’ texts should be published in existing child journals, 
6. Turkish World Children Publications Fair should be organized each year during World Children Books 
Week.  
7. Children’s Literature Congress should be repeated in every three year, 
8. A cooperation should be held in order to prevent children from violence in written and visual media, 
9. Gaspıralı’s  idea,  “Turkish  world  language  unity”  is  important,  and  in  language  unity  the  common 
letters  in  alphabets  are  important,  and  Turkish  peoples  who  have  not  accepted  Latin  alphabet  yet 
should take 34‐letter Turkish alphabet into consideration. 
A poet says we meet in eternity, but we wish we will meet you again in near future at different meetings 
and offer you our gratitude and respect on behalf of our University and Congress Arrangement Committee. 

viii
İÇİNDƏKİLƏR
KONQRESİN YEKUN BƏYANATI iii

UŞAQ VƏ ƏDƏBİYYAT 1
ŞİDDETİN ESTETİZE EDİLMESİ VE ÇOCUK: TARTIŞMAYA
AÇILARAK DEĞERSİZLEŞTİRİLEN DEĞERLER
Prof. Dr. Nazan BEKİROĞLU 612

İBRAHİM ALÂATTİN GÖVSA’NIN ÇOCUK ŞİİRLERİ


Yard.Doç. Dr. A. Mecit CANATAK 615

TANZİMATTAN GÜNÜMÜZE ÇOCUK EDEBİYATI


Öğr. Gör. Alaattin ŞAHİN 622

ÇOCUK YAZARI - EMİN ABİD


Ali Şamil Hüseyin oğlu 626

KARS YÖRESİNDEN ÇOCUK EDEBİYATI ÖRNEKLERİ VE YAZARLARI


Öğr. Gör. Berna ÜRÜN 632

ÇOCUĞUN GELİŞİM SÜRECİ İÇERİSİNDE ÇOCUK TİYATROLARININ YERİ VE ÖNEMİ


Arş. Gör. Buket DEDEOĞLU, Arş. Gör. Banu ÖZDEMİR 636

KAZAK ÇOCUK EDEBİYATININ GELİŞME YOLLARI


Prof. Dr. Danday İSKAKOV 639

UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA FANTASTİKADAN REALLIĞA


Prof. Dr. Əjdər AĞAYEV, Öğr. Gör. İbrahim KURT 643

MİZAH VE ÇOCUK
Erbay KÜCET 645

XANIMANA ƏLİBƏYLİ YARADICILIĞININ BƏDİİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ


Dr. Ətrabə GÜL 647

TÜRKİYE ÇOCUK EDEBİYATINDA ŞİİR VE NEDEN ÇOCUKLAR İÇİN YAZDIM


Gökhan AKÇİÇEK 650

MÜASİR UŞAQ ƏDƏBİYYATININ PROBLEMLƏRİ


Qəşəm NƏCƏFZADƏ 653

WHITHER THE AGE OF INNOCENCE?: THE IMAGE OF


‘OTHER’ IN OMER SEYFETTIN’S STORIES FOR CHILDREN
Guldeniz KIBRIS 660

EDEBİYATINDA ÇOCUK ROMANLARI VE MUZAFFER İZGÜ


Yrd. Doç. Dr. Hüseyin TUNCER 664

У.С. АРБАТЛЫНЫНЪ "ЧОДЖУКЪЛАРА АРКЪАДАШ" ДЕРСЛИГИНЕ ДАИР


Исмаил АСАНОГЪЛУ Керим 668

ÇOCUK EDEBİYATINDA ŞİİR VE DAĞLARCA


Yrd. Doç. Dr. Mehmet YARDIMCI 671

AZERBAYCANLI ŞAİR NEBİ XEZRİ’NİN ŞİİRLERİNDE


ÇOCUK VE GELECEK NESİL ALGILAMASI
Yrd. Doç. Dr. Mitat DURMUŞ 678

ÇOCUKLARDA KİŞİLİK VE MANEVİYATIN GELİŞTİRİLMESİ AÇISINDAN


CAHİT ZARİFOĞLU’NUN MASALLARI VE ÇOCUK ŞİİRLERİ
Dr. Özlem FEDAİ 684

ix
MİKAYIL MÜŞFİK’İN ÇOCUK ŞİİRLERİ
Dr. Pervane BAYRAM 690

ИСТИҚЛОЛ ДАВРИ ЎЗБЕК БОЛАЛАР АДАБИЁТИ: АНЪАНА, ВОРИСИЙЛИК ВА ИЗЛАНИШ


Раҳматулла БАРАКАЕВ 696

ÇOCUK RUHLU ŞAİR YA DA ÇOCUKLARIN ŞAİRİ GÖKHAN AKÇİÇEK


(HAYATI, SANATI VE ESERLERİ)
Yrd. Doç. Dr. Salih OKUMUŞ 700

M.AKİF’İN ÇOCUĞA PEDAGOG VE PSİKOLOG OLARAK YAKLAŞIMI


Öğr. Gör. Seriyye GÜNDOĞDU 710

UŞAQ ƏDƏBİYYATIMIZIN PROBLEMLƏRİ


Sərvaz HÜSEYNOĞLU 713

UŞAQ DÜNYASI VƏ UŞAQ ƏDƏBİYYATI


Bəhram ƏSƏDİ 716

GÜNEY AZƏRBAYCANDA UŞAQ ƏDƏBİYYATI İLƏ BAĞLI ÇƏTİNLİKLƏR !


Həsən RAŞİDİ 718

UŞAQ VƏ DİL 721


TÜRK AZERİ ATASÖZLERİNDE ÇOCUK VE EĞİTİMİ
Dr. Ahmet ÖKSÜZ 722

ÇOCUKLAR ÖZEN İSTER


Dr. Ali Osman SOLMAZ, Dr. Tuncay BÖLER 727

AZERBAYCAN’DA ÇOCUKLARA VERİLEN İSİMLER


Dr. Erdal KARAMAN 731

UŞAQ ŞEİRİNDƏ YAMSILAMALAR


Dr. İslam HÜSEYNOV 737

UŞAQ VƏ KLASSİK ƏDƏBİYYAT 743


NÂBÎ’NİN HAYRİYYE’SİNDE OĞLU EBU’L-HAYR MEHMET ÇELEBİ’YE ÖĞÜTLERİ
Dr. Hikmet ATİK 744

SEYYİD AZİM ŞİRVANÎ: BİR ŞAİR VE BİR EĞİTİMCİ


Yrd. Doç. Dr. Ömer BAYRAM 750

SEYYİD AZİM ŞİRVANİ’NİN ÇOCUKLARA


YÖNELİK İLMÎ FAALİYETLERİ
Öğr. Gör. Setter DURMAZ 755

UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA ÇAĞDAŞ TƏMAYÜLLƏR 763


“DEDE KORKUT”: BİR MENTOR
Yrd. Doç. Dr. Aysun ERGİNER 764

KIZ ÇOCUKLARININ SİYASAL SÜRECE KATILIMINDA


ÇOCUK EDEBİYATININ ROLÜ VE ÖNEMİ
Öğr. Gör. Uğur Arif BÖLEK, Öğr. Gör. Berrin BÖLEK 769

ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATINDA YENİ KONULAR VE YENİ YÖNELİMLER


Yrd. Doç. Dr. Medine SİVRİ 773

ÇOCUKLARIN SİYASAL TOPLUMSALLAŞMA SÜRECİNDE


NASREDDİN HOCA FIKRALARININ ROLÜ
Öğr. Gör. Uğur Arif BÖLEK, Öğr. Gör. Berrin BÖLEK 778

x
UŞAQ VƏ FOLKLOR 783
TEKERLEMELİ BİR ÇOCUK OYUNUNUN VARYANTLARI VE
KÖKENİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME: “İSTANBUL’UN PARKI”
Arş. Gör. Abdulselam ARVAS 784

MUĞLA ÇOCUK FOLKLORUNDA OYUN VE OYUNUN İŞLEVİ


Yard. Doç. Dr. Ali Abbas ÇINAR 790

TÜRK VE İNGİLİZ NİNNİLERİNDE ÇOCUK DÜNYASININ TASVİRİ


Öğr. Gör. Ali BEREKET, Öğr. Gör. Serap MAGILL 797

ÇOCUK EDEBİYATINDA NİNNİLERİN YERİ VE


İGNAS KUNOŞ’UN 1925’TE DERLEDİĞİ İLK TÜRKÇE NİNNİLER
Prof. Dr. Ali ÇELİK 801

UŞAQ FOLKLORU: RİTUAL VƏ JANRIN BƏZİ PRAQMATİK ASPEKTLƏRİ


Doç. Dr. Ağaverdi XƏLİL 805

TAPMACALARDA MİFOLOJİ MOTİVLƏR


f.e.n. dos. Avtandil AĞBABA 809

ORTAK ANONİM TÜRK HALK EDEBİYATI ÜRÜNLERİNDEN


BİLMECENİN ÇOCUK EDEBİYATINA KATKILARI
Arş. Gör. Ayhan KARAKAŞ 813

ÇOCUK EĞİTİMİNDE FOLKLOR/HALKBİLİMİNDEN YARARLANMA ÜZERİNE


Yrd. Doç. Dr. Birol AZAR 817

MÂNİLERİN ÇOCUĞUN EĞİTİMİNDE YERİ


Arş. Gör. Buket DEDEOĞLU, Arş. Gör. Banu ÖZDEMİR 825

NOQAY XALQ NAĞILLARININ (ERTENGİ`LƏRİN) TƏSNİFATI VƏ


“İTİN PİŞİYİ SEVMƏMƏSİ” İLƏ “NOQAY və ŞEYTAN” NAĞILLARININ MƏTNİ
Əhməd ƏHMƏDOV 828

AYPARA KİTABI AZƏRBAYCAN ƏLİFBASI İLƏ


Fəridə SÜLEYMANİ (AYTƏKİN) 835

KIRSAL ALANDA ÇOCUKLAR İÇIN KULLANILAN EL


SANATLARI ÜRÜNLERI: TÜRKIYE (AKDENIZ BÖLGESI) ÖRNEĞI
Yrd. Doç. Dr. Feryal SÖYLEMEZOĞLU, Prof. Dr. Zeynep ERDOĞAN, Prof. Dr. Gürsel DELLAL 837

S.S. AHUNDOV’UN ÇOCUKLAR İÇİN YAZDIĞI “QORXULU NAĞILLAR”İN İNCELENMESİ


Öğr. Gör. Zabitə TEYMURLU, Lalə QASIMOVA 841

TÜRK HALKLARININ MASALLARINA KARŞILAŞTIRMALI BİR BAKIŞ


Doç. Dr. Makbule MUHARREMOVA 845

İMAN ƏSASLARI BAXIMINDAN AZƏRBAYCAN ATALAR SÖZLƏRİ


f.e.n. Dos. Məmmədəli BABAŞLI 848

BATTAL GAZİ DESTANINDAN ÇOCUKLAR İÇİN ALINACAK ÖĞÜTLER


Öğr. Gör. Mehmet TURMUŞ 856

UNUTTURULAN TÜRK DİYARI REVAN’A AİT HİKÂYELER VE


BU HİKÂYELERDEKİ ANA MOTİFLER
Mintez ŞİMŞEK 858

TÜRK HALK OYUNLARININ ÇOCUK GELİŞİMİ ÜZERİNDEKİ EĞİTSEL İŞLEVLERİ


Arş. Gör. Neslihan ERTURAL, Arş. Gör. M.Serkan ERTURAL 860

TÜRKMEN KÜLTÜRÜNDE ÇOCUK VE HÜVDİ (NİNNİ) GELENEĞİ


Yard. Doç. Dr. Ramazan ÇAKIR 866

KAŞGARLI’DAN ÇOCUKLARA ÖĞÜTLER


Öğr. Gör. Seyran GAYIBOV 871

xi
UŞAQ VƏ MİLLİ-MƏNƏVİ DƏYƏRLƏR 877
MİLLİ VE MANEVİ DEĞERLERİMİZ AÇISINDAN ÇOCUK
EDEBİYATIMIZDAKİ TERMİNOLOJİ VE ÖNEMİ
Doç.Dr. Abdurrahim GÜZEL 878

DÎNÎ VE AHLÂKÎ DEĞERLER AÇISINDAN ÇOCUK KLASİKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ


Arş. Gör. İbrahim TURAN 886

DİNÎ ÇOCUK EDEBİYATI VE İLÂHİYAT PROGRAMLARI


Prof. Dr. Talat SAKALLI 893

UŞAQ MƏTBUATI 897


MEHMET ŞEMSEDDİN’İN ÇOCUK DERGİCİLİĞİ ÜZERİNE
Doç. Dr. Aziz KILINÇ, Fatih TANRIKULU 898

BİR ÇOCUK DERGİSİ OLARAK GONCA


Murat KAYA 909

İLK UŞАQ JURNАLI «DƏBİSTАN» VƏ ОNUN DİL TƏCRÜBƏSİ


f.е.n. Sеvdа SАDIQОVА 915

UŞAQ SƏSLİ, GÖRÜNTÜLÜ VƏ DÖVRİ NƏŞRLƏRİ 921


TÜRKİYE’DE ÇOCUK KİTAPLARININ GELİŞİMİ
Yrd. Doç. Dr. Ebru Hasibe TANJU 922

UŞAQ ƏDƏBİYYATININ TƏRCÜMƏSİ - KİM NƏYİ KİMLƏR ÜÇÜN TƏRCÜMƏ EDİR ?


f.e.n. Nərminə ƏLİYEVA 929

UŞAQ KİTABLARININ NƏŞRƏ HAZIRLANMA PRİNSİPLƏRİ


Dr. Vüsalə MUSALI 933

ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ ÇOCUK KİTAPLARINDA


BİÇİMSELLİK (METİN, DİL VE RESİMLEME)
Öğr. Gör. Münevver Can YAŞAR, Yrd. Dr. Zeliha G. YAZICI 936

UŞAQ TƏLİM VƏ TƏRBİYƏSİ 941


İMAM GAZZALÎ'NİN “EY OĞUL” ADLI ESERİ VE ÇOCUK EĞİTİMİNDEKİ YERİ
Prof. Dr. Abdulhakim YÜCE 942

UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA ƏXLAQ TƏRBİYƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ


Öğr. Gör. İbrahim KURT 947

ANADİLİ ÖNEMİ, EĞİTİMİ-ÇOCUK EDEBİYATI ÜRÜNLERİ İLİŞKİSİ


Yrd. Doç. Dr. Ali ÇAVUŞOĞLU 951

İTAAT KÜLTÜRÜ KAZANDIRMA ARACI OLARAK HİKÂYE VE MASALLAR:


“II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ ÇOCUK DERGİCİLİĞİ ÖRNEĞİ”
Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU 955

B. VAHABZADƏYƏ GÖRƏ CƏMİYYƏTİN FORMALAŞMASINDA


UŞAQLARA VERİLƏN TƏLİM-TƏRBİYƏNİN ÖNƏMİ
Öğr. Gör. Bayram GÜNDOĞDU 960

UŞAQ ƏDƏBİYYATININ TƏDRİSİNDƏ KOMPÜTER TƏLİM


PROQRAMLARINDAN İSTİFADƏNİN YOLLARI
Öğr. Gör. Etibar SEYİDZADƏ 964

xii
TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE YENİ YAKLAŞIMLAR VE ÇOCUK KİTAPLARI
Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ 969

TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE ÇOCUK KİTAPLARININ DİL ÖĞRETİMİ


ARACI OLARAK KULLANILMASI
Yrd. Doç Dr. Hülya YAZICI OKUYAN 977

EĞİTİM DEĞERLERİ AÇISINDAN ÇOCUK EDEBİYATI


Öğr. Gör. Dr. Kelime ERDAL 981

KAFLI’NIN MAKALELERİNDE ÇOCUK VE EĞİTİM


Dr. Muharrem KAPLAN 989

PSİKOLOJİK AÇIDAN ÖLÜM OLAYININ ÇOCUKLAR ÜZERİNE ETKİSİ VE “ÖLÜM EĞİTİMİ”


Prof. Dr. Mustafa KÖYLÜ 992

ÇOCUĞUN OKUMA ALIŞKANLIĞI KAZANMASINDA EBEVEYNİN ROLÜ VE MESULİYETİ


Osman KAPLAN 999

DEDE KORKUT DESTANININ SOSYAL BECERİLER AÇISINDAN ANALİZİ


Yrd. Doç. Dr. Rukiye ŞAHİN, Saadet Demirbağ BOLAT, Süleyman ÇİFCİ 1004

0–6 YAŞ GRUBU ÇOCUKLARDA DİL GELİŞİMİ


Öğr. Gör. Salih SAVAŞ 1008

ÇOCUKLARA TEMEL DEĞERLERİ KAZANDIRMANIN ÖNEMİ


Yard. Doç. Dr. Zühal ÇUBUKÇU 1012

MÜƏLLİFLƏR İNDEKSİ 1021

xiii
xiv
 

TÜRK XALQLARI éDéBÌYYATI (II):


BEYNéLXALQ UÅAQ éDéBÌYYATI KONQRESÌ
- II K Ì T A B -

UŞAQ VƏ ƏDƏBİYYAT
  
 

ŞİDDETİN ESTETİZE EDİLMESİ VE ÇOCUK: TARTIŞMAYA


AÇILARAK DEĞERSİZLEŞTİRİLEN DEĞERLER
Prof. Dr. Nazan BEKİROĞLU
Karadeniz Teknik Üniversitesi
Trabzon / TÜRKİYE

Çocuk ve şiddet bir arada söz konusu edilince Ancak kötülüğün iyilik karşısında insani ve
çeşitli ihtimaller belirir. Çocuğun fiziksel ve ruhsal tanrısal değerler adına ezildiği bu tür yapıtlar
şiddete maruz kalması, şiddete tanık olması, şiddet Milton’un Yitik Cennet’i ile son büyük örneğini
uygulaması. Benim bu bildiride söz konusu etmek verir. “On sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıllarda
istediğim asıl husus, şiddetin ve kötülüğün film, bu kavram Rasyonalizm tarafından değersizleşti-
tiyatro, roman, hikâye, şiir, çizgi film, reklâm filmi rilir ve Romantizm tarafından çarpıtılır” (Russell,
gibi görsel ve yazılı kurgusallarda ele alınış biçi- 2001, s.185).
mi. Bu ele alınış biçiminin tarihsel evreleri ve Bu kapsamda kötülüğü sadece kendisi için
modern dünyada geldiği noktanın tesbiti ve buna yani saf kötülük olarak yücelten isimlerin arasında
bağlı olarak çocuklar ve gençler üzerinde oluştura- Marki de Sade (1740-1814), hatta ondan evvel
cağı “değerlerin değersizleştirilmesi” etkisi itiba- Julian Offray de la Mettrie (1709-1751) akla gel-
rıyla endişelerin sergilenmesi ve nihayet tedbir ge- melidir. Erdem ve yasayı hayal ürünü, merhamet,
rekliliğinin işaretinden ibarettir. Çocuğun, hangi sevgi ve nezaketi engel olarak değerlendiren Sade
biçimde olursa olsun şiddetle muhatap olmasının için tek değer zevkin yüksekliğidir. Bu, başkala-
onun ruhunda oluşturacağı olumsuz etkilerin ay- rına işkence etmek hatta öldürmek bahasına da
rıntılı biçimde irdelenmesi ise bu bildirinin kapsa- olsa bir şey değişmez. Unutulmamalı ki Sadizm
mı dışındadır. onun isminden türeme bir terimdir.
Çeşitli anlamlara gelen ve ontolojik olarak Romantik dönem kötülüğü, özgürlük adına
kötülüğün bir parçası olarak muamele gören şiddet soylu bir başkaldırı olarak değerlendirmekten,
sorunu başlangıçtan bu yana insan zihnini ciddi İblis ve Prometheus’a yücelik anlamı atfetmekten,
olarak meşgul etmiştir. Gerçeği vahyin ışığında bu arada Kabil karakterine de kahramanlık izafe
yorumlayan semavi dinler ve semavi olmayan din- etmekten geri durmamıştır. Byron’un Cain (1821)’i
ler gibi felsefe, psikoloji ve sanat da kötülük ve alışıldık Kabil tiplemesinin dışında bir kahraman
şiddet sorunsalını ayrıntılı biçimde incelemişlerdir. örneği çizer. Shelley Prometheus’u başkaldırının
Bu disiplinler arasında şiddet ve kötülüğün anlam- simgesi olarak yüceltir. Chateaubriand, A. De
landırılması itibarıyle tam bir uzlaşma söz konusu Vigny gibi Romantiklerde de aynı tavra rastlamak
değildir. Kötülüğü doğal ve ahlâki olmak üzere mümkündür. Özellikle W. Blake (1757–1827) et-
ikiye ayıran bu disiplinler doğal afetler, hastalık- kisinde kalan Lord Byron gibi ozanlar kötülüğü
yüksek bir başkaldırı cesareti olarak övmüşlerdir.
lar, ölüm gibi oluşları doğal kötülük, insan irade-
siyle gerçekleştirilen kötülüğü ahlâki kötülük ola- Yine de dikkat edilmesi gereken önemli husus;
rak değerlendirmişlerdir. Ancak her durumda kö- kötülüğün en fazla olumlandığı hallerde bile onun
tülük ve buna bağlı olarak şiddet karşısında insan- görece daha yüksek bir iyi için olduğu esası de-
lık adına ortak bir tavır alınmıştır. ğişmez: Özgürlük için, daha yüksek bir ahlâk için
vs. Kötülüğe duyduğu bütün ilgiye ve fantazyaları-
Şiddet, insanlık tarihi kadar eski bir olgudur. nın ürkütücülüğüne rağmen Baudelaire bile sebep-
Ancak onun doğrudan ya da dolaylı olarak sanat siz saf kötülüğün peşinde değildir. 19. asır sonla-
eserine dönüştürülürken yüklendiği manalar dö- rında, kolaycı iyimserlikten, hayalcilik ve Pollyan-
nemden döneme değişiklik gösterir. nacılıktan nefret eden Nietzsche (1844-1900), kö-
Bizde gelenek korku ve şiddet üzerinde ısrarlı tülükle yüzleşilmesi gerektiğini vurgular ancak
değildir. Batıda ise kötülüğün ve şiddetin ele alın- onun da yücelttiği şey saf kötülük değildir.
dığı eserler Romantizme kadar onun iyilik karşı- Kötülük sorunsalı söz konusu edildiğinde
sında insani ve tanrısal değerler adına ezildiği ör- zikredilmesi gereken en önemli isimlerden birisi
neklerdir. Goethe’ninki dahil bütün Faustlarda iyi de Dostoyevski’dir. Romanlarının hemen tamamı-
ve kötü arasında savaşan insanı temsil eden Dr. nı kötülüğün neden var olduğu meselesinin sebep-
Faust saf iyiliğe şeytanın değil, içindeki iyinin aç- lerini anlamaya ayıran bu romancı tıpkı Nietzsche
tığı yoldan ulaşır. Shakespeare’in kötülüğü sırf kö- gibi kolaycı iyimserliği nefretle karşılayarak kötü-
tülük olduğu için seven kahramanları da sonunda lükle yüzleşilmesi gerektiği görüşünü şiddetle sa-
iyiliğin etkisi altında yok olurlar. vunur. Bu nedenle eserlerindeki başkahramanlar

612   
Materiallar

daima bataklıktan başlayan bir arınma çizgisini atılımı yapar. Şiddeti yüceltmemekle birlikte bu
üstlenirler. Çünkü ona göre insan, içinde kötülüğe tarzın önünü açan Tarantino filmleri (Rezervuar
müsait bir yer taşır ancak özde iyidir ve son söz Köpekleri, Ucuz Roman)’ nin saf şiddeti işleyen
merhametin, sevginin ve Tanrı’nındır. Saw (Testere), Hotel (yönetmeni değilse de yapım-
Bu çok genel manzaradan anlaşılmaktadır ki cısı Tarantino’dur) gibi filmlere uzanan bir yolun
20. asra kadar batı kültür ve sanatında şiddet, önünü açtığı düşünülebilir. Popüler sinemada Ku-
kötülük olgusunun bir parçası olarak kabul edil- zuların Sessizliği ile şiddete bakış deformeye
miş, özellikle ahlâki şiddet, iyiliğin karşısında ve uğrar. İlk kez bir filmin sonunda iyinin kazanacağı
onu tehdit eden bir güç olarak algılanmış, olum- imlenmemiş, parmaklıklar arkasında da olsa katil
suzlanmıştır. Nihai varış noktası olarak daima iyi- kazanmıştır.
lik işaret edilmiş, sanat, kötülüğün cezalandırılması Peki neden? Bu manzara Rönesans süreğin-
gibi bir mesajı açık ya da örtülü olarak vermiştir. deki batılı insan tipinin ihtiyaçlarının cevaplanma-
Şiddet ve kötülüğün bizatihi kendisi olarak, gerek- sında gelinen son nokta olarak düşünülmelidir.
çesiz, saf haliyle yüceltilmesi azınlıkta kalmış, İnsan artık kendisini Tanrı dahil bütün değerlerin
aslolan kötülükle mücadele olarak işaret edilmiştir. üzerine yerleştirmiştir. İnsan sadece insan olduğu
Ancak modern dünyaya, özelikle de son 25 için değerlidir ve onun dünyevi hazzı için her şey
yılın kurgusallarına geldiğimiz zaman durum de- seferber edilmektedir. Ancak günümüze gelip da-
ğişir. Bu dönemde heavy-metalci grupların gad- yandıkta, görülür ki doyması için her yolu mübah
darlık, uyuşturucu, özgür ilişki, çirkinlik, bunalım, sayan bu insan, doydukça doymazlaşmıştır. Ve bu
gibi “değerlere” büyük bir tutkuyla bağlanması, insanın doyabilmesi için bütün “normal” azıklar
edebi yapıtların aynı izleği hem hazırlaması hem yetersiz kalınca sıra dışı azıklar devreye girmiştir.
sürdürmesi, yeraltı edebiyatının ve fanzinlerin hiç Denebilir ki değişen dünya, şiddetin ve kötü-
olmadığı kadar yer üstüne çıkması dikkat çeker. lüğün bambaşka bir algıyla işlenmesine ve takdim
19. yy sonları ile 20. yy başlarında Sade’dan ilham edilmesine ortam hazırlamıştır. Toplumsal bir bi-
alan yer altı edebiyatı Bukowski ile sesini iyice linç bozulmasının neticesinde şiddet, tüketim top-
duyurur. Chuck Palahniuk bu edebiyatın meşhur lumunun ihtiyaçlarına bir yandan cevap verecek
ismidir (Fıght Club onun romandır). Edebi eserler diğer yandan bu ihtiyaçları kışkırtacak yeni bir
kadar sinemanın da, dâhi ve entelektüel psikopat alan olarak içi boşaltılmış, estetize edilmiş, bir tü-
tiplerini, hiçbir eleştiriye tabi tutmaksızın sadece ketim nesnesine dönüştürülmüş, popülerleştirilmiş
seyrettirmesi de bu döneme rastlar. ve öylece tedavüle sokulmuştur. İşkence ve şiddet
Modern dünya, şiddeti, sanatın çeşitli dalların- artık ticari birer sömürü alanıdır.
da birkaç türlü ele almaktadır. İnternet, televizyon, globalleşme, medya gücü,
1. Geleneksel anlatımın bir devamı olarak kö- iletişim imkânlarının artması bu algının sansür-
tülük ve şiddet anlatılır ama sonunda iyiler ka- süzce yayılmasına zemin hazırlamıştır. Böylece
zanır. Kötülük bu anlatımda ayrıntılı olarak göste- ortaya ahlâki bir değişimin hazırladığı, ticari kay-
rilmek yerine birkaç işaret ve ima ile geçiştirilir. gıların da servis ettiği estetize edilmiş bir şiddet ve
2. Kötülük ve şiddet ayrıntılı olarak anlatılır. kötülük olgusu çıkmıştır. Kötülüğü ve şiddeti yar-
Fakat bu anlatımın sonunda da iyilerin kazandığı ya gılayan ve kınayan değil, onun zekâ üslubuna hay-
da kazanacağı ima edildiği ya da gösterildiği için ranlıkla bakan bir bakış açısı gelişmiştir: Yücel-
şiddet bu anlatımda pornografiye dönüşmez. Bir tilen tek değer olarak zekâ, bir sanat eseri olarak
bakıma, gerçeğin peşinden giderken aykırı görün- cinayet ve bir dahi olarak katil.
tülere yer verilmektedir. İyi bilinen birer örnek Ortalık zevk için öldüren, tatmin olmak için
olarak üçü de Mel Gibson yönetmenliğindeki Cesur işkence eden, pornografik şiddetin ayrıntılı tahay-
Yürek, Tutku-İsa’nın Çilesi ve Apokalipto filmlerini yülünde emsalsiz bir belagat gücü sergileyen ve
hatırlamakta yarar var. Bu filmlerde dozu, sırasıyla kendi üzerine dönen sarmal aklın gücünde kötü-
artmak üzere şiddetin alışılmadık ve ayrıntılı be- lüğünün gerekçelerini türeten psikopat dâhilerden
timlemesine yer verilmektedir. Fakat her üç film de geçilmiyor. Bunların çoğu statü olarak yüksek ve
iyilerin zaferini ya da iyilerin yanında olmak ge- aydın kişiler. Yükseltilen tek değer şiddet ve onu
rekliliğini işaret ettiği için şiddet bu filmlerde por- gerçekleştiren zekâ. Hak-hukuk, iyilik, merhamet,
nografiye dönüşmez, epik bir anlatımın sınırları nezaket, empati, özveri gibi insani değerler, günah
içinde kalır. İncitse de yarattığı hasar geçicidir. kavramı hak getire. Her türlü insani değerin bu ara-
3. Ancak modern dünya kurgusallarında şid- da günah kavramının da hayattan kovulması meş-
dete dair üçüncü bir anlatım var ki şiddet artık rulaştırılmış bir şiddet algısını kışkırtıp duruyor.
iyiliğe ya da herhangi mutlak bir değere “rağmen” Bu tedavülün bir yanı ticari bir diğer yanı ise
değildir, sadece kendisidir. Edebiyata göre çok ideolojiktir. Ticari olarak, tarafları onun getireceği
daha kolay ulaşılabilir olan sinema bu hususta asıl rant ilgilendirmektedir. İşkence turizmi, şiddet ser-

613
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

mayesi. Bir ideoloji olarak kışkırtılan şiddet ise ları örnek model olarak benimseyebilir. Onlarla
değerlerin değersizleştirilmesine göz yummakta- özdeşlik kurabilir. Şiddeti tekrarlayabilir. “Tekrar-
dır. Asıl ürkütücü olan budur. İyiliği, iyi kala- lama yolu ile şiddete karşı duyarsızlaşma olur.
bilmeyi modası geçmiş bir mesabeye düşüren bu Şiddet olağan bir durum haline gelir. Uyarılmayı
algı, bütün değerleri değersizleştirmektedir. Gerçe- arttırır, çocuk şiddete daha yatkın hale gelir”
ğin peşinden giderken aykırı görüntülere yer ver- (Umurtak). Ve unutulmamalı ki şiddet çekicidir.
mek değil, değerleri değersizleştirmektir artık bu. Şehir ve apartman hayatı içinde üç ekran,
Toplumsal duyuş tarzlarımız değişmektedir. sinema, televizyon ve bilgisayar, arasında sıkışıp
Fazla değil sadece birkaç yıl evveline kadar yarıda kalan; börtü-böcek, yaprak-çiçek göremeyen, top-
bırakıp çıktığımız kaç filmi, kaç diziyi içimize sin- rağa basamayan çocuk, bedeni gibi ruhunda da
dirir olduk? Kabullerimizde bir genişleme oluş- biriken negatif elektriği boşaltacak doğanın sağal-
tuğu muhakkak. Düşünülmesi bile hoş karşılanma- tıcı etkisinden de mahrumdur.
yanlar listemiz gün geçtikçe daralıyor. Yani değer Batılı tasvirin safi zihinleri bulandırdığı doğ-
ölçülerimiz deforme oluyor. Her gün yeni bir ke- rudur. Ve en safi gönüllerin de çocuklarda olduğu
lime giriyor lügatimize ve kelime, arkasından ma- muhakkaktır. Bu kazanın en korunaksız kazaze-
nasını sokuyor hayatımıza. Ve her şeyi, tartışıl- deleridir onlar. Neticede kültürü, karakteri ve
ması gerekmeyeni tartışmayı sever olduk. Tartışı- değer ölçüleri sığ, ruh sağlığı sarsılmış, insani
lan meşrulaşıyor, en azından hayatımızda kendi- değerleri zayıflamış bir gençlik çıkar karşımıza.
sine bir alan açıyor. İnsani değerler adına tartış-
masız alanlar kayboluyor. Oysa mutlak ahlâkın, Bize düşen birer entelektüel olarak her za-
temel insani değerlerin tartışması yoktur. Bu ka- mankinden daha fazla mücadele etmek, anne baba
yıpla toplumsal bilinç kirleniyor, kirlenmekle kal- olarak da her zamankinden daha fazla bilinçlen-
mıyor insanlık hali olarak anlaşılır kılınıyor. Bi- dirmek, korumaktır. Kaynağı hakkındaki bütün
reysel sapkınlıklar “insanlık hali”ne dönüşüyor. farklı görüşlere rağmen ben inanıyorum ki şiddet
Bunun en bariz örneği modern psikolojinin psi- ne tümüyle yaradılıştan gelen bir duygudur ne de
kopati, sadizm, mazoşizm gibi davranış bozuk- tümüyle toplumsal etkiler sonucunda ortaya çıkar.
luluklarını artık sadece birer rahatsızlık olarak İnsan, özünde tümüyle kötü ve şedit bir varlık de-
değerlendirmesidir. Anormalite, normalleşirken ğildir. Ancak onun yapısında şiddet ve kötülüğü
tüketim piyasasında da başköşeye kuruluyor. taşımaya müsait bir kıvam vardır. Öyleyse şiddet
Sanatlaşırken de “insanlık hali bu” savunusunun öğrenilebilir bir davranıştır.
arkasına gizliyor. Öyleyse tedbir, çocuğun ruh ve beden sağlı-
İnsanlık hallerinin teşhiri savunusunun arka- ğını dolayısıyla toplum sağlığını tehdit eden bu
sına sığdırılmış taş atışı, kaç kurbağanın ürkütül- davranış biçiminin öğrenilmesini engelleyebilir.
mesine değiyor acaba? Benim bir akademisyen, Lâkin bu tedbir paketi ailelerin boyunu çoktan
sanatkâr, hoca ve anne olarak asıl endişem bu. aşmıştır. Aile, okul ve devletin ilgili kurumları el
Şimdi bütün bu anlattıklarımın, çocuk nere- ele vermeden üstesinden gelinmesi güç gibi görün-
sinde? Her yerinde. Hatta tam içinde. Bu ürünlerin mektedir.
yetişkinler için olduğu gerçeği hiçbir şey değiş-
tirmez. (Yetişkinler için olmaları da tartışılabilir, o SEÇME KAYNAKÇA
ayrı bir mesele). Çünkü globalleşme, internet, − Durmuş Hocaoğlu, “Batıda Şiddet, kan ve Korku
sinema, televizyon, medya, çocukları tarihin hiçbir Kültürü I-IX”, Yeniçağ, 29 Ekim 2006-17 Kasım 2006.
döneminde olmadığı kadar şiddet bombardımanına − Çocuk Edebiyatı ve Çocuk Hekimliğine Yansıyan Şiddet
maruz bırakmaktadır. Çocuklar sinema salonlarına Sempozyumu, Osmangazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fa-
elini kolunu sallayarak girmekte, internet-cafe’- kültesi Karşılaştırmalı Edebiyat Bölümü ve Tıp Fakültesi
Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, Osmangazi
lerde sakıncalı yetişkinlerle muhatap olabilmekte- Üniversitesi Yayınları, No. 084, Eskişehir 25-27 Nisan
dirler. Onları kontrol son derece zorlaşmıştır. So- 2002.
nuna kadar korusak evden durağa yürüdüğü me- − Gülden Umurtak, “Şiddet ve Çocuk”,
safede karşılaştığı sinema afişlerini yok edemeyiz, www.medikal24.com.
marketin önündeki gazete ön sayfalarını da. − Erol Güngör, Değerler Psikolojisi Üzerinde Araştırma-
lar, Ötüken Yay., İstanbul 1993.
Araştırmalar gösteriyor ki şiddete ve saldır-
− Jeffrey Burton Russell, Şeytan Antikiteden İlkel Hıris-
ganlığa yönelik davranışlar yaşamın erken dönem- tiyanlığa Kötülük, Kabalcı yay., İstanbul 1999.
lerinde öğrenilmektedir. Çocuk, karşılaştığı şiddet − Jeffrey Burton Russell, İblis: Erken Dönem Hıristiyan
göstergelerini yorumlayacak güçte değildir. Sosya- Geleneği, Kabalcı yay., İstanbul 2000.
lizasyon süreçlerinde gördüğü şeyin gerçek mi − Jeffrey Burton Russell, Lucifer: Ortaçağda Şeytan,
kurgusal mı olduğunu ayırt edemez. Kurgusal Kabalcı yay., İstanbul 2001.
olanı gerçek zannedebilir. Olumsuzlanması gerek- − Jeffrey Burton Russell, Mephistopheles: Modern Dünya-
tiğini anlamayabilir ve en önemlisi bu kahraman- da Şeytan, Kabalcı yay., İstanbul 2001.

614
 

İBRAHİM ALÂATTİN GÖVSA’NIN ÇOCUK ŞİİRLERİ


Yard.Doç.Dr. A. Mecit CANATAK
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi,
Türk dili ve Edebiyatı.bölümü
Van / TÜRKİYE
acanatak@hotmail.com, acanatak1@hotmail.com,
acanatak@yyu.edu.tr

Çocuk edebiyatı veya çocuklar için edebiyat, (Kimsesiz) (1878) gibi romanları ön plana çıkan
genel edebiyatın içerisinde tek başına bir anlam eserlerdendir. 20 yüzyıldan itibaren Fransa’da
ifade eden bir yöneliştir. Çocuğa yönelik edebi- çocuk edebiyatı sadece ahlak dersi vermek
yatın tam olarak hangi tarihlerde ve nerede baş- ilkesinden uzaklaşarak gerçekçilik ilkesine uyar.
ladığı tartışılan bir konudur. Bu belirsizlik ve tar- Antoine de Saint-Exupery’nin Le Petit Prince
tışmaların temelinde de çocuk edebiyatının ne (Küçük Prenses, 1943) adlı eseri bunlardandır.
olduğu, bu kavramın neyi ifade ettiği sorusu Amerika Birleşik Devletlerinde de yaklaşık aynı
yatmaktadır. Bana tanınan sürenin sınırları doğ- dönemlerde çocuk yazını popüler olur.2 Avrupa’-
rultusunda burada bahsi geçen tartışmalara değin- nın diğer edebiyatlarında da benzer gelişmeler
meyeceğim.1 Ancak genel olarak edebiyat tarihle- görülür. Söz gelimi çocuk edebiyatının en çok
rine bakıldığında çocuklar için bir edebiyatın ge- geliştiği ülkelerden biri Almanya’dır. 20 yüzyılın
rekliliği düşüncesinin oldukça yeni olduğu görü- başlarında Alman halk hikâyeleri, masal ve şiir-
lür. Buna rağmen en eski sözlü edebiyat mahsul- leri çocuklar için yeniden derlenir. Sözgelimi
lerinde bile çocukların bir şekilde yer aldığını Grimm Kardeşler topladıkları halk masallarını
söyleyebiliriz. Buna paralel olarak dünyada çocuk 1824’te yeniden derleyip yayımlarlar.
edebiyatının matbaanın bulunuşuyla beraber orta- Bütün bunlardan yola çıkarak Avrupa’nın ay-
ya çıktığını söylemek mümkündür. Nitekim 16. dınlanma, romantizm gibi olguların etkisiyle ço-
asırdan itibaren kitaplar basılmaya başlanır. Söz cuk yazını alanında klasik ve modern eserler
gelimi Homeros ve Ezop masalları gibi klasik oluşturabilecek düzeye geldiğini ve bu minval
eserler 17. Yüzyıldan itibaren çocuklar için yeni- üzere Türk çocuk edebiyatını etkilediğini söyle-
den kaleme alınır ve düzenlenir. Özellikle İngil- mek mümkündür. Böylece yazılı Türk çocuk ede-
tere’de konuyla ilgili geniş bir litteratür oluşur. biyatının da Batıdaki gelişmelere paralel olarak
Robinson Crusoe (1719-1720, Daniel De Foe), ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Yazılı çocuk ede-
Adventurs of Philip(Philip’in Serüvenleri)(1727, biyatının gelişmesine kadar bu açığı masallar,
Dorrington), Swiss Famiy Robinson (İsveçli bilmeceler, ninniler, efsaneler vs. gibi sözlü halk
Robinson Ailesi) (1814, Johann David Wyss), ürünleri karşılıyordu. Sözlü gelenekten sonra da
Gulluver’s Travels (Guliverin Seyahatleri) (1726, yazınsal eserlerin çok revaçta olmadığı görülür.
Jonathan Swift) ve Alice’s Advertures(Alice Asıl itibariyle doğu ve İslâm toplumlarında ço-
Harikalar Diyarında) (1865, L.Carrol) gibi günü- cuklar için hazırlanmış kitaplara pek rastlanma-
müzde de çocuk yazını açısından popüler olan dığı söylenebilir. Bunda doğu ve İslam toplumla-
bazı eserler 18. ve 19. yüzyılda ortaya çıkar ve rının çocuğa bakış açısının, çocuğa biçilen top-
bunlar birçok Avrupa diline çevrilir. Bu eserler lumsal rolün etkileri olabileceğini söyleyebiliriz.
etrafında büyük bir çocuk okuyucu kitlesi oluşur. Orhan Okay’ın ifade ettiği gibi eski edebiyatı-
Çocuk yazınının Fransız edebiyatında popülerlik mızda da çocukların ilgisini çekecek veya ço-
kazanması ise yaklaşık olarak 17. Yüzyıla daya- cuklardan bahsedecek eser neredeyse yoktur.
nır. Bunda özellikle bütün Avrupa’yı saran ro- Sadece zaman zaman Leyla vü Mecnun, Hüsn ü
mantizmin tesirinin olduğunu söyleyebiliriz. Bu Aşk mesnevilerinde olduğu gibi çocuklara deği-
bağlamda La Fontaine’nin fablları büyük ilgi nildiği görülür.3 Dolayısıyla köklü bir geçmişe sa-
görür. Fransız çocuk yazını asıl gelişmesini ise hip Türk edebiyatına rağmen, çocuk edebiyatının
19. yüzyılda gösterir. Özellikle Jules Verne’in 80 Tanzimat yıllarına kadar fazla bir gelişmişlik gös-
Günde Devr-i Âlem, Deniz Altında 20.000 Fersah, termediği söylenebilir. Tanzimat döneminde top-
Aya Yolculuk gibi serüven romanları ile Hector lumsal yapının değişmesiyle birlikte çocuğun
Malot’un mutsuz çocuklukları anlatan Sans Famile birey olarak algılanmasının yanı sıra roman ve

1 2
Müge Sucu Polat, Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın Şiirlerinde A.g.e., s.29.
3
Çocuk Teması, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002, Orhan Okay, Edebiyat ve Kültür Dünyamızdan Makaleler,
s.1 vd. Denemeler, Sohbetler, Ankara 1991, s.43.

615   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

öykü gibi düz yazı türlerinin edebiyatımıza gir- manzumeler; Muallim Nâci’nin “Kuzu”, “Kırlan-
mesi ve bu alanda da yapılan çevirilerden sonra gıç”, “Avcı”, “Oduncu ile Azrail”; Nabizâde
çocuklar için kitap hazırlanması düşüncesinin Nâzım’ın “Bir Sansar ile Horoz ve Tavuk” gibi
yaygınlaştığı söylenebilir. Edebiyatı aynı zaman- eserleri daha çok La Fontaine’den esinlenerek
da eğitim aracı, halk için mektep olarak değer- kaleme alınmış ve bir kısmı çevirilerden ibaret
lendiren Tanzimat edebiyatçıları, J.J.Rousso’nun olan eserlerdir.
Emile önsözünde ifade ettiği gibi toplumsal kur- Her şeye rağmen Tanzimat devrinden II.
tuluşun çocuğun terbiyesine bağlı olduğunu kabul Meşrutiyet yıllarına kadar gerçek anlamda çocuk
etmişlerdir.4 Böylece çocuklara yönelik eserlerin şiirlerinden söz edilemeyeceğini söylemek müm-
gerekliliğini savunmuşlardır. Âkif Paşa’nın ölen kündür. 5 Toplumsal yapının yeni bir değişime
torunu için kaleme aldığı mersiye belki de bu uğradığı II. Meşrutiyet döneminde çocuk yazınına
dönemdeki ilk yerli ürünlerdendir. Ancak eserin da önem verilir. Devrin basınında çocuk edebi-
sadece çocuktan bahsetmekle kaldığını dolayı-
yatının önemine dair yazılar yayımlanır. 6 Yeni
sıyla çocuk edebiyatına bir derinlik getirmediğini
yönetim çocukları ve genç nesilleri geleceğe
söyleyebiliriz. Ancak Âkif Paşa’nın Ethem Pertev
hazırlamak için çocuk eğitim ve öğretimine önem
Paşayla birlikte çocuk edebiyatı sahasında telif ve
verir. Kısa süre içerisinde İbrahim Alaattin Göv-
tercüme ilk eserler veren sanatçılar olarak kabul
sa’nın Çocuk Şiirleri 1911’de, Ali Ulvi Elöve’nin
edildiğini de söyleyelim.
Çocuklarımıza Neşideler’i 1912’de ve Tevfik
Dünya çocuk klâsiklerinin Türkçeye çevirileri Fikret’in Şermin’i 1914’te, çocuklar için birçok
de Tanzimat dönemine rastlar. Yusuf Kâmil Paşa’- eser kaleme alan ve bu konudaki her eseri millî ve
nın Fenelon’dan çevirdiği Tercüme-i Telamak beşeri bir değer taşıyan Ziya Gökalp’in Kızıl
(1862) ilk tercüme eserlerdendir. Tanzimat’tan Elma’sı 1915’te yayımlanır. Doğal ve duru bir
itibaren çocukların toplumsal işlevlerinin önem- Türkçeyle yazılan bu şiirlerde genel olarak yurt-
senmesiyle birlikte, çocuklara hitap eden, onların severlik, insan sevgisi, doğruluk ve iyilik gibi
özel ilgi alanlarını ve becerilerini dikkate alan kavramlar üzerinde durulur.
eserler kaleme alınır. Söz gelimi Kayserili Doktor
Rüştü tarafından kaleme alınan Nuhbet ül Etfal Edebiyatımızın sonraki dönemlerinde de bü-
(Çocukların En Seçkini) adlı kitabın sonunda bazı tün türlerde olduğu gibi şiir vadisinde de çocuk
hikâye ve fabllara da yer verilmiştir. Çocuklara yazını üzerine geniş bir kadronun teşekkül ettiğini
okuma zevki aşılamak amacıyla yazılan, ders alı- söyleyebiliriz. Yukarıda ifade ettiğimiz gibi
nacak gülünç hikâyeciklerden oluşan eser aynı 1908’den sonra çocukların edebiyatta ve şiirde
zamanda ilk Türk alfabesi olarak da kabul edilir. daha çok yer almaya başladığı görülür. Bunda
Bu dönemde ayrıca Tanzimat nesillerinin diğer devrin eğitimcilerinden Satı Bey’in rolü büyük-
dillerden yaptıkları çeviri fabllar da, özellikle tür. Satı Bey 1910’da zamanın sanatkârlarını ida-
çocukları okumaya yönlendirme ve okuma gerek- recilik yaptığı İstanbul Öğretmen okulunda top-
sinmelerini karşılama noktasında önemli olmuş- layarak bir konuşma yapar. Konuşmasında özetle
tur. Özellikle Şinasi’nin La Fonten’den çeviri fabl- şair ve bestekârların çocuk edebiyatına eğilmele-
ları ilk çeviri şiirler olarak da önemlidirler. Asıl iti- rini ister.7 Bu çağrıyı İbrahim Alaattin Gövsa, Ali
bariyle çocuk edebiyatı içerisinde algılanan bu Ulvi Elöve ve Tevfik Fikret başta olmak üzere
eserler aynı zamanda büyüklere de hitap ederler. birçok şair kabul eder.
Bu durum Tanzimat edebiyatçılarının büyük, kü- İbrahim Alaattin Gövsa’nın bu çağrı üzerine
çük ayırımı yapmadan, bir bütün hâlinde toplumun 1911’de yayımlanan “Çocuk Şiirleri” adlı kitabı
eğitimine önem vermeleriyle yorumlanabilir. Türk edebiyatında çocuk yazını alanında yazılmış
Tanzimat dönemi şairlerinin Batılı çocuk kla- ilk kitap olarak kabul edilebilir. Mizah ustalığı ve
siklerinden esinlenerek kaleme aldıkları örnekleri eğitimci yönleriyle de Türk eğitim ve edebiyat
çoğaltabiliriz Ancak bu çalışmaların çocuk ede- hayatında önemli bir yere sahip olan Gövsa’nın
biyatı oluşturmak veya çocuğa hizmet etmek çocuk eğitimi ve psikolojisi, çocuk edebiyatı sa-
düşüncesinden uzak olduklarını da söyleyebiliriz. hasında önemli bir isim olduğunu söyleyebiliriz.
Şinasi’nin “Kuzu ile Kurt”, “Eşek ile Tilki”, İbrahim Alaattin Gövsa 1889’da İstanbul’da doğ-
“Karakuş Yavrusu ile Karga”, “Arı ile Sivrisi-
nek”; Ethem Pertev Paşa’nın Victor Hugo’dan 5
Müge Sucu Polat, a.g.e, s.53.
çevirdiği manzum “Tıfl-ı Nâim”; Âkif Paşa’nın 6
Ali Nusret’in 1908’de Şûrâ-yı Ümmet’te, aynı yıllarda Satı
ölen torunu için yazdığı mersiy,e Recaizâde Bey’in Tedrisât-ı İptidaiyye Mecmuası’ndaki yazıları ile
Mahmut Ekrem’in ölen oğlu için kaleme aldığı Ahmet Cevat Emre’nin 1910 yılında yayımladığı
Çocuklara Hikâye Anlatmak Sanatı adlı kitabı bunlardan
ilk akla gelenlerdir.
4 7
Atilla Özkırımlı, “Çocuk Edebiyatı mı”, Gösteri, nr.13, Satı Bey’in konuşması için Ali Ulvi Elöve, Çocuklarımıza
1981, s.33. Neşideler, İstanbul 1327, 9-10.

616
Materiallar

du. Filibeli Abdullah Efendi’nin torunu ve Mustafa doğru ağır işitmeye başlamış, zamanla tamamen
Asım Bey’in oğludur. Annesi Fatma Behice sesleri duymaz olmuştur. 9 Rakım Çalapala, şair
Hanım da İstanbul doğumlu olmakla birlikte ufak vücudu, kısa boyu ve iri kafasıyla10 bir kafa
Erzurumludur. Rus Harbinde bulunmuş ve adamıydı, hayat doluydu, daima yüzü gülerdi.
Yemen’de şehit düşmüş Osman Paşa isminde bir Etrafında anlatılanları tebessümle karşılardı,
livanın kızıdır. İlköğrenimini İstanbul’da tamam- der..11 Nitekim “Sağırların Zevki” adıyla yazdığı
layan Gövsa, orta öğrenimini babasının görev yazıda tatmak fırsatını bulmayanlar için sağırlığın
nedeniyle bulunduğu Trabzon’da tamamlar. On nimetlerinden bahseder.12
beş yaşındayken babasını kaybeder. Bunun üze- Ölümü üzerine 1949’da yazılan yazılara
rine annesiyle beraber tekrar İstanbul’a döner. bakıldığında ortak görüşün, İbrahim Alâattin’in
Öğrenimini Vefa Lisesi’nde tamamlar. 1910 yı- nazik, terbiyeli çalışkan, sevimli, hayattan zevk
lında İstanbul hukuk mektebini bitirir. Öğrenciliği almasını bilen, mütevazi, iyi bir dost, vefalı
esnasında ve mezun olduktan sonra adlî memur- hâliyle herkesten saygı gördüğüdür. Talebelerini
luklarda bulunan Gövsa 1911’de İstanbul Darül- çok seven ve talebeleri tarafından da çok sevilen,
fünûn’da açılan edebiyat öğretmenliği sınavını binlerce öğretmen yetiştiren Gövsa’nın öğrencile-
kazanır ve Trabzon Lisesi edebiyat öğretmenli- rinden Osman Bozok, İstanbul Şehremini’de
ğine atanır. 1912’de patlak veren Balkan savaşına yapılan bir ilkokula İbrahim Alâeddin Gövsa
gönüllü olarak katılır. !913’te Maarif Vekâleti isminin verilmesini sağlar.
tarafından açılan sınavı kazanarak edebiyat eği-
timi almak amacıyla İsviçre’ye gönderilir. Ancak Edebî Kişiliği:
orada pedagoji ve psikoloji eğitimine devam eder. Süreli yayınlardaki çok sayıda yazısının yanı
Birinci dünya savaşının çıkması üzerine diğer sıra telif, tercüme elliden fazla eseri bulunan
talebelerle birlikte Türkiye’ye çağrılır. Çanakkale İbrahim Alaattin Gövsa ilk edebiyat zevkini baba-
savaşının büyüklüğünü gelecek nesillere aktar- sından alır. Babasının kütüphanesinin tesiriyle
mak üzere, devlet tarafından Çanakkale harp sa- edebiyata heves etmeğe başlar. Lise yıllarında şiir
hasına gönderilen heyetin içinde yer alır. Aynı denemeleri yazar. İlk şiiri Musavver Terakki’de
yıl(1915) İsviçre’ye dönen Gövsa J.J.Rousseau yayımlanır. Genç yaşta Tevfik Fikret’in şiirlerini
Pedagoji Enstitütsü’nden mezun olur. 1916’da ve Servet-i Fünûn’un ciltlerini okur ve yeni ede-
İstanbul Erkek Yüksek Öğretmen Okulu, o za- biyata daha çok merak sarar. Bu tesirle yazdığı
manki adıyla Darü’l Muallimîn-i Aliyye’de on yıl şiirlerini Güft ü Gû adlı eserinde tamamlar. Eser-
boyunca görev yapar. Bu süre içerisinde Psikoloji lerinin bir kısmını Mehmet Akif tarzında öğretici
ve Pedagoji dersleri verir, müdür yardımcılığı ve bir tarzda yazan Gövsa’nın bu anlmada Mehmet
müdürlük yapar. 1926’da Maarif Vekâleti Talim Âkif’ten de etkilenmiş veya onunla aynı tarzı
Terbiye Heyeti üyeliğine atanınca Ankara’ya ta- beğendiğini söyleyebiliriz. İlk yazıları Servet-i
şınır. 1927’de üçüncü dönem Sivas Milletvekili Fünûn dergisinde görülen Gövsa Hukuk son
olarak meclise girer. Dördüncü dönemde Sinop sınıfta iken Fecr-i Âti edebî topluluğuna katılır.
milletvekili seçilen Gövsa mebusluktan ayrılarak Ancak devrin sanat çevreleriyle olan mektuplaş-
Maarif Vekâleti Başmüfettişi olarak çalışır. Bu malarından anlaşıldığı kadarıyla Fecr-İ Âti’nin
yıllarda 7 Gün dergisinde yazıları yayımlanır. “sanat sanat içindir” anlayışını kusurlu bulur. Sa-
Meşhur Adamlar isimli ansiklopedi üzerinde ça- natın zaman zaman toplumsal amaçlar için kulla-
lışır. 1939’da altıncı ve yedinci dönem İstanbul nılabileceğini savunur.13
milletvekili olarak tekrar seçilir. 1939-1940 yılla-
rında İnönü Ansiklopedisi, bugünkü adıyla Türk 9
Yusuf Ziya Ortaç, Portreler…….
Ansiklopedisi’nin genel sekreterliğini üç fasikül 10
Sıra dışı vücut yapısıyla zaman zaman espiri konusu olan
boyunca yürütür. 1947’den 1949’a kadar Zirai Gövsa’nın bu fiziksel yapısı, Cemal Nadir’in de bir
Donatım Kurumu ve Ziraat Bankası Meclis İdare karikatürüne konu olur. Bkz.Cemal Nadir, “Pamuk
Prenses ve Yedi Cüce”, Akbaba, 6 Nisan 1939, nr.234.
üyeliğine seçilir. 29 Ekim 1949’da Cumhuriyet 11
Rakım Çalapala, “Uğradığımız Büyük Kayıp”, Hürriyet
Bayramı’nın kutlandığı gün saat 16:00’da Hürri- Gazetesi, 2.11.1949.
12
yet Gazetesi için “ Şair Mehmet Akif Sokağı” adlı İbrahim Habip Sevük, “Ölenlerin Arkasından”, Cumhuri-
yazısını hazırlarken kalp krizi geçirerek hayatını yet Gazetesi, 4.11.1949.
13
Fecr-i Âti’nin teşekkülünde yer alan ilk şairlerden biri
kaybeder.8 olan ve ilk günlerden itibaren hece vezniyle çocuk şiirleri
Yusuf Ziya Ortaç’ın hatırlarına yansıyan şek- yazan Gövsa, Behcet Yazar’a yazdığı mektupta şu ifa-
liyle Gövsa’nın kulakları hayatının son yıllarına deleri de kullanır: “Fecr-i Âti ile kaynaşamayışım biraz da
sanatı az çok bir gayeye hadim olmak lazım geleceği
kanaatimden ileri geliyordu. Çünkü arkadaşlar, sanat
8
İbrahim Alâettin Gövsa’nın ayrıntılı hayatı için bkz. Zeki sanat için diye tutturmuşlardı. Hele serbest nazmı hiç be-
Gürel, İbrahim Alâettin Gövsa, Kültür Bakanlığı Yayın- ğenmiyordum.” (Bkz. M.Behçet Yazar, Edebiyatçılarımız
ları, Ankara 1995, s.1-4. ve Türk Edebiyatı, s.203)

617
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Sanatının başlangıç yıllarında Klasik Türk Türkçeyi çok seven şair, 1928’de yeni alfabenin
edebiyatı nazım şekillerini ve aruz veznini kulla- kabulüyle birlikte yeni harflerle ilk alfabeyi ve ilk
nan şair, daha sonra Servet-i Fünûn edebiyatının Türkçe sözlüğü hazırlayanlardandır. 17 1932’deki
etkisinde eserler kaleme alır. Daha sonra çocuk dil kurultayı öncesinde söyledikleri de onun ya-
şiirlerinde hece veznini deneme yoluna gider. şayan Türkçeden yana olduğunu göstermektedir.
Dolayısıyla toplum için edebiyat fikrinin Gövsa’- Türkçenin içerisinde yer alan Arapça, Farsça ve
nın sanat hayatının önemli hareket noktalarından batı kökenli kelimelerin Türkçe kabul edilmesi,
birisi olduğunu söyleyebiliriz. Şiirlerinde, nesirle- Türk alfabesinin de bütün Türk ırkları tarafından
rinde, mizahî yazılarında toplumsal hadiseleri kullanılması gerektiğini söyler.18
ustalıkla karikatürize eder. 1917’den itibaren
İbrahim Alaattin Gövsa’nın Çocuk Şiirleri
Millî Edebiyat akımına bağlı olarak hece vezniyle
şiirler yazmaya devam eder. Ancak her şeye Yeni Türk Edebiyatında çocuk edebiyatımızın
rağmen ondaki aruz sevgisinin heceden fazla gerçek anlamda ilk örneklerinin Darül Muallimin
olduğunu söyleyebiliriz. Atatürk’ün ölümü üze- Müdürü Satı Bey’in telkinleriyle ortaya çıkmaya
rine kaleme aldığı “Tavaf” yazısını hece vezniyle başladığını söyleyebiliriz. Satı Bey, bu görevdey-
kaleme almış olması bunun iyi bir göstergesidir.14 ken şiir ve müziğin çocuk terbiyesindeki önemine
“Tavaf” şiirinde olduğu gibi pek çok şiirinde dikkat çeken bir konferans da verir. 19 Satı Bey
Divan edebiyatı nazım şekillerinden özellikle ga- konuşmasında tüm şairleri ve musıkişinasları bu
zel, mersiye ve rubaîyi başarıyla kullanan şair vadide eser vermeye davet eder. Bu çağrıya icabet
halk edebiyatı nazım şekillerinin kullanımında da eden ilk sanatkârlardan biri de hukuk mezunu
aynı başarıyı gösterir. İbrahim Alâattin Gövsa olur. Böylece estetizmi
Gövsa, eserlerinde toplumsal konulara da yer göz ardı etmeden eğitici olmayı hedefleyen ilk
verir. Hicvi de sever ve bazen hicveder. Sosyal çocuk şiir kitabı yayımlanmış oldu. Gövsa, şiirle-
hâdiseleri ustalıkla karikatürize ederek cemiyeti rini basıma hazırlarken devrin büyük şairi
tahlil etme yoluna gider. Söz oyunlarına, mizaha Abdulhak Hâmit’e gösterir. Şair, Gövsa’nın bu
ve nükteye önem veren yazar, hikâyeyi mutlaka şiirlerini öven bir mektup ka-leme alır.
kıssadan hisse alınacak tarzda bitirir. Gövsa eser- İbrahim Alâattin 1911’de İstanbul’da yayım-
lerinde çok farklı konulara yer verir. Hatta sanatı- lanan Çocuk Şiirleri kitabının baş tarafına yazdığı
nın temel özelliklerinden birinin bu olduğunu yazıda anne babalara ve öğretmenlere seslenir.
söyleyebiliriz. Kalem, balık, kış, kedi, kadın, sa- Çocukların eğitimi konusunda okuyuculara bazı
kal, deniz, sağırlık, otomobil, tramvay, kağnı, si- uyarılarda bulunur. Çocuk Şiirleri kitabını neden
gara, başörtüsü, savaş, barış, vatan, hürriyet gibi yayımlama ihtiyacını duyduğunu izah eder. Gü-
sıradan veya önemli pek çok bireysel ve toplum- nümüz Türkçesine uyarlayarak aktaracağım bu
sal konuya yer verir. Söz gelimi 1907’de yazdığı takdimin çocuk terbiyesi bağlamında evrensel ve
on üç mısradan oluşan “Kedi” şiirinde bir kadının çağları aşan bir değer taşıdığına inanıyorum:
kucağında oturan Van kedisini aşkına rakip olarak “Topluma mükemmel bir insan kazandırmak
görür ve kıskanır: büyük bir eser bırakmaktan daha faydalı ve kıy-
Tombul ve beyaz tüylü, güzel çehreli oynak metli bir hizmet olduğuna göre bir milletin göre-
Bir Van kedisi…İşte bu, talihli rakibim, vini tamamıyla bilip tanıyan aile ve öğretmenler o
Çapkın, bana rağmen onu koklar da o parlak milletin en büyük yazarlarıdır.
Çeşmanını kırpar..O zaman hissi şekibim Bir ordu büyük bir siyasi inkilap meydana
İsyan ederek isterim onu boğmak getirebilir; fakat onu düşüncelerine ve meyillerine
Türkiye’de ilk kez Darülfünun bünyesinde terk etmek, halkı o değişiklikten beklenen mutlu
kurulan deneysel psikoloji labaratuvarının başına sonuçlara kavuşturmak ordunun değil, ailenin ve
getirilen İ.Alâattin’in burada bahsedilmesi gere- öğretmenlerin görevidir.
ken özelliklerinden birisi de Hüseyin Cahit’in Atalarımız: “Ağaç yaş iken eğilir” demişler.
yeni harflerin kabulü teklifine başlangıçta karşı Geleceğimizin ümidi, eğilimlerini kolaylıkla de-
çıkmasıdır. 15 Resimli Gazete’deki bir yazısında ğiştiremeyeceğimiz gençlerden ziyade beşikteki
Latin harflerinin Türkçeyi kolaylaştırmayacağını ve ilköğretim sıralarındaki çocuklarımızdır.
tam tersine zorlaştıracağını savunur. 16 Ancak
17
A.Emin Yalman bir yazısında ondaki Türkçe sevgisini bir
14
Nihat Sami Banarlı, “İbrahim Alâettin, Hürriyet, 30.10.1951. hatırayla anlatır.(bkz.”İbrahim Alaattin’in Mezarı Başın-
15
1926’da Latin harflerine geçiş meselesi yeniden gündeme da”, Vatan Gazetesi, 1.11.1949).
18
gelir. Akşam gazetesi 28 Mart 1926 tarihli sayısında “Latin Bkz. “Günün Meselelerinden”, Son Posta, 11 Eylül 1932,
Harflerini Kabul Etmeli mi Etmemeli mi” başlığı altında s.1-9.
19
bir soruşturma açar. Lehte ve aleyhte pek çok yazı yazılır. Zeki Gürel, a.g.e., s.71 ve Ali Ulvi Elöve, Çocuklarımıza
16
Resimli Gazete, Mart 1924. Neşideler, İst.1327, s.9-10

618
Materiallar

İtalya’nın birlik ve beraberliğini meydana ge- ler belletmekten amaç, onları mutlaka şair olmaya
tiren meşhur Kavur, ölüm döşeğinde bile sıtmanın hazırlamak değildir. Belki ahenk ve kafiyenin
vermiş olduğu ateşler içindeyken son görevini kabullenilişi ve kolaylıkla ezberlenişinden fayda-
yerine getirebilmek için yanında bulunan hüküm- lanarak, onların masum kalplerindeki duygulara
dara karşı: “Çocukları terbiye ediniz, çocuklara cereyan vermek, harekete geçirmek, onları hisset-
dikkat ediniz.” diye bağırmıştı. En büyük savaş- tirmek, düşündürmek, çarpıntısı belirsiz kalpleri
ların, bütün maddi ve manevi zaferlerin ilkokul doğruluk, fedakârlık, milliyet ve vatanperverlik
öğretmenleri tarafından kazanıldığı pek çok kez için çarpmaya alıştırmaktır.
tekrarlanmış hakikatlerdendir. Çocuk kalbi işlenmemiş bir elmas gibi kuv-
İnsanın bütün gücünü oluşturan önce ailesi vetli bir şekil almaya gayet uygun iken onu
sonra okulu daha sonra çevresi ve kendi yapmış önemsememek ve kömür gibi siyah bırakmak
olduğu araştırma hatta incelemelerdir. Fakat gü- doğru değildir. Özellikle memleketimizin yetiştir-
cünün artırıldığı, yeteneğinin geliştirildiği ilk yer diği zeki, canlı beyinlere büyük ninelerin boş
aile ve okuldur. Bununla birlikte çocuğun ilkokul- inançlarını ve eski ilkokul kitaplarının anlaşılmaz
da aldığı terbiye hepsinden daha önemlidir. Çün- ibarelerini yerleştirmek manevi bir cinayettir.
kü bir çocuğun tabiatını, huylarını eğilimlerini Çeşitli tarzda birçok konuda şiirler yazdım.
hazırlayacak olan ilk hisleri ve fikirleri aile ve ilk Doğrudan doğruya manzum ahlak dersi vermiş
öğretmeni verir. İstenilmeyen bu huyların ve eği- olmaktan çekinerek öğüt ve ahlak dersini hikâ-
limlerin silinebilmesi ise oldukça güçtür. Küçük yelerin vereceği duygu ve fikirlerden çıkarmak
bir tecrübe, bu gerçeği ispat etmeye yeterlidir. Şu üzere çocukların zekâsına bıraktım. Fransızcadan
halde çocukların terbiye edilmesinde kendileri ve çevirdiğim ve alıntı yaptığım bazı manzumecik-
vatanları için yararlı bir uzuv, en önemli etken lere millî bir şekil vermeye çalıştım. Daha ziyade
aile sonra öğretmenlerdir. uygun olduğu için şiirlerin çoğunda hece veznini
Memleketimizin durumu, halkımızın seviyesi tercih etmekle beraber aruz vezni ahengini yan-
düşünülürse bizim için bu görevin ne kadar sıtan nazımlar yazmaktan çekinmedim. Arzu etti-
önemli olduğunu ve bunun hayatımızla kuvvetli ğim amaca kavuşmak için yazdığım manzumeler
bir irtibatının bulunduğunu kabul etmemek müm- oldukça azdır. Fakat ileride bir ikincisini yayım-
kün değildir. Herkesin ulaşabileceği şu basit ve lamak yahut bunu yazabilecek kalemlerden bekle-
sade düşünceler ile çocukların terbiyesi hakkın- mek üzere şimdilik bu kadarını yayınlamakta bir
daki fikirlere dikkat çekmeye çalıştıktan sonra ümitsizlik görmedim. Birkaç çocuk kalbi kazana-
asıl söylemek istediğim konuya, şu değersiz risa- bilmek şu önemsiz hizmetin en büyük ödülüdür.”20
lenin yayımlanmasındaki görüşün açıklanmasına
Gövsa’nın Çocuk Şiirleri ilk yayımlandığında
geçiyorum:
büyük bir ilgi ve taktirle karşılanır. Bu kitabın
Tabiatıyla çocukların zihinleri gayet canlıdır. rağbet görmesinin iki temel nedeninden bahse-
Bu nedenle çocukluk hatıraları ömrün sonuna ka- dilebilir: Çocuk edebiyatının ilk şiir kitabı olması
dar unutulmaz, belleğimizin bir köşesine muha- ve önemli bir maksada yönelik olarak hazırlanmış
faza edilir ve etkisi hayat üzerinde devam eder. olmasıdır. Kitap ilk baskısından, devrin yayın
Medeni memleketlerde çocukların bu yeteneğini imkânları dikkate alındığında, kısa bir süre sonra
iyi kullanma çareleri düşünülmüştür. Bu çareler tükenir ve ikinci baskısı yapılır.21 Buradan da ese-
arasında onlara fikrî ve ahlakî terbiyeyi oluştu- rin sadece çocuklar tarafından değil büyüklerce
racak din ve vatan sevgisini aşılayacak ve millî ve de tutulduğunu anlaşılmaktadır.
manevî değerlerimizi, geleneklerimizi hatırlata-
Çocuk edebiyatı alanında yayımlanan ilk şiir
cak şiir ve şarkıların tanzim edilmesi belki de
kitabı olma özelliğini koruyan Çocuk Şiirleri
birinci derecede yerini alacaktır.
devrinde önemli bir etki dairesi oluşturur. Ali
Dârü’l-muallimin’in (Öğretmen Okulu), ça- Ulvi Elöve’nin Çocuklarımıza Neşideler, Tevfik
lışkan ve güçlü müdürü Satı Bey’in gözlem ve Fikret’in Şermin, Abdurrahman Pertev’in Çocuk-
görüşleri doğrultusunda yayımlanan Tedrisât-ı lara Ahlak Aşısı, Ali Ekrem’in Şiir Demeti’nin
İbtidaiyye Mecmuası’nda (ilköğretim Dergisi) yanı sıra devrin birçok şairi tarafından çocuk
saygıdeğer üstatlarımızdan Tevfik Fikret ve şiirleri kaleme alınır ve bu şiirler kitap hâlinde
Mehmet Emin (Yurdakul) Beylerin sınırlı sayı- yayımlanır. Kitap, Anadolu ve Rumeli dışına da
daki birkaç şiirleri dışında beş altı yaşında bir ço- ulaşır. Söz gelimi Süleyman Nazif, Midilli’den
cuğun anlayış ve duyuşuna uygun olabilecek
manzum eserler yoktur. Bununla beraber bazı
20
kimselerin şahsî görüşlerinde yer verdiği üzere İbrahim Alâettin Gövsa, Çocuk Şiirleri, Haz: Semiha Nur,
Kardelen Yayınları, İstanbul 2005, s.10-13.
çocuklara anlayabilecekleri şekilde manzum eser- 21
İlk baskı 15 Mayıs 1327, ikinci baskı 25 Ağustos 1328.

619
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Tarbzon’a yazdığı bir mektupta Gövsa’nın Çocuk Baba ve Öğretmenlere” bir takdim başlığı ile
Şiirleri’nden övgüyle bahseder. 22 Türkçenin bü- başlayan eser 24 şiir ve altmış iki sayfadan oluş-
yük şairi Mehmet Emin Yurdakul da Çocuk maktadır. Eserde yer alan şiirlerin genel olarak
Bahçesi Mecmuası’nda Çocuk Şiirleri şairine önce din duygusu, ardından vatan, Türk büyük-
“Çocuklar” başlıklı bir şiir ithaf eder. 23 Nihat leri, anne sevgisi, iyilik-doğrulk-ahlak, tabiat ve
Sami Banarlı da Gövsa’nın Çocuk Şiirleri’nin en hayvan sevgisi şeklinde tematik bir tertibe tabi
az Tevfik Fikret’in Şermin’i ve Ziya Gökalp’ın tutulduğunu söyleyebiliriz.
çocuklar için kaleme aldığı şiirler kadar değerli İbrahim Alâettin Gövsa, Tanzimat, Meşru-
olduğunu ifade eder.24 tiyet ve Cumhuriyet’i yaşamış bir kimliktir. Bu üç
Milli Eğitim Bakanlığı 100 Temel Eser pro- devre siyasi, iktisadi, içtimai ve edebî açıdan
jesi içerisinde yer alan Çocuk Şiirleri, şair ha- arayış dönemlerimizdir. Çocuk Şiirleri adlı eserde
yattayken biri yeni harflerle olmak üzere altı bas- de bu arayış ve kabulleri görebilmek mümkündür.
kı yapmayı başarmış ender kitaplardandır. Şairin Şair çağının sadece tanığı olarak kalmaz, cemi-
ölümünden sonra da farklı yayınevleri tarafından yetin uzun vadede yeniden yapılanması doğrul-
birçok kez baskısı yapılır. Kitabın ikinci baskısına tusunda, devrin aydınının sorumluluğu ve bilin-
bazı ilavelerde bulunulur. Yeni harflerle yapılan ciyle çocukları yönlendirme ve eğitme yolunu
baskıda ilavelerle birlikte tertibinde de bazı güder. Özellikle II. Meşrutiyet yıllarından itibaren
değişiklikler yapılır. Söz gelimi Kanaat Kütüp- çocuk yazınında görülen açılma ve genişlemenin,
hanesinin yeni harflerle yaptığı baskıda kitabın ilk fikrî ve edebî açıdan arayışları ifade eden bu
şiiri “Türk Bayrağı” şiiriyken, eski harflerle yapı- devrin genel bir özelliği olduğunu söyleyebiliriz.
lan baskılar “Allah Sevgisi” şiiriyle başlar. Bu teb- Gövsa, şiirlerini bir çocuğun ruh hâliyle ve
liğimde dikkate aldığım baskısı dahil olmak üzere sadece onlar için yazar. Onların penceresinden
yeni yapılan baskılarda genel olarak tercih edilen bakar. Söz gelimi eserin baş taraflarında yeğeni
tertip şekli “Allah Sevgisi” başlıklı şiir ile başla- Ahmet Hadi’ye şöyle bir ithafta bulunur.
mak şeklindedir. Kitabın ilk baskısında “Türk Bay- “Sevgili Hadi”
rağı” olarak yer alan şiir, ikinci baskıda kullanılan
“Şu mini mini kitabı sana ithaf ediyorum.
kelimeler noktasında da bazı değişikliklerle birlikte
Çünkü içindeki manzumelerin hemen hepsini
“Osmanlı Bayrağı” ismini taşır.
senin his ve fikirlerinle, yine senin için yazmış-
Çocuk Şiirleri’nin dikkatleri celp eden yön- tım, kelimeleri benim olsa bile manası, ruhu se-
lerinden birisi de Cumhuriyet’ten önceki baskı- nindir. Eğer birkaç yavru arkadaşın da bundan
larda yer alan “Din”, “Padişah”, “Milletin Derdi”, istifade edebilirse bundan ziyade sevinmek sana
“Ertuğrul’un Büyüklüğü”, “Mithat Paşa”, “Millet aittir”.26
Şarkısı”, “Namık Kemal”, “Muhtar Bey” başlıklı
Değişik tarzlarda kaleme alınan bu şiirlerde
şiirlerin yeni harflerle yapılan ilk baskılarda yer
şairin ahlak dersi vermekten ve nasihat etmekten
almamış olmasıdır. Bunun yanı sıra yeni harfli
çekindiği görülür. Şair çocukların hissiyatını ok-
baskılarda yer alan “Mum” ve “Kurtuluş Kav-
şarken, şiirlerin içeriğinden nasihat ve ibretleri
gası” isimli şiirler de önceki baskılarda yer almaz.
çıkarma işini çocukların ilgi ve zekâsına bırak-
Yakın dönemde yapılan baskılarda ise yine eserin
tığını söyleyebiliriz. Bu da şairin çocukların mu-
hemen hemen Cumhuriyet’ten önceki ilk neşir-
hakeme gücüne önem verdiğinin göstergesidir.
lerinde yer alan tertip şeklinin kullanıldığını
söyleyebiliriz. Sözgelimi yeni baskılarda “Mum” Şair, şiirin şekil ve ahenkle oluşan unsurlarına
ve “Kurtuluş Kavgası” başlıklı şiirler yar almaz. da önem verir. Kullanılan form genellikle dört-
lüktür. Bazı şiirlerde ise farklı formlar kullanıl-
Bu tebliğimde dikkate aldığım yayında “Os- mıştır. Söz gelimi “Vatan” başlıklı şiir, altı mıs-
manlı Bayrağı” şiirinden bir dörtlük 25 ve “Anne ralık bentlerden; “Padişah”, “Horoz ile İnci,
22 “Ertuğrul’un Büyüklüğü”, “İyilik-Doğruluk”, gibi
“Biraderimin selam ve ihtiramı vardır. Çocuk Şiirleri
emin olunuz ki, daima rıhle-i mesaisindendir”. İbrahim şiirler beyit nazım şekli ve mesnevi nazım şekli-
Alaettin, Süleyman Nazif, s.283. nin kafiye şeması ile kafiyelendirilmişlerdir. Bu
23
Çocuk sevgisi ve çocuklardan beklenilen toplumsal gö- tarzın kullanıldığı şiirlerde tahkiyeli anlatım tarzı
revler noktasında da önemli olan bu şiir için bkz. Fevziye hakimdir. “Horoz ile İnci” şiiri gibi Fransızca’dan
Abdullah Tansel, Mehmet Emin Yurdakul’un Eserleri-I,
Şiirler, Ankara 1969, s.98.
24
Nihat Sami Banarlı, Kitaplar ve Portreler, İstanbul 1985, Sana selâm ey Osmanlı bayrağı!
26
s.186. Kitabın 1912’de yapılan ikinci baskısında bu ithaftan
25
Ertuğrul’un ocağında uyandın hemen önce bir çocuk fotoğrafı yer alır. Aynı baskıda
Şehitlerin Kanlarıyla boyandın Ahmet Hadi’nin “Osmanlı Bayrağı” şiirini okurkenki
Nice düşman kalesine uzandın fotoğrafına da yer verilmiştir.

620
Materiallar

tercüme edildiğini tahmin ettiğimiz 27 şiirlere ise − Gövsa, İbrahim Alaettin, Süleyman Nazif.
milli bir eda verilmeye çalışıldığı hissedilir. − Gürel, Zeki, İbrahim Alâettin Gövsa, Kültür Bakanlığı
Yayınları, Ankara 1995.
Çocuk Şiirleri kitabındaki şiirlerin dikkat çe-
− İbrahim Alâettin Gövsa, Çocuk Şiirleri, Haz: Semiha
ken özelliklerinden biri de şairin vezin tercihiyle Nur, Kardelen Yayınları, İstanbul 2005.
ilgilidir. Şöyle ki; genellikle tam ve yarım kafiye- − Levent, Agah Sırrı, Türk Dilinin Sadeleşme ve Gelişme
nin kullanıldığı şiirlerde hece vezni tercih edil- Evreleri, , 3.bsk.Ankara, 1972.
miştir. Ancak “Kelebek” şiirinde olduğu gibi, − Nadir, Cemal, “Pamuk Prenses ve Yedi Cüce”,
ahenginden dolayı aruz vezni (Mefâilün /Mefâilün) Akbaba, 6 Nisan 1939, nr.234.
kullanılmıştır. Ahengin yanı sıra “Anne Sevgisi” − Okay, Orhan, Edebiyat ve Kültür Dünyamızdan
gibi bazı şiirlerde anlatımı etkileyici kılabilmek Makaleler, Denemeler, Sohbetler, Ankara 1991.
için diyalog tekniği tercih edilmiştir: − Ortaç, Yusuf Ziya, Portreler…….
Bir annenin iki yavrusu varmış; − Özkırımlı, Atilla, “Çocuk Edebiyatı mı”, Gösteri, nr.13,
1981, s.33.
En küçüğü beş yaşında kadarmış.
− Polat, Müge Sucu, Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın
Bir gün anne küçüğünü severken Şiirlerinde Çocuk Teması, Kültür Bakanlığı Yayınları,
Çocuk demiş: Ankara 2002.
--Güzel anne seni ben − Sevük, İbrahim Habip, “Ölenlerin Arkasından”, Cum-
huriyet Gazetesi, 4.11.1949.
Ne kadar sevdiğimi bilmezsin,
− Tansel, Fevziye Abdullah, Mehmet Emin Yurdakul’-
Belki sen beni o kadar sevemezsin.. un Eserleri-I, Şiirler, Ankara 1969.
--Neden oğlum? − Yalman, A.Emin, İbrahim Alaattin’in Mezarı Başında”,
--Çünkü yavrun ikidir Vatan Gazetesi, 1.11.1949.
Dil konusuna gelince; eserin yazıldığı zaman − Yazar, M.Behçet, Edebiyatçılarımız ve Türk Edebiyatı,
göz önüne alındığında şairin sade ve anlaşılır bir
Türkçeyi kullandığı söylenebilir. Bu şiirlerde
sade bir dil kullandığını şairin bizzat kendisi de
ifade eder ve bu hususta Abdulhak Hâmit ve Sü-
leyman Nazif’in taktirlerini aldığını söyler. 28
Agâh Sırrı Levent de Türkçenin gelişimine hiz-
mette bulunanları sayarken “Nazımda da İbrahim
Alaettin Gövsa, Mithat Cemal Kuntay ve Mehmet
Âkif’in Şiirleri o zamanki Türkçenin en güzel
örneklerindendir “ der.29
Sonuç olarak, edebiyata şiirle başlayan İbra-
him Alaettin Gövsa’nın çocuk şiirlerinde diğer
şiirlerin aksine yalın bir dil ve hece ölçüsü kul-
lanılmıştır. İlk çocuk şiir kitabı olma özelliğine de
sahip olan, içeriğiyle de yeni hükümetin Milli
Eğitim Bakanlığı tarafından “100 Temel Eser”
projesi içerisinde yer verilen Çocuk Şiirleri bugün
için de değerini koruyan bir eserdir.

KAYNAKÇA
− “Günün Meselelerinden”, Son Posta, 11 Eylül 1932,
s.1-9.
− Banarlı, Nihat Sami, “İbrahim Alâettin, Hürriyet,
30.10.1951.
− Banarlı, Nihat Sami, Kitaplar ve Portreler, İstanbul 1985.
− Çalapala, Rakım, “Uğradığımız Büyük Kayıp”, Hürri-
yet Gazetesi, 2.11.1949.
− Elöve, Ali Ulvi, Çocuklarımıza Neşideler, İst.1327.
− Elöve, Ali Ulvi, Çocuklarımıza Neşideler, İstanbul
1327.

27
Zeki Gürel, a.g.e, s.77.
28
İbrahim Alâedttin, Süleyman Nazif, İstanbul 1930, s.22.
29
Agah Sırrı Levent, Türk Dilinin Sadeleşme ve Gelişme
Evreleri, 3.bsk.Ankara, 1972, s.353.

621
 

TANZİMATTAN GÜNÜMÜZE ÇOCUK EDEBİYATI


Öğr. Gör. Alaattin ŞAHİN
Kırım Devlet Üniversitesi
Kırım / UKRAYNA

Basın-yayın dünyasında her yayın belli bir okutulduğu görülür. Dikkat edilirse bu anabilim
okur kesimine seslenir: Çocuklar, gençler, yaşlı- dallarından mezun olanlar ilk ve orta öğretim
lar, dindarlar, anneler, öğretmenler, akademisyen- kurumlarında bütünüyle çocuklara ve çocukluktan
ler, idareciler, sporcular, otomobil meraklıları, çıkıp gençlik çağına giren nesle hitap ettikleri
bilgisayar kurtları vs... Bunlar içinde geleceğin halde, birçok üniversitede bu bölüm öğrencilerine
yapı taşlarını oluşturacak olan çocukların ayrı bir hâlâ Çocuk Edebiyatı Dersleri'nin ya hiç okutul-
yeri vardır ve bu sebeple de son yüzyıl içinde madığı ya da bir veya iki yarıyıl gibi az bir süre
bütün dünya edebiyatlarında çocuklara, özellikle okutulduğu görülmektedir.
de eğitim amaçlı çocuk yayınlarına özel bir önem Türkiye'de çocuk edebiyatı sahasına giren,
verilmeye başlanmıştır. Tanzimat öncesine ait ve Tanzimattan bugüne ka-
Türk edebiyatında da, birçok alanda olduğu dar yayınlanmış bütün süreli yayınlar ile kitap,
gibi çocuklara yönelik yayınlar da Tanzimat dö- ansiklopedi, CD gibi diğer bütün yayınları çatısı
neminden itibaren gelişerek artmıştır. Elbette altında toplayan bir Çocuk Edebiyatı Kütüphane-
Tanzimat öncesinde de çocuklar için yazılmış si'yle araştırmacılara hizmet veren bir Çocuk Ede-
veya çocuklara hitap eden yayınlar vardı. Ancak biyatı Enstitüsü'nün eksikliği gün gibi aşikârdır.
ne yazık ki Tanzimat öncesindeki bu tür yayınlar Türkiye'de bugün bazıları kapanmış olsa da-
hakkında bugüne kadar kapsamlı bir çalışma geçmişte sosyal bilimler veya sosyal bilimlere
yapılmamıştır. Diğer taraftan Türk edebiyatında yakın alanlarda birçok enstitü kurulmuştur:
Tanzimat sonrası çocuk edebiyatı sahasında da Sultanahmet Erkek Sanat Enstitüsü, Gazetecilik
yapılması gereken, ancak bugüne kadar ihmal Enstitüsü, Tarih Enstitüsü, Mevlânâ Enstitüsü, İs-
edilen çalışmaların olduğu gözden kaçmamakta- tanbul Enstitüsü, Millî Kütüphane Bibliyografya
dır. Türkiye'de çocuk edebiyatı sahasında ihmal Enstitüsü, İslâm Araştırmaları Enstitüsü (İSAM),
edilen bu tür yayın ve çalışmaların doğurduğu Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yüksek İslâm
eksikliklerin başlıcaları bize göre şunlardır: Enstitüsü, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü,
Millî Folklor Enstitüsü, Atatürk Enstitüsü, Türki-
2.1. Öneriler yat Enstitüsü, Yahya Kemal Enstitüsü gibi. Bun-
Türkiye'de bugüne kadar hiçbir üniversitede lardan bazılarının "enstitü" sözcüğünün içini dol-
Çocuk Edebiyatı Kürsüsü, yani bugünkü deyi- durmak noktasında iyi bir seviyede olduğu görü-
miyle Çocuk Edebiyatı Anabilim Dalı kurulma- lüyor, ancak birçoğunun da enstitü olma yolunda
mıştır. Bu, çocuk edebiyatının bir bilim dalı ola- ne kadar mesafe katettiği tartışılabilir. Bir de işin
cak öneme ulaşmamış olmasından mı, yoksa vahim bir tarafı var:
çocukluk çağını aşmış bilim adamlarının bir daha Adında "enstitü" sözcüğü olup da enstitü ile
o günlere dönmek/yönelmek istememesinden mi, alakası pek olmayan, genel anlamda bir eğitim
veya edebiyatın daha çok yetişkinlere hitap eden kurumu görevi üstlenen yapılanmalar olmuştur
tarafıyla ilgilenmek istemelerinden mi kaynaklan- Türkiye'de: Eğitim Enstitüleri, Köy Enstitüleri,
maktadır sorusu ciddi bir şekilde üzerinde durul- Kız Enstitüleri gibi. Bütün bu enstitü bolluğu
ması gereken bir problem olarak karşımızda dur- arasında söz gelişi bugün için nüfusunun önemli
maktadır. bir kısmını -okul öncesi dahil 20 milyonu aşkın-
Bu konuda bir hayli geç kalınmış olsa bile çocukların oluşturduğu ülkemizde hâlâ bir "Ço-
Türkiye'de en azından cumhuriyetten sonra birkaç cuk Edebiyatı Enstitüsü"nün kurulmamış olması
üniversitede Çocuk Edebiyatı Anabilim Dalı oluş- düşündürücüdür. Hatta bu paragrafta sözü edilen
turulmalı ve bugüne kadar hatırı sayılır çalışmalar ‘Enstitü ve Türkiye'de Enstitüler’ konusunun bir
yapılmış olmalıydı. derginin kapsamlı bir özel sayıyla sorgulaması
Türkiye'de bugün Çocuk Edebiyatı dersinin gereken konulardan biri olduğu kanaatindeyim.
okutulduğu okulların sayısı bir hayli artmıştır. Kurulduğu takdirde böyle bir enstitü, çocuk
Bugün Kız Meslek Liseleri'nin Çocuk Gelişimi edebiyatı sahasının sürekli gündemde tutulması
Bölümleri'nde, Anadolu Öğretmen Liseleri'nde, ve bu konuda kesintisiz araştırma ve yayınlarıyla
Eğitim Fakülteleri'nin Türkçe Öğretmenliği, Sos- önemli bir boşluğu doldurabileceği kanaatinde-
yal Bilgiler Öğretmenliği, Sınıf Öğretmenliği ve yim. Söz gelişi bu enstitünün çıkaracağı Çocuk
Okulöncesi Öğretmenliği bölümlerinde bu dersin Edebiyatı Dergisi (yetişkinler ve çocuklar için iki

622   
Materiallar

ayrı dergi) bütün öğretmenlere, bütün velilere ve Bu çalışma Türk Çocuk Edebiyatı Külliyatı
bütün çocuklara hitap edebilecek bir yayın organı adı altında ayrı bir basın-yayın faaliyeti şeklinde
olabilir. Bu alanda internet ortamında hazırlana- de yürütülebilir. Bu çalışmalar yapılırken Çocuk
cak çok kapsamlı bir Çocuk Edebiyatı Sitesi de Edebiyatı Kütüphanesi'nin eksiklikleri çok hızlı
her kesimden okur ve araştırmacıyı kendisine bir şekilde tamamlanmalı ve bazı İstanbul kütüp-
çekebilir. hanelerinin araştırmacıların istediği yayınları on-
Türkiye'de geç de olsa Çocuk Edebiyatı Ensti- lara çoğaltırken izledikleri kâr amaçlı yol izlen-
tüsü'nün kurulması yönünde bir niyet ortaya çık- memelidir. Diğer taraftan özellikle eski yayınlar
mamış da değildir. 23 Aralık 1990'da kurulan ve en başta bir kereye mahsus olmak üzere fotoko-
çok geniş yelpazeli faaliyet alanları ile niyet olarak pisi alınarak araştırmacılara bu fotokopiler üze-
göz dolduran Çocuk Vakfı'nın tüzüğündeki Faali- rinden çoğaltma yapmalarının yolu açılmalıdır [9,
yet Alanı kapsamında 5. maddede yer alan d bendi s.29].
aynen şöyledir: Çocuk edebiyatının tanıtılmasını, Geleceği şekillendirecek olan çocukların ye-
yaygınlaştırılmasını ve geliştirilmesini çok yönlü tişmesinde çocukluk çağında okudukları kitapla-
değerlendirecek Çocuk Edebiyatı Enstitüsü’nün rın önemi herkes tarafından kabul edilmektedir. O
kurulmasını sağlamak. Bugün için -ne yazık ki- halde çocukların okul zamanlarında ve özellikle
Çocuk Vakfı'nın bu niyeti henüz hayatiyet kaza- tatillerde okuyan bir birey olmalarında önemli bir
namamıştır. Çocuk Edebiyatı Kü-tüphanesi'nde ço- katkıya sahip olacağı düşünülen Çocuk Kütüpha-
cuk edebiyatı sahasına giren bütün yayınların araş- neleri alanında da yepyeni çalışmalar yapılmalı-
tırmacılara kolaylık sağlanabilmesi amacıyla kata- dır. Türkiye'de hemen her şehirde bulunan halk
loglanmasında şunlara dikkat edilmelidir: a) Tür- kütüphaneleri ile bazı mahallelerde bulunan ço-
lere göre, b) Yıllara göre, c) Yazar adlarına göre, cuk kütüphanelerinin birçok açıdan yetersiz oldu-
d) Eserlerin hitap ettiği yaşlara göre tasnif yapıl- ğu görülmektedir. Söz gelişi bu yazının yazarının
malıdır. kitap okuma serüveninde önemli bir yeri olan
Bu şekilde kataloglarda yer alacak dört ayrı halk kütüphanelerinin kendilerini yenileyemedik-
tasnif numarasının her biri araştırmacılara çok leri gözlenmektedir. En başta kütüphane binaları-
önemli kolaylıklar sağlayacaktır. Söz gelişi çok nın çocukları cezbedecek bir dış ve iç tasarıma
sayıda çocuk edebiyatı eseri kaleme almış bir sahip olmadıkları dikkat çekmektedir. Diğer ta-
yazar hakkında yapılacak bir araştırma için yazar raftan kütüphane içindeki kitapların hemen hepsi
adlarına göre yapılmış tasnif, belli yıllarda yapıl- eskidir. Bu kitapların yeni baskıları da bir şekilde
mış yayınları araştıran bir araştırmacı için yıllara tedarik edilmelidir. Tabiî bir de yeni çıkan çocuk
göre yapılmış tasnif, belli bir türdeki çocuk kitaplarıyla da kütüphanemiz zenginleştirilmelidir.
edebiyatı ürünleri üzerine çalışan bir araştırmacı Türkiye'de çocuk kütüphanelerinin gelişmesi
için türlere göre yapılmış tasnif, belli bir yaş gru- için iki önemli adım atılmalıdır:
buna hitap eden yayınlar hakkında araştırma a) Halk ve çocuk kütüphaneleri yetkililerinin
yapanlar için ise eserlerin hitap ettiği yaşlara göre de yakındığı üzere bakanlık tarafından bu kütüp-
yapılmış tasnif son derece kolaylık sağlayacaktır. hanelere kaynak aktarılmalıdır.
Bugün için Türk edebiyatının en önemli eksik- b) Mahallelerde Gönüllü Çocuk Kütüphane-
liklerinden biri de kapsamlı bir Türk Çocuk Edebi- leri kurulmalıdır. Burada Samsun'da Prof. Dr.
yatı Tarihi'nin yazılmamış olmasıdır. Bu durum, Mustafa ÖZBALCI’nın bir girişiminden söz ede-
çocuk edebiyatı konusunda araştırma yapacak rek bu konuyu açmak istiyorum. Prof. ÖZBALCI,
olanların önünde önemli bir zorluk olarak durmak- yılların getirdiği kitap birikimiyle emeklilik son-
tadır. Ciltler sürecek böyle bir çalışmanın Çocuk rası için yeni yaptırdığı evinin giriş katını kütüp-
Edebiyatı Kütüphanesi'ni çatısı altında toplayacak hane olarak tasarlamıştır. Önümüzdeki aylarda
olan Çocuk Edebiyatı Enstitüsü tarafından yürütül- hizmete açılacak olan bu kütüphanenin, her yaş-
mesi yerinde olacaktır. Hatta böyle bir çalışma tan okuru kendine çekecek çok modern, temiz,
doğru ve kapsamlı bir bilgi birikimin ortaya çıka- ferah bir ortamı vardır. Kütüphanenin bir tarafı
rılabilmesi amacıyla uzun bir zaman dilimine ya- çocuk okurlar için tasarlanmaktadır. Burada ço-
yılarak araştırmacılar tarafından yürütülmelidir. cuklara hitap edecek eserler, eski ve yeni baskılı
çocuk kitapları ile kültürümüzün temel kaynakları
Ayrıca bu çerçevede ikinci bir çalışma olarak bulunacaktır. Prof. ÖZBALCI özellikle emekli ol-
Çocuk Ansiklopedisi ve Çocuk Edebiyatı Ansiklo- duktan sonra bütün vaktini burada geçirerek çev-
pedisi de çıkarılabilir. Bu bağlamda ilk önce cum- redeki çocuklara ve yetişkinlere hizmet etmeyi
huriyet öncesinde yapılan ve çocuk edebiyatı saha- düşünmektedir. İşte Prof. ÖZBALCI’nın yaptığı
sına giren bütün yayınların bugünkü alfabeye akta- gibi her şeyi devletten beklemek hastalığından
rılmış baskıları yapılabilir ve bunlar Çocuk Edebi- kurtulmalı ve bu tür gönüllü teşebbüsleri teşvik
yatı Dergisi tarafından okurlara hediye edilebilir. edip desteklemeli, yaygınlaşmalarını sağlamalıdır.

623
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Bazı yabancı ülkelerdeki kütüphanelerin ve bir de öğretmenlerin, bilinçli öncülükleri iki yolla
çocuk kütüphanelerinin hem nicelik hem de nite- olabilir. İlki bizzat kendilerinin çocuklara yönelik
lik bakımından Türkiye'dekilerle kıyaslanamaya- çeşitli türlerdeki yayınları takip etmeleri, bunlar-
cak kadar büyük farklara sahip olduğunu bili- dan seçme yapmaları, bir diğeri de bu konudaki
yoruz. Artık çok geç kalınan bu alanda bilinçli ve süreli yayınlar veya kitaplarda çocuklara tavsiye
sistemli çalışmalar yapılmalıdır. Özellikle atıl edilen yayınları onlara takdim etmeleri.
kalmak anlamına gelen Arapça "tatil" sözcüğünün Çocuklara okumayı sevdirmek için en faydalı
okullarda öğretmenler, evlerde de veliler tara- yollardan birkaçı şunlardır:
fından "en çok kitap okunacak zaman dilimi" an-
a) Okul çağı öncesinde anne-babanın çocuğa
lamında içinin yeniden doldurulması gerekmekte-
dir. Bu konuda Kültür ve Turizm Bakanlığı ile özellikle uyku öncesinde masal, hikâye, fıkra tü-
Millî Eğitim Bakanlığı'na, sivil toplum örgütle- ründen metinler anlatması veya okuması,
rine ve tabiî ki özellikle yakın bir zamanda kuru- b) Okul çağında çocuğun yaşına, ilgi ve
lacağına inandığımız Çocuk Edebiyatı Enstitüsü- düzeyine uygun yayınların anne-babalar tarafın-
'ne büyük görevler düşmektedir. [11, s. 39] dan çocuğa ulaştırılması ve çocuğun bunları oku-
Çocukların zihinsel ve ahlâkî gelişimlerinde ması için teşvik edilmesi,
önemli yeri bulunan çocuk edebiyatı ürünlerinin c) Okul çağından itibaren çocuğun ileriki yaş-
çocuklara ulaşması ancak veliler ve öğretmenler larda okumayı seven bir birey olabilmesi için
aracılığıyla olmaktadır. Ancak velilerin ve öğret- ödüllendirilmesi,
menlerin belli yaş grubundaki, belli kültür sevi- d) Çocuğun evde anne ve babasının sık sık
yesindeki çocuklara hitap edecek olan yayınların gazete, dergi, kitap okuduğunu görmesi.
seçiminde çok da bilgili olmadıkları ve titiz dav-
Türk edebiyatında çocuk edebiyatının tarihi ge-
ranmadıkları açıktır. Bu bakımdan bu alanda ya-
lişimine geçmeden önce yukarıda sıralanan ve üze-
pılacak çalışmalardan biri de veli ve öğretmen
eğitimi olmalıdır. Bu eğitim yine bu konuda yapı- rinde çalışılması ve gerçekleştirilmesi gereken çalış-
lacak araştırmalar ve süreli yayınlar aracılığıyla ma alanlarını bir kez de tablo hâlinde sunalım:
velilelere ve öğretmenlere de ulaştırılabilir. Çocuk Edebiyatı Anabilim Dalı
Çocukların, çocuk edebiyatı ürünleriyle ilgi- Çocuk Kütüphanesi
lenmeleri için öncelikle onlara okumayı sevdir- Çocuk Enstitüsü
mek gerekir. Bunun için anne-babaların okumayı Çocuk Edebiyatı Dergisi
sevdirebilecek veya en azından çocuklarını çok Çocuk Edebiyatı Sitesi
düzenli olmasa bile bir şekilde okuma sürecine Çocuk Edebiyatı Ansiklopedisi
dahil edebilecek çalışmalar yapmaları lazımdır.
Türk Çocuk Edebiyatı Külliyatı
Aslında küçük yaşlarda hemen hemen hiçbir ço-
cuğun kitap okumayı çok sevdiği iddia edilemez. Çocuk Kütüphaneleri
Zira bu yaşlar çocukların eğlence ve oyun yaşla- Veli ve Öğretmen Eğitimi
rıdır hâlâ. Onların okullarda okumayı ve yazmayı Şimdi, yukarıda bahsi geçen alanlarda yapıla-
iyice öğrendikten sonra bir nevi bilimlerle meşgul bilecek çalışmalara bir ön hazırlık olması açısın-
olmaya başladıkları aşikârdır. O sebeple dikkat dan bu yazının konusu olan Tanzimattan Günü-
ederseniz genel olarak bilimlerden de çok hoşlan- müze Türk Çocuk Edebiyatının Tarihçesi ve bu
madıkları ortadadır. Aslında bu isteksizlik, kolay alandaki yayınlardan kısaca bahsetmek yararlı
bir eylem olarak oynamak varken; yazmak, oku- olacaktır.
mak, birtakım bilimsel bilgiler edinmek gibi sabır
ve süreklilik gerektiren bir takım eylemlerle meş- 2.2. Cumhuriyet Öncesi Çocuk Edebiyatı
gul olmalarından kaynaklanmaktadır. O halde Dünya edebiyatlarında olduğu gibi Türk ede-
okumanın ve bilimsel bilgiler edinmenin kolay ve biyatında da çocuk edebiyatının ilk ve en yaygın
eğlenceli yollarla gerçekleştirilmesi, çocukların ürünleri sözlü geleneğin içinde yer almıştır. Tan-
okumayı ve çalışmayı sevmeleri konusunda is- zimat öncesine uzanan tekerlemeler, ninniler, şiir-
tekli olmaları gibi bir sonuç doğuracaktır. ler, masallar, destanlar, efsaneler, kıssalar, halk
Okumayı sevmek kavramının daha çok ileriki hikâyeleri, Karagöz oyunları, Nasreddin Hoca
yaşlarda, hatta gençlik veya orta yaşlar için ge- fıkraları hep bu sözlü geleneğin içinde yer almış
çerli olduğunu söylemek bile mümkündür. Oku- olan birer anlatı türüdür. Tabiî bu arada Tanzimat
mayı sevdiğini söyleyen bir çocuğun bu ifadesi öncesi dönemde çocuklara yönelik yazılmış veya
çok da bilinçli değildir aslında. O bakımdan anne yetişkinler için yazıldıktan sonra çocuk edebiya-
ve babalar onların yazar olamasa da hayat boyu tına mal olmuş eserler hakkında bugün için geniş
okuyan bilinçli bireyler olarak yetişmelerinde ve kesin bir bilgiye sahip olmadığımızı da burada
onlara öncülük etmelidirler. Anne ve babaların, belirtmiş olalım.

624
Materiallar

2.2.1. Çevirilerle Gelen Çocuk Edebiyatı risi yapılmış, bunlardan ilk çeviri sahibi Ahmet
Tanzimat sonrasında çocuklara yönelik süreli Lütfi Efendi'ninki 1864'ten sonra 1867, 1870,
yayınların ve çeşitli türlerdeki kitapların yayın- 1871, 1874, 1877 ve 1889 yıllarında yeni baskılar
lanması konusunda yavaş da olsa gelişen bir çaba yapmıştır.
olduğu gözlenir. Bu dönemde Türk edebiyatı sa- 2.2.2. Tanzimat Sonrası Telif Çocuk
hasında çocuk edebiyatının sınırları içine girebi- Edebiyatımız
lecek ilk eserlerin tarihi Tanzimat'ın ilânından 20 Bu çevirilerden başka Tanzimat dönemi ya-
yıl sonraya rastlar. 1859 yılında üç farklı çalış- zarlarının çocuklara yönelik telif eserler yazmaya
mayla Türk çocuk edebiyatının bir nevi temelleri
başladıkları da dikkati çekmektedir. Nitekim
atılmıştır. Bu üç çalışma şunlardır:
Ahmet Mithat Efendi'nin kaleme aldığı Hâce-i
a) Şinasi'nin La Fontaine'den yaptığı fabl çev- Evvel (1870) ve Kıssadan Hisse (1871) adlı eser-
irileri 1859'da şairin Tercüme-i Manzume adlı lerini edebiyatımızın ilk çocuk kitapları arasında
kitabında yayınlanmıştır. saymak mümkündür. Bunlardan sonra Recaizâde
b) Kayserili Doktor Rüştü adlı bir kişinin Mahmut Ekrem'in Tefekkür'ü (1886) ile Muallim
1859'da yazdığı Nuhbetü'l-Etfâl isimli Arapça Naci'nin Ömer'in Çocukluğu (1890) dikkate
alfabe kitabının sonuna eklediği çocuk hikâyeleri, alınmalıdır.
fabl tercümeleri ve kısa hayvan hikâyeleri bu Bu arada "yazarı belli, tipografi ile resimli ola-
türün Tanzimat sonrası Türk edebiyatındaki ilk rak basılmış, biyografiye de yer veren ilk Nasred-
örneklerinden biri kabul edilebilir. din Hoca kitabı" olan Çaylak Tevfik'in Letâif-i
c) Yusuf Kamil Paşa'nın klâsizmin zevk vere- Nasreddin'i (1880) de önemli bir kaynaktır.
rek eğitmek prensibini dikkate alarak François de
Tanzimat döneminden itibaren giderek artan
Salignac de La Mothe Fenelon'dan 1859'da çevir- çocuklara yönelik eserlerin II. Meşrutiyet döne-
diği Telemak (Tercüme-i Telemak) adlı roman da mindeki örneklerini, özellikle Mehmet Emin Yur-
önemli bir çalışmadır. Ancak Tercüme-i Tele- dakul, Fuat Köprülü, Ömer Seyfettin, Ziya
mak'ın dilinin ağır olması, onun çocuklara hitap Gökalp, Celal Sahir Erozan, Yusuf Ziya Ortaç,
eden eserlerde aranması gereken önemli bir kuralı Orhan Seyfi Orhon, Halit Fahri Ozansoy, Faruk
ihlâl ettiğini göstermektedir. Nafiz Çamlıbel, Enis Behiç Koryürek gibi Millî
Bu çalışmaları yine Şinasi'nin 1863'te yayınla- Edebiyatçılarca yazılan ve çocuklara millî ve ma-
nan "Müntehebat-ı Eş'ar" adlı şiir kitabına aldığı nevî değerleri aşılamak amacını güden çocuk şiir-
iki telif fablı izlemiştir. Bunlar Kara Kuş Yavrusu leri oluşturur. Bu yıllar aynı zamanda "çocuk
ile Karga Hikâyesi ve Arı ile Sivrisinek Hikâye- şiirleri" kitaplarının artmaya başladığı yıllardır:
si'dir. Sonraki yıllarda Recaizâde Mahmut Ekrem'- Ali Ulvi Elöve'nin Çocuklarımıza Neşideler
in çevirdiği fabllarını yayınladığı Naciz (1871) adlı (1912), İbrahim Alaattin Gövsa'nın Çocuk Şiirleri
eserini, Ahmet Mithat Efendi'nin Fransızca'dan (1913), Tevfik Fikret'in Şermin'i (1914), Ali
yaptığı kısa şiir ve hayvan hikâ-yeleri tercümeleri Ekrem Bolayır'ın Çocuk Şiirleri (1917) ve Şiir
ile Ziya Paşa'nın J.J. Rousseau'-dan yaptığı Emile Demeti (1923), Köprülüzade Mehmet Fuat'ın
tercümesi takip etmiştir. Tan-zimat döneminde bu Mektep Şiirleri (1922), Ziya Gökalp'in Kızıl Elma
çevirileri roman alanında Daniel Defoe'nun Robin- (1915), Yeni Hayat (1918) ve Altın Işık (1923)
son Crusoe'su (Hikâye-I Robenson adıyla-1864), adlı şiir kitapları bu türün cumhuriyet öncesindeki
Gülliver'in Seyahatnâ-mesi (Güliver Nam Müelli- örnekleridir.
fin Seyahatnâmesi adıyla-1872), Seksen Günde Burada Fuat Köprülü'nün, derslerinde "Bütün
Devr-i Âlem (ilk Jules Verne çevirisidir, çevireni Türk edebiyatını terazinin bir gözüne, Dede
belli değildir-1876), Kaptan Hatras'ın Sergüzeşti Korkut'u öbür gözüne koysanız, yine Dede Kor-
(1878), Merkez-i Arza Seyahat (1886), Beş Hafta kut ağır basar." diyerek Türk kültür tarihindeki
Balon İle Seyahat (1889) gibi -aslında yetişkinler önemini belirttiği Kitab-ı Dede Korkut'un da ilk
için yazılan fakat sonraları çocuk romanları olarak defa 1916'da Kilisli Rıfat tarafından hazırlanarak
telakki edilen- romanlar izlemiştir. Kitab-ı Dede Korkut Alâ Lisan-ı Taife-i Oğuzân
Bunları da Ahmet İhsan tarafından hepsi 1889- adıyla bastırıldığını ve bu tarihten sonra Dede
1904 yılları arasında çevrilmiş 16 Jules Verne ro- Korkut'un hem yetişkilere hem da çocuklara hitap
manı takip etmiştir. eden birçok baskısının yapılmaya başlandığını
Tabiî bu romanlar hem cumhuriyet öncesinde belirtelim. Aslında bugün çocuklar için yazılma-
hem de cumhuriyet sonrasında birçok defa daha, mış olan ancak zamanla çocuklar tarafından beğe-
farklı çevirmenler tarafından Türkçeye çevrilmiş, nilip çokça okunan eserleri çocuk edebiyatımn
aynı zamanda bir çevirinin birçok defa yeni bas- ürünleri arasına dahil ettiğimize göre Dede Kor-
kısının yapıldığı görülmüştür. Söz gelişi Robinson kut'u da Türk çocuk edebiyatının ilk eserlerinden
Crusoe'nun cumhuriyet öncesinde altı farklı çevi- biri saymamız pekala mümkün görünmektedir.

625
 

ÇOCUK YAZARI - EMİN ABİD


Ali Şamil Hüseyin oğlu
Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Folklor
Enstitüsünün uluslar arası ilişkiler bölmesi
Bakü / AZERBAYCAN
alishamil@yahoo.com, alishamil@mail.az

Giriş Emin Abid 1918. yılda İstanbul’a giderek


20. yüzyılın başlarında Rus-Japon savaşında orada Darülmuallimi aliyeye dahil olur. 1921.
yenilen Rusya ülkede baş vere bilecek ayaklan- yılda teshilini başa vurup Bakü’ye dönüyor. Git-
maların karşısını almak için bir sıra ıslahatlar tiğinde Azerbaycan’da bir uyanış, milli değerlere
aparmak zorunda kaldı. 1905. yılın 17 Ekiminde ihtiram vardı. Geri döndükte ise bunun karşıtı ile
hükümet “Manifest” kabul etti . Burada söz, mat- karşılaşıyor. Görüyor ki, milli değerler unutturul-
buat azatlıklarına da yer verildi. Bu “Manifest”ten maya çalışılıyor. İnkılap dili, inkılap kültürü adı
yalnız Ruslar yararlanmadılar. Rusya’nın esarette altında bir Ruslaştırma siyaseti yürütülüyor. Her
sakladığı halklar da ondan kendilerini geliştirmek yerde bir yenileşme, aktarış hevesi vardı. Komü-
için istifade ettiler. Bakü’de “Heyat”, “İrşad”, nistler zor gücüne hakimiyeti ele almışlardı. Ama
“Füyüzat”, Tiflis’te “Molla Nesreddin” vb. dergi- kuracakları devlette ahlak, aile, medeniyetin nasıl
ler, gazeteler yayınlanmaya başladı. Aydınlar yal- olacağı, halklar arasında münasebetlerin nasıl
nız içtimai-siyasi neşirler yayınlamakla işlerini kurulacağı konusunda net bilgileri yok idi. Eski
bitmiş hesap etmiyor, genç neslin maarifleşme- ne varsa kötülenir, küçümserleştirilir, her şey in-
sine de hususu dikkat yetiriyorlardı. “Debistan”, kar edilir, her şeyin yeniden yaratılması önerili-
“Mekteb”, “Dirilik” gibi dergilerin esas amacı ye- yordu. Hatta ifrat inkılapçılar demir yolunu, fab-
niyetme ve gençleri maariflendirmek idi. rikaları, binaları bile dağıtır yenisini dikmeyi ta-
“Mekteb” dergisi tanınmış yazarlar, öğretmen- lep ediyorlardı. Proleter edebiyatı, proleter mede-
lerle beraber öğrencilere de geniş yer veriyordu. niyeti, proleter şairi vb. ifadeler gündemde idi. Bu
Aslında onları küçük yaşlarından yazı yazmaya, sadece moda değildi, hakimiyette olanlar tarafın-
fikirlerini yazı dili ile anlatmayı başarmaya alıştı- dan müdafie edilen, kızıştırılan bir akın idi.
rırlardı. Öğrenciler kitaplarda gördükleri resimleri Bu harekata koşulmuş milli aydınların çoğu
sözle betimliyor, kitaplardan okudukları müdrik- sosyalist medeniyet, sosyalist edebiyatı, edebiyat-
değerli sözleri, büyüklerden işittikler ata sözleri- ta, sanatta partililik adı altında Ruslaştırma siya-
ni, fıkraları, yabancı dillerde okudukları küçük seti yürütüldüğünü görmüyorlardı. Klasik edebi-
hikayeleri çevirerek dergiye gönderiyorlardı. Der- yatımızın incilerini "iylenmiş, kokumuş", "iptidai",
gi de onları memnunlukla yayınlıyordu. "gayri-medeni" adlandırırlardı. "Biz yüzümüzü
İlk yazıları “Mekteb” dergisinde yayımlanan Füzuli’lere, Nesimi’lere, Vagif’lere, Mirze Feteli’-
araştırıcı - yazarlardan birisi de Emin Abid’dir. lere, Hüseyn Cavid’lere değil, Verharn’lara,
1. Emin Abid’in kısa özgeçmişi Uitmen’lere, Jül Romen’lere, Mayakovski’lere ve
1898. yıl Kasımın 2’de Bakü şehrinde doğan bütün dünya klasiklerine çeviriyoruz" (Gülen
Zeynalabdin Mütellib oğlu Ahmedov ilk tahsilini Adam, 1929: sayı 1) diye gazete, dergi sayfalarını
anası Reyhan’ın kendi evinde hanımlar ve ço- dolduranlara Emin Abid’ler aynı metotla cevap
cuklar için açtığı kursta almıştır. Sonra Bakü’deki veremezdiler. Birkaç aydan sonra Emin Abid yeni-
III Aleksandr adına erkek lisesini bitirerek kardeşi den İstanbul Darülfünunda okumaya dönüyor.
şair Aliabbas Müznibin naşiri ve redaktörü (Şahbazov, 1926:9 Ocak)
olduğu "Dirilik", "Babayi-emir" dergilerinde çalış- Emin Abid İstanbul’da okurken muhacerette
mıştır. (AMEA arşivi, E.A. Ahmedovun şahsi işi). yaşayan Memmedemin Resulzade ile sık irtibatta
Lisede okuduğu yıllarda gazete ve dergilerde olur, onların yayınlattığı vd. dergilerde Sovyetler
Abid, Abid Mütellib oğlu, Abid Mütellibzade, Birliğinin aleyhine Gültekin imzasıyla şiirler
Gozqurab bey vb. imzalarla yayınladığı şiirlerde, yayımlatıyor. Sonradan bu şiirler İstanbul’da 1928.
hikayelerde, makalelerde, tercümelerde güçlü bir yılda yayınlanan “İstiklal uğrunda” toplusunda ve
yurt sevgisi var. "Cihanda ali makam tutmak üçün 1948. yılda yayımlanan “Buzlu cehennem” kita-
gaflet etmeyip ayağa kalkarak düşmenden intikam bında basılır. İstanbul’da okurken Mehmet Fuat
al!" (“Dirilik” dergisi, 1914:67, sayı 5,) diye hay- Köprlüzade’nin rehberliği altında çok ciltlik
kıranda o16 yaşındaydı. “Azerbaycan Türklerinin edebiyat tarihi”ni yaz-

626   
Materiallar

maya başlıyor. Daha çok kaynak bula bilmek için daki enerjiye, iyimserliye hayran kalmamak ol-
genç araştırıcı İstanbul kütüphanelerine çalışmak- muyor. Edebiyat tarihimizde bir çok mesele var
ta kalmıyor, Viyana, Budapeşt, Gazven, Erzurum ki, ondan sohbet açanda "bu mevzunu ilk araş-
vb. şehirlere de gidiyor. Yazdıklarının bir kısmını tıran Emin Abid olmuştur" demeden geçemi-
Türkiye’deki “Serveti fünun”, “Türk yurdu” ve yoruz.
“Hayat” ve Azerbaycan’daki “Maarif işçisi”, 1934-37. yıllarda SSCB İlimler Akademisi
“Maarif ve medeniyet” dergilerinde yayınlatır. Azerbaycan Şubesinde ilmi işçi gibi çalışan Emi
.(AMEA arşivi, E.A. Ahmedovun şahsi işi) Abid’in dokümanları hazırlanıp Leningrada (Sank
İlk makaleleri ile dikkati kendisine çekebili- Peterbursk) gönderilir ki, ona ilmi derece versin-
yor. “Yanlış anlaşılan bir şair. (İstanbul’dan mek- ler. KGB dikkatinde olan, hükümet için tehlikeli
tup), Azeri Çelebi” makalesinde Salman Müm- sayılan Emin Abid’e ilmi ad vermek o yana kal-
taz’ın yanlışlığa yol vererek Azer sözünü esas gö- sın 1937’de işten atılıyor 1938. yıl 14 Haziranda
türerek şairin Azerbaycanlı olmasıyla razılaşmı- İsmayıllı rayonunun Yenikend köyünde göz altına
yor. Azeri Çelebinin ömür yolu konusunda geniş alıyorlar. (Azerbaycan MTN arşivi, E.A. Ehme-
bilgi vermekle yanlışlığa son koyur. dov’un istintak işi, 32796)
“Türk yurdu” ve “Maarif ve medeniyyet” der- Nafie Abid imzası ile şiirler, hikayeler yayın-
gilerinde “Füzuli’nin tetkik edilmemiş bir eseri” layan hanımı ise repressiyadan kurtulmak için
makalesini yayınlatır. Emin Abıd bu makalesinde Türkiye’ye dönmeye çalışıyor. O yılın 11 Ağusto-
ilk defe Mehemmed Süleyman oğlu Füzuli’nin sunda Batum’daki Türkiye konsolosundan vize
“Sohbetül esmer” (Meyvelerin sohbeti) hakkında almak isterken göz altına alıp Bakü’ye gönderirler.
bilgi verir. “Hayat” dergisinde Mehmet Köprülü Emin Abid’in sorgulanması o kadar da uzun
bu eserin Füzuli’nin olmadığını yazmakla Emin sürmüyor. 5-6 defa sorgulandıktan sonra vatana
Abid’e cevap vermiş olur. Bu konu uzun yıllar hıyanette suçlayıp 1938. yılın 21 Ekiminde saat
ister Türkiye’nin, ister Azerbaycan’ın araştırıcı- 21.30 kurşuna diziyorlar. 1940. yılın 19 Temmu-
ları arasında tartışma konusuna dönüşüyor. zunda görevini ve rütbesini göstermeyen KGB me-
Aslında makaleler Emin Abid’in çok ciltlik muru yazıyor: "Ahmedova Nafie Şükri kızı çok
edebiyat tarihi kitabının parçaları, 1926. yılda thelikeli element (unsur) gibi ıslah-emek düşerge-
Üniversiteyi bitirme tezi gibi savunduğu “Azeri sinde (ceza evinde) saklansın. Ceza müddeti 1938.
edebiyatı tarihi” ise son cildi gibi planlaştırıl- yıl 11 Ağustostan hesaplansın". (Azerbaycan MTN
mıştır. Profesörler heyeti eseri yüksek değerlen- arşivi, Nafie Tevfik Taner (hem de Şükri Ehmed)
dirir ve basılması hakkında karar kabul ediyorlar. qızı Ehmedova’nın istintak işi, 269342.)
Üniversitenin tarih-edebiyat fakültesinde okur- 2. Emin Abid’in bedii yaratıcılığı
ken kendinden bir sınıf aşağıda okuyan genç şair
Emin Abid daha çok bir araştırıcı gibi tanıtıl-
Nafie Ahmet Şükrü kızı ile evlenen Emin Abid
mıştır. Lakin onun 1914-1925. yıllarda Kafkas-
1926. yılın sonlarında hanımı ile birlikte Bakü’ye
ya’daki “Mekteb”, “Dirilik”, “Kelniyat”, “Mezeli”,
dönür. O zaman Azerbaycan’ın kadroya büyük
“Babayi Emir”, “Molla Nesreddin”, “Övraği
ihtiyacı olsa da gençler Sovyet idarelerinde iyi nefise”, “Sovgat”, “İgbal”, “Basiret”, “Azerbay-
karşılanmıyor. Zor durumlara bakmayarak Emin can”, Türkiye’deki “Şebab”, “İnci”, “Syüs”, “Hiz-
Abid Bakı Pedagoji Tehnikumunda (lisesine), meti umumiye”, “Yarın İstanbul” vb. dergilerde,
Azerbaycan Pedagoji Enstitüsünde, Azerbaycan gazetelerde şiirleri, hikayeleri ve makaleleri yayın-
Devlet Üniversitesinde ders ve Bakü Maarif lanmıştır. Onun bedii yaratıcılığı hakkında Mem-
Evinin ve “Komünist” gazetesinin edebiyat der- medemin Resulzade, Ahmet Caferoğlu, Bedirhan
neklerinde Azerbaycan Türklerinin edebiyatı ile Ahmedov vb. değerli alimler fikir söyleseler de
ilgili konferanslar veriyorlar. lazımınca tanıtılmayıp. İstanbul’da yaşarken Gül-
1927-28. yıllarda KGB okullardan, ilmi teşki- tekin imzasıyla yazdığı milli ve içtimai-siyasi
latlardan, devlet idarelerinden milli düşünceli ay- mazmunlu şiirler yalnız Azerbaycan için değil,
dınları uzaklaştırmaya başlıyor. Emin Abid’i de milli istiklal savaşına kalkmış her bir halk için
işten atıyorlar. O, uzun zaman Ağdaş, Guba, Ağ- doğma ve aktüeldir. (Gültekin, 1999)
dam, Kürdemür rayonlarında muallim işlese de Onun Üniversitede okurken yazdığı şiirler
ilmi yaratıcılığını da devam ettiriyor. 1928, 1948. yıllarda İstanbul’da, 1999. yılda
Azerbaycan’da Gorgudşünaslığın esasını Bakü’de kitap gibi yayınlanıp. Azerbaycan istik-
koyan, gazetecilik tarihini öğrenen, M.F.Ahundov’- lal savaşına kalktıkta Emin Abidin milli şiirleri
un üç ciltlik eserlerini yayına hazırlayan, arşivini yeniden dikkati çekmiş, dergilerde, gazetelerde,
ilmi esaslarla kuran, Hebibi, Sabir, Vazeh vb. takvim yapraklarında tekrar tekrar yayınlanmıştır.
hakkında değerli ilmi araştırmalar yapan insan- Çocuklar için yazdıkları, ilk yaratıcılık numune-

627
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

leri yine de dikkatten kenarda kalmıştır. 1998. oldukça önemlidir. Onun “Fenn hikayeler” (“Mek-
yılda Memmed Memmedov, Tayyar Salmanoğlu teb”, 1916:25-27, sayı 2), “Bir Fransız ruhanisinin
ve Yakub Babayev’in birlikte Bakü’de yayınlat- agdematı” (“Dirilik”, 1914:45-46, sayı 3), “Zalı-
tıkları “Azerbaycan klasik uşak edebiyatı antoloji- mın cezası” (“Dirilik” 1915:189-191), “Necdet”
si”ne Emin Abid’in “Mekteb” dergisinde yayın- (“Dirilik”, 1915:223-224, sayı sayı 14) vb. Iktibas-
lanmış “Ahmak” (1915, sayı 7) ve “Alim pişiyin ları arasında en büyüğü “Diri-lik” dergisinin 1914-
(kedi) hikayeleri” (1916, sayı 11) dahil edilmiştir. 1915 yıllarında yayınladığı “Hikmet muallim” ese-
Emin Abid’in çocuklar için yazdıklarının ridir. Eser derginin 4. sayı-sının 62-63, 5. sayısının
büyük bir kısmını ilk defe araştırıcı Sona Hayal 78-79, 6. sayısının 92-93, 8. sayısının 125-126, 9.
yayımlamıştır. (Mütellibzade, 2007) Bu kitap sayısının 143-144, 11. sayısının 174-175, 13. sayı-
çocuk edebiyatı araştırıcıları, derslik yazarları vb. sının 207, 15. sayısının 238-239, 16. sayısının 254-
için çok önemli bir kitaptır. 255 sayfasında yayımlanmıştır.
2.1. Rus ve Avrupa yazarlarından ettiği Mektepli Latifle İstanbul’da teshil görmüş
çevirmeler öğretmen Hikmet Efendi arasında sohbet şeklinde
olan hikayede esasen fenni bilgiler tebliğ olunur.
Önce yazdığımız gibi “Mekteb” dergisi öğren-
Hikayede şirin bir dille okullarda öğretilen bil-
cileri yazmaya, fikirlerini kaleme almaya alıştırma-
gilerden söz açılır. Latif anlayamadıklarını, şüphe
ya çalışıyordu. Emin Abid’in yayınlanan ilk yazısı
ettiklerini hocasından soruyor, o da soruları ilmi
Lev Tolstoy’un “At ve öküz” adlı küçük hikaye-
ve mantıki cevaplandırıyor.
sinin tercümesidir. (“Mekteb”, 1914:42-43, say 3)
Bunlardan başka genç yazar “Avrupa’nın
Emin Abid “Mekteb” dergisinde yayınlattığı
umum kuruluşu” gibi coğrafya hakkında bilgisel
“Zülmün cezası” (1914, sayı 8), “Doğru oğlan”
makalesini de “Dirilik” dergisinin 1916. yıl 2 ve 3
(1914, sayı 17), hikayeleri “şekil üzerinden” kay-
sayılarında yayınlatmıştır.
dı ile yayınlanıp. “Adaletli hakim” (1914, sayı
12), “Milletperver bir uşak” (1915, sayı 5), Genç Abid “Dirilik” dergisinin 1915. yılda
“Ahmak” (1915, sayı 7), “Saf su” (1915, sayı 15), yayınlanan 14 sayısındaki kahramanını böyle
“Vatan kurbanı” (1915, sayı 12), “Tasdik” (1915, tanıtıyor: “O, …beynini bilik nuru ile ışıklandır-
sayı 15) vb. hikayeler Rus dilinden çevrilmiştir. mak için İstanbul’a gitti. Bu güzel, zarif şehir, bu
Bu hikayelerin hepsi Rus yazarlarının eserleri deniz, şirin memleket onu şaşırtmıştı. Yolda ona
değil. Emin Abid’in eserlerini çevirdiği yazarlar yoldaşlık eden arkadaşının yardımıyla mehman-
sırasında Lev Tolstoy, İ.S.Turgenev, A.Gorbu- hanede yerleşti. Birkaç gün orada kaldı. Üç gün-
nov, B.Buryusov, J.Lafonten , Volter, Jan Jak den sonra “Mülkiyet” mektebine yazıldı.” (Mütel-
Russo vb. da vardır. Abid Mütellibzade imzasıyla libzade, 2007: 53)
yayınlattığı bu hikayelerin ana hattında düzlük, Bu küçük parçadan aydın oluyor ki, Abid İs-
doğruluk, vatan ve millet sevgisi duruyor. tanbul’a gitmese de kalbinde oraya büyük bir sevgi
B.Buryusov’dan çevirdiği hikayede 1859. yıl var. Uzaktan da olsa İstanbul’da nerede yaşama-
Avstriya-İtalya savaşı günlerinde Avstryalılarla nın, nerede okumanın mümkün olduğunu biliyor.
bir gemide gitmek zorunda kalan kimsesiz 12 Soru yaranıyor ki, o dönem Azerbaycan genç-
yaşlı bir çocuğun başına gelenlerden söz açılıyor. liyi arasında Rusya’nın, Avrupa’nın Üniversite-
Avstryalılar kimsesiz çocuğa yazıkları gelerek lerinde okumak moda olduğu halde neden Abid
onun yol ve gıda masraflarını karşılayacak para İstanbul’a can atıyordu? Soruya yukarıda söz açtı-
toplatırlar. Çocuk onların hoşgörülüklerinden ğımız “Necdet” hikayesinde cevap bulabiliyoruz.
memnun kalıyor. Bir azdan Avstıryalıların İtal- O yazır: “Bu gün biliriz ki, devletleri yükselden,
yanları kötülediklerini, onları kültürsüz, kaba bir
milletleri batıran iki şey vardır: 1. bilik, 2.kazanç
halk saydıklarını işittikte kızarak ona verilmiş
(ekonomi) . Bunlar harada çoksa ora ışık, bunlar
yemeği ve paranı geri vererek: “Alın paranızı!
harada azalmışsa ora bir karanlık, bir fakir ve
Benim aziz vatanımı ve sevgili milletimi kötüle-
zillet içindedir.
yenlerin yardımı bana gerek değil!” söylüyor.
(“Mekteb” dergisi, 1915:72, sayı 5) Ah!... Bu ışık, bu nur bizim yurdumuza ne
zaman şafak salsa, o zaman sevgili ve her şeyden
Çevirmeler ilk kalem tecrübesi olsa da konu
artık yurdumuzda bir kızıl (altın) devir başlana-
bakımından günümüzde de aktüeldir.
cak, karanlık bucakların, duman bürümüş yerle-
2.2. İktibaslar ve ilmi mazmunlu fenni rini pırlantalı ışıklar bürüyecektir. Ancak bunu
hikayeleri eden pek duygulu, aydın düşünceli, er kalpli
Genç Abid Mütellibzade’nin Rus dilinde gençler ve gençliktir.” (Mütellibzade, 2007: 55)
okuduklarını olduğu gibi değil, Azerbaycan’a Zulme, zalime, haksızlığa karşı barışmaz olan
uyguladığı-iktibas ettiği hikaye ve makaleler da Abid “Dirilik” dergisinin 1915. yıl 12. sayısında

628
Materiallar

yayınlattığı “Zalimin cezası” hikayesini büyük Genç şaire göre ömrü şerefle başa vurmak
kardeşi, sair, yazar, araştırıcı ve tercümeci için korkudan, habisten uzak olmak, hoşgörülü ve
Aliabbas Müznib’in: şerefli yaşamak lazımdır. Abid yaşıtlarına diyor:
Zulüm evi berbat olar ger Kebetullah olsa da. Arkadaş, istirahatla ömür etmek için,
Kan içen zalimin içerler kanın, Allah olsa da! Biz de gayret eyleyip terki-cehalet eyleyek,
mısralarıyla başlıyor ve Tevfik Fikret’in: Cürbebür fiskü-ficürü, fitneni, büğzi atıp,
Sadikane bir-bire mehri-mehebbet eyliyek!
Zalimin topu var,kalesi var, güllesi varsa, (Gültekin, 1999:62)
Hakkın da bükülmez kolu, dönmez yüzü vardır!
Başka bir şiirinde ise yazır:
mısralarıyla bitiriyor. (Mütellibzade, 2007:61-68).
Bir küçük mektepliyim, fikrimde de teshili-ilim,
2.3.Yazarın orijinal hikaye ve şiirleri Eyleyip mesudu olum, milletimi hem mesut
Emin Abid’in matbuatta rast geldiğimiz ilk edim.
hikaye ve şiiri aynı yıldadır. 1924. yılda “Dirilik” Atam ile anama kuvvem kadar hizmet edip,
dergisinin 5. sayısında “İntikam” şiiri, “Mekteb” Onların gösterdiği rahi-necat ile gidim.
dergisinin 20. sayısında “Otağda üç yiğit balası” (Gültekin, 1999:62)
hikayesini yayımlatmıştır. “İntikam” şiirinde yazır: Yaşıtlarını korkaklıktan uzak olmağa, cesa-
Yuhlamıştım dün gece, gördüm deyirler kim rete, milletinin ve vatanının istiklali için canını
bana: vermeye hazır olmağa çağıran genç şair tez-tez de
- Tutmak istersen cihanda sen de ger ali makam, milletinin kahramanlıklarla dolu tarihine nazar
Gaflet etme!Kalk ayağa! Düşmen bidenden, salıyor. Yazır:
İntikam al! İntikam al! İntikam al! İntikam! Bir para mektepliler gördükte düşman yavrusun,
Genç şairin şiirlerinde intikam hissi sık sık “Vay nene!” söyler, girer tez annesinin koynuna.
tekrarlanır. “Mekteb” dergisinde yayınlattığı bir Arkadaşlar, korkmayın, aslan yürekli Türk olun,
dörtlükte yazır: İşte korkup Türk balası söylermi: “Vay nene!?”
Bir çocuk gördüm: kayırmak isterdi bir silah, (Gültekin, 1999:62)
Sordum ondan.: neyleyirsen, ey sevimli nikü Türklüyü ile gurur duyan 16 yaşlı şair yazır:
nam?! Gönül, bastır daha, artık uyan bir gabi-gafletten,
Ol çocuk ise derin bir ah çekti, söyledi: Özünü sen de kurtar bunca zilletten, zelaletten .
Düşmanımdan intikam almak gerektir, intikam! Bir gün bir öyle demdir kim, himmet eyle,
(Mütellibzade, 2007:23). himmetle
Özün Türk oğlu Türk, elbet, hilas eyler
Şairin Abid Mütellibzade imzasıyla “Besiret”
esaretten.
gazetesinin 1917. yıl 191. sayısında yayınlattığı
(Gültekin, 1999:67)
büyük bir şiir de “İntikam” adlanır. Bu şiir
“Bakü’de garip ölen Türklerin kabri üstünde, mil- Genç Abid aldığı terbiye, tahsil, muhiti,
li zabıtalarımıza töhfe” kaydıyla yayımlanmıştır. ailesi, özellikle kardeşi Aliabbas Müznib’in tesiri
Kayıttan iyice görünüyor ki, şiir Birinci Cihan ile bir Turancı ruhunda büyüyordu. Buna göre idi
Savaşında Rus ordularına esir düşmüş Türklere ki, İsmayil bey Kaspıralı ölürken “İkbal” gaze-
ithaf edilip. Savaşta esir düşmüş Türkler Bakı tesinde “Dahi, azam İsmayıl bey Kaspıralı’nın
yakınlığındaki Daş Züre’de (Nargin) zor durum- vefatı münasebetie” başlıklı şiirinde yazır:
lar altında saklandıklarından hastalıktan, soğuk- Gitti elden va esf…! Ol sevgili üstadımız,
tan, açlıktan ölüyorlar. Gazeteler bu hakta yaz- Arşe endaz oldu nalevü feryadımız.
dıktan sonra Bakü’nün Müslümanları yardım Ah! Ya rab, biz nece bedbaht millet olmuşuz,
Şad olmaz mı meğer bir dem dili-naşadımız.
kampanyasına başladılar ve onları ölümün cen-
(Gültekin, 1999:66)
ginden kurtarmaya çalıştılar. Abid de bu kampan-
yada faal iştirak edenlerden olmuştur. Emin Abid ilmi araştırmalar yaptığı zaman
çocuk şiirleri de yazmıştır. O 1925. yılda İstan-
Emin Abid’in intikamı içtimai mazmunludur,
bul’dan Bakü’ye “Genç pedagog” dergisine gön-
şahsi nitelikli değil. Bu intikam halkı, milleti bir-
derdiği bir şiirinde yazır:
liğe çağıran, haksızlığa, adaletsizliye, cehalete,
sömürgeciliye sesleyen bir çağrıdır. Milletini Sevgilim, gülüm anne,
birliğe, ittifaka sesleyerek yazır: Şirin bülbülüm anne,
Yalnız beni iste sen,
Berk karanlıktı, oturmuştum ağaç altında ben, İsteme ölüm, anne.
Gefleten bir ses eşittim ki, deyirdi bu sayağ:
(Gültekin, 1999:82)
- Ger dirilik etmek ise bu cihanda maksadın,
İttifak et, İttifak et, İttifak et, İttifak! Emin Abid’in çocuk hikayeleri çok olsa da
(Gültekin, 1999:63) onlardan azı basılıp. Sağlığında kardeşi Aliabbas

629
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Müznib’in oğlu Hüseyin Necdet’e hitaben yazdığı Sonuç


“Otağda üç yiğit balası” (“Mekteb”, 1914, sayı Emin Abid 1926. yılda Azerbaycan’a dön-
20), “Söze bakmağın neticesi” (“Mekteb”, 1915, dükten sonra sık sık yer değişmek zorunda kaldı-
sayı 11), “Oğurluk (Hırsızlık) belası” (“Mekteb”, ğından ve 1938. yılda göz altına alınarak kurşuna
1916, sayı 6), “Alim pişiyin (kedinin) hikayeleri” dizildiğinden eserlerinin hepsi elimizde yoktur.
(1. “Kızıl kurt hanım”, “Hanım cücenin (civciv) Biz onun sağlığında gazete ve dergilerde yayın-
vefası” (“Mekteb”, 1916, sayı 11), “Gabr feryat- lattığı, kardeşi Aliabbas Müznib’in arşivinde kal-
lar” (“Dirilik”, 1916, sayı 5), hikayesi yayınlanıp. mış belgelere göre fikir söyledik.
Araştırıcı Sona Hayal ise 2007 yılda yayın- Bunlardan anlaşılır ki, Emin Abid gençken
lattığı “Emin Abid Mütellibzade’nin Seçilmiş bedii yaratıcılıkla meşgul olduğundan eserleri sa-
eserleri” kitabına yazarın sağlığında yayımlanma- natkarlık bakımından zaildir. Amma ideoloji ba-
mış 23 küçük hikayesini de dahil etmiştir.Bu kımdan oldukça değerli ve günümüzde de aktüeldir.
hikayelerin takvim varakları arkasında yazılması
Ey tanrının aziz kulu, ey Türk oğlu!
onların bir birine yakın zamanda kaleme alın- Ey Şark semasının parlak yıldızı!
dığından haber verir.
(“Azerbaycan” gazetesi, 1918: 11 noyabr)
“Dağ ve behmen”, “Yolunu itiren uşak (ço-
cuk)”, “Bir itin sadakati” hikayelerinde insanların Diye haykıran şair milletinin zor durumda
hayvanlara gösterdiği yardım neticesinde kendi- olduğunu bu türlü anlatıyor:
sinin de hayır bulduğu gösteriliyor. Birinci hika- Doğranılan el, cemaat,
yede kuzunu kar uçkunundan kurtarmak isteyen Mahv edilen öksüz millet
genç çoban Süleyman’ın kendisi de kar altında Ki, dünyanı titrederdi,
kalıyor. Kuzunun sıcağı ve annesinin uçkunun Bir kul sanıyorlar indi-
üzerinde dayanarak melemesi Süleyman’ı arayan- Türkler… Türkler değil belke...
lara bir işaret olur. Karı kazarak Süleyman’ı ve Belke, bunlar hepsi gölge?!
kuzunu ölümden kurtarırlar. (Mütellibzade, 2007:14).
İkinci hikayede ormanda kaybolmuş çocuğa Şairin Abdülhak Hamid’e ithafla yazdığı
itleri yardımcı olup evlerine getirirse, üçüncü “Büyük simalar”, “Büyük Türk şairi Tevfik Fi-
hikayede sahibini ısırmak isteyen yılanı öldüren kerte küçük hediye”, büyük kardeşi Aliabbas
köpeğin kendi de yılan ısırdığına göre ölüyor. Müznib’e ithaf ettiği “Dil”, Ahmedbey Ağaoğ-
luna ithaf ettiği “Sönük hilal”, “Bir gün geler”,
“Arılar ile gül”, “İki çellek”, “Irmak ve kaya”, “Türkün semasında kanlar damlıyor”, “Şarka
“Gurbağa” hikayeleri allegoriktir. Yazar fikirleri- ireli”, “Bu gün Garbin göklerinde” vb. şiirleri de
ni hayvanların ve eşyaların dili ile söyleyerek mektepliler için yazılmıştır. (Gültekin, 1999)
doğruluk, adalet, kibirden uzaklılığı tebliğ ediyor.
Genç şairin dili günümüzün Azerbaycan
“Okumak bilmeğin menfaati”, “İki bacı”, Türkçesinden de, Türkiye Türkçesinden de azacık
“Güzel kız”, “Adalet ve insaniyet”, “Bu günün farklıysa da sade ve anlaşıklıdır. Bu farklılık da
işini sabaha koyma”, “Doğruluk” vb. hikayeleri onun İsmayılbey Kaspıralı, Alibey Hüseyinzade,
de terbiyevi ehemmiyeti ile seçilir. Hüseyin Cavid, Memmedemin Resulzade, Mir-
Söylediklerimizi kanıtlamak için yazarın zebala Memmedzade, Aliabbas Müznib vb. gibi
“Kurbağa” hikayesi ile fikrimizi tamamlamak Türk halklarının anlaya bileceği ortak bir edebi
isteriz. dil formalaştırmak isteğinden geliyordu.
“Bir gün Ehed küçük kardeşi Semed ile
KAYNAKLAR
oynarken dedi:
- Burada bir kurbağa var, gel öldürek. 1. Abid Emin. İntikam (şer), "Dirilik" dergisi, 1914, sayı
5, s.67.
Semed dedi: 2. Abid Emin (2007) Seçilmiş eserleri (Tertip edeni ve ön
- Daha yahşı!-diye cevap verdi. söz müellifi:filolologiya elmler doktoru Bedirhan
Ahmedov), “Şark-Garp” neşriyatı, Bakı.
Bunun üzerine Ehed yerden bir taş götürdü. 3. AEAE arşivi, fond 39, E.A. Ahmedovun şahsi işi.
Semed de oradaki ağaçtan bir dal kopardı. Sonra 4. Ahmedov Bedirhan. (2003) Bir istiklal yolcusu. (Emin
kurbağanı öldürmek için yanına yürürler. Abid: hayatı, muhiti, yaratıcılığı), “Elm” neşriyat, Bakı.
Bu esnada oradan arabaya koşulmuş bir eşek 5. “Azerbaycan” gazetesi, 1918 (Hicri 1335), 11 noyabr (1
geçiyordu. Rehimdil hayvan kurbağanı ezmemek Teşrini sani), Bakı.
için yolunu değişti. Bu halı gören Semed yüzünü 6. Azerbaycan Milli Tehlükesizlik Nazirliyinin arşivi,
E.A.Ehmedovun istintaq işi, 32796.
kardeşine çevirip dedi:
7. Azerbaycan Milli Tehlükesizlik Nazirliyinin arşivi.
-Elindeki taşı at. Eğer öldürsek, bu eşekten de Nafie Tevfik Taner (hem de Şükri Ehmed) qızı Ehme-
kötü olarız!” (Mütellibzade, 2007:47). dovanın istintak işi, 269342.

630
Materiallar

8. AMEA Elyazmalar Enstitüsü Aliabbas Müznib’in 13. Şahbazov Eli. İstanbul Darülfünunda Azeri edebiyatı
arşivi, fond 23. tarihi. (Türkiye mektupları). "Yeni fikir" gazetesi,
9. Azerbaycan klasik uşak edebiyatı antolojisi (1998) Arap Tiflis, 1926, 9 yanvar.
grafikasından translitrasiya edenler, tertipçi ve ön söz 14. Hüseyinoğlu Ali Şamil.(1999) Emin Abid’in hikayesi
müellifleri: Prof. Memmed Memmedov, Doç. Tayyar ile ilgili kesin çizgiler. “Bilge” dergisi, sayı 21, Ankara.
Salmanoğlu, Doç.Yagub Babayev. Bakı 15. Hüseyinoğlu Ali Şamil. (2002). Türk edebiyatı araştır-
10. Gülen Adam. Serbest şer hakkında ilk söz, "Maarif macısı Emin Abid, “Türk dünyası” (dil ve edebiyat der-
işçisi" dergisi, 1929, sayı 1. gisi), güz, sayı 14, Ankara.
11. Gültekin-Emin Abid.(1999). Buzlu cehennem, “Güneş” 16. Şamil Ali. (1998). Nafie hanımın acı talihi, Kadimli-
neşriyatı, Bakı. ğimiz-diriliğimizdir, AMEA Nizami adına Edebiyat
12. Mütellibzade Emin Abid. (2007). Seçilmiş eserleri müzesinin tetkikatlar ilmi toplusu. Bakı
(Neşre hazırlayan ve ön söz müellifi. Sona Hayal),
“Nurlan” neşriyatı, Bakı.

631
 

KARS YÖRESİNDEN ÇOCUK EDEBİYATI


ÖRNEKLERİ VE YAZARLARI
Öğr. Gör. Berna ÜRÜN
Kafkas Üniversitesi,
Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü,
Türkçe Öğretmenliği Programı
Kars / TÜRKİYE
bernaurun@mynet.com, bernacan61@hotmail.com

TYPES AND WRITERS OF CHILD LITERATURE FROM KARS REGION

ABSTRACT
As it is known, child is future of a nation. Child educated as from small age is a successful and true individual in the future so
that it is important for future and permanence of the nation. Well, the child literature is very important for this reason. Lullabies
which we have sung, tales which we have told to child since babyhood etc. supply to be assumed a definite form child’s
personality and brain. Products of the child literature are a cultural origin too, have earned his/her conceit to child. Furthermore,
the child literature contribute to progress intelligence of child. Finally products of the child literature developing to child as
esthetics, earning talent of vision and look to him should always be taken into cosideration and be done studies on it.
The Key Words: The child literature, Child, Education, Culture.

İnsan ömrünü ana hatlarıyla ele aldığımızda Bir çok açıdan çocuğu geliştiren Çocuk ede-
bebeklik, çocukluk, gençlik, yaşlılık gibi dönem- biyatının en önemli görevlerinden birisi de ana di-
lere ayırmamız mümkündür. Psikolojik temellere lini kullanma becerisi ve milli benlik kazanımı
göre her dönemin farklı ihtiyaçları vardır. Bireyin aşamasında gerçekleşir.
doğduğu andan iki yaşına kadar geçirdiği süreye Çocuk edebiyatı, geniş anlamda, çocuklara
bebeklik; iki yaşından ergenlik çağına kadar ge- yönelik bütün yayınları kapsamına alan bir te-
çirdiği süreyi ise çocukluk dönemi olarak değer- rimdir. Dar anlamda ise, çocuklar için oluşturul-
lendiriyoruz.1 muş sözlü ve yazılı edebî ürünleri anlatır.4
Çocuk bir milletin geleceğini oluşturan en Daha çok masal ve türkülerle, küçüklükten
önemli varlıktır. Bu yüzden onların gelişimi ve itibaren de ninnilerle hayatımıza dahil olan Çocuk
eğitimi üzerinde durulmalı ve en uygun koşullar edebiyatı ürünleri dikkatle incelenmeli ve zengin-
sağlanmalıdır. İşte Çocuk edebiyatı bu anlamda leştirilmelidir.
önemli ve gereklidir. Ninniler, annelerin çocuklarını uyutmak için
Çocuk edebiyatı. “çocuk” ve “edebiyat” de- söyledikleri manzum veya mensur sözlerdir.5
ğişkenlerinden oluşan, ancak her ikisinden farklı, Halk şiirinin en yaygın türü olan türkünün
dirik bir bütünlük oluşturan sanatsal bir yapıdır.2 kaynağını Türk sözü oluşturmaktadır. Türk sözü-
Çocuğun bedensel, zihinsel gelişimi dahilinde nün sonuna “î” ilgi eki ulanarak Türkî sözü elde
estetik ve edebi gelişimi de sağlanmalıdır. İşte edilmiş, bu sözcük zamanla türkü biçimine gir-
Çocuk edebiyatı ürünleri olan; masal, ninni, te- miştir. Türkçe söylenmiş şiir anlamına gelmek-
kerleme, türkü vs. bunu sağlar. Zaten bu araştır- tedir.6
mamızda daha çok yöresel türkülere ve içeriğinde Özellikle çocuğa zengin bir edebi his katan
yer alan kültürel öğelere değindik. Çocuk edebiyatı, aynı zamanda zihinsel gelişimi
Çocukta ana dilini kullanma yeteneğinin dü- de destekler.
zenli olarak gelişmesi, uygun ortamlara ve anne Çocuk edebiyatında şiir, çocukların dil bece-
babaların ilgisine bağlıdır. Ancak sözü edilen or- rilerini geliştirmelerinde, sözcüklerin sihrini ve
tamlar yapay değil, doğal ortamlardır.3 dilin matematiğini kavramalarında önemli bir araç
olarak kullanılabilir. Çünkü sözcükler değişik
biçimde bir araya getirilerek çok zengin bir dünya
1
Yrd. Doç. Dr. Zeki GÜREL, Yrd. Doç. Dr. Fahri
4
TEMİZYÜREK, Yrd. Doç. Dr. Namık Kemal ŞAHBAZ, Necmeddin SEFEROĞLU, Çocuk Edebiyatı, Türk Yurdu
Çocuk Edebiyatı, Öncü Kitap Yay. Ankara 2007. s. 1 Dergisi, Çocuk ve Kültür, Aralık 1998, Cilt 18, Sayı 136, s. 37
2 5
Hasan GÜLERYÜZ, Yaratıcı Çocuk Edebiyatı, Pegema Ahmet Yaşar ZENGİN, Nesrin ZENGİN, Eğitim Fakülte-
Yay. Ankara 2006, s. 33 leri İçin Çocuk Edebiyatı, Efa Yay. İstanbul 2003, s. 109
3 6
Dr. Tacettin ŞİMŞEK, Çocuk Edebiyatı, Rengarenk Yay. Mehmet YARDIMCI, Hüseyin TUNCER, Eğitim Fakülte-
Ankara 2002, s. 17 leri İçin Çocuk Edebiyatı, Ürün Yay. 2002, s. 142

632   
Materiallar

oluşturulabilmektedir. Dilin bu gücünden yararla- Nakarat:


nabilen çocuk, yaratıcı düşüncesini de geliştire-
A menim Arzu gızım
bilir.7
Ay menim Arzu gızım, Arzu gızım
Şimdi özellikle Kars Yöresi’ne ait birkaç Ömrümün yazı gızım
türkü örneğini ele alalım: Baharı yazı gızım, Arzu gızım
Dağda duman çen gözel
MENİM BALAM Hüsnü o çemen gözel
Gelbimde min arzum var ay gızım
Menim balam gaşın gözün garadı Hamısınnan sen gözel
Menim balam senin adın maraldı Nakarat:
Senin derdin içerimde yaradı
O bahışın bilmem nasıl beladı Ana kimi mehriban
Var mı gözel bir insan
Nakarat: Gün olsun sen özünde ay gızım
Gelin hanım yerişine gurbanam Böyüh ana olasan10
Gelin hanım gülüşüne heyranam
Gelin hanım, gül toplamış gırmızı
Gelin hanım, sen hangi beyin gızı? Bu eserler çoğunlukla Kars’ın yerel kültürünü
İçerime saldın bir ince sızı ifade etmektedir. Daha çok genelde konuşulan ve
Zehir ettin mene baharı yazı ifade edilen bir dille yazılmıştır. Özellikle şiir-
lerde geçen kelimelere bakıldığında kültürel yapı-
Gelin hanım yerişine gurbanam dan örnekleri görebiliyoruz. Bunlar; ana, bala,
Gelin hanım gülüşüne heyranam8 gurban olmak vs. işte Çocuk edebiyatını işlevi
burada önemlidir. Çünkü bir toplumun mili ve
kültürel değerlerini daha bebeklikten itibaren ço-
BİR OHÇUNUN AĞINA cuğa aşılar. Bunların yanında daha yeni ve daha
farklı eserleri olan yazarlarda mevcut. Bunlar:
Bir ohçunun ağına, ağı atsan yaralı
Nece gelir, ana gurban, onun sebri gerarı
İtirmişem ay ede bala, ahu gözlü maralı DURSUN AKÇAM
Gezirem ana dalıncah, men üreği yaralı
Dursun Akçam Ardahan'ın Ölçek köyünde
1927 yılında, kendisinin de kesin bilemediği bir
Gızıl gül gız ana gurban, heç ebeddi
günde yoksul bir köylü çocuğu olarak dünyaya
Seni gören ana gurban, neçe bent di
gelmiş, bir yazın ustası, bir devrimci olarak halk
Di dur gel a derdin alım
ve öğretmen savaşımında adını duyurmuş, 19
Deli gönlüm ey…
Eylül 2003 tarihinde çarıklarla geldiği Kaf Dağı'-
nın ardına yalınayak dönmüştür.
Düşesen ana gurban men düşende
Göresen neçe derdi, men esinem a bala Babası Ölçek köyünde Deli lakabıyla anılan
Bağ apardı garaca gözderine gurban olduğum Hasanların Eyüp'tür. Eyüp'ün dedesi Murat şimdi
Cefanı ey men çehdim, sefanı el apardı9 Gürcistan sınırları içerisinde bulunan Ahıska'nın
Vale köyünden gelmiş, 19. yüzyıl ortalarında
Ölçek Köyü kurucuları arasında yer almıştır. Dur-
ARZU GIZIM sun Akçam'ın dedesi Hasan, 1915 yılı dolayındaki
bir Rus işgali sırasında kılıçla öldürülmüştür.
Etir saçır gül çiçen Dursun Akçam'ın annesi Seyhat'ın babası Aslan
Gülsün ömrün bahara dek da Ahıska kökenlidir, annesi Naze'yse, eski adı
Bizim bu şen hayatta ay gızım Bangis olan Taşlıtarla köyünün Kürtlerindendir.
Hoş gademin mübareh Akçam'ın doğuşu ve sonraki yıllar, Kuzey-
doğu Anadolu'da bitip tükenmek bilmeyen savaş-
7
ların sonrasına denk gelmektedir. Ardahan Türk,
Yrd. Doç. Dr. Havise Çakmak GÜLEÇ, Yrd. Doç. Dr.
Hulusi GEÇGEL, Çocuk Edebiyatı, Kök Yay. Ankara
Rus, Ermeni, İngiliz, Gürcü birlikleri arasında
2005, s.117 kanlı savaşlara sahne olmuş, iki yıl içinde altı kez
8
Salih ŞAHİN, Azeri ve Yöresel Kars Halk Türküleri, Kars
Halk Eğitim Merkezi Yay:2, İstanbul 1984, s. 185
9 10
a.g.e. s. 272 a.g.e. s. 273

633
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

el değiştirmiştir. 1915 kaçakaçlığında, anası Sey- Tayfun TALİPOĞLU


hat, Dursun Akçam'ın ağabeyi İsfendiyar'ı sırtın- Tayfun Talipoğlu, 1962 yılında Kars'ta doğdu.
daki bir heybede günlerce taşıyarak karla kaplı İlkokulu Malatya Şeker ve Eskişehir Yunus Emre
dağlardan Ahıska'ya kaçırmıştır. İlkokullarında okudu. Ortaokulu Eskişehir'de, Li-
Çocukluğunu yoksul bir köylü çocuğu olarak, seyi Ankara Atatürk Lisesi'nde tamamladı. Ankara
açlık içinde, yörenin soğuk iklimi ve türlü zor- Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Kamu Yö-
luklara göğüs gererek geçiren Dursun Akçam netimi bölümünden 1983 yılında mezun oldu.
köyde açılmış halk dershanesinde okuma yazma Milliyet Gazetesi'nde muhabir olarak başladığı
öğrenmiştir. Bir süre Kuran kursuna da giden gazetecilik yaşamını önce Star 1, sonra ATV'de
Akçam Kuran'ı ezbere okuyacak derecede başarılı haber muhabiri olarak ve Bam Teli programını
olmuştur. Daha sonra Hayber Kalesi, Hazreti hazırlayıp sunarak sürdürdü.
Ali'nin Cenkleri gibi bulabildiği her türlü yazılı NTV’de İşte Anadolu ve Buradan Bakınca
kitabı ve belgeyi yutarca okumuş, okumayı sür- adlı programları sundu. Sırasıyla Takvim, Yeni
dürüp memur olmayı, köyün yoksulluğundan Yüzyıl, Cumhuriyet ve Sabah gazetelerinde köşe
kurtulmayı kafasına koymuştur. Bu amaçla Ölçek yazarlığı yaptı. Çoluk Çocuk Dergisi’nde yazıları
Köyü ile Ardahan arasındaki o zaman 14 km. olan yayınlanmaktadır. Şimdi NTV'de haftada bir ya-
stabilize yolu çarıklı çocuk ayaklarıyla defalarca yınlanan "Bam Teli " programını sunmaktadır.
yürümüş, üç kez gittiği 23 Şubat İlkokulu'nun Evli ve 1 çocuk babasıdır.
bahçesinden dilenci sanısı ile kovalanmıştır.11
"Benim Yolum", "Ne Çoktular, Ne Kadar Ço-
Öğretmeni Kim Öptü? cuktular", “Eskiyen Yüzümün Yeni Gülümse-
yişi”, “Çoluk Çocuk Yazıları” adında yayınlan-
Kara mizah" öyküler zincirinden oluşan bir mış dört kitabı bulunmaktadır. Ayrıca “Seyyah”
anlatı, "Öğretmeni Kim Öptü?". Zorba yönetim- ve “Eskiyen Yüzümün Yeni Gülümseyişi” adlı
lerin baskısından kaçmış ayrı uluslardan, ayrı şiir albümleri de vardır.15
kültürlerden ve ayrı yaşlardan tiplerin oluşturdu-
ğu yeni bir "Hababam Sınıfı" ile tanışacaksınız, ÇOK VE ÇOCUKLAR
ayrı renkte, ayrı boyutta. Kitabın ilk baskısı bü-
yük ilgi gördü, kimi gazetelerde okurlara, "Tatil Hiç göze gelmediler
Kitabı" olarak verildi. Ayrıca yapıtta yer alan, Gözdesi de olmadılar kimsenin
"Generaller Birleşin" adlı öykü Fransızca'ya çev- Kimse farkına varmadı yalansız gözlerinin
rilerek Paris'te yayımlanan "Sürgün Edebiyatı"na Göz göz olduğunu yüreklerinin
örnek öyküler antolojisinde yer aldı. Bu gülme- Hiç anlamadılar
celer demetini Dursun Akçam'ın kaleminden Oysa ne çoktular
severek okuyacaksınız.12 Ne kadar çocuktular
Çözülemedi bakışlarındaki
Yücel FEYZİOĞLU Tarifsiz sevdalar
1946'da Kars'ta doğdu. Çeşitli kültürlerin iz Kin miydi, sevgi mi
bıraktığı Kars'ın o renkli ortamında büyüdü. Büyüyünceye kadar
Türkiye’de Susuz İlköğretmen Okulu’nda okudu. Cevapsızdılar
1972 yılında Almanya’ya göçmek zorunda kaldı. Oysa ne çoktular
Goethe Enstitüsü’nde dil eğitimi gördü. Anders- Ne kadar çocuktular
son Yazarlık Akademisi’ni bitirdi. Öğretmenlik Sarıydılar ya da soluk benizli
yaptı. 1985 yılından beri serbest yazar. Çoğunlukla da
“Alman Yazarlar Birliği” (VS) üyesi, “Kıbrıs Karaya yakın bir esmer
- Balkanlar - Avrasya Türk Edebiyatları Vakfı” Ve onlar genellikle
(KIBATEK) Almanya Temsilcisidir.13 Hiç burunlarını silmezler
ESERLERİ: Sihirli Üfürük, Melik Memet ile Derin iç çekişleri bundandır
Sihirli Elma, Cırttan ile Sihirli Topuz, Hoppala- Dünyanın kahrından değil
hop, Badi ile Bidi, Keloğlan ile Ceylanlar, Keloğ- Çünkü umurlarında değil
lan’ın Rüyası, Keloğlan ile Kartal Abi vs.14 Onların farkında olmayanlar
Oysa ne çoktular
Ne kadar çocuktular
Onlar çok ve çocuklar
11
www.dursunakcam.com.tr Büyüyecek
12
www.arkadaş.com.tr
13
www.havuz.de/_HAVUZ_DAKİLER/Y_Z/.com
14 15
www.ideefixe.com www.bamteli.tv

634
Materiallar

Adam olacaklar Son olarak; Kars’a ait Çocuk edebiyatı ürün-


Önceleri öğretmen leri ve yazarlarından elimizden geldiğince bahset-
Ebe sonra doktor olmak isteyecekler tik. Biz kesinlikle Çocuk edebiyatı ürünlerinin
Bildiklerinden değil önemi ve gerekliliğinin dikkate alınması tarafta-
En yakınlarında hep onları gördüler rıyız. Bu ürünler çocukları her açıdan eğitecek ve
Hep onlar olmak istediler geliştirecektir.
Çalınmış geleceklerinden habersiz
Yarım yamalak düşlerde eridiler KAYNAKÇA
Oysa ne çoktular 1. Yrd. Doç. Dr. Gürel Zeki, Yrd. Doç. Dr. Temizyürek
Ne kadar çocuktular Fahri, Yrd. Doç. Dr. ŞAHBAZ Namık Kemal, Çocuk
Edebiyatı, Öncü Kitap Yay. Ankara 2007.
O güzelim yürekleri 2. Güleryüz Hasan, Yaratıcı Çocuk Edebiyatı, Pegema
Delikanlılık edebiyatıyla körelttiler Yay. Ankara 2006,
Okumanın erdeminden 3. Dr. Şimşek Tacettin, Çocuk Edebiyatı, Rengarenk Yay.
Ankara 2002
İnsan gibi yaşamanın
4. Seferoğlu Necmeddin, Çocuk Edebiyatı, Türk Yurdu
Bilimden geçtiğinden haberleri olsun Dergisi, Çocuk ve Kültür, Aralık 1998, Cilt 18, Sayı
istemediler 136
Ne kadar parlarsa parlasın 5. Zengin Ahmet Yaşar, Zengin Nesrin, Eğitim Fakülte-
Hep suskun kaldı o gözler leri İçin Çocuk Edebiyatı, Efa Yay. İstanbul 2003
Oysa ne çoktular 6. Yardımcı Mehmet, Tuncer Hüseyin, Eğitim Fakülte-
Ne kadar çocuktular leri İçin Çocuk Edebiyatı, Ürün Yay. 2002
Ahmet Arif’ten bu yana 7. Yrd. Doç. Dr. Güleç Havise Çakmak, Yrd. Doç. Dr.
Yolunu gözleyenlerin adı değişti Geçgel Hulusi, Çocuk Edebiyatı, Kök Yay. Ankara 2005,
Hepsi o kadar 8. Şahin Salih, Azeri ve Yöresel Kars Halk Türküleri,
Kars Halk Eğitim Merkezi Yay:2, İstanbul 1984.
“Kuş palazı, boğmaca, kara çiçek, sıtma”
9. www.dursunakcam.com.tr
Belki azaldı ama
10. www.arkadaş.com.tr
Yeni nedenleriyle “yürek efarktı, kanser
11. www.havuz.de/_HAVUZ_DAKİLER/Y_Z/.com
filan” hala pusuda
12. www.ideefixe.com
Çaresizlik dağlar aşmakta
13. www.bamteli.tv
Yer yurt terkedildi
Gurbet artık sıla
Çalansa bildik değil başka bir hava
Kırıldılar farkında olmasanız da
Oysa ne çoktular
Ne kadar çocuktular
Onlar çok ve çocuklar
Gözlerinden dillerine dökülürse
Bir gün sorular
Sürdürebilecek miyiz aynı yalanı
Yoksa yine
Susturacak mıyız onları
Küçüldü dünya
Çoğu gitti azı kaldı çünkü
Geçici demişlerdi körlüğümüze
Biraz uzadı
Oysa ne çoktular
Ne kadar çocuktular
Onlar çok ve çocuklar
Sessiz de kalsalar bizi bağışlamayacaklar
Mazeretlerimize inanmayacaklar
Yaşamımızda görünmedikleri her karenin
Hesabını soracaklar
Hazırlıklı olmak gerek
Çünkü onlar şimdilik çok ve çocuklar...
Tayfun TALİBOĞLU16
16
www.bamteli.tv

635
 

ÇOCUĞUN GELİŞİM SÜRECİ İÇERİSİNDE ÇOCUK


TİYATROLARININ YERİ VE ÖNEMİ
Araş. Gör. Buket DEDEOĞLU, Araş. Gör. Banu ÖZDEMİR
Dumlupınar Üniversitesi,
Eğitim Fakültesi
buket_dede@mynet.com,
banukurban@yahoo.com

ABSTRACT
Theatre performs the life to people by animation and imitation. It has existed in every culture and in every area. Theatre
which is usually though as entertainment, actually it is world of imagine and animation; and is a major way to teach children
world. It can be teach to children a lot of vital things about acts and acts’ results; other people and cultures. Child begins to give
meaning to people’s relationships through events and persons in the game, makes reason-result relation; thinks by put own game
character.For that reason, he/she gets ready to life and learns critical thinking.
Yet a lot of people is not aware of drama’s power and importance in education and life, although it exists in some school
programmes. It is not given place theatre and art education in basic education programmes because of inadequate knowledge
about how children learns, what art education includes and prejudgements.Theatre also is one of the literary types which is used
effectivly fine points of language.
Key Words: child, theatre, child theatre.

Tiyatro, insana kişilik ve kimlik kazandıran dırma yaparken, hayal dünyasından kattıklarıyla
en önemli sanat dallarından biridir. Önceleri bü- da oyunlarını zenginleştirmektedir. Biyolojik ge-
yüklere yönelik bir sanat faaliyeti olarak algılanan lişimine paralel olarak, zamanla oyunlarında ha-
tiyatronun, daha sonra çocuklar açısından da yal unsuru azalarak, gerçekçilik daha ön plana
özel bir öneme sahip olduğu anlaşılmıştır (Aytaş, çıkmaya başlar (Aytaş, 2001: 2).
2002: 1). Çocuk tiyatrolarının da amacı çocuğun her
Geleceğimizi bırakacağımız çocuklarımızın alanda kendini daha fazla tanımasına olanak ya-
eğitimi her geçen gün daha fazla önem kazan- ratmaktır. Çocuk tiyatrosu, çocukların alımlama
maktadır. Özellikle görsel ve işitsel ögelerin etki- özellikleri göz önüne alınarak, uzman sanatçılar
sine her geçen gün daha fazla kapılan çocukların tarafından, çocuklar için oluşturulmuş, sanatlaş-
ruhen ve fiziksel olarak sağlıklı bireyler olarak mış drama olarak tanımlanabilir. Uluslar arası
yetişmeleri toplumlar için hayati önem taşımak- Çocuk ve Gençlik Tiyatroları Birliği (ASSITEJ)
tadır. Değişen kültürel, sosyal ve toplumsal de- başkanı Wolfgang Schneider’e göre çocuk tiyat-
ğerler içerisinde aileler ve eğitim kurumları kendi rosundan dille ve jestle, kostümlerle ve maske-
kültürel değerlerine bağlı, başarılı ve sorumluluk lerle, dekorlarla ve aksesuarlarla birlikte tiyatro
bilincine sahip bireyler yetiştirmek istemektedir. türünü, araçlarını kullanan ve yaklaşık 14 yaşına
Bu nedenle çocuk eğitimine ve gelişimine verilen kadar seyirciye seslenen sahne gösterimleri an-
önem ortaya çıkmaya başlamıştır. laşılmalıdır (Erkek, 2006: 720).
Çocukların sosyal ve psikolojik gelişimleri Türkiyedeki Çocuk Tiyatrosunun Kısa
için bazı ihtiyaçları vardır. Bu ihtiyaçların başın- Tarihçesi
da da oyun gelir. “Oyun çocuğun gerçek hayatı- Ülkemizde çocuk tiyatrosu düşüncesi ilk kez
dır.” Oyun çocuğun kişiliğinin gelişmesinde en Meşrutiyet döneminde ortaya atılmış, On doku-
etkili aracıdır. Çocuk değişik kişilik ve rolleri zuncu yüzyılın sonlarında okullarda oynanmak
oyun içinde deneyerek kişiliğini bulur; diğer bir üzere çocuk oyunları yazılmaya başlanmıştır, II.
ifadeyle oyun çocuğun kendini tanıma ve ifade Meşrutiyet dönemine gelindiğinde çocuk tiyatro-
etme aracıdır. Oyunun çocuğun hayatındaki de- sunun bir eğitim aracı olarak değerlendirilebile-
ğeri değerlendirildiğinde motor, dil, bilişsel ve ceği, ilkokul programında çocuk tiyatrosu dersle-
sosyal gelişimini destekleyici ve hayata hazırla- rinin verilebileceği konusu uygulamaya başlana-
yıcı en etkili araçlardan biri olduğu görülür. masa da değilse de gündeme gelir. İsmayil Hakkı
Bilim adamları, çocuğun hayatında gerçekçi Baltacıoğlu’nun okullarda tiyatro çalışması konu-
ve hayale dayanan oyunların iç içe olduğunu ileri sundaki görüşleri ve kendi yönetimindeki okul
sürmektedirler. Çocuk, dış dünyadan etkilenme tiyatrosu çalışmaları o yılların en ileri eğitim
sonucunda, taklit yeteneğini kullanarak canlan- anlayışını yansıtır. Meşrutiyet yıllarında başlayan

636   
Materiallar

bu atılım, dönemin karışık siyasi ve sosyal hare- Dil, kültür aktarımının da en etkili aracıdır.
ketleri ve savaşlar nedeniyle tam olarak geliştiri- Ana dili eğitimin önemi ve kalitesi üzerindeki
lememiştir. Cumhuriyet’in ilanından sonra ülke- çalışmalar her geçen gün değer kazanmaktadır.
mizde ilk olarak çocuk tiyatrolarının kuruluş ça- Dil gelişiminin bir süreç olduğu göz önüne alın-
lışmalarının yapılmaya başlandığı yıl 1935’dir. dığında çocuklara ulaşılabilecek en kolay, etkili
Muhsin Ertuğrul’un çabasıyla ilk olarak Şehir ve kalıcı araçlardan birinin de çocuk tiyatroları
Tiyatroları bünyesinde bir çocuk biriminin kurul- olduğu aşikârdır.
masına karar verilmiştir. 1954 – 55 dönemi Dev- “Çocuk tiyatrosunun toplumsal değerini orta-
let Tiyatrosu kapsamında yer alan çocuk tiyatrosu ya koyan en önemli katkılarından biri de çocuğun
çalışmaları açısından önemli bir dönem olmuş, 13 sanat ve kültür açısından eğitildiği bir kuruluş
Eylül 1954 tarihinden başlayarak Devlet Tiyat- olmasıdır” (Özertem, 1979: 17). Çocuk tiyatroları,
rosu yönetim kurulunun kabul ettiği “Çocuk Ti- çocukları sadece dil ve edebiyat yönünden geliş-
yatrosu Kadro Yönetmeliği” yürürlüğe girmiştir. tirmekle kalmaz sanat ve estetik zevk kazanmaları
http://www.devtiyatro.gov.tr/web/cocuk/turkiyed yönlerinden de pekiştirir. Hızla küreselleşen geli-
ecocuk.htm şen ve değişen, ortak paydaların sıradanlaştığı
Günümüzde geçmiş yıllarla karşılaştırıldığın- yenidünya düzeninde yaratıcılık en aranılan özel-
da nicelik ve kalite açısından çocuk tiyatrolarının liklerden biri haline gelmiştir. Sanat eğitimi ço-
ilerleme kaydettiği görülse de hala özellikle eği- cukların yaratıcılıklarını geliştirirken bilişsel, sos-
tim içerisinde hak ettiği öneme sahip değildir. yal ve duygusal gelişimlerini de büyük ölçüde
Tiyatro eserleri çocuğun eğitiminde özellikle etkiler ve geliştirir.
de yaratıcı gücünü geliştirme açısından büyük Yaratıcı etkinlikler çocuk gelişimi ile ilgili
önem taşımaktadır. Ayrıca tiyatro dilin en etkili olup çocukların belirli alanlarda şu özellikleri ka-
kullanıldığı edebi türlerden biridir. Tiyatro, çocuk- zanmalarında rol oynar (Sevinç, 2004:112):
ların sanatsal etkinlikleri tanıması, onların içinde ESTETİK BİLİŞSEL SOSYAL DUYGUSAL
yer alması ve dramatizasyonun dil öğretiminde
kullanılan yöntemlerin içerisinde oldukça etkili bir Renk Temsil etme İletişim Esneklik
yöntem olması sebebiyle çocuk edebiyatı içeri- Doku Uzamsal Paylaşma Duyarlılık
sinde özel bir önem taşımaktadır (Ülger, 2002: 5). Duyusal ilişkiler Takdir Denge
Zevk Ayrıştırma edilme Mutluluk
Dil Gelişiminde Tiyatronun Önemi Şekil, biçim, Yorum Beğeni Tatmin
Yapılan araştırmalar tiyatronun çocuğun kav- çizgi- mekan Bilinç Rahatlama
ilişkisi Seçim
ramsal ve sosyal gelişimini geliştirdiğini aynı Kişisel anlam
zamanda duygularını ifade etmekte ve diğer in- Planlama
sanlara daha duyarlı yaklaşmada oldukça güçlü Amaç
bir etkiye sahip olduğu göstermektedir. Tiyatro belirleme
Somut ve soyut
aynı zamanda çocuğun konuşma ve yazma bece- düşünce
risinin gelişimine de katkı sağlar.
Çocuk oyunlarının birçoğu dilin etkin olarak Eğitimde asıl hedef bireye kalıplaşmış bilgi-
kullanımını gerektirir ve çocukların dil gelişim- leri öğretmek değil, sağlıklı ve sorumluluk sahibi,
lerini destekleyici niteliktedir. Karadağ ve Çalış- kültürel değerlerine bağlı bireyler yetiştirmek ve
kan (2005)’a göre özellikle sembolik oyunların bireyi hayata hazırlamaktır. Shakespeare tiyatro
dil gelişimindeki rolü büyüktür. Çocuk oyunları- için: “İnsanı insana insanla ve insanca anlatan
nın dil gelişimine etkileri; sanat.” tanımını kullanmıştır. Tiyatro insana kişi-
• Sözlü olarak ifade edilenleri anlama lik ve kimlik kazandıran, toplumun kültür düze-
yini yükselten, sadece içinde rol alanlara değil,
• Yeni sözcükler kazanma
izleyenlere de olumlu etkiler yapan bir sanat
• Olaylarda farklı zaman kiplerini kullanma
dalıdır. Genel olarak değerlendirildiğinde tiyatro
• Soru sorma ve cevap verme çocukların;
• Zihinsel değerlendirme — yaratıcı ve eleştirel düşünmelerini
• Komut verme — problem çözmesini
• Sıralama — iletişim kurmasını
• Hayali durumları ifade etme — kişisel ve grupla işbirliği yapıp plan yapma
• Duygu ve düşüncelerini anlatma ve iş yürütme becerilerini geliştirmelerini
• Problem çözme tahminde bulunma — tarihi ve kültürel bilinçlerinin oluşmasını
• Bilgileri birbirine aktarma olarak — sosyalleşmelerini ve kendilerini
sıralanabilir (Karadağ, Çalışkan, 2005: 30). keşfetmelerini

637
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

— araştırma becerilerinin gelişmesini önemli


ölçüde destekler.

Ancak unutulmaması gereken bir nokta da


şudur; gerek metinlerin nitelikleri gerekse tiyatro
sanatçılarının dili doğru ve güzel kullanmaları,
tiyatronun dil eğitimi içindeki önemini ve gücünü
belirginleştirir. Bu nedenle çocuklar için yazılan
tiyatrolarında ayrı bir dili olmalıdır. Birçok alan-
da olduğu gibi çocuk tiyatrosu alanında da disip-
linler arası işbirliği sanata, eğitime ve çocukların
gelişimine büyük katkılar sağlayacaktır. Çocuk
tiyatroları gerek sanat yönüyle gerekse eğitimde
kullanılan yöntem olarak yeniden gözden geçiril-
meli; olanakları, katkıları ve etkileri araştırılma-
lıdır. Bu durumda edebiyatta, eğitimde ve sanatta
daha çok kullanım alanı ortaya çıkacaktır. Böy-
lece eğitimde ve çocuk edebiyatında daha verimli
sonuçlara ulaşılacağı açıktır.

KAYNAKÇA
1 - Aytaş, G. (2001). “Çocuk ve Tiyatro” Gazi Üniversitesi
Kastamonu Eğitim Fakültesi Eğitim Dergisi, C. 9, S. 1,
Mart.
2 - Erkek, H. (2006). “Çocuk Tiyatrosu, Yaratıcı Drama;
Eğitimde ve Öğretimde Drama: Benzerlikler, Sınırlar,
Ayrımlar ” II. Ulusal Çocuk ve Gençlik Edebiyatı
Sempozyumu (Gelişmeler, Sorunlar ve Çözüm Önerileri)
Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, Ankara,
04-06 Ekim.
3 - Karadağ, E. , Çalışkan, N. (2005). Kuramdan uygulama-
ya İlköğretimde Drama. Ankara: Anı Yayıncılık.
4 - Özertem, T. (1979). Türkiye’de Çocuk Tiyatrosu,
Ankara: 1.B, Kültür Bakanlığı Yayınları.
5 - Sevinç M. (2004). Erken Çocukluk Gelişimini ve Eğiti-
minde Oyun. İstanbul: Morpa Kültür Yayınları.
6 - Ülger, D. (2002). Ankara Devlet Tiyatrolarında Oynan-
mış Yerli Çocuk Tiyatrosu Metinlerinin Türkçe Öğretimi
Asçısından İncelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi.Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü,
Türkçe Öğretmenliği Bilim Dalı.
7 - Yalçın, A., Aytaş, G. (2002). Tiyatro ve Canlandırma.
Ankara: Akçağ Yayınları
8 - http://www.devtiyatro.gov.tr/web/cocuk/turkiyedecocuk.htm

638
 

KAZAK ÇOCUK EDEBİYATININ GELİŞME YOLLARI


Prof. Dr. Danday İSKAKOV
Süleyman Demirel Üniversitesi
KAZAKİSTAN

Kazak çocuk edebiyatı örneklerinin başlangıç “Dünyadaki tüm nesneler iletişim birliğinden
kaynakları sözlü edebiyatından başlamaktadır. oluşur dersek, çocuklar sadece onun bir nedenini
Hakim Abay’ın: “Doğduğunda Dünya kapısını açıklığa kavuşturarak ve araştırarak hayatı doru
açar şarkıyla, Şarkıyla toprağa giber beden” de- algılamak ve hayatın tüm zorluklarına karşı dire-
diği gibi herbir Kazakların bütün yaşam hayatı nebilen saburlu mücadeleci, yaşamı seven genç
şarkıyla geçer. Şildehana 1 , ninni, tusaw keser 2 , olarak yetişmelidir.” (Ş. Ahmetov “Kazak Sovyet
tilaşar 3 , vedalaşma, ağıt, carapazan 4 , evlilik dü- Balalar Âdebiyeti”, Almatı, 1976, 8 s.) Kazak ço-
ğünlerinde söylenen betaşar 5 , toy cırı -yöresel cuk folklorunda yeni yetişkinlerin eğitim alması-
düğün şarkıları-, toybastar düğünün töreninin na, hayatın tüm zorluklarına karşı mücadeleci
yöresel açılış şarkıları, yar-yar yeni evlenen olarak yetişmesi konusu ayrıca ele alınmaktadır.
çiftlere armağan şarkısı, sınsw6 gibi şarkıların en
Kazak çocuk folklorun derleme, yayınlama
önemli amacı genç çocuklara ve yeni nesillere
işlemleri XIX yüzyılın ikinci yarısından itibaren
ananevî geleneklerle doğru yolda talim terbie
araştırılmaya başlamıştır. A. Divayev, A.Bökey-
vermektir. Eskiden göçebe hayat yaşayan Kazak
hanov, A.Baytursunov, C.Aymavutov, S.Köbeyev,
halkında gün boyunca işten çıkamayan gençler
B.Ötetileuvov, T.Comartbayev, S.Seyfullin, M.
akşamleyin bir araya gelerek, çeşitli oyunlar ve Avezov, S.Mukanov, Ö.Turmancanov, M.Gab-
söz yarışmalarını düzenleyerek eğlenirlerdi. Ka- dullin, M.Alimbayev, S.Kasimov, Ş.İbrayev vb.,
zakların yaşamında yaşanan her bir önemli olay- çocuk halk edebiyatı örneklerini toplama ve
lar şarkısız, şiir ve ırsız geçmeyendir. Özellikle yayınlama işlerinde pek çok araştırmalar yaptı.
gençler bir araya geldikleri zaman şiir ve şarkı-
larla birlikte atasözleri, bilmeceler, tekerlemeler, “Gençlerin eğitimi doğru yola koyulmadan,
şiir okuma, aldatmaca, hayvanlarla ilgili şarkılar, yurdun işleri yolunda gitmez” diyen Alaşçı Dev-
efsaneler, masallar, destanlar söyleyerek eğlenir- let aydınları okul kitaplarında Halk edebiyatı
lerdi. Halk edebiyatındaki çocuklar folklorunun örneklerinden bolca yararlandılar. (A.Baytursı-
amacındaki terbiye ve eğitimin yeri çok büyüktür. nov, 5 ciltli “Eserler Külliyatı”, 2 cilt, Almatı,
Bunların tümüne çocukların bilgi şuurunun ve 2004, 6 s.) Her zaman “Balalarğa tartw” (Ço-
düşünce kabiliyetlerinin gelişmesiyle birlikte on- cuklara Armağan) (1927), “Avıldağı jastar, jas
ları insanlığa, iyiliğe, çalışmaya, kardeşliğe, va- ulandar üşin oyın, ölen, mısaldar” (Köydeki
Gençler, Genç Nesiller İçin Oyun, Şarkı ve Hikâ-
tanseverliğe ve cesurluğa doğru yönlendirir. Ka-
yeler) (1928), “Böbek jırı” (Bebek Ninni Şarkı-
zak sözlü edebiyatında milli eğitimin, milli görü-
ları) (1943), “Janıltpaştar” (Tekerlemeler) (1963),
şün pek çok örnekleri yapıldı; milli yaşamın pek
“Kazaktın halık jumbaktarı” (Kazak Halk Bilme-
çok zor sorularına anlamlı cevaplar verdi. Gör-
celeri) (1972), “Ötirik ölender” (Yalan Şiirler, Al-
kemliği kemalete ermiş, söylenecek düşüncesi de-
datmaca) (1980), ” Kazaktın hayvanattar tuvralı
rin, içeriği önemli Kazak halk şifahi edebiyatının
ertegileri” (Kazak Hayvanlar İle İlgili Masalları)
çeşitli türlerinde söz sanatının güzel örnekleri
(1978), “Kanbak şal” (Hafif İhtiyar) (1983), “Al-
hünerin zirvesine ulaştı.
tın saka” (Altın Asık) (1984), “Bozingen” (Ak
1
Deve) (1985), “Ölgen kazan” (Ölen Kazan)
Şildehana: Doğan bebek için düzenlenen eğlencedir. (1985), “Ak sandık, kök sandık” (Ak Sandık, Gök
2
Tusaw keser: Henüz yürümeye başlayan çocuğun düzgün
yürümesi için ayaklarına bağlanan ipin saygıdeğer biri Sandık) (1988) vb. çocuk kitapları yayınlanmıştı.
tarafından kesilme geleneğidir. Şuanda çocuk folklorunu derleme işlevleri “Me-
3
Tilaşar: Çocuğun okula başlaması için düzenlenen eğlen- deni Mura” (Kültür Mirasları) projesi ve Devlet
cedir. programlarıyla devamını bulmaktadır. Bununla
4
Carapazan: Ramazan ayında ev ev dolaşarak belirli bir
ilgili araştırma makaleleri basın yayın sayfaların-
ritimde ve melodide söylenen şiirler.
5
Betaşar: Yeni gelini damadın ailesi ve yakınlarına tanıt- da sıkça yayınlanmaktadır.
mak için yapılan geleneksel törende söylenen şarkı, yüz Kazak yazılı çocuk edebiyatının temelini atan
açma, duvak açma. İbray Altınsarin idi. O 1864 yılı Kazak bozkırında
6
Sınsw: Evlenecek olan kızın baba evinden ayrılırken arka-
da kalan yakınları ile akrabalarına söyleyen vedalaşma ilk olarak okul açarak, çocukları okutmaya başlar.
üzüntü bildiren beste. Onun “Kazak Hrestomatiyası” (Kazak Edebiyatı

639   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Kitabi) adlı eseri 1879 yılı yayınlandı. İbray’ın Halk edebiyatı örnekleri ve o devirde yaşamış
“Kel, balalar, okılık” (Gel, Çocuklar, Okuyalım) olan şair ve yazarların eserleri, Dünya klasikleri
adlı şiiri hala ilkokul kitaplarında okutulmaktadır. eserleri, ilmi çalışmalardan da örnekler seçilmiş-
İ.Altınsarin çocukları eğitim-sanata, çalışmaya, tir. Kazak yazarlarından İ.Altınsarin’in (“Nehir”,
insanlığa çağıran şiirler ve hikâyeler yazdı. Rus “Bu Kim?”, “Keçeden Yapılmış Ev ve Ağaçtan
şairı İ.A.Krılov’un eğitim verici “Karga ile Tilki” Yapılmış Ev”, “Zengin ile Fakirin Oğlu”), A.Ku-
hikâyesin Kazakçaya çevirdi. nanbayev’in (“Güz”, “Atın Sırrı”, “İlkbahar”,
Kazakların büyük şairi Abay Kunanbayev ise “Yaz”, “Kış”), M.Cumabayev’in (“Yaz Gecesi”,
çocuk eğitimine çok önem ve özen göstermişti. “Din Öğretmenine”, “Eşarf”, “Dalga”, “İlk Ba-
“Sen de bir tuğlasındır bu Dünyaya gelen, Git de har”), M.Dulatov’un (“Yurt”, “Öğrencilere”, “Ta-
kendi yerini bul” diye bütün gençleri hayatta rihî Gün”), A.Baytursunov’un (“Köpeğin Dost-
kendilerine layık olan mesleği seçerek, yararlı luğu”, “Kuğu, Turna balığı ve Engeç”), C.Ayma-
işlerle uğraşmasına davet ediyor. Ve onun “Yatılı vutov’un (“Yılkıcı”), S.Seyfullin’in (“Yelkenli
Okulda Okuyor”, “Heveskâr Olma Her şeye”, Kayık”, “Yaz Mevsiminde”, “Altay”, “Avutma”,
“İlim Bulmadan, Övünme” adlı şiirleri direkt genç “Adale”), B.Maylin’in (“Yaz Gecesi”, “Ekmek”,
nesillere armağan ederek, onları vakti boş geçir- “Çoban”) vb. eserleri yazılmıştır. “Oku Kuralı”-
meden eğitim almaya, sanat öğrenmeye, yanlış nda Kazakların yaşam tarzına, tarihi ile ilgili
yollara saplamadan, insanlığın doğru yoluyla idrak ve terbiye verici efsaneler, bilimsel belgeler
anlamlı hayat yaşamını sürmeye davet eder. yer almaktadır. Örneğin, Ş.Valihanov’un “Sirgey
XX yüzyılın başlangıcındaki Kazak Edebiya- Elçibek Bahadür”, “Eski Kazakların Kullandıkları
tındaki eğitim yolundaki şair ve yazarların tümü Silahları” gibi eserleri de bu kitapta yer
çocukları sanata ve eğitime davet eden eserler almaktadır.
yayınladı. S.Köbeyev okul öğrencilerine “Örnek Kazak Çocuk Edebiyatı 30. yılları K.Abdika-
Tercüme”, “Örnek Öğrenci” (1912) adlı okul ki- dirov, A. Tokmağanbetov, T.Jarokov, J.Sain,
tapların yayınladı. M.Kaşimov’un “Edep” (1907), J.Sızdıkov; 40. yılları J.Jabayev, K.Amanjolov,
“Akıl” (1908), M.Nurbayev’in “Görgülü Çocuk, M.Hakimcanov, A.Tajıbayev, Ğ.Ormanov; 50.
Örnek Anne” (1908), Ğ.Majitov’un “Kazak Öğ- yılları S.Begalin, Ö.Turmancanov, S.Bakberge-
rencilerine Akıl” (1910), T.Jomartbayev’in “Ço- nov, M.Alimbayev, A.Tabıldiyev, A.Düysenbiyev,
cuklara Meyve” (1912), A.Baytursınulı ile T. B.Iskakov, K.Mırzaliyev, K.Idırısov, J.Smakov,
Şonanulı’nın “Oku Kuralı (Eğitim Müfredatı)” K.Bayanbayev; 60. yılları O.Aubakirov, Ş.Sma-
(1927), Ö.Turmanjanov’un “Koşan Fakir” (1927), hanulı, H.Ergaliyev, A.Sarsenbayev, A.Ahmetov,
İ.Jansugurov’un “Çökelek”, “Çarık” (1929), “Bil- J.Ömirbekov, İ.Mambetov, T.Moldagaliyev, M.
mece” (1930) vb. eserler yayınlandı. S.Toraygı- İmancanov, S.Omarov, B.Sokpakbayev, S.Sar-
rov’un “Karanlık Kazak Göğünde Güneş Olarak gaskayev, N.Seraliev, S.Berdikulov, S.Kaliyev,
Parlarım” (“Şakirt Oyı” (Öğrenci Düşüncesi), M.Gumerov; 70. yılları T.Nurmaganbetov, O.Bö-
1915) diye o devirdeki Kazak gençlerin cesaret- keyev, M.Kabanbaev, N.Davtayev, K.Omarov,
lendirerek, ilme ve insanlığa daveteder. Bunun
M.Ayımbetov, S.Asılbekov, T.Savketayev, S.
gibi M.Dulatov’un, M.Cumabayev’in, C.Ayma-
Jubatırov, N.Murataliyev vb., şair ve yazarların
vutov’un, S.Seyfullin’in, B.Maylin’in, Ş.İmanba-
çeşitli edebiyat türlerinde yazılan eserleriyle ta-
yeva’nın vb. şair ve yazarların şiirleri ülkenin
mamlandı. Çocuklara özel “Baldırgan”, “Bilim
geleceği olan çocuklara armağan edilmişti.
jane enbek” (“Zerde”), “Kazakstan pioneri”
XX yüzyılın başlangıcında yayınlanan çocuk (“Ulan”) gibi yayın sayfalarında öürencilerin an-
edebiyatının değerlerini tanımak için A.Baytur- layış kavramlarına dair yazılan eserler sistematik
sınulı ile T.Şonanulı’nın “Oku Kuralı (Eğitim bir şekilde yayınlandı. “Böbekterge tartuv”
Müfredatı)”na bakalım. Kitap 3, 4 öğretim yılına (1961), “Altın kün ayasında” (1963), “Baldırgan-
hazırlanmış. Yazarlar eğitim müfredatının ama- nın bazarlığı” (1965), “Jıl on eki ay” (1965 yı-
cın: “... doğa yapısını kısaca anlatıp, çeşitli inanç, lından beri yayınlanmaktadır), “Bizdin kitap”
masal, yalan şeylere inanmayı yok etme, doğanın (1967, 1974), “Kel, şırkayık, balalar” (1973) gibi
ihtiyatlı kurallarını anlatma, fayda, zararın anlat- külliyatlar son zamanları da kendi devamını bu-
ma” (A.Baytursınov, 5 ciltli “Eserler Külliyatı”, 2 lan, okul öğrencilerinin severek okudukları kitap
cilt, Almatı, 2004, 22 s.) diye açıklamış. Kitaba sıralarından yer almaktadır.
alınan eserleri şöyle dört gruba ayırmış:
Eğer çocuklara özel olarak yayınlanan ve ya-
1) “Edebiyat, yaşam, iş”; 2) “Tarih”; 3) “İlim”; yınlanmakta olan kitapların adlarını sıralayacak
4) “Doğa Yapısı” olursak çok zaman alır. Buna rağmen, tabiî ki
Bu şekilde verilmesi de eğitim açısından bunların içindeki önemlilerinden bazılarına dur-
dikkate değer bir husustur. Bu kitapta, pek çok malıyız. “Tilaşar” (1989) çocuk edebiyatının an-

640
Materiallar

tolojisi gibidir. Hacmi 390 sayfadan oluşmakta 2. dersi “Omofonlar”, “Şaradalar”, “Logorifler”,
olan bu kalın kitabın içeriğini Halk edebiyatından “Eş adlılar”, “Anagramalar”, “Metagramalar”,
başlayarak, 80’li yılların sonlarına kadarki Kazak “Harf Bilmeceler”, “Tekerlemeler”, “Bilmeceler -
çocuklar edebiyatının seçkin örnekleri kapsamak- Kim” içermektedir. Bu şiirler öğrencinin hemen
tadır. Külliyat “Bayğı ötken zamanda” /Eski geç- okuyuvermesini kaldırmıyor, düşündürür, yani
miş zamanlarda/ (Halk Edebiyatı Örnekleri); metine sadece göz gezdirerek anlamını öğren-
“Kel, balalar, okılık!” (Gelin, Çocuklar, Okuya- mekle sınırlanmıyor, düşünerek okumaya, her ke-
lım!) /Kazak Klasik Yazarlar Eserleri/; “Biz lime anlamında gizlenen derin sırları anlamasını
bakıttı baldırğan” (Bizler Mutlu Çocuklar) /Çağ- sağlar.
daş Kazak Yazarlarının Eserleri/; “Çalışkan anne Örneğin:
ve babmız, biz onlardan örnek alırız”, “Bayramı Eskennin bir şaradası Esken’in bir uğraşı
karşılarız, oynarız ve şarkı söyleriz”, “Mayıs Birinşi bwını - İlk hecesi, iki
Günü”, “Zafer Bayrağı”, “Eğitim, hayat ışığıdır”, Eki jasar mal türi. yaşındaki hayvan
“Bzim Kanun”, “Doğayı bizler severiz ve koru- Ekinşi bwını türü.
ruz”, “Güzel Bahar”, “Sıcak Yaz”, “Güz, bere- Töldin biri. - İkinci hecesi, hayvan
ket”, “Eğlenceli Kış”, “Şaka, Bilmece ve Teker- Ekewin kosıp okısak yavrusu.
leme” adlı bölümlere ve bazı bölümler alt bölüm- Ol da mal iri İkisini birleştirerek
lere de ayrılmış. Külliyatta Halk edebiyatından, (Tay+lak=Taylak) okuyacak olursak,
Abay ve İbray’dan başlayarak, günümüzdeki O’da büyükbaş hayvan
B.Adilov’a kadarki şair ve yazarların çocuklara türü.
özel seçkin eserleri sistematik bir şekilde (Tay+lak=Taylak) (a.g.e.,
dizilmektedir. 102 s.)
Geçen yıl “Baldırğan” adlı çocuk dergisinin
İşte bu şekilde yazılmış. Elbette, bu şiir-bilmeceyi
50. yıldönümü dolayısıyla yayınlanan XX. Yüz-
sadece milli şuurda eğitim gören çocuğun anlayıp
yılın ikinci yarısındaki Kazak Çocuk Edebiyatının
çözebileceği bir gerçektir.
Ansiklopedisinde dergide yayınlanan başarılı ede-
bi eser olarak seçkin eserleri derlendi. “Yarım Ülkemiz bağımsızlığını kazandıktan sonra sos-
Asrın Altın Hazinesi” diye adlandırılan bu ansik- yal ve kültürel hayatımızın tüm alanlarında hep-
lopedinin 1. cildinde şiirler, 2. cildinde ise, nesir ten yenilikler gerçekleşti. Geçen yüzyılın 90’lı
şeklinde yazılan eserler toplanmıştı. yılları Kazak çocuk edebiyatının gelişiminde du-
raksamaların olmasına rağmen şuanda tekrar eski
Çağdaş Kazak Çocuk Edebiyatının devrini temposunu bulmaktadır. Örneğin, son beş yıl
M.Alimbayev, A.Tabıldiyev, T.Moldagaliyev içinde çocuklara özel yayınlanan kitaplara bakı-
gibi ülkeye tanılmış isimler başlamaktadır. S.Ka- lırsa, çok ilerlemelerin olduğunu göreceğiz. Bu
liyev, E.Elybayev, T.Nurmaganbetov, K.Omarov, zaman içerisinde A.Tabıldı’nın dört ciltli ve
A.Fayzullayev, N.Kalka, A.Balta, N.Orazov, N. S.Begalin’in, K.Mirza Ali’in, K.Alimkulov’un,
Davtayev, J.Korgasbekov, vb. çocuklara özel M.Kabanbayev’in, E.Nusupbekov’un, A.Kaldıbe-
yazan eserlerinden yeni incelemeleri, kendilerine kov’un iki ciltli, O.Askarov’un, A.Şayahmetov’-
has düşünceleri farketmemek mümkün değildir. un, E.Elwbayev’in, N.Kalkan’ın, Ş.Kümisbayulı’-
Bunlardan birisi de 20’den aşkın kitap yazarı şair nın, B.Süleymenov’un, T.Jaayev’in, R.Matenkızı’-
E.Elubayev’in “Balalarğa bazarlık” (Çocuklara nın, J.Nuskabayulı’nın, S.Ospanov’un, Ö.Akılbe-
Armağan) (2007) adlı kitabında son yılları yaz- kov’u, A.Moldağarinov’un, E.Düysenbayulı’nın,
dıkları şiirleri ve masallar, bilmeceler, tekerle- vb. Şair ve yazarların çocuklara özel eserleri ya-
meler yer almaktadır. Üç bölüme ayırarak veril- yınlandı.
mekte olan şiirlerinden şairin çocuk psikolojisini
iyi bildiğini, onların anlayış ve düşüncesine göre Ne desek de, Kazak çocuk edebiyatının geliş-
biçim incelemelerinde bulunduğu görülmektedir. me yollarında zaman zaman bu alanın problem-
“Harflerin Atışması”, “Harf Bilmeceleri”, “Teker- leriyle de karşılaşıyoruz. 90’lı yılları başlayan
lemeler” gibi şiirlerin öğrencilerin ilgisini kendi- sosyal hayatımızdaki değişmeler edebiyatınıza da
sine çekeceği de bir gerçektir. Ama kitabin yetkisini bıraktı. Günümüz Kazak çocuk edebi-
“Edebiyat Dersi” adlı bölümünde 5 derse ayırarak yatı gelişiyor desek bile, o 80’li yıllardaki sevi-
verilmiş olan şiirlerinin prensipi de ve şiir yapısı yesinden hala ilerleyemedi. Tabi, bu durumun da
da farklıdır. Örneğin, birinci derse “Logorifler”, kendine göre birçok sebepleri vardır. Yeni top-
“Eş adlılar”, “Anagramalar”, “Metagramalar”, lumda yeni değerleri ele almak ve onu halkın
“Harf Bilmeceler”, “Tekerlemeler”, “Bilmeceler” benimsemesi de kolay olmadı. Bu geçiş dönemde
diyen konularla beraber 7 şiiri yer almaktadır. edebiyatımız da, özellikle çocuk edebiyatı da
Şiirin adı bile öğrenciyi hemen kendisine çeker. bunalım bir durumu geçirdi; yazarlar kitap yaz-

641
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

malarını, okurlar da kitap okumalarını bıraktılar; olan çocuk edebiyatını destekleyerek, onun doğru
okusa bile “Batalaşmaya” yüz çevirmiş gibi oldu. yolda gelişmesine ve onun kendi görevini yap-
Eskiden çocuk edebiyatı konuları üzerinde ması için tüm kolaylıkları sağlamak, bugünün
eserler veren yazarlar çoktu, ama son zamanları başlı hedefidir. Şuan Kazakistan’da ele alınan tüm
bunlar azalmaya başladı. Bu durumu Çağdaş Ka- işlerin ilerlemesi insanı sevindiriyor. Ülkemizin
zak çocuk edebiyatı aksakalı Muzafer Alimbayev geleceği olan genç nesilleri milli şuurda eğitme-
böyle açıklıyor: “Bu bir gerçektir, eskiden çocuk sinde büyük önem taşıyan milli edebiyatımızın
şairler çoktu. Neden? “Çocuk şairleri az” diyen yarını parlak olacağına inanmak isteriz.
problem sadece günümüzün sorunu değildir o
devirde de az idi. Fakat çocuk edebiyatı, onun
içinde çocuk şiirin geliştirme meselesi gündemde
ele alınarak, çocuk şairlerine desteklemek ve teş-
vik etme işleri ciddi bir şekilde yola konulmuştu.
Onun ücreti büyüklerin konusu üzerinde yazan
şairlerin ücretinden iki üç kat fazla idi. İşte, o
zaman tüm şairler kendi büyük konu eserlerin bir
kenara bırakarak, çocuk şiirleri yazmaya konuldu.
Yani ödeme ücretleri o kadar çoktu ki, hatta ben
kendi cebimdeki paranı sayısını bile bilmiyordum.”
Muzafer abinin bu sözleri pek çok işin kanıtı
olarak ortaya çıkmaktadır. Eskiden genç nesilleri
Sovyet sistemine göre eğitim vermeye komünist
partisi tüm desteği sağlayarak ve kendi amaçları
için edebiyatın tüm gücünden yararlanıyorsa, ama
şuan öyle değildir. Büyük yazarlarımız bile ço-
cuklara özel eser yaratmayı bırak geçimini sağ-
lamak için, onlar maddi gücü olan insanları öven
armağan şiirleri ve onların ataları hakkında
yazıları yazarak vakit öldürmektedir. Bu durumda
manevi değerlerden kopan genç neslin hayata
bakışı, amacı, ve eğlencesi de bambaşka. Yani ne
yapsam da zengin olsam diyen düşüncesi, eğlen-
celeri elden kaçırmamak için elden geleni yap-
mak, güç kullanma, serbest yaşam tarzını ve
cinselliği örgütleyen TV kanallarını izlemek ve o
tarzda yazılan düşük kaliteli yayınları okuyarak
vakit geçirmektedir.
Elbette, edebiyatımızın gelişmesinde karşıla-
şan bu tarz durumları gelişme sırasında kaçınıl-
mayan doğal bir durum olarak değil, çeşitli yan
yetilerin yetkisinden ortaya çıkan geçici bir du-
rum diye bakmalıyız. Geleceğini düşünen manevi
değerine önem verir. Bozulmuş yemek sağlığın
bozulmasına neden olması gibi, kendine yakın
olmayan yabancı manevi değerler de insanın ru-
hunu zehirleyerek, yanlışlığa yol açabilir. Almatı’-
nın elması (yani elmanın aport diyen cinsi) sadece
Almatı’da yetişir ve meyvesi bol. Bunun gibi her
bir insan da kendi milletinin manevi değerinden
talim-terbiye alarak yetiştiği zaman diğer halkla-
rın seçkin örneklerinden örnek aldığında kendine
hâkim olarak tüm amaçlarına ulaşabilir. Yani, her
bir insanın milli şuurda eğitim alması bir şarttır.
Ama edebiyat, maneviyatın esas kaynağıdır.
Öyleyse, milli edebiyatımıza ve onun alt konusu

642
 

UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA FANTASTİKADAN REALLIĞA


Prof. Dr. Əjdər AĞAYEV
Öğr. Gör. İbrahim KURT
Qafqaz Universiteti
Bakü / AZERBAYCAN
ikurt@qafqaz.edu.az

TOWARDS FANTASTIC TO REALITY IN CHILDREN LITERATURE


ABSTRACT
Nowadays influencing of the development of technology increases the world view of children. The fantastic events which
were told in the fairy tales and stories in the past have been getting real or they are the real ordinary events in this century. From
this point of view the fairy tales and stories have got a new dimension in the children literature. Now towards the realities new
work of arts which can take children attentions and make them curiosity need to be written.
Key words: fairy tale, story, children literature, reality, fantastic

Fantastik əsərlər ruhu coşduran, duyğuları xalça, Sim - Sim qapını aç, Simsiz telefon; Tür-
ayağa qaldıran, oxuyanı həyəcanlandırıb, maraq- kiyə uşaq ədəbiyyatında isə Əli Baba və Qırx
landıran və dünyanı öyrədən əsərlərdir. Prof Q. Haramılar, Dəli Dumrul, Kəloğlan nağılları və
Namazov yazır ki, dünya ədəbiyyatında elmi- Təpəgöz kimi nağıllardaki fantastik hərəkət ve
fantastik janr məşhur fransız yazıçısı Jüe Vernin hadisələr bunlara nümunədir.
(1828-1905) adı ilə bağlıdır. Az sonra geniş ya- Наьыллардакы Тяпяэюз, горхунж Див вя
yılan elmi fantastikanın Herbert Uels, V. Bred- диэяр бу кими образлар эцжчатмаз, яжаиб, залым
beri, A.N.Tolstoy, A. Klarik, R.Şekli, Ayzek Əzi- кими эюстярilсяляр дя, инсан аьлы иля, тядбирли
mov, A. Belyayev kimi məşhur sənətkarları ye- дöйцшц иля онлара галиб эялмиш, щятта «жаны шцшя
tişdi. (Bax: Qara Namazov. Azərbaycan uşaq габда олан» бу яжаиб дивлярин шцшядяки учар
ədəbiyyatı. Bakı, 2007, səh. 410). гуш-жанларыны мящв етмякля бирдяфялик йохлуьа
Истяр бюйцклярин, истярся дя ушагларын оху- вардырмышлар. Учан халчалар, сещирли цзцкляр,
масы мягсяди иля йарадылмыш бядии нцмуняляр «Сим-сим» кялмясийля ачылан баьлы гапылар,
сырасында elmi фантастик ясярляр айрыжа йер тутур. симург гушунун йандырылан бир тцкц иля щяйя-
Мялум олдуьу кими, фантастик ясярляр охужуну жан доьуран щадисялярин, кюмяйя ещтийажы олан
щяйяжанландыран вя сон нятижядя дцнйа сиррля- инсан арзуларынын чох узагларда дуйулмасы
рини, тябият щадисялярини, anladan ясярлярдир. XII кими бядии-фантастик лювщяляр ясрляр бойу ма-
əsrin dahi sənətkarı Nizami Gəncəvinin əsərlə- раг доьурмуш, амма сиррли-сещирли бир фактор
rində xeyli elmi-fantastik lövhələr, hekayətlər олараг галмышдыр. Даща чох емпирик биликлярля
vardır. Onun “Xeyir və şər, “İsgəndərin xoşbəxt- жилаланан инсан тяфяккцрц нящайят елми кяшфляр,
lər ölkəsinə çatmağı” kimi hekayətlərini balacalar ихтиралар йарандыгжа илкин бясит дцнйаэюрцшц тя-
da böyük maraqla oxumuşlar və oxuyurlar. Бялкя сяввцрляри сону эюрцнмяйян вя йеня дя тябия-
еля буна эюря дя йазылы ядябиййат формалашдыг- тин нящайятсиз сиррлярини юзцндя щифз едян елми
жа elmi фантастик ясярляр ясасян ушаглар цчцн биликлярля йцклянmiş вя бу щал юзцнц артыг ин-
нязярдя тутулмушдур. Бялли олдуьу кими, бюйц- кишафын йени мярщялясиндя – йазылы ядябиййатын
йян няслин юйрянмяйя, тябият щадисяляриня, дцн- формалашдыьы мярщялядя мейдана чыхmış, «80
йанын сиррляриня бяляд олмаг ещтийажлары даща мин километр су алты иля», «Айа səyahət», «Şarла
чохдур. Фантастик дцнйаны юзцндя даща чох беш щяфтя» вя диэяр елмя сюйкянян фантастик
якс етдирян мифолоъи ясярляр, наьыллар та гядим- ясярляр йаранmışdır. Инсанын голунун гцввяти,
дян бюйцклц-кичикли бцтцн инсанлары тябият ща- жялдлийи, чевиклийи, щадисяйя аьыллы мцнасибяти,
дисяляри гаршысында тяяжжцбляндирмиш, онлары фянд ишлятмяси мярщялясинин фантастикасы техни-
сиррли-сещирли дцнйада айыг йашамаьа щазирла- канын сещирли эцжцндян истифадя фантастикасы иля
мыш вя онларда мцбаризя рущуну формалашдыр- явяз олунmağa başlanan dövr intellektin inkişa-
мышдыр. fının meydana gətirdiyi fantastikanın yeni mər-
Həm Azərbaycanda, həm də Türkiye Uşaq hələsidir.
ədəbiyyatında yer tutan nağıllardaki sıx fantastik Тябии ки, бу явязолунма мярщялясинин йе-
elementlər uşaqları daha çox maraqlandıran və тишмясиня гядяр мцяййян йени дцшцнжяляря
diqqətlərini çəkən ünsürlər olmaqdadır. Azərbay- варма мярщяляси olmuşdur. Бу мярщялянин йа-
can Uşaq nağıllarında olan Sehirli ayna, Uçan ранмасы деталы «Короьлу» дастанында ачыг шя-

643   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

килдя верилир. Гылынж чалмасы, ат цстдя мяща- Azərbaycan ədəbiyyatında Emin Mahmudo-
рятля дюйцш щярякятляри, яфсаняви эцжя малик vun, Namiq Abdullayevin elmi-fantastik əsərləri,
олмасы иля фантастик, ял чатмаз олан Короьлу йе- elmi-texniki tərəqqinin fantastik görüntüləridir.
ни ижад олунмуш тцфянэля таныш олдугдан сонра Lakin təxminən yarım əsr əvvəlin fantaziyasıdır.
«мяним дюврцм битди, йени зяманя эялиб.»- Yeni dövrün elmi-fantastik əsərləri artıq reallaşan
дейир. Хяйалларда горунан фантастик образыны fantastikanın həm məzmun, həm də modern
тарихдя йашатмагла кифайятлянир, qılıncını йеря əksini təqdim edə bilər.
гойуб, якин-бичинля мяшьул олмаьа башлайыр. Tябиятиндя романтика олан, хяйаллар дцн-
Йахуд эюйляр, ай, улдуз дцнйасы сещирли-сиррли
йасындан бой атан bу эцнки ушаьы нежя тяяж-
алям олараг милйон илляр инсанларын наьылларын-
жцбляндирмяли, нежя марагландырмалы, нежя дц-
да фантастик дцшцнжяляр мювзусу олмушдур.
шцндцрмяли, нежя юйрятмяли? Йазарларымызы бу
Сон 50 илдян бяри ися бу фантастик бахышлар да
эцн бунлар yəqin ki, düşündürür. Бу мясялялярин
йени мярщяляйя вармыш инсан аьлынын эцжц иля
бядии щялли цчцн, бизим фикримизжя, яски фантасти-
ашкарланмыш эерчякликлярин фантастик дцнйасыны
kадан еля щямин фантастиканын реаллашмасы олан
мейдана гоймушдур. Бу эцн инсанларын «учан
халча» тяхяййцлц садяжя тяййарялярин учушунда эерчяклийя вармалы, ону мцкяммял юйрянмяли
дейил, космик баьлантыларда, айа, улдуза реал вя бу эерчяклийин бясит тясяввцрляря, йахуд се-
учушларда эерчякляшмишдир. Инди баьлы гапылар щирили гцввяляря дейил, тябиятдяки ганунауйьун-
щятта «Сим-сим гапыны ач» кялмясини ешитмя- лугларa, елми наилиййятляря ясасланан мцасир elmi
дян, инсан щяниртисини дуйан кими ачылыр, мобил фантастик əsərlərini йаратмаьа жящд едилмялидир.
телефон, интернет, телевизор вя с. сещирли эцзэц, Лакин бурада инсана, инсанын мяняви дцнйасына
симург гушунун йанан тцкцнц няинки хяйаллара əxlaqi йанашма унудулмамалыдыр.
ютцрмцшдцр, онлары унутдурмаьа башламышдыр. Технолоъи имканлы сиррляр ачылса да, инсанын
Инсан аьлынын инкишафы, texniki тяфяккцрцн йени бу истигамятли хяйаллары-фантастик бахышлары реал-
инкишаф мярщяляси йени бахышлар системини, дцнйа- лашараг йени технолоъи дцшцнжяляр мярщялясиня
нын, тябиятин йени дяркини ортайа гоймушдур. Бу галхса да, онун мяняви дцнйасына рущ верян
йени мцщитдя бюйцйян ушаглар реал технолоэи- амилляр нежя варса еляжя галмагдадыр. Бу су-
йалар мцщитиндя формалашарлар. Дцнянки, йахуд йун шырылтысыдыр, шялалянин ахарыдыр, булаьын дум-
50, 100 ил, мин ил яввялки фантастик бахышлар да, дуру эюзцдцр, мешянин ясяблярi уйудан сяси-
дцнйанын фантастикасы да дяйишиб. Bütün bunlar дир, тябиятин ясрарянэиз эюзялликляридир, çıxmaqda
yeni ədəbiyyatda öz əksini tapmalıdır. olan günəşi özündə əks etdirən çiçək ləçəyinin
İndiki vaxtda hər sahədə təsirini göstərən tex- üstündəki şeh damcısıdır, инсанларын мяняви
noloji irəliləmələr uşaqların dünyagörüşünü artır- дцнйасыдыр. Демяли, эерчякляшмиш фантастиканын
dığı kimi, yeni olanı öyrənmə bacarıqlarını da доьурдуьу йени фантастика uşağı технолоъи
artırmıştır. Məlumat axınının sürətlənməsi və ye- мцасирляшдирмяйя ня гядяр хидмят ется дя,
niləşməsi indiki vaxtda daha da sürətləndiyi üçün инсан щиссляринин, дуйьуларынын, инсани эюзял-
uşaqların əvvəllər 15 yaşında öyrəndiyi və ya ликлярин формалашмасына хидмятi unutmamali-
qavraya bildiyi məlumatları bu günün uşaqları 5- dir. Йекун олараг гейд етмяк истярдик ки, ушаг
10 il daha erkən əldə edə bilməkdə və ya öyrənə ядябиййатында елми-фантастик ъанрын инкишаф ет-
bilməkdədir. Bu gün artıq 5 yaşındakı uşaqlar дирилмяси заманын тяляби кими гаршыда дурур.
kompüterdən, cib telefonundan istifadə etməkdə, Елми-фантастик ясярляр жямиййятин йени инкишаф
televiziya kanalları arası keçiş və ya kanalları сявиййясиня уйьун интеллектуал няслин йетишдирил-
axtarışda çətinlik çəkmirlər. Əvvəllər kitablarda мясиндя мцстясна рол ойнайа биляр.
fantaziya olaraq izah edilən və sehirli sözlər Uşaq ədəbiyyatı yalnız ədəbi-bədii baxımdan
dünyası olan işləri, fəaliyyətləri bu günün uşaqları deyil, sosial-pedagoji yönümdən də xüsusi əhə-
bu dövrdə gündəlik fəaliyyətlər olaraq yaşamaq- miyyət daşıyır. Elmi-texniki tərəqqi elmi-fantas-
dadırlar. Buna görə də bu günün uşaqlarını çaş- tik əsərlərin yazılmasına geniş imkan verir. Buna
dırmaq və ya diqqətlərini çəkmək əvvəlki dövr- görə də bu gün təsəvvürlər fantastikasından real
lərin uşaqlarına nisbətən daha çətindir. Qeyd edək texnoloji aləmin fantastikasına kçmək, yer-göy
ki, mövcud bir sıra elmi-fantastik əsərlərdə tex- aləminin, böyük təbiətın ruhu coşduran mövcud
noloji təfəkkürə uyğun və onu inkişaf etdirən və görünməz olan sirlərinin fantastikasından bəhs
macəralı hadisələr vardır. etmək daha təbii görünər.

644
 

MİZAH VE ÇOCUK
Erbay KÜCET
Eğitimci-Yazar. TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Birim Amiri
Çocuk Edebiyatçıları ve Sanatçıları Birliği Genel Başkanı
Ankara / TÜRKİYE
erbaykucet@hotmail.com

Gülmek, Allah’ın sadece insanlara bahşettiği ken, onun adapte olmasını sağlamak ve hafızasına
bir kabiliyettir. Ünlü alman Şairi Goethe de hâkim olması için mizahın etkisi fazladır. Fakat
“Kendi kendisi ile eğlenmesini bilmeyen insan, bu mizah ölçülü olmalıdır. Mizahta ölçüyü kaçı-
olgun insan değildir” diyerek gülme ve eğlenme- rırsak fayda yerine zararını da görebiliriz. Bu
nin önemini vurgulamaktadır. konuda eğitimcilerin bir başka belirlemesi ise,
Biz millet olarak öyle her şeye gülen insanlar seviyesi ve miktarı tam ayarlanamayan mizahın
değiliz. Gülerken bile düşünmesini seven, başka- öğretici olmadığı hatta çocuğu tembelleştirdiği
larının bize gülmesinden, başkalarının yanında yönündedir.
gülünç duruma düşmekten nefret ederiz. Oysa Çağımızda bedenen sağlıklı görüntü verse
kendisiyle dalga geçmeye cesareti olmayanların de ruhen rahatsız hatta rahatsızlığının bile
başka tuhaflıklarla dalga geçmeye de halkları farkında olamayan bir nesil yetişmektedir. Bu
yoktur. konuda çocuk edebiyatı ile uğraşanlara önemli
Birçoğumuzun zorlamayla ciddi görünme en- sorumluluklar yüklenmektedir. Görselliğin cazi-
besine kapılmış olan çocuklarımızın gelenekten
dişesi ve gülünç görünme korkusunun olduğu bir
kaynaklanan eserlerle kuşatılarak, çağımızın ço-
gerçektir. Eskiden mizah ustaları milleti güldüre-
cuklarımızca yakalanmasına yardımcı olabilecek
bilmek için saatlerce düşünür, ciddi hazırlıklar ya-
tarzın geliştirilmesi gerekmektedir. İşte burada
parlarmış. Şimdilerde ise, espri kaldırımlara düş-
karşımıza mizah kavramı çıkmaktadır ki, mizahı
müştür.
iyi kullanarak çocuklarımıza iyiyi, güzeli, doğ-
Çocukluk insan hayatının doğuştan 15-16 ya- ruyu ve inanç değerlerimizi eğlendirerek ak-
şına kadar süren ve oldukça uzun bir zaman dili- tarma imkânımız olabilir. Bugün televizyonlar
mini kapsar. Çocuk bu dönemin de sorumsuzlu- çocuklarımızı kitaplardan koparmış durumdadır.
ğun vermiş olduğu rahatsızlıktan ötürü güler ve Çizgi filmler, pespaye kamera şakaları, laçkalaş-
oynar. O dönemde hayatı tozpembe görür. Sıkın- mış komedi programları çocukların ilgisini daha
tıları önemsemez, hayat neşelidir. Çocuk, yetiş- fazla çekmektedir.
kinin küçük bir örneği değil, kendine özgü Geleneksel Türk evlerinde çocuklarımız ilk
sıfatları olan bir varlıktır. O’nun hayal gücü çok yaşlarda sevgiye doyduklarından verilen sevgi
fazladır. Bu dönemde edebiyattan da bir oyun tadı çocuğu bağlayıcı niteliktedir. Gerekenden fazla
almak ister. Onun için dir ki çocuklar için yazılar ilgi gören çocuk şımarır; çoğu kez de sevgiye
kitaplar da eğlendirmek ve eğitmek, faydalı olmak boğulur. Okumayla birlikte kitaplara yönelen ço-
ve zevkli olmak daima birliktedir. Ancak çocuk cuklar, başkalarının gözlemlerinden, deneyimle-
edebiyatımızda ne yazık ki nükteyi, ince alayı rinden, düşüncelerinden yararlanırlar. Bu nedenle
bir üslup ve anlatım içerisinde veren örnekler çocukların sağlıklı, zihinsel ve ruhsal bir gelişme
sınırlıdır. içerisinde okuyabilecekleri kitaplarda da birtakım
Çocuklar, Nasrettin Hoca’yı çok severler. Hiç niteliklerin aranması zorunludur. Bu açıdan önce
görmedikleri halde hayal dünyalarında beyaz çocukların hangi çeşit ve hangi kalitedeki eserlere
sakalı ve tonton tipi ile Nasrettin Hoca yaşatılır. karşı ilgi duyduklarına dikkat etmek gerekir. Zira
Çünkü hemen her çocuk Hoca’mızın fıkralarından çocuk, okumayı daha doğrusu anlayarak oku-
birkaçını bilir. Nasrettin Hoca’yı çok seven ço- mayı yine okuma yoluyla kavrar. Burada söz
cuklar anne ve babalarından, yakınlarından bu fık- konusu olan yazılanı çocuğa indirgemek değil,
raları dinleye dinleye büyürler. Kimi zaman güler, çocuğu yazılara yükseltmektir.
kimi zaman da ders alırlar. Çocukların küçük Şayet bana bir çocuk kitaplığı kur deselerdi
dünyalarına yeni kapılar açan Nasrettin Hoca fık- işe masal kitapları ile başlardım. Çünkü masal-
ralarının öğüt verici olduğunun da altını çizmek larda çelişki vardır. Çelişkinin olduğu yerde de
gerekir. mizah vardır. Çocuklar her dönemde gülmek, ne-
Çocuk eğitiminde mizahın yararının tartışıla- şelenmek isterler. Çocukların bu ihtiyaçlarını da
mayacağı gerçektir. Bir konuyu çocuğa anlatır- fıkralar karşılayabilir.

645   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Çocuk edebiyatında çocuklara öğüt ve ders çocukların mizaha olan tutkusu aşikârken, çocuk-
verilmeli mi? Bu soru eskiden beri tartışılmak- ları mizahtan uzak düşünmemiz mümkün de-
tadır. Eğitimcilerin ders verme anlayışının uygu- ğildir.
landığı yerlerde çocukların bu tür eserlere ilgi Çocuklara bilgi aktarımının mizahi türle daha
göstermediklerini, hatta bu tür eserlerin gizli gizli kolay olduğuna inanarak, çocuk edebiyatı ile
okunduğu yönünde görüşleri vardır. Bu nedenle uğraş verenlerin eserlerinde gülmeceyi ön plana
çocuklar için eser veren sanatçıların hem yazar, çıkarmalarının yararlı olacağını yineleyerek ya-
hem ruhbilimci, hem beğenisi olan bir çizer ve zımı noktalıyorum.
hem de basımcı gibi düşünmek zorunda olmaları
ve çalışmalarını ona göre düzenlemeleri gerek- KAYNAKLAR
mektedir. Çocuklar için hazırlanan eserler de
1. “Çocuk Yazını”, Türk Dili, Sayı.311, Ağustos 1977,
sanat değer bulunması kadar, çocuk psikolojisinin S.93
ilkelerine de ihtiyaç vardır.
2. Makaleler, VII, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1982, S.95
Atalay Yörükoğlu bu konuda “Çocuklar
için yazmak yüreklilik işidir. Yetişkinleri söz
boğuntusuna getirebilirsiniz, ama çocukları
getirmezsiniz, okumaz atarlar öyle yapıtı. Açık
olacaksınız, düşünceleriniz duru olacak, kav-
ramlarınız seçik olacak, diliniz anlaşılır olacak
çocuklar için yazarken.”(1) diyor.
Gerçekten de çocuklar için yazan ve çizen-
lerin işi zordur. Çünkü İngiliz şairi Wordsworth’-
da “ Çocuk insanın babasıdır” derken, Rous-
seau da “Çocukluk, mantığın uykusudur” özde-
yişleriyle bir gerçeğin altını çizmektedirler.
Çocuk, kendisine sunulan eserdeki kişilerin,
kahramanların çocuk veya büyük olmasına da
önem vermeden kahramanların davranışlarını
inceler veya örnek alır. Onun içindir ki çocuklar
için yazılan eserlerde mizahın dozunun iyi ayar-
lanması mecburidir. Ufak bir yanlışlık çocuğun
hayal dünyasında büyüyeceği gibi ileriki haya-
tında da derin yaralara yol açabilir. Yani salt gül-
dürebilmek amacıyla yanlış bilgileri çocuklara
vermek doğru değildir.
Öte yandan çizgi filmler gibi oyalamayı
amaçlayan ve sanat değeri tartışılan, çocuğun
dünyasıyla çelişen, gayesi belli olmayan yayın-
ların da ticari kaygılarla ortaya çıkması tartışılma-
lıdır. Çocuk kitabında eğlendirmek ön planda
olmalıdır. Yazar eğlendirirken çocuklara bilgi yı-
ğını vermekten de kaçınmalıdır.
Ziya Gökalp de bu konuda “Bir çocuk hangi
kitapları anlar ve zevk alırsa onu okuyabilir.
Anlamadığı, hoşlanmadığı kitapları, zorla oku-
tursanız kitaptan nefret eder.” (2) diyerek ço-
cuklar için yazılanların okutulması için gerekli
ilkelerden bahsetmektedir.
Cumhuriyet döneminde birçok gazete çocuk-
lar için özel ilaveler yayınlamış. Bu ilavelerde
daha çok eğlendirici ve karikatürlere ağırlık veril-
miştir. Çünkü çocuklar bu türlerden hoşlan-
maktadırlar. Çocuk dergilerinde de fıkraların,
gülmece yazılarının, karikatürlü bulmacaların ve
çizgi romanların bulunduğu sayfalar daha fazladır
ve daha çok okunmaktadır. Bu gerçek ortadayken

646
 

XANIMANA ƏLİBƏYLİ YARADICILIĞININ


BƏDİİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Dr. Ətrabə GÜL
Qafqaz Universiteti
Bakı / AZƏRBAYCAN

ART FEATURE OF HANIMANA ALIBEYLI`S CREATIVITY

ABSTRACT
This article deals with the creativity of one of the contemporary Azerbaijani children`s literature representatives Khanimana
Alibeyli and her place in the literature. Some interesting poems of the poetess have been analysed in this article.
Key words: Hanımana Alibeyli, children`s literature, poetry

Ушаг аляминин, ушаг тяхяййцлцнцн, бу се- Сянсян Аразым, Кцрцм,


щирли дцнйанын рянэарянэ чаларларыны юзцнямях- Гойнунда щяйат сцрцм.
сус бир сяняткарлыгла гялямя алан шаирлярдян бири Юпцм сяни мющцрцм –
вя бялкя дя биринъиси Ханымана Ялибяйлидир. Азярбайъаным мяним (3, 21)
Чаьдаш ушаг поезийасынын gюrkяmli nцmayяndя-
lяrindяn олан шаиря мцхтялиф мювзуларда гялямя Шаиря щарада олурса олсун, онун гялби до-
алдыьы шеирляриндя аз йашлы кюрпялярин бюйцк дцн- ьулдуьу, бюйцйцб бойа-баша чатдыьы мцгяддяс
йасыны еля щиссля, дуйумла тясвир едир ки, санки Вятяндядир, Азярбайъандадыр.
мяшщур ряссам юз сещирли фырчасы иля чякдийи табло
гаршысында инсаны щейрятдя гойур. Бу бир фактдыр Мян сяни Кябя саным,
ки, ушаг ядябиййаты нцмунялярини йаратмаг диэяр Кешийиндя дайаным
нюв ядябиййат нцмунялярини йаратмагдан гат-гат Йаша, ъийярим-ъаным.
чятиндир. Щяр бир ушаг бир дцнйадыр. Вя бу дцн- Мяним Азярбайъаным (3, 21)
йайа эирмяк, онун бязян эюрцнян вя бязян дя Йарадыъылыьы сон дяряъя зянэин олан, йцз-
эюрцнмяйян тяряфлярини щяссаслыгла дуймаг вя лярля бири-бириндян эюзял, рянэарянэ шеирляр йа-
гялямя алмаг асан дейил. Ханымана Ялибяйлинин зан Ханымана Ялибяйли «Щягигятян дя юз тясвир
ушаглар цчцн йаздыьы истяр лирик-дуйумлу, истярся вя ифадя тярзи, юз образлар алями, башлыъасы ися,
дя диэяр мязмунлу шеирляриндя башлыъа вурьу юзцнямяхсус шеир дили, охуъусуна мцраъият тярзи
Вятяндир, Вятяня ешг, Вятяня мящяббятдир. олан орижинал бир гялям сащиби» (2, 8) кими
Щейранам щяр чаьына диггяти чякир. Шаирянин юз язиз ювлады гядяр
Баьчасына, баьына. севдийи, язизлядийи балаъа гящярманлары бюйцк
Йыхылан айаьына, арзуларла йашайан, щямишя ишыьа доьру ъан атан,
Азярбайъаным мяним. саф, тямиз дуйьулу кюрпялярдир:
Буруглар санки мешя, Гышда шахтада, бурда
Фантан вурур щямишя, Эцняш чимир щовузда.
Достлуьу едиб пешя Бярк истисиндя йайын
Азярбайъаным мяним (3, 21) Чимир суйунда чайын
Бу мисраларда вятянин мцгяддяслийини, ана
Одур ки, пар-пар йаныр,
кими язиз олмасыны, лазым эялярся уьрунда
Щяр тяряф ишыгланыр.
ъаныны гурбан вермяйин лабцдлцйцнц эюстярян
шаиря ейни заманда ону тясвир едяркян ян цмдя Гой эятирим ляйяни,
ъящятлярини инъя шаир гялби иля тяряннцм едир: Су тюк йуйундур мяни.
Ай ана, бюйцйяндя
Хязяр кюпцрцб дашыр, Эцняш оларам мян дя (3, 21)
Гумлу сащиля ашыр;
Щярдян нефтя гарышыр, – Ханымана Ялибяйли фярди бир цслуба малик
Азярбайъаным мяним (3. 21) сяняткар шаир кими ушаглар цчцн йаздыьы шеирляри-
Ханымана Ялибяйли шеирлярини ушаг дцнйасы ни даима кюрпя тяхяййцлцнцн гаврайа биляъяйи
иля баьласа да, онун лирикасында бязян бир бир бичимдя йазса да, онун мязмуну дярин,
нисэил, поезийамызда ян бариз мювзу кими щя- щятта бюйцкляри дцшцндцрян поетик бичимли
мишя диггятдя олан «Араз дярди» дурур. шеирлярдир.

647   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Чухур мящяллясиндя Шаирин гящряманы кичик йашлы олса да, кишиляр


Бир Щаъылейляк варды; кими щярякят етмяйи, онлар кими олмаьы арзу-
Палыдын зирвясиндя лайыр.
О севинъля йашарды.
– Ана, иъазя вер эедим давайа,
Даьлар башында Шуша,
Даш атарам дцшмяня топа-топа.
Йашыл гойнуну ачар;
– Оьул, ач пянcяряни, бах щавайа,
Атлас донлу о гуша
Эюйдян йеря гар йаьыр лопа-лопа!!!
Гызыл эцл ятри сачар (3, 22)
– Ана, эедим силащлары йаьлайым,
Дцшмян тапдаьы алтында галса да, юз мяь- Ана, эедим йаралары баьлайым.
рурлуьуну итирмяйян еля даьларын башында даь- – Оьул, дава кишилярин ишидир,
вцгарыны сахлайан Шуша ня гядяр гаранлыг, – Бяс дейирдин мяним оьлум кишидир…
зцлмят ичярисиндя олса да, еля Шушадыр. Эцняш (3, 170)
чыханда онун йараларына мялщям гойур, эяля-
Ханымана Ялибяйли йарадыъылыьы рянэарянэ-
ъяйиня ишыг сачыр. Шаир Щаъылейляйи, бу мцгяддяс
дир. Бязян онун шеирляриндя црякляри риггятя
гушу Шушанын ян аьыр эцнляринин шащиди кими
верир, балаларынын пярваз едиб учacaьы цмиди иля эятирян, аьрыдан, сызладан мисралара раст эялян-
ону охшайыр: дя эюзлярин гаршысында кювряк, щяссас гялбя
малик бир ананы эюрцрсян. Шаиря санки йаратдыьы
Ай Аллащ, тез йол еля, образын, гящряманынын анасыдыр. Ананын ке ир-
О мяни салсын йада. дийи щиссляри о гядяр тябии, инандыръы верир ки,
Лейляйим, пярваз еля. шеири охуйанда тясирлянмямяк олмур:
Ахтар мяни дцнйада.
Яйнимдя бир тязя дон, Даь цстцня ахшам чюкцр,
Uч эял гачгынлы йурдa; Цз тутдум баш хийабана.
Дцз чадырын цстя гон, Аьлайырды щюнкцр-щюнкцр,
Эюзлярям сяни бурда (3, 22) Щардаса бир дярдли ана!!!
Мян сяня байрам ахшамы
Шаир гялбляри риггятя эятирян бу айрылыьын ня
Эятирмишям набат, ноьул
вахтса сона чатаъаьыны, юз исти оъагларындан
Йандырдым хончада шамы,
олан, вятян щясрятлиляринин доьма Шушайа гайы- Байрамыn мцбаряк оьул!!!
даъаьына яминдир. О, бу айрылыгдан йаранан Бяс уъалан о ня сясдир,
йаньыны чох тясирли вя образлы тяряннцм едир: Охшамыр фярйада, аща?!!!
Дарыхырам, нейляйим, Оьул дейир: «Ана бясдир,
Достдурса тапар мяни; Ахшамдыр, эет евя даща
Язиз Щаъылейляйим, Лап архайын оларам мян,
Уч, эялиб апар мяни (3, 23) Эюз йашыны силсян, ана
Инъийиб кцсярям сяндян,
Бцтцн вятян ювладлары кими Ханымана
Мяни юлмцш билсян, ана». (3, 170)
Ялибяйлини дя Азярбайъанын айрылмаз, дилбяр
эушяси олан Шушанын дярди цзцр, бу «Аллащ Бу бир нечя мисрада Вятян цчцн, мцгяддяс
яманяти» олан торпаьын мурdarlарын tapdaьы торпаг цчцн гурбан эедян щяр бир ювладын
altыnda qalmasыna дюзя билмир: ябяди йашар олаъаьы, юлцмсцзлцйц тяряннцм
едилир. Шаир оьулун дили иля бунлары демяк истяйир:
Ей ъаным-эюзцм Шуша!» «Сящидляр юлмцр .Онлар цчцн аьламайын.Onlar
Ей ширин сюзцм Шуша! диридир».
Дюнцм бир гызыл гуша. – Ханымана Ялибяйли иманлы бир ханым иди.
Гойнуна учум, Шуша!!!
Академик Бякир Нябийевин чох доьру
Торпаьында чюкцм диз, олараг, узагэюрян бир мцдрикликля сюйлядийи
Цряйимин ян язиз кими, Щягигятян дя Ханымана Ялибяйли «иман
Одлу мящяббятисян, – сащиби иди». Аллаща баьлылыг, сямави китаб олан
Аллащ яманятисян (3, 30) мцгяддяс Гураны язизляйиб, охумаг вя онун
Бу мисраларла шаир ушагларда торпаьа мя- щяр айясиня мящяббятля йанашмаг, шаирин йаз-
щяббят щисси йаратмагла бярабяр йаьы дцшмян- дыьы шеирлярин ясас гайяси олмушдур. Бу бахым-
ля амансыз олмаг щиссини ашылайыр. Гартал кими дан онун, «Аллащу Якбяр», «Гуран», «Йалвар-
мяьрур олмаьы, щямишя Вятян цчцн дюйцшя ща- дым Аллаща», «Гапылар» адлы шеирляри шаирин
зыр олмаьы тювсийя едир. Танрыйа сонсуз истяйинин тязащцрцдцр!

648
Materiallar

Мави рянэли эюйлярин гуъаьында


Тязяпир нурланыр сящяр чаьында.
Эюйярчинляр ойаныр тязя-тязя,
Эащ эюйя учурлар, эащ да эцнбязя.
Доланырлар Тязяпирин башына,
Щейран-щейран йашыл эцнбяз дашына.
Еля бил верирляр дцнйайа хябяр:
Йа Аллащу Якбяр, Аллащу Якбяр!
(3, 99)
Ханымана Ялибяйлинин дили чох айдын,
тямиз, ряван, ушагларын там баша дцшя биляъяйи
бир тярздядир. «Мяктябягядяр вя мяктяб йашлы
ушаглар цчцн тяравятли, ширин вя мяналы шеирляр,
поемалар йазмыш» (1, 220) Ханымана Ялибяйли
ирси щяссас гялбли, кювряк бир ханымын цряк
чырпынтыларынын мящсулудур. Онун истяр шеирля-
ринин, истяр поемаларынын вя истярся дя пйесля-
ринин заман-заман йаддашларда из гоймасы
ушаг вя бюйцклярин дилляринин язбяри олмасы бу
бюйцк сяняткара ел мящяббятинин ян бариз
тязащцрцдцр.

ЯДЯБИЙЙАТ
1. Азярбайъан совет ядябиййаты тарихи. 2 ъилддя, ЫЫ ъ.,
Аз. ССР ЕА няшриййаты. Б., 1967, с. 220
2. Бякир Нябийев. «Ушаг ядябиййатымызын ханым анасы
(Ханымана Ялибяйли ясярляри 3 ъилддя. Ы ъ., Бакы, 2008
3. Ялибяйли Ханымана. Ясярляри 2 ъилддя, Ы ъ., Бакы:
Аврасийа пресс. 2008
4. Ялибяйли Ханымана. Ясярляри 2 ъилддя, ЫЫ ъ., Бакы:
Аврасийа пресс. 2008

649
 

TÜRKİYE ÇOCUK EDEBİYATINDA ŞİİR VE NEDEN


ÇOCUKLAR İÇİN YAZDIM
Gökhan AKÇİÇEK
Şair
gokhanakcicek@hotmail.com

Tanzimat ile başlayan yenilikçi yaklaşım, batı ÇOCUKLAR İÇİN YAZMAK


kaynaklı edebiyat türlerinin ülkemizde de ilk ör- Asaf Halet, 1950’li yıllarda “Benim en güzel
neklerinin çıkmasına önayak oldu. Çocuklar için çocukluğumu ahmak bir ayak ezdi” demişti. O
edebiyatın ilk numuneleri bu dönemin etkisiyle
günlerden bu güne değişen bir şey yok. Ahmak
vücut bulmuştur.
ayaklar her ülkede görev başında. Birleşmiş Mil-
İ.Alaattin Gövsa (1889-1949) ”Çocuk Şiir- letler raporuna göre son on yıldaki savaşlarda
leri”, Ali Ulvi Elöve (1881-1975) “Çocuklarımıza
ölen çocuk sayısı 2 milyonun üzerinde.
Neşideler”, Tevfik Fikret (1867-1915) “Şermin”
ve Ziya Gökalp (1875-1924) “Kızıl Elma”ile Çocuklar için yazmak… Ne müthiş bir iddia.
Türk Çocuk Edebiyatının ilk başarılı şiir kitap- Ben, çocuk acılarının paylaşılarak azalacağı inan-
larını çıkardılar. Başlangıçta benimsenen didaktik cıyla yazıyorum. Günümüz yazarlarının çoğu,
ve faydacı yaklaşım maalesef günümüze kadar özellikle Çocuk Edebiyatı başlığıyla ürün veren-
etkisini sürdürerek geldi. Has edebiyatın ciddi ve- ler sanki bu çağda yaşamıyormuş gibi yazıyorlar.
rimleriyle karşılaşmamız Türk şiirinin en büyük Değinmek kabilinden bir iki metin dışında o acı-
ustalarından Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın, çocuklar lara pek eğilen yok. Çocuk acıları ilgilendirmiyor
için yazıp yayımladığı “Açıl Susam Açıl”(1967) onları. Böyle bir sorumlulukları var mı? Yok mu?
ve “Kuşayak” (1971) isimli şiir kitaplarıyla oldu. Bilemiyorum. Bu biraz da vicdani bir duyarlılık
Bahsedilen kitaplar, Türkiye Çocuk Edebiyatı Şiir olsa gerek.
kolunda, edebi seçicilik ve duyarlılık açısından
Genç yaşında bir trafik kazasında kaybetti-
yeni bir dönemi de işaret ederler.
ğimiz Anamurlu şair Abdülkadir Bulut’un bütün
1970’den sonra çıkan birçok çocuk kitabında, şiirlerinin toplandığı kitabının ismi: “Ülkemin
dönemin siyasi görüşlerine ait izleri yoğun olarak
Şiir Atlası”dır. Benim şiirlerim de ölümümden
görebiliriz. Moda bir anlayışla edebi ve estetik
sonra toplu halde basılacak olsa yakışacak isim
yaklaşımın pek hâkim olmadığı metinlerden olu-
şan yüzlerce ürün ve bu ürünlerin yarattığı hayal şöyle olabilir: “Dünya Çocuk Acıları Atlası”
kırıklıkları anılan sahada eser verecek olan çoğu Şiirlerim, çocuk acılarının toplandığı bir dün-
yazarı da korkuttu. Bu belirsiz döneme, çocuklar ya atlası gibi geliyor bana. Bu atlasın bütün eylem
için müstakil bir edebiyatın olup olamayacağı ve boylamları, bütün meridyenleri çocuk acıları
tartışmaları da eklenince, gündem içinden çıkıl- ile dolu. Şiirimi, acının, zulmün ve çocukluğun
maz bir hal aldı. “edebiyatını” yapmadan yazmaya çalışıyorum.
İçinde çocuk temi geçen, çocukluk dönemine Çocuk Edebiyatı yazarlarının çoğundan ayrılan
vurgu yapan, çocuğu ve çocukluğu tarif eden bü- yanım da bu olsa gerek.
tün şiirleri, edebi bir ölçüden, estetik bir süzgeç- Şiirlerimi, yaşanıp geçen çocuk acılarına şahit
ten, sanatsal bir beğeniden geçirmeden çocukları- bir şairin ruhunda kalan izlerin kâğıda geçirilmesi
mıza sunabilir miyiz? Maalesef “Çocuk Edebi- şeklinde görüyorum. Daha çok o acıların arka pla-
yatı” bu anlayışın etkisi altında ürün verenlerin
nını ve yıllar boyu sürecek olan yankısını dillen-
sahası olarak değerlendirildi. “Çocuklar İçin Şiir”
dirmeye özen gösteriyorum. Diğer şairlerden ayrı-
üst başlığıyla yayımlanan şiirsel metinlerin çocuk
duyarlılığı taşıyıp taşımadıkları hatta edebi bir lan yönlerimden birisi de budur. Çocuk acılarını
değer ifade edip etmedikleri şimdiye kadar ciddi tarihe bir kayıt olarak düşmekten öte ruhumuza
anlamda da pek tartışılmadı. ve gelecek kuşaklara sinecek tortusunu hatırda
Bu kemikleşmiş olgudan çağdaş bir solukla tutmak…
sıyrılan ve Fazıl Hüsnü Dağlarca’yı takiben ürün SÖZCÜKLERİN SIRTINA HAVLU
yayımlayan şairlerden Yalvaç Ural’ın “Müzik Sa-
KOYARAK YAZDIM
tan Çocuklar”ını, Cahit Zarifoğlu’nun “Gülücük”-
ünü, Mustafa Ruhi Şirin’in “Gökyüzü Çiçekleri”- Sulu sepken, mızmız bir edebiyata talip olma-
ini ve Mevlana İdris Zengin’in “Kuş Renkli Ço- dım. Daha doğrusu yoksulluğun, acıların ve ölü-
cukluğum”unu modern Türk şiirinin en güzel mün “edebiyatını” yapmadım. Yapay duyarlılıkla,
çocuk edebiyatı şiir örnekleri olarak anabiliriz. ideolojik tavırla, zoraki öğütle hiç işim olmadı

650   
Materiallar

diyebilirim. Bu ülkenin çocukları şiirlerimde ken- simlerin kapısını çekip gitmiştir. Yazmak, yan-
dilerine rastlayamayacaklarsa niye yazayım. Ço- gından eşya kurtarmak gibidir. Selin önünde sü-
cuklar için yazarken sözcülerin sırtına havlu rüklenenlere can havliyle sarılmak… Neden mi
koyarak yazdım. çocuklar için yazıyorum? Hiç büyümedim de on-
Küçüklüğünde mahalle takımına alınmayan dan. Misketleri kaybolmuş, uçurtmasını rüzgâra
çocukların şiiridir benim şiirim. O takıma seçilen- kaptırmış, balonlarını ise yitirmiş bir çocuk, gece
lere uzak düşer bu şiirler… Ülkemizde ve tüm gündüz içimin sokaklarında dolaşıyor. Birileri ise
dünyada hayatı yaşanır hale getirmeye çalışanlar o çocuğa boşuna beklediğini söylemeye cesaret
işte o mahalle takımına giremeyen çocuklardır. edemiyor.
Ve bu gerçek yıllar sonra daha da perçinleşti.
Şöyle ki, Irak’ın işgali sonrası Amerikalı asker- DALINA KÜSEN YAPRAK
lerle top oynayan Iraklı çocuk, Amerikalıların Bazen gömleğinizin, ceketinizin ya da hırka-
yamuk topunu kastederek “Bu bizim topumuz nızın bir düğmesi gevşer, sarkar, düşecek gibi
değil” dedi. Ben de buradan haykırıyorum: Kü- durur. Siz de düşüp kaybolmasın diye koparır, bir
çüklüğünde mahalle takımına giremeyen çocuklar çekmeceye yahut cebinizin bir köşesine atar,
üzülmeyin, o top bizim topumuz değildi. diktirmeye vaktiniz olmadan da büyürsünüz.
Çağımızda her çocuk kanayan bir sözcük. O Yıllar sonra aynı giysiyi kardeşiniz giydiğinde
sözcükleri, örselemeden alfabedeki yerlerine yer- fark edersiniz o düğmenin eksikliğini. Çekmece-
leştirmeye uğraşan; çağdaşlarıyla ön saflarda lerde veya cebinizde o düğme hep beklemiştir.
yürüyen yazarlarla büyüyecek çocuksu yazınımız. Çocukluğum da böyle, hiçbir yere gitmeden bek-
Çocuk acıları sürdüğü sürece kitaplarımın kapağı ledi durdu anılarımda, rüyalarımda, defterlerimin
hep açık kalacaktır. arasında, gömleğimin cebinde… Bana bunca şiiri
çocukluğum ve çocuk acıları ve yazdırdı diyebi-
Yürümeye başladığım günden beri, düşmemek,
lirim. O düğmeyi kaybedenler çocukluğunu ve
dizlerimi ve avuçlarımı kanatmamak için alıştı-
şiiri de kaybetmişlerdir. Umarım sizin de bir yer-
ğım refleksi, yaşamın köreltici etkisine karşı da
de saklı düğmeniz vardır.
sözcüklerle sürdürmeyi denedim. İyi ki denemi-
şim. Kurtardıklarımla mutluyum. Bu çağın bela- ÇOCUKLUK, İNCE SIZI…
gatli döngüsüne fısıltılı bir rüzgâr eklemiş oldum.
Çocukluğumun geçtiği coğrafya gerçekten de
Tumturaklı bir söyleyişi hiç benimseyeme- ülkemizin en güzel yerlerindendi. Ordu’da doğ-
dim. Çocukları ve çocukluğu daha sahici buldum. dum, büyüdüm. Aynı zamanda, ailemin köken
Bana emanet edilen kelimeleri hep ceplerimde olarak bağlı olduğu Giresun-Alucra ile de irtiba-
taşımak istedim. Dönüp dönüp sığınabileceğim tımızı koruyorduk. Okulların tatile girmesiyle
bir ülkeyi düşledim hep. Şükür ki o ülkenin dola- birlikte, bir aya yakın bir süre kaldığım Alucra,
şımdan kalkmayan sözcükleri var. bana oldukça ilginç geliyordu. Sahile nazaran
Çocuk edebiyatı da genel edebiyatın kural- daha gizemli renkliliği barındıran köyümüz, Ana-
larıyla var olabilen bir olgu. Burada önemli olan dolu’nun tüm içtenliğini ve sıcaklılığını da tattırı-
metnin muhatabı değil, edebiliğidir. Alacağımız yordu bize. Şanslıydık galiba. Tabiatı bu günler-
kıstas edebiyat odaklı olmalıdır. Ben, birazda deki tahrip olmuş haliyle değil, doya doya tüm
kendimle konuşarak, iç sesimi yüksel volüme canlılığıyla yaşadık diyebilirim. Bir yanda mas-
çekerek mısralar kurmayı denedim. Muhatabımın mavi deniz, martılar, güvercinler, yeşilin yeryü-
hayallerine paralel bir şiir kurmaya özel göster- zünde görebileceğimiz bütün tonları ile bezenmiş
dim. İstedim ki, sözcüklerim onların alfabesinde Karadeniz kıyıları; diğer yanda uçsuz bucaksız
sırıtmasın, destursuzca sızabilecekleri ve oradan buğday tarlaları, gelincikler, karanfiller, kekik ve
dilediklerince pırıltılar devşirecekleri bir atlasları nane kokulu çaylar, madımak, tarhana ve erişte
olsun. tüten sofralar… Bembeyaz atların çayırlarda kuğu
gibi süzülüşü… Irmakların geçtiği köylere bırak-
YAZILMAYAN AN YAŞANMAMIŞTIR tığı uğultu, suların köpüklerle yıkadığı yosunlu
Şiirlerimle, çocukluğumun izdüşümünü ara- taşlar… Denizyıldızları, kumsallara çizilen düş
dım durdum. Büyüdükçe yaşamın bizden çalın- artıkları, bulutların gökyüzüne kattığı cümbüş,
dığını fark ettim. Buradan hareketle yazılmayan ateş böceklerinin ışıltıları, rüzgârın saçlarımıza ta-
an’ın yaşanmadığına şahit oldum. Yazılmayan an kılan busesi… Bütün bunlardan sonra şair olma-
yaşanmamıştır diyebiliriz. Daha doğrusu o “an” saydım, sanırım bana haklarını helal etmezlerdi
kayıptır. Ve bir daha geri dönmemek üzere mev- hiçbiri.

651
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

HAYATA KARIŞAN SÖZLER


Bir kaç senedir okullarda verdiğim konfe-
ranslarda öğrencilere hep şöyle seslendim: “Ede-
biyat, inceliklerimizin tezahürüdür. Yepyeni dün-
yalar kurarken, hayata dönük yüzümüzü, sözcük-
lerin büyülü ışıltılarıyla bezemeliyiz. Yolumuzu,
diğer insanların tekdüze hayallerinden ayıran bir
kavşağa çıkarmayı ancak edebiyatla başarabiliriz.
Emin olun, en umutsuz anlarınız da bile sözcükler
sizi benzersiz bir coşkunun eşiğine bırakacaktır.
Deneyin ve görün, bir kitaptan sonra karamsar-
lıklarınız mutlaka azalacaktır. Edebiyat, şiir, öykü
sizleri onurlu ve vazgeçilmez kılacaktır. Yaşamın
sizden çaldıklarını başka türlü telafi edemezsiniz.
Ömrünüze yayılan düş kırıklıklarını edebiyatın
derin ve sağaltıcı soluğuyla örtebilirsiniz. Kültür
kitaplarını biricik yoldaşınız kabul edin. Bakış
açınızın değiştiğini, akıp giden günlerin hissede-
mediğiniz yankısının sözcüklerin tınısına tutun-
duğunu, oradan yaşamlarınıza karıştığını görecek-
siniz.” Onca uğraşı bir tek çocuğu dahi kitapla,
edebiyatla kaynaştırırsa kendimi mutlu sayaca-
ğım.

ŞİİİRİ GİTMEK KENDİNE GİTMEKTİR


Geçen her otobüsün, kalkan her trenin, demir
alan her geminin içinde olmak istedim. Zaman
zaman kendimin değil de başkasına ait bir hayatı
yaşadığım izlenimine kapıldım. Bu çelişkiden
sıyrılmak, gerçeğin ayrımına varmak için kendi
yöntemimi geç de olsa buldum. Bazen bedenime
bazen de ruhuna çentik attım. Şiirlerim o çentik-
lerdir.

652
 

MÜASİR UŞAQ ƏDƏBİYYATININ PROBLEMLƏRİ


Qəşəm NƏCƏFZADƏ
Azərbaycan Yazıçılar Birliyi
Uşaq Ədəbiyyatı Şöbəsinin müdiri
Bakı / AZƏRBAYCAN

Poeziya zamanın bir an ayaq saxladığı yerdir. rək yeyə bilmədiyi kimi, təfəkkürü formalaşma-
Poeziya zamanı bizə hiss elətdirən Allah möcüzə- yan uşaq da dediyi sözlərin mənasını öyrənə bil-
sidir. Məncə, zamanı ən çox uşaqlar hiss eləyirlər. məyəcək. Çünki ona ən əvəl ilıq, aydın tələffüz
Uşaqlar dünyanın ilk şeiridir. Dünyanın ilk şeiri olunan sözlər, bir növ təfəkkür lazımdır. Təfək-
olduqları üçün də dünyanı yaxşı duyurlar. Məsə- kürü isə dil yetişdirir. Məhz M.Ə. Sabir müəllim
lən, biz ağacdan pəncərə düzəltmək istəyirik, on- olduğu üçün «Uşaq və buz» şeirini çox aydın,
larsa ağacın budaqlarından yelləncək asmaq fik- sadə və mənalı, həm də əruz vəznində yazmışdır.
rindədirlər. A.Şaiq, A.Səhhət, R.Əfəndiyev, C.Səbrayılbəyli
Uşaq atasından soruşur: məktəbdarlıqla məşğul olduqlarına görə onların
– Dənizi kim qazıb, gəmilərin ayağı yerə uşaq şeirlərinin dili sadə və aydındır. Bir sözlə,
çatırmı? uşaq ədəbiyyatı ilə məşğul olan şairin pedoqoji
təhsili olması vacibdir.
Demək, uşaq dünyanın heyrətidir. Uşağın hey-
rətisə onun şeiridir. Demək, uşaq şeiri uşaqlara XIX əsrin sonlarında, xüsusən «Əkinçi» qə-
dünyanı necə göstərəcəyimiz haqda deyil, onla- zetinin nəşrindən sonra yeni ictimai fikrin, habelə
rın dünyanı necə görmələri barədədir. uşaqların bədii dünya görüşünün formalaşması
üçün yeni yollar açıldı. S.Ə.Şirvaninin «Rəbiül-
Təəssüflər olsun ki, çox zaman biz uşaq dü- Ətfal», «Tasül-Kütüb», Çernyayevskinin Vəlibə-
şüncələrinə, duyğularına öz böyük fikirlərimizi, yovla birlikdə hazırladıqları «Vətən dili», R.B.
nitqimizi, dilimizi pərçim eləmişik. Uşaqları bö- Əfəndiyevin «Uşaq bağçası», A. Şaiqin «Gülzar»,
yük kimi danışdırmışıq. Uşaq böyük kimi düşü- «Milli qaraət kitabı», «Uşaq gözüyü», A.Səhhətin
nəndə ölür. Beləliklə, bu günkü uşaq şeirimizin «Türk ədəbiyyatına ilk qədəm», Ağazadənin
fəlsəfəsi çatmır. «Məktəb məcmuəsi», F.Köçərlinin «Balalara hə-
Uşaq şeirində əsas meyarlardan biri dil məsə- diyyə» dərslikləri yarandı və bütün bu dərsliklər
ləsidir. Şeirin dili yumşaq və həlim olmalıdır. Şeir Azərbaycan Pedoqoji tarixinin əsası olaraq, icti-
uşağın dilində yumşaq və rahat nəfəs almalıdır. mai fikrimizin formalaşmasında, dilimizin ərəb
Nizamidən bu günə qədər bütün ədəbi məqam- və fars tərkiblərindən təmizlənməsində mühüm
larda fikir aydınlığı, sözün semantik mənasına, tə- rol oynamış oldu.
fəkkür çevikliyinə dilin daxilinə nüfuz etmək əsas 1906-cı ildə müəllimlərin qurultayından sonra
məqsəd olub. Nizami heç bir əsərini uşaqlar üçün məktəblərimiz üçün «Dəbistan», «Rəhbər» və
yazmayıb. Sadəcə olaraq Nizaminin dövründə və «Məktəb» jurnalları nəşrə başladı. N.Nərimano-
sonralar da yazılan əsərləri uşaqların yaş mərhə- vun S.M.Qənizadənin S.S.Axundovun, A.Şaiqin,
lələrinə görə müəllimlər qruplaşdırıblar və bu- A.Səhhətin, M.Mahmudəyovun yaxından kömək-
nunla dərsliklər, məktəblər, qiraətxanalar yaranıb. liyi ilə bu jurnallar dilimizin, mənəviyyatımızın
Kim deyə bilər ki, Ənvər Məmədxanlının «Buz inkişafı yolunda məşəl oldu. Şübhəsiz ki, bu jur-
heykəl» hekayəsi ancaq uşaqlar üçündür və ya nallarda uşaqların dərk edə biləcəyi və öyrənəcəyi
əksinə. Kim deyə bilər ki, «Od tutub qırmızı atəş- çox maraqlı şeirlər, hekayələr və nağıllar çap
lə yenə yandı üfüq» şeiri ancaq böyüklər üçündü olunurdu. «Uşaq və buz», «Keçi», «Gəl, gəl, a
və ya əksinə. Kim deyə bilər ki, M.Cəlilin «Saq- yaz günləri», «Can gülüm, can, can», «Dovşan»,
qallı uşaq», «Poçt qutusu», «Pirverdinin xoruzu», «Durna», «Vətən» və başqa məşhur şeirlər bu
A.Şaiqin «Məkub yetişmədi» hekayələri ancaq dövrlərə təsadüf edir. A.Şaiqin, A.Səhhətin,
böyüklər üçündür və ya əksinə. Demək uşaq və Şaiqin, Mahmudbəyovun uşaq şeir yaradıcılığın-
və böyük ədəbiyyatı bölümü ən çox pedoqoji ter- da ən başlıca uğurları onda idi ki, onlar xalqın
mindir. Və bu gün uşaq ədəbiyyatınn əsas prob- içərisində məşhur olan və ən çox sevilən mahnı
lemlərindən biri də böyük və uşaq ədəbiyyatına ritmləri üzərində yazıb yaradırdılar. Bununla
kəskin fərq qoymağımızdı. onlar öz şeirlərini xalqın ruhuna yaxınlaşdırır və
Uşaqlar ilk dəfə mənsub olduqları xalqın bununla da xalq öz içindən çıxan şeyi asan əzbər-
dilini onun ədəbiyyatı vasitəsilə daha mükəmməl ləyir və heç zaman da unutmurdu. A.Səhhət, A.
öyrənir. Şübhəsiz ki, dişləri çıxmayan körpə çö- Şaiq və Sabir də bu keyfiyyətlər fitri istedad

653   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

olmaqla bərabər həm də bir pedoqoji ustalıq idi. Nə qədər axıcı, səlis və aydındır. Bu şeir uşaq-
Görkəmli şair Çukovski qeyd edirdi ki, uşaqlar lara ana dilini asanlıqla öyrədir. R.B Əfəndiyevin
ilk şeir təəssüratlarını anaların onlara beşik başqa bir şeiri:
nəğmələri və başqa bu cür nəğmələr oxuduğu Yaz gələndə yağar yağış,
südəmər yaş dövründə alırlar. Otlar uzanar bir qarış,
Laylay dedim ucadan, Qaranquş eylər sifariş:
Ünüm çıxdı bacadan, Mən sizə qonaq gələcəm,
Tanrı səni saxlasın, Olsun ki, sabah gələcəm.
Çiçəkdən, qızılcadan, Bu şeir:
Balam layla, ay layla,
Ünüm layla, a layla. Piyalələr irəfdədir,
Hər biri bir tərəfdədir,
Bundakı ritm xalqın özünün təfəkküründən Görməmişəm bir həftədir,
gəlir. Ona görə öyrənilməsi, su içmək qədər asan- Yar bizə qonaq ələcək,
dı. «Ç»səslərinin allerterasiyası şeirin bədii gücü- Olsun ki, sabah gələcək
nü artırır, dil, nitq, təfəkkür məsələləri oxucu və
dinləyici tərəfindən asan qavranılır. Şeirinin melodiyası əsasında yaradılıb, özü də
bilərəkdən, şair özü elə yazıb. Əsərini ədədiyyətə,
Abbas Səhhət də «Quşlar» şeirində sanama- xalqın qan yaddaşına etibar eləyib.
lar, yəni təkərləmələr janrından istifadə etmişdir:
Bu misraları ona görə çəkirəm ki, bu günkü
Quşlar, quşlar, a quşlar… uşaq şeirimiz xalqdan xalqın melodiya və
Və yaxud A.Şaiqin «Dovşan» şeiri: intonasiyasından uzaq düşüb.
Dovşan, dovşan, a dovşan… Yenə də Çukovski yazır: «Çoxlu uğursuzluq-
Görüsünüzmü, hər iki şey eyni mənbədəndir, lardan və tərəddüddən sonra mən belə qənaətə
yəni xalqın yaddaşındandır, sadəcə oyadılıb, dilə gəldim ki, bütün yazıçılar üçün, istər zəif olsun,
gətirilib. A.Şaiqin başqa bir şeirinə fikir verək: istərsə güclü yeganə kompas xalqın poeziyası-
Bülbül oxur yuvada, dır».
Gan gülüm, can, can. S.Ə.Şirvani, F.Köçərli, A.Səhhət, C.Məm-
Qanad çalır havada mədquluzadə, M.Mahmudbəyov, R.Əfəndiyev,
Can gülüm, can, can. Hüseyn Cavid, S.M.Qənizadə kimi sənətkarları-
Bu şeir həm sanamalara, həm də xalq hava- mız mənəvi dəyərlərə əsaslanan, xalqın poetik
larının intonasiyasına yükləndiyi üçün gözəldir və yaddaşına söykənən dilinə, nitqinə rahatlıq verən
həmişə yaşardır. milli dərsliklərimizin əsasını qoymuşlar və təəs-
süflər olsun ki, bu milli mənəvi dəyərlər bolşevik
«Dovşan», «Keçi» və «Cücələrim» şeirlərin- süngülərinə taxıldı. Gözəl şairimiz M.Müşfiq ilk
də də sayaçı sözlərindən, təkrirlərdən, anofora və şeirlər kitabının adını məcburən «Pambıq» qoydu.
epifolardan məharətlə istifadə olunur. Rusiyanın rəzmi olan qırmızı traktora şeirlər
Cip-cip cücələrim qoşuldu. Süni vətənpərvərik uşaqların dilinə, nit-
Tükü ipək cücələrim. qinə zorla pərçim edildi. Elə pərçim edildi ki,
Cücələr həm çağırılır, həm də sananır. oğlu general Qəzənfər Musabəyovun üzünə durub
«Gəl, gəl a yaz günləri» – sən Vətən xainisən – dedi.
(Sanki uşaq əllərini yelləyir) Bu gün üstümüzdən Sovet ədəbiyyatı termi-
nini götürmüşüksə, hələ də onun qalıqları ilə ya-
ilin əziz günləri,
şamaqdayıq. Dünyada ən pis şey qalıqlarla yaşa-
dağda ərit qarları,
maqdır.
(əlini bu tərəfə əyir)
Ancaq mən uşaq ədəbiyyatımızın bu gününə
bağda ərit qarları və gələcəyinə böyük ümidlə baxıram. Çünki bi-
(indi də bu tərəfə əyir…) zim söykənməyə, əsaslanmağa, öyrənməyə klas-
Bu şeirin daxilindəki ritm xalq havasıdır. Ona sik uşaq ədəbiyyatımız, ən başlıcası uşaq folk-
görə də klassiklərimiz xalq poezyasına və təfəkkü- lorumuz var.
rünə fitri və ağıllı şəkildə söykənmişdir. Rəşid Bundan əlavə bizim görkəmli sənətkarlarımız
bəy Əfəndiyevin «Durna» şeirinə fikir verin: S.Vurğun, R.Rza, S.Rəhimov, M.İbrahimov, İ.
Ay havada uçan durna, Əfəndiyev, M. Dilbazi, N.Rəfibəyli, M.Seyidza-
bizi qoyub qaçan durna. də, Ə.Cəmil, M.Rzaquluzadə, Ə.Məmmədxanlı,
Get xoş gəldin, şəfa gəldin, Ə.Əhmədova, Ə.Cəfərzadə, İ.Coşqun, Ə.Kərim,
Gələcəksən haçan durna? M.Cəlal, T.Bayram, H.Ziya, Ə.Qasımov, E.Baxış,

654
Materiallar

İ.Məlikzadə kimi görkəmli sənətkarlarımız elə bir son illərdə həm televiziyada, həm pedoqoji fəaliy-
uşaq ədəbi irsi qoyub getmişlər ki, onların əsər- yətində uşaq ədəbiyyatının ən gözəl incilərini üzə
lərinə könül söykəməklə, folkloru bilməklə uşaq çıxarıb. Son illərdə «Dünyanın balaca nağılları»
ədəbiyyatımızın taleyini müəyyənləşdirmək olar. kitabı çap olunub. Eyni zamanda Füzuli Əsgərli
Bu ədəbi nəsillə yanaşı B.Vahabzadə, Elçin, 2003-cü ildə Zahid Xəlilin yaradıcılığı ilə bağlı
Anar, H.Abbaszadə, N.Xəzri, Q.İlkin, F.Sadıq, yazdığı «Sənətkarın uşaq dünyası» kitabını çap
A.Vəfalı, F.Qoca, İ.Tapdıq, N.Həsənzadə, Ə.Əy- etdirərək, sənətsevərlərin ixtiyarına verib. Onu da
lisli, Qabil, V.Babanlı, X.Əlibəyli, M.İsmayıl, deyim ki, Zahid Xəlilin yaxından köməkliyi
M.Aslan, Z.Xəlil, Ə.Səmədli, Ç.Əlioğlu, Qərib nəticəsində «Elmin gücü» adlı bir qəzet çıxır ki,
Mehdi kimi sənətkarlarımız həyatlarının müxəlif burada da orta məktəb müəllim və şagirdlərinə
məqamlarında dəyərli uşaq əsərləri yaratmış və metodiki kömək vasitəsi kimi dünya ədəbiyya-
bu gün də bəziləri mütəmadi olaraq uşaq ədə- tından seçmələr verilir. Zahid müəllim hal-hazır-
biyyatı ilə məşğuldurlar. da «Orxan və onun dostları» romanı üzərində
Müasir uşaq ədəbiyyatını 3 ədəbi növ üzrə, işləyir.
uşaq şeiri, uşaq nəsri, uşaq ədəbi tənqidi ilə qrup- «Göyərçin» jurnalının baş redaktoru, istedadlı
laşdırmaq olar ki, burda da əsas məsələ kəmiyyət şair və alim Rafiq Yusifoğlu son illərdə çox gər-
eyil, yəni nə qədər əsər yazılması deyil, başlıca gin və məhsuldar yaradıcılıq yolu keçmişdir. Ali
meyar bədiilikdir. və orta ixtisas məktəbləri üçün uşaq ədəbiyyatı
Son 5 ildə yaranan uşaq əsərlərində bəlkə də dərsliyi, uşaqlar və böyüklər üçün bir neçə şeir və
müharibə şəraitində yaşadığımıza görə publisis- nəsr kitabları nəşr etdirib. «Söz çəməni» kita-
tika üstünlük təşkil edir. Küllü miqdarda şeirlər bında sait və samitlərə, nitq hissələrinə, cümlə
var ki, təpədən dırnağa publisistikadır, özü də zəif üzvlərinə, durğu işarələrinə, «Günlərimiz, ayları-
publisistika. mız» kitabında günlərə, aylara yazdığı şeirlər ibti-
dai sinif şagirdlərinin həm Azərbaycan dilinin
Son 5 ildə orta yaş nəslinə mənsub olan Q.
qramatikasının, həm də əlamətdar gün və ayların
İsabəyli, Ə.Quluzadə, R.Yusifoğlu, P.Qəlbinur,
öyrənilməsi üçün ədəbi-bədii vasitədir. «Sual»
V.Bəhmənli, M.Alim, Ə.Əlioğlu, A.Əlizadə, Ş.
şeirində olduğu kimi:
Xəlilli, Ə.Mədətoğlu, Ə.Əsgəroğlu, M.Köhnə-
qala, A.Şirin, Ə.Ol, A.Səməd onlardan bir az gənc Yorulmur hey soruşur,
olan S.Hüseynoğlu, S.Babullaoğlu, S.Nuruqızı, Deyingən bir qarı tək.
A.Bunyadzadə, Nisə Bəyim, Ə. Salman, Ş. Ona cavab verməyə
Sahibli, D.Sevgin, E.Atalı, F.Tahirli, F.Balabəyli, Sözlər tapasan gərək.
M.Mirhəşimoğlu, Ş.Vəfadar, Gülzar İbrahimova Sual işarəsinin forması, daxili əlamət və key-
son dövr çap olunmuş uşaq kitabları ilə və ya fiyyətləri, ədəbi-bədii lövhələrlə uşağa çatdırılır.
«Göyərçin», «Savalan», «Günəş», «Elli» jurnal- Uşağın idrak və təfəkkürünü, mənimsəmə qabi-
larında, «Cik-cik», «Elin gücü», «Tumurcuq» və liyyətini surətləndirir. Əslində bu cür əlamətlərlə
digər uşaq mətbuat orqanlarında, həmçinin tanıma və qavrama uşaq şeirlərinin mayası R.
«Ulduz» jurnalında, «Ədalət», «Yeni Azərbay- Rzadan gəlir. Bu da təbii haldır. R.Rzanın
can» və «Kaspi» qəzetlərində çap olunan şeirləri «Şanapipik» şeirinə fikir verək:
ilə ədəbi ictimaiyyətin nəzər-diqqətini cəlb et- Şanapipik, şanapipik
mişlər. Alabəzək, qara kiprik
İstedadlı şair və naşir Qəşəm İsabəyli son Üstü-başı zolaq-zolaq
illərdə uşaqlar üçün «Ay külək, nə əsirsən?» yeni Balacaboy, nəzik ayaq.
şeirlər kitabını və «Ü» nağıl povestini təkrar nəşr Əlli yaşını yenicə ötmüş istedadlı şair Ələm-
etdirib. Eyni zamanda müəllif «Ulduz» jurnalı və dar Quluzadə həm uşaqlar, həm də böyüklər üçün
uşaq mətbuat orqanlarında «Elnur Əkil və onların maraqlı şeirlər yazır. Son dövrdə onun «Göyər-
başına gələnlər» nağılını və uşaq həyatından bəhs çin», «Günəş» jurnallarında orjinal uşaq şeirləri
edən müxtəlif səpkili şeirləri balaca oxucuların dərc edilib. Ə.Quluzadə uşaq xarakterini, onun
ixtiyarına verib. Sevindirici haldır ki, Qəşəm daxili düşünclərini dərindən bilən şairdir. Aşağı-
İsabəyli bir naşir kimi «Şirvannəşr» nəşriyyatında dakı şeirində maraqlı bir məqamı nəzərinizə
silsilə uşaq ədəbiyyatı çap edərək, balaca oxu- çatdırmaq istəyirəm.
cuları sevindirib. «Çik-çik» uşaq qəzeti də onun Mağazaya gəldi Gülər:
rəhərliyi altında öz səhifələrində körpə fidanlara – Əmi, mənə çörək ver,
hər ay geniş yer ayırır. Bir də dəftər.
Tədqiqatçı alim, professor, gözəl şair, uşaq – Buyur, qızım.
ədəbiyyatının yorulmaz təbliğatçısı Zahid Xəlil – Bəs saqqızım?

655
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

– Saqqız üçün haqlı olaraq yazır ki, həyat hadisələrin nə şərait-


Pul qalmadı. də, nə zaman ortaya çıxması haqqında son dərəcə
– Əmi, deyən düz olmadı inandırıcı və gözəl material verir. R.Rza haqlıdır.
qoy çörək də, Həyatın özünü şeirə gətirmək lazımdır. Ona əl
qoy dəftər də burda qalsın. vurdunsa, uçulub-dağıtdısa, daha heç nə.
İndi elə hesabla ki, Özünəməxsus ədəbi dəsti-xətti olan Sərvaz
Saqqız üçün xırda qalsın. Hüseynoğlu son illər uşaq şeirimizin maraqlı
Evlərinin yanındakı dükanlara gedən uşaqla- nümunələrini yaratmışdır. Onun uşaq şeirləri
rın həmişə gözü xərclənən puldan geri qayıdan sadə, oynaq, lakonik yığcam və mənalıdır. Sərvaz
xırdadadır. Bu təbii, poetik məqami şairin alıcı uşaq aləminə enməyi, onunla qaynayıb qarışmağı,
gözləri göydə tutub. düşündüklərini və müşahidə elədiklərini uşaqların
Xalq yazıçısı Elçin «Azərbaycan uşaq ədə- zövqü, təfəkkürü boyuna ustalıqla biçməyi baca-
biyyatı» məqaləsində yazır: «Zaqreb Simpoziu- ran şairlərimizdəndir. O uşaq şeirlərində rəsmə,
munda Rumun yazıçısı Tiberd Utaq bir hadisə görüntüyə daha çox diqqət yetirir. Bu mənada
danışdı. Mənim dostumun qızı televiziya ilə gös- onun uşaq şeirləri tablonu xatırladır:
tərilən olimpiya oyunlarına baxırdı. Gimnast Tamaşadı, baxanların
Konsilyaçinin çıxışından sonra qız atasına dedi: gözü doymayır
«Ata, bu qız gözəl quş ola bilərdi…» Elçin elə dəcəl dolu özü çalıb,
oradaca haqlı olaraq qeyd edir ki, məncə, bu özü oynayır.
gözəl misaldır. Bu kiçik və işıqlı bənzətmə bir Ədalət Əsgəroğlunun son illər çap olunmuş
daha sübut edir ki, xüsusən «uşaq ədəbiyyatının «Böyürtkən kolu», «Elşadın dəcəlliyi», «Aytəkin
estetik simasından çox şey asılıdır». və Günəş», «Xəzər», «Zirvələr» və başqa şeirləri
Həmin uşağın təfəkkür qanadları daim əşyalar müasir uşağın esetik zövqünün məhz təbiət pa-
üzərində qanad çalır, nəfəs alır, dəyişir, kiçilir, rametləri ilə üzvü surətdə bağlanmasını göstərir.
həm də böyüyür. «Böyürtkən kolu» şeirində İftixar böyürtkən ye-
Sevimli şairimiz Fikrət Sadığın uşaq yara- mək istəyir. Elə birini yeyən kimi tikanlar onu
dıcılığı öz təbiiliyi ilə seçilir. Onun «Sehirli cırmaqlayır. İftixar ağlasa da, qışqırsa da, tikanlar
əlifba» kitabı balaca oxucular üçün çox gözəl onu buraxmır, nəticədə köynəyi cırılır:
əyani vəsaitdir. F.Sadığın şeirlərindəki sonluqlar Dartındı, köynəyini,
uşağın başına gələn hadisənin ümumi nəticəsin- Cırdı düz ortasından.
dən doğur: Tək bircə böyürtkənin,
– Bəs bu nədir? Hayfını çıxdı ondan.
– Bu quşlur. Məncə, maraqlı lövhədir. Sevinc Nuruqızı son
– Niyə bura qonmuşdur? illərdə çıxan «Çərpələng, sarı qız», «Düz və vız»
– Dən yeyirdi. kitabları ilə balaca oxucularını sevindirib. Məncə,
– Dən nədir? Sevinc bir neçə kitabı çıxmasına baxmayaraq,
– Mən də görə bilmədim hələ də çox şeirlərində 70-80 – ci illərə mənsub
quş hamsını dənlədi. olan əlamətlərlə əlləşir. Bəzən elə naşılıq edir ki,
təbiilik tamamilə pozulur. «Alma ağacı» şeirinə
Burada ədəbi fakt, ədəbi hadisə var. Ala dağ- fikir verək:
an, qara dağdan gələn söz yığını yoxdur. Bu
günkü uşaq şeirimizdə göz acışdıran yalandan Kamran ərklə söylədi
uşaq güldürmək, sevindirmək istəyi kimi işıl- Alma ağacı, salam.
dayan ifadələr, tükrürpədici pafos, uşaqları böyük Küskün ağac dilləndi
kimi danışdırmaq, yalançı vətənpərvərlik duyğu- Yox halım, salam alam.
ları süni şəkildə baş alıb gedir. Uşaqların dünya- Əvvəla, Kamranla ağac arasında olan bu cür
görüşünə, duyğu və düşüncələrinə süni maska münasibət qeyri- səmimidir. Uşaq ağacla belə da-
taxmaq, onları daim odlu-alovlu, qalib göstərmək nışmaz və ağac da ona bu cür savab verməz. Bu
özündən adam düzəltmək kimi şeylərdir. Uşaq şeirdəki metofora uğursuzdur. İkincisi, müsbət
həmişə beş ala bilmir, iki alan bir uşağın kədəri, keyfiyyətləri zorla obrazın canına doldurmaq
qorxaq bir uşağın həyəcanı daha təbiidir, daha gur olmaz.
– guruldayan, nər – nərildəyən şeirlərin əzəməti Etiraf etməliyik ki, uşaq şeiri yazmaq çox
məsum uşaqların üzünə taxılmış maskadır. Əslin- çətindir. Belinski deyirdi ki, uşaq şairi olmaq
də bu maska müəllifin özüdür. lazımdı. Vaxti ilə uşaq olmaq çətindir deyən
Təsadüfi deyil ki, xalq şairi R.Rza 1967-ci tənqidçi Allo Marçenko ilə mübahisə edən S.
ildə çap olunmuş «Mənim fikrimcə» kitabında Mixaylov, M. Trilyayeva və L. Razqon birlikdə

656
Materiallar

məqalə yazaraq deyirdilər ki, Allo Marçenko ilə döyüşkən, hər şeydən başı çıxan kollektiv uşaq
razılaşmaq olmaz. Uşaq olmaq, xoşbəxt olmaq, obrazları bu gün də Qarabağı almağa hazırdılar.
şən olmaq, şirin olmaq deməkdir. Xalq yazıçısı Hələlik bu fikir uşağın öz yaşının düşüncəsi deyil.
Elçin «Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı» məqaləsində Bu yaşlı bir şairin zorla uşağın qəlbinə, dilinə
üçlüyün arqementlərinə qarşı öz haqlı sualını qo- pərçim elədiyi və guya bununla da cəmiyyətdə
yur: «Məgər uşaq çətinliyi məfhumunun özündə vətənpərvərlik işinin çox mütəşəkkil getdiyini
uşaq xoşbəxtliyi yoxdurmu? Bəli, uşaq xoşbəxt göstərmək faktıdır.
olmaqla, şən olmaqla, şirin olmaqla bərabər, həm Murad Köhnəqalanın 10 avqust 2001-ci il
də çətindir». tarixdə «Yeni Azərbaycan» qəzetinin ədəbiyyat
Yenə də Elçinin haqlı sözü: «Uşaqlar üçün əlavəsində 3 uşaq şeiri dərc olunub. Bu şeirlərin
yazmaq da çətindir» və Elçinin haqlı nəticəsi: gözəlliyi və orjinallığı orasındadır ki, xalq ruhun-
«lakin bədii çətinlik olmayan yerdə bədii qələbə da yazılıb. Murad burada qeyri-adi bir şey kəşf
də yoxdur». eləməyib. Sadəcə olaraq folklordan bəhrələnib:
Ötən beş ildə yaranan uşaq ədəbiyyatımıza Yatanda tərli oğlum,
nəzər salanda aydın bir həqiqəti olduğu kimi dərk Kitab dəftərli oğlum,
edirəm. Uşaq ədəbiyyatı yaranır. Amma XX əsrin Sabah-sabah durubdu,
əvvəllərində yaranan xalq təfəkkürünə söykənən Vərəqlərin cırıbdı.
ədəbiyyata hələ çata bilmir. Elə bil ki, uşaq şeiri- Lay lay, Laay lay
mizin əsas hissəsi on illiklər ərzində hadisələri Di yat dana
eyni cür təqlid edir, obraza eyni əlamət və İndicə səni qaldırıb yerə vuracam
xüsusiyyətlər verir. Elə bil 90-cı illərin uşaqları Yoo, Yoo,
70-80-ci illərin uşaqlarıdır. Uşağın topu, ata- Sənnən döyüləm, sənnən döyüləm,
anası, bacı-qardaşı, dağ-daş, ot-çiçək, ay, günəş, Pişik göynən gedir, onnanam,
it-pişik və ətrafımızı bürüyən əşya və canlılar Ay pişik, get balam yatsın.
uşaqlara eyni üslubda təsir edir və uşaqlar da Muraddan daha fərqli üslubu olan gənc şair S.
onlara eyni prizmadan münasibət göstərirlər, elə Babullaoğlunun 2002-ci ildə «Yeni Azərbaycan»
bil heç nə dəyişmir. Görəsən uşaqlar dünyaya qəzetinin ədəbiyyat buraxılışında dərc edilmiş
onilliklər boyu eyni baxışlarlamı baxacaqlar? «Oğlumla söhbət» şeiri müasir uşaq şeirimizdə
Şübhəsiz, uşaqlar elektron, İnternet zamanında tamamilə ayrı bir xətdir. Deyək ki, Murad birbaşa
yaşayırlar. Elə bil şeirimizdəki uşaqların təfəkkür xalqdan öyrəndi. S.Babullaoğlunun şeiri isə
hərəkəti hələ sabitdir. Onlar hələ dünyaya çıx- xalqdan bəhrələnməklə bərabər, səlis Azərbaycan
mağa qorxur. Şairlərimiz onların iç dünyalarına, dilində bizimlə danışan yeni Avropa düşüncəsi-
düşüncələrinə ictimai sosial məzmun verməlidir. dir, Ya da min il bundan qabaqkı öz düşüncəmiz,
Mənə elə gəlir ki, bu məsələ gecikir. Görkəmli daha dəqiq desəm Dədə Qorqud zamanın bədii
türk şairi İsmayıl Uyaroğlunun neçə illər bundan içidir:
qabaq yazdığı uşaq şeirlərinə diqqət yetirsək bu
– Sən kimsən?
məzmunu aydın görərik:
– Sənin atan.
Qar qardaş, – Bəs Fəridin atası kimdi?
Atamın pulu yox – Yoxdu.
Mənə palto ala… – Nədən?
Nə olar, məni anla. –…
Artıq bu şeirdə sosial problem səciyyə daşı- Bu şeir də H.Cavidin «Məktəbli qız» şeiri
yır. Uşaq hiddətlənir. Məgər bizdə hiddətlənən kimi qədimdir. Qədim olduğu üçün müasirdir.
kasıb uşaq yoxdurmu? Keçmiş olduğu üçün gələcəkdir.
Yenə həmin şeirdən: Yenə Səlimin şeirində:
Mənim üçün doğ, günəş, – Ata, Allah kimdi?
Küçəyə çıxarmır anam məni – O səni, ananı, babanı,
Sən olmasan. nənəni, hamını yaradıb.
Uşağın acı taleyi artıq böyük poeziya nümu- – Səni də?
nəsidir. Bəzən bizim uşaq şeirlərimizin əksəriy- –…
yətində zəif və bayağı təsvirlərlə xoşbəxt uşaq Və yaxud:
obrazı yaradılır. Yuxarıda göstərdiyimiz şair isə
– Onlar nə edirlər, ata?
kasıb bir uşağın timsalında poeziya nümunəsini
– Daş yığırlar.
ortaya qoyur. Ədəbiyyatımız üçün bizə ikincisi
– Niyə?
lazımdır. Bəzən bizdə kütləvi şəkildə qorxmaz,

657
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

– Bir-birinə vuracaqlar. tıya oxşayan ilanı dişinə aparıb sıxır və ilan onu
– Niyə? çalır. Beləliklə, həyatla uşağın ilk tanışlığı baş-
– Düşməndirlər. layır. «İtki» hekayəsində itən nədir? Atasının iş
– Niyə? yerinə gedən Murad əlini atasının işlətdiyi kras-
– Bir-birini sevmirlər. kaya bulaşdırır ki, qonşusu Kərəmi heyrətləndir-
– Niyə? sin. Lakin ailəyə pul lazımdır. Muradın atası başı
–… daz xozeynə boyun bükərək əvvəlcədən pul
Əslində uşağın suallarının hamısı ən tutarlı verməsini xahiş edir. Xozeyinsə kobuddur. Elə bu
cavablardır. Atanın savabı isə sual… Uşağın sual- an Murad əlində atasının əlinin əsdiyini və əsə-
larında müasir sivilizasiya yerləşib. əsə kiçildiyini görür. O, dərk etdi ki, nəsə itirdi.
Ona görə də evə çatan kimi hirslə əlinə yaxdığı
Ötən beş ildə uşaq nəsri və dramaturgiyası da
kraskanı qoratmağa çalışır.
xeyli inkişaf yolu keçib. Hüseyn Abbaszadənin,
İsmayıl Vəliyevin, Əli Səmədlinin maraqlı kitab- Təəssüflər olsun ki, müasir ədəbiyyatımızda
ları, dövri mətbuatda isə hekayə və nağılları çap uşaq ədəbi tənqidi yox dərəcəsindədir.
olunub. İndiki zamanda çox vacib ədəbi sahələrdən
Bu dövrdə ən məhsuldar nasirimiz Əli olan uşaq ədəbiyyatına göstərilən qayğı yetirəncə
Səmidli «70 ilin sevinci», «Çinarlı şəhərim» deyil. Kimdən uşaq şeirinin əhvalını xəbər aldım,
kitablarını çox nəfis şəkildə nəşr etdirib, körpə kefi pozuldu. Qayğısızlıqdan gileyləndi.
fidanlarımızın ixtiyarına vermişdir. Bundan əlavə Bebəliklə, sözümün sonunda müasir uşaq
Əli Səmədli dövrü mətbuatda uşaq hekayələri, ədəbiyyatımızın əsas problemlərini aşağıdakı
nağılları və publisistik yazıları ilə çıxış edib. kimi qruplaşdıra bilərəm:
Uşaq ədəbiyyatımızın təbliğ olunmasında əlindən • Bu günkü uşaq şeiimiz xalq ruhundan, xalqın
gələni əsirgəməyib. Qurultayqabağı uşaq kitabxa- intonasiyasından uzaq düşüb. Uşaq şeirimiz folk-
nalarında bir sıra tədbirlər keçirib və mən də xoş- lora qayıtmalıdır. Və təbii şəkildə uşaq düşüncə-
bəxtəm ki, həmin görüşlərin işirakçısı olmuşam. lərinə ictimai-sosial məzmun verilməlidir;
İstedadlı yazıçı Aygün Həsənoğlunun son • Ən böyük problemlərdən biri də uşaq və bö-
illərdə «Şəkər villası» qəzetində «Küsəyən diş- yük ədəbiyyatının arasında kəskin fərq qoyulma-
lər», «İki damla yaş», «Şar» nağılları dərc edilib. sıdır. Bu fərq pedoqoji tərəfi saxlanılmaqla ara-
«Oxu bülbül və yaxud hər kəsin öz nəğməsi» dan qaldırılmalıdır;
əsəri gənc tamaşaçılar teatrında səhnəyə qoyulub. • Bugünkü uşaq şeirimizin fəlsəfəsi çatmır.
Bu dövr ərzində Aygün xanım «Səməni», «Xallı • Bugünkü uşaq ədəbiyyatımızın dili bərbad
kəpənək», «Qara sandıq» dram əsərlərini yazıb. vəziyyətdədir. Ədəbiyyat hər şeydən əvvəl canlı
«Səməni» dramını səhnələşdirilməsi üçün Gənc dildən ibarətdir;
Tamaşaılar teatrına təqdim edib. Aygün Həsənoğ-
lunun nağıl və hekayələrində, dramlarında ədəbi- • Bugünkü uşaq əəbiyyatımız folklordan qida-
bədii sujetlər, orjinal uşaq taleləri diqqət çəkir. lanıb dünyaya çıxmalıdır. Müasir dünyanın məz-
Aygünün başqa bir yaşıdı Aygün Bünyadzadə mununu şirə kimi canına çəkib, canlı danışıq dili
özünəməxsus nağılları, tərcümələri ilə xeyli iş ilə uşaqlara çatdırılmalıdır;
görüb. Tofik Mahmud adına mükafata layiq görü- • Ən ciddi problemlərdən biri də uşaqları bö-
lüb. Aygün «Şəkər villası» qəzeində, «Günəş», yük kimi danışdırmaqdır. Uşaq uşaq kimi düşün-
«Göyərçin», «Elli» jurnallarında ədəbi-bədii uşaq məlidir;
əsərləri ilə fəal ıxış edərək, artıq öz imzasını • Süni vətənpərvərliklə üfürülmüş kütləvi uşaq
istedadlı bir nasir kimi təsdiqləyib. «Qar dənə- obrazlarına son qoymaq lazımdır. Uşaq ədəbiy-
cikləri necə yarandı», «Küçüklərin məcaraları», yatımız öz ilkinliyinə, təbiiliyinə qayıtmalıdır;
«Necə oldu ki, fəsillər meydana gəldi», dünyanın • Uşaq yazıçısına, ədəbiyyatına xüsusi qayğı
səfil uşaqlarına həsr olunmuş «Küçə fənəri» bu olmalıdır;
illər ərzində balaca oxucuların ixtiyarına verilib.
İstedadlı yazıçı Şəlalə Əbil son üç ildə «Sonradan • Tarixi qəhrəmanlarımız, itirdiyimiz yer-yurd,
sonra», «Teorem» kitablarını çap etdirməklə ya- torpaq, çay, dağ – bir sözlə Dərbənd, Göyçə,
naşı, «Ulduz», «Azərbaycan» jurnallarında, «Ədə- Təbriz, Borçalı, Qarabağ, Göyçə gölü, Zəngəzur,
biyyat qəzeti», «Ədalət», «Yeni Azərbaycan» qə- Qərbi Azərbaycan haqqında, S.Vurğun, R.Rza,
zetlərində maraqlı hekayələri ilə çıxış etdi. Ə. Kərim, İ Əfəndiyev və başqa sənətkarlarımız
Nasirin yaradıcılığında qadın və uşaq obrazı yeni haqqında qısa, maraqlı hekayələr yazılmalıdır;
estetik dəyərlərlə üzə çıxdı. «Ala çatı» hekayə- • Əsas problemlərdən biri də oxucu problemi-
sində dişi qaşınanda həmişə bələyinin bağını dir. Bu gün uşaq mətbuatının orta məktəblərdə
dişinə çəkməyə adət etmiş körpə bir gün ala ça- oxucusu yoxdursa, deməli, biz oxucu yetişdirmi-

658
Materiallar

rik, deməli, gələcək ədəbiyyatımızı oxuyan olma-


yacaq. Bu məsələ ilə ciddi məşğul olmaq lazım-
dır;
• Bizdə uşaq ədəbi tənqidi yoxdur. Alimlərimiz
bu sahəyə xüsusi diqqət yetirməlidirlər;
• Uşaq ədəbiyyatının çapı məsələsi hamımızın
ürəyini göynədir. Hörmətli Anar müəllim, nə
yaxşı ki, sizin gərgin əməyinizin nəticəsində
xalqımızın ən böyük arzusu həyata keçdi. Cənab
Prezident İlham Əliyev 2004-cü ildə Azərbaycan
dilində latın qrafikası ilə çapı nəzərdə tutalan
əsərlərin siyahısını təsdiq elədi və nə yaxşı ki,
həmin siyahıda uşaq ədəbiyyatına geniş yer ayrı-
lıb. Belə ki, bu ildən balaca oxucularımız, elə bö-
yüklərimiz də A.Səhhətin, A.Şaiqin, Sabirin, S.S.
Axundovun seçilmiş əsərlərini və Azərbaycan
uşaq antologiyasını 3 cilddə oxuya biləcəklər.
Məncə, uşaq şeiri şairin ilhamının əsas gös-
təricisidir. Yalançı pafos, süni qəhrəmanlıq, söz-
çülük ona yaddır. Böyük poeziyanın əsas təməli
uşaq təbəssümünə, uşaq yalvarışına, uşaq təmiz-
liyinə söykənir. Sözümü İsmayıl Uyaroğlunun
aşağıdakı şeiri ilə itirirəm:
Hər silah ayrı bir səslə partlar:
Tapança: dann,
Tüfəng: bumm,
Top: gumm,
Bomba: bomm…
Amma öldürdükləri körpələr
Harasında olursa dünyanın
Eyni ağrıyla bağırar:
– Ah…
Gəlin bu «ah»ların qeydinə qalaq…

659
 

WHITHER THE AGE OF INNOCENCE?: THE IMAGE OF ‘OTHER’ IN


OMER SEYFETTIN’S STORIES FOR CHILDREN
Guldeniz KIBRIS
Ph.D. Cand., Rijkuniversiteit Leiden
g.kibris@umail.leidenuniv.nl
gkibris@su.sabanciuniv.edu

Nationalism and national identities are Ottoman Empire had lost its major peoples in the
popularized through literary works of art. These Balkans; Serbians and Greeks. Under these
pieces shape the society and influence people’s conditions of territorial losses, the Ottoman elite
perception of self and others. Especially books came up with Pan-Ottomanism, İttihad-ı Anasır,
for children play an important role in affecting which aimed to provide equality of Muslims and
children’s imagination of themselves as separate non-Muslims within the empire, so unifying
from other nations. Turkish literature cannot be different elements. This strategy failed and
thought differently. Stories, novels, even textbooks Abdulhamit II came up with another solution
for children come up with a national identity which was Pan-Islamism meaning the establish-
through transmitting national memories which ment of a union of Muslims. However first the
include enemies and friends. For the early 20th Islamist uprising in 1909 that suppressed by the
century, stories of Omer Seyfettin are crucial to Action Army including Mustafa Kemal and Omer
understand formation of Turkish national identity Seyfettin, later the Albanian Revolt shook the
since they were written during the critical nucleus of the Pan-Islamism. 1 Some of the elite
threshold of the reconstruction of Turkish national then opted for Pan-Turkism which based on the
memory and have been widely consumed. A idea that being an Ottoman could only be
critical reading of his literary pieces in relation to protected unification of Turkic elements. The
political and historical context reveal that, perhaps forerunner of Pan-Turkism was Ziya Gokalp with
more than the works of other contemporary whom Omer Seyfettin published the journal
authors, some of his stories are full of explicit Young Pens (Genç Kalemler). However the wars
manifestations of hatred and sometimes idealiza- continued. With Italy’s proclamation of Tripoli,
tion towards other nations. In a very much vivid the empire lost its Muslim connections with
writing style, the author demonizes especially the Mediterranean on the African continent.
Balkan nations in these stories which are The Balkans were the biggest following
recommended by Turkish Ministry of Education stroke on the Ottoman empire. Recalled to the
to primary and secondary school students. army, Omer Seyfettin spent approximately 12
Thus this paper will analyze the image of Turk months in 1912-1913 in Greece as a prisoner of
and the “other” in five stories of Omer Seyfettin: war like many army officers. At the end of the
Refrain (Nakarat), Flags of Liberty (Hürriyet First Balkan War, the empire lost substantial
Bayrakları), The Pure White Tulip (Beyaz Lale), A amounts of land in Europe including parts of
Turkish Boy Named Primo: How was He Born? Europe, the former capital until the conquest of
(Primo Türk Çocuğu: Nasıl Doğdu?), A Turkish Constantinople in 1453. This was a traumatic loss
Boy Named Primo: How did He Die? (Primo Türk for the empire mainly because of its historical and
Çocuğu Nasıl Öldü?). The focus will be on the last symbolic importance. In the Second Balkan War,
three stories which have intense narration. The first the Treaty of Bucharest was signed. Despite the
two will be used to underline Omer Seyfettin’s victory, the empire lost considerable amounts of
otherization of the Balkans. The discovery of territory and shrank today’s northwestern borders.
interaction between history, politics and literature This meant the Ottomans lost 83% of the land and
will be emphasized through these stories. The 69% of its population which equals to 4 million.2
paper at the end aims to increase awareness on Besides, over 1 million people were either killed
nationalist codes in Children’s Literature which are
not really innocent.
Successive wars and nation formation: 1
Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye'nin Tarihi,
Omer Seyfettin lived during the critical (İstanbul: İletişim, 1999), p. 155.
2
Stanford Shaw and Ezel Kural Shaw, History of the
period of successive wars, collapse of ideals and Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol.2, (London,
nation formation. When he was born in 1884, the New York: Cambridge University Press, 1976-77), p. 298.

660   
Materiallar

or exiled. 3 In addition, the wars dissolved the which betrayed the Ottoman empire. The girl is
Ottoman army which seemed to be less idealistic not totally guilty however. The officer shares the
compared to the Balkan armies. All these ended guilt because of he is individualistic and has lack
the dreams; because as Sevket Sureyya Aydemir of a nationalist ideal unlike the girl. Here, Omer
states: “This was not the defeat of an empire, it Seyfettin engages in otherization, but in a double
was the bitter end of a dream, it was the total sided way. On the one hand, he hates them, but
collapse of a spirit, and a mentality. A tale, an on the other, he idealizes them for their adherence
imperial tale was ending.”4 to a nationalist ideal. The Balkan people in the
The political and historical context created a author’s perception are the ‘incomplete other’ of
traumatic impact on contemporary intellectuals. the Turks.
When Omer Seyfettin died in 1920, his works of Flags of Liberty:
art were already the productions of all these bitter The other story is the Flags of Liberty
explosions of identity crisis at imperial and
(Hurriyet Bayraklari) written in 1913. It is about
personal levels.
the journey of two Ottoman officers to the Balkan
Love, hate and political-historical context: countryside on the second anniversary of the
The main “Other” in the five stories are the Second Constitutional Revolution. One believes
Balkan nations and European powers. Omer that it is impossible to hold the Ottoman nation
Seyfettin’s depiction of them is complicated togetheri the other however argues that Ottoma-
because on the one hand he hates them, but on the nism can be possible. The second one looks for a
other hand he idealizes them. This complex proof, suddenly sees a number of red flags from a
relationship between the ideal Turk and the ther distance hung to celebrate the anniversary of
clearly manifests the identity crisis of the late revolution. However when they come closer,
Ottoman/Early Republican elite. instead of celebrations they encounter hostile
Refrain: gazes and barking dogs. Moreover they unders-
tand that what they thought to be red flags are
The first story that reveals the complexity is
actually red peppers hung up to dry. 6 Like the
the Refrain (Nakarat) written in..It is actually a
Bulgarian girl in Refrain, the red peppers also
collection of passages from a diary of a young
fool the aimless Ottoman army officers.
officer living in a Bulgarian village, Pirbeliçe.
The officer is not happy with his life, because it is The Pure White Tulip:
poor and so different than what he dreamt of The clues of Omer Seyfettin’s otherization
before. In the middle of his miserable life, one are presented in above stories. The blow, a real
day, from his room’s window, he discovers that slap comes with the Pure White Tulip (Beyaz
there is a very beautiful Bulgarian lady in the Lale) which is the most widely known story of
neighbouring house and falls into love with her. the author. It is basically about the post-capture
Every time he sees her, the girl sings the same pacification of Serres by the Bulgarians in the
piece with a refrain goes like “Nas, nas. Tsarigrad First Balkan War. The Bulgarian commander is
nas.” The officers thinks it as a folk song about Radko Balkaneski. He is described as a young,
love. He once attempts to sing the refrain, then handsome, well-educated, sophisticated, intelli-
she cheers. A month later, he learns that he has to gent, nationalist and idealist officer. At the very
leave. Just before leaving, he sends a small gift to beginning of the story, Radko make a speech
the girl and learns that she is the daughter of a saying that Bulgarian national identity should be
former priest and guerrilla, komitaci. But the real cleansed from all foreign elements. He then refers
bad surprise comes when he learns that the to the Turkish case and states that “Turks are such
meaning of the refrain is “Istanbul is/will be idiots who do not believe in the existence of
ours.” The story then ends with his feelings of nationality (kavmiyet). They even reject their own
shame and guilt for having let her ‘swear’ at the nationality although their history in such a way
Turkish nation.5 that their history is full of swearings for the great
The Bulgarian girl, with her idealistic song, emperors like Chingiz Khan. Because of that
fools the Turkish officer like the Balkan nations aimlessness, Turks are lef to be without art,
tradition, civilization and family. They did not
3 cleanse foreign elements living on the lands they
Rahmi Apak, Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, (Ankara:
Türk Tarih Kurumu Basımevi,1988), p. 88. conquered, so that they in a way deserved this
4
Şevket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam,
6
(İstanbul: Remzi Kitabevi, 1997), p. 49. Hürriyet Bayrakları, (İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2002), pp.
5
Nakarat, (İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2002), pp. 138-158. 94-106.

661
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

situation now.”7 Here with this characteristics and follows Radko. The writing style of Omer
determinism, Radko can be interpreted as the Seyfettin is so vivid that the feelings of even
embodiment of the ideal Turkish officer who has Radko are revealed to the reader. To push it more;
a nationalist goal. the author’s aim in writing the story is of course,
After the speech, Radko orders his men to condemning Bulgarian violence against the
carry out the massacre of the Turks. Radko, here, Turks and he definitely succeeds this; but all the
is transferred to a devil in human shape. Apart details and vivid narration creates question in the
from the massacre, he is determined to find for reader’s mind not only about the author’s talent
himself the most beautiful Muslim maiden of the but also about his mentality. There may be some
town. Then the audience meets a terrible kind of a fantasy in the subconscious of the
interrogation scene: all women of the town are author showing the methods of killing for
stripped, some are raped, some are killed brutally example if one puts the story in a political and
through various methods. One of them is called historical context. Another question here is that
“live hole:” first a fat woman was lied, then a how can one, here most importantly a child, read
beautiful woman above the other one. Two women such brutal, disturbing and even disgusting details
keep the second one from her hands, than the even if they are written to display what the
guerilla (komitacı) stub her stomach, and then enemies, the “other” did to “us”?
rape her.8 Radko and his friends burn some other A Turkish Boy Named Primo: How was He
people in the town. In one scene, Omer Seyfettin Born?, How did He Die?
describe what Radko thinks about burning. Radko It is not really clear how can a child at the age
can identify a person’s nationality from his/her of twelve can read the Pure White Tulip; but it is
scent while being burnt. For example Bulgarians clear that a Turkish child is always expected to
smell like garlic, Greeks fish and wine, Turks show his/her bravery against ‘enemies’ as Primo
milk and butter. He is curious about how idealizes about himself in the fourth and fifth
Germans, English and French people smell while stories this paper will deal with. These are: A
burning.9 Turkish Boy Named Primo: How was He Born?,
With these ideas in mind, Radko finally How did He Die? (Primo Türk Çocuğu: Nasıl
manages the most beautiful maiden girl in the Doğdu, Nasıl Öldü?). The latter written in 1914 is
town: Lale. He goes her house which is depicted the unfinished continuation of the other written in
as a Garden of Eden, a paradise on earth with a 1913. The central figure of the stories is Primo, a
quite and peaceful garden.10 . Radko attempts to fourteen-year-old boy having a Turkish father,
rape Lale in her own house, but the girl commits Kenan and an Italian mother, Grazia. The first
suicide by jumping from the window. In the end, story starts with the following lines of Ziya
Radko rapes her dead body in the garden. 11 To Gokalp: “Fatherland is neither Turkey nor
put it in other words, Radko, the devil, rapes the Turkestan/ Fatherland is the great and eternal
pure white tulip in the paradise. Here the Turks, country: Turan.” (which is pre-Islamic Central
the good national essence, in the body of Lale, are Asia). 13 With these lines of Gokalp and later
raped, humiliated, contaminated, and killed by the references to Leon Cahun and the genealogy
evil other in the shape of man. Another scene myths of Turkish nationalism such as the Oghuz
depicting is the one where Radko throws a Khan legend; in fact, these two stories are among
woman’s child into the fire, to the woman’s the most striking ones in explaining the process
scream “Be afraid of God!,” he replies “May God of ‘turning to the origins’ and ‘awakening.’ In
be afraid of me.”12 Omer Seyfettin’s mind, Primo and Kenan are the
Thus, the Pure White Tulip is completely embodiments of Turkish nation which turns to its
based on the antagonism and struggle between origins and awakens from an aimless dream.
forces of good and evil through disturbing scenes The stories take place in Salonika during the
of murders and rapes. Truly worthy of note is time of the war of Tripoli when the Ottomans
Omer Seyfettin’s detailed presentation of the shook with the defeat. Following the bad news,
extreme cruelty displayed by Radko. It is made in Kenan, Primo’s father, who was grown up in a
such a way that throughout the story, the narrative Western manner and even denied his Turkish
origins, and married to an Italian wife, Grazia;
7
8
Beyaz Lale, (İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2000), p. 9. questions his ideals and identity. Realizing the
Ibid., p. 18. ‘true’face of European imperialism and his
9
Ibid., p. 16.
10
Ibid., pp. 23-25.
11 13
Ibid., pp. 27-30. Primo Türk Çocuğu: Nasıl Doğdu?, (İstanbul: Bilgi
12
Ibid., p. 15. Yayınevi, 2002), p. 51.

662
Materiallar

meaningless ‘free-masonry ideal,’ Kemal while drawing the limits of ‘ideal Turk.’ What is
‘awakens.’ When Kenan arrives at his home, he striking here is that despite deep manifestations of
wants Grazia to become a Turk and Muslim. violence against ‘enemies’ and praises to death,
However, Grazia, the feminine and sick symbol these stories are officially recommended to
of the West who would be defeated by students of a very early age. If one also adds the
Turan,14rejects this15and then they break up while biased writing style of history textbooks in
Primo 'instinctively,' chooses to live with his schools, the end production becomes a political
father as against his mother.16 culture of war, animosity and conflict divided
In the second story, Primo, de-Westernizing between various perceptions of ‘self’ and ‘other.’
his western origins, decides to take his nation’s Thus this paper, suggests that what children read
revenge from the Greeks who has annexed at schools are not innocent, therefore they should
Salonika in a ‘manly’ way to be a hero.17 Then be revised for a political culture of peace and
without any fear of dying, but with the joy of reconciliation which is innocent and freed from
sacrifising himself for 'his nation,' and joy of xenephobia and racism.
killing ‘enemies’ Primo gets an arm and waits in
the window for a Greek to pass by. During this BIBLIOGRAPHY
time, he makes practices of shooting.18 Then he – Apak, Rahmi. Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları. Ankara:
falls asleep and the story is left unfinished with Türk Tarih Kurumu Basımevi,1988.
Primo’s dream which is really interesting. In his – Aydemir, Şevket Süreyya. Suyu Arayan Adam. İstanbul:
dream, he sees a crescent moon and a star in the Remzi Kitabevi, 1997.
sky, meanwhile he feels a wetness on his feet. – Ömer Seyfettin, Nakarat. İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2002.
This wetness is the blood of Turkish enemies- – ----, Hürriyet Bayrakları. İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2002.
– ----, Beyaz Lale. İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2000.
and as he walks in their blood, he notices the
– ----, Primo Türk Çocuğu: Nasıl Doğdu?. İstanbul: Bilgi
reflection of the moon and the star on the Yayınevi, 2002.
surface.19 What Primo dreams of resembles very – ----, Primo Türk Çocuğu: Nasıl Öldü?. İstanbul: Bilgi
much the story of the birth of Turkish flag. It is Yayınevi, 2002.
always told that the red color symbolizes the – Shaw, Stanford and Ezel Kural Shaw. History of the
blood of Turkish martyrs, but in Omer Seyfettin’s Ottoman Empire and Modern Turkey. Vol.2. London,
story it is the blood of ‘our enemies’ which makes New York: Cambridge University Press, 1976-77.
the story much more militarist and violent. – Zürcher, Erik-Jan. Modernleşen Türkiye'nin Tarihi.
İstanbul: İletişim, 1999.
Concluding Remarks:
An political-historical analysis of the five
widely consumed stories above reveals that they
are the symbols of the nationalist path that goes
from having no ideal to awakening and revenge
that Ömer Seyfettin also lived thorough. The first
three stories complain about the lack of ideal
among the Turks, therefore they refer to the
enemies in a hateful but also in a praiseful manner
in between lines. The last two stories of Primo,
however, symbolize the adoption of a nationalist
ideal by the Turks.
The path in the stories is realized through
very much militaristic methods due to the
political and historical context that Omer
Seyfettin was nurtured while writing the stories.
The stories are full of vivid and detailed expres-
sions of violence and hatred against ‘others’

14
Ibid., p. 81.
15
Ibid., p. 78.
16
Ibid., p. 80.
17
Primo Türk Çocuğu: Nasıl Öldü?, (İstanbul: Bilgi
Yayınevi, 2002), pp. 264-266.
18
Ibid., pp. 286-288.
19
Ibid., p. 288.

663
 

EDEBİYATINDA ÇOCUK ROMANLARI VE MUZAFFER İZGÜ


Yrd. Doç. Dr. Hüseyin TUNCER
DEÜ. Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı,
Türkçe Öğretmenliği Bölümü öğretim üyesi
İzmir / TÜRKİYE
huseyin.tuncer@deu.edu.tr

ABSTRACT
There has been an inclination for children literature in Turkish literature after the Republic. The writers such as Cahit Uçuk,
Kemalettin Tuğcu, Aziz Nesin, Rıfat Ilgaz, Gülten Dayıoğlu, Muzaffer İzgü and Hüseyin Yurttaş are considered to be the most
successful in children’s literature. The novels written in this genre deal with the themes of space, adventures, trips, history, humor,
fantasy, science fiction, home and abroad.
Muzaffer İzgü is on of the well-known authors in our country; in his novels he expresses the problems of his countrymen in a
humorous way. He tries to impart the Anatolian culture to the new generations. He wrote short stories, plays, novels and tales.
Some of his works were adopted into the movies and featured on TV. He received a lot of prizes. He also wrote novels about
children and adolescents; however, our concern will be the novels on adolescents.

Türkiye’de Çocuk edebiyatı, 1960’lı yıllar- lerin adlarını da sıralamak mümkündür. Kema-
dan başlayarak eğitimci, yazar ve yayıncılar ta- lettin Tuğcu’dan Canan Tan’a kadar çok sayıda
rafından iyi bir biçimde gündeme getirilmiştir. anılması gereken isimlerden bugün özellikle öne
1980’li yıllarda Çocuk ve Gençlik Kitapları çıkan ve çok okunan yazarlardan bazılarının ad-
Enstitüsü, Türkiye de büro açar ve çalışmalarını larını vermek istiyoruz: Muzaffer İzgü, Gülten
sürdürür. Sonra, “Çocuk Vakfı” kurulur. Dayıoğlu, Hüseyin Yurttaş, Hidayet Karakuş,
Eğitim Fakültelerinde Sınıf Öğretmenliği, Mevlüt Kaplan, Mavisel Yener, İpek Ongun,
Okul Öncesi Öğretmenliği, Sosyal Bilgiler Öğ- Ayla Kutlu, Canan Tan vb…
retmenliği, Türkçe Öğretmenliği programlarında Tebliğ konumuz Muzaffer İzgü olduğu için,
ve ayrıca Ortaöğretim Sosyal Alanlar Türk Dili biz onun üzerinde yoğunlaşmak istiyoruz. Önce
ve Edebiyatı programlarında da “Çocuk Edebi- onun edebiyatımızdaki konumundan; sonra, ço-
yatı” dersi yer almaktadır. Bu da ülkemizde ço- cuk ve gençlik çağına yönelik romanlarından ve
cuğa ve çocuğun eğitilmesine, yetiştirilmesine romanlarında vermeye çalıştığı iletilerinden söz
verilen değeri göstermektedir. edeceğiz.
Biz tebliğimizde, Çocuk edebiyatı ürünleri Muzaffer İzgü oyun, hikâye, roman ve çocuk
arasında yer alan “roman” üzerinde duracağız. kitapları türlerinde eserler vermiştir. Biz, bunlar-
Çocuk romanının, çocukların duygu ve düşünce dan çocuk romanları ile çocuk ve gençlik çağına
dünyasına katkıda bulunduğu bir gerçektir. yönelik romanları üzerinde duracağımız için,
Türk edebiyatında çocuk romanları, dünya sadece bu eserlerin isimlerini vermekle yetine-
edebiyatının şaheserleri örnek alınarak yazılır. ceğiz; daha sonra bu eserlerden bazılarını ele
Alis Harikalar Diyarında, Pal Sokağı’nın Ço- alacağız.
cukları, Hazine Adası, Peter Pan, Mobi Dik, Arı Çocuk Serisi Romanları:
Maya, Küçük Prens vb. çocuk romanları, günü- Korkak Kahraman (1973), Kara Pamuk
müzde de halen okunmaktadır. Çocukların ilgi (1978), Ekmek Parası (1979), Uçtu Uçtu Ali
alanlarına göre yakın çevreyle ilgili, duygusal, Uçtu (1979), Pazar Kuşları (1979), Çizmeli
serüven, mizahî, tarihî, gezi, sıla, ülke konulu Osman (1980), Bülbül Düdük (1980), Güldüren
romanlar okudukları bilinmektedir. Uçurtma (1983), Kuşadalı Metin Kaptan (1985),
Cahit Uçuk’un Türk İkizleri; Peyami Safa’- Küçük Arı Büyük Arı (1989), Çıngıraklı Çoban
nın Cingöz Recai Maceraları (Esrarlı Köşk, (1989), Kabakçı Amca (1989), Can Dayım
Cingöz Kafeste, Cingöz’ün Esrarı, Arsen Lüpen (1990), Uzay Dolmuşu Kalkıyor (1934), Bisik-
İstanbul’da vb…); Huriye Öniz’in Köprüaltı letin Vız Vız (1995), Kızılderili Çocuklar
Çocukları; Aziz Nesin’in Gıdı Gıdı, Şimdiki (1995), Sarı Şapkalı Kardan Adam (1995) Eşeğin
Çocuklar Harika; Rıfat Ilgaz’ın Hababam Türküsü (1995), Kuklacı Çocuklar (1995),
Sınıfı, Bizim Koğuş; Aptullah Ziya Kozanoğlu’- Konuşan Balon (1995), Armutçu Ayı (1995),
nun Kızıl Tuğ, Gültekin, Malkoçoğlu vb… Kahraman Kuçu (1995), Yusuf’un Treni (1995),
çocuk romanlarının yanında diğer yazar ve eser- Uçan Eşek (1995).

664   
Materiallar

Çocuk romanlarından sonra, çocuk ve genç- “Uçan Eşek”te köy yaşantısında dostluğun
lik çağına yönelik yazdığı romanlar ise şunlar- önemi belirtilir. Murat, Veli Amca ile köye gider.
dır: Halo Dayı ve İki Öküz (1973), Kasabanın Murat, Haydar ile arkadaş olur. Köyde eşek yarışı
Yarısı (1982), Üç Halka Yirmibeş (1984), düzenlenir. Murat ile Haydar “Türkücü” adını
Zıkkımın Kökü (1988), İlyas Efendi (1971), İt verdikleri eşeği yarışmaya hazırlarlar ve yarışı
Adası (1992), Sıpa (1993), Dilber (1995), Millî Haydar kazanır. Kendisine verilen horozu Murat’a
Kahraman Matador Mahmut (1996), Kaçak hediye eder. Murat ailesinin yanına döner, Haydar
Kız (1997), İçimde Çiçekler Açınca (2000), üzgündür. Romanda dostluk bağı öne çıkar,
Bütün Sabahlarım Senin Olsun (2003). güldürücü unsurlar dikkat çeker.
Bu romanlardan “Zıkkımın Kökü” yazarın “Armutçu Ayı”da Burhan ile Orhan’ın tabiat
yaşam öyküsüdür; filme alınmış, ulusal ve ulus- ve hayvan sevgisi anlatılır. Burhan ile Orhan’ın
lararası dokuz ödül almış eseridir. O nedenle ça- anası ölür. Ormanda bir kulübeye taşınırlar.
lışmamamızda üzerinde daha fazla durmaya çalı- Babalarına yardımcı olurlar. Babaları da onlara
şacağız. okula giderken binmeleri için bir midilli alır.
Muzaffer İzgü, “Ekmek Parası”nda dört ki- Midilli yolda bir yılan görür, ürker ve ormana
şilik bir ailede, ekmek parası kazanmaya çalışan kaçar. Ormanda ayıyla karşılaşır, midilli çiftele-
çocukların yaşam mücadelesini anlatır. Kemal, riyle ayıyı yaralar. Burhan ile Orhan bu ayıyla
yaşadıklarını, oturdukları evi, okulu ve arkadaş- karşılaşırlar. Babalarıyla bu ayıyı alıp dönerler.
larını dile getirir. Zamanla olgunlaşan Kemal, Romanda hayvan sevgisi öne çıkar, tabiat gü-
kendi başının çaresine bakar, ayakta durmasını zelliğinin insan üzerindeki olumlu etkisi yaşatılır.
öğrenir. Anası hastalanır, hastaneye yatırılır. Ar-
“Uzay Dolmuşu Kalkıyor”da, Berber Necati’-
kadaşı Seyit’in bacakları kırılır, kendi kazancıyla
nin uçma tutkusu ve becerisi anlatılır. Necati,
onun anasına da bakmaya çalışır ve geçimlerine
uçan bir araç yapar. Bu aracı çocuklara gösterir.
katkıda bulunur.
Araç birden harekete eder. Kendilerini başka bir
Romanda “çalışan çocukların sorunları” ele gezegende bulurlar. Değişik tiplerde çocuklarla
alınır. Çocuğun çalışmasına neden olan durumlar karşılaşırlar. Birlikte gezegeni dolaşırlar, farklı
ve doğurduğu olumsuz sonuçlar üzerinde durulur. bir yaşantı ile yüz yüze gelirler. Birlikte dostluk
Çocukların işçi olarak çalıştırılmalarının ekono- şarkıları söylerler. Dönüşte Deniz hastalanır. Ken-
mik ve toplumsal nedenleri irdelenir. Çalışan ço- disine verilen kırmızı boncuğu görür ve rahatlar.
cukların ruh ve beden sağlığı açısından olumsuz
yönde etkileneceğine işaret edilir. Bu roman, bilim kurgu tarzındadır. Dostluk
ve kardeşlik duyguları işlenmektedir.
“Uçtu Uçtu Ali Uçtu” da, Ali’nin ailesine
karşı duymuş olduğu özlem duygusu işlenir. Ali’- “Yusuf’un Treni”nde, Yusuf’un makinist
nin anası ve babası çalışmak için yurt dışına olma arzusu anlatılır. Babası, Yusuf’u istasyona
(Almanya’ya) gider. Küçük Ali Köyde babaanne- götürür. Yusuf trenleri çok sever, makinist olma-
siyle yaşar. Ali anasını ve babasını özler. Gökte yı hayal eder. Bir gün trene biner, yolda mahsur
uçan kuşlara öykünür, kayadan aşağı atlar. Aile- kalır. Yatılı okula verilen Yusuf, yazın trenle aile-
sine kavuşacağını düşünene Ali, hastaneye kaldı- sinin yanına döneceği günleri bekler. Romanda
rılır. Burada bir hemşireyi anasına benzetir, onun aile sevgisi ve duygusallık öne çıkar.
yardımıyla ailesine bir mektup gönderir; kendile- Muzaffer İzgü’nün yukarıdaki çocuk roman-
rini çok özlediğini belirterek Türkiye’ye gelme- larında; aile ve yakın çevre, tabiat, hayvan sev-
lerini ister. Anası Türkiye’ye gelir, Ali’yi ve ba- gisi, dostluk, yoksulluk, çalışmak ve başarmak
baannesinin Almanya’ya götürür. Roman böylece gibi konuların altını çizdiği görülmektedir. Bu
son bulur. Romanda, çocuğun ailesine karşı duy- bölümde, Muzaffer İzgü’nün çocuk ve gençlere
muş olduğu “özlem duygusu” dile getirilir; göç yönelik romanları üzerinde duracağız. Onun ya-
olgusu, Avrupa’ya işçi göçü ve bu göçün doğur- şamını anlatan “Zıkkımın Kökü” romanını, içer-
duğu sonuçlar üzerinde düşünmeye başlarız. diği özellikler bakımından, daha geniş bir biçim-
“Kahraman Kuçu”da, Ali’nin sevgiyle bü- de ele alacağız.
yüttüğü ve “Kuçu” adını verdiği köpeğin, “Kah- Muzaffer İzgü’nün gençlik romanı olan
raman Kuçu”luğa yükselişi anlatılır. Ali, yerde “Kaçak Kız”daki Üzüm, lise mezunudur. Üni-
sürüklenen bir köpeği babasıyla alıp eve getirir; versiteye giriş sınavını kazanamamıştır. Bu yüz-
köpeği besler ve büyütür. Ona “Kuçu” adını verir. den evden kaçar. Babası, Üzüm’ün doktor olma-
Kuçu, eve giren bir hırsızı yakalar, ona “Kahra- sını arzular. Üzüm, bunu başaramayınca, evi terk
man Kuçu” adı verilir. eder. Romanda Üzüm’ün başından geçenler anla-
Romanda, hayvan sevgisi üzerinde durulur. tılır. Taksi şoförü Üzüm’e şefkatle yaklaşır, ona
Hayvanın da dost olduğu iletisi verilir. yardımcı olur. Makinist Fırat, Üzüm’ü evine dön-

665
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

dürmeye çalışır. Babasının gazeteye verdiği ilân düşündürmektedir. Yazar, trajik durumu mizahla
üzerine eve döner. örterek yaşama kucak açmakta, çalışma heyeca-
Romanda eğitimin çarpıklığından kaynakla- nını yitirmeden hayata tutunmaktadır. Babasının
nan sonucun, çocukları evinden ve yaşamdan yaptığı evin yağmurda duvarı yıkılırken, iki kar-
uzaklaştırmaya sebep olduğunu görürüz. Ana ve deş, yoksulluğa dil çıkarak tatlı gülüşlerle sıkın-
babaların başarı ve başarısızlıklar karşısında, ço- tıyı yorganın altına gömmeyi başarmaktadır. Aile
cuklarına karşı duyarlı ve anlayışlı davranmaları bütçesine katkıda bulunmaya çalışan çocuk; su
gerektiği mesajını alırız. Sevgi ve sevgisizlik de satar, şeker satar, okulda nane şekeri satar; so-
romanda işlenen konular arasındadır. Evdeki kakta mısır satar, sinemada çalışır gazoz satar;
yanlış tutum, Üzüm’ü dışarıya iter. Dıştaki Şoför lokantada çalışır; arabalardan karpuz boşaltır,
ve Fırat ona sevgiyle yaklaşırlar. Baba yaptığı kamyonlara karpuz yükler; kahvede çaycılık ya-
yanlışın farkına varır, bu da Üzüm’ün eve dön- par; engellemelere rağmen yılmadan çalışır; okur
mesini sağlar. ve hayatın gülen yüzüne öpücükler kondurur.
“İçimde Çiçekler Açınca” da, Sevda lisede Bütün bunlar, yazarın en zor şartlar altında bile
okuyan başarılı ve terbiyeli bir öğrencidir. Okul- hayata küsmemek ve sürekli çalışmak ve başar-
mak konusunda mesajlar verdiğini gösteriyor.
da sevdiği iki arkadaşı (Miray, Selen) vardır.
Sevda, okulda olamayan Atila’yı sever. Aile bu “Muzo çocuk”, “Zıkkımın Kökü”nde yoksullukla
durumdan haberdar olunca, durum etik açıdan ele alay eder, dalga geçer. Komşu kızı Raziye’ye
alınır. Sevda ile Atila’nın sevgileri birleşmelerini gönül verir; acemiliğini anlatırken bile güldüren
sağlar. Roman bu sevgiyle son bulur. Romanda, yanını ihmal etmez. Onun en önemli özelliği olan
“güldürürken düşündürmek” ilkesi, Zıkkımın
on yedi yaşındaki Sevda’nın aşkı anlatılırken,
Kökü’nde leit motive olarak tekrarlanıp durur.
birbirlerini seven gençlere anlayış gösterilmesi
beklenir. Bâtıl inançlara, etik normları ölçü alarak gülme-
cenin tatlı diliyle dokunur. Babasın işsizliğini
“İlyas Efendi”de, idealist bir devlet memu- bile, çocukluk dünyasının evcilik oyununda yo-
rundaki değişim anlatılır. İlyas, memur çocuğu- ğurur, azla yetinmesini bilir, her serüvene bir
dur. Yoksulluk içinde bodrum katında yaşar. Ba- yenisini eklemenin beklentisi ve mutluluğu içinde
basının tavsiyesi doğrultusunda memur olmak is- geleceğe koşar. Bağırıp çağırmadan, üzmeden ve
ter. Böylece kıt kanaat yaşamını sürdürür. İçkiden üzülmeden baba maharetiyle yapılan eve bekçilik
uzak durur. Dürüst ve namuslu olmaya çalışır.
eder; yeni bir başlangıç karşısında içinde çiçekler
Nüfus Kâtibi İlyas Efendi, resmî kalmaya ve
açar. Raziye’nin arkasından pamuk toplamaya
masadaki işleri yapmaya özen gösterir. Masası
gider, sevgiyi paylaşır. Babası hastalanır, okulu
devrilince, pantolonu yırtılır, içi çamaşırları görü-
bırakmayı düşünür; fırında ekmek tartar, sonra
nür, mahcup olur, kendisiyle dalga geçerler. İlyas
bırakır lokantada çalışır, Raziye’nin başkasıyla
Efendi yemek aralarında bile dışarıya çıkmaz,
sürekli çalışır. Yakup Bey, İlyas Efendi’ye simit evleneceği endişesiyle kıvranır durur. Raziye ev-
almak ister, ancak o reddeder. Müdür Bey, ve- lenir, ancak gönlü Muzo’dadır; evli olmasına
rimli olabilmesi bakımından İlyas’a yemek saat- rağmen buluşurlar, Muzo’nun neşesi yerindedir.
lerinde yemek yemesi gerektiğini söyler. İlyas Hasta babası, ekmek parası, okul ve işi arasında
Efendi, dairede çalışan Remziye Hanım’ı sever. sıkışır kalır. Eşi (Ferhat) Raziye’yi Mardin’e
Yakup Bey, bu sevdadan vazgeçmesinin söyler. götürür. Onun tesiri, Muzo üzerinde bir ay sürer.
Remziye Hanım’a duygularını açar; fakat redde- Sonra inşaatta çalışmaya başlar. Ayağına taş dü-
dilir. İlyas Efendi, meyhaneye gider, efkâr dağıt- şer, işi bırakır. İyileştikten sonra evde pişirilen
maya çalışır. Yoksul bir ailenin kızıyla evlenir. dolmaları satmaya devam eder. Bu sırada mahal-
Kalabalık ailesine bakmakta zorluk çeker. Emekli leden Sefer Ağa’nın aldığı külüstür kamyona
olduktan yirmi gün sonra ölür. muavinlik eder. İnşaata taş çekerler. Konya’ya
yük taşırlar. Muzo hep Raziye’yi düşünür. İstan-
Romanda Türk erkeğinin evliliğe ve kadına
bul’a gitmek üzere yola çıkışıyla roman son bulur.
bakış tarzı eleştirilir. Küçük memurun yoksul ha-
yatında duymuş ve yaşamış olduğu sıkıntılar dile Muzaffer İzgü, “Zıkkımın Kökü”nde, yoksul-
getirilir. luğun pençesinde kıvranan Muzo’nun Raziye’ye
karşı beslediği sevgiyi yüceltir. Muzo, her türlü
Muzaffer İzgü’nün hayatını anlattığı “Zıkkı-
zorluğa rağmen, ayakta durmaya çalışır.
mın Kökü” yaşamından kesitler sunmaktadır.
Çocukluk ve yoksulluk yıllarını mizahî, komik ve Sonuç olarak Muzaffer İzgü, Türk edebiya-
trajik unsurlarla örülü olarak anlatır. Ankara’daki tında çocuk romanı yazarları arasında, üretken-
yaşadıkları en perişan hâli, zor şartlar altında liği ve eserlerinde ele aldığı sorunlara yaklaşım
kardeşiyle verdikleri mücadele, komik çizgilerle tarzı bakımından önemli bir yere sahiptir. Ro-
anlatılmasına karşın, içimizi burkmakta ve bizi manlarında vermek istediği iletileri, gülmeceye

666
Materiallar

dayalı olarak yapıcı ve düşündürücü bir düzlemde


aktarmayı başarır. Okur, onun eserlerini okurken
hem eğlenir, hem hüzünlenir, hem de düşünür.
Hiç bir zaman karamsarlığa kapılmaz. Ondaki
gülmecenin dili, acıyı bal eyler ve üzüntüyü siler,
okuru hayata bağlar. Bu da bir sanatçının okuru
için yapabileceği en güzel ve ustaca bir iştir. Ede-
biyat sosyolojisi açısından da meseleye bakıl-
dığında, onun eserlerinin çok basıldığı ve geniş
bir okuyucu kitlesi tarafından sevilerek okundu-
ğu anlaşılmaktadır.

KAYNAKÇA
ƒ Arslantaş, Hatice, Cumhuriyet Sonrası (1981-2001)
Çocuk Romanlarında Tema, Dil ve Eğitim Öğeleri,
DEÜ. Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Türkçe Eğitimi
Anabilim Dalı, (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi,
İzmir, 2003, 258s.
ƒ Gültekin, Ali, Küçük Dev Adam, Çocuk ve Gençlik
Yazınında Muzaffer İzgü Sempozyumu, (19-21 Ekim
2005), Ank., 2006, 470s.
ƒ Işık, İhsan, “İzgü Muzaffer”, Resimli ve Metin
Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları
Ansiklopedisi, C:5, Ank., s.1873-77
ƒ Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi,
“İzgü, Muzaffer”, C:I, İst., 2001, s.447-448
ƒ Yardımcı, Mehmet-Tuncer, Hüseyin, Eğitim Fakül-
teleri için Çocuk Edebiyatı, Ank., 2002, 320s.

667
 

У.С. АРБАТЛЫНЫНЪ "ЧОДЖУКЪЛАРА АРКЪАДАШ"


ДЕРСЛИГИНЕ ДАИР
Исмаил АСАНОГЪЛУ Керим
Къырым

Умер Сами Арбатлы (1881-1951). Къыскъа тертип ве иджат эткен дерслигини 1 талебе-
терджиме-и-халы. Белли оджа, языджы ве лерге якъынлаштырмакъ ве олдукъча саде-
публицист. Романияда Добруджанынъ Топчу лештирмек макъсадынен бир чокъ парчалар-
коюнде догъды. Ильк тасилини бабасынынъ ны терджиме этти ве керек олгъан ерде кен-
мектебинде ала. 9 яшында экенде, Истанбул- диси де манзумелер язды. Китабы нешир
гъа ёлланыла. Фатих медресесинде окъуй. олунгъан сонъ, чокъкъа бармай, Къырымда
1899-да Истанбул Дарульмуаллимине кирип онынъ шиирлерини эзберден бильмеген ог-
1905 сенеси онынъ рушдие къысмыны битире. ренджи ёкъ эди десек, янъылмамыз.
Бир къач айлар хукъукъ мектебинде окъуй. Фикиримни исбатламакъ ичюн къыскъа бир
1905 сенеси Къырымгъа келе. Оджалыкънен мисаль кетирейим. 1970 сенелерининъ
огъраша. 1910 сенеси Багъчасарайда "Чод- сонъунда Фатма Шахмурат адлы къартийден
жукълара аркъадаш" адлы къыраат китабыны (ХХ асырнынъ башында Къырымда белли
нешир эте. Ичинде кендиси язгъан шиирлери ваиз Хафуз Шахмуратнынъ уйкен къызы) бир
де булуна. 1912-15 сенелери кене Багъча- сыра назым парчалары язып алгъан эдим. О
сарайда онынъ русчадан чевирген бир сыра вакъыт Фатма къартий манзумелернинъ муэл-
"Эсап меселелери меджмуалары", 1917 сенеси лифи ким олгъаныны хатырлап оламады.
"Акъ ёл" ве "Тарих эртегелери" адларында Лякин буларны замандашлары озь вакъытын-
мектеплилелер ичюн къулланмалары ве 1918 да мектепте окъуп огренгенлери ве чокъусы
сенеси "Ана тили" китабы нешир олуна. 1920- эзберден бильгенлерини айтты.
нджи сенелерининъ матбуатында къырымта- Бир факъырым, къалды ишим балтая,
тар медениети иле багълы бир сыра макъале- Одун кесер котюририм Ялтая.
лери басыла. "Матбуат куню мунасебетиле" Къарлы сувукъ яйлалары ашарым,
(1927), "Латин харфлери ве Тюркие тюркле- Акъшам олса, ёргъунлыкътан шашарым.
ри" (1927), "Будамы тенкъит яхут нефис эде- Корююрым, окъуянлар не рахат,
биятымыздан парлакъ бир саифе" (1928) киби Бен джахилим, кимседе ёкъ къабаат.
макъалелери шулар джумлесиндедир. 1928 Бабам бени окъутсайды кучюктен,
сенеси Къырымтатар Девлет театри онынъ Бу халлара къалмаз эдим керчектен...
"Эки олю" пьесасыны сахналаштыра. Къы-
("Койлю Вели-къарт", 1910).
рымтатар эдебиятынынъ тарихи иле багълы
марузалар япкъаны ве бедий терджимеджилик Бу ве бойле сатырларнынъ муэллифи мыт-
иле огърашкъаны акъкъында малюматлар лакъ бир буюк шаир олмалыдыр - деп тю-
бардыр. шюне эдик. Ама бизге белли олгъан шаир-
1929 сенеси Умер Сами хорантасынен лернинъ иджатларында бу сатырларны була-
Истанбулгъа коче ве бу ерде 1951 сенеси март магъан эдик. (Акъылымда къалгъанына коре,
14-те вефат эте. Джавтобели 1980 сенелери язгъан макъалеле-
рининъ биринде бу сатырларнынъ муэллифи
сыфатында Тохтаргъазыны косьтерген эди).
******* Сенелер кечти... Умер Самининъ 1910 сенеси
нешир олунгъан "Чоджукълара аркъадаш"
Умер Сами Арбатлы чокъ сенелер дева- дерслигининъ тыпкъысыны (копиясыны) эль-
мында оджалыкъ фаалиети иле огърашыркен, де эткен сонъ, меселе баягъы айдынланды.
Къырымда ильк рушдие мектеплерини (бу- Шашыладжакъ шей. Фатма-къартийнинъ эз-
гуньки анъламда орта мектеплер) ачып, ог- берден айткъан манзумелерининъ чокъусы
ретме ве огренме меселелерини терендже Умер Самининъ дерслигинден экен!
огренип ве анълап, тиль ве эдебиятнынъ Умер Самининъ сонъундан даа бир чокъ
окъутылмасы иле багълы бир чокъ усул месе- шейлери басылды. Шулар арасында атта рия-
лелерини озю чезмеге тырышты ве бу иште зияткъа (математикагъа) аит, русчадан терд-
баягъы муваффакъиетлер эльде этти. Кендиси жиме сюретинде, "Эсап меселелери медж-

668   
Materiallar

муасы" (1914) да бардыр. Онынъ 1920 сене- Яз куньлери пек северим гезмейи,
лери девамындаки фаалиети, якъында Акъ- Хатириме хич кетирмем безмейи.
месджитте нешир олунгъан "Медений эснас" Бир сененинъ тамам дёрт мевсими вар:
китабында ачыкъча корюне 2. Умер Сами Яз, сонъбахарь, къыш, бири де илькбахарь.
кенди къалемини атта драматургия жанрында Язда емиш, экин отьмек чокъ олур,
да сынап бакъкъандыр. 1928 сенеси онынъ Язда бутюн инсан, хайван токъ олур.
"Эки олю" адлы пьесасы Багъчасарай сахна- Гузель кунеш хэр кунь сачар зиясын,
сында къоюлды 3. Джумле махлюкъ язда топлар гъыдасын.
Асылында Умер Сами советлер ватандаш- Язын гиджелер къысалыр, кунь узар,
лыгъында дегиль де, Тюркие ватандашлы- Сонъра куньлер къысалыр азар-азар.
гъында булуна экен. 1929 сенеси бу ал иле Илькбахарьде ешилленен чайырлар
файдаланып Истанбулгъа кочьти... Эм андаки Язда алтын сарымы ренк алырлар.
фаалиети эйидже огренильмесе де, базы пар- Боджеклерин, къушларын чивильдиси,
чаларындан анда да къалемини дурултмагъ- Оракъчы, харманджынынъ гурюльтиси –
аны корюне. Омюрининъ сонъунда Къырым- Бу мевсимин сефасыдыр бу шейлер,
даки ильк рушдиелер акъкъында хатыралар Гонъюллерин джулясидир бу шейлер!
язаркен, "Чоджукълара аркъадаш" китабы узе- ("Яз", 1910).
ринде махсус токъталып: "1905 сенесине къа-
Языджынынъ истидат къабилиети башта
дар Къырымда ана тилинде окъуп-язгъанлар-
бир къолунда олгъан материалларгъа янашма
нынъ сайысы эр алда пек аз эди. Иптидаий
тарзында, олардан тамам керекли сойларын
тасиль де тиль ихтияджыны темин этеджек
сечмесинде ве буларнынъ джумлесини кенди
бир алда дегиль эди. Медреселерде ана тили
зихин ве къальп меншурындан кечирип, ом-
хич де окъутылмай эди. Ана тилининъ мил-
юрнинъ озюне якъын бир левха ярата биль-
лий бир варлыкъ олгъаныны такъдир эткен
месинде ачыкъ корюне. Бу нокъта-и-назардан
биле пек аз эди... "Чоджукълара аркъадаш"
Умер Самининъ "Чоджукълара аркъадаш"та-
намы алтында тертип ве эки къысым оларакъ
ки парчаларына янашылса, онынъ бала табиа-
нешир эткен къыраат китабымдан усула
тыны, баланынъ дуйгъу дюньясыны, къылы-
кельген акс седа мюсбет олды. Эки кере бас-
къларыны, отурыш-турушларыны сунийлик-
тырдым. Бутюн Къырым мектеплеринде
тен махрум, чокъ уйгъун, инамлы, табий ве
Истанбул къыраат китаплары ерине булар
гъает джанлы шекильде берип, окъуйыджыгъа
окъутылмакъта эди... (Русофиллерге магълюп
(энъ эввеля талебенинъ кендисине) зевкъ ве
тюшмемек ичюн) истер-истемез шаирликни
сефа эйлеп, айрыджа тесир эткени белли ола.
эльге алдыкъ. Зорнен олса да, бир къач ман-
Окъума ве бильменинъ къадрини ве къыйме-
зуме язаракъ, китапларнынъ о ерине, бу ерине
тини "Койлю Вели-къарт"та косьтерген муэл-
къоштыкъ..." 4.
лиф, бу мевзуны "Алининъ къыш геджеси"
Иште, бу "зорнен язылгъан манзумелер- парчасында янъы бир тарзда девам эттире:
ни" козьден кечиргенде, Умер Сами-оджа-
нынъ окъутма анълайышы ве мааретини сез- Къыш кунюнинъ оджакъ башы сефасы
мемек мумкюн дегиль. Бир чокъ бильги ве Олмасайды, чекильмезди джефасы,
хаберлерни талебелерге шиир сюретинде бе- Йыгъын-йыгъын къарлар ягъар этрафе,
рип, йырлая-йырлая дерс кечиргени, телебе- Санки ерлер бурюнирлер чаршафе.
лер исе севине-севине буюк авесликнен Къону-къоншу кезер къышта зевкъ иле,
окъугъанлары корюне. Юкъарыда анъылгъан Отурырлар, къонушырлар шевкъ иле.
Фатма-къартийнинъ кучюклигинде эзберлеген Емиш ерлер, къаве ве чай ичерлер
ве омюр бою унутмагъан онларнен манзу- Кими окъур, кими тикер, бичерлер.
мелери бойле усуллы окъумадан келип чыкъ- Аркъадашым кельди бу акъшам бизе
къандыр. Умер Сами йипчиклер узерине инд- Дерс чалыштыкъ, сухбет иттик диз-дизе.
жи данелери тизген киби, энъ саде, ачыкъ ве Буюк аннем сонъра масал сёйледи,
ифадели келимелерни бир-бири янында тизип, Бир къач саат бизи бойле эгледи.
кендисине махсус аджайип бир услюп иле Сонъра бизи окъутты да динъледи,
джумле артындан джумлени сыралап, чокъ Кенди бильгисизлигине ах эйледи.
меракълы ве озьгюн левхалар ярата. Талебе- Шимди къыяс этейик. "Койлю Вели-
лерге яз мевсимини насыл анълаткъанына къарт"та сонъки сатырлар:
дикъкъат этейик:
Бен бу ялан дюньяда кунь корьмедим,
Бари окъутсам шу гъарип Ахмедим.

669
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

ве "Алининъ къыш геджеси"ндеки сонъки "Къырым багъче сефасы" (эгер юкъарыда


сатырларда: берильген "Багъче сефасы" олмаса!), "Къыш"
Сонъра бизи окъутты да динъледи, "Илькбахарьде Къырымгъа кельген къушлар"
Кенди бильгисизлигине ах эйледи. 5 киби манзумелери акъкъында хаберимиз
ёкъ. Ама не исе, бана мисаль сыфатында кети-
эки къарт, яни Вели-къарт ве бир къызджыгъ- рильген манзумелерден ачыкъ корюнгени
азнынъ буюканнеси, эввельден окъумагъан- киби, Умер Самининъ акъикъий шаирлик
ларына языкъсынып, торунларынынъ озьлери истидаты хусусында сёз юрютиле билир.
киби джахиль къалмайып окъумаларыны арз Эфендимиз XIX асырнынъ сонъу ве ХХ асыр-
этелер. нынъ башындаки медениетимиз инкишафын-
Умер Сами талебелерге Къырымнынъ да, шу джумледе миллий эдебиятымызда, ха-
икълимини анъламакъ, дюльбер Ватанларына тири сайыладжакъ киби хызметлерде булун-
севги ашламакъ ве Къырымнынъ маддий ды. Ве онынъ ады эдебият тарихимизде
дурумына алыштырмакъ макъсадынен кенди- къаладжагъы да шубесиздир.
сининъ базы лирик парчаларына биле "кяр" ве
КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ:
"зарар" меселелерини кирсетип, оларнынъ
дуйгъуларыны индже шейлер иле ишлетме- − Сами У. Чоджукълара аркъадаш. Къырает. Бирин-
синен берабер аятнынъ икътисадий къанунла- джи китап.- Багъчасарай: "Неджм истикъбаль"
матбаасы.- 1910.-136 с.
рынынъ эсасларынен таныш этмеге тырыша.
Тамам бунъа бенъзер парчаларны биз Сеит − Керим И.А. Медений эснас: 1920-1938.- Акъмесджит:
"Таврия".- 1997.- 496 с.
Абдулла Озенбашлынынъ дестанында да
− Багъчасарайда оджаларнынъ эдебият акъшамы //
расткетиремиз. Лякин Озенбашлынынъ деста-
Енъи дюнья.- 1928.- январь 27.
нында эсасен емиш сатмакъ "къаиделери"
− Арбатлы У.С. Къырымда рушдие мектеплерининъ
косьтерильсе, Умер Самининъ "Багъче сефа- ачылувы ве оларнынъ тесирлери // Йылдыз.- 1996.-
сы"нда кяр этменинъ ёнелиш ёллары бельги- 2.- С. 181-182.
лене. Эм Самиде "икътисадий меселелер"
− Арбатлы У.С. Айны менба.- С. 181.
усталыкънен яратылгъан табиат левхалары
иле джумлештириле:
Багъчелерин пек гузельдир хавасы –
Джихан-дегер Къырым багъче сефасы.
Агъачларын устю чичек бем-беяз,
Лякин гузель чичеклерин омрю аз...
Ешилленир хэр тарафы багъченинъ,
Багъчеджиде хисабы ёкъ акъченинъ.
Багъчеджидир койлюси ве шехэрлиси,
Фукъарасы, мусафири, ерлиси.
Шенълендирир багъче мытлакъ хэр кими,
Хале хоштыр багъчеджининъ тюркюси.
....................................
Язлыкълары саттым, ама олмады,
Бу хисаптан масрафымыз толмады.
Аллах вируп, кузьлюк олса, сатарым,
Къышын эвде рахат-рахат ятарым.
("Багъче сефасы", 1910).
Умер Самининъ сёйлейишине коре, "Чод-
жукълара аркъадаш" дерслиги эки къысым
(эки айры китап) шеклинде нешир олунгъан-
дыр. Лякин биз тек 1910 сенесинде табъ
этильген (ве уч бабдан ибарет олгъан) би-
ринджи китапны була бильдик. Экинджиси
ойле де тапылмады... Эр алда онъа не Москва,
не де Санкт-Петербургдаки меркезий девлет
кутюпханелерининъ каталогларында косьте-
ришлер ёкъ. Шунынъ ичюн язылгъанына
муэллифнинъ кенди ишарет эткен "Гуль",

670
 

ÇOCUK EDEBİYATINDA ŞİİR VE DAĞLARCA


Yrd. Doç. Dr. Mehmet YARDIMCI
Dokuz Eylül Üniversitesi
Buca eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölüm Başkanı
Buca / İzmir – TÜRKİYE
mehmet.yardimci@deu.edu.tr

Gelenek, var oluşumuzun kaynağı demektir. Lütfiye adlı kitaplar dışında Cumhuriyet öncesi
Kimliğimizin çizelgesi, kültürümüzün uluslara- dönemi Türk edebiyatında, çocukların ilgi, yaş ve
rasındaki farklı ve bizden olan yüzüdür. Bu ne- beğeni düzeyleri gözetilerek çocuklar için hazır-
denle gelenek kimliğimizin mührüdür. Geleneğin lanan kitaplar yoktur. Ancak tekerleme, bilmece
devamı, benliğimizin devamıdır. Dünle yarının ve masal gibi sözlü edebiyat ürünleri çocukların
ortak bir paydada bütünlenişi olan geleneğin sü- edebi zevklerini karşılamıştır..
rekliliği çocukla gerçekleşmektedir. Çünkü çocuk İkinci Meşrutiyet’le birlikte görülen yeni bir
yarın demektir. Bu yarın, bugünün belirlediği bir toplum yaratma çabaları arasında çocuk edebiyatı
yarındır. Gelenek çocukla devamlılık kazanır. Ge- gündeme gelmiş ve önem kazanmaya başlamıştır.
lenekten çocuğa ve çocuktan yarına doğru uzayan Türkiye’de çocuk edebiyatının ilk temelleri
seyir çizgisinin başında ise kitap gelir. Çocuğun bilinçli olarak İstanbul Darülmuallimini (Erkek
bilgi, zevk ve kültürel farkındalık alanı içinde Öğretmen Okulu) müdürü Satı Bey ve onun çağ-
ninniler, tekerlemeler, masallar ve çocuk şiirlerini rısına uyan şairlerce atılmıştır. Tanzimat döne-
kapsayan kitapların önemi büyüktür. minde Şinasi’nin La Fontaine biçiminde kaleme
Sözlü gelenekte var olduğunu bildiğimiz, hat- aldığı ve edebiyatımızda ilk manzum hikâye ola-
ta edebiyatın ortaya çıkışıyla birlikte varlığından rak gösterebileceğimiz Eşek ile Tilki hikâyesinin
haberdar olduğumuz çocuk edebiyatı, sınırları ve yayınlanması, 1870’lerden itibaren çocuk şiirleri-
kapsamı tam olarak belirlenemeyen ayrı bir disip- nin artmasına neden olmuştur. Tevfik Fikret’in ço-
lindir. Bu disiplin, çocuklar için yazılan eserlerin cuklar için şiirleri bu türün sanat değerini sergile-
tümünü kapsar. Bununla da kalmaz, çocuk bü- yen güzel örneklerdir.
yükler için yazılan kitapları da okur. Çünkü ço-
Edebiyatımızda çocuklar için şiirin gerçek
cuk edebiyatını edebiyatın diğer türlerinden kesin
temsilcisi Tevfik Fikret olmuştur. Rübab-ı Şikeste’-
sınırlarla ayırmak olanaksızdır. Büyüklere yöne-
lik birçok edebiyat eserinin çocukların dünyasına de Hasta Çocuk, Balıkçılar, Haluk’un Bayramı
da hitap ettiği de bilinmektedir. Aslında çocuk gibi manzumelerle çocuk ruhuna inmiş, çocuklar
edebiyatı, edebiyatta çocuğa karşı duyulan ilgi ile için ya da çocuklarla ilgili dizelerle küçük ve
başlar. Edebiyat bir nevi kültür birikimi işi oldu- sevimli tablolar çizmiş, Meşrutiyet’ten sonra
ğundan, çocuk edebiyatı için çocukça bir avunma Şermin adlı eserinde çocuk psikolojisine ve mo-
yerine, edebiyatçıların çocuk ruhunu bütün dern eğitim anlayışına uygun şiirleri bu kitabında
yönleriyle dile getirmeleri gerekir. ilk kez o yayımlamıştır. Hediye, Umacı, Papatya,
Marangoz, Ağustos Böceği ile Karınca ve
Okul öncesi döneme ait çocuk edebiyatında
Benim siyah bir bacım var
görsellik ön plandadır. Çocuk edebiyatı, çocukluk
çağında bulunan insan yavrusunun düşünce, duy- Adı Leylâ gözü şeylâ
gu ve hayallerini söz ya da yazı ile güzel ve etkili Kollarında ellerinde
biçimde işleme sanatıdır. Bu bakımdan masal, Saçlarının tellerinde
öykü, roman, anı, gezi yazıları, şiirler, atasözleri, Pullar inciler parıldar
alkışlar, bilmeceler, ninniler çocuk edebiyatı kap- Dilber bacı
samına girer. Çocuk şiirleri, daha çok çocuk ede- Anber bacı
biyatımızın ilgi alanına giren, küçük yaştaki ço- Yatayım akşam olsun da
cuklara duygu ve düşünce kazanımları sağla- Siyah bacımın koynunda
manın yalın yoludur. gibi özgün dizelerle yüklü Siyah Bacı adlı şiirleri
Edebiyatımızda çocuklar için şiir denemeleri güncelliğini hiç yitirmeyen çocuk şiirleridir.
sayılabilecek çalışmalar 17. yüzyıl sonunda Şair Çocuk edebiyatı alanında bilinçli olarak ilk ciddi
Nabi’nin oğluna öğüt vermek için yazdığı Hayriye çalışmayı ise Çocuk Şiirleri adlı eseriyle İbra-
ve 18. yüzyılın başında da Vehbî’nin oğluna ah- him Alaaddin Gövsa yapmıştır. Şiirlerinde vatan,
lâk ve görgü kurallarını öğretmek için yazdığı kahramanlık, erdem gibi konuları işlemiş, ayrıca

671   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

La Fontaine’den yaptığı çevirileri kitabına koy- Fakat eğer sen


muştur. Bu dönemde Ali Ulvi Elöve: Bizimle beraber
KÖREBE Kaydırak oynamasını bilseydin
Şarkı söyler döneriz Seni daha çok severdim
Bil bakalım biz kimiz Güzel ağacım
Değneğini bana ver Sen kuruduğun zaman
Göster bizi körebe Biz de inşallah
Hayır hayır, ebesin, Başka mahalleye taşınmış oluruz3
Eğlencesi herkesin. biçimindeki şiirleri çocuksu duyguları en iyi anla-
Elindeki değnekle, tan dizelerle yüklüdür.
Ortamızda dur bekle Daha sonraki yıllarda da İbrahim Zeki Bur-
biçiminde önemli çocuk şiirleri yayımlamıştır. durlu, Ceyhun Atuf Kansu; son yıllarda ise Kemal
Özer, Ali Püsküllüoğlu, İsmail Uyaroğlu, Maviser
Milli Edebiyat döneminde de Mehmet Emin Yener, Hasan Latif Sarıyüce, Yalvaç Ural ve
Yurdakul, Ziya Gökalp, ve Fuat Köprülü önemli Fazıl Hüsnü Dağlarca çocuk şiirlerine eğilen
çocuk şiirleri yayımlayanlardandır. Özellikle şairlerimiz olarak görülmektedir. Çocuklar için
Ziya Gökalp’in: hep masal ve hikâyenin düşünülmesi, şiirin gözar-
Çocuktum ufacıktım, dı edilmesi çocuğun dünyasına tek yönlü bir yak-
Top oynadım acıktım. laşım olur. Çocuğun dünyasında manzumenin
Buldum yolda bir erik, yeri ayrıdır ve önemle işlenmelidir.
Kaptı bir ala geyik.1 Bütün toplumlarda sanat amacıyla ilkin şiir
söylenmiştir. Türk halkının da ilk edebi ürünü
biçiminde başlayan Ala Geyik adlı şiiri her dönem- şiirdir. Genellikle en az sözcükle en çok şey an-
de önemli çocuk şiirleri arasında yerini koru- latma sanatı olarak bilinen şiir, çocukta ritim ve
muştur. uyum duygusunun gelişmesini sağlar. Şiir, yazı-
Cumhuriyetin ilk yıllarında yazılan çocuk lan bir metnin içeriğine ve özüne yönelik özellik-
şiirlerine bakıldığında dinsel ve ahlâki öğütler, leri içinde saklar. Çocuk ve sevgi bir birini ta-
ulusal kahramanlık ve yurt sevgisinin en çok mamlayan bir bütündür. Çocuk hayatın şiiridir.
üzerinde durulan konular olduğu görülür. Tevfik Şiir çocuğa dili, dildeki ahengi öğretir. Çocuk
Fikret ve Ziya Gökalp gibi çocuk şiirleri yazan ana kucağındayken böyle ahenkli, besteli sözleri
şairlerde görülen içtenlik ve duruluk beş hececi- dinlemeye başlar.
lerde görülmez. Orhan Seyfi Orhon, Yusuf Ziya Adı sarı, kendi sarı
Ortaç, Enis Behiç Koryürek, Hasan Ali Yücel, Her çiçekten alır arı
Vasfi Mahir Kocatürk; çocuk şiirlerine özen Benim yavrum oğul balı
gösteren şairler olarak göze çarpar. Bu dönemde Oğulsuzlar neyler malı
Nazım Hikmet’in de çocuk duyarlılığına yönelik Ninni yavrum ninni
şiirler yazdığı görülür. gibi analarımızın kulağımıza mırıldandığı ninni-
Trafik memurları dikilmiş durur ler, birer şiir olup bebekliğimizde sanatı tanıtan
El kol kımıldar kaşlar çatık olgulardır.
Sopalarının ucunda hürriyetimiz Türk edebiyatında çocuğa yönelik şiirlerin
Trafik memurları dikilip duracak kökeni halk edebiyatımızdaki bilmecelere ve te-
Sokaktakiler bir birini sevmeyi kerlemelere dayanır. Çocukluğumuzda coşkuyla
öğreninceye kadar.2 söylediğimiz tekerlemeler birer şiir olup bu türü
sevdiren ahengi ve ritmi yüksek edebi parçalardır.
gibi şiirlerinde de çocuklara toplumsal gerçeği Çıktım erik dalına
tanıtmayı amaçlayıp çocuklardan önce büyükleri Baktım tren yoluna
yönlendirir. Üç gemi geliyor
Edebiyatımızda Garip akımı şairleri arasında Biri ağa
çocuk şiirlerine en çok emek verenlerin başında Biri paşa
Orhan Veli Kanık gelir. Orhan Veli’nin: Ortadaki Kemal Paşa4
Mahallemizde biçimindeki oyun tekerlemeleri çocuk şiirleri içi-
Senden başka ağaç olsaydı ne girer. Bu tekerlemeler günümüzde de çocuklar
Seni bu kadar sevmezdim arasında varlığını sürdürmektedir.

1 3
Ziya Gökalp, Altın Işık, İst. 1976 Orhan Veli, Bütün Şiirleri, İst. 1982, s.49
2 4
Nazım Hikmet, Son Şiirleri, İst. 1991, s.132 Yaşar Kemal, Gökyüzü Mavi Kaldı, İst. 1978, s.317

672
Materiallar

Okul öncesinde çocuklar, önceleri annelerinden Şiirlerin çocuklara nasıl sunulacağı çok önem-
ya da öğretmenlerinden dinledikleri şiirlerden hoş- lidir. Ruh dünyasının derinliklerinde biçimlenen
lanırken, şiirdeki ritmi hissettiklerinde kendileri de ve sözcüklerle adlandırılan şiir, çocuğun hayal
şiir söylemekten hoşlanmaya başlarlar. Çocuklar dünyası ile eş değerdir.
önce dinleyici, daha sonra da katılımcıdır. Şiirdeki iç ahenk her çocukta var olan ritim
Çocuk edebiyatında şiir, çocukların dil bece- duygusunu besler, müzik ihtiyacını karşılar. Ancak
rilerini geliştirmelerinde sözcüklerin vurgu, ton, şiirin de kendine özgü bir dili, daha doğrusu dilin
tonlamalarıyla gizli gücünü kavramalarında kulla- özel bir kullanımı olduğu göz ardı edilmemelidir.
nılabilir. Şiir aracılığıyla dilin gücünden yararla- Şairlerimiz zaman zaman çocuklara, çocuğun
nabilen çocuk, yaratıcı düşüncesini de gerçekleş- dünyasına yer vermişlerdir. Orhan Veli ve Cahit
tirebilir. Sıtkı, çocukluk özleyişlerini dile getiren, şiirlerini
Okutulacak ya da ezberletilecek şiirleri se- çocuğun saf dünyasıyla birleştiren şairlerimiz-
çerken çocukların sınıf, yaş, ilgi ve cinsiyetlerini dendir.
göz önünde bulundurmak, belirli gün ve haftaları, Çocuk, müziğe, şarkıya ve uyumlu sözcükler-
kazandırılması istenen davranışları göz ardı etme- den oluşan şiire oldukça ilgi duyar. Bu nedenle
mek gerekir. çocuk şiirlerinin eğitim açısından önemi hep vur-
Küçük çocuklar kendi yaşantılarındaki konu- gulanmıştır.
ların işlendiği şiirlerden daha çok hoşlanırlar. Ev Çocuklar, şiir için tükenmez bir kaynaktır.
ve aile yaşamı, doğa olayları, hayvanlar, cansız Çocuk şiirlerinde ele alınan ana duygular açısın-
nesnelerle ilgili şiirler onlara ilginç gelir. Okul dan bakıldığında pastoral ve didaktik şiir türleri-
öncesi çağındaki çocuğa: nin ön plana çıktığı görülür. Bunda çocuğun eği-
tilmesi gereken bir varlık olarak algılanması dü-
Pisi pisi Yerde misin? şüncesi yatmaktadır. Çocuklara yurt sevgisi ka-
Beyaz kedi, Gökte misin? zandırılmasında, sevgi ve saygı duygusunun ge-
Pamuk kedi Söyle canım, liştirilmesinde, anadilini sevdirme ve doğru kul-
Nerdesin? Neredesin? lanma konusunda şiir bütün nesir türlerinden daha
(Aziz Sivaslıoğlu) etkindir. Çocuklar için yazılan şiirlerin, çocukla-
gibi şiirler söylenmesi gerekirken; Okul çağındaki rın ruhlarını eğitici, besleyici, onların duygu dün-
çocuğa: yasını zenginleştirici etkileri gözden uzak tutul-
mamalıdır. Şiir dilinde şiir bilgi aktarmak için
Tatil bitti, yaz bitti, Tatil bitsin, yaz bitsin, yazılmaz.
Oyun bitti, saz bitti. Oyun bitsin, saz bitsin.
Şimdi artık okul var, Şimdi artık okul var, Şiir, duygulardan, düşlerden, özlemlerden
Uyku bitti, naz bitti. Oku gitsin, yaz gitsin. oluşmuş bir üründür. Kendine özgü duygusal yo-
ğunluğu her şiirin kendine özgü kurgulanmış bir
(Halil Bedii Yönetken) dünyası vardır.
ve
Çocuk, hayalleri ile yaşayan ve bu hayallerini
Okul babaya benziyor paylaşmaktan çok hoşlanan bir varlıktır. Bir şiirde:
İçeri girmek
Her gün
Anneye
Okula giderken
Duvarlar babaya benziyor
Annem saçımı
Sıralar
At kuyruğu örüyor
Anneye
Eğer bir gün
Kitap babaya benziyor
Bir atım olursa
Defter
Ben de onun kuyruğunu
Anneye
Kız saçı öreceğim
Kalem babaya benziyor
(Yalvaç Ural)
Silgi
Anneye gibi dile gelen çocuğun duygusu ya da :
Okumak babaya benziyor Anneler
Yazmak Okullara gitse
Anneye Ana okullarına giderlerdi değil mi?
Tahtaya bakmam babaya benziyor Bizim oyunlarımıza çiçek çiçek
Öğretmeni dinlemem Bizim uykularımıza su su
Anneye Ne güzel karışırdı anneler.
(Fazıl Hüsnü Dağlarca) (Fazıl Hüsnü Dağlarca)
biçiminde şiirler okunmalıdır. diyen çocuğun hayal gücü gözardı edilmemelidir.

673
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Çocuğun düşünme ve olayları algılayış yaşı, Menekşe ilk çiçektir


duygularını ifade ediş biçimi, sözcük dağarcığı, Baharı müjdeleyen
dikkat süresi gibi özelliklerin, şiir seçiminde göz Bahar gelince açar
önünde bulundurulması gerekir. Çocuk şiirlerinde Kokulu mor menekşem
yerinde kullanılan sözcükler değişik biçimde bir Menekşe bir çiçektir
araya getirilerek çocuğun hayal gücünü kamçıla- Ne güzel kokusu var
makta, çok zengin bir dünya kurmakta, dilin bu Bahçelerin süsüdür
gücünden yararlanabilen çocuk, yaratıcı düşünce- Arı onda bal arar
sini geliştirebilmektedir. biçiminde iki dörtlük oluşturdum. O sırada ağa-
Yaratıcı dünyası gelişen çocuk sanatı erken beyim odaya girdi. Ne yapıyorsun diye sordu-
tanıyıp küçük yaşta iç dünyasını dışa vuran şiir ğunda ders çalıştığımı söyledim. Üzerimde eğilip
denemeleri yapmaktadır. Bu denemelerle dil sev- yazdıklarıma baktı. Her zaman önümde kitap,
gisi edinir, dilin zengin anlatım olanaklarını sezip defter yanımda atlas, sözlük yayılarak ders çalış-
zengin bir sözcük dağarcığı geliştirerek belli bir mama alışık olduğundan yadırgadı ve “Bacak ka-
anlatım gücüne ulaşır. Sözcükleri değişik biçim- dar boyunla beni mi kandırıyorsun. Ders çalışı-
lerde ilişkilendirerek de zengin ve coşkulu bir iç yorum diye şiirle uğraşıyorsun…” deyip öyle bir
dünyası oluşturur. Şiir okuma çalışmaları çocu- tokat attı ki ben bir tarafa, çantam öte tarafa yu-
ğun sesini iyi kullanma, sese şiirin özelliğine göre varlandı. Ağlayarak kaçıp odadan çıktım. Sokakta
vurgulama ve tonlama yapma alışkanlığı kazan- biraz oyalanıp eve döndüğümde yazdıklarımı to-
dırarak sözlü anlatım gücünü geliştirir. parlayıp çantanın içine koyup ertesi gün okula
İyi şiirle içli dışlı olmak, çocuğu bir süre gittim.
sonra şiir denemeleri yapmaya yönlendirmekte- Öğretmen sıra ile herkese yazdığını okuttu.
dir. Çocuğu şiir yazmaya yönlendiren etmenler- Çok kötü yazılmış şiirlere bile aferin iyi olmuş
den biri de hırslanan çocuğun ben de yaparım diyen öğretmenim, sıra bana geldiğinde şiirimi
fikrine kapılmasıdır. Bunun ilginç örnekleri var- okuyunca hiddetle: “Ben size başka yerden alma-
dır. Örneğin, Cahit Külebi Niksar’da daha ilko- yın, kendiniz yazın demedim mi?” diye bağırınca
kul öğrencisi iken öğretmeninin sürekli sınıftaki ben de “Vallahi ben yazdım” der demez suratıma
bir çocuğun yazıp getirdiği şiirleri beğenip taltif öyle bir tokat attı ki kendimi yerde buldum. Üs-
etmesi sonucu, ben de yazarım düşüncesiyle şiir tüne üstlük “Çık dışarı” diye sınıftan atınca ağla-
denemeleri yaptığını bir röportajda açıklamıştır. yarak dışarı çıktım. Teneffüste sınıf arkadaşlarım
Benim de bu konuda hiç unutamadığım ve şiir da sanki kopyacı imişim gibi dalga geçmezler
serüvenimin başlangıcı olan ilginç bir anım vardır. mi? Bu olay üzerine kendimi kanıtlamak için
1956 yılında ilkokul 5. sınıfta idim. Öğretme- ilçe kütüphanesine gidip Dertli, Karacaoğlan gibi
nim Asım Ozan bir gün sınıfa elinde çeşitli şiir halk şiiri kitaplarını, bulabildiğim çağdaş şairlerin
kitapları ile girdi. Sıraların üzerini boşalttırıp ken- kitaplarını okumaya ve onlar gibi şiir yazma
disini dinlememizi istedi. “Bugün konumuz şiir” çalışmalarına başladım. Kendi kendime yazdığım
deyip söze başladı. Şiir üzerine konuştu durdu. dörtlükleri öğretmene gösterip kendimi kanıtla-
Sonra elindeki kitaplardan güzel şiirler okudu. maya çalıştım. Bu çaba içinde şiir zevki edindim.
Çok güzel bir ders olmuştu. Dersin sonunda “Bu- Şair, şiirde kendi çocuk dünyasından izler
gün size ödev vermeyeceğim. Yalnız hepiniz evi- yaşatmak yerine, kendisini çocuğun yerine koya-
nize gidince sakin bir köşeye çekilip bu derste rak ve ona onun diliyle hitap ettiği oranda başarılı
anlattıklarımı düşünüp, okuduğum şiirler gibi sizi olacağını gözardı etmemelidir. Çocuk şiirlerinde
ve dinleyenleri etkileyecek şiir denemeleri yapa- aranılan özelliklere bakıldığında şu hususların ön
caksınız. Hiçbir kitaba bakmayacaksınız, başka plana çıktığı görülür:
yerden herhangi bir şiir almayacaksınız, kimse- * Şiirlerde duygular belli bir plan ve sırayla ele
den yardım istemeyeceksiniz, sadece duyguları- alınıp işlenmelidir.
nızı, hissettiklerinizi yazacaksınız. Yazdıklarınızı
* Çocuk şiirleri kısa olmalıdır.
yarın sınıfta okuyacağız.” deyip dersi bitirdi. O
dönemlerde okul çantamız tahta bavulların küçü- * Betimlemeler açık ve sade olmalıdır.
ğü gibi tahtadan yapılmış çantalardı. Çoğumuz * Dizelerde ölçüye özen gösterilmeli, düzgün
evimizde masa olmadığından bu çantaları masa uyak sistemi olmalı ve uyum içinde yinelenme-
gibi kullanır üzerinde ödevlerimizi yazardık. Eve lidir. Serbest şiirse müzikaliteye ve iç ahenge
gittiğimde arka odaya çekilip tahta çantamın üze- önem verilmelidir.
rinde kendimce şiir denemeleri yazmaya başla- * Şiirlerde anlam açık, işlenen düşünceler yalın
dım. Birkaç kâğıt yırtıp attıktan sonra ortaya olmalıdır.

674
Materiallar

* Şiirlerde işlenen temalar yurt sevgisi, aile sev- kavramaya çalışmış, öte yandan dünyanın ve fizi-
gisi, yaşama sevinci ve erdemli olmanın yanın- kötesinin sorunları çocuğun bakış açısından ele
da çocuğun bireysel duygularına hitap etmelidir. alınmış, sık sık çocukluk anıları sergilenmiştir.
* Çocuk şiirlerinde, şiirin akışını, uyumunu Çocuk ve Allah’taki ana duygular çocuk,
bozan sözcükler bulunmamalıdır. Allah, gece, karanlık, öte düşünce, korku ve
Çocuklar için yazılmış şiirlerin de kendi için- ölümdür. İnsanoğlu çağlar boyunca gece yıldız-
de çeşitlendiği görülmektedir. Bunlar; Tekerle- lara bakarken görünen varlığın ötesinde başka bir
meler, Müzikli şiirler, Resimli şiirler, Öykülü şiir- evren olduğunu düşlemiş, öte düşüncesi ve özle-
ler, Nükteli şiirler biçiminde gruplanabilir. min oluşumunda yıldızların büyük etkisi olmuş-
tur. Aynı duyguları kendi içinde duyan Dağlarca:
Dağlarca’nın Çocuk ve Allah’ı
O kadar hülya edeceğim
Gerçek sanat eseri ilk bakışta özünü kavrat-
Artık burada mevcut olmayacağım
maz. Onlarda ilk bakışta sezilemeyen bir giz, bir
demiş;
güzellik vardır. Bu güzelliğe eren sanatçılar azdır
Havalarda büyük misafirlikler dolaşıyor
bizde. Çıkışı hece şiirinin olanaklarını yitirdiği bir
Korkuyorum değerken karanlığın hayatına
döneme rastlayan Dağlarca bu güzelliğe eren
sanatçılardan biridir. Çocuk, Allah, kozmik evren diyerek de korku ve karışık varlık ötesi duyguyu
ve kişi benliği arasındaki ilişkileri en güzel im- çok etkin bir dille anlatmıştır.
gelerle betimleyen Dağlarca, Tanzimat’tan beri Gece Gökleri şiirinde:
şiirimizin en verimli sanatçısı olmuş, ilk yazdığı Parlıyor büyük sembol ve ölümün arması
şiirlerinde bile kendine özgü ayrı bir söyleyişi Meçhul burçlarda aydınlık
olduğunu sezdirmiştir. Talihin muhteşem iskeleti
Dağlarca, yeni şiir eylemine karşı koymamış, Daha uzun daha açık
ama aldırmamıştır da ona. Yeni şiir somutlaşır- diyen Dağlarca, kozmik evrenle kişi benliği ara-
ken, o kendi şiirini daha da soyutlaştırmaya sındaki ilgiyi ilginç ve güzel bir biçimde yaka-
gitmiş, yeni şiir girdiği akıl çizgisini sürdürürken lamıştır. Konuşmalarının birinde “Çocukluk benim
de daha sezgici olmuş ve şiirimizin genel gelişim kimliğimdir.” diyen Dağlarca, bir şiirinde: Ağla-
çizgisi içinde hep karşı kutupta yer almıştır. mak isterim bir daha dönmeyeceğim çocukluğu-
En ilginç özelliği doğa ve gerçeküstünü aş- ma” deyip çocuk dünyasının her yönünü şiirlerin-
mak, yaradılışın düğümlerini çözmek, evrenin de işlemiştir.
gizlerini vermeye çalışmak ve düşten gerçeğe, Bir şiirinde:
gerçekten düşe uzanmak istemi olan Fazıl Hüsnü
Dağlarca’nın çocuk ruhunu, çocuğun mistik sez- “Kargalar sakın anneme söylemeyin
gilerini en iyi biçimde anlayıp şiirleştirdiği Ço- Bugün toplar atılırken evden kaçıp
cuk ve Allah adlı eseri çocuk edebiyatı açısından Harbiye nezaretine gideceğim
en önemli kaynaklardandır. 1935-1939 yılları Söylemezseniz size macun alırım
arasında kaleme aldığı bu kitapta çocuğa sesle- Simit alırım, horoz şekeri alırım.”
nen, onları yönlendirmeyi amaçlayan şiirlerin diyen Orhan Veli’den ayrı bir yol izlemiştir.
yanı sıra çocukların ruh dünyasından yola çıkan Onun:
gizemli, dinî söylemler de ağır basar. Üfleme bana anneciğim korkuyorum
Şükrolsun Allaha ki otlar çıkar topraklarda , Dua edip, geceleri,
Dağlara yıldızlar gece inmeden. Hastayım ama ne kadar güzel
Gemiler kalbe verir enginleri Gidiyor yüzer gibi,
Bir uyku içindedir karanlıklarda beden5 Vücudumun bir yeri.
söyleyişlerinde görülen gizemli ve dinî havanın Niçin böyle örtmüşler üstümü
70’li yıllardan sonra yerini toplumcu iletiler ve Çok muntazam, ki bana hüzün verir.
dünya ülkelerinin çocuklarının acıları alır. Ağarırken uzak rüzgârlar içinde
Çocuk ve Allah’ta şair, çocuk ve Allah tem- Oyuncaklar gibi şehir.
leri üzerinde halka halka genişleyen bir bütünlük Gözlerim örtük fakat yüzümle görüyorum
görüşünü tam anlamıyla yansıtmış, tüm şiirlerin- Ağlıyorsun, nur gibi.
de mağara devri adamlarından modern kişiye dek Beraber duyuyoruz yavaş ve tenha
kişioğlunun iç ve dış evrenini çok yönlü davranış Duvardaki resimlerle, nasibi.
ve çatışmasıyla işlemiştir. Dağlarca’nın şiirinin bu Anneciğim büyüyorum ben şimdi,
parlak başlangıcında çocuk dünyayı sorgulamaya, Büyüyor göllerde kamış,
Fakat değnekten atım nerde
5 Kardeşim su versin ona, susamış.
Fazıl Hüsnü Dağlarca, Çocuk ve Allah, İst. 1966, s.102

675
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

şiirini okuyan her yetişkin kendini çocuğun ye- miş ama uyaklardan da bir türlü kurtulamamıştır.
rine koyar, çocuklukta geçirdiği hastalıkları anım- Bu kitabında uyaksız bir şiiri bile bulunmayan
sar, kendini çocuk görür. Şairin gücü de buradadır. şairin dörtlüklerindeki uyaklar ya birinci ve
Çocuk ve Allah, 12 bölüm içinde 198 şiirden dördünce dizeler kendi, ikinci ile üçüncü dizeler
oluşmuştur. Bu bölümler ve her bölüm içindeki de kendi arasında uyaklı,; ya ikinci ile üçüncü
şiir sayısı da: dizeler serbest, bir ve dördüncü dizeler kendi
1. Bu Eller Miydi 12 şiir, arasında uyaklıdır.
2. Vücudu Yaratmak 13 şiir, Çocuk ve Allah’taki 198 şiirin ancak 17’sinde
3. Boş Vakitler 22 şiir, biçim değişikliği yapan şair daha sonraki kitap-
4. Saklambaç 29 şiir, larında biçimi iyice bozmuştur. Dağlarca,
5. Bir Ülke 11 şiir, Arapça,
6. Büst 6 şiir, Uzak karanlıklarda
7. Şekil 6 şiir, Siyah ve lamba sönmüş gibi… uzar.
8. Geceye Karşı Müdafaa 14 şiir, Ve çocuk kalbimizi matemiyle kaplardı
9. Hep Aynı Gök Altında 12 şiir, Meçhul ölülere ait mezarlar
10. Yaşadıktan Sonra 18 şiir,
dörtlüğünde görüldüğü gibi kesmelere az yer
11. Bir Ölüden Haber 31 şiir,
vermiş;
12. Talih Açıklığı 24 şiir’dir.
Sen vardın benim altın saçlarımda:
Yalnız sekizinci bölüm olan Geceye Karşı -Göklerden uzanan salkım-
Müdafaa’da 14 şiir tek başlık altında toplanmıştır. Ve senin altın saçlarında ben var olacağım.
Tenha, Veraset, İnkâr vb. şiirlerin hiçbir dize- dörtlüğündeki gibi ayraçlardan da yararlanmıştır.
sinde adı bile geçmeyen başlıklar başlı başına bir
şiirdir. Şiirin özetidir sanki. “Ki” ve “ve” bağlaçlarını çok kullanan
Dağlarca, Çocuk ve Allah’ta “Çocuk”, “Allah”,
Zaten Dağlarca’nın en ilginç yönü şiirlerine “Gece” sözcüklerinde ısrar etmiş, anahtar sözcük
ad vermesidir. Çocuk ve Allah’taki 198 şiirin olarak kullanmıştır onları.
112’sinin başlığının ne şiirin içinde bir dize ne de
bir sözcük olması bu yargıyı doğrulamaktadır. Dağlarca Çocuk ve Allah’ta usla yetinmeyip
onu aşmıştır. Karanlık ve aydınlığı, geçmişle
Şiirlerinde Cahit Külebi, Gülten Akın ve bir- geleceği bir birine karışan bulut kümeleri gibi
çok şair gibi Dağlarca da yinelemelerden çok ya- yoğurmuş, birçok yönleri karanlık, kapalı bir an-
rarlanmıştır. Örneğin Çocuk ve Allah’taki 198 latış ve dağınık bir şiir örgüsü içinde zengin im-
şiirin 45’inde dize yinelemesi, 56’sında da sözcük gelerle dile getirilen masalımsı bir dünya yarat-
yinelemesi vardır. Yani 198 şiirin 101’inde mıştır.
yineleme bulunmaktadır.
Dağlarca’nın çocuklar için yazdığı kitapların
Sen büyüdüğün vakit çocuğum her biri birer başyapıt olarak değerlendirilebilir.
Yine çiçekler açacak dallarda “Dağlarca Çocuklarda” dizisinde topladığı bir
Dallarda açan çiçekler gibi balina ile bir mandalinanın sıcak dostluğunun
Yine çucuklar uyuyacak masallarda anlatıldığı Balina ile Mandalina; aynı serinin
Sen büyüdüğün vakit çocuğum ikinci kitabı olarak gördüğümüz ve Türk Dili’nin
Yine uykular havuzda dibe çökecek kendine özgü olanaklarını gösterdiği Yaramaz
Havuzlarda kaybolan uykular gibi Sözcükler”; Yeryüzü Çocukları diye adlandırdığı
Yine çocuklar mektebe gidecek Başparmak ve daha sonra aynı serinin ikinci kitabı
dörtlüklerinde olduğu gibi yinelemede dize, bazı olarak yayımladığı Gösterme Parmak; yine bu
şiirlerde ilk dize, bazı şiirlerde gelişigüzel bir serinin üçüncü kitabı olarak yayımladığı Orta
dize, bazılarında da son dizedir. Sözcük yinele- Parmak; dördüncü kitabı olarak yayımladığı
mesi ise daha aşırıdır. yüzük parmağı ve aynı serinin son kitabı olarak
Örneğin: sunduğu Serçe Parmak evrensel çocukluğun ta-
dını verdiği ilginç eseridir. Gülmek, gülümsetmek,
Görmek bir kör gibi içinden görmek,
çocukların afacanlığına göz gerdirmek için çok
Ellere değen manzaraları.
tatlı bir çalışma olarak yorumladığı Cin ile Cincik,
Ve yine bir kör gibi ellerle yoklamak
güncel bir konunun işlendiği, Türk lirasının değe-
Görmek çiçekleri, görmek baharı.
rini koruyamayıp yabancı paralar karşısında ye-
Buraya bir dörtlüğünü aldığımız Görmek adlı nilgiye uğramasının çocukları nasıl etkilediğini
şiirinde görmek sözcüğü 17 kez yinelenmiştir. vurguladığı Dolar Biriktiren Çocuk; okula başla-
Çocuk ve Allah’taki 198 şiirin 181 tanesini yan yavrunun izlenimlerini sergilediği Okulumu
dörtlüklerle yazan Dağlarca vezin kaygısı gütme- !’deki; aynı serinin ikinci kitabı olup öğrencinin

676
Materiallar

Atatürk sevgisini yaşamasını vurguladığı Okulu- Çocuklar bu kitaplardan Türkçe’nin en güze-


mu 2’deki – Kanatlarda; kalem tutmasını, düz- lini, masalların en şiircesini öğrenir. Şairin şaşır-
gün yazı yazmasını bilen çocuklara sunduğu ve tan güzellikteki hayal gücü onlara hayal kurmanın
yeryüzünü yakınlaştırma ereği güden Okulumuz en iyi örneklerini sunar.
3’teki şiirler çocuklara şiir zevkini aşılayan ender
örneklerle doludur.

FAZIL HÜSNÜ DAĞLARCA’DAN ÖRNEKLER

ÇOCUK KUŞ YILDIZLAR OYUNU


Bir kuştu, Yıldızlar neye yarar
Allı allı bir kuş. Geceyi süslemeye.
Her tüyüne bir çiçek bağladılar
Uçmadı o. Yıldızlar neye yarar
Büyümesine
Bir kuştu, Bütün bitkilerin.
Mavili mavili bir kuş.
Her tüyüne bir boncuk bağladılar Yıldızlar neye yarar
Uçmadı o. Yol göstermeye
Karanlık basar basmaz.
Bir kuştu,
Yeşilli yeşilli bir kuş Yıldızlar neye yarar
Her tüyüne bir çocuk kordelası bağladılar Çocukların uyumasına
Uçtu o. Fazıl Hüsnü DAĞLARCA
Fazıl Hüsnü DAĞLARCA (Balina ile Mandalina)

ŞAŞKINLIK YARISI
İrkildi İlk yoklamayı yapıyordu öğretmen
Yok dedi yaşlı adam Çocuklar
Nedir bu karışmalar Sesleri pırıl pırıl
Sesleri sanki güneş
Yazılan değişir miymiş Çığrışıyorlardı
Kendi kendine Adlarını duyar duymaz
Gelir miymiş burasına orası -Tuğrul
-Burda
Sus duymasın kimse -Korkut
Yanlış anımsıyorum besbelli ben -Burda
Sus işitmesin kimse -Turan
-Burda
Sözcükler Sürdürdü öğretmen gülerek
Yer değiştirir miymiş -Cincik
Fazıl Hüsnü DAĞLARCA Karşılık verdi bizimki
(Yaramaz Sözcükler) -Yarısı burada
Fazıl Hüsnü DAĞLARCA
(Cincik)

677
 

AZERBAYCANLI ŞAİR NEBİ XEZRİ’NİN ŞİİRLERİNDE ÇOCUK VE


GELECEK NESİL ALGILAMASI
Yrd. Doç. Dr. Mitat DURMUŞ
Kafkas Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Kars / TÜRKİYE
mithat.durmus@gmail.com

THE PERCEPTION OF CHILD AND NEXT GENERATION


IN AZERBAIJAN POET NEBI XEZRI’S POETRY

ABSTRACT
In the report which is about what the message is attempted to convey to the child as a reader, how the poet conveys it, the
field of Azerbaijan how the conception of “child” is described in the poems of Nebi Xezri who is one of the most important figure
in Turkish literature, what the literary man expects from the child and also the components reflected to the literary text from life
adventure of poet will be discussed.
Key Words: Nebi Xezri, Azerbaijan, Turkish World of Literature, Child Literature

"Arifler yanında, söz meclisinde de "Azerbaycan Pioneri" gazetesinde çıktığı ifade


Şe’r çelengini alabileydim, edilmektedir. Ancak 24 Ekim 1995 tarihinde,
Senet dünyasının üfüqlerinde Nebi Xezri ile yaptığımız söyleşide ilk şiirini bu
Yükselib qol-qanad çalabileydim."1 tarihten daha önceki yıllarda (yaklaşık 1934’te)
yayınladığını öğreniyoruz. Şair, ilk şiirini nasıl
Çağdaş Azerbaycan şiirinin orta nesline men-
yazdığını şöyle bir hatıra ile anlatmıştı:
sup, çağdaşları arasında hayata bakışı, gerçekçi-
liği, poetik şahsiyeti, romantik-felsefi tefekküre "Menim ilk şe’rim Divar Qezeti’nde çıxdı.
İlkokul dördüncü qursda oxurken müellimi-
meyli, kendine mahsus sanatkârlık üslubu ile
miz herkese böyüyende ne olmax istediyini
farklılık gösteren şairlerden biri de Nebi Xezri’- soruşurdu. Çoğu şöför olacağını söyledi, bir
dir. Nebi Xezri, edebiyat sahasına çıktığı günden qaçı da mehendis, müellim, doxdur, olaca-
itibaren kudretli bir edebi muhitte yetişmiş ve ğını söyledi. Men "şair olacağım" dedim.
poetik istidadı neticesinde bu edebî çevreye çok Müellim buna çox qaqqıldadı:
çabuk nüfuz etmiştir. Samed Vurgun, Süleyman - Baxın, baxın, şaire baxın!... dedikçe arxa-
Rüstem, Resul Rıza, Memmed Rahim, Osman daşlarımın qaqqıltıları daha da artdı. Men
Sarıvelli, Ehmed Cemil... gibi tecrübeli şairler ise içimden : "Men şair olacağım" diye fer-
içerisinde onlarla birlikte kendisinin de ifadesiyle yad edirdim. O gün öve keldim, baxdım anam
"narahatlığ yoluna" 2 çıkmış, Gabil, Eliağa çox sevdiyim sacda çörek (ekmek) yapır.
Gürçaylı, Cabir Novruz, Söhrab Tahir, Xelil Rıza Mene:
Ulutürk, Eli Kerim, Refik Zeka, Mehmet Arslan, - Oğlum gel çörek ye!... dedi. Men çörek ye-
Bahtiyar Vahabzade, Tofiq Bayram... gibi yaşıt- medim ve övün damına çıxıb asimanda
ları içerisinde kısa bir zaman sonra fark edilmeye ulduzlar çıxana dek ağladım. Bu menim çox
başlamıştır. ağırıma getmişdi. O gün bele bir şe’r yaz-
dım. Tekçe iki misrasını xatırlayabilirem:
Nebi Xezri’nin şiir ve poemaları Azerbaycan
"Güneş sen bizim elden qeçende ne görürsen?
Edebiyatında parlak sayfaları teşkil eder. Dağıs-
tan’lı şair Resul Hemzetov’un ifadesi ile: "Nebi’- Men nur saçıram, feqet nuru sizin
torpaxdan alıram."
nin özünün ve poeziyasının taleyi onun veteninin,
xelginin, neslinin taleyi ile üzvi suretde bağlıdır."3 Güneşe nur vermenin idealleri ile dolu, bütün
Azerbaycan sahası Türk edebiyatı tarihinde insanlığa gönlünü açan şair Nebi Xezri, yayım-
Nebi Xezri’nin ilk şiirinin 05 Aralık 1940 tarihin- lanan, ilk şiirini II. Dünya Savaşı yıllarında yazar.
Fakat onun asıl edebiyat sahnesine çıkışı savaştan
1
Nebi Xezri, Seçilmiş Eserler 4 Ciltde, 1. C., Yazıcı, sonraki yıllara rastlar. 1940–1950 yılları arasın-
Bakû 1983, s.26 daki gazete ve dergileri incelediğimizde genç
2
Nebi Xezri, “Senet Edebi Narahatlıqdır”, Ulduz Jurnalı, şairler silsilesi içinde Nebi Babayev ismiyle de
No:5, 1968, s.52
3
Resul Hemzetov, “Dostum Nebi Xezri Haqqında Söz”,
karşılaşırız. Nebi Babayev, 1958 yılından sonraki
Nebi Xezri, Seçilmiş Eserler 2 Ciltde, 2. C., Gençlik, dönemde Nebi Xezri imzasını kullanır. Bu tarih,
Bakû 1974, s.243 Nebi Xezri’nin şiir vadisinde istidadını artık is-

678   
Materiallar

patladığı bir dönemdir. İlk şiirlerindeki siyasi övgü dolu şiirler özelliği gösteren metinlerde
söylem heyecanının insanlık adına sevgi ve derin bir sevgi hissedilmez. Yüzeysel bir coşkun-
muhabbetin inkişafı şeklinde tecelli ettiği görülür. luk ve sevgi dikkati çeker. Bu dönem şiirleri, bir
1958’den sonraki şiirlerinde "Xezri" soyadını bakıma sadece, istenilene cevap vermek şeklinde
kullanması adeta bu inkişafın bir neticesidir. vücut bulmuş eserlerdir. Şairin ilk şiir kitabı olan
"Xezri" ismi, Azerbaycan Türklerinin anlayışında "Çiçeklenen Arzular" (1950) dönem tarafından
kızgın güneşli odları diyarına serinlik getiren ve "çiçeklenmesi istenen arzuların" ifadesidir. Mos-
böylece bunaltıcı havayı temizleyen rüzgârı tem- kova’ya, Lenin’e, Stalin’e, Komünist Partisi’ne,...
sil eder. Coğrafi anlamda da Abşeron Yarıma- hitaben yazılan şiirlerde her ne kadar övgülü
dası’ndan esen şiddetli rüzgârdır. Şairin, denize söylemler kullanılmışsa da Marksist Felsefe’nin
tutkunluğu ve denizin fenomenolojik çağrışımları düşünce dünyası şiirlerin muhtevasında görülme-
bütün yönleriyle Nebi Xezri’nin poetikasını miştir.
biçimlendirir. Şairin sahilden denize esen rüzgâr Şairin gerek ilk ve ortaokul yıllarında aldığı
anlamındaki "Gilavar" ismini değil de "Xezri" eğitim, gerekse yüksek öğretimde edindiği şair ve
ismini seçmiş olması hakikaten dikkati çekicidir. yazar arkadaşları, dönemin de istemine bağlı ola-
Şiirlerinin ilham kaynağı durumundaki Hazar rak, onu, siyasi anlatımlara iter. "Pioner Mektep-
Denizi bu bakımdan son derece önemlidir. Onda leri" denilen Bolşevik yönetiminin eğitim kurum-
derinlik, saflık, sadakat, derinleştikçe ulvileşen larında ilk ve orta öğrenimini tamamlayan Nebi
muhabbet, coşku ve heyecan sembolleştirilmiştir. Xezri, edebiyat dünyasına "Maksim Gorki Üni-
Onun sanat hayatı ve tercih ettiği isim hakkında versitesine" gittikten sonra atılır. 1949 yılında
şair Ehmed Cemil şunları kaydetmektedir: üniversiteye girer, bir yıl sonra, 1950’de ilk şiir
"Nebi Xezri ilk şe’rlerini muharibe illerinde kitabı "Çiçeklenen Arzular"ı yayımlar. Kitap içe-
neşretmiştir. Lakin onun esas yaradıcılıq risinde yer alan şiirler, şairin geçtiği hayat yolu-
inkişafı muharibeden sonraki illere tesadüf nun numunelerini sunar. Azerbaycan sahası Türk
edir. Hemin illerde Azerbaycan Edebiyatı’- şiirinin zirvesi kabul edilen Samed Vurgun’dan
nda hususi ile Azerbaycan poeziyasında
ders alan Nebi Xezri, Dağıstan’ın ünlü şairi Resul
(şiirinde) ümit veren istidatlı yeni genç
quvvelerin nefesi daha aydın duyulmağa Hemzetov ve Rus edebiyatının tanınmış simala-
başlayırdı. Qırxıncı ve ellinci illerin gazete rından Yegor İsayev ile Maksim Gorki Üniversi-
ve jurnallarını vereqleyenler o dövrün isti- tesinde tanışır ve bunlarla yakın arkadaşlık
datlı genç şairleri sırasında Nebi Babayev’- bağları kurar. Resul Hemzetov "Dostum Nebi
in imzasına da tez-tez rast gelerler. 1958-ci Xezri Haqqında Söz" isimli makalesinde bunu şu
ilde Xezri texellüsünü (mahlasını) götüren cümlelerle anlatır:
şair sonralar şe’rlerini Nebi Xezri imzası ile "Biz onunla birlikte Maksim Gorki Adına
neşr ettirmeye başlamlıştır. Xezri, Azerbay- Edebiyat İnstitutunun telebesi olmuşuq. O
canlıların anlayışında, qızmar güneşli odlar vaxt Nebi boylu-buxunlu, yaraşıqlı, genç
diyarına serinlik getirib, boğanaq havanı lirik bir şair idi; onun teze sesi, teravetli
temizleyen güçlü şimal küleyidir. Mene ele poeziyası umumi sanat nehrimize qovuşan
gelir ki, bu ad, şairin yaradıcılıq meyillerini, yeni bir çeşme, yeni bir axın kimi ele o za-
daxili heyecan ve duyqularını obrazlı ifade mandan şe’r heveskarlarının diqqetini celb
eden en düzgün addır. O, şe’rimize teze bir etmeye başlamışdı.
külek kimi esip geldi ve özü ile teze nağ- Yaxşı yadımdadır, bir defe Nebi ile birlikte,
meler getirdi."4 Moskova’da telebe olarken hem onun (bele
İsmi ile poetikası arasında birliktelik gösteren hesab edirem ki), hem de menim müellimim,
vetenimizin evezsiz oğlu Azerbaycan Sovet
sanatkâr için, Maksim Gorki Üniversitesi’nde poeziyasının övladı ve atası Samed Viur-
arkadaşı Yegor İsayev ise, şunları kaydetmekte- gun’un görüşüne getmiştik. Bizi bir yerde
dir: "Nebi Xezri öz adındaki "Xezri" sözünün me- gören Vurgun özüne maxsus merdanelik ve
nasına sadıqdır." 5 Azerbaycan sahası Türk ede- alicenablıqla mene dedi: ’Yaxşı şairle, yaxşı
biyatının, şiir vadisinde, 1940 sonrası nesline insanla dostluq edirsen, Resul’. Men çox
mensup olan Nebi Xezri, ilk şiirlerinde, Bolşevik şadam ki, bizim bu gözel dostluğumuz indi
İhtilali’nden gelen sanat telakkisine bağlıdır. Ko- de davam etmektedir. Heyatımda ele hâllar
olup ki özüme dost sandığım adamların çoxu
münizme, Komünist Partisi’ne, dönemin yöneti-
meni me’yus edip, feqet Nebi’nin ne şexsi-
mine karşı coşkun bir heyecanla söylenmiş ve yetinde, ne de poeziyasında heç vaxt ümit-
sizliğe uğramamışam!"6
4
Ehmed Cemil, “Yeni Gelebeler Arzusu İle”, Azerbaycan
6
Kommunisti Qezeti, No:8, 1973, s.93 Resul Hemzetov, ““Dostum Nebi Xezri Haqqında Söz”,
5
Yegor İsayev, “Qardaşlıq Duyğuları”, Edebiyyat ve Nebi Xezri, Seçilmiş Eserler 2 Ciltde, 2. C., Gençlik,
İncesenet Qezeti, 14 Dekabr 1984, s.4 Bakû 1974, s.243

679
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Samed Vurgun’un takdir cümlelerine mazhar Sanatın, halka, edebî zevk unsurunu tattırma
olan Nebi Xezri, şiirden şiire, kitaptan kitaba noktasında faydalı olması gerektiğine inanan
derinleşen bir şairdir. Şiirlerinin merkezine insanı Nebi Xezri, halk hayatını da sanatın zenginlik
yerleştiren şair, her bir şiirinde insanı manevi kaynağı olarak değerlendirir. Ferdî âleminde his-
dünyalar iklimine çekmek arzusundadır. Ona göre settiği bütün yönelişleri halkla paylaşmak, onun
edebiyat, insan severliktir. Her şey insan namına derdini kendi gönül derdi ile birleştirip sunmak
ve her şey insan içindir. 1971 yılında yazdığı Nebi Xezri şiirinin esasıdır. "Güneşin Bacısı",
"Edebiyatın İlham Çeşmesi" isimli makalesinde "İki Xezer", "Sumqayıt Sehifeleri", "Menin Ba-
edebiyatın insanla doğduğunu ve insanla yücel- bam Baxan Dağlar, "Kiçik Tepe", "Salatın",
diğini ifade eder: "Edebiyatın edebi mevzusu in- "İnam", "Temiz Ürek", gibi poemalarında bu
sandır. İnsanla doğulan edebiyyat insanla da hissedişin yansımaları görülür. 1963 yılında yaz-
ucalmıştır"7 dığı "Xelqilik, Partiyalılıq Senet ve Edebiyatımı-
Küçük yaşlarında annesi Perihanım’dan din- zın Mehenk Daşıdır" isimli makalesinde, şiirde
lediği ninniler, türküler, masallar ve halk hikâ- yeniliğin, halk hayatından kaynaklanan ve insan
yelerinin etkisi ile halka ve halk edebiyatına karşı karakterlerini her dem yeniden açmakla mümkün
büyük bir ilgi gösteren Nebi Xezri, sanatına halk olacağını söyler. "Senet; narahatlıq, axtarış, xelq
şiirini davet eder. Neriman Haciyeva’nın bu ko- heyatına üzvi suretde bağlılıq teleb edir. Xalq
nudaki görüşleri oldukça isabetlidir: "Halq poezi- heyatının zenginlikleri heyatda yaranan yenilikler
yası hele uşaqlıqdan Nebi Xezri’nin qelbinde senetin qıda menbeyidir. Yenilik yalnız formada
yuva salmışdır. Şair doğma Xırdalan’da kend deyil. O birinci növbede mazmunda, senetkarın
adamlarının gündelik heyatına, meişetine daxil heyata münasibetinde, insan karakterlerinin yeni
olmuş mahnılardan, dastanlardan, bayatı ve lay- sayfalarını açmaqda, keşf etmektedir." 11 Bu ba-
laylardan behrelenmişdir. Ele buna göredir ki, kımdan Nebi Xezri’nin şiirlerinde genel mevzular
onun şe’rleri xalqın duyqularını ahengdarlıqla insan, sevgi, tabiat, ıstırap ve yücelere vurgunluk
ifade eden mahnılara çevirir."8 şeklinde kendini gösterir. Halk şiirinin düşünce
dünyasını, divan şiirinin anlatım üslubunu, Rus
Rus şairi Shandor Petefi’nin 100. ölüm yıl-
ve batı şiirinden gelen şekil ve muhteva hususi-
dönümü dolayısıyla 1949 yılında "Böyük İnqı-
yetlerini bir potada eriterek, şahsına özgü bir
labcı Şair" isimli makalesini yazan Nebi Xezri,
edebî anlayışın oluşmasını sağlayan Nebi Xezri,
halk şiirine bakışını şöyle dile getirir. (Makalenin
sanatını insana amade eder. Bu sebepten dolayıdır
yazıldığı tarihe dikkat edilmesini isteriz. Çünkü
ki, onun şiirlerinde ovalar, göller, ağaçlar, dağlar
bu tarih, Nebi Xezri’nin edebiyat sahnesine yeni
ve denizler insanlar gibi canlı ve ölmezdirler.
çıktığı ve henüz kitap halinde şiirlerini bastırma-
dığı bir dönemdir.): “‘Heç ne deyirler, desinler. Hayatının hemen tamamına yakınını Bakû’de
Esil Poeziya halq poeziyasıdır. Onu rehber tut- geçiren şairin, şiirlerinde denizin çok ayrı bir yeri
maq lazımdır.’”9 vardır. Bu temaya şairin ruh dünyasının fano-
menlerini çağrıştıran, mavi, dağ, zirve, çınar ve
Halk şiirinin iklimini mısralarına taşıyan Nebi
gökyüzü gibi unsurlar da katılır. Yüceliklere
Xezri, gençlik yıllarından tutun da olgunluk
gönlünü veren şairin, doğduğu yer olan Xırda-
dönemine varıncaya dek daima bu poetik anlayı-
lan’dan başlayan ve zamanla genişleyen, ufuk
şın yamaçlarında dolaşır. Tofiq Haciyev, halk
çizgisini daima kovalayan bir anlatımı kendisine
şiirinden esintiler getiren Nebi Xezri’nin şiirinde
esas kabul ettiğini görürüz. Öyle ki, onun şiirinde
estetik bakımdan daha derin manaların ifade edil-
vatan duygusu bahçedeki çınar ağacından başla-
diğini söyler: "Nebi’nin senetkarlaığı xususiyetle-
yıp, yüceliklere gönül vermenin bir neticesi ola-
rinden danışarken halq edebiyatı ile eleqesini
rak, Güney Azerbaycan’a, Özbekistan’a, Kazakis-
unutmaq olmaz. O halk yaradıcılıqına yaxşı bele-
tan’a, Kırgızistan’a, Başkırdistan’a, Türkistan’a
dir ve ondan orijinal şekilde behrelenir. Qoşma,
dek uzayıp gider. Mısralar daima güneşi kovala-
geraylı, ve bayatılar üçün seciyevi olan sadeliyin
yan süvariler gibidir. Güneş bir vatan parçasında
estetikası, sadelikde derinlik meyarı onun şe’rle-
doğarken diğer bir vatan parçasının mahmur-
rinde aydınca görünür."10
luğunu taşımaktadır üzerinde. "Uca bayrağı uca
tutarlar" 12 diyen Nebi Xezri, yüce tuttuğu sanat
7
Nebi Xezri, “Edebiyyatın İlham Çesmesi”, Kommunist bayrağını halk dilinin söylemleriyle vatan sema-
Qezeti, 27 İyun 1971
8
Nermin Hacıyeva, “Arzulardan Üreklere”, Ulduz Jurnalı,
larında dolaştırır. Özellikle 1969-1980 yılları ara-
No:4317, İyun 1994
9 11
Nebi Babayev, “Böyük İnglabcı Şair”, Edebiyyat ve Nebi Xezri, “Xelqilik, Partiyalılıq, Senet ve Edebiyyatın
İncesenet Qezeti, 5 Avgust 1949 Mehenk Daşıdır”, Azerbaycan Jurnalı, No:5, s.6
10 12
Tofiq Hacıyev, “Ressam Şair”, Kommunist Qezeti, 10 Nebi Xezri, “Edebiyyatın İlham Çeşmesi”, Kommunist
İyul 1973 Qezeti, 27 İyun 1971

680
Materiallar

sındaki şiirlerinde milli romantik duyuşun hisse- şair, acısını tabiat hadiselerinin devamlılığı ile gü-
dilir derecede arttığı görülür.13 zelleştirip, sevgisini tabiatla yaşamaya çalışır:
1970-1973 yılları arasında yazdığı ve milli "Sen yene baxırsan sakit, qayqısız,
kaynakları modern çağın beğenisine sunduğu Yere de, göye de, oğlum, gereksen.
"Efsaneli Yuxular" isimli poeması Dede Korkut Bu gün qoy üstüne nur sepsin ulduz,
Hikayelerinin yeniden şiir sanatına çekilmesidir. Sabah sen ulduza nur vereceksen."
1989 yılında yazılan "Torpaq Sene And İçirem" (Seçilmiş Eserler 4 Ciltde, 2.C., s.107)
isimli şiir kitabı toprağa içilen andın, vatan
muhabbetini dile getiren mısralarla doludur. 1992 Her ne kadar tabiatla sembolize ederek anlat-
yılında yazılan "Peyğamber" isimli poema, millî tığı oğlunun acısını duyurmak istemese de, o,
ve dinî yönelişlerin zirveye ulaştığı bir tarihi evladının bir gün büyüyüp sevdalanacağını
kesiti gösterir. 1996 yılında yazdığı "Esrin Qanlı düşündükçe içten içe kahırlanmaktadır. Oğlunu,
Lalesi" isimli şiir kitabı Karabağ katliamlarını, kendisinin adını yaşatacak, toplumun devamlılı-
Güney Azerbaycan Türklerinin çileli hayatını ve ğına katkıda bulunacak kahraman olarak görmesi
bunların bir sanatkâr dünyasındaki etkisini dile bu ıstırabını daha da artırmaktadır. "Muhabbet"
getirir. mefhumunu şiirinin mihenk taşı yapan şair, oğlu-
Nebi Xezri, ilk şiirlerinden son şiirine gelin- nun ölümünü, dünyada sevecek bir yüreğin azal-
ceye dek hiç bir zaman karanlıkla selamlaşma- ması olarak görür. Bu bakımdan o, ölüm karşı-
mıştır. Onun şiirlerinde ıstırabın ve karanlığın sında çığlık atmaktan ziyade, çocuk dünyasının
dahi güzel yanları yakalanmıştır. İnsan iradesinin saflığını, lirizmini şiirine taşımayı amaç edinir.
çilelerle olgunluk kazandığına inanan şair, dertsiz Arif Abdullazade, 1974 yılında Nebi Xezri şiiri-
insanları yarım insan kabul eder. nin genel özelliklerini anlatan makalesinde bunu
"Tanrı, şöyle ifade eder: "Hayatdan çox vaxtsız köçmüş
derd çekmeye eziz adamlarını bir daha göre, seslerini bir daha
sebr, dözüm ver, eşide bilmeyeceyi, saçlarını oxşamaqdan ömürlük
Heyatın yolları qışdır, borandır. mahrum olduğu iki balasını itirmekden doğan ata
Derdliler dünyada yarım peyğamber, ağrılarını son derece samimi, şairane ve derin
Dertsizler dünyada yarım insandır." hislerle ifade etdiği zaman da bu lirika yene he-
(Qem Defteri, s.71) min xususiyyetini qoruyub saxlayır:
*** "Axı sen böyüyüb boy atmalıydın
Nebi Xezri'nin şiirlerinde çocuk, çocukluğa Ömrünle atanı yaşatmalıydın.
duyulan özlem, çocuk ruhu, ölen çocuklarına Axı, sen sevecek,
karşı duyduğu sevginin ıstırap halinde aksedişi, Sevilecekdin,
çocukça hayallerin saflık ve sadakatle birleştiril- Kimse deyecek: qurbanın olum.
mesi... gibi konular sıkça kullanılan temalardan- Ele ki, dünyadan
dır. Köçünü çekdin,
Dünyadan bir sevgi azaldı oğlum."14
Dört yaşındayken ölen oğlu Elekber, onun
için insanlık semasının bir yıldızıydı: Çocuklarının ölümünden sonra gönül teli ço-
cuk ruhu kadar hassas olan Nebi Xezri, gerek
"Her ömür güneşdir ulduz yanında, hayatta olan çocukları ve torunları için yazdığı
Bunu duyacaqsan böyüyende sen. şiirlerinde gerekse "pioner" adı verilen genç nesil
Beşer heyatının asimanında hakkında yazdığı şiirlerinde bu hassas ruhu dile
Hele sen özün de ulduz kimisen." getirir. "Kepenek", "Benövşe", "Bahar Menem",
(Seçilmiş Eserler 4 Ciltde 2.C. ,s.107) "Baqda Axşam", "Aq şanı", "Deniz Niye Daşma-
Nebi Xezri, gökyüzünden düşen yıldızları yır", "İki Nergiz"... gibi şiirlerinde çocuksu söy-
ömür çınarından dökülen yapraklar gibi değerlen- lemlerin izlerini görürüz. 1959 yılında yazdığı
dirir. Henüz oğlu Elekber'in acısı bitmeden iki "Deniz Niye Daşmayır" şiirinde çocuk ruhunun
yaşındaki kızı Lâle'nin acısı ile tanışan şair, sanat munis dünyası anlatılmış olur:
hayatının ıstıraplarla geçecek olan sayfalarına da "Heç bilmirem nedendir
merhaba demiş olur. "Oğlum ve Ulduzlar" adlı Aqlıma sıqışmayır,
şiirinde, oğlunu güneşe ve yıldızlara benzetir. Bu geder adam çimir,
Gündüz güneşle, gece yıldızlarla birlikte olan Deniz niye daşmayır."
(Seçilmiş Eserler 4 Ciltde, 1.C., s.370)
13
Geniş bilgi için bkz.: Nermin Hacıyeva, Men İnsan
14
Övladı Torpaq Oğluyam, Azerbaycan Neşriyatı, Bakû Arif Abdullazade, “Nebi Xezri Şe’ri”, Ulduz Jurnalı, No:
195, 88 s. 12, 1974

681
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Nebi Xezri, çocuklar için yazdığı şiirlerini Edebiyatın değişmez konusu olarak gördüğü
"Balacalar Üçün" başlığı altında toplar.15 Bunun insanı, yine edebiyatın mihenk taşı olan çağdaşlık
haricinde kendisinin çocukluk özlemini yansıtan zeminine oturtur. İnsanı, çağdaş konu içinde, çağ-
"Körpenin Yuxusu", "Uşaqlıq Göyneyim", "Uç- daş kahramana çevirerek edebiyatın ve dolayı-
maq Üçün", "Gençlik Hasreti",... gibi şiirlerinde sıyla insanın yüceltilmesini amaçlayan şair Nebi
hatıralara yeniden dönüş isteği görülür: Xezri, 1971 yılında yazdığı “Edebiyatın İlham
Çeşmesi” adlı makalesinde, modern insanı, mo-
"Sandığdan bir göynek
dern dünyanın kahramanı halinde vermenin gele-
Çıxarıb anam
cek nesiller ve asırlar için son derece önemli
-Bala, seninkidi- dedi bu axşam,
olduğunu ifade eder: "Edebiyatın ebedi mevzusu
Baxdım...
insandır. İnsanla doğulan edebiyyat, insanla da
Xetireler
ucalmışdır. Edebiyyatın meyarı ise, muasirrilik-
Axdı bir anda
dir. Muasır insan muasır qehremana çevrilende
Ömrün ilkbaharı, yazı göründü."
gelecek esrler üçün de doğma ve eziz olur, ürek-
(Dereler, s.31)
lere ağıllara hekim kesiler."17 Bahtiyar Vahabza-
1967-1969 yıllarında yazdığı "Ana" poema- de'nin 1968 yılında yazdığı "Besdir" isimli şiirin-
sında, annesine karşı duyduğu sevgiyi dahi ço- de:
cukluk yıllarını yeniden yaşamakla açıklamaya "Köhne hava içinde
çalışır: Ürek susur
"Bir daha laylanı boğulur.
Eşitmek üçün Kölgede yatanların,
Ele isterdim ki, uşaq olum men. Öz kölgesi yox olur..."18
Sen meni bir daha böyütmek üçün
dediği gibi Nebi Xezri de "Kölge Kimi" adlı
Uşaq olum men."
şiirinde idealize ettiği ve modern insanın omuz-
(Dereler, s.91)
larına yüklediği ‘insan olma’ şuurunun sırrını
Nebi Xezri'deki çocukluk özleminin diğer ve şöyle dile getirir:
en önemli sebeplerinden birisi de onun tam ma-
"Bu dünyada kölgenin ki, izi qalmaz,
nası ile bir çocukluk dönemi yaşayamamış olma-
Kölge alan başqasına kölge salmaz.
sıdır. Küçük yaşta babasını yitirip ailenin mesuli-
(. . .)
yetini omuzlarına alan şair, yıllar sonra yaşana-
Kainata güneş kimi gelen insan
mamış hayat sayfalarına yeniden dönmek ister. O,
Yaşamasın qoy heyatda kölge kimi."
yeniden yetişip, hayatını yeniden düzene koymak
(Nesiller-Esrler, s.18)
arzusundadır. Kurulacak bu yeni hayat, şairin
"genç nesil" olarak adlandıracağımız muasır insa- Kahramanlarını bir güneş gibi yaşatmak iste-
nını ortaya çıkaracaktır. Şair, ideallerini, arzu ve yen Nebi Xezri, "Güneşin Bacısı" poemasında,
isteklerini bu muasır insanla, onun dertleriyle ve Sevil Gazıyeva'yı güneşe bacı yaparken, oğlu
sevinçleriyle vermeye gayret eder. Elekber'i güneşle bir anarken, "İki Xezer" poema-
1967 yılında Abbas Acalov ve Ebdül Qen- sında "neftçileri" yerin güneşi olarak adlandırır-
beroğlu'nun birlikte hazırladıkları makalede, Nebi ken hep bu düşünce içerisindedir. Çünkü o, mille-
Xezri'nin modern konu ve modern insanı birlikte tin yüceliğini ancak ve ancak fertlerin yüceliği ile
ele almasının sırrını, hayatın yükseliş ruhunu ver- bir anılması gereğine inanır. Dağların büyüklüğü
mek düşüncesinden kaynaklandığını ve şairin de nasıl ki, zirvelerine göreyse, milletlerin büyük-
lüğü de yetiştirdiği insanlara göredir. Nebi Xezri,
bunu başardığını ifade ederler: "Muasır mevzu-
Rus edebiyatının meşhur yazarı A.S. Puşkin hak-
lara mürecet, muasır insanın his ve düşünce ale-
kında yazdığı makalesinde bu gerçeği ifade eder:
mini, emek ehdirasını tasvir etmek Nebi Xezri
"Dağları zirvelerine göre, xalqları böyük oğulla-
yaradıcılığının seciyevi alametlerindendir. Onun
rına göre tanıyorlar."19
şe'r ve poemalarında hayatımızın yükseliş ruhu,
quruculuq romantikası, adamlarımızın mübari- 1975 yılında Emekdaş ve Asif Efendiyev ile
zesi, parlaq poetik lövheler ve obrazlarda, canlı yaptığı söyleşide gençlik mefhumu üzerinde du-
ve bitkin (kusursuz, olgun) insan karakterlerinde rur ve gençlerin kendilerini büyük işlere hazırla-
verilmişdir."16 maları gerektiğini belirtir. "İnsan özünü büyük

17
Nebi Xezri, “Edebiyatın İlham Çeşmesi”, Kommunist
15
Nebi Xezri, Seçilmiş Eserler 4 Ciltte, 1. C., Yazıcı, Bakû Qezeti, 27 İyun 1971
18
1983, s.365 Bahtiyar Vahabzade, Vetendaş, Gençlik, Bakû 1994, s.29
16 19
Abbas Acalov - Ebdul Genberoğlu, “Qehremanlığın Nebi Xezri, “Rus Poeziyasının Güneşi”, Edebiyyat ve
Terennümü”, Ulduz Jurnalı, No: 9, 1967, s.42 İncesenet Qezeti, 8 İyun 1974

682
Materiallar

işlere hazırlamalıdır. Xususile gençler."20 derken


milleti zirvelere çıkaracak neslin bu misyonu
yüklenmiş olması gerektiğini dile getirir. Çünkü
Sadri Maksudi Arsal'ın ifadesi ile kahraman,
milletlerin yaşama, payidar olma kudretinin
garantisi ve teminatıdır.21
Şair Nebi Xezri, gayesinin ne olduğunu bil-
meyen yahut ben ne için varım diye kendine soru
sorup cevap alamayan gençliğe "Nesiller-Esrler"
adlı şiirinde cevap verir. Şiirin hemen alt kısmına
düşülen: " 'Men ne üçün yaranmışam' -deye özle-
rine sual veren genç dostlarıma."22 ibaresi, şairi
Necip Fazıl Kısakürek'in:
"İşte bütün meselem, her meselenin başı
Ben bir genç arıyorum, gençlikte köprübaşı."23
idealize tiplemesine götürür. Nebi Xezri de köp-
rübaşı yaptığı genç kahramanını, nesiller ve asır-
lar arasında bağlantıyı kuran sağlam bir köprü
olarak görür. Kahramanın talihi, nesillere ve asır-
lara sirayet ederek devam eder:
"Bu günden sabaha
bir körpü ol ki,
Senin taleyinde
keçsin nesiller.
Axı, yetim qalar
sensiz esrler!"
(Nesiller-Esrler, s.11)

20
Nebi Xezri, “Esl Yaratıcılığ Böyük İnamdır”, Ulduz
Jurnalı, No: 6, 1975, s.32
21
Sadri Maksudi Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyolojik
Esasları, Ötüken Yayınları, İstanbul 1972, s.21
22
Nebi Xezri, Nesiller-Esrler, Gençlik, Bakû 1985, s.10
23
Necip Fazıl Kısakürek, Çile, Büyük Doğu Yayınları,
İstanbul 1988, s.403

683
 

ÇOCUKLARDA KİŞİLİK VE MANEVİYATIN GELİŞTİRİLMESİ


AÇISINDAN CAHİT ZARİFOĞLU’NUN MASALLARI VE ÇOCUK
ŞİİRLERİ
Dr. Özlem FEDAİ
Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı,
Buca – İzmir / TÜRKİYE
ozlem.fedai@gmail.com, ozlem.durmaz@deu.edu.tr

CAHİT ZARİFOĞLU'S TALES AND CHILDREN POEMS IN TERMS OF DEVELOPING CHILDREN'S


PERSONALITIES AND MORAL VALUATION

ABSTRACT
Among other things, the aims of chidrens literature are to explore the inner life of the every children, who will be leading
nations into the future, not only to contribute to fire their imagination but also to develop their personalities and furthermore to groom
the children for the arduous conditions of life by giving them the benefit of sharing the experiences of the older generations with them.
In this study have been studied the works, that have been written after the 1980s by Cahit Zarifoğlu, an important name in
turkish poetry, under the influence of social and political progressions and with a symbolic and allegorical writing manner such as
in his tales Serçekuş, Ağaçkakanlar, Yürekdede ile Padişah, Motorlu Kuş, Küçük Şehzade and Katırarslan and such as in his
poetry books for children like Ağaç Okul and Gülücük.
It has been observed that Zarifoglu's tales and childrens poems are questioning the status of children within the modern
world, furthermore they're homing in on the human valuation of moral via the animal world and thus enrichens the inner life of
the child within the many restrictions caused by modern life.
It is proven that Zairoglu, whose works also include religious and mystical symbols, exposes with a symbolic matter of telling,
without swerving from art and concepts like "friendship, ‘individuality’, egoism, honesty, “mischief-making”, loyalty, faith and
satisfaction" in addition to messages as "not to be materialistic" or "to defy the difficulties and not to give up", a truth encouraging
attitude. His works, which also appeal to adults due to the the social criticism within, attract attention in matters of the linguistic
developement of children, their individual developement and also in matters of making a claim to national and moral values.
Key Words: Cahit Zarioğlu, tale, children poem, personality and moral valuation developing.

1. Giriş savaşla başa çıkabilecekleri bir savaşçı karakte-


rinin kazandırılmasında yazara büyük iş düştü-
Çocuk edebiyatı ürünleri, çocukların hem dil
ğünü vurgular1. Yazar, çocuklar bu eserler saye-
becerisi ve kültür birikimi kazanmalarında hem
de duygu, düşünce ve maneviyat bakımından ge- sinde “bir gün karşılaşacakları dış kredi, yardım,
lişmelerinde etkilidir. Ancak burada belirli yaş hibe gibi kelimelerin, ikili anlaşmaların, teknik
gruplarındaki çocukların anlama ve algılama özel- işbirliklerinin bizler için ne oldukları konusunda
liklerinin farklı farklı olduğunu ve çocukları bu şimdiden bilinç altlarında bir direnç kazanmış
eserlerle yüz yüze getirmeden evvel bu farklılık- olacaklardır” 2 diyerek onların modern dünyada
ların göz önünde tutulmasının zorunluluğunu da manevî yönleri ve kişilikleri gelişmiş bilinçli bi-
unutmamak gerekir. reyler olabilmeleri için çocuk edebiyatı ürünleri-
nin önemini vurgular.
Cahit Zarifoğlu’nun, Gülücük, Ağaç Okul adlı
şiir kitapları ve Küçük Şehzade, Yürekdede ile David L. Russel, Literature for Children A
Padişah, Serçekuş, Katıraslan, Motorlu Kuş adlı Short Introduction3 adlı eserinde, farklı yaş grup-
çocuk masalları tespit etiğimiz kadarıyla 4-15 yaş larındaki çocukların farklı anlama ve algılama
grubu çocuklarına hitab eden, bu çocukların ma- özelliklerini ve buna bağlı olarak ilgi duyacakları
nevî dünyasını zenginleştirmek böylece kişilik eserlerin özelliklerini şöyle sınıflamıştır:
gelişimlerine katkıda bulunmak maksadıyla yazıl- 0-2 yaş grubundaki çocuklar
mıştır. Şairin çocuklar, çocukluk psikolojisi konu- ►Somut unsurları ve nesneleri
sundaki hassasiyetini ilk şiir kitabına İşaret Ço-
algılayabilirler
cukları (1967) adını vermesinden de anlamak
mümkündür.
Zarifoğlu bir konuşmasında, çocuklar için 1
Cahit Zarifoğlu, Konuşmalar, Beyan Yayınları, İstanbul,
yazmanın son derece ciddi bir iş olduğunu, onları 1987, s. 118.
2
bir sorumluluğa davet etmenin mutluluk olduğu A. g. e., s. 80.
3
David L. Russell, Literature for Children A Short
kadar, onların bir gün içine düşecekleri kıyasıya Introduction Longman, New York, 1994, s. 21-22.

684   
Materiallar

2-7 yaş grubundaki çocuklarda için hiçbir mal, mülk dilemeyen çocuklara Tanrı’-
► Subjektif mantık ön plandadır nın kendisine bahşettiklerine karşı, şükretmeyi
“Padişah ile Bir Veli” masalında, dünyada her
7-11 yaş grubundaki çocuklar
şeyin bir nasip işi olduğuna dair mesaj verirken
►Olgunlaşmamış bir mantık ve problem Şeyh Abdülkadir adlı, mala mülke tamah etme-
çözme dönemini yaşarlar yen, sadece etrafındaki inançlı Müslümanları eğit-
11-15 yaş grubundaki çocuklar meyi amaçlayan bir bilgenin örnek yaşamını,
► Gerçek konu ve olaylara merak doğruluğunu ve erdemini çocuklara tavsiye etmiş-
duyarlar. Bu sebeple bu yaş grubu için tir. Yürekdede ile Padişah6 adlı masaldaki seksen
yazılan eserler genellikle sosyal konular yaşındaki Yürekdede ile karısının yaylaya göçer-
ve gerçek hikâyelerden oluşur. kenki “eşyalarını toparlamalarının bir saatlerini
bile almadığını” söyleyen yazar, onun da Şeyh
Russel’dan hareketle Cahit Zarifoğlu’nun, Abdülkadir ve eşi gibi, sadece bir odada, kendi-
incelediğimiz masal kitaplarında ve şiirlerinde leri için en gerekli üç beş eşya ile yaşadıklarını
küçük yaş gruplarından itibaren çocuklara birey- ancak mutlu olduklarını, ellerindekiler için
selden toplumsala yönelen bir açılımla kişilik ve Allah’a şükrettiklerini örnek göstererek, bugünün
maneviyat gelişimlerini destekleyici öğütler yer dünyasındaki tatminsiz, her şeye sahip olmak is-
almaktadır. Şairin gerek şiirlerinde gerekse ma- teyen çocuklara manevî doyumun önemini telkin
sallarında 4-15 yaş grubu arasındaki çocukları ol- eder. Yürekdede ile Padişah adlı eserde modern
dukça ciddiye aldığı, kimlik sahibi bir birey ola- dünyada ailelerin çocuklarına verdiği isimleri de
rak onları muhatap seçip seslendiği görülmüş, ha- eleştiren yazar, köklerini, tarihlerini, atalarını an-
yatın en acı sahnelerine bile hazırladığı dikkat mak maksadıyla onlara geçmişi hatırlatan isimler
çekmiştir. Zarifoğlu’nun her masalında çocuklar veren ailelere alkış tutarak manevî mesajlar verir:
için tek bir öğüt yer almaz. Böylece onların bir
yandan düşünen, sorgulayan, bilinçli birer kişilik … Hani o zamanlar oğullara, kızlara, kızan-
olmasını sağlamış hem de maneviyatlarını güç- lara, hep düşüne düşüne, ölçe tarta, incelikle
lendirecek dersler vermiştir. Örneğin, Küçük verilirmiş isimler. Demezlermiş hiç çocuklarına
Şehzade4 adlı masal kitabında çocuk okuru esere Gök, Kaya, Taş, Çiçek miçek. (s. 43)
dâhil ettiği onu, kimlik sahibi bir kişilik olarak Zarifoğlu, Gülücük adlı çocuk şiirlerinden
gördüğü dikkat çeker. “Şehzade Yazı Yazıyor” 5 oluşan kitabında da çocuğun bireysel dünyası,
masalında küçük okura, eski bir yazı sanatı olan kimliğini keşfi, özlemleri, aile bireyleriyle ilişki-
hat ustalığı ve teknikleri hakkında bilgi veren leri şairin gözünden seslendirilmiş; daha büyük
yazar, Şehzadenin kâğıt israfında karşı okura yaşlara hitap eden (Russel’ın tasnifine göre 11-15
“Yoo öyle deme”, “har vurup harman savurduk- yaş) ve manevî değerler yoluyla çocuklarda prob-
ları da ne olur mu hiç?” (s. 8) şeklinde sorular lem çözme, soyut mantık yürütme, empati kurma
sorarak teknik olarak ocukları esere dâhil etmiş becerisini geliştirmeye dönük Ağaç Okul (1989)
hem de onlara vaktinden evvel, hak etmeden elde adlı şiir kitabının “Çocuklara Afganistan şiirleri”
edilen başarının kalıcı olmayacağını olgun insan alt başlığıyla yayımlanmıştır. Çocukları savaş ger-
olmayı, israfın zararı gibi mesajları telkin etmiş- çeği ile yüzleştirmek, “büyüklerin sorunu olma-
tir. Aynı kitaptaki “Kırk Bin Kapılı Hazine” ve sına rağmen Afganistan’daki savaş sorununun
“Nöbetçi” masallarında da birçok öğüte yer vere- çocukları nasıl etkilediğini, onlarda nasıl duygu-
rek çocukların manevî gelişimlerine katkıda bulu- lar uyandırdığını göz önüne seren Zarifoğlu, artık
nan yazar, çocuklara “her zaman niyet edilen “her gün bomba, tüfek sesleri duyan, öksüz yetim
şeyin olmayacağına ve niyetlerimizi kontrol eden kalan ve yaşamaya çabalayan çocukları anlatmış-
yegâne gücün Tanrı olduğuna, bir ülkeyi yönete- tır.”7 “Sorarım Size” adlı şiirinde çocuğu savaşın
cek kişini gücünün halktan geldiğine, halkının etkileri konusunda uyarır:
ona Allah’ın bir emaneti olduğuna bu yüzden Komşunun evinin yerinde
sorumluluğunun büyük olduğuna, tüm servetini Kocaman bir bomba çukuru
halkının refahı için harcanması gerektiğine dair Şimdi bilebilir misin
mesaj verir. Böylece de çocuklara “emanete nasıl Çocukluk nedir
bakılması gerektiğini” manevî örnekler üzerinden Ninni nedir
anlatmış olur. “Padişah ile Bir Veli” masalı üze-
rinden, Şeyh Abdülkadir adlı dünyada kendisi
6
Cahit Zarioğlu, Yürekdede ile Padişah, Beyan Yayınları,
İstanbul, 2005, s. 14-15.
4 7
Cahit Zarioğlu, Beyan Yayınları, Gülücük Çocuk Kitapları, Emine Çelebioğlu, “Cahit Zarifoğlu’nun Çocuk Şiirleri”,
İstanbul, 2005. Hece, (Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı), nr. 104- 105,
5
Küçük Şehzade, Beyan Yayınları, İstanbul 2005, s. 7-31. Ağustos-Eylül 2005, s. 422.

685
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Uyku nedir Zarifoğlu’nun özellikle şiirlerinde hitap ettiği


Hele oyun yaş kesiminin çok küçük olduğu gözlenmiştir.
Oyun nedir sorarım size? 8 Şairin oldukça küçük yaşlardaki çocukların dün-
Zarifoğlu’nun masallarında ve çocuk şiirle- yasına inmeye çalıştığı, büyük ile çocuk arasın-
rinde “inançlı ve olgun bir insanın” hassasiyetleri daki iletişimde ise masalın rolünün altını çizdiği
söz konusudur. Bu hassasiyetlerle, çocukları eğ- ayrıca çocukların ailede en çok sevdiği kişiler
lendirmek amacıyla değil, attıkları her adımda olan “dede” ve “nine” figürlerinden bolca yarar-
düşündürmek, hayatı ciddiye almalarını sağla- landığı dikkat çeker. Örneğin, Gülücük adlı şiir
mak, değerlerine bağlanarak dünyada böylece kitabındaki “Çocuk” başlıklı şiirinde, “masal”ın
kendilerini yalnız hissetmelerinin önüne geçmek çocukla- büyüğü birbirine bağlayışını ve çocuğun
amacı taşır. Zarifoğlu, çocuklara işaret ettiği bu başlı başına bir kimliği oluşunu, bu kimliğin
öğütlerin yanında çocuklar üzerinden büyüklere kendine göre tercihlerinin olacağını şöyle anlatır:
de bazı telkinlerde bulunmuştur. Örneğin: Kolay mı çocukla konuşmak
1- İyi bir Müslüman olmaya dair bilgilerin Otur dersin
küçük yaşlardan itibaren çocuğa verilmesi, (Nef- Hayır der
sinden önce Allah’ı düşünmek, eşine, babasına, Çıra dersin
ailesine karşı müşfik davranmak, insanları da Çamur der
Allah’ın yarattıkları olarak görerek sevmek ve Oysa kolay
saymak, çalışkan olmak, ibadetlerini yerine getir- Çocukla konuşmak
mek, cömertlik, konukseverlik, adalet, kibirden Masal de bak
Evet der. 9
uzak yaşamak, mal ve mülkte gözü olmamak vb.,
(“Yürekdede ile Padişah”, “Küçük Şehzade”, Zarifoğlu’na göre, çocuğun dünyasındaki
“Padişah ile Bir Veli”, “Kırk Bin Kapılı Hazine” “dede” ve “nine” figürlerinin kutsallığı tartışıl-
“Nöbetçi” vb.) mazdır. Çocuğun olgun ve tutarlı bir kişilik ola-
bilmesini yani maneviyatını, verdikleri öğütlerle
2- Devleti yönetecek bir başkanın (padişah, destekleyen, çocuğa paylaşmayı, dürüstlüğü, ada-
sultan vb.) âdil olması, herkesin dertleriyle uğraş- let duygusunu, kibrin, tembelliğin ve israfın zara-
ması ve ulaşılabilir olması gerektiği (“Tilki ile rını, elindekilerle yetinebilmeyi hatta ilk dinî bil-
Aslan”, “Padişah ile Bir Veli”, “Kırk Bin Kapılı gilerini öğretenler anne babadan ziyade “dede” ve
Hazine” “Nöbetçi” vb.) , “nine”lerdir. “Nine” 10 adlı şiirinde maneviyatı
3- Nefsî arzulara kapılmanın kişinin sadece oluşturan ilk dinî bilgileri çocuğa ninesi tarafın-
kendisine zarar vereceği (“Kırmızı Gözlü Kara dan verildiğine dikkat çekilir:
Yılan”, “Şehzade Yazı Yazıyor”, “Motorlu Kuş”.) Sen hatırlatırsın ilkin
4- Dünyadaki sömürü düzeni ve zayıf olan- Çocukların daha minicikken
ların bu sömürünün karşısında direnemeyeceği Hecelemesi gerek
(“Katıraslan”) Besmeleyi
Zarifoğlu, çocuklara yaş seviyelerine uygun Bana da sen öğrettin
olarak bazen büyüklerin dünyasından, bazen de Bismillah demeyi
hayvanlar dünyası üzerinden dersler vermiş; kimi Zarifoğlu’nun çocuk şiirlerinde dede, çocu-
zaman da kullandığı çocuk kahramanlar üzerin- ğun dünyasına inebilen, onu anlayabilen, kendi-
den büyüklere ders verdiği gözlenmiştir. Örneğin sini de çocuğa anlatabilen bir unsur olarak karşı-
Küçük Şehzade adlı masal kitabında, Şark masal- mıza çıkar. “Anlamak” adlı şiirinde, “dede” figü-
larının önemli bir figürü olan “şehzâde” ile bir rü, “Açık insan” olarak anlatılır. Çocuğun dünya-
yandan çocuklara dünyada hiçbir şeyi tam olarak sına inebilen tek kişi olarak “dede” gösterilir:
öğrenmeden öğrendiğini iddia edip nefsî arzulara Bir dedem açık insan
kapılmamak, önceki kuşaklardan gelen mirası Pek de zeki
boşa harcamamak yani israf, çalışkan olmak, Dilinden bal akar
doğruluk, âdil olmak ve özentilerden ve fitneden Ataya gidelim, der
uzak durmak,köklerine sahip çıkmak öğretilirken Al sana şeker der
diğer yandan da büyüklere, devletin başındaki Göz kırpar, okşar
kişilerin halkın bütün dertlerinden sorumlu oldu- Sever, bir de gıdıklar
ğu, kendisinden çok halkını düşünmesi gerektiği Dedemi çok anlıyorum 11
ve kul hakkı konusunda dersler verilmiştir.
9
Cahit Zarifoğlu, Gülücük, Çocuk Kitapları, Beyan Yayın-
ları, İstanbul, 1991, s. 32.
8 10
Cahit Zarifoğlu, Ağaç Okul, Beyan Yayınları, İstanbul, Gülücük, s. 13.
11
1989, s. 11-12. a. g. e., s. 10.

686
Materiallar

Şiirlerinde anne ve babaları çalışan küçük yaş 2- Sahip olunan her şeyin paylaştıkça artacağı
grubu çocukları için vurguladığı bir başka duygu ve kişinin bencillikte uzak oldukça zenginle-
da “baba ve anne”ye çocuğun duyduğu özlemdir: şeceği mesajlarını vermiştir.
Korkunç Ağaç Okul adlı şiir kitabında, Afganistan’daki
Bir fırtına çıkıyor savaş üzerinden, savaş ortamı içinde büyümek
Annem evden gidince12 zorunda kalan çocukların ölüm, bomba, atom,
aynı hisler çalışan baba için de hissedilir ve şöyle savaş korkusu, güven duygusu, borç gibi sözcük-
ifade edilir: lerle tanışarak oyuncak oynamaları gereken bir
Baba çağda bu sözcüklerin hayatlarına girmesinden
Yine mi büro ötürü büyükleri suçlar.
Ne olur Eve getir Korkuyorum
Bir akşam Patlayınca
Şu büroyu Kocaman mantarı
Bakalım neresi Göğe doğru
Bizden güzel13 İnsan ölüleriyle
Zarifoğlu’nun aynı zamanda bir masal kitabı- Büyüyen atomdan14
nın adı olan, “Yürekdede” figürü, “dede” kavra- Zarifoğlu’nun çocuklar için yazdığı şiirlerde
mının çocuk için anne ve babanın yokluğunda bir ve masallarında bazen büyüklerin dünyasından
boşluğu doldurması, sevgiyi sembolize etmesinin alınma bazı ifadeler (örneğin, sömürü, nükleer
de bir ifadesidir. Yine “dede” figürü, Serçekuş tehdit, bomba, çıkarcı süpergüç, hibe, borç sene-
adlı masal kitabında kendisine bir filozof edası di, Yahudi Fitneci ) ve alegoriler dikkat çeker ki,
verilen serçekuşun, bir köydeki insanların, yaşlı, bunlar bize çocukların yer yer seviyelerinin üze-
ulu kişilere büyük bir saygıyla davrandıklarını, rinde gibi gelmiştir. Ancak yazar, birçok masa-
onların sözlerini dikkatle dinlediklerini gözlemesi lında çocuklara kimi kavramların ne olduğunu
ile belirginleşir. “Dede” figürünün “bilge kişi” açıklamış, onların yeni sözcükler öğrenmelerini
ve hayatın gerçekleriyle yüzleşmelerini sağlamış-
olarak çocuklara aktarılması Yürekdede ile
tır. Bunun yanında onun çocuklarının Mustafa
Padişah adlı masal kitabında göze çarpar. Mer-
Ruhi Şirin’in ifadeleriyle, “çocukluktan erken
hamet sahibi, iyi kalpli, azla yetinen, kendinden
kaçmış, ergin çocuklar oldukları”15 da dikkat çe-
çok başkalarını düşünen, asla kibirlenmeyen Yürek
ker. Bu yüzden Zarioğlu’nun masalları, alegorik
Hasan, seksen yaşında bilge bir dededir. Yürek-
yapısıyla çocuklar için ayrı, büyükler için ayrı
dede, evine gelen misafirlere, tek serveti olan ve anlamlara gelir. “Motorlukuş” çocuklar için, baş-
eşyalarını yaylaya çıkarmak için kullandığı deve- kalarına özenen, daha hızlı uçmak için kendine
sini keserek ikram eder. Onun bu yüce gönüllü- motor taktıran bir kuşun sonunu işaret ederken,
lüğünü, kılık değiştirmiş hâlde evinde misafir büyükler için aslında, ‘bilinçsizce teknoloji ithal
olan padişah ödüllendirmek ister. Ancak Yürek- eden ve sonunda sömürgeleşen bir ulusu” temsil
dede, padişaha elindeki mal ve servetin ancak eder16. Yazar, “Motor bedava. Ama yedek parça
ülkesindeki ihtiyaç sahiplerinin yaralarını sardığı kan pahası. Kaptırdın mı kuyruğunu ha!”17 diye-
müddetçe anlamlı olduğuna dair dersler verir ve rek bu emperyalist düzenin kurbanı olmamaya
kendisine sunulan hediyeleri kabul etmez. Her işaret eder. “Tilki ile Aslan” masalında tembel-
zaman şefkat ve sevgiyle davrandığı asla kabini liğin, aslından uzaklaşmanın ve sonunda maruz
kırmadığı karısı Ayşe Nine ile yaylanın daha yüce kalınacak durumların eleştirisini ise “Eğer bir
bir noktasına çadır kurarken kazmasına takılan aslan daha saygıdeğer bir pir olmadan çekilirse
hazineyi Allah’ın bir lütfu sayar ve hemen bulun- postuna, ha babam yer, ha babam uyursa ve
duğu yerden bir günlük mesafede olan köye gidip bırakırsa ülkesini leş kargasına (…) havada uçan
sakat, ihtiyaç sahibi, dul ve yetim kim varsa kartalları su aygırı sanır” 18 cümleleriyle yapar.
toplar getirir. Bulduğu hazineyi onlarla paylaşır. Bu masalda yine masalın kurgusuna çocuk okuru
Böylece “Yürekdede ile Padişah” adlı masaldan
yola çıkarak Zarifoğlu, çocukların kişilik ve ma- 14
Ağaç Okul, s. 38.
15
nevî gelişimleri için: M. Ruhi Şiirn, “Yetişkinlerin Çocuk Yazarı Olmak”, Ço-
cuklarımızla Atlara Biniyorduk, Beyan Yayınları, İstan-
1- Misafirin kendi rızkıyla geleceği, misafire ve- bul, 2006, s. 15.
16
rilen değerin, kişinin kendi değerinden geldiği, Hilmi Uçan, “Cahit Zarifoğlu’nun Masallarında Büyük-
lere Öğütler”, Hece, nr. 126-127-128, (Cahit Zarioğlu
Özel Sayısı), Haziran-Temmuz-Ağustos 2007, s. 277.
12 17
a. g. e. , s. 28. Motorlu Kuş, Beyan Yayınları, İstanbul, 2006, s. 12.
13 18
a. g. e., s. 29. “Tilki İle Aslan”, a. g. e. , s. 42.

687
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

katan yazar, masalı tamamlama hakkını onlara yüklere modern yaşama ve insanın yozlaşmasına
verir. Yaptığı uyarılarla da bir çocuk kitabının ilişkin derler veren yazarın söz konusu eserlerinde
nasıl olması gerektiği konusunda yine çocukları çocuklara ve büyüklere işaret ettiği noktalar,
eğitir 19 . Böylece dilsel ve kültürel birikimlerine toplumsal ve manevî mesajlar şöyle özetlenebilir:
de katkı yapar. Yazar bu masalda okura şunları 1 - Genelde insanı özelde ise “insan yavrusu”
söyler: olarak “çocuk” kimliğini çocuğa keşfettirmeye
“İsterseniz bu sayfayı da siz doldurun güzel çalışmak
elceğizinizle. Şöyle devam edin. (…) Oooo, 2 - Çocuk için masalın taşıdığı öneme işaret et-
olmadı işte. Hep böyle uzun cümleler yapınca mek (“Çocuk” şiiri),
kocaman adamlar bile okuyamaz yazdıklarınızı.
3 - Çocuğun kişiliğini dolduracak din, ahlâk ve
En iyisi mi şöyle kısa kısa ve işin can alıcı
ahlâkî değerleri, evrende yaratılan her şeyin bir
taraflarını anlatmaya çalışarak şöyle deyin. Ve
de, daha daha şöyle şöyle,…”20 kökü, kaynağı olduğu bilincini yerleştirmek,
“Dünyanın En Vahşi Hayvanı”nda, dokuz 4 - Anne, baba, çocuk ilişkileri ve çalışan anne-
çocuklu bir ailenin birbirlerine sahip çıkan ço- babaların çocuklarının psikolojileri, anne-babaya
cuklarını anne ve babalarıyla bir hayvanat bah- duydukları özlem
çesinde dolaştırırken, üzerinde “Dünyanın En 5 - Çocukların dünyasında dede, nine gibi kişile-
Vahşi Hayvanı” tabelasının bulunduğu bir kafesin rin taşıdığı kutsiyet ve akrabalık ilişkilerinin ço-
üzerine ayna asarak insanların kendileri hakkında cuğun manevî dünyasındaki yeri (“Anlamak”,
bir özeleştiri yapmalarını, vahşilik konusunda Nine” vb. şiirler),
modern insanın hayvanlardan daha ileride oldu- 6 - İnsanların her ne iseler o olmaları gerektiği,
ğunu simgesel olarak anlatmıştır. Yine “Fitnecinin olduklarından farklı görünmeye çalışmamaları
Çabuk Gelir Kötü Sonu” adlı masalda, biri (“Katırarslan”, “Motorlu Kuş” masalları),
Müslüman Doğu’nun bilgeliğini, tokgözlülüğünü,
7 - Az gelişmiş ülkelerin emperyalist ülkelerce
diğeri de Yahudi dünyasının hırsını, menfaat duy-
sömürülmeye açık olacağı (“Motorlu Kuş”)
gusu için yapabileceklerini temsil eden Şeyh
Abdülkadir ve İzhak adlı iki kişi üzerinden, 8 - Sahip olunanlara şükretmek, daha fazlası için
Yahudilik ve Müslümanlık inançlarını simgesel çalışmak düşüncesi, israfın zararı ve sahip olunan
olarak mukayese etmiştir. Büyüklere, modern her şeyin değerli olduğu, (“Şehzade Yazı Yazı-
dünyada Batılı veya Yahudi zihniyetin Müslüman yor”, “Nöbetçi”, “Kırk Bin Kapılı Hazine”,
toplumda yapabileceği bölücülüğü de işaret et- 9 - Hayvanlar ve insanlar dünyasından da hare-
miştir. Serçekuş adlı masal kitabında, yine serçe- ketle, erdemin, çıkarla, doğruluğun, fitnecilikle
kuşun bir filozof gibi düşünmesi, kendisini mücadelesinin öğretilmesi (“Katırarslan”, “Tilki
vurmaktan vazgeçen bir avcının hayatını kurtar- ile Aslan”, “Fitnecinin Çabuk Gelir Kötü Sonu”),
ması da ayrıca dikkat çekicidir. Tıpkı “Tilki ile
10- Başka hayatlara özenerek kendi olmaktan
Aslan” da kurnaz tilkinin aslana, ormanlar kralı
uzaklaşmış bireyin kötü sonu (“Motorlu Kuş”,
diye yağ yakması, ancak içinde bulunduğu tem-
“Çın Çın Yılancıklar” masalında),
bellikten ve aymazlıktan kurtarmak için dünya
turuna çıkarması, uzak diyarlara götürüp insanlar 11- Bilinçsizce yapılan taklitçiliğin komik ve acı
içine karıştırarak onu kendi özüne yani eski kral sonuçları (“Katıraslan”)
hâline döndürmesi de ibretliktir. 12- Kazanmak hırsı yüzünden köklerinden ve
değerlerinden kopmuş, bencilleşmiş, herkese ezi-
Sonuç
yet eden bireyin, dünyaya sahip olsa bile sonunda
Şairin yukarıda sıraladığımız çocuk edebiyatı kendine nasıl zarar vereceği, (“Kırmızı Gözlü
ürünlerinde çocukları modern yaşama hazırladığı, Kara Yılan” masalında)
onların manevî eğitiminin çok küçük yaşlarda
başlaması gerektiğine inandığı ortadadır. Kullan- 13- Yalancı ve fitneci kişilerin kötü sonları
dığı sembolik dille hem çocuklara, hem de bü- (“Fitnecinin Çabuk Gelir Kötü Sonu”)
14- Bilgeliğin ve olgunluğun değeri, bencilliğin,
19
Birçok araştırmacı çocuk edebiyatı olarak kabul edilen zulmün, tembelliğin ve kibrin eleştirilmesi gerek-
eserlerin, genel olarak 0-11 yaş arasındaki çocuklara hitap tiği (“Tilki ile Aslan”, “Padişah ve Bir Veli”,
eden resimli, iri puntolu, açık ve sade anlatımlı, kolay
okunabilen ve çocuksu bir ruh taşıyan eserler olduğu
“Fitnecinin Çabuk Gelir Kötü Sonu”, “Yürekdede
konusunda birleşir. Bu konuda bkz. Ali Fuat Bilkan, İle Padişah”, “Nöbetçi”, “Şehzade Yazı Yazıyor”)
“Çocuk Edebiyatı, Kavram ve Mahiyet”, Hece, (Çocuk 15- İnsanın yaratılmışların en mükemmeli ve
Edebiyatı Özel Sayısı), nr. 104- 105, Ağustos-Eylül 2005,
s. 16.
akıllısı olmakla birlikte aynı zamanda en vahşisi
20
A. g. e., s. 34. de olduğu gerçeği (“Dünyanın En Vahşi Hayvanı”)

688
Materiallar

16- Hayatın anlamı, hayata verilmesi gereken


değer (“Serçekuş”)
Yazarın, adı geçen bütün eserlerinde, sem-
boller arkasında çocukları modern hayata hazır-
ladığı, ilk dinî bilgileri vermeye çalıştığı, onları
Allah’ı, dinlerini seven ve öğrenmek için okuyan,
olgun, adaletli, dürüst, hayırsever, misafirperver,
sorumluluğunu bilen, çalışkan, köklerine saygılı,
çıkar duygusuyla değil merhamet ve sevgiyle
insana yaklaşan bireyler olmaya davet ettiği
söylenebilir.
KAYNAKÇA
• Ali Fuat Bilkan, “Çocuk Edebiyatı, Kavram ve
Mahiyet”, Hece, (Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı), nr.
104- 105, Ağustos-Eylül 2005, s. 16.
• Cahit Zarifoğlu, Konuşmalar, Beyan Yayınları,
İstanbul, 1987, s. 118.
• Cahit Zarifoğlu, Gülücük, Çocuk Kitapları, Beyan
Yayınları, İstanbul, 1991, s. 32.
• Cahit Zarioğlu, Küçük Şehzade, Beyan Yayınları,
İstanbul 2005, 95 s.
• Cahit Zarioğlu, Motorlu Kuş, Beyan Yayınları, İstanbul,
2006, 96 s.
• Cahit Zarifoğlu, Ağaç Okul, Beyan Yayınları, İstanbul,
1989.
• Cahit Zarifoğlu, Yürekdede ile Padişah, Beyan
Yayınları, İstanbul, 2005, 87 s.
• Cahit Zarifoğlu, Serçekuş, Beyan Yayınları,
İstanbul, 2005, 96 s.
• David L. Russell, Literature for Children A Short
Introduction Longman, New York, 1994, s. 21-22.
• Emine Çelebioğlu, “Cahit Zarifoğlu’nun Çocuk
Şiirleri”, Hece, (Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı), nr. 104-
105, Ağustos-Eylül 2005, s. 422.
• Hilmi Uçan, “Cahit Zarifoğlu’nun Masallarında
Büyüklere Öğütler”, Hece, nr. 126-127-128, (Cahit
• M. Ruhi Şiirn, “Yetişkinlerin Çocuk Yazarı Olmak”,
Çocuklarımızla Atlara Biniyorduk, Beyan Yayınları,
İstanbul, 2006, s. 15.
• Zarioğlu Özel Sayısı), Haziran-Temmuz-Ağustos 2007,
s. 277

689
 

MİKAYIL MÜŞFİK’İN ÇOCUK ŞİİRLERİ


Dr. Pervane BAYRAM
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
pervane32@yahoo.com

MIKAIL MUSHFIG` POEMS FOR CHILDREN

ABSTRACT
Mikail Mushfig is one of the outstanding poets of thirties years` Azerbaijani literature .In his 30 years short life he created
many works on different topics and never forgot the children.The poet created weighty, educative and diverting short poems
gathering forgotten Azerbaijani tales.Mikail Mushfig`s poems comprises the feature of lantern for little children.İn this article
many of the poems have been analysed.

XX asır Azerbaycan edebiyatının önemli şair- lâbı ve onun Azerbaycan’daki yankıları ile ilgili
lerinden olan Mikayıl Müşfik 5 Haziran 1908 yı- şiirler yazan şairin eserleri içinde çocuklar için
lında Bakü’de doğmuştur. Kültürlü bir ailede dün- yazdığı şiirler de önemli bir yer tutar.
yaya göz açan şair 2 yaşındayken annesini, 7 ya- Mikayıl Müşfik, sanatının ana kaynağını bü-
şındayken de babasını kaybetmiş ve akrabalarının tünlükte şark edebiyatından, özellikle sözlü ve
himayesinde büyümüştür. O, ilk eğitimini Rus- klasik Azerbaycan edebiyatından almıştır. O, kla-
Tatar mektebinde almış, Azerbaycan’da Sovyet sik Azerbaycan, Anadolu ve Fars edebiyatına, bu
hâkimiyeti kurulduktan sonra Bakü Darü’l- edebiyatın şair ve eserlerine derinden vakıftı. O,
Muallim’inde ve 12 numaralı okulda okumuştur. aynı zamanda Avrupa ve Rus edebiyatını da bu
Şair,1927–1931 yılları arasında Azerbaycan Dev- dilden başarılı edebi tercümeleri yapacak kadar
let Darülfünun’unun dil ve edebiyat fakültesini iyi biliyordu. Şairliğinin yanı sıra bir eğitimci
bitirmiş ve Baküdeki çeşitli okullarda 7 yıl öğret- olan Müşfik, şiirleriyle çeşitli yaş gurubundaki
menlik yapmıştır. Mikayıl Müşfik’in tutuklanarak çocuklara hitap etmiş, şiirlerini hem okul çağına
kurşunlanmasından önce çalıştığı son okul 18 kadarki çocuklara, hem ilkokul çocuklarına ve
numaralı okuldu. Yıllar sonra berat alan şairin ergenlere yazmıştır.
adını bu okula vermişlerdir.
Şair, aynı adlı Azerbaycan halk masalından
Daha Darülfünun’da okuduğu sırada şiirler etkilenerek yazdığı “Şengül, Şüngül, Mengül”
yazan Mikayıl Müşfik’in “Bir Gün” adlı ilk şiiri manzumesini okul öncesi çocuklara,“Köylü ve
1926 yılında 18 yaşındayken Bakü’de “Genç Yılan” “Vuruşmalar” adlı manzumesini, “Coğraf-
İşçi” gazetesinde yayımlanmıştır. Bu şiirden son- ya”, “Bir Mayıs”, “Pamuk”, “Zehra İçin”, “Mek-
ra onun manzumeleri hızlı bir şekilde çeşitli dergi tepli Şarkısı”, “Pioner”, “Pioner Sarayı”, adlı şiir-
ve gazetelerde yayınlanmaya başlar. Başarılı bir lerini okul çağındaki çocuklara, “Kaya” isimli
öğretmen, şair ve tercüman olarak faaliyet göste- manzumesini ise ergenlere yazmıştır1.
ren Mikayıl Müşfik 1937 yılında dönemin sertlik
Şairin çocuk şiirleri arasında yer alan Şengül,
yanlısı Sovyet hükümeti tarafından vatan haini
Şengül, Mengül adlı manzumesi konusunu meş-
damgasıyla tutuklanarak çeşitli işkencelere maruz
hur Azerbaycan çocuk masalından almıştır. Halk
kalmış ve 6 Ocak 1938 yılında kurşunlanarak öl-
arasında anonim olarak yaşayan bu masalı ilk
dürülmüştür.
defa Mikail Müşfik 1934 yılında manzume haline
Kısa olmasına rağmen anlamlı ve verimli bir getirmiş ve unutulmaktan kurtarmıştır. Masalda
ömür yaşayan bu velut sanatkâr, 11 yıllık sanat gece gündüz yorulmadan çalışan ve yavrularını
hayatında birbirinden güzel eserler vermiştir. alın teriyle büyüten çilekeş anne keçi poetik bir
Müşfik, 1930’lu yıllar Azerbaycan edebiyatının üslupla anlatıldıktan sonra onun üç sevimli
en parlak şairlerindendir. Onun şiirleri hem nazım yavrusu olan bir yaşındaki Şengül, ondan az daha
şekilleri, hem de konu bakımından çeşitlik arz büyük olan Şüngül ve Mengül tasvir edilir.
eder. Şair, aruz, hece ve serbest vezinde, hem
Biri varmış, biri yoxmuş
yerli hem de batı edebiyatından alınmış nazım şe- Mezlumların derdi çoxmuş
killeri ile güzel şiir numuneleri ortaya koymuştur. Saqqallı bir keçi varmış
Daha çok aşk, tabiat, yeni kurulan Azerbaycan Gezdiyi yer gayalarmış
Sovyet cumhuriyeti ve ülkedeki yeni yapılanma,
bu yapılanma sırasında Azerbaycan’da meydana 1
Müşfiq,heyat ve yaradıcılığı. Gülhüseyn Hüseynoğlu,
gelen ekonomik, sosyal-siyasi olaylar, Ekim inkı- Azerbaycan Dövlet Neşriyatı. Bakı, 1968, sah.92)

690   
Materiallar

Dağdan dağa atlanarag Ala garlı uca dağlar


Her zehmete gatlanarag Gış derdini çeken bağlar
Yaşarmış öz emeyile Geyinmişdi yaşıl köynek
Başqasının kömeyile Her yan güldü her yan çiçek
Dolanmaqdan utanarmış Dumanlı bir gündü. “Kurt dumanlı havayı
Onun üç yavrusu varmış sever” derler ya. Açgözlü kurt av ararken birden
Biri Şengül, biri Şüngül aklına çepişler gelir ve onların evde yalnız olduk-
Biri de balaca Mengül2 larını hatırlayarak gözleri parlar. Hemen kapının
Şair bu sevimli yavruların her birini ayrı bir önüne gelir, sesini değişerek ana keçinin her za-
canlılıkla ve çeşitli benzetmelerle tasvir ederek man yavrularına okuduğu şarkıyı söyler. Çebişler
adeta resim çizer: sevinle koşarak kapıyı açarlar ve karşılarında
Şengülün gözleri qara kurdu görünce çok şaşırırlar. Kurt Şengül ve
Benzeyirdi ceyranlara Şüngül’ü yer, Mengül’ü ne kadar arasa da bir tür-
Şeve tükü buruq buruq lü bulamaz. Yatağın kapısını açık bırakarak ke-
İnce baldır qısa quyruq yifli bir şekilde evden çıkar.
Yeni çıxmış buynuzları Ana keçi her zamanki gibi dağlardaki güzel
Buxağında qotazları otlardan yiyerek yavrularına döndüğünde kapıyı
Bir yaşında maral çepiş açık görür. Telaşla içeri girip çebişlerini, arar, bir
Bacakları bir dal çepiş köşede kıvrılarak oturmuş Mengül’den başka kim-
Şair Şüngül ve Mengül’ü de aynı canlılıkla seyi göremez. Mengül ona olup bitenleri anlatır.
tasvir eder: Ana keçi sinirli bir şekilde evden dışarı çıkar.
Şüngülün gözleri nergiz Nereye gideceğini kestirememiştir. Önce bir tav-
Sanki dünyadan xebersiz şanın çatısına çıkar. Ona sövüp sayar, damı tek-
Gece gündüz oynaqlardı meler, bacasından içeri taş atar. Tavşan dışarı
Anasını qucaqlardı çıkıp ona neden böyle yaptığını sorunca “yav-
Yuxa tükü beyaz, yumşaq rularımı sen mi yedin?” diye sorar. Tavşan benim
Qulaqları sanki zanbaq hiçbir şeyden haberim yok, git tilkiye sor der.
Alnındakı qaşqa gözel Keçi, hemen tilkinin inine gider, tavşana yaptık-
Yoxdu bundab başqa gözel larını ona da yapar. Tilki de masum olduğunu
bildirerek, “git yavrularını kurttan sor” der.
Hele birce Mengüle bax
Ana keçi hiç vakit kaybetmeden hemen kur-
Ayağında sekile bax
dun evine gelir. Tavşana ve tilkiye yaptıklarını
Yoxdur böyle gözel çepiş
Nazlı çepiş tepel çepiş
ona da yapar. İçeriye bir taş atar. Taş, ocakta süt-
Yumşaq tükü ala-bula laç pişiren kurdun tenceresine düşer. Kurt yukarı-
Tamamile başa bela dakinin kim olduğunu sorunca keçi de ona yavru-
larını sorar. Kurt yaptığını boynuna almaz. So-
Her sabah güneş doğar doğmaz ana keçi yata-
nunda işin aslını öğrenmek için kadının yanına
ğından kalkar, Şengülün halını sorar, Şüngüle
gitmeye karar verirler.
nezer salar, Mengül’den öpücük alarak kapıları
bağlayıp dağlara çıkar, yamaçlarda otlar, kayalar- Kadı insafsız ve rüşvetçidir. Bunu bilen kurt
dan atlar, derelerden su içerek evine, yavrularının hemen sürüden bir kuzuyu alarak kadıya hediye
yanına dönerdi. “Şengülüm, Şüngülüm, Mengü- eder. Yalan söyleyerek kadıyı inandırmaya çalı-
lüm, açınız qapıyı men gelim” “ağzımda su getir- şır. Hediyeden hoşnut olan kadı keçiye olup bi-
mişem, döşümde süd getirmişem, buynuzumda ot tenleri sorar. Keçi, yavrularını kurdun yediğini söy-
getirmişem” diyerek kapıyı çalar, gün boyunca lediğinde kadı ona “Sen yalan konuşarak başkasına
yalnız kalan sevimli yavrular hemen kapıyı anne- iftira atma. Sen kendin çok ters keçisin, keçilerin
lerine açarlar. Böylece günler bir birini kovalar. de en kurnazısın. Sen Allah’ı unutmuşsun bam-
başka bir yol tutmuşsun. Humus ve zekât vermi-
Qış getmişdi yaz olmuşdu yorsan, bari hediye ver. Ben hediyesiz işe bakmam.
Elin kefi saz olmuşdu
Bezenmişdi dağlar daşlar Keçi kadının adaletle karar vermeyeceğini
Gece gündüz uçan guşlar anlar. “Yakında bir demirci var, bir de ona gide-
Göy üzünü dolanırdı lim, işi ayırt edelim” der. Onlar demircinin yanına
Daşgın çaylar bulanırdı giderler ve keçi derdini ona anlatır. “Yalnız be-
nim yavrularımı değil, köyün bütün malını, dava-
2 rını da bu kurt yemiştir” diye şikâyet eder. Demir-
Mikayıl Müşfiq, Seçilmiş Eserleri, “Şerq-Qerb”, Bakı,
2004, s.328. Bu çalışmada kullanılmış şiir metinleri bu ci hemen işi anlar ve “şimdi sizin dövüşmeniz
kaynaktan alınmıştır. gerekir” diyerek kurdun dişlerini bileme bahane-

691
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

siyle tek tek çeker. Keçinin boynuzlarını da bir Xoruzlar ötüşüncə,


güzel biledikten sonra onlara “hadi vuruşun” der. Diksinərək oyandı,
Kurtla keçi kelle kelleye gelir. Keçi kurdun Yandı dan yeri, yandı.
karnına bir kelle vurarak onun bağırsaklarını
Ulduzlar axdı keçdi,
parçalar.
Həsrətlə baxdı keçdi.
Kurt feryada başlar:
Kirəmidləri bayquş
Aman aman qursağım
Qanadından qoyulmuş
Cırıldı bağırsağım
Daxmalar üzə çıxdı,
Keçi güldü qurda bir az
Yollar gündüzə çıxdı.
Dedi: -zülüm yerde qalmaz
Ağaclar sərin-sərin
Balalarımı yemeyeydin
Əsən xəfif yellərin
Vay qursağım demeyeydin
Titrədi nəfəsiylə.
Bu manzumede şair kurdun timsalinde maz- Quşların nəğməsiylə
lumlara zulm eden, masumların hakkına, malına Ətirlədi hər yeri
canına saldıran yalancı zalimleri, sahtekâr kadının Sabahın çiçəkləri.
şahsında ise insafsız ve rüşvet alan çifte standartlı Kənddə ucaldı səslər;
yöneticileri eleştirmiştir. Şiir çocuklar için olduğu Qalxdı, alçaldı səslər.
kadar büyükler için de ibret vericidir. Anne keçi Həyat bir qanad çaldı,
toplumda alın teriyle ailesinin geçimini sağlayan, Kəndi səs-səmir aldı.
kimseyi incitmeyen, kendi işine bakan insanları Qalxdı çoban ayağa,
temsil eder. Demirci tipi de şartlar ne olursa olsun Sürünü yaydı dağa;
her zaman mazlumdan yana olan dürüst insan Çaldı bir incə bəstə.
tipinin simgesidir. Şair, bu manzume ile çocuk Kəndlilər dəstə-dəstə
muhayyilesinde iyi ile kötünün karakterini Kənddən uzaqlaşdılar;
canlandırıyor. Her zaman iyilerin ve mazlumların Fakat köylülerin canı sıkkındır. Her yerde
yanında olmak gerektiğini vurguluyor. kuraklık var. Ekinde iş yok. Bu sene kıtlık olacak.
Mikayıl Müşfik’in Azerbaycan halk masalla- “Allah’a penah” diye göklerden imdat bekliyor-
rından etkilenerek 1935 yılında çocuklar için lar. Güneş adeta yere ateş yağdırıyor. Her kes kan
yazdığı diğer bir manzume “Kendli ve ilan” adla- ter içinde sümbülleri yoluyor. Çolpan adlı yaşlı
nır. Köylü ve Yılan anlamındaki bu manzumeye bir köylü az dinlenmek için tarladan ayrılarak
şair güzel bir köy tasviri ile başlar. Bu tasvirler serin dereye iner. Dere kenarı oldukça güzel ve
pastoral şiirin en güzel örneklerindendir. Müşfik, manzaralıdır. Ama bu güzellik Çolpanın içini ra-
bütün şiirlerinde klasik edebi sanatlardan başa- hatlatmaz. Gelecek endişesi, geçim sıkıntısı onu
rıyla istifade etmiştir. Teşbih ve istiareler çok ori- yasa boğmuştur. Çolpan burada da duramaz ve
jinal ve şaşırtıcıdır. Bu benzetmeler başarılı bir bitkin bir şekilde çalışmak için tarlaya döner.
şair tahayyülünün ürünü olup, sıradan insan mu- Aniden karşısında bir yılan görünce irkilir ve geri
hayyilesinin sınırlarını zorlamaktadır. Aşağıdaki çekilir. Yılan onu gördüğünde kıvrılmaya başlar.
parçada gece, yıldızlar, ağaçlar, çiçekler velhasıl Çolpan önce yılanı öldürmek istese de sonra
vazgeçer ve dağarcığından bir parça ekmek alarak
bütün tabiat kişileştiriliyor:
korkuyla yılana doğru fırlatır. Yılan da karşılığın-
Bir sabah vakti köydeki bütün horozlar ötme- da ona büyük bir sarı altın atar. Çolpan altını gö-
ye başlayınca karanlık örtüler içinde derin derin rünce gözleri parlar ve çok sevinir. Yılan otların
uyuyan geçe irkilerek uyanıyor. Aman Allah, arasından hışıltıyla sürünerek gider. Artık köyde
güneş doğmuş, tan yeri yanmaya başlamıştır. akşam başlamıştır. Şair akşamın başlamasını şöy-
Sabah olur, yıldızlar akarak, hasretle bakarak ge- le tasvir eder:
çer giderler. Kiremitleri baykuş kanadından yapı-
Artıq günəş üfüqdə,
lan izbe evler ortaya çıkmıştır. Ağaçlar serin serin
Sarı, solğun boşluqda
eser hafif rüzgârın etkisiyle titrer, kuşların nağ-
Gülürdü lalə kimi,
mesini duyan sabah çiçekleri her tarafı ıtırlara Qızıl piyalə kimi.
boğar. Köyde hayat başlamıştır artık. Çoban da Buludlar dəlik-dəlik,
uyanmış ve sürüyü dağa yaymıştır. Bu sabah Qurubda bir pənbəlik...
saatinde o kavalıyla hafif bir beste çalar ve köy- Üfüq çox düşüncəli,
lüler onun bu bestesini duyunca deste deste ekin- Xilqətin gizli əli,
lere doğru giderler. Yerə yayır kölgələr;
Qaranlıq örtülərin Dumanlanır ölkələr...
İçində dərin-dərin Sakitdir şəffaf sular,
Uyuyan yorğun gecə Gümüş kimi saf sular.

692
Materiallar

Tutularaq kədərə, lebine uygun olarak, hikâyenin sonunu yaşadığı


Dalğınlaşır dağ, dərə. devirde gündemde olan sınıflar arası mücadeleye
Bu axşm Çolpan ancaq uyarlamış, halkı kandırarak onun zenginliklerinin
Üfüqlərə dalaraq, üstüne yatan şahlara, sultanlara, devletli, zengin
Gözü, könlü sevincək, yılanlara lanet olsun demiştir.
Evə dönür gülərək.
1929 yılında yazılan “Coğragfiya” şiirinde
Sabah her zamanki gibi şafak altın tüllere şair coğrafya dersinde öğretmen Ahmet, Güllü,
bürünerek güldüğü zaman Çolpan ayağa qalkar ve Sara, Bebir isimli öğrencileri tahtaya kaldırarak
tarlaya gider. Öğleye doğru yine aynı yılanı görür Kafkaslarda ve Azerbaycan coğrafyasında bulu-
ve bir önceki gün yaptığı gibi ona ekmek atar, nan bazı yerleri haritadan göstermelerini ister.
karşılığında bir altın alır. Bir kaç gün yılanla Çol- Öğrencilerin hiç biri doğru cevap veremez. Yaz
pan bu şekilde alış veriş yaparlar. Kısa zamanda tatilinde okul öğrencileri ülkenin farklı yerlerine
bu olaly bütün köye yayılır. Bir gün Çolpan ağır geziye götürür ve Ahmet, Güllü, Sara, Bebir de
hastalanır ve ekine gidemez olur. Oğlu Eldeniz’i ders sırasında öğretmeninin sorduğu yerleri gezip
yanına çağırarak tarlaya gitmesini, yılanı görürse
görürler. Yeni eğitim yılı başladığında bu öğren-
ona dokunmadan ekmek vermesini tembihler.
ciler derslerini çok iyi bilmektedirler. Şiirin dili
Eldeniz tarlaya giderek çalışır. Öğleye doğru çok sade ve yalındır. Soru edatları, sınıf ortamı
yılan kıvrılarak ortaya çıkar ve oğlanı görünce güzel bir şekilde anlatılmıştır.
sokarak öldürür. Akşam olunca oğlunun gelme-
Tabiat tasvirleri oldukça başarılı ve çocuk
diyini gören Çolpan heyecanlanır ve köylüleri
toplalyıp oğlunu aramaya koyulur. Dağdaki ço- muhayyilesini süsleyicidir.
ban Eldeniz’in cesedini görür ve köye haber salar. Kış kocaldı geldi bahar
Yaşlı Çolpan oğlunun acısıyla kavrulur ve “yıla- Çiçeklendi çemen gülzar
nın akına da karasına da lanet olsun„ der. Güller açtı çiçeklendi
Çolpanın qəlbi yandı, Kelebekler beneklendi...
Bir ocaq kibi yandı, Şairin bir öğretmen olarak vermek istediği
Dedi:- “İlan ilandır, mesaj bazı derslerin müfredatına uygun olarak iş-
İnsanlığa düşmandır. lenmesi durumunda daha fazla başarı elde edile-
Ağı bir, qarası bir... ceğidir. Önceden coğrafyayı hiç bilmeyen ve bu
Hamsının yarası bir...” derste çok zorlanan öğrenciler geziye gittikten ve
Bir sabah bütün köylüler toplanarak kayalığa derste işledikleri yerleri bizzat gezdikten sonra
gelir ve yılanın yuvasını yıkarak onu öldürürler. derslerinde daha başarı olmuşlardır.
Çolpan’ın tavsiyesiyle kayayı parçalayıp yılanın 1933 yılında yazılan “Mektepli Şarkısı” adlı
sakladığı hazineyi bulur ve aralarında paylaşırlar. şiirde bazı sosyalist ideolojilerinin etkisi açıkça
Çox zaman Eldənizin hiss olunur. Şair şiire başlarken
Dərdilə həzin-həzin “Bizik maarifin güleş ordusu
Yanıb inildədilər, Aydınlık ordusu güneş ordusu”
Nifrət olsun,- dedilər,-
Zəhərli ilanlara,
- diyerek yeni yetişen öğrencilere mücadele ruhu
Xalqı aldadanlara! içinde ve onları bağlı olduğu değerlerden soyut-
Coşdular, titrədilər, layarak hitap eder.
Nifrət olsun, - dedilər,- Bizim ne tanrımız ne qulumuz var
Yoxsulları aldatan, Sosyalizme çıxan bir yolumuz var
Ömrünə xələl qatan, Dersimiz, işimiz, futbolumuz var.
Şahlara, sultanlara, Bizik maarifin güleş ordusu
Dövlətli ilanlara! Aydınlıq ordusu güneş ordusu
Bu masalın aslı Eldeniz’in öldürülmesi bahsi- Bizim silahımız kalem, sıralarımız sengeri-
ne kadar şiirle paralellik arz eder. Masalda Elde- mizdir. Bizim korkumuz yarasaya benzeyen düş-
niz öldükten sonra babası yılanı öldürmek için manı sarmıştır ve bizim saflarımız demir, beton
kayalığa gelir ve onun kafasını koparmak isterken gibi sıktır. Birinci dersimiz enternasyonal, ikinci
ancak kuyruğunu koparabilir. Yılan kaçarak dersimiz ise “burjuva sinyal”dir. Bütün bu kâinat,
saklanır. Bir süre sonra iyice geçim sıkıntısına bu hayat, bu yükseliş, bu kanatlar bizimdir. Biz
düşen Çolpan yılana gelerek “Olan olmuş, geçen maarifin güleş, şen-şakrak ordusuyuz. Biz aydın-
geçmiş, gel yine barışalım” der. Yılan ise onun lık, güneş ordusuyuz.
bu teklifini reddeder ve “Ne sendeki oğul yarası Şairin çocuklar için yazdığı diğer bir şiirin adı
iyileşir, ne de bendeki kuyruk yarası” diyerek “Zehra İçin”dir. Bu şiirin tarihçesi var. Sonradan
oradan uzaklaşır. Manzumede ise şair, devrin ta- büyüdükten sonra doktor ve akademisyen olan

693
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Zehra Salayeva isimli bir öğrenci 1934 yılında ne lazım” deyerek türkünün sözlerini söyler ve
beşinci sınıf öğrencisiyken sevdiği öğretmenlerin- öğretmen yazar. Bu sırada Kaya ile tanışan öğret-
den hatıra defterine kendisi hakkında bir şeyler men, onun öksüz ve sefil olarak sokaklarda yaşa-
yazmalarını rica edermiş. 11 Mart 1934 yılında dığını, iki yıl boyunca öksüzler yurduna alınarak
bir sabah 26 yaşlı genç öğretmen Mikayıl Müşfik orada eğitim gördüğünü, fakat sonradan arkadaş-
derse girerken öğrencisi Zehra Salayeva hatıra larıyla birlikte oradan kaçarak yine sokaklara
defterini çekingenlikle ona uzatıyor ve sevgili düştüğünü görünce ona bazı sorular sorar ve onun
öğretmeninin bu deftere bir şeyler yazmasını rica tiyatroyu sevdiğini, dönemin meşhur tiyatro kah-
ediyor. Şair deftere göz atarak öğrenciye ramanları ve onlar hakkındaki yorumlarını öğre-
- Kızım sen git sınıf jurnalini getir, ben de sen nerek ona şöyle der:
gelinceye kadar defterine bir şeyler yazayım” Ay oğul aleme yaxşı nezer kıl
diyor. Sen gel bu desteden bir yolluk ayrıl
Onların gözüne görünme bir de
Zehra öğretmenler odasına giderek jurnali
getirir ve o süre zarfında Mikayıl Müşfik aşağı- Kaya buna karşılık bir az düşünerek:
daki şiiri onun defterine yazar: Bir gün çürüyecek ömrüm Sibir’de
İleri qoş, ileri, Bilirem bu heyat bilirem nedir
Ey menim gözel qızım. Bir qanlı meydandır, acı sehnedir
Qalma heyatdan geri - der. Yaşlı öğretmen ona “Bana gel seni okula
Oxu mükemmel qızım yazdırayım hem okur, hem de çalışarak geçimini
Uca dağlardan atlan sağlarsın. Bu bataklıktan da kurtularak iyi bir
Her çetinliye qatlan insan olursun” diyerek adresini verir.
Bir quş kimi qanatlan Aylar geçer, 15 yaşlı Kaya’dan haber yoktur.
Göylere yüksel qızım Kaya hırsızlar çetesinin eline düşmüş, hali vakti
yerinde. Gündüzleri “işe”, akşamlar yine tiyatro
Mehriban ol insana
veya sinemaya gider. Bu akşamlarda onun ruhu
Bir yuxarı baxsana
sıkılır, ben neyim, nerelerdeyim gibi sorular içini
Göyden güneş, ay sana
kemirir.
Eyleyir “gel gel” qızım.
Şair bir ara Kaya’nın geçmişi ile ilgili bilgiler
Şair bu şiiri ve şiirdeki öğütleri Zehra Sala-
vermeyi de ihmal etmez: Kaya şairin kendi mem-
yeva’nın şahsında bütün Azerbaycanlı öğrencilere
leketi olan Hızı’dandır. Babası Hızı dağlarında
yazmış bulunmaktadır.
çobanlık yaparken bir defa canı sıkılmış, sürüden
Mikayıl Müşfik’in şiirlerinde kendi hayatın- üç koyunu satarak arkadaşlarıyla beraber yemiş-
dan, özellikle sefaletle geçen çocukluk ve gençlik tir. Ağası bu olaydan haber tutup kızdığında
yıllarından bazı kesitlerle de karşılaşmaktayız. Kaya’nın babası “ kendi hakkımı sattım” diyerek
Şair “Kaya” adlı manzumesinde XX asrın evvel- köpürmüş. Ondaki bu isyanı gören ağa kurşunu o
lerinde sefalete ve sokaklara düşmüş çocuklardan anda onun kafasına sıkmış ve daha Kaya doğma-
yürek acısıyla bahsederek eserin kahramanı olan dan babası ölmüş. Annesi ise sıkıntılara, sefalete
Kaya’nın vatansever ve idealist bir öğretmenin fazla dayanamadan vefat edince kimsesiz Kaya
yardımlarıyla bu felaket girdabından kurtularak sokakların çocuğu olmuştur.
topluma faydalı bir insan olmasını anlatmıştır. Bu
... soğuk bir kış akşamında bu sefil çocuklar
manzumede şairin kendi hayatına ait izlerle de
kumar oynarken çetenin başçısı Mişka ile Polad
karşılaşmaktayız. Zira şair, anne ve babasını kay-
arasında tartışma çıkar ve kavgayla sonuçlanır.
bettikten sonra sokaklarda sigara satarak geçimini
İkisi birbirine bıçak çeker ve bıçak onları ayırmak
kazanmaya çalışmış ve sefaletin acısını tatmıştır.
için araya giren başka bir çocuğa saplanarak onu
Müşfik bu manzumeyi 1935 yılında 27 yaşın- öldürür. Kaya bütün bu olup bitenlerden sonra
dayken yazmıştır. Eserde olaylar 1923 yılının gü- mensubu olduğu bu çeteye nefret eder ve akıbe-
neşli bir Mayıs gününde başlar. tini düşünmeye başlar. O şimdi yaşlı öğretmenin
Bakü’de Sabir adına parkta birkaç öksüzün yanına gitmediğine çok pişman olmuştur. Çok dü-
neşeli bir şekilde mızıka çalarak türkü söyledik- şünüp taşındıktan sonra Kaya çeteden ayrılır ve
lerini ve meşhur Azerbaycan halk dansı qaytağıyı ıslah evine giderek oraya yerleşir. Okur ve çokça
oynadıklarını gören yaşlı bir öğretmenin dikkatini çalışarak topluma faydalı iyi bir insan olur. Yıllar
bu çocuklardan birinin okuduğu içli türkü çeker. sonra parkta tanıştığı öğretmenle karşılaşır. Öğ-
O, bu çocukların hali ne olacak diye derin dü- retmen onu tanımaz, ama Kaya kendini tanıtır ve
şüncelere dalar. Çocuklar dağılacağı sırada o, öğretmene teşekkür eder.
“bala o şarkıyı söyle yazım men, rica eyleyirem” Bir gün o, eski sokak arkadaşlarını görür.
deyince Kaya isimli türkü söyleyen çocuk “rica Yine sokaklarda Mişka’nın önderliğinde serseri-

694
Materiallar

lik yapmaktadırlar. Bu sırada koltuğunda kalın Men de sizin kimi bir neçe iller
ciltlerle yanlarından geçen Kaya’yı görürler ve Ümmanlar içinde başsız perişan
Mişka’nın “ aa, bu ki bizim Kayadır” ünlemiyle Acı dalğalarla yersiz çarpışan
bütün hırsızlar çetesi hayretle Kaya’ya bakarlar. Bir garip tekneye benzer kimiydim
Gayesiz yollarda gezer kimiydim
Kaya artık tıbbiyede öğrencidir. Mişka Kaya-
Ne ata çağrışı, ne ana sesi
nın geri dönmesi için çok uğraşır, ama Kaya ka- Bunların gül kimi latif busesi
bul etmez ve onları da bu yoldan döndürmek Ruhuma etrini saça bilmedi
ister. Ama nafile. Onlar Kaya ile dalga geçerler: Menim çocuk derdim heç eksilmedi
Ay canım beri gel bu bir kenekdir Ah neler çekmedi bu garip başım
İşi molla kimi vaaz eylemektir Deydi daşdan daşa müzdarib başım
Şair eserde Mişka’yı da bize tanıtır: Bir sabah elime keçdi bir kitab
Aldı caynağına meni inkılab
Çox zaman şeherin küçelerinde
Ne üçün baxalım bir de arxaya
Bezen axınların toplu yerinde
Sinemdeki dağın biridir Kaya
Hemen mişkalara yoldan keçende
Okucu, baxırsan diqqetle sen de Eserde şairin hayatı ve o devrin bazı siyasi
Her meçhul sahnede oynayır bunlar olayları hakkında da bilgiler bulunmaktadır.
Hayatın ruhunda qaynayır bunlar Şu anda yazılı kaynaklarda ve bu eserde bu-
Sanki bizim lisan onlara dardır lunmayan ilginç bilgilerden bir de böyledir: Çete-
Özlerine göre dilleri vardır nin elebaşsının adının Rus milliyetine ait isim
Mişkanın menzili qır tiyanları olan Mişka olması Kommunist partisi yetkilileri
Kaynayan şeherin dar dalanları tarafından tepkiyle karşılanır. “Ülkemizde halklar
Çocuk hayatını bu yolda sürdü dostluğu var, sen neden böyle bir ayırım yapıyor-
O gah tutulurdu, gah döyülürdü sun” diye şairi eleştirirler. Sonunda şair “adı Mika-
Bir defa Mişkanı tutdular yene yıl idi, arkadaşları kısaca ona Mişka derlerdi” şek-
Apardılar onu çocuk evine linde ifadeyi değişir ve böylece mesele çözülmüş
Pozuk azaldığa alışdığından olur. Eserin neşredilmiş varyantlarında bu tür bir
Zavallı ruhuna bir kara zindan beyit veya mısra mevcut değil. Bu bilgiler bize o
Kimi dar göründü terbiye evi
dönemin canlı şahitleri tarafından aktarılan bilgi-
Saxlamaq olmadı bu yetim devi
lerdir. Eserdeki hırsız çetesinin elebaşçısının adı-
Bir akşam gefesi gırıb da qaçtı
nın Rus adı olması şairin satır altı ifade kullanmak
Gaş-daş hayatını alıb da saçtı
Bu boş azaldığın çamurluğuna
istemesinden kaynaklanabilir. Zira Mikayıl Müşfik
Bazı yoldaşları uymadı buna Azerbaycan demokratik cumhuriyetinin Ruslar ta-
Onlar oxudular adam oldular rafından yıkıldığını ve onun yerine Azerbaycan
Bir Kehkeşan kimi cığır buldular Sovyet Sosyalist cumhuriyetinin kurulduğunu, ül-
Oxucu, dediyim sanma xeyaldır kedeki yeraltı ve yerüstü zenginliklerin kimler ta-
Buna kahramanım Kaya misaldır rafından sömürüldüğünü iyi biliyordu. Ülkede
“hakların dostluğu var” denilerek Azerbaycan hal-
Mişka güvercin hastası olmuş, sürekli kuş-
kının kendi ülkesinde ikinci sınıf vatandaş muame-
larla ilgilenmekte ve güvercin beslemektedir. Bir
lesi görmesi gerçeğini de şair göz ardı edemezdi.
gün tutkunu olduğu güvercinlerinden biri uçar. O
kısa zamanda kuşun nerede olduğunu öğrenir. Kuş KAYNAKLAR
başka bir güvercin hastası Polad’ın yanındadır. − Azerbaycan Sovet Edebiyatı Tarixi. I-Q ciltler. Bakı,
Mişka hemen Polad’a gider ve ondan kuşunu 1966–1967
ister. Aralarında çıkan tartışma sonucunda Polad − Azerbaycan Sovet Edebiyatı. Bakı, 1958
Mişka’yı bıçaklar. Yaralı Mişkayı Kaya’nın staj − Azerbaycan Sovet Yazıçıları, Bakı, 1958.
yaptığı hastaneye getiriler. Kaya eski arkadaşının − Axundzade Dilber. Müşfiqli Günlerim. Bakı, 1968
bu halini görünce çok üzülür. Bütün mazi gözle- − Hüseynoğlu Gülhüseyn. Müşfiq Heyat ve yaradıcılığı,
rinin önünden bir film şeridi gibi geçer. Artık çok Bakı, 1968.
geçtir. Mişka için yapılacak bir şey yoktur. Sefil, − Xendan Cefer. Müşfiq. Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı,
hırsız ve asi Mişka ölür. Bakı, 1956.
Eserin sonunda şair kendisiyle ilgili bilgi − M.Müşfiq, Seçilmiş Eserleri, Çaşıoğlu, bakı, 2005. 239 s.
vererek bir zamanlar kendisinin de bu kimsesiz − M.Müşfiq, Seçilmiş Eserleri, iki cildde,1.cild. Azerbay-
çocuklar gibi sokaklarda dolaştığı, sonradan oku- can Dövlet Neşriyatı, Bakı, 1957.
la başlayarak normal hayata döndüğü hakkında − Mikayıl Müşfiq, Ebediyyet Neğmesi, Bakı, 1978
bize önemli bilgiler veriyor. − Mikayıl Müşfiq, Seçilmiş Eserleri, “Şerq-Qerb”, Bakı,
Ey keçen dostlarım yazık sefiller 2004, 352 s.

695
 

ИСТИҚЛОЛ ДАВРИ ЎЗБЕК БОЛАЛАР АДАБИЁТИ:


АНЪАНА, ВОРИСИЙЛИК ВА ИЗЛАНИШ
Раҳматулла БАРАКАЕВ
филология фанлари номзоди,
Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси
Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт
институтининг илмий котиби

Ер юзида дастлабки ота-онанинг биринчи тўғри белгилаши нуқтаи назаридан бугунги


фарзанди дунёга келиши билан болалар ада- кун учун ҳам ўз қимматини йўқотмагандир.
биёти ҳам майдонга келиши инкор қилиб бўл- Бадиий адабиёт реалистик адабиёт деб
мас ҳақиқатдир. Чунки болалар адабиётининг номланадими, романтик адабиёт деб аталади-
асосий вазифаси ўсиб келаётган ёш авлодни ми, сюрреалистик дебми, бундан қатъи назар,
тарбиялаш манфаатларига қаратилгандир. Би- даставвал, китобхон қалбига эзгулик уруғини
нобарин, болалар адабиёти намунаси ёш ав- сепиши, уни энг яхши инсоний фазилатлар ру-
лодни илм-маърифат нуридан баҳраманд бў- ҳида тарбиялашга хизмат қилиши керак.
лишга чорлайдими, касб-ҳунар ўрганишга Бадиий адабиётнинг бош вазифаси бундан
чақирадими, энг яхши инсоний фазилатлар минг йиллар олдин ҳам шундан иборат эди,
руҳида тарбиялашга хизмат қиладими, булар- бугун ҳам, бундан минг йил кейин ҳам шун-
дан қатъи назар, унинг бош вазифаси фарзанд- дан иборат бўлиб қолаверади. Зеро, Ҳазрат
ларимизни маънавий-ахлоқий камолот руҳида Навоий “Бадойиъ ул-бидоя” девони дебоча-
тарбиялашдир. Демак унинг асосий ўзига хос- сида таъкидганларидек: “Девоне топилғайким,
ликларидан бири фақат адабий-эстетик эмас, анда маърифатомиз бир ғазал топилмағай. Ва
балки маърифий аҳамият касб этиши билан ғазале бўлғайким, анда мавъизатангиз бир
ҳам белгиланади. байт бўлмағай. Мундоқ девон битилса, худ
ХХ аср бошларидаги ўзбек маърифатпар- асру беҳуда заҳмат ва зоеъ машаққат тортил-
варлик ҳаракатининг ва ўзбек болалар адабиё- ғон бўлғай”.
тининг етакчи намояндаларидан бири бўлмиш “Ўзбек болалар адабиёти истиқлол даври-
Абдулла Авлоний “Туркий Гулистон ёхуд да нималарга эришди?” деган саволга жавоб
Ахлоқ” асарида таъкидлаганидек: излар эканмиз, аввало, ўтган давр мобайнида
Агар бир қушинг ёш болосин олиб, болалар адабиётимиз ўз табиий ўзанларига
Бўлур тарбият бирла йўлга солиб. қайта бошлаганини қониқиш билан эътироф
Онасин олиб асрағон бирла ром этиш жоиз. Биргина мисол: бугунги мактабла-
Қилмас, киши саъй қилса мудом. римизнинг янги дастурларига “Одобнома”
Керак тарбият ёшликдан демак, фани киритилди, янги дарслик ва ўқув қўллан-
Улуғ бўлса, лозим келур ғам емак. маларимиздан Кайковуснинг “Қобуснома”,
Эгур бемашаққат киши навдани, Шайх Саъдийнинг “Гулистон” ва “Бўстон”,
Тўғунчи эгур куйдириб кавдани, Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр”, Хожанинг
яъни катта ёшли одамни қайта тарбиялашдан “Мифтоҳ ул-адл” ва “Гулзор”, Авлонийнинг
кўра, ёш болани аввал бошдан тўғри тарбия- “Туркий Гулистон ёхуд Ахлоқ” асарларидан
лаш осонроқдир. олинган парчалар мустаҳкам ўрин эгаллади.
Шоир бу фикрини қуйида янада аниқроқ Бинобарин, болалар адабиётимиз ўзининг бе-
ифодалайди: восита маърифий вазифасини бажаришга ки-
ришди.
Худонинг раҳмати, файзи ҳама инсонга яксардур,
Ва лекин тарбият бирла етушмак шарти акбардур. Бундан ташқари, янги дарслик ва ўқув
Туғуб ташлов била бўлмас бола, бўлғай бало сизга, қўлланмаларини тузишда бугунги болалар
Вужуди тарбият топса, бўлур ул раҳнамо сизга. адабиётимизнинг етакчи намояндалари асар-
Темурчининг боласи тарбият топса, бўлур олим, ларига алоҳида эътибор берилди, инчунин,
Бузулса хулқи, Луқмон ўғли бўлса, бўлғуси золим. фарзандларимиз инсонийлик сабоқларини ўз
Ёмонларга қўшулди Нуҳнинг ўғли, бўлди беимон, миллий заминимизда яратилган миллий ада-
Юрурди Каҳф ити хўблар ила, бўлди оти инсон. биётимиз намуналари орқали эгаллай бошла-
Авлонийнинг юқоридаги фикрлари бола- дилар, халқимизнинг кўп минг йиллик маъна-
лар адабиётининг асосий ўзига хосликларини вий, адабий, диний қадриятларини қайта ид-

696   
Materiallar

рок эта бошладилар. Буларнинг барчаси ёш кўкка тикилган. Шу боис ука ёш китобхон кўз
авлоднинг маънавий комил инсонлар сифати- ўнгида Лочин янглиғ Эркин, эрки учун кураш-
да шаклланиши, ўз киндик қони тўкилган туп- га тайёр Инсон тимсоли сифатида намоён
роғи – Она Ватани, ўз халқи, ўз миллатининг бўлади.
содиқ фарзанди бўлиб етишувларида улкан “Учинчи полапон” шеърида шоир “Ака-
маърифий аҳамият касб этиши шубҳасиздир. ука”даги мавзуни давом эттиради, янада
Чунки ўзини ҳурмат қила оладиган, ўз тарихи, ривожлантиради. Шеърда эркин қуш – Лочин
ўз маданияти, ўз адабиётини эътироф этадиган фарзандларининг ёвузлик тимсоли бўлмиш
кишигина том маънодаги ватанпарвар бўла Оқилон билан ҳаёт-мамот жанги тасвирлана-
олади. Иккинчидан эса, ўз қадрига етган одам ди. Ёвуз Оқилон онасини ёрдамга чақириб
ўзгаларни ҳам қадрлай олади, ўз ҳурматини чинқирган икки полапонни бир зумда қонига
билган одам ўзгаларнинг ҳам ҳурматини бўяйди. Лекин инда Лочиннинг учинчи пола-
жойига қўя олади. пони ҳам бор. Гарчи у норасида гўдак бўлса-
Бу ўринда шуни ҳам қайд этиш керакки, да, узоқлардаги онасини ёрдамга чақириб йиғ-
истиқлол даври янги болалар адабиётининг лашдан самар йўклигини тушуниб етади ва
майдонга келишига 80-йилларнинг иккинчи ўзини ўзи ҳимоя қилиб, қаттол душманини
ярми адабиёти катта таъсир кўрсатди. Зеро, чўқиб ташлайди. Шеър келажакка ишонч руҳи
айни шу даврда болалар адабиётимиз том билан йўғирилган:
маънодаги ҳақиқатга тик боқадиган адабиётга Аждод қони, ўч ҳисси
айланди, ёш авлодни эрксеварлик туйғулари Берди унга куч, далда.
руҳида тарбиялашда илк қадамларини қўйди. Чўқиб олди рақибин
Ана шу нуқтаи назардан Истиқлол даври бо- Бўйин чўзган маҳалда.
лалар адабиётимиз ўсишда, улғайишда, ўзли- Чўчиб ўтли нигоҳдан
гини таниш йўлидаги изланишда дейишга та- Ёв тўлғанар довдираб,
момила ҳақлимиз. Бугунги болалар адабиёти- Мағрур турар ёш Лочин,
мизнинг етакчи намояндаларидан бўлмиш Боқмас кўкка жовдираб
Анвар Обиджоннинг “Ака-ука” шеъри шу жи- сатрларида эрк учун курашган, душманга қар-
ҳатдан эътиборга сазовор. Шеърда мустақил ши доимо омонсиз курашиб келган аждодлар
Ватан келажаги бўлмиш ёш авлод рамзий руҳи мард фарзандларга бир умр куч, далда
йўсинда кечаги кунимиздаги қўли боғлиқ, бериши туйғулари етакчилик қилса, якуний:
кўзи боғлиқ, истибдоддан юрак олдириб қўй- У билади,
ган катта авлодга қиёсланади. Аканинг пастга, Онаси –
жарликка “така-пука” термилиши бежиз эмас, Ҳозир олис бир жойда.
чунки жарлик аслида тубанлик рамзи, иккин- Бўм-бўш кўкка термилиб
чидан эса аканинг кўз олдида халқимизнинг Қичқирмоқлик бефойда.
истиқлол йўлида қурбон бўлган минглаб Ўчкор боқар қотилга
фарзандлари тақдири турибди: Онанинг мард Лочини.
Жар бўйида туришар Омон қолса,
Ака-ука. Бир кун у –
Ака пастга термилар Янчар Илон бошини
Така-пука. сатрларидаги қотилга ўчкор боқаётган учинчи
Юксакдаги лочинга полапоннинг бир кун ёвуз Илон бошига ети-
Боқар ука, ши, душманидан омонсиз ўч олишига ишонч
Гўё кўкда жим қанот – туйғуси ёш китобхон қалбига ҳам кўчиб ўта-
Қоқар ука. ди, ҳаёт учун, эрк учун кураш туйғулари
Шоирнинг шеърдаги ҳар бир сўзга маъна- барҳаётлигига ишонч туғдиради.
вий юк юклаши ана шу сатрларда намоён “Янтоқлар ҳақида қўшиқ” ҳам озодлик,
бўлган десак, адашмаймиз. Чунки, ака терми- эрк учун кураш туйғу-лари етакчилик қилиши
лади, “термилиш”да маҳзунлик, зориқиш маъ- билан ажралиб туради. “Сувсизликдан сўл-
носи етакчи, ука боқади, “боқиш”да эса дадил- масдан, гармселдан жон сақлаб, ёвуз саҳрони
лик, мардлик маъноси устивор. Уканинг ниго- енгиб” яшаётган “янтоқлар” ҳам аслида халқ
ҳи кўкда парвоз қилаётган лочинга тикилиши рамзи. Гарчи у “ёвуз саҳро”да “сувсизликдан
ҳам табиий, чунки кўк ҳам, унда парвоз қи- сўлиш”га, “Гармсел”нинг ўтли шамоллари
лаётган лочин ҳам аслида эрк тимсоллари. таъсирида аста-секин ўлимга маҳкум қилин-
Уканинг эса парвози баланд – нигоҳи Истиқ- ган бўлса-да, бироқ “янтоқлар”нинг чуқур ўр-
лолнинг ёришиб келаётган порлоқ нурларига – нашган, мустаҳкам илдизи ҳар қандай шароит-

697
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

да ҳам яшаш учун курашга чорлайди, шу боис қозонига ҳар куни бир парча гўшт солишга
ҳам янтоқлар доимо гуллайди, мева тугади, қийналса-да, меҳмоннинг оёғи остига қўй сўя-
келажак авлодни яратади. Бинобарин, зукко ди. Ҳатто кўчадан ўтиб кетаётган йўловчига
китобхон-нинг синчков нигоҳи бу шеърда хал- ҳам, албатта, бир пиёла чой таклиф қилиш ўз-
қимизнинг истибдод тиғи остида ўтган кейин- бек характерини белгиловчи қирралардандир.
ги юз йилдан ортиқроқ давр мобайнидаги та- Эгатлардан топган қадди –
рихи рамзий йўсинда акс эттирилганини Ёйи бор унинг,
дарров пайқаб олади. Шоир: Ҳар йил ёзда иморати,
Эзиб ўтди йилқилар, Лойи бор унинг.
Эзиб ўтди нортуя, Ўзбек қиёфасини белгиловчи яна бир ха-
Тикландингиз қайтадан рактерли қирра унинг меҳнатсеварлигидир.
Оламда биз бор, дея, Ўзбек эрта баҳордан кеч кузгача тиним
Балли сизга янтоқлар! билмай далада меҳнат қилади, бола-чақасини
Янчолмади бўронлар, пешана тери билан топган ҳалол даромади
Куймадингиз оташдан. ҳисобидан боқади. Бинобарин, ўзбек учун
Ғанимлар ҳам ҳайрондир “ҳалол меҳнат” тушунчаси қанчалик харак-
Бундай чидам, бардошдан, терли бўлса, “ҳалол даромад“ тушунчаси ҳам
Балли сизга, янтоқлар у билан баб-баравардир. Шу сабабли ҳам ўз-
дер экан, бу мисралардаги “йилқилар” ва бекнинг қадди оғир меҳнатдан эгик бўлса-да,
“нортуя” ҳам юртимизга бостириб келган тур- қалби пок, кўнгли очиқ.
ли ғанимлар тимсоли янглиғ намоён бўлади. Меҳнатсевар ўзбек далада меҳнат қилиб-
Чингизхон суворийларининг йилқилари ва гина қолмайди. У ўзи-нинг ҳузур-ҳаловатини
арабларнинг туялари оёғи остида эзилган, эмас, бола-чақасининг келажагини ўйлайди.
топталган халқимиз барибир ўзини тиклаб ол- Ўғилни суннат қилиш, уйлантириш, қиз чиқа-
гани, уни турли талотўпларнинг бўронларию риш – халқ олдига дастурхон ёзиб, оқ фотиҳа-
оташлари ҳам йўқ қилолмаганидан ҳатто ға- сини, дуосини олиш ўзбек учун энг катта
нимларнинг ўзлари ҳам ҳайронликлари ишо- бойлик. Шу боисдан ҳам у ҳар йил ёзда лой
нарли тасвирланган. Эҳтимол, ёш китобхон бу қилиб, иморат қуради – бола-чақасиининг
имо-ишоралар, рамзларни тўла тушунмас, би- бахтли келажагини таъминлайди. Чунки:
роқ масал кўринишидаги (рамзлар, тимсол- Ўғил-қизи – ёруғ юлдуз,
ларга асосланган) асарлар шуниси билан ха- Ойи бор унинг,
рактерлики, улардан ҳар бир китобхон ўзига Ўчмас изи, босадиган
керакли нарсани уқиб олади. Барча ёшдаги Тойи бор унинг.
китобхонларга мўлжалланган бундай асарлар Бинобарин, “от изини босадиган тойлар”и,
шу боисдан ҳам кўп қатламли бўлади. “ою юлдуз”лари учун меҳнат қилишдан ўзбек
Ва ниҳоят, истиқлол даври болалар ада- ҳеч қачон чарчамайди ва ана шу туйғу –
биёти шеъриятига илк бора ҳақиқий ўзбек болажонлик ҳам аждоддан авлодга минг йил-
қиёфаси кириб кела бошладики, бу қадам ёш лар давомида азизу мукаррам мерос бўлиб
авлодни ўзлигини таниш йўлида тарбиялаш- ўтаверади. Шу боисдан ҳам ўзбекнинг доимо
даги сифат жиҳатдан ўзгариш тарзида баҳола- чеҳраси очиқ, бағри очиқ, дастурхони очиқ.
ниши жоиз. Истеъдодли шоир Дилшод Ража- Шу боис ҳам яратган-нинг ўзи бу жаннатма-
бовнинг “Ўзбек” шеъри ана шу Инсон, халқ кон диёрни ўзбекнинг макони қилиб яратган.
тасвирига урғу берилган шеър сифатида эъти- Шеър:
борга сазовордир. Шеърнинг дастлабки сатр- Дўпписини кўкка отиб
лариданоқ бағрикенг ўзбек қиёфасига чизги- Шодланса арзир;
лар чизила бошлайди: Ўзбекистон деган жаннат
Сиғмаса ҳам ўзи, дўстга Жойи бор унинг
Жойи бор унинг. сатрлари билан якунланар экан, бунда шоир-
Йўловчига “Бир пиёла” – нинг ана шундай улуғ эл фарзанди эканлиги-
чой“и бор унинг. дан фахр ва ғурур туйғулари янграйди. Улуғ
Дарҳақиқат, ўзбек қиёфасини белгиловчи халқимиз шаънига битилган қанчадан қанча
қирралар, аввало, унинг бағрикенглиги билан фахрияю мадҳиялар сафида кичкинтой китоб-
боғлиқдир. Серфарзанд, болажон ўзбек бола- хонларга мўлжалланган ушбу мўъжаз шеър-
бақралари билан ўзи уйига зўрға сиғиб турган нинг ҳам ўз ўрни бор. Бу шеър ёш китобхон
бўлса-да, меҳмонни “атойи худо” деб билади, қалбида ҳам ғуруру ифтихор туйғуларини
уйининг тўрини меҳмонга бўшатиб беради, уйғотади, ўзлигини белгилашга хизмат қилади.

698
Materiallar

Бироқ аслини олганда, бугунги болалар эканмиз, Она-ватан туйғуси фарзандларимиз


адабиётимиз фақат муваффақиятлардан ибо- қалбига она сути билан кириши, болалар боғ-
рат эмас. Унинг турлича характердаги муам- часию мактаб таълим-тарбияси орқали шакл-
молари ҳам етарли. Биринчидан, бозор иқти- ланиши кераклигини; бунинг учун эса мактаб
соди деган нарса болаларимизнинг бадиий дарсликларимиздан бошлаб болаларимиз ўқи-
асар ўқиш эҳтиёжини деярли йўққа чиқарга- ётган ҳар бир китоб, газета ва журнал, тинг-
нини афсуслар билан қайд этиш керак. Бола- лаётган ҳар эшиттириш, томоша қилаётган ҳар
ларимизнинг асосий вақти бозорда, қолгани кўрсатувнинг юксак сифати, бадиияти билан
телевизор олдида чет элнинг ур-йиқит, зўра- энг юксак талабларга жавоб бера олиши
вонлик, фаҳш билан тўлиб-тошган кино- кераклигини эътибордан бир дақиқа ҳам соқит
фильмлари, фикрлаш ҳиссини ўтмаслаштира- қилмаслигимиз керак.
диган мультфильмларини кўриш билан ўтаёт- Бу гапларни айтишдан мақсад болалар
ганлиги адабий жамоатчиликни жиддий ха- адабиётимиз мустақил Ўзбекистонимизнинг
вотирга солиши керак. Чунки умри бозорда келажагини яратувчи ёш авлод тарбиясига
ўтадиган бола учун пулдан азиз нарса йўқ, у масъул эканлигини таъкидлашдир. Зеро, бу
пул учун хоҳлаган ишни қила олади. Муш- адабиёт фарзандларимизнинг эрксевар, мард,
тумзўрлик руҳидаги фильмларни кўриб ўсаёт- комил инсонлар бўлиб етишуви йўлида доимо
ган бола эса ҳар бир муаамони мушт билан баланд пардаларда янграмоғи керак. Токи
ҳал қилишни энг тўғри йўл деб ҳисоблайди. ижодкорларимизнинг ҳар бир асари ёш китоб-
Бир пайтлар ҳар биримиз қанча шеърни ёд хон қалбида эзгуликнинг, инсонийликнинг
билишимиз, қанча асарни ўқиганлигимиз би- бир ниҳоли илдиз отишига хизмат қилсин.
лан фахрланардик, инсон учун моддий манфа- Инчунин, мустақил Она юртимизнинг келажа-
атдорчилик эмас, маънавий эҳтиёж бирлам- ги бўлмиш фарзандларимиз ҳам болаликдан
чилигини ҳар қадамда ҳис қилардик. Урушда ўзларининг шу азиз Ватаннинг эгалари, унинг
ўзини танк тагига ташлаган, кўкраги билан бахт-саодатини, порлоқ келажагини яратувчи-
пулемёт туйнугини бекитган одамлар бизнинг лар эканликларига комил ишонч руҳида тар-
ота-боболари-миз эмасмиди?! Уларнинг қайси бияланмоқлари лозим. Ана шундагина бола-
бири машина ёки ҳовли учун, мол-мулк, пул лар адабиётимиз ўз миссиясини муваффақият
учун ўз жонини қурбон қилган эди?! Биз бу- билан адо этган бўлади.
гунги кунда миллий мафкура ҳақида гапирар

699
 

ÇOCUK RUHLU ŞAİR YA DA ÇOCUKLARIN ŞAİRİ


GÖKHAN AKÇİÇEK (HAYATI, SANATI VE ESERLERİ)
Yrd.Doç.Dr. Salih OKUMUŞ
Ordu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi
Ordu / TURKİYE
salihokumus@gmail.com, salihokumus@salihokumus.com

SUMMARY
Turkish children literatura, which begins with Tanzimat literature, enters into a serious growth period after the Cumhuriyet
hos born. Begond 1960’s it becomes a subdivision of literature. İn this communique we researched the life, art and work of
Gökhan Akçiçek who has got important poems in children literature.

1. GİRİŞ yazılmış olmalarına rağmen daha çok büyüklere


yönelik eserlerdir. Yusuf Kamil Paşa’nın Fenelon-
Çocuk edebiyatı, çocuğun dünyasına hitap
’dan çevirdiği Telemak da eğlendirirken eğiten
eden, onların hayal, duygu ve düşünce dünyala-
bir eserdir. 1869 yılında yayımlanan “Mümeyyiz”
rını geliştiren bir türdür. Eğitirken eğlendirmeyi
dergisinde çocuklar için bilmeceler ve roman tef-
amaçlar. Ayrıca çocukların ruhsal gereksinimle-
rikaları yer alır. Ahmet Mithat’ın “Hace-i Evvel”
rine de katkıda bulunur. Çocuğun dil ve dinleme
ve “Kıssadan Hisse” isimli eserlerinin bir kısmı
yeteneğinin gelişmesini sağlar. Çocukları eğitir
ilk çocuk kitapları arasında sayılabilir.3
ve onları yaratıcı etkinliklere yönlendirir.1
Türkiye’de yayınlanan ilk modern çocuk ki-
Bu tür eserlerle ilk olarak Batı edebiyatında
tapları, çeviriler vasıtasıyla dilimize kazandırılır.
karşılaşılır. Batı dünyasında çocuk edebiyatının
Bilhassa Şinasi, R.Mahmut Ekrem ve Ahmet
gelişmesi daha çok sanayileşme, aydınlanma ve
Mithat’ın Fransızca şiir ve hayvan öykülerini içe-
ulus devleti oluşturma aşamasıyla ilişkilidir. XX. ren çevirileri dikkati çeker. Ardından R.Mahmut
yüzyılda ise çocuk edebiyatı en zengin dönemini Ekrem’in, “Tefekkür”ü ile Muallim Naci’nin
yaşar. Çocuğa yönelik birçok eser yazılır. Çocuk “Ömer’in Çocukluğu” isimli eserleri yayınlanır.
edebiyatının uzmanlık işi olduğu anlaşılır ve Çaylak Tevfik ise 1883’te Nasreddin Hoca fıkra-
uzman kişilerin yetiştirilmesine önem verilir. larını toplar.
Ülkemizde çocuk edebiyatı Tanzimat döne- XIX. yüzyılın sonları ile XX. yüzyılın baş-
miyle başlar. Bu durum daha ziyade o dönemin larında Ahmet Rasim, Ahmet Mithat, Ziya
modernleşme çabalarının bir sonucudur. Ancak Gökalp, Ömer Seyfettin, Tevfik Fikret, Ali Ekrem
Batıda olduğu gibi bizde de Tanzimat’tan önce Bolayır, İbrahim Alaattin Gövsa, Ali Ulvi Elöve
sözlü edebiyat ürünlerine rastlanır. Masal, bilme- ve Aka Gündüz çocuk edebiyatı yazarları ara-
ce, tekerleme, atasözleri, Nasrettin Hoca fıkraları, sında yer alan önemli isimlerdir. Millî edebiyat
Karagöz ve meddah oyunları bu ürünlerin ara- döneminde ise Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin ve
sında sayılabilir. Araştırmacıların birçoğu çocuk diğer sanatçılar dil bilincini geliştirerek, millî
edebiyatının, muhayyilemizde önemli bir yeri değerler doğrultusunda çocuklara yönelik eserler
olan ninni ve masallarla ortaya çıktığını söyler.2 vermişlerdir. 4 Cumhuriyetin kuruluşundan sonra,
Tanzimat’tan önce de çocuklara yönelik ki- ulusal egemenlik kavramının etkisiyle çocuk ede-
tapların yazıldığı görülür. Daha çok öğüt verme biyatı daha da gelişir. Harf devrimiyle yeni bir
amacıyla yazılan bu eserler, bir yandan da öğre- dönem başlar. Yeni harflerle kitaplar basılır. Ço-
tici yönleriyle dikkati çekerler. Nâbi’nin “Hay- cuklar daha çok önemsenir. Çocukların toplum
riyye”si ile Sünbülzâde Vehbi’nin “Lütfiyye” si içinde özel bir yeri olduğu vurgulanır. Bu döne-
buna örnek verilebilir. Bu eserler çocuklar için min yazarları arasında Reşat Nuri Güntekin, Mah-
mut Yesari, Peyami Safa, Abdullah Ziya Kozan-
1 oğlu, Kemalettin Tuğcu gibi isimler sayılabilir.
Tuncer Hüseyin, Yardımcı Mehmet; Çocuk Edebiyatı,
MEB Yay., Ank. 2000, s. 17-18 1960’lardan sonra çocuk kitaplarında artış
2
Daha geniş bilgi için bkz.:Enginün, İnci; “Çocuk Ede- görülür. Çocuk etkinlikleri düzenlenir. Kitap haf-
biyatına Toplu Bir Bakış”, Yeni Türk Edebiyatı Araştır-
maları, Dergah Yay., 2. Baskı, İstanbul, Ekim 1991.
3
Kıbrıs, İbrahim; Uygulamalı Çocuk Edebiyatı, Eylül Yay., Yalçın Alemdar, Aytaş Gıyasettin; Çocuk Edebiyatı,
Ankara 2000. Yalçın Alemdar, Aytaş Gıyasettin; Çocuk Akçağ Yay., Ank. 2002, s.12
4
Edebiyatı, Akçağ Yay., Ankara 2002. Yalçın, Aytaş; (2002: 13)

700   
Materiallar

talarına ve kitap sergilerine yer verilir. Türk Dil


Kurumu ve Kültür Bakanlığı çeşitli yarışmalar
düzenler. Rıfat Ilgaz “Hababam Sınıfı”, “Küçük
Çekmece Okyanusu” ve “Can Kurtaran Yıl-
maz”ı yazar. Mehmet Seyda, roman ve öykü tü-
ründe “Bir Gün Büyüyeceksin”, “Şeytan Çi-
çekleri”, “Çikolata” ve “Düşleme Oyunu”nu
kaleme alır. Talip Apaydın ve Gülten Dayıoğlu
bu dönemin önemli isimleridir. 1950’li yıllardan
sonra Amerikan edebiyatındaki tanınmış çocuk
kitapları dilimize uyarlanır. Ayrıca Suat Yalaz’ın
“Karaoğlan” çizgi romanının çocuk edebiyatın-
da ayrı bir önemi bulunur. İlk resimli çocuk kitabı
ise Can Göknil’in “Kirpi Masalı”dır. Türkiye’de
“Ayşegül” ve “Ayşecik” dizisinin yayınlanma-
sına kadar resimli kitap çok azdır. 1970’li yıllar-
dan itibaren Sezgin Burak’ın çizgi romanı “Tar-
kan” ile okul kitapları arasında büyük önemi
bulunan “Cin Ali” serisi de çocuk edebiyatımızın
ürünleri arasında sayılabilir.5
Çocuk edebiyatı içerisinde şiir türünün ayrı
bir yeri vardır. Çocuk şiiri çocuğun duygu ve dü-
şüncelerini yansıtmalı, onun dünyasına uygun ol-
malıdır. Çünkü şiir yoluyla çocuğa doğru ve yan-
Köyün ileri gelenlerinden olan dede, çiftçi-
lışlar gösterilebilir, iyi ve kötünün ne olduğu
likle uğraşır. Ancak 1930’larda gittikçe ağırlaşan
anlatılabilir. Günümüzde Abdülkadir Budak, Ülkü
Tamer, Mevlâna İdris Zengin, Mustafa Ruhi Şirin, şartlar, işsizlik ve fakirlikle birleşince aileye
Yalvaç Ural, Hasan Latif Sarıyüce, Ali Burhan gurbet yolu gözükür. Giresun’dan Ordu’ya gö-
Eren ve Gökhan Akçiçek çocuklar için birbirin- çer. 8 Aile Alucra ile ilişkisini kesmez, yazları
den güzel şiirler yazan şairler arasındadır. köylerine gider.
Gökhan Akçiçek, evrensel bir çocuk duyar- Sait Efendi ikinci kez evlenince, henüz genç
lılığına sahiptir. Şiirlerini çocuksu bir dille yazar. bir delikanlı olan Yahya, annesini de yanına ala-
O, şiirlerini tüm dünya çocukları için kaleme alır. rak Ordu’ya yerleşir. Şoförlük yaparak geçimini
Dil, din, ırk ayrımı gözetmez. Her birini kendi ev- sağlar. Bir ara Almanya’ya gider. Döndükten
ladı gibi görür. Onların acı çekmesine, üzül- sonra oto yedek parçası işine girer. Bu zor şartlar
mesine, küçük yaşta hastalık, açlık, doğal afet ve sebebiyle hiç okula gidemez. Okuma-yazmayı as-
savaş gibi istenmedik durumlar karşısında ölümle kerde öğrenir. Bu sebeple çocuklarının okumasını
yüz yüze gelmelerine dayanamaz. Adeta, “Bu çok arzu eder. Hatta 1972 yılında Gökhan’ı
çocukların acısını gören, duyan kimse yok mu?” Tarsus Amerikan Kolejinde imtihana sokar. Yahya
diye bir nevi serzenişte bulunur. Bey isteyip de elde edemediği şeyleri, oğullarının
Biz bu çalışma ile çocuk edebiyatı alanına başarmasını arzulamıştır. Ancak farkında olma-
farklı bir bakış sunmak, dahası; açlık, yoksulluk, dan yapılan bu baskı çocukları olumsuz manada
savaş ve hastalık sebebiyle mağdur olan çocuklara etkiler.
sahip çıkmak, onlara yardım eli uzatmak adına Yahya Bey (1936), asker dönüşü mahalleden
ilgililerin dikkatini çekmek istedik. Bu amaçla da komşuları Firdevs Hanım’la (1943) evlenir (26
bir çocuk şairi olan Gökhan Akçiçek’i inceledik. Mayıs 1960). Bu evlilikten; Gökhan (15 Mart
1961), Arkan (15 Mart 1962), Gülistan 10 Şubat
3. HAYATI:
1965), Hakan (10 Mayıs 1966), Bolkan (5 Mayıs
Şair. 15 Mart 1961 tarihinde Ordu’da doğdu.6 1969) ve Volkan (15 Kasım 1974) adlı çocukları
Ailesinin kökeni Alucra’nın Karaağaç Köyüne dünyaya gelir.
dayanır. Çilalioğulları adıyla anılan sülale, soyadı
kanunuyla Akçiçek adını alır. 7
Ağcaçiçek Yaylası’ndan gelmektedir. Bir rivayete göre
5
Yalçın, Aytaş; (2002: 14-15) de, dedesinin askerdeki yüzbaşısının soyadını beğenerek
6
Aslen Giresun Alucra’lı olan aile, yaz aylarında bu Akçiçek soyadını aldığı ifade edilmektedir. (G.Akçiçek’le
bölgeye gittiği için kütüğe 03.07. 1961 olarak geçmiştir. Özel Mülakat, 15 Mart 2003)
7 8
Bu hususta değişik rivayetler bulunmaktadır. G. Akçiçek’- Giresun’la bağlarını korumak amacıyla nüfus kayıtlarını
in belirttiğine göre, soyadlarının, atalarının yaşadığı Alucra’dan sildirmemişlerdir.

701
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Ailenin en büyük çocuğu olan Gökhan, altı 4. EDEBİ ŞAHSİYETİ:


yaşındayken Güzel Ordu ilkokulunda öğrenimine Edebiyata ve şiire daha lise yıllarında ilgi du-
başlar. 1972 yılında Merkez Ortaokuluna kay- yan Akçiçek, ninesinin masal ve ninnileriyle
dolur. Ardından Ordu Lisesine devam eder. büyür. Meraklı, duygusal ve kırılgan bir yapıya
(1975) Ancak ülkede hüküm süren sosyal şiddet sahiptir. Çocukluğu Bülbül Deresinin kenarında
olayları sebebiyle okulda çeşitli sıkıntılar yaşanır. geçer. Radyodan dinlediği çocuk oyunlarını ve
1978 yılında liseden mezun olur. türküleri çok sever. Şiire yönelmesinde nine-
1975 yılında dedesi vefat eder. Yıllardır onu sinden dinlediği masallar ile radyodaki türkülerin
görmemesine rağmen, ilk defa ölümün soğuk ve Ordu’nun eşsiz tabiatının önemli bir yeri vardır.
yüzü ile karşılaşır. Bu yıllarda babasının ekono- Akçiçek, ancak askerliği sırasında (gerçek)
mik durumu da bozulur. Aile için kötü günler edebiyat dünyasıyla tanışır. Askerliğini İstanbul’-
başlar. İş yerinin kapanması üzerine, Akçiçek da yapması ona büyük bir avantaj sağlar ve bu-
ailesi ciddi anlamda maddi sıkıntılarla karşı kar- rada Türk Edebiyatı Dergisi’ni takip etmeye baş-
şıya kalır. lar. Derginin idarehanesine giderek sohbet imkânı
1977 yılında “büyük ülkem, sığınağım” de- bulur.
diği ninesi Mevlüde Hanım’ı kaybederler. O ülke Ninesinden sonra babasının da ölümü onun
ki, boydan boya masal, dua, tespih şıkırtısı ve şiir denizinde yelken açmasına sebep olur. “Bir
sevgi doludur. Ölümün soğuk yüzü ikinci kez gelincik düştü suya / Annemin ellerinden / Sular
kendini gösterir. Şairin şiirlerinde çok sık ele denizlere karıştı / Ve o denizin kıyısında / Şiir
aldığı ölüm teminin duygusal yapısı yavaş yavaş başladı” 11 diyen Akçiçek’in ilk şiiri, “Yalnız”
hazırlanmış olur. Taranoğlu ailesi tarafından Ankara’da çıkarılan
1980 ihtilalinden sonra askere gider. 9 1981 “Gülpınar” dergisinde yayınlanır. Aynı yıl bu
yılında askerliğinin bitimine 10 gün kala, Milli derginin “Gençlik Yılı” münasebetiyle düzenle-
Eğitim Bakanlığının açmış olduğu memurluk sı- diği şiir yarışmasında “Hasret Türküleri” adlı
navına girer. Sınavı kazanarak 31 Aralık 1982 ta- şiiriyle ikinci olur.
rihinde İstanbul Milli Eğitim Müdürlüğünde gö- Şiirlerinin giderek ilgi görmesi, onu bu sa-
reve başlar. haya sürükler. 1983-1989 yılları arasında yazdığı
Bu sırada babası Yahya Bey İstanbul’da ken- bütün şiirlerini imha eder. Artık kendini tamamen
disine yeni iş kurmaya çalışmaktadır. Oto alım- şiire verir. Bulduğu bütün şiir kitaplarını okur.
satım işine girer. Bir yandan da kamyon şoför- Sanatçının bu dönemde kendisine yakın bulduğu,
lüğü yapar. Çok geçmeden hastalanır. Akciğer severek okuduğu şairler arasında başta Ziya Osman
kanseri olduğu anlaşılır. 11 Nisan 1983’te vefat Saba olmak üzere, Cahit Külebi, Sefa Kaplan,
eder. Akçiçek, üzerinde büyük tesiri bulunan ba- Cemal Süreyya, Sezai Karakoç, Ece Ayhan, Sedat
basına “Uzak İhtimaller Sultanı”10 isimli hikâye- Umran ve Orhan Veli gibi şairler bulunur. Son
sini yazar. Ailenin başsız kalması üzerine tayinini zamanlarda ise, Hüseyin Alemdar ve İbrahim Te-
Ordu’ya aldırır (27 Mayıs 1983). Bütün bu sıkın- nekeci onun dikkatle okuduğu şairler arasındadır..
tılar, 1984’te hastalanmasına sebep olur. Zatürre Kendi deyimiyle, “usta da, çırak da kendisi
teşhisiyle bir müddet hastanede yatar. olur”. Türkiye’de çocuk edebiyatının pek geliş-
5 Kasım 1989’da Duriye Hanımla evlenir. Bu mediğinin farkına varır. “çocuk kitaplarında ço-
evlilikten; Aybegüm (1990), İlayda Merve (1996) cuğu bulamadığı için” bu alana yöneldiğini söy-
ve Miraçhan Yahya (2003) doğar. ler. Çocuklar için yazmayı düşünür. Bunu yapar-
1993’te Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim ken de içindeki çocuğu konuşturur. Aslında bu
Fakültesi Sosyal Bilimler bölümünde önlisans çocuk bütün çocuklar adına konuşur. Oldukça ce-
programına girer. 1995’te mezun olur. 2007 yılın- saretli, bilgiç ama mutsuz bir çocuktur. Fakat
da Ordu Milli Eğitim Müdürlüğü Yaygın Eğitim yaşama sevincini hiçbir zaman kaybetmez. Şair,
çocuk acılarının paylaşılarak azalacağına inanır.
Bölümü Şefi iken emekliye ayrılır. Halen TEOL
O, acının, zulmün, ölümün ve çocukluğun edebi-
Dil Eğitim Merkezinde Halkla İlişkiler Müdürlü-
yatını yapmadan yazar. Bunun tam tersi bir tavırla
ğü görevini yürüten Akçiçek, Ordu’da ikamet
yazanları, çocukları ve çocuk yüreğini sömüren-
etmektedir.
leri ise şiddetle eleştirir. Sanatçı zamanla çocuk
kavramıyla bütünleşen bir üslûba sahip olur. Bu
durum onun çocuk şairi olarak tanınmasına sebep
9 olur. Onun adını sanat dünyasına duyuran en
23 Mart 1981-3 Ekim 1982, Ayazağa, İstanbul.
10
Bu hikâye, babası Yahya Bey’le aralarındaki ilişkiyi
11
anlatır. “Yaban İncirleri”, salıncak Yayınları, İstanbul Akçiçek, Gökhan, Denizlere Söylenen Şarkı, Kumdan
2006 Yazılar, İstanbul 2008

702
Materiallar

önemli olay, 1989’da Kırağı dergisinde “Gül nu oluşturmaya çalışır. Bu tarihten itibaren şiir-
Getirin Yanınızda” 12 isimli şiirinin yayınlan- lerinde çocuksu bir sesin kımıldandığı hissedilir.
masıdır. Sanat sanat içindir görüşünü benimser. Şiirle-
Bu tarihten itibaren Gülpınar, Güneysu, Nisan rinde mesaj verme kaygısı taşımaz. Ona göre şiir;
Bulutu, Milli Gençlik, Edebi Pankart, Kültür “Belki bir bebeğin gülümsemesi, belki gelinlik bir
Dünyası, Ünlem; Kırağı, Kum Yazıları, Kerten- kızın son defa baba evinde saçlarını tararken
kele, Türk Edebiyatı, Yitik Düşler, Mavi Kuş, unuttuğu saç telidir. Kısaca şiir; yazıya dökülen
Kırkayak, Martı, Çınar, İktibas, Şiir Ülkesi, Hece, duygular, ahenkler ve şairin taşıdığı yoğun his-
Ada ve Dergâh gibi dergilerde şiirleri yayınlanır. lerdir.”17 Akçiçek şairi, acı çeken bir insan olarak
Ayrıca Ordu’da yayınlanan Kum Yazıları (12 görür. “Bu dünyada söyleyecek sözü olan şairdir.
sayı), Memleket Gazetesi (4 sayı), Ensar Kültür Bir sevdayı dile getirendir. Şairin malzemesi
ve Sanat (4-6) dergilerinin genel yayın yönet- sözlerdir. Şairin görevi şiir yazmaktır. O dilin
menliğini/editörlüğünü yapar. Çeşitli organizas- güzelliklerini yansıtır. Dili daha iyiye götürür.”18
yonlar ile yerel televizyonlarda kültür-sanat prog- diyerek özetler.
ramları hazırlar ya da bu tür programlara konuk Şiirlerini tamamıyla gerçek hayattan esinle-
olur. 10 yıldır her “Ramazan” ayı boyunca kitap nerek yazar. Anlık duygularını aynen mısralara
ve kültür fuarının organizasyonunu yapmaktadır. yansıtır. Günlük hayatta her gün karşılaştığımız
1996’dan beri de her yıl Haziran ayında ulusal fakat farkında olamadığımız küçük incelikleri,
anlamda “Ordu Şiir Günleri”ni düzenleyen hayatın kaçırılmış yönlerini sunar. Başta çocuk
Akçiçek, çeşitli illerde yapılan şiir etkinliklerine izleği olmak üzere, anne, baba, tabiat, aşk, sevgi,
de katılır.13 barış, kardeşlik, ayrılık, hastalık, savaş, ölüm, ka-
Sanatçı 1991 yılında “Bulutlar Örtmese derden şikâyet, sitem gibi konuları ele alır. Çocuk
Güneşi” adlı ilk şiir dosyasını tamamlar. Adı acılarını dile getirir. O çocukların yerine kendini
geçen dosya ile 1992 yılında “MEB Çocuk Kitap- koyar, onların acılarını haykırır. Afrika’dan Çin’e,
ları Yarışması”nda şiir ödülünü kazanır. Onun bu Filistin’e, Kosova’ya, Bosna’ya kadar bütün dün-
başarısı edebiyat çevrelerince oldukça önemli bir ya çocuklarına hitaben yazar. Şiirleri adeta dünya
adım sayılmıştır. Daha sonra 1995 yılında “Bu- çocuk acıları atlası gibidir.
lutlar Örtmese Güneşi” adlı şiir kitabı yayın- “Ey rüzgâr
lanır. Aynı yıl bu eser ile “Türkiye Yazarlar Bir- Ellerimi al Bir kuşun kalbine koy
liği Çocuk Edebiyatı” ödülünü kazanır ve Yazar- Uçur dünyanın
lar Birliği üyeliğine kabul edilir.14 Eser çocukluk Bütün acılarını”
günlerinin şairde bıraktığı izleri taşır. Kitaptaki (Gökyüzüne Şarkı, D.S.Ş, s.60)
şiirlerde korku, acı, ümitsizlik, hüzün gibi hisler Çocuk acılarının paylaşılarak azalacağına ina-
ile sevgi, sevinç ve mutluluk gibi duygularla kar- nan şair, “Ben yazmasaydım şiirimiz merhametsiz
şılaşırız.15 Tabiatın, sevginin, barışın, kardeşliğin kalacaktı” 19 diyerek de bu sorumluluğu üzerine
günden güne yok olduğunu gören çocuk, geleceğe alır.
korku ve ümitsizlikle bakar. Ama her şeye rağ-
İdris Aydın “Okuma notları”nda Akçiçek’in
men o çocuktur, çocuk yüreğine sahiptir. En kü-
sıcak ve samimi söyleyişinden bahsederken, onun
çük şeylerden bile mutluluk duyar. Sanatçı bu
aynı zamanda evrensel konuları da işlediğini ve
şiirlerde çocuğun yaşama mücadelesini canlı
tutmaya çalışır. Eserde dünya çocuklarına yazmış dünya çocuklarına göndermelerde bulunduğunu
olduğu şiirleri de geniş bir yer tutar. Çocukların söyler. Ancak evrenselleşirken milli çizgilerini
Kıbrıslı, Filistinli, Halepçeli, Rus, Eskimo, Ara- kaybetmez. Kendisiyle barışık olmaya ve yaban-
bistanlı, Erzincanlı, Zonguldaklı olması, onun şiir cılaşmamaya dikkat eder.20
yazmasına engel olmaz.16 1996 yılında Akçiçek’in üçüncü kitabı “Bül-
Bu ödüllerle birlikte şiir teorileri üzerinde kafa bül Deresi Şiirleri” MEB Çocuk Edebiyatı
yormaya başlar. Şiir ve sanat üzerine okumalar ve Yayınlarından çıkar. Kitaptaki şiirler çocukluk
yazma denemelerinde bulunur. Kendi şiir üslubu- günlerimizi zihnimizde yeniden canlandırır. Tema
bakımından “Bulutlar Örtmese Güneşi” adlı ki-
12
Şiir, Ordu Yetiştirme Yurdu çocukları için 1986’da
tabıyla aynı içeriktedir. Bu şiirlerde anne sevgisi,
yazılmıştır. tabiat, barış arzusu gibi konular bulunur.
13
Okumuş, Salih; “Gökhan Akçiçek’le Özel Mülakat”,
(Yayımlanmamış), Ordu, 15 Mart 2003
14 17
Güneş, Şafak; Özel Mülakat, Ordu, 7 Temmuz 2005 Okumus Salih, “Özel Mülakat”, Mart 2003 ordu.
15 18
Aytekin, Osman; “Çocuk Şiirlerinde Yeni Bir İsim: Okumus Salih, “Özel Mülakat”, Mart 2003 ordu.
19
Gökhan Akçiçek-2”-, Gündüz, 19 Mayıs 1995 Okumuş, Salih; “Şair Gökhan Akçiçek ile Söyleşi”, Türk
16
Ünlü, Özcan; “Bulutlar Örtmese Güneşi”, Türkiye Edebiyatı Dergisi, Ağustos 2005
20
gazetesi, 3 Kasım 1995 İdris Aydın, “Bülbül Deresi şiirleri”, İlke, 19 Ocak 1998

703
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Şairin, 2001 yılında Kültür Bakanlığı Çocuk “Hep aynı yerlerinden


Edebiyatı dizisinden çıkan “Çocuklara Ölüm Vuruyorlar çocukları
Yakışmaz”ında da, çocuk acılarına dikkat çeker Annelerine en çok
ve çocuklara ölümün yakışmayacağını üzeri-ne Benzedikleri yerden
basa basa vurgular. Duyarlı bir sanatkâr gibi Göz uçlarından ve gülümsedikçe
davranarak çocuk acılarının son bulması adına Yüzlerinde uzayan çizgilerden
tüm insanlara çağrıda bulunur.“Çocuk acılarını En fazla da avuçlarından
çengelli bir iğneyle etimde taşıdım.”21 diyen şair, Öpmesin diye anneleri bir daha
Halepçeli bir çocuğun ağzından adeta haykırır. Kuşlar konmasın diye.”
“Halepçeli bir bebektim (Annesine Benzeyen
Bir sabah, Çocukların Şiiri, Ç.Ö.Y)
Uçaklar geçti üstümüzden Onun şiirlerindeki çocuk mutsuzdur. Realite
Kuşlar yerine; ona çocuksu hazlarını unutturur. Şimdiki anda
Beş bin Halepçeliyle birlikte yaşayamaz. Gelecekle karşılaşmak istemez. Çün-
Dedemin kucağında kü gelecek ona acı verir. Ama her şeye rağmen
Kapandı gözlerim.” yaşama sevincini hiçbir zaman kaybetmez. Bu
(Halepçeli Bir Bebek, Ç.Ö.Y) acıyı başta tabiata yönelerek yenmeye çalışır.
Akçiçek’in şiiri çocuk merkezlidir. Adeta ço- Çevreci bir anlayış sergiler. Ruhsuz kentleşmeye
cukluğunun öyküsünü şiir diliyle anlatır. Şiiri ve kirlenmeye karşıdır. Büyüdükçe acıları artar ve
birinci şahıs olan çocuğun ağzından söyler. Bu asileşir. Oyuncakları elinden alınmış bir çocuk
çocuk, kendinden kaçan, ürkek, sıkılgan ve yaralı gibi hırçınlaşır. Bu zamanlarda annesini özler.
bir tarafı olan bir çocuktur. Bu yönüyle çocuktan Onun kucağında huzur bulmaya çalışır. Hırçınlığı
ziyade insandır. Diğer bir ifadeyle “bilgiç” bir sevimli bir yaramazlığa dönüşür.
çocuk ya da “büyümüş de küçülmüş” bir çocuktur. “Neyiniz varsa
Muammer Yavaş Kum Yazıları’nda; “Çocuk Gökyüzünü
acılarından çektiği kadar bir başka acıdan çek- Bizden çalan
medi.” derken, çocuk merkezli bir insan sevgisine Hepsini alın.
sahip olduğunu, adeta çocuğun içine girerek kimi Biraz gökyüzü verin bize
zaman romantik, kimi zaman melankolik bir Biraz kuş sesi
tavırla karşımıza çıktığını söyler.22 Gerçekten de Çiçeklenmiş birkaç dal
Akçiçek tam bir çocuk yüreği taşır. Onlarla güler, Yapraklarında yağmur tanesi”
onlarla ağlar. Hayatı onlarla anlamlaşır. Çocukları (Gökyüzünü İsteyen Çocuk, Ç.Ö.Y)
kendi akranı gibi görür. Onların yüreğiyle söyler. diyerek büyüklere seslenir ve onlardan biraz
Kirliliğin arttığı bu dünyada sığınılacak en temiz gökyüzünü ister.
yerin çocuk yüreği olduğu açıktır. Onun bu hali İşte bu çocuğun yaramazlığı asiliği ile birle-
bizi çeker ve onu kendimize yakın buluruz. şince statukoya ve kurallara karşı çıkan bir hal
Aslında Gökhan Akçiçek’in şiirleri çocukla- alır. “Kral çıplak” diyecek kadar cesaretlidir.
rın dilinden tüm evrene selam ve duadır. Şairin Ama bu zamanlar da yüzüne takındığı “sevimli
çocuklara candan bir dokunuş ve tebessümüdür. yaramaz” maskesi/kimliği onu affettirir. Bu çocuk
Akçiçek’in şiirlerinde metropollerde beton duvar- aynı zamanda imanlıdır. Dinsel bir tercihi vardır.
lar arasında kısılıp kalmış yalnız çocuklardan Sırp Dilinden dua eksik olmaz. İmanı tabiatı ve insan-
kuşatması altındaki Saraybosnalı çocuğa, İsrail ları sevmesine, tarafsız olmasına yardımcı olur.
askerinin kurşunuyla can veren Filistinli çocuğa Dünya çocuklarının duyduğu acıyı yüreğinde
ve minicik gövdelerinde kanser mücadelesi veren hisseder. Ve paylaşarak azaltmaya çalışır.
çocuklara kadar; silahla, açlıkla, yoksullukla ve Selçuk Küpçük, Akçiçek’in çocuğun bilincine
hastalıkla hep aynı yerlerinden vurulan çocuklar yerleşerek, onu içsel sesi ile konuşturduğunu söy-
var.23 lerken, söz diziminin okuyucu kitlesi olarak ço-
cukta karşılık bulmadığını ve çocuğu muhatap
almadığını belirtir. Küpçük’e göre şair, çocuğun
21
söz ansiklopedisinin ve düş ambarının çok uza-
Uçurum, Mustafa; “Gökhan Akçiçek: Çocuk Acılarını
ğında ve üst bir dille konuşur. O çocuğun içine
Çengelli Bir İğneyle Etimde Taşıdım”, Yitik Düşler,
sayı:12, Ekim 2001 girerek çocuk dili ile konuşur. Ya da tam tersi ço-
22
Muammer Yavaş, “Edebiyatın Çocuk Kardeşi IV”, Kum cuğu içine çağırarak öz dilini devşirip çocuk gibi
23
Yazıları, Nu:5, s.1-4, Ordu, Aralık 2000 konuşur. Ama bunu yaparken içindekileri yetişkin
Akit, “Hep Aynı Yerlerinden Vuruyorlar Çocukları”, 17 bir bilinçten ve steril bir tashihten geçirerek söy-
Temmuz 1999

704
Materiallar

ler.24 Demektedir. Hakikaten Akçiçek’in şiirlerin- anne idolü de, aslında kendi annesinden başkası
de bir üst bilinç ve oldukça steril ve dikkatli bir değildir.
dil kullanıldığına şahit oluruz. “Annemi bu gün hastaneye götüreceğim
“Ben içimdeki çocuğu konuşturuyorum” Tansiyonuna bakarlar belki, kalbindeki kırığa
diyen Akçiçek’in, son şiirlerinde –dünyadaki ge- Röntgenini çeksinler isterim
lişmelerin de etkisiyle- içindeki çocuğun yavaş Sesi belli belirsiz dönüyor hıçkırığa.
yavaş büyüdüğü ve karamsarlığının giderek art- (…)
tığı görülür. Bu tarz şiirlerinde bir çocuktan öte, Sen eğilme anne çorabını ben giydiririm
çocuk maskesi takmış “kendisi” vardır. Şiirlerin- Ağaçlar ırmağın rengini alırmış
de, bir çocuğun söyleyemeyeceği kadar yetişkin Ülkem yok, sınırlarım bitiyor ayak bileklerinde
bir söylemle karşılaşırız. Akçiçek’in şiiri, çocuk- Gönderdeki bayrağımı bir nefeste indiririm.
lar için şiir değil de sanki bizzat kendisi için
yazılmış şiirler gibidir. Bir nevi büyümüşte küçül-
Reçete yazılırken söze karışıp
müş bir çocuğun “yetişkin evrenine” yönelik kur-
Ah, doktor sen bilmezsin o günleri
gu ve sözlerinden oluşur.
Benim annem yaprak açardı diyeceğim
Şair, son dönemlerde yetişkinlerin dünyasına Şaşırmasa mevsimleri…
yönelik şiirler yazmaya başlar. Birtakım yeni Benim annem yaprak açardı
arayışlar peşindedir. Kendince dilini yoklar. 25 Yanıltmazdı böyle takvimleri…”
Yeni bir üslûp yakalamaya çalışır. “İnce Hüzün- (Refakatçı Oğul Türküsü, İ.H.S.)
ler Senfonisi” adlı şiir kitabında bu durum açıkça
sezilir. Gerek konu gerekse üslûp bakımından Akçiçek’in son şiirlerine daha dikkatli baktı-
değişiklik söz konusudur. Eserde çocuğun dünya- ğımızda onun yeni bir arayış içerisinde olduğunu,
sına yönelik şiirlerin yanı sıra büyüğün dünyasına yavaş yavaş şiirlerinde olgunluğa doğru ilerledi-
yönelik şiirler de bulunur. Kitapta hayatı özlediği ğini görürüz. Sonuç olarak o çocuk şairi olmaktan
gibi yaşayamayan insanların duygularına da yer ziyade, çocuğu konuşturmayı tercih eden, bazen
verilir.26 “Şaşkın Semazen” isimli şiirinde bahse- de çocukça konuşan bir şairdir. Ama artık bunun
dilen kişi gündüz dönercilik, akşam ise sema- ona yeterli gelmediği anlaşılmaktadır. Son şiirle-
zenlik yaparak geçimini sağlamaktadır: rinde yetişkin evrenine sızmayı deneyen şair, yeni
mısralar için dilini yoklamaktadır.
“Taşındığın evlere
İlk ben talip oldum Akçiçek’in şiirlerini diğer çocuk kitapların-
Onun için yükseldi dan ayıran en önemli özellik öğüt ya da nasihat
Kiralar durduk yerde. verici bir amaç taşımaması, çocuğun iç sesine
denk bir söylemin benimsenmesidir. Sanatçının
İkinci bir işim var şiirlerini incelediğimizde berrak, arı, duru, bir
Artık bu şehirde Türkçe ile karşılaşırız. Şiirleri çocuk duyarlılığı
Gündüz suskun dönerci açısından son derece önemli şiirlerdir.27
Akşamları semazen. Mustafa Aldı, şairle ilgili bir yazısında “Akçi-
Aşkın bu tarifine çek, duygu, duyarlılık ve söyleyiş bakımından
Gülümsüyorum bazen…” kendi şiirini kurmuştur. Onu günümüz çocuk şair-
(Şaşkın Semazen, İ.H.S ) lerinden olduğu kadar kendinden önceki çocuk
Ayrıca bu eserde toplumun sosyal meseleleri şairlerinin genelinden ayıran bir ayrıksalığı var.
ile aşkı anlatan şiirlerin yanında anne-babayı Çocukların yaşadıkları yıkımlara, örselenmelere,
konu edinen şiirler de bulunur. Bilhassa anne acılara odaklanan Akçiçek’in şiiri ‘çocuk’ veya
motifi öne çıkar. Anne onda sığınılacak bir liman- çocukluk’ şairlerinin çocuksuluklarının yapay
dır. Bu kucak şefkat ve merhametin membaıdır. dilinden uzak bir şiir olması nedeniyle farklılaşı-
Babasını küçük yaşta kaybetmesi onu annesine yor.”28 der.
daha çok yaklaştırır. Bu sebeple “anne” unsuru Mustafa Özçelik ise, Akçiçek’i farklı kılan
daima ön planda tutulur. Zaten eserin ilk bölü- özellikleri ve şairin şiirini nasıl bir bilinçle ördü-
münü olan “Anne Cüzü” tamamen annelere ve ğünü şöyle izah eder: “Onu farklı kılan özellik
dolayısıyla kendi annesine ayrılmıştır. Buradaki ise, şairin çocuk kavramında ısrarlı olması ve
şiirlerini çocuk duyarlılığı ve dili içinde oluştur-
24
Selçuk Küpçük, “Bir Daha Bu kente Dönmeyecek çocu-
27
ğun Öyküsü”, Kum Yazıları, Nu:5, Aralık 2000 Ordu. Aydın, İdris; “Bulutlar Örtmese Güneşi”, Millî Gazete, 7
25
Okumuş, Salih;“Gökhan Akçiçek’le Özel Mülakat”, Nisan 1996
28
(Yayımlanmamış), Ordu, 15 Mart 2003 Aldı, Mustafa; “Gökhan Akçiçek: ‘Yazılmayan An
26
Güneş, Şafak; Özel Mülakat, Ordu, 7 Temmuz 2005 Yaşanmamıştır.’ ”, Umran, Mart 2006, s.79

705
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

masıdır. Dolayısıyla onu, çocuklara bilgi ve öğüt Selçuk Küpçük, Akçiçek’in dil ve üslûbu
vermek için yazan ve estetiği ihmal eden kimi hakkında “O, çocuğun içine girip çocuk dili ile
şairlerden tamamen ayrı bir düzlemde ele almak konuşuyor. İyi huylu bir nefes adeta. Ya da tam
gerekiyor. tersi. Çocuğu içine çağırıp öz dilini devşirip
Gökhan Akçiçek’te dikkat çeken bir diğer çocuk gibi konuşuyor. Ama bunu yaparken (ki
önemli husus, üzerinde kafa yorduğu ve sonunda bence en büyük ayıraç) yetişkin bir bilinçten /
şiirini oluşturduğu çocuk kavramına içerden bir steril bir tashihten geçiriyor söylediklerini ve
bakış getirmesidir. “Şair, sanki o çocuklardan didaktik değil. Romantik kimi zaman melanko-
birisidir. Onlarla aynı dili konuşmakta, aynı ha- lik” 30 der ve ekler: “Tam yetişkin diyemiyoruz
yat ve kader şartlarını yaşamaktadır. Ama sonuç- şiirinin diline. Sadece gibi.”31
ta yazdığı metinler, adı her ne kadar çocuk şiiri Şiirlerinde sade, açık, anlaşılabilir bir dil kul-
de olsa tıpkı Cahit Zarifoğlu’nunkiler gibi büyük- lanmaya özen gösteren Akçiçek, konuşma dilinin
lere de hitap ediyor. Yani insana hitap ediyor. sıcaklığını kullanarak, kelimelere incelikler
Şair bu bilinçle örüyor şiirini…” 29 yükler. Anadile mümkün olduğu kadar bağlı ka-
Şair, şiirlerinde daha çok öğüt yahut nasihat lır. Yabancı kelimeleri kullanmamaya çalışır.
verici bir ifade yerine çocuğun kendi ifadelerine Sözcük seçimine dikkat eder. Kısa ve öz anlatım-
yer verir. Bunu da berrak, arı, duru bir Türkçeyle ları tercih eder. Devrik cümle kullanımı oldukça
gerçekleştirir. Şair söyleyiş bakımından kendine has fazladır. Bilhassa şiirde anlatımı güçlü kılmak ve
bir dil kullanır. Onu gerek kendinden önceki ge- monotonluğu ortadan kaldırmak amacıyla devrik
rekse günümüz çocuk şairlerinden ayıran en önem- cümleye başvurur. Ayrıca sonu getirilmemiş ke-
li özellik, yapaylıktan uzak bir şiir dilinin oluşudur. sik cümleler de onun üslûbunun önemli özellik-
lerinden biridir.
Şairin ilk ve tek hikâye kitabı olan “Yaban
İncirleri” adlı eseri de onun çocukluk günlerin- Akçiçek, şiirde şekilsel özelliklerden ziyade
den esintiler taşır. Akçiçek bütün şiir kitaplarında şiirin bütünlüğüne ve kompozisyonuna önem
olduğu gibi, bu eserde de 1.tekil şahıs zamiri verir. Belli bir kalıpta yazmakta zorlanan şair,
ben’in dilinden konuşur. Dili oldukça akıcı ve duygularını daha rahat ifade edebildiği serbest
sadedir. Anadiline mümkün olduğu kadar bağlı nazım şekillerini tercih eder
kalarak yazmaya çalışır. Türkçe kelimeleri kul- Eserlerinde mevcut olan toplam 188 şiirden
lanmaya özen gösterir. Onun şiir dilini büyük kü- 112 tanesi serbest nazım şekliyle kurulmuştur.
çük herkes kolaylıkla anlayabilir. Gereksiz cüm- Geriye kalanların 14 tanesi 4’lük, 10 tanesi 5’lik,
leleri kullanmaktan uzak durur. Böylece az sözle 13 tanesi 6’lık, 11 tanesi 7’lik, 10 tanesi 8’lik, 7
çok şey anlatır. Devrik ve eksiltili cümleleriyle tanesi 9’luk, 5 tanesi 10’luk, 2 tanesi 11’lik, 3 ta-
okuyucunun dikkatini canlı tutmayı başarır. nesi 12’lik, 1 tanesi de 14’lük dizeler halinde
Şekil, Dil ve Üslup: Akçiçek’in şiir dili, im- kurulmuştur. Vezin olarak da serbest vezni kulla-
gesel kurgu ile güncel konuşma sözlüğü arasında nır, mısraların hece sayısında sınır tanımaz. Anla-
yeni ve farklı bir sestir. Çocuk diline ait anlatım tımın şiirsel olması onun için çok daha önemlidir.
tarzına yakındır. Duru bir Türkçe kullanır. Şiir- Bu sebeple kalıplardan uzak durur ve şiirlerini
lerinde söyleyiş kolaylığı ile dinamik bir akışkan- içinden geldiği gibi yazar. Kıvrak zekâsı saye-
lık görülür. İsim cümlelerinin çokluğu şiirlerine sinde sözcükleri yerli yerinde kullanarak kendine
durgun bir hava katar. Serbest şiirin tüm imkân- özgü bir ahenk oluşturur. Bu ahengi daha çok
larından faydalanmaya çalışır. Kendisini dörtlük, yarım kafiye ve rediflerle sağlar. Bu bakımdan
beyit ve bent gibi bir kalıba sokmaktan kaçınır. şiirleri okuyucunun hem gözüne hem de kulağına
Serbest vezinle yazan Akçiçek, Lirik şiirlerinde hitap eder. Belli bir kalıpla yazmak için kendisini
fikirden ziyade hissi ön planda tutar. Akçiçek için zorlamaz. Bunda söyleyiş kolaylığı ve de kendine
şiirde ahenk çok önemlidir. Ses benzerlikleri, özgü bir ahenk yakalamak isteğinin önemli bir
yarım kafiye, aliterasyon onun şiirlerinde oldukça rolü bulunur.
yoğun kullanılmıştır.
Akçiçek’in bütün şiirlerinde toplam 7865 ke-
Akçiçek’in şiirlerindeki çocuk; annesiyle, lime bulunur. Bu kelimelerden 6039’u isim
babasıyla ve tabiat unsurlarıyla sürekli konuşur. (%77), 1826’sı fiil (%23) ve 528 % 6 diğerleridir.
Bu konuşmalar daha çok monolog tarzında ger- Tekrarlar düşüldüğünde 1985 isim, 843 fiil ve
çekleşir. Burada şairin içindeki çocuğu konuştu- 122 diğer olmak üzere toplam 2950 kelime
rarak veya o çocukla bir arkadaş gibi konuşarak dağarcığı vardır. Bu rakam çocuklara yönelik
yazdığını hatırlatmakta yarar görmekteyiz.
30
Küpçük, Selçuk; “Bir Daha Bu Kente Dönmeyecek
29
Özçelik, Mustafa; “Çocuk Bilgesi Bir Şair: Gökhan Çocuğun Öyküsü”, Kum Yazıları, Nu:5, Aralık 2000, s.7
31
Akçiçek”, Ay Vakti, 16 Mart 2003 Küpçük; (2000:7)

706
Materiallar

yazan bir şair için iyi bir rakamdır. Yine bu BÜTÜN ŞİİRLERİ
istatistikten anlaşıldığı üzere isimler ağırlıktadır. ZARF TÜRLERİ
İsim cümlelerinin fazlaca kullanılması onun şiir- TEKRAR HARİÇ 5

lerinde durgun bir atmosfer oluşturur. Bu da ağır- TEKRAR HARİÇ 8

29; 8%
15; 4%

başlı bir lirik kahramana işarettir. Ayrıca daha TEKRAR HARİÇ 52


154; 40%

çok somut isim kullanan şair, bütün şiirlerinde


toplam 5427 somut isme (%96) karşılık toplam
197 soyut isim (%4) kullanır. Bu durum sanatkâ-
rın bilhassa çocuklar için kelimeleri özenle seçti- 117; 30%
TEKRAR HARİÇ 47

ğine işaret eder. 71; 18%


TEKRAR HARİÇ 26

BÜTÜN ŞİİRLERİ
Toplam: 2890 Kelime DURUM ZARFI YER YÖN ZARFI ZAMAN ZARFI MİKTAR ZARFI SORU ZARFI

TEKRAR HARİÇ 122

TEKRAR HARİÇ 843 528; 6%


Akçiçek, yine bütün şiirlerinde 437 zamire
1876; 22% (%23) yer verir. Bunlardan 341’i kişi zamiri
(%79), 1’i ilgi zamiri (%0), 5’i işaret zamiri (%1),
9’u dönüşlülük zamiri (%2), 45’i soru zamiri
(%10), 36’sı belgisiz zamir (%8) dir. Şairin kul-
landığı zamirler onun şiirlerinde “iç ben”in sesini
6039; 72%
ortaya çıkarır. Bu yönüyle öznelliği yansıtır. Ay-
TEKRAR HARİÇ 1985 rıca şahıslar üzerinde imgeleme yapar.
İSİM FİİL DİĞERLERİ

BÜTÜN ŞİİRLERİ
Akçiçek’in şiirlerinde sıfat, zamir ve zarfları
incelediğimizde ise şu sayısal veriler ortaya çıkar: (ZAMİR)
Bütün şiirlerinde toplam 1043 tane sıfat (%56) TEKRAR TEKRAR HARİÇ 16

sözcük bulunur. Bunlardan 425’i niteleme sıfatı 6 0; 14 % 12 1; 27 %

(%40), 100’ü belgisiz sıfat (% 10), 99’u işaret 9 1; 2 1%

sıfatı (%9), 361’i asıl sayı sıfatı (%35), 34’ü sıra


sayı sıfatı (%3), 6’sı kesir sayı sıfatı (%1), 8’i
pekiştirme sıfatı (%1), 10’u soru sıfatı (%1) dır.
Sıfatların yoğunluğu ise; onun şiirlerinde dış çev- TEKRAR HARİÇ 1 2
4 7; 11 %
118 ; 27%
TEKRAR HARİÇ 10
re tasvirlerine dolayısıyla betimlemelere yer ver-
diğini, böylece okuyucunun gözünde olayları so- BULUTLAR Ö RTM ESE G ÜNEŞİ BÜLBÜL DERESİ Şİ İ RLERİ ÇO CUKLARA Ö LÜM YAKI ŞM AZ İ NCE HÜZÜNLER SENFO Nİ Sİ Kİ TAPLARI NDA O LM AYAN Şİ İ RLER

mutlaştırdığını gösterir
Şairin şiirlerinde geçen fiilimsilerin sayısı ise
BÜTÜN ŞİİRLERİ 588 dir. Bunların; 113’ü isim fiil (%19), 274’ü
SIFAT TÜRLERİ sıfat fiil (%47) ve 201’i zarf fiil (%34) dir.
TEKRAR HARİÇ TEKRAR HARİÇ Fiilimsilerin yoğunluğu ise şiirlerindeki hareketli-
6; 1% 8; 1%
10 ; 1 %TEKRAR HARİÇ 2
liği gösterir.
34; 3%
TEKRAR HARİÇ 1 2
425; 40% 7865 kelimeden 528’i diğer grubu (%6) yani
3 6 1; 3 5 %
edat, bağlaç, ünlem ve soru ekini kapsar. Bu grupta
281 bağlaç (%53), 189 edat (%36), 22 ünlem (%4)
ve 36 soru eki (%7) bulunur. Edat, bağlaç, ünlem
99 ; 9 %
1 0 0 ; 10 % TEKRAR HARİÇ 2 3 ve soru ekinin yoğunluğu şairin şiirlerinde; benzet-
meler ile merak unsurunun varlığına, alışılmışın
TEKRAR HARİÇ

NİTEL EM E SIFATI BEL GİSİZ SIFAT İŞARET SIFATI ASIL SAYI SIFATI
dışında bir anlatım sergilediğine ve şiirlerindeki
SIRA SAYI SIFATI KESİR SAYI SIFATI PEKİŞTİRM E SIFATI SORU SIFAT
duygusal coşkunluğa işaret eder.
İmlâ kurallarına dikkat eden şair noktalama
Şiirlerinde geçen zarfların sayısı 386 (%21) işaretlerini oldukça az kullanmış ya da hiç kullan-
dır. Bunlardan 154’ü durum zarfı (%40), 71’i yer- mamıştır. Bu ise yeni dönem şiir anlayışının bir
yön zarfı (%18), 117’si zaman zarfı (%30), 29’u getirisidir. Noktalama işaretleri konusunda ilgimi-
miktar zarfı (%8), 15’i soru zarfı (%4) dır. Zarf- zi çeken bir başka husus ise pek çok şiirinin son
ların kullanım oranı da şairin şiirlerinde geçen za- dizesinin üç nokta (...) ile bitirilmesidir.
man dilimlerini, kavramların nicel ve nitel özel- Şiirlerindeki çocuğun merakından olsa gerek
liklerini yansıtır. soru cümleleri de şairin üslûbunun ayrı bir parça-

707
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

sıdır. Bu cümlelerin bazılarında soru işareti (?) 5. ESERLERİ:


bulunur. Akçiçek, şiirlerinde ihtiyaç duymamakla
1. “Bulutlar Örtmese Güneşi”32, 1992 yılı
birlikte söz sanatlarına da yer verir. Teşhis ve MEB Çocuk Kitapları Yarışmasında şiir ödülünü
teşbih sanatlarını onun şiirlerinde açıkça göre- ve 1995 Türkiye Yazarlar Birliği Çocuk
biliriz. Yine şair, çocuğun hayal dünyasını ge- Edebiyatı ödülünü alır. Eserde yaşanmış çocukluk
liştiren masal ve tekerleme unsuru sözcüklere de günlerinin geriye bir dönüş olarak kaleme alındığı
şiirlerinde yer verir: Anka kuşu, aksakallı dede, hissedilir. Çocuğun yaşama savaşını canlı tutma-
Kafdağı, peri kızı, Sinderella, masal ülkesi ma- ya çalışır. Eser adeta dünya çocukları şiir albümü
salistan, saray, şehzade, şehzade sultan ile az niteliğini taşır. Çocuk duyarlılığı açısından son
gittik uz gittik, bir varmış bir yokmuş, gökten üç derece önem arz eder. Eserde genel olarak sevgi
elma düştü gibi sözcük ve sözcük grupları bunlar ve barış istekleri anlatılır. 33
arasında sayılabilir. Ayrıca Kur’an, Allah, namaz,
“Bulutlar Örtmese Güneşi” adlı eser 3 bölüm-
seccade, mahşer ve nur gibi mistik kavramlara
den meydana gelir. Kitabın ilk bölümü “Bulutlar
aşırı olmamakla birlikte eserlerinde rastlanılır.
Örtmese Güneşi” başlığını taşır. Bu bölümde
Akçiçek şiirlerinde atasözleri ve deyimler gibi daha çok anne babayı anlatan şiirlerin yanı sıra
kalıplaşmış sözlere pek yer vermez. tabiat unsurları anlatan şiirler bulunur. “Dünya
Akçiçek’in şiirlerinde özel isimlere de sık Çocuklarına Şiirler” bölümünde ise dünya çocuk-
rastlanılır. Bunlar arasında Ayça, Aybegüm, Gü- larının acılarını anlatan şiirlere yer verir. Bu bö-
listan, Hakan, İlayda Merve, Arife Zarifoğlu, Ali, lümdeki şiirler şairin evrensel çocuk duyarlılığını
Selçuk Küpçük, Muammer Yavaş, Aslı Güler, yansıtır. Kitabın son bölümü “Masalistan” adı
Nina, Edin, Cevahir gibi kişi adları sayılabileceği altında toplanan şiirlerden ibarettir. Buradaki şiir-
gibi; Bülbül Deresi, Ordu, Alucra, Şebinkara- lerde kent modernizminin esareti altında yaşa-
hisar, Ankara, Anadolu, Akdeniz, Çin, Çeçenis- maktan bıkan çocukların masallara sığındığı gö-
tan, Afrika, Somali, Afganistan, Halepçe, Londra rülür.
gibi yer adları da sayılabilir. 2. “Bülbül Deresi Şiirleri” 34 çocuksu bir
Bütün bunların yanı sıra Akçiçek’in, betim- dünyayı ifade eder. Eserdeki şiirler hatıralara
lemelerde de oldukça başarılı olduğu söylenile- hapsedilmiş çocukluğu gün ışığına çıkarır. Onla-
bilir. Özellikle tabiat tasvirleri ile insan portreleri rın üzerindeki tozu kaldırır. Konu bakımından
içerikli şiirlerinde yaptığı betimlemeler çok ger- “Bulutlar Örtmese Güneşi” adlı şiir kitabıyla aynı
çekçidir. Bunda şairin, çevresinde gördüğü her içeriktedir. Sevgi, barış arzusu, yaşama isteği,
şeyi olduğu gibi şiirlerine yansıtmasının büyük ümit vb. konuları içerir.35
etkisi vardır. “Bülbül Deresi Şiirleri” adlı eseri 4 bölümden
oluşur. Kitabın birinci bölümü “Bülbül Deresi
4. SONUÇ
Şiirleri” adını taşır. Bülbül deresi Ordu’yu ikiye
Gökhan Akçiçek, çocuk edebiyatımızın ayırıp denize dökülen bir deredir. Şairin çocuk-
önemli temsilcilerinden biridir. Akçiçek, “sanat luğu bu derenin kenarında geçer. Akçiçek, Bülbül
için sanat” anlayışını benimser. Şiirlerinde fikir- deresine borcunu ödemek amacıyla böyle bir bö-
den ziyade hissi ön planda tutar. Daha çok çocuk lüme yer verir. Kitabın ikinci bölümü olan
acılarını konu edinir. Çocuk acılarının paylaşıla- “Metropol Ninnileri”nde topraktan, ağaçtan, kır-
rak azalacağına inanır. Bunun yanı sıra çocuğa lardan, kuşlardan uzak olan kent çocuklarının ya-
öğüt verilmesini, ona birtakım fikirlerin empoze şadığı çelişkili düşünceleri anlatır. Onların mo-
edilmesini hiç de hoş karşılamaz. Akçiçek şiirle- dernizmin tutsaklığına karşı sitemlerini dile
rini bütün çocuklar için yazar. Dil, din, ırk, renk getirir. “Zlata Filipoviç’in Günlüğünden” adlı bö-
ayrımı yapmadan dünya çocuklarının acılarını lümde Bosnalı çocukları anlatır. Zlata Filipoviç,
gözler önüne serer. Bu sebeple onun şiirleri ev- Saraybosnalı bir kız çocuğudur. Akçiçek, savaş
rensel nitelikli şiirlerdir. Sanatçı, çocuk ve şiiri boyunca günlük tutan Zlata’nın ağzından, onun
bir bütün olarak görür. ölen arkadaşları için şiirler yazar. “Denizlere Söy-
Şiirlerinin konusunu hayatta olup biten olay- lenen Şarkı” kitabın son bölümüdür. Bu bölümde
lardan alır. Onun ilham kaynağı çevresidir. Eser-
lerinde sosyal konuların yanı sıra ferdî konulara 32
Milli Eğitim bakanlığı Yay. Ankara 1992
da yer verir. Aşk, ölüm, tabiat, ayrılık, kaderden 33
Okumuş, Salih, “Gökhan Akçiçek’le Özel Mülakat”,
şikâyet, sitem, toplumsal bozukluklar ve adalet- (Yayımlanmamış), Ordu, 15 Mart 2003
sizlik konularını işler. İlk üç kitabında daha çok 34
Milli Eğitim bakanlığı Yay. Ankara 2001
çocuğun dünyasına yönelik konuları ele alırken 35
Okumuş, Salih; “Gökhan Akçiçek’le Özel Mülakat”,
son kitabında büyüğün dünyasına hitap eder. (Yayımlanmamış), Ordu, 15 Mart 2003

708
Materiallar

Ordu Öğretilebilir Çocuklar Okulu öğrencileri


için, Ordu Yetiştirme Yurdu çocukları için, Filis-
tinli, Somalili, Çeçenistanlı, Halepçeli çocuklar
için yazılan şiirlerin yanı sıra, kanser tedavisi
gören çocuklar için yazılan şiirler bulunur.
3. “Çocuklara Ölüm Yakışmaz”36 günümü-
zün çocuk acılarına duyarlı yaklaşımıyla dikkatleri
çeker. Çocuk acılarının sorumluları arasında bizle-
rin de olabileceği gerçeğini dile getirir. Konuları-
na göre resimlenen eser, genel itibariyle, sevgi ve
barış temasını, çocuk hayallerini ve üzüntülerini
içerir. Eserin adı, daha sonraki basımlarında “Bir
Çiçeği Sevmek” olarak değiştirilmiştir.
Kitap, “Hayat Kaldığı Yerden”, “Çocuklara
Ölüm Yakışmaz” ve “Gökyüzü Şarkıları” olarak
üç bölümden oluşur. Ağırlıklı olarak sevinç, hü-
zün, en fazla da acı bulunmaktadır. Ülkemiz
çocuklarının acılarını dizelerine aktarırken, Bos-
nalı, Afganistanlı ve Somalili çocukların feryat-
larını da unutmaz. Şiirleri vasıtasıyla okuyucula-
rına çocuk acılarını hissettirir. Acıların ancak
paylaşılarak azalacağına inanır.
4. “İnce Hüzünler Senfonisi”37 şair için bir
kırılma dosyasıdır. Çocuğun dünyasına yönelik
şiirlerden, büyüklerin dünyasına yönelik şiirlere
geçiş arz eder. Bu dosyadaki şiirlerde tema ba-
kımından anne-baba sevgisi, ayrılık, yalnızlık ve
aşk gibi konular işlenir.
Kitap “Anne Cüzü”, “İnce Hüzünler Senfo-
nisi”, “Misak-ı Millî Sokağı No:37” ve “Adressiz
Mektuplar” olmak üzere dört bölümden oluşur.
İlk iki bölümde daha çok anne sevgisi ve özlem
temi ile yoksul çocukların sorunlarını konu edinir.
Üçüncü bölümdeki şiirlerde, çocuğun dünyasın-
dan büyüğün dünyasına bakan şiirlerle karşıla-
şırız. Son bölümde ise, ağırlıklı olarak aşk ve sev-
gi konusu işlenir.
5. “Yaban İncirleri” 38 Eser 13 hikâyeden
oluşur. Şair bu hikâyelerde çocukluğuna ait hatı-
ralarını öykü dili ile anlatır.
6. “Denizlere Söylenen Şarkı”39, Bu eserde
şairin daha önce yayınlanmış dört şiir kitabından
seçilmiş 58 şiir bulunmaktadır. Kitap diğerleri
gibi resimlerle süzlenmiştir.
7. “Anne Bu Şiirler Sana”40, Eser anne ko-
nulu bir antolojidir. 98 yazara ait 130 şiir yer
almaktadır.

36
Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2001
37
Akçiçek, Gökhan; İnce Hüzünler Senfonisi, Kumdan
Yazılar Yay., İst. 2005
38
Akçiçek, Gökhan; Yaban İncirleri, Salıncak Yayınları,
İstanbul 2006
39
Akçiçek, Gökhan; Denizlere Söylenen Şarkı, Kumdan
Yazılar, İstanbul 2008 (Resimli)
40
Akçiçek, Gökhan; Anne Bu Şiirler Sana (Antoloji), Ordu
Belediyesi Kültür Yayınları, Ordu 2008

709
 

M.AKİF’İN ÇOCUĞA PEDAGOG VE PSİKOLOG OLARAK YAKLAŞIMI


Öğr. Gör. Seriyye GÜNDOĞDU
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN

M. AKIF’S PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL APPROACH TO CHILDREN


ABSTRACT
Great English thinker M.A. Ersoy besides being specialist in different subjects he was also expert in approaching children’s
psychology and education. And it was reflected by excellent language and style in his works.

Türk Edebiyatında çocuk edebiyatı kavramı önce çocukluk döneminden başlatılması gerekti-
19.yüzyılın sonlarına rastlamaktadır. Doğrudur ğini eserlerinde mükemmel bir şekilde vurguluyor.
Türk şairleri her zaman çocuklara yönelik bir kaç M. Akif’in çocuğa olan ilgisini ilk önce kendi
mısra bile olsa nasihat nitelikli küçük hacimli çocukluk hatıralarından görmekteyiz. Şairin me-
eserler ortaya koymuşlardır. Buna örnek olarak ramının cemiyeti eğitmek olduğuna göre bu hatı-
XVII.Asırda Nabi’nin “Hayriye”sini, XVIII. raları yazarken kendini anlatmaktan ziyade çocuk
Asırda ise Sümbülzade Vehbi’nin “Lütfiyye”sini dünyasını göstermek ve çocuğun nasıl ne şekilde
gösterebiliriz. Bazı araştırmacılar bu eserlerin yönlendirilmesi gerektiğini babasının tecrübesin-
çocuklara yönelik olmadığını savunsalar da bu den yola çıkarak anlatmıştır.
eserlerin çocuklar için yazıldığı unutulmamalıdır. Feza-yı ma’bedin encüm-nüma meşa’ilini,
Tanzimatın gelişi birçok alanlarda olduğu O lem’a dizilmiş ziya kavafilini
gibi edebiyata, dolayısıyla da çocuk edebiyatına Görünce geldi çocukluk zamanlarım yada...
önemli etkisi olmuştur. Batı etkisinde kalan ede- Neler düşündüm o sa’atle bilseniz orada!
biyat içerisinde çocuklara da yer vardı. Batı tesi- Sekiz yaşında kadardım. Babam gelir: “Bu gece,
rindeki ilk eserler bilindiği gibi tercümelerle baş- Sizinle camie gitsek çocuklar erkence.
lamıştır. İlk çocuk kitapları da İ. Şinasi’nin, R. M. Giderseniz gelin amma namazda uslu durun;
Ekrem’in, A. M. Efendi’nin, Ziya Paşa’nın, N. Meramınız yaramazlıksa işte ev oturun!”
Kemal’in, Yusuf Kamil Paşa’nın Fransız edebiya- Deyip alırdı beraber benimle kardeşimi.
tından yapmış oldukları şiir ve hikaye tercüme- Daha “Safahat”ın ilk kitabı olan “Fatih
leridir. Tercümelerin yanında ilk müstakil çocuk Camiinde” isimli eserinde parlak yarınlar için
kitaplarının R. Ekrem’in “Tefekkür”, M. Naci’nin insanlara mesaj verir. Çocukların manevi terbiye-
“Ömer’in Çocukluğu”, T. Fikret’in “Şermin” eser- sinin oluşmasında yapılması gerekenleri bir peda-
lerini gösterebiliriz. Daha sonra çocuk edebiyatın- gog maharetiyle gösteren şair, aldığımız bu küçük
da klasikleşen Ö. Seyfeddin yazdığı öyküleri ile parçada birçok hususları gözler önüne sermekte-
önemli hizmette bulunmuştur. Buna “Falaka”, dir. Bu anlamda ilk önce çocuğun kesinlikle zor-
“Kaşağı”, “And”, “İlk Namaz” ve bu gibi eserleri lanmamasını, bu terbiyeyi çocukluk âleminin gü-
örnek gösterebiliriz. zelliği ile mükemmel bir şekilde yoğrulması
Bu saydıklarımız şair ve yazarlar arasında M. gerektiğini bize öğretmektedir. Aynı zamanda da
Akif’in de çocuk edebiyatına katkısı gerçekten de çocuklara dini eğitim verirken önemli olan onu
önemli derecededir. “Safhat”ı ile bizlerin kalbin- icra ederek, göstererek, sevdirerek verilmesi ge-
de taht kuran M. Akif şiirlerinde çocuklara da yer rektiğini bize öğretir. Diğer bir yönü de çocuğa
vermiştir. M. Akif’i büyük mütefekkir adlandır- manevi havayı anlayabilmesi için onu yeri gel-
makta hiç de yanlış yapmış olmuyoruz. Çünkü o dikçe serbest bırakılması gerekildiğini, derk etme
ideallerini gerçekleştirmek için yazdığını, hatta noktasında çocuğun da hayal ve ruh âleminin göz
çocuklara karşı duyduğu ilgi ile onların ruh önünde bulundurulması gerektiğini öğütlüyor.
halini, psikolojisini, eğitim ve terbiyesini eserle- Bunu şiirde çocuğun babanın ikazını dinleme-
rinde aksettirmekle ispatlamıştır. M. Akif iyi bili- mesi, camide çocukluğunu yaşamasını ve bunun
yordu ki, “Asım’ın Nesli” diye adlandırdığı nesil esnasında da babasından hiç bir şekilde azar işit-
birden bire ve rast gele çocuklardan değil, ister memesini görmekteyiz. Çünkü zorlamadan, azar-
maneviyatının, isterse de terbiyesinin mükemmel lamadan, tam tersi olarak sevdirerek çocuğa ma-
olduğu bilgili, dindar, çalışkan, vatansever Asım- nevi değerleri tanıtırken işi biraz da tabii seyrine
lardan ortaya çıkacaktır. Bunun olması için de ilk bırakılması gerektiği mesajını vermektedir. Aksi

710   
Materiallar

takdirde çocuğa gösterilen ve zorla anlatılmaya eğitimini ön plana sürür. Reformun üniversiteler-
çalışılan manevi değerler itici gelebilir. M.Akif den ziyade ilkokullardan başlatılması vacipliyi
bunu kendi tecrübesinden yola çıkarak canlı bir üzerinde durur. Şairin “Hasta”, “Küfe” şiirlerinde
şekilde anlatmıştır. okuldan uzakta kalan, daha küçük yaşlardan aile-
Şair bu parçada babasını bir pedagog niteli- sinin geçimini sağlamak için sokaklarda ağır iş-
ğinde değerlendirir. Onun çocuklarına münasebeti lerde çalışan çocukların cemiyet hayatında ne gibi
M. Akif’i derinden etkiliyor. Kendisinin bir müte- yaralar açabileceğini güzel bir şekilde açıklamak-
fekkir olarak yetişmesinde babasının büyük rolü tadır:
olduğunu ısrarla vurguluyor. Bunun eski Şark ya- O anda mekteb-i rüşdiyyeden taburla çıkan
zarlarının ortak özelliği olması tesadüf değildir. Bir elliden mütecaviz çocuk ki, muntazaman
13.Asrın büyük mutasavvıfı Şeyh Sadi- Şirazi’de Geçerken eylediler ihtiyarı va’kfe- güzin…
de bu özellik görülmektedir. Tabii ki, böyle büyük Hasan’la karşılaşırken bu sahne oldu hazin:
insanların yetişmesinde babaların da üzerine bü- Evet, bu yavruların hepsi, pür-sürud-i şebab,
yük vazife düşmektedir. Eğer baba çocuğunu bü- Eder dururdu birer aşiyan-ı nura şitab,
yük adam yerine koyarak davranmazsa, onun Birazdan oynayacak hepsi bunların, ne iyi!
çocukluk dünyasını anlayamazsa, mükemmel bir Fakat Hasan, babasından kalan o pis küfeyi,
evlat yetiştiremez. Yeri geldikçe çocuğa mesuli- - Ki ezmek istedi görmekle reh-güzarında-
yet yüklemesini de bilmek gerekir. Bu konuda İlel’ebed çekecek duş-i ızdırarınrup da!
şairin “Mezarlık” adlı manzumesinin son kısmı Şiirde 12-13 yaşlarında iki çocuk grubu mu-
örnek olarak gösterebiliriz. Vaktinde büyük insan kayese edilmiştir. Şair okulda okuyan, ilim öğre-
yerine konularak manevi değerlerin anlatılarak, nen çocuğun geleceğinin parlak olduğunu, fakat
derk ettirilerek öğretilen çocuk, zamanı gelince “baba mesleğini” istemeden devam ettirmek zo-
bunu aynı şekilde iade ediyor. Hz. Peygamber runda kalan çocuğun içinde biriken kin, nefret ve
(s.a.s) “Küçüklükte öğrenilen taş üzerine nakış, kırgınlığın sonunun hiç de hayra varmadığını
büyüklükte öğrenilen buz üzerine yazı gibidir.” gösteriyor. M. Akif sağlam bir cemiyetin kurul-
diyerek, öğretime mümkün mertebe erken başlan- ması için Hasan gibi çocuklardan başlatılması
masını emreder. gerektiği mesajını veriyor. Yani çocuk çocuktur.
İşte bu konuda da ailelerin üzerine büyük me- Ona nasıl muamele gösterirsen öyle de karşılık
suliyet düşüyor. Bu bakımdan çocuğu aynaya alırsın.
benzetmek yerinde olur. Çünkü çocuk ailenin ver- M. Akif cemiyetteki yetersizliklerin sebebinin
diği terbiyeyi hal ve hareketinde yansıtır. esaslarından birini de eğitim oluşturmaktadır. Ce-
Gözüm uzaktaki bir madfenin ayakucuna miyeti yetersiz doktorlardan, öğretmenlerden kur-
Çöküp ziyaret eden, bir çocukla bir kadına tarmak için çocuk eğitiminin önemini bir başka
İlişti. Sonra biraz yaklaşınca, iyiden iyi eseri olan ve hem de hatıralarına bürünen
Tezahür eyledi: Baktım, çocuk “Tebareke”yi1 “Selma”da kendini göstermektedir.
Kemal-i vecd ile ezber tilavet eylemede Filan hekim, dediler. Geldi, baktı, anlamadı.
Yanında annesi gözyaşlarıyla dinlemede Hayır, filan daha bir anlayışlıdır, dediler.
Meğer yalan yere çıkmış o sersemin de adı!
Şiirin devamında M. Akif yine bir mesaj ve-
rerek, “Çocuk hayata, o makber de mevte bir Dört yaşındaki çocuğun ölümü Akif’i çok üzer,
levha” diyor. Yani çocuk yaşamı, hayatı ve iyi fakat şair, bu üzüntü içinde diğer bir sosyal proble-
yetiştirildiği zaman da parlak geleceği temsil eden me değinerek, yetersiz ve bilgisiz doktorların saye-
bir varlıktır. Çocuğu sağlam geleceğin temeli ola- sinde “çocuk ölümü”nün artmasına üzülür.
rak gören M. Akif onun manevi yönden terbiye- Bu hem kaçıncı felaket? Beşinci! Ya Rabbi,
sine dikkat edildiği gibi ilmi yönden de eğitilme- Tamam beşinci seferdir ki kız ölüm görecek!
sinin önemini vurguluyor. “Maarif, maarif! Bizim Bütün bu problemlerin tek çözümü olarak şair
için başka çare yok; Eğer yaşamak istersek her eğitimin önemi üzerinde durur.
şeyden evvel maarife sarılmalıyız. Dünya da
Halkalı Ziraat Mektebi’nde yaşadığı bir hatı-
maarifle, din de maarifle, ahiret de maarifle…
ranı “Hasta” isimli manzumesinde dile getiren
Hepsi, her şey maarifle kaim.” diyen edip, maari-
Akif, yetim, öksüz ve hasta çocuklara devletin
fin daha küçük yaşlardan eğitimin esasının konul-
sahip çıkması konusunda mesaj verir. Hastalığı
duğu ilköğretimden başlatılmasının önemi üze-
nedeniyle okuldan ayrılmak zorunda kalan halsiz
rimde durur. M. Akif şiir ve makalelerinde çocuk
çocuğun gideceği bir evi bile yok.
- Çekiver doğruca istasyona…
1
Kur’an-ı Kerim’in 67. suresi olan Mülk suresi. “Tebareke”
kelimesi ile başladığı için bu isimle anılır.
-Yok yok, beni ta,

711
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Götür İstanbul’a bir yerde bırak ki: Gureba, nayan da, oynatan da, seyreden de çocuktur.
-Kimsenin onlara aldırmadığı bir sırada- Oyun çocuğun ruhsal dilidir.
Uzanıp ölmeye bir şilte bulurlar orada! Bütün bunları bir uzman maharetiyle de-
“Safahat”ı sayfaladıkça M. Akif’in cemiyet ğerlendiren M. Akif bütün bunları “Bebek yahud
hayatında çocuğa ne kadar önem verdiğinin şahidi Hakk-ı Karar” adlı manzumesinde dile getirmiş-
oluyoruz. “Safahat”ın 98. sayfasında yer alan tir. Şair iki kızına bir akşam getirdiği iki bebeğin
“Dirivas” manzumesinin baş kahraman olarak çocukların ruh hallerine ve terbiyelerine nasıl
değerlendirilen zeki çocuk, cemiyetin problemle- tesir ettiğini ince bir şekilde anlatmıştır. Onların
rine lakayt değildir. Tam tersi olarak kendini bu sevinçlerini, ruh hallerini, oynadıkları oyunları,
problemin içinde bulur ve onların hallinde önemli kıskançlıkları, hak hukuk iddia etmelerini bir
rol oynuyor. İşte Dirivas M. Akif’in ideal çocuk baba, bir psikolog nazarıyla izlediğini görmek-
örneğidir. Dirivas adaletsiz, insafsız Halifeye teyiz.
güzel bir ders veriyor. Aydın zekalı çocuk bunu Epeyce dandiniler yaptı, hayli hoplattı;
fakir fukaranın hayatı ile halife ve etrafındakilerin Bebek kolunda, hasırlarda bir zaman yattı.
yaşantısını mukayese ederek, insanları hakka Fakat ne çare! Gelip çattı vakt-i istirdad.
adalete davet ediyor. Kızın nazarları beyhude etti istimdad,
Mebhut ederek bu söz Hişam’ı, Cemile istedi israr edip emaretini,
Huzzara demiş: “görün kelamı! Çocuk da verdi, fakat görmeliydi hiddetini.
Yok bende cevab-ı redde kudret… M. Akif çocukları tabii seyrinden uzak ye-
Hayret, bu civan-dehaya hayret! tiştirmenin hem pedogoji, hem de psikoloji açı-
İcab ediyor ki şimdi insaf: dan ne kadar zararlı olduğunu anlatır. Baskı al-
Mes’ulü hemen olunsun is’af.” tında eğitilmeğe çalışan çocuklardan hiçbir zaman
Halife Hişam’ı karşısında susturan Dirivas’ın verim elde edilmediğini vurgulayan şair, aynı
timsalinde M. Akif kabliyetli ve zeki çocukların zamanda anne ve babaların kendi istek ve arzuları
düzgün eğitildikleri zaman nelere kadir olabile- doğrultusunda çocuğu tabii seyrinden çıkararak
ceklerini bariz şekilde göstermiştir. yetiştirmelerinin sakat olduğunu, bunun netice-
Esere diğer yönden bakıldığında halife sinde de çocuğun “iki arada bir derede” kaldığını
Hişam’ın da akıllı çocuk karşısındaki tavrı dikkat “Hüsran-ı Mübin” başlıklı kısa manzumesinde
çekiyor. Halifenin bu zeki çocuğun fikirlerine vermiştir.
saygı duyması taktire şayandır. Burada olduğu Başlattığı gün mektebe, duydum ki, diyordu.
gibi “Kocakarı ve Ömer” manzumesinde de bü- Rahmetli babam: “Adem olur oğlum ilerde.”
yük devlet adamlarının çocuklara karşı nasıl dav- Annemse, oturmuş, paşalıklar kuruyordu…
ranılması konusunda mesaj vardır. Ademliği geçtik! Paşalık olsun o nerde?
Yemek sıcakyı, fakat kim durup da bekleyecek! Amali tezad üzre giderken ebeveynin,
Ömer çocuklara bir bir yedirdi üfleyerek! Hep böyle harab olmada etfal ara yerde!
Kesildi haymede matem, uyandı ruh-i sürur; M. Akif çocuğun istenilen doğrultuda yetişti-
Çocuklar oynaşıyorlar, kadın ferih ü ferah. rilmesi için onun ruh âlemini, terbiyesini ve
Burada iki his bariz şekilde tezahür etmek- manevi âleminin zenginleşmesi için tabii seyrini
tedir; biri merhamet, diğeri ise adalet. Hz. Ömer’- gözetmekle düşünce ve davranışlarında ailesinin
in aç kalan çocukları doyurmak, onları sevindir- ona örnek olmasının sağlanmasını öne sürmüştür.
mek için nasıl sıkıntı çektiğini, diğer taraftan da Kendisi de bu doğrultuda, hem âlim, hem de
büyük İslam cemiyetinin liderlerinden olan Hz. mükemmel baba olan Tahir Efendinin terbiyesini
Ömer’in İslam adaletini, İslam’da çocuğa verilen yansıtarak, örnek çocuk, örnek genç ve halk, mil-
değeri gösteren hareketi dikkat çeker ve devlet let ve Büyük İslam Âlemi’nin oğlu adına layık
adamlarına verilen mesaj özelliği taşır. görülmüştür.
M. Akif’in eserlerini okudukça onun mükem-
mel bir pedagog, sosiyalog ve psikolog olduğu-
nun şahidi oluyoruz. Çocuğun zaman ve mekânla
sınırlanmayan ruhu varlığın tamamında yer aldı-
ğından kendini bir şeye, diyelim bir oyuncağa
tam verir. Çocuğun yaşantısında bir bütünlük var-
dır, onun için canlı ve cansız arasında sınır yok-
tur. Her şey çocuk için canlıdır. Bu sebepten de
çocuk etrafındaki varlıklarla kolayca özdeşleşe-
bilir. Çocuk yaşamı seyircisiz bir tiyatrodur; oy-

712
 

UŞAQ ƏDƏBİYYATIMIZIN PROBLEMLƏRİ


Sərvaz HÜSEYNOĞLU
Azərbaycan Yazıçılar Birliyi,
Aran Bölməsinin sədri

Тцрк халглары ядябиййатынын бюйцк сималарын- Тофиг Мащмуд, Защид Хялил, Гяшям Исабяйли,
дан бири олан Назим Щикмят вахтиля «Дцнйаны Мяммяд Аслан, Мяммяд Намаз, Яли Сямяд-
ушаглара верялим» дейя бяйан едирди. Биз дя бу ли, Рафиг Йусифоьлу вя башгалары естафети юз арды-
эцн ейни амаъла йашайырыг. «Дцнйаны ушаглара ъылларына веря билмядиляр. Ялбяття. бунун эцнащы
верялим» бяйаннамяси яслиндя щяр биримизин даща чох заманын цзяриндядир.
истяйидир. Анъаг чаьдаш щяйатымызда, глобалла-
Шцбщясиз ки, няшр проблемляри, мадди тяминат-
шан, щяр ъцр «изм»лярля тцндляшдирилян дцнйаны
сызлыглар даща чох рол ойнады. Ейни заманда,
ушаглара щансы дурумда, щансы сифятдя веря-
бир груп йарадыъы инсанлар бу ъидди сащяйя гейри
лим? Щансы ялля, щансы тягдиматла верялим? Фик-
– ъидди мцнасибят нцмайиш етдирдиляр. Пешякар,
римизъя бу вярясялийин, ян етибарлы йолу, бюйцк
шяриштяли, ян башлыъасы, истедадлы гялям адамлары
Фцзули демиш гансы мцлкцн тутса кимсяйя ширц –
бу сащядян ушаглашдыгъа «ушаг шери», «ушаг
шяри дяймяйян ядябиййатын, сюз сянятинин йолу-
нясри» ады алтында ъилд – ъилд «китаблар» пейда
дур. Бу сюз сянятинин тямялиндя ямяк няьмяля-
олмаьа башлады. Йени йазылан дярсикляря ушаг
риля йанашы бешик няьмяляри дайаныр. Бу няьмя-
ядябиййаты нцмуняляри ады алтында щяр ъцр байа-
ляр даща чох ана нявазишийля, ата щянири, ями-
ьы ясярляр долдурулду. Бир чохлары иддиалы шякилдя
дайы, няня – баба мещри – цлфятийля сцсляниб.
ирад тутдулар ки, биздя ушаг ядябяиййатынын
Эял – эяля бу бешик няьмяляринин ифадя – дейим
мювзусуну даща чох ъанавар, гойун – кечи,
техникасы, йайым ъоьрафийасы эенишляниб, ядяби
див – ъыртдан, ъейран – ъцйцр, довшан, гуш вя
бюлэцсц гялибляниб вя адына ушаг ядябиййаты де-
саир щейванларын тясвири вя щяйат шяраити тяшкил
йилян бир ядябиййат тясяррцфаты арайа – ярсяйя
эялиб. Бюйцк Низамидян тутмуш Мя-щяммяд едир. Ушаглар цчцн йазан мцяллифляр иля эцлдян,
Фцзцлийя, Мювланя Ъялаляддин Румийя, Йунис чичякдян йазырлар, ата – ана дейиб дурублар вя
Имряйя, Сейид Язим Ширванидян тутмуш Сабиря, саир. Ейни заманда, йарадыъы инсанлара ирад
Сабирдян тутмуш Аббас Сящщятя, Ряшид бяй тутанлар да олду ки, нийя онлар ушаглар цчцн
Яфяндийевя, Мирзя Ъялилдян тутмуш Сцлейман компцтердян, глобаллыгдан, сивилизасийадан, ин-
Сани Ахундова, Абдулла Шаигя, Сямяд Вур- тергасийадан, абстрак, техноложи мясяляляр, кул-
ьундан, Рясул Рзадан, Микайыл Мцшфигдян, тороложи нясняляр вя саирдян бящс едян ясярляр
Осман Сарывяллидян тутмуш йюнц бяри ян эюр- йазмырлар? Ушаг тяфяккцрцнц ону ящатя едян
кямли сяняткарларымыз ушагларын тярбийясини фор- ятраф мцщитдян, таныш дцнйадан айры салараг
малашдырмаьа хидмят едян ясярляр йарадыблар. мцъярряд тясяввцрляр аляминя чякмяк тенденси-
Севилян дастанларымызын, яфсаня вя наьылларымы- йасы ядяби йенилик кими юня чыхарылмаьа башлан-
зын ясас вя апарыъы голунун бири дя ушаг ядябий- ды. Аббас Сящщят, Абдулла Шаиг, Ряшид бяй
йатыдыр. Азярбайъанда ушаг ядябиййатынын ин- Яфяндийев бяситликдя, примитивликдя сучланды.
кишаф йолу спиралвари, фасиляли олуб. Беля ки, Ян башлыъасы, орта мяктяблярин ибтидаи синифляри
мцяййян заман – мякан дахилиндя ушаг ядя- цчцн йазылан Ана дили, Азярбайъан дили вя
биййатынын инкишаф етдирилмяси дювлятин мараг ябядиййат дярсликляри шяхси танышлыг, цзэюрянлик,
даирясиндя дайаныб, дювлят сявиййясиндя гярар- имтийаз, зювгсцзлцк щесабына бясит шеир вя
лар гябул едилиб, вясаит айрылыб. Бязянся бу сащя щекайя нцмуняляри иля долдурулду. Аз гала 8-9-
тамамиля унудулуб, ушаг ядябиййаты тясщисаты- ъу синифя гядяр Йунис Имрянин адыны ешитмяйян,
нын гуруъа ады галыб. Щяр щалда сон илляр ушаг «Манас» щаггында анлайышы олмайан, Мям-
ядябиййаты тясяррцфатымызы тяяссцф доьуруъу бир мяд Акиф щаггында тясяввцрц олмайан, бюйцк
сцстлцк, байаьылыг излямякдядир. Вя бунун чох тцрк ядябиййатынын щеч олмаса Чинэиз Айтма-
ъидди, ясаслы, обйектив, ейни дяряъядя дя суб- тов, Йавуз Бцлянд Бакиляр кими эюркямли нц-
йектив сябябляри вар. Ясас сябябляриндян бири майяндяляринин йарадыъылыг нцмуняляри иля таныш
одур ки, мцяййян вахт ярзиндя ушаг ядябиййа- олмайан йенийетмя щансы бюйцк дуйьуларла
тына гаршы лагейд мцнасибят бу сащяйя олан йетишдириля биляр? Бцтцн бунларын явязиндя Азяр-
мараьа ъидди зийан вурду. Сон иллярин ушаг ядя- байъанын ибтидаи синиф дярсликляриня салынмыш
биййаты нцмайяндяляриндян Мястан Эцняр, ядяби нцмуняляря нязяр салаг:

713   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Цфцгдян галхыр эцняш, Илк анда охуъуйа еля эялир ки, тювлядян мал –
Зирвядя ярийир гар. гара, ян азындан ат чыхаъаг, анъаг явязиня
Шяфяглярин селиндян Тула охуйуруг. Бу туласа мящз щцндцр щасары
Сяся дцшцр булаглар. ашыб кечир, гапы – баъадан чыхмыр. Дейяк ки,
(Йуsif Щясянбяй) тярбийясиз бир туладыр вя беля бир тулайла танышлыг
ушагларын няйиня лазымдыр? Щямин дярслийин
(3-ъц синиф цчцн Азярбайъан дярслийи,
йеня дя 83-ъц сящифясиндя Йящйа Кяримовдан
Бакы, 2006. сящ 103.)
верилмиш мисралара нязяр салаг:
Суал олунур, шяфяглярин селиндян булаглар неъя
Атам тахтаны йонду,
сяся дцшя биляр? Шяфягин сели узагбашы гялбляря,
Анам тойуьу йолду.
дуйьуйа, ъисмя, ъана аха биляр, тябияти нахыш-
лайар. Шяфягин барабаны олмаз ки, булаглары сяся Тяртибчи сясляшмяйя уйараг ядяби дяйярляря эюз
сала. Цмумиййятля, бу бянзядилмя абсурду, йумуб. Бу ъцр бясит, зювгсцз ябяди нцмуня-
бянзядилянля бянзянилян арасында дярин уйьун- лярля тярбийя олунан ъоъуг сящяр щяр ъцр гафийя-
сузлуг вар. пярдазлыьы шаирлик щесаб едир вя башлайыр юзц дя
Вя йахуд, Ъавад Ъавадлыдан дярслийя салынмыш «шеир йазмаьа», нятиъядя боз ушаг ядябиййаты
шеир нцмунясиня нязяр салаг: ортайа эялир. Мясялян, дярслийин 65-ъи сящифясин-
дя верилян шеир нцмунясиня фикир веряк:
Эюрцнмяйир ризляр, йоллар
Каща гуруб йашыл отлар. Ъейщун, Вяфа, Рущянэиз,
Илгар, Вцгар вя Нярэиз.
(Азярбайъан дили, 2005, сящ. 19) Йыьышыб он бешимиз
Щяр ъцр поетикликдян узаг олан бу шеирдя ризляр, Бурда фабрик тикирик,
йоллар наголайлыьы вар, «каща гуруб йашыл отлар» Йаман чохдур ишимиз.
мцшащидясиндя гейри – дягиглик цст гатдадыр. (Аьасяфа)
Яввала, кащаны гурмурлар, икинъиси каща анла-
Яввял адлар садаланыр, сонра «йыьышыб он беши-
йышы даща чох ота йох, айыйа мяхсус няснядир,
цчцнъцсц, от каща гура билмяз, отдан маьара миз» дейилир. Йа садалама давам етмялидир, йа
(мцяллифин дилийля десяк каща) гурмаг, даща да еля яввялъядян он беш няфяр йыьышыб фабрик
дцрцстц, дцзялтмяк олар. Щямин дярслийин 20-ъи тикирик дейилмялидир: садяъя мцяллиф гафийя,
сящифясиндя Гийас Яъаибин бир шери верилиб. Оху- сясляшмя далынъа гачыб, тяртибчися бунун фяргиня
йуруг: вармайыб.
Борулардан думанлар Йухарыда ады чякилян дярслийин 113-ъц сящифя-
Эюйляря карван чякир. синдя Йящйа Кяримовун шеириндян нцмуня ве-
Яввяла думанлар йох, думан дейилмялидир, рилиб. Бу шеир парчасы дярслийя она эюря салыныб
борулардан эюйя галханса думандан даща чох ки, ушаглар «Чякирди» сюзляринин мяналарыны
тоздур, тцстцдцр, карван чякмяк даща чох пое- айырсынлар. Шеирся белядир:
тик бир анламдыр, тоз, тцстц бурмуну думан Балаъа Ъямил бала
карваны кими поетикляшдирилиб ушаглара ня зювг Щей бурнуну чякирди.
вермяк олар? Бу шеир дярслийя неъя йол тапыр? Баба да аста – аста
Йеня дя Гийас Яъаибдян башга бир мисал: Гялйаныны чякирди.
Йайлагдан эялян Лалядир, Сатыъы тярязидя
Ялиндяки пийалядир. (сящ. 55) Бизя алма чякирди.
Нясими фцрсят тапыб
Йайлагдан, йахуд кюйдян, шящярдян эялян Шяклимизи чякирди.
адам ялиндя пийаляни неъя, щансы сябябя тута би-
ляр. Бурада мцяллиф сясляшмяйя уйуб, тяртибчися Бири ала даьдан, бири гара даьдан эялян бу
шяхси танышлыг вя йа зювгсцзлцк щесабына бу сятирляри орта мяктяб дярсликляриндя охудугъа
бясит, пинти мисралары дярслийя дахил едиб. щейрятлянмяйя билмирсян. Шифащи халг ядябиййа-
Дярслийя салынан шеирлярин яксяриййяти йазмаг тымыздан, ян азындан Дядя Ялясэярдян бу мяг-
хатириня йазылмыш нцмуняляридир. Вя бу нцму- сядля о гядяр тяънисляр, ъыьалы тяънисляр сечмяк
няляря нязяр саланда мянтигсизлик адамы щей- оларды ки. Бу шери охуйан йенийетмя сящяр
рятя салыр. Мясялян, ондан да «эюзялини» йазыб ортайа гойаъаг вя
гафийяляндиряъяк ки, йер эюйц, эюй йери чякирди.
Сямяд тювляйя гачды,
91-ъи сящифядя Йусиф Щясянбяйин шеири верилир:
Тезъя гапыны ачды.
Тула орадан чыхыб Ахыр даь шялаляси…
Щцндцр щасары ачды. Даьын, дярянин, дцзянлийин юз шялаляси олур?
(Йящйа Кяримов) Шялаля шялалядир дя. Мцяллиф даь сюзцйля яслиндя

714
Materiallar

щеъаны дцзялдиб. Архасынъа да ейни примитив сялян, Гоъа Сейид онбашы щаггында олан щека-
сятирляр эялир. Бу шялаля йят, мяьлуб ясэяр яринин гаршысына чыхмайан
Сонра дяря ашаьы ана щаггында щекайят, гычлары кясилян, атяш ичин-
Стансийайа ахаъаг. дя йанса да «мяни топумун башына эютцрцн»
Евлярдя ахшам чаьы дейян мещметъик (ясэяр) щаггындакы щекайят,
Ишыглар алышаъаг. гящряманлыьына эюря якмяк (чюряк) пайы артырыл-
Яввяла, ишыг алышмыр, оъаг алышыр, пилтя алышдырылыр, масындан имтина едян Гоъа Сейид щаггында
ишыг йаныр, йандырылыр. Ейни заманда, нийя олан щекайят, онун мцщарибядян сонракы щя-
ахшам чаьы? Еля «ахшамлар» йазмаг дцз йатыны якс етдирян щекайят. Бу щекайятляр уну-
оларды. Бу примитивлик Исмайыл Султандан дулмаз дярсликляр, тярбийя васитясидир.
верилян нцмунядя дя юзцнц бирузя верир. Фикир Бу бизим ясл ядябиййата олан мцнасибятимизин
веряк: ифадясидир. Щесаб едирик ки, бу эцн Азярбайъан
Тямиз йу ял-цзцнц, дювлятинин, ъянаб Президентимиз Илщам Ялийевин
Даныш сюзцн дцзцнц. ушаг ядябиййатынын инкишафына йетирдийи диггят
Йеря сцртмя юзцнц, вя гайьы тезликля юз нятиъясини веряъяк вя бу
Йахшы отур, йахшы дур. сащядя нязяря чарпан нюгсанлар арадан галды-
(сящ. 93) рылаъаг.
Бу тямизлик ниййятиндя бир пинтилик вар. Даща
чох зювгсцзлцк вар. Бу, ядяби зювгсцзлцкдцр.
Бу мисаллардан чох эятирмяк олар. Бу мисаллар
ушаг шаири кими доьулмушларын йох, зорян ушаг
шаири едилмишлярин гялям нцмуняляридир. Эялин
эюряк
Ашыб – дашды эцл – чичяк,
Ичиндя итди дибчяк.
Вя йахуд
Тамашады,
баханларын эюзц доймайыр,
дяъял долу юзц чалыб
юзц ойнайыр.
Кими тябии ушаг шеирлярин дярсликляря, ядяби топ-
лулара дцшмясинин йолу ачыгдырмы? Мцяллиф эя-
ряк яввялъя сямими, эюзял ясяр йаза, сонра эя-
ряк кимляряся аьыз ача, тапшырда, пара юдяйя,
сонра онун бир – ики мисрасы гябул едилиб дярс-
лийя, топлуйа салына вя явязиндя щеч бир мадий-
йата сащиб олмайа. Бу, цзцъц, безикдириъи бир
йолдур. Она эюря дя истедадлылар бу йолдан
узаглашыр, истедадсызлар мейданы долдурур.
Дярслик мцяллифляри юзляриндян чох вахт шаир,
йазычы «дцзялдирляр», ядяби алямдя танынмайан-
ларын ъызма – гаралары дярсликляря йол алыр. Явя-
зиндя нечя – нечя эюзял поетик нцмуняляря эюз
йумулур. Бу йахынларда Тцркийяли йазар Вебщи
Ваккасоьлунун «Чанаггалада шящид олмушлар
вя йцксялян аналар» адлы китабыны охудум.
Тяяссцфляр олсун ки, тцрк тарихинин шяряфли бир
олайы олан Чанаггала савашы барядя Азярбай-
ъан ибтидаи синиф дярсликляриндя щеч бир ядяби
нцмуняйя раст эялмирик. Конгресин дцнянки,
ачылышында да Тцркийянин тящсил Назирилийинин
нцмайяндяси Чанаггала савыашындан бящс етди.
Вя бу савашын шанлы тарихиндян бящс едян йу-
харыда адыны чякдийим китабда алынмыш щека-
йятляр бцэцнкц дярсликляримизи бязямялидир: мя-

715
 

UŞAQ DÜNYASI VƏ UŞAQ ƏDƏBİYYATI


Bəhram ƏSƏDİ
Urmu / İRAN
yaznashr@yahoo.com

Uşaqlıq aləmi sirli-sehrli bir aləmdir. Sadə və Uşaq dil açarkən ilk başda çox qısa cümlələr ya-
səmimi bu balaca insanlar öz aləmlərində sadəlik radır: baba gəldi.. qaqa aldı
və səmimiyyətlə yaşayırlar. Onlar hər gün öz
Uşaq ədəbiyyatı da bu qısalıq və bu sadəliyi özü-
dünya baxışların genişləndirirlər. Uşağın dünya-
nə örnək tutmalıdır. Biz uşağa qəzəl yaxud qəsidə
görüşü çox sadədir, ancaq o, ətrafındakı hər nəyi
oxuya bilmirik, çünki onun zehnində ona yer yox-
artıq tanımaq və sınamaq istəyir.
dur. Ata-babalarımız və uzun illər boyu nəsilləri-
Uşaq hələ ən körpə çağında əlinə düşən hər şeyi mizin sınağından çıxmış uşaq ədəbiyyatı və uşaq
dişinə vurur və ağzına təpir. Bu, uşağın birinci və folkloru bugünkü uşaq ədəbiyyatı və uşaq şeri
ən yaxın sınaq vəsiləsidir. Uşaq boy atarkən oyun- yazanlara gözəl nümunələrdir.
caqları, gəlincikləri, ev əşyaları və əlinə düşən hər
Min illərin süzgəcindən süzülmüş bu qoşmacaya
şeyi sökür, dağıdır və onun için eşiyə tökür. Belə-
diqqət edək:
liklə, o, yeni aləmlər kəşf edir, yeni dünyagörüşü
kəsb edir. O hətta başqa uşaqları və böyükləri də -iynə-iynə ucu düymə
gəlincik kimi fərz edib barmağın onların gözünə, bərbərinci şam ağacı
ağzına və dişinə soxur və onların da içərisini gör- Şatır keçər qoz ağacı
mək istəyir. hapban hupban
Uşaq daha bir az dirçəlirkən böyüklərin başma- Yarıl yırtıl
ğını və paltarını geyir. Bununla o böyük olmaq və Su iç qurtul.
daha ciddi aləmi tanımaq arzulayır. Hər bir uşaq, bu qoşmacanı dinlədikdə onu təkrar
Uşaq birinci gün aləmdən heç nə bilmir. O hər bir etmək istəyir çünki bu balaca uşaq oyunu uşağın
yeni şey kəşf edərkən heç də təəccüblənmir və ruhuna uyğundur, onun misraları iki, uç və dörd
onu aləmin bir parçası kimi qəbul edir. hecalı sözlərdən yaranıb.
Bundan başqa:
Uşaq real aləm ilə yanaşı öz xəyal aləmində də
bir şeylər yaradır. Ancaq onları da xəyal deyil Bura bir quş qondu
real kimi qəbul edir. Bu gördü
Bu tutdu
Uşaq pərilərə və divlərə əlaqə göstərir və onları
Bu bişirdi
olduğu kimi qəbul edir. Nağılları eşidərkən nağıl-
Bu yedi
larda yaşayır, özünü onların yerinə deyil, onların
Cıqqılıya qalmadı
biri bilir və nağıllardan alınan bu sonuc və nəti-
Cıqqılıya qalmadı.
cəni candan-ürəkdən qəbul edir və bu nəticə son
günədək uşağın zehnində yer alır və onun yadda- Hecalardan əlavə uşağın zehnini və fikrini özünə
şında yurd salır və bu uşaq böyüyəndən sonra da çəkən başqa bir fakt sözün və şeirin musiqisidir.
gərəkli yerlərdə həmin yaddaşlar ona yol göstərici Bu parçaya diqqət edək:
ola bilir. Bu dedi: gəlin gedək oğurluğa
Uşaq dili və uşaq ədəbiyyatına gəldikdə demə- Bu dedi: hanı uca nərdivan
liyik: uşaq ədəbiyyatı uşağın aləmindən ayrı de- Bu dedi: məndən uca nərdivan?
yil. Yuxarıda işarə olunan sadəliklər, səmimiy- Bu dedi: Allaha baxın, Tanrıya baxın
yətlər, xəyallar, hamısı uşaq ədəbiyyatında yer alır. getməyin
Uşaq, dil açanda bir və sonralar daha çox iki he- Bu dedi: xalam qızın alın mənə
calı sözlər ilə dil açır. Bir hecalı sözlərdən(cız- Tapdıyın bunun başına, tapdıyın bunun
büv) və iki hecalı sözlərdən (qaqa- pəpə- baba- başına.
çiçi) belə sözləri misal gətirmək olar. Göründüyü kimi, burada hecaların sayı çox olsa
Uşağın dili təkmilləşdikcə sözlərinin hecası da da, sözün musiqisi onu oynaq bir ritmə salıb və
artır, ancaq uşaq ədəbiyyatı və uşaq şeirinin heca- beləliklə, onu uşaq aləminə və uşaq ədəbiyyatına
ları çox vaxt beş və yeddi hecalı şeirlər olur və daxil edibdir.
çoxhecalı şeirlər uşaq aləminə daxil olmurlar, Uşaq şerində və uşaq ədəbiyyatında bəzən klassik
çünki uşağı sadəlikdən uzaqlaşdıra bilərlər. şerimizin qaydaları pozulur və misraların heca

716   
Materiallar

sayları və qafiyə və rədif qanunları izlənmir və bu tayfalarının inamları, düşüncələri və dünya görüş-
da uşağın yeni aləmlər yaratmağı və real aləmin ləri çox sadə kəlmələrlə uşaq ruhuna aşılanır və
çərçivəsində dayanmamağına bir sübutdur: nəsildən-nəslə axır və davam edir. Ancaq bugün-
- Bənövşə kü dünyada və 21-ci əsirdə hər şey təzələndiyi
- Bəndə düşə kimi uşaq folklorumuz və uşaq ədəbiyyatımız da
- Bizdən sizə kim düşə? təzələnməlidir. Avropada, Amerikada, Yaponiya
və başqa yerlərdə uşaq ədəbiyyatına uyğun kino-
Baxın, bu uşaq oyununun birinci misrası 3, ikinci filmlər, kartonlar və yeni-yeni formalarda işlər
4 və üçüncü misrası 7 hecalı gəlibdir. görülür və bəzən də, bizim ədəbiyyatımızdan da
Uşaq folkloru və uşaq ədəbiyyatında iki tərəfli olduqca qidalanırlar. Ancaq Türk folklorumuz,
danışıq özünə məxsus yer alır, bu isə uşağın Azərbaycan uşaq ədəbiyyatımız bu baxımdan in-
diqqətini özünə çəkən amillərdən biridir: cilərlə dolu bir Okeana bənzəyir. Rejissorlarımız,
Pıs-pıslı xala hardan gəlirsən? şairlərimiz, yazıçılarımız, hamımız zamanla ad-
- Gilandan. dımlamalı və zamanla irəli getməliyik. İrəli dost-
- Hanı bə şələn? lar irəli.
- Aldılar.
- Niyə verirdin?
- Vurdular.
- Sən də vuraydın.
- Olar iki idi, mən bir idim
olar vurduqca mən kiridim.
Ha belədir:
- Əmoğlu!
- Bəli.
- Bizim toyuq sizdədir?
- Bəli.
- Kişələ gəlsin.
- gəlmiri.
- Sal təndirə.
- Yanmırı.
- vur qıçı sınsın.
Sınmırı.
Min illərdən qalan bu sözlər ədəbiyyatımızın və
tariximizin çox zənginliyin və çox əski gələnək-
lərə dayandığın göstərir.
Bu folklor və bu sadəcə qoşmacalar eyni halda min
illərdən qalan sözləri, üstünə toz qonmuş tarixi
hadisələri və heç yerdə yazılmamış tarixi cərəyan-
ları öz sadə kəlmələri ilə daşıyır:
A teşti-teşti-teşti
Vurdu gilanı keçdi
İki xoruz savaşdı
Biri qana bələşdi
Qan getdi çaya düşdü
Çaydan göyərçin uçdu
Göyərçin alapaxta
Yuvası qəlbi-taxta
Onu vuran xan oğlu
Qan qussun laxta-laxta.
Çox sadə və axıcı bu qoşmacada xoruzun qanın-
dan bir göyərçin yaranır və bu göyərçini vuran
laxta-laxta qan qusmaq ilə qarğınır. Demək bura-
da əbədilik və ölümsüz yaşamaq təsvir olunubdur.
Habelədir gözəl Fatma nağılındakı başı kəsilən
inəyin sümüklərinin danışmağı. Burada əski türk

717
 

GÜNEY AZƏRBAYCANDA UŞAQ ƏDƏBİYYATI


İLƏ BAĞLI ÇƏTİNLİKLƏR !
Həsən RAŞİDİ
İRAN

Şayəd dünyanın heç bir ölkəsində nisbi çoxunluq çağlarından anaları tərəfindən oxunan laylalarla
(əksəriyət) cəmiyətə malik olaraq azınlıq (əqəlli- tanış olub, dil açan zamanlardan anaların boy ox-
yet) insan huququndanda məhrum qalan bir millət şamalari ilə davam edər :
tapılmasın! Balama qurban ilanlar
Lakin belə bir durumu çox uzaqlara getmədən hə- balam haçan dil anlar ?
min bu yaxinlarda yəni mən yaşadığm ölkə İranda Balama qurban inəklər
tapmaq çətin deyil ! balam haçan iməklər ?
əlbəttə mən burada və bu seminarda bir siyasətçi Balama qurban dayçalar
kimi və siyasət aləmindən çıxış etmək fikrində balam haçan əl çalar ?
deyiləm, mənim burada iştirak etməyim uşaq ədə- Belə boy oxşamalar analar tərəfindən hətta körpə-
biyatiilə bağlı çıxış etmək olacaq və məruzəmində lərinin böyüyüb evlənməsinə qədər uzanan arzu-
ünvanı “Güney Azərbaycanda uşaq ədəbiyatı ilə larila davam tapar :
bağlı çətinliklər” dir. Balama qurban buzovlar
Lakin belə bir çətnliyin meydana gəlməsinin əsas balam nə vaxt qız ovlar ?
səbəbini axtarıb - araşdırmağa gəlincə bu günkü Başqa ölkələrdə olduğu kimi İrandada körpələr
durumda yaşadığim İran adlı ölkədə, Azərbaycan böyüyüb 6-7 yaşlarına çatanda və məktəbə ayaq
Türkcəsinin durumu haqda qısa bilgi verməyi
qoymalaı yaxınlaşanda analar öz uşaqlarına mək-
lazım görürəm !
təb qabağı uşaqlara yazılan uşaq kitabından qısa
Güney Azərbaycanda və ya bu günkü İranin si- hikayələr oxumaqla uşaqlarını həm əyləndirir
yasi sınırları içində Ərak, Həmədan, Savə, və həmdə onları məktəbə getməyə hazırlayırlar; la-
Tehranın ətrafı Kərəc şəhrindən başlayaraq Qəz- kin belə şans fars dilli analara yüzə-yüz olursa
vin, Zəncan, Marağa, Ərdəbil, Təbriz və Urumi- Azərbaycanlı analara yox həddindədir; çünkü
yəni öz içinə alaraq Türkiyə, Əraq və Azərbay- İranda Fars dili rəsmi və dövlət dili olduğundan
can Cumhuriyəti sınırlarına qədər uzanan böl- və bütün ilk , orta və ali məktəblərdə yalnız Fars
gədə yaşayan Azərbaycan Türkləri və Tehran cə- dilində təhsil alındığından (Erməni dili müstəs-
miyətinin yarısını təşkil edib İsfahan, Fars, Kir- nadır) dövlət tərəfindən və dövlət imkanlari ilə
man, Xorasan əyalətlərində azıınlıq halında yaşa- məktəb qabağı hazırlanan gözəl və çeşitli şəkil və
yan və yetmiş milyon İran cəmiyətinin ən azı otuz boyalı uşaq kitablarıda bütünlüklə fars dilində
milyonunu özünə ixtisas verən bu insanlar həmin olur !
ölkədə yaşayan və nufusu yüz əlli min nəfərə
deməli fars dillil analar bu rəngarəng kitablardan
çatmayan erməni qədəridə öz dilində yazıb oxu-
faydalanıb uşaqlarına qısa və şirin hikayələr oxu-
maq huququna malik deyildir !
duqları zaman, Azərbaycanlı analar yalnız həs-
İran anayasasının (əsasqanunun) 15-ci maddəsinə rətlə bu kitablara baxıb onların yanından keçirlər;
dayanaraq İranda Fars dili rəsmi və dövlət dili çünkü onların balaları fars dilində yox doğma
olaraq, fars olmayan dillərin məktəblərdə fars dili Azərbaycan Türkcəsi ilə dil açıb azərbaycan Türk-
yanında dərs verilməsi qeyd olunub, lakin bu cəsində laylalar eşidib və Azərbaycanın sinədən –
maddə İranda yalnız Erməni dili haqda işə apa- sinəyə gələn dolğun folkloru ilə böyüyüb yeddi
rılıb və Ermənilər ibtidayi məktəbdən tutdu orta yaşa dolublar.
məktəb və Bilim yurdunda (Üniversitədə) fars dili
amma bu kitablar onların qulağına dəyməyən və
ilə yanaşi Erməni dilindədə dərs oxuyurlar; lakin
onlar anlamayan bir dildə danışırlar !
30 milyon hudunda nufusa malik olan Güney
Azərbaycanlı və İranın çeşitli əyalətlərində yaşa- Məktəb qabağı uşaq kitabından əlavə, İranda ki-
yan Türklər hətta ibtidayi məktəbdə öz dillərində çik yaşlı məktəb uşaqlarına çap olan uşaq kitab-
yazıb- oxumaqdan məhrumdurlar ! larıda yenə həmin durumu daşıyır .
Uşaq ədəbiyatı uşaqlıqdan başlanar; körpə uşaq- Cürbəcür, rəngbərəng, və çeşitbəçeşit çap olan
ların qulağı hələ ən kiçik yaşlarından və süd əmər əfsanə, folklor, şer, hikayə, oyun, və muasir yazı-

718   
Materiallar

çıların uşaqlara həsr etdikləri yeni əsərlər % 95 ləri üçün ana dillərində yazılan uşaq kitablarının
fars dilində yazılır ! oxumasında böyük məsələlərlə üz-üzə qalırlar !
Fars dilində çap olan uşaq kitabları ilə müqyisə Bu uşaqlar öz ana dillərındə yazıb- oxuya bilmə-
ola bilməyən, özəl və çox çətin maddi imkanlarla dikdə və fars dilində yazıb-oxumağa məcbur
lakin Azərbaycan yazıçılarının sarsılmaz iradə, olduqda fars uşaqları ilə müqaisədə qat-qat təhsil
inam və qeyrəti ilə və cürbəcür süzgeclərdən alma prosesində fars uşaqlarından dalı qalırlar !
keçib çap olan Azərbaycan Türkcəsində uşaq ki- gündə dəfələrlə livanla (bardaqla) həvslə sərin su
tablarıda satış məsəlesi ilə üz-üzə dayanırlar ! içdiyi və ya ata-anasi ilə həyət bağçalarını suvar-
Bu çətinliklə çap olan uşaq kitablarını yalnız özü- dığı zaman “SU” sözünü bütün varlığı ilə hiss
nü hüviyətsizləşmədən qoruyan və yabancı bir edən Azərbaycanlı uşaq, məktəbə ayaq qoyduqda
kimlikdə itib-batmaq istəməyən Azərbaycanlı ayi- bu kələməni unutmalı və onun yerinə yabancı və
lələr alır. indiyə kimi onunla heç bir ilgisi olmadığı “AB”
Bu ayilələr bu kitabları məktəbə getməyən uşaq- sözünü qoymalıdır !
larına oxumağa və ya məktəbə gedən uşaqlarına bu Azərbaycanlı uşaq hələ gəlib zehnində “AB”
oxutdurmağa çalişirlar; nə yazıq ki, hətta bucür sözünü “SU” yerinə qoyub onu yadında saxlayıb
kitabların oxuması və ya uşağa oxutdurmasıda çə- sonra “AB” sözünün nəcür yazılmasına fikirlə-
tinliklərlə qarşılaşır ! şincə, fars uşağı heç bir çətinlik çəkmədən və
Məktəb qabağı uşaqlara yazılan Türkcə kitabları bütün bu oxuduğu sözləri danışdığı dildədə ləms
gənc analar körpələrinə oxumalıdırlar, lakin bu edərək çox rahatlıq və sürətlə sözlərin yazıb- oxu-
gənc analar özləridə Azərbaycan Türkcəsində masını öyrənib və fars dilində yazılan uşaq kitab-
oxumaqda çətinlıklər çəkirlər, axı onlar özləridə larınıda bülbül kimi oxuyacaq !
bütün dərs illərini yalnız fars dilində oxuyub, elə bu ilk addımdan dalı qalmaları bir-birinin da-
gözləri yalnız fars dilində yazılan sözcüklərə lısınca düzərsək, görərik ki, ali məktəblərdə və
alışmışdır ! bilimyurdlarında fars uşaqları yüksək dərəcəli ali
Belə analar öz ana dillərində təhsil almadıqların- təhsillərdə oxuyarkən Türk uşaqları orta məktəb-
dan və Türkcə sözcüklərinə gözlərı adət etmə- də dərsdən əl çəkirlər!
diklərınə görə məsələn ərəb əlifbasiilə yazılmış Belə bir durumda, Azərbaycan uşaq ədəbiyatı sa-
Türkcə “Gəl ” (‫ )ﮔ ﻞ‬sözünü farscada eyini şəkildə həsində nə danışmaq olar ?!
yazılan (‫ )ﮔ ﻞ‬və “ Qol ” oxunan lakin gül-çiçək Bu çətinliklərlə yanaşı və bütün imkanlar fars dili
anlamı daşıyan mənada görür və Azərbaycan ixtiyarında olarkən GüneyAzərbaycanda yayılan
Türkcəsində yazılan “Qol ” (‫ )ﻗ ﻮل‬sözünü (bədə- 5 İran Telivizyon kanalınin dördü farsca, ata-
nin bir hissəsi ) farscada oxunan “qovl” lakin ele baba məsəli deyilən kimi “ xala xətirin qalmasın”
(‫ )ﻗ ﻮل‬kimi yazılan və farscada “söz” anlamı daşı- deyə beşinci “ustan şəbəkəsi” adlana kanalında
yan şəklidə zehnində yerləşdirir və cümlələri yalnız yarısi “Fazəri”* dilində verliş yayır, belə
bir-biri ilə uyqunlaşdırmaqda çətinlik çəkdiklə- bir durumda GüneyAzərbaycanda uşaq ədəbiya-
rindən, onların çoxu uşaqlarına Türkcə uşaq ki- tının alın yazısını təxmin etmək çoxda çətin ol-
tabı oxumaqdan vaz keçirlər ! maz !.............
Həmin çətinliklər, məktəbdə dərs oxuyan Türk
uşaqlarının Türkcə kitab oxmaq istəyənlərində SON
qarşısına çıxır !
Bu uşaqların ana dilləri Türkcə olduğu halda * Bu ad GüneyAzerbaycanli ədəbiyatçıları tərə-
icbar üzündən məktəbdə yalnız fars dilində dərs findən Azərbaycanda TV dən yayılan fars qatı-
oxuduqları və gözləri fars sözcüklərinə adət etdik- şıqlı Türkcəyə verilən gülünc ad dır !

719
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

720
 

TÜRK XALQLARI éDéBÌYYATI (II):


BEYNéLXALQ UÅAQ éDéBÌYYATI KONQRESÌ
- II K Ì T A B -

UŞAQ VƏ DİL
  
 

TÜRK AZERİ ATASÖZLERİNDE ÇOCUK VE EĞİTİMİ


Dr. Ahmet ÖKSÜZ
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN

ABSTRACT
The values of a society are recognized, introduced, and let live by the individuals living in that society. What reflects the
nation and the society of a certain individual is his/her lifestyle, traditions, culture, language, religion, upbringing, level of
education, in short all his/her outlook. These factors form a sample to introduce that society.
The duty of teaching material and spiritual heritage of the society to our youngsters and children fall upon the shoulders of
the parents first, as education starts at home, and secondly on the educational institutions. Everything and every person, elderly or
little, influences and teaches something to a child, including parental attitude at home, his/her peer group, the peer group’s
educational level, their moral values, the market place the child shops from, the language style of his/her friends, their religion,
dress style, cultural level, and school’s educational quality.
A child in a society is like a piece of dough that’s not been cooked yet, so soft that you can shape as you wish. He/she will be
molded into the shape you like, and will live his/her life based on this background. Therefore, education at little ages is more
effective and forever.
Considering the family as a pot in a society, and the child as water, the child will take the shape of the mold that he/she will
be poured in. In this sense, the responsibility of bringing up the child\and formation of him/her relies highly on the family and the
immediate environment.

Giriş Toplumların asırlarca süren deneyimlerin-


Bir toplumu tanıyabilmemiz için o toplumun den ve gözlemlerinden elde ettikleri yargılarını,
değer yargılarına ve yaşantısına bakarız. Kültürü, ortak düşünce ve tutumlarını yansıtan; içinde
dili, dini, edebiyatı, sanatı, giyimi, adet ve anane- mecazi bir anlam barındıran, eğitici ve öğretici
leri, hayat felsefesi... toplumu tanımada ve değer- pedagojik vasfı bulunan kalıplaşmış, kısa ve
lendirmede bir ayna olur adeta. özlü sözlerdir.
Özellikle şifahi halk edebiyatımızın ürünle- Atasözlerinin kelimeleri, söyleniş biçimleri
rinden olan, nesilden nesile aktarılan, dedeleri- değiştirilemez. Herhangi bir değişiklik yapıldı-
ğında, anlam bozulmasa bile o söz atasözü
mizden, ninelerimizden, babalarımızdan dinleye-
niteliği taşımaz (Par,1993, s.5).
rek öğrendiğimiz atasözleri ve deyimler, o toplu-
mun kültürünü, psikolojik yapısını, dilini, dinini... Atasözleri milletin ibret verici fikirlerini ifade
Kısacası toplumu her yönüyle tanıtmaktadır. eden en büyük medeni- tarihi eseridir (M. Musa-
oğlu; M. Küçük, 1995, s. 5).
Genellikle kim tarafından söylenildiği belli
En büyük hikmetleri en sade ve derin şekilde
olmayan, yüzyıllar öncesinden günümüze gelen,
anlatan atasözleri, uçsuz- bucaksız bir deryadır.
ecdadımızın deneyimlerinden geçen kısa ve öz-lü
Söylendiğinde insanları hayrete düşürecek kadar
öğütler veren, toplum tarafından kabul edilip or-
edebi olan, geleneksel Türk kültürüne sağlam bir
tak olarak kullanılan kalıplaşmış sözlere atasözü şekilde bağlı kalan ve başka dillere çoğu zaman
denir. Atasözüne “sav, irsal-i mesel” de denir. çevirisi zor olan sözlerdir.
Türkiye Türkçesinde “Atasözü” terimiyle ifade
Halkın otuyla bitip suyuyla beslenen, zengin
edilirken, Azeri Türkçesinde ise “Atalar Sözü”
hikmet hazinesinin bu incileridir ki, her biri
şeklinde söylenir. halkın ruhunun derinliklerinden tecrübe edilerek
Azeri Türkçesi Batı Türkçesinin doğu sa-hası gelen, dillerde dolaşan, nesilden nesile geçtikçe
içinde yer alan ağızlar topluluğu ve bu saha için- daha da bir anlam kazanan öğüt ve nasihat verici
de gelişen yazı dili koludur. Batı Türkçesinin sözlerdir (Beydilli, 2004, s.4).
esasını Oğuzca teşkil eder. Türkçenin Oğuz şivesi Türk kültüründe hemen her konuda söylen-
ve bu şiveye dayanan yazı dili olarak 13. asırdan miş yüzlerce atasözleri vardır. “Atasözü bir kültü-
günümüze kadar kullanıla gelen Batı Türkçesi rün aynasıdır” tanımına uygun olarak Türk kültü-
içinde zamanla iki daire ortaya çıkmıştır. Bunlar- rünün çeşitli konulardaki değer yargılarını yansıt-
dan biri Osmanlı Türkçesi, diğeri Azeri Türkçe- ması bakımından önemlidir.
sidir. Azeri Türkçesi doğu Oğuzcasıdır (Ergin, Atasözleri, evlilikten, komşuluk ilişkilerine;
1981, önsöz). cesaretten dürüstlüğe; cimrilikten bencilliğe

722
Materiallar

(Yurtbaşı, 1994, önsöz). İnsan yaşamında yer alan kündən su içər”, “Ağacı meyvəsindən tanıyarlar”
doğum, ölüm, arkadaşlık, dostluk, akrabalık, gibi atasözleri her iki ülkede de aynen kullanıl-
anne, baba, gelin, kaynana ilişkileri, dâhil her şey maktadır. Azerbaycan ve Türkiye, coğrafi yakın-
atasözlerinin konusuna girer. Atasözlerinin genel lıktan daha ziyade dini, dili ve kültürü aynı olan
konusu yaşamın temel kuralları ve toplumda halklardır. Hatta tarihte belli bir süre aynı devlet
uyulması gereken temel ilkelerdir (Hengirmen, idaresinde yaşamış halklarız.
1997, s. 439). Farklı coğrafyalarda yaşayan halkların ata-
Atasözlerinin bir toplumun kültürünü yaşa- sözlerinin hem şekil hem de anlam bakımından
masında, dilini kullanmasında adet ve ananelerini benzer olmasında, dil, din, kültür, ırk, coğrafya,
devam ettirmesinde ne kadar önemli olduğunu sosyal ve medeni ilşkiler başta gelir (Xaliq, s. 7).
atalarımız sözleriyle belirtmişlerdir. Gerek Türki- Bu çalışmamızda Türkiye Türkçesinde ve
ye’de gerekse Azerbaycan’da atasözlerinin değeri Azeri Türkçesinde kullanılan atasözlerinde “ço-
hakkında söylenmiş birçok söz vardır. cuk ve çocuk eğitimi” konu edilmiştir. Bu çalış-
Türkiye Türkçesinde, “Atalar sözü evlada mamızdaki atasözleri E.Kemal Eyüboğlu’nun “On
mirastır”, “Atalar sözü kitabidir, yabana atılmaz”, Üçüncü yüzyıldan Günümüze Kadar Şiirde ve
“Atalar sözü Kur’ana girmez ama Kur’an yanınca Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler’- Atasöz-
yel yel yelişir”, “Atalar sözünü tutan yüce dağlar leri-I, Metin Yurtbaş’ın “Sınıflandırılmış Türk
aşar”, “Atalar sözü yerde kalmaz dünya durduk- Atasözleri”, Azeri Türkçesinde ise “Celal Bey-
ça”, “Atalar sözünü tutmayan yabana atılır, ahi- dilli’nin “Atalar Sözü”, Mehman Musaoğlu ve
rette tamu ehline katılır”, “Ataların bir sözü bin Muhittin Küçük” ün, “Açıklamalı Azerbaycan
öğüde geçer”, “Ulu sözü dinlemeyen uluya kalır”. Atasözleri”, Xaliq Rzayev’in, “Atalar Sözü”, gibi
Azeri Türkçesinde ise, “Atalar sözü Qurana eserlerinden seçilmiştir.
girməz, amma Quran yanında gedər”, “Atalar sö- Çocuk Eğitimi, Aile ve Çevre
zü muhakimə olunmaz”, “Atalar sözü öyüddür Türk kültüründe ailenin ve çocuğun çok
bizə”, “Atalar sözü sözlərin gözü”, “Atalar sözü- önemli bir yeri vardır. Aile, bir toplumun temel
nün hər biri bir dastandır”, ”Ataların özü ölsə də, taşlarıdır. Toplumlar ailelerle, aileler ise çocuk-
sözü ölməz”. larla varlığını sürdürürler. Bu nedenle aile içeri-
Atasözleri bir toplumun ve bütün insanlığın sinde çocuk değerli bir varlıktır.
yaşam felsefesidir. İnsanlarda bulunan sevgi, kıs- Her ailenin veya toplumun en önemli sorunla-
kançlık, bencillik, dostluk ve düşmanlık gibi rından biri ve dikkat etmesi gereken husus, ço-
içgüdüler evrenseldir. Bu nedenle bu içgüdüleri cuğun küçük yaştaki eğitimidir. Çocuk sevgi su-
yansıtan atasözleri de evrenseldir. Dünyada pek yuyla, ilgi sıcaklığı güneşiyle gelişir ve büyür.
çok ulusun kullandığı atasözleri karşılaştırıldı-
Çocuklar evde anne ve babayı takip ederek,
ğında, bu atasözlerinin birçoğunun aynı ya da
onların konuşmalarını, davranışlarını taklit eder
benzer olduğu görülmüştür (Hengirmen, 1997, s.
ve daha küçük yaştayken öğrenmeye başlarlar.
437).
Toplumun temel değerlerini, türküsünü, manisini,
Atasözleri, kalıplaşmış sözler olduğu ve bir dilini, felsefesini sosyal yapısını daha beşikteyken
ulusu oluşturan bireylerin ortak dil zevkini yansıt- talim etmeye başlarlar.
tığı için toplumlararasındaki ortak dil birliğinin
Biyolojik olarak çocuk, anne ve babanın nes-
en önemli kanıtıdır. Dil birliğinden başka atasöz-
linin devamını sağlayan, onların varlığını sürdü-
lerinde bulunan tarihi konulardaki ortaklık, gele-
recek olan, kültür mirasımızı bir sonraki nesle
nek ve göreneklerdeki benzerlik, inanç ve düşün- taşıyacak olanlardır.
celerdeki birlik bir ulusu ulus yapan temel özel-
liklerdir (M.Musaoğlu; M.Küçük, 1995, s. 3). Çocuk, anne ve babaya Allahın bir emaneti
olarak verilmiş, onun her türlü ihtiyaçlarının kar-
Dili, dini, kültürü, adet ve ananeleri, folklor- şılanmasında, eğitiminin sağlanmasında, sağlığı-
ları aynı ya da yakın olan halkların atasözleri de nın korunmasında anne ve baba sorumlu tutul-
birbirine çok benzemektedir. Bazen öyle olur ki muştur.
coğrafyalar farklı olsa da aynı anlam aynı keli-
melerle ifade edilir. Bu değerli varlık, roman, şiir, deneme, öykü,
tiyatro… gibi yazılara konu olduğu gibi atasöz-
Türkiye Türkçesinde, “Ne ekersen onu biçer- lerine de konu olmuştur. Ailede çocuğun önemi
sin”, “İşleyen demir pas tutmaz”, “Ağaç kökün- vurgulandığı, ailenin neşe kaynağı olduğu, aileyi
den su içer”, “Ağacı meyvesinden tanırlar”. birbirine bağladığı, evin yakışığı olduğu hususun-
Azeri Türkçesinde ise, “Ne ekersen onu bi- da gerek Türk gerekse de Azeri atasözlerinde
çersen”, “İşleyen demir paslanmaz”, “Ağaç kö- söylenmiş bir çok söz vardır.

723
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Türkiye Türkçesinde, “Çocuk bağır(ciğer) Azeri Türkçesinde ise, “Uşaq əzizdir, tərbiyə
etidir”, “Çocuk evin neşesidir”, “Çocuk baldan ondan əziz”, “Uşaq yıxıla- yıxıla böyüyər”,
tatlıdır”, “Çocuklar hayatın çiçekleridir”, “Evlat “Ağaç körpə ikən qarayeldən qoruyarlar”, “Bağa
sermayedir”, “Çocuk olmayan evde baca tütmez”, bax, barını gör”, “Bağa baxarsan bağ olar, bax-
“Çocukluk ömrün baharıdır”, “Evlat can yangı- mazsan dağ olar”. Ağacı yaş ikən, uşağı beşik-
nıdır”. dən”, ”Qızın döyməyən dizin döyər”, “Cücəni
Azeri Türkçesinde, “Bala bağır (ciyər) ətidir”, payızda sayarlar” gibi gerek Türk, gerkse Azeri
“Bala baldan şirindir”, “Uşaqlar həyatın çiçək- atasözlerinde çok sayıda sözler söylenmiştir.
ləridir”, “Övlad sərmayədir”, “Evin yaraşığı uşaq- Çocuklar küçük yaştaki öğrenimlerini daha
dır, süfrənin yaraşığı- qonaq”, “Ananın canı öv- çok taklit yoluyla anne-babasından, etrafındaki
laddadır”, “Övlad könül meyvəsidir”, ”Övlad can kardeşlerinden, akrabadan vs. yaparlar. Bu anlam-
yanğısıdır” gibi atasözleri çocuğun ailede ne dere- da söylenmiş Türkiye Türkçesinde, “Üzüm üzü-
cede önemli olduğunu vurgulamaktadır. me baka baka kararır”, “Anası ağaca çıkarsa kızı
Çocuğun yetiştirilmesinde, onun hayata hazır- budak budak gezer”, “Ağaca çıkan keçinin dala
lanmasında, cemiyette faydalı bir şahıs olmasında bakan oğlağı olur”. “Gülüne bak goncasını der”,
anne ve babaya çok önemli görevler düşmektedir. “Öyle bağın böyle de meyvesi olur”.
Çocuk daha okuluna gitmeden ilk eğitimini anne Azeri Türkçesinde ise, “Oğul atanın kövşənin
ve babadan alır. Bu anlamda da “okul evde baş- əkər”, “Ağaca çıxan keçinin dala baxan oğlağı
lar” ne kadar güzel bir sözdür. Daha ilk yaşla- olar”, “Elə qazanın belə də aşı olar”, “Oğul ata-
rında çocuk ailesiyle iletişim kurarak her gün yeni dan görər, süfrə açar”, “Topalla gəzən axsamaq
bir şeyler öğrenmeye başlar. Anne ve babanın öyrənər”, atasözleri çocukların yanında yetişkin-
davranışları, konuşmaları... aile içerisindeki her lerin çok dikkatli olmaları gerektiğini, hareket-
türlü iletişim çocuk için ilk öğrenme olacaktır. Bu lerinin ve davranış şekillerinin çocuklar tarafın-
açıdan anne ve babalar çok dikkatli olmak duru- dan dikkatle izlenerek örnek alındığını bilmeliler
mundadırlar. Çocuğun eğitimiyle ilgili olarak ata- ve ona göre hareket etmeliler.
larımız çok söz söylemişlerdir. Atasözlerine bak- Yine anne-baba ve evdeki diğer yetişkinler
tığımızda, atalarımızın çok iyi bir eğitimci ol- Türkiye Türkçesinde, “Çocuğun olduğu yerde
duklarını da görürüz. Biz de çocuğumuza kırk gıybet olmaz”, “Çocuğun olduğu yerde dedikodu,
gün aynı şekilde seslenirsek, çocuğun sesinin de olmaz”, “Evde konuk olduğunda çocuğa kızmaz-
bizim sesimize benzediğini görürüz. Yani bizler lar”, “Küçükten hata, büyükten af”.
çocuğumuzun nasıl olmasını, nasıl bir şekil alma-
Azeri Türkçesinde ise, “Evdə qonaq olanda
sını istiyorsak ona göre bir hitap tarzı kullanma-
uşağa acıqlanmazlar”, “Uşaqlı evdə qiybət ol-
lıyız (Kalkınç, 2008, s.41)
maz”, “Kiçikdən xata, böyükdən əta” atasözleri
İnsan hayatı bebeklik, gençlik, çocukluk, ye- de anne – babanın ve evdekilerin yine konuşma-
tişkinlik ve yaşlılık gibi dönemlerden oluşur. Her larına ve hareketlerine dikkat etmeleri gerektiği,
dönem bir öncekinin devamı ve bir sonrakinin çocuğun yanında başkalarının kötülüklerini ko-
başlangıcı olduğundan dolayı, dünyaya geldikten nuşmamalarını belirterek, yapılan bir hatanın bü-
sonraki ilk dönem olan bebeklik ve çocukluk, yükler tarafından bagışlanabileciğini de göster-
temel alışkanlıkların edinilmesi açısından hayati meliler.
önemi vardır (Konar, 2005, s. 208).
Kültürümüzde, inancımızda çocuk sevgisi
Özellikle “çocuğun ilk 6 yılı” bireyin gelişi- çok önemlidir. Çünkü sevgi, büyükleri ya da kü-
minin temel taşlarını oluşturması, temel bilgi ve çükleri hayata bağlayan en önemli unsurlardan
becerilerin bu erken gelişim yıllarında kazanıl- biridir. Bir çocuğun yaşamında, aile içeririsinde,
ması nedeniyle büyük önem taşır (Yavuzer, 2001, sınıfında ve çevresinde sevgi çok büyük önem
s.9). taşır. Onlara merhamet etmeliyiz, sevgi göster-
Çünkü çocuklar bu yaşta ve yıllarda ne gör- meliyiz.
müşse anu beyinlerine adeta kazırlar. İlk yıllarda Zire Peygamberimizin yanına gelen bir be-
öğrenilen yanlış bilgilerin, edinilen yanlış alış- devi Yarasulallah, “biz çocuklarımızı kucağımıza
kanlıkların düzeltilmesi de çok zordur. alıp sevmiyoruz, onları öpmüyoruz” dediğinde,
Böylece atalarımız da küçük yaşta çocukların Peygamberimiz, “Allah sizlerin kalbinden mer-
eğitimine dair Türkiye Türkçesinde, “Ağaç yaş hameti almışşa ben ne yapayım” diye buyurur.
iken egilir”, “Yedisinde ne ise yetmişinde de İşte atsözlerinde de Türkiye Türkçesinde, “İt ek-
odur”, “Ne ekersen onu biçersin”, “Demir tavında meğe tamah eder, çocuk sevgiye”, “Analı kuzu,
dövülür”, “Civcivi sonbaharda sayarlar”, ”Kızını kınalı kuzu”, “Anasız çocuk evde çürür, babasız
dövmeyen dizini döver”. çocuk çarşıda”, “Evlat gönül meyvesidir”.

724
Materiallar

Azeri Türkçesinde ise, “İt əppəyə həris olar, Çocuk, aile ve toplumla iç içedir. Çocuğun
uşaq –məhəbbətə”, “Ağac kölgəsiz olmaz, insan gelişmesinde, şahsiyetinin oluşmasında, ailenin
sevgisiz”, “Arvada vergi, övlada sevgi”, “Xoş yanında, arkadaş çevresi de önemlidir. Bazan öyle
sözlə ilan yuvasından çıxar”, “Şirin dil ilanı durumlar olurki, çocuklar bir çok sözcükleri
yuvasından çıxardar”, “Uşağı yemək böyütməz, mahalledeki arkadaşından ve etrafındaki dostla-
fərəh böyüdər”, “Uşaqlıq ömrün baharıdır”. rından öğrenir. Onlardan etkilenir ve bu durum
Çocuk ailede büyürken, yaşamında ve gelişi- Türkiye Türkçesinde, “Arkadaşını söyle senin
minde elbetteki anne- babadan ve çevreden etkile- kim olduğunu söyleyeyim”, “Kır atın yanında du-
necektir. Özellikle duygu, düşünce ve karakter ran, ya huyundan ya suyundan”, “Çocuk çocuğa
yönünden benzerlikler taşıyacaktır. bakarak ağlar”.
Türkiye Türkçesinde, “Ağacı meyvesinden Azeri Türkçesinde ise, ”Dostunu mənə də,
tanırlar”, “Ağaç kökünden su içer”, “Anasına bak deyim sən kimsən”, “Dəvəçiylə dost olanın
kızını al, kenarına bak bezini al”, “Ateşi çek darvazası gen gərək”, “Bizə gələn bizə oxşar”
külüne bak”, “Agaç dibinden su içer”, “Er dayıya, atasözleri toplumda birey kendini yetişdirirken
kız halaya”, “Oğlan babaya, kız anaya çeker”. etrafındaki şahıslardan etkilenir ve ona benzer.
Azeri Türkçesinde ise, “Ağacı meyvəsindən Sonuç
tanıyarlar”, “Ağaç kökündən su içər”, “Anasına Bir toplumda maddi ve manevi değerlerin
bax, qızın al, qırağına bax, bezini al”, “Odu çək daha sonraki nesillere aktarılmasında, kültür mi-
külünə bax”, “Oğul atanın kövşənin əkər”, “Yava rasımızın korunmasında adet ve ananelerin yaşa-
itin yava küçüyü olar”, ”Hər şey öz əslinə çəkər”, tılmasında elbetteki çocuklarımızın ve hususiyle
atasözleri çocuğun etrafındaki yakın insanlara de genç neslin büyük önemi vardır. Çocuklarımı-
nasıl benzediğini, onların huyundan ve karek- za bu değerlerin öğretilmesinde öncelikle eğiti-
terindan nasıl etkilendiklerini göstermektedir. min evde başlaması nedeniyle anne-babaya büyük
Anne ve baba küçük yaşta çocuğun eğitimini sorumluluklar düşmektedir. Küçük yaşta verilen
sağlayarak; aile içerisinde doğru bir iletişim eğitim daha etkili ve kalıcı olmaktadır.
kurup iyi bir aile terbiyesi vermişse, çocuk, top- Bu çalışmada, her konuda söylenmiş ve altın
luma faydalı bir fert olarak yetişecektir. Türkiye değerinde olan atasözlerinin, “çocuk ve çocuk
Türkçesinde, “Akıllı oğul ata evini gül eyler, eğitimiyle” ilgili sözler üzerinde durulmuştur.
akılsız oğul- kül”, ”Hayırsız evlat altıncı parmak Her neslin ve toplumun önde gelen problemle-
gibidir, kesersen ağrıtır, korursan çirkin gösterir”, rinden biri de eğitimdir. Geleceklerini garanti altı-
“Hayırsız evlat baba ocağına incir diker”, “İyi na almak isteyenler elbetteki çocuklarına sahip
oğul bilir ana halini, kötü oğul satar baba malını”, çıkarak iyi bir eğitim vermek durumundadırlar.
“İyi evlat ata ananın ferahıdır”. Mehmet Akif “Merhametin yok diyelim nefsine.
Azeri Türkçesinde ise, “Ağıllı oğul ocağın Merhamet etmez misin evladına” derken de bu
gülüdür, ağılsız oğul acağın külüdür”, “Böyüyün hususa dikkatimizi çekmiştir.
tanımayan gibləsin də tanımaz”, “Cücə nənəsin- Özellikle şifahi halk edebiyatımızın ürünle-
dən süd görməyib”, “Ehtiyatlı oğulun anası ağla- rinden olan, nesilden nesile aktarılan, dedeleri-
maz”, “Yaxşı oğul ata bağı, pis oğul ürək da- mizden, ninelerimizden, babalarımızdan dinleye-
ğıdı”, “Yaxşı övlad atasını vəzir elər, pis övlad rek öğrendiğimiz atasözlerindeki çocukla ilgili
rəzil”, “Yekə baş yiyəsinə donuz güddürər”, çalışmamızı şöyle özetleyebiliriz.
“Yaxşı övlad ata-ananın fərahıdır” “Fərsiz övlad Dili, dini, kültürü, adet ve ananeleri, folklor-
altıncı barmaq kimidir, kəsərsən ağrıdar, saxla- ları aynı yada yakın olan halkların atasözleri de
yarsan eybəcər göstərər” atasözleri iyi yetiştiril- birbirine çok benzemektedir. Bazen öyle olur ki
miş bir çocuğun ailesine, topluma faydalı oldunu, aynı anlam aynı kelimelerle ifade edilir.
aksi halde zararlı olacağını anlatmaktadır. Farklı coğrafyalarda yaşayan halkların ata-
Çocuk doğumundan sonra taklit, görme ve sözlerinin hem şekil hem de anlam bakımından
davranış yöntemleriyle öğrenimini devam ettirir. benzer olmasında, dil, din, kültür, ırk, coğrafya,
Elbetteki bu öğrenme kolay olmayacağı gibi zah- sosyal ve medeni ilşkiler başta gelir.
metsiz de olmayacaktır. Bu durumu, Türkiye Her ailenin veya toplumun en önemli sorun-
Türkçesinde, “Enik havlaya havlaya köpek olur”, larından biri çocuğun küçük yaştaki eğitimidir.
”Düşmeden yürüme öğrenilmez”, “Sütten ağzı
Ailede çocuğun önemi vurgulandığı, ailenin
yanan yoğurdu üfleyerek yer”. neşe kaynağı olduğu, evin yakışığı olduğu husu-
Azeri Türkçesinde ise, “Küçük hürə-hürə kö- sunda gerek Türk gerekse de Azeri atasözlerinde
pək olar”, “Ağlamayan uşağa süd verməzlər”. söylenmiş birçok söz vardır.

725
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Çocuğun yetiştirilmesinde anne ve babaya


büyük sorumluluklar düşmektedir. Bir çocuğun
yetişmesinde anne sevgisi çok önemlidir.
Bir çocuğun yetişmesinde arkadaş çevresi
önemli bir faktördür. “Arkadaşını söyle senin kim
olduğunu söyleyeyim” sözü ne kadar da önem-
lidir. Anne ve babalar, çocuğunun arkadaş seçi-
mine çok dikkat etmeliler.
Çocuklar küçük yaşta taklit yoluyla öğrenim
yaptıkları için anne-baba ve çevre iyi örnek olma-
lıdır.
İlk yıllarda verilen eğitim daha verimli ve da-
ha kalıcı olmaktadır.
Çocukların öğütten çok, iyi örneklere ihtiyacı
vardır.

KAYNAKÇA
1 - Ergin, Muharrem, Azeri Türkçesi, Ebru Yayınları, 2.
Baskı, İstanbul, 1981.
2 - Par,Arif Hikmet, Örnekli Açıklamalı Atasözleri, Serhat
Yayıncılık, İstanbul, 1993.
3 - Musaoğlu, Mehman; Küçük, Muhittin, Açıklamalı Azer-
baycan Atasözleri, Engin Yayınları, Ankara, 1995.
4 - Beydilli, Celal, Atalar sözü, Önder Neşriyyat, Bakü, 2004.
5 - Yurtbaşı, Metin, Sınıflandırılmış Türk Atasözleri, Özde-
mir Yayıncılık, Ankara, 1994.
6 - Hengirmen, Mehmet, Türkçe dilbilgisi, Engin Yayınları,
2. Baskı, Ankara, 1997.
7 - Rzayev, Xaliq, Atalar Sözü, Nurlar Neşriyyat, Bakı,
2004.
8 - Kalkınç, Fatih, Okul Evde Başlar, Çağlayan A.Ş., 13.
Baskı, İzmir, 2008.
9 - Konar, Elif, Çocuk Edebiyatı ve Eğitimi, Hece Dergisi
(Çocuk Edebiyatı ve Özel Sayısı-10), Ankara, 2005.
10- Yavuzer, Haluk, Çocuğunuzun İlk 6 Yılı, Remzi
Kitabevi, 13. Basım, İstanbul, 2001.

726
 

ÇOCUKLAR ÖZEN İSTER


Dr. Ali Osman SOLMAZ
Türkçe Öğretmeni
aosolmaz@yahoo.com

Dr. Tuncay BÖLER


Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni
tuncayboler@hotmail.com

Ülkemizde, Tanzimat Fermanı’nın 1839’da … Bu genç insanları kendi hemşehrilerinden


ilan edilip yenileşme ve modernleşme sürecine ayırarak, kendilerine çeken ve üstelik verdikleri
girildiğinde pek çok alanda olduğu gibi eğitim ders karşılığında para alarak kandıranlarla beni
sisteminde de bir takım yenilenme çalışmaları ya- nasıl aynı kefede tartarsınız? (aynı kefeye ko-
pılmış, bu süreçte Türkiye’deki çocuk edebiya- yarsınız?) (SS, s. 11)
tıyla ilgili ilk çalışmalar başlamıştır. Bu çalışmalar Sevgili Atinalılar, size belki abartı yapıyor-
arasında tercüme eserler önemli yer tutmuştur. O muşum (abartıyormuşum) gibi gelebilir. (SS, s.
günden günümüze kadar çocuk edebiyatımızda 12)
tercüme eserlerin yeri ve önemi göz ardı edilemez.
Buna karşılık (karşın), keskin zekalı (ze-
Çocuk edebiyatı, çocukların dil öğrenimi ve kâlı) ve dürüsttü. (OT, s. 6)
gelişimini kolaylaştırır. Bunların yanı sıra çocu-
Bu yüzden, yemeklerini rahibelerin masasın-
ğun iyi bir okuyucu olarak yetişmesinde, okuma
da yer ve yemekten sonra, işine dönmeden önce
alışkanlığı kazanmasında çocuk edebiyatının öne-
de onlarla ufak bir sohbet yapardı (sohbet eder-
mi büyüktür. Ancak son yıllarda sayısı ve çeşit-
di). (MB, s. 41)
liliği çok fazla artan tercüme çocuk edebiyatı
ürünlerinin dil açısından oldukça özensiz ve dik- Balo, şimdiden daha ne kadar da uzak gibi
katsiz yayımlandığı göze çarpmaktadır. Henüz dil geliyordu! (MB, s. 63)
bilinci ve birikimi gelişmemiş, millî kültürünü iyi Çiftliğimi korumak için gerekli tedbirleri al-
tanıyamayan çocukların bunlarla karşılaşmaları dım. Bir de vasiyet yaptım. (P-RC, s. 22)
gelecekte onların hem iyi bir okur, hem de estetik
2. Dil Bilgisiyle İlgili Bozukluklar (Tamlayan
değer, bilinç ve birikime sahip birer birey olmala-
Eksikliği, Çoğul Ekinin Yanlış Kullanıl-
rını zorlaştıracaktır.
ması, Cümlenin Ögeleriyle İlgili Yanlışlık-
Son birkaç yılda Millî Eğitim Bakanlığının lar vb.)
ilköğretim ve ortaöğretim kurumları için ayrı ayrı
100 Temel Eser belirleyerek öğrencilere tavsiye Tırnakları ise kirli, (tırnaklarının) bazısı kı-
etmesiyle birlikte onlarca yayınevi bu eserleri ya- rık, bazısı da kopmuştu. (DA, s. 5)
yımlama işine girişmiştir. Ancak bu yayınlardan “Flint, bazı işaretlerle defterde (deftere), so-
bazıları gerçekten öğrencilerde okuma zevki oluş- yup batırdıkları gemilerin her birinden payına
turabilecek dikkat ve özeni taşımaktayken bazıları düşen para miktarlarını yazmıştı.” (DA, s. 22)
dil açısından yanlışlarla dolu olabilmektedir. ...Rengim, ülkemin birçok erkeklerinin (er-
Bu yanlışlıkları ve dikkatsizlikleri kısaca ele keğinin) rengi gibi açıktı (GG s. 16)
alarak çeşitli başlıklar altında aşağıdaki gibi gös- Sokrates’i sevenler kadar, ona küsenler ve
terebiliriz: (onu) sevmeyenler de vardı. (SS, s. 6)
1. Anlamla İlgili Bozukluklar (Deyim Yanlış- Ondan elde ettiğim birçok fayda arasında, ye-
ları, Birbiriyle Karıştırılan Kelimeler, teri kadar matematik ve gemi idare etmesini öğ-
Özenti Kullanımlar vb.) rendim. (birçok fayda arasında… öğrendim!)
Bizse nefesimizi kesip (tutup) oturuyorduk. (RC, s. 15)
(DA, s.18) Çünkü rüzgâr sertleşmiş(ti) ve hepimiz
Kaptanın ceplerini araştırmaya (karıştırma- açlıktan ölmüştük. (RC, s. 18)
ya) başladım. (DA, s.17) Bu geminin komutasını elime almayı kabul
Nihayet bu ve bu gibi efsanelerle zavallı adam- ettiğim takdirde zencilerin taksiminde onlara
cağızın aklı tamamıyla çileden çıktı. (DK, s. 6) (onlarla) eşit pay alacak ve bu gemiyi donatmak
Bunun sonucunda ise Sokrates, ölüm ceza- için toplanacak paraya ben ortak olmayacaktım.
sıyla cezalandırıldı. (SS, s. 6) (RC, s. 30)

727
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Tanrım, yine bize yaklaşarak hâlimizi sordu- Kaptanın sözlerini dinleyerek kırk Sterlinlik
ğun ve umumiyet(le) beni görmekten memnun (sterlinlik) türlü boncuk, ayna vb. almıştım. (P-
olduğun için, kalabalığın içine ben de karıştım. RC, s. 8)
(F, s. 13.) Kuru güneşin ekinoksun Kuzeyinde (kuze-
Charles, Bertaux’ya ilk geldiği zaman, Emma yinde) olduğu süre. (P-RC, s. 57)
öğreneceği hiçbir şey kalmadığına (kalmadığını), Ama yine de yoluma devam ederek Doğuya
artık hiçbir şey duymayacağını düşünerek kendini (doğuya) doğru on iki mil kadar aldım sanırım.
düş kırıklığına uğramış sayıyordu. (MB, s. 43) (P-RC, s. 61)
Patlamayla birlikte ormanın her tarafından sü- 3.3. Ayrı/Bitişik Yazılan Kelimelerle İlgili
rülerle kuş havalanarak acı içinde bağrışmaya Yanlışlar
başladılar (başladı). (P-RC, s. 28)
Don Kişot bu kadar ucuz kurtulduğuna için-
Kız annesine çok ısrar etmiş, ne zamandır ar- den şükür ediyordu (şükrediyordu). (DK, s. 27)
kadaşlarına sözünü ettiği pikniği gerçekleştirmek
için (annesinden) hemen karar vermesini iste- Beni dava ettiklerini var sayarak (varsa-
mişti. (TS, s. 102) yarak) bunların suçlamalarını şöyle özetleyebili-
rim. (SS, s. 10)
3. Yazım Yanlışları Böyle olduğu hâlde, sizden beraatımı dileme-
3.1. Düzeltme İşaretiyle İlgili Yanlışlar leri için, hiç birini (hiçbirini) buraya getirme-
Kendini müdafaadan aciz (âciz) bir kimseye yeceğim. (SS, s. 35)
karşı yaptığın bu hareket şövalyeliğe yakışır mı? Başbaşa (baş başa) bir yemek, ana yolda
(DK, s. 22) akşam üstü (akşamüstü) bir gezinti, Emma’nın
Halaskarımız (halaskârımız), efendimiz, sizin hasır şapkasını bir pencerede asılı görmek,
istediğinizi yapmamıza imkân yoktur. (DK, s. 44) Charles’ın kendisine, zevk verebileceğini aklın-
…Sokrates’i hakim (hâkim) karşısına çıkar- dan bile geçirmemiş olduğu daha bir sürü şey,
dılar. (SS, s. 5) mutluluğunun sürekliliğini sağlıyordu. (MB, s. 38)
O halde (hâlde), biraz önce de söylediğim Banneville kayınağaçlarının bulunduğu yere
gibi, düşmanlarımın iki türlü olduğunu görüyor- kadar uzanıyor, burada tarlaların yakınında, ter-
sunuz. (SS, s. 9) kedilmiş (terk edilmiş) küçük bir köşk vardı.
(MB, s. 48)
…Yani Tanrı’ya danışmak isteyen erkekler
ya da kadınların gittiği o kutsal mekana (mekâ- Ağaç kümelerinin arasında bir kaç (birkaç)
na) gitmiş. (SS, s. 13) inek otluyordu. (MB, s. 51)
M. Rouault iyileştiğine (,) bu insanlar hala …Yan taraftaki odada örtülü masalar üzerine
(hâlâ) para da sevmediklerine göre Bertaux’ya dökülen altınların çiçil (çil çil) sesi duyuluyordu;
niçin gidiyordu hala (hâlâ)? (MB, s. 23) sonra hep birden çalgılar başlıyor, pistonlu boru
Nikahın (nikâhın) yapılacağı belediye çift- gümbürdeyiveriyordu. (MB, s. 56)
likten iki buçuk kilometre ötedeydi… (MB, s. 32) Beni göremeden geçeceklerini düşünürken bir
Fakat bu sefer de başıma korkunç bir felâket dürbün sayesinde farkettiler (fark ettiler) neyse.
(felaket) geldi. (P-RC, s. 8) (P-RC, s. 15)
Tüccarlıktan yoksul bir tutsak haline (hâline) Sonra göz yaşlarımı (gözyaşlarımı) silerek
gelmek çok acıydı. (P-RC, s. 8) kendimi topladım. (P-RC, s. 26)
Ama o anda yardım etmemizi sağlayacak fev- Bilgili denen kim varsa ona baş vurarak
kalâde (fevkalade) bir olanak çıktı. (P-RC, s. 14) (başvurarak), Tanrı’nın veya bu konuyla ilgili
Kâtip, meyhaneci de dahil (dâhil) olmak yeterli bir sonuç elde edemedim. (SS, s. 15)
üzere odadaki öbür kimselerin varlıklarına alış- Ne sizi ne de kendime, hiç bir (hiçbir) iyili-
kın… (SC, s. 16) ğim dokunamazdı. (SS, s. 31)
3.2. Büyük Harflerin Yazımıyla İlgili 3.4. Diğer Yazım Yanlışları
Yanlışlar ...Büyük bir cinayet işlediğimi anlıyarak
Emma’nın üç adım ötesinde, mavi elbiseli bir (anlayarak) mı... (GG, s. 57)
kavalye, inci gerdanlıklı, yüzü solgun bir kadınla Kıraliçe (kraliçe), bu hizmetinde bulundu-
italyadan (İtalya’dan) sözediyordu (söz ğum sırada... (GG, s. 60)
ediyordu). (MB, s. 57)
Emma’nın güzel olduğunu, hiç de köylüler
Eteklerinin alt kısmını ingiliz (İngiliz) dante- gibi selâm (selam) vermediğini gördü; o kadar ki,
lalarıyla süslerler… (MB, s 65-66) genç çifti çağırmakla ne alçalacağını, ne de akıl-

728
Materiallar

sızca bir iş yapacağını akılından (aklından) bile gayriciddi hazırlandığı fikrini zihinlerde oluştur-
geçirmedi. (MB, s. 51) maktadır:
Sandalyesinin arkasında bir uşak, kekeliye Don Kişot bunu duyar duymaz kendi kendine
kekeliye (kekeleye kekeleye) parmağıyla göster- “ya Rrabbi” dedi. (DK, s. 21)
diği yemeklerin adını yüksek sesle kulağına söy- ...Gözlerimi havaya kaldırdım ve var gütüm-
lüyordu. (MB, s. 54) ce (gücümle) bağırarak... (GG, s. 12)
Boyunları kıravatların (kravatların) üzerin- Eksiklikleriyse, ancak büyültücücü (büyütü-
de rahatça dönüyor; uzun favorileri, kıvrılmış ya- cü) bir ayna ile ortaya çıkar. (GG, s.16)
kalarının üzerine düşüyordu; (.) Markaları geniş
- Hayır Peter, artık kar yağmaya başladı. Ke-
geniş işlenmiş, hoş kokulu mendillere dudaklarını
çilere (keçiler) hem ot bulmaz (bulamaz) hem
siliyorlardı. (MB, s. 57)
de havalar çok soğudu. (H, s. 35)
Yanlarından bir adam geçiyordu, “Beyefendi,
Çünkü ölmek üzere olan büyük deden (dede-
yerdeki yelpazemi alırmısınız (alır mısınız) lüt-
den) söz ediliyordu. (H, s.87)
fen, şuracıkta, kanepenin arkasında” dedi hanım.
(MB, s. 58) Ama, o kadar şişirilen zenginlikten, evde bir-
kaç parça eşyayla, giyecekekten (giyecekten)
Bu kitaplar da (kitaplarda) aşklar, sevgili-
başka hiçbir şey görünmemişti. (MB, s. 24)
ler, ıssız köşklerde çile dolduran hanımlar, konak-
larda öldürülen seyisler… (MB, s. 41) 23 Ocak 1693’te Vaubyesard’da Öldü. (MB,
s. 52)
...Verilen yemeğin kendilerine yetmediğini
söylemiyecek (söylemeyecek) olursa... (OT, s. 15) “Hem böylesi bir doktor için daha uygun
olur/’ diye ekledi. (MB, s. 55)
...Aklına geldikçe tir-tir (tir tir) titriyordu.
(GDA, s. 34) Bunlar,, krallar gibi para harcardı… (MB, s.
66)
...Bir insan izine rasladık (rastladık). (GG,
s. 7) Arzlar (arzular) ülkesi az ötede göz alabildi-
ğine uzanıyordu. (MB, s. 66)
Bu asilzade boş vakitlerinde, yani bütün sene,
(çünkü hiçbir işi yoktu) (Çünkü hiçbir işi yok- Charles bu inceliklerden ne. kadar az anlıyor-
tu.) şövalyelerin hikâyelerini okumaktan büyük sa, onlara o kadar bayılıyordu. (MB, s. 68)
zevk duyardı. (DK, s. 6) Bunlar, duyularının zevkine, yuvasnın (yu-
Babam Bremen’liydi (Bremenliydi). (P-RC, vasının) tatlılığına bir şeyler ekliyordu. (MB, s. 68)
s. 5) Ayın (aynı) yaşta olan oğlu... (OT, s. 26)
4. Noktalama Yanlışları Belki (bekle) biraz. Şurada rahatça oturmu-
O koca dev (,) sevgilimin dizlerine kapana- şuz bekliyoruz işte. (TS, s. 110)
rak… (DK, s. 8) Başını salladı. “Olur getiririm(.)” Dedi. (P-
Bunları bilen Don Kişot büyük bir tereddüt RC, s. 10)
içinde bir müddet bocaladı; fakat aklının noksanı Yolculuk için beden (benden) hiç para alma-
yine galebe çaldı: (.) (DK, s. 9) dı. (P-RC, s. 17)
Kaptana, “Burası benim şatom ve merkezim Babamın sözlerini, öğütlerin (öğütlerini)
(.)” dedim. (P-RC, s. 198) dinlemeyerek evden kaçmıştım. (P-RC, s. 18)
Oradan biraz uzaklaşarak yanımdaki adama, Bir keresinde “Guinea’daki zencilerle alış eriş
“Biraz uzaktan kaptana seslen”, dedim. (“Biraz (alışveriş) yapmak çok kolay(.)” dedim. (P-RC, s.
uzaktan kaptana seslen.” dedim.) (P-RC, s. 210) 21)
Emma: Bir daha da oları (onları) görmedim. (P-RC,
“Hayır,” (“Hayır.”) diyordu. (MB, s. 301) s. 24)
“Anlarsınız ya… Ticarette bazen…. (…) Eserlerle ilgili olarak üzerinde durulması ge-
Tarihini de, lütfen, tarihini de…” (MB, s. 308) reken başka bir konu da yabancı özel adlara
getirilen eklerin yazımıdır.
Oda (o da) nesi! Astarlık ipek iki franka!....
(MB, s. 309) Çeviri eserlerdeki en büyük sorunlardan biri
de hiç şüphesiz yabancı özel adların yazılışı ve
5. Özensizlikler okunuşu arasındaki farklılıklardır. Türkçede böy-
Burada vurgulanması gereken bir başka konu le bir sorun olmadığı herkesin malumudur. Türk-
da yayınlardaki özensizliklerdir. Kitaplarda geçen çe yazıldığı gibi okunan bir dildir. Aşağıda yer
ve bizim aşağıya aldığımız örnekler bu eserlerin alan özel isimleri o dili bilmeyen ve Türkçe

729
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

okuma zevki kazandırılmaya çalışılan bir öğren- ları arasında çıkan ve eserin aslından yapıldığı
cinin nasıl okuyacağı tam bir muammadır. Bu ko- ifade edilen tam çevirinin sayfa sayısı 920’dir.
nuda birkaç örneği kısaca şu şekilde ele sıralaya- Öneriler
biliriz :
100 Temel Eser kapsamında yayımlanan eser-
Provencelı kelimesine -lı yapım eki getirildi- lerin öğrencilerde okuma zevki ve alışkanlığını
ğine göre kelime Provans diye okunmalıdır; fakat kazandırması ve dil bilinci oluşturması için; eser
şeklen bu telaffuzu bilmeyen bir öğrenci söz ko- çevirilerinin asıllarına uygun şekilde yayımlan-
nusu kelimeyi Pırovenceli olarak okumaya meyil- ması (kısaltılmış/özet olarak değil), çeviri yapı-
lidir. (Alphonse Daudet, Değirmenimden Mektup- lırken Türkçenin tabii yapısına uymayan kulla-
lar, Akvaryum Yayınevi, 2006, s. 31) Yine aynı nımlara yer verilmemesi, eserlerin yazım ve nok-
eserde geçen Blanquette, Gringoire öğrencilerin talama yönünden hatasız olması gerekmektedir.
nasıl okunacağı konusunda zorluk yaşayacakları Ancak bu şekilde söz konusu eserlerin okulları-
özel adlardır. mızda öğrencilerimize okutulması amacına ulaş-
Konuyla ilgili bir başka örnek de Oliver Twist mış, öğrencilerin okuma zevki kazanması tam
adlı eserdeki Bay Bumble’ın şeklindeki yazımdır. anlamıyla gerçekleşmiş olacaktır.
(Charles Dickens, Oliver Twist, Parıltı Yayınları,
2005 s. 60) Aynı eserin farklı bir yayınevi tara- TARANAN ESERLER VE KULLANILAN
KISALTMALAR
fından yapılmış baskısında ise özel isimlere geti-
rilen eklerde özel ismin Türkçede okunduğu şekil (DA) Robert Louis Stevenson, Define Adası, Kervan
göz önünde tutulmuştur. Bay Bambil’i örneğinde Yayınları, 2005.
olduğu gibi. (Charles Dickens, Oliver Twist, (DK) Miguel De Cervantes, Don Kişot, Elips Kitap, Kasım
2007.
Timaş Yayınları, 2005, s. 10)
(F), Goethe, Faust, Elips Kitap, Kasım 2007.
Öte yandan kimi yayınevleri de Ortaöğretim
(GDA) Jules Verne, 80 Günde Devr-i Âlem, Karanfil
100 Temel Eser serisi içinde yayımladıkları kitap- Yayınları, Ekim 2005.
larda lise öğrencilerini bırakınız, günümüzde orta- (GG) Jonathan Swift, Güliver’in Gezileri, İlkbiz Yayınevi,
lama bir okuyucunun anlamakta zorluk çekeceği 2005.
kelimelere yer vermektedir. Öğrencilerin kelime (H) Johanna Spyri, Heidi, Damla Yayınevi, Ocak 2006.
dağarcıklarını artırmaya yönelik olarak hüsnüni- (MB), Gustave Flaubert, Madam Bovary, Kitapzamanı,
yetle kitaplarda yer verildiğini düşündüğümüz bu Mayıs 2006.
kelimelerin en azından dipnotlarla veya eser so- (OT) Charles Dickens, Oliver Twist, Parıltı Yayınları,
nunda bir sözlükle anlamlarının verilmesinin ye- Eylül 2005
rinde olacağı kanaatindeyiz: (ÖC) Gogol, Ölü Canlar, Elips Kitap, Kasım 2007.
Yerdeki rahip bu fırsattan istifade ile hemen (P-RC) Daniel Defoe, Robinson Crusoe, Parıltı Yayınları,
ayağı kalktı ve katırına binerek karşıki tepede 2004.
arkadaşına iltihak etti. (DK, s. 35) (RC) Daniel Defoe, Robinson Crusoe, Elips Kitap, Kasım
2007.
Çünkü boyu benden tam yarım kadem uzun- (SC) Dostoyevski, Suç ve Ceza, Elips Kitap, Ocak 2007.
dur. (DK, s. 67) (SS) Eflatun, Sokrates’in Savunması, Parıltı Yayınları, 2004.
Mabeyinci, bu yeni gelen valinin hemen o (TS) Mark Twain, Tom Sawyer, Bahar Yayınevi, 2005.
gün iki meşhur davayı halkın önünde hâl ve
fasletmesinin âdet olduğunu ve kendisi için de
iki dava hazırlandığını söyledi. (DK, s. 73)
İnayetine payan yoktur. (DK, s. 79)
Şimdi, komşunuz, dostunuz, sadık arkadaşı-
nız bütün muvazenesine maliktir, şimdi tekmil
aklı başındadır. (DK, s. 80)
Bunlardan başka ortaöğretim için yayımlanan
eserlerin birçoğunun eserin kendisinden birebir
yapılan çeviriden ziyade, kısaltılmış/özet şekiller
olduğu dikkatleri çekmektedir. Bu tutumun oku-
yuculara ne ölçüde okuma zevki ve alışkanlığı
kazandıracağı ise tartışmalıdır. Konuyla ilgili bir
örnek vermek gerekirse, Elips Kitap tarafından
yayımlanan Don Kişot adlı eserin sayfa sayısı sa-
dece 80’dir. Fakat aynı eserin Yapı Kredi Yayın-

730
 

AZERBAYCAN’DA ÇOCUKLARA VERİLEN İSİMLER


Dr. Erdal KARAMAN
Qafqaz Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Bakü / AZERBAYCAN
erdalkaraman@yahoo.com

ABSTRACT
Personal nouns are cultural factors that reflect nations’ standards of judgments and world views. Nouns of a nation and its
life style give some clues about peoples’ religions. Nouns given to children in Azerbaijan are rich in those terms. Personal nouns
showing the culture and opinions of Azerbaijan people are also very rich. In this article nouns given to children in Azerbaijan are
studied, and classified according to their features.
Key words: Azerbaijan, Children names, Naming

Bugün, dünyada Balkanlardan Çin settine ka- a) Allah’ın doksan dokuz ismiyle bağlı olan
dar geniş bir coğrafyada, tarihin derinliklerinden isimler: Rahim, Rahman, Mabud, Fettah,
beslenerek günümüze kadar süregelen köklü bir Samet, Halik, Kerim vb.
Türk kültürü sergilenmektedir. Bu derece geniş b) Peygamber isimleri: Mehemmed, İsa, İbra-
coğrafyada yer alan Türk kültürü, zengin bir mi- him, İsrail, Yakup, Yusif, Musa, Süleyman gibi.
rasın ve birikimin eseridir. Hayatın her alanını
ihata eden Türk kültürünün zenginliğini, Türk c) Din büyükleri: Ebubekir, Ömer, Osman, Ali,
boylarının çocuklarına verdikleri isimlerde de Henife, Harun, Reşid, Fatma, Zehra, Ayişe,
Zübeyda vb.
görmek mümkündür. Çocuklara verilen isimler,
Türklerin; dünyaya bakışını, değer yargılarını, d) İmamların isimleri ve lakapları: Eli, Heyder,
inançlarını, ümit ve korkularını; tabiata, insana ve Mürteza, Merdan, Hesen, Mücteba, Hüseyn,
eşyaya bakışını gösteren önemli kültürel değer- Ebülfezl, Abbas, Zeynal, Abidin, Seccad,
lerdir. Şahıs isimleri verildiği döneme ait bazı Bağır, Cefer, Sadik, Musa, Kazım, Tağı, Nağı
ipuçlarını bünyesinde taşıması yanında, Türklerin vb.
tesirinde kaldığı kültürlere de işaret etmektedir. e) Melek isimleri: Mikail, Cebrail, İsrafil vb.
Bu yönüyle Azerbaycan sahasındaki şahıs isimle- Azerbaycan’ın Ruslar tarafın işgal edilmesiy-
ri incelemeye değer kültürel unsurlardır. le birlikte, özellikle de Sovyetler Birliği dönemin-
Diğer Türk boylarında olduğu gibi Azeri de, çocuklara verilen bazı isimlerde de değişik-
Türklerinde de İslamiyet öncesi dönemde şahıs likler olmaya başlar. Bu dönemde çocuklara veri-
isimlerinin birçoğu Türkçe isimlerden oluşmak- len isimlerin Sovyet ideolojisiyle bağlantılı olma-
tadır. Çok az da olsa bu dönemde yabancı menşeli sı dikkat çekicidir. Bahsedilen dönemde Azerbay-
isimler tercih edilmiştir. Bahsedilen dönemde can şahıs adlarına; İnkılap, Şura, Merkez, Sovet,
Türklerin çocuklarına verdikleri isimlerin birço- Zehmet, Narkom, Kolhoz, Savhoz, Teşkilat, Kom-
ğunun erkeklerde; yiğitlik, kahramanlık, mertlik, bayn, Samovar, Stekan, Mükafat, Prokurur gibi
sağlamlık, değerlilik; kızlarda ise zariflik, incelik, isimlerin yanında, Esmiralda, Ofeliya, Makbet,
güzellik anlamı taşıdıkları görülmektedir: Tegin, Hamlet, Nelli, Eflatun, Şota, Maksim, Tamara,
Alptekin, Altuntaş, İltekin, Barsbey, Alparslan, Laura, Larisa, Janna, Afina, Spartak, Venera,
Alpertunga, Batur, Baturalp, Baybars; Gümüş- Roza, Emiliya, Tamilla, Telman gibi isimler
hatun, Çiçek, Ayçiçek, Yultuz, Begüm, Hatun gibi1 eklenmiştir. Bazıları daha da ileri giderek Ninel
Türklerin İslamiyet’i seçmesiyle birlikte şahıs (Lenin’in isminin tersine okunuşu), Vilen, (V-
isimleri de değişmeye başlar. İslamiyet’le birlikte lademir+ İ-liç, Len-in;) Melis (M-arks, E-ngels,
tercih edilen isimlerin bazılarının Farsça olması Lenin, İ-osif, S-talin isimlerinin birinci harflerini
da dikkat çekicidir. İslamiyet’le birlikte tercih bir araya getirerek) gibi isimler de yapmışlardır.2
edilen isimlerin manevi değerlerle irtibatlı olduğu Türkolog Minehanım Tekleli milli kültüre karşı
görülmektedir. Bu dönemde çocuklara verilen uygun olmayan Roman, Roza, Novella, Alina,
isimleri şu şekilde sınıflandırmak mümkündür: Stella, Telman gibi isimlerin hala bazı ailelerde

1 2
Aydın Abi Aydın, Şehs Adları Lügeti, Bakı 2002, s. 3. Aydın Abi Aydın, age, s. 4.

731
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

çocuklara verildiğini belirtmektedir.3 Nogay isim- Lakaplar:


leri üzerine çalışma yapan Oğuz Kazak ve Nogay Dilde şahıslara verilen lakaplar önemli yer
isimlerinin birbirine benzediğini belirtmektedir. 4 tutmaktadır. Azerbaycan Türkçesinde lakab ver-
Türk boylarındaki çocuklara verilen isim benzer- me ifadesi “ayama, legeb, legeb koymak, ayama-
liğe Azerbaycan sahasındaki şahıs isimlerini de lamak” gibi terimlerle iafade edilir. Lakablar in-
katabiliriz. Azerbaycan’da verilen şahıs isimleri- sanların görünüşü, nesli, mesleği, milliyeti, sanatı
nin Nogay şahıs isimlerine birçok yönden benze- ile ilgi verilen isimlerdir.8 Azerbaycan’da lakablar
diği görülmektedir. çok yaygın olarak kullanılmıştır. Azerbaycan’da
en çok kullanılan lakapları şu şekilde tasnif etmek
İsim Verilmesi: mümkündür:
Eski Türklerde her hangi bir şahsa isim veri- a) Ferdin rengi ile ilgili lakaplar: Arap Allah-
lebilmesi için gencin bir kahramanlık göstermesi, verdi (Esmer olduğu için), Petro Hüseyn (Sarı
yiğitliğini ispat etmesi gerekmektedir. Ortaya olduğu için), Kara Nıkolay (Esmer olduğu,
koyduğu başarı gencin isim almasında önemli bir Rusça bildiği için), Uru Gulu (Sarışın olduğu
kriterdir. Dede Korkut destanlarında gence elde için) vb.
ettiği başarıya göre ad verilir. Anne ve babanın
b) Şahsın güzelliği ya da çirkinliği ile ilgili:
önceden verdiği isim unutulur. Genç kazandığı
Göyçek Fatma, Pet Abbas, (Dudakları ve yü-
isimle anılagelir. Destanda boğayı yenen alt eden
zü çirkin olduğu için verilmiş), Pezi Hübbet
gence ‘’Boğaç’’ ismi verilmesi gibi. Türklerde
(Çirkin olduğu için).
genç yeni kahramanlıklar gösterdikçe aldığı isim-
lerde göstermiş olduğu başarıya göre değişir.5 c) Şahsın saçı ve başı ile ilgili: İki başlı Fereç
(Alnı ve başının ortası dik olduğu için), Ke-
Aydın Abi Aydın’ın belirttiğine göre son za- killi Fatma, Ağbaş Sekine (Saçı beyaz olduğu
manlara kadar Azerbaycan’da çocuklara isim için) Gaşka Zakir, Gırtmir Abi (Kel olduğu
verilirken dünyaya gözlerini açan çocuğun doğum için)
yılı, ayı, günü, saati bazen de dakikası Kuranın
bir yerine kaydedilir. Ailenin ileri gelenlerinden d) Şahsın gözü ile ilgili lakablar: Kor Aşık,
birisi gözlerini yumar Kuranı açar, çıkan sayfa- Göygöz Koca, Karagöz Abasgulu, Gıyıg Elek-
ber, Taygöz Nurali, Dördgöz Elsever, Parpar
daki ismi çocuğa verir. Şayet açılan sayfada isim
Novruz (Mavi gözlü), Dombagöz Bayram,
yoksa çıkan ilk kelimeyi çocuğa isim olarak verir.
Kırmızgöz Ağalar, Gıpıg Eyyub vb.
Bu adetten dolayı da Azerbaycan’da Muhammed,
Hesen, Hüseyn yanında Yasin, Sure, Aye, Tükez- e) Şahsın yüzü, bıyığı, sakalı, burnu, kulağı,
ban isimleri de görülmeye başlar.6 ağzı ile ilgili: Çilli Çiçek, Çapık Abbas, Ço-
pur Recep, Goğal Turap (Yüzü goğal gibi
Bugün Azerbaycan’da bazı ailelerde çocuk- kipkirdedir), Dikbıg Dadaş, Çalpıg Helagü,
lara isimler ailedeki yaşlı şahıslar tarafından veril- Yanıg Güleli, Çal Çefer, Uzunsaggal Gurba-
mektedir. Azerbaycan’da Sovyet öncesi dönemde nali, Üçdudak Abbas, Uzunburun Hüdaverdi,
birçok aile çocuklarına isim verirken bir kulağına Pelebıg Ramazan, Topsaggal, Kulağıçırıg
ezan diğer kulağına da kamet okumaktadır. Sov- Emirulla vb.
yet döneminde azalan bu adetin son zamanlarda
f) Şahsın boyu ile ilgili: Curubbu Hüdaverdi,
bazı ailelerde tekrarlanmaya başladığı görülmek-
Ucubulug Karman, Cırtdan Fereç, Dıbır Eli,
tedir.
Cüce Necefgulu, Cürü Hesen, Küpeboy Ke-
Azerbaycan’da isimlerin taşıdıkları manaların rimbala, Pota Yehya, Cuggulu Rena, Tösü
çeşitlilik göstermektedir. Azerbaycan halkı ço- Feridun, Gödek Ehmed, Uzun Hesen, Cır
cuklarının cesaretli olması için Mübariz, Kahra- Saleh, Lüme Fatma vb.
man, Cesaret, Korkmaz gibi isimler verirken akıl-
g) Şahsın zayıf ya da şişman olmasına göre:
lı ve bilgili olması için de Akil, Âlim, Vagif isim- Dıngır Abbas, Pota Bahşeli, Yekeper Hesen,
lerini sağlıklı ve koçak olması için de Polat, De- Arıg Hüseyn, Gönbul Eldar, Buğa Mecid,
mir, Daşdemir isimlerini verirler.7 Skelet Adil, Sümük Cefer, Pazag Veli, Peze-
veng Hesen, Sıpa Ramazan vb.
h) Şahsın diğer organları ile ilgili: Uzungıç
3 Mollabacı, Baldır Tükezban, Taygıç Kazım,
Minehanım Tekleli, basılmamış ‘’Sözüm Var başlıklı
makalesinden alınmıştır. Eyri Gıssa, Gozbel Ferhad, Maytah Eli,
4
Mustafa Oğuz, Uluslararası Doğu Üniversitesi Dergisi, (Çolak), Taytah Mehdi (Topal), Şata Zümrüt
Dağıstan 1999, s. 66. (Sakat) vb.
5
Aydın Paşa, s. Azerbaycan Şahs Adları, Bakı 1996, s. 29.
6
Aydın Abi, age, s. 4.
7 8
Afat Kurbanov, age, s. 7. Adın Paşa, age, s. 48.

732
Materiallar

i) Diğer bazı lakaplar: Sarı donlu Selcan, İsimlerin Tasnifi:


Şalvar Edil (Pantolonunu yukarı çektiği için), 1. Akrabalık anlayışıyla ilgili şahıs isimleri:
Firma Şahveren (Modaya göre giyindiği için), Azerbaycan’da akrabalık isimleri yapılırken
Karadonlu Gülsüm (Eşi için on yıldır yas emi, dayı, ata, kardaş, dede, baba, bala gibi
tuttuğu için), Torbaşinel Kerem (Boyu kısa akrabalık anlamı taşıyan isimler kullanılır:
şineli büyük olduğu için), Keköy Eli (Peltek), Balaemi, Hanbaba, Hacıbaba, Dedehan,
Fısfıs Eli, Kekeç Hüseyn, Harhuşa Telli Dedecan, Ağababa, Atabala, Atahan, Atakişi,
(Göğsü hırıldadığı için), Dargursag Eli (Sa- Balaoğlan, Balakardaş, Ağada, Dadaşbala,
bırsız), Lotu Abbas (Dolandırıcı), Garaçı Rita Ağaemi, Kadimağa, Kadimbala, Kadimbeyim,
(Hilekar), Dember Ehmed (Kendini beğen- Kadimhan, Balahasan, Balahüseyin, Balağa,
miş), Tülkü Hesen, Dagga Kemal (Kendini Atabala, Atabey, Babaseyid, Dedecan, Dede-
beğenmiş), Meşedi Hesen (Düzenbaz), Zalim kişi, Hacıdayı vb. Akrabalık ve yakınlık anla-
Rza, Melun Sadık, Düdük İsmail (Karekteri mı taşıyan kız isilerine ise şu örnekleri vere-
zayıf), Eyyaş Memed, Kövez Eli (Boşboğaz) bilir: Nenekızı, Nenehanım, Anahanım, Gül-
vb.9 bacı, Hanbacı, Balakız, Anakız. Kadimbacı,
Balahatın, Balahanım, Anahanım, Anagü vb.
Ad Günü:
2. Arap menşeli isimler: Türklerin İslamiyeti
Azerbaycan’da çocuğun doğum günü tarihi kabul etmesiyle birlikte Arapça isimler de
gün olarak kabul edilir. Bu gün çocuğun anne ve Türkçeye girmeye başlar. Erkek isimleri:
babası için unutulmaz bir gündür. Her yıl aile ve Mustafa, Ahmed, İsmet, Kamil, Kadir, Arif,
çocuk için önem arz eden bu gün kutlanır. “Ad Beşir, Bilal, Vahid, Valeh “vurulmuş, medfun
Günü” artık Azerbaycan’da adet haline gelmiştir. olmuş”, Vahab, “vehhab”dan bağışlayan”,
Doğum gününde ziyafetler verilir. Bu günün Gabil, Gafar, Gaffar, Gafil, Gafur, “gafur-
önemine binaen şiirler okunur, şarkılar söylenilir. dan bağışlayan”, Gail, “inanmış, aklı yatmış,
Şairler şiirleriyle “Ad Günü”ne renk katarlar: söyleyen”, Gerib, Kudret, Dövlet, Ebdul,
Elvan çiçeklerle bezenir eyvan, Ebdülkerim, Halit, Ebdurrahman, Ebubekir,
Bayram paltarını geyinir anan… Ebulkasım, Edalet, Elif, Emin, Ehad, Ehsen,
Gohumlar, komşular iki bir, üç bir, Zakir, Zahir, Zahid, Zeki, Zeydulla, Zülfü,
Elleri çiçekli dökülüp gelir. İmameli, İkram, İlham, İngilap, İrfan, Yunus,
Yasin vb. Kız isimlerinden bazıları ise şunlar-
Gül gibi ferahla açılır yüzün, dır: Afag, Gemer, Edile, Emine, Efife, İlhame,
Senin ad günündür ay oğul, bugün. İntizar, İffet, Kemale, Kebire, Mahire, Me-
Ömrünün bağında gül açar bahar, dine, Melake, Meleyke, Melek, Metanet, Mef-
Bunun da bir şevki, bir celalı var… kure, Mehluge, Nazime, Naile, Nahide, Refi-
Ne keman dincelir, ne tar dayanır, ge, Fatime, Fatmanise, Fatma, Hecer, Hafize,
Ferahlı gözlerde sevinçler yanar; Şeref, Şeker, Cavide, Cennet, Cemile, Şerife vb.
Aleme sığmaz çalan çağıran, 3. Artık kız çocuk istemiyoruz anlamı taşıyan
Sofrada yemekler değişir her an… isimler: Birçok aile için çocuk olmaması
sıkıntı olduğu gibi, birçoğunda da çocukların
Konaklar söz alıpı değişir bir bir;
tamamının aynı cins olması rahatsızlık vere-
- Dünyada herkesten şirindir evlat,
biliyor. Bu durum Azerbaycan’da isimlere de
Büyük bir milletin fahridir bu ad,
yansımış. Birçok aile artık kız çocuk istemi-
Aziz Babek adı…
yoruz anlamına gelen isimleri kız çocuklarına
- Mübarek olsun!
vermiştir. Bunlardan bazıları şunlardır: Ta-
- Senin sağlığına!
mam, Yeter, Besti, Bestigül, Bestikız, Kızbes,
- Hoşbaht ol kuzum!
Gülbes, Kıztamam, Kızyeter, Tamamgül, Oğ-
O. Sarıvelli
langerek, Kifayet, Kızyeter, Gültamam, Kız-
Son zamanlarda “Ad Günü” sabırsızlıkla bek- yeter vb.
lenen günlerden birisidir. Toplumun ileri gelen-
4. Askerlikle ilgili isimler: Askerlikle ilgili
leri için elli yaşını tamamlayanlar için özel kut-
lamalar yapılır. Sonradan her on yılda bir defa isimleri birkaç gruba ayırmak mümkündür.
aynı coşkuyla bugün tekrar kutlanılır. Vefat eden- Bunlar;
lerin isimleri ise herhangi bir müesseseye veril- a) Silah adıyla ilgili olanlar: Kılınç, Kaman,
mek suretiyle ölümünden sonra da yaşatılır.10 Kamandar, Kamanzar vb.
b) Rütbe ve rütbeye bağlı isimler: Esger,
9
Elesger, Zabit, Serkar, Serdar, Koşun,
Aydın Paşa, age, s. 125-132.
10 Alay vb.
Afat Kurbanov, Uşağa Nece Ad Seçmeli, Bakı 1993, s. 33.

733
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

c) Barış ifade eden isimler: Sülhiyye, Sülh- re, Gülcemal, Gülcehan, Gülbahar, Yazgül,
sever, Sülhnur Sülhnure, Sülhzer gibi.11 Tezegül, Gülgöz, Gülbeniz, Gülnaz, Gülruh,
5. Batı menşeli isimler: Sovyetler Birliği döne- Gülüstan, Gülhanım, Tekgül, Gülfidan, Gül-
minde bu katagorideki isimlerin bazı aileler sona, Gültamam, Gülşeker, Güldane,
tarafından tercih edildiği görülmektedir. Batı Gülendam vb.
menşeli isimlerin sayısı çok değildir: Telman, 8. Boy, millet adı taşıyan şahıs isimleri: Azer-
Litvin, Roman, Rafail, ”İbr. Allah iyileştirdi baycanda birçok aile çocuklarına Türk boyları
anlamına gelmektedir” Mayis,”Yılın beşinci ile ilgili isimler vermiştir: Oğuz, Kaçar, Özbek,
ayı, bu ayda doğanlara verilir”, Mayise, Bayat, Laçın, Selçuk, Türkalp, Türkcan, Tüm-
Novella, Flora, “bitkiler alemi”, Roza, Aida türk, Türkdoğdu, Türkdoğan, Türkdoğmuş,
“Mısır hükümdarlarının birisinin kızının adı, Türkekul, Türkeli vb. Kız isimleri: Türkan-
Yunan tanrıçalarının oğullarından birisinin hatun, Türkan vb.
hanımının ismi, eski Yunanca’da aida bülbül 9. Çocuğun akıllı-olgun, becerikli, güzel ve
demektir. 12 ”, Geyser “Azerbaycan sahasına zengin olması için verilen isimler: Her anne
çok eski dönemlerde girmiştir. İlk defa XII. baba çocuğunun akıllı, becerikli, güzel ve
yüzyılda Nizami’nin Leyla ve Mecnun ese- zengin olmasını arzu eder. Bu temenni isim-
rinde de geçmektedir: lere de yansımıştır. Azerbaycanda çocuğun
Onun kapısında mehterdir Geyser, akıllı olması için şu isimler verilir: Akil, Alim,
Fağfur onun kapısında gelip dilenir. Vagif, Maarif, Kamal, Kamil vb.
Daha sonra Vagif XVIII. Yüzyılda 10. Çocuğun çok yaşaması ve ölmemesi teme-
sevgilinse şu şekilde hitap eder: nnisiyle verilen isimler: Çocuklarını kaybe-
Fağfurum, Geyserim, Cemşidim, Cemim, den bazı aileler yeni doğan çocukların hayatta
Hosrovum, Hakanım, Şah-i ezemim… kalmalarını temenni ettikleri bazı isimler ve-
rirler: Dursun, Dayandur, Dönmez, Yaşar,
Geyser isminin Kesar, Kayzer, Kansler
Dursune, Solmaz, Durmuş, Dusuneli, Sönmez,
şeklinde farklı telaffuzları da vardır. Arap ta-
Minyaşar, Durası, Ölmez vb.
rihçiler bu ismi Geyser şeklinde kullanmışlar
ve isim Doğuda bu şekliyle meşhur olmuş- 11. Eşya ve bazı cisimlerle ilgili isimler: Birçok
tur.13 aile de bazı değerli eşyalarla ilgili isimleri
çocuklarına vermiştir: Ayna, İpek, Sedef, Ku-
6. Birleşik isimler: Azerbaycan sahasında birle-
maş, Gelem, Gelemnur, Gelemzer, Demir,
şik isimler yaygın olarak kullanılır. Erkek
Polat, Gümüş, Polathan, Daşdemir, Zerge-
isimlerine; Memmedali, ebdüleziz, Eliheyder,
lem, Zernur, Zernure, Zerhanım vb.
Heseneli, Ceferkulu, Kulamhüseyn, Ebdülle-
tif, Melikmemmed, Eliesger, Mirzeli, Elabbas, 12. Fars menşeli isimler: Azerbaycan Türkçe-
Elisa, “Ali+İsa”, Ağaverdi, Elimirza, Hacı- sinde Farsçadan geçen birçok şahıs ismi var-
bala, Seyidmehmed, Hanbaba örneklerini ve- dır. Erkek isimleri: Bülend, Agah, Behtiyar,
rebiliriz. Kız isimleri: Kiçikhanım, Beyimha- Efken, Ferhad, Niyaz, Serhed, Hosrov, Şadan,
nım, Bircehanım, Banıçiçek, Badagul, Bedir- Şahbaz, Şahsuvar, Şahpara, Karman, Şemis-
çahan, Yahşıhanım, Meleknise, Sultannise, tan Kız isimleri: Nadide, Nazik, Nardane,
Nurcahan, Narhanım, Anahanım vb. Nazperi, Nesrin, Nilüfer, Servinaz, Şelale,
Natevan, Şirinnaz, Şirinnaz, Terane, Lale,
7. Bitki ve Çiçeklerle ilgili isimler: Azerbay-
Kezban vb.
can Türkçesinde bitki isimleriyle ilgili birçok
şahıs ismi vardır. Erkek isimleri: Gülehmed, 13. Gök cisimleri ile ilgili isimler: Azerbaycan-
Gülhüseyn, Gülağa, Gülalı, Ağagül, Gülmu- da birçok aile gök cisimleriyle ilgili isimleri
rad, Gülniyaz, Gülpaşa,Güloğlan, Gülbaba, çocuklarına vermektedir: Bunlardan bazıları
Gülbala, Gülhesen, Gülhan vb. Kız isimleri şunlardır: Zöhre, Hilal, Gemer, Ulduz, Aybe-
daha çoktur: Gerenfil, Yasemen, Reyhan, Be- niz, Gülay, Aygül, Aypara, Aysel, Ayseli, Aysev
növşe, Lale, Nane, Nergiz, Gönce, Çiçek, “Ay gibi sevimli”, Aysen, Aysenem, Aysoy,
Çemen gibi. Gül isminin birçok şahıs ismiyle Aysun, Mehtap, Mehtaban, Mehpare, Gemer-
kullanıldığı grülmektedir: Güllü, Gülçiçek, can, Gemergül, Gemerhan, Gemerhanım,
Gülşen, Gülşad, Gülzar, Gülnur, Gülbadam, Gemeriyye, Gemernaz, Gemerşah, Ulduz,
Güldeste, Gülbacı, Gülsefa, Gülhar, Gülçöh- Ulduze vb.
14. Güllü isimler: Azerbaycan’da gül kelime-
11 siyle birleşik isim oluşturan yüzlerce şahıs
Afat Kurbanov, age, s. 15.
12
Osman Mirzayev, Adlarımız, Bakı 1985, s. 16. ismi bulunmaktadır. Erkek isimleri: Gülağa,
13
Osman Mirzayev, age, s. 61. Gülhesen, Gülmemmed, Gülkasım, Güloğlan,

734
Materiallar

Gülpaşa, Gülrza, Gülzaman, Gülverdi; Kız 19. Kıymetli taşlarla ilgili isimler: Güzellik ve
isimleri: Destegül, Deryagül, Eldegül, Esli- zarafet ifade eden bu tür isimler daha çok kız
gül, Elvangül, Esmegül, Çiçekgül, Bestegül, çocuklarına verilmektedir. Erkek isimleri:
Ağcagül, Arzugül, Badamgül, Bacıgül, Bağ- Altuner, Altunhan, Altıntay, Altınok; Kız isim-
dagül, Bestegül, Çemengül, Cahangül, Çöh- leri: İnci, Füruze, Gövher, Almaz, Brilyant,
regül, Fidangül, Göyçekgül, Gelingül, Gülda- Dürdane, Dürefşan, Düre “büyük inci”, Dür-
ne, Gülden, Gülnaz, Gülalı, Gülbaba, Gülçin tekin, Dürnise, Dürrüşehvar, Yakut vb.
vb. 20. Kuş isimleriyle ilgili şahıs isimleri: Göyer-
15. Güven ve itimatla ilgili isimler: Emin, çin, Keklik, Tovuz, Şahin, Şahine, Bülbül,
Etibar, Etimad, Emine vb. Endelib vb.
16. Hem kız hem de erkeklere verilen isimler: 21. Meşhur şahısların isimleri: Fizuli, Babek,
Türkiyede olduğu gibi Azerbaycanda da hem Nizami, Hetai, Nigar, Nesimi, Hakani vb.
erkek çocuklara hem de kız çocuklara verilen 22. Sayı ve miktar belirten isimler: Azerbay-
ortak isimler mevcuttur: Mehebbet, Bahar, can’da sayı, miktar anlamı ifade eden şahıs
Balaca, Dilaver, Zülfü, Yadigar, Yaver, isimleri de vardır. Kız isimleri: Yegane, Birçe,
Yakut, İltifat, Şövket, Şerbet, Hilal, Şeker, Birçehanım, Minnur vb. Erkek isimleri:
Seyda, Hurşid, Vüsal, Vefa, Etibar, Almaz, Vahit, İlkin gibi.
Küdret, Afet, Tale, Mehman, Ülfet, Hanife,
23. Tabiat ve tabiat olayları ile ilgili isimler:
Hesret, Gemer, Şirin, Seyran, Edalet, Gismet,
Daha çok erkeklere verilen isimlerdir: Yıldı-
Vüsal vb.
rım, Tufan, Leysan, Bulut, Boran gibi.
17. Hayvan isimlerinden esinlenerek verilen
24. Yer adları, coğrafi bölgeler ve yerleşim
isimler: Aslan, Şiraslan, Şirbala, Şiroğlan,
yerleriyle ilgili isimler: Menzere, Sahil,
Şirzad, Şireli, Ahu, Ceyran vb.
Zirve, Serhed, Sema, Şelale, Mühit, İklim vb.
18. Kafiyeli isimler: Bazı ailelerde isimler kafi-
25. Zamanla ilgili isimler: Seher, Gündüz, Ba-
yeli yapılmıştır.
har, Zaman, Recep, Ramazan, Bahare, Re-
a) Baba ile Oğul adının kafiyeli olması: cepeli vb.
Baba adı: Çocuk adı: 26. Doğduğu günle ilgili isimler: Bayram,
Cavid David Bayrambeyi, Cüme, Novruz, Şaban, Yaybeyi,
Mahir Zahir Yazgülü, Aşure, Ramazan vb.
Rahim Haşim 27. Tahrip olmuş isimler: Bazı isimler halk ara-
b) Anne ve kızının isminin kafiyeli olması: sında asıl telaffuzundan farklı şekilde söyle-
Anne adı: Kız adı: nilir: Avdıeli, (Ebdüleli), Alo (Eli), Behşeyiş
(Behşiş), Möhübbet (Mehebbet), Bilore (Bil-
Halide Valide
lure), Kürsum (Gülsüm), Niyar (Nigar), Safo
Selime Alime
(Sefure, Seyfettin, Seyfi), Sedro (Sedrettin),
Gülare Dilare
Sonkulu (Hüseyinkulu), Firdovs (Firdevs),
c) Erkek kardeşlerin isimlerinin kafiyeli Müzeye (Müzeyyen) vb.15
olması:
28. Son zamanlarda Arapça isimlere benzetile-
Hamid, Zahid, Halid, Vahid rek yapılan isimler: Azerbaycan’da son
Cefer, Sefer, Meher, Ekber zamanlarda Arapça isimlere benzetilerek ya-
Karman, Nihan, İmran pılan şahıs isimleri de çocuklara verilmek-
d) Kız kardeşlerin isimlerinin kafiyeli ol- tedir: Çinare, Ceyhune, Sahile, Ulduze, Aynu-
ması: re, Nurane, Vüsale, Həyalə vb. Bu isimler
Kübra, Suğra, Tura Arapçadaki Cemile, Adile, Halime gibi isim-
Tünzale, Ramile, Kamile, lere benzetilerek yapılmıştır.16
Şefige, Tofige, Refige SONUÇ:
e) Erkek kardeş ve kız kardeşlerin isimle- Çocuklara verilen isimler, Azerbaycan halkı-
rinin kafiyelenmesi: nın dünya görüşünü, hayata bakış açısını ortaya
Azer, Hecer, Nezer, koymaktadır. Azerbaycan’da dönemlere göre ço-
Gövher, Hüner, Heyder cuklara verilen isimlerde de farklılık olduğu gö-
Ehliman, Ferman, Huraman14 rülmektedir. Azerbaycan’da şahıs isimlerinin te-

15
Aydın Abi Aydın, age, s. 9.
14 16
Afat Kurbanov, age, s. 32. Minehanım Tekleli, age.

735
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

siri altında kalınan kültüre göre şekillendiği gö-


rülmektedir.
Bunun yanında Azerbaycan’da bazı aileler
çocuklarına tarihe mal olmuş şahsiyetlerin isim-
lerini verirken, bazıları da dini hassasiyetleri mü-
nasebetiyle din büyüklerinin taşıdıkları isimleri
tercih etmektedirler.
Ailede en değerli varlık olan çocukların uzun
ömürlü, zengin, alim, yiğit gibi arzu edilen vasıf-
larda olması amacıyla çocuklara bu manalara
gelen isimler de verilmektedir. Kısaca çocuklara
verilen isimler, Azerbaycan halkının değer yargı-
larını, dünyaya bakışını, örf ve adetlerini, tesiri
altında kaldıkları kültürleri ortaya koymaktadır.
Bu yönüyle isimler milletlerin değer yargılarını
sergileyen önemli kültürel unsurlardır.

736
 

UŞAQ ŞEİRİNDƏ YAMSILAMALAR


Dr. İslam HÜSEYNOV
Qafqaz Universiteti
Bakı / AZƏRBAYCAN
islammuallim@hotmail.com

Yağış yağır, rəqs еyləyir gur damlalar, Taxçadan düşdü tapp elədi
Sıra-sıra, inci-inci nur damlalar. Gülsənəm oni happ elədi. . (6, 253)
Göydə iki qara bulud çatılaraq, Üslubi vasitələrdən məqsədəuyğun surətdə
İldırımlar şaqqıldayır şaraq-şaraq. istifadə etməklə parlaq dil toxumaları yaradılmış
Quşlar uçur yuvasına pırıl-pırıl, olur ki, adətən, belə ifadələrə "yerinə düşmüş
Şırıldayır navalçalar şırıl-şırıl söz", "gözəl ifadə", "qüvvətli cümlə" və s. deyilir.
M.Müşfiq (13, 170) Belə ifadələrin və sözlərin mahiranə qurulması
fonetik vahidlərin məna ilə həmahəng tərtibindən
Yuxarıdakı şeirin ahəngdar olmasında dahi və tərkibindən asılıdır.Yamsılamalardan da məhz
şairimizin sənətkarlıq qüdrəti, incə zövqü, yüksək poeziyada, şeirlərin dilində bu məqsədlə də isti-
bədii keyfiyyətləri ilə yanaşı misal göstərdiyimiz fadə olunur. Bu təcrübənin tarixi isə türk poeziya-
əsərin dilində müəllif tərəfindən ustalıqla və yerin- sının tarixi qədər qədimdir. Bunu “Divani-lüğat-
də işlədilən yamsılamaların da danılmaz rolu var. it-türk”dəki bir bədii nümunə də təsdiq edir:
Obyektiv aləm hadisələrinin təsiri ilə insanda Buç buç öter semürgük
oyanan görmə və eşitmə təsəvvürlərini ifadə edən Boğzı uçun menğlenür. (8, IIc, 290)
sözlərə yamsılamalar və ya təqlidi sözlər deyilir.
Azərbaycan dilli klassik ədəbiyyatın ilk nü-
Bu sözlər insanların , heyvanların çıxardığı təbii
munələrində də eyni hadisənin şahidi oluruq:
səsləri və habelə təbiət hadisələri ilə əlaqədar
eşidilən səsləri və müxtəlif görüntüləri yamsıla- Mən ölsəm,
maq yolu ilə yaranmışdır. Belə sözləri bildirmək sən büti-şəngül sürahi eyləmə qül-qül,
üçün ümumi dilçilik ədəbiyyatında yamsılamalar Nə qül-qül, qül-qüli-badə, nə badə,
və təqlidi sözlər terminləri ilə yanaşı “mimem- badeyi-əhmər. (3, 25)
lər”, “mimeoqrafik sözlər”, “onomatopoetik söz- Bu tip faktlara, yəni təqlidi sözlərin şeir dilin-
lər”, “obrazlı sözlər” və s. terminləri də işlənmək- də işlənməsinə daha çox uşaq ədəbiyyatı nümunə-
dədir (11,307; 14, 487). lərində rast gəlirik. Bu da təbii haldır. Çünki kiçik
Yamsılamalar dilimizin inkişafının ilkin çağ- yaşlı uşaqlar dil açarkən, həyatı qavrayarkən bəzi
larından tutmuş müasir dövrümüzə qədər işlən- məfhumları onların səsləri ilə tanımağa başlayır-
məkdədir. Yamsılamalara qədim bədii nümunələ- lar. Təsadüfi hal deyil ki, uşaq sözlərinin əhəmiy-
rimiz olan şifahi xalq ədəbiyyatında rast gəldiyi- yətli bir hissəsini təqlid əsasında düzəlmiş sözlər
miz kimi, yazılı ədəbiyyat nümunələrimizdə, qə- təşkil edir. Uşaq avtomobil məfhumunu “dü-düd”
dim türkdilli abidələrin dilində, o cümlədən M. və ya “bib-bib” kimi, köpəyi “ham-ham” kimi ifa-
Kaşğarinin divanındakı sözlərin arasında da bu də edir və tanıyır. Bu da, əsasən, həmin sözlərin
tip sözlərlə qarşılaşırıq: şar şar , kar kur (8,324), adıçəkilən məfhumları daha təbii bir şəkildə ifadə
çap çap (8,318), çigir, çigir (8,363) etməsindən qaynaqlanır. Hətta bu hadisə ilə əla-
Yamsılamalar bədii ədəbiyyatda, xüsusən qədar dilçilik tarixində dilin mənşəyi ilə bağlı səs
uşaqlar üçün yazılan əsərlərin dilində ekspressiv- təqlidi nəzəriyyəsi də formalaşmışdı (2, 190).
lik, bədii təsir yaratmaq üçün ən çox istifadə Uşaqlar üçün ədəbiyyat hər şeydən öncə dil-
edilən vasitələrdəndir (11, 312). Təqlidi sözlər söz dir. Ədəbiyyat uşağın dünyasına zənginlik qatır.
oyunu, alliterasiya yaratmaq üçün çox mühüm Onun özünü və ətraf mühiti tanımasına, gözəl
mənbələrdəndir. Yuxarıda bəhs etdiyimiz kimi, danışmasına, kömək edir. Yaşamaq sevinci qa-
xalq ədəbiyyatı nümunələrində, yazılı ədəbiyyat zandırır. Qabiliyyətlərinin ortaya çıxmasına zə-
nümunələrində belə faktların çoxluğu bunu sübut min hazırlayır. Düşünmə və şərhetmə qabiliyyə-
edir: tini inkişaf etdirir (17, 103). Buna görə də uşaqlar
Şap elə bilir şupdadı, üçün yazılmış əsərlər onlarda bədii zövqlə yanaşı
Şup elə bilir şapdadı, dil qabiliyyətlərini də inkişaf etdirmək məqsədi
Nə şapdadır, nə şupdadır, güdməlidir. Bu tip əsərlərin dili böyklər üçün
Yazıq şarap-şurupdadır. yazılmış əsərlərin dilindən fərqli olmalıdır.

737
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Uşaq əsərlərində bədii dil хüsusi rоl оynayır. Və ya:


Uşaq əsəri yaratmaq üçün sənətkardan böyük bir Bu bahar havası, bu bahçe:
məharət tələb оlunur. Uşaq ədəbiyyatı nümunələri Havuzda su şırıl şırıldır
özünün fоrma yığcamlığı, məzmun aydınlığı, dil Uçurtmam bulutlardan yüce
sadəliyi, aхıcılıq, оynaqlıq və ahəngdarlığı baхı- Zıpzıplarım pırıl pırıldır. (12,137)
mından böyüklər üçün yazılan ədəbiyyatdan fərq-
lənir. Həmçinin, bu ədəbiyyatda оbrazlı ifadələr- Ta, ta, ta,
dən gеn-bоl istifadə еtmək məqbul sayılmır. Mən ovçuyam,
Çünki burada uşaq psiхоlоgiyası nəzərə alınma- Ay ata,
lıdır. Görkəmli rus tənqidçisi V.Q. Bеlinski Ta, ta, ta...
(1811-1848) yazırdı ki, adi yazıçıya bir, uşaq Tüfəngim var,
yazıçısına isə iki istеdad lazımdır. Ikinci istеdad Ta, ta, ta. (18)
оna оbrazlı ifadələri uşaq psiхоlоgiyasına uyğun
şəkildə sеçmək üçün gərəkdir (16, 11). Ötdü kolun dibində
Bədii üslub və ya bədii dil obrazlı dildir; bu Bildir-bildir
üslubda obrazı - surəti daha parlaq, daha canlı bildirçin,
vermək və ya təsvir etmək üçün ən əlverişli sözü Qurbağalar ağladı
və ya ifadəni tapıb işlətmək tələb olunur. Buna Gildir-gildir,
görə də, yamsılamalardan ifadə və cümlələrin mə- bildirçin! (4,185)
naları ilə səslənməsi arasında canlı, təsirli ahəng-
darlıq yaratmaq nöqteyi-nəzərindən son dərəcə Endi baran şır-şırıltı ilə
əlverişli fonetik-üslubi vasitələr kimi istifadə Tökdü nisyan gur-gurultu ilə (5, 410)
olunur. - kimi nümunələrdəki yamsılamalar şeri oxuyar-
Gurla, ildırım, kən, dinləyərkən qulaqda şənlik, nəşə səslərinin
Gurum ha gurum. eşidilməsini də təmin edir.
Sən çığır, bağır, Uşaq düşüncəsi, uşaq baxışı, uşaq maraqları
Mən şənlik qurum. (4, 86) və s. uşaq şeirinə yansımalıdır. Uşaq danışmağa
başladığı ilk vaxtlarda şeirlərdə istifadə olunan
Şaqqır-şüqqür qaynadı, cümlələrə uyğun bir dildə danışır. Səs xüsusiy-
Qılçı göydə oynadı (5, 498) yətləri baxımından bir-birinə bənzər sözlərdən
istifadə edir. Belə xüsusiyyətlər yamsılamalarda
Çolpanın parıl-parıl da özünü göstərir.
Yandı solğun gözləri;
Təbiət gözəlliklərini uşaqlara sevdirmək,
Yaşla dolğun gözləri
ağaclar, quşlar, heyvanlar haqqında poetik bir dil-
Oynadı sеvincindən.
lə söhbət açmaq həm balaca oxucuların dünyagö-
Taxılların içindən
rüşlərinin genişlənməsinə, həm də onların estetik
Parlayıb işıl-işıl,
zövqlərinin inkişafına mühüm köməkdir (15, 6).
Sürünüb xışıl-xışıl,
Həqiqi aləm də uşağa şeirlə təqdim olunmalıdır.
Qayıtdı gеtdi ilan,
Uşaqlar şeirə forma olaraq maraq göstərməzlər.
Gör, nələr еtdi ilan (13, 340)
Şeirdə, oyunda, nağılda ətrafındakı varlıqların xü-
susiyyətlərini oxumaq istəyərlər. Həmin xüsusiy-
Böyle çıtır çıtır
yətlərdən olan görüntü və səslər də yamsılamalar
Çıtırdamazdı ocaklar
vasitəsilə verilə bilər.
Sen olmasan.
Mırıl mırıl Bağça yaşındakı uşaqlarla ibtidai sinif şagird-
Ninni bilmezdi dudaklar ləri daha çox güldürücü, yumor cəhəti çox olan
Sen olmasan. (12,135) şeirlərlə yanaşı təsvir mahiyyətli şeirləri də çox
sevirlər. Məzəli şeirlərdə söz oyunlarına və
Nümunələrdəki gurum ha gurum, şaqqır-şüqqür, yanıltmac xarakterli ifadələrə geniş yer verildiyi
parıl-parıl, işıl-işıl, xışıl-xışıl, çıtır çıtır, mırıl kimi, təsvir xarakterli şeirlərdə də daha çox
mırıl quşlar, ağaclar, çiçəklərlə yanaşı ev heyvanları,
- yamsılamalardır və bu sözlərin tələffüzü, eşidil- təbiət hadisələri ələ alınır. Və həmin hadisələr,
məsi təsvir olunan hadisələrdən çıxan səslənmə- əşyalar və canlı məxluqlar həm də öz səsləri və
lərin də qulaqlarda canlanmasına səbəb olur ki, görüntüləri ilə birlikdə təsvir olunur.
beləliklə də təsvir olunan lövhələrin təbii canlılığı Bu baxımdan uşaq şeirlərindəki yamsılama-
təmin edilir. ları semantik müxtəlifliyinə görə iki qrupa böl-

738
Materiallar

mək olar: Səs yamsılamaları və görüntü yam- Kazımız hep gezinir,


sılamaları. Her kesle dost geçinir
1. Səs yamsılamaları – Səs yamsılamaları ilə Şakaya gelmez yalnız
təbiət hadisələri arasında müstəqim, bilavasitə Sonr kızar tıs tıs tıs.... (12, 88)
əlaqə özünü göstərir (11, 308) Bir hissəsini nümunə göstərdiyimiz bu şeir
Heyvan səslərini təqlid edən sözlər. Kiçik məşhur "Old MacDonald Had a Farm" mahnısını
yaşlı uşaqlar obrazları heyvan olan əsərləri xatırladır (Ali Babanın bir çiftliyi var). Yeri gəl-
xoşlayırlar (10, 21) . Çünki heyvanlar, xüsusilə ev mişkən qeyd edək ki, yamsılamalardan uşaqlar
heyvanları uşaqların kiçik yaşlarından tanıdıqları üçün yazılmış mahnılarda da bol-bol ustifadə
varlıqlardır. Bu varlıqları isə, əsasən, onların çı- olunur. Musiqi müşayətində həmin sozlə daha rit-
xardığı səslərlə birlikdə ifadə edirlər. Bunun üçün mik və ahəngdar səslənir. Mahnı daha çox yadda
də heyvanlar haqqındakı uşaq şeirlərində tez-tez qalır. Məhz "Old MacDonald Had a Farm" mah-
yamsılamalara yer vermək məqsədəmüvafiqdir. nısının da populyarlığının səbəblərindən biri
Təbii ki, bu zaman uşaqların yaş xüsusiyyətləri də yamsılamalardır.
nəzərə alınmalıdır. Belə şeirlər daha çox baxça Ev heyvanları ilə yanaşı çöl heyvanlarının da
uşaqları və ibtidai sinif şagirdləri üçün maraqlı səsini təqlid edən sözlərdən məhsuldar bir şəkildə
olar. şeir dilində istifadə olunur və olunmalıdır. Çünki
Gördü kim, bir xoruzi-rənginmu ev heyvanları ilə daha çox münasibətdə olan
Eyləyir bir ağacda quqqulu-qu. (5, 236) balaca oxucular çöl heyvanları haqqında nisbətən
az məlumata malik olurlar.
Qaldı yer üzündə pişik hökmran.
Ağac başında qarğa
Kəsdi, siçanlar yolunu bağladı,
Qarıldayırkən “qa-qa”,
“Mo-mo” edib bığlarını yağladı. (5, 265)
Gördü tülkünü birdən
Uçub gəldi yerindən (88)
Özü raketə mindi,
Oturtdu ağ quzunu.
Bir ağızdan şarkı söyler,
Quzu baxıb sevindi,
Durğun sularda gezeriz,
Mələdi yol uzunu.
Vırrak vırrak...
Mə... mə... mə... (18)
Vırrak vırrak.. (12, 92)
Murov-murov çağırram, Ətcəbala sığırçın
Miyau-miyau bağırram.(6, 426). Çığırar: – Çıl-çın! Çıl-çın! (6, 196)
Haf, haf, haf!.. Qarğalar qırhaqır edir qır-qır,
Bax, mən bеlə hürürəm. Qırğılar qıyhaqıy edir pır-pır.
Haf, haf, haf!.. Dağda qaqqıldayır qazaq kəklik,
Еv-еşiyi güdürəm.(1, 31) Sonasın axtarıb edir şənlik.(4, 416).
Müasir türk şairlərindən Hasan Latif Sarıyü-
cenin “Kümesteki dostlarımız” əsərində isə uşaq- Söylenir, sızlanır durur, arsız,
ların tanıdığı bütün heyvanlar öz səsləri ilə təsvir Her zaman işte böyle:
edilir: Vızzz, vızzz,vızzz... (7, 21)
Tavuğumuz yem arar, Göründüyü kimi heyvanlardan daha çox quş-
Gider horoza sorar, ların səsi təqlid olunur. Bu da həm ətraf mühit-
Gaga vurur tak tak tak, dəki heyvanlardan quşların səsinin daha çox eşi-
Sonra öter Gıt gldak. dilməsi, daima quş səsləri ilə əhatə olunmamız,
həm də digər heyvanlardan fərqli olaraq quş səs-
Tüy kabartır hindimiz, lərinin daha asan təqlid olunması ilə bağlıdır.
Ona sokulmayın siz, Bu qrupa sadəcə heyvanların bilavasitə çıxar-
Bakar hep soğuk soğuk dığı səsləri deyil, onlarla əlaqəli digər fiziki səs-
Sonra öter: Culk culk culk ləri də daxil etsək, daha dolğun bir nəticə ilə
qarşılaşarıq.Məsələn, ağacdələnin ağacı dələrkən
Ördeyimiz pek şirin, eşidilən səs, quşların qanadlarının səsi və s.:
Ona biraz yem verin
Koşturur sallanarak, Çöllər çəmən oldu, ayılıbdır meşələr,
Sonra öter: Vak vak vak! Ağacdələn taqqa-taq eyləyibdir peşələr.
(5, 471)

739
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Taq-tuq, taq-tuq...
Bulunca bir yerde azık İşdən bir qorxumuz yox. (18)
Gagasıyla yapar: tık tık! (12, 87)
Qatar gəlir uzaqdan,
Tarap-turup atlılar, Taq-taq, taq-taq, taq-taq-taq. (18)
Atları qanadlılar! (1, 72) 2. Görüntü yamsılamaları – görüntü yamsı-
lamaları görmə təsəvvürü ilə bağlı olub zahiri
Pırr eləyib uçdu göyə, görünüşün, işıq hadisələrinin (parıltı) yaratdığı
Quş qanada sağ ol dedi (15,177) təəssüratı ifadə edir. Görünüş yamsılamaları
görmə duyğuları və onların fərdi qavranılması ilə
Gündüzlər nə qədər
bağlı olduğu üçün belə yamsılamalarla təbiət
Quzu var orda,
hadisələri arasında (hadisə, vəziyyət, işıq) bila-
Xırpaxırp otlayır
vasitə deyil, dolayı yolla əlaqə olur (11, 308).Bu
Quzular orda. (9, 83).
dolayı əlaqə səbəbindən görüntü yamsılamaları
Təbiət hadisələrini təqlid edən sözlər. Səs səs yamsılamalarından daha azdır. Təbiətdəki səs-
yamsılamalarının bir qrupu da təbiət hadisələrinin lərin akustik-maddi cəhəti onları danışıq səsləri
səslərinin təqlid edilməsi ilə yaranan sözlərdir. Bu ilə müəyyən səviyyədə yamsılamaq imkanı verir.
tip yamsılamalar daha çox təsvir mahiyyətli şeir- Görüntünün isə bu xüsusiyyəti olmadığından belə
lərin dilində olur və təsvir edilən mənzərənin yamsılamalara səs təqlidi sözlərə nisbətən az rast
daha dolğun çatdırılmasına xidmət edir. Bir ba- gəlinir.
xımdan şair sözlə əsl rəsm tablosu ortaya qoyur, Dağlar, çəmənlər geyinir al, yaşıl,
“çəkdiyi” məfhumları onların səsləri ilə birlikdə Yerlər, göylər parıldar işıl-işıl. (1, 84)
təsvir edir və normal rəsm əsərində olmayan daha
canlı bir görüntü əldə edir. Bu da balaca oxucu- Taşlar pırıl pırıldı ayna gibiydi
larda təbiətə, ətraf mühitə qarşı kiçik yaşlarından Taşlarda yüzümün yarısını
sevgi və hörmət hissləri formalaşdırır. Bunun da gördüm.(7,179)
müasir dövrümüz üçün nə qədər önəmli məsələ
olduğu göz qabağındadır. Sizin gözleriniz ışın ışın çocuklar.
(12, 146).
Dolar, qıj-qıj qıjıldar
Dünyanı sirab edər (5, 524). Güllərin üstündəki
Şeh də puçur-puçurdu,
Endi baran şır-şırıltı ilə Sevincindən quş təki
Tökdü nisyan gur-gurultu ilə (6, 410) Dünya sanki uçurdu (15, 230)
Dörd tərəfə neçə gün əsdirdi səxti-sazaq, Alışdı göydə par-par,
Başladı yel dızhadız, etdi qulaq kar, qış. O yupyumru qızıl şar.(4, 184)
(6, 616)
Sular akar şırıl şırıl
Sizindir şırıl-şırıl Güneş doğar pırıl pırıl
Axan büllur bulaqlar! (4, 153)
Bir kedim var yumuk yumuk (12, 93)
Digər fiziki səsləri təqlid edən sözlər. Müx- Qurbağalar ağladı
təlif fiziki səslərin təqlid olunması ilə yaranan Gildir-gildir, bildirçin (4, 185)
yansımalar da şeir dilinə canlılıq qatır:
Nümunələrdəki gildir-gildir, pırıl pırıl, ışın
Çıtır-çıtır yansın ocaq, ışın, puçur-puçur, par-par, şırıl şırıl, işıl-işıl və s.
Qoy şənlənsin oğul, uşaq. (9, 128) sözlər görüntünün yamsılanması hesab olunur.
Göründüyü kimi, bu sözlər əşya və hərəkətin xa-
Saat çıqhaçıq rici görünüşü haqqında obrazlı təsəvvür yaradan
Gündüz işləyir, sözlərdir. Məsələn, “Alışdı göydə par-par, O yup-
Gecə işləyir.(15, 232) yumru qızıl şar” beytini oxuyarkən, sanki, adamın
gözü qamaşır. Bundan təbii və canlı nə ola bilər?!
Hər saat sənə Bəzi təqlidi sözlərin səs tərkibi tam sabitləş-
dеyir ucadan: məmiş, bu sözlər bir sıra variantlarda təzahür
– Dan,dan,dan!.. edir. Eyni yamsılama müxtəlif hadisələri bildir-
Bax, bir saat da diyi kimi, bəzən eyni hadisə də müxtəlif fonetik
Kеçdi həyatdan!..(4, 148) variantlı yamsılamalarla ifadə oluna bilər. Buna
740
Materiallar

ya həmin səslərin müxtəlifliyi, ya da onların – nümunəsində “q”, “ğ” və “ı”səslərinin müvafiq


qavrayan adamların müxtəlif cür qavraması səbəb düzülüşü şeiri daha da oxunaqlı edir. Bu, balaca
ola bilər.Aşağıdakı nümunələrdə xoruz səsinin oxucalara axıcı və bir az da məzəli görünə bilər
müxtəlif sözlərlə yamsılanmasını görürük. ki, bunlar da uşaq şeirlərinin əsas üslubi xüsusiy-
Ququriqu, ququriqu, yətlərindəndir..
Qalxın artıq, yetər uyğu. (6, 85) Yamsılamalar bədii ədəbiyyatın dili üçün xa-
rakterik vasitələrdəndir. Yazıçılar yamsılamalar-
Horozumuz Alibik, dan təsvir olunan səhnənin psixoakustik fonunun
Şöyle bakar dik dik gücləndirilməsi, qəhrəmanın vəziyyətini, duyğu-
Nasıl kümeste sürü, larını təsvir etmək , canlı bədii lövhələr yaratmaq
Sonra öter Ürü üüü! (12, 88) üçün istifadə edirlər. Artıq sirr deyil ki, yamsıla-
malar yeni dil açan uşaqların ifadə etdikləri ilk
Çağırdı: quq-qulu-qu!.. söz qruplarından biridir. Buna görə də kiçik yaşlı
Gəlmədi Tovuzquşu. (4, 249) oxucular üçün yazılan əsərlərin, əsasən də şeir-
lərin dilində belə sözlərdən istifadə məqsədəuy-
Hər hansı bir dilin fonetik sistemi də eyni bir ğundur. Uşaq ədəbiyyatı və folkloru həm də
hadisənin yamsılanmasında müxtəliflik yarada “uşaq dili”nin əlamətlərini özündə əks etdirmə-
bilər. Buna görədir ki, qurbağanın çıxardığı səs lidir. Bundan başqa, şeirdəki vəzn uşaqların axtar-
Azərbaycan dili üçün “qur-qur”, rus dili üçün dıqları ahəng duyğusunu təmin etməlidir. Dəyişik
“kva-kva” kimi səciyyələnir. Hətta bu fərq qohum söz oyunları, daxili və xarici qafiyə, səs təkrarları
dillər arasında da müşahidə edilməkdədir. Məsə- onların ritm duyğularını təmin edən vasitələr-
lən, Türkiyə türkcəsində eyni səs hadisəsi “vırrak- dəndir.Yamsılamalar da, əsasən, belə ritmik səs
vırrak” kimi ifadə olunur. Demək, yamsılamalar təkrarlarından, eyni fonetik bütövlərin təkrarların-
linqvistik ənənəyə bağlı olaraq yaranır. Başqa bir dan ibarətdir. Uşaqların ilk kitablarında yer alan
tərəfdən yanaşsaq, heyvan və quş səsləri, o cüm- belə sözlər onların dil qabiliyyətlərini inkişafı et-
lədən təbii hadisələrin səsləri insanın danışıq səs- dirəcək, şəxsiyyətlərinin formalaşmasına kömək
lərindən daha mürəkkəb təbiətə malikdir və bu edəcək və oxumağa təşviq edəcəkdir.
müxtəlif və qarışıq səslərin eynisini dil vasitəsi ilə
ifadə etmək mümkün deyil. Eyni akustik hadisə- ƏDƏBİYYAT:
nin müxtəlif cür imitasiyasının da səbəblərindən
1. Abdulla Şaiq. Seçilmiş əsərləri üç cilddə. III cild. Bakı,
biri budur. "Avrasiya press", 2005
Yamsılamalar da leksikanın ümumi qanun- 2. Adil Babayev. Dilçiliyə giriş. Bakı, “Maarif”, 1992.
larına müvafiq olaraq tarixən dəyişir, arxaikləşir, 3. Azərbaycan klassik ədəbiyyatından seçmələr. II cild.
habelə bir sıra yeni vahidlər meydana gəlir. Bu Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005
baxımdan yamsılamalar digər köməkçi nitq 4. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı antologiyası üç cilddə. II
hissələrindən fərqlənir. Belə ki, yamsılamalardan cild. Bakı, "Öndər nəşriyyat", 2005,
əhəmiyyətli sayda isimlər və fellər əmələ gəlmiş- 5. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı müntəxabatı I (XIX-XX
əsrlər)Bakı, “Nasir” nəşriyyatı, 2001, 536 s.
dir və bu proses davam etməkdədir.
6. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı müntəxabatı II (XIX-XX
Bəzən yamsılamalar intensivlik ifadə edərək, əsrlər)Bakı, “Nasir” nəşriyyatı, 2002, 636 s.
eyni kökdən düzəldilmiş fellə birlikdə işlənir: 7. Çocuklar için şiirler Yeni Binyıl
Dolar, qıj-qıj qıjıldar 8. Divanü Lugat-it-türk tercümesi. Çeviren Besim Atalay.
3.baskı . Türk Tarih Kurumu Basımevi – Ankara, 1992
Dünyanı sirab edər (5,524)
9. İ.Tapdıq, O.Hüseynli. Sinifdən xaric oxu 1-4.Turan,
Burada səs təqlidi söz eyni köklü feldən əvvəl Bakı, 2003.
gələrək ifadə olunan məfhumun daha canlı təsvir 10. İbrahim Kıbrıs Çocuk edebiyatı Ankara, 2006
olunmasına şərait yaradır. Bəzən fel səs təqlidi 11. M.Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1983.
sözdən öncə gələrək eyni hadisənin yaranmasına 12. Masal Çocuk (Çocuk şiirleri antolojisi) Hazırlayan
xidmət edir: Mеşələrdə ağacdələn taqqıldadır: Mustafa Ruhi Şirin Kandil yayınları Ankara-1984
taq-taq!.. (1, 427). Uşaqlar üçün yazılmış şeirlə- 13. Mikayıl Müşfiq.Seçilmiş əsərləri Bakı, "Şərq-Qərb",
rin dilinə nəzər saldıqda bu hadisənin başqa tip- 2004
lərinə də rasr gəlirik: Gurla, ildırım, Gurum ha 14. Müasir Azərbaycan dili. II cild. Bakı, 1980.
gurum.(18)-burada fellə yamsılama arsına başqa 15. Rafiq Yusifoğlu Uşaq ədəbiyyatı.Bakı,
Şirvannəşr,2006. 268s.
nitq hissəsi daxil olmuşdur. Oxşar fonetik vasitə-
16. Z.Xəlil, F.Əsgərli. Uşaq ədəbiyyatı. ADPU, Bakı, 2007.
lərdən assonans və alliterasiya yaratmaq üçün də
17. 99 soruda Çocuk edebiyatı. Hazırlayan: M.Şirin. Çocuk
bədii əsərlərdə tez-tez istifadə olunur: Vakfı Yayınları, İstanbul, 2000
Qarğalar qırhaqır edir qır-qır, 18. http://childbook.aznet.org/childbook/
Qırğılar qıyhaqıy edir pır-pır. (6,416)

741
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

742
 

TÜRK XALQLARI éDéBÌYYATI (II):


BEYNéLXALQ UÅAQ éDéBÌYYATI KONQRESÌ
- II K Ì T A B -

UŞAQ VƏ KLASSİK
ƏDƏBİYYAT
  

  
 

NÂBÎ’NİN HAYRİYYE’SİNDE OĞLU EBU’L-HAYR MEHMET


ÇELEBİ’YE ÖĞÜTLERİ
Dr. Hikmet ATİK
Harran Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi,
Türk İslam Edebiyatı Anabilim Dalı,
Şanlıurfa, TÜRKİYE;
nevahik@hotmail.com

ABSTRACT
Nabi, who is considered to be the pioneer of sophistic poetry in Diwan Literature, was born in 1642 in Urfa, Turkey. He
produced many works, primarily his Diwan. One of his works is called Khayriyya, which was dedicated to his 7 year old son and
contains mathnawi style didactic poetry. This book is also important as far as the education of children is concerned.
The advices given to his son by Nabi in Khayriyya can be classified under the headings of faith, worship, ethics and
knowledge. He gives vital advices to his son on be half all children. His main concern in the book is to build up a role model. He
emphasizes that this role model must believe in God, be a meticulous and keen worshipper, honest and decent in his social
dealings, a charitable, humble person, a good neighbour and someone who is not after high titles or positions.
Additionally, this role model should not perform improper jokes or humours, not deal with hearsay or gossip but be a good
orator. As to knowledge, he ought to study religous sciences and medicine, stay away from philosophy, not to spend his time
idlely and not to deal with fortunetelling or horoscopy.

Giriş Hayriye adını verdiği, mesnevi tarzındaki nasihat-


Asıl adı Yusuf olan ve klasik Osmanlı edebi- namesi çocuk eğitimi açısından önemli bir yere
yatının hikemi tarzda şiirler yazan önemli şair- sahiptir.
lerinden Nâbî, 1642 yılında Urfa’da doğmuştur.1 Nâbî eserinin başında, “Sen alim bir babanın
İlimle tanınmış kültürlü bir aileden gelen Nâbî’- oğlusun. Sende kötü huylardan eser yoktur. Ben-
nin öğrenimini Urfa’da yaptığı bilinmekteyse de de olan bütün özellikler, güzellikler sende de var-
hangi medresede okuduğu ve kimlerden ders gör- dır. Sende utanma ve görgü yaratılıştan vardır.
düğü tespit edilebilmiş değildir. Aynı şekilde şai- Babanın nefesi evlat üzerinde etkilidir. Sana, ku-
rin ilk gençlik yıllarını nasıl geçirdiği hakkında da lağına küpe olsun diye gönül madeninden çıkar-
bir bilgi mevcut değildir. Bu konuda sadece bazı dığım incileri nazım ipliğine dizdim.” (93-98) di-
rivayetler vardır. Bu rivayetlere göre Nâbî Yakup yerek eserin kaleme alınış gayesini anlatmaktadır.
Halife adında bir Kâdirî Şeyhine bağlanmıştır.2
Nasihat-nâme tarzında yazılmasından da an-
Nâbî, Urfa’nın ilim, sanat ve edebiyatta iste- laşılacağı üzere eser, oğul Ebu’l-Hayr Mehmet
diği başarıyı elde edemeyeceği bir yer olmasından Çelebi vesilesiyle bütün çocukların kulağına küpe
dolayı kendini daha da geliştirmek amacıyla İstan- olacak tavsiye ve ikazlardan oluşmaktadır. Aruzun
bul’a gider. 3 Burada da bir vesileyle Musahip Fe ilâ tün / Fe i lâ tün / Fe i, kalıbıyla yazılan
Mustafa Paşa’yla tanışarak onun katibi olur. Şair ve 1660 beyit olan eser toplam 35 bölümden
böylece İstanbul’da kendine bir himayeci bulmuş müteşekkildir.5
olur.
Başta Divan’ı olmak üzere bir çok eseri bu-
lunmaktadır. 4 Bu eserlerinden 7 yaşındaki oğlu
5
Bu bölümler; ilk üç bölüm giriş, yazar hakkında ve eserin
Ebu’l-Hayr Mehmet Çelebi’ye yazmış olduğu ve yazılış gayesiyle ilgilidir. Diğerleri, Matlab-ı Mâ-hasal-i
Fasl-ı Salât, Der Beyân-ı Şeref-i Farz-ı Sıyâm, Maksad-ı
Hacc u Tavâf-ı Arafât Matlab-ı Fazl-ı Zekât u Sadakât,
1
Nâbî’nin hayatı hakkında daha geniş bilgi için bkz, Matlab-ı Dâniş-i Enva-ı Ulûm, Matlab-ı Ma’rifet-i
Abdulkadir Karahan, Nâbî, Kültür ve Turizm Bak. Yay., Rabbânî, Der Beyân-ı İstanbul, Matlab-ı Lâzıme-i Hüsn ü
Ankara 1987; Meserret Diriöz, Nâbî Divânı, Fev Yay., Cemâl, Matlab-ı Kaide-i İstiğna, Der Beyan-ı Zarar-ı Hezl
İstanbul 1994; Ali Fuat Bilkan, Nâbî Dîvânı, MEB Yay., ü Mizah, Der Beyan-ı Şeref-i Lütf ü Kerem, Der Beyan-ı
Ankara 1997; Mine Mengi, Dîvân Şiirinde Hikemî Tarzın Şeref-i Hulk-i Hasen, Nehy-i Etvâr-ı Nifak u Tezvir,
Büyük Temsilcisi Nâbî, Ankara 1987; Mahmut Kaplan, Nehy-i Âlûdegi-i Reml ü Nücûm, Nehy-i Âlâyiş-i Câm-ı
Hayriye-i Nâbî (İnceleme-Metin) AKM Yay., Ankara İşret, Nehy-i Âlâyiş-i Zîb-i Sûret, Nehy-i A’yânî vü
1995, s. 26-30 Zulm-i Fukarâ, Nehy-i Âlûdegi-i Kizb ü Hilâf, Der
2
Bedri Alpay, Şanlıurfa Şairleri, Şanlıurfa 1986, II/146. Beyân-ı Ferah-ı Fasl-ı Bahâr, Matlab-ı Hüsn-i Kelâm-ı
3
Abdulkadir Karahan, age, s. 6. Mevzûn, Der Beyân-ı Şerf-i Sabr u Şekîb, Matlab-ı
4
Nâbî’nin eserleri hakkında bkz., Abdulkadir Karahan, Mezra’-ı Kişt ü Hirmen, Matlab-ı Dağdağa-i Paşayî,,
age; Meserret Diriöz, age; Ali Fuat Bilkan, age; Mine Matlab-ı Nehy-i Kazâ vü Kısmet,Nehy-i Bâziçe-i Nerd ü
Mengi, age; Mahmut Kaplan, age. Satranc, Matlab-ı Hâcegi-i Dîvânî,, Nehy-i Âmiziş-i

744   
Materiallar

Hayriyye’de Nâbî’nin oğlu Ebu’l-Hayr Meh- Vakti geldikde hemân eyle vudû
met Çelebi’ye yapmış olduğu öğütleri; iman, iba- Mâ-sivâdan dehen ü destini yu
det, ahlak ve ilim başlıkları altında ele almak Geydür endâmına pîrahen-i nûr
mümkün olacaktır. Olasın lâyık-ı dîvân-ı huzûr
1- İmânla İlgili Öğütler Mü’minin oldu çü mi’râcı namaz
1.1. Kelime-i Şehâdet Dîdeni eyle bu mi’râc ile bâz
Kelime-i şehadet İslam dininin ilk şartıdır. Ey Sen kıyâs itme namazı teklîf
oğul sen hemen kelime-i şehadet getir ki Allah’ı Cânib-i Hak’dan odur bir teşrîf (134-137)
tasdik edip O’nun Rab’liğine şahit olanlardan ol.
Böylece şahitlik ettiğin şey var mıydı yok muydu 2.2. Oruç
diye bir şüphe kalmasın. Yani sen Allah’ın varlığı Nâbî, aynı şekilde oğluna oruç konusunda da
ve Hz. Muhammet’in peygamberliğine şahitlik et. nasihatler de bulunuyor. Eğer bir hastalığı yoksa
Çünkü bu şehadetle dine girilir ve bu şehadet bir kişinin ramazan orucunu mutlaka tutması gerekti-
şifa terkibi gibidir. Bununla iman konusunda ölü ğini çünkü, orucun mükafatını bizzat Allah’ın
gibi olan cahiller dirilirler. vereceğini, bir rahmet sofrası ve oruçluya nurdan
bir elbise gibi olduğunu ve de oruca asla riya ka-
İt şehâdet olasın ehl-i şühûd
rışamayacağını belirtir.
Tâ ki meşhûdun ola bûd u nâ-bûd
Bî-maraz tâ ola cismünde tüvân
Eyle pür şehd-i şehâdet dehenün
Eyleme fevt-i sıyâm-ı ramazân
Olsun ikrâr-ı me’âlî sühanun (123-124) 6
Savmdur kullarına lutf u Hüdâ
Bu şehâdetdür o terkîb-i şifâ
Savma bi’z-zat ider Allah cezâ
Ki ider mürde-i cehl-i ihyâ (132)
Savm bir mâide-i rahmetdir
1.2. İslam’ın Şartları Nurdan sâime bir hil’atdir
Nâbî, kişinin dini görevlerini hakkıyla yapma- Savmdur kâbil-i ketm-i ihfâ
sının her şeyden önce geldiğini ve İslam’ın şart- Dahle fursat bulamaz savma riyâ (160-163)
larıyla çizilmiş olan yaşam biçiminin bir kaleye Oruçlunun nefesinin kokusu Allah katında
benzediği ve bu kale için de olanların rahat, dışın- misk kokusundan daha makbuldür.
dakilerin ise afetlere maruz kalacağını ifade eder.
Nefes-i sâ’im içün didi Resûl
‘Âlemin meşgalesinden akdem Müşkden pîş-i Hüdâ’da makbûl (165)7
Budur insana ehemm ü elzem
İdüp encâm-ı umûrın tedbîr 2.3. Hacc
Eyleye hâne-i dînin ta’mîr Yine şair, hac konusunda da oğluna nasihatler
İtdi endâze-i hikmetle kıyâm vermeye devam etmektedir. Onun mutlaka hacca
Penc erkân-ı binâ-yı İslâm gitmesini ister. Çünkü hacca gidenlerin bütün
Bu binâ içre olan rahatdur günahları affolacaktır. (H 206) Kabe’ye hacc zi-
Taşrası pâ-zede-i âfetdür (108-110) yareti etmenin dışındaki seyahatlerin boş olduğu-
nu ve onun kadri ve kıymeti çok büyük bir ev ol-
2- İbadetle İlgili Öğütler duğunu zikreder. Çünkü Kâbe alemin merkezidir
2.1. Namaz ve Allah’ın evidir.
Nâbî, ibadetler konusunda da oğluna önemli Kâbe’den gayri yere itme sefer
nasihatler de bulunmaktadır. Vakti gelince hemen Sefer-i bî-hûdedir nâr-ı sakar
namaz için abdest almasını ve ağız ve ellerin ma- Kâbe beytü’ş-şeref-i a’zamdır
sivadan arınması gerektiğini söylüyor. Abdestin Nokta-i daire-i ‘âlemdir (175-176)
adeta nurdan bir gömlek gibi olduğunu böylece
Kâbe meleklerin ve insanların secde ettikleri
kişinin Rabb’in huzuruna çıkmaya daha layık bir
yerdir.
hale geldiğini ifade ediyor. Ayrıca namazın, mü-
minlerin bir miracı, dinin direği ve ondaki secde- Kâbe’dir secde-geh-i ins ü melek
nin bir yeryüzü saltanatı olduğunu söyler. Kâbe’dir ham-zede-i tâk-ı felek (181)
2.4. Zekat ve Sadaka
Kayd-ı İksîr, Der Beyân-ı Zarar-ı Nakl-i Kelâm, Mebhas-ı Nâbî’nin oğluna tavsiye ederek üzerinde dur-
Lâzıme-i Hikmet ü Tıb, Matlab-ı Lâzıme-i Hayr Du’â.
6
Bu çalışmamızda Hayriyye’nin Prof. Dr. Mahmut Kaplan duğu diğer bir ibadet de zekat ve sadaka vermenin
tarafından yayınlanan nüshasını esas aldık. Burada verdi-
7
ğimiz numaralar bu eserin beyit numaralarıdır. Buharî, Savm 9; Müslim, Sıyam 163.

745
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

faziletidir. “Zekat ve sadakaya daha fazla yer ayır- Bu tipin temel niteliği, inanmış bir müslüman
masının sebebi bu ibadetin toplumsal boyutudur. olmasıdır. İslamın temel emirlerini yerine getiren,
Toplumda zenginlerle fakirler arasında dengeyi şekilcilikten uzak, ibadetlerin ruhunu kavrayanbu
sağlayan zekattır. Fakirlikle zenginliğin yaratıcısı tipin en önemli özelliklerinden biri de ilme büyük
olan Allah, bu ibadet vasıtasıyla insanlar arasında bir ilgi duymasıdır. Bilhassa naklî ilimleri, irfânı
bir yardımlaşma ve dayanışma dengesi kurmuş- özleyen, arayan bu tip, aklî ilimlerden de uzak
tur.”8 kalamaz. Nâbî sorulduğu zaman “bilmiyorum”
Eyleyen fakr u gınâyı temkîn demenin hoş bir şey olmadığını bu tipe hatırlatır.
Anı itmiş fukarâya ta’yîn (221) Bu yüzden şairin, bu tipten sorulduğu zaman “bil-
miyorum” demeyecek kadar her ilimden bir şey-
Çünkü zekat vermek bir malın temizlenmesi
ler öğrenmesini istediğini görüyoruz.”10
demek9 o yüzden Nâbî oğlundan zekatını mutlaka
vermesi gerektiğini, verilmemiş bir zekatın üze- 3.1. Sosyal İlişkiler
rinde borç olacağını eğer verirse de bunun hayır
Nâbî, Ebu’l-Hayr Çelebi’den ahlaken iyi ve
ve berekete vesile olacağını vurgular.
dürüst olmanın yanında sosyal ilişkilerinde de
Zimmetinde koma bir habbe zekât mükemmel olmasını ister. Ondan alçak gönüllü
Ver k’ola mâye-i hayr ü berekât (212) olmasını ve uyumlu bir insan olmasını ister.
Yine Allah mü’minlere sadaka vermeleri için Meskenet hasletin eyle i’dâd
sâ’ili (dilenciyi) bir hediye olarak vermiştir. Nâbî Ol mülâyim-tâb u dervîş nihâd
oğluna fakirlere yardım etmesini istemekte ve Ol ganî-tâb’u tevâzû-pîşe
fakir fukarayı yedirip içirmenin bir cami yapmak Sal gülistân-ı felaha rîşe (559-560)
hatta hacca gidip Kâbe’yi tavaf etmekten daha
önemli olduğunu vurgulamaktadır. Güler yüzlü olmak merhametli olmanın ifa-
desi iken asık suratlı olmak ise bir nefret ifade-
Mü’mine oldı hediyye sâ’il
sidir. Nâbî oğlundan böyle olmayarak etrafındaki-
Sanadur nef-i tasadduk anı bil (233)
lere merhametli biri olmasını istemektedir.
Bezl kıl malını muhtâclara
Virür ‘âyine-i kalbe işrâk
Ni’met-i Hakk’ı yedür açlara (236)
Vüs’at-i meşreb u tîb ahlak
İtmeden yig nice câmi’ ta’mîr
Hande-rûluk eser-i rahmetdür
Ki elünden ola gürsine sîr
Türş-rûluk sebeb-i nefretdür (563-564)
İtmeden Kâ’be’ye her rûz şitâb
Güzel ahlaklı olmanın yanında başkalarının
Hayrdur virsen eger teşneye âb (239-240)
yapmış olduğu övgüler karşısında da dikkatli ol-
Nâbî ayrıca oğlundan misafirlere de bol bol malı ve bunlara kendini kaptırıp şımarmamalıdır.
ikramda bulunmasını ama bu hususta asla gösteriş
Kimsenin mehdine mağrûr olma
ve israfa kaçınmamasını istemektedir.(256; 267-
Kesr-i nefs eylemeden dûr olma (608)
268)
Kimsenin evine ya da ziyafet sofrasına -saygı
3- Ahlakla İlgili Öğütler duyulan biri olsa bile- davetsiz olarak gitme, ica-
Nâbî oğluna ahlakî olarak da mükemmel ol- bet ederek gittiğn kimseler de salih insanlar olsun
ması için önemli nasihatler de bulunmaktadır. Bu ve davetlere de mutlaka icabet etmelisin.
hususta yapması ve yapmaarak uzak durması ge- Varma gayrın evine bî-da’vet
reken şeyleri de başlıklar halinde sıralamaktadır. Ola ammâ o da ehl-i hürmet
“Hayriyye’de oğluna çeşitli öğütler verirken Nâbî’- Vardığın meclis ola ehl-i reşâd
nin adım adım bir örnek insan portresi çizdiği Olmaya encümen-i fısk u fesâd
görülmektedir. Bu portrenin temel çizgileri İslam
dininin ilkelerinden alınmakla birlikte, yaşadığı Da’vete gerçi icâbet lâzım
çağdan izler taşıdığı da gözden kaçmamaktadır. Olmaya fıskı velî mültezim (612-614)
Bu insan tipinin özellikleri nelerdir; bunun sosyal
3.2. Ahlaklı ve Dürüst Olmak
ve psikolojik nitelikleri nasıl yapılanma içindedir,
gibi soruların cevabı Hayriyye’de zaman zaman Nâbî oğlundan dürüst olmasını ve hiçbir za-
açık seçik, bazen de ince imâlarla, zarif nüktelerle man işlerinde hileye başvurmamasını ister. Çünkü
ifade edilmiştir. bunlar murdar şeylerdir, bununla uğraşan insan-
ların elinde sadece boş ve karışık şeyler kalır.

8
Mahmut Kaplan, age, s. 68.
9 10
Kur’an-ı Kerim, Tevbe 109. Mahmut Kaplan, age, s. 70-71.

746
Materiallar

Hîleye virme derûnunda sebîl İtme zinhâr sakın nakl-i kelâm


Ebleh ol sâde dil ol olma bahîl Olma pâzeng-i kelâm-ı nemâm (1498)
Mekr ü hîle katı murdar işdür Olma râfi’ ‘âlem-i vesvâsı
Ehlinün mâ-hasalı teşvîşdir (641-642) Birbirine düşürme nâsı (1500)
3.3. Konuşma
3.6. Şaka ve Mizah
Nâbî oğlundan konuşmasının da çok iyi ol-
Nâbî, şaka ve mizah konusunda da oğlunun
masını ister. Konuşurken tekrarlardan kaçınmalı,
dikkatini çekerek nasıl şakalar yapılması gerek-
karşısındakini bıktırmadan tane tane ve kısa ko-
tiğini ve bunun ölçüsünün ne olduğunu açıklar.
nuşmalı. Gerekmedikçe konuşmamalı konuşunca
Sözler başkalarını incitmemeli, dostlar kırıcı ola-
da bir mücevher kadar değerli olacak kelamlar
bilecek latifelerle feda edilmemeli, bir oka benze-
etmeli. İnsanlara asla öfke ile hitap etmemeli ve
yen söz sevdiğimiz kişileri üzebilir, dolayısıyla
kusurlarını yüzlerine vurmamalı.
buna dikkat edilmeli.
Suhanı gayret-i dürr ü güher it
Eyleme hezl ü müzâhı pîşe
Mümkün oldugı kadar muhtasar it (617)
Düşürür dostların teşvîşe
Söyledükde sözi itme tekrâr
Dostu itme latifeyle fidâ
Ya meger zikr ola ya istiğfâr (623)
Hakk-ı nân ü nemek itme hebâ (518-519)
Kimseye virme huşûnetle cevâb
Hiç latîfe dime ol söz okuna
Lutf ile izzet ile eyle hitâb
Ki ucı hatır-ı yâre dokına (522)
Kimsenün aybını urma yüzüne
Gûşunı bâb-ı kabûl it sözine (626-627) 3.7. Makam ve Mevki
Şair oğluna makam ve mevki sahibi olma ko-
3.4. Komşu ve Komşuluk nusunda da tavsiyelerde bulunur. Ondan hiçbir
Şairimiz oğlumdan komşu hakkında da has- makama hırslı bir şekilde talip olmamasını, eğer
sas olmasını ve hiç kimseyi incitmemesini ister. insanlar tarafından çok yüksek kabul edilen bir
Allah’ın kendine verdiği nimetlerden başkalarını makam ve mevkiye gelirse de asla gurura kapıla-
da faydalandırmasını tavsiye ederek “Komşusu mayarak Allah’ın bir kulu olduğunu asla unut-
açken tok yatan bizden değildir.11“ hadisine tel- mamasını ister. Başkalarına bir makam için eğil-
mihte bulunur. mektense hiç memuriyeti düşünmemeyi tavsiye
İmtizâc eyle gözet hakk-ı civârı eder.
Çekmesün kimse yüzünden azar Tutalum arşa irişmiş câhun
Yalınuz lokmaya bâz itme dehen Yine ednâ kulusun Allâh’ın (578)
Hissedâr it yidügün ni’metden (538-539) Ne kadar câhun olursa ‘âlî
Ayrıca Nâbî oğlundan hiç kimseye kızmama- Dâmenün bûseden olsun hâlî
sını, kin tutmamasını ve herkesle güzel geçinme- Sana lazım yire yüzler sürmek
sini oğlundan ister. Kula düşmez el etek öpmek (580-581)
Gadab u hiddet ü kin gösterme Nâbî ahlakî konular içinde oğlundan ayrıca,
Kimseye çîn-i cebîn gösterme içki meclisi, satranç ve tavla gibi oyunlardan uzak
Hüsn-i hâl ile geçin herkes ile durmasını, ancak ilimle uğraşmaktan yorulduğu
Hoş-dil ol herkes ü her nâ-kes ile (542-543) zamanlarda bu oyunları oynamasını (1287-1347),
içki ve işret meclislerinden uzak durmasını ister
3.5. Gıybet ve Dedikodu (663-692).
Dinimizce de yasaklanan gıybet ve dedi kodu Nâbî eserinde sadece oğlunu değil onun şah-
da yine Nâbî tarafından Ebu’l-Hayr’a nasihatler sında bütün gençleri ve çocukları muhatap alarak
içerisinde yerini almaktadır. Çünkü dedikodu ve onların dürüst, ahlaklı, saygılı olmalarını ve hayır
insanlar arasında söz getirip götürme insanları bir işleri gibi toplum tarafından kabul gören bütün
birine düşüren ve toplumun temel değerlerini sar- ahlakî değerlerle mücehhez olmalarını istemekte-
san bir hadisedir. Bu yüzden bundan mutlaka dir. Bu ifade ve tavsiyelerle onun ahlaken model
kaçınılmalıdır. olarak kabul edilebilecek bir insan tipi ortaya
koymaya çalıştığı görülmektedir.12
11
Müslim, Sahih-i Müslim, Beyrut 1413/ 1992, Îmân 74,
1/68; Buhârî, Edebü’l-Müfred, Thk. Muhammed Fuad
Abdulbâkî, Beyrut 1989, s. 52; Musannef-i İbn Ebi Şeybe,
12
Musannef, İmân ve'r-Rü'yâ, 6. Mahmut Kaplan, age., s. 70-71.

747
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

4- İlim ve Bilgi İle İlgili Öğütler Kimyâ-sâzlığa itme şegaf


Nâbî Hayriyye’de, Eyleme malını bî-hûde telef (1402)
Sa’y kıl ilm-i şerîfe şeb ü rûz Kimyâ kârını san’at sanma
Kalma hayvan-sıfat ol ilm-i amûz (285) Mübtelânın sözüne aldanma
Beytiyle ilim öğrenmenin önemini vurgula- İsmi var cismi velî nâ-peydâ
maktadır. Zaten kendisi de gerek aldığı dinî ilim- Kimyâ ile cihanda ‘Ankâ (1405-1406)
ler gerekse de tasavvufî ilimlerle bunu ortaya koy-
muştur. Dolayısıyla “İlim öğrenmek bütün Müs- 4.3. Tıb İlmi
lümanlara farzdır” 13 ve “Beşikten mezara kadar Şairin oğlundan mutlaka öğrenmesi gereken
ilim ediniz” 14 hadisleri ışığında oğlunu ilim öğ- ilimler arasında tıp ilmini de zikreder. Hatta tıp
renmeye teşvik ederek . ilminin din ilimlerinden de mühim bir ilim oldu-
Taleb-i ilme çalış ol a’lem ğunu vurgular ve ondan bu iki ilmi öğrenmesini
Farzdur didi Resûl-i Ekrem ister.
Dahi emr eyledi ol sâhib-i ‘ilm Mü’mine farzdır eyâ ruh-ı rvân
Mehdden lahde dek ol tâlib-i ‘ilm (290-291) İlm-i ebdân ile ilm-i edyân (1548)
Hayriyye’deki şu beyitler Nâbî’nin tıp ilmine
Nâbî, oğluna, bütün ilimleri -özellikle dini
verdiği önemi çok iyi anlatmaktadır.
ilimleri- öğrenmesini (301), ama kullanmamasını,
cahil kalmamasını(305) ancak felsefeden uzak Tıbdır akvâ-yı mühimmât-ı fünûn
durmasını (311) tavsiye etmiştir. Anı münkir değil illâ mecnûn (1549)
Kangı mahrûse ki yok anda hakîm
4.1. Remil ve İlm-i Nücûm Yok cevaz olmağa ol yirde mukîm
İslam’a göre gaybı ancak Allah bilebilece- Kangı mamûrede kim olmaya tıb
ğinden dolayı fal ve yıldızlara bakarak gelecek Telef-i nefsi olur müstevcib (1550-1551)
hakkında hüküm ve haber vermeye çalışmak boş
Nâbî, hekimlerinde mesleklerinde çok iyi ol-
işler olacağından bu hususta kullanılan “İlm-i
maları gerektiğini ve ancak bu şekilde iyi bir
reml ve nücûm” u öğrenmek ve istemek de Nâbî
hekim olunabileceğini vurgular. Tecrübeli ve ha-
tarafından oğluna yasaklamıştır (663-692).
zık olmaya bir hekimin elinde bedenin adeta bir
Olma kur’a-fiken-i reml ü nücûm deneme tahtası olacağını dolayısıyla da oğlunun
Ki ider ehlini bi’l-hassâ şûm (653) bunlarda da kaçınmasını ister.
Çünki takdîr iledür cümle ‘umûr Dinür ammâ o tabîbe hâzık
Âtıye fikrin unut eyle huzûr (655) Ki ola ismi hakîme lâyık (1553)
Remlün ahkâmını girçek sanma İktiza etmeyicek yorma tenün
Gaybı Allâh bilür aldanma (657) Tahta-i tecribe itme bedenün (1588)
Ayrıca oğlundan sağlıkla ilgili hadisleri bil-
4.2. Kimya İlmi
mesini ve bunlara göre davranmasını istemek-
Nâbî’nin oğlundan uzak durmasını istediği tedir. Tıbb-ı Nebevî hem hastalıklara karşı bir
ilim günümüdeki modern kimya değil ilm-i sim- tedbir hem de bir tedavi yöntemidir.
yâdır. “Simya (alşimi), hem doğanın ilkel yollarla Rence kâfî sana tıbb-ı nebevî
araştırılmasına hem de erken dönem bir ruhani Tıbb-ı şâfî hikem-i Mustafavî (1591)
felsefe disiplinine işaret eden bir terimdir.”15 Bu
ilimle bakırdan altın elde edildiğine inanılıyordu. Nâbî, ayrıca bir tabibin İslâmî ilimleri de
Nâbî oğluna, eşyanın tabiatının değişmesi müm- mutlaka bilmesi gerektiğini çünkü bunların da
kün olmayacağını ifade ederek böyle bir ilmin mutlaka kullanılması gereken bir zamanın olabi-
leceğini söyler.
Zümrüdü ‘Anka gibi hayali bir şey olduğunu vur-
gulayarak, bu ilimden uzak durmasını ister. 5. Sonuç
Nâbî, Hayriyye’sinde oğlu Ebu’l-Hayr Meh-
13
met Çelebi’nin şahsında bütün çocuklara önemli
Aclûnî, Keşfü'l-Hafâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut nasihatler de bulunmaktadır. O adeta eserinde
1977, II/43.
14
Ana Hadis kaynaklarda böyle bir rivayete rastlamak örnek kişi oluşturma gayesi gütmektedir. Bu kişi,
mümkün değildir.Belki ikinci el diyebileceğimiz sonradan mutlaka çok imanlı olacak, ibadetlerinde titiz ve
yazılan hadis kaynaklarında bulunabilir. Ancak bu ifade gayretli olacak, sosyal münasebetlerinde dürüst,
her ne kadar hadis olmasa bile Îslami anlayışta bir değeri ahlaklı; hayırsever, mütevazı, komşularıyla iyi ge-
vardır çinen, makam mevki düşkünü olmayan biri olacak.
15
http://tr.wikipedia.org/wiki/Simya.

748
Materiallar

Ayrıca, ölçüsüz şaka ve mizahlar yapmayan,


insanların dedikodusunu yapmayan, laf götürüp
getirmeyen biri olmalıdır. Bu kişi güzel ve ölçülü
konuşmanın yanında, ilimlerden İslami ilimleri ve
tıp ilmini bilen biri olmalıdır. Felsefeden uzak
durmalı, vaktini boşa geçirmemeli ve fal ve yıl-
dızlara bakarak gelecekten haber vermeye çalış-
mamalıdır.
Bu tebliğimizde Divan şairimiz Nâbî’nin
Hayriyye’sinde geçen muhtelif konulardan hare-
ketle, oğlunun şahsında diğer çocuklara vermiş
olduğu değerli ve eğitici nasihatlerini ele alıp
değerlendirmeye çalıştık.

749
 

SEYYİD AZİM ŞİRVANÎ: BİR ŞAİR VE BİR EĞİTİMCİ


Yrd. Doç. Dr. Ömer BAYRAM
Nevşehir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Nevşehir / TÜRKİYE
obayram@hotmail.com

ABSTRACT
Seyyid Azim Shirvani is a poet who lived in Azerbaijan, Shmahi. He wrote some poem about Turkish classical literature,
children literature and satiric literature.
Seyyid Azim Shirvani, who lived in Azarbaijan-Shamahi between 1835-1888, is a poet and writer. Seyyid Azim Shirvani, in
his childhood and youth’s years, took a good education; he learnt Arabic, Farsi, Daghistani and Lezgish (it was spoken in
Caucasian). Editor, in his youth years tripped various Islamic Governments and he was reflected his works in these condition.
Also, Seyyid Azim had written a good educationalist and he had opened primary school in Shamahi. He had taught a new style
studies and he had written study books. In this book talk about that he was famous with classic style poems. Seyyid Azim, wrote a
History book, it name is Tarih-i Shirvanname. But this book is lost. Seyyid Azim Shirvani’s the most important work is Poet’s
Tezkirah.

19. Asır Azerbaycan edebiyatının üretken başka Arapça ve Farsçayı bunlarla birlikte Lezgi
şairlerinden biri Seyyid Azim Şirvanî’dir. Onu dilini ve bazı Dağıstan lehçelerini iyi bir şekilde
her yönüyle tanımak ve tanıtmak, Azerbaycan ve öğrenmişti. Annesi, vatandan uzak olmaya daya-
Türk dünyası gençlerine örnek bir şahsiyet olarak namadığı için 1853 tarihinde oğlu ile birlikte va-
önemini vurgulamak bizler için bir görevdir. tanı Şamahı’ya geri döner. Seyyid Azim, Dağıs-
Seyyid Azim Şirvanî, XIX. Yüzyılda Kafkas- tan’dan geri döndükten sonra üç yıl Şamahı’da
ya’nın, Tiflis, Bakû gibi önemli merkezlerinden yaşar. Yaklaşık, 1854 tarihinde evlenir, 1856
biri olan Şamahı’da yaşamıştır. Şamahı, tarihi yılında bahar aylarının birinde Mir Cafer (1856–
ipek yolu üzerinde yer alan, asırlarca pek çok me- 1937) adlı oğlu dünyaya gelir. Şairin, oğlundan
başka, Hacer Hanım (1866–1938) ve Fatma Ha-
deniyete beşiklik yapmış ve bölgede hâkimiyeti
nım (1882–1934) adlarında iki kızı da vardır.
sağlamak isteyen imparatorluklar arasında el de-
ğiştirmiş bir şehirdir. Seyyid Azim, 1856 yılının sonlarına doğru
dini eğitim almak için Irak’a gider. Tahsilinin
SEYYİD AZİM ŞİRVANÎ’NİN HAYATI, birinci yılında Necef’te o dönemin meşhur
SANATI VE ESERLERİ müçtehitlerinden ders alır. İkinci yıl, Bağdat ve
Seyyid Abdulazim Şirvanî, 10 Haziran 1835’te Şam’da bulunur. Dini bilgiler veren bu medrese-
şairler vatanı Şamahı’da dünyaya gelmiştir. Ba- lerde tahsilini tamamladıktan sonra Şamahı’ya
bası Seyyid Mehemmed Şamahı’nın tanınmış geri döner. Şamahı’ya dönüşünden bir süre sonra
seyyidlerindendi. Seyyid Azim, yedi yaşında ba- Seyyid Azim Şirvani, Mekke ve Medine’ye hac
basından yetim kalarak, annesinin babası Molla yolculuğu yaptı. Daha sonra Mısır ve Suriye’yi
Hüseyin’in himayesinde yaşar. Babası öldükten gezerek bu yerlerdeki vaziyeti öğrendi. Kahire’de
sonra yetim kalan çocuğu annesi ile birlikte de- iken, o yörenin pek çok meşhur âlim ve şairi ile
desi, kendi yanına, Dağıstan’ın Yagsay köyüne tanıştı. Seyyid Azim Şirvani, daha gençlik yıl-
götürür. Rusya tarafından hâkim tayin edilen larında Yakın Doğu ülkelerinin birçoğuna seyahat
Molla Hüseyin, Seyyid Azim’in terbiyesi ile etmiştir. O, Irak, Mısır, Suriye, Mekke ve Medi-
şahsen kendisi meşgul olur. Azerbaycan Türkçesi ne, Yemen’de yaşayan Arapların, İran ve Güney
ve Farsça konusunda iyi bir bilgi birikimine sahip Azerbaycan’da yaşan Azeri Türklerinin durumla-
olan Molla Hüseyin’in oğlu olmadığı için toru- rını öğrenme imkânı bulmuştur. Bunlardan başka,
nuna çok büyük bir sevgisi var idi. Seyyid Azim, o, Gürcistan, Acaristan, Ermenistan, Dağıstan ve
kendi kabiliyeti, zekâsı ve ciddiyeti ile de dede- Orta Asya’ya da gitmiştir. Bu seyahatler şaire, sa-
sinin beğenisini kazanmıştı. Dedesi ona Azerbay- natkârlığı konusunda zengin bir materyal hazır-
can Türkçesi ve Farsçayı öğretmiş, Arapça öğreti- lamıştır. Şairin eserlerinde hayattan bazı sahnele-
mini ise o zaman Yagsay köyünde yaşayan birisi- rin kuvvetli bir şekilde verilmesinin sırrı da bu-
ne havale etmişti. Seyyid Azim, anne ve dedesi- radadır.
nin terbiyesi altında on bir yıl Dağıstan’da yaşa- Seyyid Azim, 1869-1870’li yıllarda Şamahı’-
mıştır. Dil öğrenmeye özel bir kabiliyeti olan da yeni usul ile (usul-i cedid) talim terbiye veren
Seyyid Azim, bu süre zarfında kendi ana dilinden bir okul açar. Mirza Alekber Sabir, Sultan Mecid

750   
Materiallar

Ganizade gibi önemli şahıslar ilk tahsillerini onun teva kazandı ve kamuoyunu düşündüren problem-
açtığı bu okulda almışlardır. Seyyid Azim, bu lerin eleştirilmesine yöneldi.
okulda diğer okullardan farklı olarak öğrencile- Seyyid Azim, hayatının sonuna kadar Şama-
rine Rusçayı da ders olarak verdirmiş, dini ders- hı’daki okullarla ders vermeye devam etmiştir.
lerin yanında fen derslerini de okutmuştur. Öğ- Ömrünün sonlarına doğru, eğitim hizmetlerinden
rencilerin faydalanması için kendisi yeni ders dolayı Rus hükümeti tarafından madalyaya layık
kitapları yazmıştır. Ömrünün sonuna kadar bu görülmüştür. Sıkıntılı bir hayat geçiren şair, 20
okulda öğretmenliğe devam etmiştir. Seyyid Mayıs 1888’de vefat etmiştir. Kabri, Şamahı’da
Azim, döneminin basın yayın faaliyetleriyle de şair Nesimî’nin kardeşi Şah Handan’ın ismiyle
yakından ilgilenmiştir. Ekinci, Ziya, Keşkül gibi zikredilen Şahhandan mezarlığındadır.
gazetelerde aktüel meselelerde yazıları çıkmıştır.
Eserleri:
O dönemin meşhur simalarından Hasan Bey
Zerdabi ile dostluğu onun gazetedeki yazılarına 1. Mecmua, Tiflis, 1895; 2. Divan, Tebriz,
dayanır. 1895; Tebriz, 1897; 3. Gazeliyat-ı Seyyid Azim
Şirvani, Baku, 1902; 4. Perişan, Tebriz, 1912; 5.
O dönemde Kafkasya’da, Azerbaycan’ın de-
Seçilmiş Eserleri, Baku, 1930; 6. Şiirler, Baku,
ğişik bölgelerinde “edebi meclis”ler faaliyet gös-
1937; 7. Seçilmiş Şiirleri, (Mektep Kütüphanesi
termekteydi. Sanata ve bilhassa şiire çok düşkün
Serisi) Baku, 1948; 8. Eserleri I-II. Ciltler, Baku,
olan Azerbaycanlılar, o günlerde şiir söyleme ve
1950-1953; 9. Seçilmiş Eserleri, I-II. Ciltler.
dinleme faaliyetlerini devam ettiriyorlardı. Bu Baku, 1960-1963; 10. Gazeller, Baku, 1960; 11.
faaliyetlerin bir kısmı edebi meclisler vasıtası ile Köpeğe İhsan, Baku, 1965; 12. İbret Güzgüsü,
gerçekleştiriliyordu. Seyyid Azim, uzun süre, Baku, 1971; 13. Temsiller, Manzum Hikayeler ve
Şamahı’da faaliyet gösteren Beytü’s-safa şiir Öğütler, Baku, 1979; 14. Sekiz Temsil, Baku,
meclisine önderlik ederek meclis mensuplarını 1975; 15. Uşakların (Çocukların) Baharı, Baku,
şiir yazmaya teşvik etmiştir. 1985; 16. Öğütler, Manzum Mektuplar, Hikayeler
Çağdaşlarının hatıralarına göre Seyyid Azim, ve Gazeller, Baku, 1989; 17. Seçilmiş Eserleri,
“çok hazırcevap, hafızası güçlü, revan tab‘lı, Baku, 1990; 18. Eserleri, 3 Ciltte, Baku, 1967-
bilgili bir şair idi, meraklı ve tatlı sohbetleri ile 1975; 19. Tarih-i Şirvan, Eser şu anda elde mev-
her zaman meclise iştirak edenlerin dikkatini ken- cuttur değildir. Tezkirede bu eserin ismi zikre-
di üzerine çeker ve ekser hallerde şiir yarışma- dilir. Kafkaslar ve Şirvan bölgesi ile ilgili bilgiler
larında birincilik kazanırdı.” verileceği söylenir. Hatta bu esere ait olduğu sa-
Seyyid Azim Şirvani, 1875’te Hasanbey Zer- nılan bazı sayfalar elyazması tezkire metninin
dabi’nin başyazarlığıyla Bakû’de neşre başlayan içinde yer almaktadır.
ilk Azerbaycan gazetesi “Ekinci”nin faaliyetine 20. Tezkire, Şair biyografileri şeklinde hazır-
ilk katılanlar arasında olmuş, bu gazetede top- ladığı bu eseri dört fasıla ayırmıştır. 1. Kafkas
lumu kültüre ve eğitime davet eden, geriliği ve şairleri, 2. Azerbaycan şairleri, 3. Rum (Anadolu)
cahilliği eleştiren şiirlerini yayınlatmıştı. Puşkin’- şairleri, 4. Türkistan şairleri. Tezkirenin kiril
in Moskova’da bir heykelinin dikilmesi münase- harfli bir baskısı 1974’te yapılmış ama bazı bil-
beti ile 1880’de Puşkin ile ilgili bir şiir yazdı. giler eksik verilmiştir.1
“Ekinci” kapatıldıktan sonra, “Ziya” ve “Keşkül” Seyyid Azim Şirvanî’nin Öğütleri:
gazetelerinde aynı yönde şiirlerini yayınlatmış, Seyyid Azim Şirvanî, yazmış olduğu Rebî’-
fanatizme karşı mücadele vermişti. ü’l-Etfal adlı kitabı kendisinin de çalıştığı okulda
Seyyid Azim Şirvani’nin sanatında, eğitici, kullanılmak üzere bir ders kitabı şeklinde tasarla-
öğüt ve nasihat verici şiirler, Ezop tarzında tem- mış, oğlunun şahsında bütün çocuklara ve genç-
siller, birçok ibretli meseleyi açıklayan manzum lere bazı öğütlerde bulunmuştur. Bu nasihatlerini
hikâyeler vb. tür ve konularda yazılmış eserler de şöyle sıralayabiliriz.
önemli yer tutmaktadır. O, aynı zamanda XIX. TATLI DİLLİ OLMAK
Asır Azerbaycan şiirinde sosyal konuları ele alan
Cehd kıl bes sutude-ahlak ol
mizahi şiirin ilk örneklerini de ortaya koymuş ve
Ehl-i zevk ol, melih-i afak ol
bu türün Azerbaycan’daki en önemli temsilcisi
Hoş-zeban ol oğul, güler yüzlü
sayılabilecek Sabir’e yol göstermiştir. O döneme
Milh güftarlı şeker sözlü
kadar, daha çok şahsi karakter taşıyan ve yazarın
şahsi intikam hissinden doğan, onun dert ve
şikâyetlerini ifade eden şiir türü hiciv, Seyyid 1
Bu eser hakkında tarafımızdan doktora tezi yapılmış olup,
Azim Şirvani’nin eserlerinde sosyal ve bir muh- T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın internet sayfasında
e-kitap olarak yayımlanacaktır.

751
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

(Ey oğul, çalış, övülmüş bir ahlak sahibi ol; (Ey oğul, evhamdan, yersiz korkularda ken-
zevk ehli ve ufku güzel insan ol; tatlı dilli, güler dini uzak tut. Evham, uğursuz bir şeydir, bedeni
yüzlü; güzel kelimelerle şeker sözlü ol.) mahveder.Eğer bir insanı evham sarsa, kendi
ÇOK DİL ÖĞRENMEK korkusu zaten onu helak etmeye yeter)
Lîk her bir lisânı, ey dânâ KÖTÜ HABER VERMEMEK,
Özüne nisbet eyleyibdi Hudâ HAYIRLI SÖZ SÖYLEMEK
Bil ki her bir lisân Hudâ’dandır Sadef-i tab’ımın simin güheri
Olma bîgâne, aşinânındır Verme bir kimseye yaman haberi
(Ey bilgili kimse, Allah, her lisanı kendisine Bülbül ol, ver bahardan müjde
nisbet etti, bil ki bütün dilleri Allah yaratmıştır, Cuğd tek halkı etme pejmürde
yabancı dilleri öğren, onlardan habersiz kalma.) (Ey benim tabiat sedefimin gümüşten incisi
YÖNETİCİLERE YAKIN OLMAMAK olan oğlum, kimseye kötü haber verme. Bülbül
gibi ol, baharı müjdele. Baykuş gibi felaket ha-
Ey oğul şaha eyleme cür’et
bercisi olup halkı perişan hale getirme.)
Şah tab’ına özgedir hâlet
Mütelevvin olur tabiat-ı şah UYANIK OLMAK
Şîrlerdir bular, ne kim rubah Ey oğul, olma çok da sade-zamir
(Ey oğul, padişaha yakın olmaya pek de Ta sana merdüm eyleye tezvir
cesaret gösterme, onların yaratılışında başka bir Halk olup mekr ü hileye kâmil
hal vardır. Padişahların huy ve tavırları çok renkli Sade-levh olma sen de, ey gafil
ve değişken olur. Bazen aslan gibi bazen tilki gibi Zirek ol, yahşıya yaman olma
davranırlar.) Halktan çok da bed-güman olma
MİSAFİRPERVER OLMAK (Ey oğul, çok da saf yaradılışlı olma. İnsanlar
sana yalan söyleyebilir. Bu toplum, hile ve aldat-
Cafer, ey nimet-i Huda-yı cihan
mada iyice ustalaştı. Onlar böyleyken sen gaflette
Olsa bir şahs eğer sana mihman
olup safça hareket etme. Ama uyanık ol, iyi olana
Eyle ol şahsa ihtiram-ı tamam
da kötü davranma. Herkesin fena yaradılışlı
Hizmetinde dolan besan-ı gulam
olduğu zannına kapılma.)
(Ey cihanın yaratıcısı olan Allah’ın bana bir
İFTİRACI OLMANIN KÖTÜLÜĞÜ
nimeti olan oğlum Cafer, eğer birisi sana misafir
olsa, ona gerektiği gibi saygı göster. Bir köle gibi Ey oğul, halka söyleme bühtan
onun hizmetinde bulun.) Yahşıya yahşı ol, yamana yaman
Aslda yahşı olsa bir dânâ
İLİM EHLİNE SAYGILI OLMAK Sen “yamandır” demek değil zibâ
Ulema hakkını riayet kıl Tutalım sen gülü dedin “bed-bû”
Ehl-i ilme hemişe hürmet kıl Halk söyler ki aklsızdır bu
Deme bu kafir, ol müsülmandır (Ey oğlum, insanlara iftira atma, iyiye iyi
Her kimin ilmi var, o, insandır davran, kötüye kötü. Bilgili bir kimse aslında iyi
(Ey oğul, âlimlerin senin üzerindeki hakkını olsa, senin ona “kötüdür” demen güzel değildir.
unutma, ilim ehline her zaman saygılı ol. İlmi Diyelim ki sen gülün kötü kokulu olduğunu söy-
olan kimse önce insandır, onu kafir ve Müslüman ledin, bu durumda insanlar sana akılsız derler.)
diye ayırt etme.)
İNSANIN, YARATILMIŞLARIN
Seyyid Azim Şirvânî, bu beytinde âlimin EN ÜSTÜNÜ OLMASI
Müslüman ya da gayr-ı Müslim olmasına bakıl-
Ey oğul, bil ki ol atâ kânı
maksızın saygıya layık olduğunu, gerektiğinde bir
Halk edip senden ötrü dünyayı
gayr-ı Müslimden de ilim öğrenilebileceğini vur-
Sana etmiş musahhar eflaki
guluyor.
Başına koydu tac-ı levlaki
EVHAM VE KORKAKLIKTAN Meh ü hurşid ü çerh ü ebr ile bâd
UZAK OLMA Senden ötrü olupdular îcâd
Ey oğul nefret eyle vahimeden (Ey oğlum, o ihsanların kaynağı olan Allah,
Vahime şumdur, muharrib-i ten sen, yani insan için bu dünyayı yarattı. Bütün
Vahime olsa şahsa müstevli felekleri senin emrine, hizmetine verdi. “Levlâk”2
Eyler onu helak öz havli
2
“Levlâke levlâk lemâ halaktu’l-eflâk” ifadesine telmih
var-dır. Anlamı, “Sen olmasaydın felekleri-kâinâtı-yarat-

752
Materiallar

tacını senin başına koydu. Ay, güneş, felek, bulut İÇKİYE MÜBTELA OLMA
ve rüzgar hep senden ötürü var edildi.) Ey oğul, olma talib-i bâde
Seyyid Azim Şirvânî, burada, Hz. Muham- Gitmesin ta ki izzetin bâde
med’in şahsında bütün insanların varlıkların en Badenin zûru aklı zail eder
üstünü olduğu, kâinatın yaratılış sebebi olduğunu Âdemi her fesada mail eder
söylüyor. Allah’ın muhatabı olması sebebiyle de Akldandır şerafet-i insan
insanoğlunun kendi konumunu iyi kavraması Olmasa akl, merd olur nadan
gerektiği dile getiriliyor. (Ey oğul, içkiyi arzu etme ki senin saygınlı-
KURAN-I KERİME DEĞER VERMEK ğın rüzgârla savrulur gibi savrulmasın. İçkinin
etkisi ve gücü aklı ortadan kaldırır. İnsan, her tür-
Caferâ baver eyle kim Kuran
lü kötülüğe eğilim gösterir. İnsanın şerefi ancak
Vahydir, nazil eyleyip Sübhan
akıl iledir. Adamda akıl olmasa, cahil ve deli
Vardı peygamber asrı çok şuara
kabul edilir.)
Etdiler çok kasideler inşa
(Ey Cafer, inan ve tasdik et ki Kuran, Allah DÜNYA MALINA RAĞBET ETMEMEK
tarafından vahyedilmiş, nazil olmuştur. Hz. Pey- Ey oğul, âlim olsa hoş-tıynet
gamberin zamanında çok şairler vardı ve bunlar Mal-ı dünyaya eylemez rağbet
pek çok kaside yazmışlardı.) Deyip ol padişah-ı arz u sema
Hubb-ı dünyadı re’s-i küll-i hata
BATIL YOLA GİTMEMEK
Çün helali hesabdır malın
Caferâ rah-ı batıla gitme Hem haramı azabdır malın
Hiş ü akvama itibar etme Ne gerekdir sana bu devlet ü mal
Buleheb Ahmed’in (sav) emisiydi Yüküvü yüngül eyle ey hamal
Bildin aya ne eyledi ne dedi
(Ey oğul, alim insan, güzel yaradılışlı olsa,
Kıldı azarlar o hane-harab
dünya malına heves etmez. Yerin ve göklerin pa-
Dedi ol şaha sâhir ü kezzab
dişahı olan Allah, “dünya sevgisi hataların hepsi-
(Ey Cafer, doğru olmayan yola gitme. Akraba nin başıdır” demiştir. Malın helal olursa hesabın
ve soy sopuna çok da güvenme. Ebu Leheb, Hz. kolaydır. Haram mal senin azabına sebep olacak-
Ahmed’in (sav) amcasıydı. Onun ne yaptığını, tır. Ey hamal, sana fazla yük lazım değildir, bu
neler dediğini biliyorsun. O evi yıkılasıca, o sulta- kadar varlık ve mal neyine gerektir?)
na ne eziyetler etti, ona sihirbaz ve yalancı dedi.)
DİLİNİ KÖTÜ SÖZDEN KORUMAK
Burada, insanın kendi ameline güvenmesi
vurgulanmaktadır. Kendisi de bir Seyyid olan Her bela olsa dehrde hadis
şair, akrabalık ilişkisinin insanı kurtarmaya yet- Bilki dildir olan ona bais
meyeceğine meşhur bir örnek vermiştir. Fariğ ol kesret-i meşağilden
Savm-ı sumt ile kavl-i batıldan
HATALARINI KENDİNDEN BİLMEK, Dilüvi sakla kizb ü gıybetten
ŞEYTANA LANET ETMEMEK İstesen ger necat mihnetten
Vakıf ol ey necib ü ferzane (Şu dünyada ortaya bir bela çıksa, bil ki onun
La’n edersin hemişe şeytane sebebi dildir. Çok fazla meşguliyetle uğraşmaktan
Gerçi şeytana la’ndır şayi ve susma orucuyla doğru olmayan sözlerden
Kime ger lanetin olur raci sakın. Eğer sıkıntıdan kurtulmak istiyorsan, dilini
Her işi eyledin özün halvet yalan ve gıybetten koru.)
Birce şeytana vermedin ruhsat
DAVRANIŞ KURALLARINA
(Ey temiz ve hikmet sahibi kimse, bil ki sen
UYGUN HAREKET ETMEK
her zaman şeytana lanet etmektesin. Gerçi şeyta-
na lanet okumak çok yaygındır. Ama insan birine Bilmiş ol ey necib ferzane
lanet okursa o lanet kendine dönebilir. Sen, ken- Ulular bezmidir edebhane
din yalnızken her türlü yanlış işi yapıyorsun, sa- Bilmek âdâbıdır sana vacib
dece şeytana bu konuda izin vermiyorsun, böyle Resm-i âdâba olgilen râgıb
şey olur mu?) Bî-edeb olsa meclise dâhil
Olu malum ki odur câhil
Edebin resmidir cevab u hitab
mazdım”dır. Allahu Taâlâ tarafından Hz. Muhammed’e
söylenmiştir. Bu sözü, kudsî hadis sayanlar olduğu gibi Belki re’y-i metin ü kavl-i sevab
uydurmadır diyenler de vardır. Şeyh Gâlib, Fuzûlî ve (Ey temiz ve bilgili kimse, bil ki edeplilerin
Sinan Paşa gibi muteber kimseler, eserlerinde bu ifadeye bulunduğu mekan uluların meclisidir. Edebin ne
tel-mihte bulunmuşlardır.

753
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

olduğunu bilmek sana gereklidir. Edep kurallarını


öğrenmeye meyilli ol. Edepsiz birisi bir meclise
girse, onun bir cahil olduğu hemen belli olur. So-
ruya cevap ve birisine hitap şekli; belki de sağlam
bir fikir ve doğru bir söz insanın edebini gösterir.)
ALIN TERİ İLE GEÇİMİNİ TEMİN ETMEK
Ey oğul bil ki âdem-i bî-kâr
Huşk olan bir odundu, layık-ı nâr
Bunu bizden deyipdiler akdem:
Sanatı olmayan, değil âdem
İlmdir ehl-i sanatın hüneri
İlmsiz sanatın nedir semeri
(Ey oğul, işsiz bir adam, ateşte yakılmaya
layık kuru bir odun gibidir. Bizden öncekiler,
sanatı, marifeti olmayana adam denmez, demişler.
Sanat ehlinin marifeti, hüneri ilim iledir. İlmi
olmayan sanatın ne meyvesi olur ki?)
ÖNCE İYİ GÖRÜNÜP SONU KÖTÜ OLAN
İŞLER
BAŞTA KÖTÜ GÖRÜNÜP NETİCESİ İYİ
ÇIKAN İŞLER
Ki cihan içre var ele işler
Nazara ibtidada hoş görüner
Lakin ahir verer netice yaman
Buna şahiddir aye-i Kuran
Ele işler de vardır ey server
Sana zahirde çok yaman görüner
Lik ahir verir netice-i sûd
Olur ol emr süllem-i maksûd
(Şu dünyada öyle işler var ki başta insana hoş
görünür, ama kötü bir sonuç verir. Kuran’ın
ayetleri buna delildir.3 Ey güzel insan, öyle işler
de vardır ki dıştan sana çok kötü görünür, fakat
faydalı bir şekilde sonuçlanır. O iş, maksada ulaş-
makta bir merdiven olur.)

3
“Olur ki, bir şey sizin için hayırlı iken, siz onu hoş
görmezsiniz. Yine olur ki, bir şey sizin için kötü iken, siz
onu seversiniz. Allah bilir, siz bilmezsiniz.” Anlamındaki
Bakara suresi, 216. ayete telmih vardır.

754
 

SEYYİD AZİM ŞİRVANİ’NİN ÇOCUKLARA


YÖNELİK İLMÎ FAALİYETLERİ
Araş. Gör. Setter DURMAZ
Qafqaz Üniversitesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Bakû / AZERBAYCAN
stdurmaz@qafqaz.edu.az

SEYYID AZIM SHIRVANI’S SCIENTIFIC ACTIVITIES REFERED TO CHILDREN

ABSTRACT
Seyyid Azim Shirvani is one of the main figures of XIX century Azerbaijan Literature. Besides being a poet, he was also an
ideal teacher and left huge literary inheritance. S. A. Shirvani thaught modern sciences to his students, wrote many educational
books according to the age level of the students and he wrote the first reading book for schools. He dedicated all his life to
education and schooling, and did his best to educate his nation.
In this article we tried to examine S.A.Shirvani as the main figure of the educational history of Azerbaijan, as teacher, and his
valuable thoughts about the science which were published in “Ekinchi” newspaper.
Keywords: Seyyid Azim Shirvani, children, science, activity.

Giriş Azerbaycan’da realist-maarifçi edebiyatın can-


XIX. asır Azerbaycan’ında geniş halk kitlele- lanması, Azerbaycan ve Rus dillerinde mektep-
rinin tahsil almaları için müsait şartlar yoktu. lerin açılması, yeni içerikli dersliklerin hazırlan-
Azerbaycan’da özellikle dinî eğitim verilen med- ması, şüphesiz yeni çocuk edebiyatının teşekkü-
reseler mevcuttu; buna bağlı olarak, çocuklara ye- lüne zemin hazırladı. Asrın ikinci yarısında Seyyid
terli seviyede ilim öğretilmiyordu. Aynı zamanda Azim Şirvani’nin faaliyeti ile Azerbaycan çocuk
bu okullarda ana dilde eğitim yapılmıyordu. So- edebiyatı yeni bir döneme geçti. Büyük realist-
nuçta böyle okullar yeni nesle eğitim verme gü- maarifçi şair, terbiye içerikli şiirleri, manzum ve
cüne sahip değildi. mensur hikâyeleri, nasihat yüklü temsilleri, en
İşte bu zamanda Azerbaycan’da halkın talebi önemlisi satirik eserleri ile asrın ruhundan doğan
olan millî mekteplerin açılması, ders program- yeni mefkûreli çocuk edebiyatının temelini oluş-
larının yenilenmesi, devlet mekteplerinde tahsilin turdu.3
ana dilde yapılması vb. konular, bir taraftan Seyyid Azim Şirvani, Azerbaycan halkının
gazete ve dergilerde yayımlanmış, diğer taraftan fizikî ve manevî esaretten kurtuluş yolunu aydın-
da hayata geçirilmiştir. Bu işte en büyük gayreti lanmakta, orta asırlardan kalma zararlı şuur ve
gösterenlerden birisi de Seyyid Azim Şirvani’dir.1
düşünce tarzından uzaklaşmakta ve çağdaş ilim-
XIX. asırda maarifperver şairler, kadim ede- lere sahip olmakta görüyordu.
biyatın “Nasihatname” çığırından çıkıp, muhtelif
edebî türlerde yeni eserler yazarak, devrin tale- XIX. asrın ikinci yarısında, Azerbaycan eğiti-
binden ileri gelen zıtlıkları, cemiyetin inkişafına mindeki geriliğin ortadan kaldırılması yönünde
mani olan köhne kanunları, âdetleri tenkit ve ifşa atılan adımlar ve ilk hayırseverlik teşebbüsleri
ediyorlardı. Mirza Feteli Ahundov, mektupların- Azerbaycan millî tarihinin şanlı sayfalarındandır.
da, şiir ve komedilerinde onların ortadan kaldırıl- Azerbaycan halkının tarihine millî diriliş merha-
masına demokratik açıdan yaklaşırken; S.A. Şirva- lesi olarak dâhil olmuş, XX. asrın başlarındaki
ni, yeni neslin kurtuluş yolunu, maarifçiliğin yayıl- maarifçilik harekâtının temelleri de aynı döneme
masında görüyor ve eserlerini bu ruhla yazıyordu. dayanır.4
Demokratik ve maarifçi görüşlerinin yayılması, Özellikle 1872 yılında, mekteplerin kabul
modern tarzda mekteplerin açılmasına, millî tiyatro olunmuş yeni tüzüğüne göre, devlet mektepleri-
ve basının oluşmasına zemin hazırladı.2 nin yanı sıra, gerek toplu ve gerekse hususi şa-

1 HÜSEYNОVA Sedaqet, “Füyuzat Jurnalı ve Dil Prob-


3
lеmləri”, Elm, Bakû, 2006, s. 62, MEMMEDOVA Seda- NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı”, Bakû
qet, “Medeniyyetşünaslıq”, Kooperasiya Neşriyatı, Üniversitesi Neşriyatı, Bakû, 2007, sf. 73–74
4
Bakû, 2001, s. 68 BABAŞLI Memmedeli, “ XIX. Yüzyılın İkinci Yarısın-
2
NAMAZOV Qara “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı Anto- da Azerbaycan’da Millî Maarif ve Sivil Girişimler”
lojisi”, Önder Neşriyat, Bakû, 2005, c.1, s.6 Journal of Caucasian Studies, Bakû, 2004, s. 52

755   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

hıslara da şehir mektebi açmak hakkının verilmesi yeler vb. tür ve konularda yazılmış eserler de
maarifçilik sahasında yeni imkânlar açtı.5 önemli yer tutmaktadır. 10
Bakû, Şamahı, Şuşa, Nuha v.s. mekteplerde Şair, klasik edebî ananelerden istifade ederek
edebi dernekler, meclisler teşkil olunuyordu. Bu eserlerinde necip manevî keyfiyetler, ilme ve
meclisler, çocuklarda ana diline muhabbetin art- tahsile yönelik yüksek ilgi aşılar. Özellikle didak-
masında ve geleceğin şairler neslinin yetişmesin- tik mazmunlu öğütler ve manzum hikâyeler, Sey-
de mühim rol oynuyordu. XIX. yüzyılın sonlarına yid Azim Şirvani’nin ilmî görüşlerini tetkik
doğru tahsilde bazı değişiklikler hayata geçirildi. etmek yönünden ilginçtir. 11
Mekteplerde ana dili öğretiminin hayata geçiril-
1. Seyyid Azim Şirvani’nin Hayatı
mesinde Seyyid Azim Şirvani’nin hizmeti bü-
yüktü.6 Seyyid Azim Şirvani, 10 Haziran 1835’te
şairler vatanı Şamahı’da, dindar bir ailede dün-
Seyyid Azim, Azerbaycan aydınlarını bir
yaya gelmiştir. Babası Seyyid Mehemmed, Şama-
araya getirerek, onların arasında bir dayanışma ve
hı’nın tanınmış seyyidlerinden idi. Seyyid Azim,
birliğin sağlanmasına vesile olmuştur. Aydınların
yedi yaşında babasından yetim kalarak, dedesi
bir araya geldiği meclislerde, Azerbaycan’ın fakir
Molla Hüseyin’in himayesinde yaşar. Molla
hayatı, maarifi, edebiyatı ve dili işlenerek geliş-
Hüseyin, Seyyid Azim’in terbiyesi ile şahsen
tirilmesi ve çağdaş ve millî kültürün temellerinin
kendisi meşgul olur. Azerbaycan Türkçesi ve
atılması yolunda çalışmalar yapılıyordu.7
Farsça konusunda iyi bir bilgi birikimine sahip
Seyyid Azim, gençliğin daima iyi olmasını olan Molla Hüseyin’in oğlu olmadığı için toru-
arzulayan bir muallim idi. Şair, onların simala- nuna çok büyük bir sevgisi vardı. Seyyid Azim,
rında, gelecekte vatanın terakkisini ve imarını, kendi kabiliyeti, zekâsı ve ciddiyetiyle de dede-
halkın refah ve medenî yükselişini temin eden sinin beğenisini kazanmıştı. Dedesi ona Azer-
yüksek bir güç görüyordu. O, gençlere yönelik baycan Türkçesi ve Farsçayı öğretmiş, Arapça
nasihatlerinin bir kısmında hayat için faydalı olan öğretimini ise o zaman Yagsay köyünde yaşayan
meselelerden bahsediyor; onlara ilim ve muhtelif birisine havale etmişti.12
dilleri öğrenmeyi ısrarla tavsiye ediyordu.
11 yıl dedesinin himayesinde yaşayan Seyyid
Eğitim faaliyetleriyle meşgul olmak şairi halk Azim Şirvani, Arap ve Fars dillerinin inceliklerini
hayatına daha da yakınlaştırır ve o zamanki eği- öğrenir; Lezgi dilinin birçok lehçesine aşinalık
timin belirli ihtiyaçları ile karşılaştırır. O, Azer- kazanır.
baycan okullarında ana dilin eğitimine yönelik
Seyyid Azim Şirvani, ilme karşı büyük arzu-
ders kitabı yazmaya teşebbüs eder. “Rebiül-etfal”
su ve kabiliyeti olduğu için tahsilini ve ilmini
ve “Tâcü’l- kütub” ders kitapları üzerinde çalışır.8
artırmak için ciddi gayret gösterir. Bu maksatla da
1875 yılında Bakû’de, Hasan Bey Zerdabi’- 1856 yılında Irak’a gider. Necef, Bağdat ve Şam
nin redaktörlüğü altında “Ekinci” gazetesinin ya- şehirlerinde yüksek dinî tahsil alır. Şamahı din-
yın hayatına başlaması, Seyyid Azim’in bir va- darları Seyyid Azim’in vatana din adamı olarak
tandaş olarak çok yönlü parlamasına imkân sağ- geri döneceğini düşünüyorlardı. Aksine genç şair,
lar. O, “Ekinci”nin ilk sayılarıyla birlikte, sesini ana yurduna geri döndükten sonra, ömrünün so-
Hasan Bey Zerdabi’nin sesine katar ve ilmî dü- nuna kadar cahil din adamlarıyla mücadele eder.
şüncelerini şairane bir coşkunlukla terennüm ede- Seyyid Azim, iki yıl sonra yeniden seyahate
rek “Ekinci” korosuna orijinal bir ahenk getirir.9 çıkar. Mekke, Mısır ve Suriye’yi dolaşır. İran’da,
Seyyid Azim’in sanatında eğitici öğüt ve özellikle Güney Azerbaycan’da bulunur; birçok
nasihat verici şiirler, Ezop tarzında temsiller, âlim ve şairle görüşür. Kafkasya’yı gezer; Orta
birçok ibretli meseleyi açıklayan manzum hikâ- Asya’nın birçok şehirlerinde bulunur. Bütün bun-
lar onun dünya görüşüne tesir eder.
5
BABAŞLI Memmedeli, “ XIX. Asrın ikinci yarısında Yüksek hafızaya ve gözlem kabiliyetine sahip
Azerbaycan’da Milli Maarif ve Sivil Girişimler” olan Seyyid Azim, zamanın yerli halkların tarihi,
Journal of Caucasian Studies, Bakû, s. 45
6
BÜNYADOV Z. M., YUSİFOV Y.B. , “Azerbaycan
yaşam biçimi, gelenek ve görenekleri, bedii söz
Tarihi ( En Kadim Zamanlardan XX. Asra dek, Ali
10
Mektepler İçin Derslik), “Çıraq” Neşriyatı, Bakû, 2007 Azerbaycan XIX-XX. Yüzyıl Türk Edebiyatı, “Başlan-
s. 644 gıçtan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk
7
VELİYEV Afgan, “Azerbaycan’da Yenileşme ve Milli- Edebiyatları Antolojisi” Kültür Bakanlığı, Ankara,
yetçilik Hareketleri” Çetin Matbaacılık, İstanbul, 2005, 1993. c.3, s. 257
11
s. 84 NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı”, Bakû
8
MEMMEDOV Hayrullah, Seyyid Azim Şirvani, “Seçil- Üniversitesi Neşriyatı, Bakû, 2007, s. 89
12
miş Eserleri”, Maarif Neşriyatı, Bakû, 2002, s. 8–9 BAYRAM Ömer, “Kafkasya’da Bir Şair ve Tarihçi”,
9
A.g.e., s. 9 Journal of Caucasian Studies, Bakû, 2004, s. 53

756
Materiallar

sanatı ile ilgilenir; zengin malumat toplar. Son- yetiştirmekti. 16 O, halkı muasır ilimlerle donat-
raları yazdığı ders kitaplarında bunlardan istifade mak yoluyla maarifçilerin “beşeriyetin cenneti”
eder. Doğu toplumlarının zavallı hayat tarzını, olarak idealize ettikleri geleceğin mesut cemiyeti
sefaletini ve cehaletini gören şairde, nizam tanı- oluşturulabileceğine inanıyordu.17
mazlığa, zulüm ve haksızlığına karşı derin nefret 1860 yılı başlarında vatanına dönen Seyyid
hissi uyanır. Seyyid Azim, halkları ağır hayattan, Azim Şirvani, yüksek din eğitimi görmesine rağ-
esaretten kurtarmanın yollarını ararken ilim, kül- men, din adamlığına ilgi göstermemiş, öğretmen-
tür ve medeniyeti yegâne kurtuluş vasıtası olarak likle meşgul olmayı tercih etmişti. Şamahı’da
görür. Bu maksatla da modern tarzda okullar açıl- kendi projesine uygun olarak, yeni usulle ders
masına çalışır.13 okutulan bir mektep açmıştı. Eski “mollahane”-
Seyyid Azim, okul açıp öğretmenliğe başlar. lerden farklı olarak, bu mektepte Azerî Türkçesi
Öğretmenlik mesleği onun eğitim ve edebî yö- ve Fars dilleri öğretilir; tarih, coğrafya, matematik
nünü devam ettirmeye, aynı zamanda Rus dili ve ve başka ilimler hakkında genel bilgi verilirdi. 18
edebiyatı ile tanışmaya imkân sağlar. Seyyid Azim Seyyid Azim Şirvani, maddi ve manevî zor-
Şirvani’nin mektebinde okuyan önemli isimler- luklara aldırmayarak, Şamahı’da açtığı okulda,
den birisi de Mirza Alekber Sabir’dir. Seyyid çocuklara Azerbaycan, Rus ve Fars dillerini de
Azim, Mirza Alekber’deki şairlik istidadını gö- öğretir, birçok tabiat ilimlerini tedris ederdi. 1877
rüp, onun tahsil ve terbiyesine hususi önem ver- yılında eğitimci şair, Şamahı şehir devlet okuluna
miş ve klasik edebiyata olan hevesini daha da öğretmen olarak tayin olunur. O, her iki okulda
kuvvetlendirmiştir.14 ömrünün sonuna kadar faaliyet gösterir.19
Anne ve dedesinin terbiyesi altında, on bir yıl Seyyid Azim Şirvani, âlimlere hürmet hak-
Dağıstan’da yaşayan Seyyid Azim, annesinin va- kında “Moize” 20 başlıklı şiirinde oğluna, bilgin-
tandan uzak olmaya dayanamaması üzerine, 1853 lerin hakkına riayet ederek, ilim sahiplerine dai-
tarihinde birlikte Şamahı’ya geri dönerler. Seyyid ma saygı göstermesini istemiştir. Onun ilim sa-
Azim, Dağıstan’dan geri döndükten sonra üç yıl hiplerine verdiği ehemmiyeti oğluna yaptığı şu
Şamahı’da yaşar. Yaklaşık 1854 tarihinde evlenir; nasihatlerinden anlıyoruz:
1856 yılında Mir Cafer adlı oğlu dünyaya gelir. “Kim sana bir bilgi öğretirse ona saygı gös-
Seyyid Azim’in Mir Cafer’den (1856–1937) baş- termek gerekir.
ka, Hacer Hanım (1866–1938) ve Fatma Hanım Nerede görürsen onlara selam ver. Köle gibi
(1882–1934) adlarında iki kızı da vardır. başını eğerek saygı göster.
Seyyid Azim, hayatının sonuna kadar Şamahı’- Onun yanındayken başkalarından bahsetme.
daki okullarda ders vermeye devam etmiştir. O konuşurken sen sus.
Ömrünün sonlarına doğru, eğitim hizmetlerinden …
dolayı Rus hükümeti tarafından madalyaya lâyık
görülmüştür. Sıkıntılı bir hayat geçiren şair, 20 Ey yetişkin oğlum! Senin manevi babanın
Mayıs 1888’de vefat etmiştir. Kabri, Şamahı’da hocan olduğunu bil.”
şair Nesimi’nin kardeşi Şah Handan’ın ismiyle Lokman Hekim’in ilim ve hikmet sebebiyle
zikredilen Şahhandan mezarlığındadır. 15 devrinin ileri gelenlerinden biri olduğunu ifade
eden Şirvani, ilmin bir ışık, cehaletin ise karanlık
2. Seyyid Azim Şirvani’nin Çocuklara olduğunu belirterek, ilmi cennete, cehaleti ise
Yönelik İlmî Faaliyetleri cehenneme benzetmiştir.
2.1. Muallim Olarak Seyyid Azim Şirvani 1874 yılında Şamahı’da faal aydın ve din ada-
mı Hacı Said Ünsizade’nin21 teşebbüsü ve gayreti
Seyyid Azim Şirvani’nin yaşadığı devirde, ile “Meclis” adlı çağdaş tarzda bir okul kurulur-
medreselerde çocuklara genel olarak dinî eğitim ken, Celâl Ünsizade22 ile beraber S.A. Şirvani ‘de
verilir, Arap ve Fars dili öğretilirdi. Uzun müddet
Doğu ülkelerini gezmiş, yüksek okullarla tahsil 16
NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı”,
almış Seyyid Azim’in en önemli gayesi, ana vata- a.g.e., s. 91
nında modern tarzda mektepler açmak, genç nesli 17
Seyyid Azim Şirvani, A.g.e., s.14
18
aydınlatmak ve zamanın şartlarına uygun olarak “Başlangıçtan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki
Türk Edebiyatları Antolojisi” A.g.e. , s. 256
19
NAMAZOV Qara, A.g.e. , s. 91
13 20
NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı”, a.g.e., Nasihat, öğüt.
21
s. 89. Hacı Said Ünsizade ( 1839–1905), Azerbaycan halk
14
YAVUZ Kemal, ÜLGEN Erol, “Örneklerle XX. Asır maarifi ve matbuatının oluşturulmasında büyük hizmetleri
Azerbaycan Edebiyatı”, Umut Matbaası, İstanbul, 2000, olan din âlimi ve yazarıdır.
22
s. 118 Celâl Ünsizade, XIX. asrın 70–90. yıllarında halk maarifi
15
BAYRAM Ömer, A.g.e. , s. 55, ve devri matbuat sahasında çalışan önemli aydınlardandır.

757
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

orada öğretmen olarak çalışmaya davet olunur. Hasse ol Rus ilmine talip.
Yarım yıl çalıştıktan sonra Hacı Said ve Celal Onlara ihtiyacımız çoktur,
Ünsizade kardeşler Tiflis’e göçerler. Okul ve Bilmesek dil, ilacımız yoktur.
onun 70 öğrencisi S. A. Şirvani’nin ümidine kalır. Seyyid Azim Şirvani, “Mısır Şehzadeleri”
Ağır şartlarda, “tamamıyla yoksul olmasına bak- isimli manzum hikâyesinde ise, iki kardeşin hayat
mayarak”, hiçbir resmî idareden ve cemiyetten yolundan bahseder. Onlardan biri servet, diğeri
maddi yardım ve maaş almayan şair, okulu pa- bilgi toplar. Bilgi hazinesine sahip olan kardeşe
rasız pulsuz, yalnız öğrencilerden toplanan cüzi göre, hazineye servet toplayanlar, halka keder ve-
okul parasıyla idare eder. Seyyid Azim Şirvani’- ren zalim hükümdarları, bilgi toplayanlar ise ilim
nin bu fedakârlığı, o zamanın maarif organlarının yayan peygamberleri temsil eder.26
dikkatinden kaçmaz. Maarif organlarının demok-
ratik görüşlü temsilcileri, Seyyid Azim’in peda- 2.2. Çocuklar İçin Yazdığı Ders Kitapları
goji tecrübesini halk arasında yaymayı ve Bakü, Seyyid Azim, çocuklara mahsus eserlerini ya-
Quba, Lenkeran, Salyan vb. şehirlerde “Meclis” zarken, iyi bildiği Şark edebiyatından çokça
tipli okullar açmayı teklif ederler. faydalanmıştır. O, Arap, Fars ve Türk edebiyat-
Seyyid Azim Şirvani, “Meclis”te çalışmanın larından Azerbaycan çocuklarının mütalaasına
yanı sıra, 1877 yılının Eylül ayında, Şamahı şehir hayli eser kazandırmıştır. Bu numuneler, “Rebiül-
okuluna öğretmen olarak tayin edilir. Resmi dev- etfal ve “Tâcül-kütub”’ta, birçok durumlarda, ayrı
let hizmetine başlamak, şairin maddi ve manevî ayrı öğüt ve nasihatlerin mazmununa uygunlaştı-
vaziyetinin düzelmesine önemli tesir gösterir. rılarak, müellifi gösterilmeden verilmiştir.
Şair, çağdaş ilimlerin okutulduğu okulda, yüksek 2.2.1. Rebiül-etfal: Milletinin yegâne kurtu-
tahsilli öğretmenlerin yanında, pedagoji ustalığını luş yolunu eğitimde gören Seyyid Azim Şirvani,
daha da artırır.23 yeni ders kitaplarının yazılmasına büyük önem
Seyyid Azim, coşkun edebî ve eğitim faali- veriyordu. Bir taraftan Sadi’nin “Bostan ve Gü-
yeti ile tanınır. Şamahı şehir okulunda, kendi listan” eserlerinden ve eğitici değeri olan diğer
açtığı okulda ders verir, ders kitapları tertip eder; Fars kaynaklarındaki şiirleri Azerî Türkçesi’ne
aynı zamanda edebiyat, ilim ve eğitim faaliyetle aktarır; öbür taraftan da kendisi bu tür şiirler
ciddi meşgul olur.24 yazar. Sonraları bu şiirleri bir antoloji hâline ge-
tirmişse de yayınlatamamıştır.27
Gençlerin talim ve terbiyesinde okulun ben-
zersiz rolü olduğuna inanan Seyyid Azim Şirvani, Seyyid Azim Şirvani’nin ahlakî ve didaktik
ana dilinde ders kitaplarına büyük ihtiyaç oldu- eserleri Rebiül-etfal adlı ders kitabında toplan-
ğunu görür ve bu sahada gerekeni yapmayı, öğ- mıştır. Mektep, terbiye ve ahlak mevzularında
retmenin esas vazifesi ve borcu olarak kabul olan bu eserler, manzum hikâye, nasihat ve tem-
ederdi. 25 sillerden ibarettir. Şair, onların bazılarını şahsî
hayat tecrübesi esasında kaleme almış, bazılarını
Seyyid Azim Şirvani, genç okuyucularına ise Nizami Gencevî’nin “ Sırlar Hazinesi ”, Sadi’-
medenî, yetenekli, aydın olmaktan öte, her şeyden nin “Bostan ” ve “Gülistan” eserlerinden tercüme
evvel, bilgi edinmeyi tavsiye ederdi. Şairin oğlu etmiştir. 28
Mir Cafer’e hitabı, öğüt ve nasihatleri bu bakım-
Seyyid Azim Şirvani’nin, Rebiül-etfal eseri,
dan hususi özellik gösterir. S.A.Şirvani, “Cafer,
A. Bakıhanov’un“ Nasihatname”sinden, M.Ş.
ey gonca-yi gülistanım!” diye seslendiği evladına
Vazeh ve İ. Qriqoryev’in “Kitab-ı Türkî” sinden,
ehl-i irfan olmayı, buna göre de “her dile” mey-
Mirza Nesrullah Dide’nin “Kitabül-nesayeh” in-
letmeyi, her ilmi öğrenmeyi maslahat görür: den sonra, Azerbaycanlı talebelerin mütalaası ve
Ceht kıl nimet-i tamama yetiş, umumiyetle de millî çocuk edebiyatı oluşturmak
İlim tahsil kıl, makama yetiş. sahasında başarılı çalışmasıdır. Azerbaycan çocuk
Ey oğul, her lisana ol râğip, edebiyatının hakiki tarihinin “Rebiül-etfal”le baş-
ladığı söylenebilir. Mecmua, başlı başına çocuk
mütalaasına olan ihtiyacı karşılamak maksadıyla
O, “Ziya”, “Ziya-yı Qafqaziyye” (1879–1884) gazetesinin yazılmıştır. Şair, daha eğitim faaliyetinin ilk gün-
redaktörü, “Keşkül” gazetesinin ise yayıncısı ve redaktörü
olarak çalışmıştır.
23 26
RÜSTEMOV Süleyman, Klasik Azerbaycan Edebiyatı, NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı”, A.g.e.,
Seyyid Azim Şirvani, “Seçilmiş Eserleri”, Avrasiya s. 92 – 93
27
Press, Bakû, 2005, c.1, s.8 “Başlangıçtan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki
24
NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı”, A.g.e., Türk Edebiyatları Antolojisi” c.3, A.g.e. , s. 256
28
s. 90 NAĞISOYLU Möhsün, QULİYEV Rahman, “Edebiyat,
25
NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı”, Ali Tahsile Hazırlık Kursları İçin Ders Vesaiti”, Zirve
A.g.e. s. 91 Yayınları, Bakû - 2003, s. 165

758
Materiallar

lerinde, çocuk mütalaası ile alakalı ciddi çetinlik- Seyyid Azim’in manzum hikâyeleri de mevzu
lerle karşılaşır. Talebelerin okuma kitaplarına olan bakımından rengârenktir. Din adamlarının hile-
ihtiyaçlarını temin etmek için seleflerinin eser- kârlığı, köylülerin kanun tanımazlığı, kadın esa-
lerine müracaat eder. Fakat şairin arayışları neti- reti, paranın toplumdaki bozucu rolü gibi mese-
cesiz kalır. O, “Rebiül-etfal” a yazdığı mukaddi- leler başlıca motiflerdendir. Fakat bu rengârenk
mede bu hususta malumat vererek, yazarların problemler, cehalet ve medenî geriliğin tenkidin-
fikirlerini galiz ifadelerle beyan ettiklerini ve öğ- de birleşir. 31
rencilerin onları anlamada güçlük çektiklerini be- Seyyid Azim’in hazırladığı ders kitabından
lirtir. Bunu nazara alan Seyyid Azim, Rebiül- birçok bölüm, sonraları Zakafkasya İptidai Mek-
etfal eserini yazar.
tepler Müfettişi Çernayevski’nin tertip edip neş-
Selefleri gibi o da mecmuasını muhtelif bö- rettiği “Vatan Dili” kitabında derç edilmiştir.32
lümlere ayırmıştır. Klasik edebi ananelerden fay-
2.2.2. Tâcül- kütub: Elli iki küçük hikâyeyi
dalanan şair, her bölümü oğluna hitaben etik me-
bünyesinde barındıran bu mecmua, şairin ders
selelere dair bakışlarını ifade eden öğüt ve nasi-
verdiği şehir mektebinin birinci sınıf öğrencile-
hatlerle başlar. 29 Öğüt ve nasihatlerin münasip
rine yönelik okuma kitabı olarak nazarda tutmuş-
hikâye ve temsillerle birlikte yapılması, birinin
tur. Mecmuanın en önemli vazifesi, çocukların
diğerini tamamlaması, bölümlerin mazmununa bir
şuurlarına ve hislerine tesir göstermek yoluyla
bütünlük katmıştır.
onlara benimsenmesi zaruri olan bir sıra etik ve
Rebiül-etfal mecmuasının tertip prensibi, ahlâki keyfiyetleri aşılamaktır. Buna bağlı olarak,
onun tür zenginliğini temin etmiştir. Öğüt ve na- çocuklara bütün insanlık için önemli olan ahlâkî
sihatlerde ileri sürülmüş fikirlerin çocuklar tara- hususiyetleri kazandırmak maksadı, buradaki hi-
fından benimsetilmesini kolaylaştırmak maksa- kâyelerin özelliğini belirginleştirmiştir. 33
dıyla göz önüne getirilmesi, şairi manzum hikâye,
Seyyid Azim’in hikâyelerinde halk nükte ve
temsil, hadis, v.s. edebi türlere; lirik, satirik ve
didaktik ilhama müracaat etmeye sevk etmiştir. mizahının en güzel özellikleri aksettirilmiştir.
Bunlar çocukların akıl yönüyle yetkin, manevi-
Şairin öğüt ve nasihatleri mevzularının ren-
yatça sağlam, şen ve ümitli yetişmelerine olumlu
gârenkliği, problemlerin çokluğu bakımından dik-
tesir gösterir.
kati çeker. Öğüt ve nasihatlerde farklı boyutta
ahlâkî meseleler konur; çocukların dikkati beşerî Bunlardan başka şairin çocuklar için nazarda
ve aktüel hususiyet taşıyan muhtelif problemlere tutulmuş müstakil tercümeleri vardır. Bu bakım-
celp edilir. Bir kural olarak, şair öğüt ve nasihat- dan İran halk edebiyatı numunesi “Bahtiyarname”
lerini oğluna hitapla başlar. Fakat şair, oğlunu destanı ve XIII. asırda yaşamış meşhur Fars-
muhatap alarak, onun simasında bütün gençlere Tacik Şairi Übeyd Zekani’nin “Sıçan ve Pişik “
seslenir. Bu öğüt ve nasihatlerin merkezinde, zen- destanı dikkate değerdir. Özellikle “Sıçan ve
gin hayat tecrübesi kazanmış, dünyanın zorlu Pişik” destanının eğlenceli mazmunu, münakaşa-
imtihanlarından geçmiş müdrik şairin baba rolü nın gerginliği, özellikle sıçan ve pişiğin şahıslaştı-
bulunur. Bunlar nasihat değil, güngörmüş şairin rılması uşak anlayışına verilen talepler bakımın-
çocuklarla sohbetidir. O, sanki acı ve tatlı hayat dan ilginçtir. 34
tecrübelerinden çıkardığı sonuçları çocuklarla 2.2.3. Seyyid Azim Şirvani Ve Ekinci Ga-
paylaşır; onlara neyin faydalı, neyin zararlı oldu- zetesi: Başlangıçtan günümüze, sosyal ve siyasî
ğunu anlatır; gençlere doğru hayat yolunu seçme- şartlara bağlı olarak oldukça farklı yönlendirme-
lerine yardım eder.30 lere maruz kalan Azerbaycan kültür hayatında,
“Rebiül- etfal”de manzum hikâyeler, temsil- millî matbuat kavramı çerçevesinde ilk dikkatleri
ler hususi yer tutar ve mecmuanın asıl içeriğini çeken yayın organı Ekinci, yayımcı ise onun ku-
teşkil eder. Seyyid Azim, manzum hikâyelerinde, rucusu Hasan Bey Zerdabî olmuştur.
umumiyetle bu devrin edebiyatına mahsus bir Cemiyet hayatındaki aksaklıkların, taassubun,
tarafı da açık bir şekilde görülür; çoğu satirik ve
istismar edilen dinî değerlerin Azerî halkı üzerin-
didaktik özellik taşırlar.
deki tahribatını ortaya koyarak cehalet ile eğitim
Seyyid Azim’in öğüt ve nasihatlerinde ilme kavramlarını en uç boyutları ile gazetesine taşıyan
sahip olmanın faydası, aydınlara hürmet, maz- Zerdabî, her yönü ile sağduyu sahibi, bilgili bir
lumlara merhamet, kadınlara hürmet ve nezaket, toplum oluşturma ideali içerisinde, geleceğine
anlatılır; avamlık, cahillik, tufeylilik, hilekârlık
gibi kötü vasıflar tenkit edilir. 31
A.g.e. , s.19
32
Seyyid Azim Şirvani, “Gazeller”, Azerbaycan Devlet
29
MEMMEDOV Hayrullah, Seyyid Azim Şirvani, “Seçil- Neşriyatı, Bakû, 1960, s. 6
33
miş eserleri”, Maarif Neşriyatı, Bakû, 2002, s. 15 MEMMEDOV Hayrullah, A.g.e. , s 21
30 34
MEMMEDOV Hayrullah, A.g.e. , s. 16–17 MEMMEDOV Hayrullah, A.g.e. , s. 22

759
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

güvenle bakan bir toplumun ancak eğitim yolu ile Bir beladır bu derdi- nadani,
oluşturabileceği düşüncesindedir. Ona göre her Ki, onun ilim oluptur dermanı.
anlamda güçlü olmanın, istikrarlı bir sosyal ve …Derdimizdir bu derdi- nadanlık
siyasî yapılanmanın yegâne yolu eğitimdir. Bu Ki, tutuptur bizi perişanlık. 39
nedenle konuyu sık sık Ekinci’ye taşıyan Zerdabî, XIX. asrın sonlarında, Ekinci gazetesinin neş-
Rusya ile diğer ülkeler arasındaki okuryazar oran- rinden sonra yeni içtimai fikirlerin, özellikle de
ları üzerinde istatistikî bilgiler vermiş, bu yöndeki çocukların bedii dünya görüşünün oluşması için
gelişmeleri aktarmış ve Kafkasya'da yaşayan yeni yollar açıldı. S.A.Şirvani’nin «Rebiül-Etfal»,
Müslümanların durumlarını irdelemiş, çağrılarda «Tâcül-Kütub», Çernayevski’nin Velibeyov’la
bulunmuştur.35 birlikte hazırladıkları «Vatan dili», R.B. Efendi-
Seyyid Azim, 1875’te Hasan Bey Zerdabi’nin yev’in «Uşaq bağçası», A.Şaiq’in «Gülzar»,
başyazarlığıyla Bakû’de neşre başlayan ilk Azer- «Milli kıraat kitabı», «Uşaq gözü», A.Sehhet’in
baycan gazetesi Ekinci’nin faaliyetine ilk katılan- «Türk edebiyatına ilk qedem», Ağazade’nin
lar arasında olmuş, bu gazetede toplumu kültüre «Mektep mecmuası», F.Köçerli’nin «Balalara
ve eğitime davet eden, geriliği ve cahilliği eleşti- hediye» ders kitapları yazıldı.40
ren şiirlerini yayınlatmıştır.36
Sonuç
Şirvani, Ekinci gazetesinde çap ettirdiği şiir-
Seyyid Azim Şirvani’nin Azerbaycan edebi-
lerinde, halk maarifi, mektep ve terbiye mesele-
yatı tarihinde görkemli bir yeri vardır. O, XIX.
lerini koyar. Hasan Bey Zerdabi’ye yazdığı mek-
asır Azerbaycan edebiyatı hazinesine en zengin
tubunda eski mekteplerin hem kuruluşu, hem de
edebi mirası bırakmıştır.
orada talim olunan kitapları tenkit ettikten sonra
İslam âlemi için kurtuluş yollarının bağlı olma- Seyyid Azim’in ahlâkî ve didaktik eserlerinin
sına taaccüp eder. 37 kaynağında maarifçilik fikirleri bulunur. Şair,
Ekinci gazetesinde çap ettirdiği şiirlerinde medenî
Ekinci gazetesinin redaktörü Hasan Bey Zer-
geriliği, cehalet ve avamlığı kötüleyerek ve bütün
dabi’ye gönderdiği manzum mektuplarında da,
bunları ilimsizliğe bağlar. Şaire göre bu dert ve
matbuatın faydasından söz açar. Ülkede ilmin,
belaların dermanı ilim tahsil etmek ve okumaktır:
maarifin yayılmasında Ekinci’ye büyük değer ve-
ren muasırı olan şairleri gazeteye yardım etmeye Bu kadar dert kim, olur hadis,
çağırır.38 Ona ilimsizlik olur bâis.
Bir beladır bu derd-i nadani
Seyyid Azim Şirvani’nin ahlakî ve öğretici
Ki onun ilimdir dermanı. 41
eserlerinin kaynağında ilmî düşünceleri yer alır.
Şair, Ekinci gazetesinde yayınladığı şiirlerinde Seyyid Azim Şirvani, şüphesiz modern tarzda
medeni geriliği, cehalet ve avamlığı yererek bü- mekteplerin açılmasını, yeni içerikli çocuk ede-
tün bunları bilgisizliğe bağlar. Şaire göre bu dert biyatının ve çocuklar için ders kitaplarının yazıl-
ve belaların dermanı, ilim sahibi olmak ve oku- masını talep etmiştir. Zaten kendisi de böyle bir
maktır. edebiyatın temelini koymuştur. O, okutulmak için
Seyyid Azim Şirvani, Azerbaycan halkının fi- tertip ettiği dersliklere, kendi yazdığı yeni maz-
zikî ve manevî esaretten kurtuluş yolunu maarif- munlu, yeni ruhlu şiirlerini dâhil etmiştir. Bu
leşmekte, orta asırlardan kalma zararlı şuur ve şiirlerinde şair, yeni nesli her şeyden evvel ilimli,
düşünce tarzından uzaklaşmakta, muasır ilimlere bilgili ve genellikle devrinin okumuş, medeni-
ve teknolojiye sahip olmakta görürdü. O, Zerda- yetli, halka hizmet eden birer aydını olarak gör-
bi’ye gönderdiği bir mektupta dünya görüşünün mek istemiştir. 42
bu cihetini ifade ederek şöyle yazıyordu: Özetle, Seyyid Azim Şirvani, Azerbaycan’ın
büyük şairlerinden biri olup, onun nam u şöhreti
“Günü günden zelil ü har olduk,
ve şan u rütbesi günümüzde vatan evlatları arasın-
Mihnet ü güsseye duçar olduk.
da tamamen bilinmese de gelecekte bilineceğine
Bu kadar dert kim, olur hadis,
şüphe yoktur.
Ona ilimsizlik olur bais.
35 39
EROL Ali “Türk Kültür ve Fikir Hayatında Ekinci”, MEMMEDOV Hayrullah, A.g.e. , s. 13
40
05.09.2008. NECEFZADE Qeşem, “Uşaq Edebiyatının Problem-
www.yesevi.edu.tr/yayinlar/view_file.php?file_id=44 leri”, Edebiyat qazeti, 06. 02. 2004, http://www.qeshem
36
“Başlangıçtan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki necefzade.net/meqaleler.htm
41
Türk Edebiyatları Antolojisi” A.g.e. , s. 257 NAĞISOYLU Möhsün, QULİYEV Rahman, 2003,
37
Seyyid Azim Şirvani, “Gazeller”, Azerbaycan Devlet s.165–166
42
Neşriyatı, Bakû, 1960, s.15 NAMAZOV Qara “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı
38
NAĞISOYLU Möhsün, QULİYEV Rahman, A.g.e. , s. 165 Antolojisi”, Önder Neşriyat, Bakû: 2005, c.1 s.6

760
Materiallar

KAYNAKLAR
1. Azerbaycan XIX-XX. Yüzyıl Türk Edebiyatı, “Baş-
langıçtan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk
Edebiyatları Antolojisi” Kültür Bakanlığı, 3.Cilt,
Ankara, 1993
2. BABAŞLI Memmedeli, “XIX. Asrın ikinci yarısında
Azerbaycan’da Milli Maarif ve Sivil Girişimler”
Journal of Caucasian Studies, Bakû, 2004
3. BAYRAM Ömer, “ Kafkasya’da Bir Şair Ve Tarih-
çi”, Journal of Caucasian Studies, , Volume 1, Number
1, Qafqaz University, Bakû, 2004
4. EROL Ali “Türk Kültür ve Fikir Hayatında Ekinci”,
05.09.2008 www.yesevi.edu.tr/yayinlar/ view_file.php?
file_id=44
5. HÜSEYNОVA Sedaqet , “Füyuzat jurnalı ve dil
problеmləri”, Elm, Bakü, 2006,
6. MEMMEDOV Hayrullah, Seyyid Azim Şirvani, “Seçil-
miş Eserleri”, Maarif Neşriyatı, Bakû, 2002
7. MEMMEDOVA Sedaqet, “Medeniyyetşünaslıq”,
Kooperasiya neşriyatı, Bakû, 2001.
8. NAĞISOYLU Möhsün, QULİYEV Rahman “Edebi-
yat, Ali Tahsile Hazırlık Kursları İçin Ders Ve-
saiti”, Zirve Yayınları, Bakû, 2003
9. NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı An-
tolojisi”, Önder Neşriyat, , Bakû, 2005
10. NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı”,
Bakû Üniversitesi Neşriyatı, Bakû, 2007
11. NECEFZADE Qeşem, “Uşaq Edebiyatının Prob-
lemleri”, Edebiyat qazeti, 06. 02. 2004, http://www.
qeshemnecefzade.net/meqaleler.htm
12. RÜSTEMOV Süleyman, Seyyid Azim Şirvani,
“Seçilmiş Eserleri”, Avrasiya Press, 1.Cilt, Bakû, 2005
13. Seyyid Azim Şirvani, “Gazeller”, Azerbaycan Dev-let
Neşriyatı, Bakû, 1960
14. VELİYEV Afgan, “Azerbaycan’da Yenileşme ve
Milliyetçilik Hareketleri” Çetin Matbaacılık, İstan-
bul, Ekim 2005
15. YAVUZ Kemal, ÜLGEN Erol, “Örneklerle XX. Asır
Azerbaycan Edebiyatı”, Umut Matbaası, İstanbul,
2000
16. Z.M.Bünyadov ve Y.B.Yusifov, “Azerbaycan Ta-rihi
(En Kadim Zamanlardan XX. Asra dek, Ali Mek-
tepler İçin Derslik)” “Çıraq” Neşriyatı, Bakû, 2007

761
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

762
 

TÜRK XALQLARI éDéBÌYYATI (II):


BEYNéLXALQ UÅAQ éDéBÌYYATI KONQRESÌ
- II K Ì T A B -

UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA
ÇAĞDAŞ TƏMAYÜLLƏR
  

  
 

“DEDE KORKUT”: BİR MENTOR


Yrd. Doç. Dr. Aysun ERGİNER
Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
Eğitim Bilimleri Bölümü
Tokat / TÜRKİYE
aysune@gop.edu.tr

“DEDE KORKUT”: A MENTOR

ABSTRACT
Mentoring is an agreement between two individuals that share their experiences, expertise and ideas in order to support
personal and professional development. The root of the practice goes back to early ages when people who were better informed on
a subject shared their knowledge and skills with other people to train them. It is believed that Dede Korkut from Oghuz tribe can
be considered as a mentor, given the fact that everybody, from ordinary people to high level officials, consulted him and acted in
line with his recommendations and his ability of persuasion, his respectability and wisdom.
This study aims to analyze Dede Korkut’s mentoring in Dede Korkut Stories which have epic nature. The stories mentioned
in the study was analyzed with a content analysis method, which is one of the qualitative research data analyses. The themes that
occur in the stories were interpreted with the theoretical data on mentoring in the concerned literature.
The themes that occur in the stories were interpreted with the theoretical data on mentoring in the concerned literature and its
contribution to the field of educational management was discussed.
Key words: Dede Korkut, mentoring

Giriş (1998: 29) mentorluğun özellikle eğitim örgütle-


İnsanlar çok eski dönemlerden beri kendile- rinde, öğretmenlerin ve okul yöneticilerinin eğiti-
rine göre daha bilgili ve deneyimli kişilerce eği- minde artan bir popülarite kazanmakta olduğunu,
tilmeye, yetiştirilmeye gereksinim duymakta, on- bu süreçten her iki tarafın da yarar elde ettiğini
lara danışmakta, bilge kişiler ise uzmanlıklarını belirtmektedir.
ve deneyimlerini paylaşarak, kişisel ve mesleki Mentorluğun tanımı her ne olursa olsun, tıp-
gelişime katkıda bulunmaktadırlar. Polater (2007), ta, hukukta, dinde ve ticarette, çalışanların kişisel
mentorluk/akıl hocalığının yeni bir süreç olma- ve mesleki yönden yetiştirilmeleri için, kariyer
dığı, insan gelişiminin en eski yöntemlerinden geliştirme programlarının ayrılmaz bir parçası
biri olarak kabul edilebileceği üzerinde durmak- olmuştur (Playko 1991: 124).
tadır. Baltaş (2008), yazılı geleneğin ve kurumsal-
Homeros’un Odysseus Destanı’nda belirtti- laşmamış eğitimin henüz var olmadığı dönem-
ğine göre Ithaca Kralı Ulysses, Truva Savaşı’na lerde, kültür aktarımının sözlü geleneğe, izleme-
giderken oğlu Telemachus’u güvendiği danışma- ye, hatta taklide dayandırıldığı üzerinde durmak-
nı ve arkadaşı Mentor’a emanet etmiştir. Mentor, tadır. Türk tarihi gözden geçirildiğinde Osmanlı
kralın yokluğunda Telemachus’u en iyi şekilde şehzadelerinin lalaları, ilk mentorlar olarak kabul
eğitmiş ve yetiştirmiştir. Bu güvenilir bilge arka- edilebilirler. Lala paşaların yanında, Mevlana ve
Nasrettin Hoca da, isimlerinden bahsedilmesi ge-
daş, protégé-mentee/Telemachus için “danışman,
reken çok önemli bilge kişilerdir (Mentor Leader-
rehber, öğretmen, koç, destekleyici ve mentor”
ship Development 2006). Dede Korkut Hikâye-
olmuştur (Hunt ve Michael 1983: 475). Homeros
leri’nde, Oğuzların tamam (her şeyin) bilicisi,
zamanına kadar uzanan uzun geçmişe karşın, in-
toplum bilgesi rolünü üstlenen Dede Korkut’un
san yaşamında mentora duyulan gereksinim ise
da, akıl danışılan bilge kişilerden biri/akıl hocası
hiçbir zaman azalmamıştır. olarak kabul edilebileceği düşünülebilir.
Mentorluk, örgütlerde mesleki yönden ilerle- Araştırmanın Amacı
yebilmek için önemli bir yetiştirme ve geliştirme
Dede Korkut Hikâyeleri’nde, Dede Korkut’-
aracıdır. Mentorluk; usta-çırak, doktor-asistan,
öğretmen-öğrenci olmak üzere çoğu meslekte un bir mentor olarak değerlendirilmesi bu araştır-
karşılaşılabilecek bir gelişim sürecidir ve bir manın amacını oluşturmaktadır.
yetki-bağlılık durumunu açıklamak için çoğun- Araştırmanın Önemi
lukla öğretmen-öğrenci, usta-çırak, destekleyici- Dede Korkut Hikâyeleri, Türk yazınında an-
desteklenen, mentor-protégé vb. terimler kullanıl- latı geleneğinin en temel eserlerinden birisidir.
maktadır (Hunt ve Michael 1983: 475-476). Boon Bu araştırmada Dede Korkut’un bir mentor/akıl

764   
Materiallar

hocası olarak nitel bir yöntemle değerlendirilmesi lem yöntemiyle, mentorluk kavramının çözüm-
önemli görülmektedir. Çünkü İnsan Kaynakları lenmesi şeklinde desenlenmiştir.
Yönetimi ve Kariyer Yönetimi’nde “mentorluk”, Verilerin kodlanması, iki aşamada, önceden
üzerinde önemle durulan yaklaşımlardandır. İlgili belirlenmiş kavramlara göre yapılan kodlama, ve-
alanyazında Dede Korkut Hikâyeleri’nin edebi rilerden çıkarılan kavramlara göre yapılan kodla-
açıdan analizini yapan çok sayıda araştırmaya ma şeklinde yapılmış ve tüm kodlamalar genel
rastlanmaktadır (Örneğin son üç yılda yapılanlar; bir çerçevede bütünleştirilmiştir. Temaların bu-
Özcan 2005, Taflı 2006, Denizer 2007). Dede lunması aşamasında, kodlamalar bazı temalar
Korkut’un mentor olarak değerlendirildiği bu altında birleştirilerek değerlendirilmeye çalışıl-
çalışmayla ise, Türk yazınına ve eğitim yönetimi mıştır.
alanına, Dede Korkut ve mentorlukla ilgili farklı
Mentorlukla ilgili alanyazın taraması sonuç-
bir bakış açısı getirilebileceği düşünülmektedir.
larına göre, belirlenen başlıklar doğrultusunda
Ayrıca yönetim biliminde önemli bir yeri hikâyeler incelenmiş, Dede Korkut ile belirtilen
olan mentorluğun kökeninin Yunan Mitolojisine konular ilişkilendirilmiş, oluşturulan tablolarda
dayandırılmasına karşın, mentorların ya da koç- ilgili işaretlemeler yapılmış, elde edilen bulgular
ların Türk Kültürü’nde de yer alması, Türk yazı- tartışılmış ve yorumlanmıştır.
nında Dede Korkut gibi bilge kişilerin akıl hoca-
Araştırmanın Bulguları ve Yorumları
lığının incelenmesi gerektiğini vurgulaması yö-
nünden de araştırma önemli bulunmaktadır. Aşağıda içerik analizi sonuçlarına göre oluş-
turulan tablolar yer almaktadır.
Sınırlılıklar
Mentor Karakteristikleri ve Nitelikleri
- Araştırmada, mentorluk ve süresi, mentee
rol ve özellikleri vb. konulara değinilmemiştir. İlgili alanyazında mentor özellikleri ile ilgili
olarak mentor karakteristikleri, etkili mentor be-
Araştırmanın Yöntemi
cerileri, mentor beceri ve yetkinlikleri, mentorun
Doküman olarak Dede Korkut Hikâyeleri’nin kişisel özellikleri ve nitelikleri ile ilgili bilgilere
seçilme nedenlerinden birisi bu hikâyelerin des- rastlanılmaktadır (Hunt ve Michael 1983, Clutter-
tansı özelliğe sahip olmasıdır. Destanlar bir top- burg 1985, Barutçugil 2004: 367, Yaşargil 2004,
lumun sahip olduğu kültürel yapıyı yansıtmak- 2005a, 2005b, Aydın 2005: 219-222). Bu çalış-
tadır. Bu eserin seçilmesinin başka bir nedeni ise, mada mentor özellikleri, “mentor karakteristikleri
evrensel bir özellik göstermesidir. Ayrıca Türki- ve nitelikleri” başlığı altında birleştirilerek veril-
ye’de Milli Eğitim Bakanlığı, ilköğretim çocukla- miştir.
rının okuması için belirlenen “100 Temel Eser
içinde” Dede Korkut Hikâyeleri’ne de yer ver- Tablo 1. Mentor Karakteristikleri ve Nitelikleri
miştir. Destan No
Araştırmada Dede Korkut Hikâyeleri ile ilgili Karakteristikler
ve Nitelikler
D10
D11
D12
olarak, Dresten Kütüphanesi’nde yer alan ve
D1
D2
D3
D4
D5
D6
D7
D8
D9

oniki hikâyeden oluşan yazma dikkate alınmıştır


(Bek 2007). Hikâyeler; Dirse Han Oğlu Boğaç Yeterli Bilgiye
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Han Boyu (D1), Salur Kazan’ın Evinin Yağma- Sahip Olma
landığı Boy (D2), Kam Püre’nin Oğlu Bamsı Yeterli Deneyime
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Sahip Olma
Beyrek Boyu (D3), Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in İlişkiyi Yönetme 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Tutsak Olduğu Boy (D4), Duha Koca Oğlu Deli İletişim Becerisine
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Dumrul Boyu (D5), Kanlı Koca Oğlu Kan Turalı Sahip Olma
Boyu (D6), Kazılık Koca Oğlu Yigenek Boyu Net Hedef
9
(D7), Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Boy (D8), Koyabilme
Destekleyicilik 9 9 9
Begil Oğlu Emren’in Boyu (D9), Uşun Koca Saygınlık 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Oğlu Segrek Boyu (D10), Salur Kazan’ın Tutsak İyi Motive Edicilik 9 9 9
Olup, Oğlu Uruz’u Çıkardığı Boy (D11), Dış İnsanları
9 9 9 9 9
Oğuz’un İç Oğuz’a Asi Olup Beyrek’in Öldüğü Yönlendirme
Boy (D12) şeklinde kodlanarak verilmiştir. Etkili Öğretmenlik 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
İleri Yaşta Olma 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Dede Korkut Hikâyeleri, nitel araştırma veri Aynı Cinsiyette
analizi yöntemlerinden biri olan doküman analizi 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Olma
yöntemi ile incelenerek, doküman üzerinde içerik Üst Pozisyonda
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
analizi yapılmaya çalışılmıştır. Araştırmanın yön- Olma
temi ilgili alanyazın doğrultusunda, Dede Kor- Güçlü/Yetkin
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Olma
kut’un mentorluğu temel alınarak, amaçlı örnek-

765
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Yüksek İş hocalığından yararlanmaktadırlar. Dede Korkut


Performansına 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 bilgili, tecrübeli, güvenilen, sayılan, sözü tutulan,
Sahip Olma
Uzmanlık 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
kendisinden istenileni eksiksiz yerine getiren,
İşbirliğine insanları yönlendiren, motive eden, destekleyen,
9 yiğitlerin başarılarından övgüyle söz eden bir
Gidebilme
İşe Karşı Olumlu kişidir. Bu özellikleri taşıdığı için Dede Korkut’a
Tutum ve Doğru “mentor/akıl hocası” denilebileceği düşünülmek-
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
İş Alışkanlıklarına
Sahip Olma
tedir.
Güvenilirlik 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 Mentor Rolleri
Belirsizliklere ve
Hatalara Hoşgö- 9
Tablo 2’de Dede Korkut’un mentor rolleri yer
rüyle Yaklaşma almaktadır (Amy 2003, Clayton 2004, Tobin
Başarı Duygusunu 2004: 114, Aynsley 2005, Yaşargil 2005a, Star-
9 9 9
Aşılama cevich ve Friend 2006, Starcevich 2007).
Cesaretlendirme 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Mentee’nin Tablo 2. Mentor Rolleri
Gereksinimlerine 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Cevap Verme Destan No
Roller

D10
D11
D12
Tablo 1’den anlaşılacağı gibi Dede Korkut,

D1
D2
D3
D4
D5
D6
D7
D8
D9
yeterli bilgi ve deneyime sahip, görmüş, geçirmiş
bir kişilik sergilemektedir. Oğuzlar tarafından Akıl Hocalığı 9 9 9 9 9
sayılmaktadır. Pek çok konuda ona danışıldığı Rehberlik 9 9 9 9 9
gibi, eski Türklerde oldukça önem gösterilen ve Motive Edicilik 9 9 9 9 9 9 9 9
Destekleyicilik 9 9
bir yiğitlik göstermeye bağlı olan delikanlılara Başvurma
isim verme işi de Dede Korkut’a verilmiştir. Bu, 9 9 9
Ajanlığı
ona ne kadar güvenildiğini, saygı duyulduğunu, Kapı Aralayıcılık 9
işinin ehli ve uzmanı olduğunu göstermektedir ve Yapıcı Dönütler
9 9 9
Dede Korkut uzmanlığını, bilgi ve deneyimini Verme
Paylaşımcılık 9
paylaşmaktadır. Pek çok konuda ona danışılması, İşbirlikçilik 9
yüksek iş performansının olduğunu düşündür-
mektedir. Tablo 2’den anlaşılacağı gibi Dede Korkut’un
Dede Korkut aynı amanda etkili bir öğretmen akıl hocalığı, rehberlik, motive edicilik, destekle-
olarak düşünülebilir. Dede Korkut’un sözlerine yicilik, başvurma ajanlığı, kapı aralayıcılık, yapıcı
tam olarak güvenilmekte, gereksinim duyulduğu dönütler verme, paylaşımcılık, işbirlikçilik gibi
an kolayca kendisine ulaşılabilmekte, yiğitlere isim mentor rolleri oynadığı görülmektedir.
verme, kız isteme vb. durumlarda ve sıkışılan an- Mentor Fonksiyonları
larda ona başvurulmaktadır. Dede Korkut, hikâ-
yeleri sonlandırırken güzel sözler ve dualarla Oğuz Tablo 3’de Dede Korkut’un mentor fonksi-
Beylerini cesaretlendirmektedir. Ayrıca Dede yonları yer almaktadır (Kram 1983: 614, Kram
Korkut’un hikâyelerden anlaşıldığı kadarıyla, ileri 1985, Kram ve Isabella 1985: 117, Scandura
bir yaşta olduğu anlaşılmaktadır. Yine Dede Kor- 1992: 169-170, Fowler ve O’Gorman 2005: 55,
kut, üst bir pozisyonda görülmekte ve güçlü bir Packard 2008).
kişilik olarak karşımıza çıkmaktadır. Hikâyelerde Tablo 3. Mentor Fonksiyonları
Dede Korkut’un aynı cinsiyette, erkek mentor-
erkek mentee şeklinde mentorluk ilişkisi kurduğu Destan No
Fonksiyonlar
görülmektedir. Dede Korkut aynı zamanda men-
D10
D11
D12
D1
D2
D3
D4
D5
D6
D7
D8
D9

torluk ilişkisinde ilişkiyi yönetebilen, iletişim


becerisi güçlü, sözü kabul edilen ve dinlenen bir
kişi özelliğine sahiptir. Kariyer Destek-
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Fonksi- leyicilik
Tablo 1’e göre, Dede Korkut mentor kavra- yonları Koçluk 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
mının tanımında açıklandığı gibi, belli bir kişinin Kabul
yetiştirilmesi ve eğitimi üzerine odaklanmamak- Psiko- Etme ve
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
tadır. Fakat Dede Korkut Hikâyeleri’nde Oğuz sosyal Doğru-
Halkı mentee olarak kabul edildiğinde, Oğuzlar Fonksi- lanma
başları sıkıştığında Dede Korkut’a danışmakta, yonlar Danış-
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
manlık
onun bilgeliğinden, yol göstericiliğinden ve akıl

766
Materiallar

Tablo 3’e göre, Dede Korkut Hikâyeleri’nin nemin koşullarına göre bu önemli bir olaydır.
tamamında Dede Korkut’un, destekleyicilik, koç- Yiğitler ancak kahramanlık gösterdiklerinde bir
luk, danışmanlık, kabul etme ve doğrulanma isimleri olabilmekte, söz sahibi olabilmektedirler.
fonksiyonlarını taşıdığı görülmektedir. Dede Kor-
Tablo 5. Mentorluğa Başvurulan Alanlar
kut yiğitlerin, hanların destekleyicisidir. Her fır-
satta onları övmektedir. Dede Korkut’un bir söy- Destan No
lediği iki edilmemekte, sözleri mutlaka yerine ge-

D10
D11
D12
D1
D2
D3
D4
D5
D6
D7
D8
D9
tirilmektedir. Aynı zamanda kendisine her konu- Türler
da danışılmakta, yardım alınmaktadır.
Teknik
Mentor Türleri Danışmanlık
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Tablo 4’te Dede Korkut’un sahip olduğu men- Profil Yükseltme 9 9 9
tor türleri yer almaktadır (Hunt ve Michael 1983: Terfi Fırsatları
9 9 9
480, Aynsley 2005, Polater 2007). Sağlama
Stratejiler ve
Dede Korkut Hikâyeleri incelendiğinde hikâ- Kariyer Hedefleri 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
yelerin tamamında Dede Korkut’un kültürel- Belirleme
toplumsal mentor özelliği gösterdiği söylenebilir.
Oğuz Halkı toplum olarak ona danışmakta, onun Sonuçlar ve Öneriler
akıl hocalığına başvurmaktadır ve hikâyelerin Araştırma sonuçlarına göre:
geçtiği döneme göre kültürel özellikler sergilen- 1. Dede Korkut Oğuz toplumunca benimse-
mektedir. Dede Korkut, bir kişi yerine tüm toplu- nen ve ata olarak kabul edilen bir kişidir. Dede
mun sorunlarına çözüm bulmakta, sıkıştıkları du- Korkut, yeterli bilgi ve deneyime sahip, görmüş,
rumlarda onların yanlarında olmakta, akıl ver- geçirmiş, sayılan, pek çok konuda kendisine danı-
mekte, yol göstermektedir. şılan, güvenilen, işinin ehli ve uzmanı, işini doğru
yapan, bilgi ve deneyimini paylaşan, sorun çözen,
Tablo 4. Mentor Türleri
sözü kabul edilen ve dinlenen, yol göstericili-
Destan No ğinden yararlanıldığı için bir akıl hocası ve men-
tor olarak kabul edilebilir.
D10
D11
D12
D1
D2
D3
D4
D5
D6
D7
D8
D9

Türler
2. Dede Korkut’un hikâyelerde akıl hocalığı,
rehber/yol gösteren, motive eden ve destekleyen,
Durumsallık 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
yapıcı dönütler veren, işbirliğine giden, başvurma
İnformal, Kısa
Zamanlılık
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 ajanı, kapı aralayıcı, paylaşan olma gibi mentor
İnformal, Uzun rolleri oynadığı görülmektedir.
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Zamanlılık 3. Hikâyelerin tamamında Dede Korkut’un,
Teknik Olma 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 destekleyicilik ve koçluk, danışmanlık, kabul et-
Kültürellik,
Toplumsallık
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 me ve doğrulanma mentor fonksiyonlarını taşıdığı
görülmektedir.
Yine hikâyelerin tamamında Dede Korkut’un 4. Hikâyelerin tamamında Dede Korkut’un
durumsal mentor yönü üzerinde durulabilir. Çün- kültürel-toplumsal mentor özelliği gösterdiği söy-
kü Dede Korkut duruma göre hareket etmekte, lenebilir. Ayrıca Dede Korkut’un durumsal men-
kendisine başvurulduğu anlarda sorun çözmekte, tor, informal (kısa-uzun zamanlı) mentor ve tek-
yiğitlere ya da destana isim vermekte, hikâyeleri nik mentorluğu üzerinde durulabilir.
sonlandırmaktadır. Dede Korkut bir kurumca gö- 5. Hikâyelerde Dede Korkut’un mentorluğu-
revlendirme durumu olmadığı için informal men- na başvurulan alanların teknik danışmanlık ve
tor olarak da düşünülebilir. Ayrıca yaşadığı döne- strateji belirleme olduğu söylenebilir. Ayrıca kah-
me göre Dede Korkut’un teknik mentor olduğu da ramanlık gösteren yiğitlere isim verilmesi, terfi
düşünülebilir. fırsatı ya da profil yükseltme olarak da değerlen-
Mentorluğa Başvurulan Alanlar dirilebilir.
Tablo 5’te Dede Korkut’un mentorluğuna baş- Dede Korkut’un mentorluğunun incelendiği
vurulan alanlar yer almaktadır (Aynsley 2005). bu araştırma ile ilgili olarak aşağıdaki öneriler
Hikâyelerde Dede Korkut’a teknik danışman geliştirilebilir:
olarak ve sorun çözerken strateji belirlemede baş- 1. Başka araştırmalarla Dede Korkut’un koç-
vurulduğu görülmektedir. Kahramanlık gösteren luk ve liderlik özellikleri incelenebilir.
yiğitlere isim verilmesi terfi fırsatları ya da profil 2. Mevlana, Nasrettin Hoca, Hacı Bektaş Veli,
yükseltme olarak değerlendirilebilir. Çünkü o dö- Atatürk, Gandi vb. ünlülerin ve liderlerin mentor

767
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

özelliklerinin incelendiği başka araştırmalar de- - Packard, B. W. (2008). Definition of Mentoring.


senlenebilir. http://ehrweb.aaas.org (Erişim: 30.05.2008)
- Playko, M. A. (1991). “Mentors for Administrators:
3. Edebi eserlerdeki öğretmen, okul yöneticisi Support for the Instructional Leader”. Theory into
ve müfettişleri, mentorluk açısından değerlendi- Practice. Instructional Leadership: Making Super-
ren araştırmalar yapılabilir. vision Meaningful, 30, 2: 124-127. Lawrence Erlbaum
Associates (Taylor & amp: Francis Group).
KAYNAKÇA - Polater, S. (2007). “Mentor-Akıl Hocası Liderlik”.
Polater Eğitim ve Danışmanlık.
- Amy, P. (2003). Coaching/Mentoring Distinctions. Ross http://www. polater.com.tr (Erişim: 08.05.2008)en
Products Division Abbott Laboratories Columbus, Ohio.
- Scandura, T. A. (1992). “Mentorship and Career
- Aydın, İ. (2005). Öğretimde Denetim. Durum Sapta- Mobility: An Empirical Investigation”. Journal of
ma, Değerlendirme ve Geliştirme. Pegem A Yayıncılık, Organizational Behavior. 13, 2: 169-174. John Wiley &
Ankara. amp; Sons,
- Aynsley, D. (2005). Choosing a Mentor. Using The SUN - Starcevich, M. M. ve Friend F. L. (2006). “Attributes of
Mentor Register. Lunchtime Seminar, Staff Support and Efffective Mentoring Relationships: Partner’s
Development Unit. http://www.usyd.edu.au (Erişim: Perspective”. Center for Coaching and Mentoring.
05.05.2008) http://www.coachingandmentoring.com (Erişim: 06.05.2008)
- Baltaş, A. (2008). “Usta’dan Mentor’a”. Yönetim Eğitim
- Starcevich, M. M. (2007). “Coach, Mentor: Is There a
Danışmanlık. http://www.baltas-baltas.com (Erişim:
Difference”? Center for Coachingand Mentoring.
05.05.2008)
http://www.coachingandmentoring.com (Erişim:
- Barutçugil, İ. (2004). Stratejik İnsan Kaynakları Yöne- 06.05.2008)
timi. Kariyer Yayınevi, İstanbul.
- Taflı, H. (2006). “A Comparative Study of the Belief
- Bek, K. (2007). Dede Korkut Hikâyeleri. Bordo Siyah Systems in Beowulf and the Book of Dede Korkut”,
Klasik Yayınlar, İstanbul. , Oğuz Unpublished Master Thesis, Erciyes University
- Boon, S. L. Z. (1998). “Principalship Mentoring in Instutite of Social Sciences, Kayseri.
Singapore. Who and What Benefits?”. Journal of - Tobin, M. J. (2004). “Mentoring. Seven Roles and Some
Educational Administration, 36: 29-43. Specifics”. American Journal of Respiratory and
- Clayton, G. (2004). “Mentoring is About Being A Role Critical Care Medicine”, 170: 114-117.
Model”. Coaching Concepts Library. http://www.atsjournals.org (Erişim: 31.05.2008)
http://www.coaching-concepts-library.com - Yaşargil, H. (2004, 2005a, 2005b). “İyi Bir Mentor
(Erişim:05.05.2008) Olmak-1, 2, 3”. Mentor Leadership Development.
- Clutterburg, D. (1985). Everyone Needs a Mentor. http://mentor-tr.com (Erişim: 13.05.2008)
Institute of Personel Management, Bugbrooke, UK.
- Denizer, F. U. (2007). “Tarihî Metinleri Aktarma Prob-
lemleri Dede Korkut Oğuznâmeleri ve Türkiye Türkçe-
sine Yapılmış Aktarmaları Üzerine Kelime Düzeyinde
Bir İnceleme”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muğla.
- Fowler, J. L. ve O’ Gorman, J. G. (2005). Mentoring
Functions: A Contemporary View of the Perceptions
of Mentees and Mentors. British Journal of
Management. 16: 51-57.
- Hunt, D. M. ve Michael, C. (1983). “Mentorship: A
Creer Training and Development Tool”. Academy of
Manegement Review, 8, 3: 475-485.
- Kram, K. E. (1983). “Phases of the Mentor
Relationship”. The Academy of Management Journal,
26, 4, 608-625.
- Kram, K. E. (1985). “Mentoring at Work: Developmental
Relationships in Organizational Life. Administrative
Science Quarterly”, 30, 3: 454-456. Johnson Graduate
School of Management, Cornell University.
- Kram, K. E. ve Isabella, L. A. (1985). “Mentoring
Alternatives: The Role of Peer Relationships in Career
Development”. The Academy of Management Journal,
28, 1: 110-132.
- Mentor Leadership Development (2006). Basında
Mentor. http://mentor-tr.com (Erişim: 15.03.2008)
- Özcan, A. (2005). “Dede Korkut Hikâyeleri’nde Sıfat
Tamlamaları”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Aydın.

768
 

KIZ ÇOCUKLARININ SİYASAL SÜRECE KATILIMINDA ÇOCUK


EDEBİYATININ ROLÜ VE ÖNEMİ
Öğr. Gör. Uğur Arif BÖLEK
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
ugurarif@hotmail.com

Öğr. Gör. Berrin BÖLEK


Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
bbolek@hotmail.com

GİRİŞ içerdiği tez ve düşünceler yönünden çocuğun


okuma, anlama, kavrama kapasitesine uygun
Çocuk edebiyatı; Alm. Kinderliteratur (f), Fr.
olmalıdır. Çocuğun kapasitesine uygun olarak se-
Littérature (f) infantile, İng. Children literature.
çilen bir konu, açık ve anlaşılır bir üslup, akıcı bir
Çocuk; İnsanın 2 - 13 yaş arasındaki döne- dil ve çocuğun yaşına uygun düşünce örgüsü,
mine verilen addır. Edebiyat (yazın) ise; durum, çocuk edebiyatı eserlerinin başlıca özelliklerin-
gözlem, duygu, düşünce, düş ve olayların dil ara- dendir. Çocukluğun hemen her döneminde masal-
cılığıyla etkili ve güzel bir biçimde anlatıl- larla konu olan olağanüstü yaşantılar, aksiyoner
masıdır.1 Çocuk edebiyatının araçları 0-6 yaş okul anlatım çocuklar tarafından ilgiyle karşılanır.
öncesi dönem için • Ninniler • Öykü • Resimli Çocuklar özellikle 10 yaşlarına kadar masal dinle-
kitaplar • Şiir • Çekici kartlar • Plak – kaset • mek ve okumaktan çok hoşlanırlar. Daha sonraki
Tekerlemeler • Video – TV • Bilmeceler - yaşlarda ise mâcerâ yönü ağır basan, sürükleyici
atasözleri - fıkralar • Çocuk kitaplığı • Destanlar - roman ve hikâyeler, bilgi verecek kitaplar dikkat-
efsaneler • Çocuk tiyatrosu • Masallardır. 7-9 yaş lerini çekmeye başlar. Kız çocukları daha küçük
masal döneminde ise; • Kahramanları çocuk olan yaşlardan itibaren erkek çocuklarına oranla masal
öyküler • Kahramanları hayvan olan öyküler • ve hikayelerde farklı konulara dikkat ederler.
Tatil ve doğa öyküleri• Efsaneler - destanlar –
fıkralardır. Kızlarda bu dönem oğlanlara göre bir İnsanlık tarihinde ilk masalın ne zaman yazıl-
yıl daha uzun sürebilir. Bu dönem çocukları en dığıyla ilgili kesin bir cevap bulmak mümkün
çok (% 75) masaldan hoşlanırlar. 10-12 yaş olmasa da yaklaşık 3750 yıl önce Hammurabi
döneminde ise • Ev - okul yaşamı • Serüven yasalarıyla Mezopotamya’da yazıya geçmiş bir
kitapları • Mizah • Yararlı bilgiler • Gezi kitapları masala rastlıyoruz. Masalın kahramanının adı
• Biyografiler • Şiir - tiyatro eğitimi • Öyküleş- “Adapa”dır. M.Ö. 1750 yılları: Adapa, ölüme
tirilmiş tarih • Polisiye • Duygusal kitaplar kahra- çare bulmak için yola çıkar. Yolda rüzgâr, kayı-
manlık konulu kitaplar • Yabancı ülkeler • Kadın ğını alabora eder. O da tutar rüzgârın kanadını
/ erkek yaşamı • Öyküleştirilmiş fen, doğa anlatan kırar. Gök Tanrısı öfkeye kapılıp Adapa’yı mah-
yazılar konulu kitaplar. 13-15 yaş dönemi kız ve keme önüne çıkarır. Adapa’nın koruyucusu Yer
erkek çocuk edebiyatı • Sevgi, bağlılık, özveri Tanrısı ise kendisine ceza olarak verilecek ’ölüm
konularını işleyen • Soyut, duygusal, düşünsel ekmeği ile ölüm suyunu’ almamasını öğütler. An-
öykü, roman, şiir, tiyatro eserleri duygusal öykü, cak Gök Tanrısı Adapa’nın mert ve açık yürek-
şiir, tiyatro eserleri • Sanat değeri olan kitap ve liliği karşısında ona ’Sonsuz hayat ekmeği ile
dergiler • Gazeteler, güncel konular, spor yazıla- suyu’ uzatır. Adapa Yer Tanrısına söz verdiği için
rını kapsar.2 bunları reddeder ve ölümsüzlüğe ulaşma fırsatını
kaçırır... Böylece insanoğlu ölümlü olur. Olur,
Çocukların psikolojik özellikleri ve bilgi sevi-
ama yarattığı bu masalla ölümsüzlüğe ulaşır...” 3
yeleri, yetişkinlerden ayrı kitaplar okumalarını
Tarihde yazılı ilk masalda dahi masal kahramanı
gerekli kılar. Bu kitaplar, anlatım dili, konusu,
olağanüstü güçlerle kavga edip galip gelebilecek
bir erkektir.
1
Öztürk, Çelik, Sakine; Çocuk Edebiyatı, Anadolu Dünyada da sözlü halk edebiyatının ürünleri
Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları, aynı zamanda çocuk edebiyatının da başlangıcı
Eskişehir 2003, s.203
2
Baraz, Turhan, "Çocuk ve Kitap", Anadolu Üniversitesi
3
Açıköğretim Fakültesi Ders Kitapları. Eskişehir, 1987, Kabaklı, Servet, “Türklük âleminin masalları”, Yeniçağ
s. 147 Gazetesi, 11/8/2007

769   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

sayılır. Şark ve Garp’da çocuk edebiyatı ninniler Dünyâ edebiyâtında çocuklar için yazılmış eser-
ve büyükler tarafından anlatılan masallarla başlar. lerde eskiden yalnız öğretici ve yetiştirici olması
Klanlardaki hikayecilerin anlattığı hikayeler, düşünülürken bu yüzyıldan sonra yazılan eser-
kültürün, adet-ananelerin aktarılmasında önemli lerde eğlendiricilik de dikkate alınmaya başlan-
rol oynamışlardı. Bu hikayeler aynı zamanda mıştır. Özellikle İkinci Dünya Savaşından sonra
tarihin bir ölçüde de olsa korunmasını sağladılar. çocuk edebiyatında büyük bir gelişme görülür ve
Sözlü edebiyat toplumların kültürlerinin deva- çocuklar için verilen ürünler hızla çoğalmaya,
mında büyük bir öneme sahiptir. başlar İngiltere'den Daniel Defoe'nin Robinson
Yazılı edebiyat öncesi toplumsal kültürün Crusoe, Jonathan Swit'in Gülliverin Seyahatleri,
yaşatılmasında en önemli rol halk ozanlarının Lewis Carrol'un Alis Harikalar Diyarında,
anlattıkları hikayelerdir. Bu hikayeler aynı za- Charles Dickens'in David Coperfieled; Amerika'-
manda kültürler arası iletişimin kurulmasında da dan Louisa May Alcott'un Küçük Kadınlar, Mark
etkili olmuşlardır. Twain'in Tom Sawyer, Huckleberry Finn;
Fransa'dan Hector Malot'un Kimsesiz Jules
15. yüzyılda İngiltere’de ilk defa büyükler
Verne'in serisi, Antoine de Saint Exupery'nin
için küçük cep masalları basılmıştır. Bu kitapları
öncelikli olarak İngiliz toplumunun halk tabakası Küçük Prens; Almanya'dan Grimm Kardeşlerin
okumaktaydı. Zenginler ise boynuzdan yapılmış masalları; İsveç'ten Selma Lagerlöf'ün Nils
koruyucuların içinde yerleştirilmiş bakır levhalara Holgerson'un Eşsiz İsveç Yolculuğu; Danimarka'-
yazılmış ve Horn Book adı verilen kitapları dan Andersen'in masalları ilk akla gelen çocuk
okuyorlardı. edebiyatı örnekleridir ki Bunlar dilimize de çev-
rilmiştir.4
Aşırı dinci bir akım olan Quakerizmin etkisi
İngiltere’de 18. yy.’a kadar güçlü bir şekilde de- 19 yüzyılda çocuk edebiyatı eserlerinin konu-
vam etti. Quakerizme göre çocuklar, son derece ları genişletilmiştir. Loise May Alcott'un "Küçük
sıkı bir disiplinle yetiştirilmeliydi. Bu dönemde Kadınlar" isimli eseri aile hikayelerini daha
çocuklar için hazırlanmış kitaplar da daha çok popüler hale getirmiştir.
İncil'den kaynaklanan kitaplardı ve hikâyelerin 19. yüzyıl sonlarına doğru özellikle küçük ço-
sonu büyük ölçüde ölümle bitiyordu. Bu yolla cuklar için yazılan dergiler ortaya çıkmaya başladı.
çocukların dindarlık seviyelerinin yükselmesi UNESCO tarafından, 1979 yılının, Birleşmiş
hedeflenmişti. Milletler Dünya Çocuk Hakları Bildirgesi’nin
14. Lui Fransa'sında Charles Pearault, Halk yayımlanışının 20. yıldönümü dolayısıyla ‘Dünya
ağzında dolaşan masalları derleyip kısaltarak Çocuk Yılı’ ilan edilmesi, bu alandaki yayın ve
1697 yılında çocuklar için basmış böylelikle ço- etkinliklerin kapsamını genişletmiştir. Türk halk-
cuk kitaplarının babası olarak anılmaya başla- ları çocuk edebiyatı adına zengin bir mirasa sa-
mıştı. Bunların içinde günümüz Türkiye’sinde ve hiptir. Nasreddin Hoca fıkraları, Dede Korkut
dünyanın pek çok yerinde çocuk klasikleri içinde hikâyeleri bütün Türk halklarının ortak mirasıdır.
hala okunan "Parmak Çocuk","Mavi Sakal" gibi Anadolu’da Karagöz-Hacivat hikayeleri ayrı bir
kahramanı erkek olan masalların yanı sıra "Kül zenginlik kaynağıdır.
Kedisi", "Kırmızı Başlıklı Kız" ve “Uyuyan Osmanlı’da, çocuk edebiyatında Tanzimat’-
Güzel" gibi kahramanı kız olan eserler de vardır. tan 2.Meşrutiyet’e, 2. Meşrutiyet’ten Cumhuri-
Aynı yüzyılda Fransa'da Fenelon, soylu ço- yet’e kadar pek çok gelişme yaşanmıştır. 17. yy.’-
cuklarının eğitiminde kullanılması için yazdığı da Nabi'nin Hayriyye'si, 19. yy.’da Sünbülzade
Telemak’ı yazmış, eser Tanzimat döneminde Vehbi beyin Lütfiye-i Vehbi'si çocuk eğitimi
Türkçe’ye çevrilmiştir üzerine yazılmış önemli eserlerdendir. Özellikle
Meşrutiyetten sonra çocuk edebiyatı kendini
Bakü’den göç ettiği söylenen Beydaba’nın
duyurmuştur. Öğretmen okullarına Batılı eğitim
yazdığını “Kelile ve Dinme” masallarından esin-
anlayışının girmesi buna ön ayak olmuştur.5
lendiği iddia edilen La Fontaine, ünlü fabllarını
aynı dönemde yazmıştı. La Fontaine ve Perrault’- 1875 yılında, sonradan Etfal adını alacak olan
un masalları, Fransız çocuk masallarının ilk Sadakat isimli çocuk gazetesi çıkartılmıştır. Aynı
örneklerindendir. dönemde Bahçe (1880), Çocuklara Kıraat (1882),
Vasıta-i Terakki (1882), Çocuklara Arkadaş
Bu eserler önce İngiltere'de sonra da Alman-
(1882), Çocuklara Talim (1887), Çocuklara
ya'da yayınlandılar. Gerek İngiltere'de gerekse
Rehber (1896), Çocuk Bahçesi (1904) gibi çocuk
Fransa'da çocuklar için yazılan kitaplar 18. yy.’da
dergileri de çıkartılır.
bu dönemden sonra artış gösterdi.
Avrupa'da çocuklar için yazma düşüncesi 18. 4
Öztürk, a.g.e. s.207
yüzyılda pek çok ülkede birden yaygınlaşır. 5
A.g.e. s.205

770
Materiallar

Milli edebiyat döneminde de Ziya Gökalp, reği açıktır. Bu gereklilik tüm dünya ülkelerinde
Ali Ekrem Bolayır, Mehmet Emin Yurdakul, kabul görmektedir. Çocuk, yaşadığı çağda ve
İsmail Hikmet Ertaylan, Fazıl Ahmet Aykaç, Enis içinde bulunduğu toplumda bir yere sahip olaca-
Behiç Koryürek, Yusuf Ziya Ortaç, Halit Fahri ğını bu eğitim ve uygulanacak edebiyat aracı-
Ozansoy şiirlerle çocuklara seslenirler.) 6 lığıyla anlayabilecektir.
Bu dönemde de yazılan eserlerde, siyasi yön- Edebiyat bir rehberlik kaynağıdır. Edebiyat
den üzerinde durulan çocuk eseri kahramanı bir kimsenin kendini tanıyarak davranışlarını
erkektir. Arif Nihat Asya’nın, ünlü Fetih Mar- değiştirmeye yarayacak olanaklar hazırladığı için
şında da bunu açıkça görmek mümkündür. Asya, bir rehberlik kaynağı olarak da hizmet edebilir.
erkeğe, “delikanlım”, “aslanım”, “yiğidim”, Şüphesiz, bütün edebiyat eserleri böyle bir hiz-
“Fatih’in İstanbul’u fethettiği yaştasın” diyerek meti görmez ve bu hizmet de her zaman klasik
öğütler verir. Şairin, kız için biçtiği görev “Fatih- ölçüler içinde yerine getirilemez. Fakat, her biri-
ler doğuracak yaşta” olmasıdır. mizin yaşamında gereksinim duyduğumuz vakit
Cumhuriyete giden yoldaki savaşlarda büyük bize kendimizi anlamak konusunda yardımcı olan
yararlılıklar gösteren Nene Hatun, Halide Onbaşı, en az bir kitap bulunmuştur. Edebiyat yaratıcı
Nezahat Onbaşı, Tayyar Rahmiye, Kafkas cephe- etkinlikleri özendirir. Çocuklar, başka alanlardaki
sinde ordu subayı olarak çarpışan Fatma Seher yaratıcı etkinliklere geçmek için bir sıçrama
Hanım, Domaniçli Habibe, Hafız Selman İzbeli, tahtası olarak edebiyata gereksinim duyarlar. Baş-
Halime Çavuş, Satı Çırpan, Şerife Bacı, Kılavuz ka sanatlarla ilişkileri bulunan zengin bir prog-
Hatice, Gördesli Makbule, Nakiye Hanım, Ayşe ramın eşliğinde yaratıcılığa yönelten okuma et-
Tayyibe Hatun, Maraşlı Senem Ayşe, Trakyalı kinlikleri sayesinde bir sanat, başka bir sanatı
Havva Zehra Soyyanmaz, Tarsuslu Adile Onbaşı, desteklemiş, beslemiş olur. Okuma, çocuğu resim
Faika Hakkı, Taccülcalala Hanım, İzmirli Ayşe çizmeye ve dramatik sanat alanlarında ritmik
Hanım, Adana’dan Melek ve Hatice Hanımların yorumlamalar yapmaya özendirir. Çocuklar oku-
kahramanı olduğu çocuk hikayeleri yok denecek ma ve dramatik sanat alanlarında ne kadar zengin
kadar azdır. Aksine bütün çocuk hikayelerinin yaşantılar edinirlerse yaşamın öteki yaratıcı alan-
savaş, mücadele kahramanlarının tamamına yakı- larında da o kadar zengin bir kişiliğe sahip
nı erkeklerdir. Böylelikle erkek çocuklara ilerisi olurlar.
için hedef gösterilmektedir. Çocuk edebiyatı ürünleri denemeci, araştırıcı,
Türk çocuk roman yazarlarının en çok oku- eleştirici, kısacası özgür düşünceli insan yetiştir-
nanlarından ve üç yüzün üzerinde eser veren me amacı gözönüne alınarak yazılmalıdır. Ayrıca
Kemalettin Tuğcu’nun kadın kahramanlarını bü- çocuğun kendini tanımasına, kişiliğini geliştirme-
yük kısmı, acı çeken anneler, aldatılan kadınlar, sine katkıda bulunmalıdır.7
sarhoş ya da kaba kocalarından eziyet gören Bir diğer özelliği ise çocuğu iyiye, güzele,
kadınlardır. doğruya yönlendirmeyi amaç edinmelidir. 8 Yine
Günümüzde bir çocuk gazetesi yoktur. Bazı çocuğa eleştirel düşünme becerisi kazandırmak ve
gazetelerin belirli sayfalarında çocuklar için geliştirmek de önemli hedeflerden olmalıdır.
ayrılmış köşeler ya da ekler vardır. Bununla bir- Bu eserler insanı olduğu gibi göstermeli, iyi-
likte çok sayıda çocuk dergisi yayınlanmaktadır. ler hep iyi, kötüler hep kötü gösterilmemelidir.
Çeşitli yayınevleri, gazeteler, bankalar, kişi ve Çocuk evrensel değerlere de saygı duyacak
kuruluşlar da bu alanda yayın yapmaktadırlar. şekilde yetiştirilmelidir.
Çocuk Vakfı’nın yaptırdığı bir ankete göre Bu eserlerdeki yiğitlik abartılmamalı; çocuk-
Türkiye’de yüzde 17 yerli, yüzde 83 oranında lara, yanılmaz insan, üstün insan, her şeyi bilen
yabancı çocuk edebiyatı tüketilmektedir. Yine insan örnekleri sunulmamalıdır. Başka bir deyiş-
başka bir araştırmaya göre ise Almanya, Hollanda le, etiyle kemiğiyle, olumlu ve olumsuz yanlarıy-
ve Fransa’da ise yabancı çocuk edebiyatı yayını la insan tanıtılmalıdır.
yüzde 26’yı geçmemektedir. Her kitap bir dizi ahlak yargısıyla sonuçlan-
Çocuk yayınları, çocukların beden, zihin ve dırılmamalıdır. Köprüaltı Çocukları, Öksüz Ayşe
ruh sağlıkları bakımından çok çok önemlidir. Bu türünden acıma duygusunu sömüren kitaplar en
yayınların denetlenmesi gâyesiyle 1927 yılında azından yararsızdır. Polianna gibi tanınmış bir
“Küçükleri Muzır Neşriyâttan Koruma Kânunu” çocuk öyküsü de bu kötü örnekler arasında yer
adıyla 1117 sayılı kânun çıkarılmıştır. Toplum- alır. Bu öyküde, çevresindekileri mutlu etmek
ların temelini oluşturan çocukların eğitilmesi ge- 7
Yörükoğlu, Atalay, Çocuk Ruh Sağlığı, Özgür Yayınları,
İstanbul, 1997, s.
6 8
A.g.e. s.205 Baraz, a.g.e. s.121

771
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

için insan üstü çaba gösteren bir kız çocuğu an-


latılır. Ne üzüntü, ne kırgınlık, ne de öfke duy-
mayan böyle bir kahraman nasıl benimsenir? Olsa
olsa erişilmez bir varlık olarak okuyucuda bir
küçüklük duygusu yaratır.
Çocuk hikayelerindeki kahramanların siyasi
yönden önemini anlatan, aşağıdaki anıyı önem-
siyoruz. İsmet Berkan’ın naklettiği bu anı, CIA'in
Bombay büro şefliğini yapmış birine ait olması
dolayısıyla ayrıca önemli: “Bir ara Hindistan'ı
Sovyetler'e kaybetmek üzereydik. Sadece hükü-
meti değil, toplumu da kaybediyorduk. Çünkü
KGB inanılmaz bir bütçeyle yayıncılık işine
girmiş, masal kitabından macera romanına kadar
pek çok Rus kitabını Hintçe basıyor, ücretsiz ya
da çok ucuza satıyordu. O kadar ki, Hintli ço-
cuklar Rus astronotları en büyük kahramanlar
olarak görmeye başlamıştı. Bunun üstüne biz de
yayınevleri kurmaya başladık, Amerikan kahra-
manlarını Hintli çocukları başta olmak üzere her-
kese tanıtmaya başladık." 9

9
Berkan, İsmet:
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=60430
22/12/2002

772
 

ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATINDA


YENİ KONULAR VE YENİ YÖNELİMLER
Yrd. Doç. Dr. Medine SİVRİ
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi
Fen Edebiyat Fakültesi, Karşılaştırmalı
Edebiyat Bölümü Başkan Yardımcısı
Eskişehir / TÜRKİYE
msivri@ogu.edu.tr

NEW ISSUES AND TENDENCIES IN CHILDREN’S AND YOUTH LITERATURE

ABSTRACT
Children’s and youth literature is the most important and basic field in general sliterature for creating conscious and sensitive
society. Unfortunately this section hasn’t received interest and worth it deserved until last century. Its importance has been
understood recently.
The aim of this study is to present the importance of children’s and youth literature and also to draw attention to new issues
and methods in modern world. Improvement of humanity is rapid in every area and knowledge improves day by day. At this
point, there is a necessity of new issues, approaches and types that will attract children and youths’ attention. We will analyze
developments in this field comparatively. With presenting similarities and difference we will try to determine deficiencies.

“Çocuk okuru olmayan bir toplumun büyük okuru olmaz.”


Muzaffer Izgü
Bu çalışmada öncelikli amaç, bir taraftan ço- onlara yönelik nitelikli edebi metinlerden, sağ-
cuk ve gençlik edebiyatının önemini ortaya koy- lıklı ve nitelikli bir ilişkiyle oluşturulan çocuk-
mak, diğer taraftan da, değişen dünya koşulların- sevgi-kitap üçgeninden geçer.1
da ele alınması gereken yeni konulara ve yeni
yöntemlere dikkat çekmektir. Bu kadar önemli bir İnsan
alanda, gelişen ve değişen dünya düzenine bağlı (Değişmiş insan)
olarak, çocuk ve gençlik edebiyatında ayrıca neler
yapılabilir, eksik ya da yetersiz olan yönler neler-
dir, yeni yönelimler ve konular neler olabilir bun-
lar tespit edilmeye ve birtakım çözüm önerilerin-
de bulunulmaya çalışılacaktır.
İnsanlık, tarih boyunca çok önemli aşama-
lardan geçmiştir, bunların içerisinde en temel ve
belirleyici olanları; tarım devrimi, sanayi dev-rimi Edebiyat ve Sanat
ve içinde bulunduğumuz iletişim-bilişim devrimi- Bilgi Bilinç (Eyleme Bilinci)
dir. Günümüzde, adeta hız devrimi yaşanmakta ve
iletişim bilişim sektörünün hızına erişilememek- 1
Bkz. I) S. DİLİDÜZGÜN, “Çocuk Kitaplarında Yazınsal
tedir. Nitelik”, 1. Ulusal Çocuk kitapları Sempozyumu, So-
runlar ve Çözüm Yolları, Yayına Hazırlayan: Doç. Dr.
İnsan şu an inanılmaz bir bilgi hazinesinin Sedat SEVER, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara: 2000.
içerisindedir. Çünkü her türden bilgiye bir tuş II) S. DİLİDÜZGÜN, Çağdaş Çocuk Yazını, Morpa
kadar uzaklıktadır. Ancak, tüm bu ilerlemelere Kültür Yayınları, İstanbul:2003.
rağmen günümüz insanının çoğu, bilgi ile bilgiyi III) S. SEVER, Çocuk ve Edebiyat, Kök Yayıncılık,
kullanma bilinci arasındaki köprüyü kuramadığı Ankara:2003.
IV) S. DİLİDÜZGÜN, S. SEVER, A. ÖZTÜRK, Ö.
için, mekanik yaşamla bütünleşmiş, mutsuz, ken- ADIGÜZEL, Çocuk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
dine yabancılaşmış ve yalnızdır. Bu durum, özel- Açıköğretim Fakültesi Yayınları, Eskişehir:2002.
likle günümüz çocuğunun sorunudur ama sorum- V) N. NEYDİM, Çocuk ve Edebiyat, Çocukluğun
luluğu değildir. Çünkü bu durumu yapıp ettikle- Kısa Tarihi Edebiyatta Çocuk Figürleri, Bu
Yayınları, İstanbul:2000.
rimizle yaratan bizler, çözüm yolunu da onlarla VI) F. Oğuzkan, Çocuk Edebiyatı, Anı Yayıncılık,
beraber üretmeliyiz. Bu bağı kurma ve duyarlılık Ankara:2000.
oluşturma bilinci, ancak sanat ve edebiyatla ola- VII) H. GÜLERYÜZ, Yaratıcı Çocuk Edebiyatı,
sıdır. Bunun temeli de öncelikli olarak, bugünün Pegema Yayıncılık, Ankara:2003.
küçükleri yarının büyükleri olan çocuklardan ve VIII) R. NAS, Örneklerle Çocuk Edebiyatı, Ezgi
Kitabevi Yayınları, Bursa: Ocak 2004.

773   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Susanna Tamaro, bir eserinde, teoriyle pratik çağdaş koşullar göz önünde bulundurulmalı ve bu
arasında okyanuslar olduğunu ve bunu aşmak alanda da, her edebi tür kendi içerisinde özerk
gerektiğini söyler. Bu aradaki mesafenin kat edi- olarak değerlendirilmelidir. Hatta her edebiyatçı-
lebilmesi ve söylemin hayata geçirilebilmesi için nın, her türün ve alanın uzmanı olması mümkün
birçok şeyi bilince çıkarabilmek gerekir. Bu duru- olamayacağından, bu alan içerisinde de ayrı ayır
mu hayata uyguladığınızda da, her alanda karşı- disiplinlerde uzmanlaşılması ve işin alan uzman-
mıza bilgiyi sağlıklı kullanabilme bilincinin ge- larına bırakılması gerekir.
rekliliği çıkar. Bu noktada, insan için her kapıyı Yazar hayatın içinden ve hayata dâhil olarak
açacak anahtar sözcük, sanat ve edebiyat yoluyla üretim yapmalı ve hayatın içinde söz konusu olan
oluşturulan bilinçtir. her şeyi yazısına konu etmelidir. Burada dikkat
Bu durumu somut bir örnekten hareketle edilecek en önemli husus ise yöntem konusudur.
açıklarsak; örneğin, insanlığın gelişiminde tarihi Neyin anlatıldığı değil, onun nasıl anlatıldığı
bir öneme sahip olan Fransız Devrimi’nin özünde önemlidir. Yazarın olumsuzluklar karşısında üstü
yatan yenilikçi fikirler ve söylemler üç noktada örtülü bir biçimde takındığı tavır, kullandığı dil,
toplanmıştır: Özgürlük, Eşitlik, Kardeşlik. 2 Her öğretici olmayan ve anti otoriter tavrı, eşitlikçi
ne kadar çıkış itibariyle burjuva sınıfının çıkarla- yaklaşımı çok önemlidir. Çocuğa görelik ilkesinin
rını koruma adına ortaya atılmış değerler olsalar ve çocuk gerçekliğinin göz önünde bulundurul-
da, bu değerler hep bir arada ilk defa tartışma ko- ması ve hangi çocuğun gerçekliği sorusunun da
nusu edilmiş ve üzerlerinde fikir birliğine varıla- yanıtlaması zorunludur. Öncelikle yapılması ge-
rak, İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesinin ilk reken şey budur. Çünkü her mekâna ve zamana
maddesi olarak resmen kayda geçirilmiştir. Bu göre çocuk gerçekliği de farklılıklar gösterir.
adım, insanlık ve onun geleceği için atılmış çok Çocuk ve Gençlik Edebiyatı içerisinde ürün
önemli bir adımdır, ancak bu adımın hayata ge- verilebilecek belli başlı temel alanları şöyle ay-
çirilmesinde edebiyat ve sanat dünyasıyla kurulan rımlayabiliriz3:
köprüde birtakım aksaklıklar yaşandığı için, dev-
rim tam anlamıyla hedefine ulaşamamıştır. Bu de- 1. Masal (modernize edilmiş geleneksel masallar
ğerlerden yalnızca “özgürlük” ön plana çıkarılmış, ve çağdaş masallar)
bu da “paranın kullanım özgürlüğü”ne dönüşmüş, 2. Şiir (geleneksel halk şiiri ve modern şiir; epik,
“eşitlik ve kardeşlik” bilince çıkarılama-dığı, ye- didaktik, lirik, pastoral, dramatik, satirik türde
dekte tutulduğu için, insanlık kat etmesi gereken olabilir)
aşamayı gerektiği gibi kat edememiştir. Bu ne- 3. Tiyatro (geleneksel halk oyunları ve çağdaş
denle, doğa ve insan bugün içinde bulunduğu kö- oyunlar)
tümser tabloyla karşı karşıyadır. 4. Roman (klasik roman, yeni roman; polisiye,
Bilindiği üzere, her çağda, her alanda sayısız fantastik, macera, bilimkurgu, …vs)
ilerlemeler ve atılımlar gerçekleşmektedir. Bu 5. Öykü (klasik ve modern öykü; kısa ve uzun
nedenle, Fransız yazar Sthendal’e göre toplumu öykü)
adeta bir ayna gibi yansıtan ve Alman düşünür
Karl Marx’a göre bir “üst kültür” olan edebiyat, 6. Gezi yazıları (yurtiçi ve yurtdışı gezileri,
çağın gereksinimlerine yanıt vermek ve kendini yöresel geziler..)
yenilemek zorundadır, yoksa kısır ve güdük bir 7. Anı yazıları (bürokratların, yazarların, devlet
edebiyat olmaktan ileri gidemez ve gerçek işle- adamlarının, sanatçıların… vs)
vini de (değiştirmek, dönüştürmek, sorgulamak ve 8. Özyaşamöyküsel ve yaşamöyküsel kitaplar.
sorgulatmak, duyarlılık oluşturmak, estetik duygu- 9. Deneme (her konu dâhil edilebilir)
lar yaratmak ve ilerletmek… vs.) yerine getiremez.
10. Sinema (çizgi film, belgesel film, sanatsal film-
Yeni olan bir şeyin eski yöntemlerle anlatıl- ler, edebiyat eserlerinin sinemaya uyarlanması)
ması mümkün olamayacağından, her yeni dönem 11. Mektup türü
ve her yeni gelişim kendi edebi türünü ve yönte-
12. Eleştiri (her türün eleştirisi ).
mini dayatır. Bu yüzden, değişen yenidünya dü-
zeninde, Çocuk ve Geçlik Edebiyatında yeni 13. Karikatür- Mizah
konular, eğilimler ve yöntemler belirlenirken Öncelikli olarak bu tür ayrımının iyi yapıl-
ması, uzmanlık alanlarının öne çıkarılması, ede-
2
Bkz. I) S. TANİLLİ, Uygarlık Tarihi, “Batı Uygarlığın- biyatın genel kültürden kurtarılması ve çağdaş de-
da Devrimler” (s. 109–139), Adam Yayınları, İstanbul: 1999. ğerler yönünde, çocukların ve gençlerin gereksi-
II) S. TANİLLİ, Yüzyılların Gerçeği ve Mirası Cilt:
V, Adam Yayınları, İstanbul: Kasım 1999.
3
III) A. TİMUÇİN, Düşünce Tarihi, BDS Yayınları, E. ÖZDEMİR, Yazınsal Türler, Bilgi Yayınevi, Ankara:
İstanbul:1992. Eylül 1999.

774
Materiallar

nimleri göz önünde bulundurularak, disiplinler getirdiği sorunlar/ Bir rant haline getirilen çocuk
arası olanaklardan da beslenerek yapıtların kale- pornografisi/ Bağımlılık (uyuşturucu, alkol, esrar,
me alınması gerekir. Bunun için gerekli alan ça- eroin, haplar, sigara, bali…vs) sorunu olan sokak
lışmalarının içerisinde nelerin yer alabileceği ile ve ev çocukları/ Köy çocuğunun köy yaşamı ve
ilgili birkaç tespitte bulunduktan sonra bunların kente gelen köy çocuğunun kente uyum sorunu/
türlere göre nasıl işlenebileceği üzerinde kısa dur- Şehir çocuğunun kıstırılmışlığı, doğa özlemi ve
mak yerinde olur. Ayrıca şunu belirtmekte yarar istek dışı, bilinçsizce dayatılan (çünkü bizim ço-
vardır; elbette ki bu yeterli ve mutlak bir belir- cuklarımız, hep deneme tahtası gibi her iki üç
leme listesi değildir, sadece bütünün belli bir kıs- yılda bir yeni sistemlerle karşı karşıya kalırlar…!)
mından hareketle yapılan bir öneri listesidir. Bu yanlış bir eğitsel yaşam süreci ve eğitim-öğretim
liste, bu alandaki uzmanların katılımıyla daha da sorunsalı/ Çalışan anne-çalışmayan baba, zorla
uzatılabilir ve varsıllaştırılabilir ve bu konular tüm çalıştırılan, eğitim hakları ellerinden alınan, kısa-
türlerde kendilerine özgü yöntemlerle işlenebilir. ca sömürülen çocuklar/ Tek çocuk sorunu (sevgi
Eksikliği duyulan ve yeterince üzerinde ve paylaşım)/ Evlat edinilen çocukların ve ailele-
durul-madığı düşünülen belli başlı konuları şöyle rin sorunu (biyolojik anne-emek veren anne)/
sıralamak mümkündür. Yetiştirme yurtlarında ve sokaklarda barınan ço-
cukların sorunu/ Boşanmış ailelerin çocuklarının
Sorun Odaklı Çocuk ve Gençlik Edebiyatı:
sorunları/ Ailelerin yaptığı çocuk ayrımı yüzünden
Bu alan içerisinde öncelikle üzerinde durulması
çocukların yaşadıkları sorunlar, intihar ve ebeveyn
gereken alanlardan biri, engellilerin toplumda ya-
kayıplarında çocuğun yaşadığı sorunlar vs.
şadığı sorunlardır. Bu sorunların edebiyatta yoğun
olarak işlenmesi ve buna karşı insanlarda duyar- Çağdaş Sanat Masallarının Oluşturulması:
lılık alanlarının genişletilmesine katkıda bulunul- Dünya artık çok değişmiş ve büyük ilerlemeler
ması son derece önemlidir. Yukarda da belirtildiği kat etmiştir. Bu yüzden, günümüz dünyasının ço-
üzere, bilgi ile eylem arasındaki bilincin oluşturul- cukları için, onların imgelem dünyasını varsıl-
masında ve bunun hayata geçirilmesinde birincil laştıracak, çağdaş değerlerle donatılmış, ancak
görev edebiyat ve sanatındır. Elbette ki bununla ayakları yere basan ve var olan gerçeklikten bes-
güdümlü bir edebiyattan ve sanattan söz etmiyo- lenen modern masallara gereksinim duyulmakta-
ruz. Gerçek anlamda, hakkı verilerek yapılan ede- dır. Var olan masalların dışında çağdaş masallar
biyat ve sanatın doğal olarak doğuracağı sonuçtan yazılmalı, eskiden olduğu gibi “cadı kadın”, “şey-
söz ediyoruz. André Breton ve Paul Eluard’ın işa- tan kadın”, “büyücü”, “üvey anne-üvey baba”,
ret ettiği gibi yazınsal metinde “iletinin meyvedeki “kötü kadın” gibi cinsiyet ayrımcılığı yaratan
gıda gibi olması” ön koşuldur. Eserdeki öğretici- tipler ortadan kaldırılmalı, bunların nedenleri sor-
liğin ya da ileti kaygısının ölçütlerini Asım Bezirci gulatılmalıdır. Bu konuda, Hasan Erkek’in yaz-
söz konusu yazarlardan hareketle şöyle dile getirir: dığı “Çiçek Prenses” oyunu, eski masal kalıpları-
“gerçeği göstererek okurları bilgilendirirken duy- nın dönüşümüne iyi bir örnektir ve cinsiyet ay-
gu, tasarım, özgünlük, güzellik ve teknikten yok- rımcılığına feminist bakış açısıyla verilen iyi bir
sun, salt öğretici kuru bir ahlak ya da siyaset kitabı, yanıttır. İdeal çocuk tipleri, ideal insan tipleri
bir reçete durumuna düşmeye değil, ideolojiyi yaratmaktan vazgeçilmeli, zaaflarıyla bir bütün
eserde –elmadaki şeker gibi- iyice eritmeye, ya- olan insan doğal haliyle verilmelidir. Çağdaş de-
şamı imgesel bir kurgu, estetik bir yapı, kişisel bir ğerler sistemi oluşturulmalıdır. Masal uyarlama-
anlatım ve duyarlıklı bir yaklaşımla vermek ge- ları yapılmalı ve bu noktada farklı kültürler bu-
rekir”4 luşturulmalıdır. Kültürel mirasa sahip çıkmak adı-
na, var olan masallar da korunmalı ancak bun-
Ayrıca, yine bizim ülkemizde kör noktalardan
lardaki yanlışlıklara ve eksikliklere dikkat çekil-
biri olan ve yeterince işlenmeyen, ergenlik döne-
meli ve sonuç itibariyle, şu ana kadar bunların,
mi çocuklarının sorunları ve bu sorunla nasıl başa
toplumdaki yaşama ne tür olumlu ya da olumsuz
çıkılacağı son derece önemlidir. Cinsel kimlik
katkıları olduğuna dikkat çekilmelidir. Bunun için
edinimi/ Cinsel kimlik bunalımı/ Ara kimlikler/
ayrı bir kitap sektörü oluşturulmalıdır. Geleneksel
Bedensel değişiklikler/ Cinsler arası duygusal
masallara ve öykülere eleştirel yaklaşım sektörü
paylaşım/ Cinsel tabular ve erotizm/ Cinsiyet ay-
diye bir yeni bir yazma sektörü yaratılmalıdır.
rımcılığı ve kitaplarda da toplum tarafından biçi-
len bu rollerin resimlerle de desteklenmesi soru- Teknoloji ve Çocuk: Teknolojinin çocuğa ve
nu/ Töre cinayetleri ve cinsel istismara maruz gence getirdiği olumlu ve olumsuz kazanımlar,
kalan çocuklar/ Fuhuş/ Ensest ilişkinin çocuğa ayrıca üzerinde durulması gereken bir alandır.
Bunun sonucunda alt başlıklar oluşturulabilir; Sa-
4 vaş ve çocuk/ İletişim-iletişimsizlik sorunsalı ve
A. BEZİRCİ, Sosyalizme Doğru, Evrensel Basım Yayın,
İstanbul: Temmuz 1996, s. 52. çocuk/ Eğitim sistemi ve çocuk/ Kitle iletişim

775
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

araçları, mekanik dünya ve çocuk/ Çevre bilinci Kitap sonunda, çocuğun kitabı sorgulamasına
ve çocuk/ Yenidünya düzeni ve çocuk/ Politika ve ve eleştirmesine olanak sağlayan sorular ve boş
çocuk/ Her tür şiddet ve çocuk/ Demokratikleşme alanlar olmalı ve bunların e-posta adresleri aracı-
sorunsalı ve çocuk/ Anamalcı kültür ve çocuk (tek lığıyla geri dönütleri alınmalı ve bir sonraki
tipleşme, aynılaşma, yabancılaşma, çeşitlilik, öte- baskıda yayınlanmalıdır.
kileşme ve ötekileştirme, damgalama, damgalan- Toplumsal gerçekliklere duyarlı, ayağı yere
ma ve korkular… vs). basan, ana diline hâkim ve milli değerlere saygılı
Günümüz çocuğunun ve gencinin en önemli ve ona sahip çıkan eserler yazılmalı. Örneğin,
sorunu, kimlik edinme ve iletişim sorunudur. pedagojik olmadığı için şu an çok eleştirilen
Örneğin Türkiye’de, üniversiteye ya da OKS sı- Kemalettin Tuğcu kitapları bir zamanlar neden bu
navlarına hazırlanan gençlerin içinde yaşadığı kadar çok okur kitlesine sahip oldu, bunun üze-
bunalım ve aileleriyle olan sorunları, aileleri tara- rinde durulmalıdır. İster kabul edilsin, ister edil-
fından anlaşılamamaları, üzerlerinde hissettikleri mesin, onun ve onun gibi yazan diğer yazarlar sa-
maddi ve manevi baskı, kendilerini yeterince yesinde birçok çocuk okuma alışkanlığı edindi ve
ifade edememeleri, çok güncel olan edebi konu- toplumsal gerçekler hakkında uyarıldı. Somut
lardır. İletişim isteyen bir gençlik vardır aslında, koşullarda somut tahliller yapmak gerekir. Dile-
kendi olmaya çalışan ama olamayan, bunun bu- nen, köprü altında yaşayan, küçük yaşta çalıştı-
nalımını yaşayan gençler. Hayata dokunmaya ça- rılan, kültür çatışması yaşayan göçmen çocukları,
lışan ya da hayata dokunmaktan vazgeçen genç- cinsel istismara uğrayan gerçek çocukları ve
ler. Yaşanmamışlıklar üzerine yaşam kurmaya ça- gerçek bir dünyayı anlatıyordu Kemalettin Tuğcu.
lışan, toplumun ve ailenin koyduğu kurallarla ku- Her ne kadar anlatım tekniği ve yöntemi doğru
şatılmış gençler. Oysa yaşanmamışlıklar üzerine olmasa da işlediği konular son derece gerçekti.
yaşam kurulamaz. Bu yüzden ona ve onun gibi yazarlara haksızlık
Yazar, gündelik sorunlara çözüm üretmekle edilmemesi gerekmektedir.
her şeyi hallettiğini sanmamalıdır. Çocuğu gerçek Ana dili öğrenme ve onu kullanma yetisini
hayata hazırlamaya dair bir şeyler sunmalıdır. geliştirebilme en önemli ve en temel zorunlu-
Yoksa bunu sunamadığı noktada çözümsüzlük ve luktur. Fransız düşünür Albert Camus, “insanın
kısır döngü başlar. Ne yazık ki artık yazarlar, ana dili, ana vatanıdır” der. Bu nedenle, ana dili
okurlarına ütopya sunamamaktadırlar. Belki de işgal edilmiş bir milletin vatını da işgal edilmiş
bu onların da suçu değildir. Var olan dünya dü- demektir ve yaşayacağı, kendini kendi dilinde
zeninin yarattığı bir sonuçtur bu. Öyleyse bunun
ifade edeceği başka bir alan yoktur ve bu da be-
için acilen ve öncelikli olarak yapılması gereken-
raberinde kültürün de yok edilmesine neden olur.
leri, yapıtlarda işlenecek konuların içeriği nokta-
Zaten bir milleti yok etmenin en kolay yolu,
sında biraz açıkladıktan sonra, ayrıca çocukların
öncelikle onun ana dilini ve kültürünü yok etmek-
sanat ve edebiyat sevgisini geliştirmeye yönelik
ten geçer. Fazıl Hüsnü Dağlarca, “Türkçem, ses
haricen neler yapılabilir bunların üzerinde kısaca
bayrağım” diye boşuna dememiştir. Öyleyse, ana
durmakta yarar vardır.
dili kullanma ve geliştirme becerisini hedef alan
Yaşam, insanın acı ve tatlı deneyimlerinin bir yaratıcı tarzda kitaplar oluşturulmalıdır. Okuru da
toplamıdır ve buradan çıkarılan sonuçtur. Bu an- yazının içine dâhil eden, yaratıcılığa sevk eden,
lamda, eğer gençler günlük tutmaya özendirilirse, okuma ve yazma kültürünü aynı anda geliştiren,
hatta bu daha ilkokulda bir alışkanlığa dönüştürü- uygulamalı, yaratıcı yazı örneklerinin olduğu
lebilirse, hem yazı yazmanın sağaltım ve arınma kitaplar yayınlanmalı. Örneğin ilginç şiir kalıpları
olanaklarından yararlanırlar hem de sorunlarıyla oluşturulup, eksik bırakılan yerlerin çocuklar
daha çabuk ve daha sağlıklı bir yolla başa çık- tarafından doldurulması istenebilir. Daha önce bu
mayı öğrenirler. Özellikle ergenlik döneminde türde yapılmış birkaç şiir örneği konulabilir.
tutulan günlüklerden ve ailelere ve öğretmenlere Çocuğun yazma ve okuma işini bir oyun gibi al-
yazılan mektuplardan yeni bir yazın türü oluştu- gılamasını sağlayan öykü çalışmaları yaptırılabi-
rulmalıdır. Bu sonraki kuşak gençler için de bir lir. Baş tarafı verilmeyen ya da ortası boş bıra-
umut kaynağı olacak ve gençler kendilerini yalnız kılan veya sonu yazılmamış öykülerin istedikleri
hissetmeyeceklerdir.
gibi tamamlanması sağlanabilir. Bu tür bir çalış-
Görsel ve işitsel yoğunluğu ön planda olan bir ma çocuk tarafından bir oyun gibi algılanacağın-
dünyada yaşadığımızdan, çocuklar için seslendir- dan, çocuklar severek ve isteyerek, ayrıca zevk
meli masal, öykü, şiir kitapları ve kasetleri, CD’- alarak edebiyata dâhil olacaklardır. Bunları geri
leri bir arada yeni kitap formları oluşturulmalıdır. dönütleri alınmalı ve örnek olarak basılmalıdır.
Filme uyarlanan romanlar ve onun film kasetleri Yani kendi şiirlerini, kendi öykülerini, kitaplarını
de beraber satışa sunulabilir. yazan çocukların yazıları okura iletilmelidir.

776
Materiallar

Milli bayramlarda, özel günlerde çocukların buluşacak çocuklara hiçbir yarar sağlamayacağı
oynayabileceği oyun metinleri yok denecek kadar gibi onlara büyük oranda zarar da vermektedir.
azdır. Bunların sayısı da, milli değerler ve tarih Böyle yapay bir düzlemin yaratılmasıyla aslında
bilinci açısından işlenerek çoğaltılmalıdır. Bizim insanlık, Nasrettin Hoca misali, kendi bindiği
millet olarak en büyük çıkmazlarımızdan biri, ne ağacın dallarını kesmektedir. Çünkü insanlığın
yazık ki geçmişi ve olanları çabucak unutmamız- temeli ve geleceği olan çocuklar ne yazık ki içi
dır. Geleceği daha doğru tayin etme ve tavır belir- boş, kof, eleştirel düşünmeye elverişli eğitilme-
leme noktasında, tarihte yaşanmış bazı gerçeklik- diği için güdülmeye meyilli, her türlü tüketim
leri canlı tutmakta yarar vardır. Böylece daha kültürünü içselleştirmiş, yok etmeye meyilli, apo-
önünü gören ve attığı adımdan daha emin gençler litik ve sorunlu tipler olarak karşımıza çıkacak-
yetiştirme adına bu durum kaçınılmazdır. Eğitim lardır. Öyleyse çocukları eleştirel düşünmeye
ve öğretim alanında geliştirilmesi gereken, zorun- sevk edecek, dürtülerini geliştirecek, yaşadıkları
lu bir stratejik alandır bu alan. dünyadaki sorunlarla onları yüzleştirecek ve bu
Çocuklar ve gençler için yazılmış kitapların sorunlara birlikte çözüm üretebilme imkânı suna-
filmleştirilmesi ve gösterime sunulması sağlana- cak, çocuk gerçekliğini göz önünde bulunduran,
bilir. Bunlar için, özellikle çocukların konuk edil- eşitlikçi yaklaşımı ilke edinmiş çağdaş yapıtlara
diği eleştiri ve tartışma programları hazırlanabilir. gereksinim vardır. Her şeyden önemlisi, aktarma
Çocukların, kitaplarla ve yayınlarla ilgili eleştiri- kültürle yapılan bir edebiyat yerine, kendi dilin-
leri ve önerileri kitaplaştırılabilir. Okullarda ço- den ve öz kültüründen, kendi vatanından ve top-
cukların beklentileriyle ilgili röportajlar yapılıp, rağından, kendi gerçekliğinden beslenen, kendi öz
bunlar çocuk dergilerinde ve büyükler için ya- değerlerini ön plana çıkaran, yerel renklere say-
yınlanan gazetelerin köşelerinde yayınlanabilir. gılı ve onları koruyan ve evrensel değerleri yü-
Özellikle güzel sanatlara özendirmek için sa- celten bir edebiyatın varlığı kaçınılmazdır.
natçılardan ve ünlü müzisyenlerden, heykeltıraş- Lütfen hayata dokunmaktan ve dokundurt-
çılardan, sporculardan ve onların yaşamlarından maktan vazgeçmeyelim!
yaralanılmalı, onlar kitaplara kahraman olarak
konulmalıdır. KAYNAKÇA

Tüm dünyayı ve dünya kültürünü yakından ta- 1. BEZİRCİ, Asım. Sosyalizme Doğru, Evrensel Basım
nımak için gezi yazıları çoğaltılmalıdır. Böylece Yayın, İstanbul: Temmuz 1996.
çocuk ve genç, “ötekini” tanıyacak, kendi kültü- 2. DİLİDÜZGÜN, Selahattin. “Çocuk Kitaplarında Yazınsal
Nitelik”, 1. Ulusal Çocuk kitapları Sempozyumu, So-
rüyle başka kültürleri karşılaştırma imkânı bula- runlar ve Çözüm Yolları, Yayına Hazırlayan: Doç. Dr.
cak, bilgisini, görgüsünü arttıracak ve farklı olana Sedat SEVER, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara: 2000.
saygı duymayı öğrenecektir. Meslek öbeklerine, 3. DİLİDÜZGÜN, Selahattin. Çağdaş Çocuk Yazını, Morpa
hayvanlara, bitkilere, milliyetlere, ülkelere, farklı Kültür Yayınları, İstanbul:2003.
inanç sistemlerine ve yaşam biçimlerine yönelik 4. NEYDİM, Necdet. Çocuk ve Edebiyat, Bu Yayınevi,
tanıtıcı belgesel metinler hazırlanmalı, bunlar tele- İstanbul:2000.
vizyon ve radyoda çocuklar tarafından sunulmalı- 5. ÖZDEMİR, Emin. Yazınsal Türler, Bilgi Yayınevi,
Ankara: Eylül 1999.
dır. Çocuklara yönelik, her yönüyle çocuğu ele alan
7. SEVER, Sedat. Çocuk ve Edebiyat, Kök Yayıncılık,
televizyon ve radyo programları çoğaltılmalıdır. Ankara:2003.
Kitaplar, alanında uzman kişiler tarafından res- 8. DİLİDÜZGÜN, Selahattin; SEVER, Sedat; ÖZTÜRK,
medilmelidir. Baskı kalitesi yüksek tutulmalı, cin- Ali; ADIGÜZEL, Ömer. Çocuk Edebiyatı, Anadolu
siyetlere roller biçmeyen, zihinlerde olumsuz imge Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, Eskişehir:
oluşturmayan, ayrımcılık yapmayan, eşitlikçi yak- 2002.
laşımı içselleştiren sanatsal resimler ağırlıkta olma- 9. NEYDİM, Necdet. Çocuk ve Edebiyat, Çocukluğun
Kısa Tarihi Edebiyatta Çocuk Figürleri, Bu Yayınları,
lıdır. İstanbul:2000.
Çocuk tiyatroları kurulmalı, çocuk oyuncular 10. OĞUZKAN, Ferhan. Çocuk Edebiyatı, Anı Yayıncılık,
yetiştirilmeli, onlara oyunları oynama imkânı su- Ankara:2000.
nulmalı ve çocuklar için yazılan oyunlar çoğaltıl- 11. GÜLERYÜZ, Hasan. Yaratıcı Çocuk Edebiyatı, Pegema
malıdır. Oyunu izlemeye gelen çocuk, oyunu ve Yayıncılık, Ankara:2003.
oyuncuları kendine daha yakın hissedecektir. 12. NAS, Recep. Örneklerle Çocuk Edebiyatı, Ezgi
Zaten okul öncesi dönemde çocukta kendiliğin- Kitabevi Yayınları, Bursa: Ocak 2004.
13. TANİLLİ, Server. Uygarlık Tarihi, “Batı Uygarlığında
den var olan taklit etme, taklit ederek öğrenme Devrimler” (s. 109–139), Adam Yayınları, İstanbul: 1999.
böylece iyi yönde yönlendirilebilir. 14. TANİLLİ, Server. Yüzyılların Gerçeği ve Mirası Cilt:
Çocuklar gerçek dünya ile tanışmak zorunda- V, Adam Yayınları, İstanbul: Kasım 1999.
dır. Son günlerde moda olan, ayağı yere basma- 15. TİMUÇİN, Afşar. Düşünce Tarihi, BDS Yayınları,
yan ve gerçek yaşamdan beslenmeyen fantastik İstanbul:1992.
kitaplar ve dizi filmler, er geç gerçek yaşamla

777
 

ÇOCUKLARIN SİYASAL TOPLUMSALLAŞMA SÜRECİNDE


NASREDDİN HOCA FIKRALARININ ROLÜ
Öğr. Gör. Uğur Arif BÖLEK
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
ugurarif@hotmail.com

Öğr. Gör. Berrin BÖLEK


Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
bbolek@hotmail.com

ABSTRACT
Children are born without knowing anything. They are socialized by their families, friends, schools, teachers, working
environment etc. In this period the cultural structure of society else is too important. Lullabies, fables, stories and jokes else plays
too significant important role in socialization of child. The knowledge which acquires in the period of childhood. Whether Freud
be right or not, it is an indicator in the process of values. The common culture motives of Azerbaijan and Turkey are Nasreddin
Hodge’s jokes. They have exposed to the changing by the time sometimes they have forgotten and sometimes they have been
different or they have loaded by the different meaning. It's efficient is still exist in two countries. In the article, the messages are
evaluated in the article, Statesman or state governors, officers in the jokes.

Toplumsallaşma ya da İngilizce karşılığı ile “işlevselci yaklaşım” ve “çatışmacı yaklaşım”dır.


“socialization” sürecinin ilk kez ne zaman başla- Bu yaklaşımların herbirinin çok farklı yönleri
dığına ilişkin kesin veriler ortaya koyabilmek bu- bulunmakla beraber, herbirinin ortak olarak vur-
gün için çok güç görünüyor. Yüzbinlerce yıl guladığı konu, siyasal toplumsallaşma açısından
öncesinde başladığını iddia eden bilim adamları çocukluk döneminin özel bir önem taşıdığıdır.1
var. Toplumsallaşmanın incelenmesinde bu yön ABD'de 4 yaşındaki çocukların kavramlaştır-
üzerinde çok durulmasa da, Aristo’dan, Eflatun’a, dığı dünyada, dört ana otorite temsilcisinin; anne,
Konfüçyüs’ten, Thomas More’a ve Jean Jack baba, öğretmen ve polisin olduğu ve bunların tü-
Rousseau’ya kadar pek çok düşünür, siyasal müne olumlu anlamlar yüklendiği görülür. Tür-
toplumsallaşma ile ilgilendiler. kiye’de ve Azerbaycan’da ise aynı yaşlardaki ço-
Toplumsallaşma, toplumdaki inanç, tutum, cukların dünyasında anne ve baba olumlu anlam-
değer ve davranışların birey tarafından benimsen- larlar taşırken, öğretmen henüz belirgin şekilde
mesi sürecidir. Siyasal toplumsallaşma kavramı yer almamakta, polis ise çok defa olumsuz bir an-
da, buna paralel olarak, siyasal çevre ile birey lam taşıyabilmektedir.
arasında hayat boyu süren dolaylı ve doğrudan Çocuk edebiyatının, devlet, toprak, millet,
etkileşim sonucunda, bireyin siyasal sistemle il- bayrak, bağımsızlık, kahramanlık vb. değerlerin
gili, görüş, inanç, davranış, tutum ve değerlerinin kazanılmasında büyük bir rolü vardır. Çocuklar
benimsenmesi sürecini ifade eder. Dar kapsamlı için yazılan edebiyat eserleri, çocuğun dünyasını
tanımlarda, siyasal davranışın, bilgi ve değerlerin şekillendirirken, onların devlet başkanlarına yö-
doğrudan, açık bir süreç içinde toplumsallaşan nelik tutumlarının belirmesinde, itaat ya da isyan
kişiye aktarılması söz konusudur. Diğer taraftan, duygularının gelişmesinde, millet için fedakarlık
siyasal toplumsallaşmayı çok daha geniş olarak hislerinin doğmasında ve pekişmesinde de etkin
ele alan ve belirgin biçimde toplumsallaşma ama- rol oynar.
cına yönelmemiş toplumsallaşma süreç ve etmen- Aynı milletin farklı coğrafyalarda yaşayan iki
lerinin doğurduğu siyasal davranışları inceleyen kolu olan Azerbaycan ve Türkiye insanı, aynı dil,
daha geniş kapsamlı siyasal toplumsallaşma an- din ve ırk birliğinin getirdiği ortak kültüre sahip-
layışı da vardır. Bu ikinci anlayış, toplumsal tir. Her iki kolun da ortak mirası olan edebiyat
yaşamın karmaşıklığı ve dinamizmi içinde, bi- değerlerinden biri de “Nasrettin Hoca – Molla
linçsiz, farkına varılmayan; toplumsal işlevlerin Nasreddin”dir.
amaçlanmamış sonuçlarını kapsayan toplumsal-
laşmayı incelemeye yöneliktir.
Siyasal toplumsallaşma çalışmalarında izle- 1
nen başlıca yaklaşımlar: “psikanalitik yaklaşım”, Ergil, Doğu-Alkan, Türker, “Siyaset Psikolojisi”, Turhan
Kitapevi, Ankara-1980, s 46-68

778   
Materiallar

Nasreddin Hoca, Türkiye’de 1208 yılında dar süzülerek gelmiş bu fıkralarda, devlet başka-
Sivrihisar’ın Hortu yöresinde (babası Abdullah nının/idarecilerinin tutumu ve “topluma sunulan”
Efendi, annesi Sıdıka Hatun) doğar. Medrese eği- Nasreddin hocanın devlet idarecilerine karşı hare-
timi alır. Medresede ders verir. Kadılık görevinde ketleridir.
bulunur. 1284 yılında Akşehir’de vafat eder.2 “Nasreddin Hoca Fıkraları” eserinde Timur’la
Molla Nasreddin, -Azerbaycan’daki bazı folk- ilgili sadece beş fıkra vardır. Bu beş fıkraların
lörşinaslarca- büyük Azerbaycan alimi Nasirüd- herbirinde, Timur’un kişiliğine, idareciliğine ait
dini Tûsi’nin ta kendisidir. Hocaya/Mollaya izafe önemli ipuçları görülmektedir. Sadece iki fırkada:
edilen fıkraların büyük bir kısmının aynılığı, iki “Timur’un Fili” ve “Ayva ile İncir” fıkralarında,
farklı şahsın olma olasılığını ortadan kaldırırken, olumsuz bir Devlet Başkanı tiplemesi vardır:
her iki bölgedeki fıkralar arasında, devlet idare- Timur’un, getirttiği filin başıboş kalması sonucu
cilerine, hakimlere, dinsel ve ekonomik yönden çevreye, ekili alanlara büyük zarar vermesi’ni
elit tabakaya karşı farklı tutum, siyasal toplum- idarecinin milleti düşünmemesi olarak görmek
sallaşma süreci açısından, her iki toplumun de- mümkündür. 3 Fıkra’da durumu şikayet etmek
ğerleri arasında da analiz olanağı sunar. üzere yola çıkan 10-15 kişinin “Timur’un korku-
Elbette ki burada analiz konusu, bu şahıs- sundan yol boyunca birer ikişer ayılması”ve so-
lardan hangisinin gerçek Nasreddin olduğuna ya nunda tek bşaına kalan Nasreddin Hocanın kor-
da, bu fıkralardan hangisinin hangi dönemde ek- karak sözü değiştirmesi ve filin dişisini de iste-
lendiğine ilişkin edebiyat tarihçilerinin yapabi- mesi, idarecinin baskısını ve sonucunu ortaya ko-
leceği bir analiz değil, şu an her iki coğrafyadaki yar.4 Ayva hediye etmek üzere yola çıkan Nasred-
yeni dönem basılı kitaplarda yeralan ve Mollaya / din Hocanın, yolda arkadaşının tavsiyesi ile ay-
Hocaya atfedilen fıkraların, çocukların siyasal sü- vayı inirle değiştirmesi, “değerli hediye bekle-
reçteki gelişimlerine ve şekillenmelerine etkisidir. yen” Timur’un, getirdiği incirleri hocanın başıta
attırması fıkrasında da, zalim bir devlet başkanı
Çalışmada, Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim
tiplemesi vardır. Bu fıkrada hocanın olayı olumlu
Bakanlığı tavsiyeli, 100 temel eserden biri olan,
tarafından alıp, ayva getirmekten vazgeçtiğine şük-
Türk klasikleri serisinden, Nurgül Özcan tarafın-
retmesi, insanları olumlu düşünmeye sevketmesi
dan hazırlanan ve 2005 yılında Türkiye’de Zam-
açısından da dikkat çekicidir.5
bak Yayınlarınca basılan, “Nasrettin Hoca Fıkra-
ları” kitabı ve Rafiq İsmayılov tarafından hazırla- “İsabet” fıkrasında, Hoca, “Timur’un huzu-
nan ve 2007 yılında Altun Kitabevince yayınla- runda ok atmadaki maharetinden bahseder” Timur
nan “Molla Nasreddin Latifeleri”isimli kitaplar sınamak ister. Birinci atışta, tutturamayınca: “Sek-
esas alınmıştır. Her iki kitapta, devlet başkanının banbaşı böyle atardı”, ikincide tutturamayınca
ve üst düzey devlet adamlarının tutum ve davra- “Subaşı böyle atardı”, üçüncüde tutturunca “Nas-
nışları ile Nasreddin Hocanın bu görevlilere karşı reddin “kulunuz” da böyle atardı” der. Burada,
davranışları karşılaştırılmıştır. Devlet Başkanının, birini maharetininden ötürü
sınaması normal kabul edilebilir. Hocanın ilk iki
Türkiye’de Zambak Yayınlarınca basılan eser, atışta tuttramayınca lafı çevirip yeni bir atış hakkı
küçük ebatta (95mmX135mm) ve 120 sayfadan elde etmesi de hoş bir latifedir.6
ibarettir. Kitapta, 8 punto ile yazılmış 137 fıkra
Diğer iki fıkra ise “Üç Yıl içinde” ve “Kitap
bulunmaktadır. Azerbaycan’da, Altun Kitabevince
Okuyan Eşek” başlıklarıyla verilmiş olup her ikisi
basılan eser ise normal boyda (135mmX 193mm)
de Timur’un eşeği ile ilgilidir. İlk fıkrada, Hoca’-
ve 128 sayfadır. Kitapta 14 punto ile yazılmış,
nın, eşeğine okuma öğretmek için “Timur’dan
133 fıkra bulunmaktadır.
3000 altın aldığı”, Hocanın dostlarının, eşeğe oku-
Molla Nasreddin Latifeleri’nde “Molla Nas- ma öğretememesi halinde “Timur’un hocayı öl-
reddin ve Teymurleng” ve “Molla ve Şehir Ha- düreceği” anlatılır.7 Her iki hareket de olumsuz-
kimi” ismiyle ilk iki bölüm haricinde, beş bölüm dur. Hocanın olmayacak birşey için Devlet Baş-
daha bulunmaktadır. Nasreddin Hoca Fıkralarında kanını aldatması da, Devlet Başkanının da belir-
ise herhangi bir bölümlemeye gidilmemiştir. lenen süre sonunda “olmayacak birşey için ölüm
Her iki ülkedeki, Hocanın/Mollanın aslında cezası vereceğinin düşünülmesi” de olumsuz ha-
Timur ile karşılaşmış olma ihtimali yoktur. rekettir. Fıkranın Türkiye’deki versiyonunda konu
Timur’un yaşadığı dönemle aralarında en az bir
asır bulunmaktadır. Ancak çalışmamız itibariyle, 3
“Nasreddin Hoca Fıkraları” Haz. Özcan Nurgül, Zambak
bu konunun önemi olmaması nedeniyle, sorun, Yayınları, İstanbul-2005 s. 18
4
yok sayılmıştır. Asıl önemli olan, günümüze ka- Age., s. 19
5
Age., s. 57-58
6
Age., s. 58-59
2 7
Konyalı, İbrahim Hakkı, “Akşehir”, İstanbul, s. 731 Age., s. 68

779
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

çok kısa anlatılmıştır ( 41 kelime). Aynı fıkranın Molla Nasreddin:


Azerbaycan versiyonunda olay çok daha ayrıntılı - “Benim de “kıbleyi-alem” der.
olarak verilir (183 kelime). Her iki fıkranın sonu
Biraz vakit geçince, Timur:
da “ya eşek, ya Timur ya da ben ölürüm” şeklinde
biter. - “Bu patlıcan yemeğinden sonra, kalbimde bir
çarpıntı olur; başım ağrır” der.
“Kitap Okuyan Eşek” başlıklı fıkrada da
neredeyse aynı olay vardır. Burada da Timur oku- Molla Nasreddin:
ma öğretmesi için eşeğini Hocaya verir. Ancak - “Benim de “kıbleyi-alem” diye cevap verir.
bunu “dalkavuklarının” zorlaması sonucu yapar. Timur:
Fıkra’da Hoca, “çaresiz kabul eder”, “hiçbir - “Ama” der, “bu körolası patlıcan, çok kuv-
talepte de bulunmaz”. Bugün sirklerde görülen, vetli, çok menfaatli birşey. Daha yeryemez göz-
hayvanları eğitim metotlarından biri olan, aç bı- lerimin ışığı artar” der
raktığı eşeğe, kitabın herbir sayfasının arasına
yerleştirdiği yemlerden yemeğe alıştırarak ve so- Molla Nasreddin cevap verir:
nunda tüm sayfaları boş bir kitabın bütün sayfa- - “Benim de “kıbleyi-alem”...
larını çevirtip, anırtarak, okuma öğretmiş gibi Yemeğin sonuna doğru, Timur aşcıyı çağırır
yapar. Bunun üzerine Timur’da bir kese altın he- ve:
diye eder. Bu ikinci fıkra birinci fıkradaki olum- “Eğer bir daha sofraya patlıcan yemeği geti-
suzlukları olumluya dönüştürmek için yazılmış rirseniz, derinizi soydururum, bilesiniz” der.
nazire gibidir.8
Molla hemen öünündeki yemeği iter:
“Molla Nasreddin Latifeleri”nde, Timur’la il-
gili ilk bölümde 23 fkra varsa da bunların - “Benim de “kıbleyi-alem” diye cevap verir.
22’sinde Timur bulunmaktadır. Devlet idarecileri, “Benim de görmeye tahammülüm yok”
kadı, kethüda ile ilgili ise 10 fıkra vardır. Fıkra Timur, Mollaya döner:
sayısının çokluğunun yanısıra, Azerbaycan’daki - “Molla” der sen ne garip bir adamsın. Ben
anlatımlarda, Timur’u çok defa zalim, acımasız bugün bu zavallı patlıcanla ilgili ne dedimse
olarak görmekle birlikte bazen olumlu rolde de hepsini tastikledin. Dedim “severim” sen dedin
görmek mümkündür. Aynı şekilde en az iki kişi- “Ben de...”, dedim “nefret ederim”, “dedin “Ben
likli bir Molla vardır. Bu Mollaların biri –fıkra- de...” Bu nedir?
ların çoğunda- , sözün doğrusunu söyleyen, dü-
Molla:
rüst, gözünü budaktan sakınmaz biri iken, diğeri
dalkavuk, rüşvetçi, düzenbaz biridir. - “Bu çok açık bir meseledir “kıbleyi-alem”
Her iki Molla tipinin, çocukların siyasal top- der. Ben senden ücret alıp, sana kulluk ediyorum.
lumsallşamasında farklı rol oynayacağı açıktır. Ben senin kulunum; patlıcanın kulu değilim
Eğer “Badımcan (Patlıcan) Meselesi” fıkrasının ki”...10
yaygın şekilde anlatılacağı bir toplum modeli Bu fıkranın normal karşılandığı bir toplumda,
hedeflenirse, sonunda ürin olarak J. Bentham’ın sürekli bu ve benzeri fıkra, hikaye, masalları du-
pragmatist düşüncelerine uygun yaşayan insanlar yarak yetişen çocuk, Sovyetler Birliğinin otoriter
elde edilir. ve totoliter yapısındaki gibi eleştirel yaklaşımdan
İki uç noktadan biri olarak, fıkrayı mümkün uzak, uyumlu yetişir.
olduğunca kitaptaki aslına bağlı kalarak şöyle “Cücelerim Danışır (Civcivlerim Konuşur)
yazabiliriz9: “Bir gün Molla, Timur’la bir sofrada isimli fıkrada, Molla rüşvet verir.11 “Ya Eşek Ölür
oturup yemek yiyormuş. Ortaya patlıcan yemeği ya Timur” isimli fıkrada da Timur’u aldatarak beş
getirmişler. Timur, Mollayı sınamak maksadıyla: bin altın alır.
- “Dünyada benim en sevdiğim şey patlıcandır” Fıkraların çoğunda, Molla, açık sözlü, mert
der. ve cesurdur.
Molla Nasreddin: Bu tip fıkralardan biri “Senin Adını Siler,
- “Benim de “kıbleyi-alem” diye cevap verir. Kendi Adımı Yazarım”dir: Günlerden bir gün
Az geçer, Timur bu defa: Timur, Mollaya, sarayındaki ahmakların listesini
çıkarmasını ve kendisine vermesini emreder.
- “Ama yemeği o kadar da güzel olmaz. Yıllar- Molla, Timur’un bunu neden istediğini düşünür
ca yemesem, hiç aklıma da gelmez” der. ve anlar ki, Timur’un niyeti listeye yazdığı devlet
8
Age., s. 72-73
9 10
“MollaNasreddin Latifeleri”, Haz. Rafiq İsmayılov, Altun Age., s 14-15
11
Kitabevi, Bakü-2007 Age., s.13-14

780
Materiallar

ileri gelenleri ile alay edip eylenmektir. Böyle - “Şimdi” der, “Celladı çağırıp, senin dilini kö-
yaptığında listedeki herkesin ona düşman olacağı künden kestirsem ne yaaprsın?”
da açıktır. Çok düşünür, sonra bir kağıt alır, baş- Molla:
lığına “Timur’un Sarayındaki Ahmaklar” yazar.
- “O zaman” der, “listeden senin adını siler ve
Listeyi görütüp Timur’a takdim eder.
kendi adımı yazarım ta ki kimse ahmaklık edip
Timur, ahmaklar listesinde sadece öz adının sana sözün doğrusunu söylemesin.12
olduğunu görünce çok kızar, deli divane olur.
Bu tip fıkralarda, Molla, devlet başkanı “ken-
Sorar:
dini büyük görmemesi, halkıyla bir olması” 13 ,
- “Bu nedir?” “başa gelen şeyleri kötüye yormaması, hurafeye
Molla: inanmaması, kimseyi küçük görmemesi”14, “aşırı
- Akmakların listesi” der. vergi almaması” 15 , “vergi taplarken zulmetme-
Timur: mesi” 16 , “halkına lütufta bulunması” 17 , “adaletli
- “Demek sen, bu sarayda bir tek benim ahmak ve yeterli maaş vermesi”18 öğütlerini verir. Tabii
olduğumu düşünüyorsun, öyle mi?” der. bunları yaparken, dinleyenlere de bu konuların
idarecilere bildirilmesi konusunda da ders ver-
Molla:
mektedir.
- “Evet, “kıbleyi-alem” Senden daha ahmağını
Gramchi meşhur “organik aydın” tanımlama-
bulamadım” diye cevap verir.
sında, feodal toplumun organik aydını olarak “din
Timur, deli gibi bağırarak: adamlarını” gösterir. 19 Marksist yaklaşımla, feo-
- “İspat et bakalım” der. dal düzende yaşamış “Hoca”, “Molla”, “Hace” ya
“Kıbleyi alem sağolsun. Sen kendin bana em- da “Mevlana” ismiyle anılmış Nasreddin, yaşa-
rettin ki, sarayındaki ahmakların listesini çıka- dığı dönemde insanları büyük ölçüde etkilemiş
rayım. Demek sen de biliyorsun ki, buraya yığılan biridir. Fıkraların yedi yüzyılı aşan bir süreye
“vezir vüzeranın”, “vekil vükelanın” hepsi olmasa dayanması, yayıldığı coğrafi çevrenin genişliği
da çoğu ahmak. Bu adamları buraya ahmak ol- bunun bir delilidir. Bu kadar uzun sürede fıkra-
duklarını bile bile sen almışsın. Ayrıca hala bu ların dönemlerin ihtiyacına göre yeniden şekillen-
adamlara karşı da sen izzet ve hürmet gösteriyor- mesi kaçınılmazdır. Kişiliğin unutulup, fıkraların
sun. Demek en büyük ahmak sensin. önplana çıkmasında olduğu gibi, kültürümüze
Timur, Mollanın bu sözüne karşı ne diyece- malolmuş bu fıkraların/latifelerin çocukların siya-
ğini şaşırır. Ne diyeceğini bilemez. Biraz düşü- sal sosyalleşmesi sürecinde yeniden ele alınarak,
nür, sonra: günümüz kültürüne de uygun şekilde, postmo-
dernist anlamda yerele uyumlu, değerlerimizle ve
- “Yahşı, eğer ben ispat etsem ki, bunların
tarihimizle barışık şekilde düzenlenmesi yararlı
hiçbiri ahmak değil, hepsi akıllı adamlardır. Ne
olacaktır.
yaparsın?
- “O zaman” der Molla, “Listede yine senin
adın kalır.
Timur sorar:
- “Neden?”
- “Çünkü” der Molla, “Ahmakların listesini tut-
mayı bana sen kendin emrettin. Demek ki sen
akıllı adamları ahmak sayıyordun”
Timur bakar ki Molla bundan da kurtuldu.
Daha da kızar:
- “Şimdi” der, “Sana ispat edeceğim ki, saray-
da tek ahmak var o da sensin Molla”
Molla:
- “O zaman listede yine de sinin adın kalır” der. 12
Age., s.11-13
Timur sorar: 13
Age., s.6
14
- “Neden?” Age., s.6-7
15
Age., s.8
Molla. 16
Age., s.9
17
- “Akıllı adam, ahmakların listesini tutmayı Age., s.10
18
ahmağa emretmez onun için” der. Age., s.11
19
Vergin, Nur, “Siyasetin Sosyolojisi, Kavramlar, Tanım-
Timur bakar ki bu da tutmadı. Döner: lar, Yaklaşımlar”, Doğan Kitap-2008, s. 105

781
Türk Halkları Edebiyatı II: Uluslararası Çocuk Edebiyatı Kongresi 
 

782   
TÜRK XALQLARI éDéBÌYYATI (II):
BEYNéLXALQ UÅAQ éDéBÌYYATI KONQRESÌ
- II K Ì T A B -

UŞAQ VƏ FOLKLOR
  

  
TEKERLEMELİ BİR ÇOCUK OYUNUNUN VARYANTLARI VE
KÖKENİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME: “İSTANBUL’UN PARKI”
Arş. Gör. Abdulselam ARVAS
Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Tokat / TÜRKİYE
karapapag@hotmail.com

AN EXAMINATION ON THE JINGLE VARIANTS OF


A CHILD PLAY AND ITS ORIGIN: “PARK OF ISTANBUL”
ABSTRACT
In this article, living in oral tradition, a production of anonymous and telling by children jingle named “Park of Istanbul” has
been examined. While children are saying this jingle, at the same time they are playing a related game and adding a melody
variant of this jingle. Production of this anonymous jingle has been using in different region and shapes. We have taken some of
examples. The aim of this article is to display differences in variants of production and to evaluate its origin connected with these
variants. It is possible to say that the meaning of variant is while a person gives a narration at the same time he/she tells it after
filtering his/her opinion and aesthetic. According to this definition to gather all variant of any narration (jingle, legend, joke, story
etc.) is impossible. Thus, the most accurate statement of texts is wrong. Because, every person gives right his/her point of view.
Therefore, this article is limited with eight variants.
Jingle, connected with method of Historical-Geographical Fin which takes into consideration time deepness and geographical
widespread, has been taken up and in playing of Jingle, changing of words occurred variations has been examined. Moreover,
functional utilities of this child game have been explained. On account of melody of this jingle is technical matter and ethno-
musicology job, we could not evaluate it. Except Eren’s variant, the texts of jingle have been given in the end of this article.
Key words: Park of Istanbul, jingle, play, anonymous, variant.

Bu yazıda üzerinde durulmak istenen konu, Sözlü geleneğin, halkbilimciler tarafından


sözlü gelenekte yaşayan, anonim bir ürün olan ve genel kabul gören beş özelliğinden biri, anonim
çocuklar tarafından söylenen “İstanbul’un Parkı” olmasıdır. İnsanlar, bir araya toplanarak birlikte
adlı bir tekerlemedir. Bu anonim ürünün varyant- anonim ürünler oluşturmazlar (Başgöz, Yayım-
ları, değişik yerlerde ve çeşitli şekillerde söylene- lanmamış Ders Notu: 6). Var olan sözlü bir eser,
gelmektedir. Yazımızda, tekerlemenin birkaç ör- zamanla anonimleşir. Herkes tarafından bilinen
neği üzerine değerlendirme yapmayı düşünüyo- sözlü bir verimin ilk söyleyicisi unutulduğunda, o
ruz. Metinler üzerindeki değerlendirmelere başla- vakit bu mahsul anonim hale gelir. Örneğin çoğu
madan evvel, tekerleme, oyun, anonim ve varyant insanın bildiği “Yemen Türküsü” anonim bir
terimlerine kısaca bir izahat getirmeyi faydalı gö- mahsuldür. Bu türküyü birkaç kişi beraber oturup
rüyoruz. Tekerleme hakkında değişik tanımlar ya-
oluşturmamışlar. İlkin bir kişi tarafından söylen-
pılmış olduğu hâlde, kısaca “Ses ve söz benzer-
miştir. Şiirin sahibini, bu eseri ilk yayanlar, mut-
liğinden yararlanılarak oluşturulan yarı anlamlı,
laka tanıyorlardır. Türküdeki ilk anonim özellik-
yarı anlamsız hoş söyleyişli cümlelerdir.” Dene-
ler, bu taşıyıcıların aktarmasıyla başlar. Çünkü ta-
bilir (Yardımcı, 2002: 75). Tekerlemeler, genelde
şıyıcılar, ne kadar metne sadık kalmaya çalışır-
anonim halk şiirinin bir türü olarak incelenmek-
larsa da hafıza yanılması, kendi duygu-düşün-
tedir. Ancak tekerlemeyi, anonim halk nesri ile
celeri, hayata bakış açıları, dünya görüşleri vs.
anonim halk şiiri arasında bir tür olarak değer-
lendirenler de vardır. Masal, oyun, tören gibi çe- nedenlerden dolayı eserde değişikliklerin meyda-
şitleri olan tekerlemelerden bizi ilgilendireni oyun na gelmesine sebep olurlar (Boratav, 2000: 4).
tekerlemeleri olup, bu bildiride, anlamlı dörtlük- Eser, bu şekildeki her aktarılışla birlikte yeni
lerden meydana gelen “İstanbul’un Parkı” teker- özellikler kazanır veya kaybeder. Bununla bera-
lemesi üzerinde durulmuştur. Çünkü üzerinde in- ber, ürünün ilk söyleyicisi de bir müddet sonra
celeme yaptığımız tekerleme, oyunla eş değerde unutulur ve eser anonim hale gelir. Böylece,
bir göreve sahiptir. Oyunu, kelime olarak pek çok Yemen Türküsü gibi anonim eserlerin kim tarafın-
anlamı olmasına rağmen, yazımızla alakalı bir dan oluşturulduğunu bilmediğimizi söyleriz.
kavram olarak “Vakit geçirmeye yarayan, belli Halkbiliminde varyant meselesi ise, metin
kuralları olan eğlencedir.” şeklindeki ifade edebi- merkezli çalışmaların başlamasıyla paralel olarak
liriz (Türkçe Sözlük: 1526). ortaya çıkmıştır. Varyant, bir sözlü gelenek ürü-

784   
Materiallar

nünün değişik çeşitlenmelerle anlatılması olayı- İstanbul’un parkında


dır. Bir ürünün çeşitlenmelerle anlatılması, genel- Yıldızların ardında
likle sözlü gelenekteki anonim ürünlerde görül- Ben bir oğlan görmüştüm ah
mektedir. Ancak, folklorda, herhangi başka bir On üç on dört yaşında
ürünün de varyantları olabilir. Örneğin folklorun
Bisiklete binerdin
içinde incelenen âşık kültüründe de varyant mese-
Bizim orda inerdin
lesiyle karşılaşılmaktadır. Eskiden sözlü olarak
Annen baban sorarsa ah
şiirlerini terennüm eden âşıkların eserleri, bu ne-
Teker patladı derdin
denden çeşitlenmelere uğrardı. Âşık, her ne kadar
mahlas kullansa da, söylenen ortamdaki kişiler Baban tekere bakar
isteyerek veya istemeyerek şiiri farklı biçimlerde Patlamadığını anlar
aktarırdı. Son dönemlerde yazılı ve elektronik İki tokat çakar ah
ortamların kullanılması ve eserin kime ait oldu- Kapı dışarı atar
ğunun bilinmesi de, eskiye nazaran varyantlaşma Sepet sepet yumurta
azalsa bile, âşık şiirindeki çeşitlenmeleri ortadan Sakın beni unutma
kaldıramamaktadır. Kavramlara yönelik bu kısa Unutursan küserim ah
açıklamadan sonra, metin üzerindeki değerlendir- Mektubumu keserim
memizi yapabiliriz.
Üzerinde inceleme yaptığımız ve belirli bir Masa üstünde peynir
ezgiye sahip olan tekerleme, aynı zamanda ço- İçine koytum zehir
cuklar tarafından oynanan bir “çocuk oyunu”dur. Düşmanım yesin diye ah
Zehirlensin diye
Oyun, ismini tekerlemeden almaktadır. Çocuk
oyununun sekiz metni derlenmiş durumdadır. Bu, İstanbul’un camisi
sekiz varyant demektir. Varyantların çoğunu, Yanıyor minaresi
Van’dan derledik. Ancak bu metinlerden biri, O caminin içinde ah
Bitlisli olup Van’da okuyan bir kız öğrenciden; Düşmanımın cenazesi
biri, Balıkesirli olup yine Van’da öğretmenlik Yaptığımız derlemelerden, oyunun 1980’-
yapan bir bayandan; diğer bir tanesi, uzun süre lerde de oynandığı anlaşılmaktadır. Yaşları bugün
önce Van’a yerleştikleri hâlde, aslen İstanbullu 35-40 arası olan kişilerden edindiğimiz bilgiler-
olan bir bayandan ve iki tanesi Tokat’taki bir den yola çıkarak ezginin değişmemiş olduğunu
ilköğretim okulu öğrencilerinden derlenmiştir. ifade edebiliriz. Oyunun oynanış şeklini kısaca
Yani tekerlemenin beş varyantı farklı illere, diğer şöyle özetlemek mümkündür: 4 veya 6 kişi, bir
üçü Van’a aittir. Van’da öğretmenlik yapan ve çember oluşturarak el ele tutarlar ve oyununun
kırk yaşında olan Manisalı Fatma hanımdan ve başında “İstanbul’un parkında” kelimelerini belli
Gaziosmanpaşa Üniversitesinde öğretim üyesi bir ritimde heceleyerek söylerler. Eller birbirine
olan Ankaralı Nesime Ceyhan’dan aldığımız çapraz vurularak tekerleme söylenir. Aralara (bu-
bilgiye göre, bu oyun Manisa’da ve Ankara’da da rada “ahh” çekilir) gelince dönülür. Tekrar eller
oynanıyormuş. Yine 35 yaşındaki Vanlı öğretmen çapraz vurulur, tekerleme bitene kadar oyun de-
Zeynep hanım da, çocukken bu oyunu oynadık- vam eder (29.11.2005 tarihli Serpil Eren’den
larını söylemişti. Fakat adı geçen şahıslardan yapılan derleme). Oyunun oynanışında eskiye
herhangi bir metin derlemedik. Oyunun İzmir’de göre bazı farklılıklar olmuş. Mesela, bazıları sa-
oynandığına dair bilgileri, Vuslat Şeyma Güneş’- dece el çırparak, bazıları dönerek oynarlarmış.
in verdiği metinden öğrenmekteyiz. Aynı zaman- Bugün ise oyun sadece el çırparak oynanıyor. Oy-
da elektronik ortamda, bu oyunun 90’lı yıllarda nanış tarzı tamamen farklı olan varyanta, Şen-
türk’ten derlediğimiz metinde rastlıyoruz. Bu var-
çocuklar tarafından sevilen ve bilgisayar, internet,
yantta oyun, renkli kartondan yapılan yıldızın
play station, sürekli çizgi film oynatan kanalların
gösterilmesi, oynayan çocuğun eliyle boyunu
henüz olmadığı yıllarda yaşayan çocukların ken-
yükseltmesi ve bu esnada tekerlemeyi söylemesi
dilerini eğlenmek için uydurdukları oyunlardan şeklinde gerçekleşmektedir.
biri olduğu yazılmaktadır (www.lafmacun.org/
Neredeyse çeyrek asırlık bir süreçte kelimeler
bak/istanbul+un+parkinda – 17.04.2008).
açısından, zaman kipleri açısından bazı değiş-
Tekerlemenin en uzun metni Serpil Eren tara- meler meydana gelmiştir. Nudem ve Güneş’ten
fından aktarılmıştır. Bundan dolayı, bu metni temel derlenen metinlerde zaman uyuşmazlığı var. Mişli
alıp diğerlerini bununla mukayese ettik. Serpil geçmişle başlayan tekerleme, geniş ve şimdiki za-
Eren’in aktardığı metin aşağıdaki şekildedir: manla devam etmektedir. Bunun sebebi, çocuğun

785
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

zamanı kavrama konusunda yeteri kadar zihinsel karşıya kaldığımız bu meselede, ancak bir tahmin
olgunluğa ve kavrayışa sahip olmaması veya met- yürütebiliriz. Oyunun, sadece kız çocukları ara-
ni duyduğu şekilde aktarması olabilir. Yaş itiba- sında oynandığı göz önüne alınırsa, kızlar, muhte-
riyle yetişkin olan iki bayandan derlenen metin- melen utandıklarından ya da erkek çocukların
lerde de, bu zaman uyuşmazlığı yer almaktadır. onlarla alay etmemeleri için, oğlan yerine kız
Bu da, çocukların tekerlemeyi duyduğu şekilde sözcüğünü kullanmışlardır. Şentürk varyantında
aktardığını gösterir. Zaman uyuşmazlığı Nudem, iki kıta hâlinde olan metnin bir kıtasının iki defa
Sakızcı, Güneş ve Bağı varyantlarında aynıdır. tekrarlanmasıyla karşılaşmaktayız. Ayrıca, İstan-
Geriye kalan dört varyant, zaman açısından bir bul kelimesi yerini, Niksar’a (Tokat’ın bir ilçesi)
problem taşımamaktadır. bırakmıştır. Bu da, bir yerdeki sözlü ürünün başka
Varyantları, Eren’in metnine göre kıyasladı- yerlerde söylenmeye başlandığında, o yöreye uyar-
ğımızda, diğer metinlerde genel olarak şu farklı- lanabildiğinin en canlı örneğidir. Geçmişte erkek
lıklar hemen göze çarpmaktadır. Tekerlemenin ki- çocukların oyuna katıldıklarına veya sadece erkek
mi varyantlarında bazı kelimeler yokken, diğer- çocukları arasında bu oyunun oynanıp oynanma-
lerinde kıtalar eksilmiş durumdadır. Nudem’in dığına dair elimizde herhangi bir bilgi bulunma-
metni, dört kıtadan oluşmuş, iki kıta yer değiş- maktadır. Ama, günümüzde oyuna erkek çocuk-
tirmiş ve son iki kıtası eksilmiş vaziyettedir. Dört ları katılabilmektedir.
varyantta yer alan ilgisiz bir mani kıtası (sepet Folklor mahsullerinin zaman içerisinde değiş-
sepet yumurta kıtası), üç metinde araya girerek tiği, bir türün başka bir türe dönüştüğü bilinmek-
tekerlemeyi semantik açıdan insicam bozuklu- tedir. Örneğin destancılık geleneğinin halk hika-
ğuna uğratmıştır. Beş metindeki “ardında” keli- yeciliği geleneğine dönüştüğü gibi. Kesin olma-
mesi bu varyantta “altında” şekline dönüşmüştür. makla beraber bu tekerlemede de, iki gencin ba-
Seyitoğlu metninde, ilk dörtlüğün iki dizesiyle 4. şından geçen bir maceranın ilkin türküleşmesi,
ve 6. kıtalar yoktur. Filiz’in ve Sakızcı’nın me- daha sonra sözlerin çocuklar arasında yayılması
tinlerinde “teker” kelimesi yerine “lastik” söz- olgusuyla karşılamaktayız. Bu türkü sözleri de,
cüğü kullanılmıştır. Bu iki varyantın, temel aldı- zamanla bir tekerleme halinde çocuk oyununa dö-
ğımız Eren’in metninden farkı, üç kıtaya inmiş nüşmüştür. Daha sonra bu tekerlemeli oyun İstan-
olmalarıdır. Ancak Filiz’de “lastik” kelimesi 2. ve bul’dan diğer bölgelere yayılmıştır. Bu çocuk
3. kıtada varken, Sakızcı’da bir kez “teker” bir oyununun kökenini İstanbul olarak düşünmemi-
kez “lastik” sözcüğü yer almıştır. Filizde ayrıca 3. zin ilk ve en önemli sebebi, tekerlemenin ismini
kıtada “ben içeri girince” dizesi farklıdır. Derle- başlıktan alması ve bir varyant hariç bütün me-
meler yazılı olarak alındığı için yöresel söyleyiş- tinlerde İstanbul’un geçmesidir. Diğer sebep ise,
ler metine yansımamıştır. Eren’in varyantında Eren’den derlediğimiz metinle birlikte hayatı hak-
yine de, koydum kelimesi koytum şeklinde yazıl- kında da kısa bilgiler alırken, ailesinin aslen İs-
mıştır. Bu, yöresel şiveden metine yansıyan tek tanbullu olduğu ve onun bu oyunu çocukluğunda
kelimedir. Güneş’in varyantında son dörtlüğün İstanbul’da öğrendiği yönündeki bilgilerimize
diğerlerinden farklı olduğu, binmek sözcüğünün dayanmaktadır.
sürmek şeklinde değiştiği gözden kaçmamaktadır. Metinler dikkatle incelendiğinde, bazı var-
Ayrıca, yazılı olarak derlenen metinde, bazı keli- yantların olayı hikayeleştirmediği ve dörtlüklerin
melerdeki harfler uzatılmıştır. Bu uzatılan harf- birbirini belli bir sıra dahilinde izlemediği görü-
lerin, metinde ezginin bir işareti olduğu anlaşıl- lecektir. Metin, her ne kadar tekerleme görüntü-
maktadır. sünü çiziyorsa da, sanki ilk hali bir türküden
Tekerlemeli oyunun en kısa varyantları, gelmiş izlenimini veriyor. Ayrıca oyunun ağırlığı,
Nevin Bağı ve Ayşenur Şentürk tarafından iki ezgiyle söylenen tekerleme üzerindedir. Yani,
kıta halinde aktarılmıştır. Bağı varyantında “Bi- oyun hareketten ziyade, söylenen sözlerle ilgili-
siklete binerdin” dizesi hariç geriye kalan kıta dir. Bu da, tekerlemeli oyunların temel özellikle-
tamamen farklıdır ve oğlan yerine kız denilmiş. rinden biri olan oyunun sözlere dayalı olmasıyla
Bu değişikliği, kişinin utangaçlıktan dolayı söy- bağlantılıdır. Peki bu neden önemlidir? İşte bu
leyip söylemediğini anlamak için diğerlerine so- noktada tekerlemelerin işlevleri devreye girer.
runca, oyun içerisinde oğlan yerine kız denildi- Tekerlemelerin temel işlevlerinden biri, dil gelişi-
ğinin de altını çizdiler. Yani tekerlemedeki bu mine yardımcı olmasıdır. Bu işlevin yanıltmaca-
kelime değişikliği, metni derlediğimiz kişi tara- lar için geçerli olduğu (Duymaz, 2002: 25) söy-
fından yapılmamıştır. Bunun, ne zaman ve kim lense de, ele aldığımız tekerlemenin de böyle bir
tarafından değiştirildiğini öğrenmek de zaten işleve sahip olduğu ortadadır. Bunun yanında, te-
mümkün değildir. Karmaşık bir durumla karşı kerlemelerin zihinsel gelişime katkıda bulunduğu

786
Materiallar

ileri sürülebilir. Çünkü tekerlemeler belli bir kerlemeler, geçmişte olduğu gibi, günümüzde de
ahenge sahip oldukları için, çocukların kelimeleri çeşitli açılardan çocuklara faydalı olup onların
ardı ardına sıralarken onu kolayca öğrenmelerine biyolojik ve mental gelişimlerini desteklemekte-
neden olurlar. Ayrıca, dil ve zihinsel gelişimin dir denilebilir.
birlikte geliştiği de göz ardı edilemeyecek bir
gerçektir. Yine, oyunda sözlere hareketlerin eşlik İSTANBUL’UN PARKI TEKERLEMESİNİN
etmesi, çocukların el ve ayak kaslarının gelişimini VARYANTLARI
desteklemektedir. Nitekim bir araştırıcının, “Rit- 1. NUDEM VARYANTI: Zeynep Nudem’-
mik bir söz, çoğu zaman motor bir harekete eşlik den derlediğimiz bu varyant, el çırparak ve ez-
ederek ses ve oyun birlikteliğini sağlar.” (Duy- giyle söylenerek oynanan bir oyundur. Zeynep
maz, 2002: 25) ifadesini kullanması, bu tarz oyun- Nudem, tekerlemeli oyunu teyzesinin kızından
lar vasıtasıyla çocuğun dilsel, zihinsel ve motor öğrenmiştir. Tekerlemeli oyun, 28.11.2005 tari-
(kas) gelişiminin birlikte desteklendiğini ortaya hinde, Rekabet Kurumu İÖO’nda kaydedilmiştir.
koyar. Hülya Çevirme’nin tekerlemeler üzerine
İs-tan-bu-lun- par-kın-da
belirttiği şu bütüncül görüşler, ayrıca kayda değer
İstanbul’un parkında
ve dikkat çekicidir: “Tekerleme, çocuğun dinle-
Yıldızların altında
me, konuşma ve dilin anlam yapılarının, cümle-
Ben bir oğlan görmüştüm ah
lerin, dilin özelliklerini, sık sık yapılan tekrarlarla
On üç on dört yaşında
ezber alışkanlığını kazandırarak çocuğun psiko-
motor becerilerinin gelişmesine katkıda bulunur. Sepet sepet yumurta
Dilin telaffuzu, boğumlaması ile bir bütün halinde Sakın beni unutma
öğretilmesine katkıda bulunur. Dildeki sembol- Unutursan küserim ah
leri, sebep-sonuç ilişkisine dayandırarak dilin Mektubumu keserim
mantıksal dizinini kavratma yanında, dilin mate- Bisiklete binersin
matiğini geliştirip gülmece ve eleştirel boyutunu Bizim orda inersin
da tanıtır.” (www.gunaskam.com/tr/index.php? Annen baban sorarsa
option=com_content&task=view&id=81&Itemid Teker patladı dersin
=42 - 64k - 15.04.2008). Baban tekere bakar
Netice olarak “İstanbul’un Parkı” adını taşı- Patlamadı(ğı)nı anlar
yan bu tekerleme, kız çocukları arasında iki kişi- İki tokat çakar ah
nin el çırpması şeklinde oynanmaktadır. Malze- Kapı dışarı atar
menin derlendiği kişiler göz önüne alınınca, 2. SEYİTOĞLU VARYANTI: 29.11.2005
oyunun kız çocuklarına ait olduğu kolayca anla- tarihinde Ayşe Seyitoğlu’ndan derlediğimiz bu
şılır. Ancak günümüzde, erkek çocukları oyuna varyantın oynanışına dair bir bilgi verilmedi.
dahil edilmektedir. Eskiden daire şeklindeki oyun- İstanbul’un parkında
cular belirli aralıklarda dönerken, bugün kendi Yıldızların ardında
ekseni etrafında dönüşler unutulmuştur. Metinler- Bisiklete binerdim
den anlaşıldığı kadarıyla oyunun yaşanan ya da Bizim orda inerdim
yaşanması muhtemel bir olayı hikâye ettiği gö- Annem babam sorarsa ah
rülmektedir ve bu olaylar –tüm varyantlarda Teker patladı derdim
olmasa bile- dörtlüklerde belli bir sırayı takip
Babam tekere bakardı
etmektedir. Birbirini seven bir kızla bir erkeğin Patlamadığını anlardı
hikayesidir bu. Olayın meydana geldiği yer İstan- İki tokat çakardı ah
bul olmalı ki, metinlerden hareketle tekerlemenin Kapı dışarı atardı
teşekkül ettiği mekânın da aynı olduğu ifade edi-
Masanın üstünde peynir
lebilir ve İstanbul’da teşekkül etmiş bir oyunun
İçine koydum zehir
Ankara, İzmir, Manisa, Tokat, Van, Balıkesir gibi Düşmanım yesin diye
illere yayıldığı görülmektedir. Muhtemelen Ana-
dolu’nun bir çok ilinde de bu oyun bilinmekte ve Düşmanım ölsün diye
oynanmaktadır. Söz konusu oyunun bu denli ya- 3. SAKIZCI VARYANTI: Bu varyant, 05.11.
yılması, onun çocuklara hitap eden ve çocuklara 2006 tarihinde Mukaddes Sakızcı’dan derlenmiş-
değişik açılardan faydası olan bir tekerleme oldu- tir. Kızların oynadığı bir oyun olup, daire şeklin-
ğu yorumunu yapmamızı mümkün kılmaktadır. de durulurmuş. Bir kişi ortada el çırparak ve şar-
Metnin yapısına bakıldığında sözlerin kız tarafın- kıyı söyleyerek dönermiş. Bu oyunu ilkokuldaki
dan oluşturulduğu ihtimali daha ağır basıyor. Te- ve mahalledeki arkadaşlarından öğrenmiştir.

787
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

İstanbul’un parkında Ben bir oğlan görmüştüm ah


Yıldızların ardında On üç on dört yaşında
Ben bir oğlan sevmiştim Bisikleti sürersiinn
On üç on dört yaşında Yarı yolda inersiinn
Bisiklete binersin Annen baban sorarsa ah
Bizim orda inersin Lastik patladığ dersin
Annen baban sorarsa Sepet sepet yumurtaağ
Lastik patladı dersin Sakın beni unutmaağ
Baban tekere bakar Unutursan küserim ah
Patlamadığını anlar Mektubumu keserim
İki tokat çakar ah Demir kapı açıldıığ
Kapı dışarı atar Bütün kızlar saçıldı
Bunu gören erkekler ah
4. FİLİZ VARYANTI: Balıkesir/Bigadiç/ Ba-
latlı köyünden olan Zeynep Filiz, Van’da öğret- Keçileri kaçırdıığ
menlik yaparken bu metin derlenmiştir. Oyunu, 7. ŞENTÜRK VARYANTI: “Niksar’ın Par-
ilkokulda üst sınıftaki ablalardan öğrenmiştir. Kız kında” ismiyle verilen bu varyant, Tokat’ın mer-
oyunu olup iki kişi oynarmış. Karşılıklı el çırpma kez Toki İ.Ö.O’nda 4. sınıf öğrencisi Ayşenur
şeklinde oynanırmış. Şentürk’ten derlenmiştir. Şentürk, bu oyunu de-
İstanbul’un parkında desinden ve babaannesinden öğrenmiştir. Renkli
Yıldızların ardında kartondan yapılan yıldızlar, elle gösterilip ve
Ben bir oğlan sevmiştim ah salıncağa binmiş gibi sallanarak oynanıyor. Sonra
On üç on dört yaşında eller, bellere konulur ve elle boy yükseltilir. Bu
Bisiklete binerdin arada tekerleme hareketler eşliğinde söyleniyor.
Bizim orda inerdin Yıldızların altında
Annem babam sorarsa Niksar’ın parkında
Lastik patladı derdin Benim bir sevdiğim var
On dört on beş yaşında
Babam lastiğe bakar
Patlamadığını anlar Sepet sepet yumurta
Ben içeri girince ah Sakın beni unutma
Sana bir tokat atar Unutursan küserim
Mektubumu keserim
5. BAĞI VARYANTI: Bitlisli olan Nevin
Sepet sepet yumurta
Bağı, Filiz’in arkadaşı olup onun vasıtasıyla bu
Sakın beni unutma
metin derlenmiştir. Oyunu mahalle arkadaşların-
Unutursan küserim
dan öğrenmiştir. İki kişi karşılıklı el çırparak ve
Mektubumu keserim
tekerlemeyi söyleyerek oynarmış.
İstanbul’un parkında KAYNAKLAR
Yıldızların ardında
Ben bir kız sevmiştim A. Yazılı Kaynaklar
On üç on dört yaşında − Başgöz, İlhan, Yayınlanmamış Ders Notu.
Bisiklete binersin − Boratav, P. Naili, İzahlı Halk Şiiri Antolojisi, Tarih
Vakfı Yay., İstanbul 2000.
Karıncayı ezersin
− Duymaz, Ali, İrfanı Arzulayan Sözler/Tekerlemeler,
Madem benden güzelsin Akçağ Yay., Ankara 2002.
Neden bekar gezersin − Türkçe Sözlük, TDK Yay., 10. Baskı, Ankara 2005.
6. GÜNEŞ VARYANTI: Bu metni Tokat’ın − Yardımcı, Mehmet, Başlangıçtan Günümüze Türk Halk
merkez Toki İ.Ö.O’nda 4. sınıf öğrencisi Vuslat Şiiri, Ürün Yay., Ankara 2002.
Şeyma Güneş’ten derledik. Oyun, karşılıklı duran B. Sözlü Kaynaklar (Kaynak Kişiler∗)
iki kişinin ellerini sağlı sollu çarpması ve teker- − Ayşe Seyitoğlu, 21, Rekabet Kurumu İÖO, Van
lemenin de hareketlere eşlik etmesi şeklinde oy- /Merkez, 29.11.2005, Mahalle arkadaşları.
nanmaktadır. Güneş, bu oyunu arkadaşlarından
öğrenmiştir.

İs-tan-bu-lun- par-kın-daa Kaynak kişiler hakkında verilen bilgiler, ad-soyad, yaş,
İstanbul’un parkında derlemenin yapıldığı yer, derlemenin yapıldığı tarih, kay-
nak kişinin tekerlemeyi öğrendiği şahıs şeklinde sıralan-
Yıldızların altında
mıştır.

788
Materiallar

− Ayşenur Şentürk, 11, Toki İÖO, Tokat /Merkez,


17.04.2008, Dedesi ve babaannesi.
− Mukaddes Sakızcı, 20, Hacı Ömer Sabancı İÖO, Van
/Merkez, 05.11.2006, İlkokul arkadaşları.
− Nevin Bağı, 22, Hacıbekir İÖO-Van/Merkez,
05.11.2006, Mahalle arkadaşları.
− Serpil Eren, 21, Rekabet Kurumu İÖO, Van /Merkez,
29.11.2005, Mahalle arkadaşları.
− Zeynep Nudem, 6, Rekabet Kurumu İÖO, Van
/Merkez, 28.11.2005, Teyze kızı.
− Zeynep Filiz, 24, Hacıbekir İÖO-Van/Merkez,
05.11.2006, İlkokul arkadaşları.
− Vuslat Şeyma Güneş, 11, Toki İÖO, Tokat /Merkez,
17.04.2008, Okul arkadaşları.
C. Elektronik Kaynaklar
− www.lafmacun.org/bak/istanbul+un+parkinda –
17.04.2008.
− www.gunaskam.com/tr/index.php?option=com_content
&task=view&id=81&Itemid=42 - 64k - 15.04.2008.

789
MUĞLA ÇOCUK FOLKLORUNDA OYUN VE OYUNUN İŞLEVİ
Yard. Doç. Dr. Ali Abbas ÇINAR
Muğla Üniversitesi
Muğla / TÜRKİYE
acinar@mu.edu.tr, aliacinar2030@hotmail.com

THE GAME AND THE FUNCTION OF GAME AT THE CHILD FOLKLORE IN MUĞLA

ABSTRACT
Child folklore, culturel value that important function for development of child’s education, personality and his conceit.
At this time, type of traditional family being of resolution because of urbanization’s and industrialization’s result. On the
contrary, type of nucleus family is being development. This building is being go to accelerate by globalization wind and more
valuable things which is about traditional life to be pulled. This situation which is developed and originate suddenly effect of
estranged and generation clash. Children who are the most affected this negativeness.
At this declaration establishing of oral history that is forgotten or still life but has danger/threat of forget to at the Muğla and
Muğla’s around and game of child which is important bottom group of child folklore in Muğla. And argue these situation’s
culturel structure and location of child education. With these datums open out at child world, argue at development of identity and
personality in this culturel worths. And finally it will be reach to a synthesis.

Çocuk folkloru; çocuk eğitimi, kişiliği ve göz önüne aldık. Konuyla ilgili sonuçlar çıkarır-
benliğinin gelişiminde önemli fonksiyonu olan ken Muğla çocuk oyunları ile ilgili basılı ve sözlü
kültürel değerdir. İnsanın toplumsallaşması süreci kaynaklardan yararlandık, gözlemlerimize dayan-
bebeklikten başlar. Bu sürecin belirleyici, biçim- dık.
leyici, çocuğun kişiliğinin oluşumunda etkileyici İnsan, oyuncudur. Bebeklikten başlayarak,
en önemli faktörlerden biri de folklordur. Çocuk anne karnındayken bile, yaşadığı her ortamda
folkloru deyimi işte bu dönem içinde meydana oyun oynar. Herhangi bir oyunun mekânları, za-
getirilen ve anonim nitelik taşıyan kültür değer- man ve biçimi, söz ve ritmi değişebilir veya yaşa-
lerini kapsar. Çocuk folkoru deyiminden sadece ma ortamı bulamazsa kaybolabilir. Değişmeyen
çocukların meydana getirdiği değerler mi, yoksa tek şey “oyun oynamak” düşüncesinin değişme-
bebeklikten başlayarak ergenliğe geçişe kadarki mesidir. Bebeklikte gülmeler, güldürmelerle baş-
dönemde büyüklerce meydana getirilen anonim layan bu süreç zamanla oyun ve oyuncağa yerini
kültür ürünü değerler mi düşünülmelidir? Kanaa- bırakır. İnsan; süreç içerisinde; yaşı, ilgisi, yete-
time göre her ikisi de birbirinden kopmaz bağlarla neği veya ortamına göre yeni oyun ve oyuncaklar
bağlıdır ve her ikisinin de bütünü görmek açısın- bulur. Bu süreç içerisinde; oyuncakla oynamak,
dan değerlendirilmesi gerekir. Bu süreçte büyük- avlanmak, araba kullanmak, enstrüman çalmak,
ler veya çocuklarca meydana getirilen pek çok şiir yazmak veya söylemek, siyaset kulvarında
gelenek, görenek ve sözlü edebiyat ürünü vardır. yürümek, çeşitli sivil topluluklarda görevler al-
Dolayısıyla çocuk folkloru deyiminden hem ço- mak, kâğıt veya taş oyunları; deniz, kara veya
cukların, hem de büyüklerin çocuklar için ürettiği hava taşıtlarıyla yarışmalar, turizmin gelişmesine
sözlü kültür değerlerini anlamak daha yararlı so- paralel olarak deniz sporları ve değişik sportif
nuçlar doğurur. faaliyetler vb. onlarca değişik oyun ve oyun alan-
Günümüzde, kentleşmeye ve sanayileşmeye ları meydana gelir. Kişilerin oyunları bulunduk-
paralel olarak geleneksel aile tipi çözülmeye yüz ları mekanlara göre değişir. Kentlerdeki oyunlarla
tutmuş, bunun yerine çekirdek aile tipi gelişmeye kırsaldaki oyunlar farklılaşır. Bunların bir bölümü
başlamıştır. Küreselleşme rüzgarı bu yapıyı daha günlük ihtiyaç gibi görünse de bunlarla çeşitli ak-
da hızlandırmakta, geleneksel kültüre ilişkin pek tivitelerin gerçekleştirildiği ve oyuna dönüştürül-
çok değer çok hızlı biçimde sosyal hayattan çe- düğü de görülebilmektedir.
kilmektedir. Birden bire gelişen veya oluşan bu Oyun hayalin gerçeği, gerçeğin hayalidir.
durum kuşak çatışmalarına ve yabancılaşmaya Oyun, her iki kavramı dengeler. Oyunda eğlenme
yol açmakta, bu da toplumsal dengeyi olumsuz esas iken oyuncu kendini başarmaya da endeks-
etkilemektedir. Bu olumsuzluktan en çok etkile- ler. Oyunda gönüllülük ve katılım esastır. Oyuncu
nenler de çocuklardır. Çocuğun kendi kendine paylaşımcılığı öğrenir. Hiçbir oyun kuralsız de-
oluşturduğu yaratıcılık ruhu yok olmaktadır. Ya- ğildir. Önceden belirlenmiş kurallar vardır. Yazı-
pıcı ve aktif pozisyondan pasif ve alıcı pozisyona sız olan, ancak önceki denemelerde sözlü olarak
düşmektedir. Bildirimizi hazırlarken bu gerçeği gelişen kurallar oyuncuları bağlar. Oyun; var olan

790   
Materiallar

durumdan başka bir âleme serüvendir. Çocuk, larında bir yandan eğlenirken, diğer yandan ken-
oyunla bulunduğu dünyadan biraz uzaklaşır. Yeni dince var olan olumsuz durumu protesto eder.
bir serüvene yol alır. Oyun bir kültür hareketidir. Bunu söz ve davranışlarına yansıtır. Son yıllarda
Kültür alımı ve veriminin ilk örnekleri çocuklarca gelişen bilgisayar oyunlarının ise çocuğun biyo-
hızlı biçimde yaygınlaştırılır. loji ve fizyolojisine katkısı yoktur. Bilgi birikim
Toplumsal değerleri ve sözlü tarihin birçok bir yana bırakılacak olursa, çocuğun sosyolojik ve
öğesini de barındırma özelliğine sahip olan çocuk psikolojik dünyasına da çeşitli zararlarının olduğu
folkloru içerisinde; bu döneme ait inanç ve uygu- araştırma bulgusudur. Konu çocuklar açısından
lamalar, hastalık ve nazar, geçiş dönemlerinin değerlendirilmeye muhtaçtır. Çocuğun oyun oy-
önemli aşamaları içerisinde yer alan konuşma, yü- namasıyla yetenekleri, birikimi artmaktadır. Edi-
rüme, sünnet ve buna yönelik inanış ve uygula- nilen bilgi hayatın daha sonraki safhalarında uy-
malar, çocuk oyunları, çocuk dili, tekerlemeler, gulanabilmekte, çocuk edindiği kültür ve durumu
bilmeceler, yanıltmacalar, okşamalıklar, ninniler başka ortamlara taşıyabilmektedir. Oyun içerisin-
ve masallar vb. yer alır. Somut olmayan bu kül- de; deneyimi artmakta, kendi kendine yetmeyi
türel değerlerin tespiti, UNESCO’nun 2003 yılın- öğrenmekte, hayal ile gerçek arasındaki farkı
da kabul ettiği; evrensel, millî ve yerel kurum- görmekte, gücünü/güçsüzlüğünü kavramaktadır.
larca korunması ve canlandırılmasının gerekliliği Çocuğun oyun içerisinde oganizasyon yeteneği
üzerinde durduğu “Uluslararası Somut Olmayan oluşur. Oyuncuların her biri aynı zamanda organi-
Kültürel Miras Sözleşmesi”nde belirtilen değer- zatördürler, liderlik vasfı olanların bir bölümü bu-
lere de uygun düşmektedir. rada ortaya çıkar. Yaratıcılık vasfı artar. Fazla
enerji açığa çıkartılır, enerji boşaltımı sağlanır.
Çocuk folklorunun en önemli alt gruplarından
Ruh sağlığı gelişir. Deneyerek öğrenmeyi öğrenir.
birisi çocuk oyunlarıdır. Çocuk oyunlarında;
Oyun çocuğu yetişkinliğe hazırlar, zihinsel faali-
söze bürünmüş beden veya bedene yüklenmiş
yetleri artar. Dil faaliyetleri hızlanır, diyalog kur-
söz büyüsel bir ortamın hazırlanması ve
manın yollarını bulur. Oyun, çocuğa kişilik geli-
uygulanmasını doğurmaktadır.
şimi verir, kimlik oluşturur. Başkalarının görüşle-
Türkçe Sözlük’te oyun kavramına şu karşılık rine saygı duymayı ve dinlemeyi, anlama ve an-
verilmektedir (2005: 1526): “Vakit geçirmeye lamlandırmayı öğrenir.
yarayan, belli kuralları olan eğlence; kumar; şaş-
Çocuk oyunlarının Muğla çocuk folkloru,
kınlık uyandırıcı hüner; tiyatro veya sinemada
dolayısıyla çocuk dünyasındaki yeri başlı başına
sanatçının rolünü yorumlama biçimi; müzik eşli-
değer taşır. Tespitlerimizde, Muğla’da oynanan
ğinde yapılan hareketlerin bütünü; seslendirilmek
çocuk oyunu sayısının 119’u bulduğu görülmek-
veya sahnede oynanmak için hazırlanmış eser,
tedir. Yeni araştırmalarda bu sayının daha da arta-
temsil, piyes; bedence ve kafaca yetenekleri ge-
cağı muhakkaktır. Muğla, çocuk oyunları bakı-
liştirmek amacıyla yapılan, çevikliğe dayanan
mından zengindir. Muğla, çocuk oyunlarının geç-
her türlü yarışma; güreşte rakibini yenmek için
miş dönemlerde derlenmesi açısından da şanslı
yapılan türlü biçimlerde şaşırtıcı hareket; teniste,
illerdendir. Bu şansı sağlayan yegane kişi rah-
tavlada taraflardan birinin belirli sayı kazanma-
metli Yusuf Ziya Demircioğlu’dur. Demircioğlu
sıyla elde edilen sonuç; hile, düzen, desise, ent-
Anadoluda Eski Çocuk Oyunları adlı eserinde
rika”. Bu tanım bile oyun kavramının anlam
(1934) Muğla’nın Ula ilçesinden derlediği altmış
genişliğini vermesi açısından dikkat çekicidir.
oyunu yayımlamıştır. Kitap, çocuk oyunları üze-
Çocuk oyunlarının çocuk üzerinde pek çok rine Türkiye’de yayımlanan ilk eser olması ve
işlevi vardır: bazı oyuncaklardan da bahsetmesi dolayısıyla da
1. Eğitsel işlev, ayrı bir özelliğe sahiptir. Mevlüt Özhan (2004:
2. Biyolojik işlev, 359-376) ve Onuralp Ersoy’un (Ersoy 2006: 21-
3. Fizyolojik işlev, 23) konuyla ilgili makalelerinde de çocuk oyun-
4. Sosyolojik işlev, larına ilişkin derlemeler vardır. Buradaki derle-
5. Psikolojik işlev, melerin bir bölümü Demircioğlu’nun kitabında da
6. Eğlenme-eğlendirme işlevi, yer almaktadır.
7. Protesto etme işlevi vb. Muğla çocuk oyunlarında Muğla yöresinin
Oyun; bebeklikten başlayarak çocuğun top- kararkteristik özellikleri de göze çarpar. Bölgesel
lumsallaşmasının en önemli aracıdır. Çocuk biyo- nitelik taşıyan kültür öğelerinin pek çok unsuru
lojik, fizyolojik, sosyolojik ve psikolojik olarak oyun metinlerinde yer alır. Coğrafyada yetişen
oyunda gelişir. İster başkalarıyla oynadığı oyun- veya bulunan, sosyal hayatta yer alan unsurlar,
larda, isterse oyuncağıyla oynadığı oyunlarda ya- benzer coğrafyalarda da var olmasına karşın,
ratıcıdır. Kendi başına oynadığı oyunların bazı- Muğla çocuk oyunlarında belirgin bir şekilde yer

791
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

alır: deve ve deve kültürü, koz (ceviz), çam, koza- daha sertleşebilmektedir. Ancak oyuncu bu geniş
lak vb. bunlardandır. alanda daha özgürce oyun sergileyebilmektedir.
Muğla çocuk oyunlarını, geçmişten günümü- Çelik, göt kazmaca vb. oyunlar buna örnek gös-
ze ele alacak olursak; aşık, atlama-sıçrama- terilebilir. Burada oyunların çoğu dış mekanlarda
sekme, değnek, dramatik nitelikli, ezgili, koşma- sahnelenir. Kent merkezinde ise oyunlar genel
kovalama-kapma, saklama-saklanma, şaka, taş ve olarak kapalı alanlarda, sokak aralarında gerçek-
top oyunları olmak üzere sınıflandırmak müm- leştirilir. Oyuncular, biraz da kısıtlanmış dünya
kündür. Sosyal hayatta var olan unsurlar kaybol- içerisinde dünyalarını kurarlar. Köylerde dış me-
dukça bu hayata bağlı oyunlar da zamanla kay- kanlarda oynanan oyunlarda mekan daha geniştir,
bolmakta, yerine başka oyunlar oluşmaktadır. Ör- kentlerde ise bu daha sınırlıdır.
neğin, geleneksel hayvan besleyiciliğinden ayrı- Erkek çocuklar savaş veya mücadele gerek-
lan bölge insanının hayatından hayvanın ayak ke- tiren oyunları tercih etmektedirler. Kullanılan
miği olan “aşık kemiği” çıkmıştır. Küçük baş oyuncaklar da buna bağlı olarak oyuncak tüfek,
hayvanın aşık kemiği ile oynanan “aşık oyunu”, tabanca, kama, vb. öldürme ve yaralama içerikli
kent hayatından kaybolmuştur. Çocuk, “aşık”ın oyuncaklardır. Erkek temalı oyuncaklarda erkek
ne olduğunu bilmemektedir. Demircioğlu’nun görünümlü bebeklerle oynanır. Bu bebekler yine
1934 yılınnda yayımladığı “aşık” oyununu, yaşlı çeşitli oyuncak silahlarla techiz edilmiştir. Kulla-
kuşaklardan bazıları hatırlasalar da oyunun nasıl nılan oyuncaklar arasında top, araba, at öne çıkar.
oynandığı konusunda günümüzde yeterli bilgiyi Oyuncak bebekler çeşitli askeri kıyafetler veya
verememektedirler. güç gerektiren işleri kendine iş edinmiş güçlü
Muğla çocuk oyunlarının çocuk eğitimi ve insanların oyuncak görünümüdür.
toplumsallaşmasında çok önemli işlevi vardır. Kız çocukları ise oyuncak olarak daha çok kız
Oyunlarda çocuğun hem söz, hem de uygulama bebek oyuncaklarını tercih ederler. Kız çocukla-
yaratıcılığı öne çıkmaktadır. Çocuğun sözlü ola- rının oyuncak tercihinde şiddet içerikli oyuncak-
rak dile getirdiği oyunbaşı tekerlemeleri şiirseldir.
lara yönelimleri çok azdır. Oynadıkları oyunlar-
Bu yapılırken bile bedensel hareketler işe koşul-
daki rolleri genellikle anne, abla, arkadaş vb.dir.
maktadır.
Oyuncaklarını süsler/bezerler. Bezeme/süsleme
Muğla çocuk oyunlarında temel olarak üç tür konusu da başlı başına bir oyundur. Yalnızken
görülür. Oyunların bir bölümü ezgili (elem- oynadıkları oyunlarda yalnızlıklarını oyuncak be-
büllem), bir bölümü türkülü (oturak kapmaca, bekleriyle giderirler. Bu dönemde çocuk, tek kişi-
şarkılı yerden yüksek, aç kapıyı bezirganbaşı), bir lik tiyatrocu gibidir. Tek başına birden çok rolü
bölümü düz (ezgisiz ve türküsüz, çelik, göt kaz-
oynar. Kurduğu bu oyunun rejisörü, suflörü, ışık-
maca, saklanbaç) olarak görülür. Genel olarak
çı, kareografı da kendisidir. Bu haliyle oyuncu-
düz oyunlar daha çoktur. Erkek çocukları arasın-
kurgulayıcı, tasarımcıdır. Hayallerini, duygu ve
da hareketin ön planda olduğu (düz) oyunlar yo-
ğundur. Koşma, sıçrama veya mücadele gerekti- düşüncelerini, çevresinde gördüklerini, eşetiri,
ren oyunlar tercih edilir. Ezgili veya türkülü korku, üzüntü ve sevinçlerini bu oyun içerisinde
oyunlar çok rağbet görmez. Kız çocukları ara- sergiler. Aslında o bu oyunlarında sadece ders al-
sında ezgili ve türkülü oyunlar daha çok görülür. maz, ders de verir. Aileiçi yönetime ilşkin düşün-
Kız çocuklarının oyunlarında oyunların önemli celerini taklitlerle dile getirir. Gözlemci bir aile
bir bölümü ezgi üzerine kuruludur ve ezgi hare- çocuğun oyunlarına yansıyan eleştirilerinden yola
keti belirler. Erkek çocuklar daha çok güç, enerji, çıkarak düzen, tavır ve bakışını yeniden düzen-
dinamizm ve hareket gerektiren oyunları tercih leyebilir.
ederler. Mevsim koşullarını bir yana bırakacak Oyun oynamak için belirli bir davet eylemi
olursak, erkek çocukların oynadıkları oyunlarının veya sözü yoktur. Oyun oynamak isteyen çocuk-
çoğu dış mekanda ve açık mekanlardadır. Kız- lar ya önceden kendi aralarında, oyun oynamak
ların oyunlarında ise açık mekan tercihi olmakla üzere sözleşir ve belirli bir zaman diliminde bu-
beraber kapalı mekanlar, ev içi, bahçe vb. yerler luşurlar veya her zaman toplanılan yere veya
daha çok yer alır. Bunda, ailelerin kız çocuklarına oyun alanına geldiklerinde oyunu spontane ola-
yönelik tutum ve davranışlarının da payı olduğu rak orada başlatırlar. Oyun oynamak için çocuk-
gözlemlenebilmektedir. Sadece kız çocuklarının ların bir arada bulunması yeterlidir. Oyun zevk,
oynadığı oyunlarda estetik bir tavır ve duruş eğlence ve başarıya giden anahtardır. Oyuna baş-
vardır. Oynanan oyunlarda ritmik hareketler öne lamak için genellikle saymaca yoluna gidilir.
çıkar ve ritim ezgiyle bütünlük sağlar. Saymaca, oyuna başlamak için yapılan başka bir
Oyuncular, bulunulan mekana bağlı olarak oyundur. Âşık hikâyelerindeki girizgâh veya dö-
oyunlarını kurarlar. Köylere gidildikçe oyunlar şeme, masallardaki tekerleme, destanlardak ko-

792
Materiallar

nuya hazırlık gibi, çocuk oyunlarının da bir tür içinde oyun oynamak” deyimi tam da buna uygun
girişidir. Bu girişle/saymaca ile oyuncu oyuna bir söz olarak ortaya çıkar. Burada zincirlemeli üç
hazır hale getirilir. Oyun moduna sokulur, hava- oyundan rahatlıkla söz edilebilir. Birincisi nesne-
ya ısındırılır. nin gizlenmesi ve bulunması yoluyla ebenin belir-
Mücadele gerektiren iki gruba dayalı oyun- lenmesi oyunu, ikincisi bu oyuna söz ve ezginin
larda, oyuna başlamadan önce, grupları temsilen eklenerek elde saklı nesnenin bulunması oyunu,
iki oyuncu öne çıkar. Bu oyunculardan önce biri, üçüncüsü de önceden kararlaştırılan oyunun sah-
sonra diğeri topluluk içinden sırayla kendi gru- nelenmesi, uygulanması oyunu. Burada asıl olan
bunda yer alacak oyuncuyu seçerler. Seçim oyun- üçüncü aşamadır. Oyunun hazırlık kısmı ilk aşa-
culardan her birinin sırasını bir atlayarak yapılır. ma veya aşamalarda tamamlanır, asıl oyuna ge-
Bu seçimleri yapanlar bir tür grup lideridir. çilir.
Oyuna başlamak için genellikle tekerleme Taş, bilye, para, top, değnek vb. gereçlerle de
(saymaca) ile ebe seçimi olur. Bu tekerlemeler ebe seçimi olur. Topu tutamayan; bilye, taş, ba-
ezgilidir. Ezgide sağlanan uyum vücutta da sağla- dem, değnek vb. araçları önceden çizilen çizgiye
nır, ezgi ve hareket birbirini tamamlar. Tekerle- yakın atamayan; madeni paranın havaya atılması
me, oyunda; ebe veya grupları belirlemek için sö- ve bu sırada “yazı mı, tura mı” denmek ya da düz
zün ezgili biçimde, şiirsel şekilde kullanılmasıdır. bir taşın üstüne tükürmek suretiyle “yaş mı, kuru
Burada ebe veya takımlar/gruplar belirlenir. Bu mu” denilmek suretiyle havaya atılması; oyuncu-
durumda ya sıraya girilmek ya da halka olunmak lardan birinin eline aldığı herhangi küçük bir
suretiyle saymaca yoluyla ebe belirlenir. Ebe, nesneyi avucunda saklamak suretiyle “tek mi, çift
oyunun ilk başlatıcısı, dolayısıyla ilk uygulayı- mi” şeklinde sorması ve karşısındakinin bunu bil-
cısı, yöneticisidir. Ancak, sayışmada sona kaldığı memesi halinde de durumunda stediği olmayan
için de biraz burukluğu da olur. kişiler ebe olurlar.
Ebe belirlemenin başka yolları da vardır. Oyun içindeki ödüllerden biri olan ve nere-
Bunlardan biri oyunculardan herhangi birinin eli- deyse tekli oyunların pek çoğunda bulunan ve
ne demir para, küçük taş, kibrit çöpü vb. küçük diğer bazı oyunlarda da yer alan ebe olma durumu
bir nesne alması ve diğer oyuncuların bu nesneyi bir açıdan cezalı durumdur. Oyuncu, sürekli ola-
bulması şeklinde gerçekleşir. Eline aldığı nes- rak ebelikten kurtulmak ister, onun mücadeleini
neyi avucuna alan kişi, ellerini arkasına götürür. verir. Bu açıdan bakılınca ebelikten kurtulma bir
Sözkonusu nesne avuç içine gizlendikten sonra tür ödül müessesesinin çalıştırılmasıdır. Geçmiş-
eller, yumruk gibi sıkıca kapalı bir şekilde öne te, sakızlarla birlikte verilen sinema artistlerinin
getirilir ve sıradaki oyunculardan birine uzatılır. kartlı fotoğrafları da yaklaşık bir metre yukarıdan
Oyuncu, saklanan nesneyi bilirse ebe olmaktan aşağıya bırklır ve en üste gelen artistin sahibi
kurtulur. Bu işlem, tek tek tespitlerde son oyun- diğer oyuncuların artistlerinin de sahibi olur. Bu
cuya kadar devam eder. Burada esas olan sakla- yenilen için ceza, yene için ise ödüldür. Oyunları
nan nesneyi bulmak ve ebe olmaktan kurtul- genellikle eğlenmek, zevk almak ve başarmak
maktır. Elde gizlenen nesneyi bulmak için oyun- üzere oynanır. En büyük ödül gayretli bir daya-
cu çeşitli hareketler yapar. Nesneyi avucuna alan nışma sonucu başarıyı yakalamkatır. Çocuk bu-
kişinin kol çıkışındaki atar damarlarını elleriyle rada takım çalışmasını ve bu çalışmanın önemini
yoklar. Bir yandan gözlerini nesneyi gizleyenin kavrar. Öte yandan yenilgi de çocuğu kamçılar.
gözlerine vermek, bir yandan avuçlar kapalı iken Yanlışlarını, yanılgılarını sorgular. Oyunun kural-
elleri veya damarları hafif hafif yoklamak sure- ları önceden bellidir ve bu yüzden sonuca hazır-
tiyle nesnenin yerini tespit etmeye çalışır. Nes- lıklıdır. Oyuncu, yenilginin de yenmek kadar er-
neyi gizleyen kişinin bu sırada renk vermemesi, demli olduğunu, önemli olanın gayretli bir şekilde
nesneyi bulmak isteyen kişiye bulmaya yönelik çalışmak olduğunu uygulamayla öğrenir. Yeni bir
kolaylaştırıcı tavır sergilememesi gerekir. Nes- oyunda başarı kazanacağı umudunu yitirmez. Bü-
neyi gizleyen de, gizleneni bulmak isteyen de tün bu olgular; çocuğun gelecek hayatında yapıp
aslında iyi bir oyuncudur. “Oyun oynamak” için edeceği konulaer hakkında fikir verir, karşılaşı-
de, oynanmaktadır. Gizlenen nesneyi bulmak is- lan durumlar hakkında kararlı bir tutum almasını
teyen oyuncunun bazen tekerlemeye başvurduğu sağlar.
da olur: Genel olarak oyunlara bakıldığında oyunun
“Ya şundadır, yapısını korumak amacıyla verilen cezalara ek
Ya bunda, olarak bir de oyunun kurallarına uymayan ve
Keçe küllah başunda” oyunun düzenini bozan kişilere de “mızıkçı” adı
der, elini kapalı ellerden birinin üzerine dokundu- takılarak ceza verilmektedir. Bu takılan isim de
rur. Ebe belirlendikten sonra oyun başlar. “Oyun bir bakıma ceza sayılabilir. Yüzük oyununda, yü-

793
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

züğü bulamayana, mendil veya havlu benzeri Bu oyunların her biri gösteri sanatının da
tekstil ürünü nesne ile vurulur. Sürekli mızıkçılık önemli izdüşümleridir. Folklorun zengin dünya-
yapan kişi oyunlara dahil edilmemeye çalışılır ve sını veren bu oyunlarda; folklorun olduğu kadar;
böylece oyuncu grupları içinde terbiyesi sağlanır dil, sosyoloji, psikoloji, edebiyat, eğitim, müzik,
Bazen, erkeklerarası grup oyunlarında, yenilenler tiyatro ve sporun bir çok öğesi görülmektedir.
yenenleri, önceden belirlenmiş bir yerden başka Dolayısıyla çocuk oyunları bu bilim dallarının da
bir yere sırtında taşır. “Götkazmaca” adlı oyunda ilgi alanı içindedir. Çocuk oyunları çocuk eğitimi,
yenilenler, oyun sırasında açılmış olan çukurla- kimliği ve kişiliğini gelişmesi ve olgunlaşmasının
rına yaklaşık olarak dizlerine kadar gömülür ve vazgeçilmezi ve anahtarıdır.
topraksıkıca çiğnenir. Yenilen oyuncunun bir Örnek olması dolayısıyla, Muğla çocuk oyun-
süre burada kalması sağlanır. Aslında ceza gibi larından birkaçının oynanış şeklini sunuyorum:
görülen bu durum da oyundan ibarettir ve oyu-
Ateş: Don oyunu ile benzerlik göstermek-
nun sonunu bildirir. Ve bütün bunlar da eğlen-
tedir. Ateş oyunu çok sayıda oyuncu ile açık
ceyi doruğa çıkarmak, başarıyı kutlamak amacı
alanlarda oynanır. Oyuncular sayışma yaparak
taşır.
ebeyi belirlerler. Oyun başladığında ebe kaçan
Oyunun bitiminde “görüşmek” dilekleriyle oyuncuları kovalar. Ebeye yakalanmak üzere olan
ayrılınır. oyuncu “Ateş” diye bağırır ve olduğu yerde ha-
“Evli evine reketsiz, kolları açık halde durur. Diğer oyuncular
Köylü köyüne” uygun zamanda “Ateş” diyen kişinin kollarının
denildiği de olur. altından geçerek onu kurtarırlar. En son “Ateş”
diyen kişi ebe olur.
Muğla’da oynanmakta olan çocuk oyunları,
tespit edebildiğimiz kadarıyla 119’u bulmaktadır. Bıccılı Taş: Kışın evlerde, yazın bahçelerde
Bunların versiyonları da vardır. Konuyla ilgili ça- genelde kız çocukları tarafından oynanan bir
lışmalarımız sürmektedir. Basılı ve sözlü kaynak- oyundur. İki kişi ile oynanır. Oyuna ilk başlayan
lardan tespit edilen oyunların adları şöyledir: ad oyuncu beş tane taşı havaya fırlatır. Yere düşen
koymaca, ahçı, artist, aşık, atlamaca, ateş, ay- taşlarda bir tanesini alır ve yükseğe atar, yerden
dede, babuç (ayakkabı) almaca, baş dalga yarışı, bir diğer taşı alırken yükseğe attığı taşı tutmaya
beştaş (bıccılı taş, biccil), bilye, binmece eşek, çalışır. Aynı şekilde birer birer diğer taşları da
bokçulu, boncuk, bottek (bodda), can, ceviz, çak- almaya çalışır. İkinci turda oyuncu bu kez taşları
maklı, çamur, çatlak patlak, çelik çomak (çelik), ikişer ikişer atar ve toplar. Üç, dört böylece
çıngırdak, çitrek, çiftelek (iftelik/çiftte ellik), çivi, devam eder. Beşincide taşlardan biri havaya atılır
çukur, dalyan, dikmen taşı, don, el taşı, ellem avuç içindeki taşlar yere konur; tekrar atılır bu
büllem, esir almaca, eski minder, eşim-eşim, evcik, sefer hem atılan taş hem de yerdeki taşlar top-
evcilik, evlidali, fal, fincan, futbol, gelin, gesten- lanır. Sonra işaret parmağıyla başparmak arası
kerecik, gızıştı, gökte ne var, göt kazmaca, yere köprü kurulur. Taşlarda biri havaya atılır,
gudilli, güreş, hacıya mı, hocaya mı; halat/urgan diğer taşlar köprüden geçirilir. Sonra parmaklarla
çekme, hamam evi, hırsız-polis, ip atlama, imam çatal yapılır. Aynı şekilde taşlar çatallardan ge-
kunduz, istop, kaç çatal, kadı çavuş, kayrak çirilir. Son olarak beş taş birden havaya atılır ve
almaca, kazan patladı, kazık atmaca, kedi-fare el üstünde tutulmaya çalışılır. Fırlatıla taş tutul-
oyunu, keme çekti, kemik, kılıç savaşı, kızgın taş, mazsa sıra diğer oyuncuya geçer. (Ersoy 2006: 22)
kızıştı, kim vurdu, kipinoz, komşu-komşu, komşu- Can: Açık alanda en az üç veya dört oyuncu
culuk, koz, kök, körebe/körçebiç, kutu kutu pense, ile oynanır. Oyunun zevkli olması oyuncunun
mamışık, metelik döndürme, mık, nesi var, on çokluğuna bağlıdır. Oyuna başlamadan oyuncular
sayı, ortada sıçan, otuzbir aylık, oturak kapmaca, iki eşit gruba ayrılır. Grup dağılımı bir sayışmaca
papuç almaca, patlangaç, pasta, saklambaç, sa- ile yapılır. En çok kullandıkları sayışmaca şu
lıncak, samut (dilsiz), sek, seksek/uçan badala, şekildedir:
sekmece çubuk, sinlenmecik, su savaşı, şarkılı A grubundan olanlar çıksın bay ve bayanlar
yerden yüksek, taş/kâğıt saklama, telden teleme, B grubundan olanlar çıksın bay ve bayanlar
tırmanmaca, tuttum direk, topaç çevirmece, toplu
Oyunda ebe olacak grup kura çekilerek, yazı
saklambaç, ulama yahut nokta, uzun eşek, üç
tura atılarak veya bir taşın ön kısmı karalanıp “
dede, üstten atlamaca, yağ satarım bal satarım,
Alt mı, üst mü?” diye sorularak belirlenir.
yakalamaç, yakar top, yapış, yattı, kalktı, yedi
kiremit, yerden yüksek, yol göstermece, yumurta, Ortada olan grubun oyuncuları atılan topla
yuvarlamaca, yüzük, zembilli, zümbüllü, zeytin vurulmamaya çalışırlar. Vurulan oyuncu oyunun
savaşı. dışına çıkar. Can oyununda oyuncular atılan top-

794
Materiallar

ları tutabilirse “can” kazanır. Oyuncu topu tuttu- 8 9


ğunda grup arkadaşları “Bir can bir kan” diye
yüksek sesle bağırır. Can sayısı on adet olunca
7
tutulan top sayısı “kan”a eklenir. Ayrıca can 5 6
sayısı on olunca vurulup dışarı çıkmış oyuncular
tekrar oyuna dahil olurlar. En son ortada kalan
4
oyuncu yaşı kadar ebe grubun attığı toplarla vu- 3
rulmazsa grubuna yeni bir oyun hakkı kazandırır. 2
Ceviz: Cevizler tek sıra halinde bir halkanın
1
içine dizilir. En az 10-15 adet ceviz yan yana sı-
ğacak kadar bir halka olmalıdır. Halkadan yak- Şekil dokuzlu seksek oyununu gösterir.
laşık 4 m uzağa bir çizgi çizilir. Oyuncu yere Eski Minder: En az üç oyuncu ile oynanan
çizilen çizgiden elindeki cevizi atarak dairenin bu oyunda oyuncu sayısı arttıkça oyunun da zevki
içindeki cevizleri daire dışına çıkarmaya çalışır. artmaktadır. Oyun bir sayışmaca yapılıp ebenin
Çıkardığı ceviz ya da cevizler onun olur. Oyuncu belirlenmesiyle başlar. Ebe dizleri üzerine çöker
daire içindeki cevizleri vuramazsa, sıra bir diğer ve yüzünü kapatır. Diğer oyuncular ebenin etra-
oyuncuya geçer. (Ersoy 2006: 22) fında el ele tutuşup ezgili bir şekilde şöyle söy-
Dalyan: Oyuncular eşit sayıda iki gruba lerler:
ayrılır. Bir grubun üyeleri ebe olur ve ortaya do- Eski minder yüzünü göster,
kuz adet kiremiti dağınık halde koyarlar. Ebe olan Göstermezsen
grubun üyeleri belli bir mesafede karşılıklı durur- Güzellik mi?
lar. Ortada diğer grup üyeleri bulunur. Karşı gru- Çirkinlik mi?
bun üyeleri ellerindeki top ile rakip grubun üye- Ağlamak mı?
lerini vurmaya çalışırken ortadaki grup üyeleri Gülmek mi?
yerdeki dokuz kiremiti üst üste dizmeye çalışırlar. Hangisi?
Şayet ortadaki grup üyelerinden biri atılan topu
yere düşmeden tutmayı başarırsa de topu ebenin Ebe bunlardan birini seçer veya başka bir şey
eline değil en uzak noktaya atma hakkına sahip söyler. Ebenin seçtiğine uygun taklidi yapan
olur. Böylece ortadaki grup dokuz kiremiti de üst oyuncu ebe olma hakkına sahip olur.
üste dizmek için zaman kazanıp oyunu kazanma Bu oyunun ikinci varyantı şöyledir: En az 3, 4
şansını elde ederler. oyuncu ile oynanır. Bir kişi ebe olur ve diğerleri
Elem Büllem:Genellikle evde ve kışın 6-9 ebenin etrafında daire şeklinde durur. Ebe yere
yaş grubundaki çocuklar arasında oynanan bir çömelir ve gözlerini kapatır. Diğer oyuncular ebe-
oyundur. Oyuncular oturarak ayaklarını uzatır. nin etrafında dönerek bazı mesleklerin isimlerini
Ebe oyuncuların ayaklarına tekerleme söyleyerek söyler. Ebe bu mesleklerden birini seçer. Etrafın-
dokunur. Tekerlemenin her kelimesi için sırayla daki oyuncular o mesleği anlatmaya başlar en
farklı bir ayağa dokunur. Tekerleme şu şekildedir: güzel anlatan ebe olur.
Elem büllem Seksek (Uçan Badala): En az iki oyuncu ile
Yakma yıkma oynanır. Oyuncular açık alanda, yere aşağıda bu-
Dıngıl mıngıl lunan şekli çizerler. Ebe olan kişi elinde bulunan
Değiştir küçük düz taşı şekillerin üzerindeki 1’den 9’a
Ebe “değiştir” dediğinde en son hangi oyun- kadar olan rakamlara gelecek şekilde atmaya çalı-
cunun ayağına dokunursa o oyuncu ayağını top- şır. Taşı hedefe atamazsa oyuncu hakkını kaybe-
lar. Ebe yeniden sayar, oyun tek bir ayak kalın- der ve sırasını beklemeye başlar. Şayet hedefe
caya kadar devam eder. Tek ayağı kalan kişiye ulaşılırsa oyuncu şekillerin üzerinden baştan sona
ebe sorar: “ Deveci deveci devemi gördün mü?”. ve sondan başa doğru sekerek gelmeye çalışır.
Kalan oyuncu “Grdüm” diye cevap verir. Ebe tek- Oyuncu geri dönerken taşı da alarak çizgilerden
rar, kalan oyuncuya “ İğneli kapıdan mı geçirdin,
çıkar.
iğnesiz kapıdan mı? Dar kapıdan mı geçirdin,
geniş kapıdan mı?” diye sorar. Kalan oyuncu Yedi Kiremit: Açık alanda ve çok sayıda
iğneli kapıdan geçirdim derse ebe “ Ah devemin oyuncu ile zevkli hale gelen bu oyun için yedi
sırtları yanmıştır” der. Dar kapıdan geçirdim der- adet yassı kiremit veya taş ve bir küçük top ge-
se ebe, “Ah benim devemin bedenleri kısmıştır.” rekmektedir. Oyuncular iki gruba ayrılırlar. Yazı
Der. Ebe kızar ve tek ayağı kalan oyuncunun aya- tura atılarak oyuna hangi grubun başlayacağı be-
ğından tutarak oyuncuyu arkaya doğru yuvarlar. lirlenir. Taşların yanında olacak grup yedi kire-
(Ersoy 2006: 21) miti yere çizdikleri bir dairenin ortasına üst üste

795
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

dizer. Daha sonra topun hangi mesafeden atıla- KAYNAKÇA


cağını belirleyen bir çizgi çizilir. Karşı grubun
1. Basılı kaynaklar
oyuncuları da yerlerini alırlar. Topu atacak gru-
− Çınar, Ali Abbas. 2006. Muğla ve Çevresi Sözlü
bun oyuncuları sırayla topu atarak taşları devir- Kültürü ve Toplumsal Değerleri. Muğla: Muğla
meye çalışır. Bu esnada Kiremitin başında olan Belediyesi Yay.
grup top gelirken “Ortada kuyu var yandan geç, − Demircioğlu, Yusuf Ziya. 1934. Anadoluda Eski
yandan geç” diye tempo tutarlar. Kiremitler dev- Çocuk Oyunları İstanbul : Millî Mecmua Matbaası.
rilince kiremitlerin yanındaki grubun oyuncuları − Ersoy, Onur Alp. 2006. “Geleneksel Çocuk Oyunlarının
topla kaçan oyuncuları vurmaya çalışırlar. Kaçan Önemi ve Muğla’da Geleneksel Çocuk Oyunlarından
Örnekler”, Muğla Kent Tarihi, Nisan 2006,S.:3, s.20-
grubun oyuncuları hem vurulmamaya hem de 23.
kiremitleri üst üste dizmeye çalışırlar. Vurulan − Özhan, Mevlüt. 2004. “Muğla İlinde Oynanan Dramatik
oyuncu oyun dışına çıkar. Eğer oyuncular kire- Köy Seyirlik Oyunları ve Çocuk Oyunlarından Örnek-
mitleri dizmeyi başarırlarsa “yedi kiremit”, “tom- ler”, Muğla Kitabı. Haz.: Ali Abbas Çınar. İzmir:
bik” veya “kuyu yıkıldı” diye bağırırlar. Printer Ofset, s.359-376.
− Oğuz, Öcal- Petek Ersoy. 2005. Yaşayan Geleneksel
Çocuk Oyunları. Ankara: Gazi Üniversitesi THBMER
Yay.
− Türkçe Sözlük. 2005. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.

2. Sözlü Kaynaklar
Kaynak Kişi No Adı-Soyadı Doğum Yeri Doğum Yılı Öğrenimi İkamet Yeri
K1 Erenay Umay Çınar Muğla 1998 ilköğr.öğrsi Muğla
K2 Egemen Şahin Muğla 1998 ilköğr.öğrsi Muğla
K3 Beste Yuvarlak Muğla 1998 ilköğr.öğrsi Muğla
K4 Fatma Karahasanoğlu Muğla 1968 ünv. Yenice
K5 Ediz İnci Muğla 1994 ilköğr.öğrsi Muğla
K6 Seda Tokan Muğla 1967 ünv. Muğla
K7 Melahat Akyol 1965 Ula Ünv. Kötekli
K8 Gülkız Baydur 1932 Kötekli ilkokul Kötekli
K9 Kazım Dönmez 1926 Kötekli ilkokul Kötekli

796
TÜRK VE İNGİLİZ NİNNİLERİNDE ÇOCUK DÜNYASININ TASVİRİ
Öğr. Gör. Ali BEREKET, Öğr. Gör. Serap MAGILL
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
bereketali@hotmail.com

DESCRIPTION OF CHILDREN’S WORLD IN TURKISH AND ENGLISH LULLABIES

ABSTRACT
Each society has its own hapiness, sadness and despair. The expression of all these feelings are more meaningfull in mothers’
utterance. Lullabies can be given as a good example that reflect mothers’ intentions, expectations for the future. Lullabies have
common features changed spiritually and meaningfully from community to community. In our work we try to show the
similarities of Azeri, Turkish and English lullabies .
Key Words: Children litearture, lullaby, society, English lullaby, Turkish lullaby

Bir toplumun gelişmesinde, onun geçmişinde Ninni desem nehar olur ninni
yer alan eserlerinin hususiyetleri büyük bir değer Gül açılır bahar olur
Ben yavruma gül demem
taşımaktadır. Bu eserlerin incelenmesiyle millet-
Gülün ömrü az olur, ninni 2
lerin karakterleri, kültürel özellikleri tesbit edile-
bilir ve görülebilir. Dandini dandini dan iki
Yıldız saydım on iki
Her toplumun üzüntüsü, kederi, yeisi, sözlü
On ikinin yarısı
ifadesinin en güzel örneğini bu toplumun istik- Gel benim kızımın dayısı ninni 3
baline evlat yetiştiren o evladı ilk kollarına aldığı
andan itibaren onu maddi manevi en güzel şekilde Dandini dandini dasdana
yetiştirmeyi arzulayan annelerimizde görürüz. Danalar girmiş bostana
Annelerin gelecekle ilgili tüm bu ümit ve arzuları Kov bostancı danayı
keder ve ısdıraplarını yansıtan en güzel örnekler Yemesin lahanayı
ninnilerdir. Lahanayı yemez kökünü yer
Ninni, Anonim Halk Edebiyatı ürünlerinden- Benim oğlum lokum şekeri yer
dir. Annelerin çocuklarını uyuturken veya emzi- Uyusun da büyüsün ninni
Tıpış tıpış yürüsün ninni 4
rirken nazım şeklinde söyledikleri sözlere denir.
Ninniler, çocukların ağlarken susması veya daha Aşçılar aşını vursun,
çabuk uyuması için özel bir ezgiyle söylenir. Ezgi Benim kızım sündürmede otursun,
bebeğin ağlamasına, gülmesine ve konuşmasına Kızımın nişanlısı,
göre ayarlanır. Yanı kılıçlı zabit olsun!
Ninnilerin söyleyeni belli değildir. Diğer Atlar oynar at içinde,
anonim ürünlerde olduğu gibi ağızdan ağıza Çığışdar nalı kıçında,
yayılır, kuşaktan kuşağa aktarılır. Hece ile Ben seni gelin eledim,
söylenir; ölçü, uyak ve rediflerle ahenk sağ- Yedi bin asker içinde!
lanır. Ninnilerin konusunu çocuk teşkil eder. Nenni kızım sana nenni!5
Sağlıklı doğmadan gelen sevinç, fizik, güzel-
Ağzımdaki sakızın.
lik, soy-sop, iyi huy, sünnet, öğrenim, nişan,
Ne güzel kokusu vor!
gelin olma, evlenme gibi geleceğe ait dilek-
Açtım baktım tülbendi,
ler; yalnızlık, gurbette kalan baba, koruyucu
Ne güzel uykusu var nini! 6
melekler, veliler, Hızır vb. Madde, tem, mo-
Ninni diyeyim uyusun,
tif ve merasimler ninnilerin muhtevasında
Allah diye büyüsün,
belli-başlı unsurlardır... 1
Allah’ım izin ver de,
Şükrü Elçi’nin bu sınıflandırmasını aşağıda-
ki örneklerde hem Türk hem de İngiliz ninnile- 2
Akgün , Serdar, Ninni Bebeğim Ninni, Zaman Çoçuk,
rinde görebiliriz: İstanbul, 2003, s. 11
3
Akgün, Serdar a.g.e, s. 74
4
http://edebiyatsinifi.blogspot.com/2008_02_01_archive.html
15.10.2008
5
Çelebioğlu, Amil, Türk Ninniler Hazinesi, Kitabevi
1
Elçin, Şükrü, Halk Edebiyatına Giriş, Akdağ Yayınları, Yayınları İstanbul-Mart 1995, s. 157
6
Ankara, 1993, s. 271 Çelebioğlu , Amil a. g. e, s. 177

797   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Çayır çimen yürüsün. ahengine uygun olan ninniler söylenirken yatı-


Ninni de kuzuma ninni!7 rılmasından uyumasına kadar veya ağlaması-
Sleep, baby, sleep nın azalması ile artmasına göre çocuk, az veya
Your father tends the sheep daha süratli sallandığı gibi annenin sesi veya
Your mother shakes the dreamland tree bestenin tonuda artar yahut azalır. Yani anne
And from it fall sweet dreams for thee sesini çocuğunun ağlamsına, gülmesine konuş-
Sleep, baby, sleep masına göre ayarlar. Bu vesileyle çocuk ilk
Sleep, baby, sleep milli musiki zevkini ve tesirini ninnilerle ana-
dilinde ve ana kucağında almakta denebilir.12
Sleep, baby, sleep
Our cottage vale is deep Anneler ninnilerin ilk şair ve bestekarları
The little lamb is on the green olarak karşımız çıkar. Aynı zamanda erkekler
With snowy fleece so soft and clean tarafından yazılmış bazı taklidi ninnilerde olma-
Sleep, baby, sleep sına rağmen, genel itibariyle ninniler abla, teyze,
Sleep, baby, sleep 8 hala, babanne, dadı ve oyun sırasında oyuncak
bebeğe kız çocuğa söylenmiş, böylece kadın ede-
Twinkle, twinkle, little star, biyatının en eski öreneklerini oluşturmuştur. Nin-
how I wonder what you are. niler bir taraftanda halkların şifahi edebiyat ve
Up above the world so high, müzik kültürlerini ifade eden ve geleceğe taşıyan
like a diamond in the sky
zengin bir hazinedir.
Twinkle, twinkle, little star,
how I wonder what you are 9 Bir milletin şifahi edebiyatında ninniler, o
kültüre ait sevinçleri ızdırapları, tebessümleri, ha-
Sleep my child and peace attend thee, yalleri dini, milli, sosyal his ve hassasiyetleri bize
All through the night yansıtan bir aynadır.
Guardian angels God will send thee,
All through the night Ninni sözü Azeri Türkçesinde “Laylay”, Çağa-
Soft the drowsy hours are creeping, tay Türkçesinde “Elle”, Çuvaşçada “Nenne”,
Hill and dale in slumber sleeping Kazak Türkçesinde “Eldiy”, Irak Türkmenle-
I my loved ones' watch am keeping, rinde”Leyle”, Yeni Uygur(Doğu Türkistan)
All through the night 10 Türkçesinde “Alley” olarak geçmektedir. Fars-
çada ninniye “Nanu” ve daha ziyade La lay
Rock-a-bye baby, in the tree top veya Laylay denilmektedir. “Laylay “kelimesi
When the wind blows, the cradle will rock Azeri Türkçesinde olduğu gibi Kars, Erzurum
When the bough breaks, the cradle will fall civarlarında da “Lalylay” olarak geçmektedir.
And down will come baby, cradle and all 11 Almancası “weigenlied”, Fransızcası “berceuse”,
İngilizcesi “Lullaby” olan ninninin İtalyancası,
Örneklere baktığımızda, anneler ninnilerde, “ninna, ninne, nenia”, Latincesi “lenes, nenice,
bebeklerin uslu durmasını, kısa zamanda büyü- noenia”, Grekçesi “nannarismata, nani”dir.
mesini, iyi bir meslek edinmesini, kız ise gelin Görüldüğü üzere birçok dilde ortaklık gösteren
olmasını isterler. Bunun için din büyüklerinin bu kelimenin şimdilik kesin olmamakla bera-
çocuklarını koruyup kollaması yolunda dileklerde ber. Latince asıllı olduğunu veya ses taklidin-
bulunurlar. den türediğini düşünmek mümkündür.13

Ninniler en az iki üç aylıktan iki üç yaşına Farklı kültürlerde ninnilerin ortaya çıkış bi-
kadar annenin çocuğuna, onu kucağında aya- çimleri ve söyleniş tarzları incelendiğinde kar-
ğında beşikte sallayarak daha çabuk ve kolay şımıza bazı belirgin ortak noktalar çıkmaktadır.
uyutmak yahut ağlamasını susturmak için Ninniler nazım şekli olarak umumiyetle mani
hususi bir besteyle söylediği ve o andaki haleti tarzındadır. Ninniler o kültüre ait milli ve manevi
ruhiyesini yansıtır bir mahiyette, umumiyetle hissiyatları dillendirir ve en büyük karakteristik
mani türünde bir dörtlükten meydana gelen bir ortaklıklarından biride, nida ve terennüm unsur-
çeşit türkülerdir. Ezgi itibariyle beşik sallama
larını bulundurmalarıdır.
7 Ninniler çocuk edebiyatının değil şifahi halk
Çelebioğlu, Amil, Türk Ninnilerinden Seçmeler, Bilgi
Kültür Sanat, 2005, s. 36 edebiyatının en meşhur janrlarından biri olarak
8
http://www.babycenter.com/0_lullaby-lyrics-sleep-baby- değerlendirilir. Ninniler çocuk dünyasında çok
9
sleep_6744.bc 18.09.2008 büyük bir rol üstlenmiştir, hem de klasik örnek-
http://lullabiesofeurope.wetpaint.com/page/Lullabies+
(English)?t=anon 18.09.2008
10 12
http://www.babycentre.co.uk/baby/sleep/lullaby/ Çelebioğlu, Amil, Ninnilerimize Dair, Çocuk Edebiyatı
throughnight/ 18.09.2008 Yıllığı, Gökyüzü Yayınları, 1987, s. 79
11 13
http://www.rhymes.org.uk/rock_a_bye_baby.htm Çelebioğlu, Amil Ninnilerimize Dair, Çocuk Edebiyatı
19.09.2008 Yıllığı, Gökyüzü Yayınları, 1987 s. 80

798
Materiallar

leri ile çocuk edebiyatın da kendisine has yer ka- bıraktığını, itiraf etmeliyiz. Fikrimizce, dünyanın
zanmıştır. Azerbaycan Türk ve İngiliz ninnileri- birçok düşünürleri ve yazarları da annelerin
nin mukayesesinin tahliline göz atan yazar Araş- mucizevi bir kudretle ve kabiliyetle yarattığı bu
tırmacı Alim Ş.Xalilli’nin yazdığına göre: “Orji- ninnileri dahilik zirvesine yükseltmişlerdir. 15
nal olarak İrlanda da ortaya çıkan fakat İngiliz Şahin Xalilli’nin “Kalbimde Olan Ninni” adlı
ninnisi olarak tanınan bir ninniyle alakalı olarak şiirinde belirli noktalara dikkat çekerken, ninni-
“Annem şimdi bu nağmeyi bana okuyabilseydi lerin insanlar yaşlandığı zaman onların hislerinde,
ona dünyaları verirdim” diyen yazarın bu ifadesi duygularında uyandırdığı hüzünlerin şiirsel özel-
insan oğlunun annesinin okuduğu ninniye verdiği liğine bakalım:
en güzel değerdir. Aynı ninninin ana dilimizde
Menim şirin dilimde,
tercümesi şöyledir: Anamın laylası var.
Sweet babe, a golden cradle holds thee, Bu laylanın içinde
Soft a snow white fleece enfolds thee, Qelbimin aynası var.
Fairest flowers are strewn before thee,
Sweet birds warble o’er thee. Düşman gelse vermerem
Ordu ile, alayla.
Tatlı bebek beşikte yatarsın, Üreyimde qalıbdır
Yumuşak, kar beyazı tüyler seni sarmada, Neçe vaxtdır bu layla
En güzel çiçekler önünde,
Tatlı kuşlar sana ötmede. Keçibdir aylar, iller
Saçlarıma düşüb qar
Shoheen, sholo, lu lu lo. Yene axşam, geceler
Ninni, e... e... e...! Üreyimde dillenir
Layla çalan laylalar 16
Oh sleep my baby free from sorrow,
“İyi ve doğru yazılan çocuk edebiyatı çocuğa
Bright thou’lt ope thine eyes tomorrow,
Sleep while o’er thy smiling slumbers anne sütü kadar gereklidir.”17 diyen çocuk edebi-
Angels change their numbers. yatı şairi ve yazıcısı Z. Xalilli’nin fikrini hatırla-
tan şair Refik Yusifoğlu yazıyor ki “Araştırmalara
Uyu bebeğim kederden uzak,
Parlak ışık gözlerini açacak yarın, göre, çocuklar folkloru çok seviyorlar. Bu şaşıla-
Uyu, gülen uykularında, cak bir şey değildir. Hele bebekliğinden anne nin-
Melekler şarkı söylerken. nisini, anne sütüyle beraber “içen” çocuk konuş-
maya başlarken ninnilerden istifade eder, hikâye-
Shoheen, sholo, lu lu lo. leri dinleye dinleye hayat hakkında, insan müna-
Ninni, e... e... e...! 14 sebetleri hakkında oldukça çok şey öğrenir.18
Lakin folklor örnekleri içerisinde ninnilerin
Toora, loora, loora hususi bir yerinin olduğu tüm edebiyatçılar ta-
Toora, loora, li rafından kabul edilmektedir. Böylece ilk edebiyat
Toora, loora, loora dersini yahut sözünü ninnilerden alan çocukları-
Hush, now, don't you cry Ah, mızın bu ninnilerin içinden hayata yönlendiğini,
Tora, lora, lora hayatı tanımaya çalıştığını ve hayatın akışı içeri-
Tora, lora, lay sinde öz yerlerini almak üzere adım attıklarını
Tora, lora, lora söyleyebiliriz.
Ağız Büzüp ağlama
Ah, Toora, loora, loora Çocuk dünyasını yakından bilen, biri-birinden
Toora, loora, li meraklı çocuk şiirleriyle Azerbaycan Türk çocuk
Toora, loora, loora edebiyatında ve edebiyatçı olarak iyi bilinen R.
It's an Irish lullaby Yusifoğlunun aşağıdaki vermiş olduğu örneğe
Tora, lora, lora dikkat verelim. “ Anneler kendi çocuklarının be-
Tora, lora, lay şiği başında herzaman muhabbetle ninniler söyle-
Tora, lora, lora miş, anne sütünden az rol oynamayan bu ninniler
Yatdı balam laylama, bebeklerin ruh terbiyesinde büyük önem taşımak-
Menim irland laylama. tadır:
İnsan zekasından süzülüp gelen, beşik başın-
da analarımızın sütü kadar temiz olan ninnilerin 15
Xalilli, Şahin, Azerbaycan-İngiliz Edebi Alakaları Folklor
henüz hayatı kavramaktan çok uzaklarda olan Materialları Esasında, Bakı, 2002, s.41
16
bebeklerin dimağında ne kadar derin izler Xelilli Şahin, Üreyimde Qalan Laylalar “Göyerçin”
Jurnalı No: 3, 2008. s. 13
17
Bu Fikir Kazakistan’da Çocuk Edebiyatı Günleri Zamanı
14
Çelebioğlu, Amil, Türk Ninniler Hazinesi, Kitabevi Prof. Zahid Xalilli Tarafından İleri Sürülmüştür.
18
Yayinlari Istanbul-Mart 1995, s. 442 Yusifoğlu Rafiq, Uşaq Edebiyatı , Bakı, 2002 s. 9-10

799
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Laylay çaldım hemişe, − http://www.rhymes.org.uk/rock_a_bye_baby.htm


Karvan ener enişe. 19.09.2008
Yastığında gül bitsin, − Çelebioğlu, Amil, Ninnilerimize Dair, Çocuk Edebiyatı
Döşeyinde benövşe Yıllığı, Gökyüzü Yayınları, 1987
Balam laylay, a laylay − Xalilli, Şahin, Azerbaycan-İngiliz Edebi Alakaları,
Gülüm laylay, a laylay19 Folklor Materialları Esasında, Bakı,2002
Hush, little boy, don't say a word. − Xelilli, Şahin, Üreyimde Qalan Laylalar “Göyerçin”
Papa's gonna buy you a mockingbird Jurnalı No: 3, 2008
− Yusifoğlu Rafiq. Uşaq Edebiyatı , Bakı, 2002
And if that mockingbird won't sing,
Papa's gonna buy you a diamond ring
And if that diamond ring turns brass,
Papa's gonna buy you a looking glass
And if that looking glass gets broke,
Papa's gonna buy you a billy goat
And if that billy goat won't pull,
Papa's gonna buy you a cart and bull
And if that cart and bull fall down,
You'll still be the sweetest little baby in town 20

İngiliz ve Türk ninnileri incelendiğinde anne-


lerin kalbinden kopup gelen bu şiirsel parçaların
konularında benzeşmelerin olduğu görülür. Bir
İngiliz bebeğinin başucunda, bir Türk ninnisi
okunacak olsa o bebeğin, farklı bir kültürün me-
lodi parçaları eşliğinde uykuya dalacağı ve o
farklı dünyanın ninni nağmesini kolayca kabul
edeceği de görülecektir. Bu demektir ki ninniler
analık içgüdüsüyle, ana şefkatiyle doğal olarak
oluşur ve kültür farkı, ırk, din, dil farkı gözetmek-
sizin bütün insanlığı, yeryüzünün bütün çocukla-
rını kucaklar. Öyle düşünüyoruz ki farklı millet-
lerin ve kültürlerin ninnilerinin bir arada toplanıp
dünyanın ortak marşı gibi seslendirilmesi çocuk
edebiyatı yazarlarını ve eleştirmenlerini bu saha-
da daha derin araştırmaların yapılması için bir
davet olacaktır.

KAYNAKLAR
− Elçin, Şükrü, Halk Edebiyatına Giriş, Akdağ Yayınları,
Ankara, 1993
− Akgün , Serdar, Ninni Bebeğim Ninni, Zaman Çoçuk,
İstanbul, 2003
− http://edebiyatsinifi.blogspot.com/2008_02_01_archive.
html 15.10.2008
− Çelebioğlu, Amil, Türk Ninniler Hazinesi, Kitabevi
Yayınları Istanbul-Mart 1995
− Çelebioğlu, Amil, Türk Ninnilerinden Seçmeler, Bilgi
Kültür Sanat, 2005
− http://www.babycenter.com/0_lullaby-lyrics-sleep-
baby-sleep_6744.bc 18.09.2008
− http://lullabiesofeurope.wetpaint.com/page/Lullabies+
(English)?t=anon 18.09.2008

19
Xelilli, Şahin. a. g. e, s. 12
20
http://www.babycenter.com/0_lullaby-lyrics-hush-little-
baby_6730.bc

800
ÇOCUK EDEBİYATINDA NİNNİLERİN YERİ VE İGNAS KUNOŞ’UN
1925’TE DERLEDİĞİ İLK TÜRKÇE NİNNİLER
Prof. Dr. Ali ÇELİK
KTÜ Fen-Edebiyat Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Başkanı
Trabzon / TÜRKİYE

İnsan yavrusunun dünyaya gelir gelmez ilk işi tın ninni ile başladığını söylemek yanlış değildir.
ağlamaktır. Ağlamazsa soluk alamaz, soluk ala- İlk oldukları için saf, sevgi yüklü, bir enstrümanı
mazsa yaşayamaz. Ağlamak onun hayata ilk adı- olmasa da zengin ezgileri olan ilk şiir örnekleri
mı atması, başlaması demektir. Anne yavrusunun ninnilerdir.
ağlamasını duyunca çektiği bütün ıstırapları unu- Türk dünyasında Azerbaycanlıların laylay,
tur ve sevinir. İlkinde hayata başlamanın muştusu Başkurtların sängildäk yırı, Kazakların besik
olan ağlama daha sonra açlığın, susuzluğun, uy- yırı, Kırgızların aldey-aldey, Özbeklerin ällä,
kusuzluğun, hastalığın, mutsuzluğun veya her- Tatarların, bişik (bällü) cırı, Türkmenlerin
hangi bir huzursuzluğun, rahatsızlığın habercisi hüvdi, Uygurların älläy 1 ,KerkükTürkmenlerinin
olur. İlk ağlayışı duyduğunda sevinen anne bun- leyle, leylev, leyley adını verdikleri ninniye
dan sonrakilerde bu duyguyu bir daha yaşamaz. Fransızlar Berceuse, Almanlar Wiegenlied,
Her ağlama sesini duyduğunda korkar, irkilir, en Schlummer-lied demekte ve en ilkelinden en
azından telaşlanır. medenisine kadar bütün milletlerde ortak bir özel-
İlk kez ağlayarak “Hayattayım! Yaşıyorum” lik olarak anneler bebeklerine ninni söylemekte-
diyen yavrunun duyduğu ilk ses de annesinin dirler. Türkiye Türkçesinde, edebî dilde ninni ola-
sesidir. “Pış.. Pış…”, “Uyu…uyu…” larla başla- rak kullanılmakla birlikte konuşma dilinde, ağız-
yan bu ses kısa zamanda ninnilere dönüşür. Ninni larda daha çok nenni daha az da nenen veya nen
bebeğin annesinden duyduğu, onun kokusuyla şeklinde telaffuz olunmaktadır.2
bütünleşen sevgisini aktaran nağmeli sözlerdir. Bazılarının söyleyeni bilinse de ninnilerimiz
Büyüdüğünde hiç birini hatırlamasa da onun bi- çoğunlukla söyleyeni belli olmayan sözlü, ano-
linç altına, hafızasının derinliklerine kaydedilen nim ürünlerdir. Dili son derece sade olan ninni-
ilk şey, çoğu zaman sevgi, bazen da sitem hatta lerin ölçü, kafiye örgüsü ve mısra sayısı her za-
kimi zaman da kızgınlıkla karışık ufak tefek ha- man düzenli olmasa da çoğunda hece ölçüsünün
karetlerle dolu olan bu ninnilerdir. Çocuk bunlar- yedili, sekizli, dokuzlu gibi kısa kalıpların kulla-
daki manayı anlayamasa da ses tonundan anne- nılması, kafiye düzeni ve önemli bir kısmında
sinin duygularını tanımaya başlar. Ses biraz hır- birimin dörtlük, türün mani oluşu bunların şekil
çınlaşınca veya sertleşince evladın sesi de değişir. olarak millî Türk şiirinin özelliklerini taşıdığını
Anamın bana söylediği ninnileri ben de hatır- gösterir.
layamıyor olsam da ilk musiki zevkimi ve şiirin Bunun yanında hecenin hiç bir kalıbına uy-
ilk hazzını onlardan aldığım, şiir ve musikiyle ilk mayan, mısraları farklı sayılarda hecelerden oluş-
kez onlarda buluştuğum muhakkaktır. tuğu için serbest vezin özelliği gösteren, belli bir
Çocuk edebiyatı denilince genellikle aklımıza kafiye düzeni olmayan, farklı sayıda bentlerden
ilk gelen masaldır, hikâyedir. Hepimiz bizi sıkın- oluşan ninniler de vardır ama hepsinin ortak özel-
tılarla dolu bu dünyadan uzaklaştırıp hayal âlemi- liği bir ezgi eşliğinde söylenmeleri ve bu söyle-
nin akıl almaz ikliminde gezdiren, eğlendiren ma- yişi zenginleştiren nakaratlarıdır.
sallara çok şey borçluyuzdur. Onlar bizi her za- Asırlardır Türk annelerinin söylediği ninnileri
man mutlu sona ulaştırmış, sevinmemize vesile yazıya geçirme işi ilk kez Macar Türkoloğu İgnas
olmuş, bize ümit aşılamışlardır. Okumayı öğren- Kunoş’a nasip olmuştur. İstanbul’dan, Anadolu’-
dikten sonra da devam eder bu. Ama orada kal- dan ve Adakale’den derlediği ninnileri 1925 yı-
mayız. Küçük hikâyeler ve çizgi romanlarla bulu- lında yayımlamış ve diğer hizmetleri yanında bu
şuruz. Hayal âlemimizin ufku her geçen gün biraz
alanda da Türk kültürüne önemli bir katkıda bu-
daha genişler ve bizi bunlardan çok daha reel olan
lunmuştur.
romana ulaştırır. Bu noktada artık çocuk deği-
lizdir.
1
Bu evrimin basamakları dikkate alındığında, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü-I Ankara 1991,
Kültür Bakanlığı s. 650-651
çocuk edebiyatının ya da genel manada edebiya- 2
Amil ÇELEBİOĞLU, Türk Ninnileri Hazinesi, s.11

801   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Prof. Kunoş bu küçük ama son derece önemli iktifa etmeyerek kendileri de başka tarzda ninniler
olan eserini “Bu değersiz kitabımı Türk Ocağı tertip etmişlerdir; bundan başka erkekler de bu
Ankara Merkezine nişâne-i hürmet ve muhabbet hâle bigane kalmamışlar. Onlar da ninniler tertip
olarak ithaf ediyorum.” diyerek Türk Ocağı’na etmeğe başlamışlardır. Türk şairlerinden ninni
ithaf etmiştir. yazanlara bu gün bile tesadüf edilir.
Dikkatli bir gözlemci olan Kunoş’un Türk Bu nevi ninniler tıpkı eşar-ı hazıra gibi
ninnileri hakkındaki tespitleri son derece önem- mevzun ve mukaffadır. Numune olmak üzere
lidir. İlksöz’ün ilk cümlesinde “Ninni, yalnız ev- merhum Macarlı Osman Paşa kerimesi şaire
lad muhabbetine istinad eden ve bir Türk için Nigar Hanım efendinin bir ninnisinden iki kıtayı
dinlenmesinde daima sevim (áíì)3 mevcud olan derc ediyorum:
eş’âr4 ve nağamat-ı beytiyedendir. Her Türk anası Hak seni etti bana ihsan ( Münir)
bunu hiç talim etmeden ezberler, okur ve kendi Eylesin hakkında eltâfın11 kesir
ihtisasatına göre besteler. Bir saat evvelki tarz-ı Lûtf ile versin sana hüsn semir12
terennümü bir saat sonra değiştirir.” 5 demek su- Sen niçün bir meleksin bî nezir
retiyle ninninin tarifini yapar.
***
Knoş, ninninin çocuk doğar doğmaz başlama- Hüsn-i ahlak eyleyüb ihsan sana
dığını, ancak çocuğun işitme organları geliştikten Lûtfunu göstersin Allahım bana
yani bir-iki ay sonra çocuk beşiğe yatırıldıktan Yadigâr-ı ömürsün sen bî bahâ
sonra başladığını söylüyor: “Yeni doğmuş çocuk- Vâliden eyler mi senden iştikâ13
lara ninni söylemezler. Çocukta sâmia kuvveti
henüz belirmedikçe yani veladetinden bir iki ay Bu nevi ninniler halkî değildir; halkın arasın-
geçmedikçe ninniye müstehak olamaz.”6 da taammüm 14etmemiştir.”15
Anne ile çocuk arasındaki ilişki, birbirlerini İgnas Kunoş ninniden söz ederken doğum
algılamaları ve tavırları şöyle anlatılıyor: “Gerek sonrasına ait ritüellerle ilgili tespitlerini de aktar-
kundaklayıp beşiğe veya salıncağa yatırdığı ve mak suretiyle halk bilimine katkıda bulunur. Bun-
gerek koynunda veya elleri arasında uyutmak lardan biri Kaşgarlı’dan naklettiği ve hâlen devam
istediği çocuğunun çıkardığı ses, ninniye başla- eden, lohusayı ziyarete gelen bayanlara helva
yacak olan Türk annesine “diyapozon” hizmetini ikram etme geleneğidir: “Bundan başka yine aynı
görür! Çocuk tiz bağırıyorsa o da ninniye tiz se- eserde loğusa yatakta yatarken misafirlere bir
siyle başlar. Çocuk (s.4) galebe-i menâm7 ile sesini nevi helva takdim olunduğunu anlıyoruz. Bu hel-
pes perdelere indirdikçe o da kendi sesini indirir, vanın ismi “kağut” 16 dır. Darıyı suda haşladıktan
bir hâlde ki çocuk uykuya dalıp da artık ses çıkar- sonra iyice kuruturlar, bunu da öğüterek hasıl
madığı zamanda bile valide en pes sesiyle ninni- olan una yağ ve şeker koyarak, bir nevi helva ya-
sine devam ederek masumun tamamen daldığına parlardı.
kanaat hasıl edinceye kadar uğraşır.”8 Mahmut Kagari’nin küçük, fakat çok mühim
“Hemen her Türk çocuğu ninni ile uyumuş, olan bu izahı bize gösteriyor ki millî Türk ananesi
büyümüştür. Türk hayat-ı beytiyesinin en millî ve ta en eski devirlerinden beri milliyetini kay-
Türklüğe has olan ciheti bu nagamât-ı beytiyedir9. betmemiş, safiyetini muhafaza etmiştir.”17
Şüphesiz ki bu hal Türk validelerinin kabiliyet-i Lohusa ve yeni doğan çocuğa al renkli bir
musikıyesi ve his-i şâiriyeti mahsulüdür.”10 şerit ve saire ta’lik18 olunur ki bu da “Al basma”-
Eserin önemli bir özelliği de anonim olanların ması içindir. Eğer bu müddet zarfında loğusa ve
dışında bize ilk kişisel ninni örneklerini vermiş çocuğu hasta olursa “Al bastı” derler. Bu da eski
olmasıdır. bir itikadın mahsulü olduğu aşikârdır.”
Eserde, çocuğun doğumuyla başlayan bu dö-
“Ninni edebiyat-ı Osmaniyeye de dahil ol-
nemde önemli yeri olan “Yedi”, “Yedinci gün veya
muştur; maarifin günden güne intişarı hasebiyle
kına gecesi”, “Kırk” uygulamaları da anlatılır:
Türk kadınları annelerinden (s.5) kalma ninnilerle
11
åÏ bÁÛ‫ا‬Z iyi muameleler, lütuflar, iyilikler
3 12
(áì) Sevm: satılık bir şeye paha biçme Šîà :Musahip, arkadaş
4 13
‰bÈ‘‫ ا‬:vezinli ve kafiyeli sözler bØn‘ ‫ا‬şikayet
5 14
Kunoş, s.3 Taammüm:umumileşme
6 15
Kunoş,s.4 Kunoş, s.4-5
7 16
Uyku zoruyla (Menam:uyunacak yer, yatak odası, 2-uyku, DLT’te “kagut” olarak geçer. Radlof bunu “Kavıt” olarak
3-Rüya. 4- Düş) okumuştur. “Darıdan yapılan bir çeşit yemektir. DTL,
8
Kunoş, s.4 C.I,406-5;C:III, 163-2
9 17
Ev ezgileri, nağmeleri Kunoş, s.7-8
10 18
Kunoş,s.3 Asma,asılma

802
Materiallar

“Türk anaları çocuğun hin-i tevellüdünden19 ta diş yönü birçok açıdan incelenmeğe değerdir. Biraz
çıkardığı zamana kadar birkaç devir sayarlar; dikkat edilince bu mısralarda annenin yaşadığı
lohusanın yedisi (yedinci günü) sırf anaya mahsus sosyal çevre, inanç sistemi, yaşadığı hayat tarzı,
bir gün olup ana o gün yataktan kalkar. Bu müd- aile düzeni, sosyal ve ekonomik problemler ve
det zarfında kırmızı şekerle yapılmış renkli ve daha birçok şey tam bir açıklıkla olmasa da, nin-
sıcak şerbet lohusayı ziyarete gelen her misafire nilerde görülür. Annenin hiç kimseyle paylaşa-
takdim edilmek âdât-ı mühimmedendir. Tanıdık mayacağı ama yavrusu konuşamadığı için doğal
misafirler de lohusayı ziyaretlerinde hediye verir- olarak saklanacağından emin olduğu sırlarla dolu
ler; yedinci günü dahi kına gecesi tabir olunan bir bu küçük manzumelerde yer alan bu tür bilgiler
eğlence tertip edilir. Yedinci günden sonra bir de onları birer kültürel kaynak yapar:.
“kırkırcı gün” vardır ki ana da çocuk da o gün ilk Meselâ, en çok bilinen ninnilerden biri olan;
defa olarak sokağa çıkar ve hamama giderler. Bu
iki günde (yedi ile kırk) bir takım eğlenceler “Dan dini dan dini dastana
yapmak da âdet hükmündedir. Çocuk kırk hama- Danalar girmiş bostana
mından sonra beşiğe veya salıncağa yatırılır. Ço- Kov bostancı danayı
cuk beşiğe yatmakla beraber ninni de başlar Epey Yemesin Lahanayı”
zaman hatta üç, dört yaşına gelinceye kadar de- ninnisinde annenin yaşadığı sosyal çevreyi göre-
vam eder. biliriz. O, tarımla, özellikle de bahçe tarımıyla uğ-
Türk kadınları ninni söyleyecek çocuğu bu- raşan aynı zamanda hayvancılık yapan bir toplu-
lunan bir eve misafir gittiklerinde ananın meşgu- lukta yaşamaktadır. Dana, bostan, bostancı ve
liyeti zuhur edecek olursa derhal onu istihlaf ede- lahana sözcüklerinden bunu anlamak mümkündür.
rek20 ninni söylerler.
Kunoş’un İstanbul’dan derlediğini belirttiği
Maateessüf Türk tarihinin âdât ve an’anâtına aşağıdaki ninnilerin dili, ölçüsü ve içeriği bun-
dair vesaik-ı tarihiye mevcut olmadığı için bu ların şehir ortamında ve kültürlü bir şehir hanı-
hususta hiçbir malumat veremeyeceğiz. mının ağzından çıktığı açıkça göstermektedir:
Kunoş kitaba yazdığı önsözü, yaptığı işin
önemini belirten ve millî kültür unsurlarını der- Uyu ki hâline hayran olayım
leme işinin o milletin gençlerinin görevi oldu- Sevinip şevk ile handan olayım
ğunu ve bundan sonra bu işi gençlerin devam et- Handene, didene kurban olayım
tirmesi gerektiğini temenni eden ve Türk gençle- Sen uyu .ben de nigahbân22 olayım
rini kendi kültürel değerlerini derleme ve değer- Uyu ey tıfl-ı melek şanım uyu.
lendirme görevine çağıran şu cümlelerle bitirir: Uyumazsan büyümezsin meleğim
“Otuz beş seneden beri İstanbul ve Anadolu’da A benim gül gibi nazik çiçeğim
topladığım millî Türk ninnilerini Türk gençlerine Meleğim, dehanım , göz bebeğim
takdim ediyorum: Avrupa’da bu gibi şeyler genç- Gitmesin beyhude benim emeğim
lerin vazifesidir. Uyu ey necm-i dırahşanım23 uyu
Binaenaleyh Türk gençleri de bu vazifeyi Uyu ey mefhar-ı vicdanım24 uyu25
idrak ederek toplayabildiğim halk edebiyatı nu-
munelerini itmam etmelerini temenni ederim.” Ninnisinde, uyumamakta ısrar eden yavrusu
Knoş’un 60 sayfalık bu eserinin birinci için pirlerden, erenlerden, evliyalardan yardım
bölümünde İstanbul ve Anadolu’dan derlediğini isteyen anne bu suretle kendi inancını ve inanç
belirttiği ninniler yer alır. 21 Bunların büyük bir sisteminin ulularını da ortaya koymuş olur.
kısmını aynen, bazılarını da biraz değişmiş bir Çalkan Karadeniz çalkan
şekilde ninnilerden bahseden kaynaklarda bulmak Gemilerde olu yelken
mümkündür. Burusa’da Emir Sultan
Ninniler, her ne kadar anne ile çocuk arasın- Himmet et oğlum uyusun26
daki bir iletişim vasıtası, maksatsız gelişigüzel
söylenmiş sözler gibi algılansa da, anneye bakan Karadeniz’in yiğitleri
Belinde divitleri
19
doğum anından hin-i tevellüdünden: Doğum anından Hin: an Eyüp Sultan Hazretleri
20
21
yerine geçmek Himmet et oğlum uyusun27
Eserin ikinci bölümünde ise masallarını ve türkülerini de
derleyip neşrettiği Adakale’de yaşayan Türklere ait bir
22
geleneği şöyle anlatır: “İşte bu cilde ilave olarak Adaka- Gözcü
23
lelilerin eski bir âdetini de derc edeceğim. Bu âdete Parlayan yıldı
24
“Helva gecesi”denilir. Bu esnada söylenen beyitlere de Vicdanımın övüncü
25
“Helva topu geçidi” derler. Tafsilatı ber veche atidir” Kunoş, Ninniler,s.10
26
Kunoş, Ninniler s.40-59 Kunoş Ninniler,s.13

803
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Annenin inancını, yavrusunu tasvir ederken SONUÇ


kullandığı benzetmelerle dolu ninniden de rahatça
Annenin bebeği ile ilk konuşmaları diyebile-
anlayabiliriz:
ceğimiz ninniler, çocuğun iki-üç aylıktan iki üç
Dandini dandini dan atmış yaşına hatta kimi zaman dört yaşına kadar dinle-
Mevlam neler yaratmış diği ilk şiirler, ilk bestelerdir. Çocuk ilk kez bun-
Ensesi çukurdur bunun larla dünyayı tanır. Bazı çocuklar buna öylesine
Kaşları kemandır bunun alışır ki, ninnisiz asla uyuyamaz. Kimi zaman
Gözleri kudret halkası ninni anneyi de, hatta onun sesini duyanları da
Burnu Kâbe hurması uyutur. Aslında bunda yadırganacak bir şey de
Ağzı şeker hokkası yoktur, çünkü, yaşları ne olursa olsun onlar da bir
Yanakları misket elması zamanlar bu tür ninnilerle uyumuşlardır.
Çenesi de bülbül yuvası28
Ninnilerin halkbilimi açısından önemli bir
Kunoş’un Anadolu’dan derlediğini söylediği yanı da kültürümüze ait ama bugün artık çoğu
aşağıdaki ninnideki annenin yavrusu için arzu kaybolmuş kimi malzemeyi, dolaylı bir şekilde de
ettiği hayat tarzı, yer adları ve kullanılan dil bu olsa, günümüze kadar taşımış olmalarıdır.
ninninin daha çok bir İstanbul ninnisi olabileceği Kunoş ninni için “Ninni hakikaten münev-
intibaını uyandırır: vim 33 yani uyutucudur; hatta ninni söylerken
Kurduk beşiği eğlenecek analar bile ekseriya uykuya dalarlar. Mahallede
Ninni ninni ninnicek etrafa aks eden ninni sedası bahusus gece olur ve
Oğlum büyüyüp evlenecek ninni ses de biraz muhrik 34 bulunur ise uyumayanlar
Sokaklarda yürüyecek ninni için oldukça kuvvetli bir narccotique hükmünü
Kâğıthanelerde gezecek ninni haizdir. Bu tesirin küçüklük i’tiyâdâtından 35
Hanımları sevecek ninni olduğunda şüphe yoktur.” diyor.
Bade içip göz süzecek ninni Eğer benim sesim de biraz muhrik olsaydı ve
Bıyıklarını bükecek ninni bu ninnileri ezgileriyle okuyabilseydim belki ben
Ne derim yavrum sana ninni de sizleri de rahatça uyutabilirdim. Bunu başara-
Uyu derim oğlum sana ninni mamış olsam da en azından sizlerin, her çocuk
için en emin sığınak olan ana kucağını, anneleri-
Kunoş’un “Selanik Ninnisi” olduğunu belirtti-
nizin güzel kokusunu ve müşfik sesini bir kez
ği aşağıdaki ninnide de benzer özellikleri görü-rüz.
daha hatırlamanıza vesile olabildiğim umuduyla
Gönlümün bir gülüsün hepinizi saygıyla selamlıyorum.
O gülün bülbülüsün
Sinemin sümbülüsün
Seni yavrum severim ninni
Bir meleksin bakışın
Babanı andırıyor
Can oyalandırıyor29
Seni yavrum severim ninni
Yanağın mihr-i seher30
Gözlerin ebr-i bahar31
Dudağın hande nisar32
Seni yavrum severim ninni
Allah’ın bir çiçeği
Uyu ey gözbebeği
Çekerim her emeği
Seni yavrum severim ninni

27
Kunoş, Ninniler,s.21
28
Kunoş, Ninniler, s.,13-14
29
Belki de töre gereği, başka hiç kimseyle paylaşamadığı
duygularını yavrusuyla paylaşıyor. Eşine olan özlemini
dile getiriyor. Yavrusuna bakarken eşini düşünüyor.Daha
beşikte iken yavrusunu dert ortağı ediyor.
30 33
Seher güneşi Uyku veren, uyutucu
31 34
Bahar bulutu Muhrik: yakıcı
32 35
Nisar:sama, sepe; düğünlerde saçılan para, saçı alışkanlıkları

804
UŞAQ FOLKLORU: RİTUAL VƏ JANRIN BƏZİ
PRAQMATİK ASPEKTLƏRİ
Doç. Dr. Ağaverdi XƏLİL
AMEA Folklor Institutu.
Bakı / AZƏRBAYCAN
aqaverdi@yandex.ru

Xalq yaradıcılığının sahələrindən biri kimi qruplarında uşaqların sərbəst ünsiyyəti şəraitində
uşaq folklorunun öyrənilməsi tarixi çox da qədim və birgə oyunlarda baş verir. Uşaq folklorunun
deyil. Amma bu, əlbəttə ki, xalq yaradıcılığının bu ayrı-ayrı janrları – saylar, tapmacalar, zarafatlar,
sahəsinin yeni olması anlamına gəlmir. Xalq lətifələr, qorxulu əhvalatlar və s. uşaqların reper-
yaradıcılığı xalqı təşkil edən müxtəlif sferaların, tuarına yaşdan, psixi inkişaf səviyyəsindən, sosial
cins və yaş qruplarının, sosial təbəqələrin, yerləş- təcrübə və tələbatdan asılı olaraq tədricən daxil
mə sahəsinin və s. bu kimi xüsusiyyətlərin bütün olur. Uşaq folklorunun aktiv daşıyıcısı 6-7-yaş-
spesifikasını özündə əks etdirir. Bu baxımdan dan 12-13 yaşadək olan uşaqlar olur, yəni oyunun
uşaq folkloru da xalq yaradıcılığının bir sahəsi oynayan uşaq qruplarının həyatlarında daha inten-
siv olduğu dövr.Böyük yaşlarda uşaq folklorun-
kimi mövcuddur və onun bütün atributları folklo-
dan janr tərkibinə, funksiya və transmissiya üsu-
run ümumnəzəri məsələləri kontekstində aydın-
luna görə fərqlənən yeniyetmə folklor sistemi
laşdırılmalıdır.
yaranır.
1. Uşaq folkloru anlayışı. Uşaq folkloru (Al-
Uşaq folklor mətnlərində uşaq ənənəsində
manca kinderfolklore, ingiliscə childrens folklore,
yaranan oyun davranış qaydaları və normaları
childrens tradition, rusca folklor detskiy) –sabit
möhkəmlənib. Bunları məniməsəyərək uşaq so-
mətnlər sistemində reallaşan ənənəvi, kollektiv, sial qarşılıqlı hərəkətlər və əmakdaşlığın əsas
şifahi uşaq yaradıcılıq növü. Uşaqlar arasında nə- mədəni formalarına sahib olur. Bunlar ona kom-
sildən –nəslə ötürülür, onların həmyaş qrupların- munikativ kompetentli olmaqda yardımçı olur.
da oyun və kommunikativ fəaliyyətlərinin tən- Bu vərdişlər nəticəsində o növbə prinsipini, rolla-
zimlənməsində xüsusi əhəmiyyət daşıyır. rın bölüşməsi və tətbiqi, əməkdaşlığın təşkili və
Uşaq folklorunu uşaqlar üçün olan folklordan konfiliktlərin həlli yollarını öyrənir.. Requlyar və
(ovutmalar, laylalar, nazlamalar, oxşamalar, əziz- kommunikativ roldan başqa uşaq folkloru hər bir
ləmələr, beşik nəğmələri, ninnilər və s.) fərqlən- uşağın və uğaq qruplarının həyatında informativ,
dirmək lazımdır. Bu folklorun daşıyıcısı əsasən rekreatsion və proyektiv funksiyalara da malik
böyüklər olur və onlar folklor mətnlərini kiçik olur. Bütün bunlar müasir tədqiqatçıya əsas verir
uşaqlarla ünsiyyət (sakitləşdirmə, əyləndirmə, hə- ki, uşaq folkloruna müəyyən cəmiyyətdə uşağı
rəkətə və ya danışığa həvəsləndirmə, öyrətmə) sosiallaşdırmağın vacib faktoru və mədəniyyəti
üçün istifadə edirlər(1). Əlbəttə, uşaq folkloru- öyrətmə mexanizmi kimi baxsınlar (1).
nun öyrənilməsində onun mənşəyinin aydınlaş- 3. Uşaq folklorunun tədqiqi. Folklorun öy-
dırılması ciddi məsələdir. Uşaq folklorunun hara- rənilməsi tarixi çox qədim deyil. Uşaq folkloru-
dan başlandığı və böyük folklorunun harada qur- nun da tədqiqi çox uzaq zamana qədər gedib çıx-
tardığını müəyyənləşdirmək ciddi məsələdir və mır. Amma bununla yanaşı uşaq folklorunun təd-
bunsuz uşaq folklor janrlarının sərhədlərini də- qiqnə həsr olunmuş çoxlu sayda araşadırmalar
qiqləşdirmək mümkün deyil. vardır (1-20). Dünyanın müxtəlif ölkələrində uşaq
2. Uşaq folklorunun ümumi səciyyəsi. Uşaq folklorunun toplanması və tədqiqi işinə XIX əs-
folkloru bir qayda olaraq uşaqların yaradıcılığı rin sonlarında başlanməşdır. Rusiyada uşaq folk-
deməkdir. Bu yaradıcılıq uşaq təxəyyülünün məh- lorunun ilk toplayıcısı və onu xalq yaradıcılığı
suludur. Amma burada böyüklərdən alınmalar da içərisində ilk dəfə olaraq ayrıca bölüm kimi təsnif
ola bilir ki, bu da məsələni mürəkkəbləşdirir. etmiş etnoqraf P.V. Şeyn olmuşdur.
Çünki uşaq folkloru vasitəsilə üşüq dünyası öy- Sovetlər dönəmində uşaq folkloru ilə daha
rənilir. Qarışıq material və ya məlumat dəqiq elmi çox Q.S. Vinoqradov və O.İ. Kapitsa məşğul ol-
nəticələr almaq üçün lazım olan imkanı təmin edə muşdur.
bilmir. Avropada isə uşaq folkloruna aid ilk kitabla-
Uşaq folklorunun transmissiyası daha çox rın müəllifləri A. Qomm (1894-1898) və U.
qeyri-rəsmi, birdən yaranan müxtəlif yaşlı uşaq Nyuella (1883) olmuşdur.

805   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

4. Uşaq folklorunun tədqiqi mərhələləri, tədqiqatlar daha da genişlənmiş oldu. Sonrakı


Digər folklor janrlarının tədqiqndə olduğu kimi, dövrlərdə də tədqiqatlar həm məktəblərdə, həm
uşaq folkloru da toplama işlərindən başalayaraq də çöl tədqiqatlarında davam etdirildi. Uşaq folk-
öyrənilir. Əlbəttə, bunun üçün eksperimental lorunun ekologiyasını ərazilərə görə uşaq davra-
tədqiqatların aparılması da zəruridir. Qeyd etdik nışlarındakı fərqliliklərini qeydə alan eksperimen-
ki, uşaq folklorunun tədqiq tarixinin ilkin mərhə- tal araşdırmalara başlandı.Belə eksperimentlər
ləsini toplama işləri təşkil edir. XIX əsrin sonu nəticəsində uşaq folklorunun bir sıra aspektləri
XX əsrin əvvəllərini əhatə edən bu dövrə arxiv öyrənildi və bu təcrübə digər məsələlərin, o cüm-
dövrü deyilir. Bu dövrdə əsasən verbal mətnlər lədən folklorun müsir urbanizasiya olunmuş cə-
öyrənilib və müxtəlif əlamətlərinə görə janrlar miyyətdə kütləvi kommunikasiyaya transmissi-
üzrə təsnif edilib. Burada uşaq folkloruna böyük yası qanunauyğunluğu kimi ümumnəzəri prob-
folkloruna nisbətən ikinci hadisə kimi baxılıb. lemin həllində faydalı oldu.
Hesab ediblər ki, böyük folkloru uşaqlar tərəfin- 6. Azərbaycan folklorşünaslığında uşaq
dən onların təlabatına və imkanlarına uyğun ola- folkloru. Azərbaycan folklorşünaslığında uşaq
raq assimliyasiya uğradılıb. Tədqiqatçılar uşaq folklorunun tədqiqi tarixi çox da uzağa getmir.
folklorunda transformasiya olunmuş şəkildə bö- Belə ki, uşaq folkloru XIX əsrdə XX əsrin əv-
yük ənənəsindən qalma relikt elementlər axtar- vələrində nəşr olunan qəzet, jurnal və məcmuə-
mışlar. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlara müa- lərdə (xüsusilə “SMOMPK” məcmuəsində) nəşr
sir uşaq oyunlarının qədim ritual köklərinin öyrə- olunmağa başlamışdır. Bu dövrdə yazılan bir sıra
nilməsi misal ola bilər. Bu zaman əsas folklor etnoqrafik araşdırmalarda da uşaq folkloru haq-
daşıyıcıları ənənəvi mədəniyyətin nümayəndələri qında təsəvvür əldə etmək olar. Azərbaycan folk-
olan kənd uşaqları sayılmışdır. Belə hesab olun- lorşünalığında uşaq folkloru problemi P. Əfəndi-
muşdur ki, uşaq folkloru digər sosial təbəqələr yevin, V. Vəliyevin, A. Nəbiyevin, M. Seyido-
tərəfindən onlardan mənimsənilmişdir. Əslində vun, Q. Namazovun, R. Qafarlının və b. tədqiqat-
kənd və ya ənənəvi həyat tərzini saxlayan top- larında öz əksini tapmışdır (13;14;15;17;18;19;20
lumlar uşaq folklorunun qaynağı sayılmışdır(1). və b.).
5. Uşaq folklorunun tədqiqinin müasir Müasir dövrdə uşaq folkloru folklorşünaslı-
mərhələsi. Uşaq folkloruna müasir baxışlar “uşaq ğın, etnoqrafiyanın, psixologiyanın, sosiologiya-
obrazı”nın mədəni dəyişməsi fonunda formalaşır. nın, mədəniyyət tarixinin, sosiolinqivistikanın,
Müharibədən sonrakı illərdə bir çox ölkələrdə pedaqoqika və digər elmlərin əməkdaşlıq sfera-
“uşaq kultu” yarandı və bununla da uşaq yaradı- sını təşkil edir.
cılığına maraq artdı. Bu sahədə psixoloqların bö-
yük rolu olmuşdur. Belə ki, onlar uşaqların ya- 7. Uşaq folklorunu qaynaqları. Uşaq folk-
şıdları içərisində sosiallaşdırılması istiqamətində loru haqqında məlumatlara əski və orta sərlər ya-
uğurlu tədqiqatlar aparmışlar. Bunun nəticəsində zılı abidələrində rast gəlmək mümkündür. Məsə-
də uşaq folklorunun daşıyıcısını ayrıca bir uşaq lən, XI əsrin abidəsi olan “Divani-lüğəi-it-türk”
olaraq deyil, uşaq qrupu şəklində götürmüşlər. də “Müngüz-müngüz” uşaq oyunu təsvir olun-
Bundan sonra “uşaq cəmiyyəti”, “uşaq ənənəsi” muşdur. Bu çox maraqlı bir nümunədir. Həmin
kimi terminlər yaranmışdır. Uşaq folklorunun oyun Qərbi Azərbaycandan XX əsrdə qeydə alın-
mədəni və sosial-psixoloji kontekstinin funksiya- mışdır. Orta əsr abidələri, “Oğuznamələr”,
laşmasına maraq material toplanmasının etnoq- “Kitabi-Dədə Qorqud” kimi yazılı qaynaqlarda
rafik çöl tədqiqatlarına yaxın yeni metodların ya- uşaq folklorunun izlərinə rast gəlinir. Çox halda
ranmasına səbəb oldu (maqnitafon yazıları, video bu elementlər relikt xarakteri daşıyır və arxaik
çəkilişləri, müsahibələr, kütləvi sorğular, oyunla- ritualın janra transformasiya olunduğu motivin
rın kodlaşması metodikası, folklor süjetlərinin ya- içində müşahidə olunur. Məsələn, epik qaynaq-
yılmasının kartatekalaşdırılması və s). lardakı adalma motivində, qəhrəmancasına elçilik
Uşaq folklorunun öyrənilməsində yeni mər- motivində, ov və səfər motivində qəhrəmanın
hələ Amerika folklorşünasları A. və P. Opilərin vəhşi heyvanlarla savaşması, at yarışları və digər
tədqiqatları ilə başlanır. Bütün ölkə miqyasında yarışlar, ox atma, nişançılıq və s. bu kimi sitasi-
10 min uşaqdan kütləvi anonim sorğu götürən yaların yer aldığı motivlərdə uşaq oyunlarının
tədqiqatçılar uşaq folklorunun nadir toplusunu müxtəlif elementləri qalmaqdadır. Ən mühüm qay-
yaratdılar və bununla da tədqiqatlar üçün uşaq naqlardan biri də, heç şübhəsiz, mövcud olan, gü-
ənənəsinin əvvəllər məlum olmayan qatlarını aş- nümüzə qədər gəlib çatan uşaq yaradıcılığını, onun
karladılar. Daha sonra belə bir tədqiqatı Ameri- bütün aspektlərini nəzərə almaqla toplamaqdır.
kada M. və Q, Knapp (1976), Finlandiyada L. 8. Uşaq folklorunun ritual əsasları. Bu uşaq
Virtanen (1978) apardılar. 60-70-ci illərdə bu folklorunun arxetiplərinin tədqiqini nəzərdə tutur.

806
Materiallar

Bunun üçün də ritual folkloru aydın təsəvvür qurulur. Bu şəxslər və qruplar müxtəlif еtnik, qо-
olunmalıdır. Ritual fоlklоrunun özünəməxsusluğu hum, idman, rеgiоnal və s. ictimai bölmələrə
оndan ibarətdir ki, zaman, məkan və icranın xa- mənsub оlur.
raktеri ritualın struktur xaraktеrindən asılıdır. Yarış еlеmеntinin fоrmalaşması və inkişafına
Ritual təkcə sadəcə оlaraq mərasim fоlklоrunun əski sоsial təşkilatların fоrma və institutları, о
gеrçəkləşmə sfеrası оlmaqla qalmır, mərasim cümlədən dual təşkilat böyk təsir göstərib xalq
fоlklоrunun harada və nə zaman оnda оlan im- оyunlarının ictimai əhəmiyyəti şəxsiyyətin çоxis-
kanların tamamilə açıldığı yеganə güclü mövqe- tiqamətli təsərrüfat həyatına, hərbi, dini fəaliyyətə
dir. İlk öncə bu mərasim fоlklоrunun sеmantika- hazırlanmasının çоx vacib vasitəsi kimi, еləcə də
sına aiddir, çünki оnun məna sfеrası mərasimdir. оnun tipоlоji müxtəlifliyini müəyyənləşdirir. Cin-
Mərasim fоlklоru mərasimdən kənarda öz məna- si yеtkinlik planında xalq оyunlarının diffеrеn-
sını itirir və müvafiq rituala «istinad» kеyfiy- sasiyası aşağıdakı qruplara bölünür: uşaq, yеni-
yətində çıxış еdir. Оna görə də mərasim fоlklо- yеtmə, gənc, yaşlı, kişi, qadın оyunları. Еləcə də
runun öyrənilməsi mərasim kоntеkstinin, məra- birgə kеçirilən оyunlar mövcuddur.
sim fоlklоrunun mərasimin digər kоmpоnеntləri
Xalq оyunlarının idraki məzmun planında
ilə qarşılıqlı əlaqəsini, ilk növbədə mərasim hə-
müstəsna dərəcədə çоxsaylı tipоlоji variantları
rəkətləri ilə mərasim rеalilərinin diqqətdə saxlan-
var: ətraf hеyvanlar aləmi, müxtəlif təbiət hadisə-
masını nəzərdə tutur. Mərasim fоlklоrunun ritu-
ləri, əmək prоsеsi, təsərrüfat və məişət, sоsial hə-
alın strukturunda əsas funksiyası mərasimin təfsi-
yat hadisələrini əks еtdirən оyunlar.
ridir. Mərasim fоlklоru öz arasında (özündə)
müxtəlif mərasim «dilini» və ya оnun strukturu- Azərbaycan uşaq oyunları içərisində “Beş
nun müxtəlif səviyyədərini yеnidən kоdlaşdırır. daş”, “Çiling-ağac”, “Hil-top”, “Ənzəli”,
“Happan-Huppan”, “Xan-vəzir”, “Telbə-telbə”,
Mərasim fоlklоru rеal mərasim prоsеsini –
“Aşıq-aşıq”, “Gizlənpaç” və s. müxtəlif xüsusiy-
mərasimin məna sistеmini, оnun bu və ya başqa
yətlərə malikdir. Bu oyunlar yaş və cins qrupla-
abstrakt səviyyədə süjеtini təsvir еdə bilər. Məra-
rına görə təsnif oluna bildiyi kimi praqmatik
sim fоlklоrunun lеksikası kоnkrеt mərasim «dün-
funksiyalarına görə də təsnif oluna bilirlər.
ya»sının sərhədlərini cızır. Qеyri mərasim janrları
ilə müqayisədə mərasim fоlklоruna zamanda 10. Uşaq nəğmələri. Azəərbaycan uşaq nəğ-
böyük davamlılıq, mühafizəkarlıq xasdır. mələri anlayışı altında “düzgülər”, “sanamalar”,
“çağırışlar”, “müraciətlər”, “heyvanlar haqqında
9. Uşaq oyunları. Uşaq oyunları folklorşü-
nəğmələr”, “öcəşmələr” və s. nəzərdə tutulur. Q.
naslıqda xalq oyunları adı ilə ayrılan bölümün
Namazov yazır ki, belə nəğmələrin əksəriyyətinin
tərkib hissəsidirr. Burada oyunçular uşaqlardır.
müəllifi uşaqlardır. Belə ki, bunların əksəriyyəti
Amma struktur baxımdan oyun öz mahiyyətini və
oyunla bağlıdır. 5-6 yaşına çatan uşaq sərbəst
funksional imkanlarını dəyişmir. Xalq оyunları-
oyun, əyləncə axtarır, müvafiq oyun sözləri düşü-
nın digər əhəmiyyətli qrupunu iş, hərbi və mə-
nür və maraqlı səhnəciklər oynayır. Burada şeirin
rasimi sfеralarla birbaşa bağlı оlmayan ən müx-
ritmi, ölçüsü və bədii ifadə forması çox sadə və
təlif əyləncə xaraktеrli оyunlar təşkil еdir. Оnlar
bəsitdir. Buna baxmayaraq hiss olunur ki, bu bit-
ən müxtəlif şəraitlərdə, gündəlik məişətdə, bay-
gin olmayan fikirlər, natamam, qırıq ifadələr uşaq
ramdan və təntənədən kənarda, ritualdan kənar,
təxəyülünün məsuludur. Tədricən istifadə prose-
еv şəraitində, еvdən kənar, ictimai yеrlərdə, işdə
sində belə natamam şeirlər cilalanır və rahat şə-
fasilə zamanı, məktəbdə və s. gеrçəklişdirilir.
kildə tələffüz olunur, bitkinləşir və nəticədə biz
Bura xüsusilə, hеç zaman ritual sfеrasına aid bütün səviyyələrdə bitkin bir nəğmə görürük.
оlmayan və ya tarixi təkamül prоsеsində оnunla Məhz, belə üsulla çox geniş yayılmış çoxvariantlı
əlaqəsini itirmiş uşaq və yеniyеtmə оyunları “A teştı” nəğməsi yaranıb. Amma uşaqları bu
aiddir. nəğmənin müəllifi saymaq olmaz. Birincisi, ona
Xalq оyunlarının iştirakçıları üçün əsas əy- görə ki, bu nəğmə ritmcə və ifa formasına görə
ləncə оlsa da, оnlar çоx zaman tərbiyəyə yönə- sadə deyil. Məsələn, “Əlimi baçaq kəsibdi” və ya
lirlər; оnlar xalqda оnun əmək həyatında və digər “Əkil-Bəkil quş idi” də olduğu kimi. Bu Q.
fəaliyyət sfеralarında fiziki kеyfiyyət, dözümlü- Namazovun fikridir. İkincisi, nəğmənin mənşəyi
lük, cəldlik, əmək alətləri və hərbi silahlarla dav- ilə bağlıdır. Belə ki, M. Seyidov və A. Nəbiyev
ranmağı öyrədir, еləcə də mənəvi, psixоlоji, intеl- aydınlaşdırıblar ki, “Əkil-Bəkil” ovçu nəğməsi-
lеktual kеyfiyyətlər – cəsarət, dözüm, dərrakə, dir. Bu nəğmənin ovçular tərəfindən təşkil olun-
təşəbbüs, müşahidə qabiliyyətləri aşılayır. duğu və sonradan uşaqların ifasına keçdiyi qeyd
Xalq оyunlarının əksəriyyəti rəqabət, ayrı- olunur. Digər uşaq nəmələrində də müşahidə olu-
ayrı şəxslərin və ya kоllеktivlərin yarışı kimi nan “yarımçıq fikirlər və qırıq ifadələr” həqiqətən

807
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

uşaqların “xidməti”dir. Bəzi nəğmələri mənimsə- 12. Əqafarоv R.F. Stixоtvоrnıе janrı tatarskоqо dеtskоqо
dikdən sonra uşaqlar onlara öz səviyyələrinə fоlğklоra (Kand. dis.). – Kazanğ, 1984, s. 198.
uyğun forma verir, anlamadıqları sözləri “redaktə 13. Farxadоv F., Qadjiеv A. İstоriə Azеrbaydjanskоy
dеtskоy litеraturı. – B., 1986, s. 4 (na azеrb. əzıkе) .
edir”, mürəkkəb şeir konstruksiyalarını sadələş-
14. Vеliеv V. Azеrbaydjanskiy fоlğklоr –B., 1985, s. 394 (na
dirirlər. azеrb. əzıkе).
Uşaq folklorunun tədqiqi problemlərinin 15. Farxadоv F., Qadjiеv A. İstоriə Azеrbaydjanskiy dеtskоy
perspektiv imkanları olduqca genişdir. İlk növ- litеraturı. – B., 1986, s. 12 (na azеrb. əzıkе).
bədə ona görə ki, bu sahə az öyrənilmiş, arxiv- 16. Çukоvskiy K. Stixi i skazki. Оt dvux dо pəti. – BMLD,
ləşdirilməmişdir. Əldə edilən folklor nümunələri tоm 22, kniqa 2, M., 1981, s. 326.
yalnız uşaq folklorunun az bir hissəsidir. Çünki 17. Namazоv K. Azеrbaydjanskaə dеtskaə litеratura. – Baku,
bu folklorun bağlı olduğu oyunlar tədqiq olunma- Maarif., 1984, s. 20.
mışdır. Oyun bir çox hallarda ritual mənşəlidir və 18. Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. B.,
onun sxemi, kodu mövcuddur. Bu kodun aydın- 1992.
laşması üçün oyunun praqmatik aspektləri araş- 19. Nəbiyev A. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. B., 2002.
dırılmalıdır. Belə kompleks yanaşma nəticəsində 20. Qafarlı R. Uşaq folkloru. www. Azmif.net
uşaq yaradıcılığının sosial-mədəni aspektləri,
uşağı həyata hazırlama məqsədi də aydınlaşacaq.
Uşaq cəmiyyəti özü-özünü təşkil etmə, gələcəyə
hazırlama sistemini öz yaradıcılığında daha da
təkmilləşdirir. Cəmiyyətdə mövcud olan fiziki və
intellektual tərbiyə ənənəsinin uşaq yaradıcılı-
ğında yenidən motivlənməsi və bununla da özü-
özünü təşkil edən sistem halına gəlməsi diqqəti
çəkir.
Problemin geniş öyrənilməsinə ehtiyac var.
Çünki uşaq millətin və dünyanın gələcəyidir.
Uşağı onun yaradıcılığında, oyununda, sözündə,
dilində, fikrində, düşüncəsində və hərəkətində öy-
rənmək lazşmdır. Bu da uşaq yaradıcılığının praq-
matik aspekdə təhlili ilə mümkündür

ƏDƏBİYYAT
1. Osorina M. V. Folklor detskiy. Narodnıe znaniya.
Folklor. Narodnoe iskusstvo. Moskva, Nauka, 1991.
2. Kapitsa О.İ. Dеtskiy fоlklоr. – Lеninqrad, 1928, s. 5.
3. Anikin V.P. Russkiе narоdnıе pоslоvitsı, pоqоvоrki,
zaqadki i dеtskiy fоlklоr. – M., 1957, s. 88.
4. Vinоqradоv Q.S. Dеtskiy fоlklоr - v kn. «Russkое
narоdnое pоetiçеskое tvоrçеstvо» (Xrеstоmatia pо
fоlklоristikе), publikatsiya Ö.Q.Kruqlоva. – M., Vısşaya
şkоla, 1986, s. 34.
5. Abakarоva F.Z. Dеtskiy pоetiçеskiy fоlklоr narоdоv
Daqеstana, kand. dis. – Tbilisi, 1980, s. 200.
6. Tarakina G.N. Mоrdоvskiy dеtskiy fоlklоr (Kand. dis.). –
Saransk, 1971, s. 232;
7. Xaşaba R.A. Abxazskiy dеtskiy fоlklоr (Kand. dis.). –
Tbilisi, 1980, s. 130.
8. Nоvitskaya M. Russkiy dеtskiy v nеiqrоvоy fоlklоr
(Stixоtvоrnıе janrı). – M., 1984, s. 264 (Kand. dis.).
9. Mеlnikоv M.N. Russkiy dеtskiy fоlklоr. – M., 1987, s.
238.
10. Djanqirоv Q.A. Uzbеkskiy dеtskiy fоlğklоr (Avtоrеfеrat
dis. na sоiskaniе uç. stеp. k.f.n.). – Taşkеnt, 1973, s. 18;
11. Safarоv Q. Janrоvıy sоstav i pоgtika uzbеkskоqо dеts-
kоqо pоgtiçеskоqо fоlğklоra (Avtоrеfеrat dis. na
sоiskaniе uç. stеp. dоktоra filil. nauk). –Taşkеnt, 1985, s.
34;

808
TAPMACALARDA MİFOLOJİ MOTİVLƏR
f.e.n. dos. Avtandil AĞBABA
Sumqayit Dövlət Universiteti
Sumqayıt / AZƏRBAYCAN

ABSTRACT
Mythical assumptions of the Azeris have been reflected in some riddles which are the most widespread genres of Azerbaijan
children’s literature. In the article the riddles linked with early imagination are investigated in comparison with the mythical
assumptions of the peoples of the world.

Uşaq folklorunun janrları sistemində tapma- lərin səbəblərini axtarmaq cəhdi bir sıra kosmo-
calar mühüm yer tutur. Anadolu türklərinin bil- qonik məzmunlu tapmacaların yaranmasına səbəb
məcə, bulmaca, azərbaycanlıların və kərküklülə- olmuşdur. Məlumdur ki, dünya xalqlarının, o
rin tapmaca, türkmənlərin mqtal, qırğız, qazax, cümlədən Azərbaycan xalqının da mifoloji görüş-
başqırd və qaraqalpaqlıların cumbak, yumak, al- lərində kainatın yaranması haqqında bir sıra mif-
taylıların tapqır və s. adlandırdıqları bu janr türk lər mövcuddur. Xalqımızın yaradılış haqqında
xalqlarının folklorunda geniş yayılmışdır (11,167). mifoloji mifoloji təsəvvürləri tapmacalarda da öz
Tapmacalar uşaqların zehni qabiliyyətinin əksini tapmışdır:
inkişafında, təfəkkürünün formalaşmasında əsaslı Bir qabım var
rol oynayır. Əsasən, düşündürücü sualların meta- Qapaq- qapağa
forik tərzdə ifadəsi tapmacanın nüvəsini, rüşey- (Yer və Göy).
mini təşkil edir. Ancaq bu o demək deyil ki, bü- Bu tapmacada qədim insanların ilkin təsəv-
tün tapmacalar metafora şəklində qurulur, adi vürlərində kainat “qapaq-qapağa olan bir qab-
suallar, nəqli cümlələr şəklində də yaranan bir dan”- Yer və Göydən ibarətdir. Kainatın yaran-
çox tapmacalar vardır. “Tapmacada məfhum, əş- ması xaosun nizama salınması haqqında mifləri-
ya və hadisənin müəyyən əlaməti, keyfiyyəti do- mizin birində nağıl edilir ki, “qabaqlar yer göyə
layı yolla söylənilir, başqa cəhətləri isə gizli lap yaxın idi. Adamlar bir-birini öldürüb qan tö-
saxlanılır” (1,264). kürdülər, bərəkətin qədrini bilmirdilər. Bunu gö-
Tapmacaların mənşəyi, yaranma tarixi cox rəndə tanrının qəzəbi tutdu, göyü yerdən uzaqlaş-
qədim dövrlərlə bağlıdır. Təbiətdə baş verən müx- dırdı”(2.21). Qeyd edək ki, müqəddəs kitabımız
təlif hadisələrin, ayrı-ayrı təbiət varlıqlarının sir- “Quran”da da göyün və yerin yaradılması ilə bağ-
lərini dərk etməyə, onlar haqqında müəyyən bilik- lı bir cox ayələr mövcuddur. Məsələn, “Ənbiya”
lər əldə etməyə çalışan qədim insan özünün möv- surəsinin 30-cu ayəsində deyilir: “Məgər kafir
cudluğu boyu onu düşündürən suallara cavab ax- olanlar göylə yer bitişik ikən bizim onları ayırdı-
tarmağa çalışmışdır. Çox vaxt bu sualların cava- ğımızı, hər bir canlını sudan yaratdığımızı bil-
bını qeyri- adi qüvvələrdə tapmağa səy göstər- mirlərmi?”.
mişdir. Bu baxımdan qətiyyətlə demək olar ki, Başqa bir tapmacada da eyni mifoloji düşün-
ibtidai insanların yaratdıqları ilk tapmacalar bəsit cənin izlərinə rast gəlinir:
təsəvvürlər, mifoloji düşüncələr əsasında qurul- Bir sinidə iki toyuq
muş və zaman keçdikcə fasiləsiz olaraq yeni-yeni Biri isti, biri soyuq.
nümunələr yaranmışdır. Buna görə də “tapmaca- (Günəş və Ay)
lar şifahi xalq yaradıcılığının ən dinamik janrla- Cavabı Günəş və Ay olan bu tapmacada gö-
rındandır”(7,605) . yün dairəvi şəkildə, günəş və ayın da onun üs-
Xalqımızın əsrlər boyu yaratdığı tapmacaların tündə təsvir olunması mifoloji təsəvvürlə bağlıdır.
müəyyən hissəsində mifik dünyagörüşü, ilkin ba- Qeyd edək ki, bir sıra dünya xalqlarının mi-
xışlar sistemi ilə bağlılığı yuxarıda qeyd etdiyi- foloji görüşlərində xaosun nizama salınmadığı
miz səbəblərlə əlaqədardır. Tapmacalarda həm dövrlərdə yerlə göyün bitişik olması, sonradan isə
kosmoqonik, həm etnoqonik, həm də təqvim mif- bir-birindən aralanması haqqında miflər geniş
lərinin müəyyən ünsürlərinin özünü mühafizə yayılmışdır. Məsələn, “Dünyanın yaranması” adlı
edib qoruması dediklərimizi bir daha sübut edir. qədim Çin mifində deyilir: “Yerlə göyün hələ bir-
Təbiətin bitib-tükənməyən sirləri ilə rastlaşan ulu birindən aralanmadığı vaxtlarda kainat başdan –
babalarımızın günəşin doğması, yağışın yağması, başa xaos idi və formasına görə nəhəng toyuq yu-
küləyin əsməsi, ildırımın çaxması və s. hadisə- murtasını xatırladırdı” (6,238). Daha sonra Panqu

809   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

adlı mədəni qəhrəmanın Yerlə Göyü bir-birindən O nədir ki,


ayırması təsvir olunur. Qədim Yunan mifologi- O gözünü yumanda,
yasında – “Hesperidlərin almaları” mifində Yerlə Dünya zülmət görünür,
Göyün bir- birindən hələ tam ayrılmadığı, titan O gözünü açanda,
Atlantın göyü çiynində saxladığı təsvir edilir ki, Aləm nura bürünür.
bu da eyni mifoloji düşüncənin özünəməxsusluğu (Günəş)
kimi maraq doğurur. Günəş haqqında olan bu tapmacada Günəşin
Məlumdur ki, Azərbaycan mifoloji mətnlə- batıb çıxması metaforik şəkildə canlı varlıq kimi
rində Günəş və Ay iki sevgili, bacı- qardaş, ana təsvir edilir. Başqa bir tapmacada isə Ay və Gü-
və oğul kimi təsəvvür olunmuş, mifik- fəlsəfi ma- nəşin doğulub “yerin – göyün sultanı” olması
hiyyəti ilə xalqımızın ən qədim bədii-estetik dü- fikri öz əksini tapmışdır:
şüncə tərzi Günəş və Ay obrazlarının simasında
Burdan vurdum baltanı,
canlandırılmışdır. Bir qayda olaraq Ayın oğlan,
Ordan çıxdı qaltanı.
Günəşin isə qız, qadın kimi təsəvvür olunması ulu
Anam bir oğlan doğdu,
babalarımızın ibtidai görüşləri ilə bağlıdırsa, eyni
Yerin- göyün sultanı.
zamanda onların məcazi düşüncəsi, təbiət varlıq-
larına həssas münasibəti ilə əlaqədardır: (Ay və Günəş)
Xub gözəldir hamıya baxır, O da maraqlıdır ki, Günəşin gözləri haqqın-
Ona baxana iynələr taxır. dakı bu mifik təsəvvür ayrı-ayrı dünya xalqlarının
(Günəş) mifologiyasında da mühüm yer tutur. Məsələn,
misirlilərin mifoloji sistemində Günəş Allahı
Göstərilən örnəkdə Günəşin gözəl bir qız, qa- Atum-Ranın gözləri-qızları haqqında miflərdə də
dın kimi təsvir oluması onun yaradılışın başlan- eyni təsəvvürlərin olduğunu görərik. “Günəşin
ğıcı, artımın ilkin səbəbi kimi qavranılması ilə göz kimi Misirdə ən qədim zamanlarda yaranması
bağlıdır. Tapmacanın ikinci misrasında xalqımı- haqqında təsəvvürlərin özü də qədim bir tarixə
zın qədim bir inamının izləri özünü mühafizə
malikdir. Nil vadisinin ən qədim sakinləri Günəşi
etməkdədir. Əski inanclara görə, Günəş bakirə bir
günəş allahının böyük gözü kimi, yaxud allah
qızdır, ona pis nəzərlə, əyri gözlə baxmaq gü-
kimi, yaxud da şahin və insane gözü kimi başa
nahdır. Pis nəzərlə Günəşə baxanın gözlərinə Gü-
düşürdü” (10,52). Qədim misirlilərin Günəş haq-
nəşin iynəsi sancılar, onun gözləri tutular. Gör-
qında mifoloji mətnlərinin birində deyilir ki, “ilk
kəmli mifoloq M. Seyidovun qənaətinə görə,
“göy Günəş vasitəsi ilə Yeri qızdırır, yağış vasi- dəfə sənin sağ gözün işıqlananda insanların gözü
təsi ilə onu mayalayır, dölləndirir” (9,164). Ali- açıldı. Sol gözün isə gecə qaranlığını qovdu”. Bu
min bu fikrindən çıxış etsək, onda yuxarıdakı tap- mifik təsəvvürdə günəşə və Aya tapınma, onun
macada və bu qəbildən olan örnəklərdə Günəşə canlı varlıq-insan kimi təsviri ifadə olunmuşdur.
tapınmanın, ona bəslənilən mifik inamın da sə- Ay, ulduz, bulud, külək, dağ və s. haqqında
bəbi aydınlaşar. əcdadlarımızın ilkin ibtidai təsəv- olan tapmacalarda qədim adət və ənənələr, ilkin
vürlərində təbiətin ayrı- ayrı ünsürlərinin müəy- inanclar sistemi və s. özünü göstərir:
yən funksiyaları yerinə yetirməsi, həm real, həm Ahanı ha, ahanı,
də abstrakt təfəkkürün harmoniyasında özünü Gəzər cümlə cahanı.
göstərir: Dərələrdə öldürdüm,
Üç qardaşım var: Nə əti var,nə qanı.
Biri sulayır, (Külək)
Biri üfürür, Gündən güclü,
Biri bitirir. Yeldən gücsüz,
(Yağış, Yel, Günəş) Yoxdu gözü,
Digər bir örnəkdə isə torpaq canlandırılaraq Ağlar özü.
təbiətin anası, onun yaradıcısı funksiyasında çıxış (Bulud)
edir: O, nədir ki,gündüz gözü korşalır,
Yer üzünün qarası, Gecə od tutub yanır.
Ağacların anası, (Ulduz)
(Torpaq) Bu örnəklərdə ayrı-ayrı təbiət ünsürləri-külək,
Bir sıra mifoloji mətnlərdə olduğu kimi, tap- bulud, ulduz canlı varlıq kimi təsvir olunur. Qeyd
macalarımızda da Ay və Günəşin canlı varlıq edək ki, təbiət varlıqları ilə bağlı Azərbaycan xal-
kimi təsvir olunmasına, insan kimi doğulub törə- qının erkən təsəvvürlərini, ilkin ibtidai görüşlərini
məsi motivlərinə rast gəlinir ki, bunun da təmə- əks etdirən müxtəlif folklor nümunələri də -
lində mifoloji təsəvvürlər dayanır: nəğmələr, nağıllar, əfsanələr və s. mövcuddur.

810
Materiallar

Aşağıdakı nəğmədə külək mifikləşdirilərək canlı xüsusiyyətlər xalqımızın mifoloji görüşlərində


varlıq rolunda çıxış edir: mühüm yer tutan təqvim miflərinin başlıca gös-
Yel baba, yel baba, təricisidir. Bu göstəricinin ayrı-ayrı cizgiləri tap-
Əlində yaba, macalarda da müşahidə olunur:
Gəl atına saman apar. Üçü bizə yağıdı,
Burada küləyə insan kimi müraciət etmək, Üçü cənnət bağıdı.
“küləkdən kömək ummaq, sanki onu “şirnikdirib” Üçü yığıb gətirər.
əlində yaba öz atına saman aparmağa çağırmaq” Üçü vurub dağıdar.
(4,98) istəyi ulu babalarımızı yeli antropomorf (Fəsillər)
hesab etməsi ilə əlaqədardır. Onu da qeyd edək İlin fəsillərinin metaforik tərzdə verilməsi bu
ki, bir sıra mifik təbiət varlıqları zaman keçdikcə tapmacanın özəyinin aqrar magiya, mövsüm-
Azərbaycan və türk xalqlarının mənəvi mədəniy- mərasim ritualları ilə sıx bağlı olduğunu göstərir.
yətinin, ədəbi-estetik düşüncəsinin, elmi dünya- Məlum olduğu kimi, Azərbaycan xalqının təqvim
görüşünün formalaşmasında zəmin rolunu oyna- miflərində günlər, aylar, müəyyən sınaqlı zaman
mışdır. “Ay və ulduzlar əski Türk kültüründə kəsimləri, canlı varlıq kimi təsvir olunur. Kiçik
simvolik anlama malikdir. Göydəki ulduzlara ba- çillə, Böyük çillə, Boz ay və s. haqqında mifoloji
xaraq yollarını bələdləyir, iqlimin dəyişib dəyiş- mətnlər dediklərimizə nümunə ola bilər. Qədim
məyəcəyini müəyyənləşdirirdilər. Hunlar qütb insanın mifoloji zamana olan münasibəti, onu
ulduzunu göyün mərkəzi olaraq mənimsəmişdi- müəyyən sistemə salmaq cəhdi, əski mifik
lər” (5, 66). Bu baxımdan təbiət varlıqlarının modeldə ilin, ay və günün canlı insan kimi təqdim
folklorun digər janrlarında olduğu kimi, tapma- olunması ilə nəticələnir:
calarımızda da mifoloji elementlər sırasında çıxış Həşədə, ay həşədə,
etməsi olduqca maraq doğurur. Tapmacaların bir Bir quş tutdum meşədə.
qismində insanın yaranması, onun bədən üzvləri Atanın yeddi oğlu,
və s. haqqında ilkin ibtidai təsəvvürlər öz əksini Hamısı bir peşədə.
tapmışdır. Ulu babalarımızın etnoqonik görüşləri (Həftənin günləri)
ilə əlaqədar yaranan bu tapmacalar zəngin forma
Təqvimlə bağlı bəzi tapmacalarda xalqımızın
və məzmun xüsusiyyətlərinə malikdir:
kosmoqonik görüşlərinin izləri özünü qoruyub
Ağırlığın yer götürər, saxlayır. Təbiət və təbiət hadisələrində gedən
Ruzusun Allah yetirər. müxtəlif proseslər kosmoqonik miflərin ünsürləri
(Yeni doğulmuş uşaq) ilə çulğaşaraq tapmacanı formalaşdırır:
Bu tapmacada insanın dünyaya gəlməsi ilə On beş gün şahlıq etdi,
bərabər onun qismətinin də verilməsi dini-mifo- On altıda köçüb getdi,
loji səciyyə daşıyır. Həmdə bu örnəyin təməlində Otuzunda nadan oldu,
insanın qismətinin yer və göylə bağlı olması On dörddə kamala doldu.
haqqında mifik dünyagörüşü dayanır, yəni burada (Ay)
kosmoqonik düşüncə ilə genoloji təsəvvürlər bir- Bu tapmacada babalarımızın müəyyən zaman
biri ilə qovuşmuşdur. Ümumiyyətlə, “etnoqonik daxilində Ay planetində müşahidə etdikləri dəyi-
proses kosmoqonik prosesin birbaşa davamı, çox şikliklər real müşahidənin hər hansı bir astrono-
vaxt isə onun tərkib hissəsi kimi özünü göstər- mik düzümdə sistemləşdirməsi əski kosmoloji tə-
məsi” (1.57) tapmacalarımızda müşahidə edil- səvvürlərlə, mifik düşüncə tərzi ilə sıx bağlı şə-
məkdədir. Aşağıdakı tapmacada da dini-mifoloji kildə verilmişdir.
düşüncə tərzi özünü göstərməkdədir. Başqa söz-
“Qədim insanlar təbiət hadisələri, səma ci-
lə,insanın yaranması haqqında qədim türklərin
simləri, vəhşi heyvanlar haqqında dərin məlumata
mifoloji baxışları öz əksina tapmışdır:
malik olmadığından, onları sehrli bildiklərindən
Babam məndən nar istər, və qorxduqlarından, o şeylərin adlarını olduğu ki-
Yoxu bilməz var istər. mi deyil, oxşar adlarla, dolayı yollarla çəkirdilər”
Sancılmamış qələmdən, (1,266). Məqalənin əvvəlində göstərdiyimiz kimi,
Dərilməmiş bar istər. bu da ibtidai insanın təbiət hadisələri, vəhşi
(Övlad) heyvanlar və s. qarşısında acizliyindən irəli gə-
Bir sıra tapmacaların məzmununu əcdadları- lirdi. Tapmacalarımızda bir sıra zoomorfik və
mızın real gerçəkliklə əlaqəsi, toplumun nizamlı antropomorfik obrazların mövcudluğu animistik
şəkil alması, kainatın dövri xarakter daşıması, ilin və totemistik görüşlərlə əlaqədardır:
fəsillərinin növbələşməsi və s. təşkl edir. Əvvəl-
cədən onu qeyd etmək lazımdır ki, göstərdiyimiz

811
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Maral-maral inəyim,
Qarnı xaral inəyim,
Su içməz, ot otlamaz,
Çəpər yaran inəyim.
(İlan)

Və yaxud:
O nədir ki, zirzəmidə qışlağı,
Dərisi var, tükü yox.
(İlan)
Azərbaycan xalqının mifik təfəkküründə bir
sıra heyvanlar, o cümlədən ilan müqəddəs hesab
edilmişdir. Örnək gətirdiyimiz tapmacaların hər
ikisində ilana inam, ona qeyri-adi varlıq kimi
baxmaq ibtidai insanın primitiv dünyagörüşünün
məhsuludur.
Azərbaycan mifoloji mətnlərinin birində de-
yilir ki, “hansı evdə ilan varsa, o evdə xeyir-
bərəkət olar, ona “ev ilanı” deyərlər. Ev ilanını
öldürməzlər. Öldürəndə evdən xəta-bəla əskik
olmaz”(3,15). Birinci tapmacada ilanın nəvazişlə
“maral-maral inəyim” – deyə əzizlənməsi, ikin-
cidə onun yuva saldığı məkana (zirzəmiyə) işarə
edilməsi həmin inamla bağlıdır.
Ümumiyyətlə, təbiətə, onun ayrı-ayrı varlıq-
larına, müxtəlif heyvanlara, quşlara inam, onların
mifikləşdirilməsi Azərbaycan uşaq folklorunun
qədim janrlarından olan tapmacalarda da özünün
geniş əksini tapmışdır. Mifoloji sistemi, əcdadla-
rımızın primitiv dünyagörüşünü, ilkin təsəvvürləri
dərindən öyrənməklə tapmacaların alt qatındakı
dini və mifik cəhətləri araşdırıb üzə çıxarmaq çox
vacibdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 6 cilddə, I cild, Bakı,
Elm, 2004.
2. Azərbaycan mifoloji mətnləri (tərtib edəni, ön söz və
şərhlərin müəllifi A.Acalov) Bakı, Elm, 1988
3. Azərbaycan folkloru antologiyası, VIII kitab
(Qaraqoyunlu folkloru )Bakı, Səda, 2002
4. Ağbaba A. Folklorumuz və taleyimiz. Bakı, Nurlan,
2007
5. Çeçen A. Türk devletleri, Ankara, 2007
6. Dünya xalqlarının əfsanələri. Bakı, Gənclik, 1990
7. Nəbiyev A. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. Turan Nəşrlər
evi, Bakı, 2002
8. Ögəl B. Türk mifologiyası. I cild (Tərcümə edən, ön
söz, qeyd və şərhlərin müəllifi R.Əskər ) Bakı,
MBM,2004
9. Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünər-
kən. Bakı, Yazıçı, 1989
10. Şükürov A. Mifologiya, II kitab, Bakı, Elm, 1995
11. Şükrü E. Halk edebiyatına giriş, Ankara, Akçağ yayın-
ları, 1993
12. Tapmacalar (Toplayanı və tərtib edəni N.Seyidov) Bakı,
Şərq-Qərb, 2004

812
ORTAK ANONİM TÜRK HALK EDEBİYATI ÜRÜNLERİNDEN
BİLMECENİN ÇOCUK EDEBİYATINA KATKILARI
Arş. Gör. Ayhan KARAKAŞ
Çukurova Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,
Balcalı – Adana / TÜRKIYE
akarakas@cu.edu.tr

RİDDLES THAT ONE OF THE COLLECTİVE ANONYMOUS TURKISH FOLK LİTERATURE PRODUCTS
CONRİBUTİONS TO CHİLD LİTERATURE

ABSTRACT
Riddles are one of the most oldest folk literature products. These are stereotyped expressions that are told to have
entertaining time and that are based on intelligence and word tricks. It has been concluded from the researches on its functions
that riddles are associated with human psychology and are useful for improving and strengthening the personality. Children begin
to be interested in riddles after the age of 3. Trying to find out what the riddle is about makes children think, and it helps them
comhrehend the concepts. As much as the other anonymous folk literature products, riddles should be benefitted while preparing
children literature works. Riddles of Turkish World should be evaluated by specialists, and these products should be benefitted
with the studies that are conducted with people who produce children literature works. The future literature works should be
published, and distributed to Turkish World. In this way they should both contribute to children’s improvement and Turkish folk
literature products should be transferred to future generations.
Key Words: Riddle, Child Literature, Folk Literature

Giriş dayalı kalıplaşmış sözler olduklarını söyleyebili-


Bilmece sorma; çağlar boyu halk kültürünün riz. Bilmecelerde çözüm çoğu zaman sorulan so-
deneyimleri sonucu biçimlenerek günümüzdeki runun verilerinden yola çıkarak bulunan bir keli-
şeklini almış, belirli kuralları olan, kuşaktan kuşa- medir. Bilmecenin metniyle çözümü arasında bir
ğa aktarılarak günümüze gelmiş bir gelenektir. ilgi vardır.
Bilmecelerde toplumun düşünce yapısını, ortak İlk bilmece örneklerini Kıpçak sahasının 14.
beğeni ve kültürünün yansımasını görüyoruz y.y.’a ait önemli eserlerinden biri olan Codex
(Artun, 2004: 191). Comanicus’ta görebiliriz. Kaşgarlı Mahmut’un
Sözlü halk edebiyatı ürünlerinden olan bil- Divânü Lûgat’it Türk adlı eserinde bilmece kar-
mecelerle ilgili olarak kaynaklarda çeşitli tanım- şılığı kullanılan kelime vardır. Ancak bilmece
lara rastlamaktayız. Bilmeceler, tabiat unsurları örneği yoktur (Artun, 2004: 191).
ile bu unsurlara bağlı olayları insan, hayvan ve Bilmece üzerine yapılmış olan araştırmalar,
bitki gibi canlıları; eşyayı; akıl, zekâ veya güzel- açıklamaya çalıştıkları yönlere göre sınıflandırı-
lik nev’inden mücerret kavramlara dinî münase- labilir. Bunların bir kısmı bilmecelerin ne işe ya-
betler, çağrışımlarla düşünce, muhakeme ve dik- radığını, yani fonksiyonunu aydınlatmaya çalışır;
katimize aksettirerek bulmayı amaçlayan kalıplaş- bir kısmı bilmecenin ne olduğunu, yani yapısını
mış sözlerdir (Elçin, 1993: 607). Bilmece, bir şe- ortaya koymaya çalışır; bir kısmı onun edebî bir
yin adını anmadan, özelliklerini üstü kapalı söyle- tür olarak biçimsel özelliklerini, üslubunu belir-
yerek, o şeyin ne olduğunu bulmayı karşısında- lemeye çalışır; bir kısmı da, halk edebiyatının
kine bırakan, eğlenceli, sözlü halk edebiyatı ürü- öbür türleri için olduğu gibi bilmecelerin oluşu-
nüdür (Yardımcı, 2000: 104). Gelenekten sürege- munu, aktarılmasını, yayılmasını araştırır (Şaul,
len ve hemen her konudaki birtakım somut-soyut 1974: 80).
kavramların uzak-yakın ilişkiler yoluyla zihinde Bilmecelerin fonksiyonu üzerine yapılan
çağrışımını sağlayan, bir nevi oyuna dayalı zihni araştırmalardan, bunların genellikle insan psiko-
melekelerin gelişmesinde önemli rol oynayan ve lojisi ile ilgili olduğu, kişiliği geliştirmeye ve
daha ziyade manzum yapıda söz kalıplarıdır güçlendirmeye yaradığı sonucu çıkarılmıştır. Çe-
(Kaya, 2004: 471). şitli yarışmalarda soruyu soran veya cevabı çözen
Bu tanımlardan yola çıkarak bilmecelerin, kişi, karışık şeyleri anlayabildiğini, başkalarının
bütün uluslarda görülen en eski halk edebiyatı farkında olmadığı benzerlikleri bildiğini hissede-
ürünlerinden olduğunu, hoşça vakit geçirmek rek tatmin olur. Bazı kültürlerde bilmecenin geç-
amacıyla söylendiklerini, zekâ ve söz oyunlarına mişte bazı büyüsel ya da törensel görevleri de

813   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

vardı. Zamansız bilmece söylemek bazı doğaüstü bir kültürel değer olmasının yanında çocuk ede-
ruhları kızdırabilirdi. Bunların yanı sıra bilmece- biyatına da önemli katkılar sağlayacak özelliktedir.
lerin, değişik toplumlarda, daha az rastlanan bazı Çocuk edebiyatı kavramından önce, “Çocuk
temel ya da yardımcı fonksiyonları da olabilir kime denir?”, “Çocuk denilince aklımıza ne
(Şaul, 1974: 80). gelir?” sorularının halledilmesi gerekmektedir.
Bilmeceler hemen her toplumda var olan Genellikle çocuk, bedensel ve zihinsel gelişim
edebî ürünlerdir. Tarihin derinliklerinden itibaren bakımından insanoğlunun 0–16 yaş grubu için
bugüne kadar varlığını sürdürmüş olmaları, kullanılan temel bir kavramdır. Ancak, bu sınırla-
bilmece türünün ilk şekillerinin ne olduğu nasıl manın her zaman geçerli olduğunu söylemek
yayıldıkları ve niçin değişikliğe uğradıkları, bu oldukça güçtür. Nitekim bazı bilim adamları, bu
alanda araştırma yapanların zihinlerini meşgul dönemi 0–14 yaş grubu olarak almaktadırlar
eden konu olmuştur. Anti Aaerne, Fin okulu me- (Yalçın-Aytaş, 2002: 1).
todu çerçevesinde bilmeceleri incelemeye tabi Çocuk edebiyatından söz ederken, çocuk kav-
tutarak onların doğduğu ve yayıldığı alanları ramının da göz önünde bulundurulması kaçınıl-
tayine çalışmıştır. Sözlü ürünler içinde esas metni mazdır. Kaynaklarda çocuk, iki yaşından ergenlik
elde etmek hemen hemen imkânsızdır. Çünkü çağına kadar süren büyüme dönemi içinde bulu-
metnin değişikliğe uğraması kaçınılmazdır ve bu nan insan yavrusu; henüz ergenlik dönemine eriş-
ürünleri nesilden nesle aktaran kaynak şahıslar, memiş kız ve erkek olarak tarif edilmektedir
unutulma sebebiyle daima yeni sözler bulma du- (Yalçın-Aytaş, 2002: 1).
rumundadırlar. Böylelikle yaratma ve aktarma
Çocuk edebiyatının en temel işlevlerinden
yoluyla farklı ve yeni bir metin ortaya çıkar
biri çocuklara okuma sevgisi ve alışkanlığı kazan-
(Kaya, 2004: 516).
dırmaktır. Çocuk edebiyatı ürünleri, çocukları nite-
Tüm Anadolu’da olduğu gibi Türk topluluk- likli metinlere yöneltmeyi başarabilen, onlara za-
larında da bilmece sorma geleneği korunan kül- manla okuma kültürü kazandırabilen bir sorumluluk
türel değerler arasındadır. Altay Türklerinde bil- üstlenmelidir. Başka bir söyleyişle, çocuklar adına
mece geleneği yani soru sorma, cevap isteme şek- üretilen nitelikli yayınlar çocuk-edebiyat-sanat etki-
li, Anadolu'da pratiklerle aynıdır. Bazı bilmece- leşiminin kapısını aralayan etkili bir uyaran olma-
lerde, Irak Türklerinde olduğu gibi “Bu ne Tap lıdır. Çocuklara, yazınsal metinlerin ve resmin ile-
/Bu ne bi?” sözü bulunur. Bilmece, Azerbaycan’- tilerini tanıma ve anlamaya dayalı bilişsel ve du-
da tapmaca adıyla bilinir. Azerbaycan Türklerinin yuşsal boyutlu davranışlarını uygulayabileceği,
oldukça zengin tapmaca geleneği vardır. Canlı- sınayabileceği olanaklar sunmalıdır (Sever, 2007:
cansız varlıklar, hadiseler, mücerret ve müşahhas
11-12).
kavramlar Azerbaycan'da hep tapmacaya konu
olmuştur. Buna bağlı olarak tapmacayla ilgili ola- Küçük yaşlardan itibaren verilecek eğitim,
rak da pek çok yayın gerçekleştirilmiştir. Irak çocuğun fiziksel gelişimine paralellik gösterme-
Türkmenleri, bilmeceye tapmaca derler. Bilmece lidir. Bu eğitimin çocuğun fiziksel gelişim den-
sormadan önce "Bul nedir, buluş nedir?" anla- gesinin sağlanmasında da önemli katkıları bulun-
mına gelen "Tap nedi, tapış nedi?" sözü kulla- malıdır. Bunlardan tamamen farklı bir eğitim ge-
nılır. Bilmecelerin sorulması ve cevabın bulun- rektiren, beyin kapasitesinin geliştirilmesi de
ması geleneği hemen hemen Türkiye'deki gibidir. önemlidir. Verilen bu üç alandaki eğitimin bir
Karaçaylar bilmece yerine yumak sözünü kullanır- kısmı oyun biçiminde eğitim teknik ve stratejileri
lar. Beyit şeklinde söylenen sözlere; “Ol ne zat? ile yapılmaktadır. Dil ve dille ilgili eğitim strate-
Yabap ber. Bu ne?” gibi sorular eklenir. Kazaklar, jileri ise, çocuğun duygu ve düşüncelerini etkili
bilmeceye “cumbak” derler. Kazak bilmeceleri hu- bir şekilde anlatmasına yönelik olmalıdır. Bu
susunda 1938 yılında önemli bir makale yazan çalışmalar aynı zamanda çocuğun ruh dünyasına,
Muhtar Avvezov, bilmecelerin Kazak folklorundaki çevre faktörlerine ve eğitim kapasitesine uygun
yerini ele aldıktan sonra, özellikleri üzerinde dur- olarak planlanmalıdır (Yalçın-Aytaş, 2002: 2).
muştur, Kırgız Türklerinin “Tabişmak” sözüyle Eğitim teknolojisindeki gelişmeler, bilgisayar
karşıladıkları bilmece, tapmak "bulmak" fiilinden ve ona bağlı sanal ortamların oluşması, çocuk
türetilmiştir. Türkmenlerin matal, tapmaca, taptı edebiyatının da gelişmesini kaçınılmaz kılmıştır.
dedikleri bilmeceler, Türkmen Dilinin Sözlüğün- Nitekim bazı video oyunlarının, çocukların beceri
de; “Cevabını düşünerek bulmak için dizilen, ve alışkanlıklarını geliştirmeye yönelik olarak bil-
bulunması zor ifadeler.” olarak anlamlandırılmış- gisayar ve internet ortamında yayıldığı görülmek-
tır (Kaya, 2004: 527-544). tedir. Bir kısmı tamamen ticarî endişelerden kay-
Türklük coğrafyasında bu kadar yaygın olan naklanan bu çalışmaların, çocukların gelişimi için
bilmece ve bilmece sorma geleneği, çok önemli zararlı olması ve denetimlerinin neredeyse imkân-

814
Materiallar

sızlığı nedeniyle bir an önce yararlı hâle geti- Bilmeceler kafiyeli, ölçülü oluşlarıyla çocukların
rilebilecek çalışmalara başlanması gerekmektedir. ilk şiir zevkini tatmalarına yardım eder. Çocuklar
Çünkü artık çocuk kitaplarının ve diğer eğitici kendilerini bulucu olmaya sevk eden bu çeşit eğ-
yayınların da bilgisayarlar yoluyla ve interaktif lenceden çok hoşlanırlar, her buluş onların kendi-
bir yöntemle bütün dünya çocuklarına ulaştığı lerine olan güvenlerini de artırır (Demiray, 1977:
gözlemlenmektedir (Yalçın-Aytaş, 2002: 3). 16).
Çocukların edebiyat eserlerinden vazgeçebi- Bilmece, çok boyutlu göndermelerle kültürel,
leceklerini düşünmek ve çağımızın endüstriyel ve bilgisel dil bağları da kurar. Çocuklar için söz-
teknolojik gelişmeleri önünde kitaba karşı ilgile- cüklerle üretilmiş bir oyun aracı olan bilmece
rinin azalacağına ilişkin görüşler ileri sürmek onlara, düş ve düşünce gücüne seslenen kurmaca
herhalde doğru değildir. Normal bir büyüme ve bir dünya sunar. Şiirsel bir anlatımla çocukları
gelişme gösteren çocuğun tabiî ihtiyaçları yanın- dille kurgulanmış bir zekâ oyununa davet eder.
da birtakım ruhsal ihtiyaçları da vardır ki bunlar Onları, tüm bildiklerini sınamaya, olaylar ve ol-
öz bakımından hiç değişmeden sürüp gidecektir. gular ile kavramlar arasında anlamsal ilgiler kur-
Bu ihtiyaçları karşılamada sözlü ve yazılı eser- maya yöneltir. İkilemeleri, deyimleşmeleri kulla-
lerin payı büyük olacaktır. İleride bu konuda ay- narak, ana dilinin söz varlığını yansıtmadaki işle-
rıntılı bilgi verilecektir. Ancak burada' basılı ma- vini somutlar (Sever, 2007: 140).
teryale, özellikle kitaba karşı ilgi duymaya baş- Radyo, televizyon gibi eğlence araçlarının
layan, hele okumayı söken bir çocuğa seviyesine bulunmadığı zaman ve yerlerde özellikle kış ge-
uygun kitapları karıştırma ve geniş bir okuma, celerinde, bilmeceler yalnız çocuklar için değil,
imkânı yaratmakla onun normal gelişmesini bir- büyükler için bile eğlence kaynağı olmuşlardır.
çok yönlerden hızlandıracağımızı belirtmek yerin- Gerçekte bunlar yalnız eğlendirici değil, aynı za-
de olur. Çocuklar okumaya başladıktan ve bu ko- manda muhakemeyi, varlıkların özelliklerinden
nuda ilerlemeler gösterdikten sonra sürekli olarak tümevarım yoluyla bir sonuca varmayı sağlayarak
edebiyat eserlerinden yararlanmak ihtiyacını du- zekâyı işletirler. Onun içindir ki eski çağlarda
yarlar (Oğuzkan, 1977: 14). bilmeceler bazı güçlü kimselerce bir zekâ yokla-
Çocuk edebiyatı hakkında olumlu düşünce- ması için kullanılmışlar; kimi durumların, istekle-
lerin yanında, olumsuz düşünceler de bulunmak- rin sağlanması için bilmecenin çözülmesi koşulu
tadır. İnsan hayatında çok kısa bir dönemi kap- ortaya konmuştur. Kral Oedipus yapıtında
sadığı için çocukluk dönemini ve bu dönemde Sphinx’in, Oedipus’a bir bilmece sorması buna
elde edilen tecrübeleri önemsiz gören kimi araş- güzel bir örnektir (Demiray, 1977: 14).
tırmacılar, bu dönemin etki ve biçimlendirmeler Sonuç ve Değerlendirme
açısından diğer dönemlerden daha önemli oldu- Bilmeceler, dünyayı henüz tanımaya başla-
ğunu göz ardı etmiş olurlar. Kimileri de, yetişkin- yan, nesneleri ve objeleri yeni yeni kavrayan ço-
lere göre yazılmış eserlerin basitleştirilmiş ve cukların kelime hazinelerinin ve muhakeme güç-
kısaltılmış şeklinin çocuk edebiyatı olması gerek- lerinin artmasında önemli rol üstlenirler. Bir bakı-
tiğini söyler. Bu görüşü savunanlar, çocuğun ken- ma insanlar, bilmecelerle, zihin sporu yaparlar.
dilerinden farklı olarak, minik bir yetişkin olarak Bilmeceler çocukların zihinsel ve kültürel geli-
görülmesini isterler. Bu görüşü ileri sürenler, ço- şimlerine önemli katkılar sağlayacak niteliktedir.
cuğun kendilerinden çok farklı bir ruh dünyasına Çocukların, bilmeceleri oluşturan sözcüklerde
sahip olduğunu görmezlikten gelirler. Çocuğun saklı anlamları tanımasına ilişkin düşsel ve dü-
yetişkinlerin isteği doğrultusunda yetiştirilmesi şünsel çabalar çocuk eğitiminde çocukların yazın-
için, okuyacağı eserlerin tamamen öğretici ve sal metinlerle kuracağı iletişim sürecinin bir ha-
özellikle ahlâkî değerler taşıması düşüncesi de zırlık aşamasıdır.
ileri sürülmektedir. Hâlbuki çocuk edebiyatı diğer
Çocukların dünyasında bilmecelerin unutul-
türlerden ayrı değildir. Edebiyatın bütün değer
maz yeri vardır. Sayısız oyun eğlence araçlarına
yargıları, çocuk edebiyatı için de geçerlidir. İyi
sahip günümüz çocukları için de bu geçerlidir.
bir çocuk edebiyatının yalnızca eğitici ve öğretici
Her türlü bilmece çocukların ilgisini çeker, bil-
olması, ahlâkî değer yargılarım içermesi yetmez.
mece sormayı, bilmece yanıtlamayı zevkli bir uğ-
Aynı zamanda onun edebî değer taşımasına, este- raş olarak görürler. Bilmecelerde toplumun dü-
tik zevk ve düşünce içerisinde kaleme alınmasına şünce yapısını, ortak beğeni ve kültürünün yansı-
ihtiyaç vardır (Yalçın-Aytaş, 2002: 5). masını görüyoruz. Bilmeceler, toplumun, temel
Çocuklar, bilmecelerle üç yaşından sonra taşlarından olan değerleri, dinamikleri belirle-
ilgilenmeye başlarlar. Bir bilmecenin ne ile ilgili mekte önemli rol oynar. Bilmeceler çocuk edebi-
olduğunu bulmaya çalışmak çocukları düşündü- yatına malzeme olacak halk kültürü ürünlerin-
rür, varlıkların niteliklerini kavramalarını sağlar. dendir.

815
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Çocuk edebiyatı kapsamında hazırlanacak − DEMİRAY, Kemal (1977), Açıklamalı Çocuk Edebiyatı
eserlerde diğer anonim halk edebiyatı ürünlerin- Antolojisi, İstanbul: İnkılâp ve Aka Basımevi.
den olduğu kadar bilmeceden de azami ölçüde − ELÇİN, Şükrü (1993), Halk Edebiyatına Giriş, Ankara:
Akçağ Yayınları.
faydalanılmalıdır. Türk dünyası bilmeceleri ala-
nın uzmanlarınca değerlendirilmeli, çocuk ede- − KAYA, Doğan (2004), Anonim Halk Şiiri, Ankara:
Akçağ Yayınları.
biyatı konusunda eser verenlerle yapılacak ortak
çalışmalarla bu ürünlerden yararlanılması sağlan- − OĞUZKAN, A. Ferhan (1977), Çocuk Edebiyatı,
Ankara: Kadıoğlu Matbaası.
malıdır. Ortaya çıkacak eserler yayınlanmalı,
− ÖZDEMİR, Nebi (2006), Türk Çocuk Oyunları I,
Türk dünyasına dağıtımı sağlanmalı, böylece hem Ankara: Akçağ Yayınları.
çocukların gelişimine katkıda bulunulmalı hem de
− ÖZTÜRK, Ali (1986), Türk Anonim Edebiyatı, İstan-
anonim Türk halk edebiyatı ürünleri gelecek bul: Bayrak Yayıncılık
kuşaklara aktarılmalıdır.
− SEVER, Sedat (2007), Çocuk ve Edebiyatı, Ankara: Kök
Ortak anonim Türk halk edebiyatı çok önemli Yayıncılık.
bir kültürel değer olarak çocuk edebiyatına büyük − ŞAUL, Mahir (1974), “Dünyada Bilmece Araştırma-
katkılar sağlayacaktır. Anonim halk edebiyatı ları”, Folklora Doğru, S.37, Bilmece Sayısı, ss. 80-86.
ürünleri Türk dünyasında çok uzun bir zaman − YALÇIN, Alemdar-Gıyasettin Aytaş (2002), Çocuk
sürecinde oluşmuştur. Bu zenginlik, Türk dünya- Edebiyatı, Ankara: Akçağ Yayınları.
sının önemli kültürel değişimlerinden nasibini − YARDIMCI, Mehmet (2000), Çocuk Edebiyatı, İzmir:
almış ve bugünkü durumuna gelmiştir. Günü- Ürün Yayınları.
müzde Türk dünyasında kültürel ortaklıklar geliş-
tirme yolunda anonim halk edebiyatı ve çocuk
edebiyatı önemli birer değerdir.
Çocuk edebiyatına verilecek önem ve Türk
dünyası içerisindeki kültürel işbirliği faaliyetleri
ile çocukların Türk kültürünün değerleri ışığında
yetişmeleri sağlanabilir. Ortak çalışmalarla Türk
dünyasında çocuk edebiyatının gelişimine katkıda
sağlayabilecek, anonim halk edebiyatı ürünlerinin
katkısıyla hazırlanacak olan eserler dizi halinde
yayınlanabilir. Böylece Türk kültürünün geleceğe
zengin bir şekilde taşınması ve korunması sağlan-
mış olacaktır.
Günümüzde Türkiye’de olduğu kadar diğer
Türk topluluklarında da çocukların faydalanması
için yayınlanan çocuk edebiyatı ürünlerinin kah-
ramanları ve temaları yabancı bazı kültürlerden
olduğu gibi alınmaktadır. Bunun önemli sakın-
caları vardır. Öncelikle insan yaşamının en önem-
li bölümünü oluşturan çocukluk döneminde kültü-
rel bir yabancılaşma yaşanmakta, ayrıca çevre-
deki kültürle kitaplardaki kültür farklılığı çocuk
üzerinde olumsuz bir etki yapmaktadır. Çocukluk
döneminde yaşanan bu kültürel yabancılaşma
daha sonraki dönemlerde de devam etmekte, bu
şekilde Türk kültürü önemli bir tehdit altında
kalmaktadır.

KAYNAKÇA
− ARTUN, Erman (2004), Türk Halk Edebiyatına Giriş,
İstanbul: Kitabevi.
− BAŞGÖZ, İlhan (1974), “Türk Bilmecelerinin Fonksi-
yonları”, Folklora Doğru, S.37, Bilmece Sayısı, ss. 29-
38, Çev. A. Levent Alpay.
− BORATAV, Pertev N.-İlhan Başgöz (1974), “Türk Halk
Bilmeceleri”, Folklora Doğru, S.37, Bilmece Sayısı,
ss.2-13, Çev. Vedat Aydınoğlu.

816
ÇOCUK EĞİTİMİNDE FOLKLOR/HALKBİLİMİNDEN
YARARLANMA ÜZERİNE
Yrd. Doç. Dr. Birol AZAR
Fırat Üniversitesi. Fen-Edebiyat Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi
Elaziğ / TÜRKİYE
bazar@firat.edu.tr, birol_azar@mynet.com

UTILIZATION FROM FOLKLORE IN CHILDREN EDUCATION


ABSTRACT
Folklore can well be defined as the material and spiritual cultural elements within the life of a nation. In our country (Turkey)
although the meaning of folklore as a term and its situation within human life have been questioned and different viewpoints have
been revealed, the process of benefiting from this discipline related to human and the community has not yet been reached to
necessary functionality. In fact, primary education policies of the states which have been based on the realizing point of planned
behaviour changes of individual, especially in European countries, have preferred benefiting from folklore at most and when
determining the future they have tried to constitute their cultural and educational policies in the light of their past. In order for the
individual to complete socialisation process, to comprehend norms and disciplines of society, to absorb custom and traditions and
to put them into practice during communicating with the modern world without contradiction with it, seem as a crucial matter for
both the individuals and the states. In this context, folklore undertakes a very important function at the point of both individual’s
finding himself and perceiving the basic norms of the society. Giving the basic fields that are included in the content of folklore
systematically, especially in primary education, will have a significant role in shaping the behavioural forms of the individual.
Streamlining our customs, traditions, fables, myths which have been forgotten, tended to be forgotten or have turned into a
tragicomical situation, stands as an indispensable situation for both individual, society and state. Within the process of
modernisation/globalisation, the way of attaining the universality without breaking off own cultural values lies behind
reexpounding folklore and forming educational policies of the states by bethinking those expoundings.
The main purpose of this article is to attract the attention that how we should utilize from folklore for preventing generations
from being unaware and alien to their own cultural values.

Eğitim genel anlamıyla, insanları belli amaç- güzel etkilerine açık bırakmamışlardır. Toplumlar
lara göre yetiştirme sürecidir. Bu süreç toplum- insanlara birlikte yaşamanın gerektirdiği toplum
daki kültürlenme eyleminin de aynı zamanda bir bilincini vermek için eğitim sürecinin amaçlarını
parçasıdır. Geniş anlamda, bireylerin toplumun ve içeriğini belirlemişler ve onu kontrol altına
standartlarını, inançlarını ve yaşama yollarını ka- almışlardır. Bu suretle eğitim bir kamu hizmeti
zanmasında etkili olan tüm sosyal süreçlerdir.1 olarak kurumlaşmıştır (Fidan vd. 1987:7).
İnsanın kişilik yapısı büyük ölçüde içinde doğ- Okuldaki eğitim sistemi, insanların belli yaş
duğu ve yetiştiği kültür tarafından belirlenir. Her dönemlerinde gösterdikleri ortak davranış özellik-
toplum kendi kültürünün özelliklerini yeni kuşak- lerine uygun olarak düzenlenmiş ve eğitim prog-
lara aktarır. Toplumun, bireyleri kendi kültürü- ramları ile öğretim yöntemleri insan gelişiminin
nün istek ve beklentilerine uyacak şekilde etkile- özelliklerine uygun olarak biçimlendirilmiştir. Bu
mesi ve değiştirmesi kültürlenme olgusunun gerek- nedenle okuldaki eğitim formaldir. Belli amaçlara
sinimi olması dolayısıyladır (Fidan vd. 1987: 5).
göre önceden hazırlanmış programlara göre yürü-
İnsanın çocuk, genç ve yetişkin olarak kendi tülür. Eğitim planlıdır yani her şey kontrol edilir,
toplumuyla bütünleşmesi toplum içinde etkinlik izlenir ve değerlendirilir. Çocuğa okuldan önceki
kazanması ve yetişmesi sırasında karşılaştığı eğitimin verildiği yer ailedir. Çocuk kişiliğinin te-
bilinçli ve bilinçdışı öğrenmeler bu süreç sonunda melini oluşturan bir kısım davranışı aile ortamın-
elde edilir. Kültür edinimi başta aile olmak üzere,
da kazanır. Ortak aile yaşamı içinde ailenin temel
sokakta, iş yerinde her türlü tören ve merasim-
davranış kalıplarını ve değerlerini öğrenirler. Bu
lerde bilinçli ya da bilinç dışı kendiliğinden
değerler içerisinde aileyi, toplumu bir arada tutan
oluşan ve bireysel olan öğrenmeleri de kapsar.
ortak değerler olan adet ve gelenekler bilinçli/
Toplumlar kendilerine uygun insanı kendile- bilinçsiz şuur altına yerleşir ve çocuk içinden
rine özgün eğitim süreci içinde yetiştirirler. Bu çıktığı toplumun temel yargı ve değerleriyle ilk
nedenle onu tesadüflere ve kültürlemenin gelişi- olarak aile ortamında karşılaşır. Yanlı olmayan
kurallar çocuğun davranışlarını onaylayan norm
1
Eğitimin diğer tanımları ve fonksiyonları için bkz. Nuret- değerler ve maksatlı eğitim ailenin önemini daha
tin Fidan, Münire Erdem, Eğitim Bilimine Giriş Ank.
1987,s.5-16
da etkin kılmaktadır. Bu yönüyle ailedeki eğitim

817   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

formal ve informal süreçlerin birlikte yürütüldük- ğunu gördüğünde evrensel boyuta milli kimliğini
leri yarı formal bir eğitimdir. taşıyarak girecektir.
Toplumsallaşma sürecinde ailenin temel işle- Çocuk edebiyatı diye bir alanın ülkemizde
vi çocuğa toplumun temel kurallarını, hangi dav- gündeme gelmesi 19. yüzyılın sonlarına doğrudur.
ranışların doğru hangi davranışların yanlış oldu- Özellikle Batı’da artık farklı bir bilim dalı olarak
ğunu öğreterek çocuğun kendine özgü kişiliğinin algılanıp kavramın yerli yerine oturmuş olmasına
gelişmesine yardımcı olmaktır. Aile özellikle ilk rağmen ülkemizde bu kavram daha yeni sayıl-
çocukluk döneminde bireyin toplumsallaşmasını makta ve İlköğretim müfredatına girmektedir.
sağlayan en önemli kurumdur. Çocuk aile içinde Çocuğu ruh dünyasının aydınlatılmasına ve
toplumsal kural, norm ve davranışları çoğunlukla algılama gücünün arttırılmasına yönelik olarak
ödüllendirme, cezalandırma ve model alma yo- yapılan bilimsel çalışmalardaki derinlik ve titiz-
luyla öğrenir. lik, çocuğu gelecekteki başarısını önemli oranda
Kısacası eğitimin özü topluma uyum, dış etkilenmektedir. Küçük yaşlardan itibaren verile-
dünyaya uyum ve belli doğruluk, iyilik, güzellik, cek eğitim, çocuğun hem fiziksel gelişimiyle hem
kurallarına uyumda değil; tecrübenin sürekli de psikolojik gelişimiyle paralellik göstermelidir.
olarak yeniden inşa edilmesindedir. Böylece geç- Çağımızın getirdiği teknolojik yenilikler ve
mişteki yaşantılar, gelecekteki davranışların daha bilimsel gelişmeler artık çocukların her yerde ve
doğru, daha iyi, daha güzele yönlendirilmesine her düzeyde ilgi alanlarının, algılama kapasiteleri-
devam eder (Fidan vd. 1987:128). nin değişkenlik gösterdiğini ortaya koymuştur.
Eğitim, öğrenme yoluyla gerçekleştirilir. Öğ- Bu nedenle çocuk edebiyatı disiplinler arası bir
renmenin içeriğini amaçlar belirler. İçerik kültür- çalışma olarak ayrı bir alan haline gelmiştir.2
den kültüre değişebilir; fakat öğrenme olayı ev- Çocuk eğitiminde bir metin oluşturulurken
renseldir. hedef kitlenin algılama düzeyine, ruh dünyasına,
Öğrenme bir uyum sürecidir. İnsan davranış- ilgi alanına ve yaş durumuna uygun kavramlar,
larının ana teması olan uyum çabasının belli bir ifadeler ve resimler seçilmelidir.
genel yönü vardır. Bu yön dinamik bir varlık olan Araştırmacıların birçoğu çocuğun istenilen
insanın, çevresiyle etkileşimlerinin sonucu olan doğrultuda yetiştirilmesi için, okuyacağı eserlerin
birtakım değişiklikler geçirerek kendini biyo- tamamen öğretici ve özellikle ahlaki değerler taşı-
psiko-sosyal bir varlık olarak gerçekleştirilmesi ması düşüncesini ileri sürmesine rağmen bir kısmı,
doğrultusundadır. (Ülkü, 1974:1) edebiyatın bütün değer yargılarının çocuk edebi-
Geçmişteki yaşantılar/tecrübeler çocuğa en yatı için de geçerli olması gerektiğini ileri sürerler.
iyi şekilde sistemli bir biçimde belli programlar “İyi bir çocuk edebiyatının yalnızca eğitici ve öğ-
eşliğinde okullarda verilebilir. Elbette ki çocuk retici olması, ahlaki değer yargılarını içermesi
günlük yaşayışındaki pek çok şeyi iyi veya kötü yetmez. Aynı zamanda onun edebi değer taşıması-
şeklini aile ortamında öğrenecektir. Çocuğun aile- na, estetik zevk ve düşünce içerisinde kaleme alın-
de öğrendiği pek çok şey (gelenek, görenek, adet, masına da ihtiyaç vardır” (Yalçın, vd. 2005:17).
yaşam şekli) okuldaki eğitimle çelişkiye düşme- Çocuk edebiyatı, çocukların büyüme ve geliş-
melidir. Çocuk aile ortamında kazandığı temel melerine; hayallerine, duygularına, düşüncelerine,
yargı ve değerleri televizyonda, okulda küçüm- yeteneklerine ve zevklerine hitap eden, eğitirken
sendiği, değersiz sayıldığını gördüğünde kişiliği- eğlenmelerine katkıda bulunan, sözlü ve yazılı
nin ve kimliğinin oluşmasına katkıda bulunan verimlerin tamamıdır.
başta geleneklerimiz olmak üzere tüm değer ver- Arayış halindeki bir ruhun yansıması olarak
diği yargıları küçümsemeye başlayacaktır. İşte çocuk sürekli hareket halindedir. Eğlenmek, oy-
çocuğun eğitiminin daha ilk yıllarında aile-okul namak vazgeçilmez bir tutkudur. Çocuk için seçi-
(buna tv’yi de ekleyebiliriz) çelişkisine düşme- len metinlerde dolayısıyla bir eğlence olmaktadır.
mesi için özellikle okullarda halk biliminden Çocuk metinlere daldığında hayal dünyasındaki
yaralanması önem arz etmektedir. şeylerle karşılaşmak ister ve metinler aynı za-
Çocuk, ailede ve çevresinde gördüğü pek çok manda onun hayal dünyasını geliştirir, çocuğun
davranışın okulda bilimsel metotlarla küçümsen- mevcut konumundan daha farklı dünyalara yönel-
meden anlatıldığını görünce bir kimlik çatışma- mesini sağlar. Çocuk edebiyatı çocuğu bir taraf-
sına da düşmeyecektir. Özellikle son yıllarda ilk- tan hayal dünyasında dolaştırırken diğer yönüyle
öğretim müfredatına konulan Halk Kültürü dersi de benini\ kendini, çevresini idrak etmesini sağ-
bu alanın uzmanlarınca verildiği takdirde aile,
çevre, okul bütünleşmesi sağlanmış olacaktır. Ço-
2
cuk ailede edindiği temel yargı ve değerleri haya- Çocuk edebiyatı kavramının nasıl ortaya çıktığı ve bu kav-
tının daha sonraki dönemlerinde de etkili oldu- ramın gelişim seyri hakkındaki farklı görüşler için bkz.
(Yalçın, vd. :2005:15)

818
Materiallar

lar. Aynı zamanda çocuktaki dil gelişiminin de en manlarından esinlenerek değiştirilmesi basit bir
önemli destekleyicisi seçilen metinlerdir. Çocu- etkileşim olarak görülmemelidir.
ğun dil gelişiminin yanı sıra, ifade gücünün artı- Bu alan için seçilen metinlerde hedef kitlenin
rılması, kelime hazinesinin zenginleşmesi gibi özellikleri bulundurulmalı, hayata, ahlaka ve yük-
olumlu etkilerinin görülmesi seçilen metinlerle sek değerlerle çocuğun gelişimine ait değerlere
alakalıdır. Çocuk eğitimi sadece halk biliminin önem verilmelidir.4
anlatmaya dayalı (masal, efsane, ninni, tekerleme
Çocukların toplumun temel dinamikleri olan
vs.) türleri seçilerek tek taraflı olmamalıdır. Ço-
gelenek-göreneklerini alması için öncelikle eğitim
cuğun günlük hayatta zamanının önemli bir bö-
sistemlerini ve müfredatlarını milli kültür politi-
lümü evde tv başında veya bilgisayar başında
kaları ekseninde şekillendirmeleri gerekmektedir.
geçmektedir.
Çocuk aynı zamanda sözlü iletişim görevini de
Çocuk eğitiminin informal gerçekleştiği yer- üstlenen geleneğin kuşaklar arası aktarımını
lerde biri de çevre kısaca sokaktır. Çocuk sokakta derleyen taşıyıcı konumundadır.
özellikle arkadaşlar arsında oynanan oyunlarla
“Gelenek, var oluşumuzun kaynağı demek,
psikolojik eğitimini, ruh sağlığını, fiziksel, biliş-
kısaca kimliğimizin çizelgesi, topografyası, belir-
sel, dil, duygusal ve sosyal gelişimini tamamlar.
leyici koordinatları… Dünya denen büyük yuvar-
Gerçek hayattan kesitler taşıyan oyun çocuk için
laktaki özgün görünüşümüz… Hormonimizmi
en etkin öğrenme sürecidir.
oluşturan ana-ışık, ana-renk ve ana form… Kültü-
Atalay Yörükoğlu, Çocuk Ruh Sağlığı adlı rümüzün milletler arasındaki farklı ve bizde olan
kitabında oyunu, çocuğun gelişmesini ve kişilik tezahürü, gelenek, yeni kimlik mührümüz gele-
kazanması için sevgiden sonra gelen ikinci en neğin devamı, kendimizin devamı, varlık ve şah-
önemli ruhsal besin olarak tanımla (Yörükoğlu, siyet oluşu. Gelenek ‘dün’den çok ‘yarın’ de-
1994: 72). mek… Dünle yarının ortak bir paydada bütünle-
Halkbilimin inceleme alanına giren sözlü kül- nişi veya... Hep bu arktan akarız kendi umanımıza
tür ürünlerinden birisi de çocuk oyunlarıdır. ve hep bu ana-kökten alırız usaremizi… Gelene-
Halkbilimi insanlara kimliklerini veren kültürü ğin sürekliliği, onun çeşitli form ve normlarının
incelemekle, çocuk oyunlarında farklılaşmaya ne- geleceğe intikali çocukla kaimdir. Çünkü çocuk
den olan unsurları ortaya çıkarmayı da amaçlar. yarın demektir. Ama büyünün belirlediği bir ya-
Çocuk oyunları, içinde oluşturuldukları toplu- rın!... Gelenek, çocukla devamlılık sağlıyor. Ço-
mun, tarihi ve sosyokültürel unsurlarını bünyele- cuk yrın demektir ve yarın bugünden şekillenir”
rinde taşıyarak ve yaşatarak kültürel mirasın ge- (Kantarcıoğlu,1982:2).
lecek kuşaklara aktarılmasında önemli bir rol Kültürümüzün bir inceleme alanı olan halk-
üstlenirler (Turgut, 2005: XI). bilimi de yalnızca geçmişte yaşayan gelenekleri
Cahit Tanyol oyunun topluluğun her şeyini araştıran bir bilim dalı olmayıp tarihten günü-
ifade eden müşterek mevzuu ve anlatış vasıtası ol- müze gelen uygulamaları analitik bakış açısıyla
duğuna dikkat çekmektedir (Tanyol, 1961: 2489). ele alarak inceleyen bu günü değerlendiren bun-
ların yanı sıra ‘gelenek’ in günümüzde nasıl bir
Toplumumuzun temel kültürel öğelerinden
işleve sahip olduğunu araştırıp gelecekte bu işle-
biri olan çocuk oyunlarının tespiti, derlenmesi ve
vin ne yönde gelişebileceği \ değişebileceği soru-
gelecek nesillere aktarılması elbette ki bu alanda
suna cevap veren bir bilim dalıdır. Halk biliminin,
çalışanların başlıca görevleri arasındadır. Fakat
çağın gelişmelerini kendi disiplini çerçevesinde
bu husus yalnız halkbilimcilerin sorumluluğuna
analiz etmesi, kültür malzemelerini kendi geçer-
terk edilmemelidir. Halkbilimcilerin derleyip sı-
liliği olan ortam ve şartlarda değerlendirerek
nıflandırıp bir sonuca ulaştığı ve kayıt altına
fonksiyon devamlılığını sağlaması gerekmektedir
aldığı oyunların ilköğretim müfredatına girmesi,
(Oğuz vd; 2006:324).
okullarda bunların hem teorik hem de pratik eği-
timle verilmesi geleneğin sürdürülmesi açısından Çocuğa verilecek eğitimi milli kültür unsur-
oldukça önemlidir. Aksi halde oyunlarımızın ad- larıyla zenginleştirerek verilmelidir. Çocuk eğiti-
larından, içeriklerine kahramanların isim ve fonk- minde istifade edilecek alanlardan birisi de halk
siyonlarına kadar her şey tv’nin, internetin etki- bilimi\halk edebiyatı ürünleridir. Hak edebiyatı-
siyle hızla değişecektir. Nasrettin Hoca’nın yerini nın pek çok ürünü çocuk edebiyatı için önemli bir
Noel Baba’ya bırakması, Alas Güzeli oyununun kaynak durumundadır. Bunlardan başta masallar
tv dizisi Dallas’tan etkilenerek “ Dallas Kızı” 3 olmak üzere ninniler, tekerlemeler, halk şarkıları,
adını alması, içeriğinin yabancı çizgifilm kahra- çocuk oyunları, orta oyunlar, kukla oyunları,

3 4
Oyun adları Ebru Turgut’un Elazığ Çocuk Oyunlarının Çocuk eğitimi için hazırlanan kitaplarda, seçilen metin-
Halk Bilimi Açısından İncelenmesi adlı yüksek lisans lerin içerinin nasıl olması gerektiği ile ilgili olarak bk.
tezinden alınmıştır. (Yalçın, 2005: 51)

819
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

meddah hikâyeleri çocuk gelişimine katkısı ‘öz’e inmeyi konunun daha iyi anlaşılması için
bulunan önemli malzemelerdir. uygun bulduk. Türlerden faydalanma yolları açık-
Halk edebiyatı ürünlerinde çocuğun eğitimi lanırken türler hakkında detaylı bilgiler ve türlerin
için faydalanma yollarını kısaca özetlersek; özellikleri verilmeyecektir. Sadece bu türlerden
nasıl yararlanılabileceği üzerinde durmaya çalışı-
1. Çocuğun anadilini etkili ve güzel kullan-
lacaktır. Ayrıca bütün türlere değinilmeyecek sa-
masında halk edebiyatı ürünlerinin fonksiyonu
dece ön planda olan ve en çok kullanılanlar
oldukça önemlidir. Tekerlemeler, ninniler ve halk
üzerinde kısaca durulacaktır.
şarkılarını çocukların etkili ve standart bir dili, di-
lin ses unsurlarını eksiksiz ve başarılı bir biçimde Mitolojiden Yararlanma: Mitler, ilkel insa-
kullanabilme becerilerini geliştirirler. Dili, yara- nın dünyayı ve kendisini anlamlandırmak ama-
tıcı zeka ürünleriyle birleştirerek kullanma yeter- cıyla sorduğu ‘neden’ ve ‘nasıl’lara cevap veren
liliğini geliştirirler. inanç merkezli metinlerdir. Bunlar arkaik dönem-
lerdeki inanç sistemlerinin şekillenmesinde ‘kut-
Halk edebiyatı, “konu, mesaj, ana fikir, kah-
sallık’ ve ‘inanırlık’ özellikleriyle ön plana çıkar.
ramanlar, dil ve üslup” gibi açılardan bakıldığın-
da çocukların ilgisini çekecek niteliktedirler. Her zaman için bir ‘yaradılış’ın öyküsü olan
Özellikle bazı fikirleri çocuklar tarafından büyük bir davranışın, bir kurumun, bir çalışma biçiminin
ilgi ile karşılandıklarını söylemek gerekir. Çocuk nasıl yaratılmış olduğunu anlatan mitler, nesne-
edebiyatının kaynakları arasında sayılan ninni, lere egemen olmayı ve onları istediği gibi yönlen-
tekerleme, bilmece, latife, masal, halk hikâyesi, dirip kullanan insan için yaşanılan bir bilgidir
efsane, destan söyleme ve anlatma geleneğinin (Oğuz vd. ,2006: 116).
çocukluk tarihi ile de yakından ilgisi vardır. Bun- Başta masallar olmak üzere mitoloji, destan
lara çocuk oyunları, halk fıkraları ve halk tiyat- ve efsaneler bir toplumun zaman içinde geliştir-
rosu gibi kaynakları da eklemek mümkündür diği yeni kavramlar, araç- gereçler ve fikirlerin
(Şirin, 1994: 77). adlandırılması veya kavramların tanımlanmasında
2. Halk edebiyatı ürünleri içinde yüzlerce yıl- da önemli fonksiyonlar yerine getirmektedir. Bu
lık geçmişe ait ortak söyleyiş unsurları olan ata- yüzden yaratıcı niteliklerle rahatlıkla iş birliği ya-
sözleri, deyimler, şiirler ve söyleyiş kalıplarını pan simgesel değerler bütünü olmaları bakımın-
barındırır. Bu unsurların çocuklar tarafından öğre- dan eğitim açısından özel bir öneme sahip olduk-
nilmesi ve kullanılması, toplum içinde iletişim larını söyleyebiliriz.
kurma ve anlaşma zeminini oluşturur. Masallardan Yararlanma: Tanımı, kaynağı
3. Halk öykülerinin\ hikâyelerinin, kültür un- ve ortaya çıkışı konusunda birçok görüş ileri
surlarının toplum içinde canlı tutması dayanış- sürülen masal “kahramanlarından bazıları hay-
mayı ve kardeşlik duygusunun güçlenmesine yar- vanlar ve tabiatüstü varlıklar olan, olayları masal
ülkesinde cereyan eden, hayal mahsulü olduğu
dımcı olacaktır.
halde dinleyicilerini inandırabilen bir sözlü
4. Çocukların kendilerine özgü tutum ve dav- anlatım türüdür” ( Sakaoğlu,1999:2).
ranışları ile kültürel kimliklerini taşıyabilmelerini
Dili, ele aldığı olaylar, olağanüstü mekanların
ve içinden çıktıkları topluma sevgiyle bağlı olma-
etkili büyüleyiciliği ve kahramanlar ile gerek
larını sağlar.
çocukların, gerekse yetişkinlerin ilginç bulduğu
5. Halk edebiyatı ürünleri çocukların hayal bir türdür masal. Masallar toplumların sosyal,
güçlerinin zenginleşmesine katkıda bulunur. İçe- kültürel ve ekonomik yapılarıyla ilgileri olduğu
risinde olağanüstülüklerinin yer aldığı ürünler ço- gibi, bu yapılardaki değişime bağlı olarak geliş-
cukların yaratıcı zekâ ve hayal güçleri üzerindeki tikleri de bir gerçektir.
olumlu etkileri, onların yapıcı ve yaratıcı nitelik-
Çocuk edebiyatı denilince akla gelen ilk tür
ler kazanmasını sağlar (Yalçın vd., 2005: 54 ).
masaldır. Mustafa Ruhi Şirin, Masal Atlası adlı
Halk edebiyatı ürünleri çocuk eğitimi için kul- eserinde masalların çocuk eğitimi üzerinde dura-
lanılabilecek oldukça zengin malzeme ile doludur. rak, şu yargıya varmıştır: “Çocuk, kendi uzun
Bunların incelenip çocuk eğitiminde kullanılması hikâyesini masaldan yola çıkarak kurar. Masalla
maalesef yeterli seviyede değildir. Milli Eğitim po- geleceğe yönelir. Düşüncesini kendi duyarlıkları
litikaları oluşturulurken bu ürünlerin göz önüne ile kurmaya, hayalinde tasarladığı olağanüstülük-
alınması, öğretmenlerin, okul idarecilerinin, eği- lerle gelişen serüvende ortaya koymaya çalışır.
timcilerin, bu malzemeyi doğru ve etkili kullan- Böylece hayal dünyasının eşiğinde bulur kendisi-
maları geleceğimiz için oldukça önemlidir. ni. Gerçekler dünyasındaki serüveni sırasında ayak-
Çocuk eğitiminde faydalanılabilecek halk ta durmayı öğrenir böylece…” (Şirin a 1998:89).
edebiyatı ürünlerinin sıralanması ve ‘nasıl’ ı bul- Çocuğun sadece gözle görebildiği şeylere
mak için aşağıdaki gibi bir sınıflamaya gitmeyi inanması onun ruhunda sarsıntılara sebep olma-

820
Materiallar

sına, manevi değerlerini yitirmesine sebep olacak- karşı psikolojik bir direnç oluşturacağı için fay-
tır. Bu da onun inanç sistemini etkileyecektir (Eser, dalı olabilir.
2000: 30). Çocuk sürekli olarak iyiliklerin ödül- Ayrıca halk masallarında “yedi başlı, ağzın-
lendirildiğini, kötülüklerin cezalandırıldığını gö- dan ateş saçan ejderhalara” da sık sık yer veril-
rünce, cezalandırılmamak için, iyi olmaya, söz ve mesi çocukların korkularının körükleneceği iddia-
hareketlerinde ölçülü olmaya çalışacaktır. Küçük sının aksine karşılarına çıkacak güçlüklerin yeni-
yaşlarda alınan böyle bir eğitim çocuğun ileriki lebileceği yolunda tema ve ana motiflerin öne
yaşamını da etkileyecek, karakterinin oluşmasına çıkarılarak sunulması çocuğun kişilik gelişimi için
yön verecektir. önemli metinler olabilir (Yalçın vd ,2005: 67).
Masalların eğitici yönü üzerinde duran Ziya Keloğlan masallarındaki Keloğlan tiplemesi
Gökalp, “… masallarda hep mefkureli insanların saf gibi görünen ama insanlara pek çok ders ve-
büyük iradelerle nâmağlup azimlerle fevkalbeşer
ren, zaman zaman halk felsefecisi olarak gördü-
işler yaptığını, bu masallardaki insan telakkisinin
ğümüz bir tiptir. Bilmezlikten gelerek öğütler ve-
gayet yüksek olduğunu bundan dolayı Avrupa’ da
ren bu anlatım tarzındaki metinler seçilerek eği-
halk masallarının terbiyesi amillerin en birincisi
tici- öğüt verici hale getirilip çocuk eğitiminde
addolunduğu ve Avrupa Klasik Edebiyatı ’nın,
kullanılır.
halk edebiyatından etkilendiği için eğitici oldu-
ğunu…” belirtir (Gökalp, 1982: 69). Masallarımızda bulunan saf, temiz ve bu saf-
lığın altında bulunan ince zeka oyunları iyi işlen-
Naki Tezel de küçük çocukları ilgisini, dikka-
diği vakit çocukların eğitiminde bir ruh derinliği ve
tini yalnız masların çektiğini, folklor malzemesi
yetkinlik oluşturmada olumlu katkılarda bulu-
olarak derlenen masallardan, açık bir anlatım, basit
ve kısa cümlelerle yazılmış eğitici ve “kıssalı” hi- nabilir. Yine masallarımızda çocukların karşılaş-
kayeler yazmak, kötü unsurları atıp, çocuk hayalini tıkları güçlükler, üvey anne kıskançlıkları, aile fert-
işletecek iyi unsurlarla masallar hazırlamak ge- lerinin birbirine karşı tutum ve davranışları, gös-
rektiğini ileri sürer (Tezel, 1997: XXI). terdikleri özveriler, küçük ve saf olan kardeşin
başarısı, hayatın komik yönleri gibi konular çocuk
İnci Enginün masalın korkutucu yönlerinin de eğitimi için iyi bir malzeme konumundadırlar.
çocuk eğitiminde etkili olacağı kanaatindedir.
Gerçekdışı masallarda yer alan pek çok şeyin Masallar üzerideki çalışmalarıyla tanına Umay
bugün gerçek olduğunu belirtir. Örnek olarak da Günay masalların içeriği ile ilgili olarak yaptığı
uçan halı veya cadının süpürgesini vermektedir. tespitte, masallarda mutluluk ve başarının hüner
Çocukların ileri yaşantılarında kendilerini bekle- ve emek karşılığı kazanıldığını, kahramanın ister
yen tehlikelere karşı masallar sayesinde uyarıldı- zengin isterse fakir olsun zeka, hüner, dürüstlük
ğını, masalda geçen ‘dev’in gerçek hayatta çocu- ve kuvvetleri denedikten sonra tahta ve taca sahip
ğu bekleyen bin bir tehlikenin başka bir şey olduğunu, kötülerin mutlaka cezalandırıldığını
olmadığını ifade eder, “masal kahramanı, devin söyler. (Yalçın vd , 2005: 70)
zayıf yanlarını bulup onunla mücadele ederse, Masallar çocuğun konuşma ve dinleme beceri-
masal dinleyen çocuk da karşısına, kılık değiştir- sinden okuma ve yazma becerisine geçişte dil özel-
miş bir gerçek tehlike çıkan devle korkmadan liği olarak da büyük bir kolaylık sağlamaktadır.
mücadele edecektir” (Enginün, 1995:187- 188). P. Naili Boratav bu konuda şu değerlendir-
Canavarlarla insanlar arasındaki ilişkiye da- meleri yapmaktadır.
yanan masalların, çocukların ilgisini çekmesi ma- “Çocuk veya büyük kişi, bu dili ustaca kul-
sallardaki çatışma unsurlarının çokça yer alma- lanmasını bilenlerin masallarını büyük bir tatla
sındandır. Vahşi ve korkunç canavarlar karşısında dinler. Olayların birbirine bağlanışından düz an-
zavallı, çaresiz insanlar ve onları tehlikeden kur- latma ile konuşmaların, şiirli anlatımın iyi denk-
taran kahramanlar masalların ana temasıdır. Özel- leştirilmesinden gelen çeşni, masalcıdan masalcı-
likle temel eğitim birinci basamaktaki çocukların ya başka başkadır”(Yalçın vd, 2005: 70).
ilgi ile okuyacakları bu masalların eğitici özellik-
leri önemlidir. Keloğlan masallarında yer alan Günlük dilin bir çok özelliğini içinde taşıyan
Keloğlan ile Cangaloz öyküsü ve tanımlamaya bir masallar zengin içerikleriyle içerisinde barındır-
yaratıkla mücadelesi ilgi ile okunacak metinlerdir. dıkları tekerlemelerle çocuğun yazma becerisine
Maslın sonunda vahşi yaratıkların/ devlerin aman geçişinde önemli fonksiyon üstlenmektedir. Ma-
dilemeleri, masalın sonunun olumlu olarak bitme- sal, çocuğun yaşadığı karmaşayı çözen, tılsımlı bir
si, sembolik olsa da bütün güçlerin üstesinden anahtardır. Çocuk masalda kendini bulur. Masal-
gelinmesi, sorunların çözümsüz de kabul edilse ların eğitimdeki asıl işlevi çocuklara sunulan iyi
bir çıkış yolunun bulunacağı konusunda çocuk- örneklerle ruh dünyalarını geliştirmek, onları inan-
lara olumlu mesajlar verecek biçimde yeniden dıkları yolda yürüyebilecek, önlerine çıkacak en-
düzenlenerek verilmesi çocuklarda güçlüklere gelleri yenerek şahsiyetli bir insan yapmaktadır.

821
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

İnsanoğlu kendi yaşam gerçeğini, çözüm öne- bilir hedefine ulaşabilir. Keloğlan masalları bu
rilerini, beklentilerini masal olaylarına ve masal bakımdan eşsiz bir malzeme durumundadır.
kahramanlarına yükleyerek anlatmış ve yüzyıllar Böylece insanların bilinçaltlarında bulunan,
boyu bu yolla gelecek kuşakları uyarmaya onları ne zaman ve nasıl yeşerdiği belli olmayan soyut
donanımlı kılmaya çalışmıştır. Geleneğin kuşak- iyilik kavramının, bilinçdışına çıkışının sembolü
tan kuşağa taşınmasında masalın önemli bir yeri olan masalların çocuklar üzerindeki olumlu etkisi
vardır (Yılar vd. 2007:124). tartışmasız bir şekilde ortaya çıkar (Yalçın vd.
Ama her masaldan belirttiğimiz beklentileri 2005:59).
vermesin de beklememeliyiz. Özellikle çocuk eği- Masalların bir başka özelliği ise insanın iç
timi için seçilecek masal metinlerinde aranılması dünyasındaki bazı isteklerle paralellik arz etme-
gereken bazı özellikler olmalıdır. Çocuk eğitimi sidir. İnsan beyninde daima var olan fantezi dün-
için kullanılacak masal metinlerinde bulunması yasını destekleyen en önemli unsurdur masallar.
gereken özelliklere bir bakarsak;
Eflatun Cem Güney, çocuk edebiyatında ma-
1. Masalla, canlı, diri ve heyecan verici olma- salların yerini incelediği “Folklor Edebiyat” isim-
lıdır. Masaldaki olaylar, birbirlerine mantıki bir li yazısında şu yorumu yapmaktadır: “Türk mille-
şekilde bağlı, her olay çocuğun dikkatini çekecek tinin yarattığı bir güzellik olarak masallarımız
canlılıkta olmalıdır. milletlerarası büyük jüri tarafından birkaç defa ‘
2. Masalların sözcükleri çocukların sözcük da- Dünya Çocuk ve Gençlik Edebiyatının en mü-
ğarcığına uygun olmalı; akıcı, işlek ve şiirsel kemmeli’ seçildiğine göre, bu fırsattan faydalan-
özellik taşımalıdır. masını bilmeli, tanınmış fikir ve sanat adamları-
3. Masalın girişi dinleyiciyi/okuyucuyu çekmeli, mızın ileri sürdüğü gibi, bunları yabancı dillere
tekerlemelerle olaylara giriş sağlanmalıdır. de çevirebilmeliyiz”(Yalçın vd. 2005:65).
4. Masallarda, olayların/şahısların tasvirleri ço- Destanlardan Yararlanma:
cuğu sıkmayacak, ilgisini dağıtmayacak şekilde Bir boy, ulus veya millet hayatında tam este-
olmalı, olaylar arasında bağ kurulup amaca uygun tik hüviyet kazanmamış eser sayılan efsanelerden
şekilde bitirilmelidir. sonra nazım şeklinde ortaya çıkan en eski halk
5. Masallarda sorunlar çözülmeli, olumlu tipler edebiyatı ürünü sayılan destanlar, kahraman-bilge
ön plana çıkarılmalı, çocuğun yaratıcı, yenilikçi, şahsiyetlerin menkabevi ve hakiki hayatları etra-
yeteneği göz önüne alınmalıdır. Tasvirler çocu- fında teşekkül etmiş uzun didaktik hikayelerdir
ğun üzülmesine değil zaman zaman gülmesini, (Elçin, 1993:72).
neşelenmesini sağlamalıdır. Destanlar bir toplumun olduğu kadar insanlık
6. Masallar çocukların duygusal dünyasını bes- tarihinin de bilgi ve kültür birikimini aktarırlar.
lemeli; iyilik, doğruluk, çalışkanlık, keşfetme gibi Anlatımındaki coşku ve samimiyetle ortak duyuş,
özelliklerini desteklemelidir (Güleryüz, 2006: düşünüş oluşturduklarından içinden çıktıkları top-
lumun dilinin en güzel örnekleri olması sebebiyle
202-203).
toplumdaki fertler arasında bir anlayış bütünlüğü
7. Masalın konusu günlük hayatta karşılaştık- oluştururlar. Ele aldığı toplumun hayatıyla ilgili
larından ayrı bir dünya yaratacak şekilde değil oluşu önemli bir özelliğidir. Özellikle batı dün-
kahramanların davranışları çocuklarda iyilik, gü- yasında İlyada ve Odysse çocuk edebiyatında en
zellik, doğruluk duygusunun gelişmesine yardım çok kullanılan tür olarak işlenmiş, batılı düşü-
edecek nitelikte olmalıdır. Masal, ulusal ve evren- nürlere ilham kaynağı olmuştur. Başta İngiliz ve
sel değerlere ters düşmemelidir. Fransız edebiyatı olmak üzere batı edebiyatı mi-
Özetlersek masalların kuruluşu ve ele alınışı tolojiye, destana, ait unsurlarla yoğrulmuş bu
olaylar arasındaki doğrudan ve yakından ilgi; ço- unsurlar aynı zamanda bu uygarlığın her türlü
cuğun gelişiminde, duygu dünyasının oluşmasın- sanat eserine de yansımıştır.
da önemli yararlar sağlamaktadır. Masalların ge- Çocuk eğitiminin pek çok alanında destan-
nellikle mutlu sonla bitmesi, iyi ve doğru olanın larımızın kullanılması, yaygınlaştırılmalı, radyo-
maddi durumu ve fiziksel özellikleri ne olursa televizyon, sinema, bilgisayar teknolojileri ile ye-
olsun kazanması, çocuğun dünyasında olumlu et- niden işlenerek çocukların hayal dünyalarına su-
kiler yaratmaktadır. Metinlerde sınırları çok kes- nulmalıdır. Göç Destanı’ndaki kutsal taşın sem-
kin çizilmiş olan iyi ile kötü arasındaki fark, bolik olarak taşıdığı değeri, kutsal sayılış sebep-
çocuğun küçük yaşlardaki eğitiminde son derece lerini çocukların anlayabileceği şekilde sunulma-
önemlidir. İyi olanın/haklı olanın kazanması, ada- sı; Dede Korkut Hikayeleri’ndeki toplumun temel
let düşüncesinin daha küçük yaşlarda yerleşme- yargı ve değerlerinin, açılımı, sembollerin çözü-
sini sağlar. Toplum tarafından küçümsenen kahra- mü yorumlanması ve günümüzle ilişkilendirilerek
manlar aklı sayesinde olayların üstesinden gele- çocuklara sunulması faydalı olacaktır.

822
Materiallar

Efsanelerden Yararlanma: kurmaya yöneltir. Sözcüklerin ardındaki gizi bul-


Eski çağlardan beri söylenegelen, olağanüstü mak ve çözmek çocukları mutlu eder. Bilmeceler-
varlıkları, olayları konu edinen hayali/gerçek öy- de çarpıcı benzetmeler ve ilginç buluşlar çocuk
küler olan inandırıcılık vasfı ile insanları etkile- eğitimi için oldukça önemlidir. Bilmecenin içeri-
yen efsaneler çocuk eğitiminde önemli rol üst- ğinde bilerek gizlemek olduğu içi soru hazırla-
lenebilir. mada söz sanatlarına başvurular ve bu sanatlar
muhatabı için adı bilinmese de icra edilmiş olur.
Bugün Batı edebiyatında Noel Baba ile ilgili
anlatılan efsaneler çocuk eğitiminde maya görevi “Bilmece, imgeler dünyasını keşfetmeye im-
üstlenmekte çocuklardaki ortak ülküyü şekillen- kan sağlayacak, cevabı bulmak için düğümleri bir
dirmektedir. bir çözerken, zihin, nesneler arasındaki münase-
betlere dikkat kesilecek; farkında olmadan ve sı-
Efsaneler çoğunlukla soyut kavramların anla-
kılmaksızın öğrenecektir. Sadece öğrenmekle kal-
tılmasında özel örnekler olarak yararlı olabilirler. mayıp, öğrendiğini de başkalarına ‘satma’ isteği
İnanışlarla ilgili sosyal ve antropolojik değer taşı- duyacaklar”(Köktürk,2005:128).
yan efsaneler, menakıpname ve velayetnameler-
den seçilerek eğitici unsurlar çocuk edebiyatı Ninnilerden yararlanma:
metinleri içerisinde değerlendirilebilir (Yalçın vd. Annelerin çocuklarını sakinleştirmek ve uyut-
2005:115). mak amacıyla söyledikleri ezgili manzumeler ola-
Efsanelerin soyut ve ahlaki kavramlar olması rak tanımlanan ninniler bebek için okunduğu ve
sebebiyle algılamalarındaki güçlüklerin çocukla- annenin gönlünün derinliklerinden kopup doğdu-
rın düzeylerine göre düzenlenmesi gerekir. Birçok ğu için hep bir dua, iyilik temennisi ve yücelik
efsanede görülen dönüşme (taşa, hayvana vs.) isteği şeklindedir. Bebeğin uyuması, hastalığının
çocukların iyiliği, doğruluğu algılamasında yol geçmesi, büyümesi, yürümesi, ileride büyük adam
gösterebilir. Üvey anne zulmü merhamet duygu- olması gibi temenniler ninnilerin ana temasını
larının yeşermesine vesile olabilir. oluşturur.
Özellikle bebeklik çağından itibaren çocuklar
Bilmecelerden Yararlanma: için geliştirilmiş müzikli oyuncaklara ezgileri yer-
Bir şeyin bazı özelliklerini üstü kapalı olarak leştirilecek olan ninniler daha sonra çocukluk ça-
anlatıp onun ne olduğunu bilmeyi/sormayı okuya- ğında dil becerilerinin gelişmesine büyük katkıda
na bırakan bilmece halk edebiyatı içerisinde çok bulunacaktır.
önemli bir yere sahiptir. Tekerlemelerden yararlanma:
Bilmeceler, dilin inceliklerinin kavranmasın- Tekerleme, kimi sözcüklerin ya da seslerin
da, anlamı söz arasına yerleştirme becerisinin ka- yinelenmesi ve ölçü, uyak gibi öğelere bağlı ka-
zanılmasında eğitici bir özellik arz ederler. Bil- lınması yoluyla oluşturulan anlamlı veya anlam-
mecelerin toplum hayatındaki yerini örneklerle sız, belirli bir konusu olmayan söz dizelerine ve-
anlatan önemli yazılardan biri İ.Başgöz’ün “Türk rilen addır. Tekerlemeler, birbirine aykırı düşün-
Bilmecelerinin fonksiyonları” adlı makalesidir. celeri olmayacak durumları bir araya getirerek
Makalenin sonuç kısmında Başgöz şöyle demek- mantık dışı birtakım sonuçlara ulaşmakta ve şa-
tedir: … “bilmece söylemek Türkler arasında sa- şırtıcı bir etki yaratmaktadır (Duymaz, 2001:7).
dece vakit geçirmeye yarayan bir şey değildi, bu-
Tekerlemedeki ses uyumu ve söyleyiş kıvrak-
gün bile değildir. Bilmeceler eğlence olsun diye
lığı, çocuğun oyun gereksimine cevap verir. Söz-
söylenmiyordu ve söylenmiyor; onlar geleneksel
cük dağarcığı sınırlı, dil ile ilgili gelişimini ta-
kültürün bir parçasıydı ve bugün de öyledir. Dini mamlayan çocuk her şeyde aynı tadı arar. Teker-
törenlerde, bayramlarda, edebiyatta, günlü çalış- lemelerde kullanılan sözcükler arasındaki uyu-
mada, hatta topluluğun savunmasında önemli mun yarattığı ritim çocuklar için ilgi çekicidir.
fonksiyonları vardı”(Köktürk, 2005:121). Tekerlemelerin bu özelliği, çocukların ritim duy-
Eskiden bilmeceler yetişkinler ve çocuklar gularının gelişmesine yardımcı olur. Çocukların
tarafından rağbet gösterilen hem öğretici hem dil becerilerinin geliştirilmesinde etkili olmak-
eğlendirici folklor ürünleriydi. Bilmeceler şiirsel- tadır. Çocuklar tekerlemeyle eğlenir, düşünmeye
lik yönüyle çocuk eğitiminde yararlanılması gere- başlar, dil ve düşünce ilişkisini sezer, dilin gizem-
ken bir türdür. Cevabı kolay bulunabilecek; sebep li dünyasını duyumsar (Yılar vd. 2007: 71).
- sonuç ilişkisi çabuk kurulabilecek bilmeceler Özellikle oyun tekerlemeleri, (-ki çocukların
çocuk eğitimi için iyi birer malzemedirler. kendi uydurmalarıdır büyüklere özgü yaratmaları
Bilmeceler, şiirsel bir anlatımla çocukları kendi üsluplarıyla yorumlamalarıdır) tören teker-
dille kurgulanmış bir zeka oyununa davet eder. lemeleri çocuğun sosyalleşmesi, diğer çocuklarla
Onları, tüm bildiklerini sınamaya, olaylar ve kaynaşması, rolünü benimsemesi açısından önem-
olgular ile kavramlar arasında anlamsal ilgiler li işlevselliğe sahiptir.

823
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Tekerlemelerin bir başka fonksiyonu dil be- 3. ELÇİN, Şükrü (1993) Halk Edebiyatına Giriş Akçağ
cerilerinin ve geliştirilmiş eğitim unsurlarının Yay. Ankara
4. ENGİNÜN, İnci (1995) “ Çocuk Edebiyatına Toplu Bir
olumlu alışkanlık haline getirilmesine yaptığı
Bakış” S.400, Türk Dili s.187-188
etkileridir. 5. ESER, R. Eda (1998) Dede Korkut Hikayelerinde
Türkçe bazı anlam yapılarının, cümlelerinin, Çocuk (F.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış
Türkçe’nin dil özelliklerinin, sık sık yapılan tek- Yüksek Lisans Semineri) Elazığ
rarla ezber alışkanlığı kazandırılarak çocuğun psi- 6. ______________(2000) Türk Masallarında Çocuk
Motifi (F.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış
komotor becerilerinin gelişimine katkısı yanında,
Yüksek Lisans Tezi) Elazığ
Türkçeyi telaffuz ve boğumlaması ile bir bütün 7. FİDAN, Nurettin-Münire Erdem (1987) Eğitim Bilimi-
halinde öğrenmesine büyük katkılar yaptığı unu- ne Giriş Ankara
tulmamalıdır (Yalçın vd. 2005:75). 8. GÜLERYÜZ, Hasan (2006) Yaratıcı Çocuk Edebiyatı
Tekerlemelerde olması imkânsız durumların PagemA Yay. Ankara
gerçek olaylarla birleştirilmesi, gerçekle gerçek 9. GÖKALP, Ziya (1982) Makaleler VIII Ankara
dışı arasındaki zihinsel gidip gelmeler çocuğun 10. İZAT, M. Ebru (2004) Baskil Çocuk Oyunlarının Halk
Bilimi Açısından İncelenmesi (F.Ü. Sosyal Bilimler
kavrama yeteneğini geliştirecektir. Tekerlemele- Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Semineri) Elazığ
rin ezberletilmesi dil becerilerinin geliştirilmesine 11. KANTARCIOĞLU, Selçuk (1991) Eğitimde Masalın
yardımcı olur. Öğrencilerden benzer tekerlemeler Yeri İstanbul
üretmelerini istemek onların konuşma, dinleme 12. KÖKTÜRK, Şahin (2005) “ Çocuklara Şiirin Felsefenin
becerilerinin araştırılmasına katkıda bulunacaktır. ve İmgesel Dünyanın Kapılarını Açan Tür Bilmeceler”
Yıl.9, S.104-105 Ağustos-Eylül HECE Ankara, s.120-
Ses ve hece benzerliği olan söz gruplarının yan
127
yana getirilmesi ve ayrıştırılması algılama yete- 13. OĞUZKAN, A.Ferhan (2006) Yerli ve Yabancı Yazar-
neğini geliştirir. lardan Örneklerle Çocuk Edebiyatı Ankara
Kültür aktarımı, toplum üyelerinin kolektif 14. OĞUZ, M. Öcal vd. (2006), Türk Halk Edebiyatı El
bilinçaltında var olan tabii bir gelişimidir. Kü- Kitabı Grafiker Yay. Ankara
reselleşmenin bir yandan tek biçimliliği hızlan- 15. SAKAOĞLU, Saim (1999) Masal Araştırmaları Akçağ
Yay. Ankara
dırırken, diğer yandan yerelliğe duyulan merakı
16. ŞİRİN, Mustafa Ruhi (1994a) Çocuk Edebiyatı Çocuk
artırdığını gözlemleyen ülkeler, halkbilimi alanın- Vakfı Yay. İstanbul
da yeni ve stratejik yapılanmalar gerçekleştirmiş- 17. __________________(1998b) Masal Atlası İstanbul
lerdir. İngilizlerin, Şekspir’in eserlerini ilkokul 18. TANYOL, Cahit (1961) “Türk Kültüründe Oyunun
müfredatına alarak oluşturdukları kültür politika- Önemi” S.146 Türk Folklor Araştırmaları İstanbul s.
larının tersine, kültürel mirasımızı teslim edece- 2489-2490
ğimiz çocuklarımıza, Oğuz Kağan, Dede Korkut, 19. TEZEL, Naki (1997) Türk Masalları Ankara
Ahmet Yesevi, Nasrettin Hoca, Bamsı Beyrek, 20. TURGUT, M. Ebru (2005) Elazığ Çocuk Oyunlarının
Halk Bilimi Açısından İncelenmesi (Basılmamış
Manas, Köroğlu, Karacaoğlan gibi Türk kültürü- Yüksek Lisans Tezi) Elazığ
nün ortak kahramanlarının adları bile anılmadan 21. ULUCAN, Mehmet (2006) “ Lisân-ı Sıbyân (Çocuk
yalnızca Voltran, Himen, Selena, Pokemonların Dili) Şiirleri, Dil Edinimi ve Çocuk Edebiyatı” S.163
kahraman olarak lanse edilmektedir. Kültürümü- Temmuz-Ağustos Türk Dünyası Araştırmaları İstanbul,
s.223
zün abide şahsiyetleri konumunda olan bu şahsi-
22. YALÇIN, Alemdar-Gıyasettin Aytaç (2005) Çocuk
yetler, masal kitaplarında, çizgi film kahramanı Edebiyatı Akçağ Yay. Ankara
olarak görüntülü ortamlarda yer alabilmeli, yaşam 23. YILAR, Ömer-Lokma Turan (2007) Çocuk Edebiyatı
tarzları, maceraları hikâyeleştirilebilmeli; gerekti- PagemA Yay. Ankara
ğinde atlı bozkır kültürünün kahramanlarını bilgi 24. YÖRÜKOĞLU, Atalay (1994) Çocuk Ruh Sağlığı
çağının şartlarına uyarlama yolları aranmalıdır. Özgür Yay. İstanbul
Bu kültür elçilerinin yanında Hıdırellez, Nev-
ruz, Ramazan ve Kurban Bayramları gibi özel
gün ve kutlama ve törenler, tiyatro, sinema veya
televizyon dizilerinin, operanın, hikayenin konu-
sunu oluşturabilmelidir (Oğuz vd. 2006:325).

KAYNAKLAR
1. BAYRAM, Yavuz (2005) “ Türk Halk Edebiyatında
Çocuk Kavramı Üzerine” Yıl. 9, HECE Çocuk Edebi-
yatı Özel Sayısı Ağustos-Eylül s.109
2. DUYMAZ, Ali (2001) Tekerleme Yazıları, Derlemeler
ve İncelemeler I Balıkesir

824
MÂNİLERİN ÇOCUĞUN EĞİTİMİNDE YERİ
Arş. Gör. Buket DEDEOĞLU, Arş. Gör. Banu ÖZDEMİR
Dumlupınar Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
Kütahya / TÜRKİYE
buket_dede@mynet.com, banukurban@yahoo.com

ABSTRACT
Language is an instrument which provides having several collective values of persons living the same community. Collective
values form culture of the community. Communities which can transfer their culture from generation to further generation will
make certain their future. Transfering culture only can be actualized by using literacy works including collective values in child
education.
Public literacy works is very important in transfering culture. How is used Public literacy by that way? People will adopt and
also transfer their own culture to further generations through idioms, proverbs, ballads, tongue twisters, ‘mani’s, tales.
In this search ‘mani’s, which are one of the public literacy works, will be analysed in terms of cultural transfer and how
manis could be used in children’s education will be discussed giving examples from Turkish and Azaerbaijani manis.
In the present study, which emphasizes the importance of manis in children’s education in terms of cultural transfer via
examples, literature review was done.
Key words: mani, cultural transfer, children’s education

Anonim Halk Edebiyatı mahsullerinin en ler; geleneklerimizin, göreneklerimizin ve kültü-


yaygın olanlarından biri de mânidir. Mâni, “Ano- rümüzün taşıyıcısı ve yansıtıcısıdır.
nim halk şiirinin en kısa nazım biçimlerinden Bir toplum ancak her bireyinin dünyaya ortak
olup doğa, sevgi, ayrılık ve nefret gibi konular kültür penceresinden bakmasıyla millet olma
yanında dinleyeni yürekten sarsan, umulmadık bir durumuna yükselir. Bir milletin özünü kaybetme-
sürprizle sonuçlanan, az sözle çok anlam ifade den varlığını sürdürmesi, iyi ve kaliteli bir eğitim-
eden, küçük ve bağımsız bir şiir türüdür” (Yar- le yetiştirilen çocukların dil bilinci taşıması ve dil
dımcı, 2004: 20). Mâniler taşıdıkları ritimle ve aracılığı ile kültür öğelerini benimseyerek yaşa-
ince zekâ ürünü söz oyunlarıyla eğlendirir ve söy- ması ve yaşatmasına bağlıdır. Çocuk bir milletin
lenmek isteneni öz ve anlamlı bir şekilde karşı- garantisidir.
dakine aktarır.
Mânilerin, kültürün tüm öğeleriyle taşıyıcısı ve
Mânilerin ilk iki mısrası genellikle anlatılmak aktarıcısı olduğu düşünüldüğünde çocuk eğitimin-
istenen konuya ve oluşturulacak ritme hazırlık de de yeri ve önemi anlaşılacaktır. Mâni taşıdığı
aşamasıdır. Asıl konu sonraki mısralarda verilir anlam ve ezgiyle her yaş ve seviyedeki bireye
ancak bu mısraların ilk iki mısra ile belirgin ol- hitap edecek ve bireyin ilgisini üzerine çekecektir.
mayan bir bağının olması da mâninin güzelliğini Bu nedenle eğitim ve öğretimin her aşamasında
arttırır. mâniler, akılda kolay kalma açısından üstünlüğü
Mâni atmak, mâni yakmak, mâni düzmek de- de düşünülerek, kolaylıkla kullanılabilir.
yimleriyle de ifade edilen mâni söyleme; asırlar-
Örnek Türkiye Mânileri
dır devam eden, yenilenen, günümüze kadar akta-
rılmış bir geleneğimizdir. “Mânilerde Anadolu Analar hatun olur
insanının düşünce yapısını, beğenisini, dertlerini, Sevdasi bütün olur
kıskançlıklarını, özlemlerini, sevgilerini vb. ortak Anaya vuran eller
kültürün sergilenişini görürüz” (Becer, 2006: 16). Yanacah odun olur.
Mâniler köy, kasaba ve şehirlerimizde okumuş, (Becer, 2006:88)
okumamış insanların özellikle kadınların doğaç- Erzurum yöresinden derlenen bu mânide,
lama olarak yarattıkları eserlerdir. anne sevgisinin önemi, annenin çocuklarına olan
İnsanlar; bayramlarda, eğlencelerde, düğün- sevgisinin başka hiçbir sevgiyle kıyaslanmayaca-
lerde, tarlada, ramazan ayında vb. hayatın birçok ğı ve anneye iyi ve şefkatli davranılması gerektiği
alanında mâni söylerler. Mâniler konularını yaşa- vurgulanmaktadır.
mın içinden her türlü olaydan alırlar. Bazen kar- Ana başta tâc imiş
şımıza aşk, sevgi, hasret konulu bir mâni çıkar- Her derde ilâç imiş
ken, bazen de güzellik, anne sevgisi, gelin-kay- Bir evlât pîr olsa da
nana kavgası, ölüm gibi konularda mâniler çıka- Anaya muhtaç imiş
bilir. Konu çeşitliliği açısından zengin olan mâni- (Elçin, 2001:284)

825   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Yine anne kavramını ve annenin kutsallığını Hoş gelmişsin şekerim


yoğun bir şekilde işleyen bu mânide, kişi ne kadar Çok teşekkür ederim
yüksek bir duruma ulaşırsa ulaşsın anne sevgisine Uzaklardan geldinse
ve annesinin varlığına ihtiyaç duyacağı belirtil- Gel bir toka edelim (76)
miştir. (Kuru, 2006)
Anne kavramını konu edinen bu mânileri Çocuklarımıza hem ağırlama adabı hem de
okuyan çocuk anne kavramını ve annenin kutsal- Türk kültürünün meşhur misafirperverliğini işle-
lığını bir kez daha düşünecek ve annelere şefkatli yen bu mâni de çocuk toka kelimesini öğrenirken
davranması gerektiğini öğrenecektir. misafirin nasıl ağırlanması gerektiği konusunda
Her dadaşın dileği da bilgi sahibi olur.
On bir ayın direği Örnek Azerbaycan Mânileri
Çorba, gıyma, gadayıf At meni aldı, gaşdı,
Ramazanın yemeği. Yollarım gaya, daşdı.
(Becer, 2006: 90) Anama heber vérin
İncelediğimiz bu mânide ise ramazan ayının Menzilim uzahlaşdı.
önemi üzerinde durulmaktadır. On bir ayın direği (Karaağaç ve Açıkgöz, 1998: 122)
olarak tasvir edilen, oruç tutulan ramazan ayında Azerbaycan’da söylenen bu mânide; memle-
yenen yemeklerin diğer aylarda yenen yemeklere ketinden uzaklaşmak zorunda kalan, yolarına
göre daha çeşitli ve özenilmiş oluşu belirtilmek- engeller çıkan birinin annesine haber gönderişi
tedir. Ayrıca bu mânide dadaş sözcüğü dikkat görülmektedir. Bu mânide at üzerinde yolculuk
çekmektedir. Bu mâniyi öğrenen bir çocuk, hem yapılışı ve her şeye rağmen en kutsal varlığımız
Erzurumlulara dadaş dendiğini hem de ramazan olan anneye haber verme durumları ön plana
ayının kutsallığını öğrenecektir. çıkmaktadır. Mâninin ikinci mısrasında yolların
Evinin ön(ün)de bakla kaya ve taş olması, karşılaşılan güçlüklerin tasvi-
Güvercinler atar takla rinde kullanılmıştır. Bu söyleyiş halk ağzına öz-
Davulcu geldi kapına güdür ve bu mâni aracılığı ile bu söyleyiş de
Kalk ta ceplerini yokla öğrenilecektir. Ayrıca bu mâni menzil sözcüğü-
(Kuru, 2006:70) nün anlamının düşünülmesi ve öğrenilmesi açı-
sından da önemlidir.
Bu mânide asıl anlamdan uzak olan ilk iki
mısrada güvercinlerin takla attığı bilgisi veril- Dağlar, mene ġar gönder,
mektedir. Ramazanda sahur vakti davulcular mâni Bağlarından bar gönder.
okuyarak ve davul çalarak gezer ve insanları sa- Ya bu derde şerik ol,
hura uyandırırlar. Bu mâni de davulcuların söyle- Ya dermanın var, gönder.
diği mânilerinden biridir. Ramazan ayı boyunca (Karaağaç ve Açıkgöz, 1998: 422)
insanların sahur için uyanmalarını sağlayan da- Azerbaycan’dan alınan bu mânide ise, halkın
vulcuların para istedikleri bu mânide ramazan dertli, sıkıntılı olduğu zamanlarda dağlarla nasıl
ayının davulcu geleneği yaşatılmaktadır. dertleştiği, dağlardan medet beklediği görülmek-
Gel bakma kimseye hor tedir. Dağlardan kar ve meyve göndermesini; çek-
Halkı yorma, kendin yor tiği derde ortak olmasını ya da dermanını gön-
Yıkmak için çok düşün dermesini istemektedir. Kültür aktarımı açısından
Yıkmak kolay, yapmak zor bu mâni de en iyi örneklerdendir. İnsanımızın en
(Kuru, 2006: 71) sıkıntılı ve dertli olduğu durumlarda dağlarla
sohbet etmesi geleneğinin öğrenilmesi açsısından
Edirne ilinden derlenen bu mâninin her mıs- önemlidir.
rasında okuyucuya nasihat verilmektedir. İlk mıs-
Tut ağacın darama,
rada insanlara aşağılayarak, hor bakmamak gerek-
Elden çıhar barama
tiği; ikinci mısrada bir iş yapılırken önce kişinin
Halel zehmetle geler,
kendisinin yorulması gerektiği; üçüncü ve dör-
Haram geder harama
düncü mısrada ise var olan bir şeyi sonlandırma-
(Karaağaç ve Açıkgöz, 1998: 25)
dan, ortadan kaldırmadan önce çok fazla düşünül-
mesi gerektiği, yeni bir şeyi oluşturmanın zor ol- Bu mânide Türk insanının hayatında önemli
duğu vurgulanmaktadır. Bu mâni üzerinde düşü- olan haram ve helal kavramları Türk kültüründe
nen ve yorum yapan bir çocuk verilmek istenen birçok yönden işlenen dut ağacı üzerinden anlatı-
nasihatleri birer öneri gibi düşünecek ve hayatına lıyor. Hem de tarımla ilgili de bilgi veriliyor.
uygulamaya çalışacaktır. Barama Türkiye Türkçesinde ipek kozası olarak

826
Materiallar

adlandırılır. İpek kozası sadece dut ağacının yap- KAYNAKÇA


raklarında gelişir. İpek kozasının oluşumu aynı • Becer, M.(2006).Türk Halk Bilim İçinde Erzurum
zamanda bir sabır öyküsüdür. İpek böcekleri sa- Mânilerinin Yeri. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi.
bırla kozalarını örerler. İpek böceklerinin büyü- Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
yüp kozalarını örmelerini beklemek gerekir. Sabır • Elçin, Ş.(2001). Halk Edebiyatına Giriş. Ankara: Akçağ
ve zahmet isteyen bu iş sonucunda oldukça de- Yay.
ğerli olan ipek elde edilir. Helal işler de kolay • Elçin, Ş.(1990). Türkiye Türkçesinde Maniler. Ankara:
Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
yoldan elde edilmez ancak sonucu güzeldir.
• Karaağaç, G ve Açıkgöz, H (1998), Azerbaycan Bayatı-
Haram maldan da hayır gelmez konusunu işleyen ları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
bu mâni erdemli insanın önemli niteliklerini etkili • Kuru, M. (2006), Edirne İli Keşan İlçesi Folklorunda
bir biçimde ele almıştır. Gelenekler ve Mâniler. Yayınlanmamış yüksek lisans
Ezizim, ġaşa düşdü, tezi. Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Marallar daşa düşdü. • Yardımcı, M.(2004), Başlangıçtan Günümüze Türk
Halk Şiiri, Ankara: Ürün Yay.
Ġardaşın müşgil işi
Géne ġardaşa düşdü.
(Karaağaç ve Açıkgöz, 1998: 501)
İncelediğimiz bu mânide insanların birbirine
olan ihtiyaçları, kötü günlerinde yine kardeşin
kardeşe muhtaç oluşu dolayısıyla; birlik ve bera-
berlik içinde olmamız gerektiği işlenmiştir. Akra-
ba ilişkilerinin de güçlü olması gerektiğine dikkat
çekilerek; toplumu oluşturan bireylerin birbirle-
rine destek ve yardımcı oldukları sürece toplum-
ların gelişeceği vurgulanmıştır.
Ay doğar, bedrin biler,
Yar yarın ġedrin biler.
Zehmetle hoş gün gören,
Emeyin ġedrin biler.
(Karaağaç ve Açıkgöz, 1998: 429)
Bu mânide, bir sonuca ulaşmak için emek sarf
etmenin önemi vurgulanmaktadır.
Nasıl ay dolunayın, seven sevdiğinin kadrini
bilirse; zahmetle hoş ve güzel günler yaşayan kişi
de uğraşmanın, emek harcamanın kıymetini bile-
cektir. Bu mâniyle kişinin istediklerine kolay yol-
lardan değil de çaba harcayarak ulaşması gerek-
tiği öğütlenmektedir. Böylelikle çocuk bu mâni
aracılığı ile başkalarının hakkını yememe olgusu-
nu benimseyecektir.
Halk kültürü milli kültürel hafızanın kaynağı-
dır. Halk kültürü ürünlerinin araştırılması milli
kültür kaynaklarının aynı zamanda yol haritasıdır.
Bunları inceleyerek milletlerin algılayış biçimine,
kültürlerine, ortak tepkilerine, yaşayış tarzlarına
ve değer yargılarına ulaşılabilir.
Eğitimin amacı bilgilerin ezberlenerek öğre-
nilmesi değildir. Bilgilerin kalıcı olması ve bire-
yin hayatında uygulamaya geçirmesi amaçlanır.
Çocukları hayata hazırlamak ve onları kültürleri
ışığında yetiştirmek, eğitimin önemli hedeflerin-
dendir. Mâniler kalıcı öğrenmeye katkı sağlayan,
bu konuda geniş imkânlara sahip bir yöntem ola-
rak kullanılabilir.

827
NOQAY XALQ NAĞILLARININ (ERTENGİ`LƏRİN) TƏSNİFATI
VƏ “İTİN PİŞİYİ SEVMƏMƏSİ” ilə “NOQAY və ŞEYTAN”
NAĞILLARININ MƏTNİ
Əhməd ƏHMƏDOV
Qafqaz Universiteti
Bakı / AZƏRBAYCAN
sumgayitlim@yahoo.com

CLASSIFICATION OF NOGHAYS NATIONAL TALES (ERTENGI) AND


“NOGHAY AND SATAN” AND “THE DOGS DISSLIKE CATS” TEXTS

ABSTRACT
The self-designation nogai (noghai) derives from the name of one man. Nogay, grandson to Genghis Khan, was an
outstanding chieftain and, although he did not possess the khan's title, the real leader of the Golden Horde. He was the ruler of the
Nogay Horde west of the Danube, the domain of his nomadic subjects. Nogay was killed either in the year 1294 or, according to
other sources, 1300, but his name remained, denoting the vagrant people in the steppes by the sea of Azov. In the earlier Russian
texts the Nogays were referred to as the North Caucasian Tatars.v The Nogay language belongs to the Kipchak or Northwestern
Group of the Turkic languages, comprising with Kara-Kalpak and Kazakh the Kipchak-Nogay subgroup. Nogay is one of the less-
studied Turkic languages. According to N. Baskakov, the Nogay language divides into three dialects: a) the Kara-Nogay (Turkic
kara -- 'black') dialect, spoken in the Nogay District in Dagestan, on the lower reaches of the River Kuma and in the area between
the Lower Kuma and Lower Terek in North Dagestan, b) the Nogay Proper spoken in the Achikulak and Neftekumsk Districts of
the Stavropol Area, (the speakers of these two dialects together make up the so-called Steppe Nogay Group), c) the Aknogay
dialect (Turkic ak -- 'white': Turkic peoples have commonly divided their tribes into black and white, 'black' meaning 'northern'
and 'white' 'western') by the River Kuban and its tributaries in Karachayevo-Cherkess and in the Kangly village of the Mineralnye
Vody District (13,200 speakers). The origins of the people are related to the famous Nogay Horde in the 13th and 14th centuries,
the Golden Horde, and the Kipchak tribal confederacies. In the first half of the 17th century a number of Nogay tribes were
nomadic on the steppes between the Danube and the Caspian. The invasion of the warlike Kalmyks forced several of the Nogay
tribes to leave their home steppes and withdraw to the foothills of the North Caucasus. By the River Kuban they met with the
Cherkess. In the Moscow chronicles from the 16th and 17th centuries there are several mentions of the Nogay, including the two
Nogay Hordes, the Great and the Small. Before their migration to North Caucasia the countless Nogay tribes led a nomadic life.
The different tribes were brought together by shared political and economic interests. In North Caucasia the tribes began to lose
their former structure and mix with one another. The Kara-Nogays continued as nomads until the establishment of Soviet power.
The Kuban Nogays became settled much earlier, in the late 18th century, along the Greater and Smaller Zelenchuk Rivers and the
Lower Uruk and Laba. Formerly the Nogay written language was based on the Arabic alphabet. In 1928 the Latin alphabet was
introduced.
Key Words: Noghay, Folklore, Tale

Noqay xalqı: Bölgəsində, Macarıstanda, Qardaş Türkiyənin


Sovet ittifaqının dağılması və dəmir pərdənin Konya, Adana, Əskişəhər kimi bölgələrində məs-
aradan götürülməsi ilə öz müstəqilliyini bərpa kunlaşmış, dilləri Qərbi Hun qolunun Qıpçaq qru-
etmiş və müstəqil dövlət qurmuş Türk xalqların- punun Qıpçaq – Noqay alt qrupuna ait olan və
dan fərqli olaraq, bir zamanlar yaşadıqları torpaq- tarix səhnəsində Noqay Ordası kimi şanlı bir
ların həqiqi sahibləri olan lakin çox təəssüf ki, dövlətçilik tarixinə malik olan Noqayların xalq
günümzdə böyük güclərin siyasi məngənələri ara- nağıllarının təsnifatı və bu nağılların süjet xüsu-
sında azalmaq və yox olmaq təhlükəsi ilə qarşı- siyyətlərindən bəhsetməyə çalışdıq.
qarşıya qalan az saylı Türk xalqlarının şanlı tarix- Uşaq ədəbiyyatının vazkeçilməz qollarından
ləri, zəngin folkloru və çox şahəli ədəbi yaradı- biri olan nağıllar, xüsusi ilə Türk xalqlarının
cılqları hələki, qloballaşma və başqa bu kimi nağılları uşaqlarımızın ruhi inkişafı üçün çox
köçürülmə ideyalardan mədət uman bizlər üçün vacib bir mənbədir. Nağıllarımız, heç şüphəsiz
naməlum olaraq qalmaqdadır. Dünya Uşaq Ədəbiyyatında özünə məxsusluğu ilə
Məqaləmizdə, hal-hazırda dünyada ümumi seçilir. Bunu, Vilhelm Radlov kimi türkologiya-
sayları 4,3 milyon fərz edilən, Dünyanın dört-bir nın baniləri ilə bərabər, Kayrus Adler və Alan
yanına sərpilmiş - Atalar sözündə də deyildiyi Ramsey, Macar alimi İ. Kunos kimi müasir elm
kimi: “Nomay cürsen, Noqay şıqar aldınqa” – adamları da təsdiq etməktədirlər. Hələ 1860-
Dünyanı çox gəzsən qabağına Noqay çıxar - 1870-ci illər arasında Orta Asiyada, Altayda və
Şimali Qafqazda (Dağıstan, Karaçayev-Çerkesk, Sibirdə yaşayan türk dilli xalqların məişəti ilə
Çeçenistanda), Avropada Rumanya'nın Dobruca yaxından tanış olmuş Vilhelm Radlov özünün

828   
Materiallar

Türk Boylarının Xalq Ədəbiyyatı ilə əlaqədar dır. Folklor örnəkləri yurtdan yurda, dildən dilə
Təcrübələr- (`Proben der Volksliteratur der rəvayət edilərək, başqa millətlərin arasnda da ya-
türkischen Staemme) adlı əsərində də bunu dönə- yılmışdır. Buna, ilk dövürdə yazlmış əlyazmalar
dönə təsdiq etmişdir. və başqa kitablar şahidlik edir. Bu mövzuda
Uşaq ədəbiyyatı Qərbdə olduğu kimi Türklər- yazlmış önəmli bir əsər Məhəmməd Osmanov'un
də də uzun illər araşdırılmamış, bu sahənin örnək- “Noqayskiye I Kumıkskiye Tekstı” adl kitabıdır.
ləri yalnız xalq arasında dildən-dilə nəsildən- Kitab 1883-cü ildə Snakt-Peterburq Universiteti-
nəsilə keçərək günümüzə çatmışdır. İslamiyətdən nin mətbəəsində işıq üzü görmüşdür. Kitabda No-
əvvəl türk xalqları özlərinə xas bir tərzdə oğlan qayların məşhur "Şora Batir", Mamay Mirza",
uşaqlarını güclü, cəsur, silahdan yaxşı istifadə Âdil Soltan", "Aysuldı Emet Batir", qəhrəmanlıq
edəbilən, ata yaxşı minən, yenilməz görünən düş- nəğmələri – yırlar və atalar sözləri vardr.
manları əzən türk ərənlərinin dastan və hekayələri Noqayların çap olunmuş şifahi yaradıcılıqları
ilə, qız uşaqlarını isə: pərilərin, itaətkar qız və içində ən dəyərli yeri “Edige” dastanının aldığını
gəlinlərin hekayələri ilə böyütmüşlər. Köçəbə hə- görürük. Bu dastan Noqay Ordasında ərsəyə
yat tərzi bitdikdən sonra isə insanların birlik və gəldikdən sonra dildən-dilə, yurtdan-yurda keçib,
bərabərliyini əksetdirən dastan, əfsanə və xalq na- bizim dilimiz, dinimiz bir Türk qardaşlarımız
ğılları ilə uşaqların tərbiyəsində istifadə edilmişdir. olan Qazax, Başqurt, Qaraqalpak və Tatar kardaş-
Burada əksəriyyətimiz üçün çox tanınmamış larımızın da ortaq dastanı halına gəlmişdir.
qalmaqda olan Noqay Türklərinin Xalq nağılları- “Edige” dastanının tədqiq edən Alim V.M. Jir-
nın təsnifatını əksettirməyə və bu nağıllardan munskiy, bu dastanın otuzdan artıq fərqli versiya-
“İtin pişiyi sevməməsi” və “Noqay və şeytan” sının olduğunu bildirməkdədir.
adlı iki nağılın süjet və mətn baxımından araş- Məşhur alim V.V. Radlov Türk xalqlarının
dırmasını təqdim etməyə çalışmışıq. ədəbiyyatlarına aid əsərinin yeddinci cildində No-
qayların tarixi xalq dastanlarını: “Orak Mamay”,
Noqay türklərinin şifahi xalq ədəbiyyatı
“Orak Mamay ilə Külkə”, “Edige”, “Er Targil”,
tədqiqatçıları və folklor tarixi:
“Amet”, “Adil Soltan” və bu günkü Noqay şairlə-
Noqayların yazılı və sözlü ədəbiyyatı çox rinin: Jirenşe Şeşen, Dosmambet, və Dalkıyızın
köhnə tarixə dayanmaqdadır. Noqay folkloru, özündən sonra bıraxdığı mirası işıqlandırmışdır.
ənənəvi musiqi sənəti, nağıl, əfsanə, rəvayət, xə- Həmin əsərin 4-cü cildində Noqaylarda çox
bərlər (həqiqi şəxslər və hadisələrlə bağlı) afo- istifadə olunan, “Kozı Körpış”, “Ak Köbek və
rizmlər, atalar sözləri, tapmacalar v.s.-dən ibarət- Koblanqı Bahr” dastanları da var. ("V.V. Radlov
dir. Noqay eposu `Edige`, `Əhməd Aysulun oğlu`, Obrazets Narodnoy Literaturı Tyurkskix Plemen,
`Şora Batır`, `Qırx Noqay Qəhramanı` kimi qəh- Jivuşşix vı Yujnoy Sibiri Dzunqarskoy Stepi".
ramanlıq, `Kozı Korpeş ve Bayan Suluv`, `Boz- T.Ull,TlU.-CPb.-1896.). Noqay folklorunu topla-
yiğit` kimi lirik dastanlardan təşkil edilmişdir. yıb, onu tədqiq edən və çap etdirən alimlərin ara-
Noqay Xalq Ədəbiyyatını nəsildən – nəsilə ötü- sında P.A. Falevin adını xüsusi ilə çəkməliyik. O
rənlər - `jırav` qəramanlıq dastanları oxuyanlar, San-Peterburqda Universitet təhsili alarkən “Edige
`bahşi` lirik dastanları oxuyanlar, `angimeşi` əfsa- və Toxtamış Xan haqqında Noqay dastanı” adlı
nə hekayələri oxuyanlar, `ertegişi` nağıl danışan- diplom işini müdafiə etmiş və buna görə medala
lar, `şeşen`-lər də atalar sözü və təkərləmələr oxu- layiq görülmüşdü. P.A. Falev “Noqay eposunda
yanlar olmuşlar. Sıbıra Jırav və Jirenşe Şeşen (14- ərəb novellası” və “Türk ədəbi ləhcələrinin tədqiq
cü əsr) xalqın günümzə qədər adları gəlib çatan edilməsinə giriş” (Daşkənd 1922) adlı elmi əsər-
ən müdrik və məhşur təmsilçiləri olmuşlar. lərində Noqayların “Edige”, “Şora Batır” adlı
Noqay şifahi xalq ədəbiyyatı örnəkləri ilk dastanlarını incələmişdir. Alim 1914 və 1916-cı
dəfə 1830–cu ildə Alibek Şarapov tərəfindən yazı illərdə Stavropol vilayətində Noqayların arasında
halına gətirilərək çap edilmişdir. Bu zəngin mira- şifahi ədəbiyyat örnəklərini toplamış və onların
sın sistematik şəkildə toplanması və araşdırılması arasında Stambul adlı bir kənddə yaşayan eyni
19-cu əsrin ikinci yarısından etibarən: M. Osma- adlı bir qocadan “Ak Köbek” adlı dastanı yazıb
nov, V. Radlov, Ç. Vəlixanov, P.Falev, P. Melio- çap etdirmişdir. (Antropologiya və Etnoqrafiya
ranski, V. Bartold, V. Jirmunski kimi elm adam- Muzeyi. - T.U.-Bp.l.-Pg.-1917).
larının tədqiqatları ilə başlamışdır. 20-ci əsrdən Mövzunu 30 il boyunca Noqay xalq folkloru-
etibarən isə A.X. Canibekov, A. Skilayev kimi nu toplayıb tədqiq edən Asim Skilayevin sözləri
folklorşünasların araşdırmaları Noqay xalqı folk- ilə tamamlamaq istərdik: “Noqayların batır yırla-
lorunun qorunmasında böyük rol oynamışdır. rında və məhəbbət dastanlarında poeziya çox güc-
Noqay xalqının zəngin sözlü yaradıclığı üzə- lü, dili usta və zəngin, ondakı təsvirlər dərin və
rində keçmiş əsrlərdə birçox araşdırma aparılmış- parlaqdır. Noqayın dastanında baş qəhramanın

829
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

surəti tam şəkildə doğuşundan ölümünə qədər raq, rəvayət edilərək bu günkü ertengilərə dönüş-
canlandırılır. Onun həyatının bir səhnəsi deyil bü- mülər.
tünü təhlil edilir. Qəhramanın cəngavərlikləri, Ertengilər nağılların əksinə, sadəcə əyləncə
xidmətləri doğuşdan əsalandırlıaraq diqqətə çat- məqsədə ilə danışılan xalq yaradıcılığının məh-
dırlır. Bu cəhətlə Noqay dastanları Rus və digər sulu deyildir. Nağıllarda çatdırılan hadisələr və
slavyan xalqlarının dastanlarından fərqlənir” şəxslərin, o günkü cəmiyyətin ictimai həyatıyla
Noqay Xalq Nağılları: əlaqədar hər hansı bir informasiya verməsi na-
dirdir. Ertengilərdə isə nağıllar kimi anonim ol-
Dünya xalqlarının folklorunu nağıllarsız təs-
maqla yanaşı, danışılan və nəhayətində bir for-
vir etmək mümkün olmadığı kimi, folklorşünaslıq
maya sahib olan cəmiyyət içərisində, o cəmiyyə-
elmini də onların tədqiqindən kənarda olduğunu
tin ictimai həyatını, şəxsi münasibətləri, dini mo-
sübut etmək mümkün deyil. Nağıllar kəmiyyət
tivləri, mədəni həyatı və ünsiyyət vasitəsi olaraq
etibarilə çoxluq təşkil etdiyi qədər mövzu, forma
istifadə etdikləri dilin leksik, fonotek v.s. xüsu-
və struktur cəhətdən də rəngarəngdir.
siyyətlərini özlərində daşımaqdadırlar.
Folklorşünaslıq elminin meydana gəldiyi ilk
Nağıllar kimi Ertengilər də danışıldığı gündən
günlərdən başlayaraq nağılların mənşəyi tədqi-
bu günə qədər zaman içərisində, hər hansı bir
qatçıların diqqət mərkəzində durmuş, bu sahədə
dəyişikliyə uğramadan, başlanğıc hallarını qoru-
müxtəlif elmi-nəzəri mülahizələr irəli sürülmüş-
yub saxlamaları mümkün deyildir. Bütün nağıl-
dür. O cümlədən Noqay xalq nağıllarının toplan-
larda bəhs edilən xarakterlərin və hadisələrin onu
ması, onların digər Türkdilli xalqların folklor dinləyənlərə mütləq şəkildə danışılan nağıldan ib-
əsərləri ilə qarşılaşdırılması və oxuyucuların diq- rət dərsi götürməsi mümkün deyil. Bunun əksi
qətinə çatdırılması yaxın tariximizin səmərəsi ol- olaraq nağıllar yüz illərdir əyləncə və zaman ke-
muşdur. çirmə məqsədi ilə danışlımışdır. Ertəngilərdə isə
Nağılların genezici, inkişafı ilə əlaqədar ayrı- əsas etibarı ilə danışma tərzi, hadisələrin və
ayrı məktəb və cərəyanların işləyib hazırladığı şəxslərin cərəyan prinsibi nağıllara bənzəsə də
konsepsiyalar, heç şübhəsiz, bu sahədə maraqlı qəhrəmanların üzərinə vəzifə kimi qoyulmuş bir
nəticələr əldə edilməsinə təkan vermişdir. Müasir vəya birneçə missiya vardır.
folklorşünaslıq keçmişin elmi-nəzəri irsinin də- Buna əsasən deyə bilərik ki, ertəngilərin
yərli cəhətlərini öyrənmək və qiymətləndirməklə ortaya çıxması Noqay xalqının tarix səhnəsində
yanaşı, həmin irsə tənqidi yanaşmağı da zəruru yaşamış hadisələrin dildən-dilə dəyişdirilərək
hesab edir və poetik şifahi söz sənətinə tarixilik rəvayət edilməsi ilə baş vermişdir. Beləliklə hələ
prinsipi ilə yanaşmağı başlıca meyar kimi başlanğıc nöqtəsində ertəngilər bir missiya əsa-
götürür. Bu prinsipdən çıxış etməyin nəticəsində sında təməli atılmışdır. Bu missiya isə Noqay
aşkar olundu ki, ilkin nəzəriyyələrdə - mifoloji, xalqının milli ruh anlayışını canlı tutmak və bunu
iqtibas, neomifoloji, antropoloji, psixoanalitik sonrakı nəsillərə aşılamaqdır. Ertengilərdə bəhs
məktəblərdə folklora münasibət birtərəfli idi. Mə- edilən hadisələr və bu hadisələrdə toxunulan
sələn, nağılların mənşəyini araşdırarkən ictimai- mövzular, bəzən həqiqətüstü olmaqla bərabər, ya-
tarixi şərait nəzərə alınmamışdır Y.E.Meletinski zılı ədəbiyyatı çox zəngin olmayan bir cəmiyyətin
yazırdı ki, şifahi xalq ədəbiyyatında əksini tapan hafizəsini diri tutaraq, əxlaqi, mədəni, dini və
ibtidai təsəvvürlər onun inkişaf dövrlərindəki ictimai atributlarını da mühtəvasına alaraq, eyni
sosial amillərindən ayrı götürülməməlidir. zamanda Noqay mədəniyyətinin inkişafında bö-
Şifahi Xalq Ədəbiyyatı bütün dünya ədəbiy- yük rol oynamışdır.
yatlarının təməlini və əsas tərkib hissəsini təşkil Dəyişməz bir həqiqət var ki, o da, bir cəmiy-
etməktədir. Noqay ədəbiyyatında da nağıllar yətin öz mədəniyyətinin davamlılığını qorumaları
(ertengilər), şifahi yol ilə keçmişdən günümüzə üçün həm onu zənginləşdirmək həm də sonrakı
qədər, o günün sosyal həyat tərzinə uyğun dəyi- nəsillərə çatdırmaq məcburiyyətindədirlər. Yaşa-
şimə uğrayaraq bu günkü nəsillərə qədər gəlmiş- yan canlı bir cism olan mədəniyyət, öz canlılığını
dir. Noqay ədəbiyyatındakı Ertengilər, ümum Türk qoruya bilməsi üçün; gənc nəsillərə ehtiyacı
ədəbiyyatındakı nağıl və əfsanə qavramlarıyla vardır.
eynidir. Ertengilerdəki qəhramanlar və bəhs edi- Uşaqların və gənc nəsillərin yetişdirilməsində
lən hadisələr bəzən həqiqətüstü qüvvəyə sahib və maarifləndirilməsində ertengi və nağıllarımızın
olan və xəyal məhsulu şəxslər olduqları kimi, heç şüphəsiz böyük vəzifələri vardır. Ertengi və
eyni zamanda keçmişdə yaşanmış gerçək hadisə- nağıllar danışanı böyük azarkeşliklə dinləmələri,
lərin və şəxslərin, zaman keçdikcə xalq arasında uşaqların azarkeşlik və həvəs hissinin, diqqətinin,
əfsanəvi güc sahibi edilərək, dildən dilə danışala- hafizəsinin və xəyal gücünün inkişafına, şifahi

830
Materiallar

ünsiyyət bacarıqlarının və özlərini ifadə edəbilmə alan və qədim xalq şifahi ədəbiyyatının ən bariz
yönlərinin inkişafında böyük rol oynamaqdadır. örnəklərindən olan nəzm hissəsi dinləyicini na-
Noqay folklorunun əsas janrlarından olan ğılın süjetinə uyğun olaraq müvafiq emosiyonal
nağıllar xalqın çoxəsrlik tarixini, məişət tərzini, qalıba daxil edərək, nağılda baş verəcək olayların
dünyagörüşünü, adət-ənənələrini, Türk millətinə qədimliyinə, nağıl süjetinin möcüzələrlə dolu bir
xas qəhrəmanlığını, istək və arzularını özünəməx- tarix səhnəsində cərəyan edəcəyinə işarət etmək-
sus şəkildə əks etdirir. Nağıllarda xüsisilə o za- dədir. Bir çox sehirli nağıl üçün: “Çox keçmiş
man Edil, Yayık (Volqa) çayı sularının yuduğu zamanlarda, dörd illik keçi olan vaxtı, xanın qızı
sahillər boyunca yerləşmiş Noqay xalqının məi- hakim olan vaxtı, ağacdan ələk, daşdan tabaq olan
şəti, ədət-ənənələri işıqlandırılmışdır. Bəzi nağıl- vaxtı, deyillər ki, bir nəfər varmış: suyu qaynadıb
larda `Burın burın zamanda Edil yılqadın boymda qaymaq götürümürmüş, qarışqanı qoyuna çevirir-
bir kesek Nogaylar balık ıslap, aslık eğip yaşa- miş.” - şəklində giriş xarakterikdir. Vəya digər
ganlar.` məzmunlu cümlələr təkrar edilməkdədir. nağıllarda: “Çox keçmiş zamanlarda, buzun üs-
Noqay poetik şifahi xalq yaradııcılığının başqa tündə buğda bitən vaxtı, nərə çəkib onu oraqla
janrları ilə müqayisədə xalq nağılları hadisələri biçən vaxtı, zağca quşu hakim olan vaxtı, xanın
daha geniş, ətraflı, yerli-yataqlı, anlaşıqlı və canlı qızı cadügar olan vaxtı, biri varmış biri yoxmuş
təsvir edir, ona görə də əsrlər boyu - yazı və kita- bir bəy varmış.”- şəklində giriş xarakterikdir.
bın kəşfindən qabaq da, sonra da xalqın diqqətini Bir çox dünya xalqlarının nağıllarında olduğu
maqnit kimi özünə çəkmişdir. Noqay Şifahi Xalq kimi Noqay nağıllarının sonluğu da: müsbət qəh-
Ədəbiyyatında nağıllarla epik süjetqurmanın əsası rəmanın qalibiyyəti, şər qüvvələrin məğlubiyyəti
qoyulmuş, təsvir üsulları formalaşmış, bədii və xalqın firavan həyata başlaması ilə nəticələn-
yaradıcılığın prinsipləri meydana gəlmişdir. Əs- məktədir.
lində Noqay folkloru müasir Noqay ədəbiyyatının Noqay şifahi xalq ədəbiyyatının vacib ünsür-
mayası, qaynağı, bir çox hallarda isə özülü lərindən olan ertengilər, Noqayların köçəbə həyat
olmuşdur. Demək olar ki, nağıllar Noqay yazılı tərzlərindən, savaşcı və əsasən üsyankar ruhların-
ədəbiyyatının əsas qaynaqlarından biridir. Onlar- dan, məruz qaldıqları haqsızlıqlar, soyqırımlar və
da şifahi xalq yardıcılığına xas bütün xüsusiy- sürgünlərdən izlər daşımaqdadır. Belə bir həyat
yətlərə rast gəlirik. Ona görə də xalq poetik yara- mücadiləsinə sövqedilən bir xalqın, şifahi ədəbiy-
dıcılığının epik ənənəsinin ən qədim, populyar yatdan yazılı ədəbiyyata keçiş prosesi çox gec və
nümunələri kimi böyük tərbiyəvi və idrakı əhə- yavaş cərəyan etmişdir. Buna görə Noqay ədəbiy-
miyyətə malikdir. yatı içərisində yazılı olaraq günümüzə çatan
Noqay xalq nağılları arasında məişət nağılları ertengi sayısı olduqca azdır.
böyük populyarlığı ilə seçilirlər. Məişət nağılları Noqayların köçəbə və savaşcı həyat quruluş-
həm sayı etibarı ilə çoxluq təşkil etməklə yanaşı, ları, ictimai ədəbiyyatlarının bu günə qədər çox
süjet baxımında da fərqlidirlər. Məişət nağılları- pozulmadan gəlib çatmasına köməklik göstərmiş-
nın qəhrəmanları – sadə insanlar olmaqla yanaşı, dir. Bu həyat tərzi özlərindən başqa digər Türk-
onlar, hər hansı bir fövqəladi əşya və fövqəlbəşər dilli xalqlarla, dil üsərindən əlaqələrini çox yaxın
gücün hesabına deyil, real insani müsbət xa- və dar çərçivədə tutmuşlar. Bu səbəblə dillərini
rakterləri – cəldlik, zəka, qəhrəmanlıq hesabına mühafizə edəbilmişlər. Beləliklə də şifahi ədəbiy-
hərəkət edirlər. Müsbət qəhrəmanların düşmənləri yatları və ertengiləri də dil təxribatına düçar ol-
də real istismarçı sinifin təmsilçiləri olan – xan- madan qoruyub saxlayabilmişlər.
lar, bəylər, mülkədarlardır. Noqay məişət nağıl-
larının böyük əksəriyyətində (“Tənha oğlan”, Noqay Xalq Nağıllarının təsnifatı:
“Gün ayın doğmasıdır”, “Ovçunun sürüsü”, Noqay nağılları əsas etibarı ilə 4 təsnifat qru-
“Qoca Jenali” v.s.) insan ağlı və zəkası, əməkse- puna ayrılır. Bunlar, Heyvanlar haqqında, Sehirli
vərlik, ustalıq, dostluğa sədaqət və digər müsbət nağıllar, İgidlik nağılları və Sosyal- məişət nağıl-
daxili xarakterlər tərif edilməklə yanaşı, paxıllıq, larıdır. Bütün Noqay Türk nağıllarında qəhrəman,
qorxaqlıq, zülmkarlıq və bağqa mənfi xarakter- haqsızlığa, zülmə qarşı vuruşur.
lərin insanlığa yaraşmadıqlarını açıq və rahat an-
1. Heyvanlar haqqında ertengiler/nağıllar:
laşılır bir şəkildə təqdim etməkdədir. Məişət na-
ğıllarının ideologiyası yalnız qəsbkarlara qarşı Tülkimen Bödene – Tülkü və Bildirçin
deyil, həm də bütün insani mənfiliklərə qarşı Böridin korlığı – Canavarın əziyyəti
yönəlmişdir. “Bəyin təmbəl qızı” nağılı buna Tüyedin şögüvi – Dəvənin çöküşü
misal olaraq göstərilə bilər.
Obır Qustun Manka Bolıvı – Bayquşun
Noqay nağıllarının poetikası da özünə məx- Qaraquş olması
susluğu ilə seçilir. Nağılların giriş qismində yer

831
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

İyitin mısıktı süymevliği – İtin pişiyi tarixi faktları və ibrətamiz hadisələrlə qarşı-qar-
sevməməsi şıya gətirərək onların xəyal gücünü və hafizəsini
Manka qustın yavabı – Bayquşun cavabı daha da gücləndirir. Bu sinif nağıllarda daha çox
mələklər sehirli qüvvələr tipində təqdim edilir.
Mısıkka şışkan, yılanqa in – Pişiyə siçan,
ilana hin. 3. İgidlik haqqında ertengiler/nağıllar:
Eyleci Tülki – Hiyləgər tülkü Saban tübi sarı altun – Kotanın dibi sarı qızıl.
Koyannın kulağının akında – Dovşanın qulağı Bas pakşıdın yiğitliği – Çobanın igidliyi
haqqında Beybörek – Bəybörək
Kökökmiyav – Pişik Cavun cava mı? – Yağış yağır mı?
Heyvanlar haqqında nağılların dərinliklərində Kerşokaydın cılkısı – Kerşokayın ilxısı
mitolojik dönəmin izləri var. Heyvan və sehir
Yılkışı – İlxıçı
mitologiyası görünür. Heyvanlar düşünən, fikir
ortaya qoyan mühakimə edəbilən xarakterlərə 4. Sosial – məişət ertengileri/nağılları:
sahibdirlər. Bu növ nağıllar tarixi Türk boyları- Hatun bele Töte Yala – Qadnın bəlası – Quru
nın, qəbilələrinin anemistik ve totemistik qavram- yalan
larıyla doludur. Bu təsbit eyni zamanda Atlı Çöl
Mədəniyyətinin İnanc sistemini təşkil edən bəzi Yahşılıkka Yahşılık – Yaxşılığa yaxşılıq
kultlərin kökünə işarət etməkdədir. Noqayların bu Nepsi kurtka – Özlü qadın
çeşid nağıllarında digər xalqlarda olduğu kimi Alal kosak – Halal həyat yoldaşı
heyvan obrazlarının arxasında insan xarakterinin Kanagatsız Kosay – Qənaətsiz Kosay
gizləndiyi açıq görünməktədir. Bu nağıllar insan
Yolavşıdın yavabı – Yolçunun cavabı
düşüncəsinə daha da güc qazandırmaq, ibrət dərsi
vermək, örnək göstərmək məqsədi ilə danışılır. Kıdırlez – Novruz
Bu nağıllar həcm və süjet baxımından digərlərinə Şabden - Yemlik gülü
görə qısadır. Lakin burada dinləyicinin diqqətinə Ötürükşü – Yalançı
çatdırılan ibrət dərsləri çox əhəmiyyətlidir.
Berde akay – Berde əmi
2. Sehirli ertengiler/nağıllar: Kel bala – Daz bala
Azrayildin akında – Əzrayıl haqqında Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi Noqay xalq
Noqay em şeytan – Noqay və şeytan nağılları arasında məişət nağılları böyük popul-
Kazadan kurtarqan kök tuyaklı – Ölümdən yarlığı ilə seçilirlər. Məişət nağılları həm sayı
qurtaran göy dırnaqlı etibarı ilə çoxluq təşkil etməklə yanaşı, süjet ba-
xımında da fərqlidirlər. Məişət nağıllarının qəhrə-
Aşşı namartlık uvdan aşşı – Namərdlik acısı
manları – sadə insanlar olmaqla yanaşı, onlar, hər
zəhərdən də acıdır.
hansı bir fövqəladi əşya və fövqəlbəşər gücün
Şifahi xalq ədəbiyyatının bir məhsulu olan hesabına deyil, real insani müsbət xarakterləri –
nağılları sehirsiz, həqiqətüstü cərəyan edən cəldlik, zəka, qəhrəmanlıq hesabına hərəkət edir-
hadisələrsiz və insan qücünün üstündə bir gücə lər. Müsbət qəhrəmanların düşmənləri də real is-
sahib olan qəhrəmanlarsız təsəvvür etmək müm- tismarçı sinifin təmsilçiləri olan – xanlar, bəylər,
kün deyil. Əslində nağılların və onlara bənzər- mülkədarlardır.
likləri olan əfsanələrin süjet baxımından dinləyi- Sosial-məişət nağıllarının ən əsas ortaq xüsu-
cini və oxucunu ən çox cəlb edən tərəfi, onların siyyəti əlbəttə ki, günülk həyatan orada əks olun-
sehirli qüvvələrin iştirakı ilə baş verən hadisə- masıdır. Noqaylarda da məişət nağıllarının kon-
lərdir. Məqaləmizin yuxarı qismindədə qeyd etdi- flikt nöqtəsi əsas etibarı ilə dürüstlük, həqiqətpə-
yimiz kimi, Noqay ertengilerinin xüsusiyyətlərin- rəstlik, əliaçıqlıq və saflıq insanlar arasında hər
dən birisi də budur ki, burada sehirli qüvvələrin zaman qınaq hədəfi olan paxıllıq, kin-küdurət və
mövcudiyyətindən daha çox gələcək nəsillərə həsəd kimi mənfi xarakterlərə qarşı çıxması ilə
xalqın yaşam tərzi, adət-ənənələri, real tarixi milli başlanır.
qəhrəmanlarının şücaətləri ön plana çıxarılmışdır.
Bu aspektdən baxıldığı zaman görünür ki, Noqay Bir qayda olaraq Noqay məişət nağıllarında
şifahi xalq ədəbiyyatındakı `sehirli nağıllar` sinifi ironiya vardır. Xeyir qüvvələr qalib gəlsələrdə
sayca digərlərinə görə azdır. Lakin bu amil heçdə onların qalibiyyətinin bəzi səbəblər çərçivəsində
Noqay nağıllarının özünə çəkiciliyini azaltmır. olduğu insanlara ironik süjet xətti ilə çatdırılır.
Əksinə nağıllardaki real hadisələrin və qəhrəman- Noqay məişət nağıllarının müxtəlifliyi də çox
ların tərənnüm edilmələri, dinləyicinin diqqətinə önəmli özəllikdir: sosial-məişət, satirik-məişət,

832
Materiallar

novella və sairələrini sadalamaq olar. Sehirli na- Danışmaq asan olsada soğanın yetişməsi üçün
ğıllardan fərqli olaraq , məişət nağılları məna və xeyli bir zaman keçir. Soğan çox yaxşı yetişir.
əhəmiyyət baxımından daha çox dəyər daşıyır. Qoca şeytana: Soğanın gövdəsinimi istəyirsən
Çünkü bu növ Noqay Xalq Nağıllarında ictimai yoxsa kökünümü?- deyir.
və mənəvi elementlərin kəmiyyəti daha çoxdur.
Şeytan: `Keçən il gövdəsini alıb aldanmış-
Burada cəmiyyətin prioritet tanıdığı xarakterik
dım` deyə düşünərək. Soğanın kökünü alır.
obrazlara daha çox yer verilmişdir. Məişət nağıl-
larında `tərif` və `tənqid` digərlərinə nisbətən da- Birdən göy güruldayıb, yağış yağmağa baş-
ha çox diqqət cəlbedir. layır. Qoca üstündəki paltarını çıxarıb yerə sərib
oturur üstündə. `Tez yağan yağış tezdə kəsər` de-
NOGAY EM ŞAYTAN (Noqayca mətn) məyib mi atalarımız? Elə də oldu yağış çox çək-
Burın burın zamanda Edil yılqadın boymda mədən dayandı. Hər tərəfin yağış suyu ilə yuyul-
bir kesek Nogaylar balık ıslap, aslık eğip yaşa- duğu bir vaxtda qocanın üstünün quru olduğunu
ganlar. Sol tuvılma ataylardın: "Edil-Yayıktın görən şeytan təəccüblənərək:
ağası, Ana Edil - El ağası" – dep aytataganı. Bir Şeytan: Ey qoca de görək, necə oldu belə
kart soğan salayatırgan mezgilde: quru qaldın? Bunu da mənə öyrət. Bunun qarşı-
- Bay bir alla, Nogay, soğandı ortay şaşayık, - lığında sənə heç kimdə olmayan bir şey verəcə-
dep Şaytan yanasadı. yəm. – deyib, qocaya qırx təpənin arxasında
- Aytkamn bolsm! -deydi Kart. olamları gösdərən bir qutu verir. Qocada bunun
qarşılığında necə quru qaldığını şeytana danışma-
Aytısı tez bolsa da, aylanası hıylı zaman ötedi. ğa başlayır. Ancaq şeytan qocanın danışdıqlarına
Soğan bek on ösedi. -Üstin alasınma, tübin inanmır. O zaman şeytan hirslənib əlinə uzun bir
alasmma? - deydi Kart. odun parçası alır, qoca Noqayda bunu görcək
"Ozgan yıl yogar betin alıp, aldandım" – dep əlinə qısa bir odun parçası götürür. Başlayırlar
oylanıp şaytan, tübin aladı. çadırın içində döyüşməyə. Şeytanın əlindəki çu-
Kök gürildep, kuyıp yavadı. Şaytan şunkırga buq çadırın yuxarısına ilişir. Noqay, şeytanı o
tıgıladı. Kart kiyimin şeşip astına salıp oltıradı. qədər döyür ki, onu doğulduğuna peşman edir.
Katı yavgan yamgır tez tarkar degenge usap, Şeytanın başını gözünü əzib atır suya. Elə deyi-
yamgır tez toktaydı. Tögerekti yamgır suv biyle- lənə görə o gündən şeytan yer üzünə əyaq basmır.
genin em Karttın üsti kurı ekenin körip, Şaytan: Noqay və şeytan nağılı bir-neçə digər xalq
- İya, sen ne sebepten kurı boldın? – deydi nağıllarından fərqli olaraq
eceyiplenip. İYTTİN MISIKTI SÜYMEVLİGİ
- Meni üyret ol zamanda men sa1a elde, (Noqayca mətn)
künde yok elemet zat berermen. Argımak arık boldı dep, tay-kunanga bergen-
Şaytan Kartka, köz salsafi kırk töbedin argı de, yiğit yarlı boladı dep, onı da kem körgende,
yağında bolayatırgan zatlar körinetagan kutık kadirin bilmegen kardaştan, kadirin bilgen yat
beredi. Kart aytadı, a şaytan ıynanmaydı. Sonda yahşi bolganda, ası yoktın isi yok bolganda, isi
şaytan karlanıp, yan aşuvına tüyilip uzın tayaktı yoktın ası yok bolganda, bir yarlı yastın iyti em
alıp, Nogayga kıska tayaktı tiyedi, termede töbe- mısıgı bolıptı. İyt pen Mısık aykasıp oynaganda,
lesediler. Şaytanın tayagı şıgarakka kabadı. No- Mısık yığılıp art ayagın avırtadı. Yarlı yas Mısık
gay Şaytandı tuvgan künine ökindirip, basközin ayagın avırtkan yerdi kazıp bir tulık altın em yü-
sistirip, suvga bılaktıradı. Sol künnen beri Şaytan zik şıgaradı.
yer yüzine aya1ın da baspaydı, deydiler. - Ayhay seni, yatpaga kosım, aşamaga asım
NOQAY VƏ ŞEYTAN bolsa eken, -dep yarlı yas, yüzikti kolına alıp
(Azərbaycanca mətn) köpke deyim oylaydı. İşinnen oylanganı da bir
boladı, köz aldında kos ta, as ta bar. Yarlı yas
Çox qədim zamanlarda bəzi Noqaylar Edil
yüziktin yardamı man Handın kızıman da
(Volqa) çayının sahillərində balıq tutaraq, əkin-
üylenedi. Bir künnin bir sağında oran hatmi
biçimlə məşğul olaraq yaşayırlarmış. Atalarımız-
yüzikti alıp yasırınadı. Yas kossız, assız kalganda,
dan da bizə çatan söz: Ana İdil millətin ağasıdır. -
deyildimi? İyt pen Mısık kömek eteyek boladılar. Olar Edil
em Yayık suvların ötüp, yeti tefvizdin argı
Bir qoca Noqay soğan əkdiyi zaman Şeytan: - yagınnan Handın kızı man birge tapadılar.
Zəngin olan təkcə Allahdır. Gəl bu soğanı ortaq
əkək. – deyərək yavaşca qocaya yaxınlaşır. Qoca: Mısık şışkandı ıslap:
- Nə olar! Qoy sən dediyin kimi olsun. – deyir. - Yüzikti tappasan, seni aşayman, - deydi.

833
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

- Tabarman, -deydi Şışkan, - tek aşama, tiley- Xan üzüyü ağzına qoyub yatırmış. Siçan xəl-
men, kurmanın bolayım. vətcə ona yaxınlaşaraq quyruğunu onun burnuna
Han yüzikti avızma salıp yatatagan bolgan. sürtür. Xan hapşırar və üzük ağzından yerə düşür.
Şışkan Handın burnına kuyrıgın tıgadı, Han şüş- Pişik üzüyü götürüb itlə bərabər oradan qaçırlar.
kiredi, yüzik uşıp yerge tüsedi. Mısık yüzükti alıp Dənizin sahilinə gəlib çatanda it pişiyə: Min
kaşadı. belimə. Ancaq diqqətli ol üzüyü suya düşürmə. –
deyir. Yeddi dənizi keçib Yayık çayını keçəndə
- Min artka, -deydi İyt Mısıkka, -tek sak bol,
üzüyü suya düşürürlər.
yüzikti suvga tüsirip koyma.
İt balıqçıların yanında bağırsaq yeyirdi. Keyfi
Yeti tenizdi ötip bolıp, Yayık suvdan öteya-
kök olan bir qadın balığın içini yaranda: `Bir
tırıp, yüzikti suvga tüsiredi. İyt balıkşılardın ka-
üzük tapdım`- deyib qışqırır. İt hürməyə başlayır.
sında şek-karın asap yüredi. Bir zavıklı hatın
Bundan qorxan qadın üzüyü əlindən düşürür.
balıktın işin yarıp: -Yüzik taptım! - dep kışkıradı.
Üzüyü götürən it və pişik qarşılarına çıxan bütün
İyt üredi, hatın seskenip yüzikti yerge tüsi- sularadan keçərək yurdlarına doğru yol aldıqların-
redi. İyt yüzikti alıp kaşadı. İyt pen Mısık karsı da yorulduqlarından bir yerdə dayanmaq qərarına
kelgen suvlardan ötip, yurtma yetpege turganda, gəlirlər. İkisidə yatarkən pişik tez qalxıb üzüyü
arıp uyklaydılar. Mısık erte uyanıp, akırın turıp, götürərək onu sahibinə çatdırır. Oğlan pişiyin bu
yüzikti iyesine yetkeredi. Yas Mısıktı miri süyip, yaxşılığına görə onu çox əzizləyir. Xan qızından
mın köteredi. Handın kızınnan öşin alıp, yarlı intiqamını alaraq kasıb bir qızla evlənir. Özünə
kızga üylenip, toy etedi. Sokırdın közine sorpa çox gözəl bir toy keçirir. Korun gözünə şorba
tögiledi, mankadın burnuna temeki tıgıladı. Son- tökülür, burnu tutulanın burnuna tütün soxulur. O
nan beri iyt Mısıktı korse şaytanı kozıydı, dep zamandan bəri "İt pişiyi görəndə şeytanı artar"
aytadılar. deyə rəvayət edilməkdədir.
İTİN PİŞİYİ SEVMƏMƏSİ
QAYNAQLAR
(Azərbaycanca mətn)
Argımak at, arığ oldu deyərək, taya dəyişdi- 1. Kalmıkova, S. A., Nogay Halk Yırları, Moskva 1969.
rildiyi bir zamanda, igid kasıb olar deyərək, zəyif 2. Baskakov N.A. “Nogayca – Rusca Sözlük”, Moskova
1963
görüldüyü bir zamanda, qədir-qiymət bilməyən
3. Skilayev A.İ.M., İstoriya sobraniya i publikatsiya
qardaşdan, qədir bilən özgəsinin yaxşı görüldüyü Nogayskogo folklora, Çerkesk, 1970.
bir zamanda, çörəyi olmayanın işinin olmadığı, 4. Propp V.Y. İstoriçeskie korni volşebnoy skazki. L.-1986,
işi olmayanın çörəyinin olmadığı bir zamanda, s.186-281
kasıb bir gəncin bir iti və bir də bir pişiyi varmış. 5. Baddeley, John F., Rusların Kafkasyayı İstilası ve Şeyh
Bir gün it ilə pişik bir-biriylə mehribancasına Şamil, Çev. Sedat Özden, İstanbul 1989, s. 68.
oynayarkən, pişik yıxılaraq arxa ayaqları əzilir. 6. Кочекаев Б. Социально-экономическое развитие
ногайского народа. – Черкесск, 1973.
Buna görən gənc, pişiyin əyağının əzildiyi yeri
7. Boratav, Pertev Naili, Folklor ve Edebiyat, C. 2, Adam
qazaraq oradan bir kisə qızıl və birdə bir üzük
Yayınları, İstanbul 1982.
tapır. Kasıb gənc üzüyü əlinə götürüb: - Eeeeh!
8. Kapayev, Suyun, Nogaydıñ Üyi, Çerkessk 1995.
Kaşki içində yatmaq üçün bir çadırım birdə qar-
9. Гаджиева С.Ш. Очерки истории семьи и брака у
nımı doyurmaq üçün yeməyim olsaydı. – deyərək ногайцев. - М., 1976.
uzun-uzun düşünür. Birdən düşündüyü şeylər 10. Федоров С. О. Кочевники восточной Европы под
həyata keçir. Oğlan biranda görür ki bir çadırın властью золотоордынских ханов.- М., 1966.
içində oturub qarşısındada yemək söfrəsi. Həmin 11. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr
kasıb gənc üzüyün köməkliyi ilə xanın qızıylada 12. http://www.azmif.net/cgi-
evlənir. bin/datacgi/database.cgi?file=az&report=singlearticle&ar
ticleid=00164
Günlərin bir günü gəncin xanımı xan qızı
13. http://aton.ttu.edu
üzüyü götürüb yoxa çıxar. Gənc oğlan, yenədə
14. http://nogai.blogspot.com/2008/06/ertengi-avdarma-
çadırsız və yeməksiz qalır. Bunu görən it və pişik
nozen.html
oğlana kömək etmək istəyirlər. Onlar, Edil və
15. www.nogayturkleri.org/
Yayık çaylarını üzüb keçərək yeddi dənizin arxa
tərəflərində xanı qızı ilə bərabər tapırlar. Pişik bir
siçan tutur. Siçana deyir ki: Əgər səni yeməmə-
yimi istəyirsənsə get o üzüyü mənə gətir. Siçan-
da: Nə olar! Qurban olum! Məni yemə. İstədiyini
tapacam. Yalvarıram yemə məni. –deyir.

834
AYPARA KİTABI AZƏRBAYCAN ƏLİFBASI İLƏ
Fəridə SÜLEYMANİ (AYTƏKIN)
Urmu / İRAN
aytekin-urmu@attabot.com

Uşaqlar Bulud Yaz


Uşaqlar ay uşaqlar Göydə bulud dolanır Bahar çiçəkli
Pambıqdan yumuşaqlar Gedir gedir dayanır Ağac leçəkli
Yaz gəlir ölkəmizə Bir yol gözəl quşdur o Toxurlar qızlar
Şadlıq gətirir bizə Bir yol qoçaq qoçdur o Fərşı ipəkli
Barlanacaq torpaqlar Gələndə əslan kimi
Yaşıllanar yarpaqlar Gedəndə tərlan kimi Ağlar-gülər ay
Gözəllənər çöl-çəmən Bir yol bənzəyir mənə Bir uşağa tay
Çiçəklənər yasəmən Bir yol gülə çəmənə Hər gül öz ətrin
Gəlin gedək çöllərə Bulud təkin dolannam Çölə verər pay
Mahnı gəlsin dillərə. Gedib gedib dayannam
Dünya gözəldir mənə Gülən ay gələr
Salam verərəm günə. Uşaqlar gülər
Aypara Yerin tozunu
Çiçək güləm bir qızam Yağışlar silər
İşıqlı bir ulduzam
Uzun saçım qap-qara Göy qurşağı Qızaran ayın
Adım mənim aypara Yağış yağanda Almışam payın
Gül vurararm telimə Baxsan göyə sən Gəzdim bağları
Şal bağlararm belimə Görsənər birdən Mən ayın-şayın.
Dodaqlarımdır qonça Dağlardan aşar
Əlimdə var fındıqça Uzun saçaqlı
Sevməliyəm anama Əlvan boyaqlı
İstəkliyəm atama Rəng bə rəngdir o
Atam deyir: gəl qızım Bənövşə bəniz
Sənə varımdır sözüm Göylükdə dəniz
Evimizdə sən gülsən Züv gedək ondan
Baxçamızda bülbülsən Baş aşağıdır
Gül kimi sən təmiz ol Göy qurşağıdır. Yay
Elimizdə əziz ol. Yay gəldi bizə
Bax kəndimizə
Nazlı gül Kəpənək Yay günlərində
Ay gedər ulduz uçar Mənim adım kəpənək Gələrəm sizə
Günəş bizə nur saçar Qanadlarım rəng bə rəng
Xoruz deyər: quqqulu.. Yaşıllananda çöllər Qora bişirən
Aç gözünü cıqqılı Çiçəklənəndə güllər Sevdim səni mən
Oyan, oyan, nazlı gül Qanadımı açaram Sevərəm səni
Qalx ayağa danış gül Səssiz-səssiz uçaram Gəl bizə bir sən
Səhəri tez dur bala Xallar gözəldir məndə
Dişlərini fırçala Oynaqlaram çəməndə Quyruq doğanda
Olsunlar ağ qar kimi Mən sevərəm hər gülü Hər bir məkanda
Yanaqların nar kimi Süsən nərgiz sünbülü Yanır ulduzlar
Əl-üzünü təmizlə Tutsan məni gözətlə Günəş batanda
Sən ananı əzizlə Gözətlərsən əlbəttə
Ay şirin baldan balam Tanrım yaradıb incə Zumar ayı gəl
Tez ataya ver salam Bax xilqətə doyunca. Hamı əl bə əl
Tənbəlİ sevməz Allah Qış zumarına
Zirəng ol barakallah. Olmayaq tənbəl.

835   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Qurdaq Güz Qış


Olubdu köynəyi yaş Payız gözəldir Qışdı qar yağır
Sürünür yavaş-yavaş Hər yan xəzəldir Bax ağır-ağır
Nə ayağı nə qolu Xəzəlin səsi Ağaclar buzdan
Tanımır sağı-solu Necə gözəldir Biləzik taxır
Çox yumuşaqdır əti
Yavaşdır hərəkəti Yeddidir sayı Çillə gecəsi
O günəşdən qaçaqdır Bu xəzəl ayı Var şənlik səsi
Yer-məskəni torpaqdır Məktəb açılar Nəvəyə nağıl
Bitər qırtsaz quyruğun Qovzanar hayı Deyər nənəsi
Adın deyin siz onun.
Vardı şaxtası Əl dondaran ay
Yer dondarması Soyuq verər pay
Qırov ayının Üşüyürük biz
Var tamaşası Yaddan çıxıb yay

Azər ay azər Bayram ayın biz


Gözəllik göstər Saxlarıq əziz
Səndən ad alıb Evlərimizi
Eldə gözəllər. Edərik təmiz.

836
KIRSAL ALANDA ÇOCUKLAR İÇIN KULLANILAN EL SANATLARI
ÜRÜNLERI: TÜRKIYE (AKDENIZ BÖLGESI) ÖRNEĞI
Yrd. Doç. Dr. Feryal SÖYLEMEZOĞLU
Ankara Üniversitesi, Ev Ekonomisi Yüksekokulu,
El Sanatları Bölümü
Ankara / TÜRKİYE
fersoy@agri.ankara.edu.tr

Prof. Dr. Zeynep ERDOĞAN


Ankara Üniversitesi, Ev Ekonomisi Yüksekokulu
El Sanatları Bölümü
Ankara / TÜRKİYE
zeyneper@ekolay.net

Prof. Dr. Gürsel DELLAL


Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü
Ankara / TÜRKİYE
gdellal@agri.ankara.edu.tr

HANDICRAFT PRODUCTS USED FOR CHILDREN IN URBAN AREAS:


TURKEY (MEDITERRANEAN REGION) SAMPLE

ABSTRACT
The handicrafts entitled as tangible culture is a prominent component of folklore. Handicrafts also bear the feature of a
cultural identity in terms of societies’ cheerishing and sustaining their customs and usages. Besides its significant advantages such
as being an important income source, increasing the living conditions of a family, putting the leisure time and workforce into use
while putting the raw materials and deposits in the region to good account, handicrafts have the feature of meeting the daily needs
of the family as well. Nonetheless, these culture elements decrease in number day-by-day and vanish due to the reasons such as
immigration from urban areas to rural areas, technological products’ becoming widespread.
In this study, handicraft products utilized to care children and raw materials of which are especially based on fiber and wood
such as cradles, carriage materials, clothes and toys will be determined. The types and characteristics of these products will be
documented by pictures from the region. Acquainting the handicraft products used for children with next generations as well as
conveying is thought to be fulfilled in this way.

1. Giriş Kültürel kimliği ifade eden özelliklerden biri


de görsel malzemeye dayalı olan el sanatlarıdır.
İnsanların ihtiyaçlarına yönelik gerek giyim
Yapıldığı yöreye ait olması, buradaki yöre insanı
gerekse kullanıma yönelik her eşyanın geçmişte
tarafından yapılması, el emeğine ile yapılması o
hammadde elde edilmesinden son işlemine kadar yörenin kültürel kimliğini ortaya koymaktadır
el emeği ile yapıldığı bilinmektedir. Hammadde (Arlı 1990).
topraktan hasat edilir veya hayvandan kırkılır, yı-
kanır, taranır, ağartılır, boyanır, elde eğrilir, doku- Bu bildiride, her geçen gün azalan ve çocuk-
nur, örülür, dikilirdi. Günümüzde pek çok nedeni- lar için kullanılan el sanatları ürünleri Akdeniz
nin yanında özellikle teknolojinin gelişmesi, yığın Bölgesi örneği ile verilecek ve fotoğraflarla sunu-
lacaktır. Ayrıca eski örneklere ilişkin fotoğraflar
üretimin artması, çeşidin artması, daha ucuza elde
da ulaşılabildiği ölçüde bildiride yer alacaktır.
edilmesi ihtiyaçların karşılanmasında el emeğinin
önüne geçmiştir. Dolayısı ile zahmetli ve uzun sü- 2. Materyal ve Metot
rede yapılan işler daha çabuk yapılabilir hale gel- Araştırmanın materyalini Türkiye’nin Akdeniz
miştir. bölgesinde yer alan Antalya, Mersin, Adana, Hatay,
Teknolojinin gelişmesi çocuklar için kullanı- Kahramanmaraş illerinde çocukların bakımında
lan giyim malzemeleri, yatak malzemeleri, oyun kullanılan ya da çocuklar tarafından oyun ama-
araçları, kullanım araçlarında da çok büyük geliş- cıyla kullanılan el sanatları ürünleri ve eski fotoğ-
me göstermiş ve çeşitlilik kazanmıştır. Bu duru- raflar oluşturmaktadır. Araştırma, Nisan 2008’de
mun iyi yönlerinin yanında bazı olumsuz etkileri adları yukarıda bildirilen illerin ilçe merkezleri ve
de bilinmektedir. bu merkezlere bağlı bazı beldelere gidilerek yü-

837   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

rütülmüştür. İl Kültür Müdürlüğü, İl Tarım Mü- iplikler kullanılmış desenli ve düz çoraplara rast-
dürlüğü, Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü, el sa- lanmıştır.
natları ile uğraşanlar, özellikle kentlerin dış kı- Yemeni: Kahramanmaraş’ta sürdürülen gele-
sımlarında ve kırsal alanda yaşayanlar ile yapılan neksel el sanatlarından biri de yemeniciliktir.
karşılıklı görüşmeler sonucunda yörelerde geç- Geleneksel bir ayakkabı olan yemeni günümüzde
mişte kullanıldığı bilinen ve/veya halen kullanılan halen Kahramanmaraş ilçe merkezinde 3-4 usta
ürünler belirlenmiş, fotoğraflarla belgelenmiştir. tarafından sürdürülmektedir. Hem kırsal alanda
3. Araştırma Sonuçları hem de büyük şehirlerde kullanılmaktadır. Yurt
dışına da ihraç edildiği bildirilen yemenilerin yö-
Akdeniz Bölgesi’nde çocuklar için kullanılan
rede çocuklar tarafından tercih edilen ayakkabı
el sanatları ürünlerin bazıları aşağıdaki şekilde
olduğu belirlenmiştir. Kırmızı, yeşil ve kahve-
sırayla açıklanmaya çalışılacaktır. Yörede yapılan
rengi renkleri bulunmaktadır. Hammadde olarak
incelemeler sonucunda çocuk bakımında kullanı-
tabanında büyükbaş hayvan derisi (manda, sığır),
lan el sanatları ürünlerinin çoğunun kaybolduğu
üst kısmında ise küçükbaş hayvan derisi özellikle
pek azının ise kullanıldığı ve turizm yörelerinde
keçi derisi kullanıldığı bildirilmiştir. Günümüzde
hediyelik eşya olarak satıldığı belirlenmiştir. Araş-
turistik amaçlı olarak artan talebe karşılık değişik
tırma yöresinde yakın zamana kadar kullanıldığı
modellerde tamamen elde üretilmektedir. Doğal
bilinen kundağın bugün ancak Silifke yöresinde
malzemelerden yapıldığı için ayağın biçimini al-
çok az sayıda ailede bulunduğu görülmüştür.
dığı, koku yapmadığı ve uzun süre dayandığı için
Kundak: Yeni doğan bebeklerde tüm vücudu tercih edildiği bildirilmektedir (Resim 1).
sarmak amacıyla kullanılır. Kundak, kare veya
dikdörtgen pamuklu bir dokumadan dikilmiş işle-
meli veya düz bir bezdir. Önceleri el tezgahların-
da iki ayak iki gücülü tezgahlarda bezayağı doku-
ma tekniği ile dokunan kundak bezi için daha
sonra fabrikada dokunan bezler kullanılmıştır.
Bebek kundaklanmadan önce zıbın, kol bezi,
ara bezi kullanılmaktadır. Zıbın, gömlek şeklinde,
ön kenarları birbirinin üstünü örtecek şeklinde
kapanan düğmesiz bir iç giysidir. Üzerini bebeğin
göğsünü tutacak şekilde bir tülbent bez bağlanır.
Kol bezi bebeğin kollarını saran dikdörtgen, ara
bezi ise bacaklarını saran dikdörtgen veya üçgen Resim 1. Yemeniler, Kahramanmaraş, 2008
pamuklu bezlerdir. Zıbın, kol bezi ve ara bezi
sarılan bebeğe en son kundak bağlanır. Bebeğin Tabak ve kaşık: Araştırma yöresinde yapılan
başına pamuklu bir dokumadan (pazen olabilir) görüşmeler sonucunda yemek pişirme ve mama
başlık veya üçgen şeklinde tülbentten hazırlanmış kabı olarak bakır kaplar, sahanlar ve küçük-büyük
baş bezi veya çeki olarak da adlandırılan bir bez tahta kaşıklar kullanılırken bunların yerini cam,
bağlanmaktadır. Silifke yöresinde “Belek” olarak çelik, porselen pişirme ve mama kapları almıştır.
da adlandırılan kundağın üzerine yünden dokun- Özellikle Kahramanmaraş’ta az sayıda usta tara-
muş kundak ipi (ince kolan) kullanılmaktadır. fından yapılan bakır işleme ürünleri ülkemizin her
Kundak, yörede mevsime bağlı olarak bir-iki tarafında turistik ve hediyelik eşya olarak satıl-
ay kullanılırken yaylalarda bir yaşa kadar kulla- maktadır. Ancak günümüzde çocuk bakımında
nılabildiği ifade edilmektedir. Geçmişte yaygın kullanılmamaktadır.
bir şekilde kullanılırken günümüzde kullanımı çok Beşik, yatak, yorgan, yastık: Çocuklar için
azalmıştır. kullanılan yataklar demir ya da ahşap malzeme-
Hırka, yelek, kazak, çorap, patik: Araştır- den yapılmaktadır. Beşikler, Kahramanmaraş’ta
ma yöresinde çocukların dış giyiminde kullanılan ceviz ve kavak ağaçlarından çoğunlukla elde oyu-
elde örülmüş hırka, yelek, kazak, çorap ve patik larak yapılmaktadır. Yörede halen yapımı ve kul-
örneklerine de rastlanmıştır. Geçmişte genellikle lanımı devam etmektedir. Ülkemizde büyük şe-
elde eğrilmiş ve boyanmış koyun yün ipliği (yö- hirlerde dekoratif amaçlı olarak beşikler talep
rede yetiştirilen koyun ırkından) kullanılırken gü- edilmektedir. Tamamı elde oyularak süslenen be-
nümüzde ise hem elde eğrilmiş hem de hazır yün şikler çocuklar 5-6 aylık oluncaya kadar kullanı-
iplikler bu amaçla kullanılmaktadır. Araştırma labilmektedir. Genellikle sallanan türlerinin tercih
yöresinin tamamında özellikle çoraplarda renkli edildiği bildirilmiştir. Kahramanmaraş’ta ağaç

838
Materiallar

oymacılığının halen merkeze bağlı Kızılseki ve şikler çoğunlukla kavak ağacından hazırlanmak-
Sir köylerinde ustalar tarafından yapıldığı belir- tadır. Çocukların dikkatini çekebilmek için bo-
lenmiştir. yanmaktadır. Çoğunlukla kırmızı sarı renkler ter-
Ahşap beşikler dışında demir malzemeden de cih edilmektedir. Bu oyuncağa ülkemizin diğer
bebek karyolaları yapılabilmektedir. Karyolaların turizm yörelerinde de rastlanmaktadır (Resim 3).
içine göre hazırlanan yataklar elde dikilmektedir.
Yatakların içi koyun yünü veya pamuk ile dol-
durulur. Aynı şekilde yorgan, yastık ve kırlent de
hazırlanmaktadır. Yatak çarşafı, yorgan ağzı, kar-
yola eteği, yastık ve kırlentler elde işlemeli veya
düz dokumadan yapılabilmektedir. Ayrıca doku-
ma uçlarına dantel dikilmektedir (Resim 2).

Resim 3. Oyuncak beşik, Kahramanmaraş, 2008

Davul, araştırma yöresinde genellikle keçi de-


risinden yapılmaktadır. Özellikle Adana, Ceyhan
ve Kahramanmaraş’ta yapılmakta ve turizm yöre-
lerine gönderilmektedir. Çocukların halen talep
ettiği ürünlerden biridir. Çok basit olarak çoğun-
Resim 2. Beşik, Kahramanmaraş, 2008
lukla kavak dallarından yapılan iki çubukla
vurulmaktadır (Resim 4).
Kolan dokuma: Anadolu’nun hemen her yö-
resinde rastlanan bu dokuma, çokgen ya da dört-
gen biçimde deri, karton, kemik, ahşap malze-
meler ile ya da yer tezgahlarında dokunmaktadır.
Bağlama materyali olan kolanlar çadırlar, eyerler
ve hayvan koşumlarında, eşya taşıma işlerinde,
çuvallarda, kadın-erkek giyimi gibi alanların ya-
nında çocuklarda beşik bağı, kundak bağı, çocuk
salıncaklarında da kullanılmaktadır (Daltaban
1990, Eliçin ve ark. 2000). Araştırmada Kahra-
manmaraş, Silifke, Hatay yörelerinin kırsal alan-
larında ve Adana merkez ilçesinde kenar mahal-
lelerde dokunduğu ve kullanıldığı belirlenmiştir. Resim 4. Davul, Kahramanmaraş, 2008
Özellikle göçer ve yaylacı gruplarda kadınlar ço-
cukları sırtına kolan dokuma ile bağlamaktadırlar.
Çok sağlam olduğu için günümüzde kullanımına
halen devam edilmektedirler. Ayrıca araştırma
yöresinde çocuk salıncak bağı olarak da kullanıl-
dığı belirlenmiştir. Bu kolanlarda hammadde
olarak keçi kılı ve koyun yünü kullanılmaktadır.
Kendi yetiştirdikleri hayvanlardan elde ettikleri
lifleri elde eğirip dokumaktadırlar.
Ayrıca yörede kolan dokumanın yanında bağ-
lama amacıyla kıl keçisi üst lifinden örülerek
hazırlanmış ipler de kullanılmaktadır.
Resim 5. Sapanlar, Kahramanmaraş, 2008
Oyuncak beşik, davul, sapan, topaç (dö-
veme), oyuncak kağnı, düdük, ip cambazı: Araştırma yöresinde rastlanan geçmişten gü-
Araştırma yöresinde kız çocuklarının oyna- nümüze çocukların halen kullandığı oyun araçla-
ması için oyuncak beşikler yapılmaktadır. Bu be- rından biri de sapandır. Kahramanmaraş’ta cücük

839
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

(serçe lastiği) olarak adlandırılmaktadır. Ağaçla-


rın V şeklindeki dallarından veya ağacın herhangi
bir yerinden Y şeklinde oyularak hazırlanmakta-
dır. Daha çok kavak ve meşe ağaçları kullanıl-
maktadır (Resim 5).
Kahramanmaraş’ta büyük boylarına “mekik”,
küçüklerine “döveme” denilen topaç, Göksu yöre-
sinde ise “çini” olarak adlandırılmaktadır. Günü-
müzde halen kullanılan topaç, çocukların severek
oynadıkları oyun araçlarından biridir (Resim 6).

Resim 8. Düdük, Hatay, 2008

Sonuç
El sanatları milletlerin kültürel değerlerini
yansıtması ve gelecek nesillere iletmesi açısından
büyük öneme sahiptir. Ancak birçok sebepten
dolayı ülkemizde el sanatları gerilemiş, bir kısmı
üretim biçimlerini değiştirmiş, bir kısmı da yok
olma tehlikesi ile karşı karşıya kalmıştır. Özel-
likle kırsal kesimde daha yoğun bir şekilde uğra-
şılan el sanatlarının bir kısmı da tamamen ortadan
Resim 6. Topaç, Kahramanmaraş, 2008 kalkmıştır. Akdeniz Bölgesinde çocuk bakımında
kullanılan el sanatları ürünlerinin ise büyük bir
Oyuncak kağnı, Kahramanmaraş yöresinde kısmı bazı ekonomik nedenlerden dolayı bu ürün-
bir usta tarafından yapılan ve sadece o yöredeki leri yapan birkaç usta tarafından sürdürülmeye
çocuklar tarafından kullanılmaktadır. Çam ağa- çalışılmaktadır. Yörede ise geçmişten kalan bir-
cından oyularak yapılmaktadır. El emeği ile üre- çok ürünün halen kullanımı devam etmektedir.
tilen oyuncak kağnılara çocukların artık talep et- Dileğimiz gelenek ve göreneklerimizi yaşatan,
medikleri bildirilmektedir (Resim 7). kültürel değerlerimizi yansıtan bu el sanatı ürün-
lerinin canlandırılması ve gelecek kuşaklara öğre-
tilerek sürdürülmesini sağlamaktır.

KAYNAKLAR
− Arlı M. 1990. Köy el sanatları. Ankara Ü. Ziraat
Fakültesi Yayınları. Ankara.
− Daltaban, D. 1990. Tabletli kolan dokumacılığı ve
çeşitli tekniklerle dokunmuş kolanların desenleri
üzerinde bir araştırma. Ankara Ü. Fen Bilimleri Ens.
Doktora Tezi (basılmamış). Ankara.
− Eliçin, A., Dellal, G., Söylemezoğlu, F., Erdoğan, Z.,
Arık, İ.Z. 2000. Kıl keçilerinden elde edilen üst- alt
Resim 7. Oyuncak kağnı, Kahramanmaraş, 2008 kılların bazı fiziksel özellikleri ile kullanım şekilleri.
Ankara Ü. Basımevi.
Düdük, özellikle Antalya ve Hatay illerinde
su kenarlarında yetişen kargı kamışından yapılan
üflemeli bir çalgıdır. Yörede kırsal kesimde çok
kullanılmakla beraber turistik yörelerde de satıl-
maktadır (Resim 8).
İp cambazı, Antalya yöresinde rastlanılan bu
oyuncaktır. Ahşap malzemeden çok basit olarak
hazırlanan bu ürün bir kişi tarafından yapıldığı ve
artık pek talep olmadığı ifade edilmektedir. Birbi-
rine tutturulmuş dört çıtanın ortasına hareketli bir
insan figürü yerleştirilir. Yan çıtalara bir kuvvet
uygulandığında figür takla atmaktadır.

840
S.S. AHUNDOV’UN ÇOCUKLAR İÇİN YAZDIĞI
“QORXULU NAĞILLAR”İN İNCELENMESİ
Öğr. Gör. Zabitə TEYMURLU
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN

Lalə QASIMOVA
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN

ABSTRACT
After giving general information about the children’s literature, the article is talking about the purpose and role of the
literature for children. In this article S.S. Akhundov’s “Terrible Tales” which consists of five stories has been analyzed according
to its linguistic features and valuable roles in educational process. At the same time the article is worthy with the biographic
features within the tales.
Key Words: The child literature, S.S. Akhundov, “Terrible Tales”, Child, Education.

N’olur artık çocuklar ağlamasın


Uyusunlar verin gülüşlerini
Size binlerce masal devşireyim
Getirin bir gecelik düşlerini
Beşir Ayvazoğlu

Çocuk edebiyatı, ninniler ve büyükler tara- hedeflenen amaca ulaşıla, çocuğun ilgisini çeke-
fından anlatılan masallarla başlar. “Çocuk kalbi- rek ona bir şeyler anlatılabilinir. Bu durumda ya-
nin kaldıramayacağından, adaletsizlikleri anlaya- zarların üzerine büyük görev düşmektedir.
mayacağından belki hep iyilerin kazandığı, kö- Çocuklar için yazmak kolay değildir. Çocuk
tülerin yok olduğu, mucizelerin, harikaların ya- hikâyeleri belli bir amaçla yazıldığı için “...yazar
şandığı masallar...” 1 Çocukların anlayarak dinle- üzerinde birçok ‘kısıtlayıcı’ etkisi vardır. Önce-
diği küçücük dünyalarını renklendiren, hayallerini likle yazar kullandığı her kelimede muhatabının
süsleyen masal, birçok yazar tarafından “hikâye, bir çocuk olduğundan yola çıkarak, sürekli biri-
efsane, menkıbe, kıssa, fabl, atalar sözü, teker- kimlerini, kavrayışını, hayal gücünü hesaba kata-
leme vb.”2 karşılığında kullanılmıştı. caktır. Aşırı betimlemelerden, ruh çözümlemele-
Çocuk edebiyatı ürünleri olan eserler daha rinden, felsefi yaklaşımlardan, biçimsel deneme-
çok içerdiği “eğitim değeri” açısından önem ka- lerden uzak duracak, olabildiğince anlam açıklığı
zanmaktadır. Çocuğun eğitimi için bir araç olarak gözeterek, dolambaçlı yollardan sakınacaktır.”4
görülen çocuk edebiyatı ürünlerinin, çocuğu genel Çocuk edebiyatı ürünlerinde dikkat edilecek
anlamda yönlendirme, hayatı tanıtma, çevreyi öğ- meselelerden biri de yaş düzeyidir. “Farklı yaş
renme, tabiatı tanıtma vb. birçok işlevi vardır. Bu düzeyinde olan çocukların ilgi alanını, estetik
bakımdan çocuk edebiyatı eserlerinin başarı ka- zevkini öğrenmeden onları belli bir hedefe yön-
zanması için önce ilginç olması gerekir. Konu ço- lendirmek ve ferdî meyillerini geliştirmek müm-
cuğun ilgisini çekebilecek, onu meraklandıracak kün değildir. Çocuk edebiyatı çocukların yaş se-
bir şekilde işlenmelidir. Eski masallar bu özel- viyesine uygun bir üslupla”5 yazılmalıdır.
likleri ile hâlâ yaşıyorlar diyebiliriz. “...masalların
Kısacası, belli bir yaşta olan çocuklara yaşa-
eğlendirici, heyecanlandırıcı, tatlı, zarif özellikleri
dıkları dünyayı olduğu gibi göstermek önemli bir
çocuk hikâyelerinin olmazsa olmazlarıdır. Çocuk
meseledir. Bu edebiyatta modern hikâye, roman
hikâyeleri, masalların bu özelliklerini bünyesine
gibi türlerin aracılığıyla yapılır. Bu tür yazıların
katmalıdır.” 3 Böyle olduğu takdirde hikâyelerle
kendine özgü özellikleri, yazardan yaratılış itiba-
riyle, ilmî yönden benimsenmekle birlikte, çocuk
1
Hece Edebiyat Dergisi Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı, 104,
105, Ayşe Kara “İçimizdeki çocuk ve edebiyat” , s. 473
2 4
Prof. Dr. Şükrü Elçin, Halk Edebiyatına Giriş, Akdağ Hece Edebiyat Dergisi Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı, a. g.
Yayınları, Ankara, 1993, s. 368 m., s. 216
3 5
Hece Edebiyat Dergisi Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı, 104, Qara Namazov, Azərbaycan Uşaq Ədəbiyyatı, Bakı,
105, Necip Tosun, “Çocuk Hikâyeleri”, s. 213 2007, s. 4

841   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

dünyasını iyice öğrenmeyi ister. “Burada çocuğun bilgilenmesi için çalışmalarını geniş bir alanda
sosyal çevresi, gelişmesi, kavrama yeteneği, zev- gerçekleştirmiş bir yazardır.
ki, konuşma becerisi, bilgi alanı”6 vb. gibi faktör- “Qorxulu nağıllar”ın ilk hikâyesi “Əhməd və
ler dikkate alınmalıdır. Məleykə” dir. Bu hikâyelerin en küçüğüdür.
Bu bakımdan Azerbaycan çocuk edebiyatı Hikâyenin giriş bölümünde Hacı Səməd ve ailesi
ürünleri içinde ilklerden olan S. S. Ahundov’un hakkında kısa bilgi verildikten sonra masalımsı
“Qorxulu nağıllar” başlığı altında toplanmış olan bir anlatımla devam edilir. Hikâyede iki çocuk
hikâyeleri incelenmeye değer. S. S. Ahundov’un var: Birisi on yaşında olan Əhməd diğeri altı ya-
modern hikâye türüne ait edilen “Qorxulu şında olan Məleykə. Yazar, çocuklar hakkında
nağıllar”ı beş hikâyeden oluşuyor. “Əhməd və geniş bilgi vermemekte, onların fiziksel durum-
Məleykə”, “Abbas və Zeynəb”, “Nurəddin”, “Qa- larını tasvir etmemekte, sadece isimlerini ve yaş-
raca qız” ve “Əşrəf” hikâyelerini Ahundov, 1911 larını belirtmekle yetinmektedir. Daha çok olay
yılında Bakü’de neşre başlayan “Mekteb” mec- üzerinde duruyor. Eserde hayırseverlik konusu
muasında yayınlatmıştır (1912–1914).7 Hikâyele- farklı bir şekilde işlenmiştir.
rin başlangıcı “Bin bir gece masalları”nı hatırlat- Ana açlıktan uyuyamayan kızına:
maktadır. Nitekim biri hariç diğer hikâyeler “- Qızım Məleykə, gözlərini yumub yat, onda
masalımsı bir şekilde Hacı Səməd isimli birinin
gecə mələk bacamızdan sənə çörək∗ salar”12 söy-
dilinden anlatılmaktadır. Hacı Səməd her akşam
leyerek onu uyutmaya çalışır. Bu zaman bacadan
farklı nedenlerle dokuz yaşlı oğlu Memmed ve
gerçekten de içinde ekmek olan bohça atılır. Fa-
yedi yaşlı kızı Fatma’ ya “qorxulu nağıllar”
kat bu “melek” sokaktan geçerken anne ve çocuk-
anlatır.
larının konuşmasını duyan seyyah Cəmaləddin-
Hikâye tarzında yazılmış eserlerin masal baş- dir. Yazar burada insanlığın her zaman ihtiyaç
lığı altında toplanması dikkat çekicidir. Burada duyduğu yardımlaşmayı göstermeye çalışmıştır.
yazarın bir mesajı olduğunu düşünebiliriz. Ahun-
dov, çocuklara masal anlatırken gerçek hayattan İkinci hikâye “Abbas və Zeynəb” dir. Hikâye
örnekler sunarak bunun mümkünlüğünü göster- yine de Hacı Səməd’in anlatımıyla başlar. Abbas-
meğe çalışır. Yazarın burada gerçekliği masal ’ın on, Zeynəb’in yedi yaşları vardır. Bu hikâyede
diliyle anlatmayı tercih ettiğini söyleyebiliriz. yazar çocukların çok kısa portrelerini çizer: “Ab-
bas uzunboylu, nazikbeden, ağbenizli, alagözlü,
Bilindiği üzere S. S. Ahundov öğretmenlik xoşsifet bir çocuk idi. Zeynəb qaraqaş, qaragöz,
yapmıştır. O, “Qori Seminarıya’sını bitirmiş, öm-
dolubedenli, uzunsaçlı, qırmızıyanaqlı bir qız
rünün sonuna kadar eğitim alanında çalışmıştır.”8
idi.” 13 Ayrıca onların birbirilerine olan sevgisin-
“Süleyman Sani duyarlı, çocuklarla kolay iletişim
den ve bağlılıklarından bahseder. Diğer hikâye-
kuran bir öğretmen idi. Bu özellik onun psikoloji
lerde de kardeşler birbirilerini çok seviyorlar.
ve eğitim alanında geniş bilgiye sahip olmasından
Kardeşler arasındaki sevgi bağı güzel bir şekilde
kaynaklanıyordu.” 9 Ahundov’un hikâyelerini,
özellikle de çocuk hikâyelerini öğrencilerin ana işlenmiştir. Hikâyede intikam mevzusu ele alın-
dilinde okuma ihtiyaçlarını karşılamak için yaz- mıştır; her iki çocuk bu intikamın günahsız kur-
mıştır. Bu konuda “Prof. Dr. Memmed Arif şöyle banı olarak tasvir edilmiştir.
diyor: “ Süleyman Sani, öncelikle bir öğretmendi. Bu iki hikâyede yazar çocukların yaşadıkları
Onun edebi çalışmalarının ilham kaynağı öğret- ortamı geniş şekilde okuyucuya yansıtmaya çalış-
menliği idi. Bütün eserlerinde öğretmen olarak mıştır. Sonuçta çocukların dünyasına çok az eği-
okuyucularını terbiye etmeye, bilgilendirmeğe ça- lebilmiştir.
lışmıştır.”10 Bu dönemdeki tüm öğretmenler gibi Üçüncü hikâye “Nurəddin”, “İyilik eden iyi-
S. S. Ahundov da sadece ders vermekle yetinme- lik bulur“ ve “İyiliğe iyilik her kişinin kârı, kötü-
miş, “okulların açılmasında, dersliklerin yazılma- lüğe iyilik er kişinin kârı” atasözlerinin üzerinde
sında, gazete yayınlanmasında maddi, manevi kurulmuştur. Yazar hikâyede bunun dışında da
katkıda bulunmuş, hem yazarlık yapmış, gerek- birkaç atasözü kullanmıştır. Nitekim eserin sonu-
tiğinde aktör gibi sahneye çıkmıştır.” 11 Kısacası na doğru yine aynı konuda atasözü ile karşılaşı-
S. S. Ahundov meslektaşları ile birlikte halkın yoruz, “İyilik et denize at, balık bilmezse Halik
bilir”. En sonda ise “Su testisi suyolunda kırılır”
6
Qara Namazov, a.g.e., s. 4 atasözünü kullanmaktadır. Hikâyenin çocuk kah-
7
Nadir Vəlixanov, S. S. Axundov, Bakı, Gənclik, 1968, s. 38
8
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, C I, Bakı, 1976, s. 500
9 ∗
N.Vəlixanov, a.g.e., s. 44 çörək - ekmek
10 12
N.Vəlixanov, a.g.e., s.140 S. S. Axundov, Qorxulu Nağıllar, “Əhməd və Məleykə”,
11
Abbas Zamanov, Əməl Dostları, “Əsrinin oğlu”, Bakı, Bakı, 1977, s. 6
13
1979, s. 299 S. S. Axundov, Qorxulu Nağıllar, “Abbas və Zeynəb”, s. 10

842
Materiallar

ramanı Nurəddin eğitim görmektedir. Babasının gili, necip, mert, hazırcevap, büyüklere saygılı,
ölümünden sonra eğitimi yarım kalsa da, daha korkak olmamak ve s. gibi sıfatlar kazanmayı
sonra eğitiminin devamına muvaffak olur. Nurəd- telkin etmektedir” 20 ; her iki hikâyenin başarısı,
din, çok akıllı, yetenekli, merhametli, sıcakkanlı, “yazarın ilginç maceralar kurmak becerisidir.” 21
hazırcevap bir çocuk olarak anlatılmıştır. “Nurəd- diyebiliriz.
din hikâyesinin ilk baskı ile sonraki baskıları Sonuncu hikâye yazarın öğrencisine - Əşrəf
arasında bazı farklılıklar vardır.”14 Bu farklılıklar Babayev’e ithaf edilmiş ve ismini de oradan al-
daha çok bu dönemde uygulanan sansürden kay- mıştır. Fakat hikâyenin konusu ile çocuğun hayatı
naklanmıştır. Sonuçta 1936 yılında eseri yeninden arasında bir bağlantının var olup olmadığı bilin-
gözden geçiren yazar bazı değişiklikler etmek memektedir. Bu hikâye de Hacı Səməd´in dilin-
zorunda kalmıştır. Örneğin, yazar “Allah-taala”, den anlatılmaktadır. Olay Karadeniz kıyısında
“xaliq” ifadelerini ve “Quran kitabı”nın adını yeni bulunan bir şehirde geçer. Hikâye vatan, millet
baskıdan çıkartmıştır.15 sevgisi üzerine çocuklara hitap eden şekilde yazıl-
Dördüncü hikâye “Qaraca qız”dır. Diğer dört mıştır. Bir insanın vatanından, milletinden uzakta
hikâyeden farklı olarak bu hikâye Hacı Səməd’in nasıl bir hayat yaşayacağı küçük bir çocuğun
dilinden değil, bir başa yazarın dilinden anlatılır. örneğinde anlatılır. Ailesi tarafından kaybedilen,
Yazarın en önemli eserlerindendir. “Qorxulu na- öldüğü düşünülerek pek de aranmayan Əşrəf Rus
ğıllar”ın içinde en başarılı eser olarak nitelen- bir aile tarafından evlat edinilir. Bir süre sonra bu
dirilir. Anne ve babasını yitirmiş bir kızın hikâ- velileri de ölünce Əşrəf müslüman bir ailenin
yesi anlatılmaktadır. Qaraca qız önce göçebe bir hamiliğine geçer.
çingene ailesi tarafından alınarak himaye edilir. Bütün hikâyelerde çocukların yetim büyü-
Burada yazarın terbiye konusunda bazı iletileri mesi dikkat çeken bir husustur. İlk iki hikâyedeki
vardır. Qaraca qız’ın üvey babası Yusif, bir ayıyı (“Abbas və Zeynəb”, “Əhməd və Məleykə”) her
eğiterek onunla para kazanmaktadır. Eserde üvey iki çocuk yetim büyümüştür. Diğer üç hikâyede
baba Qaraca qız’la zor anlaşmakta, bunun tam olaylar tek çocuk üzerine odaklanır. “Nurəddin”
tersi bir ayının nasıl da kolay eğitildiğinden hikâyesinde çocuk önce annesini kaybeder, üvey
bahsetmektedir. Onun bu düşüncesine karşılık eşi annesi olur, daha sonra babasını da kaybeder.
bir insanın nasıl eğitileceğini açıklar: “(…) Ayı “Qaraca qız” hikâyesinde Tutu’nun anne ve
heyvandır, bu isə insandır. Heyvanla edilən rəftar babası vefat eder. Əşrəf hikâyesinde çocuk ailesi
insanla edilməz. Heyvana yoğun çubuq lazımsa, tarafından kaybedilir. Qaraca qız ve Əşrəf hikâ-
insana mehriban rəftar, mülayim söz lazımdır.”16 yelerinde çocuklar kendi ailelerinden sonra iki
Qaraca qız’ın hayatında üçüncü aile zengin aile değiştirirler. Sonuncu hikâyede çocuğun anne
bir ailedir. Yazar burada varlıklı ailenin çocuğu ve babası ölmese de, velilerini yitiren çocuk
ile fakir aile çocuğu kimsesiz Qaraca qız’ın ha- başka bir aile tarafından büyütülür.
yatını kıyaslayarak bu farklılığı göstermeğe çalı- Yazarın biyografisini incelediğimizde bu hu-
şır. “Zıtlıkların karşılaştırılması şahısların dış gö- suslarla ilgili bağlantılar buluyoruz. Nitekim
rünüşlerinde, isimlerinde, karakterlerinde de be- Ahundov, “doğduktan iki ay sonra babası vefat
lirgin şekilde görülmektedir.” 17 Qaraca qız ve etmiş”22 ve dayısının da yardımını alarak çocuk-
Ağca qız –“bu iki uşağın∗ arasında böyük fərq ların terbiyesi ile annesi ilgilenmiştir. İlk iki
vardı: Birinin ata-anası bəyzadə, o birininki isə hikâyede de (“Abbas və Zeynəb”, “Əhməd və
yoxsul idi. Biri zəif, zərif, hər işdə özgəyə möhtac Məleykə”) çocuklar anneleri ile kalıyorlardı. İlk
olduğu halda, o biri polad kimi sağlam bədənli, az hikâyede aileye Camləddin isimli birsinin yar-
yaşında çox görmüş, öz zəhmətilə məişət∗ edən dımcı olması yazarın dayısının onlara destek ol-
bir uşaq idi.”18 masından yola çıkarak işlediği düşünebilir. Çoğu
“Qaraca qız‘ ve ‘Nurəddin’ hikâyelerinde ne- yazarlarda olduğu gibi Ahundov’un da hayatının
yin kötü, neyin iyi olduğu kuru nasihatle değil, eserleri için malzeme olduğunu diyebiliriz. R.
daha çok çocuğun yaş ve algılama düzeylerine Yusifoğlu de aynı düşünceleri ileri sürüyor: “S. S.
uygun biçimde verilmiştir.”19 Bu hikâyelerde ya- Ahundov’un hayatı ve şahsiyeti ile ilgili en yeterli
zar “çocuklara dürüst, hayırsever, namuslu, bil- bilgiyi onun eserlerinden alıyoruz. Nitekim onun
hikâyelerinin bazısında avtobiografik unsurlar∗
14
N.Vəlixanov, a.g.e., s.146
15
Bu konuda bakın: N.Vəlixanov, a.g.e., s.146
16 20
S. S. Axundov, Qorxulu nağıllar, “Qaraca qız”, Bakı, s. 66 N.Vəlixanov, a.g.e., s. 144
17 21
N.Vəlixanov, a.g.e., s. 150 N.Vəlixanov, a.g.e., s. 146
∗ 22
uşaq - çocuk N.Vəlixanov, a.g.e., s. 7
∗ ∗
məişət edən -geçinen Axundov´un “Cəhalət qurbanı” eseri de yazarın çocukluk
18
S. S. Axundov, a.g.e., s. 76 hayatını yansıtmaktadır. Bu konuda bakın: N.Vəlixanov,
19
N.Vəlixanov, a.g.e., s. 143 a.g.e., s.10

843
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

çoktur.”23 Yazarın çocukluk hayatına baktığımız- Hikâyedeki çocuklar genelde eğitim görüyorlar.
da kardeşlerden birinin dayısının hamiliğinde Fakat bazı hikâyelerde çocuklar ailelerine yardım
Tiflis’de okuduğunu, kız kardeşi ile kendisinin etmek için çalışmak zorunda kalıyorlar. Mesela,
annesi ile kaldıklarını görüyoruz.24 Ayrıca yazarın “Abbas və Zeynəb”de Abbas ormandan odun
çocukluğu Ağdam şehri civarında Seyidli köyün- toplayıp çarşıda satarak annesine yardım eder.
de geçmiştir. Hikâyelere baktığımızda “Abbas və Aynı zamanda Qaraca qız çingene grubuna katıl-
Zeynəb”, “Əhməd və Məleykə”de olay köyde dıktan sonra şarkı söyleyerek ailesinin para ka-
geçmekte, “Nurəddin”de ise şehirden köye gidil- zanmasına yardımcı olmaktadır.
mekte, tekrar geri dönülmektedir. Qaraca qız şe- Çocuklar hemen hemen aynı yaştadırlar.
hirde yaşayan bir ailenin çocuğudur, fakat velileri
“Əhməd və Məleykə”de Əhməd’in on, Məley-
ölünce çingene grubu ile oturak olmayan bir
kə’nin altı, “Abbas və Zeynəb”de Abbas’ın on,
hayatı başlar. “Əşrəf” hikâyesinde olay şehirde
Zeynəb’in yeddi yaşı var. Nurəddin, hikâye içe-
başlar, sonrasında başka vilayete gidilir.
risinde farklı yaş düzeylerinde anlatılmaktadır.
Ahundov’un kendi çocukluğunu anlattığı Hikâyenin başında yaşı sekiz, sonunda ise yirmi-
“Uşaqlıq həyatımdan xatirələr” adlı eserinin de dir. Qaraca qız’ ın yaşı belirtilmemiştir.
olduğunu belirtmekte fayda vardır. Bu hatıraları
“S. S. Ahundov bir eğitimci olarak çocuğun
okuduğumuzda yazarın diğer eserlerine yansıyan
dikkatini önemli şeylere çeker. Yazarın küçük
hayatı net olarak görülmektedir. Aynı zamanda,
kahramanlarının özellikleri yaptıkları işte, hal ve
bu hatıralar sayesinde “tanınmış yazarın çocukluk
tavırlarında anlaşılır. Onlar hazırcevap, teşebbüs-
yılları, karakterini şekillendiren muhit gözlerimi-
çüdürler, amaçlarına ulaşırlar.” 30
zin önünde canlanmaktadır.”25
“Hikâyelerin hususiyetlerinden biri de, müel-
Hikâyelerde doğa tasvirlerine geniş yer
lifin, küçük kahramanlarının başından geçen olay-
verilmiştir. Yazar “öğrencilerin bilgi düzeylerini
ları yansıtırken okurunu derinden heyecanlandıra-
genişlendirmek için ‘Qorxulu nağıllar’da onları
bilmesidir.”31
hayvanların, kuşların, ağaçların hayatı ile tanıştı-
rarak, güzel doğa tasvirlerine geniş yer vermek- Görüldüğü gibi Ahundov çocuk edebiyatına
tedir.”26 Genellikle “onun bütün eserlerinde güzel büyük önem vermiştir. Yazar bu alandaki boşluğu
tabiat tasvirleri işlenmiştir.” 27 Bu da çocukluğu kendi tecrübeleri sayesinde fark etmiş, bu nedenle
köyde geçen yazarın tabiatı, köy hayatını yakın- de çocuklar için hikâyeler kaleme almıştır. Ahun-
dan tanımasına çok bağlıdır. S. S. Ahundov şöyle dov’un hikâyeleri ilk örnekler olarak Azerbaycan
yazıyor: “Mən qaraquş, çalağan, qızılquş, qırğı, çocuk edebiyatının gelişiminde önemli yerlerden
yapalaq, bayquş, sar kimi ət yeyən vəhşi quşları, birini tutar. Azerbaycan’da çocuk edebiyatının
alacəhrə, şeydə, bülbül, sarıköynək, baltadimdik yaranma ve gelişme tarihini öğrenmek bakımın-
kimi oxuyan bağ quşlarını, ya da turac, qırqovul, dan bu hikâyelerin müstesna yeri vardır diyebi-
kəklik, çil, bildirçin kimi ov quşlarını məktəbdə liriz.
şəkildən yox, hələ uşaq ikən təbiətin özündə, Tağı
KAYNAKÇA
əminin∗ vasitəsi ilə gördüm, öyrəndim.” 28 “S.
Sani’ye göre genellikle, çocuğun gelişiminde do- 1. Abbas Zamanov, Əməl Dostları, “Əsrinin oğlu”, Bakı,
1979
ğanın önemli rolü vardır. Çağlayanların, çiçek
2. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, C I, Bakı, 1976
dolu düzlerin, dağların, ormanların, bağların, kı-
3. Hece Edebiyat Dergisi Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı,
sacası zengin tabiatın Tutu’nun -Qaraca qız’ın, 104, 105
sağlığına, manevi âleminin saflaşmasına, estetik 4. Nadir Vəlixanov, S. S. Axundov, Bakı, Gənclik, 1968
duygularının gelişmesine yaptığı olumlu etki 5. Prof. Dr. Şükrü Elçin, Halk Edebiyatına Giriş, Akdağ
söylediklerini ispat etmektedir.”29 Yayınları, Ankara, 1993
Her bir hikâye çocukların isimleriyle adlan- 6. Qara Namazov, Azərbaycan Uşaq Ədəbiyyatı, Bakı,
2007
dırılmış ve çocuklar çok akıllı tasvir edilmiştir.
7. Rafiq Yusifoğlu, Uşaq Ədəbiyyatı, Bakı
8. S. S. Axundov, Qorxulu Nağıllar, “Əhməd və
23
Rafiq Yusifoğlu, Uşaq Ədəbiyyatı, “S. S. Axundov”, s. 63 Məleykə”, Bakı, 1977
24
N.Vəlixanov, a.g.e., s.7 9. http://childbook.aznet.org/childbook/hekaye8_1.htm
25
R. Yusifoğlu, a.g.e., s. 63
26
A. Zamanov, a.g.e., .s. 311
27
R. Yusifoğlu, a.g.e., s. 63

“Qaraca qız”daki Piri baba Axundov´un çocukluk
dünyasının önemli kişisi olan Tağı amcanın prototipidir
diyebiliriz.
28 30
http://childbook.aznet.org/childbook/hekaye8_1.htm R. Yusifoğlu, a.g.e., s. 63
29 31
N.Vəlixanov, a.g.e., s .143-144 N.Vəlixanov, a.g.e., s .146

844
TÜRK HALKLARININ MASALLARINA
KARŞILAŞTIRMALI BİR BAKIŞ
Doç. Dr. Makbule MUHARREMOVA
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi
Öğretim Üyesi
Eskişehir / TÜRKİYE
mmuharremova@ogu.edu.tr

A COMPARATIVE APPROCH TO THE TALES OF TURKISH PEOPLES


ABSTRACT
Tales, which are told generation to generation and have some changes through this process, are the products of oral literary
tradition. Tales have generally been told during family gatherings and social activities. By time, they have been donated with
supernatunal and magical elements.
There are some certain points that should be taken into consideration while one analyzing the tales of Turkish peoples
(Anatolian Turks, Azerbaicanians, Turkmens, Kazakus, Turkish peoples who live in Russia and others).
İn this paper, the tales of Turkish peoples will be historically and socially analyzed. These peoples’need for creating fictional
realities, maintaining them and tales developing’s reasons will be compared and the results will be given.
Key words: People tales, Tales of Turkish Peoples, Komparative Literature

Masalların çocukları avutmak için uyduruldu- iken, bir varmış bir yokmuş…” Veya “Sihirli tav-
ğu sanılırdı eskiden. Bu konu üzerinde araştırma şan” adlı masalda karşılaştığımız başka bir tekerle-
yapanlar, yeryüzünün birçok yerlerinde anlatıla me: “Masal masal matitas… Kalaylandı bakır tas
gelen masalların tek kaynaktan doğup yayıldığını … Çukura düştü çıkamaz… Pır pır eder uçamaz.
sanmışlardı ilkin. Bu kaynağın Hindistan ya da Var varanın, sür sürenin… Habersiz bağa girenin,
eski Mısır olduğunu ileri sürenler olmuştu. Daha hali yaman demişler… Masaldır bunun adı, söyle-
sonra yapılan araştırmalarda uygarlık dünyası ile mekle çıkar tadı… Her kim dinlemezse bunu, hak-
hiçbir ilgisi olmayan ilkel topluluklarda bulunan kından gelsin kambur dadı… (Tezel: 1992-49). İn-
masalların da diğer halkların masallara benzediği celediğimiz Türk halklarının masallarından Altay
görülmüştür. Bu olay, masallardaki benzeşmenin, masallarının başlangıç kısmından bazı örnekleri
yeryüzünde yaşayan bütün insanların ruh derin- sunuyoruz:
liklerindeki tıpkılıktan ileri geldiğini ortaya koy- “Saksağanın varamadığı mavi vadinin kena-
muştur. rında, karganın uğrayamadığı buzlu dağın eteğin-
Ele aldığımız bildiride, genel çizgileri ile bi- de, kalp kadar küçük bir köy vardı. Köyün üstün-
çim ve içerik açısından karşılaştırılarak incelenen den semaya ince ip gibi beyaz duman kalkıyordu.
Türk halklarının (Anadolu Türklerinin, Azerbay- Bu köyde Yusküzek adında esmer bir çocuk ya-
canlıların, Özbeklerin, Türkmenlerin, Kazakların, şıyordu”.(Yuzküsek ve Altın Çaç) Başka bir ma-
Kırgızların, Rusya içinde yaşayan Türk halkları- salda: “Yedi ince ırmağın tatlı tatlı konuşarak gür
nın) masalları tarihsel ve toplumsal olarak irde- bir nehre aktığı yerde, yedi yüksek dağın eteğinde
lenmeye çalışılmıştır. Halk masalları genellikle üç çok eskilerden yedi kardeş yaşıyordu.”
bölüm üzerine söylenir. Birinci bölümde masala Diğer Türk halkının masallarından örnekler:
giriş, ikinci bölümde masalın kendisi anlatılır, Özbek masallarında: “Nürettin dağlarının eteğin-
üçüncü bölüm ise masal sona erer. Anadolu ma- de, ismi kuşakların hafızasında saklanmayan bir
sallarının birinci bölümünde masal ile hiçbir ilgisi şehirde, demircilerin mahallesinde çok eskileri bir
olmayan bir tekerleme yer alır. Eğlendirici olan usta demirci yaşıyormuş” Bu olayın ne kadar
bu tekerleme, dinleyenin masal üzerine ilgisini gerçek olduğunu kimse bilmiyor, ama diyorlar ki
çekmek içindir. İkinci bölümde masal anlatılır. çok eskileri Bustonabad şehrinde Kagan adında
Son bölümde de kısa bir tekerleme geçer ve masal bir han hükümdarlık ediyordu.” Diğer Türk hak-
çok kez mutluluk dilekleriyle biter. larının masallarını incelediğimizde de en çok “Bir
Atalarımızın yurdu olan Altay diyarının ma- varmış, bir yokmuş” veya “Bu olay çok eskiler-
sallarını incelemeye başlamadan önce, Anadolu den olmuştu” ibareleriyle karşılaşıyoruz. Arazi
masallarının giriş kısmında bulunan bazı tekerle- bakımından Anadolu’ya en yakın olan Azerbay-
meleri hatırlatmak istedik. Mesela: “Evvel zaman can masallarında yukarıda anlattığımız tekerle-
içinde, kalbur saman içinde… Develer dellek iken; meyi bu şekilde görmekteyiz: “Hamam hamam
pireler berber iken… Anan tıkır mıkır beşik sallar içinde, xelbir saman içinde deve delleklik eder

845   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

köhne hamam içinde. Garışga şıllag attı, devenin bu, anasının söylediğinin yarısını unutur, yarısını
gıçı battı, milçek mindik, çay keçdik, yabaynan ters anlarmış.”
dovğa içdik.., diyor ve hemen sonra: … “Size kim- Keloğlan, masalların hepsinde keldir, saçsız-
den haber verim, şah oğlu şah Abbas’tan” söy- dır. Adı da oradan gelmektedir. Kişilik özelliği
leyerek, masalın kendisini anlatmaya başlıyor. olarak da çalışmayı sevmeyen, ama kurnazlığa
Gördüğümüz gibi Anadolu masallarının hemen aklı iyi eren biridir. Bazı öykülerde kolayca
hemen hepsinde bulunan giriş tekerlemeleri, onları kandırılan saf bir tip olarak çizilirken, bazılarında
yapı bakımından diğer Türk halklarının masalların- “bir bilir, bin söylerdi” sözleriyle kurnazlığı öne
dan daha zengin olduğunu ortaya koymaktadır. Bu çıkarılır. Bazen yarım akıllı, bazen masum çizilen
da toplumun zekâsının, şuurunun gelişmesi, ufku- Keloğlan aynı zamanda kendi çıkarını da hiç
nun genişlenmesi ile izah edilebilir. unutmaz. Bazen de şantajcı ve dolandırıcıdır Ke-
Masalların baş kişileri olarak genellikle pa- loğlan. Çünkü gözü hep yükseklerdedir. Padişa-
dişah ve padişah ailesi, hanlar, beyler, ağalar; bu- hın sofrasında kendine yer etmek için olmazın
nun yanında yoksul insanların yaşadığı serüvenler yollara başvurur Keloğlan ve böylece onun dün-
anlatılmaktadır. Aynı zamanda üvey analar, üvey yasında iyi-kötü, doğru-yanlış kavramları birbiri-
çocuklar, kötü yürekli cadılar, cinler, periler, ak ne karışır.
sakallı dedeler, iyi yürekli nineler, devler, cadılar, Keloğlan’ı anlatan masallarda Keloğlan, bir
büyücüler, avcılar, çobanlar, balıkçılar vb. Masal- tip olarak farklılıklar göstermektedir. Olasılıkla,
larda karşımıza sıkça çıkan karakterlerdir. Masal- değişik yörelerde ve değişik zamanlarda, değişik
larda ilgi çeken noktalardan biri de, ister padişa- karakterlerin yaşadığı bazen ibret verici, bazen
hın ister bir çiftçinin ya da gündelik çalışanın en kınamalı, bazen komik serüvenler bir araya
küçük oğlu yada kızı olsun, masalda en akıllı, en toplanarak Keloğlan tipine mal edilmiştir. Olası-
becerikli, en güzel tip olarak öne çıkarılır. Bun- lıkla Türk halklarının ortak bir tipidir bu Keloğ-
ların tip olarak adlarını saymak istiyorum: Azer- lan. Çünkü buna benzer bir tip diğer Türk halkla-
baycan masallarında: Melik Memmed, Kumık rının masallarında da karşımıza çıkar. Ortak kişi-
masallarında Bayburak, Türkmen masallarında lik özellikleri dışında onları birleştiren çok ilginç
Ahmet, Yakut masallarında Nurgun Bootur, Ana- bir özellik hepsinin saçsız, tüysüz olmasıdır.
dolu masallarında isim verilmez: bu, bir demirci Mesela Kazaklarda Aldar Kose, Özbeklerde
veya bir oduncu oğlu diye geçer. Aldar Kusa, Azerbaycan’da da Keloğlan’ın he-
Bunun dışında masallarda ufak, biçimsiz, çe- men hemen bütün özelliklerine kendisinde taşıyan
limsiz bir çocuk da sürekli anlatılır. O çocuk, bir Keçel (yani Kel) tipi var ki, onunla daha çok
çelimsiz olmasına rağmen aklı ve kurnazlığı ile Nevruz şenliklerinde karşılaşıyoruz. Böylece
büyük zorlukları aşabilir. Anlaşılan, bu masallar Aldar Kose tipi zamanla gelişerek ve erkek tiple-
hasta veya sakat çocukların diğer çocuklardan rinin genel karakteristik özelliklerini üzerinde
farklılığını his etmemesi için anlatılmıştır eski- toplayarak Anadolu’ya Keloglan olarak varmıştır,
den. Zaten masalları da binlerce yıl hafızalarda söyleye biliriz.
yaşatan unsur içerdiği hümanizm düşüncesidir. Anlatıcı tarafından olumlanan ya da olumsuz-
Bu denli çocuklarla hemen hemen bütün Türk lanan tipler dinleyici yada okuyucuda olumlu
halklarının masallarında karşılaşmaktayız. Altay- yada olumsuz duygu ve düşünce uyandırıyor. Bu
lılarda onun adı Yarım Kulak’tır, Türkmenlerde yüzden üvey analar, koca karılar, devler çok kor-
Yartı Kulak (Yani Yırtık Kulak), Azerbaycan’da kunç ve çirkin mahlûklar olarak anlatılır, cesur
Cırttan (küçük anlamında), Kırgızlarda Çıpalak yiğitler, masum prensesler, yoksul ama akıllı
(Yani parmak çocuk), Karaçaylılarda Kiçibatır kızlar için ise son derece güzel kemleler bulunur.
(yani Küçük erkek) ve s.
Ruhbilimcilere göre masallar, alt bilincin
Anadolu masallarında önemli bir yer tutan ötesinden gelen yankılardır. Her masalda, başarı
Keloğlan tipi de bulunmaktadır. Bu, yoksul bir mutluluk peşinde koşan bir kahraman ile ona
köylü çocuğu tipidir. Aşağıdaki tanım genellikle engel olmaya çalışan varlıkların çatışması yer
bütün Keloğlan masallarında karşımıza çıkar: alır. Bunlar, insanın doğaya karşı savaşlarının, ki-
“Yüzü yuvarlak, tostoparlak bir çocukmuş. şinin toplum içindeki uğraşlarının yankılarıdırlar.
Keloğlanmış adı. Başında yokmuş bir tel saçı. Ba- Masallarda yer alan insanüstü güçler de, doğa
şında saçı olmadığı gibi aklı da bir karış hava- karşısında güçsüzlüğünü, yetersizliğini sezen ilkel
daymış. Söylenen sözlerin hiç birini aklında tuta- insanların hayal güçleridir. Sihirli masallarda
mazmış. Anası bir şey söyler, Keloğlan biraz son- insanın yardımına Türk’ün en yakın dostu at
ra yine sorarmış. Anası çarşıya gönderir, Keloğ- gelir. Veya Zümrüd-ü Anka. Anka, muhayyel bir
lan gidene kadar ne alacağını unuturmuş. Anası kuştur. Kaf dağında yaşadığı varsayılan, tüyleri
“gaz” dese, Keloğlan “kaz” getirirmiş. “Keloğlan renkli, asla yere konmayıp daima yükseklerde

846
Materiallar

uçan ve kendisinde her kuştan bir alamet bulun- mücadelelerde kazanabilir ve masalın olumlu
duran, adı var, kendi yok bir kuştur (İvgin: 2008- kahramanı olarak tanımlanırlar.
4). Böyle bir kuşa ihtiyacı var adaletin kazanma- Yukarıda belirttiğimiz gibi Türk halklarının
sını destekleyen kahramanların: her şeye yapa- masalları yapı, konu ve motif açısından benzer-
bilen, doğadan kuvvetli olan bir dosta. likler göstermektedirler. Bu benzerlikler, halkın
Sihirli masallarda sihirli attan ve Zümrüd-ü aynı kültürel geleneğinden kaynaklanır. Ortaya
Anka kuşundan başka cinler, periler, devler gibi çıkan bazı farklılıklar, bu halkların farklı coğraf-
varlıklar da vardır. Bunların her biri değişik güç- yalarda bulunmaları ve farklı halklardan etkilen-
lerin simgeleridir. Çoğu zaman doğadaki olayları me nedeni olarak görülmelidir.
anlayamayan, açıklamakta güçlük çeken insan-
ların hayal gücünden doğmuş tiplerdir bunlar. KAYNAKÇA
Türk masallarında diğer önemli tipler de ihti- − ANADOLU MASALLARI. (Derleyen: Gülsüm
yarlardır. Ak sakallı dedeler ve iyi yürekli nineler, CENGİZ). İstanbul, Morpa, 2008
zor duruma düşen insanların karşısına çıkar ve on- − AZERBAYCAN NAĞILLARI. Maarif, Bakı, 1983
lara çeşitli yardımlarda bulunurlar: çocuğu olma- − BALKARSKİYE SKAZKİ. Vostok, M, 1991, (Rusça)
yanlara çocuk verir, fakir kızların zengin biri ile − BAŞKİRSKİYE NARODNIYE SKAZKİ. Detgiz, M.L.
evlenip üvey annelerinden kurtulmalarına yardım- 1947, (Rusça)
cı olurlar. Bu da geleneksel olarak Türk halkının − BERTEL’S, E. K voprosu o tradisii v epose türkskih
yaşça büyüğe saygısı olarak yorumlanabilir. narodov. İzbrannıye trudı, t.1-3. M, 1960-1965 (Rusça)
− ÇERNIY OREL. Karaçayevskşiye narodnıye skazki. M,
Masallarda genellikle bir erkek egemenliği 1981. (Rusça)
söz konusudur. Kız tipleri ise masalların çoğunda − ÇUVAŞSKİYE SKAZKİ. Çeboksarı, 1984. (Rusça)
edilgen tiplerdir. Mesela, Anadolu masallarında − DAGESTANSKİYE NARODNIYE SKAZKİ. M,
kız tiplerinin de adı yok. Bunlar Yoksul Kız, 1991. (Rusça)
Oduncunun Kızı, Değirmencinin Kızı adıyla ge- − GÖKALP G. Masaldan Romana Uzanan Çizgi: Masal
çerler. Gerek prenses olsun gerekse yoksul bir ile Roman Arasındaki Ortaklıklar Üzerine Kuramsal Bir
kız, kızlar masallarda hep çile çeker. Sonra ortaya Deneme. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Dergisi, 1997
bir bahadır çıkar ve onları mutluluğa kavuşturur.
− GÜNGÖR, N. Masallar, Mitoslar ve Söylenceler. Walt
Masallarda kişi ve kötü tip olarak en çok Disney Ansiklopedisi Bilgi Dünyasına Yolculuk, Cilt 5,
karşımıza çıkan üvey annedir. Üvey anneler üvey İstanbul, Adam Yayınları, 1982
kızlarına evin bütün işlerini yaptırır ama kendi- − HELİMOĞLU YAVUZ, Muhsine. Masallar ve Eğitim-
lerine hiç iyi davranma ve onların mutsuz olması sel İşlevleri. T.C.Kültür bakanlığı Yayınları. Ankara, 2002
için ellerinden geleni yaparlar. Ama sonunda da − KAK BRAT’YA OTSOVSKİY KLAD NAŞLİ. M,
1988. (Rusça)
yaptıkları kötülüklerin cezasını alırlar
− KAZAXSKİYE SKAZKİ. Pod redaksiyey V.M.
Masallar arasında hayvanları anlatan masal- Sidelnikova. Alma-Atı, 1964; (Rusça)
lara da çok rastlarız. Burada anlatıla hayvanlar, − PROPP, V. Masalın Biçimbilimi. (Çeviren: M.Rıfat ve
kişilik özelliklerine göre tipler oluşturmuş ve S.Rıfat). İstanbul, Om Yayınları, 2001
genellikle toplumsal yaşamda rastlanan insan − RAYMAN H. Afrika Masalları ile Türk Masalları Kar-
tipleri ile özdeşleşmişler. Tilki, kötü, dolandırıcı şılaştırma Üzerine Bir Deneme. I.Uluslararası Karşı-
laştırmalı Edebiyat Kongresi. Özel Sayı, s.129-139, 2003
insanları, eşek, akılsız insanları, geyik, başkaları
− SARI, A. Masalların Ruhu. (Masalların Psikoanalizine
tarafından kolay kandırılan insanlar tipinin sim- Dair), Edebiyat ve Eleştiri, Sayı 47, (Ocak-Şubat 2000)
gesi olarak geçebilir. Kurt, aslan toplumda gücü, − SEZER, Özlem. “Masallar ve Toplumsal Cinsiyet”
iktidarı elinde bulunduran insanları anlatır. Hay- konulu araştırma tezi.
vanlara insan özelliklerini vererek, insanlar hü- − SKAZANİYE O PROSTORE. Lenizdat, 1988; (Rusça)
kümdarlarına söyleyemeyeceği lafları hayvanların − SKAZKİ NARODOV KARAÇAYEVO-ÇERKESSİİ.
dili ile ifade etmişler. Stavropol, 1983, (Rusça)
Türk halklarının masalları genellikle hep − TEZEL, Naki. Türk Masalları. 2 cilt.Ankara, 1992
mutlu sonla biter. Her ne kadar mutlulukları en- − TURKMENSKİYE SKAZKİ. Magarıf, Aşhabad, 1978,
(Rusça)
gellemeye çalışan üvey anneler, kötü periler, cin-
− TUVİNSKİYE NARODNIYE SKAZKİ. M, 1984.
ler olsa da araya giren iyi insanlar, ak sakallı (Rusça)
dedeler, iyi yürekli nineler, iyi kalpli periler her − ÜNSAL, Bekir Sami. Zümrüt-ü Anka. (Önsöz: H.
zaman vardır ve onların yardımlarıyla mutlu sona İvgin). Ankara, Kültür Ajans, 2008
erişilir. Masallarda yalancılık, tembellik, ihanet, − UZBEKSKİYE NARODNIYE SKAZKİ. M, 1955;
açgözlülük, hırsızlık kötülenir, iyi kalplilik, çalış- (Rusça)
kanlık, adillik, cesaret, sadakat alkışlanmaktadır. − http://www.türkcebilgi.com/masal
Ancak bu özellikleri taşıyan kişiler kötülüye karşı

847
İMAN ƏSASLARI BAXIMINDAN AZƏRBAYCAN ATALAR SÖZLƏRİ
f.e.n., Dos. Məmmədəli BABAŞLI
Qafqaz Universiteti
Bakı / AZƏRBAYCAN

ABSTRACT
Proverbs carrying the national and ethnic identity also includes moral spiritual values and so is very important. Generally
folkloric works and especially proverb are needed to be investigated and searched from moral spiritual values point of view to
which we belong. We believe that investigating Azeri proverb about the faith is the first step for this.

Giriş dir. Günümüzə gəlib çatmış orta əsrlərdə yazılmış


Bəşər bədii fikrinin çoxəsrlik inkişafının mən- əsərlərə xas olan dərin məzmun və hikmət məhz
tiqi nəticəsi, dərin zəkanın və yaşanmış təcrübə- bu amil ilə izah edilə bilər.
nin daşıyıcısı olan ata sözləri formaca kiçik olma- Mövcud araşdırmanın məqsədi ümumən
sına baxmayaraq, mənsub olduğu xalqın epik, et- Azərbaycan atalar sözləri ilə mənsub olduğumuz
nik yaddaşının qorunub saxlanılmasında müstəs- dini dəyərlər, ilk növbədə imanın əsasları ara-
na rola malikdir. Özünəməxsus məzmun dərinli- sındakı bağlılığın və uyğunluğun dərəcəsini təsbit
yinə və genişliyinə malik olan folklorun ən qədim etməkdir. Bu zaman sovet dövrünün ideoloji tə-
janrlarının bu əvəzolunmaz nümunələri əsrlərin sirinə məruz qalmamış folklor topluları ilə yanaşı,
sınağından çıxmış söz xəzinəsinin inciləridir. Ye- ateizm təbliğatının qızğın dövründə tərtib edilmiş
rinə görə həqiqi və məcazi mənada işlədilən, bir atalar sözləri da tədqiqata cəlb edilmişdir. Eyni
qayda olaraq ümumiləşdirilmiş, bitkin bir fikri zamanda, coğrafi müxtəlifliyi və rəngarəngliyi
ifadə edən ata sözləri forma baxımından həm nəzərə alaraq Qərbi Azərbaycan, Dərbənd, Bor-
nəzmlə, həm də nəsrlə olur. Qərinələr boyu təşək- çalı və Şəki-Zaqatala folklor mühitində yayılmış
kül tapmış, dildən-dilə keçərək təkmilləşmiş və atalar sözü toplularına müraciət edilmişdir. Nəha-
cilalanmış ata sözlərinin hər biri tam və hərtərəfli yət, İranda yaşayan soydaşlarımıza, Kərkük türk-
mühakimə, məna dərinliyi örnəyidir. Xalq müd- mənləri və Anadolu türklərinə məxsus ata sözləri
rikliyinin yığcam bədii ifadəsi sayılan bu folklor də nəzərdən keçirilmişdir. Nəticədə, imanın əsas-
nümunələri ehtiva etdiyi məna çalarları və incə larına tamamilə uyğun gələn çoxlu sayda atalar
mətləblər, mövzu dairəsi baxımından da kifayət sözləri təsbit edilərək müvafiq şəkildə təsnifatı
qədər genişdir. Lakin başqalarına nəsihət etmək, aparılmış və imanın əsasları baxımından dini də-
örnək göstərmək, təsəlli və ya dəstək vermək yərlərimizlə uzlaşmayan bəzi ata sözlərinə müna-
üçün işlədilən ata sözləri yerində və zamanında
sibət bildirilmişdir. Beləliklə, mövcud tədqiqatda
söyləndiyində məqsəd hasil olur.
Azərbaycan ata sözlərini yuxarıda qeyd etdiyimiz
Təmsil etdiyi xalqın keçmişini, onun bədii və prinsiplər və iman əsasları baxımından təhlil edil-
fəlsəfi təfəkkürünün inkişaf mərhələlərini, soykö- mişdir. Həmçinin mövzunun daha yaxşı anlaşıl-
künü, dünyaya və həyata baxışını, inamını və dini ması məqsədilə haqqında bəhs edilən dini məf-
həyatını, əxlaq normalarını, adət və ənənəsini humları izah edilmişdir.
özündə əks etdirən ata sözləri folklorşünas, etnoq-
raf, filosoflar, dilçi və tarixçilər üçün də mötəbər 1. İmanla əlaqədar olan atalar sözləri
mənbə rolunu oynayır. Atalar sözü haqqında Lüğəvi mənası “hər hansı bir şeyə inanmaq”
ümumtürk abidəsi “Oğuznamə” məcmuəsində ək- olan iman dini termin kimi Allahın göndərdiyi və
sini tapmış “babalarımızın sözləri Qurana daxil Peyğəmbərimiz Həz. Məhəmmədin (s.ə.s.) təm-
edilməmişdir, ancaq Quranla yanaşı yayılır.” Fik- sil və təbliğ etdiklərinin doğru olduğuna qəlbən
rinə də bu prizmadan yanaşmaq lazımdır. Digər inanmaq, bunu dili ilə təsdiq etmək deməkdir.
tərəfdən, məzmun baxımından rəngarəngliyi və Allahın varlığına və birliyinə, Həz. Məhəmmədin
mənaca zənginliyi ilə fərqlənən, milli-mənəvi də- (s.ə.s.) Allahın peyğəmbəri olduğuna səmimi
yərlərin öyrənilməsində danılmaz yeri olan ata qəlbdən inanan və bu inancını dili ilə söyləyən
sözlərinin həm də əxlaq kodeksi vəzifəsini yerinə kimsə mömin adlanır. Təsadüfi deyildir ki, “Hər
yetirməsi şübhə doğurmur. Belə ki, 13 əsrlik za- hikmətin başı imandır.”(2,126),“İman əzizdir.”
man kəsiyini əhatə edən ümumislam mədəniyyə- (13,99),“İqrar imandır.” (13,99), “Arını duman,
tinin ayrılmaz tərkib hissəsi olan Azərbaycan mə- insanı iman yola gətirər.”(1,69), “Əqidə olan yer-
dəniyyətinin, onun şifahi xalq yaradıcılığının da də ədavət yox, ədalət olar.” (12,128), “İmanlı adam,
bu dəyərlərdən bəhrələnməməyi mümkün deyil- inamlı olar.”(12,130) deyimləri birmənalı şəkildə

848   
Materiallar

islam dininin təməl əsaslarından biri olan, insanı gələn yerə qəbuldur.”(1,463), “Allah əli hamı əl-
insan edən imanın hə-yati əhəmiyyətinə və va- dən ucadır.”(1,55), “Söz odur ki, Haqqa vara.”
cibliyinə dəlalət edir. “İmandan qonşu payı ol- (2,211), “Elmin əsli, Tanrının elmidir.” (11,76),
maz.” (2,137) deyimində vurğulandığı kimi, iman “Salam Allahın adıdır.” (2,204), “Yazan sən, po-
hər bir şəxsin şüurlu seçimidir, ümidsizlik, təzyiq zan sən, kim deyər yalansan.”(11,96), “Allah var,
və ya hədə-qorxu nəticəsində olmamalıdır. Yaşa- rəhmi də var.”(1,54), “Allaha inanmayana bən-
dığı dar və sıxıcı məkan olan mövcud dünyadan dələr də inanmaz.”(2,33), “Allah haqqı nahaqqa
qurtararaq onu digər aləmlərlə birləşdirən, yolunu verməz.”(1,56), “Haqq yandıran şamı söndürmək
aydınladan tükənməz bir işıq mənbəyi olan ima- olmaz.” (5,311), “Haqqı tanıyan xana baş əy-
nın sayəsində insan gerçək hüzura, yüksək şərəfə məz.” (2,122), “Haqqın əli olsun, batilin yaxası.”
qovuşur. İmanın əlamətləri sayılan əməl və iba- (2,122), “Nəfəs haqdandır.”(1,510), “Xeyir Allah-
dətlə onun arasında sıx bir əlaqənin mövcud ol- dan, şər şeytandan.”(11,146), “Qulun dediyi ol-
duğu da qətiyyən unudulmamalıdır. Allahın maz, Tanrının dediyi olur.”(2,172), “Yaradana
inanclı bəndələrinə ən böyük lütfü olan imanın yan baxan, gözdən olar.”(11,98), “Allaha şəkk gə-
əmələ çevrilməsi, ilahi əmrlərin yerinə yetirilmə- tirən, şəbbəyə düşər.” (12,120), “Allah əyməyəni
si, qadağanlardan uzaq durulması onun mühafizə bəndə əyə bilməz.”(2,31), “Deyən Xalıx döyül,
edilməsi baxımından son dərəcə vacibdir. “Yalan dedirdən Xalıxdı.” (2,83), “Hər kəsin için yaradan
gəlsə, iman gedər.”(11,97), “İmanla yalan bir yerə bilir.” (11,154) deyimlərində yuxarıda qeyd etdiyi-
sığmaz.” (11,90) qəbilindən deyimlərdə də vur- miz sarsılmaz imanın izini görmək mümkündür.
ğulandığı kimi, imanla yalanı bir yerdə təsəvvür Aşağıdakı ata sözlərində isə insanın hər za-
etmək qeyri-mümkündür. Ehtimal ki, “Malı yox- man yalnız və yalnız Allah-təalaya təvəkkül et-
oğru apara, imanı yox-şeytan apara.” (2,178), məsinin vacibliyi vurğulanır: “Allah” deyən na-
“Üzündə iman əsəri yoxdur.”(11,143), “Neylərim murad qalmaz.”(2,31), “Bir yandan bağlayan bir
o imanı ki, yarısı qardaşa yanmaya.” (2,183) de- yandan açar.” (1,131), “Çıxmayan cana ümid
yimləri söz və əməl vəhdətinin və yaxud dini çoxdur.” (2,75), “Dərd dərmanla gələr.”(11,65) və
şüurun olmadığı hallarla əlaqədar meydana gəl- ya “Dərd verən dərmanın da verər.” (2.86), “Şəfa
mişdir. Lakin burada son dərəcə diqqətli olmaq Haqdandır, həkim könül xoşluğu.”(2,217), “Şəfa
lazımdır, çünki qəlbin sadəcə Allah-təala tərəfin- verən ağıdan da verə bilər.”(2,217), “Davaçın xan
dən bilindiyini nəzərə alsaq, başqa insanların öz- olsa Allah dadına yetsin.”(2,81), “Şahın ürəyi
lərinin dilləri ilə ifadə etmədikləri halda onların Allahın əlindədir.”(2,216), “Qaçan da Allahı ça-
imanı ilə əlaqədar hökm vermək qətiyyən doğru ğırır, qovan da.”(2,155), “Qovanın gücü varsa,
deyildir, hətta bunu iddia edən insanın özü üçün qaçanın da Allahı var.” (2,171), “Qəribin kimsəsi
təhlükəlidir. Yeri gəlmişkən, kəlmeyi-tövhid, kəl- yox, Allahı vardır.”(2,163), “Kor leyləyin yuva-
meyi-şəhadətdə müxtəsər şəkildə ifadə olunmuş sını Allah tikər.”(13,96), “Qərib quşa yuvanı
imanın əsaslarına görə, Həz. Məhəmmədin (s.ə.s.) Allah öz yetirər.”(1,195), “Kor qurdun ruzisini
peyğəmbər olduğuna inanmaq onun Allah tərə- yetirən özü yetirər.”(1,439), “Ərlilərin əri vardır,
findən gətirdiyi, xəbər verdiyi hər şeyin doğru və dulların da Allahı.”(1,336), “Əl məndən səbəb
həqiqət olduğunu qəbul etmək deməkdir. Bu sə- Allahdan.”(11,82), “Allah verdiyini bilər.” (1,54),
bəbdən, bir insan kəlmeyi-tövhid və kəlmeyi- “Allahı yarası da var, çarası da.” (1,57), “Allah
şəhadətdən birini dili ilə təsdiq edər, qəlbi ilə də möminə hər şeyi bağışlar.” (2,32), “Allah sax-
inanarsa, islam dinini qəbul etmiş sayılır. “Acın layanı qurd yeməz.” (2,31), “Allah istəyən danaya
imanı olmaz, toxun amanı.”(1,92), “Dinsizin ağ- qurd dəyməz.”(1,55), “Allah buynuzsuz qoçun
zını imansız yumar.”(2,91) deyimləri də yaşanmış qisasın buynuzlu qoçda qoymaz.” (2,31), “Allah
həyat təcrübəsinə başqa bir baxış bucağını əks verəndə bacadan da tökər.” (13,97), “Allah ve-
etdirir. Son olaraq, aşağıdakı iman əsaslarının öy- rəndə yox yerdən də verər.” (1,54), “Tanrı verən
rənilməsi və ayrı-ayrılıqda hər birinə iman gəti- dövləti bəndə ala bilməz.” (2,219), “Allah ruziyə
rilməsi vacibdir. zamindir.”(11,15), “Allah bilən yaxşıdır, məslə-
hət Onundur.” (1,54), “Tanrıdan gəlməsə, bəndə-
2. Allahın varlığına və birliyinə iman dən nə gələr?!” (2,219), “Tanrı ac istəyəni bəndə
Məlum olduğu kimi, varlığı kainatın yaradıl- doydura bilməz.” (2,219),“Allah verməyəndə
ması, birliyi kainatdakı ahəng və mükəmməl sis- bəndə neyləsin?!”(1,54), “Ağırlığın yer götürər,
temlə təsbit olunan Allaha inanmaq imanın altı ruzusun Allah yetirər.”(2,26), “Allah görür kim
əsasından birincisi sayılır. Belə olan halda, in- kimi döyür.”(1,56), “Atalar nə gözəl məsəl de-
sanın ən başlıca vəzifəsi onu yaradan və yaşadan mişlər: dünyanı ümid ilə yemişlər.”(2,43), “Al-
Allaha inanmaq, Ona ürəkdən bağlı olmaqdır. lahdan nə gəlsə xoşdur.”(2,33), “Təvəkkülün gə-
“Hər şeyə qadir zat Allahdır.”(11,156), “Göydən misi batmaz.”(4,235), “Bir şəm ki, haqdan yana

849
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

heç bad ilə sönməz.”(1,137), “Qapını gen qoy, disələrini izləyən Mikayıl (ə.), Qiyamətin qop-
dəvəni Allahdan istə.”(11,44),“Allah yolunda ması və insanların tək-rar dirilmələri üçün sura
yox, şeytan yolunda çox.” (2,33), “Allah min dərd üfləyəcək İsrafil (ə.) və əcəli çatmış insanların
verib, min bir dərman.”(1,56). ruhlarını almaq vəzifəsini yerinə yetirən Əzrayıl-
Bir çox atalar sözlərində xəstəlik, bəla, müsi- dan (ə.) başqa müxtəlif vəzifələri icra edən başqa
bət və ölüm anında inanan insanlar üçün səbrin mələklər də mövcuddur.
yeganə çarə olduğu nəzərə çatdırılır: “Dərd verən, Maraqlıdır ki, müraciət etdiyimiz folklor top-
dərmanın da verər.”(11,65), “Səbir cənnət açarı- lularında mələklərə imanı əks etdirən deyimlər
dır.” (2,206), “Səbir acıdır, meyvəsi şirin.” (2, son dərəcə azdır. Tədqiqat əsnasında təsbit etdiyi-
206), “Səbir ağacı hər bağda göyərməz.” (2,206), miz “İt olan yerə məlaikə dolanmaz.” (11,93) de-
“Səbrin axırı xeyir olar.”(1,564),“Bəlaya səbir gə- yiminin nəcasət yeməsi, pis qoxu verməsi səbə-
rək.” (1,116), “Səbir Allahdan, səbirsizlik şeytan- bindən ov və çoban köpəyi istisna olmaqla digər
dan.”(2,206), “Səbir eyləyən muradına yetişər.” köpəklərin saxlanılmasını qadağan edən hədisi-
(2,206), “Səbir eyləyənin ağzı bal dadar.”(2,207), şərifin təsiri nəticəsində meydana gəldiyini söy-
“Allahın səbri qırx ildir.”(11,15), “Allah bir yan- ləmək mümkündür. Bu mövzuda qarşılaşdığımız
dan bağlasa, bir yandan açar.” (1,54), “Hər enişin atalar sözlərinin böyük əksəriyyəti isə daha çox
bir yoxuşu, hər yoxuşun bir enişi var.” (2,126), ölüm mələyi Əzrayıl (ə.) ilə əlaqədardır. On-
“Hər zülmət gecənin bir gündüzü var, bir yandan lardan “Yox yerdən Əzrayıl can almaz.” (2,242),
bağlayan bir yandan açar.” (1,453), “Hər aydınlı- “Əzrayıla bəhanə tapılmaz.”(11,80), “Ağzı çörəyə
ğın bir qaranlığı, hər qaranlığın da bir aydınlığı çatdıqda Əzrayıl qapını aldı.”(11,7), “Əzrayıl gə-
var.”(1,649),“Fənd fəndi kəsər, Allah hər ikisi- ləndə soruşmaz oğul uşağın neçədir?”(1,321),
ni.”(2,113),“Hər səbrin axırı var.”(2,126), “Allah “Əzrayılın adı deyilməz.” (11,80),“Əzrayılın adı
verib, Allah da aparıb.” (1,54),“Ölən ilə ölmək ol- bədnam.”(1,321), “Dedilər: Əzrayıl uşaq paylayır.
maz.”(2,195), “Allah dərdi çəkənə verər.” (1,55), Dedi: - Özününkü özünün olsun, mənimkinə
“Bu gün gəlib keçdi, sən sabaha bax.” (1,155). dəyməsin.”(1,243), “Ölü gör necə ölüdür, Əzrayıl
Yuxarıda qeyd etdiyimiz ata sözləri sadəcə da halına ağlayır.”(1,542) kimi deyimlər müxtəlif
Allahın zatına məxsus olub, məxluqata verilməsi səbəblərlə pərdələnmiş ölüm gerçəyinin icraçısı
mümkün və caiz olmayan Zati, həmçinin bənzər- kimi qəbul edilən ölüm mələyinə münasibətin
ləri məhdud dairədə və vasitəli olaraq insanlara nəticəsi sayıla bilər.
verilsə də, Allahın özünə xas olan bu sifətlər üçün Tədqiqata cəlb etdiyimiz atalar sözləri arasın-
məhdud dairə olmamaqla yanaşı, hər hansı bir da mələklərdən başqa zahiri duyğu orqanları ilə
vasitəyə də möhtac olmayan Sübuti sifətlərinə hiss edə bilmədiyimiz, xəyalımızda canlandırma-
dəlalət edir. ğımız mümkün olmayan iki metafizik varlıq: cin
“Qorx Tanrıdan qorxmayandan.” (2,171), və şeytan ilə əlaqədar deyimlər də mövcuddur.
“Allahsız adam qansız olar.” (12,120), “Qaran- Təqdirəlayiqdirdir ki, bu qəbil atalar sözlərində
lıqda halva yeyənin sirrini Allah bilər.”(1,182) bir qayda olaraq Allaha üsyan etdiyinə görə ilahi
qəbilindən atalar sözlərində isə, bir daha qəlbində dərgahdan qovulmuş, insanları doğru yoldan az-
Allah qorxusu olmayan kimsələrdən və onların dırmağa çalışan azğın və təkəbbürlü varlıq olan
şərindən uzaq olmağın zəruriliyi, Uca Yaradıcının İblisin vəsvəsəsindən uzaq durmaq, onun tələsinə
bütün gizlinlərdən xəbərdar olduğu bəyan edilir: düşməmək fikri öz əksini tapır: “Şeytan gah mə-
ləkdir, gah kələk.”(5,317), “Şeytan başqa, cin
2. Allahın mələklərinə iman başqa.” (2,216), “Nə şeytanı gör, nə bismillah
İmanın əsaslarından ikincisini əsas vəzifələri de.” (1,505), “Şeytanın acığı yaxşı adamdan
Allaha ibadət etmək olan, müxtəlif ilahi əmrləri gələr.” (1,687),“Lənət kor şeytana.” (1,473), “Şey-
qüsursuz şəkildə yerinə yetirən, hər növ günahdan tanın dostluğu dar ağacına qədərdir.” (2,217),
xali, yeyib-içmək kimi bədəni ehtiyacdan, cinsi “Şeytan əzabda gərək.”(13,97), “Mən” demək şey-
fərqlilikdən uzaq, nurdan yaradılmış lətif varlıqlar tana yaraşar.” (1,482), “Peşman şeytandır.”
olduqlarına görə gözlə görünməyən, sayları ancaq (1,549), “Naümid şeytandır.” (1,502), “Boş dura-
Allaha məlum olan mələklərə iman təşkil edir. na şeytan gülər.”(1,147), “Nəfs yetmiş şeytandan
Varlığından Qurani-kərim və Allah Rəsulunun şərlidir.” (4,232), “Şeytan karxanası boş qalmaz.”
bəyanı vasitəsi ilə xəbərdar olduğumuz yerdə, (2,217), “Şeytan olmasa qurd qoyunla gəzər.” (2,
göylərdə, ətrafımızda və hər yerdə mövcud olan 217), “Əkinə şeytanı yoldaş edən samana möhtac
mələklərin varlığı bir daha Uca Yaradıcının son- qalar.” (11,81), “Şeytanla şərikli buğda əkən sa-
suz qüdrətinin təzahürüdür. Allahın əmrlərini pey- man biçər.” (2,217),“Əcələ şeytandan, rəhmət
ğəmbərlərə çatdıran və mələklərin ən böyüyü sa- Rəhmandan.”(11,85), “Əcələ şeytandan gələr.”
yılan Cəbrayil (ə.), ruziləri paylayan və təbiət ha- (11,85), “Tələsik işə şeytan qarışar.” (2,221).

850
Materiallar

3. Allahın kitablarına iman rət həyatı və orada kimlərə mükafat, kimlərə cəza
İmanın üçüncü əsasını Allah-təalanın in- veriləcəyini, dünya və axirət səadətini qazanma-
sanlara əmr və qadağanlarını, hikmətlərini bildir- ğın yollarını açıqlamış peyğəmbərlərin istisnasız
mək, insanlara dünya və axirət səadətinin yolunu olaraq hamısına inanmaq islam dininin başlıca
göstərmək, ibadət şəkillərini öyrətmək məqsədi tələblərindəndir. Mövzunu tədqiq edərkən Qu-
ilə peyğəmbərlər vasitəsilə göndərdiyi kitablara rani - kərimdə adları verilmiş və peyğəmbərlikləri
iman təşkil edir. Allah tərəfindən bəzi peyğəm- bilavasitə təsdiq olunmuş Həz.Adəm, Həz. Nuh,
bərlərə göndərilmiş kitablar həcm baxımından Həz.Yusif, Həz.Musa, Həz. Süleyman, Həz. Əy-
kiçik olduğuna görə, onlara “səhifələr” mənasına yub, Həz. Məhəmməd (s.ə.s.), peyğəmbər və ya
gələn “suhuf” da deyilir. Rəvayətə görə, Həz. övliya olduğu açıq şəkildə bəyan edilməmiş Həz.
Adəmə 10, Həz. Şitə 50, Həz. İdrisə 30 və Həz. Loğman ilə, həmçinin Quranda adları qeyd olun-
İbrahimə 10 səhifə göndərilmişdir. Vəhy yolu ilə mayan, lakin peyğəmbər olduqları ehtimal edilən
nazil olmuş dörd böyük kitab- “Tövrat” Musa Xızır və Cərcis peyğəmbərlə əlaqədar aşağıdakı
əleyhissəlama, “Zəbur” Davud əleyhissəlama, atalar sözlərinə təsadüf etdik: “Biz də Adəm öv-
“İncil” İsa əleyhissəlama, nəhayət son səmavi ladıyıq.” (1,118), “Adam babadan, Nuh-nəbidən
kitab “Qurani-kərim” Peyğəmbərimiz Həz. Mə- qalıb.” (1,32), “Nuh əyyamından qalıb.” (1,512),
həmmədə (s.ə.s.) göndərilmişdir. “Adəmdən Xatəmə kimi görünməyib!” (1,39),
“Yusif bazarıdır, hər kəsin matahı varsa, gətir-
Müsəlmanların sonralar müəyyən təhriflərə
sin.” (1,420), “Hər Yusif gözəl olmaz.”(11,153),
məruz qaldığına görə, nazil edildiyi şəklinə inan-
“Hər zamanın bir fironu var, hər fironun da bir
dıqları ilk üç kitab da daxil olmaqla “ilahi” və ya
Musası.” (1,653), “Allah verməyənə peyğəmbər
“səmavi” kitablar adlanan bu kitablara inanmaq
neyləsin.”(2,32), “Allah verəndə peyğəmbər də
vacibdir. Yeri gəlmişkən, nazil edildiyi andan eti-
üstünə bir çəngə atar.”(2,32), “Evində yatıb yuxu-
barən ilahi təminat altında olan, bir tək sözü, hərfi
sunda həzrət Süleymanı görür.”(2,104), “Gecənin
belə dəyişməyən və hökmləri sonsuza qədər sabit
ərizəsini həzrət Süleyman oxumayıb.” (1,452),
qalacaq yeganə və sonuncu ilahi kitab “Qurani-
”Əyyub səbrini hər kəs bacarmaz.” (11,81), “Ça-
kərim”dir. Tədqiqata cəlb etdiyimiz mənbələrdə
rəsiz dərdə Loğman da acizdir.”(2,73); “Nə dərin
təsadüf olunan ata sözlərinin say baxımından son
suya gir, nə Xızır peyğəmbəri çağır.” (13,96),
dərəcə az olmasını həm də sonuncu amillə izah
“Peyğəmbərlərdə bəs niyə Cərcisi tapdın?!”
etmək olar. Onlar da əsasən zaman və məkan
(2,201).
məfhumuna sığmayan, hər əsrin və bütün insan-
ların ehtiyaclarına cavab verən Qurani-kərimlə 5. Axirət gününün varlığına iman
bağlıdır: “Çox danışmaq Qurana yaraşar.” (2,76), Bu dünyadan sonrakı sonsuz aləmə-axirətə
“Avazın yaxşı gəlir, oxuduğun Quran olsa?” inam imanın beşinci əsası sayılır. İnancımıza gö-
(1,16). Aşağıdakı atlar sözlərində isə, Qurandan rə, bir gün Uca Allahın müvəqqəti bir zaman için
dünyəvi mənfəət məqsədi ilə istifadə edilməmə- yaratdığı içində yaşadığımız mövcud dünya və
yinin, onu təbliğ edən şəxslərin yüksək əxlaqi üzərində olan bütün varlıqlardan əsər-əlamət qal-
keyfiyyətlərə malik olmalarının vacibliyi vur- mayacaqdır. Allahın təqdir etdiyi gün gəlincə,
ğulanır: “Bir abbasıya Quran oxur.”(11,32), insanlarla bərabər bütün canlı və cansız varlıqlar
”Quranı yapraq-yapraq yeyir, yalanı başdan aşır.” yox olacaqdır. Hətta dağın, daşın, yerin və göyün
(5,315). parçalanması nəticəsində tamamilə yeni bir alə-
4. Allahın peyğəmbərlərinə iman min meydana gələcəyi Qiyamət günündən sonra
yenə ilahi təqdirə görə zamanı gəlincə bütün
İmanın əsaslarından biri də Allah tərəfindən
insanlar təkrar dirildiləcəklər. İnsanların hamısı
üstün xislətlərə malik olan insanlar arasından
“Məhşər” adlanan çox geniş, düz bir sahədə top-
xüsusi olaraq seçilmiş peyğəmbərlərə imandır.
lanacaq və yeni bir həyat başlayacaqdır. Daha
Allah ilə insanlar arasında elçi vəzifəsini yerinə
əvvəl yaşamış peyğəmbərlər, Quran ayələri və
yetirən, aldıqları ilahi əmrləri insanlara tam və
hədisi-şəriflərin bəyanından varlığı haqqında mə-
doğru olaraq çatdıran peyğəmbərlər günah anlayı-
lumat əldə etdiyimiz bu yeni həyatın başlanacağı
şından xali, mötəbər və yüksək zəka sahibi kimi
gündən etibarən sonsuzluğa qədər davam edəcək
tanınan, insanlara rəhbərlik edən örnək şəxsiyyət-
həmin aləm axirət aləmi adlanır. Onun üçün də
lər olmuşdurlar. Bəşər tarixi boyunca Allahın si-
axirətin tarlası sayılan bu dünyadakı əməllərinə
fətlərini ən doğru şəkildə insanlara tanıtmış, on- görə mükafat və ya cəza alacağına inanmaq hər
lara imanın əsaslarını, ibadət şəkillərini öyrətmiş, bir fərd və yer üzündə əmin-amanlıq üçün son
dini hökmləri, gözəl əxlaq prinsiplərini açıqlamış dərəcə vacib bir əsasdır. Dünyanın faniliyinə, axi-
peyğəmbərlər təbliğ etdikləri dini hökmlərə birin- rət gününə, axirətin sonsuz həyatına, Cənnət və
ci növbədə özləri əməl etmişdirlər. Həmçinin axi- Cəhənnəmin daha əvvəldən yaradılmış olduğuna

851
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

inanmaq İslam dininin ardıcılları olan bizlər üçün (11,72), “Cənnətin yazlığı cəhənnəmin qışlığı.”
imanın ən vacib ünsürüdür. Bu da özünü aşağı- (13,97), “Ağac behiştdən çıxıb.” (1,19),”Yaxşı
dakı atalar sözlərində bir daha göstərir: “Bu dün- gün cənnətdir, yaman gün cəhənnəm.” (1,399),
yaya etibar yoxdur.”(11,39), “Dünya bir saman “Mən mürdəşirəm, yuyaram, istər cənnətə getsin,
çöpünə dəyməz.” (11,72), “Dünya mənim deyə- istər cəhənnəmə.” (2,180), “Bəxtsiz cənnətə gedə
nin dünən gəldik yasından.”(2,96), “Bu dünya bir bilməz.”(11,30), “Buğda yeyib cənnətdən çıxıb.”
dəyirmandır, un eylər bizi bir gün.” (11,39), (1,153), “Yaxşı arvadlı ev cənnətdir.” (1,397),
“Dünya fanidir fani, dünyada qalan hanı?” “Yaz qapısı, cənnət qapısıdır.” (11,96), “Həm be-
(11.73), “Bu dünya bir addır, bir dad.”(11,39), hişti istəyir, həm xurmanı.”(11,151), “Yaz cənnə-
“Bu dünya fənadır, nə gələn bilər, nə gedən.” tin, qış cəhənnəmin nişanəsidir.”(11,96), “Hər kəs
(11,39), “Bu dünya arsızlar və qəmsizlər dün- öz günahına görə yanar.”(11,153), “Cəhənnəmə
yasıdır.” (11,39),”Bu dünya mən yeyim, sən ye- gedən özünə yoldaş axtarar.”(7,247), “Cəhənnə-
mə dünyasıdır.” (11,39), “Dünya-qazan, biz çöm- mə gedən yoldaşını çox istər.”(2,71), “Can sənin,
çə.”(1,289), “Dünya nərdivandır; biri çıxar, biri cəhənnəm Tanrının.” (2,69), “Cəhənnəmə qədər
düşər.” (2,96), “Dünya yalan dünyadır.” (2,96), yolu var.” (1,681), “Yanşağı cəhənnəmə atdılar,
“Dünya, dünya, puç dünya!” (1,289), “Dünya bir dedi: - odunu yaşdır!” (2,237), “Yumurtanın sa-
pəncərədir, hər gələn baxar gedər.” (1,289), rısından pay uman cəhənnəmlikdir.” (2,244), “Ar-
“Dünya dediyin bir bağdır, hər gələn bir ağac vadın xarabı, cəhənnəm əzabı.”(4,215), “Yaman
əkib gedər.” (1,289), “Dünya bir yorğun ovdur, arvadın evi cəhənnəmdir.”(1,390), “Zahid məni
hər gələn bir dəm ovlar.” (1,289), “Dünya kimiyə aldatma, cəhənnəmdə od olmaz, onlar ki, yanır-
alın qırışları, kimiyə boyun qırışları bəxş edər.” lar, odu burdan aparırlar.”(1,343), “Kasıbın pulu
(5,127), “Dünya kasıba zindandır, varlıya mey- cəhənnəmdə olar.”(1,426), “Cəhənnəmə gedən
dan.” (1,289),“Aldanma dünyaya, “Mən sağam” gələr, müştərinin gedəni gəlməz.” (1,681), “Cə-
demə.” (1,51), ”Bu dünya bir dəyirmandır, udar hənnəmə girsə, üzü qızarmaz.”(1,682), “Evində
bir gün bizi.” (1,151), “Mal adama həm dostdur, rahat olmayan dünyanı cəhənnəm bilər.”(11,77),
həm düşmən.” (2,178), “Mal başa bəladır.” (1, “Uşaqla cəhənnəmə də getməyəsən.” (11,142).
476), “Mal insana, insan mala əmanətdir.” Gördüyümüz kimi, istər müstəqim, istərsə də mə-
(1,477), “Mal sahibi, mülk sahibi, hanı bunun ilik cazi mənada işlənmiş yuxarıdakı atalar sözlərinin
sahibi?!” (4,231), “Dünya varına güvənməzlər.” hər birində axirət, cənnət və cəhənnəmin varlığı
(2,96),”Varlığın sonu ilə yoxluğun sonu birdir.” öz təsdiqini tapmışdır.
(1,162), “Dünyanın malı dünyada qalacaq.” (2,
96), “Güvənmə varlığa, düşərsən darlığa.” (1, 6. Qəzavü- qədərə iman
465), “Bu gün dünyadır, sabah axirət.” (1,155), Allah-təalanın əzəldən əbədiyyətə qədər ola-
“Axirət beş barmaqdan yaxındır.” (11,22), “Qisas caq yaxşı və pis hər şeyin baş vermə vaxtını,
qiyamətə qalmaz.”(7,244) və ya “Hayıf qiyamətə yerini və hər cür xüsusiyyətlərini bilməsi məna-
qalmaz.”(1,637), “Mən ölməyim, mən öləndən sına gələn qədərə, qədərdə yazılı olan şeyləri yeri
sonra istərsə qiyamət olsun.”(1,483), “Dünyada və zamanı gəldiyində yaratması kimi səciyyələ-
pulsuz, axirətdə imansızdır.” (11,73). nən qəzaya inanmaq imanın sonuncu əsası sayılır.
Həmçinin məcazi mənada işlədilməsinə bax- Mənsub olduğumuz dinə görə, kainatda baş verən
mayaraq, “Altmışında zurna çalmaq öyrənən axi- hər şey Allahın bilməsi, təqdir etməsi və yarat-
rətdə çalar.”(1,59), “Ata qırx yaşında təlim verən ması nəticəsində meydana gəlir. Buna görə də ba-
qiyamət meydanında çapar.”(11,21), “Mən ölərəm şımıza gələnləri səbirlə qarşılamalıyıq və bütün
- kiçik qiyamət, arvadım ölsə-böyük qiyamət.” hallarda səbəblərə riayət etdikdən sonra yeganə
(1,483), “Biri yeyər, biri baxar-qiyamət onda qo- yaradıcı olan Allaha təvəkkül etməliyik. Qəzavü-
par.” (2,61) deyimlərində də axirət gününün varlı- qədərə imanın ən böyük faydası cüzi iradə sahibi
ğına inam öz əksini tapmışdır. “Qiyamətdə haq- olması səbəbindən insanın öz istəyi ilə etdiyi
qın əli olsun, batilin yaxası.” (1,196), “Qiyamət əməllərə görə cavabdehlik daşıyacağını bildiyi
günü mənim əlim olsun, sənin yaxan.” (1,196) ata üçün seçimini yaxşı işlərdə istifadə etməsidir.
sözlərində isə zəifin, məzlumun, haqsızlığa uğra- Başqa sözlə desək, məhz imanın bu əsası insanı
mış hər kəsin haqqının alınacağı, ədalətin bərqə- cəzaya səbəb olacaq işlərdən çəkindirir və onun
rar olunacağına dərin inam ifadə edilir. məsuliyyət hissini artırır. Ən başlıcası isə, qəza-
Bilindiyi kimi, axirət inancının tərkib hissələ- vü-qədərə tam şəkildə inanan bir müsəlman uğur-
rindən biri də cənnət və cəhənnəmin varlığına suzluğa və müsibətə düçar olduqda əsla qədərin-
inamdır: “Hər kəs özünü həm əziz edər, həm də dən şikayətlənməz və ya bədbinliyə qapılmaz, ək-
zəlil.” (11,153), “Cənnət də bu dünyadadır, cə- sinə bunun da bir hikməti olduğunu düşünərək
hənnəm də.” (1,681), “Dünya kafirə cənnətdir.” səbir edər. Bu inancla insan həyatda uğur əldə

852
Materiallar

etməyin yollarını və səbəblərini araşdıraraq öhdə- 85), “Xəstənin başı üstə əcəl oturar.” (11,147),
sinə düşən vəzifələri yerinə yetirməyə çalışar. “Xəstə yatan ölməz, əcəli yetən ölər.” (2,129),
Araşdırma əsnasında qədərlə bağlı qarşılaşdığı- “Hər xəstə ölməz.”(11,156), “Əcələ dərman, fəqi-
mız atalar sözlərində bunu müşahidə etmək müm- rə fərman.” (11,85), “Ölüm haqdır.” (1,543), “Bir
kündür: “Təqdir ilə yazılan tədbir ilə pozulmaz.” gün yaranan bir gün öləcək.” (1, 133), “Öləcək
(1,598), “Olacağa çarə yoxdur.” (2,193), “Tanrı- cana, yatacaq yer lazımdır.” (11, 123), “Hər şeyə
nın təqdiri dönülməz.”(11,136),“ “Qələm qüdrəti çarə var, ölümə yox.” (11,156), “Hər şeyin bir
ilə yazılan pozulmaz.”(11,47), “Yazıdan qaçmaq sonu var.”(11,156), Çıxan can geri dönməz.”
olmaz.” (11,96), “Qələm yazanı qılınc poza bil- (2,74), “Ölən dirilməz.”(11,123), “Badə ki, bir
məz.” (7,243), “Yazılan yazı başa gəlir.” (2, 239), şərabdır hər kəs ondan içməlidir, ölmək ki, bir
“Yazılana pozu yoxdur.” (2,239), “Alnına nə ya- körpüdür, hər kim ordan keçməlidir.” (1,98),
zılıb, onu görəcək.”(1,58), “Yazanı da özü, poza- “Xəstələndi ölmədi, üzüldü öldü.”(11,147), “Bir
nı da.” (12.96), “Sən saydığın say, gör fələk nə gün yaranar, bir gün ölər.” (11,35), “Hər kamalın
sayır.” (2,208), “Qul qədərsiz olmaz, gor əzab- bir zavalı vardır.” (11,153), “Ölüm varlıya, yox-
sız.” (5,314). sula baxmaz.” (11,124), “İnsan öləcəyini bilsə,
Qədər mövzusu ilə bağlı olan qismətə dair qəbrini özü qazar.” (11,91), “Ölüm qaşla göz ara-
atalar sözlərində də eyni yanaşma tərzini görmək sındadır.” (2,196), “Ölüm-dirim bizim üçündür.”
mümkündür: “Qismətdə olan gəlir.” (2,166), “Qis- (2,196), “Olmuş olacaqdan eydir.” (2,193), “Gə-
mətdən artıq yemək olmaz.” (1,197), “Qismətdən lən keçər, qonan uçar.”(11,112); “Nəfəs getdi gəl-
qaçmaq olmaz.”(2,166), “Ruzi qismətnən gələr.” mədi.” (13,98), “Səksən doxsan, bir gün yoxsan.”
(2,203), “Kimsə kimsənin nəsibini yeməz.” (2, (2,207), “Hey dedi malım var, bir demədi ölüm
148), “Dünyanı qismətnən yeyərlər.” (2,96), “Al- var.” (11,149), “Torpaqdan gələn torpağa gedə-
lah elmi diləyənə, malı dilədiyinə verir.” (11,14), cək.” (11,139), “Hər yarananın bir ömrü var.”
“Allah bilir kim qazana, kim yeyə.” (11,14), “Al- (11,152), “Az yaşa, ya çox yaşa, aqibət gələr
lah qismətinə tabe olan qəni olar.” (13,97), “Allah başa.” (11,11).
adama ya ağıl verər, ya dövlət.” (1,53); “Allah Yenə müəyyən mənada qəzavü-qədərlə əla-
dağına baxar, qar verər.” (1,55), “Rast gəlməyən qəsi olan hikmət və təfəkkürlə bağlı aşağıdakı ata
işə peşman olma.” (2,203), “Nəsib olsa gələr Yə- sözləri də diqqəti cəlb edir: “Allahın işini bilmək
məndən, nəsib yoxsa çıxar bədəndən.” (4,232), olmaz.”(1,57), “Allah istər kəndlini sevindirsin
“Əbləh odur dünya üçün qəm çəkər, tanrı bilir, onun eşşəyini itirər sonra tapdırar.” (11,14), “Al-
kim qazanar, kim yeyər.” (1, 319), “Hər qaşığın lah iki daşı bir qabırğaya vurmaz.”(11,14), “Allah
bir qisməti var.” (11,152), “Haraya getsən, qismə- yandıran çırağı üfləsən saqqalın yanar.” (11,14),
tin də ardınca gəlir.” (11,149), “Hər kəsin çəki ilə “Fələk bağlar, fələk açar.” (2,113), “Fələk güclü,
çörəyi, sayı ilə günü var.”(5,129), “Ağırlığın yer mən gücsüz.” (2,113), “Fələk yıxmayanı kələk yı-
götürər, qismətin - Allah.”(1,27), “Allah insanın xar.” (2,113), “Fələyin zoruna heç nə kar etməz.”
ürəyinə görə verir.” (11,14). (1,622), “Fələyin çərxi dönər.” (1,622), “Fələyin
Eyni təvəkkül anlayışı qəza, bəla və müsibət, işinə bax, ayıya qaval çaldırır.”(1,622), “Fələyin
ölüm ilə əlaqədar atalar sözlərində də ifadə olu- bir çuval qızılı var, hər gün birinin çiynində-
nur: “Qəzaya riza gərək.”(1,191), “Qəzadan qaç- dir.”(2,113), “Allah yetirər, bəndə itirər.” (5,305),
maq olmaz.” (2,163), “Qəza ilə oyun olmaz.” “Allah ilanın əməlini bilib, ayaqlarını qarnında
(2,163), “Qəza dur gəldim deməz.” (11,47), “Qə- yaradıb.”(1,55), “Allah dəvəyə qanad versəydi,
za işin işlər, bizə qalar təşvişlər.” (1,191), “Qəza- uçurmadığı dam-daş qalmazdı.”(1,55), “Allah hər
nın işini bilmək olmaz.”(1,191), “Oldu ilə öldüyə şeyi ölçü ilə verər.”(11,15), ”Bayquşun ruzisi
çarə yoxdur.”(2,105), “Gün keçər, qəza keçməz.” ayağına gedər.” (1,101), “Birin gör-fikir elə, birin
(1,468), “Çıxacaq qan damarda durmaz.” (11, gör-şükür elə.”(2,61), “Dünyada bir pislik qalar,
158), “Atmaq hünər, vurmaq qəza.” (11,22), “Bə- bir yaxşılıq.”(2,96), “İnsanın bir əvvəli, bir axırı.”
la gələndə “gəlirəm” deməz.” (1,115), “Bəladan (2,137), “Uzun yaşın axırı yenə ölümdü.”(2,228),
qaçan bəlaya düşər.”(1,115), “Bəladan qaçmaq “Bəndə bəndəyə neylər, Tanrı gözdən salmasa?!”
olmaz.”(1,116), “Bəla bəla gətirər.”(1,115), “Bəla (1,116), “Bəşər şeytansız olmaz.”(1,118), “Şəri-
başa bəladır, olmasa Kərbəladır.”(11,27), “Gəldi şeytandan, məkri-zənandan, quru böhtandan, bəy-
əcəl verməz məcal.”(2,115), “Əcələ çarə olmaz.” lər qəzəbindən özünü qoru.”(1,689).
(11,84), “Əcəldə aman olmaz.“ (11,85), “Əcəli Lakin təəssüf hissi ilə etiraf etmək lazımdır
gəlməyənə ölüm yoxdur.” (11,85), “Əcəl gəldi, ki, dilimizdə yaradılmışların ən şərəflisi ünvanına
başağrısı bəhanədir.”(11,85), “Əcəldən qaçmaq malik olan insanı insan edən imanın əsaslarını
olmaz.”(11,84), “Əcəli gəlməyən qul olmaz.” (11, aşılayan, onun üstün məziyyətlərini təbliğ edən
85), “Əcəl nə bir saat gec, nə bir saat tez.” (11, ata sözləri ilə yanaşı, bəzən bu ülvi qayənin ruhu

853
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

ilə uzlaşmayan deyimlər də mövcuddur. Bu sə- xud bir sıra hallarda axirət gününə iman məsə-
bəbdən, araşdırma əsnasında qarşılaşdığımız aşa- ləsinə qeyri-ciddi münasibətin şahidi olmaq müm-
ğıdakı deyimlərə, onların məna çalarlarına qarşı kündür: “Bu dünyada kef çəkim, o dünyada işim
daha diqqətli olmağın vacibliyinə inanırıq. Məsə- yox.”(1,151), “Dünya beş gündür, beşi də qara.”
lən, “Dəmyənin bir Allahı var, sulunun iki.” (1,289), “Qısıla-qısıla behiştə gedincə öyünə-
(2,85), “Gözü ilə görən Tanrıdan yaxşı bilir.” öyünə cəhənnəmə gedəsən.”(2,164), “Minnət ilə
(1,461), “Qarıdan da qorxum, Tanrıdan da?!” behiştə getməkdənsə, minnətsiz cəhənnəmə get-
(1,185), “Evə girirəm qarı döyür, bayıra çıxıram mək yaxşıdır.”(1,494), “Cə-hənnəmdə də adamın
Tanrı.” (1,296), “Arvad yıxan evdən Allahı xəbəri dayısı gərək.”(1,681).
yoxdur.” (1,66), “Arvad yıxan evi fələk də yıxa Nəhayət, zaman-zaman gündəlik həyatda qar-
bilməz.” (1,66), “Arvad düzdüyü evi Tanrı yıx- şılaşdığımız “Ağzını qoyub Allah yoluna.”, “Mü-
maz, arvad pozan evi Tanrı düzməz.” (11,17), səlmana yaxşılıq yoxdur.” kimi Allahın lütfü və
“Allahın bəd nəzərdən xəbəri yoxdur.” (2,33), bütün müsəlmanların hüquqları ilə əlaqədar eh-
“Allah vuran ağacın səsi çıxmaz.” (1,54), “Allah- tiva etdiyi yanlış qənaəti da qəbul etmək əsla
sız yerdə otur, böyüksüz yerdə oturma.”(2,33), mümkün deyildir.
“Tanrısız yerdə otur, həkimsiz yerdə durma.”
(1,596), “Allah ona verdiyi canı ala bilmir.” (1, 7. Nəticə
56), “Allah kora necə baxsa, kor da Allaha elə Təbii ki, iman əsasları ilə uzlaşmayan ata
baxar.” (1,55), “Kor kora necə baxar, Allah iki- sözlərinin həyatda varlığını və yaxud yaşanmış
sinə də elə baxar.” (2,150), “Qardaş qardaşı istə- müəyyən bir acı təcrübənin məhsulu olduğunu
səydi, Allahın qardaşı olardı.”(6,230), “Allah- inkar edə bilmərik. Lakin onların ilk dəfə nə za-
taala məsləhət olsaydı, yaxşı şeydirsə bir dənə man, hansı məqsədlə və şəraitdə, kimlər tərə-
özü üçün qardaş yaradardı.”(5,305), “Allahın findən dövriyyəyə buraxıldığını da unutmamaq
arvadı olsaydı, o da arvaddan qorxardı.”(6,211), lazımdır. Bizə görə, sözügedən deyimlərin mey-
“Allah sənin üçün qarğa deyil ki, vursun gözünü dana çıxmasının səbəbini ilk növbədə zaman için-
çıxartsın.”(13,96), “Yetim deyib: mən gülərəm, də müsəlmanların dini həyatında təmsil amilinin
Allah demiş: mən hardayam.“(2,241), “Allah ver- arxa plana keçməsində, dünyaya aludəçilik meyli-
məz qara quluna, o da qalar vuruna-vuruna.” nin artması nəticəsində arzuolunmaz mənəvi boş-
(2,33), “Allah kasıbdan kəsər, varlıya verər.” luqların yaranmasında, təfəkkür və hikmətin unu-
(1,55), “Yoxdan Allah da bezardır.” (1,417), “Al- dulmasında axtarmaq lazımdır. Xüsusilə, Azər-
lahın sabahı çoxdur.”(11,15), “Günü xoş keçənə baycanın Çar Rusiyası tərəfindən işğalından sonra
Tanrı da xoş baxar.”(2,119), “Səbir-səbir, axır bir sürətlənən mənəvi aşınma prosesinin sovet döv-
sınıq qəbir.” (2,207), “Vücudu bir qəpiyə dəy- ründə ən yüksək zirvəyə çatması da danılmaz hə-
məz.” (1,168), “Bəla həmişə yaxşı adamı tapar.” qiqətdir. Beləcə, əsrlərin yadigarı olan, müdriklik
(1,115), “Pullu adamdan bəla da qorxar.” (2,202), və hikmət çeşməsindən süzülüb gələn folklor nü-
“Fələyin gözü kordur.” (2,113), “Fələyin qaydası- munələrinin yerinə bəzən xalqın inancını nəzərə
dır, dağı çəkər dağ üstdən.” (2,113). almayan həqiqi və ya məcazi mənalarda işlədilən
Misal gətirdiyimiz deyimlərdə tövhid anlayışı deyimlər meydana gəlmişdir. Nəticədə, öyüd-
və Allahın sifətləri ilə açıq-aydın ziddiyyət təşkil nəsihət vermək, ibrət alınması məqsədi ilə söylə-
edən məqamların olduğunu görmək mümkündür. nən bu qəbil atalar sözləri və məsəllər insanı dü-
Həmçinin “Yetim yekələr, Əzrayılın pisliyi özünə şündürmək yerinə, ona inanc kimi ciddi məsələyə
qalar.” (2,241), “Əzrayılın üzü qara olsun.” (1, münasibətdə ən azından biganəlik hissi aşılayır.
322) qəbilindən ata sözləri qədər amilini nəzərə Məhz bu səbəbdən, “milli mədəniyyətə qayğı” adı
almayan bir anlayışı ehtiva edir. Eyni zamanda, altında toplanmış, tərtib edilmiş, bəzən uydurul-
“Ruzimiz düşüb kor mələyin əlinə.”(1,555) deyi- muş folklor nümunələrinə, o cümlədən ata sözlə-
mi də Allahın ədalətinə inamın, təvəkkülün zəif rinə dövrün və ideoloji şəraitin prizmasından bax-
olduğuna dəlalət etməklə bərabər, mələklərə qarşı maq lazımdır. Çünki müraciət etdiyimiz Cənubi
haqsızlığın təzahürü kimi anlaşıla bilər. Azərbaycan, Kərkük və Anadolu folkloruna aid
Eyni münasibəti “Peyğəmbər əvvəl öz canına mənbələrdə bir qayda olaraq bənzər deyimlərə
dua edib.”(1,549), “Göydən peyğəmbər gəlir de- təsadüf edilməməsi bir daha bu məsələdə sub-
yir, ağzı varsa, yeməyə gəlir.”(11,113), “Əyyub yektiv amillərin rolu olduğuna dəlalət edir.
səbri də bir səbir deyil.” (2,112), “Qızıl Xızırı da Digər tərəfdən, sovet hakimiyyətinin ilk illə-
oynadar.” (2,166) qəbilindən və peyğəmbərlərin rindən fərqli olaraq sözü-gedən deyimlərin top-
üstün vəsflərinə və ya onların örnək həyatlarından lanmasının və tərtib edilməsinin əsasən ateizmin
alınacaq ibrətamiz nəticələrə uyğun gəlməyən rəvacda olduğu sonrakı onilliklərdə baş verdiyini
bəzi deyimlərdə də müşahidə etmək olar. Və ya- nəzərə alsaq, bunun düşünülmüş bir siyasətin nə-

854
Materiallar

ticəsi olduğu şübhə doğurmur. Çünki həmin 6. Azərbaycan folkloru antologiyası XIV kitab (Dərbənd
dövrdə keçmi-şimizlə bağların məqsədyönlü şə- folkloru), Tərtib edənlər: Hüseyn İsmayılov, Tahir
Orucov, B.,“Səda” nəşriyyatı, 2006, 429 s.
kildə zəiflədilməsi və sovet dövründə şifahi xalq
7. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı antologiyası. B.,
ədəbiyyatından ateizmin təbliği məqsədi ilə Çaşıoğlu, 2004,576 s.
istifadə olunması cəhdi danılmazdır. Şifahi xalq 8. Əlizadə Z. Azərbaycan atalar sözlərinin həyatı. B.,
ədəbiyyatı ilə dini dəyərlər arasındakı əsrlərlə Yazıçı, 1985, 245 s.
mövcud olan əlaqənin inkar edilməsi nəticəsində, 9. Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Peda-
ümumən milli folklorun, o cümlədən ata sözlə- qoji institutların tələbələri üçün dərslik. B., “Maarif”
rinin toplanması və nəşri işi həqiqi ədəbiyyatdan nəşriyyatı, 1981.401 s.
daha çox hakim ideologiyaya xidmət etmişdir. 10. Sarıca S. Konularına Göre (Açıklıamalı) Atasözleri ve
Belə ki, yeni inqilabi ideyaların şüarlarla yayıla Özdeyişler. Fil Yayınevi, İstanbul, Tarihsiz.
bilməyəcəyini anlayan rejim ideoloqları bir tərəf- 11. Təbrizdən dörd dəftər.(Atalar sözləri, məsəllər, hikmət-
dən ənənəvi folklorun dini baxışlarla, cahilliklə lər). B., Azər-baycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994, 168 s.
qarışdığını irəli sürərək onu unutdurmağa, yox 12. Xalqımızın deyimləri və duyumları. Toplayıb yazıya
alanı və tərtib edəni: f. e. d. M.İ.Həkimov, B.,“Maarif”
etməyə, digər tərəfdən də həmin janrlar vasitəsilə nəşriyyatı, 1988, 384 s.
yeni rejimin dəyərlərini təbliğ etdirməyə çalışmış- 13. Zeynallı H. Azərbaycan atalar sözləri. B.,1928
dırlar. Beləliklə, yuxarıların göstərişlərinin canfə-
şanlıqla yerinə yetirilməsi nəticəsində xalqın di-
lindən yeni-yeni bayatılar, atalar sözləri və de-
yimlər uydurulmuşdur. Təəssüf ki, bu prosesdə
bəzən də mənsub olduğu cahanşümul dini layi-
qincə təmsil edə bil-məyən və yaxud dindən öz
şəxsi mənafeyi üçün yararlanan ruhanilərin mənfi
rolunu etiraf etmək məcburiyyətindəyik.
Son olaraq, ata sözlərini toplayan və tərtib
edən tərtibatçıların da yaşadıqları mühitin ideoloji
təzyiqlərinə və təsirinə məruz qaldıqlarını inkar
etmək fikrində deyilik. Lakin dilimizdə olan və
əxlaq anlayışımıza uyğun gəlməyən qeyri-etik
ifadələri təkrar etməyi rəva görmədiyimiz kimi,
məcazi mənada işlədilsə belə, ciddi mənəvi boş-
luqların yaşandığı bir şəraitdə imanın əsaslarında
ciddi tərəddüdə səbəb ola biləcək deyimlərin folk-
lor toplularına daxil edilməsinə heç bir vəchlə
haqq qazandırmaq mümkün deyildir. Burada
“Sözlərinə fikir ver- düşüncənə keçə bilər, düşün-
cənə fikir ver-hərəkətinə keçə bilər, hərəkətinə
fikir ver-xasiyyətinə keçə bilər, xasiyyətinə fikir
ver-həyatını dəyişə bilər.”–deyimini xatırlatmaq
yerinə düşərdi.

ƏDƏBİYYAT

1. Atalar sözü. Toplayanı: Əbülqasım Hüseynzadə. B.,


Yazıçı, 1989, 690 s.
2. Atalar sözü. (Tərtib edən və ön sözün müəllifi Cəlal
Bəydili), B., Öndər nəşriyyat, 2004, 264 s
3. Atalar sözü. (Azərbaycan, rus və ərəb dillərində), Tərtib
edəni Xaliq Rzayev, I cild, B., “Nurlar” nəşriyyatı,
2004, 209 s.
4. Azərbaycan folkloru antologiyası II kitab (İraq-
Türkman cildi), Tərtibçilər: Qəzənfər Paşayev, Əbdül-
lətif Bəndəroğlu, B., 1999, 467 s.
5. Azərbaycan folkloru antologiyası XIII kitab (Şəki-
Zaqatala folkloru), Tərtib edənlər: İsrafil Abbaslı, Oruc
Əliyev, Mətanət Abdullayeva , B., “Səda” nəşriyyatı,
2005, 549 s.

855
BATTAL GAZİ DESTANINDAN ÇOCUKLAR İÇİN
ALINACAK ÖĞÜTLER
Öğr. Gör. Mehmet TURMUŞ
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
mturmus@qafqaz.edu.az

Bütün dünya edebiyatlarında olduğu gibi Türk zandırmak gerekiyor.Çocuklarımızın elinden tu-
edebiyyatının da ilk örnekleri destanlardır. Türk tup buralara götürmemiz gerekiyor. Ve orada ço-
edebiyat geleneği içinde `destan` terimi birden cuklarımıza ‘bakın evladım bizim böyle ataları-
fazla nazim şekli ve türü için kullanılmış ve kul- mız vardı, sizlerde ilerde bu atalarımız gibi kah-
lanılmaktadır. Anonim edebiyatta ve aşık edebi- ramanlar olarak yetişmeniz lazım’ diye nasihat-
yatın da koşma veya mani dörtlükleriyle yazılan lerimizi vermemiz lazım ki, gelecek nesiller daha
veya söylenen ferdi, sosyal, tarihi, acıklı veya gü- iyi yetişsin vatanını milletini ve bütün bir insan-
lünç olayları tahkiye tekniği ile çeşitli üsluplarla lığın kurtuluşu için çalışıp kendini yetiştirebilsin.
aktaran nazim türüne ve burada ifade edileceği Toplum bilimcileri için Battal Gazi bir
gibi kainatın, insanlığın, milletlerin yaradışlarını, `modern-örnek` şahsiyet, zeki, cesur, yardımse-
gelişimini, hayatta kalma mücadelelerini ve çeşitli ver, kuvvetli… Tam bir halk kahramanı. Yine an-
olay ve nesnelerle ilgili sebep açıklayan ve Batı latılanlara göre 680-740 tarihleri arasında yaşamış
Edebiyatında `epope` terimi ile anılan eserlerin (XI. yy, XII. yy ve XIII. yy diyenler de var)
tamamı da Türk edebiyatı geleneği içinde `destan` Malatya`da doğmuş, Seyyitgazi`de ölmüş `üçler
adı ile anılmaktadı. tepesine gömülmüş`. Sonra mezarını Alaaddin
İşte bu noktadan yola çıkarak bende bu mak- Keykubat`ın annesi Ümmühan Sultan bulmuş. Ve
lemde, Battal Gazi destanında çocuklarımız için türbesini yaptırmış. Türbe zamanla bir külliyeye
nasıl dersler çıkarılabilir.Biz büyüklerin de ço- dönüşmüş. Bu toplum bilimciler için örnek bir
cuklarımızı yetiştirirken neleri nazara almamız şahsiyetse bizim çocuklarımız için de çok önemli
gerktiği konusunda hakikatleri ortaya koymaya bir örnek şahsiyettir.
çalışacağım. Genel olarak bir insan çocukluğunda ne ise
Bütün toplumlarda efsane, destan, menkıbe, gençliğinde de o olur.Çocukluk döneminde yaşa-
atasözleri gibi folklor ürünlerinin önemi çok bü- mış olduğu -her türlü ince hassas- duygularının
yüktür. Çünkü toplumların ve milletlerin hayatını üstünde gelişir bütün vasıfları. İşte bundan dola-
geçmişten gelecek nesillere hep bu eserler taşı- yıdır ki insanların çocukluk dönemi çok önem arz
mıştır ve taşıyacaktır da. İşte bu açıdan Battal etmektedir.Bunu gelişmiş toplumlarda çok açık
Gazi destanında da çocuklarımız için alınacak çok ve net olarak görmekteyiz. Ve bu önemi kavramış
güzel örnekler ve öğütler vardır. Bu kaçınılmaz olan milletler ve toplumlar ileri, çağdaş seviyelere
ve yadırganmaz olan bir gerçektir. ulaşmışlardır. Ama bunu kavrayamamış olan aile-
ler, milletler ve toplumlar sürekli problemler ya-
Battal Gazi destanı Ord. Prof. Köprülü tara-
şamışlardır. Sonrada bu problemleri çözmek için
fından Türk edebiyat tarihinde bu destana Ana-
birçok çözüm yollar denemişler ama tam olarak
dolu Türk destanının ilki gibi göstermesi de bir
sorunları halledememişler. Aslında sorunun temel
kez daha ispat etmiştir ki bu destan gerçek bir
kaynağı bana göre yukarda da belirtildiği gibi
Türk destanı olması hasebiyle çocuklarımızın ye-
insanın ilk yılarında aranmalıdır yani çocukluk
tişmesi için bu destan her yönü ile güzel anlatıl-
döneminde. Eğer problemi çözmeye buradan baş-
malıdır.
lamış olsalar; aileler, milletler ve toplumlar bu
Battal Gazinin bugünkü türbesinin bile insan- problemin yüzde doksanını çözerler. Çok güzel
lar için bir okul haline gelmiş olması manidardır. neticeler ulaşırlar.
Bir zamanlar oralar eğitim merkezi imiş. Bugün
İşte bu durumun farkında olan atalarımız da
de hala önemli bir merkez. Hazreti Ali inanç
çocuklarımızın iyi yetişmeleri için her türlü şart-
odaklarının buluşma yeri. Ama sadece onlar değil
ları hazırlamışlar. Biz Battal Gazi destanında da
`herkes` geliyor. Seyyit Battal Gazi bugün bile her
bunun örneğini çok açık ve net bir şekilde görü-
dinden, her inançtan, her yaştan, kadın erkek
yoruz. Battal Gazi ta bebekliğinden itibaren anne-
herkesi buluşturuyor. İşte bunların arkasındaki
sinin ve babasının hususi gözetimi altında yetişi-
sırları açığa çıkarmak ve yeniden milletimize ka-

856   
Materiallar

yor. Birde onun dadısı vardı Tevabil adında. O da cuğun öne çıkarılması şekliyle de yemekler ye-
Battalın en iyi bir şekilde yetişmesi için çok özel nilirmiş. O gece bu şekilde geçirildikten sonra
olarak onu eğitimini sağlıyor. Hatta Battal daha ertesi gün çocuk yine bütün aile fertlerinin tam
doğmadan onun ailesi çok güzel bir yaşam sürü- teşekkül hazır olduğu bir kahvaltı sofrasına otu-
yorlar, beldenin ileri gelenleri çocuklarının doğa- rurmuş. Kahvaltıdan sonra çocuğun kişisel bakı-
cağı zamanda onlara müjdeli haberler veriyorlar mı annesi tarafından güzel bir şekilde itina ile
ki sizin gelecekte çok iyi işler gösterecek olan bir yaptırılırmış. Ve yeni alınmış kıyafetini de özel
evladınız olacak diye. Sonrada Battal gerçek bir bir merasim ve dualar, ilahiler ve halk türküleri
kahraman olarak dönemin bütün pehlivan ve yi- eşliğinde çocuğa giydirildikten sonra çok özel
ğitlerini bir- bir yeniyor. Yaşayarak ortaya koy- hazırlanmış faytona bindirilip şehrin en güzel
muş olduğu bu ölümsüz destan bugüne kadar ge- yerleri gezdirilerek camiye gidilirmiş. Camide ço-
lip ulaşıyor. Bizim kaynaklardan ve Anadolu in- cuğu bir grup öğrenci ve caminin hatibi karşı-
sanından öğrendiğimize göre, bu destan, Ana- larmış. Ardı-sıra arkadaş topluluğu ile beraber
dolu’nun öyle bir evi olmasın ki, orada duvarda öğrencinin ilk öğretmeni onu karşılayarak beraber
bu destan asılı olmasın. faytona binip okulun yolunu tutarlarmış yine
Hatta ordular da mücadele aşkının sönmeye ilahiler ve halk türküleri eşliğinde. Ve nihayet
başladığı dönemlerde bu destan okunarak ve anla- okula gelinirmiş hocası onu faytondan kucakla-
tılarak, askerler de ruh yüksekliğini sağlarlarmış. yarak indirip sınıfına girdirerek ilk dersi olarak
Uzun kış gecelerinde sabahlara kadar insanlar bu ilk harfi öğretirmiş. Sonra da bugün ders bitti
destanı anlatarak yaşamışlar. Çocuklarını bu des- diyerek evine yolcu edermiş öğrenciyi. Battal
tanların ruhu ile büyütmüşler. Eğer atalarımız yıl- Gazinin de doğumunda ve eğitime başlamasında
larca büyük devletler kurmuş ve iyi insanlar ye- bundan farklı bir gelişme olmamış. Aynı şekilde
tiştirmişlerse bunlar hep çocuklara verdikleri önem törenler ve kutlamalar yapılmış.
ve anlatılan bu destanlar sayesinde olmuştur. İşte bakınız o zamanın eğitiminde çocuğa
Bu destan insanları ruhlandırmış, dürüstlüğe, verilen öneme, bir de bugüne bakınız. O zaman
temizliğe götürmüştür. Milli hislerin çok kabarık verilen eğitim Battal Gazileri yetiştirmiştir. Bizde
şekilde coşmasına sebep olmuştur. Bu ruh güzel- bugünün nesline o kahramanlık destanlarımızı
liği, bu temizlik anlayışı, bu dürüstlük ve bu milli tekrar okutarak onlar gibi çağımızın Battal Gazi-
hislerin kabarışı çocuklarımıza da aynen yansıtı- lerinin yetişmesini sağlamalıyız.
lırsa onlarda asrımızın birer kahramanları olacak- Yıllarca esarette kalmış insanların nasıl milli
lardır. kimliklerini koruduklarını ortaya çıkartmak, yeni
Battal Gazi kendisini bu şekilde güzel yetiş- nesillerden milli kimlik problemi yaşayanları Bat-
tirdikten sonra arkadan gelecek olan yeni nesil- tal Gazi destanını benimseterek öz kimliklerine
lere, yani bütün çocuklara’’ bakın ben nasıl bir dönmelerini sağlamak, özellikle de gelecek nesil-
karhama oldu isem sizlerde benim gibi birer kah- lere biz Türkler olarak nasıl bir kahramanlıklara
ramanlar olmalısınız’’ diyor. Aslında yaşantısının sahip olduğumuzu bir kez daha göstermek için
tamamı hem çocuklarımız hem de biz büyükler çocuklarımıza bu destanları okutmamız lazım.
için çok güzel öğütler ve ibretlik derslerle do-
ludur. KAYNAKLAR

Bakınız Osmanlı döneminde bir çocuğun eği- 1. ‘’Battal Gazi Destanı’’ KÖKSAL Hasan Ankara 2003
time başlaması nasıl oluyormuş size kısaca anla- 2. ’’Battalnamelerde Tip ve Motif Yapısı’’ KÖKSAL
Hasan Ankara 1994
tayım. Eğitime başlama tarihi yoktu. Çocuğun
3. ’’Türk Dünyası Epik Destan Geleneği’’ÇOBANOĞLU
yaşı ne zaman dolarsa o zaman eğitime başlardı.
Özkul Ankara 2004
Yani eğitimin eylül ayında başlayacak diye bir 4. ’Battal Gazi Destanı’Prof.Dr.DEMİR Necati, Yar. Doç.
tarihi yoktu. Yılın her ayında veya gününde eği- ERDEM Mehmet Dursun
tim başlayabilirdi. Önce okul çağı gelen çocuk 5. ’Battal Gazi Destanı’KELEMEROĞLU Mehmet Sabri
okula başlamadan ailede sıcak bir hareketlenme Malatya 2006
başlarmış. Sonra çocuk için eğitimin ne kadar
önemli olduğunu kavratmak için sanki bir bayram
arifesi gibi evde şenlik ve temizlik yapılırmış.
Ardınca dede, nene, babaanne, amca, hala, dayı
kısacası en yakın akrabalar çocuğun evinde top-
lanırlarmış. Orada tam bir eğlence ve bayram
ahval-i ruhiye oluşturulurmuş. Yemekler, tatlılar
börekler v.s mükellef sofralar hazırlanırmış. Ço-

857
UNUTTURULAN TÜRK DİYARI REVAN’A AİT HİKÂYELER VE
BU HİKÂYELERDEKİ ANA MOTİFLER
Mintez ŞİMŞEK
Türk Kızılay’ı Müfettişi
Ankara / TÜRKİYE
mintezsimsek@gmail.com, mintezs@mynet.com

Araştırmanın Amacı
Verilerin Toplanması ve Çözümlemesi
Tarihimizde 93 harbi diye bilinen 1877-1878
Bu çalışmanın verileri; yukarıda isimleri veri-
Osmanlı-Rus harbi esnasında Revan Vilayeti ci-
len ve Revan yöresine ait olan dört hikâye olup
varından çıkarılan muhacir bir ailenin dördüncü
bu hikâyelerin her birinin ayrı ayrı incelenerek hi-
kuşak mensubu olarak, dedelerimden dinleyerek
kâyelerde aranan fikir, kavram ve motiflerin çö-
derlediğim revan yöresine ait 4 hikayenin gelecek
zümüne ulaşılmasıdır.
kuşaklara aktarılabilmesi için bu çalışmayı yaptım.
Asıl maksadım; bugün fiziki sınırlarımız dı- Bulgular ve Tartışma
şında kalmasına rağmen; Serdar Sarayı, Şah İsmail 1- Hikâyenin Adı: Kızıl Elmas
ve 4. Murat Mescitleriyle hep bizim olan ve bizim — Hikâyenin Kahramanları; Alabeylik
ruhumuzu barındıran Revana ait hikâyeleri, yeni Devleti Şehzadesi Gökhan
nesle aktarmak ve bu suretle Revana ait değerle-
rin ve Revanlı Türklerin unutulmamasını sağla- — Olaylar; Alabeylik devleti varisi şehza-
maktır. delerinden Akhan, Balahan ve Gökhan’ ın ba-
baları tarafından tahta sahip olmak için kendi
Yöntem aralarında yarıştırılması, Kızıl Elması bulmak
Araştırma, tamamen amatör bir ruhla lise 3. üzere görevlendirilen şehzadelerin elması bul-
sınıfta okuduğum 1991 yılında evvelce dinlenilen mak için yarışmaları, Şehzade Gökhan’ ın
hikâyelerin kaleme alınması sureti ile başlamış, azim ve sebat ile amacına ulaşmak için gayret
baba tarafından dedem Yusuf ŞİMŞEK ve anne göstermesi ve Kızıl Elması bularak ülkesine
tarafından dedem olan Sadık YAŞAR’ dan dinle- getirmesi anlatılmaktadır.
diğim bu hikayelerdeki kopukluk ve eksiklikler — Verilmek İstenen Mesajlar:
anne ve babamın katkıları ile tamamlanarak dü-
- İş ehline verilmelidir.
zenli bir hale getirilmiştir.
- Kolay iş her kişinin, zor iş er kişinin har-
Evren ve Örneklem cıdır,
Hikâyelerin tamamı ilk ağızdan anlatıldığı - Akıl ve hüner söz ile değil iş ile olur,
gibi kaleme alınmış, hikâyeler arasında kavram - Hükümdarlık ve beylik taht ve taç ile de-
ve kahramanları kesişen birçok hikâye toplanarak ğil, akıl ve bilek kuvvetiyledir,
üzerinde ittifak edilen asıl hikâye üzerinde birleş- - Her kim ki mirasla bir şeye sahip olmuş-
tirilmiştir. Derlenen hikâye adları; Simşah Sultan, tur, ona layığı ile sahiplik yapamaz,
Alicengiz Oyunu, Kızıl Elmas ve Mihrican’dır. - Her kim ki akıl ve bilek zoruyla bir şeye
Bununla beraber Alicengiz oyunu dışındaki diğer sahip olmuştur, sahip olduğu şeyin kıy-
Üç hikâyenin yer yer farklı isimlerle de anla- metini bilir, muhafaza eder, mal ve mülk
tıldığına rastlanmaktadır. Örneğin Mihrican hikâ- sahipliği ilelebet sürer.
yesi Sarıkamış Yöresinde Ülker Sultan adı ile de
- Akıl yaşta değil baştadır,
anlatılmakta hatta halk âşıkları saz eşliğinde an-
latmaktadır. - Varılmak istenen hedef için bir yol belir-
lenmelidir,
Araştırmanın çalışma evreni bu dört hikâyede
- İnsanlara veya hayvan ayırt etmeden tüm
Revan’a ve dolayısı ile Türk kültürüne ait motif-
canlılara iyilikle muamele edilmelidir.
lerin tespit edilmesi, hikâyelerin asıl hedefi olan
çocuklara iletilmek istenen ana fikirler ve hikâye- - İyilik yapan iyilik bulur.
ler aracılığı ile övülen veya yerilen davranış bi-
çimlerinin ortaya konulmasıdır.

858   
Materiallar

2- Hikâyenin Adı: Alicengiz Oyunu — Verilmek İstenen Mesajlar:


— Hikâyenin Kahramanları; Efecan, - Adalet herkes için, yoktur buna itiraz,
Alicengiz İtiraz orda başlar, başlayınca imtiyaz.
— Olaylar; Küçük bir köyde yaşayan Efe- - Milletlerin bekası için adalet herkese eşit
can adındaki gencin komşu köyde bulunan olarak uygulanmalıdır.
amcasına giderken sihirbazların ezeli ve ebedi - Padişahta kul olur, oturamaz tahtına, Kul
padişahı Alicengiz ile karşılaması ve onunla kaderini yaşar, ne çıkarsa bahtına.
olan mücadelesi, Efecan’ın seyahati ve sihir- - Ayaklar baş, başlar ise ayak olabilir.
bazlar padişahı Alicengiz’i yenmesi anlatıl- - Su uyur, düşman uyumaz.
maktadır.
- Padişah bile olsan sanat öğrenmelisin,
— Verilmek İstenen Mesajlar: sanat insan için bir güvencedir.
- Ne olursa olsun emanete sahip olunmalı- - Gitti bülbül, soldu gül, İstersen ağla,
dır, istersen gül.
- Her gizlinin bir bileni vardır,
SONUÇ
- Tedbir zamanında alınmalıdır,
Araştırma örneklemi olarak derlenen hikâye-
- İyilik karşılıksız kalmaz,
lerde,
- Fakir ve muhtaçlar gözetilmelidir.
1- İyilik ve kötülük kavramlarının eş sunumu-
3- Hikâyenin Adı: Simşah Sultan nun yapılarak hikâyelerin ana dinleyici kitlesi
— Hikâyenin Kahramanları; Şehzade olan çocuklara iyiliğin faydalarının anlatıl-
Saltuk, Simşah Sultan mak istendiği,
— Olaylar; Padişah Şahcihan’ın oğlu Şeh- 2- Çocukların hayal dünyasının olabildiğince
zade Saltuk’un Hûşirevan ülkesinin padişahı geniş bir evrene odaklandırılmaya çalışıldığı,
Simşah Sultanı bulmak için çıktığı yolda 3- Çocuklara yiğitlik, mertlik, bilgelik, çalışkan-
başına gelenler ve bu çetin yolda başarıya lık ve kahramanlık, duygularının başarılı so-
ulaşmak için izlediği yollar anlatılmaktadır. nuçların sunumu ile övülerek aşılanmaya
— Verilmek İstenen Mesajlar: çalışıldığı,
- Her bildiğin doğruyu her yerde söyle- 4- Türk dünyasına has bazı törelerin saray veya
mekten sakınırsan ve her şeyde güzel bir aile yapısı etrafında işlenerek bu değerlerin
şey bulmaya çalışırsan yolların kısala- çocuklara öğretilmeye çalışıldığı,
caktır. 5- Hikâyelerin sonunun başarı ve mutlulukla bi-
- Bir yola girildi mi, sonuna kadar müca- tirilmesi sureti ile hikâyelerin hedef kitlesi
dele etmek gerekir. olan çocukların gelecek için ümitvar olmala-
- Yaşayan ve yaşayacak olan bütün ruh- rına çalışıldığı,
ların gökte bir yıldızı vardır ve ne zaman Gibi sonuçlar elde edilmiştir.
bir insan ölse, gökteki bir yıldız söner ve
ne zaman bir insan doğsa gökte yeni bir
yıldız neşet eder.
- Dünyanın var oluşu ve kuruluşu dört şey
üzerinedir. Bunlar toprak, hava, su ve
ateştir.
4- Hikâyenin Adı: Mihrican
— Hikâyenin Kahramanları; Mihrican,
Efsuncular Şahı, Rum Prensi
— Olaylar; Hazer devleti padişahı Tuğrul-
han’ın kızı Mihrican Sultan’a Efsuncular Şahı
tarafından büyü yapılarak iftira edilmesi, bu
iftiradan sonra Mihrican Sultan’ın başına
gelenler, sultanlıktan kulluğa düşen Mihrican
sultanın hayat mücadelesi ve Rum prensi ile
karşılaşması, Rum prensinin Mihrican sultanı
kurtararak kendisine eş olarak alması anlatıl-
maktadır.

859
TÜRK HALK OYUNLARININ ÇOCUK GELİŞİMİ
ÜZERİNDEKİ EĞİTSEL İŞLEVLERİ
Arş. Gör. Neslihan ERTURAL
Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü,
Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı.
İzmir / TÜRKİYE

Arş. Gör. M. Serkan ERTURAL


Gaziantep Üniversitesi, Türk Musikisi Devlet Konservatuarı.
Türk Halk Oyunları Bölümü.
Gaziantep / TÜRKİYE

Halk bilgisi ürünlerinin içerisinde görsel bir nır”4 şeklinde benzer bir yaklaşımda bulunmakta-
tür olarak karşımıza çıkan “halk oyunları”; köke- dır. Kaeppler dansı; müzikal bir sesle bazen şiirle,
ninde dine ve büyüye ait unsurların yer aldığı, görsel hareketli ve estetik görünüşlerin birleştiği,
“kendine has sanat değerine sahip olduğunu iddia kulağa ve göze hitap eden kompleks bir iletişim
eden topluluğa”1 ait, “eğlenme ve eğlendirme, eği- formu olarak görmekte ve dansın zaman içeri-
tim ve kültürün genç kuşaklara aktarılması, top- sinde insan vücudunun ustalıkla kullanıldığı yara-
lumsal kurumlara ve törenlere destek verme, top- tıcı bir sürecin sonucunda oluşan kültürel bir form
lumsal ve kişisel baskılardan kurtulma”2, “sağlık olarak tanımlamaktadır. Diğer bir araştırmacı
üzerinde yaşam kalitesini yükseltme”3 gibi işlev- Alan Lomax, halk oyunlarını bir “performans”
lere sahip olan, ait olduğu yörenin oyun oynama olarak düşünmektedir. Lomax; bireylerin dans et-
geleneğine uygun bir formda ve şekilde, ritim ve me şekli ve stilini, oyuncuların vücutlarının duru-
müzik eşliğinde sergilenen estetik hareketlerin şunu, enerjilerini boşaltmadaki özelliklerini, oyun-
icralarıdır. Sosyo-kültürel icra ortamlarında yara- cu grubundaki sanatçıların birbirleri ile ilişkileri-
tımı gerçekleştirilen halk oyunları, yaratıldığı ilk nin dinamiği, oyuncu ile izleyicinin karşılıklı
şekle kısmen bağlı kalarak, şekillenmekte ve etki-lenişi ve iletişimleri gibi karmaşık element-
geleneğe ait özellikler ile çeşitlenerek değişmek- lerin bir sentezi olarak görmektedir.5
tedir ve geleneğe özgü icra ortamlarında nakledi- Halk oyunlarının yukarıda izahına çalıştığı-
lerek gelecek kuşaklara taşınmaktadır. mız bu özellikleri, icraların sanatsal ve sahnedeki
Halk oyunları icraları kökeninde taşıdığı özel- estetik özelliklerinin uygulanışı sırasındaki yaratı-
likleri yitirmesiyle, “yeniden yaratılma” ve “nak- mı ve sunumu ile izleyici ve icracı üzerinde bırak-
ledilme” aşamalarından geçerek günümüze taşın- tığı etki ve bu etkiye bağlı olarak gelişen karşılıklı
mıştır. Ait olduğu sosyal çevrenin, kültürel ve ile- ortak duygularla ilgilidir. 6 Fakat günümüzdeki
tişimsel davranış özelliklerini, eğlenme ve eğlen- araştırmalar göstermektedir ki halk oyunları icra-
dirme pratiklerini, sanat anlayışını yansıtan este- ları sadece gösteri amaçlı, formel ve informel or-
tik sunumlar şeklini almıştır. Bu konuda Kaepp- tamlarda icracıların yaptığı sunumlardan oluşma-
ler; “Bazı toplumlarda insanların tanrı için ser- maktadır. Değişik icra bağlamları çerçevesinde
giledikleri hareketler dinsel bir tören olarak düşünüldüğünde, halk oyunlarının yeni ortamlar-
kabul edilir. Fakat aynı hareketler bir izleyici da farklı işlevler yüklenebileceği de görülmekte-
karşısında sergilenirse bir dans olarak algıla- dir. Bunlardan biri de “eğitim ve kültürün genç
kuşaklara aktarılması” işlevi olmaktadır.
Yapılan araştırmalarına göre; “eğitim”, bire-
1 yin yaşadığı toplumda yeteneğini, tutumlarını ve
Metin Ekici. Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İncele-
me Yöntemleri. Ankara: 2004, Geleneksel Yayıncılık, s. 9.
2 4
William R. Bascom. “ Folklorun Dört İşlevi”. Çev. Ferya Adrienne L.Kaeppler. “Dans” Çev. Fatma Kanat Fay,
Çalış; Selcan Gürçayır. Halkbiliminde Kuramlar ve Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar. Ankara:
Yaklaşımlar 2. Ankara: 2005, Geleneksel Yayıncılık, ss. 2003, Geleneksel Yayınları, ss. 382-383.
5
125-151. Özkul Çobanoğlu. “Halk Bilimi Kuramları ve Araş-
3
Neslihan Güzeloğulları. “Türk Halk Oyunlarının Sağlık tırma Yöntemleri Tarihine Giriş.” Ankara: 1999, Akçağ
Alanında Yaşam Kalitesini Yükseltme İşlevi”. VII. Mil- Yayınları, s. 174.
6
letlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. Kültür ve M. Serkan Ertural. Gaziantep Halk Oyunları Üzerine
Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü, Bir İnceleme. Gaziantep Üniversitesi, Gaziantep: 2006,
Gaziantep: 2006, (Basılmamış Bildiri). (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), s.113.

860   
Materiallar

olumlu değerdeki diğer davranış biçimlerini bir eğitim çalışmasında, dev masallarının çocuk-
geliştirdiği süreçler toplamı olmaktadır. 7 Başka ları disipline etmek için kullanıldığından ve
bir tanıma göre “eğitim”, bireyin toplumsal yete- onların iyi bir kişiliğe sahip olabilmeleri için nin-
neğinin ve en elverişli düzeyde kişisel gelişiminin niler söylendiğinden bahsedilmektedir. Ahlâki
elde edilmesi için seçilmiş ve denetimli bir çev- öğeleri içeren fabllar ve masalların ortaya kon-
reyi içine alan toplumsal bir süreçtir.8 malarının nedenleri ise; “çalışkanlık, dindarlık ve
Eğitimin toplum üzerindeki işlevsel özellik- evlatlıkla ilgili prensipleri ve kabul edilen davra-
lerine bakıldığında ise; bireyin çocukluktan itiba- nışları telkin etmek” ve “asilik, tembellik, züppe-
ren başlayan kişilik gelişimi üzerinde önemli bir likle ile alay etmek” içindir. Yine halk bilgisi
yer tuttuğunu görmekteyiz. Bunlar; “çevresini de- ürünlerinden olan bilmecelerin, “insanların yerine
netimi altına almayı başarmak”, “kendi amaçla- getirmek isteyebileceği bir tehdidi ifade etmek,
rını saptayabilmek”, “kendisini nesnel olarak ifa- kaba emirler vererek kızdırılan başkalarının hare-
de etmek”, “akılcı ve mantıksal davranış kazan- ketlerini yönetmek, insanı ironiye karşı harekete
dırmak” bu davranışların kazandırılması ile kişiye geçirmek için” kullanıldığı ifade edilmektedir.
zihinsel, bedensel beceriler vermek, “bireye nasıl Atasözlerinin ise on dört yaşının başlangıcında
düşüneceğini öğretmek”, “toplumsal hareketlili- çocuklara; hırsla coştuğunda, yalan söylediğinde
ğini artırma ile bireyin içinde yetiştiği çevreden ya da hırsızlık yaptığında, inatçı olduğunda ya da
kurtulabilme, çevreyi daha iyi koşullar bakımın- görgü kurallarını ihlal ettiğinde, kendi kendini
dan değiştirebilme yeteneğini sağlamak” “beden- aşağıladığında, hareketleri üzerine yorum yaptı-
sel ve ruhsal gelişimini sağlama”, “kötü eğitim ve ğında söylendiği ifade edilmektedir. Yine bilme-
davranışları düzeltici bir amacın sağlanması”, “bi- celerin, çocukların zekâsını keskinleştirmede öğ-
reyde karar alma becerilerini geliştirmek” ve ben- retici bir araç olarak kullanıldığından da bahse-
zerleri gibidir.9 dilmektedir.10
Tarafımızca yapılan araştırmalar da göster- Halk bilgisi ürünlerinin çocuk eğitimi üze-
mektedir ki müzik, ritim ve harekete dayalı olan rinde kullanımı, bazı işlev değişiklikleri ile günü-
halk oyunlarının icra edilmesi, öğretilmesi ve or- müzde hâlâ devam etmektedir. Bu ürünlerin ço-
tamlarının yaygınlaşması yolu ile çocuk eğitile- cuklara okunması ve anlatılması ile çocukların
bilmektedir. Bunun yanında halk oyunları icrala- hayal dünyalarının gelişimine katkıda bulunul-
rının, çocuğun bilişsel, psikomotor ve duygusal maktadır. Dil gelişimleri sağlanarak, söz dağar-
gelişimine de katkıları olduğu gözlenmektedir. cıklarının genişlemesi sağlanmaktadır. Böyle bir
Bu tespitlerden hareketle teorik olarak “Türk eğitim, çocukların sosyal rollerinin oluşumunda
Halk Oyunlarının Çocuk Üzerindeki Eğitsel İşlev- etkili olmakta, çocukların ilgi alanlarının saptan-
leri” olarak adlandırdığımız bildirimizde, pratikte masına faydalı olmaktadır. Çocuk, bağımsız hare-
uyguladığımız halk oyunları icralarının çocukla- ket ederek kendi kararlarını almayı ve uygula-
rın eğitimi ve iletişimsel gelişimleri üzerindeki mayı öğrenmektedir. Bu da çocuğun ileride yapa-
sonuçlarını ortaya koymaya çalışacağız. Ortaya cağı meslek seçiminde etkili olmaktadır.
çıkan sonuçların ışığında ise, çocuğun sosyalleş- Hiçbir şeyin olduğu gibi yerinde kalmayarak
mesi, halk oyunları icralarının çocukların eğitim sürekli yer değiştirdiği, çeşitli gelişimlerin ve
sürecine katkısı bağlamında yüklenebileceği iş- değişimlerin yaşandığı dünyada, çocuğa kaliteli
levler hakkında çeşitli tekliflere yer verilecektir. bir eğitim verebilmede “iletişim” önemli bir yer
Halk bilgisi ürünlerinin çocuk eğitiminde tutmaktadır. “İletişim” ve “eğitim”. Her ikisi de
kullanımı, geleneksel uygulanış şekilleriyle geç- bir bütünün iki önemli parçasıdır. Bu iki önemli
mişten günümüze kadar devam etmiştir. Bu ürün- unsur bir bütünün teşekkülünü oluşturan en
ler, yazılı olarak aktarım ortamlarının bulunma- önemli enstrümanlardır. Çocuğun eğitimi ve geli-
dığı veya yaygın olarak kullanılmayan toplum- şiminin birinci basamağı, belki de en önemlisi
larda, kuşaklar arasında bilgi aktarımının sağlan- çevresi ile kurabildiği “iletişim” olmaktadır. İleti-
masında, eğitici bir işlev yüklenmiştir. Amerikalı şim sosyalleşmenin temelidir. Eğer birey, gelişim
antropolog William R. Bascom’ın 1954’de ya- ve olgunlaşma çağının ilk adımlarında çevresiyle
yımlanan “Folklorun Dört İşlevi” adlı çalışma- başarılı bir iletişim geliştirir ve geliştirmesine yar-
sında, Doğu Afrikadaki Chagalar arasında yapılan dımcı olunabilirse gelecekteki yaşamı başarı
odaklı olacaktır. İşte halk edebiyatı ürünlerinin
7
Mahmut Tezcan. Eğitim Sosyolojisi. Ankara: 1996,
10
Feryal Matbaacılık, s.3. William R. Bascom. “ Folklorun Dört İşlevi”. Çev. Ferya
8
Mahmut Tezcan. Eğitim Sosyolojisi. Ankara: 1996, Çalış; Selcan Gürçayır. Halkbiliminde Kuramlar ve
Feryal Matbaacılık, s.3. Yaklaşımlar 2. Ankara: 2005, Geleneksel Yayıncılık, ss.
9
Ayrıca bkz. Mahmut Tezcan. age., ss. 51-52. 140–142.

861
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

yanında halk bilgisi ürünlerinin iletişime dayalı teneklerini irticalen, kendine has bir üslûp ile
görsel, müzikli ve harekete dayalı türlerinden olan sergilemesi geleneğine benzemekte ve usta çırak
halk oyunları icralarının kullanımı da, çocuğun bu ilişkisinin en açık şekilde görüldüğü topluluk-
alana ilgisinin saptanabilmesi ile ruhsal, fiziksel, lardan oluşmaktadır. Türk halk oyunları türlerinin
psiko-motor ve duygusal gelişimine yardımcı ol- (zeybek, halay, karşılama, horon, bar teke zortlat-
mak, kendi geleneğini ve kültürünü öğrenerek maları vb.) icrası sırasında ortaya çıkan bir oyun-
ailesine ve topluma faydalı bir birey olarak eği- cu ya da bu kişiyi taklit ederek eşlik eden diğer
tilmesi açısından gerekli olmaktadır. oyuncular bu icraların kahramanları olmaktadır.
İletişim ve eğitim arasındaki bu ilişki içinde Çocuk, hayal dünyasında masalın ve hikâyenin
çocuk ile kaliteli bir iletişim nasıl sağlanır? içinde kendini o metnin kahramanı olarak düşüne-
Çocuğun ilgisini, yeteneklerini saptamak ve onun bilmektedir. Ya da bu kahramanları zihninde, aile
bu konudaki gereksinmelerini karşılama yolu ile ve çevresindeki bireylerin yerine koyarak aile ve
çocuğun bir şeyleri daha rahat öğrenmesine ve toplum ilişkilerini düzenleyebilmektedir. Bu ürün-
eğitimine katkıda bulunmak mümkündür. “Çocu- lerin yaratıcısı ve anlatıcısı tarafından çocuğun
ğun yaşamında önemli rolü olan ilgiler, öğrenil- hayal dünyasına hitap ederek neler öğretilmek
miş birer güdülerdir (motivedirler). Çocuk bir istendiği ve nasıl bir rol model çizildiği bu nok-
şeyden yararlanacağını görünce onunla ilgilenir, tada önemli bir yer tutmaktadır. Bu işleyiş çocu-
bu da öğrenmeyi güdüler (motive eder). Gerçek ğun zihinsel, psikolojik gelişiminde ve eğitiminde
ilgiler bireyin yaşamında bir gereksinimi karşıla- büyük başarılar getirebilmektedir. Harekete dayalı
dıkları için süreklidirler. Bu nedenle gereksinme halk oyunları icraları da sözlü ve yazılı halk bil-
ne denli kuvvetli olursa, ilgi de o derece kuvvetli gisi ürünlerinin yüklendiği eğitsel işlevlere benzer
ve uzun süreli olur. Çocuk ilgilerle birlikte dün- şekilde görevler üstlenmektedir.
yaya gelmez.” 11 Onun ilgisinin neye yönlendiri- Halk oyunları icralarının çocuk eğitiminde
lebileceğini saptamak ailenin ve eğitimcilerin gö- kullanımı, çocuğun metnin içine bizzat katılması,
revleri arasındadır. İşte uyumlu bir iletişimin sağ- metne ait dramatik öğeleri taklit etmesi ve bazı
landığı ortamlardan birisi de halk oyunları su- geleneksel hareket şekillerini dans ile ifade etmesi
numlarının gerçekleştirildiği icra ortamları ol- yoluyla gerçekleşmektedir. Çocuk bu icranın içe-
maktadır. Halk oyunları icralarının gerçekleşti- risine yerleştirildiğinde anda metnin içerisindeki
rildiği sosyal ortamlarda birey, halk oyunları oy- kahramanlardan birisi olduğunu hissederek, üze-
narken kendisini nesnel olarak ifade edebilmekte, rine yüklenen sorumluluğun farkında olma duy-
akılcı ve mantıksal bir davranış biçimi kazanarak gusu ile hem oynar, hem de kendi kültürüne ait
zihinsel ve bedensel özelliklerini geliştirmektedir. hikâyeyi, destanı, masalı veya fıkrayı harekete
“Eğer çocuk kendisini iyi ifade etme imkânı bu- dayalı performansın içinde olma yoluyla icra
lursa, hayatta ezilmez, kendini anlatma ve tanıtma ederek canlandırmış olur.
cesaret bulur”12 Bunun yanı sıra halk oyunları icralarının grup
Halk bilgisi türlerinden olan hikâye, masal, içerisinde icra edilmesi ile bireyler sosyal kim-
ninni, bilmece, fıkra vb. malzemelerin içerisinde liklerini kazanmaktadırlar. 12-18 yaş arası ergen-
yer alan tipsel ve motifsel özellikler, örneğin; bir lik dönemini yaşayan çocuklara bakıldığında, ço-
“masalın kahramanı” nasıl ki o masalın oluşu- cuklarda kimlik oluşumuna karşı rol karışıklığı
munda, iyinin ve kötünün belirlenmesinde en oluşabilmektedir. Kimlik oluşumu sırasında bire-
değerli parça oluyor ve metnin içerisindeki keli- yin kendi benliğini bulması ve tanımlaması gerek-
melerden birini oluşturuyorsa, halk oyunlarının mektedir. Ergenleşme çağında olan çocuk, kimli-
adımları ve icracıları da bir oyun icrasının en ğini bulamazsa ‘rol karmaşası’ içine düşebilir. Bu
küçük ve değerli parçasını oluşturmaktadır. Ço- dönemde arkadaşları tarafından kabul edilme ya
cuk, karşılıklı kurulacak kaliteli bir iletişim ile bu da reddedilme çocuk için çok önemli olmaktadır.
ürünler içerisinde kendisini hareket ile ifade Bir grubun üyesi olmaya, grup etkinliklerine ka-
etmektedir. Örneğin bir halay topluluğundaki ekip tılmaya çok önem verirler. Kendine aykırı gelse
başı, halay topluluğunun düzeninden sorumlu bile arkadaşlarından farklı düşünmeye ve davran-
olurken yöreye ait karakteristik tavrı en belirgin maya korkabilirler.13
yansıtan oyuncu olmaktadır. Halay oynama Türk halk oyunları icralarının çocuk gelişimi
geleneği, tıpkı “hikâyeci”, “âşık”, “ozan”ların ye- üzerindeki eğitsel işlevlerinin görülebileceği bir
başka alan da sağlık alanı olmaktadır. Sağlık ala-
11
Haluk Yavuzer. Çocuk Psikolojisi. İstanbul: 1993,
13
Remzi Kitapevi, ss. 200-201. Dilara Sevimay Özer; M. Kamil Özer. Çocuklarda
12
Halit Ertuğrul. Aile ve Okulda Çocuk Eğitimi. İstanbul: Motor Gelişim. Ankara: Nobel Yayınları, 2002, ss. 40-
2003, Nesil Yayınları, s. 63. 42.

862
Materiallar

nında engelli çocukların eğitiminde, iyileştirme- reketlilik, motor hareket gelişimindeki düzensiz-
sinde ve terapisinde halk oyunları icraları kul- lik” gibi belirtilere sahip idi.
lanılabileceğini görmekteyiz. Birçok araştırma da Biz, bu belirtileri tespit ettiğimiz Caner
göstermektedir ki müziğin otistik çocukların tera- Serin’in, sosyal ilişkilerinin düzenlenmesi ve ya-
pisinde kullanımı olumlu sonuçlar vermektedir. şam kalitesinin yükseltilmesi için içeriğini halk
Bazı bilim adamlarına göre; “müzikle tedavide oyunları adımları, müzikleri ve ritimlerinin oluş-
bazı sorunları çözmek için öncelikle müziği turduğu çalışma programını şu şekilde düzenle-
oluşturan elemanları çözümlemek gerekir. Bunlar; dik:
melodi, ritm ve armonidir. Daha sonra ise, bun-
1. Egzersiz Hareketleri ile Ritim ve Müzik Eş-
ların insan üzerindeki etkisi saptanmalıdır.” 14
liğinde “Isınma Hareketleri”nin Tekrarlanma
Canlı cansız tüm varlıkların kendilerine özgü çı-
Aşaması
karttıkları sesler vardır. Hatta elektrik enerjisinin
bile bir sesi vardır. Müziğin içinde barındırdığı 2. Çalışma Programına Uygun Adım ve Müzik
duygu yükleri, eğitim hedefleri ve eğitsel yön- Repertuarının Düzenlenmesi
temleri açısından çok zengin ve bir o kadar da 3. Bireyin Halk Oyunları Adımlarını Öğrenme
bakir bir alan olarak görülmektedir. Müziğin Aşaması
otistik çocukların eğitiminde kullanılması grup 4. Bireyin Öğrenilen Adımların Müzik Eşliğinde
çalışmalarında sıralı oyunlar, sosyal uyum ve pay- Tekrarlanması Aşaması:
laşma gibi amaçlara uygun çalışma tekniklerinin 5. Müzik Eşliğinde Tekrarlanan Oyunlara Mi-
kullanılması yoluyla bunların içinde el ele tutuşup mik ve Yüz İfadelerinin Katılma Aşaması
müzik eşliğinde söylenen şarkılarla yapılan 6. Öğrenilen Adımların Ritim Eşliğinde Uygu-
çalışmalarında ortak hayal kurma hikâye ya da lanması Aşaması
masal yaratma gibi özgün tekniklere sıkça baş-
7. Çalışmaya Ara Verme
vurulduğu görülmektedir.15
8. Soğuma Ve Germe Hareketleri
Böyle bir etkinin saptanması ile ilgili 2000
yılından bugüne kadar sürdürdüğümüz bir çalışma 9. Bendir Eşliğinde Ritim Çalışması
otistik bir birey üzerinde gerçekleşmiştir.16 Biz de Uzun yıllara yayılan bu çalışmanın ikinci
bu düşünceden hareketle, yapısı itibariyle içeri- bölümü Caner Serin ile özel ders şeklinde birebir
sinde fiziksel uğraşıları, müziği ve ritmi bir bütün yapılan halk oyunları derslerinin performansı ve
olarak barındıran halk oyunları icralarının otistik bireyin toplu halde uygulanan halk oyunları icra
bireylerin terapisinde uygulanabilirliği konusunda ortamlarına dâhil edilerek sosyalleşme süreci ve
neler yapılabileceği düşüncesinden hareketle, iletişimsel gelişiminin takip edilmesine yönelik
2000 yılında pratiğe yönelik çalışmalara başladık. çalışmalardan oluşmaktadır. Bu çalışmalarda uy-
Sonrasında teorik olarak yapılan araştırmalar ve gulama sahası olarak Gaziantep Üniversitesi Türk
otizmin belirtileri ile ilgili konunun uzman- Musikisi Devlet Konservatuvarı Türk Halk Oyun-
larından alınan bilgiler ışığında, bu bireyin sosyal ları Bölümü’nde gerçekleştirilen halk oyunları
ilişkilerindeki düzensizlik ve iletişimsel zorlan- dersleri ve yine adı geçen üniversitenin Türk Halk
malarının giderilmesi amacıyla uygulamaya yöne- Bilimi Topluğu’nun üniversite öğrencilerine yö-
lik ders planları düzenledik. Engelli çocuk ile ça- nelik gerçekleştirilen toplu halk oyunları çalışma-
lışmalara başlamadan önce, bireyde dikkatimizi larının yapıldığı sosyal icra ortamları seçilmiştir.
çeken tipik özellikler; “başkalarına karşı ilgisiz- Çalışmalar şu şekilde düzenlenmiştir;
lik, göz temasından kaçınma, sürekli bir konu 1. Topluluğu Oluşturan Öğrencilerle Tanıştırıl-
üzerinde konuşma, bazı işleri oldukça hızlı yerine ma Aşaması:
getirme” gibi özellikler olmuştur. Öğrencimiz,
2. Canlı Müzik Eşliğinde Topluluk Öğrencile-
yine otizmin belirtileri arasında sayılan “diğer
riyle Birlikte Halk Oyunları İcralarına Ka-
çocuklarla ilişki kurmadaki zorluklar, her şeyin
tılması
aynı olmasını istemek, rutin yaşama bağlılık,
değişikliklere karşı aşırı tepki verme, aşırı ha- 3. Toplu Halk Oyunları Çalışmalarında İcra
Edilen Oyunlara Davulla Eşlik Edilmesi
Sonuç olarak; otistik bir birey üzerinde,
14
15
Haluk Yavuzer. Age. s. 222. bireyin ruhsal, duygusal ve toplumsal gelişimine
http://www.rehabilitasyon.com/index.php?act=showar katkıda bulunmak amacıyla, iki aşamalı bir çalış-
ticles&cid=96
16
Neslihan Ertural; Serkan Ertural. “Halk Oyunları İcraları-
ma yapılmıştır. Halk oyunları icralarıyla yapılan
nın Otistik Bireylerin İletişimsel Gelişimine ve Sos- bu çalışmaların, otistik bir bireyin yeteneklerini
yalleşme Sürecine Etkisi Üzerine Bir Deneme”. Hacet- açığa çıkararak eğitiminin ve iletişimsel gelişimi-
tepe Üniversitesi. Engellilerde Sanat ve Spor Sem- nin sağladığı ve sosyalleşme sürecine olumlu etki
pozyumu I. Ankara: 2007, (Basılmamış Bildiri).

863
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

ettiği ve de yaşam kalitesini yükselttiği sonucuna lumun oluşması açısından önemlidir. Türk halk
varılmıştır. oyunları ve müziği ile planlanan mizansen kurgu-
Halk oyunları icralarının yaratılıp yaşatıldığı lar oyunlaştırılarak İlköğretim ve Ortaöğretim
ve icra sunumlarının gerçekleştiği sosyal çevre- öğrencilerinin eğitiminde kullanılması yoluyla
lerde, dünün ve bugünün kuşaklarının bir arada kendi kültürlerini tanımaları ve sevmeleri sağla-
olduğunu görmekteyiz. Geleneksel öğeleri içeren nabilir.
temsilleri geçmişten günümüze taşıyan bu sunum- ¾ Kişilik; bireyin belirgin, değişmeyen ve tu-
ları “izleme” sırasında kişilerin bu sunuma katıla- tarlı özelliklerinin tümünü ifade etmektedir. 19
rak icra edebilme kabiliyeti göstermesi ve yöre de Kişiliğin oluşmasında “genetik”, “aile” ve “aile
bu kültür birikiminin arkadan gelen nesillere dışı faktörler”, “toplumun beklentileri” ve “top-
iletilmesi Seeger’in “Zaman birleştirici”17 şeklin- lumsal uyum için” gereklilikler gibi birçok etken,
de ifade ettiği süreç içerisinde gerçekleşmektedir. rol oynamaktadır20. “Uyum”, genelde bireyin çev-
Halk bilgisi ürünlerinin işlevlerinden biri de resi ile sağlıklı iletişim kurması ve bunu geliştirip
eğitim ve kültürün genç kuşaklara aktarılması iş- sürdürmesi olarak tanımlanmaktadır. 21 Çocuğun
levi olmaktadır. Topluma ait kültürel mirasın kişiliğinin geliştiği, uyumu ve paylaşmayı öğren-
genç kuşaklara aktarılması eğitim sayesinde ger- diği bir ortam da arkadaş grupları olmaktadır.
çekleşmektedir. Bir eğitim aracı olan halk oyun- “Çocuğun arkadaş grubu, onun sosyal tavırlarını
ları icraları (dans) yaratıldığı sosyo-kültürel bağ- etkiler. Bu sosyal tavırlar, çocuğun genellikle
lama göre biçimlenen, anlam ve işlev yüklenen diğer bireylere ve yaşama karşı tüm tavırlarını
ritüel, tören, eğlence, sanat ve iş yaşamı ile ilgili içerir. Bir dereceye kadar ailede kazanılan bu ta-
unsurlar ile şekil alan bir yapıya sahiptir. Halk vırlar, çocuğun arkadaş grubuyla olan deneyim-
oyunları (dans) onu izleyen ve icrasını gerçek- leri sonucu değişebilir. Arkadaşlarıyla oynayan
leştiren farklı bilgi ve deneyimlere sahip kişilere çocuğun sekiz yaşına doğru grup oyununda gide-
bu yapısal unsurlardan bir ya da bir kaçını algı- rek bir artma, toplumsallaşmasında da belirgin bir
layıp anlamlandırma olanağı tanımaktadır. değişiklik görülür. Çocuk, daha az bencil ve sal-
Kaeppler halk oyunlarının (dansı) bu durumunu dırgan, buna karşılık daha fazla grup bilincine
“dansın grameri” olarak tanımlayarak şu şekilde sahip ve yardımsever olur” 22 , kişiliği gelişir ve
açıklar; dilin grameri gibi dansın grameri de hem uyumlu davranmayı öğrenir. Yapısı itibariyle
anlam hem de yapı içeriklidir. Bu gramatikal müzik ve geleneksel hareket şekillerine göre
yapının semantik ve sentaksın bilinmesi, ilgili uyumlu hareket etmeye dayalı halk oyunları icra-
hareketi anlamlı kılar. Halk oyunlarının yaratıla- ları da çocuk için bir grup etkinliği olmaktadır.
bilmesi, icra edilebilmesi ve anlaşılabilmesi için Halk oyunları müzikleri ve adım yapısındaki
bu hareketlerle oluşturulan sentaksın icracı ve uyum, çocuğun hayatındaki arkadaş grubunda ve
izleyiciler tarafından bilinmesi gereklidir. Halk buna bağlı olarak toplumda da uyumlu olmasını
oyunları iletilmek istenen anlamları dilsel iletişim öğrenmesini sağlamaktadır.
türüne göre çok daha kısa zamanda ve özet bir
¾ Çocuğun eğitimsel gelişiminin sağlanması
şekilde ifade edebilmesine imkân verir. Sözlü
için öncelikle özgüveninin geliştirilmesi büyük
anlatım bağlamında saatlerce sürebilecek bir hi-
önem taşımaktadır. 23 Halk oyunlarının çocuklar
kâye, oyun icralarının damıtılmış dünyasında üre-
tarafından sahnede sunulması onların özgüven-
tilen hareket ve hareket dizgisiyle, birkaç dakika
lerinin gelişmesine büyük katkıları olacaktır.
içinde izleyiciye aktarılabilir.18
Bunun için çocukların öğrendikleri halk oyunları
Sonuç olarak Türk halk oyunları icraları gör- icralarını bir topluluk önünde sunmalarını sağ-
sel kültür ürünleri olarak geçmişten gelen kökleri layacak ortamlar hazırlanmalıdır.
ile birlikte günümüzde eğitsel bir araç olarak ait
olduğu toplumun veya grubun kültürel kodlarını 19
öğrenmesinde, tanımasında önemli işlevler yükle- Serpil Aytaç. “Örgütsel Davranış Açısından Kişiliğin
Önemi”. http://www.isguc.org/arc_view.php?ex=212.
nebilmektedirler. Bu noktada sunacağımız çözüm 20
Metin Yaman. “Halk Kültürünün Türk Halk Oyunları
önerilerini şu şekilde sıralayabiliriz: Bölümü İle Sınıf Öğretmenliği Bölümü Öğrencilerinin
¾ Geleceğimizin teminatı olan çocukların eğiti- Kişilik Gelişmesine Etkisi Üzerine Bir Karşılaştırma
mi; birey-aile, birey-toplum ilişkilerinin sağlam Denemesi”. Millî Folklor. Sayı: 68 Ankara: 2005, Millî
Folklor Dergisi Yayınları, ss. 191-193.
temellere oturtulması, sağlıklı ve kültürlü bir top- 21
M. Popkin. Adjustment Disorders and Impulse
Control Disovder. 1989, s.17
22
Hâluk Yavuzer. Çocuğunuzun İlk Altı Yılı. İstanbul:
17
Gülay Mirzaoğlu. “Türkülerin İşlevleri ve Zeybek 1995, Remzi Kitabevi, s. 177.
23
Türküleri”. Türk Bilig. Sayı;2, Ankara: 2001, ss.80. Tony Humphreys. Çev. Tanju Anapa. Çocuk Eğitiminin
18
Nebi Özdemir. Türk Eğlence Kültürü. Ankara: 2005, Anahtarı: Özgüven. İstanbul: 2002, Epsilon Yayınları, s.
Akçağ Yayınları, s.265 11.

864
Materiallar

¾ Türk halk edebiyatı ürünlerine ait motiflerinin − Güzeloğulları, Neslihan. “Türk Halk Oyunlarının Sağlık
de halk oyunları icraları içerisinde kullanılma- Alanında Yaşam Kalitesini Yükseltme İşlevi”. VII. Mil-
letlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. Kültür ve Tu-
sıyla, engelli çocukların eğitimi ve terapisi farklı rizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü,
mekânlarda denenmelidir. Otistik çocuklar için Gaziantep: 2006, (Basılmamış Bildiri).
açılan rehabilitasyon merkezlerinde uygulanan − Humphreys, Tony. Çocuk Eğitiminin Anahtarı: Özgü-
sosyal etkinlik programları içinde, halk oyunları ven. Çev. Tanju Anapa.. İstanbul: 2002,
müziklerinden ve oyunlarından yararlanarak yapı- − Epsilon Yayınları.
lacak uygulamalar ile, otistik çocukların toplum
− Martinez, Baudilio. Okulda Başarısız Çocuğun Eğitimi.
içinde sosyalleşmeleri sağlanabilir. Yay. Haz. Pelin Özeren. İstanbul: Gendaş Yayınları,
¾ “Çocukta empati duygusunun gelişmesinin en 2001.
rahat ve en uygun ortamı, drama çalışmalarıdır. − Mirzaoğlu, Gülay. “Türkülerin İşlevleri ve Zeybek Tür-
Değişik rolleri alan, farklı kişiliklere bürünen ço- küleri”. Türk Bilig. Sayı;2, Ankara: 2001.
cuk kendini ve çevresini daha kolay tanır. Başka − Kaeppler, Adrienne L. “Dans”. Çev. Fatma Kanat Fay.
insanların durumlarını anlayışla karşılar.” 24 Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar. Ankara: Millî
Folklor Yayınları, 2003, ss. 382-395.
Kültürümüze ait çeşitli dramatik oyunların halk
oyunları adımları ile kurgulanması yolu ile çocu- − “Otistiklerde Müzikle Terapinin Doğuşu ve Dünyadaki
Uygulamaları.” 10.04.2007 tarihinde http://www.
ğun toplum içindeki sosyal rolünü benimsemesine yagmurcocuklar.com adresinden erişildi.
yardımcı olunabilir. − “Otizm.” 10.04.2007 tarihinde http://www.saglikinfo.
¾ Türk halk edebiyatı ürünlerinden seçilmiş öy- com/HASTAOKULU/cocuk_otizm.asp#1 adresinden
küler, hikâye ve masallardan senaryolar oluştu- erişildi.
rularak ve çocuklardan halk oyunları adımları ile − Özdemir, Nebi. Türk Eğlence Kültürü. Ankara: Akçağ
bu senaryolara uygun bir kurgu oluşturmaları Yayınları, 2005.
istenmesi yoluyla çocukların yaratıcılıklarının art- − Özer, Dilara Sevimay; M. Kamil Özer. Çocuklarda
tırıcı çalışmalar yapılabilir. Motor Gelişim. Ankara: Nobel Yayınları, 2002.
− Payne, Helen. Dance Movement Therapy: threory and
practice. London; New York: Tavistock/Roudledge,
KAYNAKLAR
1992.
− Aytaç, Serpil. “Örgütsel Davranış Açısından Kişiliğin − Popkin, M. Adjustment Disorders and Impulse Control
Önemi.” 14-05-2008 tarihinde http://www.isgucdergi. Disovder. 1989.
org/?p=arc_view&ex=97&inc=arc&cilt=3&sayi=1&yea
− Tezcan, Mahmut. Eğitim Sosyolojisi. Ankara: Feryal
r=2001 adresinden erişildi.
Matbaacılık, 1996.
− Bascom, William R. “Folklorun Dört İşlevi”. Çev. Ferya
− Yaman, Metin. “Halk Kültürünün Türk Halk Oyunları
Çalış; Selcan Gürçayır. Halk Biliminde Kuramlar ve
Bölümü İle Sınıf Öğretmenliği Bölümü Öğrencilerinin
Yaklaşımlar 2. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2005, ss.
Kişilik Gelişmesine Etkisi Üzerine Bir Karşılaştırma
125-151.
Denemesi.” Millî Folklor Dergisi. Sayı; 68 Ankara:
− Çobanoğlu, Özkul. Halkbilimi Kuramları ve Araştırma 2005, ss. 191-193.
Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları,
− Yavuzer, Hâluk. Çocuk Psikolojisi. İstanbul: Remzi
1999.
Kitabevi, 1993.
− Ekici, Metin. Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnce-
− Yavuzer, Hâluk. Çocuğunuzun İlk Altı Yılı. İstanbul:
leme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2004.
Remzi Kitabevi, 1995.
− Eroğlu, Türker. Halk Oyunları El Kitabı. İstanbul: Mars
Basım Hizmetleri. 1999.
− Ertuğrul, Halit. Aile ve Okulda Çocuk Eğitimi. İstanbul:
Nesil Yayınları, 2003.
− Ertural, M. Serkan. Gaziantep Halk Oyunları Üzerine
Bir İnceleme. Gaziantep Üniversitesi, Gaziantep: 2006,
(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
− Ertural, Neslihan; Serkan Ertural. “Halk Oyunları İcra-
larının Otistik Bireylerin İletişimsel Gelişimine ve
Sosyalleşme Sürecine Etkisi Üzerine Bir Deneme”.
Engellilerde Sanat ve Spor Sempozyumu I. Hacettepe
Üniversitesi. Ankara: 2007, (Basılmamış Bildiri).
− Gönen, Mübeccel; Nursel Uyar Dalkılıç. Çocuk Eğiti-
minde Drama. İstanbul: 2002, Epsilon Yayınları.
− Güzeloğulları, Neslihan. Gaziantep Yöresi Halk Oyun-
larının Yapısı ve İşlevleri. Ege Üniversitesi, İzmir:
2005, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).

24
Mübeccel Gönen; Nursel Uyar Dalkılıç. Çocuk Eğiti-
minde Drama. İstanbul: 2002, Epsilon Yayınları, s. 31.

865
TÜRKMEN KÜLTÜRÜNDE ÇOCUK VE HÜVDİ (NİNNİ) GELENEĞİ
Yard. Doç. Dr. Ramazan ÇAKIR
Uluslararası Türkmen Türk Üniversitesi,
Eğitim Fakültesi Ögretim Üyesi
TÜRKMENİSTAN

CHILD EDUCATION AND LULLABY TRADITION IN TURKMEN CULTURE


ABSTRACT
Cultural exchange is an event occurring for many centuries in Turkmen society, which has rooted history and experience. A
person’s character starts its formation in a family. After a baby is born, which is considered to be the first transition period, a
mother is the only person a baby can communicate with. This communication should be in a musical tone; that is lullaby.
Highlighting the importance of lullaby in a family upbringing, this presentation aims at introducing the Turkmen lullaby
tradition and its role in educating physically and spiritually healthy generation of Turkmen society. The present scientific study is
of two parts and the techniques of researching, observing and interviewing were used.
1. Child in Turkmen Culture: Traditional Turkmen families had an average of 8 to 10 children. Whenever a boy baby is
born to a family, the azan and kamat (the call to prayer in Islam) are recited to his ears. A grandfather sacrifices two sheep and
gives a feast. Feasts are given when the baby is put into cradle for the first time (beshik toy), the seventh day after birth, when the
first teeth appear (dish toy), when s/he gets married (marriage party).
2. The lullaby tradition in Turkmen culture. The family education in Turkmen families starts with lullabies of mothers.
With their soft gentle songs they wanted to bring up their children in the best possible way. The etymology of Turkmen lullabies
is “Allah, Hu”. “Alla” and “Huvdi” are words used for lullaby in Turkmen. There are many words related to war goods (sword,
spear) or war animals (a horse) in the lullabies of heroic theme. “Huvdi”, or lullabies, are considered to be sacred poems in
Turkmen folk literature for the reason that they are means of putting the name of Allah into the new baby’s heart and conscious.
To educate both spiritually and physically healthy, patriotic generation, the religious and cultural values of Turkmen society
should be given to children in a lullaby format.

Giriş: geçmişimizi sağlıklı bir şekilde nesillere aktaran,


onları eğiten ve gelecekleri adına hayır dua ve
Köklü bir tarihi geçmişe ve birikime sahip
olan Türkmen toplumunda kültür alış-verişi asır- temennilerden oluşan birer kültür ögesi ve dil ha-
lardır devam eden bir olgudur. Ailede başlar, zinesidir. Anne ile ninniler vasıtasıyla sağlam bir
okulda ve yakın çevrede devam eder. Ninnilerle bağ kuran çocuk, kültürünü, millî manevî değer-
beşikte başlayan çocuk eğitimi; masal, hikaye ve lerini de bir musiki dinler gibi ninnilerle öğrenir.
diğer edebi türlerle mezara kadar devam eder. Bu durum milletin istikbaline gereken önemin ve-
Sosyo- kültürel çevre, çocuğa temel insani beceri- rildiğinin, bir işaretidir. Çünkü çocuk, insanlığın
leri kazandırır. Sosyal interaksyondan (karşılıklı yarınıdır.
ilişki) sapmalar kişilerin bilgi ve duygusal haya- Yöntem: Bu bildiride Türkmen aile yapısında
tına büyük zararlar vermektedir. Çocuğun ilk şah- ve kültüründe çocukların maddi-manevi sağlıklı
siyeti aile yuvasında başlar ve şekillenir. bir fert olarak yetişmesinde; beşikte hüvdi (ninni)
Birinci geçiş dönemi olarak belirtilen doğum lerle başlayan eğitimin önemi üzerinde durarak,
aşamasında çocuğun dünyaya geldiği andan itiba- hüvdi geleneğini tanıtmayı amaçlıyorum. İki bö-
ren iletişim içinde olduğu kişi annesidir. Anne- lümden oluşan bu çalışmada literatür taraması,
sine hem gönül hem de göbek bağı ile bağlıdır. gözlem ve mülakat teknikleri kullanılacaktır.
Anne ile iletişimin çoğu zaman müzikal bir dille 1- Türkmen Kültüründe Çocuğun Yeri: Türk-
yani ninnilerle kurulması gerekmektedir. Yeni do- men neslinin çoğalması ve devam etmesi için,
ğanın yakın çevresi ile bir tür iletişme geçebil- tarihte ailelerde ortalama çocuk sayısı 8 veya 10’u
mesi ve ruhsal olarak sağlıklı gelişebilmesi bakı- bulmaktadır. Nüfusun ve iş gücünün artması için
mından annesinin sesinden dinlediği ninninin, günümüzde de Türkmenistan devleti tarafından
çocuğun üzerindeki rahatlatıcı etkisi çoğu zaman teşvik politikaları uygulanmakta Ene Mehri (ana
gözle görülür niteliktedir. 1 Ninniler köklü tarihi ve çocuk sağlığı) kurumlarının fiziki ve teknolo-
jik imkanları artırılmaktadır. Bir ailede 10 çocuk
1
F. Reyhan Altınay, “Ege Bölgesi Ve Bursa’da Kadınla- varsa genlde bunun 7-8’i kız, ikisi erkektir. Bir
rın Müzikli Uygulamaları ve Uygulamaların Kültürel ailede erkek çocuk, doğduğu zaman kulağına
Devamlılık Bağlamında İşlevleri” Bu yazı daha önce 2. ezan ve kamet okunur. Büyük baba iki kurban
Halk Kültürü Sempozyumu'nda (20-21-22 Ekim 2005 keser ve güzel bir ziyafet verir. Çok erkek ço-
Uludağ Üniversitesi-Bursa) bildiri olarak sunulmuştur.
www.turkuler.com/yazi/egebolgesivebursa.asp 02/05/08 cuk doğuran anneye büyük hediyeler verilir ve

866   
Materiallar

devamlı hürmet edilir. Sırasıyla beşik toyu (dü- vardır. Kısacası Türkmen kültüründe çocuğun
ğünü), yedinci gün toyu, kalpak toyu, diş toyu ve doğumdan itibaren gösterdiği her farklı durum
evlenme toyu yapılır. 1) Beşik toyu: Çocuk bekle- düğün bayram, toy dernek; sevinç, mutluluk kay-
yen, hamile kadına toylu kadın derler, çünkü ço- nağıdır.
cuğun dünyaya göz açması ile bebek toyu kut- Türkmenlerde ataerkil geniş geleneksel aile
lanır. Bu merasimde ezan okunur, bebeğe isim hakim olduğu için evin reisi en yaşlı olan büyük
verilir, değişik ikramlarda bulunulur. Yeni doğan babadır. Onun söylediklerini bütün aile fertleri
bebek için Türkmenler büyük şenlik düzenler. 2) tarafindan can kulağıyla dinlenir. Çocuk dünyaya
Kalpak toyu: Türkmenler yeni doğan bebeğin geldiği zaman ismini o verir ve eğitimiyle o ilgi-
saçını keser ve kalpak toyu kutlarlar. Bebeğin saçı lenir. Çocuğa isim koymak en güzel bir duadır.
dayısına kestirilir ve ona hediye verilir. Çünkü Bu duanın kalıcı olması isteyen Türkmen aileler,
Türkmenlerde “oğlan dayısına çeker” denilir. 3) sevdiklerinin ve büyüklerinin isimlerini çocukla-
Diş toyu: Çocuğun dişi ilk çıktığında diş toyu rına verirken, ‘Muhammet’ ismiyle taçlandırırlar:
yapılır. Bunun manası ise çocuğa sağlık, afiyet, “Abdimuhammet (O’nun kulu, kölesi), Aymem-
bol rızık ve cesur biri olmasını dilemektir.2 met (Ay gibi parlak, nurlu), Amanmet (Sağ ve
Kız çocuk dünyaya geldiğinde ise daha sade selamette, güvende), Bağmät (Bağı sağlam, Mu-
törenler düzenlenir. Önce kulağına ezan okunur, hammed’e (sas) bağlı olsun), Baymet (Devletli,
bir kurban kesilir ve aile içi tören yapılır. Kız zengin gönüllü), Dinmät (Muhammet Aleyhi’s-
çocuğa sadece evlenme toyu yapılır. Hiç çocuğu selâm’ın dininde olsun), Dosmuhammet, Dursun-
olmayan ailelerde ilk çocuğa Hüda’nın ve pey- mämmet (uzun ömürlü olsun), Dürmuhammet
gamberlerin ismi konulur. Allaberdi, Hüdayberdi, (eşşiz), Dänemämmet (akıllı bilgili, seçkin olsun),
Muhammedgeldi gibi. İlmuhammet (Elin günün, halkın adamı olsun),
Günümüz Türkmen aileleri erkek olsun, kız İşmuhammet (Hakiki dost Muhammet, iş; eş dost)
olsun, belli günlerde merasim düzenleyerek: gibi...” 7
“Oğlum oldu”, “Kızım oldu”, kırkını doldurdu, Türkmenler çok çocuklu olan aileyi ve özel-
gülüverdi diye kutlar. Çocukcağızın saçını dayı- likle anneyi severler. Anne ve babaları evin reisi-
sına kestirir, merasim düzenler ve hediye davar nin yanında kendi çocuklarını kucağına alamaz
verir. Yürümeye başladı, dişi çıktı diye şeker sa- öpüp sevemezler. Bu konuda Türkmen-Türk Ünv.
çar. Sünnet ettirdim, ata bindi diye merasim dü- öğretim üyesi Kabe Borcakova ile yaptığımız
zenler. Dişi çıkan çocuğa toy pişmesi (hedik) söyleşide: “Türkmen ailesinde anne sevgisi ve
dağıtılır. 3 Türkmenlerde bunlardan başka erkek şefkati çocuk terbiyesinin ve eğitimin başlangı-
çocuğa saç toyu, kırkı çıkan çocuğa toy, doğum cını teşkil eder. Çocuk asıl terbiyeyi ise atasından
günü toyu ve 63 yaş toyu denilen Ak toy 4 zi- alır. Eskiden çocuk atasının atının ayağının tıkır-
yafetler verilerek kutlanmaktadır. 5 Düğün gele- tısını işitir işitmez hizaya geçer. Hemen etrafı
nekleri hakkında ilmi çalışmalar yapan Özbek toplamaya başlarmış. Atını bağlarken, çıkarttığı
bilim adamı M. Alaviya, "toy" kelimesinin geniz sesleri ve içeriye girince kaş göz işaret-
'doymaktan türediğini belirtiyor. Toy denildiğin- leriyle sesssiz sözsüz sevginin etkisiyle çocuk ha-
de '"doymak", yemek yemek göz önüne geliyor. reketlerine çeki düzen verir, saygıda kusur etmez-
İnsanoğlu yemeksiz duramaz, ama iki gencin miş. ‘Perzent atanın iki gözünden biri’ atasözün-
düğününde bu isteği daha da artar, bu günde hiç de gözü gibi koruduğu ve sevdiği evladını eline
olmazsa en güzel yemekleri yemek ister. Halk almadan hal diliyle güçlü bir sevgiyle sever.” Bu-
arasında bu gelenek hakkında "toya gidersen do- nun temelinde Türkmen ailesinin sağlam yapısı,
yup git. toy elbiseni giyip git",6 şeklinde bir dilek atanın hakimiyeti ve görev dağılımı yatmaktadır.
Çocukları çok olan kadın, aile ve toplum içinde
itibarı yüksek olarak görülmektedir.
2
G.İlyasova, Türkmen Halk Irım İnançları, 2005, s.13
3
Türkmenbaşı, Saparmurat, Ruhname 2, s.100
Türkmen toplumunda eskiden kadınlar ev
4
Ak toy: Türkmenler bu yaşa geldikleri vakit, Hz. Muham- işlerinde, erkekler dışarı işlerde çalışır; yaşlılar
med'in yaşına kadar yaşamak kendilerine nasip olduğu ise çocukların eğitim ve terbiyesiyle meşgul olur-
için bir düğün ve kutlama yapmaktadırlar. Geniş bir du. Günümüzde ise ekonomik sebeblerden dolayı
kitleye Hüdâ yolu adı altında zengin Türkmen mutfağının kadınlar, dışarıda çalışmaktadır. Büyük çocuklar
her çeşidi sergilenmekte ve çok güzel bir ziyafet veril-
mektedir. toyu gibi birçok toy yapılmakta ve kutlanmak- için kendilerinden sonra gelen küçük kardeşlerine
tadır bakma mecburiyeti vardır. Böylece aile üyeleri
5
Tatlıoğlu, Durmuş, “Türkmenistan'da Hayatın Çeşitli Safhala- birbirini kollamış olur. Bunun sonucu aile içi iliş-
rıyla İlgili İnanç ve Uygulamalar “ Akademik Araştırmalar
Dergisi,Sayı 2, s 24
6 7
D. Amangül, “Türk Dilli Halkların Folklorunda Gele- Karayunusoğlu Yaşar, “ Türkmenlerde ‘Muhammed’
neksel Şiir İlişkileri”,Bilig-6-97, yaz, s.77 İsmi”, Sızıntı Dergisi, Nisan 2008

867
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

kiler birinci derecede önem kazanmakta, yardım- Size kuvvet dileyin,


laşma ve dayanışma güçlü olmaktadır. Kız çocuk- İman baylık dileyin,
ları, ailenin istediği ile evlenirler, erkek çocuklar Her yanına bir melek,
ise, istediği kız olup olmadığı görüşü alınarak ev- Kalbine nur dileyin.
lendirilirler..8 Yüzünde var nur muhammet,
2-Türkmen Kültüründe Hüvdi (ninni) Gözünde var mehri vefa,
Geleneği: Çocuk terbiyesi Türkmen kültüründe an- Dilinde var dini iman,
ne ninnileriyle başlar. Annenin niyeti ve arzusu; Kulağında var ezan-kelam12
hissederek söylediği ninnilerle çocuğunu en güzel Kaşgarlı Mahmut ‘Balu-balu’ diye ifade ettiği
şekilde eğitmektir. Bu konuda S.Gummanov ma- ninni geleneği 11.yüzyıldan itibaren kardeş ede-
kalesinde: “Yahşi niyet yarım devlet şeklinde biyatların sözlü ve yazılı ürünlerinde yer almaya
söylendiği gibi iyi niyetli anne şefkatli kollarında başlamıştır. Ninni türü birçok araştırıcı ve bilim
ahenkli bir şekilde söylediği ninnilerle; helalliği, adamı tarafından bilimsel çalışmalarla ele alınmış
paklığı, insafı öğretiyor. Ninniler söz ile musi- ve tanımı yapılmıştır. Türkmen yazar S.Gumma-
kinin ahenkli bir şekilde birleştirilmesi, bal ile nov Ninniyi “Ninniler sadece annelerin süt emen
yağın karılması gibidir.”9 Ninnilerin anne sevgi- çocuklarını uyutmak için değil onun eğitimine
sinden ortaya çıktığına dair bir bilgiye de Gur- zihinsel gelişimine ve dünya bakışına katkısı bü-
bandurdu Geldiyev’in kaleme aldığı Şairane Halk yüktür.” 13 diye tarif ederken, Halk Edebiyatına
Dörediciliği eserinde rastlıyoruz. “Hüvdüler an- Giriş isimli eserinde Şükrü Elçin, ninniler; “an-
nelerin mehrinden, sevgisinden türemiştir. Hüv- nelerin süt emen çocuklarını uyutmak için ezgi ile
düleri gücünü artıran sebeblerden biri de anne- söyledikleri manzum veya mensur sözlerdir.”
lerin perzende olan sevgisidir. Hüvdüler yalın bir şeklinde tanımlar. Amil Çelebioğlu ise, Türk
dille annenin yerine getirdiği, geniş halk kitlele- Ninniler Hazinesi isimli çalışmasında ninniyi
rine yayılan ve her evde söylenilen duygu yüklü şöyle tanımlar: “En az iki üç aylıkken üç dört ya-
bir türdür. Hüvdüler halk ed. en gadimi mahsul- şına kadar annenin çocuğuna, onun kucağında,
lerindendir. Onun döreyiş tarihi Adem atanın ve ayağında veya beşikte sallayarak daha çabuk ve
Havva ananın dünyaya inip, oğul-gıza karışan kolay uyutmak için yahut ağlamasını susturmak
zamanlarından gelmektedir. Bu düşünceye göre için hususi bir beste ile söylediği ve ondaki halet-
hüvdülerin ortaya çıkışı insanlık tarihinin uzun- i ruhiyesini yansıtır mahiyette, umumiyetle mani
luğu ile kesinleştirmek mümkündür.’’10 türünde bir dörtlükten meydana gelen bir çeşit
Türk kültüründe Allah (c.c.) sevgisi ve pey- türküdür.”der. Doğan Kaya, Anonim Halk Şiiri
gamber aşkı bebekliğimizde terennüm edilen isimli çalışmasında ninniyi şu şekilde tarif etmiş-
ninnilerle başlar. İlahiler, na’tlar ile devam eder. tir: “Ninniler; uyutulmaya çalışılan çocuğa veya
Doğumumuzda kulağımıza okunan ezan, beşikte çocuğu hoplatıp severken söylenen ve birtakım
uyutulurken fısıldanan ninniler huzur içinde bir duygu, düşünce, inanç, umut ve hayalleri, sevinç
ömür sürmemizi sağlar ve yıllarca devam eder: acıları ihtiva eden; çoğunlukla dört mısra ile
söylenen ve mısra sonlarına birtakım klişe sözler
Ninni Muhammed ninni
ilave edilerek ezgi ile terennüm edilen manzum
Ninni can Ahmed’im ninni11
sözlerdir.”14
Türkmen halk edebiyatında, Allah'ın adını be-
Türkmence ninninin etimolojisi, "Allah, Hu"
beğin kalbine, şuuruna, zihnine yerleştirmesi se-
lafızlarıdır. Türkmenlerde ninnilere "Hüvdi" veya
bebiyle en kutsal, hikmetli manzumlar olarak
"Allalamak" derler. Hüvdi söylenmeye başlandı-
"Hüvdi" türü kabul edilmektedir. Dini terbiyenin
ğında "Huwa, balam, huwa, huv, hüvveleyin men
doğumdan kulağa okunan ezanla başladığını ve
seni" "Allay-allay edeyin, Alla Alla men seni,
iman baylığını annenin söylediği ninnilerle telkin
Allalasam men seni" gibi kelimeler başlangıçta
ettiğine şu örneklerle gösterebiliriz:
alçak sesle tekrarlanır. Sancakta veya beşikte
çocuk uyutulurken tizden pese doğru söylenir.
Çocuğun ağlamasını kesmesi veya uyuması ile
8
Durmuş Tatlılıoğlu, “Din Sosyolojisi Açısından Türk-
son bulur. Her dörtlüğün sonunda ritmik olarak,
men Ailesi ve Kuruluşu Düğün Nikah ve Boşanma” "Huwa huv ve Allay-allay" tekrarlanır. Hüvdiye
Akademik Araştırmalar Dergisi Sayı: 9-10, acedemical.
org, 11.03.2008
9 12
S.Gummanov, Daşoğuz Haberleri Gazetesi, 10.11.2001 Maysa Eminova, Bülten Press, Aralık 2001,s.12
10 13
Gurbandurdu Geldiyev, Şairane Halk Dörediciliği, 2003, S.Gummanov, Daşoğuz Haberleri Gazetesi, 10.11.2001
14
s.124 Bayatlı, Necdet Yaşar Kerkük Türkmen Folklorundan
11
Çakır Ramazan, Mahtumkulu Firakînin Şiirlerinde Ninniler(Leyleler) Edebiyat Otağı Dergisi, Yıl:2, Nisan
Peygamber Sevgisi, Yağmur Dergisi, sayı:33, 2006 2007. Sayı:19, s. 24–27

868
Materiallar

halk arasında annelerin türküsü denilir ve kutsal Girmıl - gırmıl yörişli,


bir sanat gözüyle bakılır.15 Kutsal sanat gözüyle (Kımıl kımıl yürüyüşlü)
bakılmasının bir sebebi de; ninnilerde anne sıcak- Yanı gara gılıçlı,
lığının hissedilmesi, Türkmen halkının soy ağacı- (Yanı kara kılıçlı)
nın tarif edilmesidir. “Birim var, binim var. Bal
Gılıçları gılavlı
tatlı, baldan bala tatlı.” gibi atalalar sözüde bu ko-
(Kılıçları bilenmiş)
nuyu destekler. 16 Yukarıdaki tanımlardan anlaşı-
lacağı üzere araştırıcıların tanımlarında Türkmen- Nayzaları yalavlı
Türk ninnileri etimolojik anlamda farklılık içerse (Mızrakları parıldayan)
de işlev ve şekil bakımından benzerlikler içer- Pelvan balam, huvva-huv!
mektedir. (Kahraman balam, hu Allah, hu!)
Türkmen kültüründe, “çocuklu ev pazar, ço- Türkmen ninnilerinde at; esas öge olarak ço-
cuksuz ev mezar.” Atasözü yaygın olarak kulla- cuğa vatanseverlik, kahramanlık konusunda eği-
nılmaktadır. Çocuk evin mutluluğu, neşesi ve ge- tim verilmesinin maddi unsuruna çevrilmiştir.
leceğidir. Bu mutluluğun perçinlenmesi için sa- Menin cigim işansın,
lıncak başında çocuğu yatırmak onu rahatlatmak (Benim kardeşim uyansın)
için söylenen ninniler vardır. Turup bilin guşansın,
Hüvdi, hüvdi hüvlenir, (Kalkıp belini kuşansın)
Suda balık kövlenir. Bin tümenlik atı bar,
Balık deyip tutanım, (Bin tümenlik atı var)
Yılan bolup tavlanır.17
Dusman ondan üyşensin.
Ama, Hüvdilerin sadece çocuğu uyutmak için (Düşman ondan tedirgin olsun)
söylenmediğini, anaokulu müdürü olan Altıntaç
Halimova ile yaptığımız mülakatta otaya çıktı: Ballım, atın baş bolsun,
“Hüvdinin yaşı yok. Hüvdi sadece çocuğu ya- (Tatlı yavrum, atın baş olsun)
tırmak için değil çocuğa olan sevgiyi, arzuları Ganatı kümüş bolsun,
hüvdi vasıtasıyla aktarmak için söyleniliyor. Ba- (Kanadı gümüş olsun)
zen hüvdi içten mırıltılı bir şekilde söylenirken Her sapara gidende,
hüvdi söyleyen kendisi de duymuyor. Ama, ço- (Her sefere gidişinde)
cuk musikiye kendini kaptırıp o rahatlık içinde Erenler yoldaş bolsun.
uyuyor. Örnek: (Erenler yoldaş olsun)18
Yatsa yatası gelir. Anne ve baba işle meşgul olurken, bebeği
Yatıp uykusunu alır, avutmak onunla vakit geçirmek ablaya düşer ve
Uzak uzak yollardan, şu ninnileri terennüm eder:
Dayısı teyzesi gelir.”
Allay allay,ak bebek,
Kutsal olan ve nazenin bir yapıya sahip olan Annen koyun saganda,
insana; doğduğu zaman kulağına ezan ve kamet Baban ocak kazanca,
okunur. Sonra dini terbiye ve hayat dersleri; ko- Sallancakta yat bebek!
nusunu çocuğun teşkil ettiği ninnilerle verilir.
Sağlıklı doğmadan gelen sevinç, soy-sop, sünnet, Allay allay, ak bebek,
nişan, evlenme gibi geleceğe ait dilekler; yalnız- Annen suya gidende,
lık, kahramanlık, gurbette kalan baba, koruyucu Atan ava gidende,
melekler gibi soyut-somut konular beşikte başla- Sallancakta yat bebek!19
yan telkinler; çocuğun ruh sağlığına ve kişiliğine Türkmen halk edebiyatında, Allah'ın adını be-
tesir eder. beğin kalbine, şuuruna, zihnine yerleştirmesi
Kahramanlık konulu Türkmen ninnilerinin sebebiyle en kutsal, hikmetli manzumlar olarak
çoğunda at, kılıç, mızrak gibi savaş araçlarına "Hüvdi" türü kabul edilmektedir. Türkmenler için
sıkça rastlanır. Evladının bir batır olmasını iste- dini ve milli değerler, edebiyat ve kültür; ninni
yen anne bebeğini uyutmak için kulağına şu kah- formatında doğuştan işlendiği takdirde çocuğa
ramanlık ninnilerini fısıldar. istikamet verir, geleceğe hazırlar ve sağlıklı, va-
tansever, kahraman bir nesil yetişir.
15
Gurbandurdu Geldiyev, Sözkonusu Edebiyat, s.35
16
Berkeliyev K., Türkmen Halk Dörediciliğinde Dep-
Dessur Poezyası, 1985, s.7
17 18
Gurbandurdu Geldiyev, Şairane Halk Dörediciliği, 2003, Gurbandurdu Geldiyev, Sözkonusu Edebiyat, s.33
19
s.132 B.Amanmurat, Yedigenim Yedi Yıldız, 1989, s.23

869
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

SONUÇ
Ninniler (hüvdiler) köklü tarihi geçmişimizi
sağlıklı bir şekilde nesillere aktaran, onları eğiten
ve gelecekleri adına hayır dua ve temennilerden
oluşan birer kültür ögesi ve dil hazinesidir. Kaş-
garlı Mahmut ‘Balu-balu’ diye ifade ettiği ninni
geleneği 11.yüzyıldan itibaren kardeş edebiyat-
ların sözlü ve yazılı ürünlerinde yer almaya
başlamıştır. Ninni türü birçok araştırıcı ve bilim
adamı tarafından bilimsel çalışmalarla ele alın-
mıştır. Türkmen yazar S.Gummanov Ninniyi
“Ninniler sadece annelerin süt emen çocuklarını
uyutmak için değil onun eğitimine zihinsel gelişi-
mine ve dünya bakışına katkısı büyüktür.”der.
Türkmence ninninin etimolojisi, "Allah, Hu" la-
fızlarıdır. Hüvdiye halk arasında annelerin türkü-
sü denilir ve kutsal bir sanat gözüyle bakılır.
Bu bildiride Türkmen kültüründe mukaddes
sayılan ve “Kabe” diye adlandırılan annenin nin-
niler vasıtasıyla çocuk ile sağlam bir bağ kurdu-
ğunu ve ninnileri sadece çocukları uyutmak için
değil, onlara terbiye, eğitim, millî manevî değer-
ler ve kültürel ögeleri bir musiki dinler gibi öğ-
rettiğini, canlı kaynaklar ve kaynak taraması ile
göstermeye çalıştık..

KAYNAKLAR
− B.Amanmurat, Yedigenim Yedi Yıldız, Türkmenistan
Neşriyatı, Aşgabat 1989
− Bayatlı, Necdet Yaşar Kerkük Türkmen Folklorundan
Ninniler(Leyleler) Edebiyat Otağı Dergisi, Yıl:2, Nisan
2007. Sayı:19
− Berkeliyev K., Türkmen Halk Dörediciliğinde Dep-
Dessur Poezyası, İlim, Aşgabat1985
− Çakır Ramazan, Mahtumkulu Firakînin Şiirlerinde
Peygamber Sevgisi, Yağmur Dergisi, sayı:33, 2006
− D. Amangül, “Türk Dilli Halkların Folklorunda Ge-
leneksel Şiir İlişkileri”,Bilig-6-97, yaz,
− F. Reyhan Altınay, “Ege Bölgesi Ve Bursa’da Kadın-
ların Müzikli Uygulamaları ve Uygulamaların Kül-
türel Devamlılık Bağlamında İşlevleri” Bu yazı daha
önce 2. Halk Kültürü Sempozyumu'nda (20-21-22 Ekim
2005 Uludağ Üniversitesi-Bursa) bildiri olarak sunul-
muştur. www.turkuler.com/yazi/egebolgesivebursa.asp
02/05/08
− G.İlyasova, Türkmen Halk Irım İnançları, Aşgabat 2005
− Gurbandurdu Geldiyev, Sözkonusu Edebiyat, Kaynak,
Istanbul, 2003
− Gurbandurdu Geldiyev, Şairane Halk Dörediciliği,
Türkmenistan Devlet Neşr. Aşgabat 2003
− Karayunusoğlu Yaşar, “ Türkmenlerde ‘Muhammed’
İsmi”, Sızıntı Dergisi, Nisan 2008
− Maysa Eminova, Bülten Press, Aralık 2001
− S.Gummanov, Daşoğuz Haberleri Gazetesi, 10.11.2001
− Tatlıoğlu, Durmuş , “Türkmenistan'da Hayatın Çeşitli Saf-
halarıyla İlgili İnanç ve Uygulamalar“ Akademik Araş-
tırmalar Dergisi, Sayı 2,
− Türkmenbaşı, Saparmurat, Ruhname 2, Aşgabat, 2004

870
KAŞGARLI’DAN ÇOCUKLARA ÖĞÜTLER
Öğr.Gör. Seyran GAYIBOV
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
seyran1971@yahoo.com

İki yıl kadar kısa bir süre içerisinde (1072– tespit ederek bir araya getirmek, bu örneklerden
1074) tertip ettiği sözlük vasıtasıyla Arapların çıkarılan mesaj doğrultusunda onları konu baş-
Türkçe öğrenmelerine yardımcı olmayı hedefle- lıkları altında tasnif etmek ve bu parçalarda söy-
yen Kaşgarlı Mahmut, tahminen 8500 kadar lenmek istenen düşünceleri özet halinde dikkat-
sözcüğün manasını açıklarken bu kelimelerin bir- lere sunmaktır.
çoğunun geçtiği atasözü, ağıt, destan vb. örnek- Yazıyı hazırlarken Besim Atalay tarafından
lerini sözlü gelenekten ve yahut şiir mecmua- tercüme edilmiş Divan-ı Lügat’it-Türk’ün dört
larından toplayarak kitabına almış, bunlar vası- ciltliğinden istifade edilmiştir.
tasıyla XI. yüzyıl ve öncesi Türk toplum haya-
tının birçok alanına ait çeşitli bilgileri sözlük ya- GİRİŞ:
zımı kuralları çerçevesinde bizlere aktarmıştır. Divan-ı Lügat’it-Türk’te çocuklara yönelik
Özellikle Türk toplumunun çeşitli adetleri, öğüt içeren örnekleri metinlerden çıkarılan mesaj-
akrabalık ilişkileri, evlilik törenleri, giyim kuşa- lar doğrultusunda altı başlık altında toplamak
mı, beslenme, yemek ve mutfak kültürü, tababeti, mümkündür. Bu başlıklar altında toplanan her bir
tarımı, bitki ve hayvan adları, şiir ve dilbilgisi, metnin kendine özgü bir söyleniş biçimi ve
din ve itikadî meseleleri, dokuma, bezeme, eğ- kendine has bir mesajı olduğunu söylenebilir. Bu
lence, atçılık ve binicilik uğraşıları, bağcılık ve örnekleri:
bahçıvancılığı, millî oyunları, müzik ve dansları, I. Bilgi ve öğrenme üzerine söylenen öğütler,
ev eşyaları, savaş tekniği ve savaşları, ulaşım vb. II. Erdem ve fazilet üzerine söylenen öğütler,
hakkında eşsiz bilgilerin yer aldığı 764 mısralık III. Vefa ve sadakat üzerine söylenen öğütler,
nazım örneği, 289 adet sav vb. edebi metinler
Divan-ı Lügat’it-Türk’ün asıl süsünü teşkil et- IV. Sevgi ve hoşgörü üzerine söylenen öğütler,
mektedir. V. Misafir severlik üzerine söylenen öğütler,
Kaşgarlı Mahmut’un sözlüğüne bu kadar şiir VI. Çalışma ve iş ahlakı üzerine söylenen
örneğini alması aslında onun dilci kimliğinin yanı öğütler,
sıra şiir ve şiir sanatına olan merakını da göster- olmak üzere altı başlıkta tasnif etmek mümkündür.
miş olmaktadır.
I. Bilgi ve Öğrenme Üzerine Söylenen Öğütler
Bu şiirler arasında nasihat içerikli örneklerin
sayıca çokluğu, ünlü bilginin XI. yüzyılda Türk Bu konu üzerine divanda altı örnek tespit
edebiyatında henüz yeni yazılmaya başlayan edilmiştir. Bu örneklerde Kaşgarlı Mahmut insan-
“Nasihatname” türünün yazma eğilimini yakından lara, özellikle çocuklara, bilgisini artırmağı ve
takip etmiş olmasından haber vermekle beraber, bilgisizlikten kurtulmayı tavsiye eder. Şiir yazar-
aynı dönemde yaşayan Yusuf Has Hâcib ve Yük- larının dilinden kendi evlatlarına hitaben söyle-
nekli Edip Ahmet’ten başka nasihatname yazar- nen bu nasihatlerin aslında bütün çocuklar için
larının olduğunu da göstermektedir. Çünkü lü- geçerli olduğunu kabul etmek gerekir:
gatin çeşitli bölümlerinde yer alan bu tarz şiirlerin Algıl öğüt mendin oğul erdem tile.
yeterince olması, bizlere o dönemde aruz ölçü- Boyda uluğ bilge bolup bilginğ ula.
sünde şiir yazan başka şairlerin varlığından haber (DLT. I. 51.)
vermektedir. Fakat bu şiirlerin Kaşgarlı’ya mı Oğul, benden öğüt al, fazilet dinle.
yahut başka birine mi ait olduğu konusunda kesin Ulus arasında büyük bilgin ol, bilgini yay
bilgi sahibi değiliz. Ey oğul; benden öğüt al, edep ve terbiyeye
AMAÇ VE YÖNTEM: çalış, ta ki ulusun büyüğü olasın, onlar
Bu yazının amacı, doğumunun 1000. yılı arasında edep ve hikmetin yayıla.
UNESCO tarafından kutlanan, Kaşgarlı Mahmut’- Divanda bulunan diğer iki örnekte müellifler
un eşsiz kitabı olan Divan-ı Lügat’it-Türk’teki evlatlarına bilgi ve hikmet öğrenmek için muhak-
“çocuklara öğütler” içeren şiir parçaları ve savları kak bir bilgeye tabii olmanın gerektiğini söy-

871   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

lerler. Bu örnek vasıtasıyla Kaşgarlı okul ve II. Erdem ve Fazilet Üzerine Söylenen Öğütler
benzeri eğitim kurumlarında verilen bilgilerin ne Divandaki bazı örneklerde Kaşgarlı çocuklara
kadar önemli olduğunu göstermektedir: erdem ve faziletin büyük bir kazanım olduğunu
Öğren anınğ biligin künde ağnar baru söylemektedir. Bu konuyu lügate alınmış altı şiir
Kotkulıkın tapıngıl kodhgıl küwez naru. örneği ile anlatır. Bu şiirlerin birçoğunda asıl
(DLT. II. 140.) hitap noktası şairlerin kendi çocuklarıdır. Yine bu
yöntemle şairler tüm çocuklara erdem ve fazilet
Her gün yanına giderek onun bilgisini öğren,
kazanmaları için çaba göstermelerini nasihat
Gönül alçaklılığıyla ona hizmet et, gururu bir
ederler.
yana koy
Konuyla bağlı tespit ettiğimiz ilk örnekte
“Bilgin ve hâkim bir kimseye rastladığında
müellif çocuklara: “Ananın babanın sözünü işitti-
her gün onun yanına git, ondan hikmet öğren;
ğinde reddetme, mal ve baht bulduğunda buldum
ondan gönül alçaklığıyla bilgi edin, gururlan-
delisi olma, seni şımarıklık almasın, haddini
mayı bırak.”
geçme”, tarzında bir öğütte bulunur:
Bilge eren sawların algıl öğüt
Eşitip ata ananğnınğ sawlarını kadırma
Edhgü sawığ edlese özge sinğer.
Nenğ kut bulup köwezlik kılnıp yana kuturma.
(DLT. III. 155)
(DLT. I. 508)
Bilgili adamların sözlerini öğüt olar al, iyi
Ananın babanın sözünü işiterek öğütlerini
söz tesir ederse öze siner.
reddetme:
Başka bir örnekte yine şair kendi oğluna hita-
en şöyle seslenir: “Ey oğul! Öğüt al. Kendinden Mal ve talihe eriştiğinde şımarıklık yaparak
sefaatı defet, kavutu olan bir kimse onu pekmeze kudurma.
katar, akıllı olan kimse öğüt kabul eder.” Başka bir şiirde yine çocuklara bırakılacak en
değerli mirasın erdem ve faziletin olabileceği bir
Oğlum ögüt algıl biligsizliğ kiter babanın dilinden şöyle ifade edilmektedir:
Talkang kiminğ bolsa anğar bekmes katar.
(DLT. I. 440) Oglum sanğa kodhurmen erdem öğüt humaru
Oğlum! Öğüt al; bilgisizliği gider; Bilge eriğ bulup sen bakkıl anınğ taparu.
Kimin kavutu varsa ona pekmez katar. (DLT. III. 440–441)
Divanın I. cildinde yer alan başka bir şiirde Oğlum, sana fazilet, öğüt, miras bırakıyorum;
şair çocuklara, aldıkları terbiye ve eğitimin sa- Bilgin bir adam bularak onun tarafına bak.
dece akılda bilgi olarak tutulmasının yararlı ola- “Evladm sana fazilet ve edep bırakıyorum,
mayacağını, ona amel edildiği, onun insanların akıllı bir bilgin bulduğunda ona yaklaş,
faydası doğrultusunda istifade edildiği takdirde ondan faydalan.”
fayda sağlayacağını öğütlenmektedir. Başka bir örnekle çocukların büyüklere, özel-
likle yaşlı adamlara saygılı davranmaları öğütlen-
Bilge eriğ edhgü tutup sözin işit
mektedir. Onlara daima milleti yanında bulun-
Erdemini ögrenien ıska süre
maları gerektiği anlatılır, her ne olursa olsun in-
Bilgin kimseyi hoş tutup sözünü dinle, sanları, özellikle, “Yiğit adama kötülük etmemek,
Faziletini öğren, öğrendiğini işte kullan onu zayıf düşürmemek; yüğrük atın sırtını ya-
Bilgin, akıllı, hikmet kimsenin sözünü dinle, ğırlatmamak” (DLT. I. 139) “Alp eriğ yawrıtma
onda olan edep ve fazileti öğren, öğrendi- ıkılaç arkasın yagrıtma; Yiğit kişiyi kötüleme,
ğinle amel et. (DLT. I. 428) yüğrük atın arkasını yağırlatma” gibi öğütlerde
bulunulur:
“Bilgi ve hikmet için çalışılması gerektiğini,
öğrenmekten çekinilmemesini, kibirlenilmemesi- “Ündeb uluğ tabaru tawrak kelip yügürgil
ni, bir şey öğrenmeksizin bilgi ve edep taslamak Kurgak yılın budhun kör kanda tüşer kodı ıl”
isteyenlerin imtihan zamanında şaşıracakları” me- (DLT. III. 68–69)
sajını ileten şair bu duygularını sanatsal bir ifade Seni yaşlı bir adam çağırırsa, davranarak koş,
ile şöyle dile getirir: Kuraklık yıllarda milletine bak!
Nereye konarlarsa sende birlikte kon.
Erdem tile ögrenüben bolma küwez Seni yaşlı bir adam çağırırsa, çağırmasına
Erdemsizin ögünse enğmegüdhe anğar. icabet et, ona doğru koş. Kıtlık yıllarında
Fazilet iste, öğrenirken gururlanma, kavmin nereye konarsa onlarla beraber in!
Bilgisiz kimse öğünse sınav zamanında şaşalar. Kavmine gelen her felakette onlarla beraber
(DLT. I. 252) ol demektir.

872
Materiallar

Bakmas budun sewüksüz diklerini, ona karşı hınç beslediklerini söyler ve


Yudkı yüdhi saranka bunun olmaması gerektiği bildirilir.
Kazgan ulıç tüzünlk Lügatte iş yerini habersiz bırakıp giden genç
Kalsun çawınğ yarınka . bir adama iş sahibi tarafından söylenen sözler XI.
(DLT. II. 249–250) Yüzyılda işçi ve işveren arasında yaşananlara ışık
Millet, sevgisiz, tutmakla beraber, aslında o devirde mevcut olan
Yüzü ekşi, sıkı kişiye bakmaz. iş ahlakı, kişiler arasındaki diyaloglar, çalışılan
Yavrum yumuşak huyluluk kazan, yere vefa ve sadakatin gösterilmesi hakkında
Sanın yarına kalsın. bizlere önemli bilgiler de vermektedir:

Oğluna öğüt vererek diyor ki: Millet, ekşi Kanca bardıng ay ogul
suretli, sıkı adama bakmaz. Oğlum, yumuşak Erding munda inç amul
huylu ol, adın yarın da söylene. Attın emdi sen töngiil
Kıldıng erse kılmagu
III. Vefa ve Sadakat Üzerine Söylenen Öğütler (DLT. I. 74)
Kaşgarlı Mahmut’un divanda üzerinde durdu- Bardınğ nelük aymadınğ.
ğu en önemli konuların biride çocuklara vefa ve Kirü körüp kaymadınğ
sadakatin önemini anlatmak, insanlara karşı sadık Köngül berû yaymadınğ
olunması gerektiğini nasihat etmek, yapılan hata- Boldunğ erinç bolmagû
lardan geri dönülmesinin gerekliliğini vurgula- (DLT. III, 245)
maktadır.
Oğul! Nereye gittin,
Bu bağlamda verilen örnekler vasıtasıyla
Sen burada rahat ve ilintisiz idin;
Kaşgarlı çocuklara, arkadaşlarıyla olan münase-
Attan vazgeç yapacağını yaptın
betlerinin sıkı ve samimi tutması, onlara sadık
Gittin, neden bize söylemedin?
kalmasını tavsiye eder. O, bu örnekler aracılığıyla
Geri bakıp kayırmadın,
değerli insan bulmanın ne kadar zor olduğunu
Gönül verip meyletmedin
söyler ve ayrıca insanlarla olan diyalogun kesil-
Olmayacak bir şey oldun.
memesi gerektiğini şu mesajla bildirir:
Buradan anlaşıldığı üzere “Vaktiyle yanında
“Tağ tağka kawuşmas, kişi kişige kawuşur. bulunmuş olan ve sonradan bırakıp gitmiş olduğu
İki dağ biri birine kavuşmaz, çünkü onlar atı almaya gelen gence atı vermemek için iş sahibi
yerlerine çivilenmiştir. İnsanlar zaman geçse şöyle der: “Benim yanımda rahattın, bir ilintin
de biri birine kavuşabilir. yoktu, halin iyi yüreğin sevinçli idi. Neden benden
(DLT. III. 153) kaçtın neden yüz çevirdin? Diyen bir iş sahibi
Koldaş bile yaraşgıl karşıp adın üdürme giden gence, “Gittin, gittiğini ne için haber ver-
Bek tut yawaş takagu süwlin yazın ederme, medin, ne için kayırmadın, ne için arkandakilere
(DLT. III. 10) iltifat etmedin, niçin kalbin bize meyletmez,
yaraşmayan bir şey oldun”.
Arkadaşın ile yaraşıklı ol, ona aykırı giderek
başkasını seçme, Bu şiir vasıtasıyla Kaşgarlı benzer durumlar-
da diğer gençlere de nasıl davranmaları gerektiği
Yavaş huylu tavuğu sağlam tut, kırda süğlün
konusunda bilgi veriyor.
arama.
Bu beytin ikinci dizesindeki: Bek tut yawas IV. Sevgi ve Hoşgörü Üzerine Söylenen Öğütler
takagu süwlin yazın ederme! "(Evdeki) Divan-ı Lügat’it Türk’te Kaşgarlı çocuklara
yumuşak huylu tavuğu sıkı tut; yazıda her hangi bir makama yükseldiklerinde güler
(yabanda) sülün arayıp durma! Bu söz bizim yüzlü ve güzel huylu olmalarını, insanları daima
bu günkü "Dimyat'a pirince giderken evdeki sevgi ve hoşgörüyle karışlamalarını, onlara karşı
bulgurdan olma!" sözünü hatırlatıyor. nazik davranmalarını nasihat eder. Özellikle yö-
neticilerin sabırlı ve güleç olmaları, kötülük eden-
Taygan yüğürgenni tilki sevmes. lere iyilik yapmaları, kendi yükünü başkasına
Tazının yüğrüğünü tilki sevmez. yüklememeleri konusu ayrıca öğütlenmektedir.
(DLT. II. 15), Bela ve musibetlere sabır göstererek yenilebile-
savı vasıtasıyla (Tilki, tazı köpeklerinin çok koşa- ceği tavsiye edilmektedir. Tüm bunları Kaşgarlı
nını sevmez; çünkü o, onu yakalar) Kaşgarlı ar- bir atasözüyle özetler: “Suw içürmegse süt ber:
kadaşları arasında faziletle üne kavuşan kimseni Su içirmeyene süt ver: Sana kötülük edene iyilik
arkadaşları tarafından sevilmediğini, onu çekeme- yap”. ( DLT. I. 218),

873
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Bu konu üzerine Divan-ı Lügat’it Türk’te beş V. Misafir Severlik Üzerine Söylenen Öğütler
şiir örneği mevcuttur: Divan-ı Lügat’it Türk’te çocuklarla beraber
Uluğlukuğ bolsa sen edhgü kılın büyüklerin de almaları gereken öğütlerin bulun-
Bolgıl kişiğ begler katın yaxşı ulan. ması hakikaten divanın kıymetini bir hayli artır-
(DLT. I. 64) maktadır. Bu örneklerde hısım ve akrabalara,
komşulara, misafirlere sıcak davranılması gerek-
Büyüklüğe eriştiğin zaman iyi huylu ol, tiği, onlara saygı ve ikramda kusur edilmemesi
Beylerin yanında iyiliye araç olan kişi ol. konusu nasihat edilmektedir.
Rütbe ve ululuk bulduğun zaman huyunu Kolsa kalı ograban bergil takı azukluk
güzel kıl. Beylerin yanında başkaları için Kargış kılur umalar yunçığ körüp konukluk
daima hayır eriştiren kişi ol. (DLT. I. s. 274)
Külse kişi yüzünğe körklüğ yüzin körüngil Sana bir konuk gelip bir şey isterse, azık
Yawlak ködhez tılınğnı edgü sawığ tilengil. dilerse ona ver; çünkü konuk, çıkarılan yemeği
(DLT. III. 43). iyi bulamazsa sahibine lanet eder.
Birisi yüzüne gülerek gelse, güler yüzle görün. Veya:
Kötülükten dilini gözet; iyi şöhret dile. Kelse uma tüşürgil tınsın anınğ arukluk
Arpa saman yagutgıl bulsın atı yarukluk
Yüzüne bir adam gülse onun gibi sen de tatlı (DLT. II. s. 316)
yüzle karşıla, dilini sıkı koru, sözde ve
anlamda iyi konuşma iste. Sana bir konuk gelirse onu atından indir,
yorgunluğu dinsin; atına arpayı ve samanı
Kelse kişi atma ağnar örter küle yaklaştır ki dinlensin.
Bakıl anğar edhgülügün azgın küle Kelse kalı yarlığ bolup yunçığ uma
(DLT. I. 128–129) Keldür anuk bolmıs aşığ tutma uma.
Sana bir kimse gelse yüzüne yakar kül atma, (DLT. I. s. 93)
Ağzın gülerek iyilikle bak Sana yoksul bir konuk gelirse
Onun önüne hazır bulunan aşı getir, geciktirme.
Sana güleç yüzlü bir kimse geldiğinde onun
yüzüne sıcak kül atma, onu güler bir ağızla, Halı perişan, gönlü kırık bir misafir geldiğinde
iyilikle bak. hazır olan yemeği önüne getir, onun için ihmal
etme.
Kelse kalı katıglık erter teyü seringil
“Uma gelse kut gelir- Konuk gelse uğur gelir
Ödlek isin bilip tur ança angar tirengil.
(DLT. I. s. 93) atasözü ile misafir ağırlamanın
(DLT. III, 233)
Türk kültüründe ne kadar önemli olduğu özetlen-
Sana şiddetli bir felaket gelirse geçer diye mektedir. Divanda zamanla bu düşüncenin kişiler
sabret. arasında kaybolduğunu ifade eden Kaşgarlı’nın
vermiş olduğu bazı örneklerle bunları doğrular.
Zamanenin işini bilerek dur. Ona öylece
Örneğin:
diren.
“Bardı eren konuk körüp kutka sakar
Sana bela ve sıkıntı geldiğinde ona sabret ve
Kaldı yawuz uyuk körüp evin yıkar
o geçer, de: dünyanın halinin böyle olduğunu (DLT. I. s. 85)
bil, her felaketin izine kendini kaptırma,
üzülme. Bir konuk gördüğünde bunu mutluluk sayan
Agruk agır işini adhnaguka yüdhürme insanlar ölüp gitti,
Açrub özünğ öşerib adhnagunı todhurma. Bunların yerine karaltı gördüklerinde (bunu
(DLT. III. 67–68) konuk sanarak) çadırını yıkan kötüler kaldı.”

Ağır yükünü başkasına yükleme, “Bardı eren konuk bulup kutka sakar
Kendini aç bırakarak gözünü döndürüp Kaldı alığ oyuk körüp ewni yıkar.
başkasını doyurma. (DLT. I. s. 384)

Kendi yükünü başkasına yükleme gözün Konuk bulunduğu zaman uğurlu sayan adam-
lar gitti. Karşıdan bir karaltı görseler- konuk
kararacak kadar kendini aç bırakarak
geliyor diye- çadırını yıkıp gidenler kaldı.”
başkasını doyurma.

874
Materiallar

Örtük utun ogrılayu yüzke bakar Başka bir örnekte de elden giden mal için
Elgin taşup birmiş aşıg başra kakar üzülmemek gerektiği ifade edilmektedir.
Hırsız gibi (konuğun) yüzüne bakıp (gülen) Bulmış nenğinğ sewersen
hilekâr ve alçak kimselerle Akrun anğar sewingil
Elleri ile verdikleri yemeği (konuğun) başına Barmış nenğinğ sakınma
kakanlar kaldı. Azrak anğar öküngil
( DLT. I. s. 102) (DLT. III. 360)
Eldeki malı sevinirsin,
VI. Çalışma ve İş Ahlakı Üzerine Söylenen Ona az sevin;
Öğütler Giden mala acıma,
Divan-ı Lügat’it-Türk’te yer alan bazı mısra- Ona çok pişman olma.
larda çalışmanın insana verdiği faydalar üzerinde Elde bulunan malı seversin, onunla az sevin.
durulmaktadır. Bu mısralarda çalışma sonucu Ola bilir ki o mal elinden gider, mal elinden
elde edilenlerin insan yaşamında ne kadar önemli gidince kaygılanma, ona az acı. Çünkü giden mal
olduğu ve insana verdiği güveni anlatır ve bir iş üzerine çekilen kaygı o malı geri getirmez.
yaparken acele edilmemesi gerektiği söylenir,
mala ve mülke fazla tamah edilmemesi tavsiye Sonuç:
edilir. Bu öğütlerden çıkarılacak olan dersler hem Sonuç olarak şunu ifade etmek gerekir ki,
büyüklere hem de küçüklere yöneliktir. Öreğin: Türk kültürünün birçok sahası hakkında önemli
bilgilerin verdiği Divan-ı Lügat’it-Türk’te Kaş-
Kışka etin kelse kalı kutluğ yay
garlı çocukları da unutmamış, onların iyi bir insan
Tün kün keçe alkınur ödhlek bile ay.
olarak yetişmeleri için nasihatte bulunmuş, özel-
(DLT. I. 82)
likle çocukların bilgi almaları, boş ve gereksiz
Kutlu yaz geldiğinde kış için hazırlan; konuşmamaları, bilge insanlardan faydalanmaları,
Gece gündüz geçerek ay ile zaman tükenir. öğrendiklerini insanlığın yararına istifade etme-
leri, erdem ve faziletli olmaları, hısım ve akraba-
“Mübarek yaz geldiğinde kış için hazırlık
lara, dost ve arkadaşlarına, misafirlere, genel
edin; çünkü gecenin ve gündüzün geçmesiyle ay
olarak bütün insanlara karşı sevgi ve saygı ile
ve zaman tükenir,” ifadesinden öğütlerin büyük-
davranmaları, daima milletin yanında yer almaları
lere yönelik olduğu düşünülse de küçükleri de
gerektiğini öğütlemiştir.
alakadar eder.
Yine divanın III. cildinde bulunan başka bir KAYNAKLAR
örnekte de mesajın büyüklere yönelik olduğu
1. ATALAY Besim, Divan-ı Lügati’t- Türk, I, II, III, IV,
düşünülmekteyse de çocukların buradan almaları Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1994.
gereken önemli dersler vardır: 2. BAŞER Sait, Kutadgu Bilig’de Kut ve Töre, Kültür
Tegme ewet ışıka körüp turgıl ala Bakanlığı, Ankara 1990.
Çakmak çakıp ewse kalı udhınur yula. 3. CAFEROĞLU Ahmet, Kaşgarlı Mahmut, Kültür ve
(DLT. III. 25) Turizm Bakanlığı, Ankara 1985.
İşi görerek acele etme, sakın dur 4. KAFESOĞLU İbrahim, Türk Milli Kültürü, 12. baskı,
Çakmak çakarken iven kimse artık kandili Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1993.
söndürür. 5. SILAHDAROĞLU Fikri, Divanü Lügatit- Türk’ten
Derlemeler ve Uyarlamalar, Kültür Bakanlığı, Ankara
Acele ile bir işe sarılma, işin gereğine bak, 1985.
sakin ol! Çakmak çakarken acele eden kişi 6. TEKİN Talat, XI. Yüzyıl Türk Şiiri, Türk Dil Kurumu
acelesi yüzünden kandili, çırayı söndürür. Yayınları, Ankara 1989

875
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

876
 

TÜRK XALQLARI éDéBÌYYATI (II):


BEYNéLXALQ UÅAQ éDéBÌYYATI KONQRESÌ
- II K Ì T A B -

UŞAQ VƏ MİLLİ-MƏNƏVİ
DƏYƏRLƏR
  
 

MİLLİ VE MANEVİ DEĞERLERİMİZ AÇISINDAN ÇOCUK


EDEBİYATIMIZDAKİ TERMİNOLOJİ VE ÖNEMİ
Doç.Dr. Abdurrahim GÜZEL
Kazan Devlet Pedagoji Üniversitesi
RUSYA
abdurrahimguzel@gmail.com

İnsan denen varlığın en önemli özelliklerin- anlatabilme zorluğu çerçevesinde ele almak ge-
den birisinin konuşma özelliği olduğu bilinmek- rekmektedir diye düşünüyorum.
tedir. Konuşmanın gerçekleşmesi ise, bu kavra- Konuyu biraz daha genelleştirerek, çocukları-
mın içeriğinde bulunan anlama / anlatma ve kav- mız için kullanılan edebiyatımıza getirdiğimizde,
rama üçlüsü karşımıza çıkmaktadır. Bütün bunlar bu sorun bireysel olmaktan daha ileri geçerek, ta-
da, bilindiği üzere genel olarak terminoloji kav- rihi bağlarını ve gelecek ile ilgili ciddi kaygıları
ramı ile ifade edilmektedir. da ortaya koyacak şekilde önemli bir sorun olarak
karşımıza çıkmaktadır.
Toplumların ve toplumları oluşturan bireyle-
rin tarihi süreç içerisinde birbirleri ile karşılaştık- “Bugünün küçüğü yarının büyükleridir”
ları sorunları derinlemesine incelediğimizde, bun- sözü ile çocuklarımızın ve çocuklarımıza yapıla-
ların büyük bir kısmının gerek bireylerin ve ge- cak yatırımın önemini ve bunun çok hassas nok-
rekse toplumların, terminolojiden kaynaklanan, talarda olduğunu en güzel biçimde ortaya koyan
birbirini anlamamaktan, kendini anlatamamaktan Büyük Önderimiz Atatürk, aslında bizlere bir baş-
ve dolayısı ile karşısındakini tanımamaktan kay- ka görevi de hatırlatmaktadır. Çocuklarımız için
naklandığı bir gerçektir. Çünkü, taraflar eğer or- oluşturulacak terminoloji çok dikkatli olarak se-
tak bir zeminde buluşamaz ise, ortak bir noktada çilmelidir. Onların yarın bizlerden aldıkları eğitim
anlaşamayacaklar ve bu anlaşmazlık ciddi sorun- ve yönlendirmeler ile yarın bizi ve gelecek nesil-
ları beraberinde getirecektir. Bunun, tarih boyun- lerimizi yöneteceklerini asla unutmamalıyız.
ca bir çok örnekleri bulunmaktadır. Bireylerin Çocuklarımızın daha o küçük beyinlerinde
zaman zaman kendi yakınındaki yakın çevresinde oluşturulacak ilk imajlar onların geleceklerinde,
bile “Beni kimse anlamıyor”, “ “Bir türlü kendimi hayat felsefelerinde, toplumsal etkinliklerinde ve
anlatamıyorum” şeklindeki serzenişleri bunun toplumu etkilemelerinde ne kadar büyük etki
basit örneklerinden sayılabilir. Yine belirli za- yapacaktır!
manlarda gerek siyasi ve gerek sosyal görüşme ve Mini yavrularımızın hayatı öğrenmelerini konu
konuşmalarda, Maksadını aşan bir durum ortaya alan masallarımızda, onlara edebiyatı sevdiren o
çıktı, şeklindeki bazı ifadeler de bunu ortaya tatlı şiirlerde, onlara hayat dersi verecek hi-kaye-
koymaktadır. lerimizde kullanacağımız terminoloji ve seçeceği-
Bu konuda, akademik seviyede de önemli tar- miz örneklemeler çok dikkatli ve özenle seçil-
tışmaların yapıldığı ve önemli tespitlerin yapıldığı melidir. Bu edebi ürünlerde kullanacağımız tema,
bilinen bir husustur. Ortak paydada buluşamayan milli değerlerimize ve tarihimize uygun, manevi
insanlar ve bu konumdaki insanların ortaya koy- değerlerimiz ile çelişmeyen örnekler seçilmez ise,
dukları fikirler sağlıklı sonuçlar doğurmayacak ve o küçük beyinlerde oluşacak bir olumsuzluğu sa-
karşılıklı anlaşma oluşmayacaktır. dece bir ömür boyu değil, nesiller boyu silmemiz
Terminoloji büyükler açısından böyle bir öne- mümkün olamayacaktır. Bununla da kalmayarak,
me haiz iken, acaba konuşmaya ve dolayısı ile, bugünün küçükleri yarının büyükleri mantığı için-
anlama, anlatma ve daha da önemlisi kendini de o küçükler, aldıkları bu yanlış bilgi veya temayı
bir hayat felsefesi haline getireceklerdir.
anlatabilme olgularını daha o küçük beyinlerinde
oluşturmaya çalışan çocuklarda nasıl bir önem Küçük bir örnek vermek gerekirse; bir sütçü
arzedecektir? Aynı şekilde, çocuklarımızın zaman amca hikayesini anlatırken, eğer o amcanın şu
zaman yukarıdaki serzenişleri açıkca ifade ede- kadar süte bu kadar su kattığını anlatıp böyle bir
meyince bunu kendi yöntemleri ile çok farklı şe- durumda, kazancının ne kadar olduğunu bir mate-
killerde ortaya koymaktadırlar. Onların yaramaz- matik çözümü gibi sunduğumuzda o çocuğun ta-
lık diye adlandırdığımız hareketlerini hiç bu açı- zecik zihninde süte su katmanın ne kadar doğal
dan ele almayı düşündük mü? Çocuklarımızın ge- bir şey olduğu imajını daha sonra değiştirebilir
reksiz diye algılayabildiğimiz - ki, bu da bir ter- misiniz? Çünkü bu anlatım, bilinç altında işlenen
minoloji sorunudur- bazı hareketlerini bu kendini bir başka temadır. Çocuğun dikkati esas olarak

878   
Materiallar

matematik işlemindedir fakat, o hareketin doğru- ile Tevhide geçişin en önemli sürecidir. Ana tema
luk ve yanlışlığını yargılamadan ve irdelemeden budur yani Tevhid nazariyesidir.
ön kabul olarak algılamaktadır. Burada çok önemli bir noktaya temas etmek
Bu örnekler günümüzün görsel iletişim araç- durumundayız ki, konumuz ile doğrudan alakalı-
larında daha ileri seviyede çok daha farklı örnek- dır bu yapılacak tespit… O inanç temelinin oluş-
lerle ele alınabilir. Çocuklarımızı şiddet ve kavga- turulduğu o zor dönemde, Kuranın temel mantığı
dan uzak tutmak için yapılan çalışmalar da aynı dikkate alındığında, asla ve hiçbir şekilde, Tevhid
kategoride ele alınabilecek çalışmalar arasında inancının oluşturulmasında, bu inanca inanılması
sayılabilir. konusunda emir bulunmamaktadır. Kuranın hiçbir
Çocuklarımızı doğrudan etkileyecek bütün yerinde “ …. İnanmak zorundasınız… “ şeklinde
çalışmalarda, milli ve manevi değerlerimize uy- bir inanma emri ve bunun despot bir ifadesi bu-
gun terminoloji ve örneklerin seçilmesi edebiya- lunmamaktadır.
tın kendisinin uygulanmasından daha önemlidir. Peki nasıl bir yöntem takip edilmiştir?
Çünkü bireyin zihni, özellikle çocuk zihni çok ça- Takip edilen yöntem, tamamen ikna ve telkin
buk algılama özelliğine sahiptir ve bu algılama yöntemidir. İnanmanın ve özellikle Tevhid Naza-
çok derin bir etki bırakmaktadır. riyesinin gerekliliği, bireyin temel özelliği ve onu
İnsanların ve dolayısı ile toplumların en diğer canlılardan ayıran en önemli özelliği olan
önemli ortak paydalarını teşkil eden din fenomeni akıl kriterlerine göre ele alınmıştır.
üzerindeki değerlendirmeler bu anlamdaki örnek- Bırakınız çok girift ve anlaşılmaz bir anla-
leri ve sorunları daha da ciddi olarak ele almayı tımı, en küçük çocuğun bile anlayabileceği bir dil
gerektirmektedir. Çünkü, bu alanda çok ciddi so- ve anlatım ile, çok olmanın problemleri anlatı-
runlar ortaya çıkmaktadır. Bunun sebebi de, dinin larak tek olmayı insan tabiatının doğal olarak
çağlar boyu bütün insanlığın ortak bir değeri kabul edeceği ifade edilmiştir.
olmasından kaynaklanmaktadır. Herkes belirli
alanlarda söz söyleme hakkını ve yetkisini bula- “Eğer yeryüzü ve gökyüzünde iki ilah olmuş
mazlar ama din konusuna gelince herkes o alanda olsaydı, bozgunculuk ve anlaşmazlık çıkardı…” 1
bir şeyler söyler ve bu hakkı kendilerinde bulurlar. Bakınız bu ayete, daha sözün başında doğrudan
doğruya bir ikna yöntemi belirlenmiştir. Çoklu-
Çocuklar her söylenilen şeye inanan ve bun- ğun sakıncaları ile tekliğin vazgeçilmezliği ortaya
ları mutlak doğru olarak kabul eden bir konum- konulmuştur.
dadırlar. O yüzden özellikle temel değerler ile
ilgili hususlarda çok dikkat etmek gerekmektedir. Öyle ya, o küçük mini beyinlere hemen sora-
lım isterseniz; “ Bir evde iki baba olur mu?”, “İki
Şimdi de, hayatın içinden vereceğimiz örnek- öğretmen olur mu aynı anda bir sınıfta?, Ya da
lerle önce inanç boyutundan daha sonra da devam edebiliriz; İki vali, iki başbakan, iki devlet
uygulamalardan ve bunun sonuçlarından bahsede- başkanı…. Cevap olarak “Olmaz” olacaktır. Öy-
rek konumuzu detaylandıralım. leyse, dünyevi konularda bile ikilik olmaz iken,
Çocuklarımızda Oluşacak Temel İnanç Fe- ebedi bir hakimiyet konusunda ikilik nasıl söz
nomenleri, konusu olabilir? Bunu anlamak için bilim adamı
Takdir edileceği üzere, amel dediğimiz uygu- olmaya gerek yoktur, ya da filozof olmaya, ya da
lama alanının temelini, inanç dediğimiz iç dünya din adamı olmaya… En küçük bir çocuğun bile
oluşturmaktadır. İşin tabiatında bu vardır zaten… anlayabileceği bir husustur bu. İnsan yapısı itiba-
Önce inanç sonra amel… Bir şeyi yapmak veya riyle her zaman tek olmayı ve tekliği ön plana
yapmamak için öncelikle o şeyin yapılacağı ya da çıkarmaz mı? Kavgalar neden çıkar hiç düşündü-
yapılamayacağı hususunda bir duygu ve kanaat nüz mü? Paylaşmaktan ya da paylaşamamaktan,
oluşmalıdır. Aksi takdirde, yapılan şey ne olursa bir başka ifade ile, bireyin doğası itibari ile ikiliği
olsun o şeyi birey kendisi yapmamaktadır. Sadece değil, daima tek olmayı ve bireysel hakimiyeti ön
taklit etmektedir. Aslında taklit de o şeyin yapıl- plana çıkarması anlayışından kaynaklanmaktadır.
ması ile ilgili bir yönlenme duygusudur. Fakat bi- Yüce Allah bütün bunları anlatırken ve bu
lerek ve inanarak yapılan bir eylem kadar sorum- mesajı verirken, hep eylem sahibini karşıdaki bi-
luluk taşımamaktadır. reyde tutmuştur. Cümlenin öznesi karşı taraftır,
İslam Tarihine bu açıdan baktığımızda, Hz. yani bireydir. Kararı o verecektir. Dışarıdan bir
Peygamberin esas zorlu mücadelesinin Mekke
1
Döneminde geçtiği ve bütün temel noktaların o Kuran-ı Kerim, 21. Enbiya / 22 (Bu konudaki tartışmaları
dönemde atıldığı bir hakikattir. Yaklaşık 11 yıllık özellikle Kelam ve Tasavvuf açısından değerlendirmeleri
için bkz. A.Güzel, “Kelam ve Tasavvuf Açısından Tevhid”
o zorlu dönem, çok Tanrılı sistemden ve o yer- E.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı : 11 Yıl :
leşmiş batıl inançtan tek Tanrılı sisteme dini tabir 2001 (193-209 s.)

879
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

yönlendirme ile asla inanç fenomeni oluşmaz. Çünkü sevginin olmadığı yerde, inançtan ve bağ-
Bireyin akıl süzgecinden geçen hür iradesi ile lılıktan söz edemezsiniz. Bunun örneklerini çocu-
verdiği karar esas ve makbul bir karar olacaktır, ğun sevdiği öğretmenlere bağlılığı ve sevdiği öğ-
hedef olan da budur. retmenin derslerinden daha başarılı olmasında
Bir başka dikkat çeken özellik de, ikna ve görmek mümkündür. Sevgi bütün zorlukları aşan
telkin yöntemi kullanılırken, muhatap asla irde- ve aşmayı sağlayan sihirli bir olgudur. İnsanın
lenmemiş, küçümsenmemiş, temel inanç ve anla- doğasında vardır.
yışına saygı duyulmuş, o inanca asla saygısızlık Asıl tehlike diye işaret ettik biraz önce. Evet
edilmemiş, nefret ettirme değil, müjdeleme esası asıl tehlike bu noktadadır. Çünkü, daha küçük
temel olarak kabul edilmiştir. Bunun sonucunda iken oluşmayan bu sevgi, Tanrıya inancın oluş-
da, elinde sopası bulunan, kendi dediği olmayınca masına büyük bir engel teşkil edecektir. Başlan-
hep o sopayı kullanan, bir başka ifade ile de, kor- gıçta oluşturamadığınız bu sevgi ve buna bağlı
kutan bir Tanrı anlayışı asla söz konusu olma- olan inanma fenomenini, daha sonra çocuğun ha-
mıştır. Korkutan bir Tanrı değil, sevdiren bir yatında yeniden yerleştirme imkanı çok zor ola-
Tanrı hep ön planda olmuştur. Çünkü, onu, Tanrı caktır. Çünkü, gerçekten önemli bir fırsat zinciri
yaratmıştır. Yaratılmış olan insanın kendi yavru- kaçırılmış ve tabir yerinde ise, ağacın eğilme za-
suna olan şefkati ortadadır. Bir anne nasıl olur da, manı çoktan geçmiştir.
yavrusuna acımasız davranabilir? Hal böyle iken, O halde, eğer bugün günümüzde bir inanç-
nasıl olur da Tanrı, yarattığı varlıklara sadece sızlık anlayışı hakim ise ve bundan ciddi sıkıntılar
korkutucu bir anlayış ortaya koyabilir? Evet yeri çekiyor isek, bunun sebebini daha küçük yaşlarda
geldiğinde korkutma kullanılmıştır. Ancak bu başlayan başlangıçtaki eğitimde ve oradaki sorun-
asla sadece ve sadece tek yönlü bir kullanım ol- larda aramak yerinde olacaktır. Yani bir anlamda,
mamıştır. Dengeyi sağlamak anlamına kullanılan sempozyumun ve bildirimizin konusunu teşkil
bir unsurdur. eden, çocuk edebiyatımızdaki unsurların bütün
Şimdi bu anlamda, hemen bizim dini kültü- nesillere yansıyacağı ve toplum olarak bunun ağır
rümüze bakalım hızlı bir şekilde… Tabii buna sonuçlarını çektiğimiz anlayışıdır. Çünkü, top-
bağlı olarak da, çocuk edebiyatımızda ele alınan lumdaki bütün sosyal yapı ve olgular asla tek
Tanrı anlayışına… Ya da, biz çocuklarımıza nasıl sebepten kaynaklanmış değildir. Ve bu sebepler
anlatıyoruz acaba o Yüce Tanrıyı? Buna ciddi ve bir zincir halinde birbirini takip etmektedir.
eleştirel olarak göz atalım. Çocuklarımızın ilk beyin olgularına etki ede-
İşte asıl önemli nokta ve konumuzla ilgili cek, her türlü algılamaya çok çok dikkat etmemiz
olan taraf da burasıdır. Bunu anlamak çok zor de- gerekmektedir. Edebiyatın her türlü argümanı ço-
ğildir. Eğer toplumumuzda, din imajını yukarıda cuklarımıza doğrudan etki etmektedir.
şekilde algılayan bir anlayış hakim ise, bu anlayış İnanç noktasındaki bu ön tespitlerden sonra,
çocuklarımıza da aynı anlayışı aktaracaktır. inancın hayatımıza yansıyan boyutlarına bir göz
Çocuklarımıza daha küçük iken Tanrı ile atarak, konuyu eylemlerimiz yönüyle irdelemek
ilgili sunduğumuz imaja bakalım ve bu konuda yerinde olacaktır.
küçük bir gezinti yapalım. Neler söylüyoruz ço-
Sevap ve Günah Kavramları
cuklarımıza? İlk söylediğimiz şey şu değil midir?
“Aman şunu yapma Allah seni yakar.. Cehenneme Toplumumuzda oluşan, sevap ve günah kav-
atar.. Orada insanlar cayır cayır yanıyor.... Çün- ramları, cennet ve cehennem algılama biçimleri,
kü o cehenemin yakıtı insanlardır, günahkar in- dinin tamamen özünden uzak konuların sürekli
sanlardır...” Yani bir anlamda öcü kavramı ile olarak gündeme gelmesi de aynı anlamda değer-
ifade edilecek şekilde hep korkutan ve acı veren lendirilebilir.
bir Tanrı anlayışı sunulmaktadır. Kurandaki ödül ve ceza kavramlarının anlayış
Şimdi sormak lazım gerçekten? Acaba Tan- farklılıklarına dikkat çekersek bu daha iyi anlaşı-
rının hiç mi sevdiren yönü yok? O’nun hiç mi lacaktır. Kuranın temel mantığında, herhangi bir
ödül veren tarafı yok? Oysa ki, Kuranın temel eylem, eğer bireysel özellik taşıyor ise, bu konuda
değerlerinde sevdirme ve ödül, her zaman için acı ödül ve ceza konusunda kullanılan argüman cen-
verme ve cezadan daha fazladır. Neden bu hiç net ya da cehennem olabilmektedir. Fakat, eğer
kullanılmaz? Ya da çok nadir durumlarda kulla- eylem toplumsal bir olgu taşıyor ise, bu durumda
nılır. bu argüman fazla kullanılmaz. Yine eğer bir suç
Böyle bir Tanrı imajı sunulan çocuk, acaba eylemi bireysel anlamda ise, herhangi bir cezayı
Tanrıyı sever mi? Böyle bir şey olabilir mi? İşte gerektirmez iken, eğer aynı eylem topluma yan-
asıl tehlike de bu noktadan sonra başlamaktadır. sıyan özellik taşıyor ise, bu durumda derhal hu-

880
Materiallar

kuk devreye girer ve verilecek ceza işin niteliğine Burada, israf söz konusu edilmekte fakat isra-
göre arttırılır. fın gerçekleşmesi durumunda verilecek cezanın
Örnek vermek gerekirse, içki içen birisine kesinlikle sık olarak kullandığımız cehennem ce-
evinde kendi başına yaptığı bir eylem için hukuki zası olmadığı gözlenmektedir. Burada cehennem-
bir ceza verilmez iken, aynı kişi bunu toplumu den daha ağır ceza olan bir başka ceza gündem-
rencide edecek şekilde bir eyleme dönüştürdü- dedir. Çünkü, yukarıda izah edildiği üzere, burada
ğünde hukuki ceza devreye girmektedir. Hırsızlık söz konusu olan eylem bireysel değildir. Birey
eyleminde sözkonusu olan cezanın ağırlığı da olarak yaptığımız israf, hiç bir şekilde birey
aynı sebepten kaynaklanmaktadır. Çünkü hırsızlık noktasında kalmamaktadır. Çünkü, israf ettiğiniz
asla bireysel bir eylem değildir. Çünkü, eylemin şey, toplumun ortak kullanımında olan bir şeydir.
özelliği itibari ile ikinci bir bireye yansıyan ey- Bu sudur, yemektir, ortak kullanıma araçlarıdır ve
lemdir. Topluma yansıması itibari ile cezası da en önemlisi ise zamandır. Bakınız bütün bunlar
ağır olmalıdır. birey sınırında kalmamakta ve bir ikinci bireye
veya topluma yansımaktadır. İşte bu noktada,
Bu örnekler ve konular hem çoğaltılabilir
Yüce Allah israf edilmesi durumunda, “Yüce
hem de çok çeşitli değerlendirmeler yapılabilir.
Allah israf edenleri SEVMEZ” diyerek. Cezayı
Burada esas konumuz, bunların irdelenmesi de-
sevgiden mahrum etmek şeklinde ifade etmiştir.
ğildir. Bu örneklerin konumuz ile ilgili olan kıs-
Çünkü bireye verilecek en büyük ceza, sevgiden
mı, bu konulardaki tavrın ve ifadelerin, çocukları-
mahrum bırakmaktır. Soralım çocuğumuza, en
mıza yansıyan aktarılmalarında kullanılan argü-
ağır ceza onun için nedir? diye. Alacağımız ce-
manların çocuklarımızdaki etkileridir. Eğer hır-
vap, kendisini anne veya babasının sevmemesi,
sızlık cezasını, Tanrının insana bir zulmü gibi
şeklinde olacaktır. İşte Yüce Allah da, israfın
sunar isek, çocuktan artık O Tanrıya inanmayı ve
toplumsal bir eylem olması itibari ile, verilecek
sevgiyi bekleyemezsiniz. Bizim üzerinde durmak
cezayı da en ağır ceza olan sevgiden mahrum
istediğimiz konu esas burasıdır. Bu verilecek her
etme eylemi ile özdeşleştirmiştir.
türlü örnek için geçerli bir durumdur.
Öyleyse; çocuklarımızın vazgeçilmez özelliği
Yapılacak iş, her eylemin çok iyi irdelenerek,
olan sevmek ve sevilmek olgularını kullanmayı
gerçek boyutuyla ortaya çıkarılması ve özellikle
asla ihmal etmeyelim. Yüce Allah bunu en ince
çocuklarımıza en doğru şekli ile aktarılmalıdır.
noktalarda kullanmış ve bize de bunu kullanmayı
Bunu yaparken de, edebiyat örneklerimize yansı-
hem teorik olarak hem eylem olarak göstermiştir.
yacak boyutuna çok çok dikkat etmek gerekmek-
Bize düşen ise, bu eylemleri her noktada haya-
tedir. Sözlerimizin başında verdiğimiz örnekte
tımızda uygulamayı tercih etmektir. Bu uygula-
ifade edildiği üzere, en küçük bir matematik örne-
manın önemli noktalarından birisi de, o çocuk-
ğinde bile, süte su katma örneğinin verilmesi,
larımıza yönelik olarak kullanılacak olan edebiya-
bilinç altında telafisi zor bir başka yanlışı ortaya
tımızın yeniden gözden geçirilmesi olmalıdır.
çıkarmaktadır.
Çalışmak ve Faydalı Olmak
İsraf ve Bunun Toplumsal Ekonomik
Boyutu Toplumun vazgeçilmez ihtiyaç noktalarından
ve onu ayakta tutan en önemli öğelerinden birisi
Bütün dünya toplumlarının mücadelesini ver-
çalışmak değil midir? Hiçbir olumlu ve olumsuz
diği israf konusu… En gelişmişinden gelişmekte
sonuç kendiliğinden meydana gelmemektedir.
olanına kadar bütün devletlerin karşılaştıkları ön
Çünkü bu tabiatın oluşumuna aykırı bir durum-
önemli sorunun lüks tüketim ve bunun önüne
dur. Sonuçlar, mutlaka belirli bir eylemin doğal
geçilmesi olduğu bilinmektedir. Çünkü, gereksiz
sonucudur.
harcama karşılığı olmayan bir harcama olup,
büyük bir toplumsal tehlikedir. Toplumun vazgeçilmez bu önemli ihtiyacını
sağlamak nasıl mümkün olacaktır?
Yukarıda belirttiğimiz üzere, inanç boyutun-
daki konuların hayatımıza yansıyan önemli ör- İşte bu noktada, yine çocuklarımıza temel
neklerinden birisi israf konusudur. Yemeklerden eğitimde ve bu eğitimin sürecinde onlara verilen
sonra yaptığımız yemek duasında okuduğumuz ilk öğelerde buna çok fazla dikkat etmek gereke-
ayete dikkatle bakalım. cektir.
“Yiyiniz, içiniz. Ama asla israf etmeyiniz. Bunun başlangıcını ilk öğretimde ve başlan-
Çünkü Allah israf edenleri sevmez.” 2 gıçta verilen ince mesajlarda ele almak yerinde
olacaktır. Çocuklarımıza ilk eğitim dönemlerinde
kelime öğretirken, uyu ve yat kavramları yerine,
çalış, kazan ve faydalı ol kavramları ön plana çı-
2
Kuran-ı Kerim, 7. Araf Suresi / 31. karılmalıdır. Böylelikle hem teorik öğretim hem

881
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

de bunun içeriğinde temel değerler verilmiş ola- rensel mesajı ile büyüyen çocuk, bir noktada bun-
caktır. Daha önce sözü edildiği gibi, bilinçaltında lara dur diyecek ve mutlaka toplumsal bütünlü-
verilen mesaj çok önemlidir. ğün sağlanmasını sağlamış olacaktır.
Çocuklarımıza yönelik bütün edebi eserler ve Oysa ki, bugünkü görsel yayınlarımıza bakı-
bu anlamdaki eğitim araçları mümkün olduğu nız. Hangi tür yayına bakarsanız bakınız, her bi-
ölçüde bunun üzerine bina edilmelidir. rinde inanılmayacak derecede şiddet vardır, nefret
Hz. Peygamberin “İnsanların en hayırlısı in- vardır, kavga vardır, kolaylaştırmak yerine her
sanlara en çok faydası olandır” sözü bir evrensel fırsatta zorlaştırmak gündemdedir. Her ne olursa
mesaj olarak yer almalıdır. Bu bir evrensel olursan ol gel, yerine eğer benden değilsen asla
mesajdır. Çünkü, insanların bir eylemi yine insan- gelme, git nereye gidersen git, mesajı ana tema
ların yararına olan bir başka eylem ile ele alın- olarak seçilmiştir. Gerçekten böyle şiddet ve
maktadır. Hayırlı ve yararlı olmak, Tanrı tara- kavga içeren bir görsel yayınların olduğu ortamda
fından tercih edilmek yerine, bu yararlılık insan- çocuk olmayı hiç mi hiç istemezdim. Çünkü
lık açısından ele alınmış ve insanlığa faydalı ol- böyle bir çocuğun, bu verilerle yetişen bir çocu-
mak temel ilke olarak ortaya konulmuştur. İşte ğun geleceğe güvenle bakabilmesi gerçekten çok
gerçek evrensellik de burada söz konusu edil- zordur. Geleceğe güvenle bakmayan çocuğun ise,
mektedir. geleceğe güven vermesi elbette düşünülemez.
Toplumsal Bütünlüğü Sağlama Aile Bütünlüğü ve Ahlaki Değerlerimiz
Globalleşen dünyanın en büyük sorunlarından Yine görsel yayınlardaki sorunlardan ve bun-
birisi, toplumsal huzursuzluk, toplumsal problem- ların uzantılardan devam edelim...
ler, anarşi ve terör değil midir? Bu olayların te- Gerek yapılan televizyon programlarına ve
meline indiğimizde karşılaşacağımız en önemli gerekse gösterimdeki film ve dizilere bakınız;
sorunun toplumsal anlamda birlik, beraberlik Saygı ve sevgiden uzak, gayr-i meşru ilişkiler
bilincinin zayıflığı olduğu gözlenecektir. Oysa ki, ve bunların sonuçları, nerede ise drama haline
bizim kültürümüzde en büyük argümanlarımız getirilmeye çalışılmakta ve böylelikle tıpkı süte
kahramanlık, yiğitlik, fedakarlık, vatan, millet su katma örneğinde olduğu gibi, bilinçaltında bir
sevgisi değil midir? ahlaki çöküntü yaşanmaktadır. Bu konu o kadar
Toplumsal anarşi ve terör olaylarına katılan çok örneklendirilebilir ki, belki de bunun dışında
kişilerin geçmişleri dikkatlice incelendiğinde, izleyebileceğimiz, kültürümüze bağlı aile diziler
çoğunlukla karşımıza çıkan şey, o kişilerin iyi bir hiç kalmamış durumdadır. Babası belli olmayan
aile eğitimi almadıkları, toplumdan dışlandıkları, çocuklar, yasak ilişkilerde bulunan aile bireyleri,
bir başka açık ifade ile gerek bireysel gerekse haksız kazanç örnekleri… İşin en kötü yanı ise,
toplumsal sevgiden mahrum oldukları gözlene- bu platformda rol alan kişilerin masum bir eda ile
cektir. Bu mahrumiyet ve dışlanma bir şekilde
sunulmasıdır. Burada artık ilişki bilinçaltında ne-
ortaya çıkacak ve önü alınmaz bir infial meydana
rede ise normal gibi algılanıp, o kişinin masum-
getirecektir. Tetiği sıkacağı anda aklına gelecek
luğu vicdanlarda yer almaya başlamıştır.
olan şey, eğer geçmişin olumlu muhasebesi ise,
elinde olmayarak ondan vazgeçecektir. Ama eğer Böyle bir görsellik sonucunda, zaman zaman
geçmişinde bir intikam duygusu varsa ve bu top- bizlerin bile doğruyu yanlışı ayırt etmede zorlan-
lumsal değerlerden yoksun ise, o anda yapacağı dığımız bir ortamda, o küçücük beyinlerin duru-
tek şey vardır. O da, o tetiği daha fazla bir inti- munu düşünmek bile insana acı vermektedir.
kam hırsı ile çekmektir. Zaten bu olaylar bir biri- Eğer bu bir edebiyat ise ki, günümüzde artık
kimin yansımasıdır. Öyleyse bu birikimi toplum- bu diziler ve benzeri görsel yayınlar, uyku masal-
sal bir bilinç ve sorumluluk duygusu içinde, inti- larını ve kahramanlık öykülerini çoktan geride bı-
kam olarak değil, sevgi ve saygı olarak oluştur- rakmıştır. Yani bir anlamda çocuklarımıza önce-
malıyız. den edebi eserler yönü ile vereceğimiz ince me-
Bunun sağlanması da, sadece ve sadece çocu- sajları artık bu yöntem ile vermek durumundayız.
ğun yetişme döneminde seçilecek kavramların
Öyleyse, bu durum, en çok dikkat edeceğimiz
özenle seçilmesinde yatmaktadır. Kavga şiiri ile
bir noktadır. O küçük beyinlerin buna gerçekten
büyüyen çocuk, öyle ya da böyle bir gün eline
çok ihtiyacı var. Artık ahlaki değerler içeren ma-
silah alacak ve kavga oluşturacaktır. Ama Yunus
Emre’nin “Biz gelmedik kavga için...” dizeleri, sal ve hikayeler yerine, bu değerlerimizi konu
Mevlana’nın “ Her ne olursan ol gel...” çağrısı ve alan film ve programlara çok çok ihtiyacımız var.
Hz. Peygamberin “Müjdeleyiniz nefret ettirme- Hele hele okuma özürlü olan bir toplumda isek,
yiniz. Kolaylaştırınız asla zorlaştırmayınız” ev- buna daha da fazla ihtiyacımız bulunuyor.

882
Materiallar

Dini Değerlerimiz lumsal ortak değerlerimiz oluştu onlarla... Onların


Toplumu oluşturan önemli ortak değerler bü- bizim ortak değerlerimizde ayrı bir önemi vardır.
tününden en önemlisi bilindiği üzere dini değer- Öyleyse, bunların çocuklarımız üzerindeki
lerimizdir. etkisi asla tartışılamaz...
Konu görsel yayınlardan açılmış iken, bu ko- Mevcut sanat müziği ve halk müziğimize ba-
nuyu da görsel yayınlar açısından ele almaya kalım, onlardaki engin musiki ahenginin yanı sıra,
devam edelim... işlenen temaya ve sözlere bakalım. Her birinde
Batı yapımı ve özellikle Amerikan yapımı ayrı bir ahlaki değer vardır. Sevgi vardır, aşk
filmlere bakalım. O filmlerdeki dini argümanlara vardır, aşkın ulviliği vardır, ayrılığın acıması
ve din adamı tabir edilen kişi ve kurumlara bakı- beraberliğin saygınlığı anlatılmaktadır. Bir an-
nız. Hemen hemen hiç bir filmde kötü kimlikte lamda sevgiliye içtenlikle yalvarış vardır. “Gitme
bir papaz imajına ya da saygınlığını yitirmiş bir ne olur!... “ diye beraberlik ve bağlılık işlenmek-
kilise objesine rastlayamazsınız. tedir.
Bir de bizim filmlerimizdeki ibadethane ve Bugün güncel müziğimize bakalım... Özel-
din adamı imajına bakalım. Büyük çoğunluğunda liklere işlenen temaya ve sözlere bakalım. Ara-
camiler en sağlıksız koşullardan oluşan yapılar- daki farkı görmek o kadar zor olmasa gerekir.
dır. Nerede ise, oradaki küf kokusunu sanal or- Çünkü, birlik ve beraberliğin yanından bile geçil-
tamda hissedebilirsiniz. Din adamı kimliği ise, memektedir nerde ise... “Gitme ne olur ! ...” yeri-
tartışmasız bir şekilde, tamamen bilinçsiz, kuru ne açık bir şekilde, “Git güle güle...” ben başka-
bir dini ritüeli ezbere yürüten, hatta bazı ortam- sını bulurum, teması işlenmektedir.
larda ahlaki değerleri hiçe sayan bir kimlikte tem- Aradaki farkı çok fazla irdelemeye bile gerek
sil edilmektedir. yoktur. Bu değerler ile yetişen çocuğumuzun ev-
Böyle bir dini argümanın kullanıldığı ortam- lilik hayatı ve bağlılığını ve bununla ilgili so-
da dini kuralların nasıl anlatılacağı ve ortaya runları tahmin etmek hiç de zor değildir.
konulacağını artık düşünmek bile insana acı verir. Demek ki, bir anlamda sadece bir eğlence
Çünkü, böyle bir ön yargı çerçevesinde, namaz olarak gördüğümüz şarkılarımız ve türkülerimiz,
kuru bir spordur. Oruç tamamen aç kalmadan hem geçmişimizi tanımak ve geleceğimize yön
ibaret bir eylemdir. Zekat bilinçsizce malı mülkü vermek anlamında ne kadar da önemlidir!...
dağıtmaktır. Hac ise zaten araplara para yedir- Önemli bir edebiyat ürünü olmalarını yanında çok
mekten öte geçemez. önemli bir eğitim aracıdır.
Nerede kaldı, namazın iç dünyadaki bir hu- Çevre Bilinci
zuru ve birey-Tanrı ilişkisi bilinci, orucun top-
Bizim bu anlamda ne güzel ata sözlerimiz
lumsal sorumluluk örneği oluşu, zekatın evrensel
bulunuyor. “Arslan yattığı yerden belli olur” ,
bir yardımlaşma unsuru olmasının yanı sıra, eko-
“Herkes kapısının önünü süpürse mahalle terte-
nomik bir denge örneği oluşu, hac ibadetinin ise,
miz olur” gibi daha bir çok güzel sözlerimiz...
bir uluslararası kongre özelliğinin ortaya konul-
ması... Bunlar nasıl ve ne şekilde anlatılacaktır? Bugün ekolojik dengenin bozulması ile ilgili
Böyle bir şansınız yoktur. Çünkü, bunların konu- yayınlar, yazılan ve çizilenlere bakınız. Önceden
şulacağı ortam tamamen negatif bir zemindir verilmeyen çevre bilinci ve sorumluluğu, sondan
artık. Önce bu zeminin telafi edilmesi gerekmek- başlamak üzere yeniden oluşturulmaya çalışıl-
tedir. maktadır. Oysa ki, özellikle sosyal olaylarda te-
mele inilmeden ve sebepler bilinmeden çözüm
Gerçekten böyle bir yoğun görsel negatif
üretmek sağlıklı bir sonuç vermeyecektir. Sadece
bombardımanında çocuk olmak büyük olmaktan
tedaviye yönelik bir çalışma olup, teşhis yapıl-
çok zor hem de çok çok zor... Bu anlamda bak-
mamıştır. Oysa ki, teşhis yapılmadan verilen te-
tığımızda çocuklarımız ciddi anlamda bir çok
davi sadece ağrıyı dindirmek anlamında bir ça-
yönden ciddi baskılar ve olumsuz etkiler altın-
lışma olur. Ağrının nedeni tespit edilemediği için
dadırlar. İşte bunların etkisi de bireysel olmaktan
ağrının ortadan kaldırılması için hiçbir şey ya-
öte toplumsal problemler olarak karşımıza çık-
pılmamaktadır.
maktadır.
Bir spreyi kullanırken, bunun diğer insan-
Şarkı ve Türkülerimiz ların hayati değerlerine zarar verdiği bilinci bu-
Kültürümüzde şarkılarımızın ve türkülerimizin nun önemli göstergelerindendir. Biz bir gemi-
ayrı bir yeri vardır. Biz bir anlamda onlarla büyü- deyiz ve bu gemi hepimizi taşımaktadır. Bizim
dük, onlarla askere gittik, onlarla gelinimize kına bulunduğumuz yer bize ait değildir, sadece o yeri
yaktık, onlarla sevindik, onlarla üzüldük... Top- geçici olarak işgal ediyoruz. Orada ortak bir

883
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

sorumluluk alanı bulunmaktadır. Önce toplumsal gelişlerinde, bireyin akıl yolundan geçerek kul-
anlamda sorumluluk oluşturulmalıdır ki, birey her landıkları iradeden dolayı katkıları ve sorumluluk
yaptığı hareketin kendisine olduğu kadar topluma anlayışları ile o külli olayın sonucu çok farklı
etkili olacağını bilebilmelidir. şekilde gelişebilmektedir.
İşte bu anlamda baktığımızda, çocuklarımızda Deprem bir kader olarak algılanabilir, fakat
paylaşım duygusunun nasıl olumsuz etkilendiği depremin sonuçları asla bir kader olarak algılan-
de ayrı bir sorundur. Çevresini tanımayan ve mamalıdır. Hindistan’da meydana gelen bir
onun sorumluluğunu taşımayan bireyin, ne kadar depremin sonucu ile Japonya’da meydana gelen
bencil duygularla dolu olduğu ve asla paylaşım bir depremin sonuçlarının ne kadar farklı olduğu
denen şeyi tanımayacağı ortadadır. ortadadır. Külli anlamda eylem aynıdır fakata
sonuçları birbirinden çok farklıdır. Bu sonuçları
Sorumluluk Anlayışı ve Bilinci - Kader –
yönlendiren bireyin katkısı ve bireyin sorumluluk
Bilindiği üzere bu konu dini literatürde ayrı taşımasından kaynaklanmaktadır.
bir önem arz etmektedir. Belki de sözlerimizin
Bu anlamda örnekleri çokça zenginleştirmek
başından beri anlatmaya çalıştığımız geçmişi tanı-
mümkündür. Fakat konumuz kaderin tartışılması
manın geleceğe ne kadar etki edeceğinin temel
değildir. Bu yüzden teknik ve bilimsel anlatımlar
bilinci burada yatmaktadır.
yerine, pratik hayattan ve çocuklarımızı ilgilen-
Kader konusu, bizim gerek dini ve gerekse diren boyutları ile konuyu değerlendirmek isti-
felsefi literatürümüzde geniş yer almaktadır. Üze- yoruz.
rinde oldukça yoğun tartışmalar ve değerlendir-
Kaderin temel itibari ile sorumluluk anlamı
meler yapılmaktadır.
taşıdığını ifade etmiştik. Asıl önemli olan ve üze-
Biz burada bu konuyu akademik anlamda tar- rinde durulması gereken nokta da burasıdır.
tışmaya açacak değiliz. Ancak, konumuz açısın-
Toplumumuzun genel problemlerine baktığı-
dan çok farklı ve önemli konuma sahiptir. Bu
mızda, bunların temelinde bireylerin sorumluluk-
nedenle belirli ölçüde konuya değinmek istiyoruz.
larını yerine getirmemelerinden kaynaklandığını
Kader meselesi, özellikle bireyin hem birey- görmek çok zor olmasa gerektir.
sel hem de toplumsal sorumluluğunu oluşturan en
Bir trafik kazasının oluşumunda bireyin dik-
önemli kriterdir. Hatta bir başka ifade ile kader,
katsizliği ve kurallara uymaması yatmıyor mu?
tek bir kelime ile bile sorumluluk ifade edilebile-
Ya da yine yetkililerin trafik kazalarını önleyici
cek özelliğe sahiptir.
tedbirleri almamalı bulunmuyor mu?
Kaderi Tanrı ve kul açısından ele almak ve
Bireyin sağlığına dikkat etmemesi sonucu
değerlendirmek gerekecektir. İnsanın bireysel
olarak kendi iradesi ile gerçekleştirdiği eylemle- önemli hastalıklar ortaya çıkıp, hatta belirli has-
rinde iki yön bulunmaktadır. Tanrıya ait olan ve talıklar nesilden nesile intikal etmiyor mu? Ya da
kula ait olan iki yön. toplumsal anlamda yapılan bir çok teknik çalış-
maların insan sağlığı üzerindeki etkileri nesilden
Tanrıya ait olan yön, o eylemin külli anlam- nesile intikal etmiyor mu?
daki yani dünyanın oluşumu ile ilgili olan yönü
ve bireye irade etme özelliğini verilmiş olmasıdır. Önemli bir kader problemi olarak karışımıza
Tanrı, bu irade etme özelliğini insana vermiş ol- çıkan, sakat çocuk problemini dikkatle incelediği-
mak ile doğal olarak bireye, sorumluluk yükle- mizde, karşımıza gerek hamilelik öncesi ve ge-
miştir. Çünkü bir şeyin yetki olarak verilmesi oto- rekse doğum öncesi, annenin bir çok yönden dik-
matik olarak sorumluluğu beraberinde getirmek- katsizliği ortaya çıkmıyor mu?
tedir. İrade etme özelliği insanın dışında hiçbir Deprem, sel felaketi, fırtına gibi önemli bü-
varlıkta yoktur. Onun için de insan bütün yaratıl- yük afetlerin sonuçları dikkatle incelendiğinde,
mış varlıkların en değerlisi olarak anılmaktadır. ortaya çıkan acı tabloda bireyin ve bireylerden
Kula ait yön ise, kendisine verilen irade etme oluşan toplumların ihmalleri ve sorumsuzlukları
özelliğinin akıl süzgecinden geçirilerek kullanıl- yatmıyor mu? Dere yatağına yapılan binaları eğer
masını ifade etmektedir. İradenin saygınlık ve de- sel gelip götürüyorsa, sorumlu Yüce Allah mıdır?
ğer kazanması akıl ile birlikte kullanılması duru- Ya da sağlam yapılmayan binalarda oluşan
munda önem kazanır. Aklı olmayanların kullan- ölümlerin sorumluluğu kimindir?
dıkları irade irade olmaktan öte, bir iç güdü ola- Bir Çernobilde, bir Hiroşimada, ortaya çıkan
rak değerlendirilmektedir. denizaşırı savaşlarda ya da çağımızın büyük dev-
İşte bu anlamda meydana gelen olaylara bak- letlerinin doyumsuz talepleri sonucunda ortaya
tığımızda; meydana gelen olayların sonucu asla çıkan acı tabloların sorumlusu kimdir? Herhalde
kader değildir. Çünkü, külli olayların meydana Yüce Allah değildir.

884
Materiallar

Bütün bu örnekler sonucunda ortaya çıkan tek En değerli varlıklarımız olan çocuklarımızın,
bir şey vardır ki, o da bireyin sorumluluk sahibi bu mirası ve onlara ekleyeceğimiz değerleri tanı-
olarak yetişmemesi ve toplumsal olayların çözü- maya ve onlarla gurur duymaya hakları yok
münde teşhis yapılmadan, oluşan sonuçlara göre mudur? Daha da önemlisi bunlara ihtiyaçları yok
çare arayışımızdır. mudur?
Oysa ki, eğer önemli bir dini bakış tarzı olan Bir başka ifade ile, bu değerleri bozmaya ve
kader problemimiz bir sorumluluk kriteri olarak zamanımızın olumsuzlukları ile bunları değiştir-
ele alınabilmiş olsa, belki de bunların bir çoğu meye ve o çocuklarımızı bunlardan mahrum et-
meydana gelmeyecektir. meye bizim hakkımız var mıdır?
Burada yeri gelmişken, belki bir çoğumuzun Öncelikle bu soruları kendimize sormalıyız
bildiği ama belki de sadece bir fıkra ve espri diye düşünüyorum. Bu sorulara verebileceğimiz
anlamında algıladığımız Nasrettin Hocamızın bir mantıklı bir cevabımız var ise, o zaman hep
evrensel mesajını ifade etmek yerinde olacaktır. birlikte o bulunmaz değerlerimizi gelin el birliği
ile bunları değiştirelim, yok edelim ve günümüz-
Nasrettin Hoca, bir gün kızını su getirmesi
deki tek kriteri maddiyat ve pragmatik düşünce
için eline testiyi verir ve çeşmeye gönderir. Gön-
olan değerleri ve batı merkezli kültürü ve yine
derirken de, “Aman kızım dikkat et testiyi kırma!”
kupkuru bir edebiyat örneklerimizi geleceğimize
der ve kızına bir tokat atar. Çocuk neye uğra- intikal ettirelim.
dığının anlamamıştır fakat tek bir şeyi anlamıştır
o anda, o da testinin kırılmaması gerektiğidir. Ama, eğer bu sorulara cevabımız, biz ancak
Yanında bulunanlar sormuşlar Hocaya “Ya Ho- geçmişimiz ile varız, ahlaki değerlerimiz ile varız,
cam, çocuk daha testiyi falan kırmadı ki, neden bizim buram buram ahlak kokan, kimliğimiz ile
bütünleşen bir edebiyatımız ile varız, biz onlarsız
tokat attınız çocuğa?” diye sorarlar ve bir anlam-
bir hiçiz diyebiliyorsak. O takdirde geliniz hep
da da Hocayı eleştirmek isterler. Hoca gayet sakin
birlikte geçmişimizdeki bu güzellikleri daha da
ve olgun bir şekilde esas mesajı vererek, “Testiyi
güzelleştirerek geleceğimizi taşıyalım, çocukları-
kırdıktan sonra tokat atmanın ne anlamı olabilir?
mızı bu güzelliklerden mahrum etmeyelim.
Kırmadan tokat atayım ki, bu tokatı unutmasın ve
testiyi kırmamaya özen göstersin” der. Hocamız, testiyi kırmadan tedbirini almak
için canı gibi sevdiği yavrusuna, hiç çekinmeden
Bilindiği üzere Nasrettin Hocamızın bütün
tokat atmış ve o dersi verebilmiştir. Elbette ama-
fıkralarında çok çok önemli mesajlar bulunmak-
cımız tokat atmak değildir. Eğer biz, tokat atma-
tadır. Çünkü o gerçekten çok büyük bir düşünür-
dan o sorumluluğu verebiliyorsak, tokat atmadan
dür ve çok önemli mesajlar vermektedir her bir
verelim. Ama eğer bunu yapamıyor isek, o tokatı
fıkrasında.
atmayı asla ihmal etmeyelim. Çünkü o tokatı
Öyleyse; atmamanın bedelini çok daha ağır ödemekle karşı
Sözlerimizi bu güzel fıkranın engin mesajı ile karşıya kalabiliriz.
bitirirken şu noktalara dikkat çekmek istiyoruz. Saygılarımla.
Çocuklarımız bizim her şeyimizdir. Hem geç-
mişimiz hem geleceğimizdir. Geleceği planlama-
nın yolu çocuklarımıza yapılacak yatırımdan geç-
mektedir. Bu yatırım eğitim yatırımıdır, bu yatı-
rım çocuklarımızın ilk günden itibaren alacakları
harf ve kelime öğretiminden başlayarak onlara
yapılacak kültür aktarımıdır.
Geçmişimize baktığımızda, bize intikal eden
çok önemli bir miras vardır. Tarihimiz, edebiya-
tımızın her bir noktasının buram buram kokan
ders verici örnekleri, ata sözlerimiz, fıkralarımız,
şarkılarımız ve türkülerimiz… Bütün bunları ah-
laki değerler açısından incelediğimizde çok
önemli ibretler bulunmaktadır.
Bunlar bize en değerli miras halinde bir şe-
kilde intikal etmiştir. Bu intikal süreci ile de biz
geçmişimizi çok daha iyi tanıma ve kavrama
imkanına sahip olmuşuzdur.

885
 

DÎNÎ VE AHLÂKÎ DEĞERLER AÇISINDAN ÇOCUK KLASİKLERİNİN


DEĞERLENDİRİLMESİ
Arş. Gör. İbrahim TURAN
Ondokuz Mayıs Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi
Samsun / TÜRKİYE
ibrahim-turan55@hotmail.com

ABSTRACT
As a part of the features of intellectual and emotional development of childhood period, reading story and tale takes an
important place in the development of children. It is also a fact that the contents of the books read are important as much as
acquiring the habit of reading for children.
Most of the children books called “child classics” are seriously criticized in terms of language and content by media from
time to time in Turkey. It is argued that these books are western oriented and contain western values, and more importantly they
teach religious and moral values of Christianity, while they do not include any knowledge about Turkish culture and Islamic
religious and moral values.
This paper examines how these child classics affect the religious and moral development of children, whether they are
suitable for Turkish culture or not, and whether they impose any Western values and Christian culture on children.

Giriş hikâyelerini onlara okutmanın zararlı olacağı


kanaatindeydi. Ancak zaman içinde çocukların bu
Hikâye ve masal, çocukluk dönemi bilişsel ve
kitaplara karşı ilgisini görünce buna kayıtsız
duyuşsal gelişim özellikleri açısından son derece
kalmamış ve içinde Hristiyanlığın işlendiği çocuk
önemli bir yere sahiptir. Bu dönemde okunan ki-
kitaplarının yazılmasına destek vermiştir.1 İşte bu
taplar çocukların hayal kurma ve düşünme bece-
nedenledir ki çocuk klasiklerinde Hristiyanlıkla
rilerini geliştirdiği kadar, kişilik gelişimi ile dini
ilgili bazı düşünce ve sembollere sıkça rastlan-
ve ahlaki gelişimleri açısından da önemlidir. Bu
maktadır. Bu başlık altında Hristiyanlığa ait bazı
nedenle, okunan kitapların çocukların dini ve ah-
kavram ve sembollere ve dini duygu ve davranışa
laki gelişimine katkısının incelenmesi, önemli bir
etki etmesi bakımından din adamı imajına yer
konu olmaktadır.
verilmiştir.
Türkiye’de, yazılı ve görsel basında zaman Hristiyanlık sevgi ve barış dinidir: Batı ço-
zaman “Çocuk Klasikleri” olarak adlandırılan cuk klasiklerinde yer verilen değerlerden ilki
kitapların çoğunluğunun hem dil hem de içerik
Hristiyanlığın sevgi ve barış dini olmasıdır. Don
bakımından batı menşeli veya batı değerlerini
Kişot’ta iyi bir Hristiyanın, kendisine yapılan kö-
içeren kitaplar olduğu, genellikle Türk kültürüne, tülükleri unutabilmesi ve affedici olması gerek-
dini ve ahlaki değerlerine yer vermediği ve hatta tiği2, kötülük yapana karşı iyilik yapma erdemli-
batı kültürünün ve dolayısıyla Hıristiyanlığın bir liğini gösterebilmesi gerektiği, iyi bir Hristiyanın
takım değerlerinin bu kitaplarda ön plana çıktığı
kendisine yapılan kötülüğün öcünü mutlaka al-
yönünde bazı haberlere rastlanılmaktadır.
mak zorunda olmadığı 3 ifade edilerek sevgi ve
İşte bu tebliğde, çocuk klasikleri içerisinden barıştan yana olan bir din imajı çizilmek isten-
seçilen Daniel Defoe- Robinson Crusoe, Cervantes- mektedir.
Donkişot, Eleanor H. Porter- Pollyanna, Johanna Hristiyanlık kurtuluşun tek yoludur: Hris-
Spyri- Heidi, Ömer Seyfettin-Falaka ve Reşat tiyanlığın, insanlığın kurtuluşu için tek çıkar yol
Nuri Güntekin-Çalıkuşu eserleri, din olgusu, dini olduğu, bundan başka hiçbir dinin insanları kur-
değerler ve ahlaki değerler başlıkları altında ince- tarmasının mümkün olmadığı yönündeki düşün-
lenecektir.
A- Din Olgusu
Bir değer olarak din özellikle batı klasikle- 1
Hüseyin Emin Öztürk, Batı Çocuk Klasiklerinde Temel
rinde fazlaca yer almaktadır. Batı klasikleri ince- Değerler, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yay.,
lendiğinde dini değerlerin Hristiyanlık inancı te- Ankara 1991, s. 55.
2
“Efendim! O Sezar’lar, Augustos’lar ve diğer büyük şö-
melinde şekillendiği görülmektedir. Bunun sebebi valyeler neredeler şimdi?” sorusuna Don Kişot’un verdiği
şudur: Çocuklar için kitap yazılması fikri ilk cevap şöyledir: “Dinsiz olanlar şüphesiz ki cehennemde-
olarak 18. Yüzyılda İngiltere’de ortaya çıktığında dirler. Hristiyanlara yakışır biçimde yaşayanlar ise ya
buna ilk tepki kiliseden gelmiştir. Kilise, çocuklar Araf’ta ya da cennettedirler.”Cervantes, Don Kişot, (Çev:
Zeki Bayıcı), Karanfil Yay., İstanbul 2005, s. 80.
için ayrı bir kitap yazmanın ve yapmacık hayvan 3
Cervantes, a.g.e., s. 177.

886   
Materiallar

celer Don Kişot’ta4 ve Robinson Crusoe’da görül- Türk klasiklerinde İslam dini ile ilgili, -
mektedir. Robinson’ın hikâyede, İncil’de belirli Hristiyanlıkta olduğu gibi- müstakil değerlendir-
aralıklarla dile getirildiğini söylediği şu söz Hris- melere yer verilmemiştir. İslam’la ilgili düşün-
tiyanlığın aslında bir kurtuluş öğretisi olarak nasıl celer daha çok din adamları ve dindar insanlar
da işlendiğini göstermektedir: “Sıkıntılı günlerin- üzerinden açıklanmaya çalışılmıştır. 10
de bana sığın, ben seni kurtarırım sen de bana Sonuç olarak İslam ve Hristiyanlık arasında
şükredersin.”5 bir karşılaştırma yapıldığında, çocuk klasiklerinde
İsa yüce bir kurtarıcıdır: Batı çocuk klasik- dinin, Hristiyanlığın lehine olacak şekilde işlen-
lerine Hz. İsa açısından bakıldığında, asli günah diği ve bu durumun Müslüman çocuklar açısın-
doktrinine bağlı olarak insanların doğarken gü- dan kendi dinlerine karşı olumsuz bir tavır geliş-
nahkâr olarak doğduğu, ancak İsa’nın yüce bir tirme noktasında sakınca doğurabileceği açıkça
kurtarıcı olarak kendisine inananları günahlardan söylenebilir.
temizlemek için gönderildiği ve inananlarla bir- Din adamı: Din adamı imajı, dini duygu ve
likte cennete gideceği dile getirilmektedir. Örne- davranış geliştirmede oldukça önemlidir. Tasvir
ğin Robinson’ın, hizmetçisi Cuma için söylediği edilecek imaj, bireylerde ilgili dine karşı olumlu
şu sözler ifademizi destekler mahiyettedir: “İsa’- ya da olumsuz bir tavrın gelişmesini mutlaka
nın bizi günahlarımızdan kurtarmak için gönde- etkileyecektir. Eğer burada kişiliği ve dini duygu
rildiğini, Tanrıya nasıl dua edeceğimizi, O’nun ve düşünceleri yeni oluşmaya başlayan çocuklar
bizi cennetten bile duyabileceğini öğrenmek onu söz konusu ise o zaman bu imaj daha bir önem
mutlu etti.”6 kazanmaktadır. Burada bir karşılaştırma da yapa-
Kurtuluşa ermek için İncil okunmalıdır: bilmek için din adamı imajına Hristiyan ve Müs-
Hristiyanlığa ait değerlerin ve İncil’in hayatın tam lüman din adamları açısından bakmak gerekmek-
da merkezinde ve insanlara yol gösterici olarak tedir.
durduğu, insanın bir sıkıntıya düştüğünde İncil’i Batı çocuk klasiklerinde din adamlarının ge-
okuması gerektiği fikri verilmeye çalışılmaktadır: nellikle olumlu bir şekilde yer aldığı görülmek-
“Her gün Tanrı Sözü’nü okuyor, verdiği bütün tedir. Şöyle ki; din adamı hayatın içinde aktif
tesellileri, içinde bulunduğum -kötü- duruma uy- olarak yer alan, çevresi tarafından saygı duyulan,
guluyordum. Bir sabah, büyük bir üzüntüyle incili sevilen, sözü dinlenen, bilgili, dürüst, samimi,
açtığımda, şu sözlerle karşılaştım: ‘Hiçbir zaman problemlere sağduyu ile yaklaşan ve çözüme
seni terk etmeyeceğim, unutmayacağım.’ Bu söz- katkı sağlayan bir kişilik olarak tasvir edilmek-
lerin benim için söylendiğini düşündüm hemen.”.7 tedir. Bu tasvirler Don Kişot’ta11, Johanna Spyri’-
Robinson Crusoe’da, Hristiyanlık konusu sa- nin eseri Heidi’de12 ve Pollyanna’da13 fazlaca gö-
tır aralarında öyle ince bir şekilde işlenmiştir ki, rülmektedir.
iyiliğin ve bütün güzel hasletlerin kaynağının Hz. Konuya Türk klasiklerinde din adamı imajı
İsa’ya ve dolayısıyla Hristiyanlığa inanmaktan açısından bakıldığında karşımıza batı klasiklerin-
geçtiğini düşünmemek neredeyse imkânsız kılın- de olduğundan farklı bir tasvir çıkmaktadır. Türk
maktadır. Eserde geçen şu ifadeler bunu doğrular çocuk klasiklerinde din ve din adamları genellikle
niteliktedir: “Tanrıyı tanımak, kurtuluşun yolla- olumsuz bir şekilde tasvir edilmektedir. Örneğin
rını öğrenmek için başlıca rehber, efendimiz Ömer Seyfettin’in Falaka adlı eserinde hoca, şid-
kurtarıcı İsa’nın incilidir.”8 det yanlısı, bilgisiz, cahil ve davranışları ile alay
Robinson’ın, kölesi Cuma’ya Hz. İsa’yı an- konusu olan bir tiplemedir. Hikâyenin kapak res-
latırken O’na inanmasının gerekliliğini vurgula- mi bile öyle düzenlenmiştir ki; insanın hafızasın-
ması ve Hz İsa adına kullanılan övücü ifadeler9 da daha okumadan hocaya ya da din adamına kar-
bir Hristiyanlık sempatizanlığı anlamı taşımak- şı olumsuz bir düşünce meydana gelmektedir. Hi-
tadır. kâyede geçen şu satırlar aslında Türk klasik-
lerinde hocaya yüklenen anlam konusunda her
4
Cervantes, a.g.e., s. 161. şeyi açıklamaktadır: “Kim hapşırırsa şart olsun
5
Daniel Defoe, Robinson Crusoe, Editör: Tûba Öztürk, ki öldürünceye kadar döveceğim diye haykırıyor-
Akvaryum Yay., İstanbul 2007, s.197.
6
Defoe, a.g.e., 264-265.
7
Defoe, a.g.e., s. 145.
8 10
Defoe, a.g.e., s. 268. Bkz. Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu, İnkılap Yay.,
9
“Tanrı’nın takdiriyle zavallı bir vahşinin canını, sonra da İstanbul 2000, s. 74.
11
elimden geldiğince ruhunu kurtarmaya, ona gerçek dinin Cervantes, a.g.e., s. 24.
12
bilgisini ve Hristiyan öğretisini aşılamaya, dolayısıyla Johanna Spyri, Heidi, (Çev: Meryem Doğan), Aden Yay.,
ölümsüzlük yolu olan İsa’yı öğrenmesine yardımcı İstanbul 2005, s. 49.
13
olduğumu düşündüğümde gönlümün her köşesine gizli bir Eleanor H. Porter, Pollyanna, (Çev:Ayşe Hilal Mahmut-
neşe yayılıyor.”Defoe, a.g.e., s. 269. oğlu), Zambak Yay., İzmir 2005, s. 11.

887
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

du”. 14 Bu ifadede sevgi yoksunu, şiddet yanlısı Don Kişot’un yazarı Cervantes, eserinde bu duy-
bir din adamı, “Biz kırk çocuk öyle azdık öyle ku- guyu vermeye çalışmıştır. Kötüler ve kötülüklerle
durduk ki… Ne yaptığımızı bilmiyor, minderine mücadele eden Don Kişot sürekli Tanrı’nın yar-
iğne koyuyor, pabuçlarını saklayıp onu saatlerce dımıyla düşmanlarını yenmektedir.
arattırıyorduk”15 sözünde ise açık bir alay vardır. Tanrı merhametlidir: Tanrı’nın merhametine
Nitekim Reşat Nuri’nin eseri Çalıkuşu’nda da din sığınmanın gerekliliği birçok yerde vurgulanmak-
adamları yine her türlü oyunun, çirkinliklerin ve tadır. Çünkü eserlerde Tanrı, acıyan ve bu ne-
dalaverelerin bir parçası olarak gösterilmiştir. 16 denle insanlara merhamet yüzünü gösteren bir
İşte batı ile karşılaştırıldığında hikâye ve roman- varlıktır. Robinson Crusoe’da da vurgulandığı
larda din adamlarının durumu Müslümanlar adına gibi, insan ne yaparsa yapsın Tanrı’nın merhameti
hiç de olumlu gözükmemektedir. çok büyüktür. Ona sığınıldığı takdirde Tanrı in-
B- Dini Değerler sanı asla yalnız bırakmaz. İnsanlar ne kadar suçlu
Çocuk klasikleri, dini ve ahlaki değerler açı- ve ne kadar çaresiz olurlarsa olsunlar her zaman
sından şu başlıklar altında incelenmeye çalışıl- Tanrı’nın merhametine sığınmalıdırlar. Robinson
mıştır. Tanrı İnancı, Dua, Melek-Şeytan, Ölüm- ve arkadaşları açık denizlerde fırtınaya yakalanıp
Ahiret, Cennet-Cehennem. yaşama mücadelesi verdikleri sırada herkesin
1- Tanrı inancı: Çocuk klasikleri incelendi- Tanrı’nın kendilerine merhamet etmesini diledik-
ğinde hem yerli hem yabancı tüm eserlerde Tanrı lerini görmekteyiz.18 Yine Don Kişot’un, arkadaşı
inancının işlendiği görülmektedir. Ancak burada ile yaptığı konuşmasında geçen “Herkese rızkını
işlenen Tanrı inancını irdelemek gerekmektedir. veren Tanrı, bizim gibi onun için çalışan kullarını
Tanrı kavramı çocuklarda hangi duyguları çağrış- unutmaz. O, yeryüzündeki hiçbir canlıyı lütufla-
tırmaktadır? Başka bir ifadeyle Tanrı inancı rından yoksun etmez. İyilere olduğu gibi, kötülere
olumlu mu yoksa olumsuz çağrışımlar mı uyan- de layık oldukları şeyleri verir.”19 Sözü, Tanrı’-
dırmaktadır? nın merhametli olduğunu ve her halükarda insan-
lardan merhametini esirgemeyeceğini çocuklara
Tanrı adildir: Çocuk klasiklerinde Tanrı’nın
göstermeye çalışmaktadır.
adil olduğu ve her yapılanın karşılığının mutlaka
Tanrı tarafından verileceği duygusu verilmekte- Tanrı zulmetmez: Eserlerde Tanrı’nın insanı
dir. Buna tersinden baktığımızda olumsuz olarak çok sevdiği ve ona asla zulmetmeyeceği işlenerek
Tanrı’nın yapılan kötülükleri de cezasız bırak- çocuklarda Tanrı sevgisi uyandırılmaya çalışıl-
mayacağı ve insanları, yaptıklarından dolayı mut- maktadır. Eğer insanların başına bir sıkıntı geli-
laka cezalandırılacağı da düşünülebilir. yorsa bu, Tanrı’nın bir cezası değil, insanın bir
hatasından kaynaklanmaktadır. Robinson da ıssız
Daniel Defoe’nun yazdığı Robinson Crusoe
bir adaya düştüğünde kafasındaki Tanrı fikri ve
sanki Tanrı inancını işlemek için yazılmış gibidir.
onun hakkındaki düşünceleri değişme ve gelişme
Eserin kahramanı olan Robinson’un başına ge-
göstermiştir. O, başına gelenlerin kendi hatası
lenler aslında anne-babasının sözünü dinleme-
yüzünden meydana geldiğini, aslında Tanrı’nın
mesi ve bu nedenle Tanrı’nın hoşuna gitmeyen
insanlara zulmetmediğini, bilakis insanları koru-
bir iş yapmış olmasından kaynaklanmaktadır.
yan ve gözeten olduğunu dile getirmektedir.20
“Rüzgâr var gücüyle esmeye ve dalgalar kabar-
maya başladığında, ciddi ciddi ne yaptığımı, ba- Tanrı güçlüdür: Hemen hemen bütün eser-
bamın evini ve görevlerimi bırakıp gitmek gibi lerde Tanrı’nın gücü dile getirilmektedir. Onun
kötü bir harekette bulunduğum için Tanrı’nın her şeye gücünün yeteceği, insanın her şeyi ondan
gazabına uğradığımı düşünmeye başladım.”17 istemesi ve onun her şeyin sahibi olduğu fikri
verilmektedir. Yine Robinson’dan çarpıcı bir
Tanrı’nın adaletinin en büyük ifadesi iyilerin
örnek vermek gerekirse, ıssız bir adaya çıktığı ilk
yanında ve kötülerin karşısında yer almasıdır.
günden beri Robinson’da metafizik âlem ve Tanrı
14
hakkında düşünme ağırlık kazanmıştı. İşte bunlar-
Ömer Seyfettin, Falaka, Özgür Eğitim Yay., İzmir 2002, dan birisinde dile getirdiği şu düşünce Tanrı’nın
s. 7.
15
Ömer Seyfettin, a.g.e., s. 5. gücünü açıklamaktadır: “Bu kadar çok gördüğüm
16
Eserde din adamlarının türlü oyunlara alet edildikleri şu şu toprak ve deniz nedir? Neden yaratılmışlardır?
satırlarda dile getirilmektedir: “Birdenbire omuz başımda Ben neyim? Bütün yaratıklar nereden gelmiştir?
peyda olan yeşil sarıklı, aksakallı, iriyarı bir hoca doğ- Şüphesiz hepimiz yeri göğü, denizi ve havayı da
rudan doğruya bana hitap etti: Kızım yaşlılara hürmet ve
muavenet bir vazife-i diniye ve insaniyedir. Huriye hanı-
yaratan gizli bir güç tarafından yaratılmışız.
mın maarif müdürlüğü koridorlarında benimle karşılaş-
18
ması evvelden hazırlanmış bir şeymiş. Hatta o aksakallı Defoe, a.g.e, s. 21.
19
hocayı bile mahsus getirmişler.”Güntekin, a.g.e., s. 67-68. Cervantes, a.g.e., s. 72.
17 20
Defoe, a.g.e, s. 17. Defoe, a.g.e, s. 119-120.

888
Materiallar

Peki, kimdir o güç? Bunların hepsini yaratan kanatlı uçan varlıklar belirmesine sebep olabil-
Tanrıdır. Bunların hepsini yaratan Tanrıysa, bu mektedir. Nitekim hikâye ve romanlardan televiz-
güç bunları yönetecek kuvvete de muhakkak yona aktarılan dizilerde de meleklerin bu düşün-
sahiptir.”21 ceye uygun olduğu görülmektedir.
Tanrı’nın her şeye gücü yetebileceğini, ondan Şeytan ve melekle ilgili olarak diğer bir husus
asla ümidimizi kesmememiz gerektiğini Pollyan- da meleklerin cennetle, şeytanın ise cehennemle
na’da da görmekteyiz. O da hastalığı sebebiyle özdeşleştirilmiş olmasıdır. Eserlerde meleklerin
hayattan umudunu yitirmiş bir kadına “Tanrıdan cennette olduğu şeytanın yerinin ise cehennem
ümit kesilmez”22 diyerek onun gücünü ve istediği olduğu sıkça vurgulanan hususlardandır. Robin-
her şeye güç yetirebileceğini göstermeye çalış- son Crusoe’da şeytanın kıyamet günü dipsiz ku-
mıştır. yuya (Cehennem) atılacağının vurgulanması ve
2- Şeytan-Melek: Çocuk klasiklerinde kulla- Pollyanna’da da, annesinin bir cennet meleği ol-
nılan şeytan ve melek tasavvurları genellikle iyi- duğunun ifade edilmesi, melek ve şeytanın cennet
ve cehennemle özdeşleşmesini göstermektedir.
lik ve kötülüğün timsalidir. Şeytan her zaman in-
sanları doğru yoldan uzaklaştırmak ve saptırmak 3- Cennet- Cehennem: Çocuk klasiklerinde
için çabalayan bir düşmandır. Melek ise genel- cehennem kavramından ziyade cennet kavramının
likle saflığı, temizliği ve güzelliği simgelemek- kullanımına ağırlık verilmiştir. Cennet kavramı
tedir. Robinson Crusoe, şeytandan ve onun hilele- özellikle Pollyanna’da sıkça kullanılmaktadır.
rinden kurtulmanın yollarından bahsederken, Hikâyenin yazarı Eleanor H. Porter cenneti
Pollyanna, melek kavramından ve onların cennet- Tanrı’nın, meleklerin ve iyi insanların bir arada
ten gelen temiz varlıklar olduğundan bahsetmek- bulundukları bir yer olarak tasavvur etmektedir.
tedir. Örneğin Robinson Crusoe’nun, adadaki hiz- Burada cennet ve iyilik kavramları kendiliğinden
metçisi Cuma’ya şeytan hakkında söylediği şu özdeşleşmektedir. Pollyanna’nın şu konuşmaları
sözler, çocuklara şeytanın nitelikleri hakkında çok örnek olarak verilebilir: “Babam annemle buluş-
açık bilgiler vermektedir: “Sonra da adamım mak için cennete gitti. Orada diğerleri ile de
buluşacak biliyorsunuz… Babam orda annemi ve
Cuma’ya uzun uzadıya şeytanı, şeytanın nereden,
diğerlerini buldu. Hatta meleklerle bile arkadaş-
nasıl geldiğini Tanrı’ya başkaldırışını, insanlara
lık edebilir.” 27 Burada çocuklara anlatılmak is-
duyduğu düşmanlığı, Tanrı’nın yerine Tanrıymış
tenen mesaj şudur: Dünyada iyilik yapan insanlar
gibi kendisine tapılmasını sağlamak için dünya-
ahirette cennete gideceklerdir. O halde eğer cen-
nın karanlık köşelerine yerleşmiş olduğunu, tut-
nete gitmek istiyorsak dünyada iyilik yapmalı ve
kularımızı ve duygularımızı kullanarak bize giz- iyi bir insan olmalıyız.
lice nasıl da sokulduğunu, bu zayıf yönlerimize
uygun tuzaklar kurarak bizi nasıl yıkıma sürükle- 4- Ölüm-Ahiret: Ölüm ve ahiret hayatı, eser-
diğini anlattım.” 23 Başka bir yerde ise şeytan, lerin hemen hepsinde mevcuttur. Ölümle birlikte
Tanrı’nın yeryüzünde tasarladığı şeyleri bozmaya hayatın son bulacağı ve dünyanın geçici olduğu
çalışan, kıyamet günü dipsiz bir kuyuya atılacak düşüncesi, insanların gerçekleri görmesi için bir
anahtar rol üstlenmektedir. Ölüm ve ahiret haya-
olan bir Tanrı düşmanı olarak gösterilmektedir.24
tının gerçekliği fikri verilmeye çalışılırken insa-
Daniel Defoe’ya göre şeytanın tuzaklarından kur-
nın dünyada bunun için hazırlık yapması gerek-
tulmanın yolu, Tanrıyı tanımak ve ona itaat ve
tiği vurgulanmaktadır. Bu bağlamda hikâye ve
ibadet etmektir.
romanlarda ölüm, geçmişte yaptığımız hatalardan
Pollyanna’da şeytandan çok melek kavramı- dolayı bir pişmanlık duyma düşüncesini açığa
nın ağırlıklı olarak işlendiği görülmektedir. Bura- çıkardığı gibi ölüme hazırlık yapma bağlamında
da melekler temizliği, güzelliği ve günahsız ol- dünyada doğru düzgün bir insan olma düşünce-
mayı simgelemektedir. Pollyanna özellikle anne sini de vurgulamaktadır. Robinson Crusoe’da ölüm
ve babasını meleklere eşdeğer görmekte ve onla- düşüncesi yapılan hatalardan pişmanlık duyma
rın meleklerin arasında olduğunu düşünmekte- şeklinde kendini göstermektedir. Robinson’nın şu
dir. 25 Ayrıca meleklerin gökyüzünde bulunan ve sözleri bunu desteklemektedir: “Ama şimdi, has-
uçan varlıklar olduklarına dair bilgilere yer veril- talanıp ölüm acıları yavaş yavaş gözümün önüne
mesi 26 , çocukların hafızalarında beyaz giyinen, gelince… yaşadığım hayat yüzünden kendimi suç-
lar oldum. Eşi benzeri görülmedik ahlaksızlık-
larla Tanrı’nın gazabını göz göre göre üstüme
21
Defoe, a.g.e, s. 119. çekmiş, beni yerden yere vurmasına sebep ol-
22
23
Porter,a.g.e., s. 167. muştum.”28
Defoe, a.g.e., s. 266.
24
Defoe, a.g.e., s. 267.
25 27
Porter, a.g.e, s. 51. Porter,a.g.e., s.27.
26 28
Porter,a.g.e., s. 41. Defoe, a.g.e., s. 116.

889
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Cervantes, eseri Don Kişot’ta ölüm her şeyi dua çocukların her anında Tanrıya ulaşabilme-
örten bütün dertlerin bitmesini sağlayan ve acıları sinin bir aracı olarak sunulmuştur.
dindiren bir çare ya da yol olarak gösterilmek- C- Ahlaki Değerler
tedir.29
Bu başlık altında ahlaki değerler açısından
Ölüm düşüncesine Türk klasiklerinde de rast- Şükür, Merhamet, Nankörlük ve Öfke-Kin kav-
lamaktayız. Ancak Çalıkuşu’nda din temelli bir ramları incelenmiştir.
kavram olan ölüm batı klasiklerinden biraz daha
1- Şükür: Karşılaşılan bir zorluktan kurtul-
farklı olarak olumsuz bir şekilde tasvir edilmek-
mak ya da verilen bir iyilik karşısında minnet
tedir. İnsanın ölümlü bir varlık olduğu, bu ne-
duymak olarak çocuk klasiklerinde sıkça kullanıl-
denle de dünyada gülüp oynamasının yanlış ol-
mış olan şükür kavramı, bütün eserlerde mevcut-
duğu ve her zaman ölümü hatırlayıp dünyadan
tur. Şükür kavramına, -dini değerlerde olduğu
vazgeçmesinin gerekliliği vurgulanmaktadır. Ro-
gibi- Türk klasiklerinden ziyade batı klasiklerinde
manın kahramanlarından Hatice Hanım dindar bir
daha fazla yer verilmiştir.
kadındır. O, hocanın görevini kalplerde dünya
emelini söndürmek olarak öğrenmiştir. Bu neden- Robinson geçirdiği deniz kazası sonucu ıssız
le çocukları sürekli olarak ölüm ve ahiret hayatı bir adaya düştüğünde ilk önce bir şaşkınlık ya-
ile korkutmaktadır. “(Hatice Hanım) her fırsatta şamış, ancak daha sonra olaylara iyi tarafından da
yavrucakları ölümle yüz yüze getiriyor, duvardaki bakarak şükretmesini bilmiştir. Kendini sorgula-
birkaç tabiye levhasını (Tabiat resimleri) sırf bu yan ve içinde bulunduğu duruma şükreden bir
maksatla mektebe gönderilmiş sanıyor. Mesela genç olup çıkan Robinson, acaba içinde bulun-
‘bu dünya fanidir kimseye kalmaz! Yürü dünya duğu duruma şükür mü etmeli? Yoksa bu durumu
yürü ahir zamandır!’ kabilinden korkunç bir ilahi için isyankâr mı olmalıdır? İşte bu sorunun
okuttuktan sonra iskelet levhasını ortaya koyuyor: cevabını ararken adeta iki farklı insan olup, duru-
‘Yarın biz ölünce etlerimiz böyle çürüyecek, munu iyi ve kötü açısından değerlendirmekte ve
kemikler böyle kuruyacak’ diye ölümün dehşetini sonunda şükretmektedir.33
ve kabir azaplarını anlatmaya başlıyor.”30 Görül- Şükür kavramı Pollyanna’da da kendinden
düğü gibi batı klasiklerinde ölüm, bir muhasebe daha kötü şartlarda olanları düşünme bakımından
yapma ve hatalardan pişmanlık duyma şeklinde çok ilginç bir şekilde işlenmektedir. Asıl itiba-
tezahür ederken, Türk klasiklerinden birisi olan riyle şükür Pollyanna’nın temel felsefesini oluş-
Çalıkuşu’nda dünyadan yüz çevirme ve dünya turmaktadır. O, içinde bulunduğu her türlü kötü
hayatının kötülüğü şeklinde tezahür etmektedir. durumu, kendinden daha kötü durumlara bakarak
5- Dua: Çocuk klasiklerinde yer verilen şükretmektedir. Aynı zamanda da etrafına sürekli
önemli dini değerlerden birisi de duadır. Bütün bu mesajı vermektedir. 34 İşte böyle bir ortamda
eserlerde dua, Tanrı ile konuşmanın, istekleri ilet- çocuk klasiklerinde verilmeye çalışılan, “kendin-
menin ve sıkıntılardan kurtulmanın en önemli den daha kötü şartlarda bulunanları düşünerek
yolu olarak gösterilmektedir. Batı çocuk klasik- içinde bulunulan duruma şükretmenin gerekliliği”
lerinde duaya daha çok rastlamaktayız. mesajı daha da anlamlı hale gelmektedir.
Dua bir istek olmakla birlikte, bu istek bazen 2- Merhamet: Merhamet duygusunun da
kişinin kendisi için, bazen de başkalarının iyiliği çocuk klasiklerinde fazlaca kullanıldığı görül-
için yapılmaktadır. Çocuk klasiklerine bakıldığın- mektedir. Pollyanna’da insanlara karşı merhamet
da, daima kendimiz için değil başkaları için de duygusu ile birlikte hayvanlara karşı da merhamet
güzel dualarda bulunmanın bir insani görev oldu- edilmesi gerektiği fikri ağır basmaktadır. Eserde
ğu vurgulanmaya çalışılmaktadır. Bu konuda Pollyanna, sokakta kalmış hayvanları alıp eve
özellikle Pollyanna’da geçen “onun hesabına dua getirmekte ve onların karınlarını doyurmaktadır.
ediyorum” 31 sözü başkalarının adına da dua et- Yine aynı şekilde kimsesiz çocuklar yurdundan
meyi tavsiye eder mahiyettedir. Her ihtiyaç duy- kaçan, evi ve ailesi olmayan Jimmy Bean’e acı-
duğunda Tanrı’nın, yanında olduğunu hisseden yarak onun sokakta kalmasına gönlü razı olmamış
Heidi’de de Dua önemlidir. Heidi’nin, evini tamir ve ona barınabilecek bir yer temin etmiştir. 35
etmek üzere yardım ettiği yaşlı kadın: “Tanrım!
Demek bizi unutmadın! Onun aracılığı ile kulübe- 33
Kötü; “Her türlü belaya açık, ıssız ve vahşi bir adaya düş-
mizi onarıyorsun, diye dua etti.”32 Görüldüğü gibi tüm!” İyi; “Ama yaşıyorum”,Kötü; “Yol arkadaşlarımın
içinden Allah, süründürmek için beni seçti” İyi; “Diğerleri
gibi boğulup ölmedim”, Kötü; “Bu ıssız adada unutulup
29
Cervantes, a.g.e., 51. gideceğim”, İyi; “Beni azgın denizde unutmayan Allah, bu
30
Güntekin, a.g.e., s. 74. ıssız adada da unutmayacaktır” Defoe, a.g.e., s. 87.
31 34
Porter,a.g.e., s.23. Porter, a.g.e., s. 88-89.
32 35
Spyri, a.g.e., s. 46. Porter, a.g.e., s. 97.

890
Materiallar

Çalıkuşu romanında da merhamet duygusuna Abası (üvey annesi) onu bir temiz dövdükten
yer verildiğini görmekteyiz. Bu bağlamda eserde, sonra ahıra kapamış. İki gün kuru ekmek kırın-
hem İslam’ın hem de Türk örf ve adetlerinin tılarından başka bir şey vermemiş. Munise bana
genel karakteristiği yansıtılmaktadır. Romanın beyaz teninde mor lekeler, çürükler gösteriyordu.
kahramanlarından Feride’nin, atandığı okulda Bunlar hep o dayağın izleriymiş.” 39 Batı klasik-
aynı branştan başka bir öğretmenin olması ve leri ile karşılaştırıldığında öfke ve kin temalarının
kadının işini kaybederse aç kalacağını söylemesi, Türk klasiklerinde daha keskin ve sert bir şekilde
ona karşı merhamet duymasını sağlamakta ve işlendiği görülmektedir. Örneğin Pollyanna’da da
Feride, kendisinin ihtiyacı olmasına rağmen işini öfke ve kin temalarına rastlanmaktadır. Özellikle
ona bırakabilmektedir.36 hikâyenin kahramanlarından Bayan Polly, ailenin
3- Nankörlük: Yapılan iyiliğe karşı gelme- rızası olmadığı halde kız kardeşi ile evlendiği için
mek ve vefalı davranmak çocuk klasiklerinde tav- Pollyanna’nın babasına içten içe bir kin ve öfke
siye edilen bir başka ahlaki ilke olarak karşımıza duymaktadır. Bu nedenle Pollyanna’dan, kendisi-
çıkmaktadır. Yapılan iyilik az bile olsa, ona karşı nin yanında babasından bahsetmesini istememek-
teşekkür etmesini bilmek, büyük bir erdemlilik tedir.40 Bayan Polly, yeğenine çok kızdığı zaman-
olarak kabul edilmektedir. Pollyanna’da, yapılan larda bile fiziksel şiddete başvurmamakta, en
iyiliklere karşı nankör olmamak ağırlıklı olarak fazla sevdiği şeylerden mahrum bırakma yoluna
vurgulanan bir konudur. Hikâyenin kahraman- gitmektedir.
larından Bay Pendleton, çok yakın dost olduğu ve Bununla beraber öfke ve kin teması, bazı
çok sevdiği Pollyanna’yı evlatlık olarak yanına eserlerde farklı din ve milletler arasındaki düş-
almak istemektedir. Ancak Pollyanna’ya bu sıra- manlık duygularını besleyici ve birbirine karşı
da, kimsesi olmadığı için teyzesi bakmaktadır. saygı ve sevgi ortamına zarar verici şekilde işlen-
Bunun üzerine Pollyanna, teyzesini yüzüstü bıra- mektedir. Öfke ve kin adına özellikle Türklerle
kıp evden ayrılamayacağını ve teyzesine karşı ilgili geçen bazı ifadeler dikkat çekicidir. Don
nankörlük yapamayacağını, eğer gelirse bunun bir Kişot’ta Türklerin vahşi ve barbar olduğunu, her
vefasızlık olacağını söylemektedir. 37 Pollyanna şeyi yok etmeyi kendine bir görev edinmiş
burada, yapılan iyiliğe karşı bir vefa örneği ser- savaşçılar olduğunu ima eden satırlara rastlanıl-
gilemektedir. maktadır: “Türkler büyük bir ordu ile Akdeniz’e
4- Öfke-Kin: Öfke ve kin, çocuk klasikle- inmeyi düşünüyorlarmış. Bu, Hristiyanlar için
rinde yer yer işlenen bir konudur. İncelediğimiz çok korkutucu.”41 Başka bir yerde de “Bence kral
eserlerde, batı klasikleri ile kıyaslandığında Türk her yana haber göndererek İspanya’nın bütün
klasiklerinde öfke ve kin temalı olaylara daha gezici şövalyelerini sarayda toplamalıydı. …
fazla rastlanmaktadır. Ömer Seyfettin’in Falaka’- belki içlerinden birisi çıkıp Türk donanmasını tek
sı, ismi ile bile bir öfke ve şiddeti çağrıştırmak- başına yenebilecek bir kahramanlık gösterir. …
tadır. Nitekim öykünün içeriğinde de hocanın tam Tek bir şövalyenin iki yüz bin kişilik bir orduyu
bir “öfke küpü” olduğu görülmektedir. Hikâyeye kılıçtan geçirdiği görülmedik bir şey midir?”42
göre çocukların yaptıkları ağır şakalarla çılgına Yukarıdaki ifadelerden hareketle bir değer-
dönen hoca, öfkesinden sürekli “şart olsun geber- lendirme yapılacak olursa Türk klasiklerindeki
tirim.”, “şart olsun öldürünceye kadar dövece- öfke ve kin duygusunun daha çok eyleme dönük
ğim”38 türünden sözler söylemek suretiyle çocuk- olduğu, yabancı klasiklerdeki öfke ve kin duygu-
lara karşı öfke ve kinini dile getirmektedir. Ben- larının da daha çok retorik olduğu sonucuna varı-
zer türde olaylarla Çalıkuşu’nda da karşılaşıl- labilir. Ancak burada gözden kaçırılmaması gere-
maktadır. Romanın kahramanlarından Munise ken husus, ister eylemsel ister retorik olsun her
(Feride’nin öğrencisi) babası ve üvey annesi ile ikisinin de çocukların ahlaki davranışları üzerinde
birlikte yaşamaktadır. Ancak Munise sürekli ola- büyük etkisinin olacağıdır.
rak üvey annenin öfke ve kin dolu davranışlarına D- Sonuç
maruz kalmaktadır. Üvey annesinin Munise’ye
Çocuk klasiklerinin dini ve ahlaki değerler
karşı öfke ve kinini daha net göstermesi bakı-
açısından yapılan tahlilinden şu sonuçlara ulaş-
mından şu olayı romanın kahramanı Feride’nin mak mümkündür:
ağzından dinleyelim: “Bir hafta evvel bahçeye
komşunun ineği girmiş. Munise onu kovmaya 1- Çocuk klasiklerinde batı kültürü ve Hristiyan-
uğraşırken, en küçük kardeşi salıncaktan düşmüş. lığa ait dini ve ahlaki değerlere oldukça fazla

39
Güntekin, a.g.e., s. 54.
36 40
Güntekin, a.g.e., s. 67. Porter, a.g.e., s. 34.
37 41
Porter, a.g.e., s. 137. Cervantes, a.g.e., s. 131.
38 42
Ömer Seyfettin, a.g.e., s. 7. Cervantes, a.g.e., s. 132.

891
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

yer verildiği, buna karşılık Türk klasiklerinde kendi kültürlerine, milli ve manevi değer-
ise genel anlamda Türk kültürüne, örf ve lerine ve yaşantı alanlarına uygun olması ge-
adetlerine ve dini ve ahlaki değerlerine ya hiç rekmektedir. Kendi kimliklerinden ve kültür-
yer verilmediği ya da olumsuz olarak yer lerinden uzak yabancı eserler, çocukların
verildiği görülmektedir. milli ve manevi gelişimlerine olumlu bir katkı
2- Eserlerde geçen dini karakterlerin batı kla- sağlamayacaktır.
siklerinde daha olumlu olduğu görülürken, 2- Çocuklara önerilen ya da okutulan hikâye-
Türk klasiklerinde dini karakterlerin genel- lerde yer alan dini ve ahlaki öğelerin olumlu
likle olumsuz bir şekilde yer almaktadır. bir şekilde yer almasına özen gösterilmelidir.
3- İncelenen çocuk klasiklerinde, çocuklara sev- Çünkü çocukluk döneminde kazanılan duygu
gi merhamet, yardımseverlik, nankörlük et- ve düşünceler ileriki yaşantılar için bir temel
meme gibi evrensel ahlaki değerler kazandı- oluşturmaktadır.
rılmaya çalışılmaktadır. Türk çocuklarının milli ve manevi değerlerini
Bu sonuçlar ışığında şu önerilere yer veri- tam olarak yansıtan, günümüz şartlarına uygun
lebilir: hikâyeler yazılmalıdır. Bu bağlamda Edebiyat
Fakülteleri ile İlahiyat Fakülteleri arasında işbir-
1- Çocuklara önerilen klasikler öncelikle onları
liği yapılarak çocuk edebiyatında olumlu din fe-
dini ve ahlaki bakımdan eğitici mahiyette ol-
nomeni ortak bir şekilde ele alınıp işlenebilir.
malıdır. Bu bağlamda eserlerin, çocukların

892
 

DİNÎ ÇOCUK EDEBİYATI VE İLÂHİYAT PROGRAMLARI


Prof. Dr. Talat SAKALLI
Süleyman Demirel Ü. İlahiyat Fakültesi,
Temel İslam Bilimleri,
Isparta / TÜRKİYE
talatbes@sdu.edu.tr

Bütün dünyada olduğu gibi, Türk dünyasında nın önce bir ders programında, belli bir aşama
da, özellikle bilim çağı ile birlikte okumanın ve kaydettikten sonra da bir Anabilim Dalı sevi-
bilgi sahibi olmanın önemi bütün halk kesimle- yesinde müfredata dâhil edilmesinin önemi, ama-
rince idrak edilmiştir. Buna paralel olarak, bazı- cı ve mahiyetinin genel çerçevesinin nasıl olması
ları ticarî amaçlı olsa da, kahir ekseriyeti idealist gerektiğini incelemeye ve tartışmaya çalışacağız.
ve edebî amaçlı, dinî motiflerle bezenmiş veya Anne karnındaki “cenin” niteliği ile varlık
salt dinî çocuk edebiyatı ürünleri, yazılı, görsel alanında kendinden söz ettiren insanoğlu, yaşı
veya internet ortamında hızla çoğalmıştır. Pek ilerlediğinde geçireceği buhranlı ve çalkantılı
çok aile, çocuğuna okul öncesinde, yatmadan ön- gençlik, biraz durulup mantıklı hareket ettiği
ce bir masal veya hikâye kitabı okurken, okuma erişkinlik ve nihayet olgunluk çağını yaşadığı
yazmayı öğrenmesiyle birlikte çocuğun kendisi yaşlılık dönemlerinin ruhsal, sosyal, kültürel ve
bu güzel alışkanlığı, isteyerek, ısrarla ve zevkle biyolojik hayatının en fırtınalı, en hızlı değişik-
devam ettirmektedir. Bu dönemdeki eğitim ve öğ- liklerini çocukluk devresinde yaşar. Bu dönemi
retimin “taşa yazılan yazı” mesabesinde ve gele- bebeklik dönemini izler ve kültür ve iklimlere
ceğimizin temelleri olması mahiyetiyle, çocuğun göre değişiklik arz etmekle beraber ergenlik ça-
şahsiyeti başta olmak üzere, her alanda ciddî izler ğına kadar devam eder. Bu yaşın bilişsel ruhî
ve önemli çizgiler onların “şekillenmeye hazır özellikleri; dile ve sembolik düşünce yeteneğine
beyinlerini” biçimlendirmektedir. Bu keyfiyet sahip olma, dış dünyayı zihnî semboller halinde
insanlıkla birlikte bilinen bir gerçekliktir. tasarlama ve yetişkinlerle benmerkezli iletişim
Hâl böyle iken, özellikle Türkiye’de Yüksek- kurabilme gücü, mantıklı düşünememe, nesneleri
öğretim görevini üstlenmiş bulunan İlahiyat simgeleştirme (meselâ değneğe at gibi binme),
Fakültelerinde, yetişkinlere yönelik örgün ve göremeyeceği alandaki nesneleri bir kelime ile
yaygın eğitimi yapacak öğretmen ve din görevlisi sembolleştirme, dil becerisinin hızla gelişmesi ve
yetiştirilirken, bu kadar önemli bir alan ihmal kelime haznesinin kısa sürede artması, dilin sem-
edilmekte ve “meydan” boş bırakılmaktadır. Türk bollerle dolu olması ve kapsamlı oluşu, düşünme
İslam Edebiyatı Anabilim Dalı, Dinî Edebiyat özelliğinin hızla gelişme göstermesi, ayrıntıya
programını yürütmekte ise de, çocuk psikolojisi girmeden genel olarak algılama ve ilişkisiz obje-
ve gelişimini dikkate alarak, çocukların yaş sevi- leri ve kavramları bütünleştirme, hareket etmeleri
yesine göre yazılacak, eğitici, öğretici kitap ve sebebiyle ay ve güneşi canlı gibi görme şeklinde
paket programların nasıl hazırlanması gerektiği, tezahür eden tipik muhakeme kâbiliyetine sahip
hikâye, masal, roman, sinema veya çizgi film se- olma, zihinsel kıyas yapamama…. gibi hususlar-
naryolarının kaleme alınışında, çocuk dinî duygu dır. Ayrıca kız-erkek bütün çocuklar eğlendirici
gelişim hassasiyetlerinin ne şekilde dikkate filmlerle, kahramanı hayvan olan film ve hikâye-
alınmasının gerektiği gibi problemler müstakil bir lerden hoşlanırlar. 6-7 yaşından sonra ilgi alanları
programla ele alınmamış, konunun zarureti olma- farklılık arz etse de yukarıda sayılan özellikler
sına rağmen müfredatta yerini alamamıştır. Soyut yine de değişmez.
algılamayı beceremeyen yaştaki çocuğa, tamamen Çocukluk dönemi; öğrenme, karakter, huy ve
mücerret kavramlardan oluşan böylesi bir alanı davranışların şekillenmesinin değişmeyecek te-
sevdirmek, öğretmek ve eğitmek tesadüflere veya mel özellikleriyle yerleşmeye başladığı dönemdir.
deneme yanılmaya bırakılamayacak kadar önemli Ağırlıklı olarak çocukların deneme-yanılma ve
olmalıdır. Hâlbuki özellikle Hıristiyan misyonu taklit ile öğrenme aşamasında, algı ve idrakleri
bu konuda önemli bir merhale kat etmiştir. Bizim varlığı nitelendirme ve anlamlandırmada oldukça
de daha fazla ertelemeden bu alanda gerekli düz mantıklı ve dosdoğrudur. Temel ihtiyaçları
eğitim öğretimi vermemiz gerekmektedir. beslenme ve güvenlik duygusunu tatmindir. Ebe-
Biz tebliğimizde, İlahiyat veya Yüksek Din veyn şefkatinin altında varlık, insan, kısa bir süre
Öğretim programlarında “Dinî Çocuk Edebiyatı”- sonra inanç ve buna bağlı olarak Allah algısı

893  
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

fıtratında şekillenmeye ve eğitim ve öğretimle de Dolayısıyla dinî edebiyat içinde yer alacak
yönlendirilmeye başlar. Kendisi-insan-doğa algısı dinî kelime, hâdise veya olguların seçiminde bu
bazen olumlu ve mutlu ilişkileri, bazen de çatış- idrak seviyesinde olmalıdır. Tanrı, inanç, ahiret,
maları getirir. İnanç-varlık ilişkisini çözmeye sadece cennet, yaratılış, ölüm, zaman ve belli bir
çalışırken, sanal âleminden yavaş yavaş koparak döneme kadar mekân, Peygamber sevgisi, dinî
“gerçeklerle” yüzleşmeye başlar. Ergenliğine ya- ibadetler… vb. temel kavramların sunuluş biçimi,
kın çocuk, tabiat ve kavradığı gerçek olaylar kar- en üst seviyedeki akademik düzeyden daha titiz
şısında özbenliğini, fert olduğunu ve gerçek bir ve dikkatli sunumu gerektirir. Zira çocuğun bu
varlık olduğunu kabullenmek zorunda kalır. Fır- devredeki biçimlendirilmiş mizacı bütün hayatını
tınalıdır bu dönem… Belki en az iki büyük kriz etkileyecektir. Kültür kervanının nesillere yürü-
aşamasını bu dönemde yaşar. Daha sonra yaşa- tülmesi bu titiz eğitim ve öğretim sayesinde
yacağı cesametli krizleri aşmanın ilk tecrübesi bu gerçekleşebilecektir. Bir çocuk millî ve manevî
dönemin semeresidir. değerlerin, bilgi ve kültürün köprüsü veya elçisi
Bu tespitleri ilgili ilmî disiplinler belirlemiş- olabilecekse, “boş ve şekillendirmeye hazır” idrak
lerdir. Dolayısıyla çocukluk döneminin genel yapısı, korkutmadan, fakat sevdirerek, onun
özellikleri, kitap, okuma ve öğrenme ile müte- dünyasına göre, onun kelimeleri ve onun saflığı
nâsip olmasının zarureti açıktır. ile biçimlendirilmelidir; hikâyeler, masallar, bil-
meceler, çizgi film veya sinemalar, ninniler,
O sevimli canlı, küçük anne gülücüğü ile
şarkılar, türküler…
etrafına neşe kaynağı olacak kadar yetişkinlerce
basit şeylerle mutlu olur, bir o kadar da basit Eski ve yeni terbiye yöntemlerinin eksiklik ve
hâdise ve eşya ile mutsuz olur veya kaygısı artar. yanlışlıkları, hangisinin daha etkili olduğu tartış-
Duygu dünyası ile kavramlar alanı ilişkisi de maları bir tarafa, çocuğu merkeze alan, onun için
zorludur bu dönemde. Mecazların, hakikatlerin, ve ona göre yazılmalı bütün bu dinî çocuk edebi-
çoğu zaman masal ve hayal âlemiyle giriftliği de yatının ürünleri de. Biz bu çocuğu “ideal” veya
söz konusu olur. Tecrübesizliğini veya “acemili- “gerçeği” acele ile bir an önce öğretmeye veya
ğini” aşma gayretindedir; fakat hakikatle yüzleş- eğitmeye; büyütmeye, vaktinden önce olgunlaştır-
mesi onu sarsar, önce evinde ve çevresinde daha maya, acı gerçeklerle karşılaştırmaya çalıştıkça, o
sonra okulda, oyunlaştırılmış, mecaz ve mücerret çocuk yine de, bütün bunları idrakten bağımsız,
âlemden, hakikat ve müşahhas dünyaya aktarıl- fakat kendi zihnindeki “masalsı karşılıkları” ile
mış bilgi ile öğrenmeye ve özümsemeye çalışır. değerlendirecektir. Basit ve insanî sâiklerle yeti-
Algılama, düşünme, değerlendirme, yorumlama, nip, lüzumsuz gayretkeşlikleri eleyecektir. Yetiş-
anlamlandırma kâbiliyeti yetişkinlere nispetle kinler bu sâde, temiz algılamayı anlayamayacak
sınırlıdır. Ancak yetişkinler aracılığı ile doğru/ ama yine de, onları idealindeki bir yetişkin olarak
yanlış tanımlar veya tanımlamaları derununda yetişmesinde ve terbiyesinde olduğu gibi, eğitme-
değerlendirebilir. İlk sınırlı algılama ve idrak dö- sinde kullandığı dinî edebiyatı da zorlayıp dura-
neminde katıksız ve saf bir fıtrat, taklit ve me- caktır. Hâlbuki sorumlu yetişkin, kullanacağı ede-
rakla kavrar bazı şeyleri. Çocuğa geniş hayal bî kelime, terim, yöntem ve konuları seçerken
dünyası bazı fırsatlar sunsa da, onu esas “çevre dikkatli olmak zorundadır. Zira bu kadar basit
kültürü” ile yetişkinlerce belirlenen iyi/kötü, şeylerle mutlu olan çocuk, bir o kadar basit şey-
doğru/yanlış fikirleri anlamaya sevk eder. Anne- lerle de mutsuz olabilir. Yanlış bilmez ama, bu
baba hayranlığı, onları kusursuz ve en büyük yaşta yerleşen yanlışlar, sevgisizlikler, ümitsiz-
değer olarak niteleme duygusu, gerçek hayatı likler, karamsarlıklar… bütün ruh dünyasını mah-
idrak edip, acı hakikatlerle karşılaşıncaya kadar vedebilir. Dinî duygu ve düşüncenin olmazsa ol-
devam eder. mazı olan sevgi ve içselleşme geri teper, “kaş
Allah, çocukluk döneminin, anneyi de içine yapayım derken göz çıkarmaya” götürür. Zira
alarak iletişim kurulan bir sığınağıdır. Bu dönem yetişkinin gözünde ya da zihninde devasa
çocuğun mezkûr Sığınağı, diğer nesneleri, mücer- boyuttaki bu tür olgular, iyi veya doğru sözlü bir
ret ve müşahhas alanları saf veya temiz hâliyle en insan olarak yetiştirme, dindar yapma arzusu
sâde ve doğrudan, oldukça değerli ve özgün algı- veyahut da günlük olay ve meseleler, hür idrakli
ladığı “gerçek hasbî” bir dönemdir. “Bilinç veya çocuk için yine de basittir, sıradandır. Dolayısıyla
kirlenme öncesi” dönemi yaşamaktadır çünkü; bilinçli veya bilinçsiz üretilecek bu devreye
saf, temiz, idraksiz idrak, kayıtlanamaz ve sınır- uygun olmayan sözlü veya yazılı edebiyat, çocu-
landırılamaz bir özgürlük, safça teslimiyet ve ka- ğun dinden soğumasına sebep olmakla kalmaz,
bullenme, masal (sanal) dünyada, oyun ve hayal günlük hayatında insanî ihtiyaçlarını bile gidere-
âleminde yaşama, hesapsız-plansız, ön kabulsüz, mez hale getirecek korkulara sebep olabilir. Ruh
yanlış ve hataları bile masum bir hayat. dünyası çöküp, sağlıksız gelişmeye sebep olabilir.

894
Materiallar

Yetişkinler hevâ ve heveslerinin sonsuz gir- sunarak bu “akıntıya karşı durabilmek” gelece-
daplarında yaşadıkları buhranları, basit ihtiyaçları ğimiz ile ilgili hayatî önemi hâizdir.
karşılığında mutlu olan küçük dünyaya edebiyatta Bu hususları göz önüne alarak, Yüksek Din
da yansıtmamalı; aynen hayatta yansıtmaması Öğretiminde dinî çocuk edebiyatı açısından yapıl-
gerektiği gibi. Gerçi yetişkinlik bir anlamda, ço- ması gerektiğini düşündüğümüz tekliflerimizi
cukluk özlem ve hasretinin daimî olduğu, gele- şöyle sıralayabiliriz:
ceğin umutsuzluğu; bu çerçevede elde edileme-
* Genellikle dinî içeriği de bulunan klâsik
yen arzuların, güzelliklerin ideal dönemidir. Bu-
çocuk edebiyatının; masalların, menkıbelerin,
nun için çocuğunun müstesnâ veya eşsiz varlığı
kahramanlık ve iyilik konulu hikâyelerin; film
ile sonsuzluğa ulaşmak ister. Bu teminatı çocu-
senaryolarının günümüze hitap edecek şekilde
ğunda görerek, bütün ihtimam ve gayretini çocu-
güncellenmesi.
ğa yönlendirir. Bundan dolayı da kendisi oku-
masa da çocuğunun okumasını, yazmasa da onun * Sözlü dinî edebiyat geleneğinin de (fıkra,
yazmasını ve “babası gibi cahil kalmamasını” masal, Nasrettin Hoca ve Keloğlan masalları-
ister. Bunun için çabalar. Ama bu aşırı “OKS nın…) modernize edilmesi. Türk kültürünün ve
Anneliği” hem çocukta, hem de ailede mutsuz- edebiyatının zevkini çocuklara yansıtacak dil kul-
luğa, hayal kırıklığına sebep olur. Onun için ba- lanarak, Türk dilinin zenginliğinin sergilenmesi.
banın televizyon başındaki “sen oku çocuğum” * Dinî hikâye ve senaryolarda gereksiz, uy-
nasihat veya emri çoğunlukla fayda vermez, hatta gunsuz kavram, konu ve tanımlamalara iltifat
çocuğu kitap okumaktan bile soğutabilir. Bu edilmemesi.
endişelere dindarlık kaygıları da eklenince, başka * Çocuk edebiyatının geçmişi çok eski değil-
dinî değerler de bu lakaytsızlıktan nasibini dir. İlk örneklerini ninniler, masallar, tekerleme-
alabilir. ler, sözlü hikâyeler oluşturmaktadır. Dinî çocuk
Dinî çocuk edebiyatının muhtevasının ötesin- edebiyatı ise daha da yenidir. Dolayısıyla İlahiyat
de, sayıları da sınırlıdır. Genel çocuk edebiyatına programlarında yer alması gereken bu müfredatın
dair ürünlerin genellikle tercüme eserlerin hâki- alt yapısının gelişmemiş olduğunu dikkate almak
miyetine girmiş olması, dinî çocuk edebiyatını da gereklidir. Emekleme safhasındaki bu edebiyat
etkilemektedir. Bu alanda tercüme edilen çocuk türünün gelişmesine katkı sağlayacak geniş kap-
edebiyatı her ne kadar kültür, inanç açısından samlı bilimsel araştırma ve doktora tezlerinin ha-
riskler taşımıyorsa da dil açısından riskler taşı- zırlanması; ulusal ve uluslararası kurultayların ya-
maktadır. Genel edebiyat içinde sayısı da oldukça pılması.
az görülmektedir. Bazı peygamber kıssaları, Hz. * Kendi kültür ve medeniyetini merkeze alıp,
Peygamber’in hikâye türünde, özellikle çocukları evrensel kültüre katkı sağlayan plânlı, programlı
ilgilendiren hadisleri, iyiliği, doğruluğu veya bilimsel verilere dayanan müfredat hazırlık çalış-
genel olarak ahlakî erdemleri konu alan çocuk maları yapmak amacıyla ilgili resmî ve sivil ku-
dünyasına uygun anlatımlarla yazılmış çocuk hi- rumların çalışma guruplarının oluşturulması ve
kâyeleri günümüz Türkçesinde görülen en yaygın hazırlanan programın İlahiyat müfredat program-
dinî çocuk edebiyatı türleridir. Çizgi filmler de larına dâhil edilmesi.
sınırlı sayıdadır. Son senelerde birçok aile bu
kitapları çocuklarına yatarken okumak, okuyabi- * Bunu yapabilecek yazarların yetişmesi için,
lenlerine okutmak, dinî içerikli çocuk filmlerini İlahiyat Fakültelerinde “Dinî Çocuk Edebiyatına”
seyrettirmek için satın almakta, dolayısıyla belli özel önemin verilmesi, Türk İslam Edebiyatı
bir piyasayı oluşturmaktadır. Durum böyle olsa içinde özel bir yer ayrılarak gerekli kredi imkâ-
da, nitelik ve sayısal açıdan üretim hâlâ yetersiz, nının sağlanması.
hatta oldukça azdır. Uluslararası bir yarış veya * Çocukların idrak seviyesine hitap edecek,
savaş haline gelmiş emperyalizmin vahşî kapita- çokça dinî yazılı, renkli, resimli edebî ürünler ve
lizm anlayışı, “çocuğa kimlik kazandırma” nok- görsel materyallerin hazırlanması.
tasında onu ailenin elinden alabilmekte, kendisine * Şiddet konulu Süpermen, Pokemon gibi
uygun kıvama sokabilmektedir. Bu anlamda med- çizgi roman, Harry Potter gibi romanlar korku,
ya ve edebiyat alanında kendi ürünlerini vere- büyücülük, sihir ve Avrupa Ortaçağı batıl ve saç-
meyen milletler “kültürel köleliği” gönüllü olarak ma efsanelerine dayanmasına rağmen, çocukları
hazmetmiş görünüyorlar. Bu sebeple hikâyeler, cazibelerine kaptırabildiklerini dikkate alarak,
çizgi filmler, oyunlar millî değerlerde olduğu aynı zevk ve heyecanla okunup seyredilebilecek
kadar, dinî değerlerde de yozlaşmayı getirmek- eserlerin yazılması veya hazırlanması gereklidir.
tedir. Dolayısıyla böylesi saf beyinlere, onların Böylece çocuğun yaşının özelliklerine göre ha-
anlayacağı yazılı ve görsel ürünleri dinî alanda da yatın bir parçası gibi görüp, taklit ettiği, özendiği,

895
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

hatta denemeye kalktığı bu eserlerin zararlarından bu alana mahsus bir program ve müfredatın geliş-
korunması mümkün olabilecektir. tirilmesi.
* Bu fakültelerde öğrencilere, çocuğa bir fert Netice olarak, çocuğun egosantrik duyguların
olarak değer veren İslam’ın güzelliklerini ve onun tesiri ile dine ve dolayısıyla ilgili edebiyata ilgisi
Peygamberinin çocuk sevgisini edebiyat seviye- egosantrik olacaktır. Meselâ, dua çocukların baş-
sinde de çocuklara ulaştırabilecek bilgi donanı- vurduğu çocuksu bir davranış ve yöneliş şeklidir.
mının verilmesi. Onlar Allah’ı da aynen anne gibi, kendisinden bir
* “Ferdin doğuştan getirdiği gen şifrelerine şey istenince arzusunu yerine getirecek bir
“tabiat”, sonradan kazandıklarına “kültür” denile- “kimse” olarak düşünürler. İlk çocukluk yılların-
bilir. Buna göre, eğitimin konusu dünyevî olduğu da, çocukların dinî hikâyelerden oldukça etkilen-
kadar, dinî de olabileceğinden hareketle, gelişip dikleri ve bu yaşlarda dine karşı büyük bir ilgi
belli bir birikim sağlayan beşer kültürünü yeni duydukları bilimsel araştırmalarla tespit edilmiş-
nesillere aktarma ve ferdin doğuştan getirdiği ka- tir. Ayrıca, zihnî ve ruhî gelişiminin imkânlarına
biliyet ve niteliklerini inkişaf ettirme, ancak eği- dayanarak yaratıcı gücün mahiyetini araştırma
tim” sayesinde mümkün olabildiği hususu dikkate denemelerine girişen bu yaş dönemi çocukları,
alınarak, dinî eğitim ve öğretimde önemli bir yeri anlatılanları doğrudan ve saf olarak algılarlar. Bu
olan çocuk edebiyatının bütün çeşitlerinde gerekli keyfiyeti dikkate alarak, dinî çocuk edebiyatı ve
bilgi donanımının sağlanması. dinî görsel yayın senaryo yazarlarının iyi bir
pedagog, psikolog ve eğitimci olmaları yeterli
* “Çocuğun dinî ve dünyevî görevlerini ge-
olmamaktadır. Bu yazarların, sayılan bilgi dona-
rektiği gibi yerine getirebilecek bir konuma
nımlarına ilâveten kalemi kuvvetli, sağlam ve
getirilmesinin” yine eğitim ve öğretim sayesinde
doğru dinî bilgiye de sahip olmaları gerekmek-
olacağına göre, henüz şekillenme çağında olan
tedir. Bu yeteneklerin bir kısmı doğuştan var olsa
çocuğun dinî ve millî karakter yapısının şekil- da, önemli bir bölümü eğitime dayanmaktadır.
lenmesinde ciddî etkilerinin göz önünde bulun- Bütün bunlardan dolayı da ilahiyat fakültelerinde
durulması. Zira “edebiyat hitap ettiği kesimde, bu eğitim ve öğretimin verilmesi önem arz
kendi kökleri sağlam yapıları üzerine kurulursa etmektedir.
sağlam bir yapı oluşturacaktır.” Yine çocuğun
“bedeninde veya ruhunda hazır olarak bulunanları Tebliğin Hazırlanmasında Şu Kaynaklar Okunmuş
tekemmül ettirerek (Eflatun’un eğitim tarifi), veya Taranmıştır:
mümkün olduğu ve kabul edebildiği kadar güzel- 1- Azimâbâdî, Avnü’l-Ma’bud Sünen-i Ebî Davûd, K. El-
lik ve kemali verebilmek” ancak çocuğun bede- İlm ve K. El-Edeb kısımları, Beytü Efkâru’d-Düve-
nen ve ruhen içinde olduğu oyun veya olgularla liyye, Amman, tarihsiz.
mümkündür. Bilhassa iletişim ve bilgi teknoloji- 2- Müslim, Sahîh-i Müslim, Mukaddime, İstanbul, 1980
(Ofset).
lerinin vahşî hâkimiyetinin bütün cemiyet üzerine
3- Canan, Doç. Dr. İbrahim, Hz. Peygamber’in Sünnetinde
kâbus gibi çökmesinden önceki neslin Hacivat-
Terbiye, Birinci Bölüm, Ankara, 1980.
Karagöz diyaloglarına, Nasrettin hoca fıkralarına,
4- F. Ahmed, Terbiyeye Dair, s. 1- 9, İstanbul, 1326.
Keloğlan… hikâyelerine gülen çocuğu, kendisini
5- Sucu Polat, Müge, Dil ve Kültür Sürekliliği Açısından
geliştirmeyen, hayal dünyasını elektronik kutuya Çocuk Edebiyatının Önemi, I. Uluslar arası Çocuk Ede-
hapseden, el becerisini ve inkişafcı, keşifci ruhu- biyatı Sempozyumu Bildirileri, s. 547-552, Isparta,
nu dumura uğratan bilgisayar oyunlarına, sihir, 2008.
büyü, şiddet konulu hikâyelere, senaryolara ve 6- Şenderin, Dr. Zübeyde, Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın “Ço-
görüntülere kurban edilmiştir. Dolayısıyla dinî cuk ve Allah” Adlı Eserinde Özne Olarak “Çocuk ve Bu
Bağlamda “Varlık/İnanç” Problematiği, I. Uluslar arası
çocuk edebiyatımızın da bu yıkıcı selin karşısına Çocuk Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri, s. 579-586,
bent oluşturabilecek ürünlerini bir an önce ver- Isparta, 2008.
mesi, nesil ve geleceğimizle ilgili hayatî önem 7- Özdemir, Hacer, “Resimli Dünya” Çocuk Dergisinin
kesp etmiştir. Bu noktada İslam terbiyecilerinin İncelenmesi, Giriş, Lisans Tezi, M.Ü. İlahiyat Fak.,
“dinî açıdan nafaka, elbise ve barınma çocuk için İstanbul, 2007.
vazgeçilmez haklardır. Bunlar imkânsızlık veya 8- Tarhan, Prof. Dr. Nevzat, Kendinizle Barışık Olmak, 9.
Baskı, İstanbul, 2007.
mücbir sebeplerle sakıt olabilirse de, dine irşat ve
onun talimi (terbiye) hiçbir surette sâkıt olmaz” 9- Yavuzer, Prof. DR. Haluk, Çocuk Psikolojisi, 20. Baskı,
İstanbul, 2001.
düsturunu unutmamak icap edecektir.
10- Ay, M. Emin, Çocuklarımıza Allah’ı Nasıl Anlatalım, I.
* Altı yaş öncesi çocukların zekası henüz mü- Bölüm, Ankara, 1987.
cerret kavramları anlayacak seviyede gelişmedi-
ğini, dolayısıyla da dinî bir çok terimi anlaya-
mayacaklarını dikkate alarak İlahiyat eğitiminde

896
 

TÜRK XALQLARI éDéBÌYYATI (II):


BEYNéLXALQ UÅAQ éDéBÌYYATI KONQRESÌ

- II K Ì T A B -

UŞAQ MƏTBUATI
  

  
 

MEHMET ŞEMSEDDİN’İN ÇOCUK DERGİCİLİĞİ ÜZERİNE


Doç. Dr. Aziz KILINÇ
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
Çanakkale / TÜRKİYE

Fatih TANRIKULU

MEHMET ŞEMSEDDİN AND HIS CHILD MAGAZINES


ABSTRACT
M. Şemseddin (1849 - ?) was an important writer for first period Turkish child literature who published many works for
children. His main purpose for writing on child literature was to surve the Turkish children via literary Works. He firstly strated
his literary life as a play writer and after that continue to make publications for children. We found his 14 works in the Turkish
libraries; 13 of them are on child literature. They were read by children at that time and printed many times.
M. Şemseddin also published child magazines. Firstly, he published Arkadaş (1876) that was the first European style child
magazine in Turkey. After this, he published Çocuklara Arkadaş and Çocuklara Talim as child magazines. These magazines were
liked very much by Turkish children at that time and printed many times by changing names.
He continued his studies on child literature until at the end of his life. As far as we know, he gave 21 works on child literature
that started at Tanzimat period in Turkey.
In this paper, we try to explain his contributions to Turkish child literature.

Giriş Dergilerin çok satış yapamamalarına, döne-


Çocuk dergi ve gazeteleri ilk defa 18. yüzyıl- min matbaacılığının maliyetinin yüksek olması ve
da çıkmaya başlamıştır. Bunda bilimin gelişmesi, ülkedeki matbaaların çoğunun azınlıkların elinde
insanın çevresine ve kendisine karşı merakının bulunması, dergicilerin baskı kalitesini iyi tuta-
artması, gibi unsurlar etkili olmuştur. mamaları, birçok çocuk dergisinin aynı anda ya-
Pedagogların araştırmaları insan hayatındaki yın hayatına devam etmesi, dergilerdeki yazar
en önemli dönemin çocukluk dönemi olduğunu kadrosunun yeterli olmaması, bu konuda yeterli
ortaya çıkarmıştır. Bunun farkına varan insanoğ- araştırmanın yapılmaması gibi sebepleri göstere-
lunun çocuğa olan ilgisi artmış, çocuk bir anda bilir.
cazibe merkezi hâline gelmiş ve çocuğun eğitimi- Meselâ en fazla baskıya sahip çocuk dergisi
ne yatırım artmıştır. olan Çocuklara Mahsus Gazete kaliteli kâğıda
Çocuk dergiciliği ilk ürününü İngiltere’de basılmış göz alıcı resimler ve bu kalitede basılmış
vermiş daha sonra bunu Fransa ve diğer ülkeler yazılar bulunmaktadır. Aynı dönemde çıkan Arka-
takip etmiştir. Ülkemizde, Tanzimat’la başlayan daş çocuk dergisi kalitesiz bir kâğıt küçük punto-
batılılaşma, kendisini süreli yayınlarda da göste- larla basılmış yazılar ve elle çizilmiş basit re-
rir. İlk dergi olan Vakâyı-i Tıbbiye 1849 senesin- simler bulunmaktadır. Bu da çocuğun tercihini ve
de çıkar. Çıkan gazete ve dergilerden kadın ve ço- gazetenin uzun ömürlü olup olmayacağını belirle-
cuklar da nasibini alır ve ilk çocuk dergisi olan yen en önemli unsurlardan biridir.
Mümeyyiz 1869’da yayın hayatına başlar. Bu Dergilerdeki yazarlar da derginin uzun bir
dergiyi diğerleri takip eder. Bu dönemde çocuklar yayın hayatının olup olmayacağını belirleyen bir
için birçok dergi yayımlanır. Sayıları elliyi bulan başka faktördür. Dergi, iyi bir kadroya sahip olur-
bu dergilerden en uzun ömürlü olanı 627 kez sa daha kaliteli olarak çıkacaktır. Bu da doğal
yayımlanan “Çocuklara Mahsus Gazete”dir. (Okay olarak çocukların beğenisini kazanacaktır. Aynı
1999:18) anda basılan birçok derginin bulunması diğer der-
Dönemin siyasî şartları gereği dergilerin çoğu ginin yayın hayatına sekte vurabilir. Çünkü okur
zor şartlar altında yayın hayatına devam ederler. bunlardan birsini ya da en fazla birkaçını seçmek
Birçok dergi yıllık, altı aylık, üç aylık abone kam- zorundadır. Piyasada aynı anda çıkan 10- 15 tane
panyası yaparlar. Ancak, bu şartlar altından dahi çocuk dergisi olunca dergiler doğal olarak tiraj
yayın hayatlarına devam edemezler. sıkıntısı yaşayacaktır. O zamanın dergi tirajları
Diğer taraftan, bu dönem Osmanlı’nın ekono- hakkında kesin bilgi olmadığını söyleyen OKAY
misinin çöktüğü bir zamandır. Halkın çocuk der- (Okay, 1999:20) normal bir satışın 4000- 5000
gisi gibi yayımlara para ayıramayacağı bir ger- adet olduğunu söylemektedir.
çektir. O dönemdeki kâğıt ve baskı maliyetleri de Dönemin çocuk dergilerinin en büyük sıkıntısı
göz önüne alınırsa durum dahi iyi anlaşılır. bastıkları dergiyi satamamasıdır. Gazete ve dergi-

898   
Materiallar

lerin tiraj artırmak için promosyona başvurmuşlar- baktığımızda okul arkadaşlığından esinlendiğini
dır. Ancak bu yöntem dergi ve gazete satış sorunu- görmekteyiz. Yazar bunu “Arkadaş” adlı bir yazı-
nu uzun vadede çözmek yerine daha da kötüleş- sında ele alarak okul arkadaşlığının kardeşlikten
tirmiştir. daha önemli olduğunu somut bir örnekle açıkla-
Çocuk dergilerinin çıkış yeri genellikle İstan- maya çalışmıştır. Burada amaç, okulu sevdir-
bul'dur. Üç dergi Selanik (Aile, Çocuklara Rehber, mektir.
Çocuk Bahçesi), iki dergi Bursa ( Ciddi Karagöz, Diğer yayın türlerinde olduğu gibi çocuk
Haftalık Çocuk Gazetesi), iki dergi İzmir (Mek- dergilerinin hemen hepsinde reklâm bulunmak-
tebliler Âlemi, Çocuk Yıldızı) bir dergi de (Türk tadır. Bu reklâmlar, büyüklere yönelik olduğu
Çocuğu) Ankara'da yayınlanmıştı. Yeni Yol ise gibi, çocuklara yönelik reklâmlar da bulunmak-
sırasıyla Bolu, Akhisar ve İstanbul'da yayınını sür- tadır. Çocuklara yönelik reklâmların çoğu, çıkan
dürmüştür. Geri kalan dergiler İstanbul'da yayın- kitaplarla ilgilidir. Giysi, eşya gibi reklâmlar da
lanmıştır.(Okay 1999:21) bulunmaktadır. Bunun yanında dergi kendisinin
senelik abone indirimini ya da vereceği bir he-
Çocuk dergilerinin İstanbul, Selanik, Bursa,
diyenin reklâmını da yapmaktadır.
İzmir gibi şehirlerde çıkması buraların bilgi ve
kültür merkezi olmasından kaynaklanmaktadır. Dergilerin yazarları incelendiğinde tanıdığı-
mız birçok ismin dergi yazarı olarak da görmek-
Dergilerin hemen hepsi İstanbul’da çıktığı için teyiz. Bu da gösteriyor ki, çocuk için edebiyat
farklı yerler için farklı fiyat tarifeleri vardır. gerçekten önemli bir noktaya gelmiştir ve döne-
Anadolu, Mısır, Rumeli gibi başkente uzak olan min aydınları da bu hareketin önemini fark etmiş-
yerler için fiyat biraz daha artmaktadır. Dergilere lerdir. Tevfik Fikret, Ziya Gökalp, Rıza Tevfik
posta ücreti eklenince fiyat da artmaktadır. Bun- [Bölükbaşı], Hüseyin Cahid [Yalçın], Celal Sahir,
dan dolayı dergiler genellikle bu merkezlerde sa- İsmail Hakkı [Baltacıoğlu], Faik Ali [Ozansoy],
tılmıştır. Dergilerdeki yazılara da baktığımızda Ali Ulvi [Elöve], Mehmet Emin [Yurdakul], Enis
okuyucuların genellikle İstanbul ve Rumeli’ den Behiç [Koryürek] gibi isimler yazı ve şiirleriyle
olduğu anlaşılmaktadır. Bunu dergiye gelen oku- mecmualara katkıda bulunurlar.(Okay 1999:23-
yucu mektuplarından da gözlemlememiz müm- 24) Bu çocuk edebiyatının gelişimi için önemli
kündür. bir atılımdır.
Mehmet Şemseddin’in dergilerini de inceledi- Türkiye’de çocuk edebiyatının tarihî gelişimi-
ğimizde yazarın “Peder-i şefîkimiz Abdülhamit-
ni tam olarak kavrayabilmek için çocuk dergici-
han Sani Hazretleri” diye padişaha olan bağlılı-
liğini ayrıntılı bir şekilde incelemek gerekmekte-
ğını çok yerde dile getirdiğini görmekteyiz. Bu da
dir. Çünkü batılılaşmaya başlayan Osmanlı’da sü-
gösteriyor ki, bir neşriyat yayın hayatını devam
reli yayınlara büyük bir ilgi vardır. Bu durum, ço-
ettirebilmek için yazdığı yazılara azamî derecede
cuk dergiciliğini beraberinde getirmiştir.
dikkat etmesi gerekmektedir. O dönemde yaşanan
yenileşme hareketleri ve devletin bu duruma olan Bu dönemde, elli ye yakın çocuk dergisinin
tutumu yayın hayatını da etkilemiştir. Dikkatsizce bulunması, dergiciliğin revaçta olduğunu göster-
kullanılan bir söz ya da cümle dergiye ve yazara mektedir. Bu, konu üzerine yapılan çalışmalar dö-
pahalıya mal olabiliyor. Bundan dolayı dönemin nemin çocuk edebiyatına yeni bir bakış açısı ka-
yazar ve şairleri bu konuya dikkat etmek zorunda zandıracak, bizde çocuk edebiyatının gelişiminin
kalmışlardır. Aksi takdirde Arkadaş dergisiyle belirginleşmesine önemli bir katkıda bulunacaktır.
kapatılan diğer gazete ve dergilerin akıbetine uğ- Mehmet Şemseddin’in dergiciliğine ait, bu
rayabilirler. 13. sayısında kapatılan Arkadaş der- güne kadar bir araştırma yapılmamıştır. Mehmet
gisiyle birlikte kapatılan dergi ve gazete sayısı Şemseddin, çocuk dergiciliğinin gelişmeye başla-
58’dir. Bu rakam, bize dönemin yayın hayatının dığı ilk dönemde üç farklı dergi ve çocuklar yö-
ne denli zor olduğunu daha iyi göstermektedir. nelik onu aşkın eser çıkararak ülkemizde ilk dö-
Çocuk dergileri genellikle haftada bir yayın- nem çocuk edebiyatına önemli hizmeti bulunan
lanmaktadır. Bazı dergiler on beş günde bir, bir bir yazardır. Bu kadar eser yayımlayan ve çocuk
tanesi ise ayda bir yayınlanmaktadır. Haftada bir edebiyatına önemli katkılarda bulunan yazar hak-
yayımlanmasının amacı çocukların hafta sonu eğ- kında fazla araştırma yapılmamış, dergileri bu
lencelerine katkıda bulunmak ve okul derslerine güne kadar hiç incelenmemiştir. İncelediğimiz ya-
yardımcı olmaktır. zar hakkında yapılan iki çalışmadan biri yazarın
hikâyeleri, diğeri ise tiyatroları üzerine yapılmış
Dergilere çocuğa eğitimi hatırlatan Mektep,
lisans bitirme tezleridir.
Talebe Defteri, Mektepliler Âlemi, Arkadaş gibi
isimler konmuştur. Bu isimler konulmakla kalma- Mehmet Şemseddin, adı henüz edebiyat tari-
yıp okulu destekleyen ve sevdiren yazılara da hine geçmeyen bir yazar olduğunu söyleyen
çokça yer verilmiştir. Arkadaş dergisinin ismine Enginün, Mehmet Şemseddin hakkında, “Mehmet

899
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Şemseddin’in dergilerini inceleyerek çocuk ede- lazımdır. Bakınız nasıl ispat ederim. Ço-
biyatının tarihî seyrinin daha iyi anlaşılmasına cuklar insanların küçüğüdür. İnsanlar ye-
katkı sağlayacağımızı düşünüyorum.” (Enginün, mekte içmekte giymekte koşmakta her neye
1998:39) demektedir. muhtaç iseler. Çocuklar dahi onlara muh-
taçtırlar.
Mehmet Şemseddin’in Yayın Hayatı
(Şemseddin Arkadaş: No.1 s.1)
1849’da İstanbul’da doğan Mehmet Şemsed-
din’in babası deniz subaylarından Kaymakam Mehmet Şemseddin’in için asıl olan çocuktur.
Yusuf Bey’dir. İlk tahsilinden sonra yabancı dil Dergilerinde ve eserlerinde çok kez insan ne öğ-
öğrenmiştir. Genç yaşta gazetelere yazı vermeye renirse çocukluk vaktinde öğrenir cümlesini tek-
ve eserler neşretmeye başlar. Yayın hayatına Ar- rar etmiştir. Çocukluk zamanının önemini iyi bi-
kadaş adlı dergiyle başlamıştır. Bu dergiyi yayım- len yazar büyüklerin öğrenmeye fazla ihtiyaçları
larken Tedbirde Kusur, Mücazat ve Kendim olmadığını belirterek, eğitime ve öğretime en çok
Ettim Kendim Buldum adlı tiyatro eserlerini ya- çocukların muhtaç olduğunu söylemektedir (Şem-
yımlar. Kapatılan bu derginin ardından sırasıyla, seddin Arkadaş: No.1 s.1).
Çocuklara Arkadaş ve Çocuklara Talim dergi- Çocuk eğitimini kendine ilke edinen yazar,
lerini yayımlamıştır. eğitirken çocuğu sıkmamayı da ihmal etmemek-
Mehmet Şemseddin, ilk okuma yazma kitap- tedir. Yazdıklarını eğlenceli hale getirerek çocuğu
larına yönelmiş, Çocuklara Kılavuz, Anahtar, sıkmadan eğiteceğini ilk eserini çıkarırken vaat
İlaveli Anahtar ve Anahtar Halkası adlı ilk okuma etmiştir:
yazma kitaplarını yayımlamıştır. “Size söyleyeceğim şeyleri daima böyle
Şemseddin’in dil ile ilgili çalışmaları da mev- lakırdı eder gibi söyleyeceğim. Ta ki oku-
cuttur. İlk yazılarını Çocuklara Talim dergisinde duğunuzu kendi kendinize anlayabilesiniz.
yayımlayan yazar bunları Lügat-ı Şemseddin adlı Yazacağım şeyler ise asla can sıkmaz. Sizi
bir sözlükte toplamıştır. Ama bu sözlüğü tamam- hem eğlendirir hem de size fayda verir.
layamamıştır. Bu sebebe mebnidir ki gazetemin ismini
Arkadaş koydum, hem de bu arkadaş fena
Yazarın memuriyet hayatı da olmuştur. Araş-
arkadaş değildir.”
tırmalar onun Karantina Başkâtipliği yaptığını
gösteriyor. Buradan yazarın devlet ricali tarafın- (Şemseddin Arkadaş: No.1 s.1)
dan tanınan bir şahsiyet olduğunu görmekteyiz. Çocukları sıkmayacağını ve onları eğlendire-
Zira o dönemde memur yetiştiren ayrı bir okul rek eğitmeyi vaat eden yazar, bunda başarılı ol-
bulunmadığından memuriyete bilgili ve kültürlü muştur. Bunu ergilere gönderilen tebrik mektup-
insanlardan seçilen kişiler görevlendirilmekteydi. larından, çıkardığı eserlerine olan ilgiden anla-
Yazarın ölüm tarihi üzerinde kaynaklarda maktayız. Hatta Mehmet Şemseddin’in dilbilgisi
farklı tarihler bulunmaktadır. Ölüm tarihi Osmanlı eserlerinden birisi 13. baskısını yaparak döne-
Müelliflerinde 1900, Meşhur Adamlar Ansiklope- minde en çok okutulan kitaplardan biri olmuştur.
Yazar çıkardığı kitabın rağbet görmesinden do-
disi’nde 1897 ve Meydan Larousse ile Türkiye
layı eserini geliştirerek başka isimle tekrar yayım-
Ansiklopedisi’nde 1894 olarak belirtil-miştir.
lamıştır.
Üsküdar’da vefat eden Şemseddin’in kabri,
Mehmet Şemseddin’e bir öğretmenin gönder-
Karacaahmet mezarlığında Miskinler Tekkesi
diği bu tebrik mektubu yazarın başarısını göz
karşısındadır. Yanında babasının mezarı da var-
önüne koymaktadır:
dır. (Yiğit 1979:1)
“Bu defa Arkadaş namıyla çıkardığınız ve
Mehmet Şemseddidn’in Eğitici Kişiliği iki nüshasını gönderdiğiniz gazete ki işte
Mehmet Şemseddin’in yayın hayatına çocuk çocuklarımızın ıslahı ahval ve ahlakı için
dergisiyle başlaması ve yayımladığı eserlerin beklenilen eserlerin birincisidir. Ve nüs-
hemen hepsinin çocuklara yönelik olması onun haları mektebimizde bulunan iki yüzden
çocuk eğitimine ne denli önem verdiğinin bir mütecaviz şakirdan gördükleri ansa ba-
göstergesidir. Hatta yayım hayatına başlarken ço- yağı beyinlerinde pay edemeyecek gibi bir
cuklara yönelik eserlerin az olması ve bu tür surette okudular ve bunun maarifi heve-
eserlere ihtiyaç olmadığı yolundaki iddiaları şöyle sinde olanlar için hakikaten pek güzel bir
eleştirmektedir: arkadaş olduğunu benimle beraber tastik
“Güya çocuklar için gazete lâzım değil ettiler. Ve hemen cümlemiz birlikte muvaf-
imiş de onun için çocuk gazeteleri revaç fakiyetinize dua ettiğimiz gibi işte tarafla-
bulmuyor imiş. Bu sözde hakları yoktur. rınızdan tebriğe dahi müsaraat eyledim.”
Ben ispat ederim ki çocuklar için gazete (Şemseddin, Arkadaş: no.7 s.2)

900
Materiallar

Çocukların da dergiyi okuyup sevdiklerini Halbuki ilim tahsil etmekliğin hiçbir güç-
söyleyen okurun beyanından da anlaşılacağı gibi, lüğü, hiçbir sekineti olmadıktan başka,
yazarın yayım hayatına başarılı bir giriş yaptığı ilimde olan zevk ve lezzet o kadar çoktur
açıkça görülüyor. Dil alanında verdiği eserlerde ki, anlatmak mümkün değildir. Nasıl müm-
bu başarı daha da artmıştır. Cüneyt Okay, yazarın kün olsun ki, tahsilden her bir gün bir
çıkardığı ilk eser olan Arkadaş Dergisinin Avru- türlü lezzet bulunur. Gide gide o lezzet
paî tarzda ilk dergi olduğunu söylemektedir. öyle bir artar ki ayrılıp da yemek yemeyi
(Okay, 1999:48) ve uyku uyumayı bile can istemez. İnsanın
Çocukların eğitiminde başarılı olan yazar, hatırından her bir zevki her bir türlü
bizlere kuru öğütler vermekle kalmayıp öğretim eğlenişi çıkarır. Çünkü ilmin her bir şey-
yöntemlerini ayrıntılı bir şekilde anlatmaktadır. den tatlıdır. Hâsılı, insan aklını vaktiyle
Özellikle ders kitaplarında dersin nasıl anlatıla- yani gençlik çağında kullanmalı ve ilim ve
cağına, öğrencinin dersi nasıl daha iyi anlayabi- marifete muhabbet etmelidir. Ve ondan
leceğine, yönelik öğretim yöntemlerinden bahse- zevk ve lezzet alıp, tahsili yani öğrenilmesi
der. Bu bilgileri dergilerinde okuyucuyla payla- çaresine bakmalı ki, büyüdüğü zaman
şan yazar, dersi iyi öğrenmenin yollarını şöyle kendini tehlikeden kurtarıp rahat ve saa-
açıklamaktadır: detle yaşasın insan kendi başının çaresini,
kendi vakit ve zamanıyla kendi düşün-
“Derse Çalışmanın Usulü
mezse ileride kimseden faide yoktur.
Derse çalışmanın birinci faidesi, ilim ve
(Şemseddin, Çocuklara Arkadaş: C.2 no.1,
marifete hevesi ve muhabbeti olmalıdır.
s.2- 3
Zira insanın hevesle ne kadar güç şeyleri
öğrendiği galiba görülmektedir. İkincisi Yazar eğitimin en önemli merkezinin okul
derste aklını saptırmamak, dersten çıkın- olduğunu bilir ve çocuğun hangi işi yaparsa yap-
caya kadar hoca efendinin söylediğini iyi- sın okula gitmesi gerektiğini vurgular. Çocuğu
ce dinlemeli ve zihninde güzelce saklama- okula özendirmek isteyen yazar ilk dergisine
lıdır. Üçüncüsü derslerden çıkınca bir ke- Arkadaş ismini verir. Çünkü en güzel arkadaşlık
re yukarıdan aşağıya kadar bir göz gez- ona göre okulda kazanılmaktadır. Derginin ilk
dirmeli ondan sonra teneffüs etmelidir. yazısında da arkadaşlığın önemini ve değerini
Dördüncüsü okuyup yazmaya yalnız heves uzun uzun anlatır:
olunmayıp hevesle beraber çalışmalıdır. “Evet, arkadaş karındaştan iyidir. Hem
Beşincisi arkadaşlarıyla beraber müza- de ne kadar iyidir bilir misini? Bir anadan
kere etmelidir. Zira yarım saat arkada- bir babadan doğma iki terbiyesiz karın-
şıyla müzakere etmek yalnız başına iki daşın birbirleriyle gücenip aylarca yıllar-
saat derse çalışmaya bedeldir.” ca küskünlük etmek ve birbiriyle görüş-
(Şemseddin, Arkadaş, no.6, s.2) memek ve hatta kanlı bıçaklı olmak ihti-
mali vardır. Lakin bir mektepte okuyup,
Yazar, çocuk eğitimini pedogojik bir yakla-
can ciğer geçinen iki arkadaşın öyle olur
şımla ele almaktadır. Derse çalışmanın usulünü
olmaz şeyler için birbirinin hatırını kır-
gayet net ve anlaşılır bir biçimde çocuğa anlatı-
maları umulmaz. Çünkü mektepte ve ilim
yor. Günümüz rehberlik kitaplarında yazılan ders
sayesinde verecekleri güzel terbiyeler on-
çalışma yöntemiyle aynıdır.
lara daima güzel birbiriyle karındaş gibi
Çağdaş bir eğitim anlayışına sahip olan Meh- geçinmek ve birbirine karındaş misüllü
met Şemseddin, eğitimle ilgili bilgiler vermekle muhabbet edip hiçbir kere gücendirmemek
kalmayıp, o zaman uygulanan bazı yanlış öğretim yollarını öğretir.
yöntemlerine de eleştirmiştir. Meselâ, bazı eği-
(Şemseddin, Ç. Arkadaş: no.11, s.164)
timcilerin çocukları farkında olmadan okuma ve
yazmadan vazgeçirdiklerini şöyle dile getirmek- Yukarıda da görüldüğü gibi her güzelliğin
tedir: merkezi okuldur. Hangi meslek icra olunursa
olunsun ona göre mektebe gitmek şarttır. ‘Hamal
“Bazı aklı az ve ilimden zevk almamış
olacak insan bile okula giderse, burada kaç kilo
adamlar çocukları güya okumaya ve yaz-
yük götüreceğini öğrenir’ demekle okulun önemi-
maya heveslendirmek için okuyup yazma-
ni somutlaştırır.
nın şimdi sekınetini çekersiniz, ama sonra
rahatlığını görürsünüz, derler ki ilmin Mehmet Şemseddin, öğrencilerin başarısız ve
evvelden güç ve sekınetli bir şey olduğunu haylaz olmalarını anne ve babaların lâkayt davra-
anlatırlar ve bu sözler ile çocukların nışlarına bağlamaktadır. Çocuğu eğitmekle görev-
hevesini kaçırdılar mı haberleri olmaz. li olarak birinci sırada anne ve babayı görmekte-

901
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

dir. Onların yaptığı en büyük hata ise çocukların neye muhtaç ise onları mutlaka çocukluk vakitle-
okula özendirilmemesidir. rindeki, tahsil eylediği şey sayesinde buluyor.”
Çağdaş eğitim anlayışına göre Mehmet (Şemseddin, Ç.Arkadaş:No.12,s.188) diyen yazar
Şemseddin’in eleştirilecek yönü ise çocukların çocuklukta öğretilen bilginin hayatta karşılaşılan
boş zaman geçirmesine, onların eğlenmesine pek sorunların çözümünde önemli bir rol üstlendiğini
tahammül edememesidir. Çağın getirdiği salın- belirtmektedir.
cak, dönme dolap gibi yeniliklere karşı çıkarak Çocuğun eğitiminde birçok ayrıntıyı düşünen
onlardan yüz çevirir. Çocuğu yetişkin bir insan yazar, ilmin çocukluk zamanında âlim kimseler-
gibi görmektedir. Mehmet Şemseddin, çocuğun den öğrenilmesini istemektedir. Âlim kimsede ise,
oyun oynamasının yerine zamanını ilim öğren- sadece bilgi aramakla kalmıyor, ilmi öğretenin te-
mekle geçirmenin onu can sıkıntısından kurtara- miz kalpli ve dürüst olmasını istiyor. Aksi tak-
cağını savunmaktadır. Bunlara delil getirerek dirde çocukta derin yaralar açılabileceğini ifade
uzun uzun açıklamalar yapmaktadır. Oysa oyun, etmektedir:
çocuğun zekâsını geliştiren, onu sosyalleştiren en “İlmi çocukluk zamanında çalışıp çaba-
temel faktörlerden biridir. Çocuk oynadıkça du- layıp âlim kimselerden öğrenmelidir. Fa-
yuları keskinleşir, yetenekleri serpilir, becerisi ar- kat şurası da bilinmelidir ki, ilim bir
tar. Çünkü oyun, çocuğun en doğal öğrenme orta- adama afet ve istikamet yani ehli ârîlik ile
mıdır. Duyduklarını, gördüklerini sınayıp dene- doğruluk dahi aranılır. Çünkü bir âlimde
diği, öğrendiklerini pekiştirdiği bir deney oda- bunlar bulunmaz ise onun ilminden hiçbir
sıdır. (Yörükoğlu, 2004:66- 67) faide görülmedikten başka aksi olarak
Mehmet Şemseddin çocuk eğitimi ile ilgili zarar bile görülür.”
eleştirilebilecek yönleri olmakla beraber, çağına (Şemseddin, Ç. Arkadaş: no.8 s.114)
göre gayet ileri düşünen bir yazar olduğu görül- Mehmet Şemseddin’e göre, çocuğun en önem-
mektedir. Yazar, çocuğun eğitiminde her türlü ay- li öğrenme yollarından biri modelleme yaparak
rıntıyı düşünmeye çalışmış. Kendini çocuk eğiti- öğrenmesidir. Öğretmenini modelleyen çocuk
mine adamış ve bu konuda başarılı bir çizgi orta- onun gibi hareket etme temayülünde olacaktır.
ya koymuştur. Onun eserlerine olan ilgi, eserlerin Kişiliği oturmamış bir eğitimciyi model alan
içeriği ve okuyucunun bu eserler hakkındaki gö- çocuk onun gibi yanlış bir kişilik oluşturacaktır.
rüşleri apaçık ortaya koymaktadır. Kısacası yazar, Yukarıda yazarın çocukluk dönemine ait
yaşadığı dönemin ilerisinde şeyler düşünmüş ve birçok görüşleri, çağdaş eğitim anlayışına göre
bir çocuk edebiyatçısının ötesine geçmiştir. An- yorumlandığında döneminde çağdaş bir eğitim
cak, o dönemde çocuk edebiyatı alanında eser anlayışına yönelerek, çocukluğa ait olan her şey-
veren birçok tanınmış ismin gölgesinde kalmakla de yeni yöntem ve teknikleri esas aldığını görü-
birlikte, tek başına onlardan daha güzel ürünler yoruz. Yazar, çocuğu “Küçük Adam” anlayışın-
ortaya koymuştur, diyebiliriz. dan kurtararak ona yeni bir bakış açısı getirmiştir.
Dergilerinde Çocukluğun Önemi Çocuğun öğrenme yeteneğinden, öğretmenine ka-
dar birçok konuyu irdelemiştir. Çocuk hakkında
Mehmet Şemseddin, çocukluk zamanını kıy-
sadece teorik bilgiler vermemiş, bunları eserlerine
metli bir cevhere benzetmektedir. Eğitimini ço-
de taşımıştır. 19. yüzyılda bir çocuk edebiyatçı-
cuklara adayan yazar, çocukluk çağının insan
sından beklenebilecek olandan fazlasını ortaya
hayatında en önemli süreç olduğunu bilmektedir.
koymuştur, diyebiliriz.
Yazarı, çocuklukta öğrenilenlerin kalıcı olması ve
çocuğun bu dönemde öğrendiklerinin hayatın her Mehmet Şemseddin’in Eserleri
döneminde ona lâzım olması ilgilendirmektedir. Mehmed Şemseddin yayın hayatına gazete-
Çocukluk dönemine çok büyük önem veren ya- cilikle başlamıştır. Yazar çocuklar için eser ver-
zar, çağdaş eğitim anlayışını ta o zamandan ken- meye başlamasının sebebini kendi ifadesiyle
disine amaç edinmiş ve çocuk hayatında yenileş- şöyle açıklamaktadır:
menin yaşandığı ilk dönemde, çocuk edebiyatında “Ben ispat ederim ki çocuklar için gazete
önemli bir yer edinmiştir. Zira o dönemde lâzımdır. Bakınız nasıl ispat ederim. Ço-
Avrupa’ya açılan Osmanlı’da çocuk hayatında da cuklar insanların küçüğüdür. İnsanlar ye-
önemli açılımlar olmuştur. O güne kadar kendini mekte, içmekte, giymekte, koşmakta her
hayatın dışında bulan çocuk bir anda cazibe neye muhtaç iseler. Çocuklar dahi onlara
merkezi hâline gelmiştir. muhtaçtırlar. Ama bir küçük mukayesede
Mehmet Şemseddin, öğrenmenin kalıcı ol- muhtaç imişler. Bunun zararı yoktur. Her
ması için bu işin çocukluk zamanında yapılması halde muhtaçtırlar ya, bize burası lâzım-
gerektiğini vurgulamıştır. “İnsan yaşadıkça her dır. İşte çocukların insanlıkça ihtiyacı bü-

902
Materiallar

yükler gibi meydanda olunca gazeteye ih- Eğlenelim, Cevaplar, Duyuru, Hikâye, Makale,
tiyacı dahi meydana çıkar. Hatta bu ihti- Muhavere, Öte Beri, Sualler, Tarih-i Tabii, Teb-
yaç sair ihtiyaçlar gibi küçük mikyasta da rikler, Ufak Tefek Malûmat, Varaka.
değildir. Bilakis büyük mikyasta olmak lâ- Derginin dış görünüşü şöyledir: 26x37 boyut-
zım gelir. Çocuklar ise öğrenmeye muhtaç larında saman kâğıda basılmıştır. Kâğıt çok ince
oldukları pek çok şeyler vardır. Ben ço- ve hassas olduğundan dergi çok yıpranmıştır.
cukların gazeteye muhtaç olduklarını kati- Derginin kapağı yoktur. Diğer dergilerinde kapak
yen hüküm ettim, bu işe başladım.” olduğu gibi kağıt da buna nazaran daha kalitelidir.
(Şemseddin, Arkadaş: no.6, s.9) Yazılar üç sütundan oluşmuştur. Yazıların punto-
Çocukların öğrenmeye muhtaç oldukları pek su o kadar küçük ki yetişkinler bile okumakta
çok şeyler olduğunu söyleyen yazar yayın haya- zorluk çekebiliyor.
tına o dönemde revaçta olan çocuk dergisiyle baş- Derginin her sayısı 4 sayfadan oluşmuştur.
lamıştır. Daha sonra çeşitli alanlarda eserler ver- Diğer dergilerinde rastladığımız ilân sayfasına bu
miştir. Eserlerinin sayısı yirmiyi geçmesine rağ- dergide rastlamamaktayız.
men pek az bir kısmı kütüphanelerde mevcuttur. Dergi çocuklara yönelik olduğu için resimlere
Bazıları birkaç defa basıldığı hâlde mevcut nüsha- de yer verilmiştir. Resimler o zamanın şartlarına
ları pek azdır. Bunun için de eserlerinin yayın- göre siyah beyaz olarak elle çizilmiştir. Toplam
lanma sırasını tam olarak bilemiyoruz. Meselâ 12. 13 resim bulunmaktadır. Bunlar aslan, maymun,
baskısına sahip olan bir kitabın ilk baskısının ne fil gibi hayvan resimleri, cami ve Avrupa’da yeni
zaman çıktığını bilmek oldukça güç. icat olan tren, dikiş makinesi, vapur gibi resim-
Yazarın eserlerini incelersek onun çoğunlukla lerden oluşmaktadır.
çocuklar için eser verdiği kanısına varırız. Bu du- Yayın hayatına gayretli başlayan Mehmet
rumun yazarın “İnsan ne öğrenirse çocukluk za- Şemseddin’in ilk dergisi 9 Ocak 1877’de 13. nüs-
manında öğrenebilir.” ilkesine bağlı kalmasından ha çıktıktan sonra bilinmeyen bir sebeple başka
kaynaklanmaktadır. Bu ifadeye dergilerin pek çok gazete ve dergilerle kapatılır.
yerinde rastlamak mümkündür. Ona göre evlad-ı
vatana hizmet etmek gerekmektedir. Kendisi de bu Mevcut sayıları Bayezıt Halk Kütüphanesi’-
hizmete ömrü yettiğince devam edecektir. nde 394/2 numaradadır. 12. sayı eksiktir. Başka
bir kütüphanede kaydına ve 12. sayısına rastlaya-
Yazar yukarıda söz verdiği gibi ömrü boyun- madık.
ca memleketin çocuklarının yetişmesi için çeşitli
alanlarda dergi ve kitaplar yayımlamıştır. Yayın Çocuklar Arkadaş
hayatında da başarıya ulaşmıştır. Mehmed Şemseddin’in ikinci dergisi olan
Yazarın eserlerini, süreli yayınlar, dil ile ilgili Çocuklara Arkadaş’ı Arkadaş Dergisi’nin kapatıl-
eserleri, tiyatro eserleri, diğer eserler olmak üzere masından dört sene sonra çıkarmıştır. İlk sayısı 1
dört kategoride incelenebilir. Nisan 1881’de çıkan dergi 2 cilt olarak yayınlan-
mıştır. 1.ciltte 12 sayı 2. ciltte ise 1 sayı bulun-
Süreli Yayınlar
maktadır. Bu dergi de Arkadaş dergisi gibi hükü-
Bu dergilerle ilgili ayrıntılı bilgiyi ilerde ve- met tarafından kapatılmamıştır.
receğimiz için burada fazlaca ayrıntıya girmeye-
ceğiz. Sadece dergilerle ilgili temel bilgiler ve- Dergi 1. hamur kâğıda Arkadaş dergisine
receğiz. göre çok kaliteli kâğıda basılmıştır. Her sayı 16
sayfadan ibarettir. 1. Cilt 12 sayı ve toplam 192
Arkadaş: (1877) sayfadan oluşmaktadır. 2. Cilt 1 sayı ve 16 sayfa-
Arkadaş dergisi ilk olarak 11 Ekim 1877’de dan ibarettir. Dergi yazıları tek sütun hâlinde
yayın hayatına başlar. 13 sayı devam eder. Dergi basılmıştır. Yazı boyutu Arkadaş’taki gibi küçük
toplam 13 sayı çıkmıştır. Bu sayıdan sonra birkaç değil daha büyük puntolarla basılmıştır. Yazılar
gazete ve dergiyle birlikte kapatılmıştır. daha okunaklı ve anlaşılır biçimdedir. Derginin
Dergi gayet sade ve anlaşılır bir şekilde yazıl- her sayısı kapaklıdır. Arkadaş ise kapağının olma-
mıştır. Günümüz Türkçe’sine yakın bir dil kullan- ması ve kâğıdının özelliği bakımından daha çok
mıştır. Söylediklerini konuşma havası içinde oku- gazeteyi andıran bir yapıya sahiptir.
yucuyu sıkmadan vereceğini söylemektedir. Bun- Derginin hemen her sayısının sonunda yaza-
da da başarı olmuştur. rın ilk okuma yazma, tiyatro ve hikâye alanında
Dergi hem eğlendirme, hem de bilme ama- yayımladığı kitapların isimleri ve bu kitapların
cına yöneliktir. İçerik bakımından gayet zengin nerede kaç paraya satıldığını bildiren duyurular
olan dergide şu bölümler bulunmaktadır: Biraz da bulunmaktadır.

903
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Dergi incelendiğinde, yazarın önceki dergisi Bütün sayılarda yazar ve derginin yayın so-
Arkadaş ile aynı özellikleri taşıdığı görülmekte- rumlusu Mehmed Şemseddin’dir. Dokuzuncu
dir. Yazarın çocuklar için çıkardığı üç dergi de nüshaya kadar dergiyi kimin çıkardığı belirtilmez,
birbiriyle benzer özelliklere sahiptir. Hatta yazar, bu sayıdan itibaren dergiyi çıkaranın Kitapçı
bazı yazılarını hiç değişiklik yapmadan bir der- Arakel olduğu açıklanır.
gide yayımladığı yazıyı başka bir dergisinde Ancak dokuz sayısını elde edebildiğimiz bu
yayımlamıştır. gazetenin 13 sayısına kadar hazırlandığını şu sa-
1 Nisan 1881’de yayın hayatına başlayan tırlardan öğreniyoruz: “Bu ceridenin 13. nüsha-
dergi 10 Ekim 1881’de yayın hayatına son ver- sına kadar yazılmış ve Maarif Nezaret–i Celilesi”
miştir. Mevcut sayıları Hakkı Tarık Üs Kütüpha- dahi takdim edilmekte bulunmuş olduğundan o
nesi Cilt No: 63’tedir. Bu derginin diğer nüshaları nüshanın neşrine kadar hariçten gelecek varaka-
da Milli Kütüphane’ de bulunmaktadır. Derginin ların derç edilemeyeceği zaruridir.
bütün sayıları mevcuttur. Çocuklara Talim (1887) Bunların dışında Mehmet Şemseddin’in ço-
Mehmed Şemseddin’in “Arkadaş” ve “Ço- cuklara yönelik eserlerden kısaca bahsetmek ge-
cuklara Arkadaş” dergilerinden sonra çocuklar rekmektedir.
için yayımladığı üçüncü dergidir. 17 Aralık
1887’de neşriyata başlayan Çocuklara Talim, on Çocukların Cuma Günü Mektebi: (1881)
beş günde bir çıkmıştır. Her sayı sekiz sayfadan Bu eser için dergi nitelemesi yapılmasına kar-
oluşmuştur. İçerik yönünden daha önce de belirt- şın, eser daha çok kitaba benzemektedir. Bunu
tiğimiz gibi diğer dergilere benzemektedir. Ama, yazar kitabın önsüzünde şöyle açıklamaktadır:
“Çocuklara Arkadaş” dergisine daha çok benzer- Mamafih bu kitabı gerek mekteplerde ve gerek
lik göstermektedir. Yazar dergiye yeni yazılar ve yazın mekteplerin tatil zamanlarında çocuklara
bölümler eklemeyi de ihmal etmemiştir. Meselâ, okutturulmasında faide görülür. (Şemseddin
“dünyanın en büyük nehri”, “Dünya kaç sene ön- 1881: 1)
ce yaratıldı” gibi dikkat çekici yazılar eklemiştir. Yukarıdaki ifadelerden de anlaşılacağı Ço-
Yine bu dergide dört işlemden toplama ve çı- cukların Cuma Günü Mektebi dergi değildir.
karma, çarpım tablosu gibi matematiksel tablolar Okula yardımcı kitap mahiyetindedir.
vermiştir. Yazar bu kitabın hangi amaca hizmet edece-
Bu dergide daha çok dile yönelen yazar, bir ğini ve kitabın özelliklerini önsözünde şu şekilde
kelimenin Arapça, Farsça ve Türkçe karşılıkları açıklamaktadır:
liste hâlinde Üç Lisan başlığı altında verilmiştir. “İş bu ‘Çocukların Cuma Günü Mektebi’
Sonradan bir ciltlik kitap olarak yayımlanan dört cilt üzerine müretteptir. Birinci ve
Lügat–ı Şemseddin, bu derginin 6. sayısından iti- ikinci ciltlerde İslâmiyete, terbiyeye ve
baren Türkçe Lügat başlığı adı altında yayımlan- nasihata dâir en güzel şeyler yazılmıştır.
maya başlamıştır. Dille ilgili diğer bir başlık ise Üçüncü ve dördüncü ciltlerde dahi ilme ve
“Bazı Lügat” bölümüdür. fenne müteallik en elzem şeyler yazılmış-
Çocuklara Talim dergisinde, yazdığı yazılara tır. Bu cihetle gerek İslâmlık ve gerekse
belirli başlıklar vermemiştir. Diğer iki dergisinde insanlık için çocukların ne öğrenmeleri
çıkan yazıların her birini belli bir başlık ve lazımsa kaffesi bu ‘Cuma günü Mektebi’-
belirlenmiş bir sayfada yayımladığı hâlde bu nin dört cildinde yazılmıştır. Hattâ mek-
dergisinde buna uymamıştır. Ama yine Bazı Lü- tepte bile gösterilmeyen ahlâk ve fen ve
gat, Birkaç Darb-ı Mesel, Her Şeyden Bir Parça ilme dâir şeyler dahi mezkûr ciltlerde
Anlamak, Türkçe Lügat Kitabı, Üç Lisan gibi gösterilmiştir.
belli başlı yazılar var. Diğer yazılarda belirli bir Bu kitabın birinci cildi, üç cüz’de tekmil
sırayla verilmiş ancak bunlara başlık konmamıştır. oluyor. Şimdiye kadar iki cüz çıktığı gibi
Dergi Çocuklara Arkadaş gibi kaliteli kâğıda birinci cildin nihayeti olan üçüncü cüz’ü
basılmıştır. En kaliteli kâğıt Çocuklara Talim der- matbaada basılmaktadır.
gisine aittir. Dergide 21 tane fotoğraf bulunmak- (Şemseddin 1883:1)
tadır. Dergide çıkacak olan konularla ilgili fotoğ-
raflar derginin kapağında daha önceden verilmiş- Yukarıda yazar kitabın üçüncü cildinin de
tir. Arkadaş’ta elle çizilen resimler Çocuklara basılmakta olduğunu söylemesine rağmen kütüp-
Arkadaş’ta verildiği gibi fotoğraflar hâlinde basıl- henelerde sadece 2. cilt bulunmaktadır. Onun da
mıştır. Dergide hakkında bilgi verilen hayvan, bazı sayfaları eksiktir. 1883’te basılan eser 64
bitki, böcek ve diğer nesneler fotoğraflarıyla bir- sayfadır. 33. sayfadan sonrası bulunan bu kitab
likte verilmiştir. Millî

904
Materiallar

Çocukların Gece Eğlencesi: (1883) rakmaktır. Zira terakki yolu budur. Şu


Bu kitabın basılacağı çocukların Cuma Günü maksadın husulünü âsâr–ı kalemiyenin ne
Mektebi’nin önsözünde haber verilmiştir. derece teshil edeceğini cezmeden hayır–
hahânsa bu yolda çalışmaktan hiçbir vakit
Eser otuz tane küçük hikâyeden oluşmaktadır.
geri durmaz. Binâenaleyin evlâd u ihvan–ı
Bazı hikâyeler, başka kitaplardan değiştirilerek
vatana bir hizmetcik olabilmek emiyesiyle
alınmıştır. Hikâyelerin bilhassa Lafonten, Ezop,
bu defa da şu dört cüzden ibaret olan
Kelile ve Dinme ve Mesnevî’den alındığı görülür
Anahtar’ı kaleme aldım.”
(Yiğit: 1978:2). Kitap 48 sayfadan ibaret olup
1881’de basılmıştır. (Şemseddin Anahtar 1881:2-3)
Yazar kitabın yazılış amacını ve neye hizmet Anahtar kitabı dilbilgisi kitabı olarak çıkarıl-
ettiğini girişte şöyle açıklamaktadır: mıştır. Birinci kitapta ilk okuma ve yazma var.
Daha sonraki kitaplarda ise Osmanlıca dilbilgisi
“Çocuklar, validelerinizin, hemşirelerini-
kuralları kolaydan zora doğru verilmiştir. Birinci
zin ve dadılarınızın eğlendirmek için kış
kitap 1881’ basılmış, 31 sayfadan ibarettir. Üçün-
geceleri size söyledikleri masalların dinle-
cü kitap 1882 basılmış, 24 sayfadan oluşmuş.
mesini sevdiğiniz pek aşikârdır.
Dördüncü kitap 1882’de basılmış, 55 sayfadan
Bu cihetle ben de size bazı kitaplarda gör- oluşmuştur.
düğüm bir miktar masalı anlayabileceği-
Kitabın bulunduğu kütüphaneler ve kayıt nu-
niz derecede bu kitaba yazdım. Bununla
maraları şunlardır:
beraber şu yazdığım masallar, masal değil
nasihate dair birçok güzide misaldirler. İlaveli Anahtar: (1881)
İşte validelerinizin, hemşirelerinizin ve Mehmed Şemseddin, bu kitabının önsözünde
dadılarınızın masal söyleyip sizi eğlendir- diğer kitaplarda olduğu gibi kitabın yazılış amacı
dikleri misillû siz de bu kitaptaki misalleri ve hangi amaca hizmet edeceği hakkında şöyle
her gece onlara okuyunuz ki, hem kendiniz bilgi vermektedir:
eğlenir ve fayda görürsünüz, hem de onlar “1297 Muharreminde telif ve yalnız Anah-
eğlenirler. Bu sebebe mebnîdir ki, kitabın tar namiyle birinciden dördüncü cüz’üne
ismini ‘Gece Eğlencesi’, koydum. kadar tab ve neşrolunmuşduysa da bu defa
“Cuma Günü Mektebi” unvanıyla çıkar- bi’t–tecrübe etfâlin derece–i istidat ve
mış olduğum kitabın ibtidasında sizin için kabiliyetine nisbetle bazı mahallerini tas-
daha çok kitaplar çıkaracağımı vadetmiş- hih ve hayli ilaveler terasiyle yeniden İla-
tim. İşte o vadimi yerine getirmek üzere bu veli Anahtar, namiyle fi 23 Eylül sen
kitabı da sizin namınıza çıkardım. Cenab–ı 97…”
Hak cümlemizi her iyi işlerde vuvaf-
(Şemseddin İlaveli Anahtar 1881:1)
faku’m–bil–hayr eyleye
Yukarıda da belirtildiği gibi kitap Anahtar’ın
(Şemseddin Ç. Gece Eğlencesi 1883).
gözden geçirilerek eksik yerlerin tamamlanması
B– Dil ile İlgili Eserleri ve eklemelerin yapılmasından oluşmuştur. Kitap
Anahtar: (1881) dört bölümdür. Kitabın bölümleri her gün bir defa
okutulmak üzere derslere ayrılmış. Bu yolla hem
Dört cüz halinde yazılan eserin 1. ile 2. cüz’ü
öğretmenin hem de öğrencinin işi kolaylaştırıl-
birinci cilt, 3. ile 4. cüz’ü de ikinci cilt olarak
mıştır.
toplanmıştır. Eserin niçin yazıldığını yazarın
kendisinden öğrenelim: Birinci kitap 23, ikinci kitap 24, 3. kitap 24,
4. kitap 52 sayfadan oluşmuştur. Diğer dilbilgisi
“… Şu sözümü isnat için misal aramağa kitaplarında olduğu gibi önce ilk okuma yazma
hacet kalmaz. Her bir gün bir türlüsü verilmiş. Daha sonra hikâyeler ve okuma parça-
görülmekte ve yenisi eskisini unutturmakta larıyla okuma yazma pekiştirilmiş. En son bölüm-
olan Avrupa muhteratı akıllara hayret de ise Osmanlıca dilbilgisi kuralları verilmiştir.
vermiyor mu? Bunların her biri bizim için
birer ders–i ibretken, maarif yolunda Çocuklara Kılavuz: (1907) Elifba
lâzım gelen sa’y ve gayreti yine ahlâfımıza Bu kitap anahtar adlı ilk okuma yazma kita-
mı bırakalım? Eğer o fikirde bulunuyorsak bının çok okutulup mekteplerde tercih edilmesin-
bizden sonra geleceklerin de bu niyette den ve anahtardaki bazı bölümlerin yersiz oldu-
hizmet edeceklerinde şüphe olunmasın. ğundan ve bazı bölümleri daha tertipli ve düzenli
Şimdi bize düşen, terakki–i maarife fev- olarak yayımlama ihtiyacı duymasından dolayı
kalâde gayretle meydana bırakabileceği- yazdığını kitabın önsözünden anlıyoruz (Çocuk-
miz âsârın ikmal–i nevâkısını ahlâfa bı- lara Kılavuz s.1- 2).

905
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Kitap, zamanına göre olgun ve eğitici yönü Tarih-i Osmaniye kitaplarına kütüphanelerde rast-
ağır basan bir kitaptır. Kitabın giriş bölümünde layamadık. Birinci kitap ilk okuma yazma kitabı-
kitabın nasıl okutulacağı hakkında “Muallim dır. İkinci kitap hikâye, matematiksel işlemler,
Efendilere” adlı bir bölüm yer almaktadır. Bu bilgi verici ve ahlaki yazılardan oluşmaktadır.
yönüyle de kitap farklılığını ortaya koymaktadır. Yazarın bu eserinin çok tutulmasında yukarı-
Bizim eğitim anlayışımıza son senelerde giren da da belirttiğimiz gibi yazarın pedegojik bir yak-
öğretmen kılavuz kitabını yazarımız 1800’lü yıl- laşımla kitabı yazması ve “Muallim Efendilere”
larda keşfetmiş ve bu tekniği kitabında ustalıkla diye kitabı okutmayı kolaylaştıracak ve öğretmeni
kullanmıştır. yönlendirecek bir bölümün bulunmasıdır. Ayrıca
Kitabın hangi yaş grubu için yazılacağı dahi kitapta kolaydan zora tekniği çok ustaca uygulan-
şöyle ifade edilmiştir: mıştır. Önce ilk okuma yazma verilmiş sonra
“…altı yaşını tamamlamayan çocuklarda okuma çeşitli yazılarla pekiştirilmiş en sonda ise
kuvve-i hafıza noksan olduğundan o yaş- dilbilgisi kulaları verilmiştir.
tan küçük olan çocukları okutmağa başlat- Lügat–I Şemseddin: (1891)
mamalıdır. Zira bunda iki mahzur vardır.
Eser Çocuklara Talim Dergisi’nin 6. sayısı
Biri, kuvve-i hafızaları noksan olduğu ci-
hetle okuduklarını belleyemeyecekleri biri sayfa 48’ de Türkçe Lügat Kitabı adlı başlıkla
de vücutlarına arız olacak hastalıklar- yayımlanmaya başlayan yazıların birleşmesiyle
dır.” (Çocuklara Kılavuz s.5) oluşmuştur. Daha sonra yayımladığı kitaplarında
da bu başlık altında yazılar yayımlanmıştır. Yazar
Bu ifadelerden anlaşıldığı üzere eserin yazılı- bunları bir araya toplayarak kitap haline getiril-
şında pedogojik bir yaklaşım söz konusudur. miştir. Ama eser tamamlanamamıştır. Kitabı yaz-
Kitabın hangi yaş grubuna okutulacağını yazması
masındaki amacı kendi ifadesine göre bu husus-
gayet önemli bir olaydır. Bu yönüyle kitap diğer
taki hevesinin iktidarına galip gelmesidir. Yazar,
okuma yazma kitaplarına göre daha fazla üze-
lügat hakkında şu açıklamayı yapmıştır:
rinde durulması gereken bir kitaptır. Çünkü bu
kitapta diğer kitaplardan farklı olarak öğretmene, “Arapça ve Farisice olmayarak salt Türk-
hangi dersi nasıl anlatacağı ve hangi dersin hangi çe bulunan lügatları yani sözleri sırasıyla
yaş grubuna okutulacağına dair yönergeler bile yazarak bir araya toplamasına arzu
bulunmaktadır. eyledim. Ancak fiillerin yalnız esir–i hâzir-
63 sayfadan oluşan birinci kitabı ve kitabın lariyle masdarlarını yazmasını münasip
dieğr bölümlerini yazarımız şöyle açıklamaktadır: görerek işte birer birer yazmaya başladım.
“...şu birinci kitap üç kısım üzerine tertip (Şemseddin Çocuklara Talim sayı-9 s.48)
olundu. Birinci kısmı harekesiz, ikinci Kitap yazılmaya başlamış ama sadece bir cilt
kısmı harekeli, üçüncü kısmı da rika yazı- olarak yayınlanabilmiştir. Kitap 240 sayfadan
larını okumak içindir. Bu cihetle kitabın ibarettir. Kitabın başka ciltlerine rastlayamadık.
tamamında inayeti hakla çocuklar hem Fakat birinci cildin son kelimesinde açıklaması-
kuranı kerim hem gazete hem de mektub nın yarım kalması bu eserin başka ciltlerinin de
okuyabilirler” basıldığı ihtimalini artırmaktadır. Bu cilde elif ve
(Şemseddin Çocuklara Kılavuz s.5). sin harfleriyle başlayan sözcüklerin anlamaları
bulunmaktadır. Yazar bunu kitabın giriş bölü-
İkinci kitap 75 sayfadır. Bu kitap birinci münde ifade eder.
kitabın alıştırması ya da daha ilerletilmesi için
yazılmış hikâye, tanıtım yazısı, hayvanlar, Türkçe Kitapta kelimelerin Arapça mı, Frenkçe mi,
Lügat, matematik işlemleri gibi yazılardan oluş- Farsça mı olduğu belirtilmiştir. İsim olan kelime-
lerin biyografilerinin verilmesi kitabın dikkat
muştur. Bu yazıların birçoğu daha önce dergile-
çeken bir yönüdür. Hatta kitapta bir kişinin hayatı
rinde yayımladığı yazılarından oluşmaktadır.
için iki sayfa ayrılmıştır. Mesela; Asuriyye keli-
Bu kitabı yazar, Kitapçı Arakel’ in de ısra- mesini açıklamak için 7 sayfa ayırmıştır. Adeta
rıyla kaleme alır. Ayrıca kitabın sahibi olarak da devletin tarihi yazılmış gibidir. Bu yönüyle söz-
Kitapçı Arakel görünmektedir. Sonra bu kitap o lüğün ansiklopediyi anımsatan bir yapısı vardır.
kadar tutulmuştur ki, diğer eserlerden farklı ola- Lügatte yabancı kelimelere (Apollo, epidamme,
rak bir hayli baskı yapılmıştır. Yazar öldükten apis, atacini…) çok rastlanması ve bunun açıkla-
sonra da kitabın basımı devam etmiştir. Elde malarının verilmesi bunu desteklemektedir. Ay-
edebildiğimiz nüshalardan eserin on iki defa rıca yabancı kelimelere geniş yer vermesi batılı-
basıldığını anlıyoruz. laşmanın açık bir tezahürü olarak görülebilir. Bir
Birnci kitap 63, ikinci kitap 75 sayfadır. diğer yönüyle de yazarın araştırıcı ve tarafsız
Kitabın 3. ve 4. bölümü olan Kavaid-i Sarfiyye ve kimliğini doğrulamaktadır.

906
Materiallar

Birinci cilt tek baskı yapmıştır. Birinci ciltten rerek insanı hem eğlendiri hem de müs-
sonrasını yazar devam ettirememiştir. Yazar, bu tefid eder.”
işin devamını kendisinden sonra gelenlere bırak- Yukarıdaki paragraftan da anlaşılacağı üzere
mıştır. Kitap devam edip de diğer ciltleri tamam- yazarın tiyatrodan amacı halkı eğitmek ve insanı
lansaydı. Edebiyatımızın vazgeçilmez kaynakla- düşündürerek onu güzelliklerden haberdar et-
rından olabilirdi. Yazar bu kitap için : “Mükem- mektir. Özellikle insanda vicdani hisleri harekete
mel bir kitaptır. Ancak bu kitabı lügatten bahse- geçirerek erdem duygusunu oluşturmaktır. Bu
der bir kitap zannetmeyin” demektedir (Şemsed- yönüyle tiyatronun genel amaçlarıyla yazarın
din Ramazan Hediyesi 1892). düşünceleri örtüşmektedir.
Anahtar Halkası (1881) Yazar tiyatronun edebiyattan daha etkili bir
Arapça dilbilgisi kuralları üzerine yazılmış tür olduğunu söylemektedir. Sebebini ise verilen
bir eserdir. Kitap 32 sayfadan oluşmuştur. Kitabın konunun insanda görünür bir şekilde ortaya
sahibi olarak kitabın basıldığı matbaanın sahibi çıkmasıdır. Bu yönüyle bakıldığında insanı
Esad Efendi verilmiştir. etkileme yönü daha ağır basmaktadır.
Diğer dilbilgisi kitaplarına göre sönük kalmış Tedbirde Kusur : (1873)
bir kitaptır. Önceki kitaplarında ilk okuma yazma Yazarın ilk tiyatro eserdir. Kitabın ilk say-
sonra metinler en sonra dilbilgisi sırası izlenme- fasında eserin Trajedi olduğu belirtilmektedir.
miştir. Bu yönüyle önceki dilbilgisi kitaplarından İkinci sayfasında tiyatronun oyun kadrosu ve kim
farklıdır. oldukları verilmiştir. Eser bir mukaddime ve
sekiz fasıldan oluşur. Ayrıca kitabın giriş bölü-
Mektep: Osmanlı Müellifleri’nde sadece münde: “Her hakkı müellifine aid olup tiyatroda
ismi geçen bu eserin Çocuklara Talim gazetesinin oynatılması için dahi, müellife müracaat edilme-
önsözünden gazete olduğunu öğreniyoruz. Yazar, lidir.” (Şemseddin 1873:3)
önsözde bu gazeteden şöyle bahseder: “… ve hele
Akadaş, Mekteb isimleriyle de cerideler çıkarmış- Bu mukaddimede, yazarın tiyatro ile ilgili
görüşleri bulunmaktadır. Yukarıda bu görüşlere
tım. Bu neşriyatına değersizlikleriyle beraber pek
değindiğimiz için buraya almayacağız.
çok rağbet edilmişti. Ancak o cerideleri dâima
çıkarmaya devam edemeyişim, bazı sebeplerden Sekiz fasıldan meydana gelen kitap, 140 sayfa-
ileri gelmişti.” dır. 1873’te basılmıştır. Kitabın iki nüshası vardır.
Bizim kanaatimize göre yazarın dergisinde Mücazat: (1874)
bahsettiği mektep adlı gazetesi onun Çocukların Yazarın Şemsî imzasıyla yazdığı tiyatro eser-
Cuma Günü Mektebi adlı eseridir. Yazar Çocuk- lerinden birisidir. Dört fasıl dört perdeden oluş-
lara Talim dergisinin önsözünde “… ve hele Ar- maktadır. 1874’te basılmış, 110 sayfadır. Mevcut
kadaş ve Mekteb isimlerinde cerideler çıkarmış- nüshaları şuralardadır:
tım.” demektedir. Bu iki derginin birbiri arkasına Kendim Ettim Kendim Buldum: (1875)
sırayla verilmesi ve Arkadaş ve Ç. Cuma Günü Yazarın üçüncü tiyatro eseri oluyor. Hacmi
Mektebi adlı kitabın eşzamanlı çıkması bu tezi küçük bir kitaptır. Bir fasıl bir perdeden oluşmuş
kuvvetlendirmektedir. güldürücü bir tiyatro eseridir. 1875’te tabedilen
Format olarak dergilerine benzeyen bu esere kitap 61 sayfadır.
ise gazete veya dergi demek yanlış olur. Kitap Ramazan Hediyesi:1892
halinde basılmış eğitici yönü bulunan ve çeşitli
1892’ de basılan küçük bir eserdir. 16 sayfa-
konularda bilgi veren bilgi veren bir eserdir. dan ibaret olan eserde ramazan ayı ve bu ayda
C. Tiyatro Eserleri yapılan ibadetlerden bahsetmektedir.
Yazar tiyatronun önemini ve hangi amaca Hoca Ol: Bu kitabın ilanı arkadaş dergisinin
hizmet eteğini Tedbirde Kusur un mukaddime- 1. ve 3. sayısında çıktığı ilan edilmesine rağmen
sinde şöyle dile getirir: bu kitaba kütüphanelerde rastlayamadık.
“Tiyatro insanın vicdanını açar, fikrin his- Mülahazat: Çocukların Gece Eğlencesi’nde
siyatını tezyid eder. Ahlâkı hamide ile basılacağı ilan edildiği halde kütüphanelerde bu
ahlak-ı zemimenin mahiyetini ortaya kor kitaba rastlayamadık.
bir eser olduğu inkâr olunamayacağın- İnsaf: Çocukların Gece Eğlencesi’nde basıla-
dan… cağı ilan edildiği halde kütüphanelerde bu kitaba
…Kitabı edebiyatı insan yalnız gözü ile rastlayamadık.
tiyatroda ise bir şey meydana görünen İbtida: Çocukların Gece Eğlencesi’nde bası-
vücuda tecessüm ettiğini gösterir. Buna lacağı ilan edildiği halde kütüphanelerde bu
binaen tiyatro gah ağlatarak gah güldü- kitaba rastlayamadık.

907
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Tarih–i Osmanî: Çocuklara Kılavuz kitabı- yınlatan yazar, sonraki dergilerini daha kaliteli
nın baş tarafında basılmakta olduğunu ilan edil- kâğıt kullanılmıştır. İlk dergisinde kapak bulun-
miştir. Bu kitap Çocuklara Kılavuz kitabının 3. mazken diğer iki dergide kapak kullanılmıştır.
bölümüdür. Ama esere kütüphanelerde rastlaya- Son dergisinde ise kapak renkli kâğıtla yayınlan-
madık. mıştır. Arkadaş dergisinde çocuğun okuyamaya-
Zeyl–i Anahtar: Çocukların Gece Eğlence- cağı bir yazı puntosu kullanılmışken daha sonraki
si’nde basıldığı ilân edilen bu kitabı kütüpha- dergilerde bu normale dönmüştür.
nelerde bulamadık. Çocuk dergiciliği ve çocuk edebiyatı açısın-
dan önemli bir yere sahip olan Mehmet Şemsed-
Sonuç
din’in üzerine yapılan bu çalışma çocuklara yö-
Yayın hayatına dergicilikle başlayan Mehmet nelik yayın hayatının ve çocuk edebiyatının tarihi
Şemseddin, amacının memleketin çocuklarını açısından büyük önem arz etmektedir. Çocuklara
eğitmek ve “etfal-ı vatana hizmet” olarak ifade yönelik yayınların geldiği noktada Mehmet Şem-
etmektedir. Yazar bunu yeri geldikçe vurgulamış, seddin’in yaptığı çalışmalar büyük katkısı olduğu
özellikle yayımladığı kitap ve dergilerin önsö- ortadadır.
zünde bu ifadeyi sıkça dile getirmiştir. Bunun
ölçüsünü ise “Elimden geldiğince etfal-ı vatana KAYNAKÇA
hizmetten geri durmayacağım.” ifadesiyle anlat- 1. ENGİNÜN, İnci, “Çocuk Edebiyatına Toplu Bir
maktadır. Bakış” Çocuk Edebiyatı Yıllığı, Gökyüzü Yayınları
Mehmet Şemseddin’in yayımlanmış olduğu İstanbul 1997.
üç dergiden ilki Arkadaş’tır. Bunu sırasıyla, Ço- 2. Türkiye’de Süreli Çocuk Yayınları, Ankara, Atatürk
Kültür Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür
cuklara Arkadaş ve Çocuklara Talim dergisi takip Merkezi Yayınları, 1991.
eder. Üç dergi de birbirine çok yakın tarzda ya- 3. OKAY, Cüneyd, Osmanlı Çocuk Hayatında Yenileş-
yımlanmıştır. Dergilerin üçü de eğitim ve ahlâk meler, Kırkambar Yayınları, İstanbul, 1998
üzerine odaklanmıştır. Bütün yazılar bunu des- 4. OKAY, Cüneyd, Eski Harfli Çocuk Dergileri, Kita-
tekler mahiyette yazılmıştır. Amaç çocuğa erdem bevi Yayıncılık İstanbul, 1999
kazandırmaktır. 5. OKAY, Cüneyd, Meşrutiye Dönemi Çocuk Edebiyatı,
Maya Ofset, İstanbul, 2002
Dergilerin yazı türleri birbirine çok yaygındır.
6. YİĞİT, Selahattin, “Mehmed Şemseddin’in Çocuklar
Hatta bir dergide yayımladığı yazıyı başka bir İçin Yazdığı Hikâyeler” (Yayımlanmamış Mezuniyet
dergisinde aynen yayınlamıştır. Tezi), İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 1979
Az da olsa yazarın sonraki dergilerinde yazı- 7. YÖRÜKOĞLU, Atalay, Çocuk Ruh Sağlığı, Özgür
ların türü ve özelliği değişmeye başlamıştır. Bu Yayınları, İstanbul, 2004
da onun eğitici bir kimlikten araştırıcı bir kimliğe MEHMET ŞEMSEDDİN’İN YAYINLANMIŞ
büründüğünü göstermektedir. İlk dergisinde eği- ESERLERİ:
tim ağırlıkta iken, ikinci dergisinde eğitim ve o 1873 Tedbirde Kusur, İstanbul Zartaryan Fabrikası.
öğretim dengelidir. Son dergisi olan Çocuklara o 1874 Mücazat Zartaryan Fabrikası.
Talim dergisinde ise öğretim esas alınmıştır. Di- o 1875 Kendim Ettim Kendim Buldum, İstanbul,
ğerlerine göre az sayıda eğitici yazı bulunmakta- Kırkambar Matbaası.
dır. Dergilerinin ilk yazısında eğitici ve öğüt ve- o 1877 Arkadaş, İstanbul, Kırk Ambar Matbaası.
rici yazılar yazan yazar, Çocuklara Talim der- o 1881 Anahtar, İstanbul, İzzet Efendi Matbaası.
gisinde bu yazılar yerine bilgi verici türde yazılar o 1881 Anahtar, Halkası, İstanbul, Esad Efendi Matbaası.
yazmaya başlamıştır. Dergideki bir diğer değişik- o 1881 Çocuklara Arkadaş, İstanbul, Mihran Matbaası.
lik ise dil ile ilgili yazı başlıklarına yer verme- o 1881 Çocukların Cuma Günü Mertebi, Mahmud Bey
sidir. Buna sebep olarak da yazarın dil üzerine Matbaası.
eserler vermeye başlamasını gösterebiliriz. o 1881 İlaveli Anahtar, İstanbul, MatbaayıEsad İzzet.
Yazar dergilerinde gayet sade bir dil kullan- o 1883 Çocukların Gece Eğlencesi, İstanbul, Matbaayı
mıştır. Hatta günümüzde çocukların dergiyi rahat- Ebuzziya.
lıkla okuyabileceği görülmektedir. Bu özelliğini o 1887 Çocuklara Talim, İstanbul, Şirket-i Mürettebiyye
Matbaası.
diğer eserlerinde de kullanmıştır. Zaten yazar,
daha ilk dergisinden yazacaklarını konuşma ha- o 1891 Lügat–ıŞemseddin, İstanbul, Cemal Efendi
Matbaası.
vası içinde anlaşır ve eğlenceli bir şekilde vere-
o 1892 Ramazan Hediyesi, İstanbul, İlim Matbaası.
ceğini söylemiştir. Dönemin dilde sadelik anlayı-
o 1907 Çocuklara Kılavuz, İstanbul, Kitapçı Arakel
şını benimsemiştir, diyebiliriz. Matbaası.
Dergilerin baskı kalitesinde iyi yönde bir de-
ğişim yaşanmıştır. İlk dergisini saman kâğıtla ya-

908
 

BİR ÇOCUK DERGİSİ OLARAK GONCA


Murat KAYA
Gonca Dergisi Yazı İşleri Müdürü
İstanbul / TÜRKİYE

Azerbaycan Kafkas Üniversitesince düzenle- Ayrıca Hüdayi Ay’ın, Gonca dergisindeki


nen bu anlamlı kongrede “Bir Çocuk Dergisi birinci sayıdaki “Gül Olma Yolunda” isimli yazı-
Olarak Gonca” isimli bildirimde şu konular ele sında okurlara derginin çıkarılma amacını ve on-
alınacaktır: lardan beklenenleri şöyle anlatmaktadır: “Gonca,
A. Gonca Dergisinin Misyonu açılıp gül olacak, etrafa gül kokuları yayacak ve
B. Gonca Dergisinin Yayına Hazırlanma Safha- kendisinden beklenen bir güzellik sergileyecek.
ları Ona bu güzelliği vereni anlatacak; satır satır,
C. Gonca Dergisinin Dil Meselesine Bakışı yaprak yaprak, çiçek çiçek. Ancak goncanın
D. Gonca Dergisinin Maddî Özellikleri önünde alması gereken daha çok yol vardı. Ama
E. Gonca Dergisinin Soyut Resme Ve Gelenek- gonca, dostlarının da yardımıyla bu zorlu yolu da
sel Türk İslâm El Sanatlarına Bakışı aşacak ve bir gün mutlaka amacına ulaşacaktır.
F. Gonca Dergisinin Çocuğa (Pedagojik Ola- Sevgili arkadaşlar, aslında bu hikâye sizin hi-
rak) Zarar Veren Unsurlara Bakışı kâyeniz. Bu serüven sizin serüveniniz. Gül olma
G. Gonca Dergisindeki Yazılarda Mesaj Hak- yolunda olan sizsiniz ve Gonca dergisi bu yolda
kında hep sizin yanınızda yer alacak. Gönlünüz sevgiyle
H. Gonca Dergisindeki Köşelerin Muhtevası ve dolsun, yolunuz açık olsun.” denilmektedir.
Gayesi Yukarıda belirtilen hususların yanı sıra şu
I. Gonca Dergisindeki (79 Sayısı İtibariyle) maddeleri belirtmekte fayda vardır:
Türler Ve Dağılımları a. Gonca dergisinde yayınlanan yazılar millî ve
J. Organize Edilen “Gonca Hikâye Resim Ya- manevi değerlere uygun bir çizgide olması
rışmalarının” Çocuk Edebiyatına Katkıları b. Yayınlanan yazılar okurların yaş grubuna
A. GONCA DERGİSİNİN MİSYONU uygun olacak, onların ruh dünyalarına zarar
2002 yılının mayıs ayında okurlarıyla ilk kez vermeyecek, onları bu noktada olumlu etkile-
buluşan Gonca dergisinin misyonu hakkında ilk yecek yazılar olması.
sayının editör yazısında “Evet arkadaşlar, eliniz- c. Yazılarda her hangi bir ırk, din, mezhep ayrı-
mı yapılmaması.
deki derginin hazırlıkları aylar öncesinden başla-
d. Verilen örnekler motive edici olması; olum-
dı. Yola çıktığımız ilk günden bu yana epey bir
suz, ümitsizliğe sevk eden örnekler seçilme-
zaman geçti. Bu süre içinde sizlere güzel bir dergi
mesi.
sunabilmek için birçok büyüğünüz, nice emek
e. Türkçenin düzgün kullanımını teşvik etmesi
harcadı. Bazen yorulduğumuz, sıkıntı çektiğimiz
ve bu konuda iyi örnekler vermesi.
oldu. Ama sizinle buluşacak olmanın verdiği he-
f. Yayınlanan metinlerin dil zevki kazandıracak
yecan, hepsinden daha baskındı. Artık bundan
yazılar olması.
sonraki bekleyişlerimiz kısa olacak ve her ay
sizlerle yeniden kucaklaşacağız. (...) Bu ilk sayıda B. GONCA DERGİSİNİN YAYINA
kısaca Gonca dergisinin amacından söz etmek HAZIRLANMA SAFHALARI
istiyorum. Her şeyden önce Gonca’nın temelleri
Gonca dergisinin hazırlanma safhaları şöy-
sevgi üzerine atıldı. Amacımız sizlerle iyi, güzel,
le sıralanabilir:
doğru ve faydalı olan her şeyi ve hepsinden önem-
lisi sevgiyi paylaşmak. Bazen hep birlikte ‘kalbi- 1. Dergiye gelen yazılar, yazı işlerinde kayde-
mizin sesi’ni dinleyerek, kendi içimizde hayret ve dilir.
heyecan dolu bir yolculuğa çıkacağız. Bazen 2. Gelen yazılar içinde, aylık düzenlenen yazı
kâinatın sırlı dünyasında dolaşacak, bazen de heyetlerine çıkabilecek yazılar belirlenip he-
güzel yurdumuzun cennet köşelerini gezeceğiz. yete hazırlanır.
Bazen güzel bir şiirle bazen hoş bir hikâye ile 3. Edebiyat, tarih, psikoloji, dinî ilimler, sosyal
bazen de tatlı bir masalla duygularımızı dillendi- bilimler ve sayısal bilimlerde uzman olan
receğiz. Kısacası bazen öğrenecek, bazen eğlene- kişilerden oluşan aylık yazı heyetinde yazılar
ceğiz ama yönümüz hep iyiye, güzele, doğruya okunur. Bu heyette onaylanan yazılar günce-
olacak.” denilmektedir. line uygun bir ayda yayınlanmak üzere arşive

909   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

alınır. İlgili heyet raporu yazarlara da bildi- Dilimizin yapı taşlarından olan yöresel ifadelerin
rilir ve gerekli düzeltmeler yapılması istenir. kullanılması, kullanılmasının dergi tarafından
4. Heyette olur alan yazılar resimlenmesi için teşvik edilmesi dikkate değer bir uygulamadır.
ressamlara gönderilir. Çizilen resimler içinde Derginin bu konudaki hedeflerinden biri de
Gonca dergisinin yayın çizgisine uymayan okurlara bilmedikleri yeni kelimeleri öğretmektir.
resimler düzeltilmesi için gerekirse tekrar geri Bazı kelimeler metinden yola çıkarak okurların
gönderilip resmin düzeltilmesi istenir. anlamasına bırakılırken bazılarının açıklamaları
5. Ressamdan gelen resimler ile tashihleri yapıl- metnin içinde parantez içinde ya da metin altında
mış yazılar tasarım için derginin grafikerine dipnotla bildirilmektedir.
verilir. Dil meselesinde ele alınacak bir başka mesele
6. Görsel yönetmen ve editörün gözetiminde de Türkçenin cümle yapısına uygun cümle kul-
derginin tasarımı hazırlanır. lanımı meselesidir. Bu konuda dergide çoğun-
7. Tasarımı biten derginin tashihleri yapılır. lukla Türkçenin yapısına uygun şekilde “kurallı
8. Dergi baskıya hazır hale gelince son okuma cümle” kullanımı dikkat çekmektedir.
biriminde tekrar gözden geçirilir.
Bunun yanı sıra okur yaş grubunun anlama
9. Son okuma biriminin belirlediği hususlar
seviyesi düşünülerek cümle uzunlukları 12 keli-
varsa o düzeltmeler yapılır. menin üzerine çıkarılmamaya çalışılmaktadır.
10. Son okuma birimince onaylanan dergi yayın
yönetmeni tarafından da kontrol edilerek Dil meselesinde başlı başına bir konu olan
baskı için filme gönderilir. Gonca dergisinin dil öğretimine katkısı hakkında
11. Baskı öncesi son durumu görmek için film da kısaca şu söylenebilir: Türkiye’nin haricinde
biriminden gelen dergi ozaliti editör ve baskı değişik ülkelere de ulaşan Gonca dergisi, oralarda
dil öğrenim materyali olarak kullanılmaktadır.
hazırlık birimi tarafından tekrar gözden ge-
çirilir. D. GONCA DERGİSİNİN MADDÎ
12. Kontroller sonrasında hata bulunmazsa dergi ÖZELLİKLERİ
basılmak için İzmir’deki Çağlayan Matbaası- Gonca dergisi (2008 Kasım sayısı itibariyle)
na gönderilir. iki değişik ebatta yayın yapmıştır.
C. GONCA DERGİSİNİN DİL 1. İlk 12 sayı 19 x 27,5 ebadında
MESELESİNE BAKIŞI 2. 13. sayıdan itibaren 21 x 29,7 ebadında yayın
Gonca dergisi, kültürün önemli bir uzvu olan yapmıştır.
dil meselesine, ciddi bir mesele olarak bakmak- Sayfa sayısı olarak Gonca dergisi yayın sü-
tadır. reci içinde 48. sayıya kadar 52 sayfa olarak ya-
Düzenlenen aylık yazı heyetlerinde yazıların yınlanırken; 49. sayıdan itibaren 8 sayfa artarak
ele alınışında bu madde dile getirilip Türkçeye 60 sayfaya çıkarılmıştır.
uymayan her hangi bir kelime veya cümlenin dü- Dergi 80 gram (zenit) kuşe kâğıda renkli
zeltilmesi istenmektedir. Ayrıca bu yazı heyetle- baskı yapılmaktadır.
rinde bir kavramın Türkçede karşılığı varsa onun E. GONCA DERGİSİNİN SOYUT RESME
tercih edilmesi üzerinde hassasiyetle duruluyor. VE GELENEKSEL TÜRK İSLÂM EL
Bu noktada dili yönünden uygun olmayan ya- SANATLARINA BAKIŞI
zılar gerekirse yazarına iade ediliyor. Yazar, yazı Gonca dergisi ilk yıllarda kullandığı reel re-
heyetinin belirttiği bu kelimeleri düzeltip incelen- sim tarzını, okuru sınırlandırması sebebiyle 2007
mek üzere heyete tekrar gönderiyor. yılından sonra terk etmeye başlamış ve onun yeri-
Okurun seviyesine göre dil meselesi hakkında ne mücerret (soyut) resim tarzını tercih etmeye
da şunlar söylenebilir: 9-12 yaş aralığı gözetilerek başlamıştır.
hazırlanan yazılarda okurların seviyesini geliştire- Bu yeni tarzın denenmesiyle dergi farklı bir
bilmek için bazı yazılarda seviye üzerinde me- boyut kazanmıştır. Zira bu şekilde daha önce ço-
tinler sunulmaktadır. Bunu bilinçli bir şekilde ya- cuk yayınlarında verilmiş bir örnek yoktur. Bu
pan Gonca dergisi “Seviyeye uygun eser, seviyeyi yeni tarzıyla “Damlada deryayı anlatma” görüşü-
geliştirmez.” gerçeğine uygun hareket etmektir. ne uygun hareket etmeyi hedeflemiştir.
Zira seviyeyi zorlamayan, okuru bir üst seviyeye Bu yeni tarz ressamlar tarafından da benim-
hazırlamayan (bir başka deyişle aynı seviyede senmiş olup bu konuda uzun uzun toplantılar ger-
tutan) eser okuru geliştiremeyecektir. çekleştirilmiş ve yavaş yavaş resim anlayışı bu
Gonca dergisinin dil meselesine bakışı hak- yeni tarza göre şekillenmiştir.
kında belirtilebilecek bir başka önemli husus da Ayrıca bu sahada usta sanatçılar aranıp
dil zenginliğimizin okurlara ulaştırması hedefidir. Gonca okurlarıyla buluşturulmaya çalışılmıştır.

910
Materiallar

Nusret Çolpan, Hikmet Barutçugil, Garip Ay Bu köşede her ay yayınlanan ayrıca iki tane
gibi Geleneksel Türk El Sanatlarının ustaların de alt bölüm var. Bunlardan birinde yayın dünya-
yanında daha önce bu tarzda resim çizmemekle sına yeni çıkmış ya da okunması faydalı eserler
birlikte bu yeni sahaya yönelen tanıtılmaktadır. Diğer kutucukta da “Altı Çizili
Betül Aytaç, Betül Taşkıran, Cansu Kaykaç, Satırlar” başlığı ile özlü sözler verilmektedir.
Cem Kızıltuğ, Eren Dedeleroğlu, İsmail Abay, Her Telden Köşesi
İsmail Hakkı Baran, Murat Bingöl, Osman Bu köşede değişik dallarda kısa bilgiler veri-
Turhan, Seval Cevizci, Yavuz Turhan gibi yeni lerek okurun değişik sahalarda bilime yönelmesi
sanatçılarla renklenmiştir. istenmektedir. (Bu köşede bir oyun, bir hayvan,
Yeni tarzın ortaya konulmasında hedeflenen bir tekerleme, bir mesel, bir soru gibi bölümler…)
diğer bir hususiyette milli ve manevi değerleri- Bu köşede derslerde görülen bilimsel konular
mize uygun Geleneksel Türk İslam El Sanatlarını daha cazip bir şekilde okura verilip bu konulara
da okurlara kavratmak hedeflenmiştir. Zira diğer ilgi duyması hedeflenmektedir.
tarzda yapılan yayının kültürümüzü tam yansıta- Psikolojik Test
madığı kanaatine varılmıştır. Bu köşede okura, kendisinin değişik yönlerini
F. GONCA DERGİSİNİN ÇOCUĞA öğretmek hedeflenmektedir. Bu sorgulama sıra-
(PEDAGOJİK OLARAK) ZARAR sında hatalı ve doğru davranışlar açıklanarak
VEREN UNSURLARA BAKIŞI aktarılmaktadır.
Gonca dergisinin misyonu konusunda belirti- Ele alınan konular okurun yaş grubunda göz-
len maddeler ışığında okurların psikolojisine lenmekte olan meselelerdir.
zarar verecek unsurlar yazılardan çıkarılmaktadır. Mizah Dükkânı
Kanlı bir görüntü, şiddet, cinsellik, argo ifa- Bu köşede okurların eğlenme ihtiyaçları dü-
de, kültürel yozlaşmaya sebep olabilecek unsur- şünülerek fıkra ve nükteler yayınlanmaktadır.
lar, okurlara kötü örnek olabilecek olay ve kişiler, Bu fıkraların da kendi içinde okura faydalı
okurları ümitsizliğe sevk eden yazılar, dinî ve metinler olması hususiyetine dikkat edilmekte
millî değerleri rencide edecek durumlar yazılarda olup zararlı olabilecek fıkralar heyette elenmek-
olmamakla birlikte okurlara yanlış örnek olabi- tedir. Ayrıca fıkraların güldürürken düşündüren
lecek çizimler de dergiye konulmamaktadır. metinler olması hususu üzerinde ehemmiyetle
durulmaktadır. Bunun yanı sıra bu fıkraların her-
G. GONCA DERGİSİNDEKİ YAZILARDA
hangi bir millet, ırk ve mezhep mensubunu
MESAJ HAKKINDA
rencide edici olmamasına dikkat edilmektedir.
Gonca dergisi, yayınlanacak yazıların okura Mükâfatlı Foto Bulmaca
mesaj vermek kaygısıyla yazılmış olması gerek-
liliğini savunmaktadır. Aynı zamanda dergiye gi- Bu köşede parçalara ayrılmış bir şekilde veri-
len resim veya fotoğraf okur tarafından çözülüp
rebilecek yazılarda aranan diğer bir husus da
neticenin dergiye gönderilmesi istenmektedir.
yazıların edebi kriterlere uygun olmasıdır.
Bu şekilde okurların dergi ile irtibata geç-
Özetle söylenecekse, Gonca dergisi metinle-
mesi, dergiyi daha çok sahiplenmesi hedeflen-
rin hem mesajı olsun hem de edebi yönü olsun; mektedir. Her ay dergiye gelen (yaklaşık 250-500
okurlar bir şeyler öğrenirken aynı zamanda edebi arası) okur mektubu dergide açıldıktan sonra kura
haz da alsınlar, düşüncesini savunmaktadır. ile belirlenen bir kişiye bisiklet, on kişiye tişört,
Binaenaleyh, dikkat seviyesinin iyice düştüğü on kişiye şapka (veya mevsimine uygun hediye-
günümüzde, okurlar, metinlerden çabuk kopabil- ler) verilmektedir.
dikleri için edebi değeri olmayan, okurun ilgisini Bu arada dergiye mektup gönderen her okura
çekmeyen yazılar mesajlı olsa da okuru kaçıra- cevabi bir mektup yazılarak onlara da kitap, not
cağından, yazıların edebi olması gerekliliği üze- defteri gibi hediyeler gönderilmektedir. Bu uygu-
rinde hassasiyetle durulmaktadır. lama ile belki de ilk defa kendi adına mektup ge-
H. GONCA DERGİSİNDEKİ KÖŞELERİN len okur, okumuş olduğu dergi ile iletişime geç-
MUHTEVASI VE GAYESİ menin heyecanını da yakından hissetmektedir.
Gonca dergisindeki köşelerin muhtevası ve Pencere (Bir Soru Bir Cevap Köşesi)
amacı şu şekildedir: Bu köşede okurların aklına takılan dinî mese-
Zeynep’in Günlüğü: leler soru - cevap şeklinde yayınlanmaktadır.
Bu köşede okurlara güncel meseleler hakkın- Gezi/yorum
da bilgi vermek amaçlanıyor. Ayrıca okurların Bu köşede gerek Türkiye içinde gerekse de
ayrıca günlük tutmaları için teşvik ediliyor. Türkiye dışındaki yerler gezilerek Gonca okurla-

911
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

rına tanıtılmaktadır. Böylece okur tanıtılan yer betle kukla Gülücük de derginin sayfalarına misa-
hakkında tarihi turistik bilginin yanında, yöresel fir ediliyor.
ifadelerden de örnekler öğretilerek Türkçenin İyilik Sandığı
zenginliği kavratılmak hedeflenmektedir.
Bu köşede okurların yapmış oldukları iyilik-
3N Köşesi lere yer veriliyor. Derginin içinde bu iyiliklerin
Bu köşede verilen ilginç bilgilerle, okurların yayınlanmasıyla okurların iyilik yapma erdemine
bilime yönelmesi hedeflenmektedir. Bu köşede özendirilmektedir.
ne, niçin, nasıl sorularına cevap olacak şekilde Bay Bilgin
bilim sahasında bilgiler aktarılmaktadır.
Derginin sayfaları arasında yer alan Bay Bil-
Resimlerin Dilinden gin maskotu ile sayfanın üst tarafında yer alırken
Bu köşede bir resim verilerek okurların bu okurlara evlerinde yapabilecekleri keyifli deney-
resmi yorumlaması istenmektedir. Yayınlanan ler tanıtılmaktadır.
resim bir ay sonra okurlardan gelen yazılardan se- Okulda görülen derslerle ilgili deneylerin
çilen örnek bir yazıyla birlikte tekrar yayınlan- sunulmasıyla, okurların bilimi, aktif ve keyifli bir
maktadır.
şekilde öğrenmelerini sağlamaktır.
Posta Treni
Kalp Sandığı
Bu köşede okurlardan gelen yazı ve resimler
Okurların duygu ve düşüncesine yer veren bu
yayınlanmakta. Derginin ilk yıllarında bir sayfa
köşede okurların dergi ile iletişim kurması hedef-
olarak başlayan bu köşe, ilgiye ve anket sonuç-
lenmektedir.
larına uygun bir şekilde dört sayfaya çıkarılmıştır.
Bu köşede okurların dergiye aktif olarak katıl- Gonca Panosu
maları hedeflenmektedir. Bu köşede okurların Gonca dergisi hakkın-
Bil-Bul Köşesi daki görüşleri aktarılmaktadır.
Bu köşede sorulan bilmece, bulmaca ve zekâ Derman Abi
sorularıyla okurların eğlence ihtiyacı karşılan- Okurların karşılarına çıkan meselelerde prob-
maktadır. lemi aşarak başarılı olmalarının metodları veril-
Diğer köşelerde olduğu gibi okurları olum- mektedir.
luya ve düşünmeye sevk etme bu köşede de he- Okurlardan gelen mektuplara cevap verilen
deflenmektedir. bu köşenin hedefi, okurların dergiyle iletişime
Çizgi Hikâyeler ve Karikatürler geçerek başarıya ulaşmalarını sağlamaktır.
Çizgi hikâyeler ve karikatürlerle bilhassa Şeker Öğretmen
okuma alışkanlığı kazanamamış çocuklar, okun- Bu köşede de Derman Abi köşesinde olduğu
ması kolay olan bu sayfalarla okumaya çekilmesi gibi okur mektuplarına yer verilmektedir. Ancak
hedeflenmektedir. aralarındaki fark bu köşenin içeriği okurların
Dergide yayınlanan çizgi hikâyeleri iki ana okulda karşılarına çıkan meselelere çözüm sunul-
bölümde sınıflandırabiliriz. maktadır.
a) Seri şeklinde devam eden çizgi hikâyeler Söz Bahçesi
(Fatih Sultan Mehmet, Nasrettin Hoca, Koz- Bu köşede Türk Edebiyatının meşhur yazar
mik Nuri, Kırık İle Kırpık, Santoryalılar isim- ve şairleri eserlerinden birer örnekle beraber tanı-
li çizgi hikâyeler bu gruba girmektedir.) tılmaktadır. Bu şekilde okurların edebiyatın meş-
b) Münferid olarak yayınlanan çizgi hikâyeler hurlarıyla tanışıp dil zevki olan metinleri onlara
(Bu grupta Cüneyt Suavin’in hikâyelerinden aktarmaktır.
senarize edilerek hazırlanan çizgi hikâyelerle Ayın Oyunu
tarihi olaylarla ilgili çizgi hikâyeler ön plana Başlangıçta Mizah Dükkânı köşesinde yarım
çıkmaktadır.)
sayfa olarak verilen bu köşe, daha sonraki aylarda
Röportaj bir sayfaya çıkarılarak bir süre daha böyle devam
Bu köşede okurlara ufuk kazandıracak, örnek etmiştir. Bu köşede her sayıda farklı bir oyun
kişilerle röportaj yapılmaktadır. Seçilen kişinin öğretilmektedir.
meşhur birisi olmasından çok okurlara iyi örnek Bu köşenin hazırlanmasındaki maksat arka-
olabilecek kişiler olması hassasiyetle üzerinde daşlarıyla oyun oynamaktan hızla kopan, bu se-
durulan bir kıstastır. beple de kendi iç dünyalarına çekilen okurların
Sanat, spor, bilim ve edebiyat sahasından se- bilgisayarlardaki oyunlardan başka bir dünyayı
çilen mühim konukların yanında ilginç bir soh- tanıtmaktır.

912
Materiallar

I. GONCA DERGİSİNDEKİ (79 SAYISI J. ORGANİZE EDİLEN “GONCA Hikâye


İTİBARİYLE) TÜRLER VE RESİM YARIŞMALARININ” ÇOCUK
DAĞILIMLARI EDEBİYATINA KATKILARI
Gonca dergisi, 2008 Kasım ayı sayısına kadar Gonca dergisinin düzenlemiş olduğu yarışma-
türlere göre yayınları şu şekildedir: larla çocuk edebiyatı sahasında eser veren sanat-
çıları desteklemenin yanında bu sahada henüz
Bilim 261, Biyografi 21, Bulmaca 78 (köşe yeni olan gençlerin de önüne güzel bir hedef kon-
olarak), Çizgi Hikâye \ Karikatür 207, Deneme maktadır.
73, Dinî İlimler (Soru - cevap köşesi) 21, Gezi Zira bu yarışmalar sonrasında Gonca dergi-
51, Günlük 100, Hikâye 251, Makale 58, Man- sinin yeni kazanmış olduğu yazar ve şairler ol-
zum Fabl 33, Masal 70, Mektup 7, Mizah 77, muştur. Bunlardan içinde Dilara Nur Kara, Dilek
Okur yazıları (köşe olarak) 80, Ödüllü Bulmaca Dinçer, Erva Günay, Fatma Zehra Arslan, Fev-
24, Psikolojik Test 25, Resimlerin Yorumu ziye Şendoğan, Halis Alçın, İlay Dumanoğulları,
Köşesi 67, Röportaj 29, Şiir 149, Tarih 82 Merve Azade Olgun, Necla Günay, Nesibe Şahin,
Aşağıda Gonca dergisinin 2008 Kasım sayı- Nursel Cesur, Orhan Bilir, Osman Eren Kayış,
sına kadar yayımlanmış olan yazı türleri ve adet- Ömer Mert, Selahattin Kibar, Sevinç Şahin, Şafak
leri ilgili grafik verilmiştir. Demir, Şerif Demirel, Yüsra Mesude, Zekiye Ço-
Yayınlanan son sayıya kadar yazı türleri ban gibi dergideki yazılarıyla dikkat çekmektedir.
Grafik 1’de görüldüğü gibidir. Bu arada bir sayı- Ayrıca Millî Eğitim Bakanlığına bağlı resmi
daki yazı dağılımları ve sayfa sayısı da Grafik ve özel kurumlarda bu yarışmalar vesilesiyle nice
2’deki gibidir. okura ve yazar adayına çocuk edebiyatı sahası
böylelikle bir nebze duyurulmuştur.

Gonca dergisindeki yazıların türlere göre 
dağılımı

300
250
200
150
100
50
0
ler 3)

)
)

rta 7)
z u le )
 fa 8)

al )
ye )

2)
(7

)
ye bu ra fi  )

ek )
)
ka lma 21)

nl (51

ru 25)
kâ 0 0

sim  te 4)

29
m ma (251

m l (33
ge 1)
1

m  (70
at  (78

di ne )
m (7
7

po ( 6
m   (5

 ( 8

yo 2 6

re ojik a (2
  (2
de (20
 ili me 

hi k (1

j (
(

gü zi 

 yo st  (

r ö u 
tu

rih
bi m (

r ik c a

b
 

m
a n ka

c
 

as
ü
ür

ta
iko a
li
g

ps bulm
bi

ni

l
lü 
 \ 

ül
öd
ika h
gi 
ç iz

Grafik 1.

913
914
hi

0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
ka
e( y
m 4)
as
al 
(4
)

bi
li m
de  (8
re ne )
sim m
  e  
öd yor (2)
çiz ü u m

gi  llü b
hi (
ka ulm 2)
ye ac
/k a 
(1
ar )
ps i k a
iko tü
lo r 
jik (5)
 te
st
 (2
)

Grafik 2.
m
iz a
bu h (2
lm )
ac
a (
gü 5)
nl
ük
 (2
ta )
di r ih
ni  
 ili (4)
m
le
Türlere göre bir sayıdaki yazı dağılımı

r  (
2)
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

ge
zi 
(2
)
 

İLK UŞАQ JURNАLI «DƏBİSTАN» VƏ ОNUN DİL TƏCRÜBƏSİ


f.е.n. Sеvdа SАDIQОVА
Bаkı Dövlət Univеrsitеtinin türkоlоgiyа
kаfеdrаsının bаş müəllimi
Bakı / AZƏRBAYCAN
ssadiqovlar@yahoo.com

ХÜLАSƏ
İlk uşаq jurnаlı оlаn «Dəbistаn»ın nəşri Аzərbаycаn mətbuаt tаriхində ən işıqlı səhifələrdən biridir. Uşаqlаr üçün ilk mətbu
оrqаnın yаrаnmаsı uşаq ədəbiyyаtının inkişаfı üçün yеni imkаnlаr аçdı. Bu jurnаl uşаq tərcümə ədəbiyyаtı dа dахil оlmаqlа,
bütövlükdə uşаq ədəbiyyаtının uşаq mühitində gеniş yаyılmаsınа kömək еtdi. Хаlqın sаvаdlı təbəqəsi ilə ölkənin müхtəlif
yеrlərində оlаn uşаqlаr, şаgirdlərlə ünsiyyət üçün mühüm vаsitə оldu.
Jurnаl özünün dil mаtеriаllаrı ilə əsrin əvvəllərində ədəbi dildə gеdən prоsеsləri izləyərək milli dil əsаsındа fоrmаlаşаn ədəbi
dilin nоrmаsının müəyyənləşməsində körpə аddımlаrını аtаn mаrаqlı bir mənbədir. О, «məni gərək bаğışlаyаsınız, еy mənim türk
qаrdаşlаrım ki, siz ilə türkün аçıq аnа dili ilə dаnışırаm, hərdən bir аnа dilində dаnışmаq ilə kеçmişdəki gözəl günləri yаd еtməyin
nə еybi vаr»(13,1906,1) - dеyən «Mоllа Nəsrəddin»in səsinə səsini qаtıb bu millətin gözü, qulаğı təzəcə аçılаn övlаdlаrınа bаşа
sаlmаq istəyirdi ki, hər millətin yаşаmаsı üçün vаcib оlаn şərtlərdən biri də «о millətin mükəmməl və məzbut bir dilə mаlik
оlmаsıdır»(Dəbistаn.1908,№9). Və bu millətin dili yаşаdıqcа, milləti yаşаdаr, məhv оlduqdа millət də məhv оlаr, аdı, izi yеr
üzündən silinə bilər. Millətin dilini isə yаşаdаn о хаlqın böyüklü-kiçikli övlаdlаrı, vətəndаşlаrıdır. Оnа görə də bu dili
çətinləşdirmək, kоbudlаşdırmаq, özgə dillərə tаbе еtdirmək yох, sаdələşdirmək, аnlаşıqlı еdib zənginləşdirmək lаzımdır.
Öz fəаliyyəti ilə «Dəbistаn» milli dilə söykənən Аzərbаycаn ədəbi dilinin gеniş şаgird аuditоlriyаsındа təbliğinə və tədrisinə
bаşlаmış оlur. Jurnаl müsbət cəhətləri və hər bir yеni işdə оlduğu kimi bir sırа qüsurlаrı ilə ədəbi dilin bütün üslublаrı üzrə uşаq
dili nоrmаsının müəyyənləşməsində özünəməхsus iş gördü. Bununlа dа о, XIX əsrdən bаşlаyаrаq dаvаm еdən uşаq ədəbiyyаtı,
dərslik və mətbuаt dilinin fоrmаlаşmаsı və inkişаfı ilə bаğlı bir prоsеsi tаmаmlаyаrаq yеni səmtə yönəltdi. Оndаn sоnrа fəаliyyət
göstərən jurnаllаrdа dərc оlunаn mаtеriаllаrdа «Dəbistаn»ın dil təcrübəsinin dаvаmı аydın görünür.

Övlаd böyütmək, оnа gözəl tərbiyə vеrmək Məktəb şəbəkəsini gеnişləndirmək, оrаdа yеni
hər bir vаlidеynin bоrcu və tаnrı qаrşısındа və- fənlər tədris еtmək məsələnin bir tərəfi idi. Ikinci
zifəsidir. Аncаq хаlqının millətinin hər bir övlа- tərəfdə isə təhsil üçün vаcib оlаn, аnа dilində
dını öz bаlаsı bilib оnu düşünmək, milət üçün yаzılаn, uşаqlаrа еlmi dünyаgörüşlə yаnаşı milli
хаlq üçün yаrаrlı fаydаlı insаn kimi yеtişdirmək ənənə, milli ruh аşılаyаn dərs vəsаitləri tərtib və
ziyаlı-müəllim işi və еlm аdаmlаrınа məхsus хü- çаp еtdirib uşаqlаrın öhdəsinə vеrmək mürəkkəb,
susi kеyfiyyətdir. Uzun əsrlər bоyu Аzərbаycаn həm də çох zəhmət tələb еdən bir iş kimi qаrşıdа
fоlklоru, şifаhi хаlq nümunələri örnək kimi uşаq- dururdu. Bаkıхаnоv təsаdüfən dеmirdi ki, «mən
lаrın dünyаgörüşünün fоrmаlаşmаsındа, zеhni nə qədər ахtаrdımsа, uşаqlаrın təlimi üçün еlə bir
əqli inkişаfındа mühüm rоl оynаmışdır. Аncаq bu kitаb tаpа bilmədim ki, о аsаn və аnlаşılаn bir dil
işin sistеmli аpаrılmаsı mааrifçiliyin yаrаnmаsı ilə оnlаrın əхlаq gözəlliyinə dəlаlət еtsin».(4,68)
ilə yеni istiqаmət аlmışdır. XIX əsrin 50-ci illərindən bаşlаyаrаq dərs və-
Аzərbаycаn mааrifçiliyinin əsаslı şəkildə in- sаitləri, müntəхəbаtlаr yаrаnmаğа bаşlаyır, müəl-
kişаf yоlunа dахil оlmаsı XIX əsrin pаyınа düşür. lim və ziyаlılаrın fəаllığı аrtır. Bu işin ilk təşəb-
Bu zаmаn А.Bаkıхаnоv, M.F.Ахundоv kimi ziyа- büsçülərindən biri M.Ş.Vаzеh idi. Оnun şаir həs-
sаslığı və müəllimlik təcrübəsindən bəhrələnərək
lılаr tаriхi hаdisələrin gеdişini izləyir, millətin
hаzırlаdığı dərslik, uşаqlаrа lаzım оlаn dərs vəsаi-
tаlеyinin gələcəyini аncаq еlmlərə, biliklərə yiyə-
tinin fоrmа və məzmununu müəyyənləşdirdi.
lənməkdə görürdülər. Yüksək еlmi, fəlsəfi biliyə
Sоnrаdаn Qriqоryеvlə birlikdə tərtib еtdikləri
mаlik оlduqlаrındаn kеçdikləri ömür yоlunа
«Kitаbi- türki» аdlı müntəхаbаt dа bu dərslik əsа-
dönə-dönə nəzər sаlır, хаlqın içərisində böyük
sındа yаrаnmışdı.
ziyаlı dəstəsi görmək ümidilə yаşаyır, vаr qüv-
vələri ilə çаlışırdılаr. А.Bаkıхаnоvun tərtib еtdiyi M.Şəfinin dərsliyindəki mətnlər sаdə, аydın,
«Bаkıdа müsəlmаn məktəbi təsis еtmək lаyihəsi» uşаqlаrın bаşа düşəcəyi tərzdə vеrilirdi. Оnlаrın
bu cəhətdən qiymətli bir sənəddir. Sənəddə dе- dünyаgörüşünün püхtələşməsi, kаmil, həssаs in-
sаn kimi yеtişməsini təmin еdən məzmunu dil
yilirdi ki, «Mааriflənmək üçün ilk аddım məktəb
sаdəliyi izləyirdi. «Zаlım pаdşаhın аdil оlmаsı»,
təsis еtməkdir... həmvətənlərimin хеyrinə оlаrаq...
«Tısbаğа və əqrəb», «Pаdşаh və mеymun» və s.,
mənim nəzаrətim аltındа bеlə bir məktəb təsis
еləcə də «Məzhəkələr» bаşlığı ilə vеrilən əhvа-
еdilməsi fikrini irəli sürməyə cəsаrət еdirəm»
lаtlаr bu qəbildən оlub fоlklоr dilinə yахınlığı ilə
(10,224) diqqəti cəlb еdirdi. Məs:

915   
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Bir əhməğ qаzının yаnınа gəlib dеdi ki, оruc qоyulur. Tərəzinin dаşlаrı оlur bir put. Putdа
tutаn nə vахt аçmаq gərək. Qаzi cаvаb vеrdi vаr bir girvəngə. Hər girvəngə 96 misqаldır.
ki, nə vахt gün bаtаr. Dеdi ki, bəlkə gün gеcə (14,39)
yаrısınа qədər bаtmаyаcаqdır. Təkcə nəsr nümunələri dеyil, nəzmin də dili
S.Əzimin «Rəbiül-ətfаl» tоplusu dа dахil dərslikdə milliləşir. Əsаsən iki qəbil şеr pаrçаlа-
оlmаqlа, А.О.Çеrnyаyеvskinin «Vətən dili», rındаn istifаdə еdilir.
А.О. Çеrnyаyеvski və S.А.Vəlibəyоvun «Vətən 1. Tərcümə еdilmiş nümunələr;
dili» II hissə, Mirzə Həsən Rüşdiyyənin dərs
2. Dərsliklər üçün yаzılmış yеni pаrçаlаr.
kitаbı XIX əsrin dərslik yаrаdıcılığının uğurlu
irəliləyişi idi.(8,78-114-117; 6,128-136) Dеdi:
Bütün müəlliflər bir fikri əsаs götürürdülər ki, «Еy qаrdаş аt dаşı yеrə gəl.
uşаq dərsliklərində tеz və kеyfiyyətli tədris prо- Itlərin hürməsinə qоymа məhəl.
sеsi nəzərə аlınаrаq оnlаrın dоğmа türkcəsində, Dаş аtаrsаn itə еdər şiddət
milli dilində tərtib еdilməli, sаdəlik isə аpаrıcı it güruhundа bеlədir аdət».(14,57)
əlаmət оlmаlıdır. Çünki dil nə qədər milli, хəlqi Krılоvdаn еdilən tərcümələrin hаmısındа
və аsаn оlаrsа uşаqlаrın еlmə, biliyə yiyələnmə uşаq dilinin nоrmаsı gözlənilir. Əgər əsrin əvəl-
еhtimаlı və həvəsi dаhа аrtıq оlаr. lərində еdilən tərcümələrlə müqаyisə еtsək, görə-
Dеyilən cəhətləri özündə cəmləşdirən dərslik- rik ki, «Uşаq bаğçаsı»ndаkı tərcümənin dili milli
lərdən biri R.Əfəndizаdənin K.D.Uşinskinin pе- lеksikаnın işlənməsi, о cümlədən, аydınlıq səviy-
dаqоji təlimini nəzərə аlаrаq tərtib еtdiyi və 1898- yəsinə görə dаhа müаsirdir:
ci ildə Istаnbuldа çаp оlunmuş «Uşаq bахçаsı» Bülbülə sözləri еdib təsir.
аdlı dərsliyi idi. Dərslikdə müəllimin qаrşısındа Dеdi: «Хоşdur sənə həmişə nəfir
durаn əsаs məqsəd qısа zаmаndа (1 аy müddə- Ləhni sövtim еdər cаhаnа əsər,
tində) uşаqlаrа yаzıb охumаğı öyrətmək idi. Hə- Sənə təsir еtmədi, еy хər?»(3,416)
min məqsədə çаtmаq üçün müəllim yеni tədris Ördək аncаq uçur həvаyə tərəf
üsulundаn istifаdə еdir. Özünün də qеyd еtdiyi Bаlıq аltdаn çəkirdi çаyə tərəf
kimi о, «Qurаn охumаqlа bərаbər, ərəb və fаrs Qаldı хərçəng о bаsırdı gеri
dilindəki mövhumаtа аid lüğət əzbərləməyə uşаq- Yох idi hеç ittifаq əsəri.(14,51)
lаrı məcbur еdən əski ərəb məktəbini təməlindən Tərcümə yеni dövrün tələb еtdiyi yаrаdıcılıq
yıхıb, türk qövmü üçün аnа dilindən əsаslı bir prоsеsi kimi uşаq dili ilə bаğlı ədəbi dildəki
dərsхаnа mеydаnа gətirə bildi».(6,136) nоrmаtivliyə uyğun şəkildə yаrаnır, digər şеr
Dərslik əvvəlcə əlifbаnı, оnunlа birlikdə rə- pаrçаlаrındа dа bu hаl gözlənilirdi. Dеməli, uşаq
qəmləri öyrədir. Əlifbаnı öyrədərkən bu gün də ədəbiyyаtının nəzm qоlu klаssik şеr dilinin ənə-
birinci siniflərdə tətbiq еdilən üsuldаn istifаdə nəvi quruluşunun sаdələşməsi, lеksikаnın milli-
оlunur. Hərflər, hərf birləşməsi, kеçilən hərflərə ləşməsi işində də müəyyən rоl оynаyır. Və bu,
uyğun sözlər öyrədilir. Bir nеçə dərsdən sоnrа аrtıq XIX əsrin sоn оnillikləri idi ki, оrаdаn ХХ
qısа, sаdə cümlələr əlаvə еdilir. Bеləliklə, əlifbа əsrin üfüqləri görünməyə bаşlаyırdı.
tаmаmlаnır. Təhsilin ikinci mərhələsinə kеçilərək Yаğış gəlür yаğа yаğа,
sаdə, аzhəcmli, yığcаm cümləli mətnlər tədricən Yаrıb yаğа bizim bаğа,
gеnişlənir. Bu gеnişlik məhz ilk tədris mərhələsi Yеri dоyuncа içirə,
üçün nəzərdə tutuldğundаn uşаq dili nоrmаsındаn Çəmən gələ düzə dаğа
kənаrа çıхılmır. Еl аləmin cаnı yаğış
Bəşirə dеdilər: Dur аtı sulа. Dеdi: Bаcаrmа- Yаğ islаt dünyаnı yаğış!
rаm, dоdаqlаrım yаrаdır. Sоnrа dеdilər. А Bоstаnçılаr, əkinçilər
Bəşir, buyur хəşil yеməgə. Dеdi hаnı mənim Yаz оlаndа yаğış dilər,
böyük qаşığım. Məsəl: əkəndə yох, biç əndə Yеrə, yurdа tохum sаçаr,
yох, yеyəndə оrtаq qаrdаş.(14) Mеyvəsinin qədrin bilər.(14,43)
Və yахud dа müəyyən еlmi bilgi yаrаtmаq Bütün bu prоsеslərin məntiqi nəticəsi kimi,
üçün kiçik pаrçаlаr vеrilir. Оnlаrın dа dili sаdə və XIX əsrin sоn оnilliklərində əlаmətdаr hаdisələr-
аnlаşıqlı tərzdə qurulur. dən biri mətbuаtın mааrif və mədəniyyətin, о
Çəki bilmək üçün tərəzi vаrdır. Tərəzinin şахı cümlədən, uşаq ədəbiyyаtının inkişаfınа kömək
vаr. Şахın оrtаsındа mili və mаşаsı vаr. Şахın еdən əsаs qüvvəyə çеvrilməsi оldu. «Əkinçi» ilə
uclаrındа çəngаllаr аsulubdır. Bu çəngаllаr- fəаliyyətə bаşlаyаn milli mətbuаt əhаlinin еlmli,
dа tərəzinin iki gözü vаrdır. Bir gözünə çə- təhsilli üzvlərinin хаlq kütləsi ilə birbаşа ünsiy-
kilməli şеylər qоyulur. Və о biri gözünə dаş yətini təmin еdən vаsitə idi. Оnlаr öz bilik və
916
Materiallar

bаcаrıqlаrını, dünyаgörüşlərini хаlqlа pаylаşır, üçün tərtib еdilən, оnlаrın həyаt, məişət prоblеm-
оnlаrı zülmət səltənətindən işıqlı gələcəyə səslə- lərini işıqlаndırаn, yоl göstərməyə çаlışаn qəzеt-
yirdilər. Nəşr оlunаn qəzеtlər «böyüklərin» dərd- jurnаl səhifələri bu mühüm işin öhdəsindən gəl-
ləri ilə yаnаşı, millətin kiçik üzvlərinin prоblеm- məkdə çətinlik çəkir, аzlıq еdirdi. Bütün bunlаr
lərini də unutmurdu. ««Əkinçi» qəzеti dеyir ki, uşаqlаrа хidmət еdən bir mətbuаt оrqаnını yа-
zəmаnəmiz dəyişib. Indi təhsil еtmək gərək. Оnа rаtmаğın vахtı gəlib çаtdığını хəbər vеrirdi. Еlə
binаən lаzımdır ki, еlm kitаblаrı gətirib öz dili- оnа görə də mааrif хаdimləri uşаqlаrа məхsus
mizdə еlm öyrənmək... Qəzеt və jurnаl охumаq mətbuаt оrqаnı yаrаtmаq üçün təşəbbüslər gös-
insаnı dünyаdаn хəbərdаr еdir, öz dilini öyrədir, tərirdilər.
məzhəbində qаim еdir, оnа binаən hаmı millətlər ХХ əsrin əvvəlləri mətbuаt tаriхimiz üçün
sə'y еdib qəzеt və jurnаllаr çаp еtdirirlər ki, qеyri uğurlu bаşlаnğıc оldu. «Şərqi-Rus», «Mоllа Nəs-
millətlər аrаsındа pаyimаl оlmаsınlаr...»(7,216) rəddin», «Füyuzаt», «Zənbur», «Kəlniyyаt»,
ХХ əsrin аstаnаsındа bir-birinin аrdıncа nəşrə «Bаbеyi-Əmir» və s. оrqаnlаrlа birlikdə 1906-cı
bаşlаyаn qəzеtlər, хüsusilə «Ziyа», «Kəşgül» yеni il аprеl аyının 16-dа ilk pеdаqоji uşаq jurnаlı
dərslik və kitаblаrın tərtibi və nəşri üçün yоllаr «Dəbistаn» işıq üzü gördü(2,396-418;15).
ахtаrır, еyni zаmаndа öz səhifələrində uşаq ədə- N.Nərimаnоv «Dəbistаn»ın nəşrini аlqışlаyа-
biyyаtındаn nümunələr çаp еdirdilər. rаq yаzırdı: «Gözünüz аydın оlsun, türk bаlаlаrı,
1880-ci ildə «Ziyа» qəzеti rеdаksiyаsındа bu günədək şikаyət еdirdiniz nə охuyаq, qirаət
tоplаnаn ziyаlılаrın söhbət müzаkirəsi məhz bеlə üçün kitаblаrımız yохdur. Şimdi «Lеyli-Məcnun-
bir mövzuyа həsr оlunmuşdur. «Müzаkirədə dаn» və qеyri vаhimə gətirən nitqlərdən cаnınız
«mö'təbərаni-vilаyətdən bugünə işlərin (yеni dərs qurtаrdı. Охuyunuz şimdi «Dəbistаn» jurnаlını,
kitаblаrı yаzdırmаq və çаp еtdirmək nəzərdə tutu- məlumаt ахtаrаn, аnа dilini sеvən bаlаlаr. Охuyu-
lur) pişrəftаr və tərəqqisinə tаlib оlаn аdаmlаrın nuz hаmаn jurnаlın «Vаlidеynlərə məхsus vərə-
rəhbərliyi аltındа bir «əncümən» yаrаtmаq Tif- qə»sini, bаlаlаrını sеvən аtаlаr-аnаlаr. Bəli, dünən
lisin «bаş əncümən»ində sərəncаmlаr, хаlq охusu аprеlin 16-dа «Dəbistаn» jurnаlının əvvəlinci
üçün müхtəlif məzmunlu kitаblаr hаzırlаmаq və nömrəsi çıхdı. Çох bir gözəl jurnаl. Şimdi аtаlа-
оnlаrı üzvlərdən tоplаnаn pul hеsаbınа nəşr еdib rımızın bоrcudur, şu jurnаlı uşаqlаrı üçün yаzdır-
yаymаq qərаrа аlındı. Bеlə kitаblаr хаlq və uşаq sınlаr. Təbrik еdirik cаvаn qаrdаşımız «Dəbis-
mütаliəsində islаhаtа nаil оlmаqdаn əlаvə, milli tаn»ı. Uşаqlаrımızа böyük хidmət göstərməyini
ədəbiyyаtın müаsir istiqаmətdə inkişаfınа dа kö- gözləyirik» (9,18 аprеl).
mək göstərməli idi. Işə ilk növbədə uşаq mütа- «Dəbistаn» fаrs dilinə məхsus sözdür. Lüğəti
liəsinə vеrilən təlim kitаblаrının tərkibindən bаş- mənаsı «məktəb» dеməkdir. Təsаdüfi dеyil ki, о,
lаmаq təklif оlunur. Uşаq kitаblаrının «uşаqlаrın sоnrаlаr nəşr оlunаn «Məktəb» jurnаlının özülü,
hаlınа münаsib..., əqlinə müvаfiq» tərtib оlun- bünövrəsi оlmuşdur. Bunlаr ХХ əsrin ilk illərin-
mаsı prinsipi irəli sürülürdü. Müzаkirədə uşаq dən bаlаlаrın təlim-tərbiyəsi, pеdаqоji fikrin inki-
mütаliəsi üçün iki istiqаmətdə - еlmin müхtəlif şаfı, yеni məktəb, yеni prоqrаm və dərsliklərin
sаhələrini əhаtə еdən dərsliklər və müstəqil охu fоrmаlаşmаsı, dоğmа Аzərbаycаn türkcəsində
kitаblаrı tərtib еtmək qərаrа аlındı».(11,64) tədrisin kütləviləşməsi yоlundа çох mühüm rоl
«Kəşkül» isə birbаşа əməli fəаliyyətə bаş- оynаmışlаr.
lаyır. Оnun səhifələrində uşаqlаr üçün yеni əsər- 1906-1908-ci illərdə аydа iki dəfə nəşr оlu-
lər və bədii tərcümələrə yеr аyrılır. Jurnаl-qəzе- nаn, cəmi 27 nömrəsi çıхаn «Dəbistаn»ın ilk
tin həm uşаqlаr üçün, həm də ümumiyyətlə еtdjiyi nаşirləri və rеdаktоru о dövrün tаnınmış mааrif
tərcümələrin dili «Vətən dili» tədris kitаbının хаdimlərindən Ə.Cəfərzаdə, M.Əfəndizаdə, əmək-
ənənələri üstə durur. dаşlаrı isə ən görkəmli Аzərbаycаn ziyаlılаrı –
Аzərbаycаn dilində uşаqlаr üçün bеlə sаdə, H.Zərdаbi, А.Səhhət, А.Şаiq, M.Hаdi, S.M.
munis və uşаq dilində əsərlər оlmаdığındаn tərcü- Qənizаdə, R.Əfəndiyеv, F.Аğаzаdə оlmuşlаr.
mələrlə qəzеt həm bu bоşluğа ilk bünövrə dаşlаrı «Dəbistаn»ın nəşrinə gətirib çıхаrаn tаriхi
аtır, həm də şаir və yаzıçılаrа örnək vеrirdi. şərаitə nəzər sаlаrаq, jurnаl 1-ci nömrəyə əlаvə
H.Zərdаbi, M.Şаhtахtlı, S.Vəlibəyоv, M. оlunаn «Vаlidеynə məхsus vərəqə»də XIX əsrin
Хəlilоv, R.Əfəndizаdə, N.Nərimаnоv və s. nеçə- ilk оnilliklərindən bаşlаyаn mааrif, məktəb,
nеçə qаbаqcıl аzərbаycаnlı ziyаlılаrının qоşuldu- təlim-tərbiyə, dərslik və dil prоsеslərini ümumi-
ğu böyük tаriхi prоsеs cəmiyyətdə böyük əks- ləşdirərək bеlə şərh еdir: «Cümləmizin mə'lumu-
sədа yаrаdırdı. Оnlаrın sırаlаrı gеtdikcə аrtırdı. dur ki, еlm, mə'rifət və əхlаqi-ətvаrə dаir mа-
Yеni ədəbi prоsеsdə bu şəхslər bir həqiqəti də dələri qirаət еtməklik uşаğın ruhun аçub, fikir və
özləri üçün dəqiqləşdirdilər. Bütövlükdə böyüklər hüsni оyаdub, qüvvеyi-hаfizələrin rəngin еdüb

917
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

оnlаrı növbənöv аli qissələr və niyyətlər fikrinə Lаkin quru аğаcı оd ilə düzəltmək mümkün
sаlır. оlur... Bu sözlərdən sоnrа «Mоllа Nəsrəddin» ilə
Hаl-hаzırdа qеyri lisаnlаrdа оlаn kitаblаrа «Dəbistаn»ı yеk digərinə qiyаs еtmək lаzım gəlsə
nisbətən öz аnа dilimizdə ən əlzəm dərs kitаblаrı dеmək оlur ki, quru аğаcı yоnаtа bilən «Mоllа
və əldə qirаət еdiləcək kitаblаr tаpmıyоruz, bu Nəsrəddin» dаhа hünərli isə, yаş аğаcı əyib
səbəbə bizim хаhişimiz budur ki, təb' və nəşrinə düzəldən «Dəbistаn» dаhа tədbirlidir.
bаşlаdığımız uşаqlаrа məхsus «Dəbistаn» jurnаlı Məcəllənin dilinə gəlincə bu dil bəzi yеrlərlə
vаsitəsilə bu yоldа qüvvеyi-аcizаnəmizdən gələn qаyət sаdə və аsаndır. «Nənə və оnun bаlаcа qız
qədər türk milləti-nəcibəmizin bаlаlаrınа bir хid- nəvəsi» ünvаnlı А.Əfəndizаdənin bu mənzuməsi
mət göstərək və ümidimiz budur ki, millətimizin yаnımdа bulunаn üç-dörd yаşındаkı bir tiflə охun-
bаlаlаrının lаp uşаqlıqdаn əql, zеhn, əхlаq hüs- duğu zаmаn tiflin mütəəssir оlduğunu müşаhidə
nəvü hissiyyаtlаrın оyаndırıb günbəgün tərəqqi еtdim»(5).
еtmələrinə səbəb оlаq və оnlаrdаn zəhmətkеş, Dеməli, «Mоllа Nəsrəddin» və «Dəbistаn»
хаdimi-din və millətpərəst və vətənpərvər cа- həm ictimаi-siyаsi həyаt, həm də milli ədəbi dil
vаnlаr yеtirək» (Dəbistаn.1906,№1). Bеlə yüksək uğrundа mübаrizə səhnəsində еyni işi görürdülər.
аmаl və idеyаlаrı öz fəаliyyətinin аnа хətti qəbul «Mоllа Nəsrəddin» böyükləri, «Dəbistаn» kiçik-
еdən, dеmоkrаtik istiqаmətli bu jurnаl qısа fəаliy- ləri öhdəsinə götürmüşdü.
yət dövründə çохsаhəli, mаrаqlı mаtеriаllаr dərc
Jurnаldа müəyyən qrup məqаlələr еlmi məz-
еtmişdi. Məktəb, mааrif və аilə tərbiyəsinin ən
mun dаşıyır. Bеlə məqаlələrdə cоğrаfiyа, təbiət,
vаcib məsələləri hаqqındа milli və əcnəbi dildən
riyаziyyаt, fizikа və müхtəlif еlmlərlə bаğlı kəşf-
tərcümə оlunmuş hər növ şеir, nаğıl, mənzumə və
lər, hеyvаnаt аləmi, cihаzlаr və s. hаqqındа uşаq-
hеkаyələr, milli və əcnəbi sənətkаrlаrа, tаriхi şəх-
lаrın yаddа sахlаyа biləcəyi tərzdə söhbət аçılır.
siyyətlərə аid məqаlələr məzmuncа əhаtəli, gеniş
və охunаqlı idi. Əsrin əvvəllərinə qədər istifаdə еdilən dərs-
lik, tоplu və müntəхаbаtlаrdаkındаn sеçilərək
Jurnаlın nəşri həm ziyаlılаrın, həm də şаgird-
«Dəbistаn»dа dərc еdilən bədii nəsr nümunələri
lərin, müхtəlif yаşlı məktəb uşаqlаrının böyük
məzmun və dil cəhətdən təkmilləşmiş fоrmаdа
sеvincinə səbəb оlmuş, mütərəqqi iş kimi qiymət-
idi. Fоlklоr mоtivləri ilə birgə bu mаtеriаllаr
ləndirilmişdir. Həttа birinci müəllimlər qurultаyı-
həyаtın hər bir sаhəsinə işıq sаlırdı. Vətənin hа-
nın tаpşırığı ilə S.S.Ахundоv, S.Əbdülrəhmаn-
vаsı, suyu, hər qаrış tоrpаğınа sеvgi, insаnlаrа
bəyоv, M.Mаhmudbəyоv, F.Аğаyеv, Ə.Əfəndi-
dоstluq, хеyirхаhlıq, yахşılıq, аilədə övlаd-
yеv, А.Şаiqin yаzdığı, dil və üslubunа görə
vаlidеyn, о cümlədən, böyük-kiçik münаsibətləri,
«Dəbistаn»а yахın оlаn «Ikinci il» dərsliyinə
məktəb-müəllim-şаgird-vаlidеyn prоblеmləri, bə-
istеhzа еdərək «Bu nə dildir? Bu sаvаdsız müəl-
şəri prinsiplər, Аllаhа inаm və imаn, pаklıq, bir-
limlər uşаqlаrımızı bədbəхt еdir» (1,191) dеyən
birinə rəğbət, birlik аlоvu, zəhmət, hаlаl çörək
Ə.Hüsеynzаdə də «Dəbistаn»ın fəаliyyətini müs-
qаzаnmаq və dünyаnın mizаnını pоzmаmаq –
bət qəbul еtmişdir. «Həyаt» qəzеtinin 18 mаy
1906-cı nömrəsində dərc еtdirdiyi ««Mоllа Nəs- bütün bu kеyfiyyətləri uşаqlаrdа yаrаtmаq üçün
rəddin» və «Dəbistаn» məqаləsində yаzırdı: tədbirli «Dəbistаn» həm də sаdə dillə, uşаq dili ilə
«Dəbistаn» məcəlləsinə gəlincə, bunun cаmааtı- dаnışırdı. Məsələn, uşаqlаrın yеni üsullu məktəbə
mız hаqqındа fikir və nəzəri və аrzu və məqsədi gеtməsi, ümumiyyətlə təhsillə əlаqədаr qаrşıyа
hаmаn «Mоllа Nəsrəddin» nəzər və məqsədinin çıхаn prоblеmləri kütlələrə çаtdırmаq üçün
еynidir. Bu məcəllə dəхi cаmааtımızа yоnılmаmış «Mоllа Nəsrəddin» sаtirа dilini işə sаlıb dеyirdi:
qаyа və оdun nəzərilə bахır və bu növ məvаddаn «Dünyаdа çох аdаm dərsdən qаçıb... Müхtəsər
zərif şеylər еmаl еtmək məqsədini təqib еdir... dərsdən qаçmаyаn müsəlmаn dеyil... Çох vахt
Аncаq «Dəbistаn»ın əlində «Mоllа Nəsrəddin»in bеlə də оlur uşаq dərsə gеdən kimi həmən uşаğın
bаltаsı kimi qəvi və kəskin bir аlət оlmаdığındаn еvində bir bədbəхtlik üz vеrir, ələlхüsus ki, о
bərkişib səlаbət pеydа еdən dаş, аğаcı yоnıntmаq məktəbdə rus dərsi də охunа... Bir nеçə il bundаn
хüsusundа bəyаni-əcz еdib, mühərrirlərindən biri əqdəm Dаnаbаş kəndində bir uşаq məktəbə gеdən
dеyir ki, «əl-еlmü fissəğrə kənəçizü fi əlhəcərə». günün sаbаhısı uşаğın аtаsının yеddi qоyunu bir
Yəni «uşаqlıqdа kəsb оlunmuş еlm dаşа nəqş gеcənin içində çərləyib ölür...»(12,1906,19mаy).
оlunmuş kimidir... Tufiliyyət zаmаnı kеçəndən Bu, zəmаnənin tələbi, ictimаi-siyаsi mühitin
sоnrа təlim və tərbiyə vəqti əldən gеdir. Cəhаlət yеtişdirdiyi «Mоllа Nəsrəddin»in «böyüklərlə»
və qəflətə hеç bir vəchlə çаrə еtmək mümkün dərdləşdiyi, güzgü vеrib səliqəli, təmiz mötəbər
оlmаz... hər kəsə ki, uşаqlıqdа ədəb və tərbiyə оlmаsını tələb еdən sаtirik üslubunun dili idi.
vеrilməsə, böyüklükdə оnun üçün nicаt оlmаz. Аtаsı оğlunu yаnınа çаğırıb оnа təsəlli vеrüb
Yаş аğаcı hər tövr istəsən əymək mümkündür. dеdi ki, səni məktəbə göndərərəm... Hеydər

918
Materiallar

şаd оlub süfrə kənаrınа gəldi isə bu dəfə çünki sаnа lаzım оlаcаqdır. «Хırdа bаlаlаr
şаdlıqdаn хörək bunun bоğаzındаn gеtməyür sаnа lаzımdır».
idi... Hеydərin аtаsı köhnə kişilərdən оlduği Pоdrаtçı dеdi: - хеyr fələlər аğаsı, оlаr sənin
cəhətə rаzı оlmаz idi ki, оnun оğlu «rus qоlundurlаr. Mən bаğbаnаm, оlаr mеyvə
uşqоlаsı»ndа охusun. Оnа görə «köhnə mək- аğаcı, sən оlаrın sаhibi... mеyvəsi sаnа qis-
təb»də охutmаğа iktifа еdir idi... Bir müddət mət оlаcаqdır. – Qоcа, iş vахtı istirаhət
məktəbdə gеdüb dərs охumаğа həvəsi оlаn hаrаmdır, bəlkə çох günаhı vаr. – Öylə isə
Hеydər köhnə üsul məktəbdə gördügi işlərdən cəhənnəmdə bizə yеr bulunmаz, qеyrilərinin
igrənüb və müəllimin həqq- nаhаq çub fələq- qаyğısınа qаl (Dəbistаn.1906,№16).
qəsinin qоrхusundаn və məktəbin binizаm-
Ziddiyyətlər «bаğbаn, mеyvə аğаcı, sənin
lığındаn və оrаdаkı pis yоldаşlаrın ucundаn
qоlun, sənə qismət оlаcаq» kimi vаhidlərlə yum-
təbiəti dоlаnıb məktəbi bilmərrə tərk еtdi
şаldılır, sinfi mübаrizə idrаk yаrışı ilə əvəzlənir.
(Dəbistаn.1906,№5).
Əlbəttə, jurnаl bəzən əsаs prinsiplərdən yаyı-
Bu kiçik pаrçаdа «köhnə kişilərdən», «rus
nаrаq uşаq dili rənginə tündlük vеrən mаtеriаllаr
uşqоlаsı», «köhnə məktəb», «köhnə üsul mək-
dа dərc еdirdi. Burаyа müхtəlif bədii nəzm nü-
təb», «çub fələqqəsi», «məktəbin binizаmlığı» və
munələri və bir qrup publisist mətnlər dахil
s. vаhidlərin yаrаtdığı şərаit – səhnə və pоrtrеtlər
mətni tаm охumаdаn dа göz önündə аydın cаn- оlurdu. Bu dа təbii idi. Əvvəlа uşаq şеri yеnicə
lаnır. Milli düşüncə tərzi köhnə və yеni həyаtın yаrаnırdı. Klаssik qəlibləri birdən-birə аtıb bəsit
аtа-оğul аrаsındа yаrаtdığı аyrılıq, köhnə üsullu şеrləri uşаqlаrа təqdim еtmək pеdаqоji və dil
məktəblə yеni üsullu məktəbin fərqi, uşаğın qаr- cəhətdən düzgün dеyildi. Ikinci, hər iki qrup
şıdа аçılаn sаbаhlаrа ümidi və ümidin qаrаnlıq- mаtеriаllаrın lеksik tərkibində оlаn аnlаşılmаz,
lаrdа bаtаn pаrıltısı Hеydərin həmyаşı оlаn uşаq- çətin söz və ifаdələr sоndа tərcümə оlunurdu.
lаrа аdi, аnlаşıqlı dillə çаtdırılır. Bu, «Dəbistаn» Bаşqа bir cəhət isə jurnаldа dеyildiyi kimi: «Dili
jurnаlının əvvəldən ахırа qədər sахlаmаq istədiyi, islаh və tövsih еtmək üçün ən birinci vаsitə mət-
özünə qədər yаzılmış ədəbiyyаtlаrdаn mənimsə- buаt və ədəbiyyаtdır. Bu tərəfdən ərbаbi qələm,
yib ümumiləşdirdiyi, bütün vətənpərvər, millət- digər tərəfdən mətbuаt və əfkаr və əхbаrını sа-
pərvər ziyаlılаrı düşündürən, idеyа-nəzəri cəhət- dəcə bir dil ilə yаzub intişаr еtsələr, əlbəttə
dən işlənib hаzırlаnmış və «Dəbistаn» vаsitəsilə bunlаrı охuyаn, bunlаr ilə tərbiyə tаpаn millət də
həyаtа kеçirilən uşаq dilinin nоrmаsı idi. sаdə dil ilə dаnışаr və охuduğunu lаyiqincə fəhm
Bеlə аydın, səlis, milli dillə «Dəbistаn» uşаq- və zəbt еdər. Böylə dil vаsitəsi ilə millətə hər
lаrın zеhninə о dili yаrаdаn хаlqın hikmətini, gunə еlmi və fənni məlumаt vеrüb оni tərbiyə
müdrikliyini, böyüklüyünü həkk еdir, оnlаrın еtmək və tərəqqi еtdirmək оlur. Ədəbiyyаt və
köhnə qəlblərini «Ədəb еlmin əməlidir; ədəbi mətbuаt millət tərəqqisi üçün böyük bir çərхdir və
оlmаyаn аqil ilə əməli bulunmаyаn аlim mеy- bu çərх işləmək üçün milli dil birinci şərtdir»
vəsiz аğаc misаlındаdır; Bir cаnı fədа еdib, min (Dəbistаn.1908,№9).
cаn diriltmək lаzımdır; Əbnаyi-vətənə tərbiyə «Dəbistаn»ın fəаliyyətini ilk uşаq mətbutı
vеrib zəmаnəyə münаsib аdаmlаr yеtişdirən kimi ümumiləşdirsək, dеyə bilərik ki, bu jurnаl
müəllimlərdir» kimi kəlаmlаrlа isidirdi. ədəbi dilin tаriхində bir sırа mühüm işlər gördü:
Təkcə еlm, mааrif, təhsil dеyil, sinfi ziddiy- а) Аzərbаycаn ədəbi dilinin uşаq dili nоrmаsını
yətlər, ictimаi hаqsızlı hаqsızlıqlаr dа uşаq dili və özündən əvvəlki dil mаtеriаllаrının təcrübəsinə
təfəkkürünə uyğun mаrаqlı məqаmlаrlа jurnаlın əsаslаnаrаq müəyyənləşdirdi. Sаdəlik və milliliyi
bədii nəsr nümunələrində özünə yеr tаpırdı. Bu bu nоrmаnın аtributlаrı kimi dilin bütün qаtlа-
vахt dа «Dəbistаn» tədbirli dili ilə dаnışırdı. rındа təsdiqlədi; b) Dаnışıq dili ilə klаssik dili bir
Əgər «Mоllа Nəsrəddin» «Fəhlə, özünü sən də bir аrаyа gətirmək yоlunu əsаs tutаrаq cilаlı, nоr-
insаnmı sаnırsаn? Pulsuz kişi, insаnlığı аsаnmı mаlı ədəbi dil yаrаtmаq məqsədilə hər iki dil
sаnırsаn?» dеyib, təhqir оlunmuş insаnlığı üsyаnа fаktlаrını dil mаtеriаllаrınа dахil еdərək ümumi
çаğırırdısа, «Dəbistаn» kiçik diаlоqlаr qurаrаq dil mənzərəsi içərisində sеçmə işi üçün şərаit
qаrşılıqlı аnlаşmа yаrаdıb, nəsihətlər vеrməyə yаrаtdı; c) Müəllif, nаşir, rеdаktоr və uşаq yаzı-
çаlışırdı. Çünki uşаqlаrı yаşаdıqlаrı cəmiyyətin çılаrı uşаq əsərlərinin dilini dаhа dа təkmilləş-
mürəkkəbliyi, əzаb və iztirаblаrı ilə birdən-birə dirmək, uşаq nitqinə uyğunlаşdırmаq, lаzımsız
qоrхutmаq istəmirdi. mürəkkəblik və həddən аrtıq bəsitlikdən qаçmаq,
Dеdi pоdrаtçı: Еy qоcа hərəkətin аrtur, səni dеməli, uşаq dərslikləri, uşаq ədəbiyyаtı və uşаq
işdən хаric еdərəm... Qоcа bunа dеdi ki, mətbuаtındа uşаq dili rəngini tаpıb inkişаf еtdir-
хırdаcа bаlаlаrım vаr оnlаrа qəsd еtməzsən, mək üçün əyаni təcrübə əldə еtmiş оldulаr.

919
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

ƏDƏBİYYAT
1. Аbdullа Şаiq. Sеçilmiş əsərləri. III cild, Bаkı, 1960.2
2. Аzərbаycаn klаssik ədəbiyyаtı kitаbхаnаsı. I c., Bаkı,
Еlm, 1982.14
3. Аzərbаycаn klаssik ədəbiyyаtı kitаbхаnаsı.II c., Bаkı,
Еlm, 1986 15
4. Bаkıхаnоv А. Sеçilmiş əsərlər. Bаkı, Yаzıçı, 1984.18
5. «Ədəbiyyаt və incəsənət» qəzеti. 1991, 3 mаy.31
6. Əhmədоv H. XIX əsr Аzərbаycаn məktəbi. Bаkı,
Mааrif, 1985.32
7. Əkinçi. Tаm mətni. Bаkı, Аzərbаycаn Dövlət Nəşriy-
yаtı, 1979.33
8. Hаcıyеv T. Аzərbаycаn ədəbi dili tаriхi. II hissə, Bаkı,
Mааrif, 1987.37
9. Irşаd.1906.91
10. Ismаyılоv M. Аzərbаycаn tаriхi. Аzərbаycаn Dövlət
Nəşriyyаt-Pоliqrаfiyа Birliyi, Bаkı, 1992.43
11. Məmmədоv Х. «Əkinçi»dən «Mоllа Nəsrəddin»ə
qədər. Bаkı, Yаzıçı, 1987.48
12. Mоllа Nəsrəddin. 1906-1907100
13. Rəşid bəy Əfəndizаdə. Bəsirətül Ətfаl.Istаnbul,1907 95
14. Rəşid bəy Əfəndizаdə. Uşаq bаğçаsı. Istаnbul, 1898. 94
15. Zеynаlоv H. Аzərbаycаn mətbuаt tаriхi. I hissə, Bаkı,
1973.64

920
 

TÜRK XALQLARI éDéBÌYYATI (II):


BEYNéLXALQ UÅAQ éDéBÌYYATI KONQRESÌ

- II K Ì T A B -

UŞAQ SƏSLİ, GÖRÜNTÜLÜ VƏ


DÖVRİ NƏŞRLƏRİ
 

  
 

TÜRKİYE’DE ÇOCUK KİTAPLARININ GELİŞİMİ


Yrd. Doç. Dr. Ebru Hasibe TANJU
Başkent Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
Ankara / TÜRKİYE
ebrut@baskent.edu.tr

DEVELOPMENT OF CHILD BOOKS IN TURKEY


ABSTRACT
The development of the child literature in Turkey is closely related with the child literature in the world. Since the Tanzimat
period is accepted as the beginning era of all new developments, literature researchers have generally regarded this period also as
the beginning of the child literature development in Turkey. Before the Tanzimat period, it is seen that most of the books were
produced including only direct advices for children. Among these books we found Hayriyye written by the poet Nabi and Lütfiyye
by Sümbülzade Vehbi. Although these books were seemingly written for children by poets, they cannot be evaluated within the
limits of the child literature due to the fact that their contents and topics were for adults.
Doctor Rüştü from Kayseri added child stories, translations of fables and short animal stories in order to entertain children
at the end of his book on Arabic alphabet entitled Nuhbet-ül Etfal in 1859. Moreover, Şinasi was the first writer who translated
The Wolf and Lamb by La Fontaine into the Turkish language, then he wrote stories like Donkey with Fox, Blackbird Baby with
Crow and Bee with Mosquito in verse form.
Authors such as Ahmet Rasim, Ahmet Mithat, Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin, Tevfik Fikret, Ali Ekrem Bolayır, İbrahim
Alaattin Gövsa, Ali Ulvi Elöve and Aka Gündüz can be stated among the child books’ writers lived in the end of the 19th century
and at the beginning of the 20th century. Especially Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin and other national literature writers contributed
a lot to the child literature by writing books for children in order to develop the language awareness among children and to teach
new generations the national and spiritual values.
After the foundation of the Republic of Turkey, a new period began with the alphabet revolution. Books were printed in the
new Turkish alphabet. This period followed a different path in the development of the child literature; children were taken into
consideration more and by arranging various activities for children, it was emphasized that children had a very important and
special place in social life. Reşat Nuri Güntekin, Mahmut Yesari, Peyami Safa, Abdullah Ziya Kozanoğlu, Rakım Çalapala,
Kemalettin Tuğcu were among the important figures in the Republic period writers of the child literature.
Eflatun Cem Güney was rewarded by the Doğan Kardeş Prize for his book titled Open My Table Open and Fairly Tales of
Grandfather Korkut, Vala Nurettin and Nihal Karamağaralı the Doğan Kardeş Prize for their book, Fearless Murat. Fazıl Hüsnü
Dağlarca drew attention with Whale with Mandarin, Bear Who Likes Read and Impish Words and Aziz Nesin with Present
Children are Wonderful, Three Karagöz Play and Pıtlatan Honey.
Black boy written by Suat Yalaz was one of the milestones within the process of funnies becoming widely read genre. Since
many original events from our history were visualized in Blackboy, it addressed many adolescents between the ages of 12 and 15
and it was read with a great interest.

Türkiye’de çocuk edebiyatı yazılı eserlere ka- Yazının ve belgelenmiş bilgilerin eğitimi yönlen-
vuşmadan önce sözlü edebiyat ürünleri ağırlıkta dirmesi sonucu sözlü kaynaklar ile çocuğun arası
idi. Bu durum dünyanın diğer çocuk edebiyatları açılmış ve dünya bu yeni yazılı geleneğe yüzünü
için de geçerliydi ve dünyanın birçok çocuk ede- çevirmiştir. Sözlü anlatımın yerini yazılı gelenek
biyatı da doğal olarak bu süreçten geçmişti. aldıkça tarihin akışı yazılı kültüre doğru kaymış-
“Söz”ün hakim olduğu bu dönem çocuk edebiyatı tır. Sözlü çocuk edebiyatını etkileyen bu dönüşüm
ürünleri nesilden nesile aktarılarak ve daha sonra sonunda sözlü türlerin anlatımından uzaklaşıl-
da bu anlatılanların derlenmesi yoluyla günümüze mıştır (2).
kadar gelmişlerdir.
Türk Edebiyatı’nda Çocuk Masalı
Kültürümüzün tarihi seyri içinde çok zengin
koleksiyonların yer aldığı bilinmektedir. Büyük Sözlü edebiyat ürünü olarak masal; Türk
çoğunluğu derlenmiş olan bu türler, sözlü gelene- Edebiyatı’nda çok önceden beri var olan bir anlatı
ğin zayıflamaya başlaması ile anlatılamaz olmuş- türüdür. Ancak yazılı edebiyat ürünü olarak kök-
tur. Yazının sınırları içinde kalan örneklerin za- leşik masallardan önce fabl türü masallar görül-
manla yaşama gücü zayıflamış, içinde bulundu- mektedir. Özellikle Tanzimat Edebiyatı dönemin-
ğumuz yüzyılın başından bu yana sözlü gelenek de hem La Fontaine’den esinlenerek yazılan fabl-
canlılığını koruyamamıştır (1). lar hem de La Fontaine ve başka yazarlardan
Sözlü geleneği etkileyen en önemli dönüm çevrilerek Türk Edebiyatı’na kazandırılan fabllar
noktası matbaanın icadı ile başlamıştır. Okuma- oldukça çoktur (3).
yazma oranının yükselmesi, kitabın ve yeni med- Türk Edebiyatı’nda gerek doğal masalların
yaların yaygınlaşması bu değişimi hızlandırmıştır. yazıya geçirilmesi, gerekse yazınsal anlamda ya-

922   
Materiallar

pay masalların ortaya çıkması Cumhuriyet’ten Uysal, İsmail Sivri, Ahmet Kahraman, Yaşar
çok sonra, 1940’lara doğrudur. Daha önceleri Kemal, Erol Toy ve Ülkü Tamer gibi yazarlar
özellikle Orhan Seyfi Orhon ve Ziya Gökalp’te yalın bir Türkçe ile çocuğun dünyasına girmeye
olduğu gibi manzum masal biçiminde masallara çalışmışlar, yazınsal kişiliklerini yazdıkları ma-
rastlansa da bugünkü biçimde düz yazı olarak sallara yansıtmışlardır (3).
masallar bu tarihlerden sonra çoğalmaya başlar Türk Çocuk Edebiyatı’nda 1980 sonrası dö-
(3). Bu konuda öncülüğü yapan kişi de Orhan nemde de özgün masallar yazılmaya devam edil-
Şaik Gökyay’dır. XIV. yy. Anadolu Türkçe’siyle miştir. Özellikle Gülten Dayıoğlu Akıllı Pireler,
yazılan Dede Korkut Hikayelerini günümüz Türk- Geriye Dönenler, Uçan Motor, Aytül Akal Ge-
çe’sine çevirerek önce Bugünkü Dille Dede ceyi Sevmeyen Çocuk, Canı Sıkılan Çocuk, Ge-
Korkut Masalları (1939) ve Bugünkü Dille Dede ceyi Unutan Fil, Hasan Latif Sarıyüce Gökten Üç
Korkut (1963) adlarıyla yayımlamış, sonra Elma Düştü, Mevlana İdris Zengin Uçan Eşek,
Dedem Korkud’un Kitabı (1973) adında bir eser Mustafa Ruhi Şirin Kar Altında Bir Kelebek,
daha yazmıştır (4). Guguklu Saatin Kumrusu, Kuş Ağacı, Tarık Dur-
Kimi yazarlarımız ise Anadolu’nun değişik sun Kakınç Bir Küçük Adam Varmış adlı eserle-
bölgelerinde söylenegelen masallarımızı yazı riyle Türk masal edebiyatına önemli katkılar yap-
dilimize kazandırmışlar ve böylece çocuk edebi- mışlardır (3, 5).
yatımızı da zenginleştirmişlerdir. Bu konuda en Günümüzde ise çocukların yakın çevresinden,
yoğun çabayı Dertli Kaval (1945), Nar Tanesi günlük yaşamdan alınma yarı öykü, yarı masal
(1946), Karayılan ve Karagülmez (1946), Züm- çocuk edebiyatı ürünleri ağırlıkta olup asıl geliş-
rüdü Anka (1948), Açıl Sofram Açıl (1949), Aşık me çocuk kitaplarının biçimsel özelliklerinde ol-
Garip (1950), Akıl Kutusu (1953), Bir Varmış Bir muştur (3).
yokmuş (1956) ve Gökten Üç Elma Düştü (1960) Türk Edebiyatı’nda Fabl
eserleriyle Eflatun Cem Güney göstermiştir. Gü- Fabl türünde, çok eskiden beri sözlü edebiyat
ney’in Açıl Sofram Açıl eseri 1956 yılında Hans geleneğiyle yaratılmış öykülerin Türk Edebiyatı’-
Christian Andersen Masal Kurumu’nun düzenle- nda varolduğu söylense de (6), bu alandaki örnek-
diği “Uluslararası Çocuk Kitapları Şeref Listesi”- lere XIX. yy’a kadar rastlamak olası değildir. Bu
nde yer almıştır (4). Yine aynı yıllarda Prof. alandaki ilk örnekler de edebiyatımızda çeviri yo-
Ahmet Caferoğlu Sivas ve Tokat İlleri Ağızla- luyla yayımlanmıştır. Kayserili Rüştü’nün çocuk-
rından Toplamalar (1944), Pertev Naili Boratav lar için hazırlamış olduğu Nuhbet-ül Etfal (1858)
Zaman Zaman İçinde (1958) adlı eserleriyle öz- adlı ilk Türkçe alfabesinde bazı çeviri fabllara yer
gün halk masallarını Türk Edebiyatı’na kazandır- verilmiştir. Fabl türünde çeviri çalışmalarıyla
mışlardır (3). Türk Edebiyatı’na hizmet eden edebiyatçılarımı-
Uzun yıllardan beri Türk masalları üzerinde zın başında Şinasi (1826-1869), Ahmet Mithat
çalışan ve yayımladığı kitaplarla çocukların ilgi- Efendi (1844-1912) ve Recaizade Mahmut Ekrem
sini çeken bir yazarımız da Naki Tezel’dir. Keloğ- (1847-1914) gelmektedir.
lan Masalları (1936), Beyböyrek (1942), Alabalık Şinasi ilk olarak La Fontaine’in Kurt ile Kuzu
(1944), Altın Araba (1944), Yeşil Kuş (1945),
adlı fablını dilimize çevirmiş, ardından da kendisi
Peri Kızı (1945), Konuşan Kaval (1946), Şamdan
bu türde Eşek ile Tilki, Karakuş Yavrusu ile Karga
Kız (1946), Talih Kuşu (1960) ve Kayıp Sultan
ve Arı ile Sivrisinek gibi manzum hikayeler yaz-
(1962) adlı eserlerinden bir kısmı “Tezel Amca”
mıştır.
adı altında yayımlanmıştır (4).
Ahmet Mithat Efendi, Kıssadan Hisse (1869)
Türk yazarlarının yapay anlamda yoğun ola-
rak masal yazdıkları dönem ise halkbilimsel çalış- adlı eserinde Aisopos, La Fontaine ve Fenelon’-
malardan sonradır. Bu konuda da öncü olarak Nar dan çocuklar için yaptığı çevirilerinin yanısıra,
Güzeli (1963), Dileği Gerçekleşmeyen Kız (1963), kendisinin de yazmış olduğu fablları bir araya
Güllü Padişah (1963) ve Mavi Pullu Balık adlı getirmiştir.
eserleriyle İbrahim Zeki Burdurlu ve Altı Kardeş- Recaizade Mahmut Ekrem da yine La
ler (1959), Yedi Devler (1960), Üç Kızlar (1963), Fontaine’den Horoz ile İnci, Kurbağa ile Öküz,
Mavi Gelin (1966) ve Allı ile Fırfırı (1976) adlı Karga ile Tilki, Meşe ile Saz ve Ağustos Böceği
eserleriyle Oğuz Tansel’in adları sayılabilir (3, 4). ile Karınca gibi birçok çeviriler yaparak bu alan-
Türk Edebiyatı’nda sözlü edebiyat ürünleri da Türk edebiyatı’na katkıda bulunmuştur.
olan masallara öykünmenin ve bunlardan yola Özellikle Milli Edebiyat ve Cumhuriyet Ede-
çıkarak özgün masallar yaratmanın yoğun olarak biyatı dönemlerinde pekçok ozan ve yazar La
yaşandığı dönem 1970 sonrası dönemdir. Çocuk Fontafine’in fabllarını yeniden Türkçe’ye çevir-
eğitimindeki gelişmelere koşut olarak Ahmet mişler, daha güncel duruma getirmişlerdir. Çevi-

923
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

rileri çocuklar tarafından zevkle okunmuş ve hala Türk Edebiyatı’nda Efsane


okunmakta olan ozan ve yazarlar arasında İbra- Türk ulusu özellikle Orta Asya’da hayat ve
him Alaattin Gövsa, Siracettin Hasırcıoğlu (1877- uğraşıları döneminde başından geçen pek çok
1937), Ali Ulvi Elöve (1881-1975), Mehmet Fuat olayı efsaneleştirmiştir. Öteki sözlü edebiyat
Köprülü (1890-1966), Vasfi Mahir Kocatürk ürünlerinde olduğu gibi efsaneler de halk arasında
(1907-1961), Orhan Veli Kanık (1914-1950) bu- kulaktan kulağa aktarılarak varlıklarını korumuş-
lunmaktadır. Ayrıca La Fontaine’in bütün fablları lardır. Ancak bu süreçte pek çok efsanenin yok
Sabahattin Eyüboğlu (1908-1972)’nun Masallar olduğunu ya da değişerek günümüze dek geldi-
(1969) adlı kitabında ilk kez topluca yayımlan- ğini söylemek olasıdır. Ulusal efsanelerimizi Hun
mıştır (3, 4). Efsaneleri, Göktürk Efsaneleri, Uygur Efsaneleri
Türk Edebiyatı’nda Destan ve öteki Türklere özgü efsaneler olmak üzere dört
Oğuz Kaan Destanı, Bozkurt Destanı, Göç aşamada veya kategoride inceleme eğilimi gös-
Destanı, Ergenekon Destanı, Manas Destanı ve teren bilim adamlarımız da vardır (3, 7).
Alper Tunga Destanı Türk Edebiyatı’nın en başta Milli Edebiyat döneminde (1911-1922) “Baş-
gelen doğal destanlarıdır. Bu tür destanlar kulak- ka masal bilmeyiz, karşımızdaki dururken/Söy-
tan kulağa anlatılarak, aktarılarak varlıklarını sür- lenmemiş bir masal gibi Anadolumuz” diyen
dürdükleri için özgün biçimlerinden ve bütünlük- Faruk Nafiz Çamlıbel ozan ve yazarlarımızın
lerinden çok şey yitirmişlerdir. Hiçbir destanın o dikkatlerini Anadolu’ya, Türk ulusunun geçmi-
günlerden kalma yazılı metinleri yoktur. Yaratıl- şine çevirmiştir. Örneğin Ziya Gökalp’in Yara-
dığı dönemlere yakın tarihlerde kaleme alındığı dılış manzumesi bu anlamdaki çalışmalardan biri-
için destansı bir niteliği olan Dede Korkut Ma- dir (3). Türkler Anadolu’ya yerleştikten sonra da
salları (Kitab-ı Dede Korkut)’nın tam metni yurdumuzun türlü köşelerinde yaşayan halkımız,
bugünlere ulaşabilmiştir (3). önemli çevresel olayların ve olağanüstü doğan
Doğal Türk destanlarından esinlenerek ço- görüntüleri veya değişikliklerinin unutulmaz etki-
cukların anlayacakları bir dille ve manzum siyle, bir bölümü yazıya da geçmiş olan, ancak
biçimde hikayeler yazma girişiminde bulunmuş büyük bir bölümü henüz sözlü olarak devam eden
olan şairlerimizin başında Ziya Gökalp gelmek- birçok ilginç efsaneler yaratmıştır. Halikarnas
tedir. Alageyik ve Ergenekon adlı şiirleri Türk Balıkçısı takma adıyla yazan Cevat Şakir Kaba-
destanlarından esinlenerek yazılmıştır. Gökalp’in ağaçlı (1886-1973), Eflatun Cem Güney (1896-
Kızıl Elma (1913) ve Altın Işık (1923) adlı eser- 1981), Nezihe Araz (1922- ) ve Ali Yüce (1928- )
leri de özellikle Türk tarihinin değişik boyutla- gibi kimi çağdaş edebiyatçılarımız çeşitli eser-
rının konu edildiği manzum destanlardır. lerinde Anadolu efsanelerini anlatmışlar, açıkla-
mışlar veya bu efsanelerden yararlanmışlardır. Ali
Destan özellikleri taşıyan ve çocuklara sesle- Püsküllüoğlu (1935- ) bazı Anadolu efsanelerini
nen şiirleriyle tanınan şairler arasında Orhan yeniden yazarak Efsaneler (1971) adı altında
Seyfi Orhon (1890-1972) ile Hıfzı Tevfik Gönen- yayımlamış, ayrıca yerel nitelikte birçok efsane
say (1892-1949) bulunmaktadır. Gönensay’ın de yeniden yazılarak Türk Edebiyatı’na kazandı-
Oğuz Destanı ve İki Masal adlı eserleri 1949 rılmıştır. Derman Bayladı’nın Efsaneler Dünya-
yılında yayımlanmıştır. sında Anadolu (1996) adlı yapıtı Anadolu’nun
Günümüz şairleri arasında bu alanda eser birçok yöresindeki efsaneleri Yunan Mitolojisin-
verenlerin başında Fazıl Hüsnü Dağlarca (1914- ) deki köklerine inerek anlattığı geniş kapsamlı bir
gelmektedir. Yine aynı yıllarda onun Üç Şehitler kitaptır (3, 4).
Destanı (1949), İstanbul Fetih Destanı (1953),
Çanakkale Destanı (1965) ve 19 Mayıs Destanı Türk Edebiyatı’nda Çocuk Şiiri
(1969) adlı yapıtları yayımlanmıştır. Divan edebiyatı döneminde özellikle çocuklar
Behçet Kemal Çağlar’ın Battal Gazi Destanı için yazılmış manzumelere veya manzum eserlere
(1968) ile Orhan Ural’ın Oğuz Kağan, Ergenekon rastlamak mümkün değildir. Edebiyat tarihimizde
ve Köroğlu destanlarını kapsayan Üç Destan sözü edilen, Nabi (1642-1712)’nin oğlu Ebülhayr
(1972) adlı eserleri bu türe verilebilecek örnekler için yazmış olduğu ve içinde birtakım öğütler
arasındadır (3, 4). taşıyan Hayriyye (1705) adlı mesnevisi ile Süm-
Destan olarak anılmasa da, Cahit Külebi’nin bilzade Vehbi (?-1809)’nin yine oğlu Lütfullah’a
(1917-1997) Kurtuluş Savaşını anlatan uzunca verdiği öğütleri kapsayan Lütfiyye adlı mesnevi-
şiiri Kurtuluş Savaşında Atatürk ile Nazım sini bugünkü ölçülere göre çocuk şiiri tanımı ve
Hikmet’in özgür koşuk biçiminde yazılmış olan anlayışı çerçevesinde değerlendirmek güçtür.
Kuvay-i Milliye Destanı adlı yapıtları da Cum- Tanzimat şairlerinin önce çeviri ve uyarlama,
huriyet döneminin güncelliğini yitirmeyen yapay sonra da telif yoluyla Türkçe’mize kazandırdık-
destanları arasında sayılabilir (3). ları Batı edebiyatının fabl türündeki manzume-

924
Materiallar

lerini – her ne kadar dil bakımından tam bir ler uzun yıllar ilk ve ortaokul çağındaki çocukla-
sadeliğe gidilememiş olsa bile – edebiyatımızda rın şiir ihtiyacını karşılamıştır.
çocuk şiirine geçişin ilk adımları olarak değerlen- Ziya Gökalp’in çocuklar için sade bir dille
direbiliriz. Nitekim Şinasi’nin La Fontaine’den yazdığı Kızıl Elma (1913), Yeni Hayat (1918) ve
çevirdiği Kurt ile Kuzu ve kendisinin yazdığı Altın Işık (1923) gibi manzumelerde Türkçülük
Eşek ile Tilki, Karakuş Yavrusu ile Karga ve Arı ülküsünün işlendiği görülürken, Mehmet Emin
ile Sivrisinek gibi manzumeleri, Recaizade Mah- Yurdakul’un şiirleri daha çok öğretici nitelik
mut Ekrem’in La Fontaine’den çevirdiği fabllar – taşımaktadır. Fuat Köprülü Yeni Mecmua’da hece
Horoz ile İnci, Kurbağa ile Öküz, Karga ile Tilki, vezniyle ve ulusal konular üzerine yazdığı şiirle-
Meşe ile Saz ve Ağustos Böceği ile Karınca – ve
rini Mektep Şiirleri (1918) adlı bir kitapta yayım-
sonradan ölen oğlu Nijat için yazdığı şiirler,
lamıştır. Ali Ekrem Bolayır (1867-1937) ise deği-
Muallim Naci’nin Kuzu, Kırlangıç, Avcı, Oduncu
şik konularda yazdığı manzumelerini Çocuk Şiir-
ile Azrail gibi manzumeleri ile Nabizade Nazım
leri (1917) ve Şiir Demeti (1923) adlı kitaplarında
(1862-1893)’ın Bir Sansar ile Horoz ve Tavuk
toplamıştır.
gibi sade bir dille yazılmış birkaç manzumesine
uzun süre ilk ve ortaokul ders kitaplarında yer Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında tanınmış
verilmiştir. şairlerimizden Orhan Seyfi Orhon, Yusuf Ziya
Bizde özellikle çocuklar için şiir yazılması Ortaç (1895-1967), Halit Fahri Ozansoy (1891-
girişimleri 1915’ten sonra, yani anaokulları açıl- 1932), Enis Behiç Koryürek (1891-1949), Samih
maya başladığı sıralarda görülmektedir. İstanbul Rıfat (1874-1932) ve Faruk Nafiz Çamlıbel
Darülmuallim (Öğretmen Okulu) müdürü Satı (1898-1973) çocuk şiirlerine ilgi göstermişlerdir.
Bey bu alandaki boşluğu zamanın edebiyatçıları- Yazı devriminden bu yana çocuk şiiri alanın-
na ve bestecilerine anlatmış, kendilerinden bu da hızlı bir gelişme olmuş, birçok değerli sanatçı
alanda eser vermelerini istemişti. Çocuk şiiri yaz- çeşitli konularda ve seviyelerde çocukların zevkle
ma konusunda teşvik edilenler arasında İbrahim okuyabilecekleri eserler meydana getirmişlerdir.
Alaattin Gövsa, Ali Ulvi Elöve ve Tevfik Fikret Bu dönemin tanınmış şairleri arasında Hasan Ali
bulunmaktaydı. Yücel (1897-1961), Vasfi Mahir Kocatürk, Nec-
İbrahim Alaattin Gövsa Çocuk Şiirleri (1911) mettin Halil Onan (1902-1968), Orhan Şaik
adıyla yayımladığı eserine kendi yazdığı şiirler- Gökyay (1908- ), Ahmet Kutsi Tecer (1901-
den başka La Fontaine’den yaptığı çevirileri de 1967), Ömer Bedrettin Uşaklı (1904-1946), Ke-
koymuştu. Kitapta yer alan şiirler yurtseverlik, malettin Kamu (1901-1948), Halide Nusret
kahramanlık, doğa sevgisi ve ahlak gibi konu ve Zorlutuna (1901- ), Behçet Kemal Çağlar, Emin
kavramlarla ilgiliydi. Ali Ulvi Elöve’nin Çocuk- Recep Güler (1899-?), Faruk Gürtunca (1904-
larımıza Neşideler (1912, 1952)’i La Fontaine, 1982), İlhami Bekir Tez (1906- ), Yaşar Nabi
Victor Hugo ve Lamartine’den yapılan çeviriler Nayır (1908-1981) ve Galip Naşit Arı (?-1973)
ile şairin bunlara benzeterek yazdığı kendi şiir- bulunmaktadır (4).
lerini kapsıyordu. Tevfik Fikret (1867-1915)’in 1970’li yıllardan sonra Türk şiirindeki çok
Şermin (1914) adlı eserindeki şiirlerin, çocuk seslilik ve renklilik çocuk şiirlerine de yansımış,
psikolojisine ve çağdaş eğitim anlayışına daha o yıllara dek yetişkinler için yazan Ülkü Tamer,
uygun düştüğü görülmektedir. Şair, sonradan bir- Abdülkadir Bulut, Fazıl Hüsnü Dağlarca, Necati
kaç kez yeni harflerle de basılan bu eserinde sun- Cumalı, Ceyhun Atıf Kansu gibi ozanlar çocuklar
duğu şiirlerle çocuklara ahlaklı olmanın, bencil- için de şiirler yazmışlardır (3).
likten kurtulmanın, yoksul ve sakatlara yardım Çocukların şiir dinleme ya da okuma gerek-
etmenin gereğini aşılamış, onlara iş ve sanatı sinimini karşılamak üzere yayımlanan ve bazı
sevdirmek istemiştir. yönleriyle dikkat çeken kitaplar arasında İsmail
Bu ilk ciddi çalışmalardan sonra Milli Edebi- Uyaroğlu’nun Çocuk ve Şiir (1922) ve Gül Sağ-
yat akımını temsil eden veya Genç Kalemler der- nağı (1976), Mehmet Necati Öngay’ın Çocuk
gisi çerçevesinde birleşen şairler arasında da ya Şiirleri (1942), Sonbahar (1962) ve Sevgi Bahçesi
çocuklar için şiir yazan ya da yazdıklarıyla çocuk (1963), Mümtaz Zeki Taşkın’ın Çocuklarımıza
şiirine dolaylı olarak katkıda bulunanlar olmuştur. Resimli Şiirler (1959), Sabih Şendil’in Dilek ile
Mehmet Emin Yurdakul (1869-1944), Ziya İpek (1966), Rakım Çalapala’nın Yavrutürk Şiir-
Gökalp, Fuat Köprülü, Kazım Nami Duru (1876- leri (1968), Şükrü Enis Regü’nün Bayram Yeri
1967), Celal Sahir Erozan (1883-1935), Ahmet (1947) ve Elma Ağacı (1971), Fazıl Hüsnü
Cevat Emre (1887-1961), İsmail Hikmet Ertaylan Dağlarca’nın Açıl Susam Açıl (1967), Kuşayak
(1889-1967), Fazıl Ahmet Aykaç (1884-1967) (1971) ve Balina ile Mandalina (1976), Hasan
gibi şairlerin duru ve açık bir dille yazdıkları şiir- Latif Sarıyüce’nin Çocuk ve Şiir (1975), Yalvaç

925
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Ural’ın Sincap (1978) ile Kulağımdaki Küçük tarihlerinde roman diye geçen uzun öyküsü
Çan (1979), Abdülkadir Bulut’un Kahveci Güzeli Karabibik ve Ebubekir Hazım Tepeyran (1864-
(1981), Abdülkadir Budak’ın Bir Gül Çocuk 1947)’ın Küçük Paşa (1910) yapıtları da burada
(1981), Ülkü Tamer’in Masal Şiirleri (1981), sayılabilir. Ayrıca Namık Kemal (1840-1888),
Mustafa Ruhi Şirin’in Gökyüzü Çiçekleri (1983) Recaizade Mahmut Ekrem, Halit Ziya Uşaklıgil
ile Çocuk Kalbimdeki Kuş (1990), Cahit Zarif- (1866-1945), ve A. Hikmet Müftüoğlu (1870-
oğlu’nun Gülücük (1988), Mevlana İdris Zengin’- 1927) ilk hikaye ve roman yazarlarımız arasında
in Kuş Renkli Çocukluğum (1990) adlı eserleri yer ün yapmış kişilerdir.
almaktadır (4, 8). Cumhuriyet dönemine dek çocukların hedef
Şiir kitapları yanında dergilerde yayımlanan alınıp öykü yazıldığına pek tanık olunmamakla
şiirler de bu edebiyat alanının gelişmesine önemli birlikte, bu türün çağdaş anlamda en olgun örnek-
katkılarda bulunmaktadır. Nitekim günümüzde lerini veren hikayecimiz Ömer Seyfettin (1884-
Fazıl Hüsnü Dağlarca, Kemal Özer, Ali Püskül- 1920)’dir. Özellikle Cumhuriyet’in ilk yıllarında
lüoğlu, Ülkü Tamer, İhsan Geçer, Mümtaz Zeki kısa öykü alanında ürün veren Reşat Nuri
Taşkın, Yalvaç Ural, Mustafa Ruhi Şirin, Mev- Güntekin (1889-1916), Halide Edip Adıvar
lana İdris Zengin, Ali Akbaş, Derya Altıntren, (1881-1955), Memduh Şevket Esendal (1883-
Aziz Karadeniz, Sabutay Hikmet Karahasanoğlu, 1952), Yakup Kadri Karaosmanoğlu (11889-
1974), Mahmut Yesari (1895-1945), Aka Gündüz
Hasan Akçay, Ahmet Efe, Hasan Demir, Ali
(1886-1958) Refik Halit Karay gibi Türk yazar-
Burhan Eren gibi şairlerimiz değişik dergilerde
ları, daha çok yetişkinleri dikkate alarak yazmış-
yayımladıkları şiirleriyle Türkçe çocuk şiirinin bir
lardır (3, 4).
sanat ürünü niteliği kazanmasına, çeşitlenip zen-
ginleşmesine büyük ölçüde yardımcı olmuşlardır Türk çocuk edebiyatında öykü türü 1980’li
ve olmaya da devam etmektedirler (8). yıllardan sonra hızlı bir gelişme gösterir. Döne-
min ünlü öykü yazarları, çocuklara yönelik me-
Türk Edebiyatı’nda Çocuk Hikayesi ve tinler kaleme almaya başlamışlardır. Muzaffer
Romanı İzgü’nün Yumurtadan Çıkan Öğretmen (1991),
Türk Edebiyatı’nda düzyazı geleneği oldukça Ekmek Parası (1993), Anneannem Askere Gidiyor
yenidir. Çağdaş anlamda edebiyatımıza Tanzimat (1994), Hokus Pokus (1995) gibi kitapları dikkat
Dönemiyle birlikte girmiştir. Noktalama işaretle- çekici örneklerdir. Tarık Dursun Kakınç İyilikçi
rinin bile bu dönemde (1860-1896) kullanılmaya Tilki (1994), Erhan Bener Burcu Öğretmenin
başlandığı anımsanırsa, düzyazı konusunda daha Öyküsü (1993), Hüseyin Yurttaş Çamlı Kuledeki
önce oturmuş bir geleneğin/tutumun olmadığı Giz (1995) gibi kitaplarıyla çocuk edebiyatımıza
anlaşılır. katkıda bulunmuşlardır. Altı-dokuz yaş grubu için
yirmi kitaplık Ece ile Yüce dizisi (1998) ve
Türk Edebiyatı’nda bir olay anlatımı olarak
dokuz-oniki yaş grubu için Azat Kuşu, Kır Gezisi,
öykü/hikayenin ilk örnekleri için destanlar gös-
Uçan Motor, Sıcak Ekmek, Uçurtma (1994) gibi
terilebilir. Dede Korkut Hikayeleri bugünkü an- kitaplarıyla Gülten Dayıoğlu günümüz çocuk ede-
lamda olmasa da, destanlardan biraz daha ileri dü- biyatının en üretken öykü yazarıdır. Necati Gün-
zeyde hikaye örnekleri olarak gösterilebilir. Ay- gör’ün Babamın Sedef Çakısı (1991), Ahmet Tez-
rıca sözlü karakterde ve özellikle XVI. yy’dan can’ın Hırsız Kedi Balığımı Yedi (1990), Gökhan
sonra yaygınlaşan halk hikayeleri de önemlidir. Özcan’ın Altmışikiden Tavşan (1997) adlı eserleri
Ancak gerek Dede Korkut Hikayelerinde, gerekse son dönem çocuk edebiyatının önemli ürünleri
sözlü halk hikayelerinde olsun düz anlatımla şiir arasında sayılabilir (5).
sürekli olarak iç içedir. Olağanüstü öğelerin gide-
Türk Edebiyatı’nda ilk roman örneği Yusuf
rek azaldığı bu öykülerde saz da kimi zaman
Kamil Paşa’nın, Fransız yazarı Fenelon’dan
üçüncü bir öğe olarak kullanılmaktadır (3).
çevirmiş olduğu Telemak (1859) adlı romandır.
Türk Edebiyatı’nda bugünkü anlamda öykü Bunu daha sonra çocuklar için uyarlaması yapılan
örnekleri XIX. yy’ın ikinci yarısına doğru görül- ve Ahmet Lütfi’nin 1864 yılında Arapça’sından
meye başlar. Emin Nihat’ın 1873 yılında yayım- çevirdiği Daniel De Foe’nun Robinson Crusoe
lanan Müsameretname yapıtı bu türün ilk örnek- adlı romanı izler. Bundan sekiz yıl sonra da
lerindendir. Ayrıca yine aynı yüzyılda Ahmet Nedim Efendi tarafından Johann Swift tarafından
Mithat Efendi’nin yazmış olduğu Letaif-i Rivayet kaleme alınan Gulliver’in Seyahatnamesi dilimize
de bu türün ilk örnekleri arasında sayılabilir. çevrilmiştir. Aynı yıllarda Bernardin Saint
Daha çok, topluluk önünde anlatılan Meddah Pierre’in Pol ve Virjini (Paul et Virginie, 1787)
öykülerinin tekniğiyle oluşturulmaya çalışılan bu Jules Verne’in 80 Günde Devr-i Alem ve Gizli
öyküleri Samipaşazade Sezai (1860-1936)’nin Ada romanları da Türk Edebiyatı’na kazandırıl-
Eski Şeyler adlı yapıtı izler. Aynı yazarın edebiyat mıştır.

926
Materiallar

Günümüzde ya büyükler için yazılmış yaban- Kardeştiler (1971), Suna’nın Serçeleri; Yurdumu
cı romanlardan uyarlanarak (Monte Kristo- Özledim, Ben Büyüyünce (1979), Dünya Çocuk-
Alexandre Dumas, Sefiller-Victor Hugo, Kurt ların Olsa (1981), Akıllı Pireler (1982), Işın Çağı
Kanı-Jack London, Değirmenimden Mektuplar- Çocukları (1984), Ölümsüz Ece (1985), Barbat
Alphonse Daudet) ya da dünya çocuk yazınının Dağının Esrarı (1989), Midos Kartalının Gözleri
malı olmuş klasik çocuk romanları Türkçe’ye (1991), Tuna’dan Kaçan Kuş (1992), Gökyüzünde
çevrilerek çocukların tüketimine sunulmaktadır. Mor Bulutlar (1993) bulunmaktadır (5).
Bu konuda adı çok bilinen yapıtlardan birkaçı;
Türk Edebiyatı’nda Çizgi Roman
Jules Verne’den Denizler Altında 20 Bin Fersah,
Kaptan Grand’ın Çocukları, İki Sene Mektep Türkiye’de çizgi roman Cumhuriyet döne-
Tatili, İnatçı Kahraman Ağa, Edmond de minde gelişme gösterir. Aslında bir karikatür sa-
Amicis’ten Çocuk Kalbi, Charles Dickens’ten natçısı olan Cemal Nadir Güler, 1930’lu yıllarda
David Copperfield, Eleonor H. Porter’dan Poll- Dalkavuk, Akla Kara, Dede ile Torun, Yeni Zen-
yanna, Rudyard Kipling’ten Ormandaki Kavga, gin gibi dizilerle bu türün dikkat çekici örnek-
Orman Çocuğu’dur (3). lerini verir. Aynı dönemde yarattığı Amcabey
dizisiyle de türün öncülüğünü yapar. Amcabey,
Türk Edebiyatı’nda ilk yerli roman yine
1932-1947 yılları arasında Türk çizgi romanında
Tanzimat Edebiyatı döneminde Şemsettin Sami
bir gelenek oluşturur. Ramiz Gökçe’nin Tombul
tarafından 1872’de yazılıp yayımlanan Taaşuk-ı
Teyze ile Sıska Dayı’sı da bu çizgiyi sürdürür (5).
Talat ve Fitnat’tır. Gerek roman, öykü ve tiyatro
gerekse tarih ve eleştiri gibi türlerin giderek Türk yayın yaşamında çizgi kitapların daha
yaygınlaştığı bu dönemde Namık Kemal İntibah, yoğun olarak görüldüğü dönem II. Dünya Savaşı
Ahmet Mithat Efendi, Recaizade Mahmut Ekrem sonlarıdır. Günlük gazetelerde, gazetelerin hafta
Araba Sevdası romanlarıyla Türk Edebiyatı’na sonu eklerinde çıkan Mankafa Poldi, Küçük Kral,
önemli katkılarda bulunmuşlardır. Fatoş, Hasbi Tembeller, Güngörmüşler gibi dizi-
Servet-i Fünun Edebiyatı (1895-1901) döne- ler ilk akla gelen örnekler arasındadır (3, 5).
mindeyse roman tekniği açısından Türk Edebi- 1948’de Swing’le başlayan çizgi roman akımı
yatı’nın en yetkin ürünleri verilmiştir. Halit Ziya Pekos Bill (1951), Tom Miks (1956) gibi gibi
Uşaklıgil’in (1866-1945) Aşk-ı Memnu, Mai ve çevirilerle artarak sürmüştür. Bu arada ilk yerli
Siyah, Kırık Hayatlar, Mehmet Rauf’un Eylül ve çizgi roman olan Türk Kahramanı Köroğlu, 1953
Bir Genç Kız Kalbi adlı romanları bunlardan yılında haftalık olarak çıkmaya başlamış, Altan
birkaçıdır (3). Erbulak Cafer ile Hürmüz, Oğuz Aral Hayk
Sanat değeri ve eğitsel açıdan tartışmalara Mammer, Bedri Koraman Cici Can ve Turhan
neden olsa da, Kemalettin Tuğcu dört yüzden Selçuk Abdülcambaz tiplerini yaratmışlardır (3,5,8).
fazla romanıyla Çocuk Edebiyatı alanında ulaşıl- 1950’ler, ABD’den alınan çeviri yayınların
maz bir rekorun sahibidir. Kemalettin Tuğcu’nun zaman zaman büyük artış, zaman zaman düşüş
romanları taşıdıkları aşırı duygusallık ve karam- gösterdiği yıllar olmuştur. Ancak 1959’dan
sarlık yüzünden eleştirilmiştir. Ancak söz konusu başlayarak çizgi romanların Türk yayın hayatına
romanların okumayı alışkanlığa dönüştürme ko- daha sağlam bir şekilde yerleştiği izlenmektedir.
nusunda önemli rol oynadıkları söylenebilir. Çoğunlukla ABD yapımı olan bu çizgi romanlar,
Kaldı ki romanların bütünü incelendiğinde final Fransa ve Belçika yoluyla ülkemize girmiş, haf-
sahnelerinin daima iyimser bir tablo ile sona talık veya on beş günlük yayınlar halinde çıkmış-
erdiği, iyinin ve haklının daima kazandığı görü- tır. Bunlar içerisinde başarılı yapımı ve çevirisiyle
lür. Saadet Burcu (1943), Küçük Sevgili (1946), Asteriks dizisinin ayrı bir yeri vardır (3, 5).
Taşyürek (1947), Küçük Mirasyedi (1969), Sokak
Köpeği (1975), Şeytan Çocuk (1976), Baba Evi, 1959-1976 döneminde yerli örnekler de ço-
Dağdaki Yabancı (1990), Cambazın Kızı, El ğalmıştır. Suat Yalaz’ın Karaoğlan, Sezgin
Kapısı, Eskicinin Köpeği (1992), Süt Kardeşler, Burak’ın Tarkan, Abdullah Turhan’ın Fatih’in
Bir Dağ Masalı, Doğduğum Ev, Kuklacı (1993), Fedaisi Kara Murat, Ayhan Başoğlu’nun Malko-
Yetim Ali, Can Yoldaşları, Toprak Adamları, Kü- çoğlu adlı çizgi romanları tarihimizden ve folklo-
çük İşportacı, Karakaçan, Devlet Kuşu (1995), rumuzdan seçilmiş kişiler üzerine hazırlanmış
Küçük Hanım, Tanrı Misafiri, Balıkçının Kızı yayınlardır. Bu yayınların içinde resimleme ve
(1996), Benim Annem, Köyde Unutulanlar, Ana içerik açısından başarılı olanlar olduğu gibi, top-
Kucağı (1997) başlıca romanlarıdır. lumun ahlak anlayışına ters düşen kısımları olan-
Gülten Dayıoğlu da roman türünde Çocuk lar da vardır. 1986’da çıkan Küçükleri Muzır
Edebiyatı’nın en önemli isimlerinden biridir. Neşriyattan Koruma Yasası ile nispeten denetim
Dayıoğlu’nun romanları arasında Fadiş, Dört altına alınmışlardır (5, 8).

927
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

1980’li yıllarda Hasan Kaçan’ın Eşek Herif’i, piyes gibi yazı türleri yanında küçük fıkralar ve
Oğuz Aral’ın Avanak Avni’si, Latif Demirci’nin bulmacalar da bulunmaktaydı. Hiç resim bulun-
Muhlis Bey’i, İlban Ertem’in Küçük Adam’ı türün mayan bu dergide daha çok öğretici ve ahlaki
ilgi çekici örneklerinden birkaçıdır. Son dönemde yazıların yayımına önem veriliyordu (4).
Salih Memecan’ın Bizimcity adlı güncel politik XX. yy’ın başlarında çıkmaya başlayan çocuk
dizisi, Haslet Soyöz’ün Küçümen’i, İsmail dergi ve gazeteleri arasında Talebe (1911), Çocuk
Gülgeç’in Hayvanlar’ı, Vehip Sinan’ın Mıstık ve Duygusu (1913), Çocuk Yurdu (1913), Çocuk Dün-
Topuz tipleri, Muammer Erkul’un Çekirge yası (1913), Çocuk Dostu (1914) yer almaktadır.
Çetin’i, Bekir Sıtkı Turhan’ın Karagöz’ü ve Ancak bu yayınların hemen hemen tümüyle pek
Ormanya’sı kayda değer örnekler arasındadır (5). uzun ömürlü olamadıklarını belirtmek gerekmek-
tedir.
Türk Edebiyatı’nda Çocuk Gazete ve
Dergileri Cumhuriyetin ilanından sonraki dönemde,
özellikle Harf Devrimini izleyen yıllarda çocuk
İngiltere ve Fransa gibi Avrupa ülkelerinde gazete ve dergilerine gerek tiraj gerek süreklilik
XVIII. yy’dan bu yana çıkarılmakta olan çocuk bakımından göreceli bir gelişme sağlandığı söy-
gazetelerinin Türk Edebiyatı’ndaki ilk örneğine lenebilir. Çocuk kitaplarının pek bol olmadığı
XIX. yy.’da rastlanmaktadır (3). İlk çocuk gaze- yıllarda Çocuk Sesi, Mektepli, Arkadaş ve Çocuk
tesi 1869 yılında çıkmaya başlayan Mümeyyiz adlı dergilerin, çocukların genel kültürlerini art-
Çocuk Gazetesi’dir. Mümeyyiz adlı siyasal gaze- tırma, okuma ihtiyaçlarını karşılama, düşünme ve
tenin sahiplerince yayımlanan ve bazen dört, hayal güçlerini geliştirme bakımından önemli
bazen de sekiz sayfa olarak taş basması tekniğiyle katkılarda bulundukları kesindir.
basılan bu gazete, mahalle mekteplerinde okuyan
çocukların durumu da göz önünde tutularak, sade Son zamanlarda Bankaların çocuk dergisi
bir dille kaleme alınan yazıları kapsıyordu. Ay- yayımı alanında yararlı bir girişime atıldıkları
rıca bu yazılar kolay okunsun diye hareketli bilinmektedir. Yıllarca önce Yapı ve Kredi Ban-
harflerle diziliyordu. Bunu izleyen ikinci çocuk kası’nın desteğiyle yayın hayatına atılan Doğan
gazetesi, yine günlük siyasal gazete olan Sadakat Kardeş dergisini bu yolda ilk ve çok başarılı bir
gazetesince yayımlanan haftalık Sadakat (1875)’- örnek olarak gösterebiliriz. Bu dergi seçkin yazar
tir. Bu adla ancak altı sayı çıkabilen gazete ye- ve ressam kadrosuyla ve özenli baskısıyla kendi
dinci sayısından başlayarak Eftal adını almış ve alanında büyük bir boşluğu doldurmuştur (8).
yayımı bu ad altında yirmi üç hafta sürmüştür. Çocuk dergiciliğimiz bakımından önemi bazı
Bir bölümünün yayın hayatı çok kısa süren bu dergiler; Milliyet Çocuk, Tercüman Çocuk, Tür-
ilk çocuk gazetelerinden sonra Bahçe (1880- kiye Çocuk, Milliyet Kardeş, Can Kardeş, Gül
1881:40 sayı), Çocuklara Kıraat (1882:18 sayı, Çocuk, Kandil Çocuk, Başak Çocuk, Kumbara,
on beş günlük ve resimli), Vasıta-i Torakki (1882:4 Pembe Dinozor, Diyanet Çocuk, Şeker Çocuk,
sayı, on beş günlük ve resimli), Çocuklara Arka- Bando Çocuk Dergisi’dir. Ayrıca bol resimli ve
daş (1882-1883, on beş günlük ve resimli), Ço- çizgi anlatımlı olarak da yayın yaşamını sürdüren
cuklara Talim (1887-1888:8 sayı, on beş günlük) Küçük Canavarlar, Donald Amca, Barbie, Şirin-
adlı gazete ve dergiler yayımlanmıştır. ler ve Temel Reis gibi dergiler de bu bağlamda
sayılabilir (3, 8).
En uzun ömürlü çocuk dergilerinden biri 9
Mayıs 1896’da yayımlanmaya başlayan Çocuk- KAYNAKLAR
lara Mahsus Gazete adlı dergidir. Bütün çocuk- 1. Toz, H. (2007). Çocuk Edebiyatı Tarihi. Eğitim Fakül-
ları daha iyi ahlaklı, daha bilgili hale getirmeye teleri için Çocuk Edebiyatı (Editörler: Ömer Yılar ve
hizmet etmek amacıyla yayın hayatına atılan bu Lokman Turan), Ankara: PegemA Yayınları.
bol resimli haftalık dergide hikayeler, masallar, 2. Şirin, M. R. (2000). Çocuk Edebiyatı. Çocuk Vakfı
şiirler yanında toplumu ve insan sağlığını ilgilen- Yayınları. İstanbul.
diren bir takım yazılara da yer verilmiş ve 1903 3. Kıbrıs, İ. (2002). Uygulamalı Çocuk Edebiyatı. Ankara:
yılına kadar yayımını sürdürmüştür (4). Eylül Kitap ve Yayınevi ISBN: 975 6808 68-6
4. Oğuzkan, F. (2001). Çocuk Edebiyatı. Ankara: Anı
İlk çocuk dergilerinden bir başkası da çocuk- Yayıncılık. ISBN: 975 6956 25-9
ların ahlakını süslemeye ve düşüncelerini aydın- 5. Şimşek, T. (2004). Çocuk Edebiyatı. Konya: Suna
latmaya hizmet etmek üzere çıkarılmış olan Yayınları. ISBN: 975-92786-0-X
Çocuk Bahçesi (1904)’dir. Derginin ilk sayısında 6. Gökşen, E. N. (1985). Örnekleriyle Çocuk Edebiyatı-
çıkış nedenleri arasında derslerinden yorulan mız. İstanbul: Remzi Yayınevi.
çocukları dinlendirmek ve o güne kadar alt üst 7. Orkun, H. N. (1943). Türk Efsaneleri. İstanbul:
olan yazım kuralları konusunda bir fikir vermek Cumhuriyet Basımevi.
gibi amaçlar ileri sürülmüştür. Bir yıl kadar ya- 8. Şirin, M. R. (1999). 99 Soruda Çocuk Edebiyatı. Çocuk
yımını sürdüren bu dergide hikaye, masal ve Vakfı Yayınları. İstanbul.

928
 

UŞAQ ƏDƏBİYYATININ TƏRCÜMƏSİ - KİM NƏYİ KİMLƏR ÜÇÜN


TƏRCÜMƏ EDİR ?
f.e.n.Nərminə ƏLİYEVA
Qafqaz Üniversitesi
Tərcümə kafedrasının müdiri
Bakı / AZƏRBAYCAN
nermine_aliyeva@ yahoo.com

TRANSLATION OF CHILDREN’S LITERATURE - WHO TRANSLATES WHAT FOR WHOM ?


ABSTRACT
The development of globalization helps children across the globe to absorb more information from other countries and allows
them an opportunity to familiarize other cultures. However, it gives rise to three interesting questions: 1) is the implantation of
foreign culture in translating children’s literature a good idea?; 2) will the foreign implantation broaden children’s perspectives on
the world?; and 3) how do children accept those implantations compared with the local culture? Owing to the imperfect
knowledge and language ability of child readers, translators often encounter great difficulties and challenges in translating
children’s literature. In addition, it can be assumed that when translating children’s fantasy literature which is very much rooted in
a local culture, translators often encounter problems translating culture-specific items and are trapped in the dilemma of whether
to “foreignize” or to “domesticate” these items. This study attempts to identify translation problems and challenges in this regard
and to evaluate the effectiveness of available translation strategies.
Key Words: translation, language, child, development, problems, correct

Uşaq ədəbiyyatının yazıçıları və tərcüməçiləri yucuların maraqlarına uyğun olaraq hazırlanır.


bu ədəbiyyatdan bir pedaqoji vasitə kimi istifadə Digər oxuyucular dedikdə yalnız uşaqlar deyil,
etməyə də meyllidirlər. Baxmayaraq ki, uşaq ədə- həm də valideynlər, müəllimlər, kitabxanaçılar və
biyyatının ümdə vəzifəsi uşaqları əyləndirmək və uşaqlar üçün kitablar almaq istəyən maliyyə
onları tərbiyə etməyə xidmət etməlidir, bu günlər imkanı olan digər şəxslər də nəzərdə tutulur.
bu ədəbiyyat vasitəsilə uşaqlar müəyyən bir ideo- Tərcümə üçün müvafiq əsərlərin seçilməsi bu
logiya içərisinə sürüklənir və onlara bəzi dəyərlər məqsədə nail olmaq üçün böyük əhəmiyyət kəsb
qəbul etdirilməkdərir. Bunun əsas səbəbi isə, edən ünsürlərdən biridir. Hal – hazırda vəziyyət
uşaqların dünyagörüşünün onlardan yaşca böyük bir tərəfli şəkildə inkişaf edir, çünki əsərlərin
insanlardan az olması və əsasən oxuduqlarına əksəriyyəti İngilis dilindən digər dillərə tərcümə
inanmalarıdır. Uşaqlar əsərləri diqqətlə oxumağı edilir, digər dillərdən isə yalnız az sayda əsər
öyrənənə və müəlliflərin əsərlərdə yol verdikləri İngilis dilinə tərcümə edilir. Görəsən uşaq ədəbiy-
təhriflərdən xəbərdar olana kimi, əsərlərdə verilən yatı və bu ədəbiyyatın müxtəlif dillər arasında tər-
ideaları, fərziyələri qəbul edir, onları mənimsəyir cümə edilməsi müxtəlif milliyətlərdən və dinlər-
və özlərini əsərlərdəki xarakterlərə bənzədirlər. dən olan uşaqlar arasında vasitəçilik edərək bir
Azərbaycanın görkəmli yazıçısı Nəcəf bəy əlaqə yarada bilərmi ? Dünyanın müxtəlif ölkələ-
Vəzirovun təbirincə desək : “Ay camaat, and olsun rində uşaq ədəbiyyatının tərcümə edilməsi sahə-
o bir Allaha ki, uşaqlar da insandılar. Bu müra- sində həqiqətdə nə baş verir ? Kim nəyi kimlər
ciətdən xeyli vaxt keçib. Lakin bizlər hələ bu gün üçün tərcümə edir? Müəllimlər və valideynlər
də bu tərəqqipərvər insanın çağırışına mənə elə uşaqların müxtəlif mədəniyyətlərə aid olan əsərlə-
gəlir ki, lazımınca cavab verə bilməmişik. ri oxumasını asanlaşdırmaq üçün nə edə bilərlər?
Uşaq ədəbiyyatının, elecə də tərcümə edilmiş Globallaşmanın inkışafı yer kürəsinin müx-
uşaq ədəbiyyatının gənc oxucuya təsir göstərə təlif hisslərində yaşayan uşaqlara digər ölkələr
biləcək böyük gücü var. Bu gücdən uşaqların haqqında daha çox məlumat əldə etməyə və başqa
dünya görüşünü və dözümlüyünü artırmaq və ya mədiyyətlərlə tanış olmaq imkanı verir. Lakin
azaltmaq və onlara hər hansı bir dünya görüşünü belə olan halda üç sual meydana çıxır: 1) uşaq
aşılamaq üçün istifadə oluna bilər. Hal – hazırda ədəbiyyatı tərcüməsində əcnəbi mədəniyyətin
dünyanın müxtəlif yerlərində hökm sürən tero- təlqin edilməsi nə dərəcədə yaxşı fikirdir? 2) bu
rizm, dini çəkişmələr və vətəndaş müharibələri təlqin etmə uşaqların dünyagörüşünü inkişaf etdi-
şəraitində uşaq ədəbiyyatı yeni bir nəsil yetişdir- rəcəkmi? 3) uşaqlar əcnəbi mədəniyyətin yayıl-
məkdə böyük rol oynayır. Adətən, əsərlər uşaqlar masını öz mədəniyyətləri ilə müqayisədə necə
üçün tərcümə olunur və eyni zamanda digər oxu- qəbul edirlər? Uşaqların qeyri mükəmməl dil bi-

929  
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

liklərini və dansışıq qabiliyəytlərini nəzərə alaraq mək, ya oxucuları hər hansı bir dövrdəki tarixi və
deyə bilərik ki, tərcüməçilər uşaq ədəbiyyatının sosial detallarla tanış etmək, yaxud surətlər üçün
tərcüməsi zaman çox böyük çətinliklərlə üzləşir- müəyyən model formalaşdırmaq, yaxud da mə-
lər. Bundan başqa, yerli mədəniyyətlə sıx əlaqədə dəni dəyərləri ya azlatmaq ya da vurğulamaq
olan və yalnız müəyyən bir xalqın mədəniyyətinə üçün istifadə edilə bilər. Bunun başverməsinin
xas olan söz və ifadələrlə zəngin olan sehirli uşaq əsas səbəbi isə illustrasiyaların yazılı mətnin gö-
ədəbiyyatının tərcüməsi zamanı tərcüməçilər bə- rüntülü tərcüməsi-hansi ki yazılı tərcüməylə çox
zən bu tip dilemmalar qarşısında qalırlar: görəsən oxşar bir yolla yaranır- hesab edilməsidir. Belə-
müəyyən xalqın mədənıyyətınə xas olan bu söz- liklə, onların hər ikisi mətndə mühüm manipul-
lərı tərcümə zamanı “əcnəbiləşdiırmək”, yoxsa yator rolunu oynayırlar.
“olduğu dildə saxlamaq” daha məqsədəuyğun R.L. Stevensonun Dəfinələr adasi, Mark
olardı? Bu məqalədə biz tərcüməçinin qarşısına Tveynin Tom soyerin macəraları və Haklberi
çıxa biləcək bu tip çətinlikləri və probləmləri Finn, Daniel Defonun Robinzon Kruzo və Diken-
müəyyənləşdirmək və mümkün olan tərcümə sin illustrasiya edilmiş kitablarındakı şəkilləri
strategiyalarının effektivliyini qiymətləndirməyə araşdırarkən biz onların yaradılma məqsədlərini
çalışacaq. Bu effektivlik isə müəyyən xalqa məx- və müəllif və naşirlərin illustrasiya çəkənlərin
sus spesifik söz və ifadələrin uşaq ədəbiyyatında işinə təsir etməsinin səbəbinin həkayədə cərəyan
tərcüməsini və bununla da əcnəbi mədəniyyətin edən fərqli baxışların diqqətə çatdırılması oldu-
uşaq ədəbiyyatında yayılması məsələsinin müza- ğunu öyrənirik. Bütün bu aspektləri nəzərə alaraq
kirəsində ölçü vahidi kimi istifadə olunacaq. söyləmək olar ki, illustrasiya tərcümə prossesində
Aydındır ki, uşaq və gənclər üçün yazılmış çox mühüm bir amildir.
ədəbiyyat nümunələrinin tərcüməsi müəyyən bir
Uşaq ədəbiyyatı nümunələrinin tərcüməsi
auditoriyanın tələblərinə cavab vermək üçün edi-
vasitəsilə beynəlxalq mübadilə beynəlxalq anlaş-
lərsə daha faydalı olar. Uşaqlar üçün kitablara nə-
manın yayılmasında ən effektiv yollardan biri
zər saldıqda, onların uşaqların maariflənməsi və
olmalıdır. Bir uşaq digər ölkənin bir kitabını oxu-
məlumatlandırılmasına göstərdiyi güclü təsiri nə-
yanda o, müxtəlif insanların necə də oxşar olduq-
zərə aldıqda, həqiqətən də, təkcə imperialist döv-
rünün zirvəsində yazılmış mətnlərdə Şərq-Qərbin larını, insan olmağın, kainatın həqiqətdə nə de-
asimetrik əlaqələrinin təsviri zamanı deyil, həm- mək olduğunu anlayır. Amma təəssüflər olsun ki,
çinin müasir ədəbi nümunələrdə bu cür yanaşma- mənim fikrimcə, hal-hazırda bu mübadilə mövcud
nın hələ də qalması çox narahatedici bir amil ol- deyil. Çünki bəzi bazarlar çox güclüdürlər və yal-
duğunu görürük. Bu tip münasibətlər və idealogi- nız özləri ilə qane olmanın yetərli olduğunu dü-
yalar tərcümədə necə dövr edir? Onlar naşirlər və şünürlər. Amma bir şeyi də qeyd edim ki, yalnız
tərcüməçilər tərəfindən yumşaldılır yoxsa daha da öz mədədniyyəti ilə qane olma bu mədəniyyəti
qabardılaraq vurğulanır? Dəyişilmələr tərcüməçi- kasıblaşdırmaqla eyni mənaya gəlir. Bu xüsusilə
lər və naşirlərin şəxsi xarakter, idealogiya və hü- də iqtisadi və siayasi çəkisinin böyük olduğu
quqlarından nə dərəcədə asılıdır? Zamanla siyasi ABS və Birləşmiş Krallıg üçün doğrudur. Dün-
vəziyyət və xarici siyasətin dəyişməsi onlara necə yanın hər yerində hal-hazırda insanların çoxu
təsir göstərir? Biz inanırıq ki, tərcümələrdə, hə- ingilis dilini öyrənir, ingiliscə oxumağa çalışır,
qiqətən də, tərcümə olunan dilin mədəniyyətində ingiliscə yazılmış kitabları tərcümə etməyə ça-
hökm sürən idealogiya əks etdirilir. Dövrü təsvir lışır. Əksinə gedən proseslər isə çox nadir hal-
edən illustrasiyalar və mətnlərin müasir buraxı- larda baş verir.
lışlarında biz sadəcə mətnlərin deyil, visual gö- Tərcüməyə mübadilə prosesinin bir hissəsi
rüntünün də nəşretmə siyasəti və idealogiyasını kimi baxdıqda, bir məsələni nəzərə çatdırmaq
əks etdirdiyinin şahidi oluruq. Bu nümünələrdən lazımdır ki, ortaya qoyulan məsələ sadəcə mətnin
isitfadə edərək, biz uşaq ədəbiyyatı nümunələ- bir dildən digərinə tərcümə edilməsi deyil, eyni
rinin tərcüməsinin-həm sinxronik, həmdə dioxro- zamanda mətnlərin bir sistemdən-məsələn, yet-
nik baxımdan-tərcüməçilər, illustrasiya edənlər və kinlər üçün olan sistemdən uşaqlar üçün sistemə-
naşirlər tərəfindən mənbə dilində olan idealogi- digərinə çevrilməsidir. Bu müzakirənin son nöq-
yanı əks etdirməsi Şərq-qərb tablosunun yaradıl- təsi kimi uşaq ədəbiyyatının boşluqda olan ele-
masına hörmət əlaməti olaraq qəbul edilməsini mentlərin birləşməsi deyil, ədəbi polisistemin tam
təklif edirik. Kitab illustrasiyası tərcüməyə daha bir hissəsi olduğunu qavramaq olduğu üçün iki
cox müdaxilə edən amillədən biridir. yrın ədəbi sistem arasındakı mübadilə bu məqalədə ən vacib
İllustrasiya edilmiş kitablardakı şəkillər bir yerlərdən birini tutur. Beləliklə, mən uşaq ədə-
çox məqsədlərə qulluq edə bilər: Onlar ya oxu- biyyatı tərcüməsinin daha çox bu ədəbiyyat nü-
cuların diqqətini müəllifin seçdiyi başlığa yönəlt- munələrinin ədəbi polisitemdəki yerindən asılı

930
Materiallar

olması fikrini sübuta yetirmək üçün əlaqələri göz qabağındadır. Belə bir vəziyyətdə tərcümə
araşdırmaq niyyətindəyəm. olunmuş tekst bir fikri saxlamaq üçün digər bir
Müzakirəmiz üçün tərcümə edilmiş uşaq ədə- fikri tamamilə silə bilər. Və ya tərcüməçi iki prin-
biyyatı nümunəsini seçməyimizin əsas səbəbi bu- sip arasında tərəddüd etdiyi üçün bir birinə zidd
nun uşaqlar üçün hekayələr yazmağın normalarını olan xüsusiyyətlərdən də istifadə edə bilər. Istə-
öyrənməkdə çox səmərəli bir üsul olmasıdır. nilən halda bu iki prinsip tərcümə prosesinin mər-
Həqiqətən də, tərcümə edilmiş mətni müzakirə et- hələlərini müəyyən edə bilər. Bu zaman tərcü-
mək onun əslini müzakirə etməkdən daha səmərə- məçilər tərcümə olunacaq teksti və tekstdə veri-
lidir. Çünki, belə olan halda, tərcümə normaları lən təhrifləri əvvəlcədən bildirirlər. Lakin ən mü-
uşaq sisteminə mətn vasitəsilə daxil olan qeyri- him məsələ uşaqlar üçün tərcümə olunmuş tekstin
təbiilik daha aydın görünür. Mətni mənbə dil sis- sonda həmin bu iki prinsipə sadiq qalması və ya
temindən hədəf dil sisteinə çevirəkən tərcüməçi- ən azından onları kobud şəkildə pozmamasıdır.
lərin sistedəki qeyri-təbiiliyi nəzərə almağa məc- Bir çox etnik xalqların mədəniyyətindən bəhs
bur olmaları deyilənləri bir daha təsdiq edir. Mən edən uşaq ədəbiyyatı onlara öz ailələri və cəmiy-
iddia edərdim ki, bu xüsusilə yetkinlər üçün yət arasındakı fərqi anlamağa kömək edə bilər.
yazılmış mətnləri, yəni zamanla ədəbi polisis- Özlərini müsbət obrazda görməkdə uşaqlara kö-
temdə mövqelərini dəyişmiş hekayələri uşaq ədə- mək edən kitablar onlara özlərini tanımaqda yar-
biyyatı nümunəsi kimi tərcümə edərkən daha dımçı rolunu oynayır. Uşaqlara və gənclərə həm
aydın nəzərə çarpır. Uşaqlar üçün klassik ədəbiy- də müxtəlif mədəniyyətlərdən olan insanların qar-
yat nümunələri hesab olunan bu tip mətnlər iki şılıqlı əlaqəsini, onların problemləri həll etmə
məsələnin istifadəsində nümunə kimi istifadə yollarını, bir birilərinə hörmətlərini və həmrəy
olunacaq. Həmin iki məsələ isə bunlardır: uşaqlar olmanın yollarını öyrədən kitablar da lazımdır.
üçün yazılmış mətnləri tərcümə etmə normaları
Dünya ədəbiyyatına marağın artması millətlər
və bu normaları müəyyənləşdirən sistem süni-
arasında olan siyasi baryerləri azaldır və cəmiy-
likləri.
yətlər arasındakı əlaqəni daha da sıx edir.
Böyüklər üçün yazılmış kitabları tərcümə
Uşaqlar və gənclər üçün yazılmış ədəbiyyat-
edən müasir tərcüməçilərdən fərqli olaraq uşaq
dan başqa heç nə onlara Sakit Okeanın sahil-
ədəbiyyatı tərcüməçiləri mətnlə əlaqədar olaraq
lərində olan ölkələr və onların əhalisi haqda mə-
özlərini çox sərbəst apara bilərlər. Bu isə uşaq
lumat verə bilməz. Bu məqalədə uşaqlar və gənc-
ədəbiyyatının ədəbi polisistemdəki zahiri mövqe-
lər üçün doğru ədəbiyyatın seçilməsində bəzi
yinin nəticəsidir. Yəni, tərcüməçi tərcümə edər-
məsləhətlər verilmişdir. Məqalədə qeyd olunub ki
kən mətndə dəyişikliklər etmək, genişləndirmə
doğru ədəbiyyat seçimi üçün müəllim hekayənin
yaxud qısaltmalar etmək, hər hansı hissələri sil-
düzgünlüyünə, stereotiplərin olmamasına, loru
mək yaxud əlavələr etmək ixtiyarındadır. Bir
dildənsə düzgün dilin istifadə olunmasına və
vaxtlar bütün bunlar böyüklər üçün yazılmış ədə-
müəllifin düzgün perspektiv seçiminə diqqət ye-
biyyat nümunələrində qabaqcıl normalardan sa-
tirməlidir.
yılmalarına baxmayaraq, hal-hazırda onların isti-
fadəsi dayandırılmışdır. Lakin uşaq ədəbiyyatında Dünyanı uşaqlara izah edənkən dünya ədəbiy-
onlar olmuş və hələ də vardır. Səbəb isə onların yatının verdiyi imkanlardan bəhs edilir. Dünya
özlərini əbədiləşdirmək istəmələri deyil, cəmiy- uşaq ədəbiyyatının qlobal cəmiyyətdə sülhün an-
yətdə mövcud olan adlarıdır. laşılmasına yardımı bir çoxları tərəfindən bəyə-
nilməsinə baxmayaraq, Azərbaycanda belə ədə-
Uşaq ədəbiyyatında kök salmış bu iki prinsip
biyyat azlıq təşkil edir.
müxtəlif zamanlarda bir biriləri ilə müxləlif əla-
qələrdə olmuşlar. Məsələn, didaktik uşaq ədəbiy- Müəllimlər olaraq biz düşünürük ki, dünya
yatı nə qədər çox yayıldısa, uşaq ədəbiyyatının ədəbiyyatı tədris proqramının ayrılmaz hissəsi
tərbiyəvi olduğunu qəbul edən birinci prinsip bir olmalıdır. Kənd yerlərində və kiçik şəhərlərdə
o qədər üstünlük təşkil etdi. Indiki zamanda isə dərs deyən müəllimlər əgər öz siniflərində mədəni
dəyişıkliklər var: baxmayaraq ki, birinci prinsip fərqlilik hiss etmirlərsə, onları dünya ədəbiyyatı-
tərcümənin xarakteristikasına daha çox əhəmiyyət nın nə dərəcədə vacib olduğuna inandırmaq la-
verir, ikinci prinsipdə teksti uşağın anlaya biləcə- zımdır. Buna əlavə olaraq onların çoxu dünya
yi səviyyəyə uyğunlaşdırmaq əsas məsələdir. Bu ədəbiyyatının nə olduğunu bilmirlər və ona olan
iki prinsip həmişə bir birini tamamlamır, hətta ehtiyacı da anlamırlar.
bəzən onlar bir birilərinə zidd də ola bilirlər. Lakin biz hər zaman sübut etməyə çalışırıq
Məsələn, bəzən düşünülə bilər ki uşaq ölüm ki, bütün müəllim və tələbələrin qlobal təhsilə
haqqında olan yazını anlayır. Digər tərəfdən isə ehtiyacı var-xüsusilə də yuxarıda qeyd olunan
bunun uşaq üçün psixi cəhətdən zərərli olması da müəllimlərin. Bu məqalənin əvvəlində qeyd etdi-

931
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

yimiz kimi, dünya uşaq ədəbiyyatı belə bir tə- 7. http://www.cocukgelisim.com/dilgelisim.htm


limdə mühim rol oynaya bilər. Beynəlxalq An- 8. http://www.blog.milliyet.com.tr/blog.aspx
laşılmanın əsas məqsədindən əlavə bunun uşaq- 9. http://www.arayana.com/Cocuk-bakimi
lara da çox faydası var: uşağın dil qabiliyyətini
yüksəltmək, savad, müxtəlif kontekstlərdə istifa-
də olunan müxtəlif dialekt və ya dillərdəki termi-
nalogiyanı bilmək: yeni hekayə növləri ilə tanış
olmaq, mövzular, əsatirlər: yeni bədii üslublarla
tanış olmaq və mükəmməl ədəbiyyata yiyələn-
mək. Dünya ədəbiyyatı həmçinin perspectivləri
genişləndirərək və stereotiplərdən uzaqlaşaraq
uşaqların sosial, emosional və mənəvi dəyərlərini
də inkişaf etdirir.
Dünya ədəbiyyatı vasitəsilə uşaqlar indiyə
qədər rastlaşmadıqları məsələlərlə üzləşə və bu
mövzuların yeni tədqiqi yolarını öyrənə bilərlər.
Belə rəftar və müxtəlif perespektivlər uşaqlara
daha tənqidi və yaradıcı düşünməkdə yardım edir.
Biz yeni ideyalara daha açıq və həssas olmağa
çalışırıq. Uşaqlar öz nəsillərinin və digər nəsil-
lərin ədəbi irsinə daha çox dəyər verirlər. Dünya
ədəbiyyatına daxil olma imkanlarını məhdudlaş-
dıraraq ədəbiyyatşünaslar dünya ədəbiyyatına aid
kitabları bu və qlobal cəmiyyətlə bağlı digər
kiablarda təsvir olunan qlobal ədəbiyyatla birləş-
dirə bilərlər. Bəzən uşaqlar mədəniyyətlərlə əla-
qəli kitablar oxuyarkən bəzi çətinliklərlə üzləşə
bilərlər. Onlar həm öz ölkələrində, həm də digər
ölkələrdə olan mədəniyyətləri əks etdirən kitablar
oxusalar onlarda bütün dünyada yaşayan uşaqla-
rın həyat şəraitləri haqqında fikir yaranar.
Bir çox ziddiyyətlər təşkil edən əsərlərdə təs-
vir olunmuş gündəlik həyat tərzi ilə tələbələr irqi
və cinsi fərqlərlə öz dostluqlarını və buradakı baş
qəhrəmanları müqayisə edə bilərlər. Belə əsərlər-
də nə qədər ciddi məsələlərə toxunulsa, bir o qə-
dər iki dost arasında status fərqi və məzmunda
bunun necə dəyişildiyini aydın hiss etmək olacaq.
Bundan əlavə irqi və sosial iqtisadi bərabərsizlik
və bunun dostluğa təsirini və hər sujet xəttində
yaranan problemin müxtəlif həlli yollarını da
görmək olur.

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT


1. İsmixan Rəhimov Görkəmli təcüməçi Mikayıl Rzaqulu-
zadə Azərbaycan müəllimi 1971, 11 iyun
2. Mikayıl Rzaquluzadə “Uşaq ədəbiyyatı məsələsi” 1926
jurnali 3 saylı sş 6-15
3. Homer “ İlliada” müqəddimə, Bakı, 1978, s. 15
4. Gerding-Salas, C. (2000). "Teaching translation:
problems and solutions" Translation Journal 4, n.3.
July, 1-11
5. “Translation and Meaning” by Magdy M. Zaky Volume
4, No. 4, October 2000
6. XML and the Translator by Alan K. Melby, Ph.D.
Volume 4, No. 2 April 2000

932
 

UŞAQ KİTABLARININ NƏŞRƏ HAZIRLANMA PRİNSİPLƏRİ


Dr. Vüsalə MUSALI
Bakı Dövlət Universiteti, Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsi,
Kitabşünaslıq və nəşriyyat işi kaferasının müəllimi.
Bakı / AZƏRBAYCAN
tezkireshinas@yahoo.com tezkireshinas@gmail.com

EDITION PRINCIPLES OF THE BOOKS FOR CHILDEREN


ABSRACT
Our paper was devoted to research of edition principles for children books. These publications demand special attention and
sensibleness. We distinguished the age categories of children books and gave information about their structure specificities, aim
fixings, genre characteristics.

Uşaq ədəbiyyatı ən çox nəşr olunan, xüsusi biyyatı” xüsusi olaraq uşaqlar üçün yaradılır.
diqqət və həssaslıq tələb edən ədəbiyyat növüdür. Uşaq ədəbiyyatı uşağın yaş səviyyəsi və qavrama
Müasir uşaq ədəbiyyatı dünya ədəbiyyatının ay- dərəcəsinin xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq hazır-
rılmaz hissəsi kimi inkişaf edir. lanır.
Uşağın qavraya biləcəyi şəkildə təsvir olun- “Uşaqlar üçün ədəbiyyat” nisbətən geniş ifa-
muş gerçəkliyi əhatə edən bilik və təsəvvürləri dədir. Bu ifadə altında uşaq və yeniyetmələrdə
uşaq ədəbiyyatının predmeti saymaq olar. Uşaq maraq yaradan və onlar tərəfindən başa düşülən
və yeniyetmələrin kitabla ünsiyyətinin başlıca həm uşaq, həm də böyüklər üçün olan ədəbiyyat
xüsusiyyətləri yaşla müəyyən olunur. Nəşriyyat nəzərdə tutulur. “Uşaq ədəbiyyatı” və “Uşaqlar
praktikasında ənənəvi olaraq uşaq kitablarını dörd üçün ədəbiyyat” ifadələrindən “Uşaqların mütaliə
yaş kateqoriyasında fərqləndirirlər: məktəbəqədər dairəsi” ifadəsi yaranır. “Uşaqların mütaliə dairə-
(3-7), kiçik məktəb yaşı (8-11), orta məktəb yaşı si” dedikdə müəyyən yaşda mütaliə olunan kitab-
(11-14) və yuxarı məktəb yaşı (14-18). Bu qrup- lar başa düşülür.
ların hər birinin xüsusiyyətlərini yaxşı bilmək Uşaq kitabları nəşrə hazırlanarkən əsas diqqət
müəllif və redaktor üçün çox vacibdir. onun tərtibatına yönəldilir. Belə ki, uşaq kitab-
Strukturuna görə uşaq kitabları aşağıdakı larını özünəməxsus tərtibatı vardır. Bu kitabların
növlərə ayrılır: toplu, mononəşr, seriyalı nəşr, ən əsas elementi illüstrasiyalar hesab olunur.
əsərlər toplusu. Uşaq kitablarında mətn və şəkil bir-biri ilə sıx
İnformasiyanın xarakterinə və məqsəd təyina- bağlıdır. Bu kitablarda illüstrasiyalar idraki, tərbi-
tına görə isə uşaq ədəbiyyatını aşağıdakı növlərə yəvi, estetik və əlavəedici funksiyaları yerinə
ayırmaq olar: elmi-kütləvi, soraq-məlumat, prak- yetirir. İllüstrasiya kitabın məzmunu və dili qədər
tik vəsait, müxtəlif sənət sahələrinə aid nəşrlər, önəmlidir. Çünki uşaq, kitabdakı şəkillərə baxa-
asudə vaxt üçün nəşrlər. raq onu oxumağa başlayır.
Uşaq ədəbiyyatının redaktəsi və dəyərləndi- Uşaqlar üçün ədəbiyyatın spesifikliyi hər şey-
rilməsi zamanı əsərin janr xüsusiyyətlərinin mü- dən öncə onun pedaqoji-tərbiyəvi vəzifələri ilə,
əyyən edilməsi vacibdir. Uşaq ədəbiyyatının aşa- həmçinin uşaq qavrayışının xarakteri ilə şərtlənir.
ğıdakı janrları vardır: tapmacalar, yanıltmaclar, Uşaq kitablarının pedaqoji yönü onun hər bir
lətifələr, laylalar, oxşamalar, nağıllar, dastanlar. uşağın həyatında vacib olan tərbiyəvi əhəmiy-
Uşaq kitabları hazırlayan nəşriyyatlarda nəşr yətini nəzərdə tutur.
üçün əsər seçimi üç istiqamətdə həyata keçirilir: Uşaq ədəbiyyatının spesifikliyi bədii forma-
1. təkrar nəşr üçün əsərlərin seçilməsi; nın aydınlığı və dilin sadəliyidir. Burada bədii
2. “böyük”lərin ədəbiyyatından uşaqlar üçün obraz da, onun daxili aləmi də, danışıq və hərə-
əsərlərin seçilməsi; kətləri də inandırıcı olmalıdır.
3. müəllif tərəfindən təqdim olunmuş əsərlərin Məktəbəqədər yaşlı uşaqlar üçün kitablar ba-
seçilməsi. lacaların başa düşdüyü problematikanın əsasında
Kitab nəşri sahəsində “uşaq ədəbiyyatı”, qurulur, onların başa düşdüyü dildə yazılır. Bir
“uşaqlar üçün ədəbiyyat” və “uşaqların mütaliə qayda olaraq bu kitablar böyüklər tərəfindən uca-
dairəsi” ifadələrindən istifadə olunur. “Uşaq ədə- dan oxunur və onlardakı qısa mətn illüstrasiya-

933  
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

larla sıx bağlı verilir. Bəzən isə illüstrasiyalar da- edir. İctimai-siyasi, istehsalat-texniki, məlumat
ha çox üstünlük qazanır. Məktəbəqədər yaşlı xarakterli və bədii məzmunlu ədəbiyyatı uşaqlar
uşaqlar üçün oyuncaq kitablar, hərəkət edən illüs- üçün də nəşr etmək olar. Bu, o deməkdir ki, uşaq
trasiyalar, cizgili və rəngli boyalarla bəzədilmiş ədəbiyyatı bütün sahələri özündə birləşdirir və onu
kitablar, işıqlanan və danışan kitablar və s. yalnız oxucu təyinatına görə fərqləndirmək olar.
xarakterik formalardır. Bağça yaşlı uşaqların təlim və tərbiyəsində
Uşaq ədəbiyyatının tərbiyəedici və təhsilve- əyanilik üsulu mühüm yer tutur. Kiçik yaşlı
ricilik xüsusiyyətləri uşaq ədəbiyyatının quruluşu uşaqlar üçün düşünülmüş kitablarda mətn az,
və təsnifatını müəyyənləşdirir. Uşaq kitabları aşa- şəkillər isə çox olur. Bəzi kitablar isə mətnsiz
ğıdakı yarımtiplərə bölünür: siyasi-tərbiyəvi kitab- olur. Bundan başqa uşaqlar üçün şəkilli kitablar
lar, bədii kitablar, əyləncəli kitablar. və oyuncaq xarakterli yığma kitablar daha fay-
dalıdır.
Siyasi-tərbiyəvi kitablar əsasən cəmiyyət,
onun formalaşması və quruluşu, dünya tarixinin Kiçikyaşlı məktəblilərin ideya-tərbiyə vasitə-
formalaşması, ictimai formasiyalar və s. məsələ- ləri isə xeyli fərqlidir. Burada kiçikyaşlı məktəb-
lər haqqında lazımi məlumatları çatdırır. Bu lilər get-gedə müstəqil oxu vərdişinə yiyələndi-
kitablar bədii, elmi və publisistik formada yazıla yinə görə, bədii əsərlərdə uşaqların anlaya bildiyi
bilər. məzmun bitkinliyi, maraqlı hadisələr, alleqorik
surətlər geniş yer tutur. Kiçikyaşlı məktəblilərin
Elm və texnikanın sürətli inkişafı əyləncəli oxuduğu bədii əsərin əsas xüsusiyyəti onların
kitablara marağı artırmışdır. Belə kitablar kiçik sadəliyidir. Kiçikyaşlı məktəblilərə nisbətən orta-
yaşlı uşaqlar üçün nəzərdə tutulsa da, onları yaşlı uşaqlara və yeniyetmələrə aid kitablarda ha-
yuxarı yaş qrupları da maraqla oxuyurlar. Belə disələr çoxplanlı verilir. Kiçikyaşlı məktəblilər
kitablarda illüstrasiyalara geniş yer verilir. Bu da üçün kitabın redaktəsinə başlayarkən nəzərə
predmeti oxucunun əyani şəkildə qavramasına almaq lazımdır ki, əsər didaktik səciyyə daşımaq-
müsbət təsir edir. Bu sahədə uşaqlar üçün məlu- la yanaşı, müasir pedaqoji və psixoloji təlimlərə
mat ədəbiyyatı, xüsusilə ensiklopediyalar önəmli uyğun olmalıdır. Dil isə uşaq kitablarının məz-
yer tutur. Uşaq ensiklopediyaları hazırda bütün mununda başlıca amildir.
dünya ölkələrində tirajına və ad göstəricisinə görə
Uşaq kitablarının aparatı nəşr növlərinə görə
ən geniş yayılan kitablar siyahısına daxildir.
dəyişir. Belə ki, ən sadə aparat bədii ədəbiyyatda
Uşaq və yeniyetmələr üçün ədəbiyyat bədii istifadə olunur. Anlaşılması çətin olan sözlərin
və ya tərbiyəvi xarakterli ədəbiyyatı əhatə edən, mənası kitabın sonunda yer alan şərhlərdə deyil,
17 yaşına qədər oxucular üçün nəşr olunmuş və mətnin içində və ya sətir altında vermək lazımdır.
xüsusi bədii və poliqrafik tərtibatına görə fərq- Çünki kiçik və orta məktəb yaşlı oxucular kitabı
lənən nəşrlərdir. Material konstruksiyasına görə oxuyan zaman şərh, lüğət və qeydlərdə bacarığına
uşaq nəşrləri kitab, dövri nəşrlərə və oyuncaq vərdiş etməyirlər.
kitablara ayrılır.
Uşaq kitablarının aparatı didaktik istiqamətə
Uşaqlar üçün hazırlanmış toplular hər hansı malik olmalıdır. Bu zaman oxucunun yaşını, nəş-
bir mövzu və ya bir janrda (şeirlər, nağıllar rin tipini və ədəbiyyatın növünü nəzərə almaq
toplusu) yazılmış əsərləri əhatə edir. Böyük yaşlı lazımdır.
məktəblilər üçün antologiyalar, almanaxlar və Uşaqlar üçün hazırlanmış seçilmiş əsərlərin
müntəxəbatlar da nəşr olunur. Mononəşrlərdə məlumat aparatına giriş məqaləsi, şərhlər, mün-
müxtəlif janrlarda yazılmış əsərlər əhatə oluna dəricat və annotasiya daxildir. Toplular isə giriş
bilər. Məsələn, atalar sözü, tapmaca, şeir. məqaləsi, annotasiya və mündəricatdan ibarət
Uşaq kitablarının təsnifatı elmi və təcrübi olur. Giriş məqaləsini tanınmış yazıçılar və ya
baxımdan müəyyənləşdirilmişdir. Buraya elmi- redaktorun özü yazır. Redaktor burada oxucunun
əyləncəli ədəbiyyat, uşaqlar üçün nəşr olunmuş diqqətini bütünlükdə nəşrə cəlb etmə, onun xarak-
ədəbi-bədii əsərlər, uşaqlar üçün işlənmiş və nəşr terik keyfiyyətlərini göstərmə imkanı əldə edir.
olunmuş xalq poeziyası nümunələri, tədris proq- Uşaq kitablarının mündəricatı əvvəldə və ya
ramına uyğunlaşdırılmış ədəbi-bədii nəşrlər, mün- sonda verilə bilər. Onun yeri nəşrin xüsusiy-
təxəbatlar daxildir. yətlərindən asılı olaraq müəyyən olunur.
Uşaq kitabları məzmununa, quruluşuna, dil- Soraq-məlumat kitablarının aparatı iki növ
üslubuna və tərtibatına görə seçilir. Uşaq kitabları elementləri əhatə edir:
dünyəvi bilikləri özündə əks etdirən, bütün ədə- 1. Bütünlükdə nəşri xarakterizə edən elementlər;
biyyat növlərini əhatə etməklə, oxucu marağına 2. Ayrı-ayrı məqalələri xarakterizə edən ele-
və yaşına uyğun hazırlanmış kompleks məna kəsb mentlər.

934
Materiallar

Birinci qrupa annotasiya, müqəddimə və ya


giriş, göstəricilər, mündəricat, ikinciyə isə şərhlər
və sitatlar aiddir.
Uşaq kitablarını nəşrə hazırlayan zaman
uşağın fizioloji inkişafını da nəzərə almaq lazım-
dır. Belə ki, kitabın cildi uşağın diqqətini cəlb
edən ilk ünsürdür. Uşaq kitablarının cildi karton-
dan olmalıdır. Cilddə kitabın adı və məzmununa
uyğun şəkil verilməlidir. Cildin arxa hissəsində
isə nəşriyyatın digər kitablarının siyahısı və ya
müəllifin kitablarının siyahısı, kitabın qiyməti və
s. məlumatlar yerləşdirilə bilər.
Uşaq kitabları ən keyfiyyətli kağızda çap
olunmalıdır. Kağızın mürəkkəbi yayılmamalı,
rəngləri dəyişməməli, dayanıqlı olmalı və göz
yoracaq səviyyədə parlaq olmamalıdır. Mat ka-
ğızlar uşaq kitabları üçün daha əlverişlidir. Uşaq
kitablarının ölçülərinin kiçik olmamasına diqqət
yetirmək lazımdır. Məktəbəqədər (3-7), kiçik
məktəb yaşlı uşaqlar üçün hazırlanan kitablarda
mətn 14 şriftlə, orta və yuxarı məktəbyaşlı uşaq-
lar üçün kitablar isə 12 şriftlə yığılmalıdır.
Bu gün Azərbaycanda yalnız uşaq auditori-
yası üçün işləyən nəşriyyatların sayı çox azdır.
Azərbaycanda uşaqlara ünvanlanan kitablar əsa-
sən “Tutu”, “Nağıl evi”, “Ayna mətbu evi” və
başqa kimi nəşriyyatlarda hazırlanır.

ƏDƏBIYYAT
1. Umudlu İ. Kitab nəşri bu gün. Bakı: Əbilov, Zeynalov
və oğulları.
2. Vəliyev İ. Ədəbi-bədii və uşaq kitablarının redaktəsi.
Bakı: AENPB, 2002.
3. Yurdadoğ B. Çeşitli yaş gruplarında çocuk kitaplarıının
kağıt, hurufat ve reng seçiminde dikkat edilecek
hususlar // Çocuk Edebiyatı Sempozyumu, 23 Nisan
1995, Ankara, s. 44- 55.
4. Антонова С и др. Редакторская подготовка изданий:
Учебник. - Москва, Издательство МГУП., 2002, 468 с.

935
 

ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ ÇOCUK KİTAPLARINDA


BİÇİMSELLİK (METİN, DİL VE RESİMLEME)
Öğr. Gör. Münevver Can YAŞAR
Afyon Kocatepe Üniversitesi,
Eğitim Fakültesi İlköğretim Böl. Okul Öncesi Eğitimi ABD
Afyonkarahisar / TURKİYE
munevver2002@yahoo.com

Yrd. Doç. Dr. Zeliha G. YAZICI


Akdeniz Üniversitesi, Eğitim Fakültesi,
İlköğretim Böl. Okul Öncesi Eğitimi ABD
Antalya / TURKİYE
z.zeliha@gmail.com

THE FORMAT IN CHILDREN’S BOOKS FOR EARLY CHILDHOOD PERIOD


(TEXT, LANGUAGE AND ILLUSTRATION)
ABSTRACT
The children’s literature shapes the feelings, thoughts, events and dreams of children in the linguistic sense, which means
either verbally or in written form. However, fort his shaping to be effective and productive, there is a need to create verbal and
written products that can capture the interest of the children in line with their own world. One of these products is children’s
books. The children’s books in early childhood period are entertaining and training publications that prioritize visual aspects
through illustrations in large part in line with the developmental characteristics, interests and needs of children, ensure the
narration of language expression, form the basis for the formation mental variety through using the mental and linguistic skills of
children such as imagination, creativity, conceptual memory and word power and develop their skills of expressing themselves in
line with this basis.
The children’s books that contain illustrations more than texts play an important role in children’s recognizing the cultural
and traditional structure of the society they live in and their development of personality. The children’s books should have some
characteristics regarding their format, such as illustration, content and physical features. As the child gets older, developmentally,
the ratio of illustrations and texts in the children’s books also change. In this regard, the language elements used in texts should
also change from easy to more difficult. For instance, while the books towards children aged 1 to 3 have more illustrations and
fewer texts, as the child gets older, there are fewer illustrations and more text for children aged 4 to 6 and for children aged more
than 7 or 9, the books usually do not contain any illustrations.
For these products to serve their aims, the harmony between the three basic elements of text, language and illustration is very
important for the usefulness of the work and for the sustainability of its effect. For that reason, this study will emphasize the
aspects of format the children’s books of early childhood period should have, such as text, language and illustrations.
Kew Words: Children Lecturer, lecturer, Language and text, illustrations in picture story books.

değerli parçalarıdır. Bu nedenle, çocuğun küçük


GİRİŞ
yaşlardan itibaren sağlıklı bir ortamda gelişimini
Erken çocukluk dönemi, 0-8 yaşları arasını sürdürmesi ve gelişimin her aşamasında destek-
kapsayan ve çocukların daha sonraki yaşamların- lenmesi büyük önem kazanmaktadır.
da önemli rol oynayan; bedensel, psikomotor,
Her toplum kendi geleceği olan çocuklarını
sosyal-duygusal, zihin ve dil gelişimlerinin büyük sağlıklı olarak gelişmesini sağlamak amacıyla;
ölçüde tamamlandığı, kişiliğin temel yapılarının çocukların gelişimsel özelliklerine uygun olarak
atıldığı ve çocuğun devamlı olarak geliştiği bir eğitim sistemlerini geliştirmektedir. Bu gelişimsel
süreçtir (Myers 1990, Aral ve diğ. 2002). Bu dö- dönemlerdeki eğitimsel amaçların ortak özelliği,
nem, araştırmacılar için çocuğun yüksek öğrenme çocukların aktif öğrenen, yaratıcı düşünen, prob-
potansiyeline sahip olduğu bir dönem olarak lem çözme, paylaşma, işbirliği yapma, duygula-
görülmektedir. Kişiliğin temeli olarak kabul edi- rını ve düşüncelerini farklı yollarla ifade etme
len bu ilk yıllarda çocuklara sunulan çevresel gibi becerileri gelişmiş, toplumsal ve kültürel de-
uyarıcılar, tüm gelişim alanlarında olduğu gibi, ğerleri özümsemiş ve evrensel gelişmelere açık,
özellikle bilişsel ve dil gelişimin desteklenmesi demokratik bireyler olarak yetişmesidir (Dowling
açısından son derece önemlidir. Bu dönemdeki 1992, Williams 1992, Myers 1990, Bozdağ 2000,
çevresel etkiler ve bireysel yönlendirmeler, ço- Sever 2000). Bu ifadelerden de anlaşılacağı gibi
cukların gelişimlerini desteklerken aynı zamanda nitelikli gelecek nesillerin yetiştirilmesi ve toplu-
toplumların gelişmesine ve ilerlemesine de katkı ma kazandırılması sorumluluğu, eğitim sistemle-
sağlamaktadır. Çocuklar, toplumsal sistemin en rinin temelini oluşturmaktadır.

936   
Materiallar

Eğitim, çocukların yaşadığı toplumda yapıcı tutku halindedir. Çocuk edebiyatı da çocuk için
ve yaratıcı bir birey olabilmesini, toplumsal de- doğrudan bir eğlence aracıdır. Çocuk edebiyatı
ğerlerini ve kültürünü tanımasını sağlayan bir ürünleri, çocuğun yaratıcılığını ve hayal dünya-
araçtır. Eğitim sürecinin temeli ise öğrenmedir. sını geliştirir, onu mecbur durumdan kurtararak
Doğumla ailede başlayan bu öğrenme temelli farklı dünyalara sürükler. Bu ürünleri, çocuğun
eğitimsel süreç, planlı ve programlı bir kurum kendini ve etrafında olup bitenleri fark etmesini
olan okulda devam etmektedir (Gürkan ve Gökçe sağlaması açısından çocuk için her şeyden önce
2000). Bu noktada çocuk edebiyatı devreye gir- vazgeçilmezdir. Ayrıca, çocukta dil gelişimini
mekte ve ayrı bir önem taşımaktadır. Çocuk ede- sağlayan en önemli unsurlardan da biridir. Çocuk
biyatı, çocukların duygu, düşünce, olay ve hayal- edebiyatı ürünlerinden olan çocuk kitapları, çocu-
lerinin dilsel olarak yani sözlü ya da yazımsal ola- ğun yalnızca alıcı dil gelişimine katkıda bulun-
rak biçimlendirilen eserleri kapsamaktadır (Glazer makla kalmaz, aynı zamanda sözcük hazinesinin
1986, Oğuzkan 1987, Demir 1987, Kantarcıoğlu zenginleştirilmesine katkı sağlayarak ifade edici
1991, Aral ve Gürsoy 2000, Bozdağ 2000). Algı dil gelişimini destekleyen bir araç görevi de üst-
ve görsellik açısından son derece pratik, etkili ve lenmektedir (Oktay 1998, Yalçın ve Aytaş 2002,
kalıcı olan çocuk edebiyatı ürünleri, çocuklara Gündüz 2007). Bununla birlikte çocuklara düzen-
günlük yaşamları arasında, merak duygularını ön li olarak okunan masal hikaye vb. gibi resimli
plana çıkartarak, araştırarak ve eğlendirerek öğ- çocuk kitapları, çocuğun konuşma dili ile yazılı
retme özelliğini içinde barındıran ürünlerdir. Ma- dil arasında bir ilişki kurmasını; çocukların yazılı
sal, öykü, şiir, tekerleme, bilmece, anı, gezi, fen- sembollerle konuşma arasındaki ilişkileri anlama-
doğa olaylarını anlatan resimli kitaplar ya da re- sını sağlayarak okuma yazma becerisinin geliş-
simsiz vb. eserler çocuk edebiyatı ürünleri içine mesini desteklemektedir. Dolayısı ile çocuklar ki-
girebilir (Oğuzkan 1987). Erken çocukluk döne- taplar aracılı ile konuşma dili ile yazı dili arasın-
minde bu edebi ürünlerin çocuklara sunulmasını daki farklılıkları ayırt etme becerisini de kazana-
sağlayan en etkili araç, resimli çocuk kitaplarıdır. bilmektedir (Faust 1988, Wortham 1998, Clements
Çocukların kitap ile ilgili bilgi ve deneyim ve Warnacke 1994).
elde etmelerinde anne-babalara ve eğitimcilere Edebi eserleri okuma, hoş vakit geçirmekten
büyük görevler düşmektedir. Bu nedenle erken öte aynı zamanda okuduğunu anlama, eleştiri süz-
çocukluk döneminde çocuk kitapları konusunda gecinden geçirme ve okuduklarına yaratıcı bir bo-
anne babaların ve alanda çalışanları bilinçlendir- yut katma sürecidir (Gündüz 2007). Bu sürecin
meye yönelik çalışmaların arttırılmasına gereksi- daha verimli geçebilmesi için de edebiyat ile sıkı
nim duyulmaktadır. Bu düşünceden hareketle bu ilişkiler kurulmasına daha çocuk yaşta başlanma-
çalışmada, erken çocukluk dönemindeki çocuk lıdır. Çocuk kitaplarında amaç çocuğa kazandırıl-
edebiyatı ürünlerinden çocuk kitaplarının metin, ması gereken davranışlar olunca, anne babaların
dil ve resimleme gibi biçimsel özellikleri ayrıntılı ve eğitimcilerin kitap seçiminde nelere dikkat et-
bir şekilde ele alınmıştır. tiği önem taşımaktadır. Bu seçimlerin daha bilinç-
li yapılabilmesi için, çocuk kitaplarında bulun-
Erken Çocukluk Döneminde Çocuk
ması gereken metin, dil ve resimleme gibi biçim-
Edebiyatı
sel özellikler temel yapı oluşturmaktadır.
Çocuk edebiyatı; edebiyatın bütün alanlarında
ve söz sanatlarında bulunan niteliklerin tamamını Çocuk Kitaplarında Resimleme ve Metin
içinde barındıran, çocukların büyüme ve gelişme- Çocuk kitapları, çocukların gelişimsel özel-
lerine, hayal, duygu, düşünce ve yeteneklerine, likleri, ilgi ve ihtiyaçları doğrultusunda; çoğun-
zevklerine hitap eden, eğitirken eğlenmelerine lukla resimler aracılığı ile görsellik ön planda tu-
katkıda bulunan sözlü ve yazılı bir edebi türdür tularak, dilsel anlatımın sağlandığı; hayal gücü,
(Oğuzkan 1987, Yalçın ve Aytaş 2002, Güleç ve yaratıcılık, kavramsal bellek ve sözcük hazinesini
Geçgel 2006). Çocuk edebiyatı kendisine seçtiği gibi çocukların bilişsel ve dilsel becerilerini kul-
hedef kitlenin özelliklerini yetişkinler için yazılan lanarak düşünce çeşitliliğinin oluşmasına temel
edebi türlere göre daha fazla göz önünde bulun- oluşturan ve bu temel doğrultusunda kendini ifa-
duran bir alandır. Çünkü çocuğu ve çocukları an- de edebilme becerisini geliştiren eğlenceli, öğre-
latan her edebi eser çocuk edebiyatı değildir. Bu tici yayınlardır (Gönen 1988, Uzmen 1993, Alpay
durum çocuğun gelişim özelliklerine bağlı olarak 1984).
değişiklik göstermektedir. Erken çocukluk dönemindeki çocuklar için
Çocuk doğası gereği merakları ve yaratıcılığı hazırlanan kitaplarda resimleme, içerik ve biçim-
dolayısı ile sürekli bir oyun arayışı içerisindedir. sel olarak belli özellikler olması gerekmektedir.
Oynamak, eğlenmek onun için vazgeçilmez bir Özellikle metin, dil ve resimleme gibi üç temel

937
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

öğe arasındaki uyum, eserin yararlılığını ve kalı- yaşamın tüm alanlarına hakim olduğu için erken
cılığını süründürebilmesi açısından son derece dönemden itibaren çocuğun yaratıcılığı ve düş
önemlidir. Erken çocukluk dönemindeki kitaplar, gücünün gelişmesini sağlayacağından, resimle-
metinden çok resim içermektedir ve metin, dil ve melerde çocukların yaratıcılığı ve hayal dünyası
resimleme arasında yoğun bir ilişki vardır. göz önünde bulundurulmalıdır. Çocuk kitapların-
Resimleme, renklerdeki canlılık ve çizimlerdeki da dilin anlatım gücü resim ve çizgilerle somut-
estetik gibi görsellikler, çocuğun kitaba karşı laşarak daha net ortaya çıkmaktadır (Tür ve Turla
ilgisini çeken ilk unsurlardır ve bu görsel içerikler 1999, Aral ve Gürsoy 2000).
çocukların kitap tercihinde önemli bir rol oyna- Çocuk kitaplarındaki görsellik ve metin nite-
maktadır. Okuma yazma bilmeyen çocuklar için liklerinin yaş ve gelişim özelliklerine uygun ol-
kitabın resimleri çok önemlidir. Çocukların resme ması gerekmektedir. Çocukların resim ile metinde
yaklaşımı yetişkinden farklıdır. Çocuklar resme gelişen olaylar arasında ilişki kurabilmesine yar-
gerçekçi yaklaşmaktadır. Metinde geçen her nok- dım edebilecek oranda basit ve sade ayrıntılara
tayı resmin göstermesini beklemekte ve resimler yer verilmelidir. Gelişimsel olarak yaş ilerledikçe,
aracılığı ile öyküdeki durum ve olayı izlemekte- çocuk kitaplarındaki metin ve resimleme oranla-
dir. Eserin içeriğini yani metni yansıtan da resim- ması değişim göstermektedir. Bir – iki yaşların-
leme olacağı için metin-resim ilişkisi çocuk kitap- daki çocukların ilgi alanı yakın çevresidir. Bu
larında en önemli faktördür. Resimlemelerin gö- yaşlarda çocuklar yakın çevresindeki nesne, olay
revi, öyküdeki durum ve olayları daha belirgin ve durumları, tanımak, algılamak, adlandırmak is-
kılmak, metni zenginleştirip canlandırarak çocu- terler. Resimlemenin daha fazla olduğu bu dö-
ğun daha geniş zihinsel algılamalarını sağlamaktır nemde, metin daha azdır ve geri plandadır. Bu
(Baral 1989). Bu dönemdeki çocuk kitaplarında nedenle, bu yaşlar için hazırlanacak olan kitap-
yazının görsel boyutunu temsil eden resimleme- ların çocukların yakın çevresindeki insanları, hay-
nin amacı ise çocukların somuttan soyuta geçme- vanları ve eşyaları tanıtan ayrıntılardan arındırıl-
sine temel hazırlayacak zihinsel temsilleri oluş- mış tek bir resimlemelerden ve resme ait tek söz-
turmaktır. Resimleme ile görsel algılama, metin cükten oluşmalıdır (Tür ve Turla 1999). Gelişim-
ile zihinsel algılama desteklenmektedir. Bu iki sel olarak 3-4 yaşlar arasında ise öğrenme alanı
algılamanın bir arada kullanılması kavram gelişi- daha genişlemiştir. Bu yaşlardaki çocuklar için
mini destekleyeceğinden, çocuk kitaplarında re- tek olaylı, neşeli ve gerçekçi öykülerden oluşan
simleme-metin arasındaki uyumun gerekliliği kısa metinler ve bu metinleri fazla ayrıntılı olma-
ortaya çıkmaktadır. yan resimlemelerle anlatımları ön plana çıkmaya
Çocuk kitaplarındaki resimlemeler, metnin başlar. Metnin resimlemelerle açıklayıcı bir bi-
anlatmak istediğini veremediği zaman, resimle- çimde verilmesi, çocukların görsel ve işitsel bağ-
menin işlerliliği kalmayacağından, çocuğun gör- lantıları kurmasını kolaylaştırmaktadır. Çocuklar
sel algılamalarını zihinsel olarak anlamlaştırma- metinde sözü edilen ya da metni destekleyen
sını zorlaştıracaktır. Örneğin, kitaptaki bir “tav- öğeleri resimlemede görebilmelidir. Bu nedenle,
şan” resminde, “tavşan” gerçek özelliklerine ya- kısa cümleler ile anlatılan metinlerin aktarımla-
kın, abartıdan uzak, önemsiz ayrıntılardan arındı- rında, sayfalar arası geçişlerde fazla ayrıntılı ol-
rılarak resmedilmelidir. Öykü gereği hayvanın mayan ancak metin ile ilişkilendirilmiş resimleme
giysi değişikliğinde bile tanınma olanağı olma- tercih edilmektedir. 4-6 yaşlar arasında çocuklar
lıdır. Ayrıca, çocukların metinlerden anlayama- öyküyü anlatan ile resim arasında ilişki kurmaya
dıklarını resimlerden okuyarak anlayabilmeleri başladığından resimlemelerdeki ayrıntılar, metnin
için resimlerin hareket ve anlatım gücü taşımalı- anlaşılmasına kolaylaştıracaktır. Bu nedenle bu
dır. Bu nedenle, çocuk kitaplarında metin ve re- dönemdeki kitaplardaki resimlemelerde metin re-
sim arasında sağlam ve uyumlu bir ilişki kurula- simleme arasındaki uyuma özen gösterilerek ay-
rak, kitabın görsel algılama yönü yani resimleme, rıntılar artmaktadır. Dolayısı ile yaş ve gelişim
zihinsel algılamayı sağlayacak nitelikte metni düzeyi arttıkça çocuk kitaplarında resimlemeden
açıklayıcı olmalıdır (Sofuoğlu 1979, Güleç ve yazıya doğru bir yönelim görülmeye başlayacak-
Geçgel 2006). tır. 7-8 yaşlardan sonra ise resimsiz metinlerden
Çocuk kitaplarında içerik, dil ve eğitsel anla- oluşan kitaplara doğru bir geçiş süreci görülebilir
tım ne kadar önemli ise görsel ve estetik anlatım (Tür ve Turla 1999, Gönen 2000, Güleç ve
olan resimlemede aynı oranda önemlidir. Resimli Geçgel 2006). Görüldüğü gibi yaş ve gelişim
çocuk kitapları, çocukların edebi anlamda tanıya- ilerledikçe çocuk kitaplarında kullanılan resimle-
cakları ilk tür olmaları nedeniyle, edebi ve estetik me, metin ve dilsel öğeler de basitten zora doğru
temellerin oluşmasında önemlidir. Estetik ve dil, bir farklılık izlemektedir.

938
Materiallar

Çocuk Kitaplarında Dil ve Anlatım masına yardımcı olmaktadır. Bu nedenle çocuk-


Erken çocukluk dönemi için hazırlanan çocuk ların zihinlerinde kavramların simgelere dönüş-
kitaplarında resimleme gibi içeriği oluşturan konu mesinde ve kavramların kullanımlarında dil ko-
ve tema anlatımında kullanılan dil de önemli bir laylık sağlayıcı bir görev üslenmektedir. Dolayısı
unsurdur. Metin, tema ve konusu ile bir bütündür. ile yaş ve gelişime göre, kitaplarda cümleler dil
Çocuk kitaplarında sevgi, saygı, hoşgörü, başarı, bilgisi kurallarına uygun, ses tekrarları olan,
kahramanlık gibi çocuğun evrensel ve ahlaki de- özne-nesne-yüklem ilişkilerinde doğru kullanım-
ğerler kazanmasını sağlayacak, kişilik ve kimlik ların sergilendiği, dil unsurlarının metinlere den-
gelişiminde olumlu izler bırakarak ilerde saygın geli bir şekilde dağıtımın yapıldığı bir anlatım dili
bireyler olmasını destekleyecek temalara yer kullanılmalıdır. Betimlemelerde sözcükler yerin-
verilmelidir. Ancak kitaplarda ele alınan temalar- de ve anlamlarına uygun olarak kullanılmalıdır
da iyi ve kötü, ak ve kara, güzel ve çirkin gibi (Uzmen 1991, Bozdağ 2000). Öykünün sanat dili
keskin hatlarla ayrılmış olan detaylara yer vermek olan resimlemeye, edebi dil de katılınca kuşkusuz
yerine, esnek ifadeler kullanılmalı ve çocuğu ortaya çıkan eser çocuklarda sanatsal ve dilsel
düşünmeye yöneltmelidir (Gündüz 2007). estetik bilincini geliştirecektir.
Çocuk kitaplarında ele alınan temel düşünce SONUÇ VE ÖNERİLER
ya da olaylar genellikle eğlendirici, dinlendirici Çocuk kitapları, çocuğun yazılı ve görsel ile-
ve düşündürücü olmalı, çocukların olayları sorgu- tişimlerini destekleyen, kitaplarla kaynaşmasına,
lamasına fırsat vermeli, eleştirel ve çok yönlü okuma alışkanlığı kazanmasına yardımcı olan
düşünmeye yönlendirmelidir. İyi seçilen bir konu araçlardır. Çocuğun gerçek yaşamla ilişki kurma-
çocukta mantık gelişimini desteklediği gibi, çocu- sında ilişki kurmasında, duygu ve düşüncelerinin
ğun neden sonuç ilişkisi kurmasına da katkıda yapılanmasında, bilişsel, dil ve kişilik gelişiminde
bulunmaktadır. Özellikle resimli kitaplarda yer önemli bir yere sahip olan çocuk kitapları; re-
verilen çözümlemeye hazır problem durumları sa- simleme ve metin, dil ve anlatım gibi biçimsel
yesinde çocukların problem çözme becerileri des- özellikleri ile çocukların hoş vakit geçirerek yeni
teklenir (Nas 2002). davranışlar kazanmalarına yardımcı olmaktadır.
Metinde anlatılmak istenen temanın ve konu- Erken çocukluk döneminde çocuğun eğiti-
nun aktarımında kullanılan dil de çocuğun zihin- minde çocuk kitaplarının önemi göz önünde bu-
sel ve duyusal anlamlaştırmalarında önemlidir. lundurularak anne-babalara ve eğitimcilere şunlar
Çocuklar, kullanılan dildeki açıklık ile metindeki önerilebilir:
olayı daha net kavrayabilir, resimleri okumada ya
Eğitim fakültelerinde çocuk edebiyatı dersle-
da anlatmada dili doğru ve akıcı kullanabilir.
rini yürüten öğretim elemanları, çocuk kitapları-
Nesne, durum olay ve öykülerin anlatımlarında
nın önemi, çocuk kitaplarının özellikleri ve çocuk
kullanılan dil, o dile ait sözcükler ve anlamları,
kitaplarının seçimini ile ilgili derslerinde; sadece
sözcükler arasındaki anlam ve ses ilişkileri, cümle
teorik bilgilere değil, bilgilerin gerçek yaşama ak-
yapısı, başvurulan deyimlerdeki uyum vb. öğeler
tarılabilmesi için inceleme, gözlem ve uygulama-
çocukların kavrama güçleri ve sözcük dağarcık-
lara daha çok yer verebilirler.
ları ile ilişkili olduğundan göz ardı edilmemelidir
(Oğuzkan 1987, Tür ve Turla 1999). Erken çocukluk döneminde çocuk kitapları-
nın önemi ve özellikleri konusunda anne-babalara
Resimli çocuk kitapları her ne kadar az söz-
ve eğitimcilere yönelik olarak konferans, sempoz-
cük gerektirse de her bir sözcüğün farklı bir öne-
yum, panel gibi etkinlikler düzenlenebilir.
mi vardır. Metindeki betimlemelerde ve tanım-
lamalarda kullanılan sözcükler, çocukların yaşla- Anne-babaların ve öğretmenlerin kaliteli ki-
rına göre basitten zora doğru bir gelişim izleme- tap okuma alışkanlığı kazanarak çocuklara bu
lidir. Metinde kullanılacak sözcüklerin seçiminde, konuda doğru model olmaları gerekmektedir. Bu
basit, yalın ve kısa anlatımların yanında, kulağa alışkanlığı desteklemek için eğitimcilerin ve aile-
hoş gelen ritmik ve uyumlu bir dil kullanımı ile lerin çocuklarla birlikte katılabileceği kitap fuar-
yapılan anlatımlar çocuğun dikkatini kitaba ları ve kütüphane gezileri düzenlenebilir.
yoğunlaştırmasına yardımcı olmaktadır. 0-2 yaş Çocuk edebiyatı yazarlarının, çizerlerinin, ya-
arasında tek sözcüklü cümlelerden oluşan resimli yıncılarının ve çevirmenlerin, öncelikle çocukla-
anlatımlar önemli iken, 5-6 yaşlarında beş ya da rın sosyal-duygusal, zihinsel ve dil gelişimine
altı sözcükten oluşan ve içinde tek özne, tek yük- katkı sağlamak için; çocuk gelişimi ve eğitimi ile
lem bulunan cümlelere öncelik verilerek anlatım ilgili yapılan çalışmaları yakından takip etmele-
dili ön plana çıkmaktadır. Dil bir simge düzeni rini sağlamaya yönelik bilgilendirme toplantıları
oluşturduğu için çocukların zihinsel düzeni sağla- düzenlenebilir.

939
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Dilbilimciler ve eğitimciler ortaklaşa çalışa- − Gündüz, A. (2007). “Anne Baba ve Öğretmenlerin Okul
rak çocuk kitaplarında kullanılacak dil konusunda Öncesi Çocuk Kitaplarını Değerlendirmesi.” Yayın-
lanmamış Yüksek Lisans Tezi. Afyon Kocatepe Üniver-
araştırmalar yapabilirler. sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar.
Çocuk duyarlılığını yansıtan, çocuğun bilişsel − Gürkan, T. ve Gökçe, E. (2000). İlköğretim İlkokuma-
ve dil gelişimlerini destekleyen, ifade zenginliği Yazma Kitaplarının İncelenmesi. 1. Ulusal Çocuk
sağlayabilecek bir dil için, çocukların gelişimsel Kitapları Sempozyumu. “Sorunlar ve Çözüm Yolları.”
(Yayına Hazırlayan, Doç. Dr. Sedat Sever). Ankara
ve yaş özellikleri göz önünde bulundurularak ço- Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi TÖMER Dil
cuk dili geliştirmek mümkün olabilir. Bu konuda Öğretim Merkezi. Ankara.
her toplum çocukları adına bu sorumluluğu alma − Kantarcıoğlu, S. (1991). Eğitimde Masalın Yeri. Öğret-
konusunda bilinçlendirilebilir. men Kitabı Dizisi. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Çocuğun içinde yaşadığı kültürün, bireysel Ankara.
gelişim özelliklerinin ve ülke eğitim politikasının − Myers, R. (1990). “Erken Çocukluk Gelişimi ve Eğiti-
minde Farklı Modeller.” Erken Çocukluk Eğitiminde
bir bütün olduğu düşünülerek çocuk kitaplarının Farklı Modeller (Ed: Sevda Bekman). Seminer Bildiri-
hazırlanması konusunda Milli Eğitim Bakanlığı, leri, Eylül 10-14, İstanbul. s.13-38.
üniversiteler, sivil toplum kuruluşları, yayınevleri − Nas, R. (2002). Örneklerle Çocuk Edebiyatı. Ezgi
ve basın organları ortaklaşa projeler geliştirebilir. Yayınları, Bursa.
− Oğuzkan, A. F. (1987). Yerli ve Yabancı Yazarlardan
KAYNAKLAR Örneklerle Çocuk Edebiyatı. 4. Basım. Emel Matbaacı-
lık. Ankara.
− Alpay, M. (1984). Okul Öncesi Dönemde Çocuk ve − Oktay, A. (1998). “Çocuk Eğitiminde Edebiyat Ürün-
Kütüphane.”YA-PA Okul Öncesi Eğitimi ve Yaygınlaş- lerinden Nasıl Yararlanılır” Çocuk Edebiyatı. (Yayına
tırılması Semineri. Ya-pa Yayınları, İstanbul. Haz: Mustafa Ruhi Şirin). Çocuk Vakfı Yayınları,
− Aral, N. ve Gürsoy, F. (2000). Kitabın Çocuğun Gelişi- İstanbul.
mindeki Yeri ve Önemi. 1. Ulusal Çocuk Kitapları − Sever, S. (2000). Çocuk Kitaplarında Dilsel ve Görsel
Sempozyumu. “Sorunlar ve Çözüm Yolları.” (Yayına Duyarlılık. 1. Ulusal Çocuk Kitapları Sempozyumu.
Hazırlayan Doç. Dr. Sedat Sever). Ankara Üniversitesi “Sorunlar ve Çözüm Yolları.”(Yayına Hazırlayan: Doç.
Eğitim Bilimleri Fakültesi TÖMER Dil Öğretim Dr. Sedat Sever). Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Merkezi. Ankara. Fakültesi TÖMER Dil Öğretim Merkezi. Ankara.
− Aral, N., Kandır, A. ve Can Yaşar, M. (2002). Okul − Sofuoğlu, M. (1979). “Anaokullarına Giden 5-6 Yaş
Öncesi Eğitim Okul Öncesi Eğitim Programı (2002 Çocuklarının Seçilmiş Resimli Kitaplar Hakkında Beğe-
Okul Öncesi Eğitim Programına Göre Geliştirilmiş II. nilerinin İncelenmesi.” Yayınlanmamış Bilim Uzman-
Baskı). YA-PA Yayınları, İstanbul. lığı Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri
− Baral, H. (1989). “0-6 Yaş Grubu Çocuk Kitap İllüs- Enstitüsü, Ankara.
trasyonlarının Analizi ve Bir Çocuk Kitabı İllüstrasyonu − Tür, G. ve Turla, A. (1999). Okul Öncesinde Çocuk,
Denemesi.” Yayınlanmamış Bilim Uzmanlığı Tezi. Edebiyat ve Kitap. YA-PA Yayın ve Pazarlama San. ve
Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tic. A.Ş. İstanbul.
Ankara
− Uzmen, S. (1993). “1970-1993 Yılları Arasında Basılan
− Bozdağ, F. (2000). Çocuk Kitaplarında Metin Dil ve Türkçe ve İngilizce Resimli Hikaye Kitaplarının Konu
Resimleme İlişkisi. 1. Ulusal Çocuk Kitapları Sempoz- Yönünden İncelenmesi.” Yayınlanmamış Bilim
yumu. “Sorunlar ve Çözüm Yolları.” (Yayına Hazırla- Uzmanlığı Tezi. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri
yan, Doç. Dr. Sedat Sever). Ankara Üniversitesi Eğitim Enstitüsü, Ankara.
Bilimleri Fakültesi Tömer Dil Öğretim Merkezi.
Ankara. − Yalçın, A. ve Aytaş, G. (2002). Çocuk Edebiyatı.
AKÇAĞ Basım Yayım Pazarlama A.Ş., Ankara.
− Clements, E. N.And Warnacke,W. E. (1994).“Helping
Literacy Emerge at School For Less-Advantaged − Williams, R.L., (1992).“Determining the Curriculum.”
Children” Young Children. March: 22-26) The Early Childhood Curriculum. Second Edition.
Teachers College, Columbia University, New York and
− Demir, H. (1987). “1986’da Çocuk Edebiyatı.” Çocuk London.
Edebiyatı Yıllığı: 318. Gökyüzü Yayınları. İstanbul.
− Wortham, S. C. (1998). Early Childhood Curriculum.
− Dowling, M. (1992). Education 3-5. Edmunsburg Press. Developmental Bases For Learning And Teaching.,
Second Edition. Prentice Hall UpperSaddle River. New Jersey.
− Faust, H.(1988). Early Childhood Education A
Development Curriculum, Paul Chopman Publishing.
London.
− Gönen, M. (1988). “Anaokulu Giden Dört-Beş Yaş
Çocuklarına Resimli Kitaplarda Yapılan Eğitimin Dil
Gelişimine Etkisinin İncelenmesi.” Yayınlanmamış
Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri
Enstitüsü. Ankara.
− Glazer, J. I. (1986). Literature for Young Children.
Charles E. Merril Publishing Co., USA.
− Güleç, H. ve Geçgel, H. (2006). Çocuk Edebiyatı. Kök
Yayıncılık Ankara.

940
 

TÜRK XALQLARI éDéBÌYYATI (II):


BEYNéLXALQ UÅAQ éDéBÌYYATI KONQRESÌ

- II K Ì T A B -

UŞAQ TƏLİM VƏ TƏRBİYƏSİ


  

  
 

İMAM GAZZALÎ'NİN “EY OĞUL” ADLI ESERİ VE ÇOCUK


EĞİTİMİNDEKİ YERİ
Prof. Dr. Abdulhakim YÜCE
Yüzüncü Yıl Üniversitesi,
İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi,
Van / TÜRKİYE
abdulhakimyuce@hotmail.com

ABSTRACT
According to many scientists, education process in humans starts from birth and continues until death. Since human
education has some challenges, new methods were developed throughout the history and sometimes some of these methods were
removed from education systems as they become redundant.
However there are some methods that continued to be valid for people from different age groups and in various epochs.
Advice is one of them.
Besides temsil (representation), nasihat (advice) was one of the most common methods used by guiding personalities like
prophets and also by educators and philosophers. Thus, in the Qur’an and other holy books this method is primarily used. Prophet
Lokman’s (as) advices to his son are very famous. (See: Lokman, 31/13-20). We come across these kinds of advices which start
with a calling: “Oh My son!” in the lives of many prophets including Prophet Noah. Later these advices formed a kind of
literature and reached its peak with Imam Ghazali’s book “Eyyuha’l Veled”.
This book which was originally in Persian was translated into many languages. For example in 1838 it was translated into
German, in 1951 into French, English and Spanish by UNESCO, and also in 1969 it was translated once more into French by a
different translator. There are many manuscripts of this book in libraries around the world.
In the preface of the book which starts with “O my son!” it was explained that it was written with one of his student’s
request. This book explains many principles that can guide people in every phase of their lives especially in their spiritual lives in
a concise manner, embellishing them with verses and hadiths. In the book which has become a classic, we find many principles
that can be useful in child education as well. In our paper after briefly looking at the author and his book, we tried to analyze
these principles.
Key Words: Education, advice, representation, Ghazalî, Eyyuha’l Veled "Oh my son!", spiritual.

Yazarın Hayatı Gazzâlî Nîşâbur'daki öğrenimi sırasında,


Gazzâlî 450 (1058) yılında İran'ın Horasan Kuşeyrî'nin öğrencilerinden olup Tûs ve Nîşâbur
bölgesinde, yetiştirdiği âlimler ve devlet adamla- sûfîlerinin meşhurlarından biri haline gelen Ebû
rıyla tanınan Tûs'ta (bugünkü Meşhed) dünyaya Ali el-Fârmedî'den de dersler almaktaydı. Bu se-
geldi. Ortaçağ Batı skolastiklerince Abuhamet ve beple Gazzâlî'yi tasavvufî pratiklere yönelten ki-
Algazel diye tanınmaktaydı. Ebû Hâmid, babası- şinin Fârmedî olduğu söylenir.
nın mesleğine (gazzâl "yün egirici, iplikçi") nis- Cüveynî'nin vefatı üzerine (478/1085) Nizâ-
betle Gazzâlî diye anılmış ve bununla meşhur mülmülk'ün karargâhına gitmesi Gazzâlî'nin ha-
olmuştur. yatında önemli bir dönüm noktası teşkil eder.
Gazzâlî muhtemelen okuma yazma, Kur'ân-ı Gazzâlî, Nizâmülmülk'ün himayesindeki seçkin
Kerim'in ezberlenmesi, dil bilgisi ve aritmetik âlimlerle tanışarak onlardan istifade etmeyi dü-
gibi alanlarda dönemin geleneksel ilköğrenimini şünmüş olmalıdır. Bu sırada yirmi sekiz yaşın-
gördükten sonra ileri düzeydeki öğrenime 465'te daydı (Sübkî, IV, 107). 484'te (1091) vezir tara-
(1073) Ahmed b. Muhammed er-Râzkânî'den fından Bağdat Nizamiye Medresesi müderrisliği-
fıkıh dersleri alarak başladı. ne tayin edilen Gazzâlî, buradaki çalışmaları sıra-
Daha sonra Gazzâlî, Cürcân'a gitti ve burada sında dindarlığı ve faziletiyle tanınan Halife
beş yıl süren öğreniminden sonra bir kafile içinde Muktedî-Biemrillâh'ın ilgi ve desteğine mazhar
Tûs'a döndü. Nizâmülmülk, Nîşâbur'da medrese oldu (Abdülemîr el-A'sem, s. 36, 37–38).
eğitimi gören talebeler için daha önce başlatılmış Bağdat'taki müderrisliği sırasında Gazzâlî'nin
olan burs geleneğini devam ettirdiğinden (Watt, kelâm, felsefe, Bâtınîlik ve tasavvuf hakkındaki
Müslüman Aydın, s. 16-17) Gazzâlî, ilmî imkân- derin araştırma ve çalışmalarının kendisini ulaş-
lar yanında muhtemelen böyle bir maddî imkânı tırdığı sonuç, onun zihin ve ruh dünyasında şüphe
da kullanmak düşüncesiyle 473'te (1080) Tûslu
ve bunalıma yol açtı. Kendi ifadesine göre şüp-
bir grup gençle birlikte Nîşâbur'a giderek bura-
hesi sadece metafizik ve bilgi problemleriyle ilgili
daki Nizamiye Medresesi'ne girdi ve dönemin en
değildi; ayrıca ahlâkî bakımdan da kendini sorgu-
tanınmış kelâm âlimi olan İmâmü'l-Haremeyn el-
luyor ve dünya alâkalarına boğulduğunu, faaliyet-
Cüveynî'nin öğrencisi oldu.

942   
Materiallar

lerin en güzeli olan eğitim ve öğretim çalışmala- yeniden ilim öğretmeye koyulduğunu belirtir. Üç
rında bile pek de önemli olmayan, âhiret yolu için yıl süren ikinci dönem müderrislik görevini bir
faydası bulunmayan ilimlere yönelmiş olduğunu, defa daha bırakıp Tûs'a döndü (503/1109).
öğretimdeki niyetinin tamamıyla Allah rızası ol- Tûs'a döndükten sonra evinin yanına fukaha
madığını, makam ve şöhret arzusunun da bu- için bir medrese, sûfıyye için de bir hankah yap-
lunduğunu düşünüyordu. Bu yüzden defalarca tıran Gazzâlî ömrünün son demlerini gayr-i resmi
Bağdat'tan ayrılmaya niyetlendiyse de buna razı ders okutmak, gönül ehlinin sohbetlerine katıl-
olmayan nefsiyle altı ay mücadele etmek zorunda mak ve eser yazmakla geçirdi (Sübkî. IV, 105,
kaldı. 488 Recebinde (Temmuz 1095) başlayan 109). 14 Cemâziyelâhir 505 (18 Aralık 1111) tari-
bu şüphe krizi giderek psikolojik depresyonlara hinde vefat etti ve Tûs'ta ünlü şair Firdevsî'nin
hatta fizyolojik rahatsızlıklara yol açtı. Ders mezarının yakınına defnedildi.
anlatmakta zorlanıyor, iştahsızlık ve hazımsızlık
Üzerinden on asra yakın bir zaman geçmesine
çekiyor, takatten düşüyordu (a.g.e., s. 47). Neti-
rağmen hala etkisini sürdürmekte olan Gazzâlî'nin
cede Bağdat'la olan bütün ilişkilerini kesmeye
felsefecilere yönelttiği eleştirilerden sadece birini
karar verdi. Ailesine yetecek miktardan fazla olan
kısaca hatırlatmak istiyoruz.
bütün malını muhtaçlara dağıttı ve oradan ayrıldı.
Esasen inziva döneminde telif edilmiş olan Determinizm Eleştirisi
İhyâ'ü ulûmi'd-din üzerine yapılacak dikkatli bir Gazzâlî'nin yankı uyandıran görüşlerinden
inceleme, onun yaşadığı krizin derinliklerinde ve birisi, determinizm doktrinine dair tenkitleri ve bu
Bağdat'ı terk etme kararının temelinde, İslâm münasebetle ortaya koyduğu yorumlardır.
insanının ve toplumunun içine düştüğü dinî ve ah- Aristocu düşünceye göre sebeple sonuç ara-
lâkî yozlaşmadan, bunun bir sonucu olarak siyasî sındaki karşılıklı ilişki zorunlu olduğundan tabii
istikrarsızlık ve çalkantılardan duyulan huzursuz- bir sebebi olmayan sonuçtan söz edilemez. Buna
luk ve acıların, bu olumsuz gelişmelerin arkasın- göre tabiattaki bir olayın sebebi yine tabiatın
daki psikolojik, sosyal vb. sebepleri tesbit etme kendisindedir. Bazı İslâm filozofları da tabiattaki
ve kendisinin sıkça kullandığı tabirle "tedavi yol- oluşu Allah'ın hür iradesi yerine O'nun ilmine
larını gösterme", hatta topyekûn bir ıslaha gitmek bağlamak şartıyla bu determinist görüşü devam
gerektiği düşüncesinin bulunduğunu gösterecektir. ettirmişlerdir. Gazzâlî sebep-sonuç bağıntısını
el-Münkız'daki açıklamalarına göre Gazzâlî iktiran olarak kabul eder ve bu bağıntının tabia-
Bağdat'tan Şam'a gitti ve iki yıla yakın bir süre tın özünden gelen bir zorunluluk olarak düşünül-
orada kaldı. Bu sırada Emeviyye Camii'ne çeki- mesini reddeder. Zira böyle bir zorunluluk ilmî
lerek nefsini terbiye etmek, ahlâkını güzelleştir- bakımdan kanıtlanamaz. Tecrübe ve gözlemler,
mek ve kalbini arındırmak maksadıyla riyazet ve sadece sebep ve sonuç denilen iki olayın ardarda
mücâhede ile meşgul oldu; Kudüs'e gitti ve bir gelişini tesbit etmekle sınırlıdır. Bunlardan birine
süre de orada inziva hayatı yaşadı. İhyâ'ü sebep, diğerine sonuç (müsebbeb) adının verilme-
'ulûmi'd-dîn'in bir bölümü olan er-Risâletü'l- si tamamen bu iki olayın ardarda geldiğini görme-
kudsiyye adlı eserini burada yazdı (İhyâ, I, 104). ye alışmaktan kaynaklanan bir dil meselesidir ve
Ardından Hicaz'a gitti. bunlar arasındaki karşılıklı ilişkinin zorunluluğu
Gazzâlî Zilkade 499'da (Temmuz 1106) yönündeki hüküm de ne duyularla ne de aklî yön-
Nîşâbur'a geri döndü ve buradaki Nizamiye Med- temlerle kanıtlanmış bir hüküm olmayıp alışkan-
resesi'nde tekrar müderrisliğe başladı. Kendisi, lığın telkin ettiği, zorunlu olmayan bir yargıdan
"daha önce mevki kazandıran ilmi öğretiyordum; ibarettir. Gazzâlî'ye göre pamukla ateş, hasta ile
şimdi ise mevki terk ettiren ilme çağırıyorum" ilâç vb. bütün tabii varlık ve olaylar arasındaki
şeklindeki ifadesinden bu ikinci hocalık dönemin- kozal ilişkiler tabiatın özündeki bir zorunluluktan
de yazdığı anlaşılan el-Münkız'da, İslâm ümme- kaynaklanmayıp Allah'ın o şekilde irade ve takdir
tinin mânevi hastalıklara müptelâ olduğu ve hela- edip yaratmasının bir sonucudur. Mesela ateş can-
ke doğru gittiği bir dönemde uzlete devam etme- sızdır ve mantıkî olarak herhangi bir cansız şey
sinin doğru olup olmadığı hususunda nefis muha- gerçek anlamda sebep ve fail olamaz (Tehâfütü'l-
sebesi yaptığını, ancak içtimaî ve siyasî şartların felâsife, 91, 196). Mucize denilen olaylarda gö-
"halkı hakka davet etmeye" elverişli olmadığı rüldüğü üzere ateş gibi bir sebep bulunduğu ve
kanaatine vararak gözden ırak yaşamaya devam etkisini göstermesi için bütün şartlar hazır olduğu
etmek isterken sultanın ısrarlı daveti üzerine onu halde Allah istemedikçe beklenen sonuç doğma-
reddetmenin nezaketsizlik olacağını düşünerek yabilir veya tersine sebebi bulunmayan bir olayın
"kalp ve müşahede erbabından bir grup zevat ile vukuundan söz edilebilir.
de istişare edip" uzleti terk etme ve zaviyeden Gazzâlî, Allah'ın âlemdeki bütün oluşların
çıkma yönünde görüş birliğine vardıktan sonra kanunlarını ayrıntılarıyla bildiği, hür bir şekilde

943
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

irade ettiği, bilgi ve iradesi uyarınca da gerçek- Misal getirme, bir şeyin aynını veya benzerini
leştirdiği inancını taşıyordu. Bu görüş, felsefî an- yapma, özümseme gibi anlamlara gelen temsil
lamda determinizmi reddettiği gibi tabiatta Allah'- kelimesi, bir eğitim metodu olarak iki anlamda
ın iradesini ve kanunlarını dışlayan hürriyet veya kullanılmaktadır:
tesadüf gibi her türlü sapmayı da imkânsız kılı- a. Açıklanması istenen bir durumun benzerini
yordu. (a.g.e., IV, 255, Geniş bilgi ve kaynaklar sunarak ve tasvirini yaparak muhatabın konuyu
için bak: Mustafa Çağrıcı, Gazzâli md. DİA, XIII, anlamasına yardımcı olmak…
489-534).
b. Verilmek istenen bilginin hayata yansımasını
Eserleri bizzat yaşayarak, göstererek sözsüz bir şekilde
Gazzâlî İslâm düşünürleri arasında en çok anlatmak… Bu ikincisi her ne kadar örgün eğitim
eser veren müelliflerden biridir. Bu hususu vurgu- kurumlarında çok işlevsel eğilse de yaygın eğitim
lamak üzere Zebîdî, İthafü's-Sâade adlı eserinde için en başarılı metotlardan biridir. Günümüzde
Tiflîsî'nin, "Gazzâlî'nin telif ettiği eserleri saydım insanlar kendilerine örnek olacak şahsiyetler ara-
ve ömrüne taksim ettim, her gününe dört cüz makta, anlatılan hususların hayatta nasıl uygulan-
(yaklaşık kırk sayfa) düştü" dediğini zikretmek- dığını ve inandırıcılığını görmek istemektedirler.
tedir (Abdülkerîm el-Osmân, 187). Gazzâlî'ye, Temsil metoduyla birlikte nasihat metodu da,
sayıları 450'ye varan eser nisbet edilmiştir. Bu hem rehber şahsiyetler olan peygamberler, hem
eserler fıkıh, usûl (metodoloji), kelâm, felsefe, diğer eğitimci ve filozoflar tarafından en çok kul-
tasavvuf ve ahlâk olmak üzere İslamî ilimlerin lanılan eğitim metodudur. Nasihat kelimesi,
hemen bütün sahalarını kapsamaktadır. Bu eser- Arapçanın en kapsamlı kelimelerinden birisidir.
lerden birisi de konumuz olan Eyyühe'l-Veled Dilimizde öğüt vermek, iyi ve hayırlı işlere davet,
adlı klasikleşmiş eseridir. kötü ve şer olan şeylerden nehyetmek gibi çeşitli
Rivayete göre Gazzâlî'nin öğrencilerinden manalar ifade eder. Birisi hakkında hayır düşün-
biri, kendisinden pek çok alanda ilim tahsil etmiş me, hayır isteme, onu sırat-ı müstakime ve tevhi-
olmakla beraber bu bilgilerden hangisinin âhiret de ulaştırma, iyi bir insan olmasını ve iyilik yap-
için daha faydalı olacağını öğrenmek istemiş, bu- masını isteme, gönlünü ibadet şuuruyla donatma
nun üzerine müellifimiz de bu öğrencisine hitaben vb. anlamlara gelmektedir. Bizim dilimize de sa-
"Ey oğul" diye başlayan bölümlerden oluşan bu dece bu anlamları ile geçmesine rağmen nasihat,
risaleyi kaleme almıştır. Gazzâlî eserinde öğren- bir şeyi ve bir kimseyi içten ve gönülden sevmek,
cisini çalışmaya, ibadete, nefsini arındırmaya teş- ona bağlanmak, ihlâs, sadakat, samimiyet, arı,
vik eder. Öğrencinin sorduğu sorulardan bir kıs- duru, saf olmak anlamlarına da gelir. Nitekim
mının manevî zevkle ilgili olduğu için açıklana- Kur’an'da içten gelerek yapılan samimi tevbelere
mayacağını, bir kısmının ise İhyâ'ü Ulûmi'd- tevbe-i nasûh denilmiştir. Yani sahibini bir daha
Dîn'de açıklandığını belirtir. Aslı Farsça olan eser günaha götürmeyen halis tevbe...
adı bilinmeyen bir kişi tarafından Arapça'ya ter-
Konumuzla ilgili ve Nasihat Hadisi şeklinde
cüme edilmiş, ayrıca özeti de yapılmıştır. Eserin
meşhur olan bir sözlerinde Hz. Peygamber (sas)
değişik dünya kütüphanelerinde bulunan birçok
şöyle buyuruyor: "Temîm ed-Darî anlatıyor: Bir
yazma nüshası günümüze ulaşmış olup Türkçe
gün, Allah Resûlü: 'Din nasihattir' buyurdu. Biz
çevirileri de bulunmaktadır (Keşfü'z-zunûn, I,
216). Hammer Purgstall tarafından Almanca kendisine:
çevirisiyle birlikte yayımlanan eseri (Viyana, - Kimin için nasihattir? dedik. Peygamber
1838) Tevfîk Sabbâğ Fransızca tercümesiyle bir- Efendimiz:
likte neşretmiştir (Beyrut, 1969). UNESCO tara- - Allah, Kitabı, Resulü, müminlerin yöneti-
fından 1951 yılında Fransızca, İngilizce ve İspan- cileri ve bütün Müslümanlar için nasihattir" bu-
yolcaya tercümesi yaptırılarak yayınlanmıştır. yurdu.1
Eğitim Metotları Hadiste geçen nasihat kelimesi iki şekilde
anlaşılmıştır:
İnsanoğlunun eğitim süreci doğduğu andan
itibaren başlar ve birçok bilim adamına göre bu a. Aldatılmak, kandırılmak, ihanet, düşmanlık
süreç ölüme kadar sürer. Bu konuda tarih boyun- ve ikiyüzlü davranmanın zıddı olarak ihlâs, sami-
ca metotlar geliştirilmiş ve zamanla bazı metotlar miyet, içten davranmak, gönülden bağlanmak…
artık işe yaramaz hale geldiğinden, eğitim–öğre- Bu anlamıyla 'din nasihattir' cümlesi, 'din samimi-
tim programlarından çıkartılmışlardır. Ancak bazı yettir' anlamına gelir.
metotlar var ki her dönemde ve her yaştaki insan b. Öğüt vermek, tavsiyede bulunmak, doğru yola,
için geçerliliğini korumuşlardır. Temsil ve nasi- iyiye, güzele sevk etmek için konuşmak vs… Bu
hat metotları geçerliliğini koruyanların başında
gelirler. 1
Buhari, İman, 42; Müslim, İman, 95.

944
Materiallar

anlamıyla 'din nasihattir' cümlesi daha çok din İlim-Amel Dengesi


irşaddır, öğüt vermektir' anlamına gelir. Bilgi pratik hayatta işe yaradığı ve uygula-
Söz ve davranışlarına bakıldığında cevamiü'l- nabildiği oranda değerlidir. Günümüz insanı belki
kelîm (az sözle pek çok manalar ifade eden) kendisine hiçbir zaman lazım olmayacak bilgiler
Efendimizin verilen iki anlamı da kastettiğini de etme durumunda kalmakta; dolayısıyla hem
söylemek mümkündür. Bu sebeple İslam âlimleri, zamanını boşa harcamakta, hem tabir yerinde ise
nasihat hadisini, İslam'ın esasını oluşturan geveze bir zihne sahip olmakta, hem de doğruyu
hadislerden biri olarak kabul etmişlerdir. tesbitte zorlanmaktadır. Bu arada yaradılışımızın
Nasihat metodunun başta Kur'an olmak üzere gayesi olan amel ve ibadetler de maalesef ihmal
kutsal kitaplarda ilk sırada kullanıldığı görül- edilmektedir. Gazzâlî kendisiyle amel edilmeyen,
mektedir. Hz. Lokman (aleyhisselam)'ın oğluna pratikte uygulanmayan kısacası faydası olmayan
verdiği nasihatler meşhurdur. (Bak: Lokman, ilmin zararlı olduğuna dikkat çekerek şu hadisi
zikreder: "Kıyamet günü en şiddetli azabı, ilmi
31/13-20) "Ey oğul!" şeklinde tercüme edilebi-
kendisine fayda vermeyen âlim çekecektir."
lecek bir hitapla başlayan bu tür nasihatleri, Hz.
Başka bir hadisinde ise Efendimiz "Allah'ım,
Nuh (aleyhisselam)'tan Efendimize varıncaya
faydasız ilimden sana sığınırım" buyurmaktadır.
kadar birçok peygamberde görmek mümkündür.
Bu durum daha sonra adeta bir edebiyat türüne Burada iki husus dikkat çekmektedir:
dönüşmüş ve İmam Gazzâlî'nin Eyyuha'l-Veled a. Âlim elde ettiği ilimle amel etmeli, anlat-
adlı eseriyle zirveye ulaşmıştır. tıklarıyla etrafını aydınlatırken ilminin gereğini
yaparak etrafına örnek de olmalı böylece söyle-
Bütün Güzelliklerin Kaynağı diğinde samimi olduğunu göstermelidir. Nitekim
Gazzâlî, nasihatlerine geçmeden önce risale- bir ayet-i kerimede Rabbimiz, "niye yapmadık-
sinin ilk cümlesinde önemli bir meseleye dikka- larınızı söylüyorsunuz?" buyurarak söylediğimiz
timizi çekerek şöyle der: "Bilmiş ol ki, nasihatin şeyi öncelikle bizim yapmamız gerektiğine dikkat
kaynağı, peygamberliğin kaynağı olan Hz. Mu- çekmektedir. Başta eğitimciler olmak üzere söz
hammed (sas)'dir. Şayet O'ndan bir şey aldıysan o söyleyen, nasihat eden, yazı yazan, idarede bulu-
sana yeter; bir şey almadıysan bunca eğitimin nan vb. kimselerin uymaları gereken en önemli
anlamı nedir?" Evet, her güzelliğin kaynağı Efen- prensip yaptıklarının söylediklerini yalanlamama-
dimiz olduğu gibi, eğitim ve nasihatin kaynağı da sıdır. Efendimizin ifadesiyle, ilim öncelikle sahi-
odur. Bundan ötürü de Gazzâlî risalesinde, insan bine faydalı olmalıdır.
ömrünün her safhasında dikkat edilecek prensip- b. Faydasız ilimlerle uğraşarak zaman zayi
leri ayet ve hadislerle süsleyerek veciz bir şekilde edilmemelidir. Burada en büyük iş eğitim-öğre-
izah eder. tim programlarını hazırlayan yetkililere düşmek-
Zaman Tanzimi tedir. Ders programları yapılırken titizlik gösteril-
meli ve hayatta faydası olmayacak bilgilerle öğ-
Müellifimiz, özellikle günümüzde ciddi bir rencilerin yılları heder edilmemelidir. İkinci dere-
problem haline gelen 'zamanı en güzel şekilde cede ise iş her ferde düşer. Zamanını faydasız bil-
değerlendirme' konusuna değinir ve bu konuda gilere harcamamalıdır. Özellikle televizyon ve
meşhur olan hadis-i şerifi zikreder: "Allah'ın ku- internet başında geçen zaman, eğer hedefli ve
lundan yüz çevirdiğinin alameti, kulun kendisini sınırlı değilse, sadece beyhude harcanmamakta,
ilgilendirmeyen şeylerle meşgul olmasıdır..." Öy- beraberinde birçok yanlışlar da getirmektedir. Bu
le ise sadece çocuk ve gençler için değil her insan konuda hem anne-baba ve eğitimciler dikkatli
için zamanı verimli ve faydalı işlerde harcamasını olmalı hem de çocuklar bu konuda uygun izah-
tembihlemek ve öğretmek en önemli husustur. larla uyarılmalıdır.
İmam Gazzâlî risalesinde ağırlıklı olarak İmam Gazzâlî, yukarıda işaret edilen husus-
ahireti elde etmeye matuf konuları işlemektedir, lardan çok daha önemli bir meseleye dikkat çek-
ancak dünya ahiretin tarlası olduğundan, ahireti mektedir. O da dünya ve ukba dengesinin en
kazanmanın yolu iyi bir dünya hayatı yaşamaktan uygun şekilde ayarlanarak birini diğerinin lehine
geçer. Bundan ötürü iyi bir dünya hayatı nasıl ya- heder etmemektir. Dünya ahiretin tarlasıdır, öyle
şanır, nelere dikkat edilmeli, tercihleri nasıl kul- ise gereğine uygun yaşanan bir dünya hayatıyla
lanmalı; bir rehberimiz olmalı mı vb. konular ese- ahiret elde edilecektir. Dünyadan el etek çek-
rin ana örgüsünü oluşturmaktadır. Bütün konulara mekle bu iş olmayacağı gibi, dengeleri bozmakla
değinmemiz mümkün olmadığından, bir kaç me- da başarılı olunamaz. Zira dünya meşgale ve me-
seleyi işleyip diğerlerini eseri mütalaaya havale şakkatlerinin kişiyi olgunlaştırma ve birçok hayır-
etmek istiyoruz. lar işlemede rolü bulunmaktadır. Şu soru akla

945
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

gelebilir: Acaba denge nasıl kurulacak, sınırlar e. Allah'a, O'na yakışır şekilde ibadet et. Tam
nasıl belirlenecektir? Bu konuda en pratik çözüm, uygun olmasa bile, şöyle bir karşılaştırma yapa-
"farzları yerine getirme, haramlardan kaçınma" bilirsin: Elinin altında çalışan bir kişi seni hoşnut
şeklinde formüle edilmiştir. Elbette kişinin hayat edecek şekilde davransa nasıl memnun olacaksan,
tarzı, ilmî seviyesi, çevre şartları, psikolojik yö- Allah da senin güzel ibadet ve muamelenden razı
neliş ve ilgileri hesaba katılarak farklı takva olur.
seviyelerinden de söz edilebilir. Hem eğitim ku- f. Diğer insanlarla ilişkilerinde şu ölçüyü
rumlarında hem de ailede çocuklara rehber duru- unutma: Sana nasıl davranılmasını arzu ediyorsan
munda olan kişilerin bu konuda da gerekli hassa- diğerleri de bunu arzular ve senden bekler. Nite-
siyeti göstermeleri, çocukların karakter gelişimin- kim Efendimiz, "kendin için istediğini din karde-
de ve hayat düzenlerinde büyük etki ve öneme şin için de istemedikçe tam iman etmiş olamaz-
sahiptir. sın" buyurmuştur.
Birkaç Hayat Düsturu g. İlim tahsil ederken bu ilmin ahiretine ne fay-
İmam Gazzâlî eserinin sonlarına doğru tale- dası olacağını düşün ve ona göre davran. Sadece
besine maddeler halinde bazı öğütlerde bulunur dünya işlerine yarayacak ilimlere gereğinden
ve bunları sekiz tanesinin üzerinde hassasiyetle fazla değer verme.
durur. Biz de, dördünü yapmayı diğer dördünü ise h. Dünya malından ihtiyacın kadarını biriktir.
terk etmeyi tavsiye ettiği bu maddeleri hulasa Bundan fazlası sırtında yük ve vebaldir.
ederek konuyu bitirmek istiyoruz.
Netice
a. Tartışmadan kaçınmalı, zira tartışmanın zararı
İmam Gazzâlî, engin ilim ve tecrübesinin
faydasından çok olduğu gibi birçok kötü ahlak
hulasasını bir talebesinin soruları üzerine "Ey
örneklerinin de kaynağıdır. Mesela, riya, haset,
Oğul!" adıyla bir risale halinde kaleme almış ve
kibir, düşmanlık vs. tartışan tarafların ortak özel-
başta ilim ehli olmak üzere her insanın hayat
likleridir. Eğer doğrunun sende değil de muhata-
boyunca dikkat etmesi gereken düsturları veciz
bında ortaya çıkması seni daha çok sevindire-
bir şekilde sıralamıştır. Eser dünya çapında kendi
cekse o zaman bazı konuları müzakere edebilir-
sahasında hala en çok ilgi gören eserlerdendir.
sin. Bu ise kolay bir şey değildir.
Bundan ötürü de birçok dünya dillerine çevrilmiş
b. Konuşmalarında tekellüften kaçın; süslü söz- bulunmaktadır. Değişik seviyedeki insanlara yö-
ler, edebiyatın her kes tarafından anlaşılmayan nelik, özellikle ahlak eğitiminde müracaat kay-
inceliklerine dalma, anlaşılmayan kelime ve de- naklarından biri olabilecek özelliktedir.
yimler kullanma vs. konuşmanın etkisini arttır-
mayacağı gibi seni seviyeli bir insan haline de
getirmez. Önemli olan konuşmanın muhataplara
faydalı olmasıdır. Yazılarda da bu konuya dikkat
edilmelidir. (İmam Gazzâlî'nin eserlerinin hem
ilim ehli hem de halk arasında yayılmasının bir
sırrı da yalın ve anlaşılır bir dille yazılmış olma-
larıdır.) Bu arada konuşmalarında halkı nefret
ettirecek bir üslup da kullanmamalısın. Önemli
olan doğruyu, güzeli, gerçeği ve Allah rızasını
kazandıracak hususları en güzel şekilde muha-
taplara aktarmaktır. Aksi takdirde gaflete dalmış
olursun.
c. İlim adamı, siyasiler ve yöneticilerle içli dışlı
olmamalıdır. Bu durum ciddi bir afettir. Şayet
ister istemez görüşme mecburiyeti hâsıl olacaksa
onları övemeye, kendilerinde bulunmayan sıfat-
larla hitap etmeye kalkışma; bu hem yalandır hem
de onların yaptıkları haksızlık ve adaletsizliklere
katılmak anlamına gelir.
d. İdareci ve ileri gelenlerden hediye vb. şeyler
kabul etme. Şeytanın şu sözlerine de aldanma:
"Onlardan alıp fakir fukaraya dağıtırsın!" Geç-
mişte bu vesveseli sözlere kanıp yoldan çıkan
birçok kişi yaşamıştır.

946
 

UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA ƏXLAQ TƏRBİYƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ


Öğr. Gör. İbrahim KURT
Qafqaz Üniversitesi
Bakı / AZƏRBAYCAN
ikurt@qafqaz.edu.az

ABSTRACT
It’s clear that children who are the basic of society have been needed to educate. This need is confirmed all of the world
countries. The child will understand that he is going to have a place in the society and century which he lives by the helping of
education and applied literature. According the result of scientific researches in the world have shown that the behaviors which
are gained during the childhood almost shape character, habits, beliefs and values in adult ages and the basic of strong personality
will have built first years of childhood. Children have a deep emotional life. This emotinal life separate to the parts with the time.
Getting be educated with the porpsufal direction in children literature can give them the values like cooperation, freedom, patriot,
honesty, humility, peace, respect, responsibility, tolerance and unity etc.
Key words: Educating, children literature, moral education, values

Uşaq ədəbiyyatı ümumi söz sənətinin ayrıl- zılmış hər bir əsərin əsasında məna gözəlliyi
maz tərkib hissəsi olsa da, onun bir sıra özünə- yaşamalıdır”.
məxsus xüsusiyyətləri vardır. Bu xüsusiyyətlər onu Uşaq ədəbiyyatı sahəsində əhəmiyyətli tədqiqat-
böyüklər üçün yazılmış ədəbiyyatdan ciddi şəkildə larıyla tanınan Rafiq Yusifoğlu ali və orta ixtisas
fərqləndirir. məktəbləri üçün yazdığı “Uşaq Ədəbiyyatı” adlı
Bəli, uşaq ədəbiyyatı nəinki özündən hündür dərslikdə, uşaq ədəbiyyatının qarşısında duran baş-
gülə, günəşə, aya, gələcəyə boylanan bəşər övladı- lıca vəzifələri maddələr şəklində aşağıdakı kimi
nın ədəbiyyatıdır. Ancaq təəssüf ki, çox zaman sıralamışdır2:
uşaq ədəbiyyatına barmaqarası yanaşıblar, onu 1. Uşaqların qəlbində nəcib insani hisslər oyatmaq,
uşaq-muşaq ədəbiyyatı hesab edənlər də tapılıb.
2. Körpələri tarixi keçmişimizə, qəhrəman babala-
Ancaq günəşi qara buludlarla örtmək mümkün ol-
rımıza, nənələrimizə məhəbbət ruhunda tərbi-
madığı kimi, uşaq ədəbiyyatını da danmaq, inkar
yə etmək,
etmək, onu ikinci növ ədəbiyyat hesab etmək düz-
gün deyil. Azərbaycan sovet ensiklopediyasında 3. Xalqımızm keşməkeşli tarixini, onun uğurlarını,
qeyd olunmuşdur ki: “Bədii ədəbiyyatın üzvi tər- büdrəmələrini, başına gələn müsibətləri sadə,
kib hissəsi olan uşaq ədəbiyyatında xalqların və sənətin ecazkar dili ilə oxuculara çatdırmaq, ulu
uşaqların həyatına dair, onların yaş xüsusiyyətlə- yurd yerlərimizi, qədim şəhərlərimizi, kəndləri-
rinə, qavrama qabiliyyətlərinə uyğun janr, forma və mizi tanıtmaq və sevdirmək,
üslubda müxtəlif problemlər qaldırılır, gənc nə- 4. Doğulduğu torpağa məhəbbət oyatmaq, zəngin
sildə yüksək əxlaqi keyfiyyətlər, vətənpərvərlik, təbiətimizi, bərəkətli torpaqlarımızı, başı qarlı
sədaqət, dostluq, doğruluq, əməksevərlik, beynəl- dağlanmızı, qoynunda sellər-sular çağlayan dərə-
miləlçilik, insanpərvərlik və humanizm tərbiyə lərimizi, durnagözlü bulaqlarımızı, bol sulu
edilir. Uşaq ədəbiyyatı əsərləri xeyirxah, mərd və çaylarımızı, göllərimizi sevdirmək, adi böcək-
cəsur qəhrəmanları, maraqlı süjet və kompozisi- den, otdan, çiçəkdən tutmuş bütün təbiət cisim-
yası, anlaşıqlı, sadə və aydın bədii ifadə vasitələri, lərini uşaq təfəkkürünə uyğun şəkildə onlara
səlis dili ilə seçilir. Uşaq ədəbiyyatı folklor qay- təqdim edib tanıtmaq,
naqlarından bəhrələnir.”1 5. Əməyə məhəbbət hissi oyatmaq,
Görkəmli şair S.Vurğun “Balalarımız üçün 6. Balalarımızı vətənin düşmənlərinə qarşı aman-
gözəl əsərlər yaradaq” adlı məqaləsində yazır: sız olmaq ruhunda tərbiyə etmək, eyni za-
“Düşünmək, duymaq, sevmək, küsüb-incimək, ağ- manda humanizm, vətənpərvərlik ideyalarının
lamaq, gülmək, qəzəblənmək kimi bütün insana ən ali hiss olduğunu heç zaman unutmağa im-
aid olan xüsusiyyətlər uşaqlıq aləmində mövcud- kan verməmək,
dur. Biz uşaqla danışdığımız zaman insanla danış-
dığımızı, uşaqlar üçün yazdığımız zaman, insan 7. Düzlüyü, doğruluğu, sadəlik və təvazökarlığı,
üçün yazdığımızı unutmamalıyıq. Uşaq üçün ya- mənəvi saflığı təqdir və təbliğ etmək,

2
Rafiq Yusifoğlu, Uşaq Ədəbiyyatı, ali və orta ixtisas
1
Rafiq Yusifoğlu, Uşaq Ədəbiyyatı, ali və orta ixtisas mək- məktəblərinin tələbələri üçün dərslik, Bakı, Şirvannəşr,
təblərinin tələbələri üçün dərslik, Bakı, Şirvannəşr, 2006, s. 4 2006, s. 5

947  
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

8. Yoldaşliq, dostluqda sədaqət, satqınlığa nifrət yaşayış mənəvi dəyərləri daxildir. Başqasının dər-
hissləri aşılamaq, dinə şərik olmaq, mehribanlıq, nəzakət və s. fəzil
9. Dözümlülük, ən ağır dəqiqələrdə özünü itir- əxlaqi keyfıyyətlər lap qədimdən yüksək qiymət-
məmək, mübarizəlik ruhunu təbliğ etmək, ləndirilmiş, yalançılıq, xəyanət, satqınlıq, daşqəlb-
lilik və digər rəzil əxlaqi anlayışlar pislənmişdir4.
10. Uşağı müqəddəs, dinimizə, adət-ənənələrimi-
zə məhəbbət ruhunda tərbiyələndirməyə ça- İkincisi, əxlaqda ümumbəşəri ünsürlərə əx-
lışmaq, laqi həyəcanların, ehtirasların və hisslərin bəzi
ümumi psixoloji formaları da aid edilə bilər. Qə-
11. Doğma dilimizi, ədəbiyyatımızı, incəsənəti-
bahətli iş görmüş bir adamın üzündəki həya
mizi, musiqimizi sevdirmək,
qızartısı müxtəlif insanlarda ümumi psixofizio-
12. Uuşaqda ilkin poetik, bədii təfəkkür forma- loji mexanizmə malikdir. Bu qızartını hərə bir
laşdırmağa çalışmaq, cür qiymətləndirə bilər və hər kəs belə qızartıdan
13. Gözəlliyə məhəbbət ruhu aşılamaq, utanır. Deməli, əxlaqi normaların, qadağaların,
14. Uşaqda yumor hissi oyatmaq. tələblərin, hiss və tələbatların, qiymətlərin məz-
Əlbəttə bu sadalananlar uşaq ədəbiyyatının munu, sosial mənası mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
qarşısında duran bütün problemləri əhatə etmir. Üçüncüsü, ümumbəşərilik bəşəriyyətin əx-
Uşaq ədəbiyyatının özünəməxsus bir sıra xü- laqi təcrübəsində fəzil mənəvi dəyər kimi for-
susiyyətləri (növ, janr və üslub əlvanlığı, obraz- malaşmışdır ki, onu müxtəlif insanlar öz əxlaq-
lılıq, bədiilik, əyləndiricilik, poetik təsvir, lirizm, ları vasitəsilə yaşatmışlar. Sosial mənşəyindən və
satirik boyalar, bəzi fikirlərin alleqorik surətlər tutduğu mövqeyindən asılı olmayaraq, insanın
vasitəsilə verilməsi, romantika, güclü emossianal- ləyaqəti haqqında bütün insanlann başlanğıc əx-
lıq və s.) var. Ancaq həmin xüsusiyyətlərin ha- laqi bərabərliyi haqqında, cəmiyyətdə humanist
mısı nəticədə aparıcı ideyanın daha asan və də- qarşılıqlı münasibətlərin zəruriliyi haqqında tə-
rindən başa düşülməsinə, tərbiyəvi məqsəd və səvvürlər və s. insanların çox böyük nailiyyət-
vəzifələrin yüksək səviyyədə yerinə yetirilməsinə ləridir. Bəşəriyyətin öz kökləri ilə minilliklərin
xidmət etməlidir. İdeya, məqsəd və vəzifə baxı- dərinliklərinə gedib çıxan mədəniyyətin sadə, la-
mındansa uşaq ədəbiyyatı ilə pedoqogika arasında kin çox qiymətli irsinə qayğıkeş münasibət, in-
elə bir ciddi fərq olmadığını qeyd etmək yerinə sanların bir-birinin sevincinə, kədərinə, dərdinə
düşərdi3. şərik olmaq, qarşılıqlı anlaşma, düzgün, ədalətli
özünüqiymətləndirmə, özünənəzarət, fıkir və his-
Tərbiyə nəzəriyyəsinin tərbiyə təcrübəsinə slərin incəliyi, zərifliyi və həssaslığı sahəsində
istinadən zəifləməsi müşahidə olunsa da, onun əxlaqi-psixoloji qabiliyyətlərin inkişafı, insanm
getdikcə dərinləşməsi faktı da aydın görünür. yaradıcı, ahəngdar inkişafının norma, prinsip və
Bunları ümumiləşdirib elmi formaya salmaq mə- ideallarının həyata keçirilməsi dünyanın huma-
sələsi bu gün daha aktual bir hal almışdır. nist əsaslar üzərində yenidən qurulması vəzifə-
Tərbiyə zamanı adamlara, o cümlədən gənc lərini həyata keçirən ədalətli sosial münasibət-
nəslə aşılanan əxlaqi keyfiyyətlər və normalar lərinin nəcib, humanist məzmunu əxlaqın ümum-
əxlaq tərbiyəsinin məzmununu təşkil edir. İnsan bəşəri məzmununu təşkil edir.
əxlaqı üçün səciyyəvi olan keyfiyyətləri iki qrupa Tarixboyu əxlaqın mahiyyətinə müxtəlif ya-
ayırmaq olar: cəmiyyətin, xalqın zərərinə olan, naşmalar olmuşdur:
onun bəyənmədiyi əxlaqi keyfiyyətlər və cəmiy-
yətin, xalqın bəyəndiyi, qəbul etdiyi əxlaqi key- 1. Əxlaq müdriklik təcrübəsidir;
fiyyətlər. 2. İnsanın tərbiyə məktəbi, ona yaxşılıq etmək-
dir;
Əxlaqi keyfiyətlərdən bəhsedərkən əslində 3. Şəxsiyyətin ölməzliyini təmin edən ilahi və-
Əxlaq məfhumunun da açıqlanması yerinə dü- siyyətlərin yerinə yetirilməsidir;
şərdi. 4. Əxlaq ən yüksək zövqdür;
İnsan cəmiyyəti inkişaf etdikcə əxlaq, davra- 5. Əxlaq fərdin davramşından razı qalmasıdır;
nış normaları zənginləşir, mürəkkəbləşir. Sadə 6. Səadətə nail olmağın ən qısa yoludur;
davranış normaları ümumbəşəri mahiyyət daşıyır. 7. Əxlaq şərəfin qiymətli, uca xidmətində dur-
Ümumbəşəri əxlaqın məzmununa hər şeydən əv- maqdır;
vəl sadə əxlaq normaları, cəmiyyətin min illər 8. Əxlaq qəti borcun icrasıdır;
ərzində inkişafı nəticəsində hər cür bəşəri birgə 9. Cəmiyyətdə qaydahın mühafızə edilməsi alə-
tidir;
3
Ağahüseyin Həsənov, Azərbaycan Uşaq ədəbiyyatındakı
4
mənəvi dəyərlərdən kiçik yaşlı məktəblilərin əxlaq tərbi- Əjdər Ağayev/Ağahüseyin Həsənov, Pedoqogika (dərs-
yəsində istifadə, s. 47 lik) nəşr nəşriyyatı, Bakı-2007, s. 333

948
Materiallar

10. İnsanlann qarşılıqlı münasibətlərində düzlü- insan hissləri içində ən müqəddəs, ədəbi, tərəqqi
yün təmin edilməsidir; və inkişafa təkan verən amillərdən biri, bəlkə də
10. Ədalətsiz gerçəkliyin ifşa edilməsidir; ən mühümü vətənsevərlikdir. Xalq eşqi, Vətən
11. Özünü mühakimə etməkdir; məhəbbəti insanın həyat nəfəsidir. İnsan ömrünün
12. İdeala xidmət və ədalətli həyat quruluşunun ən böyük zinəti, onu yaşadan ən qadir qüvvə
bərqərar edilməsidir; vətənsevərlik hissidir, bu hiss bugünkü körpələr
13. Qarşılıqh anlaşma və insanlann yekdilliyi va- nəslinin təlim və tərbiyəsinin əsas ruhu, çarpan
sitəsidir; ürəyi, düşünən beyni olmalıdır. Bu gün quduz er-
mənilərə qarşı mübarizə aparan oğulların ürəyi
14. İnsan həyatının ən yüksək mənasıdır və s.
məhz, vətənsevərlik hissləri ilə döyünməlidir7.
Beləliklə, əxlaq tarixən təşəkkül tapmış dav-
Yəni vətənpərvərlik hər bir vətəndaşın birinci
ranış normalarının məcmuyudur.5
dərəcədə sahib olması gərək olan xüsusiyyətidir
İndi isə bəzi faydalı əxlaqi keyfiyyətlər və və bu əxlaqi keyfiyyət uşaqlara elə beşikdən aşı-
onların tərbiyə edilməsi haqqında bir qədər ətraflı lanmalıdır. Hələ Azərbaycan kimi torpaqlarının
məlumat verək. böyük bir hissəsi işğal altında olan dövlətlərin
Ədalət, bəşəri münasibətlərdə qaçınılmaz vətəndaşlarının vətənpərvər olmamaları mükin
olan ən böyük əxlaqi dəyərlərdən biri, əxlaqi fəzi- deyil. Və belə bir halın dövlətin məhvinə aparan
lətlərin tərkib hissəsidir. Cəmiyyətdə normal qay- bir yol olduğunuı nəzərə alsaq görərik ki, bu isti-
da-qanunu yalnız ədalət əsasında bərqərar etmək qamətdə valideynlərin, müəllimlərin və ümumi-
mümkündür. Eyni zamanda cəmiyyətdə qurulmuş likdə götürdükdə cəmiyyətin üzərinə nə qədər
normal qayda-qanunu da ədalət sayəsində davam şərəfli və ağır bir yük düşür.
etdirmək olar. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, vətənə sə-
Haqq-ədalətə nəzarət edilməyən bir cəmiy- daqət hissinin tamlığına, dərinliyinə, genişliyinə,
yətin fərdlərində inam, etibar, etiqad yox olub bütövlüyünə insanın vətəndaşlıq dəyanətinin,
gedər. Cəmiyyətdə ictimai əmin amanlıq yaradıla Vətən qarşısında borcunu dərindən başa düşmə-
bilməz. Ədalət insanlar arasında cəmiyyətdə və- yin, idraki cəhətdən kamilliyin, şüurluluğun, müs-
təndaşlıq həmrəyliyinin yaradıcısı və qoruyucu- təqilliyin, özünə, xalqına, Vətəninə inamın güclü
sudur. İctimai münasibətlər, bütün proseslər əda- təsiri vardır 8 . Bu da bir daha Vətənə məhəbbət
lətlə tənzimlənə bilər. hissinin təkbaşına yetməyəcəğini, eyni zamanda
Ədalət olmayan cəmiyyətin təhsil müəssisə- Vətənə sədaqətin də vacib olduğunu göstərir.
ləri uşaqları və gəncləri heç vaxt sağlam ruhda, Yəni vətəni sevmək, ona sədaqətlə xidmət etmək,
təmiz əxlaqda yetişdirə bilməz. Bu vəziyyətdə bö- lazım olarsa bu sədaqətin sübutu olaraq vətənin
yüyən uşaqlar özləri bədbəxt olduğu kimi, bütün yolunda canından belə keçməyin vacibliyi yuxa-
cəmiyyəti də bədbəxtlər diyarına çevirərlər6. Əda- rıdakı dialoqda da nəzərə çatdırılmağa çalışıl-
lət, doğruluq insanın tacıdır. Belə tacı uşaqların, mışdı.
yeniyetmələrin və gənclərin başına qoymağa bü- Bəşər övladı üçün vacib əxlaqi keyfiyyət-
tün böyüklər, təhsil-tərbiyə müəssisələri, ictimai lərdən biri də hümanistlik tərbiyəsidir. Hümanist-
mühit, kütləvi informasiya vasitələri borcludur. lik, insanı qəddarlıqdan çəkindirən, uşaqlara, qo-
Vətənpərvərlik, öz ailəsini, evini, el-obasını, calara, xəstələrə, köməyə ehtiyacı olanlara, ümu-
kəndini, şəhərini, vətəninin hər bir qarışını sev- miyyətlə, bütün adamlara qayğı və nəvaziş, meh-
məkdə, onun inkişafına kömək etməkdə, mədə- riban münasibət bəxş edən ən gözəl əxlaqi key-
niyyət və incəsənətini sevməkdə, vətəninin ta- fiyyətlərdən biridir.
rixini öyrənməkdə, sərhədlərini qorumaqda, lazım Ailədə, məhəllədə, məktəbdə, ictimai yerlər-
gələrsə vətən uğrunda canını qurban verməkdə, də, kütləvi informasiya vasitələrində, uşaq ədə-
dövlətin müəyyənləşdirdiyi qaydalara şüurlu biyyatı əsərlərində, bir sözlə insanları əhatə edən
əmek etməkdə, vətəndən kənarda olduğu zaman bütün mikro və makro mühitdə humanist ab-hava
onu layiqincə təmsil etməkdə, düşmənə qarşı ba- yaratmağa hamı, valideynlərdən tutmuş ölkə baş-
rışmaz omaqda ifadə olunur. Vətənsevərlik əxlaq çısına qədər hər kəs, hər bir ictimai qurum, bü-
tərbiyəsinin mühüm komponentlərindən biridir. tövlükdə cəmiyyət borcludur9.
Vətənsevərlik hissi vətənlərin yaranması ilə in- Əxlaq tərbiyəsini səciyyələndirən bir sıra əla-
sanlarda təşəkkül tapmış ən müqəddəs hisslərdən mətlərin olduğunu qeyd etmişdik. Bunlardan biri,
biridir. Xalq şairi S.Vurğun “Balalarımız üçün adından göründüyü kimi, əxlaqla davranışla,
gözəl əsərlər yaradaq” adlı əsərində yazırdı ki,
7
Əjdər Ağayev/Ağahüseyin Həsənov, Pedoqogika (dərslik)
nəşr nəşriyyatı, Bakı-2007, s. 343
5 8
Əjdər Ağayev/Ağahüseyin Həsənov, Pedoqogika (dərslik) Əjdər Ağayev, Məktəblilərdə vətənə sədaqət tərbiyəsi,
nəşr nəşriyyatı, Bakı-2007, s. 334 Maarif nəşriyyatı, Bakı, 1975, s. 12
6 9
Zahid Qaralov, s. 129-131 Zahid Qaralov, s. 157-158

949
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

əxlaqi keyfiyyətlərlə bağlıdır. Əxlaq tərbiyəsi za- xı-mından hüquq normaları kimi formalaşmışdır.
manı tərbiyəçi hansısa əxlaqi keyfiyyəti və ya Normativləşən əxlaq normalarının pozulması hü-
keyfiyyətləri tərbiyə olunanlara aşılayır. quq baxımdan cinayət hesab olunur10.
Məqsədyönlülük əxlaq tərbiyəsinin digər əla- Milli ləyaqət də öz növbəsində xeyrxah olma-
mətlərindən biridir. Bu o deməkdir ki, əxlaq tər- ğı tələb edir. Xoş rəftar və davranış başqalarının
biyəsi zamanı qarşıya müəyyən məqsəd qoyulur. sevincinə səbəb olacaqdır. İnsanpərvərlik, həssas-
Tərbiyəçi çalışır ki, həmin məqsədə nail olsun. lıq milli ləyaqətin sadə ünsürləridir və bunlar hər
Məqsəd isə həm yaxın, həm də uzaq ola bilər. bir uşağın şəxsi əxlaqi sərvəti olmalıdır. Xeyirxah-
Bir sonrakı mərhələ planlılıqdır. Palanlılıq da lıqla yoğrulmuş milli ləyaqət ana Vətənlə sıx
əxlaq tərbiyəsini səciyyələndirən vacib əlamətlər- bağlıdır. Vicdan da milli ləyaqətin mühüm amili-
dəndir. Qarşıya qoyulmuş məqsədi reallaşdırmaq dir11. Göründüyü kimi əxlaq tərbiyəsi vacib olduğu
üçün görüləcək işlər, atılacaq addımlar ölçülüb bi- qədər də bir birilə yaxın və qoparılması mükün
çilməlidir. Sonra əxlaq tərbiyəsi təşkil edilə bilər. olmayan sıx əlaqələrlə bağlı bir neçə vacib kom-
ponentdən ibarətdir. Yəni ləyaqətlilik, vicdanlılıq,
Əxlaq tərbiyəsini səciyyələndirən əlamətlər-
milli mənlik şüuruna sahib olma, xeyirxahlıq və
dən biri də onun mütəşəkkilliyidir. Burada nə-
bunların hamısına birlikdə sahib olan gənc nəsil-
zərdə tutulur ki, tərbiyə zamanı ağız deyəni qulaq
lərin yetiştirilməsi və tərbiyə işlərinin bu istiqamət-
eşitməlidir. Tərbiyəçi ilə tərbiyə olunanlar ara-
də qurulması Millət olmaq istəyən hər bir cəmiy-
sında insani əhvali-ruhiyyə yaradılmalıdır və əx- yətin fərdlərinin üzərinə düşən birinci dərəcəli
laqi keyfiyyətlər mütəşəkkil bir şəkildə, sistemli vəzifələrdən biri və bəlkə də birincisi olmalıdır.
formada aşılanmalıdır.
Mühitlə bağlılıq da əxlaq tərbiyəsinin əla- ƏDƏBİYYAT
mətlərinə aiddir. Tərbiyə işi müəyyən mühitdə 1. Ağahüseyin Həsənov, Azərbaycan Uşaq ədəbiyyatın-
aparılır. Mühitin necəliyi isə, əxlaq tərbiyəsinin dakı mənəvi dəyərlərdən kiçik yaşlı məktəblilərin əxlaq
tərbiyəsində istifadə, s. 47
gedişinə də, nəticəsinə də mühüm təsir edir.
2. Ağayev, Y. Talıbov, A. Eminov, İ. İsayev, Əjdər Ağa-
Aydındır ki, tərbiyə işi tərbiyəçi ilə tərbiyə yev, Y. Talibov, A. Eminov, İ.İsayev Pedaqogika
olunan arasında baş verir. Bu proses tərbiyəçinin Adiloğlu neşriyyatı, Bakı, 2006 s. 126
rəhbərliyi ilə həyata keçirilir. Əxlaq tərbiyəsində 3. Əjdər Ağayev, Məktəblilərdə vətənə sədaqət tərbiyəsi,
tərbiyəçinin aparıcı rolu da mühüm əhəmiyyət Maarif nəşriyyatı, Bakı, 1975, s. 12Əjdər Ə.
4. Əjdər Ağayev/Ağahüseyin Həsənov, Pedoqogika (dərslik)
kəsb edən amillərdəndir.
nəşr nəşriyyatı, Bakı-2007, s. 334
Deyilənləri nəzərə alaraq əxlaq tərbiyəsinin 5. Rafiq Yusifoğlu, Uşaq Ədəbiyyatı, ali və orta ixti-
mahiyyətini açacaq belə bir tərif vermək müm- sas məktəblərinin tələbələri üçün dərslik, Bakı,
kündür: tərbiyəçinin rəhbərliyi ilə müəyyən mü- Şirvannəşr, 2006, s. 5
hitdə davranışla əlaqədar olan mənəvi keyfiyyət- 6. Zahid Qaralov, Tərbiyə (prinsiplər, məzmun, me-
lərin tərbiyə olunanlara məqsədyönlü, planlı və todika) I Cild, Bakı 2003
mütəşəkkil bir formada aşılanması əxlaq tərbi-
yəsidir. Əxlaq tərbiyəsindən bəhsedərkən əxlaqın
müxtəlif funksiyalarının olduğunu da nəzərdən
qaçırmamaq lazımdır. Çünki onun tərbiyə edil-
məsi də bu funksiyaların hər birinə ayrı ayrılıqda
əhəmiyyətlə yanaşmaqla mümkündür. Əxlaqın
müxtəlif funksiyaları vardır. Bu funksiyalara tən-
zimedici, tərbiyəvi, dərketmə, qiymətləndirici,
istiqamətləndirici, kommunikativ və s. daxildir.
Əxlaqın həmin funksiyaları qarşılıqlı surətdə hə-
yata keçirilir. Bununla belə, tənzimedici funksiya
əxlaqın başlıca funksiyası hesab edilir. Əxlaqın
tənzimedici funksiyası təkcə davranışın tələbləri
vasitəsilə deyil, həm də hüquq normaları vasi-
təsilə həyata keçirilir. Lakin əxlaq normaları hü-
quq normalarından fərqlənir. Əxlaq normaları hü-
quq normalarına nisbətən çox qədimdir. Hələ hü-
quq normaları yox ikən insanlar arasındakı müna- 10
Əjdər Ağayev/Ağahüseyin Həsənov, Pedoqogika (dərslik)
sibətləri əxlaq normaları, qaydaları tənzim edirdi. nəşr nəşriyyatı, Bakı-2007, s. 336
Əxlaq normalarını xalq yaratmış və sonradan döv- 11
Ə. Ağayev, Y. Talıbov, A. Eminov, İ. İsayev, Əjdər
lətin və ictimai münasibətlərin tənzimlənməsi ba- Ağayev, Y. Talibov, A. Eminov, İ.İsayev Pedaqogika
Adiloğlu neşriyyatı, Bakı, 2006 s. 126

950
 

ANADİLİ ÖNEMİ, EĞİTİMİ-ÇOCUK EDEBİYATI


ÜRÜNLERİ İLİŞKİSİ
Yrd. Doç. Dr. Ali ÇAVUŞOĞLU
Erciyes Üniversitesi
Kayseri / TÜRKİYE
cavusoglu@erciyes.edu.tr

Çocukların, ulusların egemenliği ve geleceği “Bir milleti mahvetmek için onun başına
olduğu düşüncesi çok güçlü dayanakları ile bir- atom bombası yağdırmak gerekmez. Manevî de-
likte sık sık dile getirilen düşüncelerdendir. Ana- ğerlerini, dilini, edebiyatını ve tarihini zedelemek,
dili sevgisi ve bilinci ise bu iki hayatî değerin hafızasından silmek yeter... biz, millî varlığımızı,
yani “istiklâl ve istikbâl”in sürdürülebilir olma- yani ana dilimizi ve ana edebiyatımızı koruyup
sını sağlayan en önemli araçtır. Ne yazık ki, gerek yaşatarak bir millet olarak kalabildik. Esarette
anne babalar gerekse kurumlar, çoğunlukla eğitim olduğumuz zamanlar Dede Korkut, Köroğlu gibi
öğretim programlarında bu öneme uygun hareket destanlarımız, Fuzûlî, Nesîmî, Vâkıf, Sâbir gibi
etmemektedirler. şairlerimiz hangi milletin evlâdı olduğumuzu ku-
Doğruluğundan asla şüphe edilmeyen, çocuk- laklarımıza fısıldayıp bizi yaşattılar. Bugün bir
ların “gelecek ve egemenlik” olduğu gerçeğine millet olarak yaşıyorsak bunu edebiyatımıza ve
uygun hareket edilmemesine birkaç neden söyle- onun gereği olan dilimize borçluyuz. Halkı, millet
nebilir: olarak şekillendiren, olgunlaştıran, onun sözlü ve
1. Anne babalar, yetkili kimseler, “çocukların yazılı edebiyatı, varlığının teminatı ise dilidir.1”
ulusun geleceği ve egemenliği” olduğu bilin- Vahapzade, Pautovski’nin şu sözünü de anar:
cine varamamışlardır. “Her bir insanın, kendi ana diliyle münasebeti
2. Anadili sevgisi ve bilincini sağlayacak kabi- onun medenî seviyesiyle beraber vatandaşlık ça-
liyet ve imkândan yoksundurlar. basını ortaya koyar. Ana dilini sevmeden vatanı
sevmek mümkün değildir. Kendi ana diline bîgâ-
3. Günlük meşgaleler ve geçici hevesler dışında
ne olan insan vahşîdir.2”
kendi gelecekleri umurlarında olmadığı gibi
ulusun geleceği de umurlarında değildir. Bahtiyar Vahapzade sözlerine devam ederek
şöyle der: “Bana dünyada en güzel türkü hangi-
Bu bakış açılarından hareketle hazırlanan bil-
sidir deseler, ana ninnisi derim; en ilginç, en gü-
diride anadilinin önemine, anadili-çocuk edebi-
zel kitap hangisidir deseler anamın anlattığı ma-
yatı ilişkisine dikkat çekmeye, anadili eğitimi çer-
sallar derim... Dinlediğimiz masallar, efsaneler,
çevesinde yapılabilecek çalışmalara değinilmeye
esatirler ne kadar sihirli ve mucizeliyse bir o ka-
çalışılacaktır.
dar da güzeldir, manalıdır, hikmetlidir. Çünkü bu
1. Anadilinin Önemi sırlar ve mucizeler, çocuk hayaline kanat verir ve
Tarih boyunca bilim, felsefe ve sanat insanla- onun fantezisini genişletir. Ne olur anneler, baba-
rının, dilin ve anadilinin önemine dair yaptıkları lar, çocuklara sırlarla dolu olan masallar anlatın,
pek çok çalışma, söyledikleri pek çok söz bulun- onlara uçmak için kanat verin!3”
maktadır. Bütün söylenenlerden çıkarılan sonuç Alphonse Daudet’nin de “Son Ders” adlı ünlü
şudur: Dil; var eden, yaşatan bir özelliğe sahip hikâyesinde, işgal altındaki okulun öğretmeninin
olduğu gibi yıkan, yok eden bir özelliğe de sa- ağzından çocuklara verdiği son ders, esaretten
hiptir. kurtulmanın tek yolunun ana dilini unutmamak ve
En eski zamanlardan beri filozoflar, millet- korumak gerektiği şeklindedir.4
lerin dille var olacağına ya da yok olacağına dik- Ünlü İtalyan seyyah Edmondo de Amicis,
kat çekerlerken modern filozof ve düşünürler de vatan sevgisi ile dil arasında ilişki kurar ve bir hi-
aynı düşünceyi paylaşırlar. Heidegger, varlığın kâye kahramanının ağzından, vatanı neden sevdi-
evinin dil olduğunu söyler. Humbolt, milletlerin
ruhu dilidir, dili de ruhudur der. 1
Bahtiyar Vahapzade, Vatan Millet Anadili, Atatürk Kül-
Bahtiyar Vahapzade, Ahmet Kabaklı’ya yaz- tür Merkezi Yay., Ankara 1999, s. 178.
2
A.g.e., s. 185.
dığı ve 1977 yılında Türk Edebiyatı Dergisi’nde 3
A.g.e., s. 217
yayınlanan yazısında şunları söyler: 4
Şiar Yalçın, Doğru Türkçe, Metis Yay., İstanbul 1998, s. 7.

951  
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

ğinin cevabı olarak şunu söyler: “... Konuştuğum çekimsel olarak belirlenmiş, ancak işleyişinin tam
dil, okuduğum kitaplar, onun dili ve kitapları olarak nasıl olduğu bilinmeyen bir durumu da
olduğu için severim.5” vardır 9 . Bireyin bunu sonradan farklı biçimlere
Dille ilgili olarak ulaşılan en çarpıcı son yargı soktuğu ise görüş birliğiyle kabul edilen bir du-
ise Chomsky tarafından dilin, hem genetikle iliş- rumdur.
kilendirilmesi hem de dil ediniminin vücudun te- İşte edebî metinler bu farklı biçime sokmanın
şekkülüyle birlikte gerçekleştiğinin ileri sürülme- en etkin ve kolay olduğu okul öncesi devrede ve
sidir. Gerçekten kalıtımla dil arasında doğrudan ilköğretimin birinci kademesinde araya girmek-
bir ilişki varsa ya da dillenme vücudun azalarının tedir.
oluşumuna benzer bir oluşum içerisindeyse aileler Bilimlerdeki inanılmaz gelişmeler, insanoğ-
ve kurumların eğitim çalışmalarına bebeklik ve lunun bedensel ve ruhsal açıdan çok karmaşık
erken çocukluk dönemlerinde artan bir yoğunluk- olmakla birlikte meçhul bir varlık olmadığını
la sürdürmeleri, devletin de bu yönde politikalar ortaya koymuştur. Özellikle beynin işleyişi, dil ile
üretmeleri güvenli bir gelecek için kaçınılmaz beyin arasındaki ilişki, dil eğitimi ve öğretimi
olmaktadır. açısından bize daha somut bilgiler sunmaktadır.
1.1. Dilin Genetik ve Biyolojik Açıdan Buna göre hayvanlarda bulunmayan, ya da en
Önemi azından insandaki gibi bir işleyişe sahip olmayan
beyindeki “lateral” bölge (dil yerleşimi bölgesi)
Bilindiği üzere canlı varlığın oluşumunda 4
biyolojik bünye ile birlikte şekillenmektedir.
etken bulunmaktadır: Genetik, beslenme, çevre ve
Böylece bir ünitesi dil edimine hazır hâlde olan
eğitim. Hepimiz şu ya da bu şekilde atalarımızın
beynin bu dil becerisi en etkin biçimde belirli bir
değişen, gelişen, bazen de gerileyen bir devamın-
süre içerisinde gerçekleşmekte (yedi-sekiz yaşına
dan başka bir şey değiliz. Bugün biz, her bakım-
kadar 10 , sonra kısmen ergenlik çağına kadar),
dan çok üstün imkânlarla çevrilmiş durumdayız.
“kritik çağ” olarak isimlendirilen bu dönem geç-
İnsanın günümüzde, sun’î olarak bile güzel, sağ-
tikten sonra ise dilin temel kuralları ile ilgili be-
lıklı ve sağlam bir bedene sahip olması mümkün
cerilerin oluşumu neredeyse sıfır noktasına kadar
olduğu gibi, sağlıklı, sağlam bir dil ve zihniyete
inmektedir11.
sahip olması ya da bunun tam tersi artık çok daha
kolaydır. Yani, insan istese de istemese de bir dil edi-
nimi gerçekleşmektedir. Önce genetik bilgiler
Dil edinme yeteneğinin doğuştan olup olma-
çerçevesinde içsel olarak, bir iç dil şeklinde zo-
dığı konusunda her ne kadar filozoflarla psiko-
runlu oluşan dil, daha sonra, edinilen iletişim araç-
loglar ikiye ayrılmışlarsa da6 1970 yılında sosyal
larıyla dışa vurulmaktadır. Bu yüzden üst düzeyde
bilimcilerce fark edilerek çeşitli öğretim faaliyet-
lerine tabi tutulan 13 yaşında genç bir kız olan ve verimli bir gelişme olması için çocuktaki dil
Genie örneği, dil edinimi ile söz konusu yaşlar yeteneğinin, okul çağına kadar mutlaka aile ve
arasındaki bağın çok güçlü olduğunu göstermek- çevre tarafından, sürekli işletilmesi yönünde bir
tedir7. çaba gösterilmesi en temel, insanî bir görevdir12.
N. Chomsky de dil yeteneği ile kalıtım ara- 1.2. Dilin Çevresel Önemi
sında ilişki görür. Ona göre birey, sezgisel olarak İnsan, ana dilini ister içsel edinimlerle dışa
bir ana dili bilgisine sahiptir ve bu bilgi bireyde vursun isterse dışardan sunulan araçların katkısıy-
örtük (implicite) olarak bulunmaktadır… Böylece la, şu gerçek asla değişmemektedir: Ana dili kişi-
bütün insanlar, beyinlerinde doğuştan bir dilbil- nin içinde bulunduğu cemiyetten kendiliğinden,
gisel sisteme ve kullanma yetisine sahip olarak farkında olunmadan edinilmekte ve kültürel araç-
dünyaya gelmektedir8. Ayrıca dil yetisinin, soya larla nakledilip geliştirilmektedir. Bu, o cemiyete
5
bağlılığın getirdiği bir zorunluluktur13.
Edmondo de Amicis, Çocuk Kalbi, Doğuş Yay., (yer ve
tarih yok), s. 82.
6 9
A.g.e., s. 251. Bryan Maggee, Yeni Düşün Adamları, (Hazırlayan: Mete
7
A.g.e., s. 250. (Genie, ailesi tarafından her türlü baskıya Tunçay), M.E.B. Devlet Kitapları, İstanbul 1979, s. 310.
10
maruz bırakılmış, en ufak bir ses çıkardığında dövül- Daha ilk okula başlamadan çocuğun dil mekanizmasının
müştür. Daha önce çok kötü bir ortamda yetişen bu kıza çok mükemmel bir kullanıcı seviyesine ulaştığı, hiçbir
verilen eğitim sonucu hafızasının son derece keskin bilgisayarın bu aşamada onun dil edinimi becerisiyle
olduğu, kelime öğrenme kabiliyetinin ve kelime hazine- kıyaslanamayacağı söylenir. (Bk. George Yule, The
sinin üstün seviyede olduğu görülmüş; fakat bütün ça- Study of Language, Cambridge University Press, 1996, s.
lışmalara rağmen İngilizcenin en basit dilbilgisi kuralları 175.)
11
ile ilgili hususlarda hep başarısız olmuştur.) John Lyons, s. 249.
8 12
George Yule, The Study of Language, Cambridge John Lyons, Language and Linguistics, Cambridge 1990,
University Press, 1996, s. 175; Bk. Zeynel Kıran, s. 303.
13
Dilbilim Akımları, Onur Yay., Ankara 1986, s. 118. A.g.e., s. 303.

952
Materiallar

Faruk Nafiz Çamlıbel, kişinin anadili ile için- Pek çok bilimsel çalışma dillerinde zihinsel,
de bulunduğu toplum ilişkisini şöyle dile getirir: ruhsal ve duygusal şiddetin nispeten daha az bu-
lunduğu toplumların, bir başka deyişle nicelik ve
Hangi sözlerle ninem gönlünü açmışsa bana
nitelik olarak dili iyi olan toplumların, daha hoş-
Ben o sözlerle gönül vermedeyim sevgilime
görülü, başarılı, saygılı ve olumlu tavırlar içeri-
Sözlerin ninni kadar duygulu olmak yaraşır
sinde olduğunu göstermektedir. Hatta dili iyi olan
Bağlıdır çünkü dilim gönlüme gönlüm dilime
insanların daha iyi, kötü olan insanların ise daha
Bahtiyar Vahapzade de annesinden dinlediği kötü olduğu yorumları bile yapılmaktadır. Kısa-
masalların, içinde bulunduğu aşamaya ulaşma- cası, bakıldıkça gelişen ve büyüyen dil, sahibine
sında büyük etkisi olduğuna dikkat çektiği bir çoğunlukla her yönden olgun meyveler sunmak-
şiirinde şöyle der: tadır.
Savadsızdır benim anam14 1.3. Eğitim Öğretim Açısından Dilin
Ancak bana say öğretmiş15 Önemi
Ay öğretmiş
Yusuf Has Hacib’in değindiği gibi insanoğlu,
Yıl öğretmiş
kâinat ağacının en güzel meyvesidir. Ancak bu
En vacibi dil öğretmiş benim anam
meyvenin iyi yetişmesi için müdahale daha çiçek-
Ben bu dilde hissetmişim
te iken başlamalıdır. Çünkü “Meyveyi, yiyecek
Hem sevinci hem de gem16
nimetleri, çiçekte iken görmeli, her işte misal
Bu dil ile yaratmışım
olarak bunu örnek tutmalıdır.” (b.1650-1651)
Her şiirimi her nagmemi
Yok ben hiçim Tabiî gelişme mantığından hareketle Yusuf
Kitap kitap sözlerimin Has Hacib şöyle devam eder: “Çocukların tavrı,
Müellifi benim anam17 hareketi kötü ise, o kötülüğü baba yapmıştır; ço-
cuğu iyi olmaktan mahrum eden odur.” (b.1225)
Ana dili, toplumun geçmişten geleceğe bütün
“Çocukların iyi veya kötü olmalarına anne ve
değerlerini içine alır. Bu dilin iç ve dış yapısı da o
babaları sebep olur.” (b.1486)
milletin hayatıyla, zihniyetiyle sıkı sıkıya ilişkili-
dir. 18 Bu gerçeği K.D.Uşinski “Rodnoe Slovo/ Modern eğitimcilerin “Kötü çocuk yoktur,
Ana Dili” adlı eserinde şöyle dile getirir. “Eğer kötü anne baba vardır.” yargısını da burada hatır-
çocuğun eğitim aldığı dil, onun atadan gelme mil- lamak gerekir.
lî karakterine yabancıysa, bu dil çocuğun manevî Yukarıda anılanlar bağlamında ve dil ile kişi-
gelişmesine ana dili kadar güçlü etki yapamaz.19” lik gelişiminin sağlıklı olması bağlamında, şu ol-
Önceki bölümde değinildiği üzere şayet dil mazsa olmaz gerekler özellikle vurgulanmalıdır:
ediniminde ya da anadili eğitiminde bilinçli bir Anneler ve babalar, mutlaka çocuklarının ilk
şekillendirme olmazsa, suyun, konulduğu kabın öğretmenleri ve eğitmenleri olmak zorundadırlar.
şeklini alması gibi içinde bulunduğu ailenin, Devlet de varlığını koruyabilmek için okullarında
topluluğun, toplumun diliyle bir şekillenmeye uğ- en başta ana dilini seven, ondan zevk alan ve onu
rar ve birey kaçınılmaz olarak bu çerçevede bir en iyi şekilde kullanmaya çalışan bireyler yetiş-
zihniyete sahip olur. tirmek zorundadır. Devletin eğitim-öğretim politi-
kasında böyle bir amaç etkin olarak güdülmediği
Böyle bir şekillenme sonucu dilin iyi kulla- sürece kısır döngü sürüp gidecektir.
nılmadığı, kötü konuşmaların alışkanlık hâline
getirildiği ortamlarda yetişen20, sonra da toplum- Burada Hamza Zülfikâr ve Doğan Aksan’ın şu
da görev alan birey, kendisinden kibarca bir şey tespitlerine içtenlikle katılmamak mümkün değildir:
istendiği ya da sorulduğunda tabiî olarak olumsuz “İlk ve orta öğretimin, bütün diğer amaçla-
bir tavır takınabilmektedir21. rından önce ve önemli olan ana amacı, ülkenin
resmî dilini en iyi şekilde fertlerine öğretmek, on-
larda dili yanlışsız kullanma becerisini oluştur-
maktır. Bu, eğitimin olmazsa olmaz şartıdır. Bir
14
15
Savadsız: ümmî ülkenin ilk ve orta öğretimi bunu yapamıyorsa o
Say: sayı, nesrin kurucusu ülkede böyle bir öğretim yok demektir. Öğrenci
16
Gem: gam; Azerî makam kurucusu
17
Bahtiyar Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s. 218. sayısı, öğretmen sayısı, okul sayısı hiçbir şey
18
Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, TDK Yay., İstanbul ifade etmez. Bir ülkenin gençleri liseyi bitirinceye
1979, c.1., s.50. kadar ülkenin resmî dilini yanlışsız kullanabilme
19
Bahtiyar Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s. 77. becerisini kazanamıyorlarsa bütün bu sayılar
20
Örneğin;, “Hadi oğlum söv bakalım şu dayına, hadi!..
sıfıra denk demektir.22”
Erkek dediğin böyle olur!... ” gibi.
21
“Ne dil gırıyon lan, adam gibi gonuşsana!..”, “Kodum mu
22
oturturum!..” tavrıyla vb. http://www.anadili.egitimi.com/

953
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

“Yeni kuşakların ana dillerine saygı duymala- SONUÇ


rını, özen göstermelerini sağlayacak eğitim ve öğ- Dilin gelişmesi ve işleyişi ile ilgili söylene-
retim olanaklarını yaratacak koşulları oluşturmak gelen bilimsel veri, gözlem ve yorumların bir
bakımından en büyük görev devlete düşmek- kısmını anmış bulunuyoruz. Bundan amaç hiç de
tedir... Dil bakıldıkça büyüyen bir ağaçtır.23” yabancısı olmadığımız dilin önemi ve gücünü ye-
1.4. Dilin Kimlik ve Kişilik Gelişimi niden hatırlayarak, eğitim ve öğretim program-
Açısından Önemi larına bu gerçekler ışığında çekidüzen verilmesi-
Oldukça geniş alanlara yayılan ve çocuk yaş- nin önemine ve elbette bu çerçevede çocuk ede-
larda başlayan benzer şartlandırma ortamları, dil biyatı yazarlarının sorumluluğunun ne denli bü-
aracılığıyla bir zihniyetin ortaya çıkmasına kat- yük olduğuna dikkat çekmek olmuştur.
kıda bulunur. Böylece daha çocuk yaşlarda oluş- Ne yazık ki çocuk edebiyatı ürünlerinin
maya başlayan zihniyet, insanın dil ile şekillenen önemli bir kısmı, birinci görevi olan anadilini
çeşitli alanlardaki kişiliklerine basamak teşkil sevdirme işini gerçekleştirecek, nitelikli şekil ve
eder. Buradan hareketle bütün kişilik ve kimlik- içerik özelliklerinden mahrum bulunmaktadır.
lerimizin temelinde ana kucağında iken edindik- Ailelerin ve kurumların duyarsızlığı da buna ekle-
lerimizin ya da ilk dille birlikte öğrendiklerimizin nince ortaya bir kısır döngü çıkmaktadır.
yattığı söylenebilir. Kısacası, bilimsel veriler ışığında okulönce-
Ana dili sevgisi olmadan, bireyin kendisini sinde ve ilköğretim aşamasında gerek kişilerin
ifade etmede yeterli olamayacağı ve okuma alış- gerekse kurumların üzerlerine düşeni yapmama-
kanlığının seçkin edebî ürünler aracılığıyla erken ları, yıllarca tekrarlanacak sorunların aynı şekilde
yaşlarda kazandırılması gerektiği bilinmelidir. oluşmasını, çözümlenememesini kaçınılmaz kıl-
Yukarıda da değinildiği gibi özellikle Türkiye gibi, maktadır. Sorunların odağında da ana dili konusu
nüfusunun hemen hemen yarısı 18 yaşının altında bulunmaktadır. Bu çerçevede ana dilini sevme
olan ülkelerde devletin birinci görevi, çocukla- sadece okuma alışkanlığı kazanmanın değil, va-
rında ana dili sevgisini geliştirmek olmalıdır. tana ve ulusun değerlerine sahip çıkmanın da en
önemli şartıdır. Ana dilini sevmenin başlıca ön
Bu bağlamda sinema, tiyatro, kukla oyunları şartı ise çocukların zevkle okuyabilecekleri, nite-
gibi sanat etkinlikleri; çocukların oyun ihtiyaçla- likli eserlerdir. Bu bakımdan çocuk edebiyatına
rını karşılayan oyuncaklar; televizyon ve bilgisa- bu bilinçle eğilinmesi, bunu sağlamak için çok
yar ortamında gösterilen film ve animasyonlar; çeşitli proje ve çalışmaların üretilmesi gerektiğini
anne-baba ve eğitim kurumlarının eğitmek ve öğ- belirtmek istiyorum.
retmek adına çocuklara yönelttikleri çeşitli telkin-
ler, çocukların kimlik ve kişilik gelişimlerinde, KAYNAKÇA
sağlıklı bir insan olarak şekillenmelerinde ne − Aksan, Doğan; Türkiye Türkçesinin Dünü Bugünü
kadar önemli ise anadili ile üretilen edebî metinler Yarını, Bilgi Yay., Ankara 2003.
de o kadar önemlidir. − Aksan, Doğan; Her Yönüyle Dil, TDK Yay., İstanbul
1979.
Bu nedenle Bahtiyar Vahapzade’nin de dediği
− Amicis, Edmondo de; Çocuk Kalbi, Doğuş Yay., (yer
gibi ana kucağından itibaren çocuklara mutlaka, ve tarih yok).
ama mutlaka masal ve benzer ürünler okunup an- − Bahtiyar Vahapzade, Vatan Millet Anadili, Atatürk
latılmalı, onların anlattıkları dinlenmelidir. Kültür Merkezi Yay., Ankara 1999.
Elbette çeşitli alanlarda edebî ürünler ürete- − Kıran, Zeynel; Dilbilim Akımları, Onur Yay., Ankara
bilmek için de politikalar geliştirilmeli, tedbirler 1986.
alınmalıdır. Yaklaşık bir asır önce Ahmet Mithat − Maggee, Bryan; Yeni Düşün Adamları, (Hazırlayan:
Mete Tunçay), M.E.B. Devlet Kitapları, İstanbul 1979.
Efendi’nin hayali olan, ama bir türlü gerçekleş-
− Yalçın, Şiar; Doğru Türkçe, Metis Yay., İstanbul 1998.
tiremediğimiz “Anne ve babaların çocukların ilk
− Yule, George; The Study of Language, Cambridge
öğretmenleri, eğitmenleri olma” işini başarabil- University Press, 1996.
memiz, bunun için de acil olarak çocuk ve ge- − John Lyons, Language and Linguistics, Cambridge
lecek nesil politikalarının belirlenmesi gerekir. 1990.
Aksi hâlde, sürekli değişen ya da ideolojik dü- − http://www.anadili.egitimi.com/
şüncelere kurban edilen eğitim programlarıyla
çocuklarda sağlam kimlik ve kişiliklerin oluşması
mümkün değildir.

23
Doğan Aksan, Türkiye Türkçesinin Dünü Bugünü Yarını,
Bilgi Yay., Ankara 2003, s. 159.

954
 

İTAAT KÜLTÜRÜ KAZANDIRMA ARACI OLARAK HİKÂYE VE


MASALLAR: “II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ ÇOCUK DERGİCİLİĞİ
ÖRNEĞİ”
Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
Van / TÜRKİYE
agurbetoglu@yahoo.com

STORIES AND TALES AS A MEANS OF OBEDIENCE CULTURE: A SAMPLE OF CHILDREN


JOURNALS IN THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA

ABSTRACT
It is stated that the understanding and philosophy of the Turkish State are based on the culture of obedience. It is stated on the
Orhun Monuments that one of the worst reasons for having disasters for the Turkish People is not showing sufficient obedience to
their Khans. For this reason, children’ showing obedience from his/her family to their ancestors is an important educational
objective in the Turkish culture. As a member of the society the children gained obedience from their family are expected to
continue this in the society in which they live. Showing respect to the state men regarded as the head of families provide much
benefit to everybody in the society. In so doing permanence of state and the ideal of society’s living independence will last till
eternity. Hence from the old Turks to the present time obedience culture and children’s gaining it is one of the important
educational objectives for the Turkish family, school and society.
The years of the Second Constitutional Era are problematic and stressful. Because of the ongoing wars during this period and
state’s stumbling its independence it is clearly seen that the efforts to exploit the obedience culture on behalf of liberation of the
state and nation increase in this period. The main aim of the state men serving in the government is to educate the new generation
which is patriotic, obedient, and nationalist. For this reason, every sort of effort and tool were used by the governments at that
time. In this way child journals have contributed to this process for a while and aimed to cultivate obedience culture in their
written contents. The obedience culture in these journals is used especially by stories and tales. The benefits of obeying the rules
and damages of disobedience have shown through the heroes in the stories and tales. The obedient heroes have been presented as
an exemplary people for the individual and society and disobedient people have been criticized as harmful individuals for the
society. Although individualism is important, individuals’ responsibility for the society is stressed. In this way it has been aimed
to form a strong homeland, nation and state love.
It does not necessarily mean that obedience culture demolishes individualism, grows up passive personalities and causes
negative effects in resisting unfairness and defending personal rights. This is because obedience is a means which helps living
together and provides order in the society. Every person may have some responsibilities for the other person and people. At this
point obeying the rules and laws sees to be important.
There is no doubt that current conditions of the social life are different from the time of the Second Constitutional Era.
Modern social life emerged as a result of the past social and institutional developments and changes. Obedience deriving from
fear is wrong and harmful. In every society the obedience based on love and respect is supported. Today’s social structure with its
extreme individualism and limitless freedom is similar to the conditions of the Second Constitutional Era. In the present day social
ties are losing fast, but very valuable results can be inferred about today’s issues from the reach of the Second Constitution
Ottoman intellectuals.

Giriş en büyüğü olarak görülen devlet başkanına itaat


İtaat kavramın Türk toplumu için ayrı bir ile devletin bekası ve toplumun bağımsız yaşama
önemi vardır. Temel gerekçesi yeni neslin, bü- ülküsü ebediyete taşınacaktır. İşte bu amaçla
yüklerin deneyim ve bilgi birikiminden yarar- geçmişten günümüze itaat kültürünün çocuğa
lanılarak yetiştirilmesi olmakla birlikte bu kavram kazandırılması Türk aile, okul ve toplumu için en
Türklerde farklı bir temele dayanmaktadır. Türk önemli eğitimsel hedeflerden birisini oluştur-
devlet anlayışı ve felsefesinin itaat kültürü üze- muştur. Özellikle buhranların yaşandığı dönem-
rinde temellendiği söylenebilir. Orhun Anıtların- lerde, içine düşülen çıkmazlardan kurtulma adına
da Türk Milletinin yaşadığı felaketlerin önemli itaat kültürü önemli görülmüştür.
nedenlerinden birisi olarak Hakanlarına yeterince II. Meşrutiyet yılları Türk Milletinin en buh-
itaat etmeyişleri gösterilmektedir. Bu nedenle ranlı dönemlerinden biridir. Bu dönemde sürekli
Türk kültüründe çocuğun, aileden başlayarak tüm savaşlar nedeniyle ülke adeta yok olmakla karşı
büyüklerine itaat etmesi, bunu bir terbiye olarak karşıya bulunduğundan, ülkenin ve milletin kur-
kazanması önemli bir eğitimsel hedeftir. Toplu- tuluş ve bekası adına itaat kültüründen yararla-
mun bir üyesi olarak çocuğun, ailede kazanmaya nılması çabaları çok belirgindir. Devleti yöneten
başladığı bu itaat kültürünü toplum içerisinde de kadroların eğitimde temel amacı, vatansever,
geliştirerek sürdürmesi beklenir. Aile reislerinin itaatkâr, milliyetçi bir neslin yetiştirilmesidir. Bu

955  
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

amaçla devrin iktidarı tarafından her türlü vasıta zarara uğrama kaygısı, doğaya, olay ve olgulara
kullanılmıştır. Böyle bir sürece çocuk dergileri de karşı takınılacak tavırlar konusunda geçmiş tec-
kendi kulvarlarından katkıda bulunmuş, sunduk- rübelerden yararlanma arzusu itaat kültürünü bes-
ları pek çok içerikte itaat kültürünü geliştirmeyi leyen, onu meşrulaştıran olgulardır.
hedeflemişlerdir. Özellikle hikâye ve masallarda İtaatin dayandığı iki temelden birincisi bilgi
itaat kültürü sürekli gündemde tutulmuş, itaatkâr- ve tecrübe, diğeri ise güçtür. Birincisi sevgi ve
lığın kazanımları ve itaatsizliğin zararları hikâye saygıya, diğeri ise korkuya dayanmaktadır. Bun-
ve masallardaki kahramanlar yoluyla gösteril- lar itaat kültürünün olumlu - olumsuz iki yönünü
miştir. İtaatkâr kahramanlar birey ve toplum için oluşturur. Olumlu yönü, toplumsal değer ve ideal-
gösterdikleri yararlıklarla örnek şahsiyetler olarak lerin çocuklara benimsetilmesinde gördüğü işlev-
sunulmuş, itaatsizlik gösterenler ise hem kendileri dir. Tarih bize, Türk milletinin sosyal düzeninin
hem de toplumları için zararlı bireyler olarak ye- her dönemde itaat kültürü üzerinde bina edildiğini
rilmiştir. Bireysellik önemli görülmekle birlikte göstermektedir. Çocukların ve gençlerin toplumsal-
bireyin, kendini var eden topluma karşı görevleri laştırılıp eğitilmesinde toplumun töresi çok önemli
öne çıkarılmıştır. Bu yolla köklü bir vatan, millet, görülmesi bunun belirtisidir (Akyüz, 2007 : 5).
devlet sevgisi oluşturulması hedeflenmiştir.
Türk kültüründe yönetilenin yönetene, küçü-
İtaat olgusunun, bireyselliği yok ederek, edil- ğün büyüğe, kadının erkeğe itaati her dönemde
gen kişilikler yetişmesine neden olduğu, adalet- önemli görülmüştür. Herkes bulunduğu konum
sizliklere karşı direnme ve hakkını aramada olum- itibariyle kendinden yukarıda bulunanlara saygı
suz etkisi bulunduğu ileri sürülmektedir. Ancak ve itaat eder, alt konumda bulunanlara sevgi gös-
itaatin bazı alanlarda gerekli ve hatta zorunlu terirken onlardan da saygı görür. Aile içinde ve
olduğu da bir bilinen bir gerçektir. Çünkü itaat, yakın akrabalar arasında olduğu gibi toplumda da
bir arada yaşamayı sağlayan nizam ve intizamın yaş ve konum itibariyle büyük olanlara karşı aynı
vazgeçilmez unsurudur. Her şahsın kendi dışın- saygı ve itaat anlayışı sürdürülür. Bu yapı, top-
daki bireylere ve topluma karşı görevleri olacağı lumsal birlik ve beraberliği sağladığı gibi, yö-
tabiidir. Bu noktada yasalara ve diğer kurallara netici kesimin işini de kolaylaştırdığı için önem-
itaat esastır. senip, korunmuştur.
Kuşkusuz, günümüz toplumsal koşulları II. Türklerin Müslüman olmasından sonra itaat
Meşrutiyet yıllarından çok farklıdır. İtaat kültürü kültürünün dini bir temel kazandığı görülmek-
günümüz toplumları için de bir zorunluluktur. tedir. İslamiyet’teki “ulül-emre itaat” ilkesi, Türk-
Özellikle aşırı bireysellik ve sınırsız özgürlük ta- lerdeki itaat kültürüne yeni bir meşruiyet zemini
lepleriyle, günümüz toplumsal yapısı ve sorunları, kazandırmıştır. Bu durumda sadece devlet yöne-
II. Meşrutiyet şartlarına oldukça benzemektedir. ticileri değil, yaş ve toplumsal konum itibariyle
Toplumsal bağların iyice çözülmeye başladığı gü- üstte bulunanlara itaat ve saygı gösterme “ulül-
nümüzde, II. Meşrutiyet Osmanlı aydınının çözüm emr”e itaat içinde değerlendirilmiştir. Bu durum-
arayışlarından çok değerli sonuçlar çıkarılabilir. da çocuğa düşen, anne-babaya, aile büyüklerine,
Bu araştırmada II. Meşrutiyet yıllarında ya- öğretmene, toplumdaki büyüklere, yasalara ve
yımlanmış olan çocuk dergileri esas alınarak ya- devlet otoritesine itaattir.
pılmıştır. Söz konusu dergilerde, itaat kültürü ka- İtaat kültürünün olumsuz yönüne işaret eden-
zandırma amaçlı hikaye ve masallar değerlendi-
ler, bu kültürün “korku” ve zorlamalarla çocuğa
rilmiştir. Bilindiği gibi geçmiş olay ve olguların
benimsetilmeye çalışılmasındaki sakıncalara vur-
açıklanmasını ve mevcut duruma etkisinin ince-
gu yapmaktadırlar. Buna göre itaat kültürü otori-
lenmesini amaçlayan araştırmalarda tarihsel mo-
tedir, yaratıcılıktan uzak, durgun, inisiyatifsiz in-
del kullanılmaktadır. Bu araştırmada da tarihsel
sanlar yetiştirmektedir (Tarhan, 2002:62). Böyle
model kullanılmıştır. Araştırmanın evren ve ör-
bir itaatte sevgi, saygı, adalet yoktur. Sadece biri-
neklemini II. Meşrutiyet döneminde yayımlanmış
lerinin hesabına korkutma ve sindirme vardır.
olan tüm çocuk dergilerindeki hikaye ve masallar
İtaat kültürü bir anlamda toplulukları kontrol
oluşturmaktadır. Araştırmanın tamamı orijinal ilk
kaynaklara dayanmaktadır. Adı geçen kaynaklar- etmekten daha öte bir işlev görür. O da kurulu
daki hikaye ve masallar itaat kültürü kazandırma- sistemin korunup sürdürülmesi, onu koruyacak ve
da gördükleri işlevleri açısından değerlendirilmiştir. geleceğe taşıyacak kurallara boyun eğilmesidir.
Böyle bir itaat kültürü, yönetici elitlerin meşrui-
İtaat Kültürü Nedir? yet ve iktidar kaynağı olmaktadır. Kuşkusuz bu
İtaatin temelinde disipline etme, kontrol etme, yönüyle itaat kültürüne yöneltilen, kişilikleri yok
şekillendirme, yönlendirme anlayışı vardır. Hata ettiği, yetenekleri körelttiği, edilgen bireylerin
yapma korkusu, bireysel veya toplumsal olarak yetişmesine neden olduğu şeklindeki eleştiriler

956
Materiallar

önemlidir. Bu anlamda bilinçsiz kör bir itaat, II. özümsemiş bireylere ihtiyaç duyulmaktadır. Bun-
Meşrutiyet dönemi çocuk dergilerinde sıklıkla ları koruyup geliştirmek, yeni nesillere aktarmak
eleştirilmiş, Mutlakıyet dönemi eğitim sistemi ve da eğitim kurumlarının ve eğiticilerin görevleri
uygulamalarıyla yetiştirilen pasif, kişiliksiz, nite- olarak değerlendirilmektedir. Bu yönüyle eğitim
liksiz bireylerin ülke ve topluma yaşattığı maddi kurumları çok önemli sosyalleştirme araçlarıdır.
ve manevi sıkıntılara sürekli göndermeler yapıl- Bireyin sosyal yapı ile uyumunun sağlanmasında
mıştır. Dergilerde öne çıkarılan itaat konusu, eko- tüm toplumsal kurumlar itaat kültüründen yarar-
nomik, sosyal, milli ve ahlaki konularda, birlik ve lanmayı önemserler.
beraberliği pekiştirici değerler üzerinde yoğun- Kurulu sisteme itaat ailede başlayan bir sü-
laşmaktadır. reçtir. Çocuk itaat kültürünün temellerini aileden
alır. Bu kültürün temeli ailede sağlam bir şekilde
Neden İtaat Kültürü? kurulursa, okul kurumu bunu daha kolay geliştirir
İtaat kültürünün yeni nesle kazandırılması ve birey topluma, toplum adına üstleneceği görev
çabaları her toplum için her dönemde önemli bir ve rollere hazır hale gelmiş olur. O nedenle itaat
eğitimsel faaliyet olarak görülmektedir. Ancak kültürünü kazandırma süreci ailede başlar. Okul
bazı özel durumlarda, bu kültürün kazandırılması bunu kökleştirip derinleştirir. Böylece birey ha-
özel bir önem arz eder. II. Meşrutiyet yılları da yata atıldığında, büyüklerine, topluma, amirleri-
Osmanlı toplumu için böyle özel bir anlam taşı- ne, yasalara, devlete itaati içselleştirmiş olur.
maktadır. Bu dönemde her zamankinden fazla
birlik ve beraberliğe, çalışmaya ve fedakârlıklara İtaat Kültürünü Pekiştiren Değerler
ihtiyaç görülmüştür. Devrin insanında aranan İtaat kültürünün kazanılmasında, bunun
temel özellikler çalışkanlık, vatanseverlik, feda- yerleşip kökleşmesinde bazı değerler önemli rol
kârlık, cesaret ve kahramanlıktır. Kaybedilen ülke icra ederler. Bunun başında din kurumu gelmek-
toprakları ancak bu ruhla geri alınabilecektir. O tedir. Toplumun töresi, örf ve adetler, saygı,
nedenle yeni neslin itaat kültürünü çok iyi özüm- ahlaki ilkeler, yasal zorunluluklar gibi zorlayıcı
semesi ve ülkesi için fedakârlıklar göstermesi etmenler de bu kültürün benimsetilip kazandırıl-
beklenmektedir. masına dönük araçlar olarak işlev görürler. Ör-
Çocuk tek başına kendini yönetecek, iyi, neğin kutsallık kavramı itaati benimsetmede
doğru ve güzeli seçecek, hata ve yanlışlardan ka- önemli bir dinsel figürdür. Anne-baba, aile, vatan,
çınabilecek donanımdan yoksundur. Hata ve yan- devlet gibi kavramlara kutsallık atfedilmekte ve
lışlardan kaçınıp gerekli faaliyet alanlarına yönel- bu kutsallara itaat etmenin önemine vurgular
mek bir bilgi işidir. Çocuk bunları, kendisini ye- yapılmaktadır. Çocuklara yönelik yayınlarda, itaat
tiştirmekle görevli kurumlardan (aile, okul, sosyal kültürünü kazandırma amacıyla her zaman bu
çevre) hazır bilgi olarak alır. araçlardan yararlanılmıştır. II. Meşrutiyet dönemi
Çocuğu şekillendiren esas itibariyle içinde çocuk dergilerinde yer alan hikâye ve masalların
doğduğu çevredir. Bu çevrenin oluşumunda ço- önemli bir kısmı, itaat duygusunu geliştirmeye
cuk hiçbir şekilde etkin olmadığı gibi içinde doğ- yönelik temalar içerir.
duğu bu çevrenin bilgi, deneyim ve değerleriyle İtaat konusunun, çıkış amacı çocuk haklarını
yoğrulur ve şekillenir. Önceleri bu değerlerle korumak olan “Musavver Hukuk-i Etfal” (Şahap
uyumsuzluğu söz konusu değildir. Onun ne yapa- Rıza, 1914: 26) dergisinde daha farklı olarak
cağına, neleri öğreneceğine, nasıl davranacağına, işlenmiştir. Buna göre; büyüklere saygı ve itaat
hangi tür eylemlerden kaçınacağına, evde aile esas olmakla birlikte, itaatin çocukluk görevlerine
büyükleri, okulda öğretmenler, sosyal hayatta da ilişkin konularda olması, buna aykırı emir ve
toplumun istek ve beklentileri karar vermektedir. isteklere itaat edilmemesi uyarısı yapılmaktadır.
Çocuk “işlenmemiş bir elmas” (İsmail Faik,
1910: 13) olarak nitelendirildiğinden, onun gelişi- Hikâye ve Masallarda İtaat Kültürü
güzel bir eğitimle heba edilmemesi istenmektedir. Çocuğun ve toplumun geleceği açısından son
Ancak duygusal nitelikleri gelişip aklını kullan- derece önemli görülen itaat kültürü çocuklara
maya başladığı dönemden itibaren bazı karşı nasıl kazandırılacaktır? Kazandırılan itaat kültürü
çıkışlar, bireysel ilgi ve tercihler ile toplumsal de- nasıl kalıcı hale getirilecektir? Toplumda ve
ğerler ve kültür unsurları arasında çatışmalar baş- ailede itaat kültürünü kazandırmanın yolları
lamaktadır. nelerdir? Çocuk dergilerinde bu konuda oldukça
Sosyologlar bir varlık olarak insanın doğuştan fazla içerik yayımlanmıştır. Çocuğun oturup kalk-
getirdiği kalıtsal özellikleri yanında, sonradan ya- masından, yiyip içmesine, davranış biçimlerine
şantı yoluyla bu özelliklere sosyal-kültürel kişilik kadar bütün yaşantısının bir takım kurallar çer-
eklendiğini söylemektedirler. Güçlü bir sosyal çevesinde ciddi bir disiplinle yürütülmesi yolu
yapı için, toplumun kültür ve değerlerini çok iyi benimsenmiştir.

957
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

İtaatkâr bir neslin yetiştirilmesi amacıyla der- itaatsizlik hatasının tekrar yapmamasını tem-
gilerde sunulan hikâye ve masallarda çok değişik bihler. Çocuk artık bir daha büyüklerinin sözün-
temalar işlenmiştir. Bunların başında dinsel den çıkmayacaktır. Onlar yapma diyorsa mutlaka
değerler gelmektedir. Dince kutsanan değerlerin bir bildikleri vardır. Hikâyenin kahramanı olan
sorgulanmadan benimsenmesi daha kolaydır. O çocuk arkadaşlarına, dolayısıyla dergi de okuyu-
nedenle itaat konusunda dinsel değerlerden yarar- cularına, büyüklerin sözlerini sorgulamadan gere-
lanılmıştır. Toplumun örf ve adetleriyle töresi de ğini yerine getirmenin, büyüklere itaat etmenin
çocukların itaatinde önemli avantajlar sağlamak- önemini bu hikâye yoluyla anlatmaktadır.
tadır. Aynı şekilde ahlaki kurallar ve yasal zorun- Dergilerde vurgulanan itaat konuları daha
luluklar da bir takım kurallara uymayı vazgeçil- ziyade ahlak ve adap kuralları üzerinde odaklaşır.
mez ilkeler olarak benimsemeyi zorunlu kılmak- Ahlaki anlamda iyi ve kötünün neler olduğu,
tadır. Çocuk dergileri de bu ve benzer temaların iyiye yönelmenin sağlayacağı kazanımlar ile kötü
işlendiği pek çok hikâye ve masala yer ver- eylemlerin doğuracağı sakıncalar örnekler üzerin-
mişlerdir. Örneğin “Peder ve Evlat” (Orhan Mit- den ve çocuğun kolaylıkla kavrayabileceği sevi-
hat, 1913: 97) başlıklı yazıda çocuğun, maddi ve yede sunulmaktadır. Örneğin Çocuk Duygusu
manevi yönden varlığını babasına borçlu olduğu dergisinde yer verilen bir hikâyede, annesinin tüm
gerekçesiyle babasına itaatinin ibadet derecesinde uyarılarına rağmen küçük kardeşini üzüp ağlatan
içten ve samimi olması gerektiği, çocuğun bu bir kız çocuğunun, bu yaramazlığı sırasında aya-
ruhla yetiştirilmesinin gerekliliği anlatılmıştır. ğının takılıp düşmesi ve elinin mangala değerek
Yine “Kardeş Öğütleri” (Türkoğlu, 1913: 3) baş- yanması olayı anlatılmıştır (Halil Hamit, 1913:
lıklı yazıda itaat konusu çok sevimli bir şekle 13). Hikâyede söz dinlememenin mutlaka bir
büründürülerek sunulmuştur. Buna göre; çocuk cezasının olacağı, söz dinlemeyen yaramazların,
itaat etmede hiçbir direnç göstermemeli, itaatinde büyükleri tarafından cezalandırılmasalar dahi
içten ve samimi olmalıdır. İtaat kültürü ana, baba, cezalarını bir şekilde mutlaka bulacakları teması
kardeş, akraba, öğretmen, hatta hizmetçiye kadar işlenmiştir. Benzer bir hikâyede, çeşitli yaramaz-
herkese sevgi göstermeyi ve sevimli davranmayı lıklar yapan bir çocuk, büyük sözü dinlemediği
gerekli kılmaktadır. Anne-baba, çocuğun istikba- için her yaramazlığının sonucunda çeşitli zararlar
lini hazırlamanın uğraşında olduklarından ayrıca görmüştür. Hikâyeden şöyle bir sonuç çıkarılmış-
itaate ve saygıya layıktırlar (Gurbetoğlu,2007). tır: Söz dinlemeyen çocuklar daima ceza görürler,
Dergilerde sunulan pek çok hikâye ve masal- uslanmayanlar için ise her zaman bela ve fela-
da itaatin önemine, itaatsizliğin zararları üzerine ketler hazırdır (Çocuk Bahçesi, 1914: 7). Küçük
çocuklar için sunulan hikâyelerde, hikâyenin kah-
çocukların düşündürülmesi bir yöntem olarak
ramanları çocukların sevdiği hayvanlardır. Örne-
kullanılmıştır. Örneğin; Çocuk Bahçesi’nde “Bü-
ğin “Kurnaz Tilki” (Çocuk Dostu, 1914: 6) adlı
yük Sözü Dinlenmeli” (Çocuk Bahçesi, 1914: 62)
öyküde, annesinin uyarılarına rağmen merakı yü-
başlıklı bir hikâyeye yer verilmiştir. Hikâyeye
zünden kümesten uzaklaşan civcivin tilkiye yem
göre; ağacın pek sağlam olmayan dalında salıncak olması hikâye edilmiştir.
kurup sallanan çocuklara dedeleri, yaptıklarının
yanlış olduğunu, eğer bu yanlışa devam ederlerse Hikâye ve masallar yoluyla sunulan mesaj-
o dalın kırılabileceğini söyler. Çocuklar aldırmaz- larda, itaat gerektiren konularda içtenlikle itaat
gösterenlerin, olumlu, örnek kişilikler olarak su-
lar. Üstelik birkaç kişi salıncağa binerler. Dal kı-
nulduğu görülmektedir. Bu tür bireyler itaat ko-
rılınca yere düşerler. Çocuğun biri ciddi şekilde
nusundaki duyarlıkları nedeniyle hem dinsel ba-
yaralanır. Kendisini uyaran dedesi günlerce onun-
kımdan hem de toplum nazarında övgüye layık
la ilgilenmek durumunda kalır. Çocuk iyileşince
görülmektedirler. Sunulan hikaye ve masallardan,
dedesinden özür diler. Buraya kadar hikâyede bu tür bireylerin, ödüllerini maddi-manevi, çok
işlenen konuda itaat etmeyen çocuk itaatsizliğinin yönlü olarak mutlaka alacaklarına ilişkin sonuçlar
cezasını çekmiştir. Ancak çocuk bu olaydan bir çıkarılmaktadır. Aynı şekilde itaatsizliğin, bireyin
sonuç çıkarmıştır. Büyüklerin sözünü dinlemek kendisi veya toplumu için doğuracağı sakıncalara
gereklidir. Onların her sözünün bir amacı, bir hik- dikkat çekilerek, büyük sözü dinlemeyen, örf
meti vardır. İtaatsizlik etmekle sadece kendisi adetleri önemsemeyen, ahlaki değerlere gereğince
ceza çekmemiş, o sonucu önceden görüp de uyarı dikkat etmeyen bireyler olumsuz kişilikler olarak
görevini yapmış olan büyüğü de sıkıntı çekmiştir. yerilmektedir. Bu tür bireylerin toplum tarafından
Çocuk çıkardığı bu dersi “Büyük sözü dinle- hoş karşılanmadığı, yasalarla da cezalandırıldığı
meyişimin cezasını çektim. Fakat benim kabaha- belirtilerek, toplum baskısı ve yasaların yaptırı-
timle sizi de üzmüş olmam beni daha fazla ke- mından kaçmayı başarabilenlerin de mutlaka bir
derlendirmiştir” şeklinde itiraf etmektedir. Dedesi şekilde cezalarını göreceklerine ilişkin sonuçlar
de çocuğu bu seferlik affettiğini söyleyerek aynı çıkarılmaktadır.

958
Materiallar

Sonuç bürünebilen, bencil, çifte standartlı kişilikler ye-


İtaat kültürü çift yönlü işleyen bir araç ko- tiştirilecektir.
numundadır. Bireysel ilgi ve beceriler, fikir ve Bu konuda çocuklara sunulacak hikâye ve
sanatta üretkenlik söz konusu olunca itaat masallardan yararlanılması elbette çok önemlidir.
kültürünün olumsuz işlev gördüğü, kişilikleri silip Ancak hak, adalet, sevgi ve saygı kavramları ko-
yok ettiği, yaratıcılık, cesaret, kendine güven duy- nusunda çocuklar için en iyi örneğin başta anne-
gularını zayıflattığı görülmektedir. Böyle bir du- baba ve öğretmenler olmak üzere tüm büyükler
rumda itaatin korku ve baskı ile sağlanmaya olduğu unutulmamalıdır. Çocuk yakın çevresin-
çalışıldığı, o yüzden de çifte standartlı insanlar deki somut örneklerden doğru mesajlar alamadığı
yetişmesine neden olduğu açıktır. Vatan millet sürece, hikâye ve masallarda sunulacak olumlu
sevgisi, büyüklere, yasalara, devlete itaat vb. mesajlar masal olarak kalmaya mahkûmdur.
konularda itaat kültürü toplumsal açıdan yararlı
sonuçlar ortaya koymaktadır. Bu durum birey için KAYNAKÇA
toplumun, toplum için de bireyin feda edilmemesi − Akyüz, Yahya. (2007). Türk Eğitim Tarihi M.Ö.1000 –
gerektiğini gösterir. M.S. 2007, Ankara: Pegem A Yayıncılık. S.5
− Tarhan, Nevzat. (2002). Psikolojik Savaş, , İstanbul:
Çocuklara itaat ve saygı eğitimi verilirken Timaş Yayınları, s.62
bunun sevgiyle, çocuğun aklının idrak edebile- − İsmail Faik. (1910). Terbiye Tahsil-i Etfal, Musavver
ceği düzeyde somut örnekler yoluyla verilmesi, Şebab, (13), 6 (1Nisan 1326-19 Nisan 1910).
kalıcı olması açısından önemlidir. Çocuk başka- − Şahap Rıza. (1914). Vazife, Musavver Hukuk-i Etfal,
larına duyduğu sevgi ve saygıyı, buna mecbur (4), 26, (13 Şubat 1329-26 Şubat 1914).
kaldığı için değil, o kişi ve kurumların bunu hak − Orhan Mithat. (1913). Peder ve Evlat, Resimli
ettiğine inandığı için göstermelidir. Bunun için Mektep Alemi, (7), 97, (15 Teşrinievvel 1329-28 Ekim
öncelikle kendi haklarının bilincinde olmalı, 1913).
hakkını arayabilecek medeni cesarette yetiştiril- − Türkoğlu. (1913). Kardeş Öğütleri, Çocuk Yurdu, (4),
3, (30 Mayıs 1329-12 Haziran 1913).
melidir. Çocuğa ayrıca, ötekinin hakkı ve değeri
de öğretilmelidir ki, kendi hakkını savunma adına − Gurbetoğlu, Ali. (2007). II. Meşrutiyet Döneminde
Yayımlanan Çocuk Dergilerinin Eğitim Açısından
başkalarına haksızlık yapmaya yönelmesin. İncelenmesi (1908–1918), Ankara Ün.Eğitim Bilimleri
İtaat adına çocuk körü körüne itaate alıştırıl- Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
mamalı, hak, adalet, doğru vb. kavramlar eşliğin- − Büyük Sözü Dinlemeli. (1914). Çocuk Bahçesi, (4), 62,
de sevgi ve saygı alışkanlığı kazandırılmalıdır. (13 Mart 1330-26 Mart 1914).
Çocuk itaat edeceği kurallara, büyükleri öyle iste- − Halil Hamit. (1913). Kardeşine Dokunma Yavrum,
Çocuk Duygusu, (13), 2 (29 Ağustos 1329-11 Eylül
diği için değil, o kuralların doğru ve gerekli ol- 1913).
duğuna inandığı için saygı göstermeli ve uyma- − Yaramaz Çocuk. (1914). Çocuk Bahçesi, (1), 7, (20
lıdır. Çocukta kalıcı davranış değişikliği ve saygı Şubat 1329-5 Mart 1914).
bilincinin geliştirilmesinin en temel yolu budur. − Kurnaz Tilki. (1914). Çocuk Dostu, (8), 6, (29 Mayıs
Aksi halde, tutarsız, yerine göre farklı bir kimliğe 1330-11 Haziran 1914).

959
 

B. VAHABZADƏYƏ GÖRƏ CƏMİYYƏTİN FORMALAŞMASINDA


UŞAQLARA VERİLƏN TƏLİM-TƏRBİYƏNİN ÖNƏMİ
Öğr. Gör. Bayram GÜNDOĞDU
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
bayram_gundogdu@yahoo.com

THE IMPORTANCE OF CHILDREN’S EDUCATION IN THE DEVELOPMENT OF


SOCIETY ACCORDING TO B. VAHABZADEH

ABSTRACT
Always thinking about his nation B. Vahabzadeh, in his works and speeches, besides to give knowledge, emphasized the
importance of education of youth in the development of high society. Mainly, before to give education to children and youth, he
stressed that it is important to teach them how to be a real person and humanity and the responsibility lies on the teachers.
Key Words: 1- child, 2-education, 3-high society

Bildiyimiz kimi uşaqlar bizim gəlcəyimizdir. məsələ də narahat edir. Bu, orta məktəblərdə tex-
Hər millətin gələcəyinin bəlirlənməsində uşaqla- niki fənlərin tədrisini genişləndirmək məqsədilə
rın təlim və tərbiyəsi önəmlidir. Bu mənada B. ədəbiyyat dərslərinin azaldılması məsələsidir.
Vahabzadə də öz əsərlərində bu mövzuya to- Şairə görə, texniki fənlərin tədrisini genişləndir-
xunmuş və hər dövr üçün aktual olduğunu qeyd mək ədəbiyyat dərslərinin hesabına olmamalıdır.
etmişdir. Şair öz uşaqlığında aldığı tərbiyənin və Çünki texniki fənlər şagirdlərə bilik verirsə, ədə-
təhsilin onun onun həyatında nə kimi izlər biyyat onları əsl insan olmağa, vətəndaş olmağa
buraxdığını məqalələrində və şeirlərində əks et- hazırlayır. Orta məktəbin əsas vəzifəsi isə biliklə
dirmişdir. Uşağa körpəliyindən etibarən oxunan bərabər ürəklərdə “məşəl yandırmaq”dan, şagird-
laylalar, danışılan nağıllar və s. onun şəxsiyyəti- ləri vətəndaş kimi formalaşdırmaqdan ibarətdir.
nin, düşüncəsinin və dünya görüşünün formalaş- Heç bir texniki fənnin insanı insan kimi yetişdir-
masında əsas mənbə kimi önəmli rol oynayır.Bu mək, ürəklərə amal toxumu səpib mənəviyyatı
formalaşma daha sonra məktəbdə, orta və ali təh- zənginləşdirmək qüdrətinə malik olmadığını dü-
sil ocaqlarında dəvam etdirilir. Hər zaman millə- şünən publisist-şair, bu məsələdə ən doğru yolu
tin təəsübünü çəkən böyük şair, yüksək səviyyəli göstərməyə çalışır: “Biz bilikdən əvvəl, uşaqların
bir cəmiyyətin qurulmasında gənclərin təhsili ilə mənəvi dünyasını cilalandırmalı, onlara nəyin na-
yanaşı tərbiyəsinin də önəmli olduğunu əsərlərin- minə yaşayıb, nəyin naminə gözəl mütəxəssis ol-
də və çıxışlarında qeyd etmişdir. maq hissini təlqin etməliyik. Bu isə ədəbiyyatın
Uşaqlara, gənc nəslə elm öyrətməkdən daha vəzifəsidir. Bu vəzifəni yerinə yetirməsi üçün
öncə, ona əsl insan olmağın yollarını göstərməyin ədəbiyyatın nüfuzunu daha da qaldırmaq əvəzinə
vacibliyini dəfələrlə vurğulayan Bəxtiyar Vahab- saatlarını azaltmaq səhv olar”2.
zadəyə görə, bu məsələdə əsas vəzifə müəllim- İnsanın şəxsiyyət olaraq yetişməsində məktə-
lərin öhdəsinə düşür. Cəmiyyət üçün faydalı insan bin, tədris prosesinin əhəmiyyətli rolunu daim
yetişdirməyə orta məktəblərdən başlamalı, tədri- yüksək dəyərləndirən Bəxtiyar Vahabzadənin
sin əsas qayəsini biliklə yanaşı, ictimai duyğula- publisistik əsərlərində şərəfli peşə sahibləri olan
rın aşılanmasına yönəltməli, bir sözlə, əsl vətən- müəllimlər haqqında olduqca gözəl fikirlərlə tanış
daş yetirməliyik. “Şəxsi fikir-ictimai duyğu” adlı oluruq. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki,
məqaləsində bu mühüm problemdən söz açan müəllim peşəsi, müəllim şəxsiyyəti haqqında hə-
müəllif fikirlərini əsaslandırmaq üçün alimlərdən mişə yüksək fikirdə olan şairin yaradıcılığının bü-
birinin, “şagirdin beyni boş anbar deyil ki, ora bi- tün sahələrində, xüsusilə, poeziyasında bu gözəl
lik doldurmağa çalışasan, müəllimin vəzifəsi şa- peşə sahiblərinə hörmət və məhəbbəti əks
girdin qəlbində arzu məşəli yandırmaqdan ibarət olunmuşdur. “Məktəb şeirləri” silsiləsindən olan
olmalıdır” mülahizəsinə istinad edəpək yazır:
“Tələbə-müəllim”, “Müəllimim”, “Əlifba kitabı”,
“Məncə, müəllim bu məşəli yandıra bilsə, şagird
“Sənin ilk müəlliminə” və s. şeirləri də şairin
özü o məşəlin işığı ilə elmin qaranlıq guşələrini
işıqlandıra biləcək.” 1 Şagirdlərin təlim-tərbiyə müəllimlərə böyük ehtiramının, sevgisinin ifadəsi
prosesindən danışarkən, Bəxtiyar Vahabzadəni bir kimi yaranmışdır.

1 2
B.Vahabzadə, «Şəxsi fikir-ictimai duyğu», 10-cu cild, səh. 467 B.Vahabzadə, «Şəxsi fikir-ictimai duyğu», 10-cu cild, səh. 468

960   
Materiallar

Müəllim! Qayğınla böyüyür insan! vurğunluğu yetirmələrinə də aşılamağı bacarma-


Sən əqlə, kamala qanad verirsən. lıdır. Yaxşı deyiblər ki, özü alışmayan başqasını
Ana dilimizin gur bulağından da yandıra bilməz”.5
Körpə balalara su içirirsən!3 Yalnız müəllim kadrlarının deyil, ümumiy-
1978-ci ildə Respublika Müəllimlərinin VI yətlə, elmin müxtəlif sahələrində çalışan ixtisaslı
qurultayındakı çıxışı da bu görkəmli sənətkarın kadrların hazırlanması məsələsində olduqca prin-
müəllim əməyini yüksək qiymətləndirdiyin soraq sipial mövqedə dayanan vətəndaş şairin fikrincə,
verir. “Məndən olsaydı, əlifbadakı sıra qanunla- kadr seçimi elmimizin inkişaf prosesinə bilavasitə
rını pozub “müəllim” sözünü bütün dillərin lü- təsir göstərən əsas amillərdən biridir. “Kimlər
ğətində ilk söz kimi yazardım” - söyləyən şair çı- gəlir elmə? İstedadı ilə deyil, fərasəti və məharəti
xışında, “atam məni göydən yerə endirdi, müəl- ilə elm zirvəsinə dırmaşa bilənlər, ziqzaqlardan
limim isə yerdən göyə qaldırdı” - deyə müəllimini əyilə-əyilə keçə bilənlər...” - deyə bu çox zəruri
atasından daha çox sevən böyük yunan filosofu və həddən artıq incə məsələdəki ədalətsizliyə və
Əflatunun müəllim haqqındakı fikirlərinə haqq səhlənkarlığa etirazını bildirən publisist xəbərdar-
qazandıraraq yazır: “Bu çox böyük sözdür”. Yer- lıq etməyi də unutmur: “Biz nə qədər ki, elmi
dən göyə qalxmaq – əsrin səviyyəsində duran bö- kadrları istedada və zəkaya görə deyil, münasi-
yük fikirlər, böyük ideyalarla yaşamaq, gələcəyə bətə görə seçirik, elmimiz bir addım da irəli gedə
qanadlanmaq deməkdir. Bizi hələ uşaq ikən bilməyəcək. Elmi kadrları seçənin bircə amalı
böyük fikirlər və böyük əməllərlə silahlandıran, olmalıdır: o bilməlidir ki, Vətənin gələcəyi üçün
gözümüzü dünyaya açan, əllərimizdən tutub bizi alim seçir.” 6 Elmsiz xalqı silahsız əsgər hesab
sirlər dünyasına aparan, bizə uçmaq üçün qanad edən şairə görə, istedadlı ilə istedadsızı bir tərə-
verən müəllimimizdir. Müəllim beyinlərə fikir, ziyə qoymaqla, insanların həqiqətə, ədalətə olan
ideya toxumu səpir, gözlərə işıq, ürəklərə od inamını itirir, “milli elmimizin, milli mədəniyyə-
verir. Ən ümdəsi də bizə düşünmək öyrədir. Bu timizin sabahı naminə Fərhad kimi külüng çal-
qədər böyük və lazımlı bir vəzifəni cəmiyyət mağa hazır olan neçə-neçə gənc istedadın qəlbin-
müəllimə tapşırmışdır.”4 Cəmiyyətimizə layiq in- dəki yaradıcılıq məşəlini söndürürük.” 7 İstedadlı
san, ideallarımıza layiq vətəndaş yetirmək vəzifə- gənclərin bacarıq və istedadının vaxtında üzə çı-
sini qarşısına məqsəd qoyan müəllimi, hər şeydən xarılmasında, elmi biliklərinin əxlaqi keyfiyyət-
əvvəl, öz sənətinin məsuliyyətini bütün ciddiyyəti lərlə tamamlanmasında məktəbin rolunu yüksək
ilə dərk edən bir vətəndaş kimi dəyərləndirən dəyərləndirən Bəxtiyar Vahabzadə, təlim-tərbiyə
publisist şairin fikrincə, uşaq beynində ilk naxış- prosesində uğur qazanmağın əsas şərtlərindən
lar açan müəllimə peşəkar yox, sənətkar demək birini də müəllim nüfuzu ilə əlaqələndirir. Bəs, bu
lazımdır. “...Müəllim bu gün sabahı yaradır. Əgər nüfuzu müəllim necə qazanır? – Bu sualı publisist
cəmiyyəti nəhəng bir binaya bənzətsək, bu bina- şair belə cavablandırır: “İlk növbədə, biliyi, tədris
nın bünövrəsini tikən müəllimlərdir. Bina bünöv- etdiyi fənnə böyük və tükənməz məhəbbəti, bö-
rəsindən lazımi səviyyədə tikilməsə, onun içinə yük duyğularla yaşaması, mənəvi təmizliyi – bir
və çölünə nə qədər bəzək-düzək vurulsa da, o bi- sözlə, yenə də vətəndaşlığı ilə”. Göründüyü kimi,
na laxlamalıdır. Bünövrəni möhkəm quran vətən- bu mühüm məsələdə də vətəndaş-şair vətəndaşlıq
daş müəllimlərə eşq olsun!”-deyə bacarıqlı, sa- duyğusunu, mənəvi təmizliyi yenə də ön plana
vadlı müəllimləri alqışlayan Bəxtiyar Vahabza- çəkir. Çünki “həqiqi müəllim uşağa yalnız bilik
dəyə görə, biliksiz müəllim işıqsız çıraq, quruyan öyrətmir. Həm də öz mənəvi təmizliyi ilə ona mə-
bulaq kimidir. Savadsız müəllim olmağı ən böyük nəvi keyfiyyətlər aşılayır. Əxlaqi nümunə, müsbət
cinayət hesab edən şairin fikrincə, belə müəllim əxlaqi keyfiyyətlərə malik insanların fəzilətli hə-
neçə-neçə gənc nəsli şikəst edər və cəmiyyətə rəkətləri isə əxlaq tərbiyəsində həqiqətən müstəs-
çoxlu “zay məhsul” verər. Məhz bu səbəbdən də na rol oynayır. “Müsbət nümunə insanın hissləri-
müəllim kadrlarının hazırlanmasına çox böyük nə, zehninə, qəlbinə və psixikasına birbaşa, bila-
diqqət və məsuliyyətlə yanaşmağın gerçəkliyini vasitə və həm də əyani surətdə təsir göstərir.” 8
xüsusi vurğulayan publisist yazır: “Müəllim üçün Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki, gənc nəslin
vacib keyfiyyətlərdən biri öz sənətinə, fənninə və təlim-tərbiyəsində, milli mənlik şüurunun forma-
uşaqlara məhəbbətin olmasıdır. Belə məhəbbət-
dən məhrum olan şəxslərdən (onlar nə qədər ha-
5
zırlıqlı olsalar da!) yaxşı müəllim çıxmaz. Əsl B.Vahabzadə, “Yeniyetmə və zaman barədə düşüncələr
müəllim öz fənninin vurğunu olmalı, bu sevgini, 10-cu cild, səh. 204-205
6
B.Vahabzadə, «Elmimiz nə üçün geri qalır?», 10-cu cild,
səh. 489
3 7
B.Vahabzadə, «Əlifba kitabı» şeiri, seç.əsərləri, 2 cilddə, B.Vahabzadə, «Bir neçə mühüm problem» - 10-cu cild,
I cild, səh.169 səh.298
4 8
B.Vahabzadə, “Əziz və hörmətli müəllimlər! (Müəllimlə- Z.Göyüşov, «Fəzilət və qəbahət», Azərbaycan Dövlət
rin VI qurultayında çıxış) 11-ci cild, səh. 5-6 Nəşriyyatı, Bakı, 1972, səh. 408

961
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

laşıb inkişaf etməsində, vətəndaşlıq duyğularının sının tərəfdarıdır. Şairə görə, ağıllı insanlar öz
oyanmasında uzun illər pedaqoji fəaliyyətlə nöqsanlarını başqalarından daha tez görürlər.
məşğul olan Bəxtiyar Vahabzadənin özünün də “Bəxtiyar Vahabzadə həyat boyu özünü təhsil,
“həyatı, elmi-pedaqoji, ictimai-siyasi fəaliyyəti – özünü yoxlama, özünə nəzarət və s. bu kimi əqli-
bütövlükdə şəxsiyyəti böyük təsir gücünə malik- iradi keyfiyyətləri özündə formalaşdırmağı üstün
dir”9 Vaxtilə universitetdə təhsil alarkən görkəmli tutan yaradıcı şəxsiyyətlərdəndir və gənc nəsildə
şairin tələbəsi olmuş professor Nizami Cəfərovun bu cür keyfiyyətlərin formalaşdırılmasını zəruri
sözləri ilə desək, “geniş xalq kütləsi və ilk növ- hesab edir.” 13 İnsanın mənəvi qüdrətinə, əxlaqi
bədə, gənclik Bəxtiyar Vahabzadəyə təkcə mil- keyfiyyətlərinə daim xüsusi əhəmiyyət verən şai-
lətin böyük şairi, yaxud millət vəkili olaraq deyil, rin əsərləri bugünkü gəncliyə mənəvi təmizlik,
həm də mənəvi müəllimi (millətin müəllimi) kimi ruhən zənginlik hissləri aşılayır.
müraciət edərək, ondan müxtəlif suallara cavab, Öz əqidən, sözün olsun bu dünyada,
məsləhət istəyir.”10 Ümumiyyətlə, Bəxtiyar Va- Adamların cərgəsinə çıxmaq üçün
habzadə yaradıcılığını tərbiyə məktəbi adlandır- Üzün olsun bu dünyada- deyə
maq olar. “Tərbiyəvilik onun yaradıcılığını digər-
lərindən fərqləndirən başlıca xüsusiyyət, səciy- gəncləri zəngin mənəviyyatlı, əqidə sahibi kimi
yəvi keyfiyyətdir. Görkəmli sənətkarın laborato- ucalarda görməyi arzulayan, “hər işdə, hər büdrə-
riyasında hazırlanan bütün “məhsullar” elə bil ki, mədə günahı özündə görməyin insanı daim yük-
gənclik üçün nəzərdə tutulmuş, ona ünvanlan- səldəcəyini” düşünən görkəmli sənətkarın orta
mışdır. Çünki xalqın, millətin gələcəyi onların məktəbi bitirənlərə müraciət olaraq qələmə aldığı
necə tərbiyə olunmasından çox asılıdır. Məhz “Son zəng” adlı publisistik məqaləsində bu ba-
buna görə də müasir gəncliyi tərbiyə etmək, onu rədə tövsiyəsi olduqca diqqətəlayiqdir:
həyata hazırlamaq, xalqa, vətənə layiqli övladlar ... Özgələrin gözünü
kimi yetişdirmək kimi ali bir məqsəd Bəxtiyar Taxaydım öz gözümə,
Vahabzadənin bütün şüurlu və mənalı həyatının Özgələrin gözüylə
canını, qanını təşkil edir. Bütövlükdə vətəndaşlıq, Baxaydım öz-özümə.
vətən və ana dili sevgisi – gənclərimizin bu ali Onda eyiblərimə
ruhda tərbiyəsi xalq şairinin yaradıcılıq və fəaliy-
yət məramnaməsidir.” 11 Gənc nəslin təlim-tərbi- Özüm düşmən olardım,
yəsindən söhbət gedərkən, onlarda şəxsi fikrin, Onda mən, mən olardım.
düşüncənin formalaşması məsələsinə də böyük Tövsiyəm odur ki, özünüzə vurulmayasınız.
əhəmiyyət verən Bəxtiyar Vahabzadənin fikrincə, Nöqsanlarınızı görə biləsiniz. İnkişafın yeganə
şəxsi fikir müstəqil düşüncədən doğur, bu vərdişi yolu budur.”14
isə uşaqlıqdan başlamaq lazımdır. Şair orta mək- Gənc nəslin vətəninə, xalqına layiqli övlad
təblərdə uşaqlara müstəqil fikir söyləmək vərdişi olaraq yetişdirilməsində təhsilin, bilik əldə etmə-
əvəzinə, çox zaman “tutuquşuluq” öyrədilməsinə nin əvəzsiz rolunu xüsusi dəyərləndirən Bəxtiyar
təəssüfünü bildirir: “... Hələ orta məktəbdən uşaq- Vahabzadənin fikrincə, doğma xalqın tarixinin el-
lara həqiqətdən çəkinməmək, həqiqəti şillə kimi mi şəkildə, dərindən tədqiq edilməsi ən vacib
yalanın üzünə vurmaq təlimini verməliyik. Yalnız məsələlərdən biridir. Publisist sənətkar məqalələ-
həqiqəti deyənlər şəxsiyyət səviyyəsinə yüksəlir rinin əksəriyyətində, xüsusilə, “Bir neçə problem”
və yalnız belələri cəmiyyət üçün faydalı ola bilər. (Məqalə akademiyanın hesabat iclasındakı çıxış
Amma yalanlara hələ uşaqlıqdan adət edənin əsasında yazılmışdır)”, “Dünyanın sultanı elm-
böyüyərkən simasız, mənən puç bir məxluqa çev- dir”, “Tarix, dil, ənənə”, “Əsrin ölüm siyahısı”
riləcəyi labüddür.”12 Şagirdin özünü bir şəxsiyyət adlı məqalələrində Azərbaycan tarixinin dərindən
kimi dərk etməsində, dünyagörüşünün formalaş- öyrənilməsi, eləcə də bu tarixi yaradan xalqın
masında, həyatı, dünyanı öyrənməsində – idrak dəyərli övladlarının, vətən üçün, millət üçün fəda-
prosesində elmi, təhsili ən vacib şərtlərdən hesab karcasına xidmət göstərmiş tarixi şəxsiyyətlərinin
edən, tədrisin, elmin, biliyin, hər şeydən öncə, bugünkü gənc nəslə tanıdılması məsələsindən ət-
tərbiyəvi əhəmiyyətini dəyərləndirən görkəmli raflı söz açmışdır. Tarixin bəzən xalqın qarşısına
sənətkar həmişə insanın özünə tənqidi yanaşma- böyük problemlər çıxartmasını, onu imtahana
çəkməsi, bir xalq kimi yaşamağa qadir olub-
9
Fərhad Xubanlı, «Bəxtiyar Vabazdanəin yaradıcılığı və olmadığını sınaqdan keçirməsi hesab edən şair bu
şagirdlərin milli ruhda tərbiyəsi məsələləri», səh. 4
10 barədə yazır: “Bu gün bizim tarix və xalq qarşı-
N.Cəfərov, «Bəxtiyar Vahabzadə», səh. 50
11
S.Kərimova, «Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığında tər-
13
biyə məsələləri» (avtoreferat) – Naxçıvan, 2005, 21 səhifə, S.Kərimova, «Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığında tər-
səh. 3 biyə məsələləri» (avtoreferat), Naxçıvan, 2005, səh. 14
12 14
B.Vahabzadə, «Şəxsi fikir-ictimai duyğu», səh. 469, - 10- B.Vahabzadə, «Son zəng (Orta məktəbi bitirən gənclərə
cu cild müraciət), 10-cu cild, səh. 152

962
Materiallar

sında məsuliyyətimiz bütün ağırlığı və böyüklüyü Vətənə, hansı xalqa və nə üçün xidmət göstər-
ilə çiyinlərimizdədir. Gələcək bizdən bu günlərin diyini bilməlidir. Bütün bunların isə kökü hələ
haqq-hesabını istəyəcək. Burada azacıq da olsa, uşaqlıqdan, həmin alimin ilk təhsil illərindən
səhvə yol vermək nəsillər qarşısında xəcalətimizə qaynaqlanır. Məhz bu səbəbdən təhsilə, orta mək-
çevrilə bilər.”15 Bu səbəbdən də Bəxtiyar Vahab- təbə xüsusi əhəmiyyət verən publisist oxucunun
zadə, hər şeydən əvvəl hamını, xüsusən, elm diqqətini bu vacib məsələyə yönəldir: “...biz
adamlarını, alimləri bu tarixi məsuliyyəti dərin- balalarımızı, hər şeydən əvvəl, yaxşı insan gör-
dən dərk etməyə çağırır. mək istəyirik. İnsanlığı şərtləndirən əsas cəhətlər
Elm haqqında söhbət açarkən, fransız alimi hansılardır? Birinci növbədə, vətən sevgisi! İkinci
Lui Pasterin, “Elmin vətəni yoxdur, amma alimin növbədə, zəmanəsinin tələbləri səviyyəsində elm-
vətəni var” fikrinə haqq qazandıran Bəxtiyar Va- lərə sahib olmaq! Ağıllı, idraklı adam olmaq!
habzadəyə görə, ömrünü elmin hər hansı bir sahə- Mən deyərdim ki, ikinci şərt də birinci şərtlə bağ-
sinə həsr edən alim, hər şeydən öncə, əsl vətəndaş lıdır. Çünki müasir elmlərə yiyələnmək üçün də
olmalıdır. Alimin öz vətəninə qulluq etməli, öz birinci şərt vətən sevgisidir. Əgər belə olmasa,
vətəni naminə yaratmalı olduğunu düşünən sənət- nəyin naminə oxuyub öyrənməyin, elmlərə yiyə-
karın fikrincə, “əgər onun qəlbində öz vətəninə, öz lənməyin vacib olduğunu məktəbli, yaxud tələbə
xalqına dərin məhəbbət yoxsa, o heç bir şey yarada dərk edə bilməz.”17 Publisist haqlı olaraq, hesab
bilməz”. Bu məqamda, oxucusuna Abbas Səhhətin edir ki, bu məsələdə əsas şərt, yeniyetmənin hansı
bir şeirini xatırladan publisist yazır: “Abbas Səhhət məqsədlə, nə üçün, nəyin naminə oxuması, öyrən-
bir şeirində göstərir ki, hansı sənətin sahibi olur- məsi ilə bağlıdır. Əgər elm yolunda addımlayan
sansa, ol, vətənini, xalqını lazım olduğu qədər sevə bir yeniyetmə bunu xırda güzəran, dolanmaq və
bilmirsənsə, nə sənin sənətindən, nə də elmindən yaşamaq naminə edirsə, o, adi bir icraçıdan, bir
heç bir fayda hasil ola bilməz. idarə məmurundan uzağa gedə bilməyəcək. Yox,
Tutalım, çox ağıllı tacirsən, əgər o, vətəninə layiqli bir vətəndaş olmaq, xal-
İş aparmaqda xeyli mahirsən. qına layiqli oğul olmaq naminə oxuyub-öyrənirsə,
şübhəsiz ki, elmin zirvələrinə çatmağa nail ola-
İqtidarın, malın, pulun çoxdur. caqdır. “Çünki burada vətən məhəbbəti yüksəliş
Xalqa ondan, vəli, kömək yoxdur. üçün ona davamlı qanad verəcək. Təyyarənin uç-
Tuf, sənin mülkü malı-dövlətinə, ması üçün ona enerji lazım olduğu kimi, insanın
Həm sənə, həm də şani-şöhrətinə...”16 üçması üçün də ona od lazımdır, ürək odu! Bu od
Vətəninə, xalqına böyük məhəbbətlə bağla- isə yalnız sevgidir, Vətən sevgisi!” 18 Məhz bu
nan Bəxtiyar Vahabzadə üçün elm, təhsil, peşə- səbəbdən də, uşaqların təlim-tərbiyəsinin onlara
sənət, əldə edilən dünyəvi biliklər yalnız və yalnız vətən məhəbbətinin aşılanmasından başlanmalı ol-
böyük bir amala – xalqın, vətənin səadətinə xid- duğunu düşünən sənətkarın fikrincə, əgər biz uşaq-
mət edərkən qiymətlidir. larımızı vətənimizin və xalqımızın adına layiq və-
“Elmimiz nə üçün geri qalır?”, “Kökümüzə təndaş görmək istəyiriksə, birinci növbədə, ona
gedən yolu tikanlardan təmizləyək”, “Şəxsi fikir– doğma vətənimizi sevdirməliyik. Bu məqamda,
ictimai duyğu”, “Vətəni sevməyən insan olmaz...”, publisist-şair oxucusuna bir atalar sözünü də xatır-
“Bir kənd məktəbində”, “Bir neçə mühüm prob- ladır; “Alim olmaq asandır, insan olmaq çətin”.
lem”, “Son zəng”, “Yeniyetmə və zaman barədə Tarixi şəxsiyyətlərin uşaqlara tanıdılması,
düşüncələr” və s. sərlövhəli publisistik məqalə- tarixin qaranlıq guşələrinə işıq salınması yolunda
lərində Bəxtiyar Vahabzadənin bu mühüm məsələ görülən hər bir iş, aparılan hər bir tədqiqat Bəx-
ilə əlaqədar dəyərli mülahizələri ilə tanış oluruq. tiyar Vahabzadə üçün olduqca böyük əhəmiyyət
“Elmimiz nə üçün geri qalır?” adlı məqalə- kəsb edir. Tarixi keçmişini dərindən bilmədən bu
sində bu geriliyin səbəblərinin çox olduğunu gün qarşıya çıxan çətinlikləri dəf etməyin müm-
söyləyən müəllif həmin səbəblərin ən vaciblərini kün olmayacağını belirtir. Bütün bunların uşaq-
sadalayır; alimlərimizdə vətəndaşlıq duyğusunun lara və gənc nəslə aşılanması gərəkdiyinin üzə-
zəifliyi, şəxsi duyğunun ictimai duyğudan qüv- rində duran şair, möhkəm bir cəmiyyətin qurul-
vətli olması. “Mən”in “biz”dən üstün olmasının masında uşaq tərbiyəsinin və təhsilinin vacibliyi-
bütün bəlalarımızın əsasını təşkil etdiyini düşünən ni, əsl insan olmanın yollarını əsərlərində dönə-
publisistin fikrincə, alim, hər şeydən öncə, hansı dönə vurqulamışdır.

15
B.Vahabzadə, “Bir neçə problem” (Məqalə akademiyası-
17
nın hesabat iclasındakı çıxış əsasında yazılmışdır) – 10-cu B.Vahabzadə, «Vətəni sevməyən insan olmaz...», 10-cu
cild, səh. 293 cild, səh. 21
16 18
(B.Vahabzadə, «Vətəni sevməyən insan olmaz...», 10-cu B.Vahabzadə, «Vətəni sevməyən insan olmaz...», 10-cu
cild, səh. 22. cild, səh. 21

963
 

UŞAQ ƏDƏBİYYATININ TƏDRİSİNDƏ KOMPÜTER TƏLİM


PROQRAMLARINDAN İSTİFADƏNİN YOLLARI
Öğr. Gör. Etibar SEYİDZADƏ
Qafqaz Universiteti
Bakı / AZƏRBAYCAN
eseyidzade@qafqaz.edu.az

METHOTS OF USING COMPUTER INSTRACTION PROGRAMS IN EDUCATION OF CHILD LITERATURE

ABSTRACT
The development dynamic of our National Education demands that considering primary form and content of the training
again. Priority declaring demands apply of the forms of new training of the problem of the raising at present of the efficiency of
the education. That is why method of activities project rouses interest. This is an actual especially of the holding with application
of the computer technologies of new information. That planned strategies of the private to learn having which have/has been
directed to definite purpose, to investigate and process which has directed to develop the abilities of to group of cooperation,
information gathered of to collect information shows. Teaching of the literature is irreplaceable moral upbringing of the pupils, in
expanding of the world meeting. Investigation shows that one of such methods applied in the teaching of the child literature is
usage methods from the obviousness. United union of the literature will be able to seem of the humanitarian subjects, especially
with computer technologies impossible at the first glance. But there are different means for forming these pair. And one of these is
to project of the "Virtual Literature Museum". To tell with assurance that development of the project of "Virtual Literature
Museum" should interest in pupils and they should involve for them to book, they will be able to broaden the meeting of cultural
world being much of the creation of the virtual museum interesting and know much require for this purpose how long they will be
able to show require for this purpose from persons which prepare it.
Key words: computer aided education, computer instruction programs.

GİRİŞ kompüter texnologiyalarının tətbiqi ilə keçirilmə-


Milli təhsil sistemimizin inkişaf dinamikası si zamanı aktualdır. Layihələr metodu – məktəb-
təlimin ilkin forma və məzmununa yenidən baxıl- lilərin müəllimin rəhbərliyi altında layihə üzərin-
masını tələb edir. Təcrübə göstərir ki, təlim proq- də onun ideyasından tutmuş həyata keçirilməsinə
ramlarına düzəlişlərin edilməsi təlim fəaliyyətinin qədər sərbəst fəaliyyətləri prosesində şəxsiyyətin
formasının dəyişməsinə nisbətən daha sürətlə baş yaradıcı özünütəsdiqinə istiqamətlənmiş təlim
verir. Yeni məzmun harmoniya qanununa görə sistemidir.2
təlim formalarının da dəyişdirilməsinə səbəb ola- Layihə növbəti ardıcıllıqla yerinə yetirilir:
caq. İdrak prosesinin dialoq formalarına əsaslanan mövzunun seçilməsiş; işin həcminin planlaşdırıl-
fəal təlim təlim prosesinin optimallaşdırılmasına ması; informasiyanın yığılması və emalı; nəzərdə
qadirdir. tutulanların qruplarda yerinə yetirilməsi; yerinə
Fəal təlimdə məktəblinin özünün müvəffəqiy- yetiriliş layihəyə düzəlişlərin edilməsi; layihənin
yətini, intellektual qabiliyyətlərini hiss etdiyi ra- təqdimatı.
hat təlim şəraitinin yaradılması, qarşıya məqsəd Elm adamları artıq dəfələrlə dünyaya bəyan
kimi qoyulur. Təlim materialının qavranılmasında etməyə çalışmışlar ki, kompüteri kiçik yaşlı uşaq-
şagirdlərin birgə fəaliyyəti onu bildirir ki, hər kəs lar üçün təhlükəli oyuncaqdan, orta və yuxarı
öz şəxsi əməyini qoyur, biliklərin, ideyaların, sinif şagirdləri üçün ev tapşırıqlarını şüursuz ye-
fəaliyyət imkanlarının mübadiləsi baş verir. Tə- rinə yetirmə vasitəsi olmaqdan onların əsl dos-
lim səmimiyyət və qarşılıqlı dəstək şəraitində baş tuna və köməkçisinə çevirmək lazımdır. Bu prob-
verir ki, bu da nəinki yeni biliklər əldə etməyə lemin həlli üçün yollar axtarmaq lazımdır. Müasir
kömək edir, həmçinin idrak fəaliyyətinin özünü dövrdə informasiya cəmiyyətinin tələb etdiyi
inkişaf etdirir, onu daha yüksək əməkdaşlıq for- insan xüsusiyyətləri gözdən keçirildiyi zaman ən
malarına çevirir.1 çox qarşımıza çıxanlar, informasiya əldə etmək,
Hazırda təhsilin səmərəliliyinin artırılması informasiyanı analiz etmək, işə yarayan informa-
məsələsinin prioritet elan edilməsi yeni təlim siyanı seçmək və qruplaşdırmaq, öyrənmə prose-
formalarının tətbiq edilməsini tələb edir. Bu ba- sini sınaqdan keçirmək, qrup fəaliyyətində olmaq
xımdan layihəli fəaliyyət metodu maraq doğurur. kimi xüsusiyyətlər əsas yer tutur. Məktəblərdə
Bu xüsusilə müasir dərslərin yeni informasiya
2
Т.Н.Макеева, Проектная деятельность учащихся по
1
А.Ю.Попова, Интерактивное обучение на уроке лите- созданию электронного журнала на урокахлитера-
ратуры. http://www.naukapro.ru/new_2008/popova.html. туры. http://www.naukapro.ru/new_2007/4_004.html.

964   
Materiallar

öyrənilən biliklərin praktikada tətbiq edilməsi təsadüfi gözdən keçirən istifadəçilər üçün cəlbe-
günün əsas tələblərindən biridir. Bu isə ancaq dici edir. Bu cür muzeylər nəhəng informasiyaya
məktəblərdə müxtəlif dərslərdə öyrənilən biliklər və mədəni potensiala sahibdir, ona görə ki, virtual
arasındakı əlaqənin qurulması ilə mümkün ola mühitdə həqiqətdə müxtəlif şəhər və ölkələrə
bilər. Məktəblərdə fənlərarası əlaqənin təmin edil- dağılmış bütün eksponatlar təsvir oluna bilər, on-
məsi vacibdir. Bu baxımdan layihəli öyrənmə me- lar haqqındakı məlumatlar isə saytı gözdən keçi-
todu daha məqsədəuyğundur. Layihəli öyrənmə rən konkret istifadəçinin istəyinə görə lazım olan
şagirdlərin müəyyən məqsədə istiqamətlənmiş səviyyədə genişləndirilə bilər. Veb texnologiya-
fərdi olaraq öz öyrənmə strategiyalarını planlaş- larının inkişafı virtual muzeyləri həqiqi muzey-
dırdıqları, araşdırma və birgə fəaliyyət, məlumat lərdən daha maraqlı, xüsusilə də daha çox əlçatan
toplama, toplanılan məlumatları qruplaşdırmaq edəcəyini göstərir.
bacarıqlarını inkişaf etdirməyə yönəlmiş prosesi
Azərbaycanın Respublikasının tarixində nəin-
əks etdirir. 3 O müəllimə fənn kabinetində prin-
ki memorial ədəbiyyat muzeylərinin, həmçinin
sipcə bütün dünyaya informasiya açıqlığı olan ye-
bədii qəhrəmanlar muzeylərinin yaradılmasına
ni iş şəraiti yaratmağa imkan verir, həmçinin
cəhdlər olmuşdur. Bir çox oxucuların ağlını və
müasir uşaqların idrak üsullarını elə dəyişdirir ki,
o gələcəyin tələblərinə uyğun gəlsin.4 ürəyini fəth etmiş özlüyündə parlaq sosial tip olan
uydurulmuş qəhrəman ictimai fikirdə özünəməx-
1. Ədəbiyyat fənninin tədrisində kompüter sus mədəni qəhrəmana çevrilərək tədricən mif-
təlim proqramlarından istifadə ləşir. Muzey mifin gücləndirilməsi və sonradan
Şagirdlərin əxlaqi-estetik tərbiyəsində, dünya zamana görə verilməsi vasitəsinə çevrilir. Bədii
görüşünün genişlənməsində ədəbiyyatın tədrisi qəhrəman muzeyində heç bir həqiqi şey yoxdur,
əvəzedilməzdir. İndiki mərhələdə şagirdlərin müs- lakin eyni zamanda istənilən şey həqiqi qəbul edi-
təqil həyata hazırlanmasının kökündən yaxşılaşdı- lə bilər – bu göstərilən şərt bu tipli muzeyin kon-
rılması işində ədəbiyyatın əyani təlimi böyük sepsiyasının əsasını təşkil edir.
praktik əhəmiyyət kəsb edir. Proqram material- Hesab edirik ki, virtual muzey bu ideyanın
larını az vaxt içində, asan yolla şagirdlərə mü- həyata keçirilməsi üçün ən yaxşı vasitə ola bil-
kəmməl öyrətmək üçün müəllim təlim üsullarının məz, ona görə ki, bədii qəhrəmanın özü də vir-
optimal variantlarını axtarıb tapmalıdır. Tədqiqat tualdır.
göstərir ki, ədəbiyyat dərslərində, xüsusilə də Məktəblilərə onların xoşuna gələn bədii əsər-
uşaq ədəbiyyatının tədrisində tətbiq edilən belə lə bağlı virtual muzey yaratmaq təklif olunma-
metodlardan biri əyanilikdən istifadə üsullarıdır.5 sında məqsəd ilk növbədə onlarda təsəvvür ya-
Kompüter texnologiyaları ilə humanitar fən- ratmaqdır, hansı ki, bunsuz heç bir yaradıcılıq
lərin, xüsusilə də ədəbiyyatın birgə ittifaqı ilk ba- fəaliyyətinin həyata keçirilməsi mümkün deyildir.
xışda mümkünsüz görünə bilər. Lakin bu cütlü- Təsəvvürün oyanması üçün də ilk vasitə əlbəttə
yün təşkili üçün müxtəlif vasitələr mövcuddr. ki, mətndir. Belə ki, muzey öz qəhrəmanının xa-
Bunlardan biri də “Virtual Ədəbiyyat Muzeyi”nin rakterini (və ya tipini) və onun formalaşdırılması
layihələndirilməsidir. şəraitini, həyat tərzini geniş şəkildə açır.
Əlbəttə bu cür layihələrin əcdadları vardır, Əminliklə söyləmək olar ki, “Virtual Ədəbiy-
bunlar mədəni həyatımıza nəzərə çarpan təsir gös- yat Muzeyi” layihəsinin işlənib hazırlanması
tərən muzey-saytlardır. Onlar bu və ya digər mu- məktəbliləri maraqlandıra və onları kitaba cəlb
zeylərə gedə bilməyən çoxsaylı istifadəçilər üçün edə, mədəni dünya görüşünü genişləndirə bilər,
mədəni irslə bağlı geniş məlumat əldə etmə im- virtual muzeyin yaradılmasının nə qədər maraqlı
kanı verir. Sözsüz ki, virtual zalda sərbəst dolaş- olduğunu və bunun üçün onu hazırlayanlardan nə
maq imkanı – otağı tərk etmədən saytın bir səhi- qədər çox bilik tələb olunduğunu göstərə bilər.
fəsindən digər səhifəsinə keçmək, marşrutu sər- Buna əminlik ona əsaslanır ki, qeyri adi məqsəd,
bəst seçmək və informasiya əldə etmək, muzey “Virtual Ədəbiyyat Muzeyi”nin xüsusi atmosferi,
obyektlərinə hərtərəfli baxmaq, interaktiv dialoq- müəllim və şagirdlərin birgə fəaliyyəti, məktəbli-
da olaraq, verilən suallara avtomatik cavab almaq lərin sərbəst yaradıcılıq işi onları professional
və fikir yürütmək muzey saytlarını şüurlu və ya fəaliyyətə cəlb edir, nəticəsi isə ictimai əhəmiy-
yətli və faydalı olur. Ən əsası isə məktəbliyə öz
3
Birol Vural, Eğitim-Öğretimde Planlama-Ölçme ve Stra- öyrənmə profilini və üsulunu kəşf etmə bacarığını
tejiler. Hayat Yayınları, İstanbul, 2003, s.267. qazandırmaq və beləliklə “öyrənməyi öyrətmə”
4
С.М.Макина, Применение компьютерных технологий
на уроках руской словестности. http://lit.1september.ru məqsədini daşıyır. 6 Artıq yaradılmış virtual mu-
/articlef.php?ID=200701011.
5 6
A.C.Hacıyev. Ədəbiyyat dərslərində əyanillikdən istifadə. Birol Vural, Öğrenci Merkezli Eğitim ve Çoklu Zeka.
Bakı, Maarif, 1993. s.3. Hayat Yayınları, İstanbul, 2005, s.55.

965
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

zeydə tamaşaçının öz məqsədindən asılı olaraq yerləşdirilməsi, mətnin və musiqi əsərlərinin ha-
marşrutu seçməsi, özünə lazım olan informasiya- zırlanması, yığılması və audioyazılması), onun
nın həcmini müəyyənləşdirməsi və ona lazım İnternet şəbəkəsində işləməsinin dəstəklənməsi,
olan suallara cavab tapması virtual muzeyi daha muzey ekspozisiyasının yenilənməsi və tamam-
da maraqlı və cəlbedici edir. lanması, tamaşaçılarla əlaqənin qurulmasından
Beləliklə biz uşaqlara “Virtual Ədəbiyyat ibarətdir.
Muzeyi” layihəsində iştirak etmələrini təklif edi- Məktəblilərin fəaliyyət istiqamətini orta mək-
rik. Bu layihənin həyata keçirilməsi üçün adətən təb ədəbiyyat dərslikləri əsasında müəyyənləşdir-
müəllim birbaşa öz şagirdlərinə müraciət edir, mək olar. Bu dərsliklərdəki mövzular uşaqlara
lakin onlar başqa siniflərdən öz dostlarını da cəlb tanışdır və onlarda təbii maraq doğurur.
edə bilərlər. Layihə iştirakçılarının müxtəlif yaş İlk tapşırıq “Virtual Ədəbiyyat Muzeyi”nin
qrupundan olması daha maraqlı və asandır, ona layihəsinin və muzey-saytın xəritəsinin işlənib
görə ki, onlar mövcud təcrübələrini paylaşaraq hazırlanmasıdır. Bu bizə muzeyin ümumi konsep-
bir-birindən daha tez öyrənməyə başlayırlar. Ki- siyasını təyin etməyə kömək edər. İnformasiyanın
çik yaşlı uşaqlar üçün bu ona görə yaxşıdır ki, İnternetdə təsvir olunmasının xüsusiyyətlərini aç-
onlar yuxarı yaşlılarla bərabər səviyyədə çalışır- maq üçün müəllim uşaqlara artıq mövcud olan
lar, yuxarı yaşlılar isə özləri üçün kiçik yaşlıların Veb saytlarla tanış olmağı təklif edir. Bu cür iş
daha sərbəst fantaziyaya malik olduğunu kəşf maraq doğurur – uşaqlar fəal olaraq müzakirəyə
edirlər və bunların həyata keçirilməsi çox realdır. qoşulur, saytın tərtib edilməsində maraqlı mə-
2. “Virtual Ədəbiyyat Muzeyi”nin qamları qeyd edirlər (məsələn, ana səhifə, səmə-
hazırlanması mərhələləri rəli dizayn, qeyri-adi bölmələr və s. necə təşkil
edilmişdir), çatışmayan cəhətləri göstərirlər (mə-
“Virtual Ədəbiyyat Muzeyi”nin hazırlanması
sələn, mətnin çoxluğu, qeyri-səlis rəsmlər, men-
prosesi bir neçə mərhələdən ibarətdir. Bu mərhə-
yunun olmaması, hərəkətin mürəkkəbliyi və s.),
lələri ardıcıllıqla gözdən keçirək.
özləri İnternetdə oxşar saytlar tapırlar.
Birinci mərhələ – hazırlıq mərhələsidir. Onun
Layihənin birinci addımı – “Virtual Ədəbiy-
məqsədi – diaqnostikanın aparılması və statistik
yat Muzeyi”nin kollektiv müzakirəsi və konsepsi-
məlumatların əldə edilməsindən ibarətdir. İlk ola-
yasının qəbul edilməsidir. Tamamilə aydındır ki,
raq aydınlaşdırmaq lazımdır ki, uşaqlar muzeylər,
işin gedişində yeni fikirlər və maraqlı təkliflər
onların tipləri və təyinatı, muzey sahəsinin xüsu-
ortaya çıxacaqdır, hansı ki, müzakirədən sonra
siyyəti və muzey fəaliyyəti haqqında nələri bi-
“Virtual Ədəbiyyat Muzeyi”nin strukturuna daxil
lirlər.
edilə bilər. Elə bu da layihənin mahiyyətini təşkil
İkinci (əsas) mərhələ – şagirdin “Virtual Ədə- edir: o həmişə tamamlana, genişlənə və yenidən
biyyat Muzeyi” sahəsi ilə əlaqəsinin qurulmasın- qurula bilər.
dan ibarətdir. Virtual muzeyin hazırlanması onun
elmi konsepsiyasının hazırlanmasından başlayır. Muzeyin “Müəllif Salonu”, “Qəhrəman Salo-
Bunun üçün bir sıra suallara cavab vermək la- nu”, “Rəsm Qalereyası”, “Tarixi Salon”, ”Kitab-
zımdır. Bizim məqsədimiz nədir, muzey nə üçün xana” kimi əsas tematik veb-səhifələri təyin
lazımdır, o hansı funksiyaları yerinə yetirəcək? olunduqdan sonra uşaqlar hansı salon üzərində
Onda hansı salonlar olacaq, onların hər birinin tə- çalışacaqlarını qrarlaşdırırlar və buna uyğun ola-
yinatı nədir, onların yerləşdirilmə məntiqi nədir? raq qruplara bölünürlər. Qrup fəaliyyəti xüsusilə
Hər salonda hansı eksponentlər olmalıdır, ekspo- insan münasibətlərinin formalaşması baxımından
zisiya necə görünür, tamaşaçılarda hansı düşüncə faydalıdır 7 . Müəllim uşaqlara qrupun tapşırıqla-
və hislər oyatmalıdır? Hər bir muzey əşyası haq- rını, layihənin müdafiə müddətinin, hər bir qrup
qında hansı informasiyanı və hansı şəkildə - vi- daxilində əsas rolların, məsələn, rəhbər (layihə-
deo, audio, qrafik və ya mətn formasında təqdim nin hazırlanmasında cavabdeh olan şəxs), yığan-
etmək lazımdır? Muzey tamaşaçılarında hansı lar və saxlayanlar (qrupun topladıqları material-
sualların olması və onlara necə cavab tapmaları ların yığılmasını və saxlanmasını həyata keçirən-
haqqında düşünmək lazımdır. lər), ekskursiyaçılar (ekskursiyanın mövzusunu
təyin edən, onun marşrutunu və mətnini hazır-
Bundan sonra muzeyin və hər salonun arxi- layanlar) və s. təyin edilməsində kömək edir.
tektura görünüşünü verməyə çalışırıq. Muzey sa-
həsinin arxitektura-bədii tərtibatı həm estetik, həm “Müəllif Salonu”nu hazırlayan qrupun vəzifə-
də funksional baxımından əsaslandırılmalıdır. sinə müəllif haqqında informasiyanın (tərcüme-
yihal, onun yaradıcılığı haqqında məqalələr və
Üçüncü (son) mərhələ – virtual muzeyin ya-
radılması (materialların yığılması, onların elek- 7
Birol Vural, Eğitim-Öğretimde Planlama-Ölçme ve Stra-
tron formasına çevrilməsi və muzey sahəsində tejiler. Hayat Yayınları, İstanbul, 2003, s.127.

966
Materiallar

fotorəsmlərin) axtarılması və seçilməsi, onların “Rəsm Qalereyası”nın ekspozisiyası mövzu-


əsasında səyahətin mətninin yaradılması daxildir. suna görə rəngarəngdir – mətn-şərhlərlə müşayiət
Bu tapşırıqlara uyğun olaraq uşaqlar informasi- olunmuş rəssamların bu kitab üçün hazırladıqları
yanın mənbəyini təyin etməli, ekspozisiyanın ya- illüstrasiyalar, uşaqların çəkdikləri xüsusi illüstra-
radılması üçün fəaliyyətlər ardıcıllığını planlaş- siyalar, ayrı-ayrı qəhrəmanların rəsmləri, müəlli-
dırmalı, onun elementlərini necə təqdim etmə- fin fotorəsmləri və s.
lərinə qərar verməlidirlər. Müəllim göstərə bilər “Rəssamın İllüstrasiyaları” bölməsi üçün ma-
ki, tərcümeyihal xarakterli informasiyanı nəinki terialların seçilməsi müxtəlif rəssamların illüstra-
müəllifin şəxsi saytından, həmçinin onun kitabı siyalarının olduğu kitabların axtarılmasını nəzər-
haqqındakı giriş məqalələrindən də əldə etmək də tutur. Bu zaman çoxlu sayda illüstrasiyalar içə-
olar, eyni zamanda müəllim müəllifin tərcümeyi- risindən az bir qisminin seçilməsi vacib və çox
halının axtarılması ilə məşğul olmağı təklif edə çətindir. Uşaqlar təsviri sənət əsərlərini ekspozisi-
bilər. Öyrəniləcək mövzuların fərqli mənbələrdən yanın konsepsiyasına uyğun nöqteyi-nəzərdən,
əldə edilməsi bir mövzunu eyni kitabdan dəfələrlə estetik nöqteyi-nəzərdən, yazıçının düşüncəsini
oxumağdan daha zövqlü edir.8 Beləliklə də uşaq- əks etdirən illüstrasiyalara uyğun olaraq qiymət-
lar artıq tanıdıqları müəllifin yeni kitabları ilə ləndirməyi öyrənirlər.
tanış ola bilərlər.
Salonu şəxsi illüstrasiyalar ilə tərtib edən
“Qəhrəman Salonu” (onlar bir neçə ola bilər, qrup mövzunu fikirləşir, illüstrasiyaların sayını
elə bu da muzeyin konsepsiyasının hazırlanması müəyyənləşdirirlər. Uşaqlar mətnin müxtəlif epi-
zamanı razılaşdırılır) tamaşaçını bədii əsərin zodları üzrə illüstrasiyalar hazırlaya, eyni bir
dünyası ilə birbaşa yükləyir, əsərin personajları- epizod üzrə müxtəlif variantda illüstrasiyalar, bir
nın obrazlar sistemini açır, onlar arasındakı mü- qəhrəmanın müxtəlif rəsmlərini hazırlaya bilərlər.
nasibətləri dərindən anlamağa kömək edir, sevim-
Uşaqlara müəllifin özü tərəfindən hazırlamış
li qəhrəmanları haqqında söhbət açmağa kömək
olduğu və digər sevimli rəssamların hazırladıqları
edir. Bu cür salonlarda hansı eksponentlər ola
illüstrasiyalarla tanış olmalarını təklif etmək ma-
bilər? İlk növbədə qəhrəmanın portreti. Müəllim
raqlı olacaqdır.
qəhrəmanın müxtəlif hallardakı obrazını əks
etdirən bir sıra portretlərini hazırlamağı təklif edə “Kitabxana” salonunun funksiyası müəllifin
bilər. Eksponat kimi bu, personajla bağlı əşyalar yaradıcılığına həsr olunmuş ekspozisiyanın hazır-
da ola bilər. lanmasından ibarətdir, bununla da uşağın qarşı-
sında “müəllif-kitab” zənciri durur. Uşaqlar artıq
Eksponatlar və ekskursiya üçün xülasə mətn-
oxuduqları kitablar haqqında danışır, yenilərini
lərinin hazırlanması uşaqlarda xüsusilə çətinliklər
axtarır, təəssüratlarını bölüşür, fikir mübadiləsi
yaradır. Burada onlara müəllimin köməyi lazım-
edir, bir-birinə məsləhətlər verirlər. Ekspozisiya-
dır. Uşaqlara ekspozisiyaların bütün rəngarənglik-
ya kitabın üz qabığının rəsmini, əsər haqqında
lərini əhatə etmək, yığılmış materialları ekskur-
rəyləri, ədəbiyyat siyahısını daxil etmək olar.
siya üçün bütünləşdirmək çətin olacaq. Buna görə
Müəllim müəyyən kitabın haradan tapılması haq-
də ekskursiyanın işlənməsi bir eksponatın və ya
qında tamaşaçıya məlumat verilməsini təklif edə
ekspozisiyanın tematik bölməsinin mətn-təsviri-
bilər. Nəticədə yeni bölmə meydana gələ bilər,
nin hazırlanmasından başlaya bilər. Ekskursiyalar
məsələn, “Məktəb (rayon, şəhər) kitabxanasında
müxtəlif (nəinki mətn, eləcə də audioyazı) for-
müəllifin hansı kitabları var?”
malarda verilə bilər.
Bütünlükdə “Virtual Ədəbiyyat Muzeyi”nin
“Tarixi Salon” müəyyən halda dəqiqliklə real
yaradılması işi qrupların sıx əməkdaşlığı şərai-
və nağıl sahələrinə bölünmüş nağıl-povestin bədii
tində həyata keçirilir. Məsələn, “Rəsm Qalereya-
sferasının xüsusiyyətlərini əks etdirir. Uşaqlar
sı” üçün “Müəllifin Fotorəsmləri” bölməsi üzərin-
ekskursiyanın eksponatlarının və mətninin hazır-
də işləyən uşaqlar “Müəllif Salonu”nu hazırlayan
lanması prosesində tarixi şəraiti araşdırır, sakinə
uşaqların tapdıqları materiallara müraciət edə
çevrilərək (böyüklərlə kiçiklərin qarşılıqlı müna-
bilərlər. Müxtəlif rəssamların illüstrasiyalarının
sibətləri, kostyumlar, adət və ənənələrlə), dövlət
axtarılmasını həyata keçirən qrup onlar haqqında
quruluşu ilə tanış olur, dövlətin xəritəsini hazır-
məlumatları “Kitabxana” salonunu hazırlayan
layırlar. Bu salon üzərində iş uşaqlara muzey sə-
uşaqlardan əldə edə bilərlər və s.
nətinin rəngarəngliyini açmaqda kömək edir, mu-
zey işçilərinin fəaliyyətlərinin xüsusiyyətləri ilə Əsas salonlar üzərində iş tamamlandıqdan
praktik olaraq tanış olmağa imkan verir. sonra muzeyin strukturuna yeni salonların daxil
edilməsi lazım gələ bilər, belə ki, muzeyə müx-
8 təlif mövzular üzrə ekskursiyalar təşkil edilə bi-
Remzi Çavuş, Hafıza Teknikleri. Güvender yayınları,
İstanbul, 2004, s.180. lər. Buna görə də muzeydə bütün hazırlanmış eks-

967
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

kursiyaların xüsusi siyahısı görünür. Əgər uşaq- - Seyidov E.V. Açıq sistemlər üzərində qurulan kompüter
lardan kimsə bütün muzey üzrə şəxsi ekskursiya- təlim proqramları – metodik yanaşma. “Elm və təhsildə
informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi”
sını təşkil etmək istəyərsə, onda bu istək dəstək- beynəlxalq konfrans, Bakı, 2004, 122-124.
lənməli və həyata keçirilməlidir. Bunun üçün - Seyidov E.V. Təlim məqsədli proqram təminatı və
“Ekskursiya Bürosu” kimi xüsusi salona ehtiyac kompüter təlim texnologiyaları. “Journal of Qafqaz
olacaqdır. University”, Number 6, Fall 2000, 131-138.
Tamaşaçılarla əks əlaqənin qurulmasının va- - Seyidzadə E.V. Təlimin idarə edilməsində kompüter
təlim proqramlarına olan tələblər. “Təhsildə qlobal-
cibliyi uşaqlarda “Əlaqələr”, “Rəy Kitabçaları”
laşma və İKT”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 90
bölmələrinin yaradılması kimi ideyalar doğura- illik yubileyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans,
caqdır. ADPU, Bakı, 12-19 may 2008.
Uşaqlarda muzey üzərində gördükləri işlər - Seyidzadə E.V., Səmədov V.S. İnternet, Bakı:
haqqında söhbət açmaq, eyni zamanda tamaşaçı- “Adiloğlu” nəşriyyatı, 2007, 292 s.
ları ekspozisiyalarda edilmiş dəyişikliklər haqqın- - Birol Vural, Eğitim-Öğretimde Planlama-Ölçme ve
Stratejiler. Hayat Yayınları, İstanbul, 2003.
da məlumatlandırmaq istəyi ola bilər. Bu cür in-
formasiyanı “Muzey Yenilikləri” bölməsində yer- - Birol Vural, Öğrenci Merkezli Eğitim ve Çoklu Zeka.
Hayat Yayınları, İstanbul, 2005.
ləşdirmək olar.
- İsmayılov X., Seyidov E.V. Bilgisayar destekli eğitim
Muzey-saytın İnternetdə yerləşdirilməsi ilə iş yazılımlarının hazırlanmasında temel yöntemler.
bitmir. “Virtual Ədəbiyyat Muzeyi”nin yaradıcı- “Electrical, Electronics & Computer Engineering
ları onun İnternetdə davamlılığını dəstəkləmək Symposium And Exhibition NEU-CEE 2001”, Kıbrıs,
23-25 Mayıs, 2001.
üçün fəallıq göstərirlər, muzeyin ekspozisiyalarını
- Mehmet İ. Bilgisayar destekli tarih eğitimi. Ankara:
yeniləyir və tamamlayırlar, tamaşaçılarla əlaqə 2005, 96 s.
qururlar.9
- Özcan D., S.Sadi S., Esed Y. Öğretim teknolojileri ve
NƏTİCƏ materyal geliştirme. Ankara: 2005, 263 s.
- Remzi Çavuş, Hafıza Teknikleri. Güvender yayınları,
Layihəli təlimdə məktəblilər fərdi və qrup
İstanbul, 2004.
fəaliyyətini asanlıqla qəbul edə bilir, birgə fəaliy-
- Rıza E.T. Eğitimde bilgisayar teknolojileri. İzmir: 1999,
yət bacarıqları əldə edir, özlərini və yoldaşlarını 296 s.
fəal qiymətləndirməyi bacarır, sərbəst fikir yürü- - Zeki K. Öğretim teknolojileri ve materyal geliştirme.
də bilir, öz mövqelərini arqumentlərlə əsaslandıra Ankara: 2005, 484 s.
bilir, refleks və analiz mərhələlərinə müsbət ya- - Dennis P.C., Kim F., Kunel S., Cathleen M. Informa-
naşırlar. tion Technology the Breaking Wave. McGraw-Hill
Belələiklə, əsasını məktəblilərin birgə fəaliy- Companies, 1998, p. 30, 256-257
yəti təşkil edən müxtəlif innovasiya texnologi- - Dennis S. Anderson. The Internet and Web Design for
Teachers. New York: 2005, 122 p.
yalarının metod və üsullarını istifadə etməklə
- Emrah O., Piet A.M. Information and Communication
uşaq ədəbiyyatının tədirisinin həyata keçirilmə- Technologies in Education: A Focus on Cognitive
sində motivasiyanın artırılması problemi müvəf- Tools. Izmir: 2002, 456 p.
fəqiyyətlə öz həllini tapmış olur. - Roblyer M.D. Integrating Educational Technology into
Təcrübə göstərir ki, bu cür saytların yaradıl- Teaching. Pearson Education, Inc., Upper Saddle River,
ması və reallaşdırılması onun səmərəliliyini təs- New jersey Columbus, Ohio, 2006, 482 p.
diqləyir. Uşaqların əksəriyyəti nəinki müəllifin - Seyidov E.V. About use of video-computer means in
problem training. “Second international symposium on
əsərini oxuyur, hətta onun digər əsərlərini oxu- mathematical & computational applications“, Baku,
mağa səy göstərirlər. Elə əsas məqsəd də bundan September 1-3, 1999.
ibarətdir. - А.Ю.Попова, Интерактивное обучение на уроке
литературы.
ƏDƏBİYYAT http://www.naukapro.ru/new_2008/popova.html.
- С.М.Макина, Применение компьютерных техноло-
- A.C.Hacıyev. Ədəbiyyat dərslərində əyanillikdən istifa- гий на уроках руской словестности. http://lit.1
də. Bakı, Maarif, 1993. september.ru/articlef.php?ID=200701011.
- Fəal təlim və məktəb rəhbərliyi. Fəal təlim üzrə nümu- - Т.Н.Макеева, Проектная деятельность учащихся по
nəvi dərslərin toplusu (dərs vəsaiti). I cild, Bakı: 2001, созданию электронного журнала на урокахлитера-
94 s. туры. http://www.naukapro.ru/new_2007/4_004.html.
- Fəal təlim və məktəb rəhbərliyi. Fəal təlim üzrə nümu-
nəvi dərslərin toplusu (dərs vəsaiti). II cild, Bakı: 2002,
78 s.

9
Dennis S. Anderson. The Internet and Web Design for
Teachers. New York: 2005.

968
 

TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE YENİ YAKLAŞIMLAR VE ÇOCUK


KİTAPLARI
Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ
Ankara Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Fakültesi
Ankara / TÜRKİYE
firdevs.gunes@gmail.com

THE NEW APPROACHES IN EDUCATION OF TURKISH AND CHILDREN'S BOOK

ABSTRACT
In our world, toward the end of 20 th century, it has appeared that new generation can not be educated with the old approaches,
because in the old approaches knowledge is transmitted passively , students are conditioned continually , more emphasis is put on
behaviours rather than mind in behavioural approach.Learning is drawing a link between stimulant and reaction and student’s
behaviours are aimed to be changed in behavioural approach.It directs the student to memorizing, conditions them and can not
develop intellectual skills.Intensive studies have been carried out in the field of education.Important findings have been achieved in
brain studies.The results have been transferred to the field education. New education approaches have been put forward.
Construstrivist approach stipulates understanding, questioning and intellectual structuring rather than memorizing the
knowledge.It also focuses on skills such as thinking, understanding, sequencing, questioning, classifying, associating, analyzing-
synthesizing, evaluating etc. Because of the language as the heart of learning ,construstrivist approach puts emphasis on the
importance of language in the development of intellectual skills.Construstrivist approach also deals mostly with methods that
develop the student’s language and intellectual skills.
In our country, education approaches such as construstrivist approach, multiples intellect, student -centred learning, inter-
disciplinary approach, etc. are taken as basis in new Turkish Program. In this way, new Turkish Program contains developing skills
rather than changing behaviours, multiple thinking rather than one-way thinking, intellectual independency rather than conditionning.
This new developmets have also effected the children's book.Thus, what should be done is to prepare children's book that
focuses on skills such as thinking, understanding, sequencing, questioning, classifying, associating, analyzing-synthesizing,
evaluating etc.

Dünyamızda 20.yüzyılın sonlarına doğru öğ- Dil Öğretim Yaklaşımları


rencilerin sürekli koşullandırıldığı, zihninden çok Dünyamızda dil öğretiminde günümüze kadar
davranışlarıyla ilgilenildiği, bilginin pasif olarak çeşitli yaklaşımlar uygulanmış ve bunları sınıfla-
aktarıldığı bir eğitim anlayışıyla, gelecek yüzyılın mak için çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bunlardan
insanın yetiştirilemeyeceği ortaya çıkmıştır. Eği- Bailly’nin 1998 yılında yaptığı sınıflama alanda
tim alanında istenilen sonuçlara ulaşılamaması ve kabul görmektedir. Bu sınıflamada dil öğretim
sorunların hızla artması eğitimcileri yeni arayış- yaklaşımları davranışçı, bilişsel ve yapılandırıcı
lara yöneltmiştir. Bu arayışlarda beyinle ilgili
olmak üzere üç grupta toplanmıştır. Eski dil
araştırma sonuçlarının eğitime aktarılmasıyla ya-
öğretim yaklaşımları davranışçı başlık altında ele
pılandırıcı yaklaşım gündeme gelmiştir.
alınmıştır. Bilişsel dil öğretim yaklaşımı olarak
Yapılandırıcı yaklaşımla birlikte çoğu ülkede, Chomsky, LAD, Krashen ve Moniteur’ün çalış-
düşünen, anlayan, sorgulayan, bilgiyi kullanan ve malarına yer verilmiştir. Yapılandırıcı dil öğretim
sorun çözebilen bireylerin yetiştirilmesi amaçlan- yaklaşımı olarak da Piaget, Vygotsky ve Bruner’-
maktadır. Geleneksel anlayışla yetişen bireyler, in çalışmaları ele alınmıştır (Hallé, 2004, Güneş,
bilim ve teknolojideki gelişmelere uyum sağlaya- 2007, c). Bu sınıflamanın eğitim yaklaşımlarıyla
mamakta, ülke kalkınmasına katkı getirememek-
da örtüşmesi alanda çabuk yayılmasına neden ol-
tedir. Bu durumu fark eden ülkeler, eğitim sistem-
muştur.
lerini ve uygulamalarını sorgulamaya başlamıştır.
Sorgulamanın hareket noktası, bilgiye ulaşan, bil- Davranışçı Dil Öğretim Yaklaşımı: Dünya-
giyi kullanan ve bilgiyi üreten bireylerin nasıl mızda uzun yıllar kullanılan davranışçı yaklaşı-
yetiştirileceği olmuştur.Bu amaca ulaşmak için ma göre dil, iletişimin en önemli aracıdır. İletişi-
dil ve zihinsel becerileri geliştirmenin zorunlu ol- mi sağlamak için dil iyi öğretilmelidir. Bu yak-
duğu gündeme gelmiştir.Böylece yapılandırıcı laşımın bilinen temsilcisi Skinner’e göre dil, bir
eğitim yaklaşımı uygulanmaya başlanmıştır. Ya- davranıştır ve diğer davranışlar gibi öğretilir.
pılandırıcı yaklaşım Türkçe öğretiminde yeni Yani dil, uyarı-tepki bağlamında çeşitli şartlan-
alanların, yöntemlerin ve tekniklerin gelişimine dırmalarla öğretilir. Davranışları öğretmek ve ka-
neden olmuştur. lıcılığını artırmak için sürekli tekrar yapılır. Öğ-

969  
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

renci, dili çevresindeki çeşitli uyarıcılara tepki duygu ve düşünceleri ifade etmek için dili kulla-
vererek ve sürekli taklit ederek öğrenir. Öğren- nırlar. Dil, çeşitli kişilerle, gruplarla, araç-gereç,
cinin olumlu davranışları pekiştirilir, sürekli tek- kitap vb. iletişim kurmayı ve etkileşmeyi sağlar.
rarlarla alışkanlıklar oluşturulur. Kısaca dil öğre- Böylece insanların sosyalleşmesi ve dış dünyayla
timi, şartlandırma ve davranış değiştirme yo- bütünleşmesi kolaylaşır. Kısaca yapılandırıcı dil
luyla gerçekleştirilmekte, öğrencinin zihnini öğretim yaklaşımına göre dil, zihinsel, bireysel ve
geliştirmeye fazla ağırlık verilmemektedir. Bu sosyal becerileri geliştirme, öğrenme, iletişim
durum davranışçı dil yaklaşımının yoğun eleştiri- kurma, etkileşme ve dış dünyayla bütünleşmenin
ler almasına ve zamanla terk edilmesine neden en önemli aracıdır. Böylece dil öğrenme süreci
olmuştur (Boysson-Bardies, 1996, Houdé, Bideaud, gelişimsel, sosyal ve etkileşimsel olarak ele alın-
Pedinielli,1992, Bruner,1987). maktadır (Güneş, 2007.a, 2007.b, 2007.c, Boileau,
Bilişsel Dil Öğretim Yaklaşımı: Bu yaklaşı- 2002, Kirady, 2000, Boysson-Bardies, 1996,
ma göre dil, öğrenilmez edinilir. Dil edinim sü- Houdé, Bideaud, Pedinielli, 1992, Bruner, 1987).
reci insanlarda genetik bir donanımla gerçekleşir. Türkçe Öğretiminde Uygulanan
Çocukların dil edinmek için bilgisayar gibi özel Yaklaşımlar
olarak programlandığı iddia edilir. Bu yaklaşımda
Ülkemizde uzun yıllar davranışçı dil yaklaşı-
çocukların dil edinim sürecinin zihinsel işlemler-
mı ile Türkçe öğretimi yapılmıştır.Bu durum
den bağımsız olarak geliştiği öne sürülür. Bu yak-
Türkçe Öğretim Programlarında ve özellikle 1981
laşımının en önemli temsilcisi Noam Chomsky’-
Türkçe Öğretim Programında açıkça görülmekte-
dir. Bunu LAD, Krashen ve Moniteur izlemiştir.
dir. Anılan Programda davranışçı yaklaşımın ge-
Chomsky’e göre dil edinme insanlarda genetik bir
reği hedef davranışlar sıralanmış ve öğrencilere
donanımla gerçekleşir. Çocuklar 12 aylıkken ilk
bu davranışların öğretilmesi öngörülmüştür.
kelimelerini söylerler, 18 aylıkken de ansızın dil
Türkçe Öğretimi, anlama, anlatım ve dil bilgisi
bilgisi gelişir. Böylece çocuklar dili bilinçsiz iş-
olarak üç alanda yapılandırılmıştır.Anlama başlığı
lemlerle edinirler. Chomsky, çocukların dil edin-
altında dinleme, izleme, okuma ve anlama tekni-
mek için özel olarak (bilgisayar gibi) programlan-
ğine yer verilmiştir. Anlatım başlığı altında ise
dığını ve dil edinim sürecinin zihinsel işlemler-
den bağımsız gerçekleştiğini iddia etmiştir. Oysa sözlü ve yazılı anlatım ele alınmıştır.
Piaget, tam tersini söylemekte ve dilin zihinsel Yapılandırıcı dil öğretim yaklaşımı Ülkemiz-
işlemlerle ilişkili olduğunu vurgulamaktadır. de 2004 yılında hazırlanan Türkçe (1-5) Öğretim
Chomsky dilin zihinsel işlemlerle ilişkisini kur- Programında temel alınmıştır. Bu durum Türkçe
mamakta ve Piaget’e katılmamaktadır (Mason, (1-5.Sınıflar) Öğretim Programı’nda “Yapılandı-
2001). Kısaca bilişsel dil öğretim yaklaşımına rıcı yaklaşım merkeze alınmakla birlikte, çoklu
göre dil edinilir.Dil edinim süreci zekâdan bağım- zekâ ve öğrenci merkezli öğrenme gibi çeşitli
sız, bilinçsiz ve genetik bir donanımla gerçekleşir. eğitim yaklaşımlarından da yararlanılmıştır.” de-
Yapılandırıcı Dil Öğretim Yaklaşımı: Günü- nilerek belirtilmiştir. Bu yaklaşımla birlikte Türk-
müzde 40’tan fazla ülkede yapılandırıcı dil öğre- çe öğretiminin amaçları dil, zihinsel, sosyal, ileti-
tim yaklaşımı uygulanmaktadır.Bu yaklaşıma göre şim, öğrenme ve zihinsel bağımsızlık becerilerini
dil, edinilmez öğrenilir. Dil öğrenme bireyin ak- geliştirme olarak saptanmıştır. Ayrıca Türkçe öğ-
tif çabalarıyla gerçekleşir. Dil öğrenme sürecinde renme sürecine gelişimsel, sosyal ve etkileşimsel
çeşitli zihinsel işlemler yapılır. Bunlar bireyin zi- olarak yaklaşılmış ve bu çerçevede düzenlemeler
hinsel becerilerini geliştirir. Bu nedenle yapılan- yapılmıştır.
dırıcı yaklaşımda dil becerileriyle zihinsel bece- Türkçe Öğretiminde Günümüz Gelişmeleri
riler birlikte ele alınır. Dil aynı zamanda öğren-
menin kalbi ve insan beyninin sınırsız becerisidir. Yapılandırıcı dil yaklaşımı Türkçe öğreti-
İnsanlar bu sınırsız becerilerini kullanarak öğre- minde önemli gelişmelere neden olmuştur. Türk-
nirler. Öğrenme dili gerektirir dil de öğrenmeyi çe öğretiminde yeni öğrenme alanları, beceriler,
etkiler. Dilin öğrenilmesi ise zihinsel becerilerin yöntemler, teknikler, değerlendirmeler, vb. gün-
gelişimiyle ilişkilidir. Dil öğrenme sürecinde sos- deme gelmiştir.Bu gelişmeler çocuk kitaplarının
yal etkileşimin de rolü büyüktür. Çocuk, başkala- hazırlanmasını ve seçilmesini de etkilemiştir.
rıyla etkileşerek dili öğrenir ve zihnini geliştirir. Türkçe öğretiminde çocuk kitaplarını etkileyen
Kısaca dil, bireyin aktif çabalarıyla, zihinsel gelişmeler aşağıda verilmektedir.
becerileri geliştirerek ve başkalarıyla etkileşe- a.Türkçe Öğrenme Alanları: Günümüz
rek öğrenilir. araştırmalarına göre dilin kullanım alanları, din-
Bu yaklaşımın temsilcileri Jean Piaget, leme, konuşma, okuma, yazma, görsel okuma ve
Vygotsky ve Bruner’dir. İnsanlar zihinlerindeki görsel sunu olmak üzere altı alanda ele alınmak-

970
Materiallar

tadır. Bunlar aynı zamanda öğrenme alanları riler belirlenmiştir (Güneş, 2007.a, 2007.b). Bun-
olmaktadır. Öğrenme alanı, dil, zihinsel, bireysel lar zihinsel, bireysel, sosyal ve zihinsel bağım-
ve sosyal yönden geliştirilecek beceriler, bilgiler, sızlık becerileri olarak sıralanmıştır.
teknikler, değerler, tutumlar vb. bütünüdür Geleceğin insanına öğretilecek becerilerin
(Saskatchewan, 2000,2001). Bir başka ifadeyle başında zihinsel beceriler gelmektedir. Bütün
yapılandırıcı yaklaşımda dinleme, konuşma, becerilerin merkezine zihinsel beceriler yerleşti-
okuma, yazma, görsel okuma ve görsel sunu, rilmiş ve geliştirilmesinin zorunlu olduğu belir-
beceri veya teknik olarak değil öğrenme alanları tilmiştir. Zihinsel becerilerin kalbi düşünme ve
olarak alınmaktadır. sorgulamadır. Düşünme ve sorgulama bütün zi-
Ülkemizde 2004 yılında uygulamaya konulan hinsel süreçleri etkileyerek harekete geçirmekte
Türkçe (1-5.Sınıflar) Öğretim Programında Türk- ve geliştirmektedir. Bireysel becerilerin teme-
çe öğrenme alanları dinleme, konuşma, okuma, lini dil becerileri oluşturmaktadır. Dili kullanarak
yazma, görsel okuma ve sunu olarak belirlenmiş- bilgiye ulaşma, iletişim kurma, bilgi teknoloji-
tir. Türkçe öğretiminde ilk kez görsel okuma ve lerini kullanma vb.becerilere ağırlık verilmiştir.
sunu ayrı bir öğrenme alanı olarak ele alınmıştır. Zihinsel ve bireysel becerilerin yanında sosyal
Görsel okuma görsel metinleri (resimler, karika- beceriler de belirlenmiştir. Sosyal beceriler baş-
tür, grafik, tablolar, vb.), görsel sanatları (rol, kalarıyla iyi ilişkiler kurma, işbirliği yapma,
oyunlar, tiyatro, vb.) ve diğer görselleri (doğa, çatışmaları çözme ve yönetme vb. beceriler ola-
sosyal olaylar, video kayıtları, TV, vb.) okuma rak sıralanmıştır. Ardından zihinsel bağımsızlık
olarak ele alınmaktadır. Görsel sunu ise öğrenci- becerilerine yer verilmiştir. Bunlar karar verme,
lerin duygu ve düşüncelerini ifade etmek, sözlü seçme, amaçlarını belirleme ve gerçekleştirme,
ya da yazılı biçimde bilgilerini aktarmak için ihtiyaçlarını, ilgilerini, haklarını ifade etme ve
görsellerden yararlanması olarak belirlenmiştir. savunma becerileri olarak vurgulanmıştır (Güneş,
2007.a).
b.Temel Beceriler: Yapılandırıcı dil yakla-
şımı davranış değiştirmeye değil beceri geliştir- Bu çalışmaların ardından çoğu gelişmiş
meye ağırlık vermektedir. Davranış, bir uyarıcıya ülkede eğitim programlarında değişiklik yapılmış
verilen tepkidir. Oysa beceri, bilgilerin bilinçli ve anılan beceriler programlara yerleştirilmiştir.
olarak uygulamaya aktarılmasıdır. Beceri üç bi- Ülkemizde de yeni ilköğretim programlarının
leşenden oluşur. Bunlar: Bilgi, uygulama bilgisi omurgasını oluşturan temel beceriler saptanmış-
ve işi yapma bileşenleridir. Bir beceriyi gerçek- tır. Bunlar Türkçeyi doğru, etkili ve güzel kullan-
leştirmek için bilmek, harekete geçmek ve uygu- ma, eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, iletişim,
lamak gerekir. Bilmek, iş-görevle ilgili bilgilere problem çözme, araştırma, bilgi teknolojilerini
sahip olmayı, harekete geçmek, iş-görevle ilgili kullanma, girişimcilik, karar verme, kişisel ve
zihinsel ve fiziksel kaynakları harekete geçirmeyi sosyal değerlere önem verme, olarak sıralanmıştır
içerir. Yani düşünme,sorgulama, sorun çözme, (MEB,2005). Bu temel becerilere Türkçe (1-5.
karar verme,vb. zihinsel kaynaklarla, iş için ge- Sınıflar) Öğretim Programında yer verilmiş, öğ-
rekli fiziksel kaynaklar harekete geçirilerek iş- rencilerin zihinsel,dil, sosyal ve zihinsel bağım-
görev yapılmaktadır. Ardından öğrenilen beceri- sızlık becerilerini geliştirme ön plana alınmıştır.
ler farklı durumlara aktarılarak geliştirilmektedir c. Tek Yönlü Yerine Çok Yönlü Düşünme:
(Tardif, 1999, Perrenoud, 1999,2004). Geleneksel eğitim anlayışında zihinle fazla ilgi-
Geleceğin insanına öğretilecek becerilerin ne lenilmediğinden düşünme becerileri üzerinde du-
olduğuna ilişkin son yıllarda önemli araştırmalar rulmamış ve uzun yıllar tek yönlü düşünme söz
yapılmıştır. Bunlardan en kapsamlı olanı OCDE konusu olmuştur. Tek yönlü düşünme bilinen, alı-
tarafından gerçekleştirilmiştir. OCDE ülkeleri şılmış, doğrusal ve kontrol edilebilen bir düşünme
“Geleceğin insanına hangi beceriler öğretilme- biçimidir. Bu düşünme biçimi, ayrıntılı ve üst
lidir? Günümüz dünyasında yaşamak, topluma düzey düşünmeyi sınırlandırmakta, düşünme sü-
aktif olarak katılmak için gerekli beceriler ne- reçleri ile becerilerini istenilen düzeyde geliştire-
lerdir ? Bu becerileri geliştirecek eğitim nasıl memektedir.
düzenlenmelidir?” sorularına cevap vermek için Oysa günümüzde değişen ve gelişen çağa
altı yıl süren araştırmalar yapmıştır. Bu çalışma- uyum sağlayabilme çok yönlü düşünmeyi ge-
lara Almanya, Avusturya, Belçika, Danimarka, rektirmektedir. Hızla değişen ve küreselleşen, çok
ABD, Finlandiya, Fransa, Norveç, Yeni Zelanda, kültürlü, çok merkezli bir dünyada geleceği gö-
İngiltere, İsveç ve İsviçre vb. ülkelerden çok sa- rebilmek için değil tek yönlü düşünme, iki yönlü
yıda uzman katılmıştır. Çalışmalar sonunda gele- düşünme bile yeterli olmamaktadır. Olayları ve
ceğin insanına öğretilmesi gereken anahtar bece- durumları çok yönlü düşünmek, bir olayın görü-

971
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

nüşü, arka planı, amacı, zıtlıkları, süreci, sonucu atlamakta, bazı yerlere eklemeler yapmaktadır.
vb yönlerini görmek gerekmektedir. Bu durum Böylece okuyucunun anladığı anlam ile metnin
eğitim sürecinde düşünme becerilerinin öğretil- anlamı farklı olabilmektedir. Okuyucu metinde
mesini zorunlu kılmaktadır. Düşünme öğretilirken sunulan anlamın dışına çıkabilmektedir.
çeşitlilik, evrensellik, bireysellik, yenilik, sürek- Anlama aynı zamanda bir zihin modeli oluş-
lilik, bağımsızlık, derinlik vb ilkelere dikkat edil- turma aracıdır. Okuyucunun metindeki bilgileri
melidir. Olaylar, durumlar, düşünceler karşılaştı- seçme, sıralama, işleme ve yapılandırma gibi iş-
rılmalı, arasındaki ilişkiler görülmeli, benzerlik- lemlerini sürekli olarak yapması, giderek bir zihin
ler, zıtlıklar saptanmalı ve birleştirilmelidir. Kısa- modeli oluşturmasını getirmektedir. Buna “anla-
ca öğrencilere çok yönlü düşünme, yansıtıcı dü- ma modeli” denilmektedir. Anlama modeli oku-
şünme ya da üst düzey düşünme öğretilmelidir nan metinlerle oluşturulmakta, geliştirilmekte ve
(Güneş, 2007, b) zenginleştirilmektedir. Aynı tür metinlerin ve
Çok yönlü düşünme becerilerinin öğretilmesi yazarların okunması anlama modelinin sınırlı
Türkçe (1-5.Sınıflar) Öğretim Programında ele ve fakir olmasını getirmektedir. Öğrencilere
alınmış, eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, çeşitli metinler verilerek, yöntem ve teknikler
problem çözme, sorgulama vb. çok yönlü düşün- öğretilerek anlama modellerini zenginleştirmele-
meyi geliştiren beceri ve kazanımlara yer veril- rine yardım edilmelidir.Bunun yanında dört özel
miştir. Böylece öğrenciler tek yönlü düşünmeden teknik hem anlama modelini hem de becerilerini
çok yönlü düşünmeye, düz mantık yerine sarmal geliştirmeye önemli katkılar sağlamaktadır. Bun-
mantık geliştirmeye yönlendirilmiştir. lar tahmin etme, anlamı açıklama, sorgulama
d. Anlama Becerilerini Geliştirme: Eskiden ve özetleme teknikleridir. Bu dört teknik anlama-
anlamak için bir metnin defalarca okunması iste- yı geliştirmekte, öğrencinin metindeki anlamları
nirdi. Öğrencinin ne anladığı, nasıl anladığı üze- etkili bir şekilde izlemesini ve kontrol etmesini
rinde durulmazdı. Eğitim alanında bu uygulama sağlamaktadır. Bu tekniklerin Türkçe (1-5.Sınıf-
uzun yıllar yürütülmüştür. Ardından 1900’lü yıl- lar) Öğretim Programı’nda uygulanması örnekler-
larda davranışçı yaklaşımla birlikte “Okumak le gösterilmiştir.
anlamaktır.” görüşü ortaya atılmıştır. Bu görüşle e. Kelime Tanıma: Kelime tanıma bir keli-
birlikte metin merkeze alınmış, metindeki olay- meyi sesinden, şekil görünümünden, telâffuzdan
ların, kişilerin vb. ayrıntılı incelenmesine önem ve ona uygun ipuçlarından tanımaya denilmekte-
verilmiştir. Yani metnin içeriğini anlamak ye- dir. Sözlü ve yazılı olmak üzere iki tür kelime
terli görülmüştür (Cohen, Mauffrey, 1990). Bu tanıma söz konusudur. Kelimeleri tanıma, cümle-
uygulama 1970’ li yıllara kadar sürmüş, anlama leri veya metni belirli bir çabuklukta ve düzgün
öğretimi veya öğrencinin anlama becerilerini okumayı getirmektedir. Kelime tanıma, anlama
geliştirme gibi bir eğitimden hiç bahsedilmemiş- ve zihinsel becerilerin gelişimi açısından çok
tir. Son yıllarda araştırmacılar anlama öğretimi ile önemlidir. Günümüzde çok sayıdaki araştırma ke-
ilgilenmiş ve çeşitli modeller geliştirmişlerdir. lime tanıma ve zihinsel sözlük ile okul başarısı
Bunlardan yapılandırıcı yaklaşım çerçevesinde arasında doğrudan bağ kurmaktadır. Çeşitli araş-
geliştirilen süreçsel ve etkileşimsel anlama mo- tırmalarda zihinsel sözlükleri zengin olan öğren-
delleri yaygın olarak bilinmektedir. cilerin hem okul başarılarının hem de düşünme,
Yapılandırıcı yaklaşım “Okumak anlamak- anlama, sorgulama, ilişkilendirme, sınıflama, sı-
tır.” yerine“anlamak için okumak” görüşünü te- ralama vb. zihinsel becerilerinin yüksek olduğu
mel almakta ve anlama becerilerini geliştirmeye ortaya çıkmıştır. Ayrıca çocuklarda zihinsel söz-
büyük önem vermektedir. Bu yaklaşıma göre an- lüğün zengin olmasının iletişim ve sosyal beceri-
lama, dinleme, okuma ve görsel okuma yoluyla leri de önemli oranda etkilediği sonucuna varıl-
alınan bilgilerin üzerinde düşünme, sorgulama, mıştır (Totereau, 2005, Florin, 2002, Estienne
çıkarımlar yapma, araştırma ve değerlendirme bi- 2000).
çimidir. Anlama sürecinde bütün zihinsel beceri- Bu araştırmalardan biri Betty Hart ve Todd
ler devreye girmekte, yeni bilgiler bireyin ön R.Risley tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu araş-
bilgi-deneyimlerinin ışığında incelenmekte ve tırmada ailenin eğitim düzeyi ile çocuğun duydu-
yeniden anlamlandırılmaktadır. Yani birey ön bil- ğu kelimelerin sayısı arasındaki ilişki de belirlen-
gileriyle metindeki bilgileri birleştirerek yeni an- miştir. Okul öncesi dönemde, çocukların duyduk-
lamlar oluşturmaktadır.Bu süreçle ilgili araştır- ları kelimelerin, ailelerin eğitim düzeyine göre
malar, okuyucunun metindeki bilgileri aynen farklılaşma durumunu saptamak amacıyla, üç -
almadığını göstermektedir.Okuyucu, metindeki yedi yaş arası üç farklı öğrenim (yüksek,orta ve
bilgileri ön bilgilerine göre seçmekte, bazılarını düşük) düzeyindeki ailelerin çocuklarını, iki bu-

972
Materiallar

çuk yıl boyunca gözlenmiş ve çocukların duyduk- melerin fotoğrafını çeker gibi hızlı bir şekilde yü-
ları kelimeler kaydedilmiştir. Bir yıl boyunca rütülmektedir. Öğrencinin zihinsel sözlüğü geliş-
çocukların duydukları kelime öğrenim düzeyi tikçe okuma ve anlama hızı artmakta, kelime
yüksek ailelerde 11,2 milyon, öğrenim düzeyi or- tanıma işlemi farkına varılmadan otomatik olarak
ta olan ailelerde 6,5 milyon, öğrenim düzeyi dü- yürütülmektedir (Totereau, 2005, Coltheart 1978,
şük ailelerde ise 3,2 milyon kelime, olarak belir- 2000, Perfetti 1989). Hızlı ve etkili bir yöntemdir.
lenmiştir. (Hart ve Risley, 2003). Bu sonuçlar Sürekli okuyarak geliştirilmektedir.
dört yıla genelleştirildiğinde, öğrenim düzeyi Günümüz araştırmalarına göre okuma işle-
yüksek ailelerde çocuklar dört yıl boyunca mini göz değil beyin yürütmektedir. Bu durum
45 milyon kelime, öğrenim düzeyi düşük aileler- kelime tanıma sürecinin beyindeki işleyişinin
deki çocuklar ise 13 milyondan daha az kelime incelenmesini getirmiştir. “Okumanın Zihinsel
duymaktadırlar. İki düzey arasındaki fark ise Görünümü” denilen uluslar arası araştırmalarda,
32 milyon olmaktadır. Bu durum çocukların ilk kelime tanıma işlemine beyinde gelişmiş bir böl-
okuma-yazma öğrenme ve okul başarısında belir- genin eşlik ettiği ortaya çıkmıştır. Bu bölge, Fran-
leyici olmakta,çok kelime duyan ve anlamını bi- sız, İngiliz, Çin, Japon vb. bütün okuyucularda
len çocuklar daha kolay okuma-yazma öğrenmek- bulunmaktadır. Bu araştırmaları yöneten Deha-
tedirler. Araştırmacılar, öğrenim düzeyi düşük ene’ye göre, bu bölgenin nöronları kelimenin
ailelerin çocukları için okul öncesi eğitimde ek önce harflerini incelemekte ve harfleri birleştire-
çalışmalar yapılarak, dil gelişim farklılığının gi- rek kelimeyi tanımaktadır. Dehaene, beynin keli-
derilmesini, önermektedirler. Bu durum Kuzey meyi bütün olarak tanımadığını, tam tersine keli-
Avrupa ülkelerinde okul öncesi eğitim çalışma- menin harflerini tek tek ve aynı anda yürütülen
larında uygulanmakta ve aradaki fark giderilmeye çalışmalarla işlediğini açıklamaktadır. Kelimenin
çalışılmaktadır. bütün biçimi kelime tanıma sürecinde hiç rol
Son yıllarda kelime tanıma becerilerini ge- oynamamakta ve beynin çalışmasına da uygun
liştirme konusunda çeşitli araştırmalar yapılmakta düşmemektedir.Kelime büyük- küçük harflerle ve
ve modeller geliştirilmektedir. Bu modellerden ya karışık yazılsa bile aynı işlemler yapılmaktadır
M. Coltheart tarafından önerilen ”İkili Yol Mo- (Dehaene, 2003). Dehaene’nin açıklamalarına gö-
deli” yaygın olarak kabul edilmektedir. Bu mo- re, kelime tanımada ses birleştirme yöntemleri ile
delde yazılı kelimeleri tanımak için iki yolun bitişik eğik yazı beynin çalışmasına uygun ol-
kullanıldığını açıklanmaktadır. Birincisi ses yolu, makta ve zihinsel gelişimi desteklemektedir.
ikincisi de zihinsel sözlük yolu yani zihinsel söz- Kelime tanıma becerilerine ilişkin bu gelişmeler
lüğe başvurarak tanımadır. Türkçe öğretiminde de dikkate alınmış, Türkçe
(1-5.Sınıflar) Öğretim Programında Ses Temelli
Ses yoluyla tanıma, kelimenin küçük birim- Cümle Yöntemi ile bitişik eğik yazıya yer ve-
leri olan seslerle harfler birleştirilerek tanımaya rilmiştir.
denilmektedir. Okuma- yazmayı yeni öğrenen
öğrencilerin sık başvurduğu bir yoldur. Kelime- Dil ve Zihinsel Gelişim Araştırmaları
nin harfleri incelenmekte, harflerle sesler birleşti- Son yıllarda çocukların dil ve zihin gelişi-
rilerek kelimenin anlamı bulunmaktadır. Uzman miyle ilgili araştırmalarda da önemli bulgular elde
okuyucular zor kelimeleri tanımak için bu yolu edilmiştir. Dil öğretim yaklaşımları ile çocuk
kullanmaktadırlar. Bu yolla kelime seslendiril- kitaplarını etkileyen bazı araştırma ve bulgular
mekte, anlamla sesler birleştirilerek kelime tanın- şöyledir:
maktadır.Bu sırada kelimeyle ilgili bilgiler zihin- Günümüzdeki araştırmalara göre yeni doğan
sel sözlüğe kaydedilmekte, kelimeyle ikinci kez bir bebek sesleri ve çoğu kelimeleri bilerek doğ-
karşılaşıldığında zihinsel sözlükteki bilgilerden maktadır. Doğum öncesinden sözlerin özellikle-
yararlanılmaktadır. rini, ritmini, tonunu, dil yapısını öğrenmektedir.
Zihinsel sözlük yoluyla tanımada kelimenin Bebek,doğduktan sonra sesler çıkarmaya ve ye-
görsel biçiminden hareket edilmektedir. Buna tişkinlerle iletişim kurmaya başlamaktadır. Yetiş-
“doğrudan tanıma” da denilmektedir. Okuma sü- kinlerin bebekle konuşmaları, bebeğin dili öğren-
recinde, zihinsel sözlüğe kaydedilen bilgilere baş- mesi için uygun bir ortam oluşturmaktadır (Stern,
vurularak kelimeyle ilgili bilgiler alınmaktadır. 1997, Rondal, 1983, Boysson-Bardies, 1996).
Kelimenin görsel biçimiyle anlamı arasında doğ- Descheneaux ise bebeğin anne karnında 5. aydan
rudan bağ kurulmaktadır. Okumaya yeni başlayan itibaren sesleri fark etmeye başladığını, 6. aya
öğrenciler, sürekli okuyarak kelimelerin görüntü- doğru dış gürültülere, müziğe, gülme seslerine,
lerini, ayrıntılarını zihinlerine “sözlük biçiminde” sözlere ve seslere tepki gösterdiğini belirtmekte-
yerleştirirler.Bu işlem giderek gelişmekte ve keli- dir. Araştırmalarda bebeğin anne ve babasının

973
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

adını bilerek doğduğu ortaya çıkmıştır. Yine be- bölümünü yaşamının ilk yıllarında oluşturmak-
beğin doğmadan önce annesinin yüksek sesle tadır. Dolayısıyla bu süreçte zihinsel becerilerin
okuduğu metinleri, doğduktan üç gün sonra tekrar gelişmesi için Türkçe öğretimi çok önemli olmak-
okunduğunda tanıdığı belirlenmiştir. tadır (Güneş,2004). Erken yaşlarda temeli iyi atı-
Bebek, annesinin sesini tanıyarak doğmakta- lan dil ve zihinsel beceriler yaşla birlikte hızla
dır. Araştırmalar bebeğin, başka kadınların yerine gelişmektedir.
kendi annesinin sesini dinlemek istediğini ortaya Çocuk Kitapları
koymaktadır. Diğer taraftan Mehler ve arkadaşla- Türkçe öğretimi ve zihinsel gelişimle ilgili
rının yaptığı araştırmalara göre, yeni doğan Fran- olarak yukarıda verilen araştırmalar çocuklarda
sız bebeklerin Fransızca ile Rusça’yı ayırdıklarını dil ve zihinsel gelişimin bilinenin aksine çok
ve doğum öncesinde duydukları Fransızca’yı erken yaşlarda başladığını, erken yaşlarda verilen
dinlemek istediklerini göstermiştir. Yani bebekler eğitimin çocuğun zihinsel gelişiminde ve öğren-
doğar doğmaz kendi dillerini başka bir dilden mesinde belirleyici olduğunu göstermektedir. Bu
ayırabilmektedirler (Mehler ve diğerleri, 1988).
süreçte çocuk kitapları büyük önem taşımaktadır.
Görüldüğü gibi çocuklarda dil öğrenme süreci Çocuk kitapları, Türkçe öğretimindeki gelişmeler
bilinenin aksine anne karnında başlamaktadır.Bu doğrultusunda yapılandırıcı dil öğretim anlayışı
durum zihinsel gelişim için de sözkonusudur. ile ele alınmalı, çocuğun dil, zihinsel, duygusal ve
Bundan 40 yıl önce Jean Piaget, çocuklarda zi- sosyal yönden gelişimine katkı sağlayacak nite-
hinsel gelişimin dört aşamada gerçekleştiğini, her likte hazırlanmalıdır. Bir başka ifadeyle çocuk
çocuğun bu gelişim aşamalarını sırasıyla yaşa- kitapları, düşünen, anlayan, sorgulayan, bilgiyi
dığını belirtmişti. Piaget’e göre çocuklar 0-2 yaş kullanan ve sorun çözebilen bireylerin yetiştiril-
arasında beş duyusu ve hareketleriyle çevreyi mesine katkı sağlayacak nitelikte olmalıdır. Ayrı-
tanımaya çalışmakta, 2-7 yaşlarında nesnelerin ca çok yönlü düşünme ve sarmal mantık anlayışı
görüntülerini ve kelimeleri kavramaya başlamak- ile ele alınmalıdır. Kelime tanıma ve anlama be-
ta, 7-11 yaş arasında ise büyüklük, uzay, ağırlık, cerilerini geliştirmelidir. Çocuklarda anlama mo-
hacim,sayı ve zaman konularında akıl yürütmeye deli geliştirmek ve zenginleştirmek için farklı tür
ve ilkel bir mantık kullanmaya başlamakta, 12 ve içerikte hazırlanmalıdır.
yaşından sonra soyutlama, tüme varım ve tümden
gelim yapabilmektedir (Güneş, 2004).Bir başka Son yıllarda çocuk kitabı alanında yayın sa-
ifade ile Piaget’e göre zihinsel gelişim bebeklik- yısı giderek artmaktadır. Ancak bunların arasında
ten itibaren düz bir çizgi şeklinde olmakta, ço- eğitsel değeri olmayan, çocukların dil ve zihinsel
cukta sayı kavramının gelişimi için 7 yaşa kadar, gelişimine katkısı olmayan kitaplar da bulunmak-
soyutlama yapması için de 12 yaşa kadar bekle- tadır. Çocukların okumayı sevmeleri, okudukla-
mek gerekmektedir. Piaget, 4- 5 yaşından önce rını anlamaları, düşünmeleri, eleştirmeleri, dil ve
çocukların somut işlemleri yapamadıklarını açık- zihinsel becerilerini geliştirmeleri, analiz-sentez
lamıştı. Piaget’in zihinsel gelişimle ilgili açıkla- ve değerlendirme yapabilmeleri için çocuk kitap-
malarından bu yana ortalama 40 yıl geçmiş, anı- ları bilimsel ilkeler çerçevesinde hazırlanmalıdır.
lan bilgiler alanda denenmiş ve bazılarında önem- Bunlar eğitim, sosyolojik,dil ve basım yönünden
li değişmeler olmuştur. Yeni Piaget’ciler olarak ilkelerdir.
bilinen Olivier Houdé, Robbie Case, Kurt Fischer Eğitim yönünden ilkeler çocuk kitaplarında
ve Robert Siegler’in zihinsel gelişimle ilgili araş- ele alınan içeriğin seçimi, öğrencinin düzeyine
tırmalarında yeni bilgilere ulaşılmış ve Piaget’in uygun olması, içeriğin basitten karmaşığa doğru
bazı görüşlerinin günümüze uymadığı anlaşıl- verilmesi, ögelerin sunuluşu, kitabın öğrencilerin
mıştır. ilgisine yönelik ilkelerdir.Sosyolojik yönden ilke-
Son yıllarda zihinsel gelişimle ilgili araştır- ler, hedef grubun özelliklerini,günlük yaşamını,
malar, eğitimi alanını sil baştan yenileyen ve gün- çocuğun içinde bulunduğu sosyal çevre, oyun,
celleştiren bilgiler sunmaktadır. Özellikle zihinsel okula gitme, iletişim vb. yönlerini içermektedir.
süreçleri ortaya koyan modeller geliştirilmektedir. Dil yönünden ilkeler ise çocuk kitaplarında
Bu çalışmalara göre çocuklarda ilk beş yıl beyin kullanılan kelimelerin seçimi,türü, soyut-somut
ve sinir sistemi hızla gelişmekte, öğrenme kapa- olması,cümlelerin uzunluğu, sayısı, kuruluşu, fiil-
sitesi hızla artmakta ve en yoğun öğrenme 0-8 lerin zamanları vb. olmaktadır. Çocuk kitapların-
yaşları arasında olmaktadır. Birey 17 yaşına kadar da kullanılan kelimelerin basit, anlamlı, canlı,
öğrendiklerinin %80’ini 8 yaşına kadar öğren- akılda kalan ve kolay okunan kelimeler olmasına
mektedir. Geriye kalan öğrenmenin % 20’si ise 9- dikkat edilmelidir. Cümlelerin kısa ve basit ol-
17 yaşları arasında gerçekleşmektedir. Kısaca ması okunabilirliği artırmakta, tam ve tek anlam
birey zihinsel gelişiminin temelini ve büyük bir ifade etmesi ise zihinde yapılandırmayı kolaylaş-

974
Materiallar

tırmaktadır. Basım yönünden ilkeler, kitabın say- Okuma ilgisi yönüyle kız ve erkek öğrenciler
fa sayısı, düzeni, yazı türü, punto büyüklüğü, ke- arasında farklılık vardır. Araştırmalar, bir çok ül-
lime ve satır aralarındaki açıklık, satır uzunluğu, kede erkek çocukların kızlara göre daha az kitap
kâğıt ve mürekkep rengi, resimlerin türü,oranı ve okuduğunu ortaya çıkarmıştır. İngiltere’de York
sayfadaki yeri vb. olmaktadır. Kitabı çocuğa sev- Üniversitesinden Profesör Stephen Gorard tara-
direbilmek için dış görünüşü renkli, resimli, fından 22 ülkede yapılan bir araştırma, çoğu ülke-
çekici ve kolay taşınabilir olmalıdır. Kitabın sayfa lerde erkek öğrencilerin okuma alışkanlığı yönüy-
düzeni görme kolaylığı sağlamalıdır. Yazı karak- le kızların gerisinde olduğunu göstermektedir.
teri gözü yorucu olmamalıdır. Satır aralıkları, ço- Bazı araştırmalar ise erkeklerle kızlar arasındaki
cuğun her satırı rahat görebileceği aralıkta olma- farkın son dönemlerde iyice açıldığını ortaya çı-
lıdır. Harf büyüklüğü öğrencinin rahat görebile- karmaktadır. ABD’ de 25 yıldır yürütülen bir
ceği büyüklükte olmalıdır. Kitaplardaki resimler, araştırmada okuma alışkanlığında erkeklerin kız-
öğrenmeye yardımcı olmalı ve unutmayı önleme- ların hep gerisinde olduğunu göstermektedir. Bu
lidir. Resimler açık,net ve öğrencinin seveceği durum okuma araştırmaları PISA ve PIRLS’de de
türden olmalıdır. Kitaplarda kullanılan kâğıt da- ortaya çıkmıştır. Bunun nedeni olarak ders ki-
yanıklı ve ışığı emici olmalıdır. taplarında erkek öğrencilerin ilgilerini çekecek
metinlerin olmaması gösterilmektedir. Bu nedenle
Okuma İlgisi
erkek öğrencilerin ilgileri dikkate alınmalı, ilgile-
Çocuk kitapları hazırlama ve seçiminde üze- rini çeken metinler ve kitaplar verilmelidir. Örne-
rinde durulacak önemli bir konu da okuma ilgi- ğin çeşitli mantık oyunları,araba, spor ve hareketli
sidir. Bir çocuğun okuduğu kitaptan ne öğrenip oyunları içeren kitaplar, resimli romanlar vb.
öğrenmediği, zekâsından çok okuma ilgisine bağ-
Diğer taraftan bazı araştırmalar erkek çocuk-
lıdır. İlgiye dönük bir kitap öğrenciye kolay gel-
ların hayvan hikâyelerine ilgi duymadıklarını,
mekte ve öğrenci bu kitabı okumaktadır. İlgi çe-
birkaç kitaptan sonra okumayı bıraktıklarını gös-
kici olmayan bir kitap ise zor gelmekte ve öğrenci
termektedir. Bu nedenle çocuk kitaplarında yeni
kitabı okumamaktadır. Buradan hareketle kitap
teknolojiler, görsel unsurlar ve tasarımlar da yer
hazırlama ve seçiminde öğrencilerin okuma ilgi-
almalıdır. Çocuk kitaplarında sorun çözme yolla-
lerine dikkat edilmelidir.
rını gösteren hikâyeler, düşünme ve akıl yürütme-
Öğrencinin okuma ilgisi sürekli olduğunda ye yönelik hikâyeler, mantık oyunları, kelime
öğrenci ilgilendiği konuları araştırıp bulmakta ve oyunları, sorgulayıcı, girişimci, kişisel ve sosyal
sürekli okumaktadır. Öğrencinin okuma ilgisi onu değerleri geliştirici hikâyeler vb. olmalıdır. Çocuk
bazen etkinleştirmekte bazen de pasifleştirmekte- bu hikâyeleri okumalı, kendini geliştirmeli ve ge-
dir. Öğrencinin ilgisi onu bazen tutsak alabilmek- leceğine yön vermelidir.
te, kendinden geçirebilmektedir. Ya da öğrencinin Ülkemizdeki çocuk kitaplarının çoğunluğunda
okuma ilgisi onu etkinleştirerek ilgilendiği konu- hayvan hikâyeleri ele alınmaktadır. Örneğin, öküze
lara dönük araştırmalar yapmasını ve bilgi topla- özenen kurbağalar, ayılar, leylekler, ördekler, tav-
masını getirmektedir.Böyle durumlarda öğrenci, şanlar vb. Çocuk kitapları sanki ormanları ve hay-
ilgisine dönük heyecan duyabilmekte ve büyük vanları tanıtım kitapları gibidir. Çocuklara hayvan-
çabalar göstermektedir. Bu nedenle aileler veya lar sevdirilmeli ancak bunun da bir derecesi ol-
öğretmenler, öğrencileri etkinleştiren okuma ilgi- malıdır. Çocuk sürekli hayvan hikâyeleri okuyarak
lerine ağırlık vermelidirler. geleceğine yön veremez. Ayrıca çocuk kitaplarının
Öğrencilerde hareket ve konu ağırlıklı okuma çoğunda düz anlatım ve düz mantık kullanılmak-
ilgileri yoğun görülmektedir. Bunlar spor, oyun, tadır. Oysa günümüzde tek yönlü düşünme yerine
halk oyunları gibi kitapları kapsamaktadır. Ko- çok yönlü düşünme söz konusudur. Düz mantık
nuya dönük okuma ilgileri ise tamamen mantık yerine sarmal mantık kullanılmaktadır. Çok yönlü
kullanmayı gerektiren ilgiler olmaktadır. Bu sü- düşünme ve sarmal mantık anlayışı çocuk kitap-
reçte öğrenci nedenleri araştırmakta, konuya iliş- larının çoğunda yer almamaktadır. Oysa çocuk ki-
kin düşünceler geliştirmekte ve çözüm yolları tapları hem dil hem de zihinsel becerilerini geliş-
bulmaya çalışmaktadır. İlköğretim çağında öğren- tirecek, sorgulama yapacak ve yaşama dönük çı-
cilerin okuma ilgisi bazen arkadaşlarının ve için- karımlarda bulunacak içerikte hazırlanmalıdır.
de bulunduğu grubun okuma ilgilerinden de et- Yine Ülkemizdeki bazı çocuk kitaplarında
kilenir. Böyle durumlarda öğrenci onların ilgile- altın yumurtlayan tavuklar, kazlar, sihirli sopalar,
rini kendi ilgisi gibi algılamaktadır. Bu nedenle lambalar, dile benden ne dilersen vb. türde içerik-
öğrencinin ilgisi belirlenirken arkadaş veya içinde ler işlenmektedir. Bu tür içerikteki kitapların sü-
bulunduğu grubun ilgi durumları göz önüne rekli okunması öğrencileri erken yaşlarda kolay
alınmalıdır. para kazanma yollarına yöneltmektedir.Bu durum

975
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

çocukları kısa sürede zengin olma, çalışmadan − MEB.(2005). İlköğretim Türkçe Dersi Öğretim Progra-
kazanma, düşünmeden çabalamadan kolayca so- mı ve Kılavuzu, Ankara: MEB Basımevi.
runlarını çözme, her istediğini elde etme gibi ara- − Perrenoud, Philippe(2004). Evaluer les compétences, la
revue de l’Educateur, Mars, Paris.
yışlara sürüklemektedir. Eğer çocuklar ısrarla bu
türden kitapları seçiyor ve okuyorlarsa, kitap − Tardif, Jacques.(1999). Le transfert des apprentissages.
Montréal, Éditions Logiques.
okunduktan sonra mutlaka sorgulama yapılmalı-
dır. Bu sorgulamada öğrencilerle birlikte kitapta
anlatılanların doğruluğu, günümüz açısından ge-
çerliliği, vb. konular tartışılmalıdır. Böylece öğ-
rencilerin düşünme, anlama, sorgulama, eleştir-
me, analiz-sentez yapma, yorumlama, vb. zihinsel
becerileri harekete geçirilerek söz konusu kitap-
lardan olumsuz etkilenmesi önlenmelidir.
Sonuç olarak çocuk kitaplarının iyi hazır-
lanması ve seçilmesi çocuklarımızın dil ve zihin-
sel gelişimine büyük katkılar getirecek, düşünen,
anlayan, sorgulayan, öğrenen, bilgiyi kullanan ve
sorun çözen bireyler yetişmesinde önemli rol oy-
nayacaktır. Böylece giderek daha akıllı nesillerin
yetişmesi sağlanacaktır.

KAYNAKLAR
− Boileau, L. Danon (2002). Des enfants sans langage,
Paris, Odile Jacob.
− Cohen I., Mauffrey A., (1990) .Vers une nouvelle
pédagogie de la lecture,Armand Colin.
− Coltheart, M. (2000). Dual routes from print to speech
and dual routes from print to meaning: Some theoretical
issues. In A. Kennedy, R. Radach, D. Heller & J.
Pynte (Eds.), Reading as a Perceptual Process,
Amsterdam: Elsevier.
− Dehaene. Stanislas (2003).Les bases cérébrales d'une
acquisition culturelle: la lecture. In Jean-Pierre
Changeux (Ed.),Gènes et Culture, pages 187--199.
Odile Jacob, Paris,
− Estienne Fr. (2000). L’écriture en chantier pour les
dyslexiques et les dysorthographiques, Masson,Paris.
− Florin, Agnès(2002). Le développement du lexique et
l’aide aux apprentissages, Conférence organisée par la
commission départementale Maîtrise de la Langue et du
Langage dans le cadre des animations pédagogiques,
Seine-Saint-Denis, France
− Güneş, Firdevs. (1997).Okuma Yazma Öğretimi ve Be-
yin Teknolojisi. Ankara: Ocak Yayınları
− Güneş, Firdevs.(2007.a). Ses Temelli Cümle Yöntemi
ve Zihinsel Yapılandırma, Ankara: Nobel Yayınları
− Güneş, Firdevs. (2007.b). Yapılandırıcı Yaklaşımla
Sınıf Yönetimi, Ankara: Nobel Yayınları
− Güneş, Firdevs (2007). Türkçe Öğretimi ve Zihinsel
Yapılandırma, Nobel Yayınları
− Hallé, Pierre. (2004). Acquisition du langage: spéciali-
sation des enfants dans leur langue maternelle, LPP
(CNRS-Paris 3), MIDL, Paris.
− Kirady, G. (2000). La maternelle, école de la parole,
CRDP Pays de la Loire.
− Mason, Timothy (2001). Langue et enfance : Chomsky
et ses critiques, formation des PE2 à l'IUFM de
Versailles entre 1994 – 2001, Université de Paris.

976
 

TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE ÇOCUK KİTAPLARININ DİL ÖĞRETİMİ


ARACI OLARAK KULLANILMASI
Yrd. Doç Dr. Hülya YAZICI OKUYAN
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi,
Eğitim Fakültesi
TÜRKİYE

THE USAGE OF CHILDRENS’ BOOK AS A LANGUAGE TEACHING DEVICES IN TEACHING TURKISH

ABSTRACT
As it is known, Language is learned spontaneously in conjuction with all its rules at the time of past experiences. Childrens
learn language by listening the models, emulating these models, perceiving transmission, sharing their experiences and ideas.
When childrens gain the language, the first models are their parents and relatives. Later on, they take individuals as a model
whom they interact with in the social and school environment. During this learning, language environment that is enriched and is
supposed to present to childrens as well as individuals, is also supporting factor in terms of gaining language and using language
in a creative way. Aim of this study, childrens’ book which create an enriched language environment to the childrens in teaching
Turkish, is analysed as an important variant.
Childrens from early period who encounter with well-qualified childrens’ books that are prepared by being taken into
account childrens and their language environment, means that they familiarize the beauty and power of their mother tongue.
Because in literary text, language is only used in order not to convey information or teaching. The author loads new meanings to
the expression of daily life language and expands the borders of language usage. The words which are often used in daily life
language, can appear suddenly in front of reader in the poem, narrative or novel at a different usage. Therefore, childrens’ books
are one of the vital devices in the area of supporting childs’ development by starting from the period of preschool years.

GİRİŞ Bütün bunların yanında Kavcar ve Kantemir


Anadili insanın içinde doğup büyüdüğü aile (1986: 8) anadilini, bireyleri birbirine bağlayan,
ya da toplum çevresinde ilk öğrendiği dildir bir toplumu gelişigüzel insan yığını olmaktan çı-
(Vardar, 1980:20). Anadili başlangıçta anneden ve karan, ulus haline getiren en önemli ögelerden
yakın aile çevresinden, daha sonra da ilişkide bu- biri olarak tanımlar. Aynı dili konuşan ve dil bir-
lunulan çevrelerden öğrenilir; insanın bilinçaltına liği sağlanan toplumlarda, bireyler arasında köklü
inerek bireyin toplumla en güçlü bağlarını oluş- bir yakınlık, sevgi ve saygı bağları oluşur. Bu
turur. (Aksan, 2007:81) bağlar, toplum yaşayışı için çok önemli olan gü-
ven duygusunun kaynağıdır. Yine biliyoruz ki
Tanımlardan da anlaşılacağı gibi anadili ço-
birbirine güven duyan insanların meydana getir-
cuğun yaşadığı çevrenin ve bağlı olduğu toplum-
diği toplumlarda birlik, beraberlik ve ülke bütün-
sal ortamın bir ürünüdür. Sever (2000:1)’ e göre
lüğü kolay sağlanır.
çocuk çevresini, toplumunu ve bu toplumun koy-
duğu ve geliştirdiği kültürel birikimi anadiliyle ANADİLİ ÖĞRETİMİ
algılayıp kavrar. Dili yetkinleştikçe bilgi ve kültür Girişte de belirtildiği gibi, anadili, bir ulusu
evrenini de geliştirir. Çünkü dil toplumun değer- oluşturan en önemli yapı taşıdır ve yukarıda belir-
ler sistemini, dünya görüşünü yapısında barındı- tilen işlevleri yerine getirebilmesi için her ulusun
rırken bireyin, insan ve toplum değişkenleri ile kendi dilini o ulusun bireylerine etkilice öğretme-
karşılıklı iletişime girmesini sağlar. siyle yakından ilgilidir. Anlama ve anlatma ola-
Anadili, yalnızca bir iletişim aracı değil aynı naklarını alabildiğince açan anadili öğretimi ise
zamanda da düşünmenin de aracıdır. Aksoy bunun gerçekleştiricisidir.
(1975, 11) ‘a göre dil, insanların düşünürlüğün- Sever (2000:5) anadili öğretiminin, bireylere
den doğmuş; doğduktan sonra da düşüncelerin doğru, açık ve etkili bir iletişimi gerçekleştirebi-
yaratıcısı olmuştur. Bilgilerimizi, öğrenimimizi, lecek dilsel becerileri kazanma; onların düşünme
başkalarının düşüncelerini dil yoluyla elde ederiz. güçlerini geliştirme, yetkinleştirme ve toplumsal-
Kendi düşüncelerimiz de kafamızın içinde çalışan laşma süreçlerine katkıda bulunma gibi temel
dilin yardımıyla oluşur; olgunlaşır. Sanki içimiz- amaçları olduğunu belirtir. Bununla beraber ana-
den konuşarak, sessiz bir dil kullanarak düşünür, dili öğretimi, bir toplumun tarihi boyunca oluş-
yeni yeni düşüncelere ulaşırız. Ulaştığımız yeni muş yaşam görüşünün, aklâki değerlerinin ve ulu-
düşünceleri yine dil biçiminde ortaya koyar, on- sal kültürünün çocuğa aktarılmasına, onun ulusal-
ları başkalarına ulaştırırız. Böylece sürekli olarak laşmasına yardım eder; bunun başlıca yoludur da
düşünce dili, dil de düşünceyi geliştirir durur. denebilir. Diğer bir deyişle anadili öğretimi aynı

977  
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

zamanda çocuğun ait olduğu toplumun kültürü- 7. Bilgiye ulaşma, bilgiyi kullanma ve üretme
nün de öğretimidir. becerilerini geliştirmek,
Dilin ulusal kültürün ve bağımsızlığın en 8. Bilgi teknolojilerini kullanarak okuma, me-
önemli ögelerinden biri olduğu ve günümüzde tinler arası anlam kurma ve öğrenme beceri-
dili güzel ve etkili kullanmanın yavaş yavaş et- lerini geliştirmek,
kinliğini yitirdiği göz önüne alınırsa anadil olarak 9. Kitle iletişim araçlarıyla verilen mesajları sor-
Türkçe öğretiminin özel bir önem taşıdığı görü- gulama becerilerini geliştirmek,
lür. Çünkü insan, hayatı boyunca bu dille konu-
10. Kişisel, sosyal, kültürel, ekonomik ve politik
şur, yazar, bilgi alır, duygu ve görüşlerini aktarır.
yönlerden gelişmelerini sağlamak,
Eğitimi süresi boyunca da bu dille öğrenir, öğ-
rendiklerini de bu dille anlatır. Göğüş(1993:6)‘e 11. Milli, manevi, ahlaki, tarihi, kültürel, sosyal
göre ilköğretim düzeyinde Türkçe eğitimi, anadili ve sanatsal değerlere önem vermelerini sağla-
öğretiminin başlıca ve en önemli evresidir; çünkü mak; milli duygu ve düşüncelerini güçlendir-
bu okulların eğitim verdiği 7–14 yaşlarındaki mek,
çocuklar doğa, insan, ahlak vb. hakkındaki temel 12. Yazılı ve sözlü ürünlerle Türk ve dünya kül-
bilgileri bu yaşlarda öğrenirler. Bu bilgiler onların türünü tanımalarını sağlamak,
zihinlerine sözcüklerle, terimlerle, dilin söyleniş 13. Okuma sevgisini ve alışkanlığını kazandır-
biçimleriyle (vurgular ve tonlamalarla) yerleşir. maktır.
Denebilir ki insanların temel söz dağarcıkları bu
Anadili öğretiminin bütün aşamaları için sap-
yaşlarda oluşur, sözcüklerin, terimlerin anlamları
tanan bu amaçlar, bireye anlama ve anlatma ile
bu yaşlarda ne ölçüde duru, dilin kullanımı ne
ilgili dilsel beceri ve alışkanlıkları kazandırmaya
ölçüde doğru olursa, insan kendi hayatı boyunca
yöneliktir. Bu becerilerin kazandırılması ise din-
anadilini o ölçüde kullanır.
leme, konuşma, okuma ve yazma gibi dört ana
Anadili öğretiminin öğrencilere kazandırmayı etkinliğe dayanır. Bütün bu etkinlikler birbirinden
amaçladığı bilgi ve beceriler öğretim kademe- ayrılamaz, iç içedir. Türkçe dersleri uygulamada
lerine göre büyük bir ayrılık göstermez, birbiriyle okuma, yazma, konuşma, dinleme, dilbilgisi gibi
örtüşüm içindedir. Amaçlar öğretimin her aşama- farklı bölümlere ayrılmış görülse de kendi içeri-
sında öğrencinin düzey, yetenek, ilgi ve gereksi- sinde bir bütünlük taşır.
nimleri göz önünde bulundurularak çeşitlenir
Bireyin anadiliyle doğru, açık ve etkili bir ile-
(Sever, 2000:5). Öğretimin bütün aşamaları için,
tişim gerçekleştirebilmesi bu dört becerinin bir
anadili öğretiminin genel amaçları özetlemeli bir
bütünlük içinde gelişmesine bağlıdır. Çünkü dil
yaklaşımla şöyle belirtilebilir.
becerilerinden birinin gelişimi diğerinin de gelişi-
İlköğretim Türkçe Dersi Öğretim mine katkı sağlar. Öğrencilere bu becerilerin ka-
Programı (2004) zandırılmasında amaca uygun hazırlanmış izlen-
Türkçe Öğretiminin amacı, Türk Milli Eğiti- celerin, alanında uzmanlaşmış öğretmenlerin, kul-
mi’nin genel amaçları ve temel ilkelerine uygun lanılan yöntem ve tekniklerin, ders kitaplarının,
olarak; bilgi teknolojilerinden de yararlanılarak düzenle-
nen öğretim ortamlarının etkisi büyüktür.
1. Dinleme, konuşma, okuma, yazma ve görsel
sunu dil becerilerini geliştirmek, Bunların yanı sıra çocukların erken dönem-
2. Türkçeyi sevdirmek, doğru ve etkili kullanı- den başlayarak çocuğa göre ve onun dil evreni
mını sağlamak, göz önüne alınarak hazırlanmış nitelikli çocuk
kitaplarıyla karşılaşması, anadilinin güzelliğini ve
3. Zihinsel gelişimlerine uygun olarak anlama,
gücünü tanıması demektir. Çünkü yazınsal nite-
sıralama, sınıflama, sorgulama, ilişki kurma,
likli metinlerde dil yalnızca bilgi iletme ya da öğ-
eleştirme, tahmin etme, analiz-sentez yapma
retme amacıyla kullanılmaz. Yazar, günlük ola-
ve değerlendirme gibi zihinsel becerilerini ge-
ğan dilin söz değerlerine yeni anlamlar yükler, dil
liştirmek,
kullanımının sınırlarını genişletir. Günlük dilde
4. Metinler arası düşünme becerilerini geliştire- sıkça kullanılan sözcükler şiirde, öyküde ya da
rek sözvarlığını zenginleştirmek, romanda çok farklı kullanım bağlamları içinde
5. Eleştirel ve yaratıcı düşünme, kendini ifade okurun karşısına çıkabilir (Sever,2003:7). Bu ne-
etme, iletişim kurma, işbirliği yapma, problem denle çocuk kitapları okulöncesi dönemden başla-
çözme ve girişimcilik yeteneklerini geliştir- yarak çocuğun dil gelişimini destekleyen en
mek, önemli araçlardan biridir.
6. Bilgiyi araştırma, keşfetme, yorumlama ve Okulöncesi dönemde, çocukların oyun gerek-
zihninde yapılandırma becerilerini geliştirmek, sinmelerine yanıt veren oyuncaklar gibi kitaplar

978
Materiallar

da hem görsel hem de dilsel özellikleri ile çocu- çeyi kullanma becerilerini kazandırma olarak be-
ğun oynama ve eğlenme gereksinmelerini karşı- lirler. Çocuğun ilgisine ve düzeyine göre hazır-
larken aynı zamanda dilsel, bilişsel ve duyuşsal lanmış çocuk edebiyatı ürünleri, metnin üzerine
gelişimlerini de destekleyen araçlardır. Bu döne- kurulduğu olay örgüsünü anlama, olaylar arasın-
me yönelik hazırlanmış olan görsel, işitsel ve daki neden-sonuç ilişkisini kavrama, olayın geç-
dokunsal algı ile ilgili kitaplar, dikkat kontrolünü tiği yer ve zaman özelliklerini belirleme, olayın
geliştirmeye yardımcı kitaplar, alıcı ve ifade edici kahramanlarını ve özelliklerini tanıma, yeni bir
dil gelişimini destekleyen kitaplar çocukların kav- giriş - sonuç yazma-söyleme, metinde yer alan
ramsal gelişim sürecine ve anlama becerisine de kahramanlardan istediği birinin yerine geçme…
katkı sağlar. Sever (2003:13)’e göre kitaplar bu gibi çocuğun yaratıcılığını geliştirmeye dönük
dönemdeki çocukların öğrendikleri yeni kavram- alıştırmalar düzenlenmesine de olanak tanır.
ları adlandırma, bunlar arasında ilişkiler kurma Demirel’e (1990:121) göre, okuma öğretimi-
gibi bilişsel süreçleri işletir. Resmin estetik ola- nin amaçları arasında okuma alışkanlığını kazan-
naklarıyla çocukları kendine çekebilen, dilsel ya- dırma ve okuyarak anlatım gücünü geliştirme gibi
pıları ve kurgularıyla da çocukların dünyasına gir- amaçlar önemli yer tutar. Temel işlevlerinden biri
meyi başarabilen kitaplar erken çocukluk döne- de çocuklara okuma sevgisi ve alışkanlığı kazan-
minden başlayarak çocuk-kitap ilişkisini başlatan dırmak olan çocuk edebiyatı, nitelikli çocuk ki-
birer araç olur. Bu dönemde çocuklara kitap oku- tapları aracılığıyla dinleme becerisinin kazanı-
mak, çocuğun anlatılanları dinleme becerisini ge- mıyla başlayıp evrensel okur-yazarlığa kadar uza-
liştirmenin yanı sıra okuma ve konuşma kural- nan okuma kültürü edinme sürecinde etkin bir rol
larına ilişkin ilk izlenimlerini edinmelerine de oynar.
yardımcı olur. Dilidüzgün ( 2003:19)’e göre de çocuk kitap-
Çocuğa göre düzenlenmiş çocuk kitapları ları okuma alışkanlığının kazanımı için ilk çıkış
ilköğretim Türkçe derslerinde de etkin bir biçim- noktası olarak görüldüklerinden Türkçe öğretimi
de dört temel dil becerisinin gelişiminde kullanı- bağlamında bu ürünlerden yararlanmak önemli
labilir. Aşılıoğlu (2000:433)’na göre çocuklara bir uyaran kimliği kazanmaktır. Başka bir deyişle
ilköğretim Türkçe programının öngördüğü özel- çocuk ve gençlik edebiyatı metinleriyle çalışmak
likleri kazandırabilmenin başlıca araçlarından biri öğrencilerin ilgilerini uyarıcı nitelikte olduğundan
olan çocuk kitapları, programın içerik olarak dü- okuma, eleştirme, duygu ve düşünceleri ifade et-
zenlenmesinde önemli bir yere sahiptir. Aracı ve me, metni yorumlama gibi uğraş alanları çerçeve-
ortamı dil olan çocuk edebiyatının seçkin örnek- sinde anadil ve yazın eğitimi bütünlük göstermek-
lerinden öğretim etkinliklerinde yararlanılması, tedir. Burada anadili eğitimi, yazın metinlerini
çocuğa Türk dilini öğrenebilmesi ve gelişim sü- incelemede araç konumundadır, diğer yandan ya-
reci içinde güvenle kullanabilmesi için zengin bir zın metinleri anadili eğitiminde bir araç olarak
yaşantı geçirme olanağı yaratır ve onun zihinsel görülebilir.
yeteneğinin gelişmesini sağlar. Türkçe öğretimi içerisinde öğrencinin söz da-
Çocuk edebiyatı ürünlerinin derslerde etkin ğarcığının zenginleştirilmesi hem okuma öğreti-
ve üretken bir biçimde kullanılması çocukların minin hem de dilbilgisi öğretiminin amaçları için-
derse etkin olarak katılmalarını ve kendilerinin de yer alır. Bireyin söz dağarcığını (sözvarlığını)
üretmelerini temel alır. Bu konsepte deneyim ve geliştirmenin en iyi yolu okuma alışkanlığının ka-
deneyimlerle öğrenme ön plandadır, yani öğren- zandırılmasıdır. Çocuk edebiyatı ürünleri aracılı-
ciler edebiyatın ne olduğunu, metinlerle neler ya- ğıyla dilin günlük kullanımının yanı sıra sanatsal
pabileceklerini kendi deneyimleri ile öğrenirler kullanımını da fark eden çocuk anadilinin zengin
(Arkılıç Songören,2006:327). Masal, öykü ya da anlatım olanaklarıyla karşılaşır. Aynı zamanda
diğer çocuk edebiyatı türlerinin araç metin olarak kitap okumak çocuğun sözcük kazanımında belir-
kullanıldığı Türkçe derslerinde öğrenciden bekle- gin bir artışa neden olur. Sözcük dağarcığı zen-
nen, yazın metniyle karşılıklı etkileşime dayanan ginliği, öğrencinin hem dinlediğini hem de oku-
bir bildirişim süreci içine girmesi ve bu etkinli- duğunu tam ve doğru anlayabilme becerilerini
ğiyle değişik anlam ve yorumlamalara ulaşabil- geliştirirken kendini sözel ve yazılı olarak anlata-
mesidir. Bu da okuma ya da dinleme etkinlikle- bilmesinin de en önemli dayanağıdır.
rinden sonra öğrenciye yöneltilen doyurucu alış- Çocuk edebiyatı eksenli yürütülen Türkçe
tırmalar aracılığıyla anlaşılabilir. Polat (1991,25) dersleri, çocuklara okuyarak, deneyerek ve ürete-
çağdaş bir anadili öğretimini gerçekleştirebilmek rek anadillerini doğru ve güzel kullanmayı öğre-
için alıştırma düzeninin temel ilkesini, öğrenciyi tirken aynı zamanda bağımsız, yaratıcı ve eleştirel
etkin ve yaratıcı kılma, Türkçenin gücü ve an- düşünme becerilerini kazanmalarına da yardımcı
latım olanakları konusunda aydınlatma, ona Türk- olur. Demokratik toplumların oluşturulmasında

979
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

gereksinim duyulan eleştirel düşünme becerisine − Dilidüzgün. S. (2003). İletişim Odaklı Türkçe Ders-
sahip bireylerin yetiştirilmesinde çocuk kitapları lerinde Çocuk Kitapları. İstanbul: Morpa Kültür
Yayınları.
önemli bir değişkendir. Özdemir (1980:11)’e göre
− Göğüş, B. (1993). Türkçe Öğretimi ve Sorunları.
okuduğumuz romanlar, öyküler, şiirler, seyrettiği-
Ankara: TED Yayınları.
miz filmler, oyunlar, dinlediğimiz müzik parçaları
− Kavcar, C.; Kantemir, E. (1986) Türk Dili. İstanbul:
bizi bireyselliğin dışına çıkarır. Bütünleştirir baş- AÜ. Açıköğretim Fak.
kalarıyla. Kendi kabuğumuzun, kendi evrenimi-
− M.E.B. (2005) İlköğretim Türkçe Öğretimi Prog-
zin dar sınırlarından kurtarır; başka kişilerin iç ramı. İstanbul: M.E.B. Yayınları.
duygularını bize açar. Yaşamımız, yaşantımız − Özdemir, E. (1980) Türk ve Dünya Edebiyatı. An-
zenginleşir. Diğer bir deyişle çocuk edebiyatı kara: A.Ü. Siyasal Bil. Fak. Yay.
ürünleri, düşünen, eleştiren, sorgulayan; yeni ve − Polat, T. (1991). Ortaokullarda Türkçe: Türkçe Dersleri
yeniliğe açık, toplumsal duyarlığa sahip birey- I. Türkiye’nin Ders Kitapları. İstanbul: Cem Yayınları.
lerin yetiştirilmesinde etkili bir uyarandır. − Sever, S. (2000). Türkçe Öğretimi ve Tam Öğren-
me. Ankara: Anı Yayıncılık.
SONUÇ
− Sever, S. (2003). Çocuk ve Edebiyat. Ankara: Kök
Anadili öğretimi tek bir kaynağa bağlı ka- yayıncılık.
larak yürütülemez. Öğretimin yalnızca ders kitap- − Vardar, B. (1980). Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri
larındaki metinlere bağlı kalarak gerçekleştiril- Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
mesi, anadili öğretiminin amaçlarına ulaşmada
eksik ve yetersiz kalacaktır. Anadili öğretimi ça-
lışmalarının temel amaçlarının, ilgili dilin yapı-
sına yönelik bilgi kazandırma ve o dil ile rahat
iletişim kurmayı sağlamak olduğu düşünüldüğün-
de, araç metinlerin taşıdığı önem kendiliğinden
ortaya çıkar. Her şeyden önce, bu metinlerin
öğrenciler üzerinde uyarıcı niteliği olmalıdır. Bu
bağlamda, çocuğun ilgi alanlarını çıkış noktası
yapan çocuk yazını ürünlerinin okuma alışkan-
lığını kazandırma ve dili doğru ve etkili kullanma
amaçları bu alan içinde öncelikli bir konumdadır.
Bu bakımdan çocuğun ilgi alanlarını dikkate ala-
rak çocuğun yaş grubu özelliklerine göre hazır-
lanan çocuk kitaplarının Türkçe derslerinde kulla-
nılması öğrenci üzerinde daha güdüleyici olacak-
tır. Çünkü çocuk kitapları biçimsel özelliklerinin
(kapak, kâğıt, cilt, resim) yanı sıra konusu, an-
latımı ve dil özellikleriyle çocuğa göre hazırlanan
kitaplardır. Bu özellikleri nedeniyle çocuk kitap-
ları görsel ve dilsel bir uyaran olarak, okulöncesi
dönemden başlayarak çocuklara anadillerini geliş-
tirebilecekleri doğal bir uygulama alanı yaratır.

KAYNAKÇA
− Aksan, D. (2007). Her Yönüyle Dil. Ana Çizgile-
riyle Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları.
− Aksoy, Ö. (1975). Gelişen ve Özleşen Dilimiz. Ankara:
TDK Yayınları.
− Arkılıç Songören, S. (2006). İlköğretimde Çocuk Ede-
biyatı Ne kadar Yer Almakta? Ne Kadar Yer Almalı?
II. Ulusal Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu.
Ankara: AÜ. Basımevi.
− Aşılıoğlu, B. (2000). “İlköğretim Türkçe Programının
Amaçlarının Gerçekleştirilmesinde Çocuk Kitaplarının
Yeri”. I. Ulusal Çocuk Kitapları Sempozyumu.
Ankara: AÜ. Basımevi.
− Demirel Ö. (1990). Yabancı Dil Öğretimi İlkeler
Yöntemler Teknikler. Ankara: Usem Yayınları.

980
 

EĞİTİM DEĞERLERİ AÇISINDAN ÇOCUK EDEBİYATI


Öğr. Gör. Dr. Kelime ERDAL
Uludağ Üniversitesi
Bursa / TÜRKİYE
kelime@uludag.edu.tr

THE IMPORTANCE OF CHILD LITERATURE IN EDUCATION

ABSTRACT
Children are very important individuals for the future of societies. Ensuring that the future of societies is strong is possible
only by the help of children are in concordance with themselves in mental, physical, and social respect, as well as with their
environment, and thus, by having a healthy personality. Educating the child who is in the developmental stage is of utmost
importance in every aspect since this affects the formation of the society to which s/he will belong and live in.
The child would learn the stage, the society, and her/his place in this society that s/he lives in by means of education. First
experiences gained during her/his personality development will be effective. At this point, child literature has a significant
importance. Literature pieces, which are very effective and long lasting in the sense of perception and visualization, contain
diverting, amusing, and educating features all together, and enable children to learn about their close and far environments.
Moreover, a child learns about herself/himself through the books s/he reads.
Books, which have a great importance in man’s life, begin to be effective from the childhood and enter individual’s life.
Today it is accepted without any doubt that a child might have a sensitive thinking structure only by qualitative books. A nation’s
pieces of child literature are closely related to the kind of future the nation desires. Many positive senses, behaviours, and social
values that should be given to a child might be more permanently given by literal works.
In the study, books are going to be evaluated in respect of the values they contain, and conclusions are going to be reached
according to the place of literature works in education.
Key words: Child, education, child literature, child books.

Giriş kazandırılması gereken pek çok değerin kitaplara


İnsanın eğitimi, doğumundan ölümüne kadar yansıdığı görülmektedir.
devem eden bir süreçtir ve insan yaşadıkça yeni Çocuk kitaplarında eğitsellik kaçınılmazdır.
şeyler öğrenmeye devam eder. Ancak çocukluk Özellikle gelişmekte olan toplumlarda, eğitsel
ve gençlik süreci, eğitimin yoğun ve etkin oldu- öğeler sadece kitaplarda değil, yaşamın her konu-
ğu dönemlerdir. Bu dönemlerde verilen eğitim, munda yer almak durumundadır. Çünkü eğitimle
çocuğa ve gence toplum içinde insanlarla uyum çocuğa, dünyanın en zor uğraşı olan yaşama sana-
içinde yaşama becerisi kazandırmaya, başka bir tıyla ilgili ipuçları sunulmaktadır. Eğitim, yaşam-
deyişle yaşama sanatını kazandırmaya yöneliktir. la çocuk arasında bir tür göbek bağı işlevi gör-
mektedir. Eğitim kaygısı güdülmeden çocuk kita-
Ayrıca, toplumlar arasında sosyal sürekliliği sağ-
bı yazmak, ülkemiz açısından lüks bir eylemdir.2
layan en etkin güç, eğitimdir. Çocuğa toplumsal
Her edebiyat eseri hitap ettiği kişilere bir mesaj
değerler, insan, aile, birey ve yurttaş olma bilin-
verir. Sanatçı, duygu ve düşüncelerini paylaşmak
ci, kısacası, kültür birikimi, eğitim yoluyla ka- üzere, onu kendine has ifade biçimiyle ve çeşitli
zandırılabilir. Kitaplar, çocuğun askıda kalan şekillerde ortaya koyar. 3 Ailenin ve okulun ver-
eğitsel donanımını en etkili biçimde sağlayabil- diği eğitimi destekleyen ve tamamlayan çocuk ki-
me gücüne sahiptir. taplarıdır.
Gelişme ve yetişme çağındaki çocukların dil Eğitim değerlerine yer veren çocuk kitapla-
düzeyine, duygu ve düşünce dünyasına, anlama rının kullandığı üslup çok önemlidir. Kitaplarda,
ve kavrana becerilerine seslenen edebiyata “Ço- yoğun bir öğretme ve bilgi verme hedeflenirse
cuk Edebiyatı” diyoruz. Edebiyat, çocuğun zevk çocuk kitaptan sıkılabilir. Eğer çocuk kitapları
ve güzellik duygusu bakımından gelişmesine ze- okul kitaplarının yerini almaya kalkar, kendini
min hazırlar. Çocuk edebiyatı, eğitici yönüyle de yardımcı ders kitabı gibi duyumsatırsa biz çocuğu
öne çıkan bir edebiyattır. Doğrudan doğruya ço- daha o yaşlarda yitirmiş oluruz. Hele hele okuma
cuğu eğitmek amacıyla vücuda getirilmese de
çocukta olumlu etki ve izlenimler bırakmayı 2
Dayıoğlu, Gülten, “Çocuk Kitaplarında Eğitsellik”, I.
hedefler.1 Özellikle okul öncesi dönemde çocuğa Ulusal Çocuk Kitapları Sempozyumu Bildirileri, Ankara
Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi ve Tömer Dil
Öğretim Merkezi Yayınları, Ankara, 2000, s. 523.
1 3
Şimşek, Tacettin, Çocuk Edebiyatı, Rengarenk Yayınları, Yalçın, Alemdar-Aytaş, Gıyasettin, Çocuk Edebiyatı,
Ankara, 2002, s. 32. Akçağ Yayınları, Ankara, 2003, s. 45.

981  
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

alışkanlığı olmayan bir toplum için bu ne büyük Çocuklar, genellikle sabahları erken kalkmayı
bir hatadır. Okuyor gibi görünüp okumayan ço- ve okula gitmeyi istemezler. Akşamları geç yat-
cuklar ileride de okumazlar. Okuyan bir toplum mayı isteyen çocukların sabah uyanmaları zordur.
istiyorsak, her yapıtımızda sanki okuma alışkan- Çocuk kitaplarında, önce bu konuda sorun yaşa-
lığı kazandırmaya çalışıyormuşuz gibi kahraman- yan kahramanlar, daha sonra erken yatarak so-
larımızı ve konularımızı seçmeliyiz. Çocuk, öğ- runu çözerler. Bu kahramanlar, erken kalkıp okul-
rettiğinizin ayırımına varmadan öğrenmelidir. Ço- larına isteyerek gidince daha başarılı olurlar. İki
cuğu yaşamın içinde yakalayıp yaşamla sıkı bağ- Çalışkan Öğrenci8 adlı kitapta, çalışkan ama sa-
lılığından yararlanarak konuların içine çekmeli, bahları erken kalkmayı sevmeyen, annesinin ısra-
kahramanlarımızı sevdirmeliyiz. Çocuk, sever ve rıyla uyanan Tombiş adlı bir tavşanın maceraları
ilgi duyarsa okur. En önemlisi, çocuk okuru ola- anlatılmaktadır. Erken kalkmak için erken yatma-
mayan bir toplumun büyük okuru da olmaz.4 Yo- ya başlayan Tombiş’in annesi, o uyuduktan sonra
ğun olarak bilgi veren ders kitaplarından sıkılan Tombiş’i sevgiyle seyreder. Kitapta, anne ile yav-
çocuğun okuyacağı edebiyat kitabı da açık açık rusu arasında yoğun bir sevgi bağının olduğu vur-
öğüt verme ve eğitmeyi hedeflerse, cazibesini gulanmakta ve bu bağın, yavrunun çalışkan olma-
kaybedecektir.
sındaki etkisi üzerinde durulmaktadır.
Duygular, değer yargıları, anlayış tarzı, kişili-
Kimi zaman tembellerin
ğin parçalarıdır. Çocuk kitapları, tüm bunların
başına gelen kötü bir olay
şekillenmesinde önemli rol oynamaktadır. Kitap-
ders almalarına ve değiş-
lar ayrıca içerik ve tema aracılığıyla çocuğun öz
melerine yol açmaktadır. Üç
kavram ve öz saygı gelişimini de destekler.5 Ço-
cuk kitaplarındaki temler değerlendirildiği zaman Küçük Domuzcuk 9 adlı ki-
üzerinde durulması gereken iki önemli husus, ya- tapta, üç küçük domuzcuk,
zarın hayat ve toplum hakkında ne iletmek iste- annelerinden izin alarak
diği ve bu temin çocuklara uygun olup olmadığı- kendilerine ev yapmaya gi-
dır. Çocuğa uygun olan her his, çocuğun anlaya- derler. Çok tembel olan en
bileceği her olay çocuk eserlerine konu olabil- küçük domuzcuk, samandan
diğine göre çocuğun anlayabileceği, ona uygun bir ev yapmış hemen dinlen-
her mesaj da rahatlıkla verilebilir.6 Çocuk kitap- meye çekilmiştir. En büyük domuzcuk, evini sağ-
larında sıklıkla işlenen değerler, aynı zamanda iyi lam yapmasını, kurdun gelip onu yiyebileceğini
bir insan olmanın gerektirdiği olumlu nitelikler- söylese de kardeşi umursamamıştır. Ortanca kar-
dir. Böylece, çocuk kitaplarının çocukları iyi bir deş de uyarılara aldırmadan tahtadan bir ev yap-
birey olarak hayata hazırlamayı hedeflediği de mıştır. En büyük ve çalışkan kardeş, tuğladan,
söylenebilir. çok dayanıklı bir ev yapmıştır. Onları uzaktan
izleyen kurt, hemen evleri sağlam olmayan tem-
Çalışkanlık, iyilik yapma, yardımlaşma bel kardeşlere saldırmıştır. Korkuyla ağabeyleri-
Çocuklar için yazanların amacı eğlendirmek, nin evine sığınan iki kardeş, bu sağlam evde gü-
öğretmek ya da geliştirmek olabilir. Amaç her ne vendedirler. Çalışkan domuzcuk ödülünü alırken,
olursa olsun, çocuğa daha iyi bir yaşamın temel tembeller derslerini almışlardır. Burada hem bü-
taşlarını tanıtmak ve çocuğu o yaşama, bir başka yüklerin sözünü dinleme hem de çalışkan olma
deyişle “ideal bir dünyaya” ulaştırmaktır. Çocuk, mesajları verilmektedir.
o ideal dünyanın bir parçası olacak, onu gerçek-
Çalışkanlık, insanların beklentilerinin gerçek-
leştirecektir. Bunun için kendinden beklenen ro-
leşmesinin de ilk adımı olabilir. Para kazanmak
lün gerektirdiği karakter özelliklerine sahip olma-
lıdır. Dolayısıyla yazarlar, kitaplarındaki kahra- için çalışmak gerekir. Gizli Hazine10 adlı kitapta,
manları ideal dünyayı gerçekleştirmek için gere- çalışkan bir çiftçinin üç oğlu vardır. Bu çocuklar,
ken karakter özellikleriyle donatırlar.7 babasının bin bir özenle yetiştirdiği bahçede çalış-
mayı sevmezler. Vakitlerini eğlenerek geçiren bu
kardeşler çok tembeldirler. Ağır bir hastalığa ya-
4
İzgü, Muzaffer, “Çocuk Kitapları Okul Kitaplarının Ye- kalanan ve öleceğini anlayan çiftçi, emek verdiği
rini Almamalıdır”, I. Ulusal Çocuk Kitapları Sempoz- bahçenin yok olmaması ve çocuklarının da oradan
yumu Bildirileri, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri para kazanması için onlara bahçede gizli bir ha-
Fakültesi ve Tömer Dil Öğretim Merkezi Yayınları,
Ankara, 2000, s. 523.
5
Çakmak Güleç, Havise-Geçgel, Hulusi, Çocuk Edebiyatı, pozyumu, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi
Kök Yayıncılık, Ankara, 2005, s. 35. Yayınları, Ankara, 2006, s. 897.
6 8
Sınar Çılgın, Alev, Çocuk Edebiyatı, Morpa Kültür Ya- İki Çalışkan Öğrenci, Tay Yayınları, İstanbul, 2002.
9
yınları, İstanbul, 2007, s. 79. Üç Küçük Domuzcuk, İlk Kaynak Yayınları, Ankara, 1995.
7 10
Ural, Serpil, “Çocuk Edebiyatı Yapıtlarındaki Yaşam Gizli Hazine, Ezop Masalları, Timaş Yayınları, İstanbul,
Gerçekliği”, II. Ulusal Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sem- 2005.

982
Materiallar

zinenin gömülü olduğunu söyler. Çocuklar, baba- daha gözüme görünme!”13 Burada kurdun davra-
ları ölünce asma bahçesindeki hazineyi aramaya nışı son derece yanlıştır. Leyleğe teşekkür etmek
başlarlar. Gece gündüz bahçenin her yerini bir yana, kovması kaba bir davranıştır. Leyleğin
kazarlar. Kısa bir süre sonra yağan yağmurun da de iyiliğine karşılık istemesi eleştirilebilir. Gerçek
etkisiyle, asmalar eskisinden fazla üzüm verir. hayatta iyilik yapan her zaman iyilik bulmasa da
Çocuklar, bu ürün artışına bahçeye bakmalarının bir çocuk kitabında iyiliğe böylesine bir karşılık
sebep olduğunu anlarlar. Üzümleri satarak çok verilmesi doğru değildir. Her birey, iyilik olgu-
para kazanırlar. O günden sonra asıl hazinenin sunu oluşturan sevgiyi, hoşgörüyü, saygıyı, doğ-
çalışmak olduğunu, fark ederler, başlarından ruluğu, yardımseverliği kişiliğinin bir parçası ola-
geçen bu olayı da başta çocukları olmak üzere rak görmelidir. Ayrıca tüm bireyler kendilerini
herkese ibret olsun diye anlatırlar. insanlığa ve onun geleceğine karşı sorumlu his-
sederek, bu konuda çatışmaya girmeden, işbirliği
Yardımseverlik, çocuk
ve uzlaşı içinde çalışmalı, bu konuda gerekli
kitaplarında işlenen önemli
adımları atmalıdır.14
bir davranış şeklidir. Zor
durumda olana yardım et- Başkasına özenmeme, elindeki ile
me, iyi insanların sahip ol- mutlu olma
duğu bir erdemdir. Yar- İnsanın sahip olduğu yetenek ve güzelliklerin
dımsever Kirpi 11 adlı kita- farkında olması, özgüveni açısından çok önem-
bın kahramanı ayı, kendi- lidir. Kendini beğenmeyen, hep başkası gibi ol-
sine yuva olarak seçtiği mayı düşleyen kişinin mutlu olması çok zordur.
mağarada diğer hayvanlar Halinden memnun olmama, yapılan işlerde başa-
tarafından rahatsız edil- rısızlığı beraberinde getirebilir. Çocuk kitapları da
mektedir. Onun bu sorununa yardımsever kirpi genellikle önce halinden memnun olmayan, ancak
çözüm bulur. Yuvaya yatar ve onun üzerine out- daha sonra kendi üstünlüklerinin farkına varan
ran hayvanlar iğneler batınca kaçarlar. Ayı, artık tipleri anlatır. Kitabın kahramanı, bunu yaşadığı
yuvasında rahattır, ona yardım eden kirpi ise zor olumsuz bir tecrübe sonunda fark eder.
durumda olan birine yardım etmenin sevincini Salyangozun Derdi 15 adlı kitabın kahramanı
yaşar. Kitaplarda, genellikle iyilik yapan iyilik Salyangoz, renkli kanatları olan kelebeklere özen-
bulur mesajı verilerek çocuklar iyiliğe yöneltil- mekte, kabuğunu gereksiz görmektedir. Kelebek,
mektedir. Yardımlaşma kimi zaman karşılıklı bir kendilerine bu kadar çok özenen salyangoza, ka-
ihtiyaç gidermeyi de beraberinde getirmektedir. buğunu boyatmayı önerir. Salyangoz, kabuğunu
Mumi Yardımlaşıyor12 adlı kitapta Mumi, balı çok rengârenk boyatınca çok mutlu olur. Birlikte ge-
seven bir ayıcıktır. Bir sabah bal ararken güzel bir zerken başlayan yağmur, kelebeği zor duruma dü-
çiçek bulur. O sırada arı da bal yapacak çiçek ara- şürürken, kabuğuna çekilen salyangoz hiç ıslan-
maktadır. Aralarında anlaşarak ayıcık bal yapması mamış, sırtında bir yük gibi gördüğü kabuğunun
için çiçeği arıya verir. Arı nefis bal yapar. Mumi, değerini anlamış, mutlu olmuştur. Mevlana İnter-
balı iştahla yer. O günden sonra yardımlaşarak nette16 adlı kitapta da insanlara özenen bir ceyla-
mutlu yaşarlar. nın başına gelenler anlatılmaktadır. Ceylan, yaşa-
Bazı kitaplarda da iyi- dığı olumsuzluklardan dolayı yaşadığı yerin kıy-
liğe iyilikle karşılık verme metini anlar.
okuyucunun yorumuna bı- Özgürlük Meraklısı Otobüs 17 , içinde bulun-
rakılmıştır. Kurt ile Leylek duğu ortamdan sıkılmayı farklı boyutta işleyen
bu tarz bir fabl örneğidir. bir kitaptır. Şehirlerarası yollarda çalışan iki ya-
Kurdun biri et yerken bo- kın arkadaş otobüs vardır. Bu arkadaşlardan biri,
ğazına kemik takılır. Bu yaşadığı hayattan sıkılmış, aynı yollarda gidip gel-
yüzden soluk alamayan ve mekten bıkmış ve arkadaşına uzaklara gideceğini
ölüm tehlikesi geçiren kur-
dun imdadına leylek yeti-
şir. Gagasıyla kurdun bo- 13
La Fontaine Masalları, Nurdan Yayınları, İstanbul, 2007.
14
ğazındaki kemiği çıkaran leylek, bunun karşılı- Uçar, Gülsüm, “Aşkın Güngör’ün “Düşler Diyarı”nda
ğında kurttan ücret ister. Kurt, ağzının içindeyken Evrensel Değerler Eğitimi”, II. Ulusal Çocuk ve Gençlik
Edebiyatı Sempozyumu, Ankara Üniversitesi Eğitim
kafasını yemediğine dua etmesini söyleyerek onu
Bilimleri Fakültesi Yayınları, Ankara, 2006, s. 489.
yanından kovar: “Haydi defol buradan ve bir 15
Masal Gemisi, Nesil Çocuk, İstanbul, 2008, s. 221.
16
Turan, Nuran, Mevlana İnternette, Kültür Bakanlığı
11
Yardımsever Kirpi, Polat Kitapçılık, İstanbul, 2004. Yayınları, Ankara, 2000.
12 17
Dinçer, Ercan, Mumi Yardımlaşıyor, Zambak Yayınları, Akbaş, Erdinç, Özgürlük Meraklısı Otobüs, Tomurcuk
İzmir, y.t.y. Yayınevi, İstanbul, 2005.

983
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Tek başına sıkılma ya


da özgür olma isteği de söz
dinlememeye sebep olmak-
tadır. Denizde Bir Macera21
adlı kitapta, denizin derin-
liklerinde annesiyle birlik-
te yaşayan Mercan isimli
balık, annesi yiyecek bul-
maya gittiğinde evde çok
sıkılır. Annesi, ona kendi-
sinden izinsiz dışarı çık-
mamasını öğütler. Ancak annesi evde yokken çok
sıkılan Mercan, dışarı çıkar, köpekbalığı ile kar-
söylemiştir. Arkadaşı, bilinen yollarda yolculuk şılaşır, ölüm tehlikesinden kaplumbağanın yardı-
yapmanın daha güvenli olduğundan bahsetse de mıyla kurtulur. Yedi Keçi Yavrusu22 adlı kitapta
kararını değiştirmemiştir. Bir müddet özgürlü- anne keçi, evden çıkarken yavrularını kapıyı kim-
ğüne sevinen otobüsün mutluluğu, tekerleğinin seye açmamaları konusunda uyarır. Annenin ev-
patlamasıyla son bulmuştur. Kimse ona yardım den ayrıldığını gören kurt, eve gelir, yavruları
etmemiş, otobüs kendini çok kötü hissetmiştir. kandırarak eve girer ve onları yer. Bu olay, yav-
Pişmanlık içinde arkadaşının yanına dönen oto- rulara ders olur.
büs, bir daha bildiği yerden ayrılmayacaktır. Söz Dinlemeyen Yelkenli adlı kitabın kahra-
Özgür Uğur Böceği18 adlı kitabın kahramanı, tek manı uzun boylu ve gösterişli yelkenli, söz din-
başına evden ayrılmak ve arkadaş edinmek ister. lemeyi hiç sevmez. Herkes deniz fenerinin öne-
Bir sabah gizlice evden kaçar. Arkadaş bulama- rileri doğrultusunda yol alırken, yelkenli onu kü-
dığı gibi yolda yürürken bir çukura düşer. Bir ser- çümser: “Deniz feneri ne bilirmiş ki!... Sanki de-
çenin uzattığı sopa sayesinde kurtulan uğur böce- nizlerin kralı!... Niye her işimi ona sorayım? Ca-
ği ailesinin değerini anlar evine döner, anne ve nım ne isterse onu yaparım, derdi. Ve deniz fene-
babasına daha çok bağlanır. rinin yanından merhaba bile demeden uzakla-
Söz dinleme şırdı.”23 Deniz fenerini dinleyen gemiler pek çok
tehlikeden kurtulurken, söz dinlemeyen yelkenli,
Çocuk kitaplarında çocuklarına öğüt veren ya
korsanların eline düşer, çok mutsuz ve pişmandır.
da onları tehlikelere karşı uyaranlar genellikle
Onu kurtaracak kimse yoktur. Kitap olumsuz
annelerdir. Çocuklar, kendileri ile ilgili kararlarda
biter. Oysa çocuk kitaplarında yaptığı hatadan
her zaman söz sahibi olmadıkları için kimi zaman
pişmanlık duyan kahramanın içine düştüğü zor
büyüklerinin sözünü dinlemek durumunda kala-
durumdan kurtarılması daha uygun olacaktır.
bilirler. Fakat öğüt veren kim olursa olsun çocuk
ilk etapta itirazla karşılık vermektedir. Büyüklerin Temiz olma
sözü, Kırmızı Başlıklı Kız19 masalında olduğu gibi Özellikle okul öncesi dönem düzeyindeki ki-
bazen de unutkanlık sonucu dinlenmeyebilir. taplarda temizlik alışkanlığı yoğun olarak vurgu-
Hasta olan ninesine yiyecek götüren Kırmızı Baş- lanmaktadır. Temizlik, çocuk kitaplarında çeşitli
lıklı Kız, annesinin uyarılarını unutur. Bir an önce boyutlarıyla ele alınmaktadır. Kişisel temizlik,
gideceği yere varmak için ormandan gider ve yaşanılan evin, okulun, çevrenin temizliği… Diş
kurtla karşılaşır, ölüm tehlikesi atlatır. Çocuk ki- fırçalama, banyo yapma, el yıkama ve genel ola-
taplarında, söz dinlemediği için bir tehlike atlatan rak temizlik kuralları kitaplarda en sık vurgulanan
kahraman, sonunda söz dinlemenin önemini kav- konulardır. Çocuk kitaplarında, insanların yaşa-
rar. Arı Maya, Kırmızı Başlıklı Kız masalına ben- dıkları çevreyi sorumsuzca kirlettiklerine dikkat
zer bir ders vermektedir. Bakıcısının öğütlerini çekilmektedir.
unutan Arı Maya, ormanda gezerken kaybolur.
El yıkama, çocukların sahip olması gereken
Hava karardığında yine bakıcısı onu bularak ko-
önemli bir alışkanlıktır. Pek çok hastalık, yıkan-
vana getirir. Maya, gerekli dersi almıştır: “O gün-
mayan ellerde bulunan mikroplarla bulaşmak-
den sonra Maya bir daha büyüklerinin sözünden
tadır. Özellikle dışarıda oynayan çocuklar, eve
hiç çıkmadı ve başına böyle olaylar gelmedi.”20
geldiklerinde el yıkamak istememektedirler. Biri-
18 21
Serbest, Hülya, Özgür Uğur Böceği, Aydıncan Yayınları, Denizde Bir Macera, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2006.
22
Mersin, 2006. Masal Gemisi, Nesil Çocuk, İstanbul, 2008, s. 85.
19 23
Kırmızı Başlıklı Kız, Tramvay Yayınları, İstanbul, 2006. Şirin, Nurşen, Söz Dinlemeyen Yelkenli, Timaş Yayınları,
20
Arı Maya, Polat Kitapçılık, İstanbul, 2003. İstanbul, y.t.y., s. 7.

984
Materiallar

nin uyarısıyla ya da geçirilen bir hastalık sonucu İstemiyor26 adlı kitabın kahramanı Cemile, boyu-
kahraman pişman olmakta, el yıkamanın önemini nun kısalacağını düşündüğü için banyo yapmak
kavramaktadır. Meyve ve sebzeleri yıkamadan istememektedir. Makinede yıkanan kazağı küçül-
yemek de sağlık açısından çok sakıncalıdır. Kah- müş, yıllardır banyo yapan dedesinin de boyu kı-
raman isimlerinin çocuğun dikkatini çekecek şe- salmıştır. Annesi bunun banyo yapmakla ilgisi
kilde seçildiği Misimisi Ellerini Yıkıyor 24 adlı olmadığını anlatsa da Cemile’yi ikna edemez.
kitapta, Misimisi ve Pisipisi isimli iki kardeşin Banyo yapmak istemeyen Cemile, çok kirlendi-
maceraları anlatılmaktadır. Bir sonbahar günü iki ğini anlayınca banyoya gider ve kendi kendine te-
kardeş evlerinin bahçesinde çamurla oynarlar. mizlenmeye çalışır. Biraz su alarak yüzünü ve
Eve döndüklerinde kardeşlerden Pisipisi hemen vücudunu siler, sonra da parfüm sürer. Cemile’-
banyoya koşar ve ellerini yıkar. Misimisi ellerini nin parfüm zannederek üzerine sıktığı şey, böcek
yıkamak istemeyince kardeşi ellerini yıkamazsa ilacıdır ve annesi onu görünce çok telaşlanır.
hasta olabileceğini söyleyince o da ellerini yıkar. Cemile de telaşlanır ve banyo yapmak ister. Ki-
Yiyeceklerin temizliği de çok önemlidir ve ço- tapta, böcek ilacının çocuğun erişeceği yerde
cuklar bu konuda eğitilmelidirler. olması, çocuğun bunu üzerine rahatça sıkması ve
bunun banyo yaparak çözüme kavuşacağı gibi
Diş fırçalama alışkan-
yanlış bilgi ve davranışlar yer almaktadır. Kitabın
lığının çocuklukta kazandı- kahramanı Cemile de banyo yapmanın insan sağ-
rılması önemlidir. Dişlerin lığı açısından önemini kavrayarak ikna olmamış,
düzenli olarak fırçalanması, böcek ilacını üzerine sıktığı için banyo yapma
tatlı yiyecekleri çok seven kararı almıştır. Çocuk kitaplarında banyo yapma-
çocukların dişlerini çürü- yı sevmeyen kimi zaman bir hayvandır. Yıkan-
meye karşı koruyacaktır. mayı Sevmeyen Kimi 27 adlı kitabın kahramanı
Çocuk kitaplarında diş fır- yavru kanguru Kimi, banyo yapmayı hiç sevmez
çalama üzerinde çok yoğun ancak sonunda o da banyo yapmayı kabullenir.
olarak durulmaktadır. İki Temiz ve Sağlıklı Olalım adlı kitapta, vücudu
sincap kardeşin başından temiz tutma üzerinde durulmuştur: “Sağlıklı ya-
geçen olayların anlatıldığı İnci Gibi Dişler25 adlı şayabilmek için temizliğimize dikkat etmeliyiz.
kitapta, sincap kardeşler ceviz yemeyi çok sev- Her gün su ve sabunla yıkanmalıyız. Böylece mik-
mektedirler. Büyük sincap, cevizleri taş ile kırar- roplar barınamaz. Hem de temiz ve hoş kokarız.
ken, küçük sincap dişleri ile kırmaktadır. Bir gün Saçlarımızı her gün taramalıyız. Ellerimizi tuva-
yine dişleri ile ceviz kırarken dişi kırılır acı ile letten önce ve sonra sabunlamalıyız. Elerimizi
eve gelir. Büyük sincap, dişleri ile ceviz kırdığı yemekten önce ve sonra da sabunlamalıyız.”28
ve dişlerini fırçalamadığı için kardeşine kızar. Çocuk kitaplarında ço-
Anne sincap, küçük sincabı diş hekimine götür. ğunlukla olumsuz yönle-
Diş hekimi, sincabın çürük dişine batan ceviz ka- riyle anlatılan mikroplar,
buğunu çıkarır. İki gün sonra tekrar diş hekimine pis yerlerde yaşar, konu-
giden sincabın dişine dolgu yapılır. Doktor, dişle- şur, acıkır, yemek yer, in-
rine iyi bakmasını, yemeklerden sonra ve yatma- sanların vücuduna girerek
dan önce fırçalamasını öğütler. Küçük sincap, o onları hasta etmek için fır-
günden sonra dişlerini düzenli olarak fırçalar, sat kollar. Kitaplarda mik-
sağlıklı ve inci gibi dişlere sahip olur. Başkasının ropların ortaya çıkmaları
diş fırçasını kullanmama da çocuğun dikkat et- ve sonrasında hayatta kal-
mesi gereken bir başka konudur. Mumu Diş Fır- maları çocukların temizli-
çalıyor bu konuyu işleyen bir çocuk kitabıdır. ğine ne kadar dikkat ettikleriyle yakından ilgi-
Çocukların sevmediği, onlara zor gelen bir lidir. Tike ile Pike adlı kitapta, Tike ve Pike adlı
başka alışkanlık da banyo yapmadır. Çocuk kitap- iki mikrop arkadaş olurlar. Önceleri pis bir şe-
larında banyo yapmayı sevmeyen kahramanlar hirde yaşayan ve mutlu olan bu iki arkadaş, şe-
genellikle başkalarını uyarılarıyla temiz olmadık- hirde yaşayan çocukların temizliğe önem ver-
larının farkına varmakta ve banyo yapmanın öne-
mini kavramaktadırlar. Cemile Banyo Yapmak 26
Aline de Petingy, Cemile Banyo yapmak İstemiyor,
Çeviren: Seda Darcan Çiftçi, Kaknüs Çocuk Serisi,
İstanbul, y.t.y.
24 27
Çağlaroğlu, Nurefşan, Misimisi Ellerini Yıkıyor, Zambak Oğuzkan, Şükran, Yıkanmayı Sevmeyen Kimi, Ya-Pa
Yayınları, İzmir, 2006. Yayınları, İstanbul, 1981.
25 28
Sivaslıoğlu, Aziz, İnci Gibi Dişler, Farklı Yayıncılık, Dokuzoğlu, Gülay, Temiz ve Sağlıklı Olalım, Ya-Pa
İstanbul, y.t.y. Yayınları, İstanbul, y.t.y., s. 15.

985
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

meleriyle aç kalırlar, burada yaşayamayacaklarını olma insana bazen aşırı bir güven duygusu vere-
anlarlar. Kitapta, çocuklara bilgiler de verilmiştir: bilir ve bu yüzden insan hata yapabilir. Çocuk
“Bir mikrop önce iyi bir gözlemci olmalıydı: kitaplarında kibirli olanlar genellikle üstün olduk-
* Çöplüklerde veya çöplere yakın yerlerde larını iddia ettikleri konuda başarısız olurlar.
oynayan, Böylece alçakgönüllü olan kişi yüceltilir. Kendini
* Temizliğine dikkat etmeyen, beğenmenin kötülüğünü vurgulayan kitaplar, ken-
* Spor yapma alışkanlığı olmayan, dini beğenen kahramanın zor duruma düşmesiyle
* Yeterli, dengeli, düzenli beslenmeyen, son bulur. Tavşan ve Kaplumbağa32 adlı kitapta,
* Açıkta satılan yiyecekleri tercih eden çocuk- yavaş büyüdüğü için kaplumbağa ile alay eden
ları dikkatle seçmeli, onların vücutlarının tavşan, kaplumbağayı yarışa davet eder. Kaplum-
içine girmeliydi.”29 bağa da kabul eder. Ertesi gün yarış başlar.
Tavşan sürekli kaplumbağanın önünde gitmekte-
İnsanların yaşadığı evi, sokağı, mahalleyi
dir. Dinlenmekte, yemek yemektedir. Kaplumba-
temiz tutması çok önemlidir. Bu da diğer temizlik
alışkanlıklarında olduğu gibi küçük yaşlardan ğa ise ağır ağır ilerlemektedir. Tavşan, nasıl olsa
itibaren çocuğa verilmelidir. Çocukların odalarını ben kazanacağım diye bir ağacın altında uykuya
temizlemesi, okulda ve sokakta yerlere çöp atma- dalar. Uyandığında kaplumbağa bitiş çizgisine
ması çevre temizliği duyarlılığını edinmenin ifa- varmak üzeredir. Yarışı kaybeden tavşan, alçak-
desidir. Çocuk kitaplarında çevreyi temiz tutma gönüllü olmanın önemini anlar. Yaptığından utanır.
üzerinde durulmakta, çocuklar bu konuda eğitil- Kendini Beğenmiş
meye çalışılmaktadır. Ormanı Koruyalım adlı ki- Balık adlı kitapta, ken-
tapta, ormanda piknik yapan bazı hayvanlar, or- din çok beğendiği için
manı temizlemeden oradan ayrılırlar. Üstelik yak- çevresindeki arkadaşla-
tıkları ateşi de söndürmemişlerdir. Bazı gönüllü rını beğenmeyen, başka
hayvanlar ormanı temizler, etrafa yerlere çöp arkadaşlar arayan balı-
atılmaması için uyarı yazıları koyarlar. Ertesi gün ğın yaşadığı kötü olay-
ormana gelen piknikçiler yine aynı davranışları lar anlatılmaktadır. Kır-
sergileyince hayvanlar çevreye duyarsız hayvan- mızı balık sonunda piş-
lara bir ders vermek isterler. Ormana gelen pik- man olur: “O kadar ken-
nikçileri hayalet kılığına girerek korkuturlar. dimi beğenmiştim ki, kim-
Etrafı pis bırakan hayvanlar, perili zannettikleri seleri istemedim. Bu yüzden de yalnız kaldım.”33
bu ormana bir daha gelmemeye karar verirler. Meşe ile Saz, benzer bir mesaj vermektedir.
Ertesi gün ormana gelen insanları gören hayvan- Kocaman gövdeye, uzun dallara, yeşil yapraklara
lar, onların da çevreyi kirletmesinden korkarlar. sahip olan meşe, görüntüsünün heybetinden
Fakat küçük bir çocuğun elindeki kağıdı çöp te- mutlu olur. Bu ağacın yanındaki su kamışı ise çok
nekesine attığını görünce çok sevinirler. Ormanı ufak ve zayıf bir bitkidir. Zayıf gövdeli ve ince
temizlemeden ayrılmanın sakıncaları, kitabın ana yapraklı kamış ile meşe dalga geçer, onu küçük
kahramanları Tonton ile Ponpon’un büyükbabası- görür. Kamış, büyüklüğü ile böbürlenen ve
nın ağzından dile getirilmiştir: “Çöpleri ortada etrafındakileri küçümseyen meşeyi sevmez. Bir
bırakmak olacak şey değil. Şişeler, konserve kutu- gün çıkan şiddetli fırtına meşeyi yerle bir eder.
ları, plastik torbalar kendiliğinden çürüyüp yok Kamış ise eğilerek kendini korur. Meşeyi gören
olmaz, doğaya karışmazlar. Bu böyle sürerse gü- kamış, ona üzülmekle beraber, bunu hak ettiğini
zelim ormanımız çöplüğe döner.” 30 Kahramanı de düşünür: “Zavallı meşe! Çok büyüktü ama fır-
hayvanlar da olsa hedef, çocukları eğitmek, onları tına karşısında yenik düştü. Fırtına ondan güçlü
bilinçlendirmektir.31 çıktı. Keşke kendini o kadar beğenmeseydi. Baş-
Kibirli olmama kalarını da küçümsemeseydi demiş.”34
İnsanın kendini diğer insanlardan üstün gör- Kendini üstün gören her zaman fiziksel özel-
mesi kibirli olmadır. Kibirli insanlar toplumda likleri üstün olan varlık olmayabilir. Bazı kah-
sevilmezler, çok fazla arkadaşları yoktur. Kibirli ramanlar, tek bir konuda başarılı olsalar da bunu
her alanda başarılı ve üstün olabilme olarak algı-
29
Çetin, Şehriban, Tike ile Pike, Ünlü Çocuk Yayınları, lar ve hayal kırıklığına uğrarlar. Aslan ile Sivrisi-
İstanbul, 2006. nek adlı kitapta, ormanda herkesin korktuğu
30
Rainaud, Jacqueline, Ormanı Koruyalım, Altın Kitaplar, aslana bir tek kafa tutan sivrisinektir. Sivrisinek,
İstanbul.(Yayın tarihi ve sayfa numaraları yok.)
31
Erdal, Kelime, “Çocuk Kitaplarında Temizlik”, Türk
32
Kültüründe Temizlik Sempozyumu, Türk Dil Kurumu- Tavşan ve Kaplumbağa, Altın Kitaplar, İstanbul, 2006.
33
Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili Sivaslıoğlu, Aziz, Kendini Beğenmiş Balık, Farklı
ve Edebiyatı Bölümü Yeni Türk Dili Anabilim Dalı, Yayıncılık, İstanbul, 2007, s. 12.
34
İstanbul, 2007. Meşe ile Saz, Timaş Yayınları, İstanbul, 2005, s. 15.

986
Materiallar

diğer hayvanlara “aslandan korkmadığını, ondan kadın onun hayvan sevgisini anlar, evine götürür.
güçlü olduğunu ispatlayacağını” söyler. Aslana Evi kedi ve köpeklerle dolu olan bu kadın, Ali’ye
da kafa tutar ve onu dövüşe davet eder. Aslanın her zaman gelip hayvanları sevebileceğini söyler.
her yerine iğnesini batırır. Rahatsız olan aslan, Ali çok mutlu olur.
onu yakalamaya çalıştıkça, pençesi ile kendini Çocuk kitaplarında çoğunlukla cılız, hasta-
yaralar. Sivrisinek, tekrar böbürlenir. Böyle övü- lıklı, yavru ya da sahipsiz hayvanlar kahraman
nerek uçup giderken bir örümcek ağına yakalanır. olarak seçilirler. Böylece bu kitaplar aracılığıyla
Onu bulunduğu zor durumdan kurtaran serçe, çocuğa hem hayvan sevgisi hem de zor durumda
unutmayacağı ders verir: “Bir daha sakın kendini olana yardım mesajı verilmektedir. Maviş’ime Ne
beğenme. Herkesin zayıf bir tarafı vardır de-
Oldu? 38 adlı kitabın kahramanı iki kardeş, so-
miş.”35
kakta yaralı bir kuş bulup eve getirirler. Kafese
Hayvanları sevme koyup beslerler. Kardeşlerden biri, onu öğretme-
Hayvan sevgisi, çocukların çoğunda küçük nine hediye edecektir. Ama Maviş ölür. Kardeşler
yaşlardan itibaren var olan bir duygudur. Çocuk- çok üzülür.
lar, genellikle evlerinde besleyecekleri bir hay- Çocuk kitaplarında hayvanlar ile çocuklar
vanları olsun isterler. Çocuk kitabının kahramanı arasındaki sevgi sadece çocukların hayvanlara
olan çocuklar, gerçek hayatta olduğu gibi hay- yardım etmesi ile sınırlı değildir. Bazen de hay-
vanlara isim bulurlar. Hemen hemen her hayvanın vanlar çok sevdikleri ve bağlandıkları sahiplerine
bir adı vardır. Yavru Tilki adlı kitabın kahramanı yardım ederler. Çizmeli Kedi39 adlı masal bunun
Yavuz, hava güzel olduğunda ormanda dolaşmayı güzel bir örneğidir. Sahibinin fakir olmasına çok
seven bir çocuktur. Bir gün ormanda dolaşırken, üzülen ve onun için bir şeyler yapmaya çalışan
yalnız ve aç bir yavru tilki görür. Kucağına alır ve çizmeli kedi, sahibinin kralın kızı ile evlenip
sever. Ailesinin onu eve istemeyeceğini bildiği zengin olmasını sağlar.
için onlardan gizli yavru tilkiyi beslemeye başlar.
Sonuç
Evden pikniğe gidiyorum diye yiyecek ve süt alır,
tilkiye götürür. Burada kahramanın -hayvan sev- Eğitim, insanın doğumundan ölümüne kadar
gisi söz konusu olsa bile- ailesinden gizli bir iş devem eden bir süreçtir ve insan yaşadıkça yeni
yapması yanlış örnek oluşturmaktadır. Yavuz, şeyler öğrenmeye devam eder. Ancak özellikle
Tilki büyümeye başlayınca onu bir hayvanat bah- çocukluk süreci eğitimin en yoğun ve etkin ol-
çesine bırakır. Ara sıra sevmeye gider. Kızılcık duğu dönemdir. Bu dönemlerde verilen eğitim ço-
adını verdiği tilki de Yavuz’a bağlanmıştır: “Haf- cuğa toplum içinde insanlarla uyum içinde yaşa-
ma becerisi kazandırmaya, başka bir deyişle yaşa-
ta sonunda Yavuz ile Meral kendisini görmeye
ma sanatını öğretmeye yöneliktir. Çocuğa top-
geldiklerinde Kızılcık sevinçten havalara zıpladı.
lumsal değerler, insan, aile, birey ve yurttaş olma
Barınağa her gelişlerinde Yavuz ile Meral öteki
bilinci, kısacası, kültür birikimi eğitim yoluyla
hayvanlarla da ilgilendiler. Onlara yiyecek bir
kazandırılabilir.
şeyler getirdiler.” 36 Aileler genellikle çocukları-
nın evde hayvan beslemesine karşı çıkarlar. Bu- Çocuklar, toplumların geleceği açısından son
nun sebebi çoğunlukla yaşanılan evin hayvan bes- derece önemli bireylerdir. Bu yüzden çocuklar
lemeye elverişli olmamasıdır. Fakat bunu çocu- için yazılan kitapların özenle ve dikkatle hazır-
ğun anlaması çok zordur. lanmış olması gerekir. Kitaplarda yer alan eğitim
değerlerinin çocuğa olumlu katkılar sağlaması
Bazı kitaplarda bu gerçeğin bilincinde olan hedeflenmelidir. Çocuk edebiyatı kapsamı içinde
kahramanlar, bazı kitaplarda da çocuğun hayvan ele alınabilcek kitaplara işlediği değerler açısın-
beslemesine karşı çıkmayan aileler anlatılmıştır. dan bakıldığında, özellikle okul öncesi dönem ve
Hayvan Sevgisi 37 adlı kitabın kahramanı Ali, ilköğretim birinci kademe düzeyindeki kitapların,
hayvanları çok seven ve bir kedisi olmasını çok genellikle çocukları eğitmeyi hedeflediği söyle-
isteyen bir çocuktur. Ancak, apartmanda hayvan nebilir. Çalışkanlık, iyilik yapma, yardımlaşma,
beslemek yasaktır. Bu kuralı bilen Ali, ailesine bu başkasına özenmeme, elindekilerin kıymetini
konuda ısrar etmez. Bir gün yolda bulduğu yaralı bilme, söz dinleme, kibirli olmama, temiz olma
bir kuşu evde tedavi eder ama iyileşince bırakmak ve hayvan sevgisi incelenen çocuk kitaplarında en
zorunda kalır. Bir gün sokakta karşılaştığı bir çok işlenen konulardır. Bunların hepsi tek tek ele
yaşlı kadının yanındaki köpeği sevince yaşlı alındığında, insanın sahip olması gereken temel
değerler olarak karşımıza çıkmaktadır.
35
Aslan ile Sivrisinek, Timaş Yayınları, İstanbul, 2005, s. 15
36 38
Kaiser, Alain, Yavru Tilki, Nurdan Yayınları, İstanbul, y.t.y. Gezer, Gülten, Maviş’ime Ne Oldu?, Nesil Yayıncılık,
37
Kaiser, Alain, Hayvan Sevgisi, Nurdan Yayınları, İstanbul, İstanbul, 2007.
39
y.t.y. Çizmeli Kedi, Altın Kitaplar, İstanbul, y.t.y.

987
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Her birey, iyilik olgusunu oluşturan sevgiyi, − Dinçer, Ercan, Mumi Yardımlaşıyor, Zambak Yayınları,
hoşgörüyü, saygıyı, doğruluğu, yardımseverliği İzmir, y.t.y.
kişiliğinin bir parçası olarak görmelidir. İnsanın, − Dokuzoğlu, Gülay, Temiz ve Sağlıklı Olalım, Ya-Pa
Yayınları, İstanbul, y.t.y.
sahip olduğu yetenek ve güzelliklerin farkında − Erdal, Kelime, “Çocuk Kitaplarında Temizlik”, Türk
olması, özgüveni açısından çok önemlidir. Ken- Kültüründe Temizlik Sempozyumu, Türk Dil Kurumu-
dini beğenmeyen, hep başkası gibi olmayı düşle- Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili
yen kişinin mutlu olması çok zordur. Halinden ve Edebiyatı Bölümü Yeni Türk Dili Anabilim Dalı,
İstanbul, 2007.
memnun olmama, yapılan işlerde başarısızlığı
− Gezer, Gülten, Maviş’ime Ne Oldu?, Nesil Yayıncılık,
beraberinde getirebilir. Çocuk kitaplarında çocuk- İstanbul, 2007.
larına öğüt veren ya da onları tehlikelere karşı − Gizli Hazine, Ezop Masalları, Timaş Yayınları,
uyaranlar genellikle annelerdir. Çocuklar, kendi- İstanbul, 2005.
leri ile ilgili kararlarda her zaman söz sahibi ol- − İki Çalışkan Öğrenci, Tay Yayınları, İstanbul, 2002.
madıkları için kimi zaman büyüklerinin sözünü − İzgü, Muzaffer, “Çocuk Kitapları Okul Kitaplarının
dinlemek durumunda kalabilirler. Fakat öğüt ve- Yerini Almamalıdır”, I. Ulusal Çocuk Kitapları Sem-
ren kim olursa olsun çocuk ilk etapta itirazla pozyumu Bildirileri, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilim-
leri Fakültesi ve Tömer Dil Öğretim Merkezi Yayınları,
karşılık vermektedir. Ancak sonunda büyüklerine Ankara, 2000.
hak vermekte, yanlışını kabullenmektedir. − Kaiser, Alain, Yavru Tilki, Nurdan Yayınları, İstanbul,
Temizlik, çocuk kitaplarında çeşitli boyutlarıy- y.t.y.
la ele alınmaktadır. Kişisel temizlik, yaşanılan evin, − Kaiser, Alain, Hayvan Sevgisi, Nurdan Yayınları,
İstanbul, y.t.y.
okulun, çevrenin temizliği… Diş fırçalama, banyo
− Karalı, Banu, Papu Dişler Ülkesinde, Beyaz Balina
yapma, el yıkama ve genel olarak temizlik kural- Yayınları, İstanbul, 2006.
ları kitaplarda en sık vurgulanan konulardır. Çocuk − Kırmızı Başlıklı Kız, Tramvay Yayınları, İstanbul, 2006.
kitaplarında, insanların yaşadıkları çevreyi sorum- − La Fontaine Masalları, Nurdan Yayınları, İstanbul,
suzca kirletmelerine de dikkat çekilmektedir. 2007.
Hayvan sevgisi, çocukların çoğunda küçük − Masal Gemisi, Nesil Çocuk, İstanbul, 2008.
yaşlardan itibaren var olan bir duygudur. Çocuk- − Meşe ile Saz, Timaş Yayınları, İstanbul, 2005.
lar, genellikle evlerinde besleyecekleri bir hay- − Oğuzkan, Şükran, Yıkanmayı Sevmeyen Kimi, Ya-Pa
Yayınları, İstanbul, 1981.
vanları olsun isterler. Çocuk kitabının kahramanı
− Oltulu, Mehveş, Mumu Diş Fırçalıyor, Ya-Pa Yayınları,
olan çocuklar, gerçek hayatta olduğu gibi hay- İstanbul, 2004.
vanlara isim bulurlar. Hemen hemen her hayvanın − Rainaud, Jacqueline, Ormanı Koruyalım, Altın Kitaplar,
bir adı vardır. Bu hayvanlarla çocuklar arasında İstanbul, y.t.y.
sıkı bir sevgi bağı vardır. − Serbest, Hülya, Özgür Uğur Böceği, Aydıncan Yayın-
İyi hazırlanmış çocuk kitapları içerdikleri ları, Mersin, 2006.
eğitsel değerlerle çocukları yetiştirecek, iyi eğitil- − Sınar Çılgın, Alev, Çocuk Edebiyatı, Morpa Kültür
Yayınları, İstanbul, 2007.
miş çocuklar geleceğimizin umudu olmaya de-
− Sivaslıoğlu, Aziz, Kendini Beğenmiş Balık, Farklı
vam edeceklerdir. Yayıncılık, İstanbul, 2007.
− Sivaslıoğlu, Aziz, İnci Gibi Dişler, Farklı Yayıncılık,
KAYNAKLAR İstanbul, y.t.y.
− Şimşek, Tacettin, Çocuk Edebiyatı, Rengarenk Yayın-
− Akbaş, Erdinç, Özgürlük Meraklısı Otobüs, Tomurcuk
ları, Ankara, 2002. Üç Küçük Domuzcuk, İlk Kaynak
Yayınevi, İstanbul, 2005.
Yayınları, Ankara, 1995.
− Aline de Petingy, Cemile Banyo yapmak İstemiyor, − Şirin, Nurşen, Söz Dinlemeyen Yelkenli, Timaş
Çeviren: Seda Darcan Çiftçi, Kaknüs Çocuk Serisi, Yayınları, İstanbul, y.t.y.
İstanbul, y.t.y.
− Tavşan ve Kaplumbağa, Altın Kitaplar, İstanbul, 2006.
− Arı Maya, Polat Kitapçılık, İstanbul, 2003.
− Turan, Nuran, Mevlana İnternette, Kültür Bakanlığı
− Aslan ile Sivrisinek, Timaş Yayınları, İstanbul, 2005. Yayınları, Ankara, 2000.
− Çağlaroğlu, Nurefşan, Misimisi Ellerini Yıkıyor, Zam- − Uçar, Gülsüm, “Aşkın Güngör’ün “Düşler Diyarı”nda
bak Yayınları, İzmir, 2006. Evrensel Değerler Eğitimi”, II. Ulusal Çocuk ve Genç-
− Çakmak Güleç, Havise-Geçgel, Hulusi, Çocuk Ede- lik Edebiyatı Sempozyumu, Ankara Üniversitesi Eğitim
biyatı, Kök Yayıncılık, Ankara, 2005. Bilimleri Fakültesi Yayınları, Ankara, 2006.
− Çetin, Şehriban, Tike ile Pike, Ünlü Çocuk Yayınları, − Ural, Serpil, “Çocuk Edebiyatı Yapıtlarındaki Yaşam
İstanbul, 2006. Gerçekliği”, II. Ulusal Çocuk ve Gençlik Edebiyatı
− Çizmeli Kedi, Altın Kitaplar, İstanbul, y.t.y. Sempozyumu, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Fakültesi Yayınları, Ankara, 2006.
− Dayıoğlu, Gülten, “Çocuk Kitaplarında Eğitsellik”, I.
Ulusal Çocuk Kitapları Sempozyumu Bildirileri, Ankara − Yalçın, Alemdar-Aytaş, Gıyasettin, Çocuk Edebiyatı,
Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi ve Tömer Dil Akçağ Yayınları, Ankara, 2003.
Öğretim Merkezi Yayınları, Ankara, 2000. − Yardımsever Kirpi, Polat Kitapçılık, İstanbul, 2004.
− Denizde Bir Macera, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2006.

988
 

KAFLI’NIN MAKALELERİNDE ÇOCUK VE EĞİTİM


Dr. Muharrem KAPLAN
Qafqaz Üniversitesi, Pedagoji Fakültesi
Bakü / AZERBAYCAN
mukaplan50@hotmail.com

Kadircan Kaflı Çocuk Eğitimi İle İlgili Görüşleri


Kadircan Kaflı,1903 yılında Dağıstan’da dün- Edebî hayata hikâye ve romanla çok önceler-
yaya gelir. 1 Rusya ile olan savaşlar nedeniyle den adım atan Kaflı’nın basında kendisini göster-
ailesi ile birlikte 1907 yılında Yalova’ya göçerler. mesi, düzenli olarak günlük yazılar yazması, 1948
Çocukluğu ve gençliği oldukça sıkıntılı geçen yılında “Yeni Sabah” gazetesinde köşe yazarlı-
Kaflı Osmanlı’nın son zamanlarını görmüş, müta- ğıyla başlamıştır. Bu dönemde Türkiye’de çok
reke yıllarını ve Kurtuluş savaşını idrak etmiştir. ciddi değişmeler olmuştur. 1946 yılında çok par-
tili hayata geçilmiş, ülke adeta kabuk değiştirme-
Konya öğretmen lisesinden mezun olduktan sonra
ye başlamıştır. Kaflı, 14 Mayıs 1950 tarihinde
1921 yılında Konya’da başladığı öğretmenlik ha-
iktidara gelen Demokrat Partiye çok önemli bir
yatını 1938 yılında Gazi Eğitim Fakültesinden
çağrıda bulunur:
mezun olduktan sonra Lise edebiyat öğretmeni
olarak 1965 yılına kadar devam ettirmiştir. Eser- Osmanlı devrinde fazla kalıplaşmış bir
lerinin tamamını Cumhuriyet döneminde veren maarif sistemi vardı; muayyen inançlar,
Kaflı, 1948 yılında başladığı köşe yazarlığını da düşünüşler ve hatta bilgiler asırlarca hiç
değişmeden devam etti. Tanzimat devrinde
ömrünün sonuna kadar(1969) devam ettirmiştir.
bir Avrupalılaşma başladı. Yeni mefhum-
Bu dönemde tespit edilebilen 68 roman, 95 hikâ-
lar, yeni keşifler ve icatlar ve yeni usul,
ye yedi binden fazla makale ve fıkra yazan, bun- gayet yavaş bir şekilde memleketimize
ları çok farklı gazete ve dergilerde yayımlayan girmeye başladı; fakat bunlar ihtiyacı kar-
Kaflı, ayrıca bir şiir, bir biyografi ve beş araş- şılayabilecek hamleler değildi; uzun za-
tırma inceleme kitabı da yayımlar. Kadircan Kaflı, man dar bir muhit içine kapanmış bir
döneminde beğenilerek okunmuş ve aranan ya- varlığın türlü kösteklerle güya yürütülme-
zarlar arasına girmiştir. sinden ibaretti.
Ayrıca fikri temayüllerinin olgunlaştığı Göç- Cumhuriyet devrinde eğitim ve öğretimin
men Federasyonu başkanlığı ve milletvekilliği ıslahı için daha esaslı hamlelere girişildi;
dönemi onun en önemli yönleridir. Fikirlerine ve öğretimin birleştirilmesi suretiyle medrese
sanatına, göçmenliği doğrudan ya da dolaylı ola- ve mektep farkının kaldırılması en mühim
rak mührünü vurmuş, böylece duygu ve düşüncele- hadisedir. Hele ilkokullarda Dekroll ve
rini federasyon başkanlığı ve milletvekilliği dönem- Dövey gibi dünya ölçüsünde üstatların
lerinde pratiğe dökme fırsatını da elde etmiştir. usulleri geniş bir tatbik sahası buldu.(…)
Ancak Cumhuriyet devri eğitim ve öğretim
O bu görüşleri ile Türkiye Cumhuriyetinin 30
usullerinde mütemadî bir değişme ile
yılında etkili olmuş, eğitim sistemi gibi önemli
geçmiştir.
devlet organları onun yönlendirmesi ile şekil al-
mıştır. Kaflı’nın 1948-1969 yılları arasında her Muayyen eğitim ve öğretim sistemlerine
çok muhafazakâr bir zihniyeti sürdürmek
gün yazdığı gazete ve dergi yazılarının 145 tanesi
ne kadar kötü ise sık sık sistemde deği-
çocuk eğitimiyle alakalıdır. Böyle velûd bir eği-
şikliğe gitmek de o derece sakıncalıdır.2
timci ve yazar olan, devrinde insanları çok etki-
leyen ve yönlendirebilen Kaflı’nın, makalelerin- Bu evrensel çağrısı dikkate değerdir. Çünkü
den hareketle onun çocuk eğitimi ile ilgili olan, bir milletin dinamik, iyi projelendirilmiş, uzun
eğitimin her safhasına temas eden görüşlerini soluklu bir eğitim sistemi olmalıdır. Bu sistemi
irdeleyelim. olmayan milletlerin yok olması mukadderdir.
Kaflı eğitim sisteminin temelden alınması, iyi
1
projelendirilmesi ve uzun yıllar temel esasların
Nüfus kayıtlarında doğum tarihi her ne kadar 1899 olarak değiştirilmemesi gerekliliği üzerinde durmuştur.
geçse de eğitim durumu ve mesleğe başlama tarihi ile
farklı yazılarında doğum tarihini 1903 olarak ifade etmesi
2
göz önünde bulundurulduğunda doğum tarihinin 1903 Kaflı, Kadircan, Milli Edebiyat, Yeni Sabah, Dün ve
olduğu söylenebilir. Bugün Köşesi, 18.08.1950

989  
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Eğitim sisteminin temelden alınması gerekli- Bir başka yazısında eğitimle alakalı kanayan
liğini savunan Kaflı, çocukların eğitiminin de çok bir yaraya parmak basar. Örgün eğitime dâhil ola-
erken yaşlardan başlaması gerektiğini her zaman mamış kahir ekserin, okuma yazma bilmediğini
savunmuştur. Onların karakterlerinin çok küçük bunun önünün acilen alınması gerektiğini anlatır:
yaşlarda geliştiğini bilen yazar, devletin 7 yaş Biz yüz seneden beri uğraşırız, hatta pek
öncesi çocuklara da eğilmesi gerektiğini, bunun şatafatlı bir şekilde okullarda seferberlik
da anaokulları ile sağlanabileceği, dolayısıyla ilan ederiz; fakat hala Türkiye’de yedi
anaokullarına sahip çıkılması gerektiğini her yaşından yukarı nüfusun yüzde altmışı,
fırsatta ortaya koymuştur: yani hemen hemen on milyonu, okur yazar
Çocukların eğitim ve öğretimlerine yedi değildir… Bunun en önemli sebeplerinden
yaşında başlanacağı hakkında kanaat yan- biri plansızlık, ikincisi köy öğretmenlerine
lıştır. Hakikatte bu iş üç hatta iki yaşında kıymet vermeyişimizdir.5
başlar. 1592-1670 seneleri arasında yaşa-
Örgün eğitime önem verilmesini isteyen Kaflı,
mış olan meşhur çocuk terbiyecisi Ko-
iyi bir planlama yapılırsa ve öğretmenlerin hem
menski bu noktayı ilk defa dikkat çekmiştir.
eğitimine hem de çalışma ortamlarına dikkat edi-
Ondan sonra Ruso, Frobel ve Marya
lirse ve iyileştirilirse okuma problemlerinin çözü-
Montes gibi terbiyeciler de aynı hakikatin
lebileceğini söyler.
önemine vurgu yapmışlardır. Avrupa’da
XlX. asır başlarında anaokulları açılmıştır. Kaflı, Sadece eğitimde devlete değil özel sek-
Çünkü çocukların asıl karakteri 3-7 yaş- töre de görevler yükler. Özel sektör, örgün eği-
larında teşekkül eder. 7 yaşına kadar rast- time yardımcı olmak üzere, yaygın eğitime zemin
gele büyütülen çocuğun terbiyesi, ailesi hazırlayacak çocuk yayıncılığına da önem ver-
tarafından iyi geliştirilmemişse uzun süre melidir, der. Günümüzde yeni yeni önemi artan
eksik bırakılmıştır, demektir. bu sektöre dikkat çeken Kaflı, “Çocuk yayınlarına
önem verilmeli, küçükken okuma alışkanlığı ka-
Bizde modern anaokulları 1911 de açıl-
zandırılmalı.” 6 Böylece çocukların okuma alış-
mıştır. Bu okullara öğretmen yetiştirmek
kanlığı gibi hayat boyu lazım olacak bir alışkan-
üzere ana öğretmen okulu da kurulmuştur. lığın kazanılmasında çocuk yayınlarının önemine
İstanbul’un türlü semtlerinde devlet tara- vurgu yapmış olur.
fından kurulan bu okullar son derece
faydalı olmuştur. Kaflı, eğitimci olmanın birikimini yazılarında
hep hissettirerek, eğitimin üçayağından biri olan
Ana öğretmen okulu 4 senede 370 ana aile boyutunu da ihmal etmez. Talebenin ders ça-
öğretmen yetiştirdi; 1919 da kapatıldı. lışırken maddi ihtiyaçlarının ailesi tarafından gi-
1927 de Ankara’da yeniden açıldı; fakat derilmesi gerekliliğinin yanı sıra işin psikolojik
1933 de yeniden lağvedildi.(…) Azınlık- boyutunun da unutulmamasını vurgulayarak, on-
ların çok bilimsel olarak ele aldığı bu ların daha küçük yaşlardan başlanarak öğrenmeye
okulların tekrar ele alınması elzemdir.3 sürekli motive edildiğinde, başarılarının artırabi-
Çocuk eğitimi yaşını 3 yaşa kadar indirilmesi leceğini vurgular. (05.12.1959)
gerektiğini savunan Kaflı, anaokullarının vatanın Kaflı’nın eğitimle alakalı yazılarında üzerin-
her tarafına yayılması gerektiğini vurgular ve de durduğu konulardan biri de “ruh eğitimi”dir.
birçok yazısında da bu hassasiyetlerini tekrarlar. Bu eğitimin verilebilmesi için yeni nesle “saygı”
Günümüzde de hala büyük bir problem olan kavramının kazandırılması gerekmektedir. Bu
sokak çocuklarına, tâ o dönemden dikkat çeken oluşturulduğunda ruh eğitimi adına büyük bir me-
Kaflı, onlara kucak açılmasını tavsiye etmektedir. safe kat edilmiş olacaktır.
Onlar için yetimhaneler açılmalı, sıcak bir yuva, Müslüman ve Türk ahlakında okula ve
sıcak bir yemek verdikten sonra onların eğitimi öğretmene verilen ehemmiyet ana ve baba
ile de ciddi olarak ilgilenmek gerektiğini yazıla- haklarına gösterilen hürmet derecesin-
rında dile getirir; gerekli tedbirlerin alınmaması dedir. "Ananın babanın ve hocanın hakkı
durumunda Ülkemizde de 40 bin köyde ve yer- ödenmez" düsturu itiraz kabul etmeyen bir
leşim yerinde yaşayan kimsesiz çocuklardan kay- hakikat telakki olunur.7
naklanan büyük bir felaketle karşı karşıya oldu-
ğumuza dikkat çeker.4 5
Kaflı, Kadircan, Köy Öğretmenleri, Yeni Sabah, Dün ve
Bugün Köşesi, 15.08.1954
6
Kaflı, Kadircan, Çocuk Yayınları, Tercüman, Merhaba
3
Kaflı, Kadircan, Ana Okulları, Yeni Sabah, Dün ve Köşesi, 16.11.1955
Bugün Köşesi 19.01.1951
4 7
Kaflı, Kadircan, Kimsesiz Çocuklar, Yeni Sabah, Dün ve Kaflı, Kadircan, Okullarda Başıbozukluk, Yeni Sabah,
Bugün Köşesi, 20.01.1951 Dün ve Bugün Köşesi, 29.05.1951

990
Materiallar

Bu ruh eğitimini yapacak olan da anne ve şartların da iyileştirilmesinin şart olduğunu birçok
babanın yanı sıra asıl hocadır. İşe onlara saygıdan yazısında dile getirir.
başlanmalıdır. Bu kavram onların dimağlarında Bunun yanında ailenin maddi durumunun
oluşturulduktan sonra, hocanın, onlara ahlakî de- yeterli olmadığı durumlar vardır. Kaflı: “Çocuk-
ğerleri ilmek ilmek işleyebilmesi kolay olacaktır. ların eğitim giderleri mutlak karşılanmalıdır. Burs
Kaflı’ya göre eğitim sistemimizin en önemli imkânları alabildiğine genişletilmelidir.” 13 Diye-
yönü ruh eğitimi olmalıdır. Çünkü o: “Yalnız vü- rek sözü edilen probleme dikkat çeker. Ve eği-
cutları terbiye edilen insanlar, sadece birer hay- timin önündeki bütün engellerin kaldırılması için
van olurlar; kafa ve his terbiyesi ihmal edilen bir gayret gösterir. Kaflı bütün bunların sadece devlet
millet, hayvan sürüsünden farksızdır.” 8 şeklinde eliyle yapılamayacağının da farkındadır. Dolayı-
düşünmekte insanı hayvanlardan ayıran en önemli sıyla halkı da bu tür yardımlara çağırmaktadır.
yönün, onun manevi boyutu olduğunu vurgular. Böyle yardımları da duyduğunda çok sevinmekte,
Toplumda baş gösteren sıkıntıların yegâne mü- bunu da örnek teşkil etmesi bakımından köşe-
sebbibi olarak da ruh eğitimi noktasındaki eksik- sinde duyurmaktadır:
liği göstermektedir.
Senirkent belediye başkanı, merhum Sü-
Bu düşünceleri bir başka yazısında da:
leyman Başyiğit, beldesini kaza yaptırmak
İnsan yalnız et ve kemikten ibaret bir için çalışırken bakar ki maarif alanında
mahlûk değildir. Onun bir de ruhu vardır; oldukça geriler. Bu defa köyüne döner,
bu itibarla yalnız beden terbiyesi bir halktan hasat zamanı yardım toplar, kö-
insanı ancak kuvvetli bir hayvan yapmaya yün bütün çocuklarını okumaya gönderir.
yarar. Bu terbiyenin yanında bir de ruh Bugün Senirkent'in eğitimli bir halkı,
terbiyesinin bulunması zaruridir.9 mamur beldesi vardır.14
şeklinde ifade etmektedir. Bu meseleyi yeri gel- diyerek bu tür davranışları alkışlamaktadır.
dikçe vurgulamaktan geri kalmaz.
Kaflı, nüfus artışına da çok önem vermek-
Din tacirlerine ve hurafelerle iştigal edenlere tedir. Ona göre dünya siyasetinde söz sahibi olan,
çok kızan Kaflı, onları eleştirmekten geri kalmaz.
güçlü bir devlet olabilmek için de nüfusun çok
Toplumun bu tür insanlardan ve yanlışlardan
olması gerekmektedir. Bunun için yazılarında
kendini kurtarabilmesi için gerçek İslam dinini
önce halka seslenen Kaflı, çocuk istemeyen ya da
devlet eliyle öğretilmesini zaruri görür ve bu
konuda yetkilileri uyarır: az çocukla iktifa edenlere gönül koyar.15 Onlara
çok çocuğa sahip olmanın gerekçelerini uzun uzun
Din derslerinin bütün ortaokullarda ve anlatır. Ayrıca bir başka yazısında: “Genel ölüm-
liselerde okutulması zaruridir. Bu ihtiyaç lerin yüzde kırkı bebek ölümü olduğunu öğren-
karşılanmadığı takdirde hurafeler daima diğinde dehşete düşen” 16 yazar, yazının devamın-
yaşayacaktır; çünkü gerçek İslam dinini
da buna karşı acil tedbir alınması gerekliliğini
öğrenemeyenler sahtesine kapılırlar.10
anlatır.
İnanmayı fıtrî bir ihtiyaç olarak gören Kaflı,
inancın toplumun harcı olduğunu düşünmektedir. Sonuç
Bunu: “İslam dini Türk birliğinin mayasıdır.” 11 Kaflı, sürekli düşünen bir dimağdır. Her gün
diyerek formülize edip bunun, ehil olmayanlar yazdığı yazılarında daha iyi bir eğitim için sürekli
tarafından değil, bizzat devlet tarafından kontrol arayış içerisine girmiştir. Bu konuda fikir yor-
edilmesi gerektiğinin üzerinde durur. muştur. Elli yıllık eğitimciliğin verdiği birikimi
Gayet tabidir ki eğitimin bir de maddi boyutu de bu problemleri çözmek için etkin bir şekilde
vardır. “İyi bir eğitimin verilebilmesi için fiziki kullanmıştır. Eğitim meselelerini ele alırken dev-
şartların iyileştirilmesi gerekir.” 12 diyen Kaflı, rin baskılarına da boyun eğmemiş, doğru bildik-
eğitimin karmaşık bir iş olduğunu, tek boyutlu lerini cesurca ifade etmiştir. Kendisi Türkiye’de
düşünülemeyeceğini, eğitimin içinin dolu olması şu andaki eğitim ortamının hazırlanmasında ciddi
kadar, eğitimi doğrudan doğruya etkileyen fiziki katkılar sağlamıştır. Çocuk eğitimi konusuna
sadece makaleleriyle değil, roman ve hikâyeleri
8
Kaflı, Kadircan, Yalnız Spor Hayvan Yetiştirir, Yeni
ile de katkıda bulunmuştur.
Sabah, Dün ve Bugün Köşesi, 03.06.1952
9
Kaflı, Kadircan, Ruh Terbiyesi, Yeni Sabah, Dün ve
13
Bugün Köşesi, 23.08.1954 Kaflı, Kadircan, Burs, Tercüman, Merhaba, 27.01.1961
10 14
Kaflı, Kadircan, Din Derslerinin Önemi, Yeni Sabah, Dün Kaflı, Kadircan, Örnek Adam, Yeni Sabah, Dün ve Bugün
ve Bugün Köşesi, 13.04.1955 Köşesi, 22.02.1951
11 15
Kaflı, Kadircan, İmam Hatip Mektepleri, Yeni Sabah, Kaflı, Kadircan, Çocuk Düşmanları, Yeni Sabah, Dün ve
Dün ve Bugün Köşesi, 15.07.1953 Bugün Köşesi,22.02.1951
12 16
Kaflı, Kadircan, Bir Teşekkür ve Rica, Tercüman, Kaflı, Kadircan, Süt Çocukları Faciası, Yeni Sabah, Dün
Merhaba, 21.02.1959 ve Bugün Köşesi, 31.08.1951

991
 

PSİKOLOJİK AÇIDAN ÖLÜM OLAYININ ÇOCUKLAR ÜZERİNE


ETKİSİ VE “ÖLÜM EĞİTİMİ”
Prof. Dr. Mustafa KÖYLÜ
Ondokuz Mayıs Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi
Samsun / TURKEY
muskoylu@yahoo.com

THE EFFECTS OF DEATH EVENT ON CHILDREN IN TERMS OF PSYCHOLOGY AND “DEATH EDUCATION”

ABSTRACT
Although Psychology of Religion has researched religious thinking, feelings and development of children since the
beginning of twentieth century, it has neglected children’s understanding of death, its effects on children and death education.
Psychology has focused on death education just for the last thirty years. In fact, one of the most important events in lives of
human beings that affects deeply on them is the event of death. This situation is more important for children, and if some
educational remedies are not taken, its negative effects on children can continue for lifelong.
The children’s understanding of death depends on some variables as well as their understanding of other abstract matters.
Among these, age, sex, intellectual and emotional development, environment, some prevailing traditions in the society, and
experiences of children are important factors. However, the most important of these factors is their intellectual and emotional
development.
It is also a fact that death education is important as well as the understanding of death. Special counselors have offered
people death education in either hospitals or various educational settings in the western countries. However, this topic is a very
new one in many countries including in our country. This paper includes the effects of death on children, and various teaching
methods of it.

“Anasız kuzu melemez.” Türk Atasözü


“Öksüz çocuk göbeğini kendi keser.” Türk Atasözü

Giriş ölümle ilgili olarak, eğer çocuklara yönelik doğru


Çocukluk dönemi çoğu zaman, günlük yaşa- ve yerinde bir rehberlik yapılamazsa, bu tür olay-
mın ağır sorumluluklarından uzak, hep neşe ve lar, çocukları hayat boyu olumsuz yönde etkileye-
mutluluk içinde geçen yıllar olarak algılanır. Ger- bilir.
çekten de çoğu çocuklar için durum böyledir. An- Bildirimizin temel amacı, çocukluk dönemi
cak bazıları için, bu çocukluk dönemi, etkilerini tüm krizleri ve etkilerini incelemek yerine, en çok
yaşam boyu devam ettirebilecek nitelikte bir trav- rastlanan ve etki olarak da çocukları çok daha de-
ma dönemi de olabilir. Örneğin anne ve babanın rinden sarsan, anne ve babanın ölümünün etkile-
boşanması, anne ya da babadan birisinin aileyi rini ortaya koymaya çalışmaktır. Bu bağlamda
terk etmesi, kardeşlerinden birinin çok ağır hasta bildiri şu iki konuyu ele alacaktır: a) ölüm ola-
olması, üvey anne veya babayla birlikte yaşamak yının çocuklar üzerindeki psikolojik etkisi, b) ço-
zorunda kalması, anne ve babasından birisinin ya cuklara yönelik ölüm eğitimi.
da ikisinin alkolik olması, anne babasından biri- A. Ölüm Olayının Çocuklar Üzerine
sinin ya da her ikisinin ölümcül bir hastalığa ya- Psikolojik Etkisi
kalanması gibi olaylar, çocuğu derinden üzen ve
hayatını olumsuz yönden etkileyen olaylardan ba- Ölümden elbette hem yetişkinler hem de ço-
zılarıdır.1 cuklar etkilenmektedir. Ancak çocukların daha
fazla etkilendikleri bir vakıadır. Dolayısıyla se-
Bununla birlikte, çocukları olumsuz yönde vilen aile bireylerinden herhangi birinin ölümü
etkileyen yukarıdaki kriz çeşitlerinden en büyük durumunda çocuklar, ya ölüm gerçeğini tamamen
olumsuz etkiyi yapan kuşkusuz, anne ve babadan
reddetme ya ölümü değişik tarzda (örneğin bir
birinin ya da her ikisinin ölümüdür. Zira yukarı-
gün geri döneceği şeklinde) yorumlama yoluna
daki olumsuzluklardan bazılarının en azından za-
giderler, yahut da ölümü gerçek olarak kabul
manla, olumlu olma ihtimali varken, ölüm olayı-
ederler. Ancak hangi tür yorumu kabul ederlerse
nın böyle bir ihtimali dahi yoktur. İşte bu yüzden,
etsinler, psikologlara göre çocuklar, ölüm olayın-
dan derin bir şekilde etkilenirler ve bazı durum-
1
Huber M. Walsh, Introducing the Young Child to the larda bu etkiler yaşam boyu devam edebilir.
Social World, New York, Macmillan Pub., 1980, s. 170.

992   
Materiallar

Bununla beraber çocukluk döneminde çocuk- gösterebilirler. Hatta bu konuda Allah’ı bile suç-
ların acı ve kederlerini etkileyen pek çok faktör layabilirler. Yetişkinlerle birlikte çocuklar da bu
vardır. Bunlardan birincisi, çocuğun yaşı, cinsi- gibi durumlarda, anne ve babalarını kaybettikle-
yeti, gelişim seviyesi, bilişsel durumu, kişilik ya- rinde, yoğun bir kızgınlık tecrübe edebilirler.
pısı, duygusal olgunluk seviyesi ve bireysel hayat Çocuklar geçici olarak ölen kişiye karşı bir nefret
tecrübesi gibi bireysel farklılıklardır. İkincisi, duygusu geliştirebilirler. Yani bir çeşit sevgi ve
duygusal desteğin niteliği ve niceliği, ailenin ile- nefret ilişkisi şekillenebilir. Bu gibi durumlarda,
tişim şekilleri, ailenin dini ve kültürel uygulama- çocuklar kendilerinin en çok yardıma muhtaç
ları, çocuğun toplumsal baskılara karşı maruz kal- oldukları bir dönemde, kendilerinden ayrıldıkla-
ma durumu gibi çevresel faktörler ve ölen kişiye rından dolayı anne ve babalarına bir kızgınlık
olan yakınlık, ölen kişinin yaşı ve ölüm şekli, duygusu geliştirebilirler.4 Bu kızgınlık ve üzüntü,
ölüm anında ve ölüm sonrası geride kalan kişinin sadece çocukluk yıllarında değil, kişinin hayatı
bu süreçlere olan katılımı gibi durumsal faktör- boyunca, özelikle de nişan, düğün ve bayram gibi
lerdir.2 Tüm bunlar, hem çocukların hem de genç önemli günlerde hep hatırlanır ve bu duygu devam
ve yetişkinlerin ölüm olayına bakışlarını ve ondan ettirilir.
etkilenmelerini farklı ve değişik şekillerde etkile- Kederlilik ve Depresyon: Çok sevilen bir kişi-
yecektir.3 nin ölümü halinde, bireyler bazen o kadar üzülür-
Biz yukarıdaki çocukluk dönemi acı ve ke- ler ki, insanlardan ve her türlü insan ilişkilerinden
derlerini etkileyen faktörleri incelemekten ziyade, uzaklaşarak bir süre kendi köşelerine çekilebi-
ölüm olayının çocuklar üzerine olan etkisini ve bu lirler. Sevdiğini kaybeden çocuk ümitsiz bir şekil-
konuda yapılması ya da yapılmaması gereken hu- de kendisini yalnız hisseder, yalnız kalma ve terk
susları incelemeye geçebiliriz. Psikologlara göre edilme korkuları oluşturur. Özellikle çocukları en
yakın bir kişinin ölümü anında, insanlarda genel- çok etkileyen durum, kendilerinin yalnız kalma
likle aşağıdaki duygular ortaya çıkmaktadır. ve terk edilme duygularıdır. 5 Uykusuzluk, iştah-
Suçluluk duygusu: Ailenin hayatta kalan üye- sızlık, konsantrasyon eksikliği, genel fiziki rahat-
leri bazen sevdikleri bir kişinin kaybında bir suç- sızlık, enerji kaybı tüm bunlar, matem ve acı sonu-
luluk duygusuna kapılarak, kendilerini şu sözlerle cu ortaya çıkan bazı depresyon semptomlarıdır.6
suçlayabilirler: “Keşke onu yapmasaydım,” “Keş- Kaygı: İster yetişkin isterse çocuk olsun,
ke onu demeseydim,” “Keşke onu üzmeseydim,” insan sevdiği herhangi bir kişiyi kaybettiğinde,
“Keşke derslerime çalışsaydım,” “Keşke hastane- kendi hayatında çok önemli değişikliklerin yer
ye biraz daha önce yetiştirebilseydik,” “Keşke alacağını ve bunun ne tür bir etkisinin olacağını
onu bugün okula göndermeseydim.” Bu gibi du- düşünür. Kocasını kaybeden bir anne, ailenin
rumlarda hem çocuklar hem de yetişkinler, ölen ekonomik durumunu nasıl karşılayacağını düşü-
kişi hakkında onun ölümünü engelleyebilecekle- nürken; hanımını kaybeden bir koca da, çocukla-
rini, ancak bunun için bir şeyler yapmadıklarını rına karşı nasıl hem bir baba hem de bir anne
sanıp, kendilerini suçlu görerek bir suçluluk olarak davranacağının hesabını yapar. Diğer taraf-
duygusuna kapılabilirler. tan anne ya da babasını kaybeden bir çocuk da,
Çocuklar da anne ya da babalarından birisini kendi bakımı ve ilgisinin kimler tarafından ve na-
(sözgelimi intihar gibi) kaybettiklerinde, bir suç- sıl karşılanacağını düşünür. Elbette bu yeni duru-
luluk duygusu geliştirebilirler. Çocuk bu olayın ma uyum sağlama, kişiden kişiye değişebilir. Ba-
kendisinin itaatsizliğinden, onları çok üzdüğün- zıları kısa sürede bu yeni ve olumsuz duruma alı-
den, arkadaşlarıyla hiç iyi geçinmeyip çok kavga şırken, bazıları uzun süre kendilerini bu acı ve
ettiğinden veya okulda başarısız olduğundan ya kederden kurtaramadığı gibi, ciddi anlamda bir
da ekonomik olarak aile için bir sorun oluşturdu- psikologa ya da bir psikiyatriste ihtiyaç duyabilir.
ğundan, böyle bir olayın meydana geldiğini dü- Hatta ileride ciddi anlamda depresyon geliştirme-
şünerek, kendisini sorumlu tutabilir. lerine bile neden olabilir.7
Kızgınlık: Özellikle sevilen ve genç yaşta Anne ve baba modeline girmeye çalışmak:
ölen kişiler için, onu seven kişiler, o kişinin ölü- Anne ve babasından birisini kaybeden bazı ço-
müne neden olan her şeye karşı bir kızgınlık
4
Walsh, a.g.e., ss. 185-86.
2 5
David W. Adams, et al, “Children, Adolescent, and Death: Robert Marrone, “Dying, Mourning, and Spirituality: A
Myths, Realities, and Challenges,” Death Studies, (Jul/ Psychological Perspective,” Death Studies, (Sep. 1999),
Aug 1999) 23, 5, s. 445. 23, 6, s. 499.
3 6
Çocukların ölüm algılarını etkileyen faktörler için bkz. Walsh, a.g.e., s. 186.
7
Mustafa Köylü, “Ölüm Olayının Çocuklar Üzerine Etkisi Bkz. Robert Kastenbaum ve Ruth Aisenberg, The Psycho-
ve Ölüm Eğitimi,” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat logy of Death, New York, Springer Publishing Company,
Fakültesi Dergisi, sayı 17, 2004, ss. 96-104. 1976, s.11.

993
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

cuklar, kaybettikleri babası ya da annesi gibi dav- anne ve babalarla birlikte yaşanan evlerin de birer
ranmayı onun gibi olmayı deneyebilirler. Çocuk, huzur mekanı olduğu anlamına gelmez. Ancak,
“babam nasıl birisiydi” diye sorar ve aynen onun ailedeki birey sayısı ne kadar çok olursa, çocuk-
gibi olmaya çalışır. Onun davranışlarını taklit eder. ların da psikolojik olarak daha mutlu olacakları
Hatta bazıları o kadar çok etkilenir ki, kaybettiği ve kendilerini daha güvenli hissedecekleri de bir
babası ya da annesi gibi yürümeye, onun gibi gerçektir.
konuşmaya, onun gibi giyinmeye ve onun yarıda Görüldüğü gibi, her hangi bir yakının kaybı,
bırakmış olduğu işleri ve projeleri bitirmeye çalı- hem yetişkinleri hem de çocukları pek çok açıdan
şır. Babasını kaybeden erkek çocuğu, babasının olumsuz yönde etkilemekte, bazı etkiler ise hayat
yerini almaya çalışarak, kendisini ailenin reisi gibi boyu devam edebilmektedir. İşte bu noktada,
görmeye başlarken, annesini kaybeden kız çocuğu 1970’li yıllardan sonra bilim dünyasına, thanato-
da annesi gibi davranmaya çalışır. Ya da bazı logy adında yeni bir kavram girmiştir. Thanato-
durumlarda, anne ve babasını kaybeden çocuk, loji, ölümle ilgili bir bilim dalı olup, başta psi-
kaybettiği anne ya da babasını unutmaya ve on- koloji olmak üzere, ilahiyat, tıp ve hukuk gibi çok
ların yerine bir başkasını model almaya, onların disiplinli bir karaktere sahiptir. Bu bilim dalının
yerine onu sevmeye ve ona ilgi duymaya çalışır amacı, ölümü kesin olan kişilere ve bu kişilerin
ki, bu tamamen içindeki boşluğu doldurmaya ailelerine yardımcı olmaktır.12
yönelik psikolojik bir ihtiyaçtan kaynaklanan bir
Bizi burada ilgilendiren thanatolojinin tüm
durumdur.8
boyutlarını incelemek değil, sadece bildirinin
Akademik başarı: Ölüm olayı, çocukları sade- sınırları çerçevesinde özellikle çocuklara yönelik
ce ruhsal açıdan değil, akademik başarı açısından ölüm eğitimidir. Bilindiği gibi her anne ve baba
da önemli derecede etkiler. Bu alanda yapılan çocuklarının güven ve istikrar içinde yaşamasını
araştırmalar, yakınlarını kaybeden çocukların ve hayat boyu mutlu kalmasını ister. Ancak şu da
akademik başarılarında ani bir düşüşün olduğunu, bilinen bir gerçektir ki, mutlaka bir gün onlar da
pasifleştiklerini, arkadaşları ve sosyal çevre ile ölüm gerçeğiyle karşılaşacaklardır. İşte böyle bir
ilişkilerini kestiklerini ortaya koymuştur. Araştır- durum karşısında, yetişkin konumunda olan kişi-
malarda başarısızlık durumu küçük çocuklarda ler çocuklara nasıl davranmalıdırlar? Bu müthiş
daha belirgin bir şekilde ortaya çıkarken, karşıt ve gizemli olayı saklama yoluna mı gitmelidirler,
cinsten ebeveynini kaybeden çocukların akran yoksa açıklamalı mıdırlar? Eğer ölüm olayından
ilişkilerinde daha sorunlu oldukları, utangaç ço- bahsedeceklerse onlara nasıl yaklaşıp, nasıl izah
cukların tamamen sosyal ilişkilerden uzaklaşırlar- etmeleri gerekir? İşte bu tür sorular ve sorulara
ken, yaramaz çocukların da daha saldırgan olduk- verilecek cevaplar, ölüm eğitiminin boyutlarını
ları ortaya çıkmıştır. Araştırmacılar, çocukların oluşturmaktadır.
tekrar normal duruma ulaşmalarının iki üç yıl
alabileceğini öne sürmüşlerdir.9 B. Ölüm Eğitimi
Suçluluk oranı: Son zamanlarda yapılan araş- Her hangi bir yakınını, anne ya da babasını
tırmalar, ergenlik dönemindeki bazı psikolojik ra- kaybeden bir çocuk, muhtemelen şu soruları sora-
hatsızlıkların, özellikle de intihar olaylarının, ilk caktır: “Benim annem ya da babam nereye gitti?”
çocukluk yıllarındaki ayrılıklardan ortaya çıktığı- “O ne zaman geri dönecektir?” “Niçin hala gel-
nı ortaya koymaktadır.10 Dolayısıyla anne ve ba- medi?” “Ben onu çok özledim.” “O niçin öldü?”
banın kaybının çocuklar üzerine olan olumsuz et- “Allah niçin ölümü yaratmıştır?” “Biz öldükten
kileri, sadece muayyen bir zamanla sınırlı olma- sonra ne olacağız?” “Ben de ölecek miyim, eğer
yıp, bazı durumlarda yaşamı boyunca devam ede- öleceksem ne zaman öleceğim?” Bu tür soruları
bilmektedir. Örneğin 7514 suçlu kişi üzerine ya- çoğaltabiliriz. Acaba böyle bir durum karşısında,
pılan bir araştırmada, tek anne ve babaya sahip yetişkin konumunda olan kişiler çocuklara nasıl
olan çocukların, ileride hem anne hem de babası davranmalıdırlar? Bu müthiş ve gizemli olayı
olan çocuklara oranla çok daha fazla suç işledik- saklama yoluna mı gitmelidirler, yoksa açıklamalı
leri tespit edilmiştir.11 Elbette bu durum, her tek mıdırlar? Eğer ölüm olayından bahsedeceklerse
aile bireylerinden oluşan evlerin birer patolojik, onlara nasıl yaklaşıp, nasıl izah etmeleri gerekir?
İşte bu tür sorular ve sorulara verilecek cevaplar,
8
ölüm eğitiminin boyutlarını oluşturacaktır.
Walsh, a.g.e., ss. 186-87.
9
Walsh, a.g.e., s. 186. Sevilen bir kişinin ölümü halinde ne yapılma-
10
Illene C. Noppe ve Lloyd D. Noppe, “Evolving Meanings lıdır? Aslında böyle önemli bir soru karşısında
of Death During Early, Middle, and Late Adolescence,”
Death Studies (May-June 1997), 21, 3, s. 256.
11 12
Diane E. Papalia ve Sally Wendkos Olds, A Child’s Kirsti A. Dyer, “Reshaping Our Views of Death and
World, New York: McGraw-Hill Book, 1987, ss. 444-446. Dying,” JAMA, (Mar 4, 1992)267, 9, s. 1265.

994
Materiallar

“ne yapılmalıdır,” kısmına cevap ararken, önce O, derin bir uykuya daldı: Ölüm bir uyku
böyle bir durumda “ne yapılmamalıdır” sorusuna değildir. Ölümün bir uyku olduğu söylenen ço-
cevap arayarak başlamak daha isabetli olacaktır. cuk, ölen kişinin bir gün kalkıp geri döneceğine
Zira yapılması gerekenler kadar, yapılmaması inanır. Oysa böyle bir davranışla yetişkinler belki
gereken ya da hatalı davranışları önlemek de kabullenilmesi zor olan bir hususun öğrenilmesini
oldukça önemlidir. Dolayısıyla biz burada ölüm sadece geciktirmektedirler. Dolayısıyla onları bir
eğitimi çerçevesinde, önce yapılmaması gereken beklenti içine soktuklarından, onların kaygılan-
davranışları, daha sonra yapılması gereken husus- masına neden olmaktadırlar. Buna ilave olarak,
ları incelemeye çalışacağız. böyle bir izahı duyan çocuk, kendisi yatağa
Herhangi bir ölüm anında yetişkinlerin yap- gittiğinde korkar ve kaygı duyabilir. Çocuklardan
tığı en büyük hata, böylesine önemli bir konuda, bazıları da ölen kişinin uykudan kalkamayacağı
çocuklara daha sonra geri tepecek olan çok basit gibi, kendilerinin de kalkamayacaklarından kor-
ya da yanlış açıklamalar yapmalarıdır. Elbette, kup kaygıya kapılabilirler. Sonuç olarak, herhangi
daha önce de belirttiğimiz gibi, ölüm zor bir olay- bir kişi öldüğünde, yetişkinlerin ölme ve ölüm
dır, izahı da zordur. Ancak böylesine zor olan bir gibi kelimeleri kullanmaktan kaçınmamaları ve
hadiseyi basit ve çoğu zaman da mantıksız bir tereddüt etmemeleri gerekir.
şekilde izah etmeye çalışmak, gelecek sorunlara O seyahate çıktı: Yetişkinlerin böyle bir olay
çanak tutmaktan başka bir şey değildir. İşte böyle karşısında başvurdukları metotlardan birisi de,
bir durum karşısında yetişkinlerin kaçınması ge- ölen yakınları için, onun uzun bir seyahate çıktı-
reken bazı yaygın davranış örnekleri: ğını söyleyerek çocukları avutma yoluna gitmele-
Küçük çocuklar acı ve keder hissetmezler: ridir. Bu da hem çocukluk yıllarında, hem de
Çoğu yetişkinler, herhangi bir yakınını kaybeden muhtemelen ileriki yıllarda çocuğun psikolojik
çocukların yetişkinler kadar derinden acı ve keder yapısını bozabilir. Diğer taraftan çocukları bu tür
hissetmediklerini düşünür. Zira onlara göre küçük basit ifadelerle aldatmak kolay değildir. Zira
çocuklar, ölümü henüz anlayamadıklarından dola- onlar, bu tür olaylar karşısında; “Eğer babam beni
yı şanslıdırlar. Dolayısıyla henüz her şeye akılları çok seviyorsa, o halde neden bu kadar uzun za-
ermediğinden ve başlarına gelen bir felaketten mandır geri gelmiyor”? Veya “Eğer babam geri
hemen kısa süre sonra kendilerini topallayacak- dönecekse, niçin bu insanlar, bu kadar ağlayıp
larından, herhangi bir yakınını kaybeden çocuk, duruyorlar ya da üzülüyorlar?” diye bu durumu
acısını da hemen unutur ve normal hayatına de- kabul etmemekte direnir. Şunu unutmamak gere-
vam eder.13 kir ki ölüm, hem yetişkinler hem de çocuklar için
Ancak durum hiç de böyle değildir. Uzman- gerçek bir durumdur. Bu yüzden de onu fantastik
lar, tüm çocukların acı ve keder hissedeceklerini ya da aldatma şeklinde izaha kalkışmak yanlıştır.
belirtmektedirler. Hatta bebekler bile, kendilerine Allah onu kendi yanına aldı: Yetişkinlerin bu
tanıdık seslerin yokluğunda ya da farklı eller ta- konuda yapabilecekleri bir önemli hata da, ölen
rafından tutulduklarında bu rahatsızlıklarını tec- kişinin çok iyi bir insan olduğu ve Allah’ın onu
rübe edip bir reaksiyon gösterirler. 14 Çocukların kendisine çağırdığı ve aldığı fikridir.17 Bazen ye-
acı ve kederi paylaşmaları hem bilişsel hem de tişkinler, çocukların acılarını dindirmek için on-
duygusal açıdan gereklidir. Çocuklar bu gibi lara, onun genç yaşta öldüğünü, bunun nedeninin
durumlarda daha önce de değindiğimiz gibi, çok de iyi bir insan olduğunu ve bu yüzden Allah’ın
farklı duygular tecrübe edebilirler. Bunlar arasın- onu erken yaşta öldürdüğünü söyleyebilirler. Oysa
da korku, kaygı, suçluluk duygusu, kızgınlık, ke- bunu yapmakla yetişkinler, çocukların acısını ha-
derlilik, ferahlık, yalnızlık ve terkedilmişlik duygu- fifletmemekte, aksine iyilikle genç yaşta ölüm
ları yaşayabilirler.15 Herhangi bir yakınının kaybı arasında bir ilişki kurmaya neden olmaktadırlar.
anında, çocuğun acı ve kederini bastırmak ya da İşte böyle bir hatayla karşılaşmamak için yetişkin
acılarını ortaya koymaktan sakındırmak, hayatının kişinin, “evet ölen kişi iyi bir insandı ve biz de
daha sonraki dönemlerinde ciddi duygusal ve fiziki biliyoruz ki, Allah o insanı mükafatlandıracaktır.
reaksiyonlar geliştirmesine neden olabilir.16 Ancak o sırf iyi olduğundan dolayı genç yaşta
ölmemiştir,” şeklinde bir izah getirerek, ölümle
gençlik arasında bir ilişki kurmaktan kaçınmak
13
Adams ve Arkadaşları, a.g.m., s. 444. gerekir.
14
Samuel J. Marwit ve Sandra S. Carusa, “Communicated
Support Following Loss : Examining The Experiences of
Parental Death and Parental Divorce in Adolescence, ”
17
Death Studies, (Apr/May, 1998), s. 237. Bu konuyla ilgili bir örnek için bkz. Hüseyin Peker, Din
15
Adams ve Arkadaşları, a.g.m., s. 445. ve Ahlak Eğitimi: Psikolojik ve Metodik Esaslar, Samsun,
16
Adams ve Arkadaşları, a.g.m., s. 446. 1998, ss. 61-62.

995
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Erkekler ağlamaz: Diğer bir hata da, özellikle kriz anı beklenmeden, “öğretilebilir anlar” kolla-
erkek çocuklara yönelik olarak, “erkekler ağla- narak, kitaplardan, hikayelerden ve diğer mater-
maz” diyerek, onların ağlamasına, üzülmesine ve yallerden ve tabiattaki diğer canlılardan hareketle,
yas tutmasına izin verilmemesidir. Birçokları acılı ölüm olayının çocuklar tarafından paylaşılması ve
bir olay karşısında, “tamam, işte sen erkeksin, er- ölüm hakkında doğru bilgiler edinilmesi sağlana-
kekler ağlamaz” ya da “sen büyüksün” gibi laf- bilir. Yine çocukların ölüme ilişkin soruları karşı-
larla çocukların ağlamasını ve yas tutmasını en- sında dürüst davranılmalı ve onlara mümkün ol-
gellemeye çalışırlar. Oysa bu davranış hiç de doğ- duğunca doğru cevaplar verilmelidir. “Sen henüz
ru bir davranış değildir. Böyle bir durumda ço- küçüksün bu konuları anlamazsın,” gibi bahane-
cukların bir şekilde üzüntülerini gidermelerine lerle bu önemli konu savsaklanmamalıdır.
imkan tanınmalıdır. Zira sakin olmak, her zaman Çocukların ölüm hakkındaki tepkilerini ya-
iyi durumda olmak anlamına gelmez. Eğer çocuk- kından inceleyen psikologlar onların temelde üç
lar korkularını kendi içlerinde saklarlarsa, bunun noktada aydınlatılması gerektiğini savunmakta-
nedeni kendilerini emniyet içinde hissetmemele- dırlar. 1) Ölüm nedir? 2) İnsanları ölüme sevk
ridir. Çocukların sessiz kalması belki de korku- eden nedenler nelerdir? 3) İnsanlar öldüğünde ne
larını ifade etme yeteneklerinin olmamasındandır. olur?20 Çocukların bu sorularına doğru ve yeterli
Ancak yetişkinlerin bu gibi durumlarda, çocuk- cevap verebilmek için, her şeyden önce oldukça
lara her şeyin iyi olmadığını, ortada bir üzüntü ve sabırlı ve iyi bir dinleyici olmak gerekir. Bazen
kederin olduğunu nazik bir şekilde söyleyerek, bir hayvanın ölümünden bahsetmek, ölüm tecrü-
onların bu üzüntü ve kederlerini içlerine atmadan besinin daha somut ve anlaşılır hale gelmesini
açığa vurmalarına yardımcı olmaları, hiç değilse sağlayabilir. Ancak onlara gereğinden fazla bilgi
onların bu üzüntü ve kederlerini açığa vurmala- vermekten de kaçınmak gerekir.
rına engel olmamaları gerekir.18
Ölüm hakkında çocuklara şu bilgiler verile-
Hastalıktan dolayı öldü: Bazen de büyükler bilir: “Ölüm, hayatın bir parçasıdır.” “Ölüm,
ölen bir kişinin bir hastalıktan dolayı öldüğünü vücudun temel fonksiyonlarını yitirdiği an ger-
ileri sürerler. Örneğin, “anneannen hastalıktan do- çekleşir.” “İnsanlar ölen bir kişiye karşı farklı
layı öldü” demek, belki birçok yetişkin için son şekillerde reaksiyonlar gösterirler.” “Ölüm, geli-
derece normal bir ifadedir. Ancak uzmanlar, ölü- şim sürecinin son basamağıdır.” Elbette, tüm bun-
mün bu tür izahının çocukların zihin sağlığı açı- lar çocukların gelişimsel ve zihinsel özelliklerine
sından zararlı olabileceğini ileri sürmektedirler. ve ölümle ilgili olarak sordukları sorulara göre
Her ne kadar ölümü bu yolla açıklamak oldukça ayarlanmalıdır. Aslında çocuklar kendi aralarında
doğal olsa da, böyle bir izahın, çocuklar açısından ölümle ilgili doğru ya da yanlış pek çok şeyi
bazı psikolojik rahatsızlıklara neden olabileceğini zaten konuşurlar. Özellikle bu gibi durumlarda ya
de göz ardı etmemek gerekir. Zira çocuklar has- da soru sorduklarında, yetişkinler bunu bir fırsat
talandıklarında kendilerinin de ölebileceğini dü- bilerek, çocuklara doğru bilgiler vermeye çalış-
şünebilirler. Çoğu küçük çocuk, kavramsal olarak malıdırlar.
hastalıkla ölüm arasındaki ilişkiyi anlamayabilir.
Çocukların acıyı ifade etmelerine imkan tanı-
Çünkü onlar az, orta ya da ağır ve ölümcül has-
mak: İster çocuklar, isterse yetişkinler olsun, bir
talıklar arasındaki farkı kavrayamayabilirler. So-
şeyden uzak tutmaya çalışmak, onları daha fazla o
nuç olarak, hasta olma ve ölüm ilişkisi sadece ço-
konuda meraklı olmaya iter. Bu yüzden çocukları
cuğun zihninde ölüm korkusunun yoğunluğuna
cenaze evinden uzak tutmak ya da sevilen bir
hizmet eder.19
kişinin ölümünden onları haberdar etmemeye
Yukarıda zikrettiğimiz hususlar, sevilen bir çalışmak, gerçekte var olmayan bir ölüm korkusu
kişinin ölümü halinde yapılmaması gereken dav- da yaratabilir. Eğer çocuk, ölüm olayından haber-
ranış türleriydi. Bir de yapılması gereken bazı hu- dar olup, cenaze merasimine katılırsa, o zaman
suslar vardır, şimdi de onları incelemeye çalı- çocuk, hem ağlamak suretiyle kendini boşaltmış
şalım. olur, hem de ölümle ilgili olarak merak ettiği
Ölüm hakkında bilgilendirmek: Uzmanlar ya- soruları varsa, onları anlamasına ve öğrenmesine
kınını kaybeden bir çocuğun ölümle ilgili sorduk- bir imkan hazırlanmış olur. Dolayısıyla, çocuğun
ları sorulara yetişkinlerin sabırla cevap vermeleri yakınlarından birisi öldüğünde, yetişkinlerce
gerektiğini ifade etmektedirler. Hatta böyle bir hüzün ve kederini bir şekilde ortaya koymasına
imkan tanınmalı, hatta teşvik edilmelidir. Yakın-
18
larını kaybeden kişinin bu kederli süreci duygusal
David J. Wolpe, Teaching Your Children About God: A
Modern Jewish Approach, New York: Henry Holt and
Company, 1993, ss. 193-195.
19 20
Walsh, a.g.e., s. 190. Walsh, a.g.e., s. 191.

996
Materiallar

boşaltımla geçirmesi, normal bir düzene tekrar şey, kötü düşüncelerin insanların ölümüne neden
gelebilmesi için önemlidir. olmayacağı, ölümün, kaçınılmaz bir son olduğu
Cenazeye katılmalarına imkan tanımak: Aca- ve bizim düşüncelerimizin diğer insanlara zarar
ba çocukların çok sevdikleri yakınlarının cenaze vermeyeceğidir.
merasimine katılmaları gerekir mi? Psikologlar Çocukların dini duygularından istifade etmek:
bu konuda kesin bir şey söylememektedirler. As- Son zamanlara kadar dini ve manevi duyguların,
lında çocukların cenaze merasimine katılıp katıl- ölüme ilişkin olumlu etkileri ihmal edilmiştir.
mamalarına karar verme birtakım şartlara bağlı- Ancak son otuz senedir, “bilişsel devrim”
dır. Muhtemelen bunlardan en önemlisi, çocuğun (cognitive revolution) kavramının da ortaya atıl-
bireysel yapısıdır. Bu durumda çocuğun duygusal masıyla, psikoloji bu konulara da el atmıştır.24 Bu
hazır bulunuşluluğu son derece önemlidir. Örne- olumlu gelişmelerin bir sonucu olarak artık bugün
ğin bazı çocuklar ölü kişiyi tabutta görebilme ce- birçok psikolog ve psikiyatrist eserlerine ruh,
saretini gösterebilirken, bazı çocuklar bu durum- yaşamın anlamı ve dini inançları da dahil etmek-
dan son derece korkabilirler. Burada aile bireyle- tedirler.25 Dolayısıyla insanların ölüme ya da her-
rine düşen görev, çocuğun bu tecrübeyi yaşama- hangi önemli bir kayba karşı tepkilerini doğru
sından sonraki durumudur. Bu durum gerçekten olarak anlayabilmek için, onların dini ve manevi
çocuk için iyi mi olacak, yoksa gelecek sorunlara ilgilerinin de bilinmesi gerekir. Özellikle bu gibi
bir kaynak mı teşkil edecektir? Biraz da buna ortam ve durumlar, çocuklarla ahiret hakkında
karar verecek olan aile bireyleridir. konuşmak için bulunmaz bir fırsattır. Çocuklara
Ancak burada yapılması gereken, çocuğa ye- ölümden sonra bir hayatın olduğunu öğreten din
tişkinlerce kısaca bilgi vererek onları bu törene eğitimi, bu konuda bunalımların yatışmasına
hazırlamaktır. Çocuğa böyle bir bilgi verildiğin- önemli derecede yardımcı olabilir.26 Zaten çocuk-
de, gidip gitmeme konusunda doğru bir karar lar kendi mantık dünyaları çerçevesinde, iyilerin
verebilir. Lakin gitmek istemeyen çocukları zorla cennete gitmesi kadar, kötü insanların da cehen-
götürmenin sakıncaları olabileceği gibi, gitmek neme gitmesi gerektiğini bilirler ve düşünürler.
isteyen çocukları engellemek de bir o kadar hatalı Burada yetişkinlere düşen görev, böyle acılı ve
olacaktır. 21 Bununla beraber çocuk psikologları- kederli bir durumda, ölen kişilerin cennete gide-
nın çoğunlukla kabul ettikleri bir husus vardır ki, ceğini ve bizim de bir gün onlara kavuşacağımız
bu da yedi ve ileriki yaşlardaki çocukların cenaze fikrini onlara kazandırarak onları bir nebze olsun
törenine katılmalarının teşvik edilmesi, ama asla rahatlamaktır. Ancak diğer durumlarda olduğu
zorlanmamasıdır. Ölen bir kişiyi seyretmeleri, ce- gibi bu konuda da, çocuğun zihinsel ve duygusal
naze ve diğer törenlere katılmaları, onların ölüm gelişimi, soruları ve ilgileri daima göz önünde
olayının hayatın gerçek yönlerinden birisi oldu- bulundurulmalıdır.
ğunu anlamaya sevk eder.22 Çocuklar cenaze tö- Sonuç
renine katılmakla yaşam, inanç ve ölüm arasın-
İnsan hayatında ister yetişkin, isterse genç ve
daki karmaşık ilişkiyi görmüş olacaklardır. Yine
çocuk olsun, onları en çok etkileyen olaylardan
onlar orada din adamlarının ölen kişiye karşı yap-
bir tanesi hiç şüphesiz ölüm olayıdır. Ölüm, özel-
tığı dini görevleri görerek, dinin insan hayatın-
likle çocuklar için son derece önemli bir olay
daki önemini idrak edeceklerdir.
olup, gerekli eğitici ve öğretici tedbirler alınma-
Ölümle çocuğun ilgisinin olmadığını bildir- dığı takdirde, olumsuz etkileri hayat boyu devam
mek: Böyle bir olay karşısında yetişkinlerin ya- edebilir.
pabileceği en önemli katkılardan birisi de, çocu-
ğun bu ölümle herhangi bir ilişkisinin olmadığını
fark ettirmektir. Çocuklar çok yakınları da olsa 24
Marrone, a.g.m., ss. 495-496.
bazı kişilere düşmanca ya da kötü duygular bes- 25
Bu konudaki çalışmalar için bkz. Harold G. Koenig,
leyebilirler. İşte kendileri hakkında olumsuz duy- “Religion, Spirituality, and Medicine: Research Findings
gu besledikleri kişi öldüğünde de, bu konuda and Implications for Clinical Practice,” Southern Medical
kendi hata ve sorumlulukları var mı diye düşüne- Journal, vol. 97, no. 12 (December 2004), ss. 1194-1200;
bilirler. 23 Çocuklar için böyle bir düşünce son Brian J. Zinnbauer, ve Kenneth I. Pargament, “Working
with the Sacred: Four Approaches to Religious and
derece zararlıdır. Onlara bu konuda öğretilecek Spiritual Issues in Counseling,” Journal of Counseling and
Development, vol 78, no 2, (Spring 2000), ss. 164-168;
Charlotte Bühler, Patricia Keith-Spiegel and Karla
21
E. Mansell Pattison, The Experience of Dying, New Jersey, Thomas, “Developmental Psychology,” Handbook of
Prentice-Hall, 1977, s. 20; Walsh, a.g.e., ss. 189-190. General Psychology, ed. Benjamin B. Wolman, New
22
Adams ve Arkadaşları, a.g.m., s. 451. Jersey, Prentice-Hall, 1973, s. 897; Marrone, a.g.m.,s. 496.
23 26
Elisabeth Kübler-Ross, On Death and Dying, New York: Faruk Karaca, Ölüm Psikolojisi, İstanbul: Beyan Yayınları,
Macmillan Pub., 1969, s. 3. 2000, s. 198.

997
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Çocukların ölümü algılama biçimi kadar, on-


ların ölüm eğitimleri de oldukça önemlidir. Eğer
ölüm, hayatın kaçınılmaz bir sonu ve evrensel bir
gerçek ise, bundan kaçınmak mümkün değildir.
Dolayısıyla böyle önemli bir olayı inkar etmek ya
da görmezlikten gelmek yerine, çocukların geli-
şimsel özellikleri dikkate alınarak, uygun bir eği-
timinin verilmesi gerekir. Bugün ölüm eğitimi,
başta ABD olmak üzere birçok batı ülkelerinde ya
örgün eğitim kurumlarında, ya da hastanelerde
uzman kişiler veya din adamları tarafından dini
danışmanlık kapsamında verilmektedir. Elbette
ölüm eğitiminde dinin ve din adamlarının önemli
bir rolü vardır ve olmalıdır da. Ancak bu eğitimi
kim verirse versin, birtakım hususlara dikkat
etmek de gerekir. En başında ölüme, kaçınılması
ya da konuşulmaması gereken bir olgu olarak
değil, hayatın bir gerçeği olarak bakılmalıdır.
Dolayısıyla bu bağlamda çocukların zihinsel ve
duygusal gelişim basamakları da dikkate alınarak,
onlara ölüm hakkında doğru bilgi vermek, acı ve
kederlerin paylaşılmasına fırsat tanımak ve dini
duygu ve düşüncelerinden istifade etmek gerekir.

998
 

ÇOCUĞUN OKUMA ALIŞKANLIĞI KAZANMASINDA EBEVEYNİN


ROLÜ VE MESULİYETİ
Osman KAPLAN
Gonca Dergisi ve Muştu Yayınları
Yayın Yönetmeni
İstanbul / TÜRKİYE

GİRİŞ hayır ümit edilebilir. Aksine, bu müesseseler,


Dünden bugüne gençlik, defalarca ele alındı; kendilerinden bekleneni tam ve mükemmel şe-
gazete, mecmua ve hatta kitaplara mevzu oldu. kilde yerine getirmedikleri takdirde, kimseden bir
Ancak bu ele almalar büyük bir kısmı itibariyle, şey beklemeye hakkımız olmadığı gibi, ihmal ve
gençleri suçlamalardan, onların kötüye gidişatını terk edilmişlikten ötürü, çılgınlaşan neslin hâlin-
şikâyetlerden oluşuyordu. Kimse, meselenin niçin den şikâyet etmeye de kimsenin hakkı yoktur.(2)
böyle olduğuna temas etmiyor ve bu dev mese- Aile, mektep ve bütün toplum, ne zaman onu,
lenin halli üzerinde durmuyordu. İşte bu mesele- yüceltici duygularla donatır ve içtimaî erozyon-
lerden biri de hiç şüphesiz onların bir önceki lara karşı ruhunu besleyip, kalbine mukavemet
nesle göre daha az okumaları, kelime haznelerinin kazandırır; işte o zaman ondan bir şeylere bekle-
daha düşük olması ve az düşünmeleridir nebilir; yoksa haksızlık ve insafsızlık etmiş olu-
Oysaki gençlere nelerin, ne zaman, nasıl ve- ruz. Gelişen ve değişen dünyamızda değiştirile-
meyecek olan şeylerden biri de hiç şüphesiz oku-
rilmesi, üzerinde durulması gereken ve asla ih-
yan, idrak seviyesi gelişmiş, mesuliyet duygusu
male tahammülü olmayan meselelerin başında ge-
taşıyan ve düşünen gençler yetiştirmek olduğu
lir. Çünkü bir Çin atasözünde de belirtildiği gibi
muhakkaktır. Bunu başarabilmek için de çok er-
ülkesinin yüz yıl sonrasını düşünenler gençlerinin
ken hareket etmek ihtiyacı gün gibi ortadadır.
bugünkü haline bakmalıdır. Bizde de “Ağaç yaş-
ken eğilir.” sözü aynı konuya parmak basmakta- BİRİ BİZİ İZLİYOR
dır. Geleceğin dünyasını kurmak isteyenler genç- (SESLİ – GÖRÜNTÜLÜ TELKİN )
liğin meselelerine karşı lakayt kalamazlar. Büyük Çocuk, daha ilk dünyaya gelişiyle etrafında
ve müreffeh, yepyeni bir dünyanın kuruluşunda, olup biten şeyleri anlamaya çalışır. Ancak, onun
millet ve devlet bütün müesseseleriyle bu çok na- eşya ve hâdiselerle bilerek münasebete geçmesi,
zik noktaya eğilme mecburiyetindedirler. temyiz dönemiyle başlar. Bu devrede o, hem
Aile, mektep, sokak ve bütün kollarıyla neş- etrafındaki değişik renk ve keyfiyetleri hem de
riyat bu mevzu etrafında omuz omuza verdiği kendi benlik ve şahsiyetini sezerek, çevresinde
zaman, müspet ve sağlam neticelerin elde edil- olup bitenlerle, iç intibaları arasında, mekik gibi
mesi muhakkak gibidir. Bunlardan bir veya ikisi- gelir gider ve bir şeyler anlamaya çalışır. Çevre-
nin devre dışı kaldığı zamanlarda ise, gençlik, çe- sinde cereyan eden şeylerin hoş ve güzel olanları,
şitli zıtlıklar ve farklılıkların meydana getireceği herkes gibi onu da sevindirir; üzücü, zevksiz ve
atmosfer içinde, çekişmeye terk edilmiş demektir. çirkin olanları ise, müteessir eder. Bu itibarla da,
etrafıyla daimî münasebette olan ruhunun, daimî
Mektep ve aile yan yana değilse; neşriyat, teessür ve daimî hazları olur.
mektep ve aileye omuz vermiyorsa; sokak bun-
O, minicik görme ve işitme uzuvlarıyla her an
larla aynı çizgiyi paylaşmıyorsa, hizmet, sadece hâdiselerin içine girer ve ruhuna yeni yeni bilgiler
icra edildiği müessesede mevzii olarak kalacaktır. kazandırır. Bu yolla, her gördüğü ve işitip belle-
Böyle bir durumun fayda getirmeyeceği de mey- diği şey, ilerde benliğini kurmağa yarayan malze-
dandadır. Mekteplerde özellikle devlet eliyle yeni me olarak, şuur altına taşınır durur. Petekleşen bu
nesillere iyi bir terbiye verilmesi esastır. Ancak şeyler, ileride onun benlik ve şahsiyetini oluştura-
1947 yılına kadar bir devleti olmayan Yahudileri cakları gibi, bütün bir hayat boyu onun hareket-
düşündüğümüzde meselenin öncelikle aile içinde lerini baskı altında bulundurarak ona, menfi, müs-
halledilmesi gereği kendini gösterir.(1) pet istikamet ve yön de verecektir. Denebilir ki;
Mekteplerin çok mükemmel, ailenin yeterli, insanın müstakbel hayatında, davranışlarına en
sokağın temiz ve bütün neşriyatın, maşerî vicdan çok tesir eden şeylerden biri şüphesiz şuur-altı
ve devlet kontrolüyle, milli ahlâk ve millî terbiye birikimleridir.
çizgisinde işlemesi şarttır. Ve ancak, böyle bir va- Sünnette fiili terbiye, doğumla başlayıp ölün-
satı hazırladıktan sonradır ki, gençlikten salâh ve ceye kadar devam mütemadi bir faaliyettir. Ancak

999  
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

bu faaliyet farklı yaş safhalarına göre bazı deği- ceğiyle sımsıkı alâkalı olmalıdır. Ve onun atmos-
şiklikler arz eder. Esasen İslami terbiye yaşın ileri feri için cereyan eden her şey, ona yapılacak tel-
ya da geri seviyede olmasını nazarı dikkate al- kinlerin hazırlığı ve yapılmış telkinlerin de temi-
maz; erkek veya kadın, hasta veya sağ, fakir veya natından ibaret bulunmalıdır.
zengin, alim veya müteallim gibi içtimai ve fiziki
bir kısım farklılıkları da nazara alır. Her birisine ANNE – BABAYA ÇOK İŞ DÜŞÜYOR
teferruatta da olsa değişik talimatlarda bulunur. Her anne ve babanın, hayatlarının belli bir
Ancak bu farklılıklardan birinci derece ehemmi- bölümünü çocuklara tahsis etmeleri ve bu süre
yetli olanı yaştan ileri gelen tefriktir. Terbiye işin- içinde onlarla düşüp kalkmaları tıpkı büyük in-
de en ziyade ehemmiyet atfedileni de bülûğa ka- sanlar gibi, onların meseleleriyle alâkadar olma-
dar olan devredir. (3) ları gerekir. Hatta onların, o basit dünyaları içinde
Onun içindir ki, bu dönemde yuvanın, çocuk ehemmiyet atfettikleri, oyun, eğlence ve diğer
karşısındaki tavrı çok mühimdir. Yuva, ona neyi meşgalelerini titizlikle takibe koyulmaları yerinde
bir davranış olacaktır. Ebeveynin yatma ve müsait
gösterir; neyi işittirir ve neyi anlatırsa, yavru
olmama durumlarının dışında yatak odalarına
onunla kendi benlik ve şahsiyet peteğini örmeye
kadar her yere rahatça girip çıkmalarına izin ver-
çalışır. Evet, çocuk, içinde doğup büyüdüğü yu-
meleri, onlarda şahsiyetin teşekkülü için elzem-
vanın çocuğu olarak gelişir ve şekillenir. Biz far-
dir. Aksine, onların hususî dünyalarına girmeden,
kına varalım, varmayalım, o, telkinlerimizden
onları insan yerine koymadan, ne sosyalleşmeleri
daha çok, yuvada gördüğü ve duyduğu şeylerin
ne de terbiye adına onlardan bir şeyler alınması
tesirinde kalarak, benlik ve şahsiyete erer. Vakıa,
asla bahis mevzuu olamaz. Onlara söz geçirmenin
telkinin de yavruya kazandıracağı pek çok şey
ve hükmetmenin yolu, onları insan yerine koyma
vardır ama bunlar hiç bir zaman onun göz ve ku-
ve onlarla haşır neşir olmaya bağlıdır.
lak yoluyla yuvadan aldığı, sessiz öğütleri kadar
tesirli değildir. Belki telkinin gerçek tesiri de, yu- Bu mevzuda, şu hususlara titizlikle riayet
vada verilen şeylerin üzerine bina edildiği nikbet- edildiği takdirde netice alınacağı kanaatindeyiz:
tedir. Yuvadan destek görmeyen bir telkin, zayıf Yanlarına uğranıldığında ve ayrılırken onlara
ve tesirsiz; yuvada verilenlere ters bir telkin ise, selâm verilmesi. Evin içinde kendilerine hususî
çocuğun ileride bunalımlara sürüklenmesine ve- bir yer ve bazı şeylerin tahsis edilmesi (oda, yatak
sile olacaktır. Evet, bir taraftan aile hayatındaki ve dolap gibi şeyler) Onların kendi seviyelerin-
düzensizlik ve huzursuzluklar, beri taraftan da deki iş ve eğlencelerinin, yürekten, fakat seviyeli
dürüstlük, ahlâk ve fazilet telkinleri, zavallı çocu- olarak takip edilmesi. Büyüklere yapıldığı gibi,
ğu lâubalî ve huysuz kılacaktır. (4) sık sık hal ve hatırlarının sorulması. Hastalandık-
larında ziyaret edilerek, dertlerinin paylaşılması
İmam Gazali’ye göre kâinat bir zerreler me- ve teselli edilmeleri. Yer yer kucağa alınmaları,
cellesi, insan ise onun küçük bir örneğidir. Ancak öpülmeleri ve hatta başlarda, omuzlarda gezdiril-
küçük bir çocukta büyük insanda aranan bütün meleri. Hoşlarına gidecek güzel ve tatlı isimler
hususiyetlerden birer nebzecik mevcuttur. Nite- takılması ve bu isimlerle çağırılmaları. Ve bilhas-
kim İmam Gazali’ye göre küçük bir çocuğun dün- sa, bu isimlerin, onlarda yiğitlik ve kahramanlık
yasında da büyük insanların bütün hayalleri mev- hislerini uyaracak şekilde seçilmesi. Meşru daire-
cuttur. Aradaki derece farkı ise büyüklerin daha deki oyun ve eğlencelerinde hususiyle ilerdeki
önceden dünyaya gelmiş olma avantajıdır. Bunu hayatlarına esas teşkil edecek olan oyun ve eğlen-
biraz daha açacak olursak terbiyenin asıl gayesi celerinde serbest bırakılmaları ve hatta bilmedik-
olmuş olan değil olacak olandır. Buna göre henüz leri bazı şeylerin öğretilmesiyle kendilerine yar-
küçük yaşta iken iyi, güzel ve ideal olan davra- dımda bulunulması ve bu cümleden olarak daha
nışları öğrenmeli, onları benimseyerek periyodik bir sürü şey…(6)
bir davranış haline getirmelidir. (5) Çocukların büyüklerinden öğreneceği birçok
Bu bakımdan anne, baba ve evdeki diğer bü- husus vardır. Çocukların öğrenimini kolaylaştır-
yükler, kendilerini her an gözeten ve gördüğü mak büyüklerinden terbiye ve edep yönünde isti-
duyduğu şeyleri, kendi ölçüleri içinde değerlen- fade etmelerini sağlamak için onlarla olabildiğin-
diren çocuğun mevcudiyetini bir lâhza hatırdan ce beraber vakit geçirmek gereklidir. Çocuk bu
çıkarmamalıdırlar. Hatırdan çıkarmamalıdırlar, birliktelik sayesinde şahsiyet kazanır, ahlaki ba-
çünkü çocuk yuvada bir talebe ve bu talebenin en kımdan kendisini geliştirir. Yine bununla beraber
çok tesirinde kalacağı dersler de çevresinde görüp çocuğun birçok konuda tecrübe kazanması İslami
duyduğu şeylerdir. örf ve adaletlere uygun hareket edebilmesi ancak
O halde, yavrunun nasıl olması arzu ediliyor- onunla geçirilen birliktelikler sayesindedir. Çocuk
sa, behemehâl öyle olunmalıdır. Yani, aile muhi- tüm bu kabiliyetleri ancak büyüklerinden öğrene-
tindeki hayat akışı, çocuğun tasavvur edilen gele- bilir.(7)

1000
Materiallar

Aslında böyle bir davranış, sadece çocuklar Amerika'da basılan USA Today gazetesindeki
için değil; büyükler için de bahis mevzuudur. Bu bir makalede "9-10 yaşlarındaki çocukların gö-
cümleden olarak kendisine bu davranışlar tatbik zünde bir numaralı adam kimdir?" sorusuyla ilgili
edilen yavru ebeveyne karşı sevgi, saygı ve takdir bir anketin analiz sonuçları yayınlanmıştır. Buna
hisleriyle dolar taşar. Durum böyle olunca da göre, kırk dört şehirde, 21.000 öğrencinin ezici
ebeveynin önce kendisinin yaptığı ve sonra da bir çoğunluğu kahraman olarak anne-babalarını
sözle telkin ettiği okuma ameliye yavaş yavaş söylemişlerdir. (9)
davranışa dönüşmeye başlar British Columbia Üniversitesi'nden epidemi-
Çocukta öğrenmenin iki şekilde meydana gel- yolojistler ve Amerikan Psikoloji Derneği'nin
diğini arz etmiştik: 1- Onu öğrenmeye mecbur yaptığı çalışmalar, çocuk eğitiminde yeni fikirler
tutmadan, ailenin hal ve dil yoluyla, onun duygu- doğurmuştur: Bu çalışmalara göre, beyin ve be-
larına takdim ettiği derslerdir ki, çocuk bunları yindeki sinir bağlantıları, çocukluğun ilk yılların-
farkına yarmadan, havayı teneffüs ettiği gibi te- da anne-baba ilgisine göre şekillenmektedir. Hatta
neffüs eder. 2- Onu öğrenmeye mecbur tutarak, bizim için önemli olmayan küçük bir oyun, bazen
her yaş için gerekli usul ve metotlarla, onun daha çocuğun entelektüel gelişimini sağlayan, beyin
evvel gördüğü ve görmediği şeylerin belletilme- sinir ağlarının gelişimini artıran önemli bir faktör
sidir ki, bu şık da, ona vermeyi planladığımız şey- olabilir. (10)
ler, daha çok hazırlanıp önüne konan yemeklere Kanada Ontario Üniversitesi Eğitim Enstitüsü
benzer. profesörlerinden Gordon Wells, 25 yıl, anne-
Birinci şıkta, anne ve baba, gönülden bağlı bu- babanın ilk yıllardaki ilgisinin çocukların zekâsı
lundukları en ideal hayat tarzını, gergef işler gibi, üzerine etkisini araştırmıştır. Bu çalışmalara bir
yaşar, anlatır ve gösterirler. Böylece çocuk için destek de Western Ontario Üniversitesi'nden
olan olur. İkinci şıkta ise, her yaş ve seviye için ve- gelmiştir. Bu maksatla hazırlanan bir projede okul
rilecek şeylerin hazırlanması, hatta komprime ha- öncesi çocuklarla iki-üç yıl boyunca oyunlar oy-
line getirilmesi; takdim usulü ve takdimde kulla- nanmış, çeşitli aktiviteler düzenlenmiştir, motor
nılacak dil, her birerleri başlı başına birer mevzu- ve sosyal kabiliyetlerinin artmasına çalışılmıştır.
dur ve hepsine riayet edilmesi gerekmektedir. Daha sonra bu grup böyle bir eğitim almayan
Evet, yuva her güzel şeyin özünü bir tohum kontrol grubu ile karşılaştırılmıştır. Projeye katı-
gibi onun ruhuna ektikten sonra, okul bu işin ta- lan çocukların zekâ test sonuçları kontrol grubuna
mamlayıcısı, geliştiricisi ve koruyucusu olmalı- göre % 28 oranında yüksek bulunmuştur. Bu ar-
dır. Aksi halde, yuvadaki bütün gayretler boşa gi- tışı sağlayan neydi? (11)
deceği gibi, dün verilenlerle, bugünkülerin bir- Bu malumatlar doğrultusunda da yine yuka-
birini nakzetmesi de çocuğu bütün bütün şaşkına rıda zikretmiş olduğumuz hususlara tekrar temas
çevirecektir. etmiş olacağız. Ancak şu farkla ki yukarıda çocu-
Bu arada çocuğa verilecek eğitimde ki okuma ğun okuma alışkanlığının yerleşmesinde anne
alışkanlığını da bu kategoride zikretmek müm- baba faktörünün üzerinde durduk. Burada çocuğa
kündür. Bunu bazı prensiplere göre yapmak gere- okuma alışkanlığı kazandırılırken farkında olalım
kir. Bahsi geçen prensipleri şu şekilde sıralamak ya da olmayalım onun zekâ gelişimine ve sosyal-
mümkündür: Muhatabın tanınması, tedricilik leşmesine olan katkımız söz konusudur.
prensibi, kusurlara karşı müsamaha, telkinde mü- OKUMA ALIŞKANLIĞI ÇOCUĞA NE
şahhaslaştırma, Gönlün yüce ideallerle donatıl- KAZANDIRIR?
ması, İyi ve güzel sözlerle telkin, Sevgi ve korku
Kitap okuma çocuklara bazı zihnî maharetler
muvazenesi, Tedip prensibi, Yuvada zıtlıkların
kazandırır. Kitap okuyan çocuklar eğitim süreçle-
bulunmaması.(8)
rinde anne babaların ve eğitimcilerin işlerini de
Terbiye ve irşada, ana-babanın uyum içinde kolaylaştırır. Eğitime yapılan yatırımın karşılığını
olmaları çok mühimdir. Yuvada böyle bir uyum almak isteyen anne babaların çocuklarını pahalı
yoksa ve birinin yaptığını öbürü bozuyor; öbürü- okullara göndermeleri ve onların istedikleri her
nün söylediğini beriki yalanlıyorsa; çocuğun, her şeye ulaşmalarını sağlamaları yeterli değildir.
iki terbiyecisine karşı d, itimadının sarsılması ve Çünkü okuma alışkanlığı olmayan çocuklar, ba-
saygısızlaşması muhakkaktır. Bütün bu prensip- şarılı olmada zorlanmaktadırlar.
lerden sonra, en mühim husus, hatta geçen bütün
Kitap okumayan nesillerin giderek düşünme
prensiplerin öz'ü diyebileceğimiz bir husus vardır
fonksiyonu körelmekte, fikir üretme kabiliyetleri
ki; o da, istenen şeylerin aralıksız olarak ve
gerilemekte, yetersiz olan kelime hazinesi ile ba-
kemal-i ciddiyetle bütün bir hayat boyu yaşan-
şarılı iletişim kurma özelliği kazanamamaktadır.
masıdır.
Evrensel değer hükümlerinin kazandırılması, ka-

1001
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

rakter ve kişilik gelişmesi, tarih ve kültür şuuru 8- Anne-baba okuduğu kitaplardan edindikleri
ancak okuyan, araştıran ve bilgiyi seven nesillerin güzel bilgi ve değerleri çocukları ile paylaş-
yetiştirilmesiyle mümkündür. Hemen her şeyi malıdır.
anlatma imkânı olmayan eğitim sürecinde, çocuk- 9- Büyük yazar ve mütefekkirlerin hayatlarından
larımızın kendilerini okuyarak yetiştirmeleri ge- örnekler verilmeli, onlara olan hürmet artırıl-
rekmektedir. Maalesef tv seyrederek, bilgisayar malıdır.
oynayarak büyüyen çocuklarımız giderek okuma
10- Tv ve bilgisayar karşısında geçirilen zamanlar
istidatlarını kaybetmekte ve okumanın sağladığı
düzenlenmeli, bu konuda aşırılığa izin veril-
imkândan mahrum kalmaktadır.
memelidir.
Kitap okuyan ve kitap okunan çocukların dü-
11- Günlük gazete, dergi ve süreli yayınlar tâkip
şünceleri, diğer çocuklara göre daha zengindir.
edilerek onların merak hissi tahrik edilerek
Düşünme, bilgi ile birlikte geliştiğinden çocuk
alışkanlık kazandırılmalıdır.
bildiği kadar düşünebilir. Bilginin desteklemediği
düşünceler sığ kalmaktadır. 12- Çocukların harçlıklarından kitaba para ver-
meleri teşvik edilmelidir.
Okuma, çocuğun kelime hazinesini artırmakta
ve iletişim kabiliyetlerine müspet katkılarda bu- 13- Kitap evleri ve kitap fuarları gezilerek çocuk-
lunmaktadır. Kendisine kitap okunan çocukların ların böyle mekânlara ısınmaları sağlanma-
dil gelişmesi sağlıklı olmaktadır. Kitap okuyan lıdır.
çocukların iletişim kapasiteleri artar. Günümüz 14- Kitap okuma konusunda çocuklara baskı ya-
bilgi ve iletişim toplumunda kendini iyi ifade pılmamalı, bu alışkanlık onlara sevdirilerek
eden kişilerin başarılı olduğunu vurgulamak gere- kazandırılmalıdır.
kir. Düzenli okuma çocukların kolay öğrenme ve 15- Küçük çocuklara kitaplardan sevebilecekleri
doğru hüküm verme kabiliyetlerini inkişaf ettirir. pasajlar okunarak, hikâyeler anlatılarak onla-
Kitapların kazandırdığı zihin gücü; öğrenme, sor- rın kitaba olan ilgisi artırılmalıdır. (12)
gulama ve karar verme süreçlerine müspet tesir
ederek kişinin şahsî kemalâtına katkı sağlar. NEDEN OKUMUYORUZ?
Kitap okuma esnasında beyin aktif olarak Son yıllarda yapılan araştırmalar, Türk toplu-
çalışır. Bu durumda birçok yürütücü fonksiyon munun sosyal, ekonomik ve siyasî şartlarında
(zihnî bilgi işleme ve hafızaya alma süreci) aktif önemli değişiklikler olmasına rağmen, kitap, ga-
olarak kullanılır. Beyinde birçok sahada (bilhassa zete, dergi ile arasının iyi olmadığını, toplumu-
alın lobunda) okuma ve düşünme esnasında gli- muzun okumayı bir alışkanlık ve hayat tarzı hâ-
koz kullanımında artış söz konusudur. Okumanın line getirmediğini göstermektedir. Meselâ, Millî
sonucu olarak çocukta konsantrasyon, dikkat, an- Eğitim Bakanlığı'nın 1993 yılında yaptırdığı bir
lama ve mânâlandırma, gördüklerini fark etme ankete göre, gençlerin % 61'inin son bir ayda hiç
gibi birçok zekâ fonksiyonu müspet yönde geliş- kitap okumadığı, %13,4'ünün ise bir kitap okudu-
mektedir. ğu ortaya çıkmıştır. (13)
Çocuklara kitap okuma alışkanlığı kazandır- Yine yapılan bir araştırmaya göre, ülkemizde
mak için anne-baba tarafından yapılacaklar şu şe- okumaya aday ilk grubu oluşturan üniversite
kilde sıralanabilir: gençliğinde okuma oranı % 37,1'dir.
l- Anne-baba evde kitap okumalı ve çocuklar Bir başka ilginç durum ise, 1983'te Türkiye'-de
bunu görmelidir. 7.180 çeşit kitap basıldığı hâlde, bu 1992'de 6.151-
2- Hususi olarak kitap okuma zamanları ihdas 'e düşüyor. Aynı yıl, yani 1992'de çeşitli ülkelerde
edilmelidir. basılan kitap sayısı (çeşit olarak) ise şöyledir:
3- Çocuğun bilgi kazanması ve bu bilgiyi kul- Fransa'da 37.308
lanması teşvik edilmelidir. İngiltere'de 48.069
Almanya'da 64.761
4- Ev ortamında çocukların bilgi birikimi cid-
Japonya'da 42.217
diye alınmalı ve desteklenmelidir.
ABD'de 85.121
5- Çocuğun değer verdiği özel günlerinde ona
Günlük gazete satışlarında da, Türkiye ile di-
kitap hediye edilmelidir.
ğer gelişmiş ülkeler arasında benzer uçurumlar
6- Evde her çocuk için kendisine ait bir kütüp- dikkati çekiyor. Türkiye'de verilen bütün hediye-
hane hazırlanmalı ve kitap okuması mükâ- lere, yapılan bütün promosyonlara rağmen gazete-
fatlandırılmalıdır. lerin toplam tirajı üç milyonu bir türlü geçmiyor.
7- Çocuğun okuduğu kitabı başkalarına anlat- Toplam tiraj Japonya'da 68 milyonu, ABD'de ise
ması imkânı sağlanmalıdır. 63 milyonu geçiyor. Bir Japon, yılda 25 kitap

1002
Materiallar

okuyor, Bir İsveçli, yılda 10 kitap okuyor, Bir 11) Demircan Kadir, Çocuk Eğitiminde Eskimeyen Usuller,
Fransız, yılda 7 kitap okuyor. Türkiye'de ise 6 Kasım 1980, Sızıntı Dergisi
12) Aydınlı Hasan, Okuma Alışkanlığı ve Çocuk, Mart 2004,
Türk, yılda 1 kitap okuyor. Hâlen ülkemizde 95
Sızıntı Dergisi
kişiye bir kahvehane, ama 65 bin kişiye bir kü- 13) Okuma Alışkanlığı ve Toplumumuz, Nisan 2000, Sızıntı
tüphane düşüyor. (14) Dergisi
Ayrıca Japonya'da, ayakta kitap okuma alış- 14) Okuma Alışkanlığı ve Toplumumuz, Nisan 2000, Sızıntı
kanlığı bile 'taşiyomi' adıyla sözlüğe geçtiği hâl- Dergisi
de, bizim ülkemizde bırakın ayakta kitap oku- 15) Okuma Alışkanlığı ve Toplumumuz, Nisan 2000, Sızıntı
Dergisi
mayı, evlerde kitapların yüzüne bile bakılma-
makta ve kitaplar genellikle vitrinleri süsleyen bir
aksesuar olarak kullanılmaktadır.

Neden az okuyoruz?
Millî Eğitim Bakanlığı'nın 1993 yılında yap-
tırdığı bir ankete göre insanımızın okumama se-
bepleri oran olarak şöyledir:
1- Kitap okuma alışkanlığının olmaması: % 50,2
2- Yeterince zaman bulunamaması: % 16,6
3- Boş zamanlarında yoğun olması: % 10,6
4- Tv, video ve sinemanın tercih edilmesi: % 10,5
5- Kitap fiyatlarının yüksek olması: % 4,6
6- Dersleri sebebiyle okuyamama: % 3,4
7- Diğer sebepler: % 1,9
8- Cevap yok: % 2,27 7 (15)

NETİCE
Netice olarak, uygun yollarla yaklaşılırsa her
çocuk kitap okumayı sever. Ancak baskıyla
çocuğa kitap okutulamaz. Okumayı sevdiremiyor-
sak, hiç olmazsa okumadan nefret ettirmeyelim.
Çünkü okumadan nefret eden kişi, en uygun va-
satta bile kitaba kolayca ısınamaz. Bu işin yapıl-
ması ve oturtulması zamanı ise çocuğun daha
okula başlamadığı zamana tekabül eder ki bu da
bu mesuliyeti aileye yükler.

KAYNAKÇA
1) Apuhan Recep Şükrü, Çocuklarda ve Gençlerde
Karakter Eğitimi, Timaş Yayınları, İstanbul 2003
2) Gülen Ramiz, Gençliğin Problemleri, Haziran 1981,
Sızıntı Dergisi
3) Canan İbrahim, Hz. Peygamberin Sünnetinde Terbiye,
Yeni Akademi Yayınları, İzmir 2008
4) Gülen Ramiz, Gençliğin Problemleri, Temmuz 1981,
Sızıntı Dergisi
5) Gazali, Eyyühe’l – Veled, Marifet Yayınları, İstanbul
2002
6) Gülen Ramiz, Gençliğin Problemleri, Eylül 1981, Sızıntı
Dergisi
7) Abdülazim Said, Çocuk Yetiştirmede Nebevi Yöntem,
Polen Yayınları, İstanbul 2007
8) Gülen Ramiz, Gençliğin Problemleri, Ekim 1981,
Sızıntı Dergisi
9) Demircan Kadir, Çocuk Eğitiminde Eskimeyen Usuller,
Kasım 1980, Sızıntı Dergisi
10) Demircan Kadir, Çocuk Eğitiminde Eskimeyen Usuller,
Kasım 1980, Sızıntı Dergisi

1003
 

DEDE KORKUT DESTANININ SOSYAL BECERİLER


AÇISINDAN ANALİZİ
Yrd. Doç. Dr. Rukiye ŞAHİN
Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Tokat / TÜRKİYE
rukiyesahin@gop.edu.tr

Saadet Demirbağ BOLAT


Tokat Zile Anadolu Öğretmen Lisesi
Tokat / TÜRKİYE
sdbolat@hotmail.com

Süleyman ÇİFCİ
Sivas Yıldızeli İmam Hatip Lisesi
Sivas / TÜRKİYE
slyman_58@hotmail.com

AN ANALYSIS of DEDE KORKUT EPIC in TERMS OF SOCIAL SKILLS


ABSTRACT
In order to live in a social network effectively, children need to acquire certain basic skills. Initiating communication,
sharing, complimenting, providing help and requesting help from others are universally desired forms of behavior commonly
referred to as “social skills” (Elliott, Malecki & Demaray, 2001). All people can learn through modelling (Bandura, 1989).
According to Bandura (2002), modelling is a universal human capacity but in different cultures people use it various ways.
According to Bandura (2003) a subject is more likely to pay attention to and imitate the behavior of a model if the subject has
positive feelings about the model or perceives himself/herself as similar to the model.
In the present study, “Dede Korkut Epic” which is one of the most important cultural heritage of Turkish culture will be
analyzed in terms of social skills. Content analysis was used to analyse 12 stories. Then the results were presented and it was
discussed how Dede Korkut Epic can be used in social skills training.
Key words: Dede Korkut Epic, social skills.

1. GİRİŞ için büyük önem taşıdıklarını belirtmektedirler


Akranlarıyla başarılı bir şekilde etkileşime (Parke ve diğerleri 2002).
girmek çocukların sağlıklı gelişiminin önemli bir Çocuklara sosyal becerileri kazandırmak için
parçasıdır (Gresham, 1982). Sosyal beceriler bu uygulanan sosyal beceri eğitiminde pek çok yön-
etkileşimde merkezi bir yer tutar ve bireylerin tem kullanılabilir. Bu yöntemler özellikleri, ve
eğitsel, mesleki ve kişisel amaçlarına ulaşmala- sosyal becerilerin nasıl öğrenildiğine ilişkin sayıl-
rında önemlidir (Gresham, 1982). Paylaşma, yardım tıları açısından operant, sosyal öğrenme ve bilişsel-
etme, iletişim kurma, başkalarından yardım isteme, davranışçı yaklaşım olmak üzere üç başlıkta top-
iltifat etme gibi davranışlar evrensel olarak istenen lanabilir (Gresham ve Elliott, 1990). Sosyal bece-
ve sosyal beceriler olarak adlandırılan davranışlar- ri eğitiminin dayandığı yaklaşımlara göre eğitim-
dır (Elliott, Malecki ve Demaray, 2001). Gresham de kullanılan teknikler değişir. Öğretim ve alıştır-
ve Elliott (1990) işbirliği, girişkenlik, sorumluluk, ma yapma, model olma, geribildirim, problem
empati ve öz-denetim olarak beş ana başlık altında çözme, sosyal pekiştireç, ev ödevleri ve rol oyna-
topladıkları sosyal becerilerin, çocuk-akran ve ma teknikleri sosyal becerilerin kazandırılmasın-
çocuk-yetişkin ilişkilerinde kolaylaştırıcı rol oyna- da en sık kullanılan tekniklerdir (Spence 1983;
dığını belirtmektedir (Gresham ve Elliott, 1990). Ogilvy, 1994; Nangle, Erdley, Carpenter ve New-
Birçok çocuk gerekli sosyal becerileri içinde man, 2002). Pekiştireç, istenen davranışın sergi-
büyüdüğü kendi kültüründe ve sosyal ilişkilerinde lenme sıklığını artırmak için davranışı bireyin
(Parke ve diğerleri 2002) ebeveynlerini ya da çev- istediği bir sonuçla sona erdirmek ve ödüllen-
redeki diğer insanları gözlemleyerek doğal yollar- dirmektir. Öğretim ve alıştırma yapma sürecinde,
dan öğrenir (Jindal-Snape, 2004). Çocuklar, sos- öğretme, model olma, geribildirim verme ve
yal becerileri anne, baba, kardeş, arkadaş gibi ken- olumlu pekiştireç verme gibi özellikler söz konu-
dileri için önemli gördükleri kişilerden öğrendik- sudur. Çocuklar ne yapacakları konusunda yöner-
leri için araştırmacılar bu kişileri çocuğun ilk sos- geler alır ve davranışın sergilenmesi yoluyla göz-
yal ağı olarak görmekte ve çocuğun sosyalleşmesi lem yapmaları sağlanır. Davranışı sergiledikle-

1004   
Materiallar

rinde ise olumlu pekiştireç alırlar. Problem çözme olan Dede Korkut Destanı’nın sosyal beceriler
yoluyla ise çocuklara, problemlerini çözmek için açısından analiz edilmesidir.
sosyal becerileri nasıl kullanacakları öğretilir.
2.1. Örneklem
Çocuklar, davranışlarının sonuçlarını kestirmekte
zorlandıkları için, kimi zaman sosyal becerileri Bu çalışmada örneklemi belirlemek için
uygun olmayan bir şekilde kullanmakta ya da hiç amaçlı örnekleme yöntemi tercih edilmiş ve ça-
kullanmamaktadırlar (O’Rourke ve Worzbyt, lışmanın amacına uygun olarak Dede Korkut Des-
1996). Sosyal beceri eğitiminde doğru davranışın tanı kendi kültürümüzün eski ve iyi bilinen bir
model olarak sunulması, model davranışın taklit ürünü olarak analiz edilmek üzere belirlenmiştir.
yoluyla sergilenmesi, düzeltici geribildirim veril- 2.2. Veri toplama araçları
mesi ve yeni öğrenilen davranışların sergilenebil-
mesi için fırsatlar yaratılması gereklidir (Cartledge Bu araştırmada veriler varolan yazılı bir met-
ve Milburn, 1986, akt. Gresham ve Elliott, 1990). nin, Dede Korkut Destanının incelenmesi yolu ile
Model alma, öğrenirken sıkça başvurduğumuz bir elde edilmiştir. Paylaşma, yardım etme, iletişim
yöntemdir. İnsanlar, davranışlarının sonuçları ya kurma, başkalarından yardım isteme, iltifat etme
da modelin sosyal etkisi yoluyla öğrenebilirler. (Elliott, Malecki ve Demaray, 2001) olarak sınır-
Psikoloji teorileri açık bir şekilde izlenebilen lanan sosyal beceriler açısından metnin içeriği
olumlu ve olumsuz sonuçlardan öğrenmeye odak- analiz edilmiştir.
lanırlar. Çoğu öğrenme planlı ya da tesadüfi bir 2.3. Verilerin analizi
şekilde bireyin çevresinde ortaya çıkan modelle
Paylaşma, yardım etme, iletişim kurma, baş-
gerçekleşir. Tüm insanlar model alma yoluyla öğ-
kalarından yardım isteme, iltifat etme becerileri
renebilirler ve model alma evrensel bir insan po-
kategori olarak belirlenmiş ve Destanda yer alan
tansiyelidir (Bandura, 1989) ancak farklı kültür-
öyküler belirlenen bu kategoriler çerçevesinde
lerdeki insanlar bunu farklı şekilde kullanırlar
içerik analizine tabi tutulmuştur (Yıldırım ve
(Bandura, 2002). Gözlem yoluyla öğrenme ve ör-
nek alma Türk kültüründe çoğunlukla kullanılan Şimşek, 2006). Öyküler numara ile temsil edil-
bir öğrenme şeklidir (Kağıtçıbaşı, 2000). Modelin miştir. Dirse Han oğlu Boğaç Han destanı 1,
rehberliği olmadan bir kültür dilini, sosyal uygu- Salur Kazan’ın evinin yağmalandığı destanı 2,
lamaları, geleneklerini ve uyum becerilerini son- Kam Püre’nin oğlu Bamsı Beyrek destanı 3, Kazan
raki nesle aktaramaz (Bandura, 1989). Bandura’- Bey oğlu Uruz Bey’in esir olduğu destanı 4, Duha
ya (2003) göre birey, hakkında olumlu duygular Koca oğlu Deli Dumrul destanı 5, Kanglı Koca
beslediği ve kendisine benzettiği modelin davra- oğlu Kan Turalı destanı 6, Kazılık Koca oğlu
nışlarına dikkat etmeye ve taklit etmeye eğilim- Yigenek destanı 7, Basat’ın Tepegöz’ü öldürdüğü
lidir. Sosyal bilişsel yaklaşım, kazanım ve perfor- destanı 8, Begil oğlu Emre’nin destanı 9, Uşun
mansı birbirinden ayırır, çünkü insanlar öğrendik- Koca oğlu Segrek destanı 10, Salur Kazan esir
leri her şeyi yapmazlar. İnsanlar daha çok istendik olup oğlu Uruz’un çıkardığı destanı 11, İç Oğuz’a
sonuçlar yaratan davranışları, ödüllendirilmeyen Dış Oğuz’un asi olup Beyreğin öldüğü destanı 12
ya da cezalandırılan davranışlardan daha fazla numarasıyla kodlanmıştır. Her bir tema açıklanır-
model alma eğilimindedirler. İnsanlar kendilerine ken, hangi destanlarda söz konusu becerinin yer
benzeyen kişilerin başarılarından motive olurlar ve aldığı parantez içinde verilen numaralarla belirtil-
istenmeyen sonuçlar ortaya çıkaran davranışlar ise miştir. Destanlar sosyal becerilerin yer alıp alma-
tam tersi bir etki yaratır (Bandura, 1989). ması açısından analiz edilmiştir.
Çocuklar çevrelerinde gördükleri pek çok 2.4. Sınırlılıklar
kişiyi, film karakterlerini ya da masal ve öykü Bu çalışmanın sınırlılıkları şunlardır:
kahramanlarını da model alırlar. Dede Korkut
Destanı (Ergin, 1990) ve destanda yer alan öykü- Çalışmanın örneklemi amaçlı örnekleme yo-
lerin kahramanları kendi kültürümüzü iyi yansıtan luyla belirlenmiştir. Bu açıdan Dede Korkut Des-
örneklerdir. Öykülerde yer alan kahramanların tanı, kahramanlarının model olacağı tek doküman
sergiledikleri sosyal beceriler çocuklara model olarak kabul edilemez. Farklı çalışmalarda, farklı
olmaları açısından önemlidir. dokümanlar analiz edilebilir.
Sosyal beceri kavramı çok geniş bir kavram-
2. YÖNTEM dır, ilgili alan yazınında yer alan tüm sosyal be-
Bu araştırmanın amacı Türk kültürünün en ceriler bu araştırmada kategori olarak ele alınma-
önemli eserlerinden, Ergin’in (1990) belirttiği mış, beş sosyal beceri kategori olarak belirlen-
gibi ortak dehanın ürünü olması, içeriğinde millet miştir. Bu nedenle bulgular bu bilgi ışığında
hayatının yansıtılmış olması gibi özelliklere sahip değerlendirilmelidir.

1005
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

3. BULGULAR “Karşı yatan kara dağları


Senden sonra ben neylerim
3.1. Paylaşma
......................
Öykülerde paylaşma daha çok misafir etme, Arş şahit olsun sekizinci kat gök şahit olsun
ziyafet verme şeklinde yer almaktadır. Destanlar- Yer şahit olsun gök şahit olsun
da sevindirici ve kutlanacak olaylarda, kahraman- Kadir Tanrı şahit olsun
ların dualarının kabul olması ya da dileklerinin
Benim canım senin canına kurban olsun dedi,
yerine gelmesi için ya da beylerin genellikle yap-
razı oldu” (5, s. 120-121, Ergin, 1990).
tığı bir etkinlik olarak örneğin “attan aygır, deve-
den erkek deve kestirdi” ifadeleriyle bu ziyafetler 3.4. Yardım isteyebilme
anlatılmaktadır (1, 3, 4, 6, 10, 12). Aşağıda des- Destanlarda zor durumda kalanlar, saldırıya
tanlarda paylaşmanın nasıl yer aldığına dair bir uğrayanlar, esir olup malı, mülkü yağmalananlar,
örnek verilmiştir. destanın kahramanından yardım istemekte, zaman
“Hanlar hanı Bayındır yılda bir kere ziyafet zaman destan kahramanı arkadaşlarından birine
verip Oğuz beylerini misafir ederdi. Gene ziyafet yardım etmek için yardım istemekte, destan kah-
tertip edip attan aygır, deveden erkek deve, ko- ramanları Dede Korkut’un kendisinden müşkül-
yundan koç kestirmişti”(1, s. 21, Ergin, 1990). lerini çözmesi, akıl vermesi için yardım istemek-
Paylaşma destanlarda ziyafet verme ve misa- tedirler. Burada Dede Korkut’tan alınan yardım
fir etmenin dışında “elbise, kaftan, çadır” gibi o bilge birinin zor bir anda ortaya çıkması ve buna
dönem için değerli malların verilmesi şeklinde de verilen önemin vurgulanması açısından etkileyi-
yer almaktadır (3, 4, 9, 12). Hatta ülke ve kale cidir. İstenen yardım zaman zaman Deli Dumrul’-
verme de destanlarda paylaşılan zenginlikler ara- da olduğu gibi sınanmayı hatta yapılamayacak
sındadır (4). Aşağıda bununla ilgili bir örnek su- fedakarlıkları kapsamaktadır. Ancak buna rağmen,
nulmuştur. yardım isteyen geri durmamaktadır. Destanlarda
“Sonra Begil geldi, peşkeşini çekti. Bayındır Tanrı’dan da yardım istenmektedir (1, 3, 4, 5, 6,
Han'ın elini öptü. Han da Begil’i misafir etti, 7, 8, 9, 11).
güzel at, güzel kaftan, bol harçlık verdi” (9, s. “Pay Püre Bey der: Dede ben üçünü bulursam
165-166, Ergin, 1990). ikisini sen bulur musun dedi. Dede Korkut evet
hanım, bulayım dedi. Pay Püre Bey dedi: Şimdi
3.2. Övgüde Bulunma
Dede köpek ile pireyi sen bul dedi” (3, s. 67-68,
Destanlarda övgüler eşler arasında, ebeveyn Ergin, 1990).
ve çocuk arasında, kardeşler arasında, yurdun gü-
zelliklerinin övülmesi ya da kahramanların özel- 3.5. İletişim becerileri
liklerini övmek amacıyla yer almıştır. Eşler ara- Destanlarda iletişim becerileri toplulukla se-
sındaki övgüler erkek kahramanın eşinin güzel- lamlaşma, eşler ve anne-baba çocuk arasındaki
liğinin, kadının eşinin yiğitliğinin ya da destan etkileşimde duygularını ve isteklerini ifade etme
kahramanının yiğitliğinin ve özelliklerinin övül- ve yine aile içinde sorunların sebeplerini irdeleme
mesi biçimindedir (1, 2, 3, 4, 6, 7, 9, 10). Övgüde şeklinde yer almaktadır (1, 3, 4, 6, 8, 9). Aşağıda
bulunmayla ilgili şu örnek verilebilir. bunlarla ilgili bir örnek sunulmuştur.
“Beri gel Salur beyi Salur güzelliği “Dirse Han'ın hatunu söylemiş, görelim ne
Başımın bahtı evimin tahtı söylemiş. Der: Hey Dirse Han, bana gazap etme,
Han babamın güveyisi incinip acı sözler söyleme” (1, s.24, Ergin, 1990).
Kadın anamın sevgisi
Babamın anamın verdiği 4. TARTIŞMA
Göz açıp da gördüğüm Dede Korkut Destanı, edebi değerinin yanı
Gönül verip sevdiğim” (4, s.99, Ergin, 1990). sıra, kültürümüzü yansıtan zengin bir kaynak ol-
3.3.Yardım etme ma açısından da önemli bir değere sahiptir. Ço-
cuklar kültüre uygun modellerden kazanmaları
Destanlarda kahramanın yakınının ya da ken-
disinin, yurdunun ya da sahip olduklarının tehdit istenen davranışları edinebilirler. Dede Korkut
altında olduğu zamanlarda oğuldan, eşten, anne- Destanı bu araştırmada sosyal beceriler açısından
babadan, arkadaşlardan, daha çok beraber müca- analiz edilmiştir. Destanlarda sosyal becerilerin
dele vermek için yardım istenmektedir. Kahraman kahramanlar tarafından sergilendiği bulgularda
zor durumda kalanlara kendisini üzseler bile yar- ortaya konulmuştur. Kuşkusuz, o dönemin yaşam
dım etmektedir (1, 2, 3, 4, 5, 7, 10). Yardım etme tarzının içinde günümüzde önermeyeceğimiz
ile ilgili destanlardan alınan bir örnek aşağıdaki problem çözme yöntemleri de kullanılmaktaydı.
gibidir. Destanlardaki kahramanlar model olarak sunulur-

1006
Materiallar

ken sosyal beceri öğretimindeki diğer tekniklerin − Ogilvy, C.M. (1994). Social skills training with children
de yer aldığı bir program dahilinde sunulmalı ve and adolescents: A review of the evidence on the
effectiveness. Educational Psychology, 14 (1), 73-84.
doğru davranışların altı çizilmelidir. Sosyal beceri
− O’Rourke, K., Worzbyt, J. C. (1996). Support groups
eğitiminde kullanılan tekniklerden olan öğretim, for children. Taylor & Francis, USA.
alıştırma yapma, problem çözme, olumlu pekiş- − Parke, R.D., McDowell, D.J., Kim, M., Killian, C.,
tireç verme gibi teknikler (Spence 1983; Ogilvy, Dennis, J., Flyr, M.L., Wild, M.N. (2002). Fathers'
1994; Nangle, Erdley, Carpenter ve Newman, contributions to children's peer relations. LeMonda, T.,
2002) istenen davranışların doğrudan belirtilmesi, Catrine, S., Cabrera. N. J., (Eds). Handbook of Father
sergilendiğinde pekiştirilmesi açısından eğitim Involvement: Multidisciplinary Perspectives, (141-169).
Mahwah, N.J. Lawrence Erlbaum Associates, Inc.
programlarının içerisine dahil edilmeli, destanlar-
− Spence, S.A. (1983). Annotation teaching social skills
daki kahramanlar ise istenen olumlu davranışları to children. Journal of Child Psychology and
sergilemeleri boyutuyla model olarak sunulmalıdır. Psychiatry, 24 (4), 621-627.
Birey, hakkında olumlu duygular beslediği ve − Yıldırım, A., Şimşek, H. (2006). Sosyal bilimlerde nitel
kendisine benzettiği modelin davranışlarına dik- araştırma yöntemleri. Seçkin Yayınevi, Ankara.
kat etmeye ve taklit etmeye eğilimlidir (Bandura,
2003). Kendi kültürümüze ait zengin bir yazılı
kaynak olması, kahramanlarının kültüre ait özel-
likleri sergiliyor olmaları açısından uygun mo-
deller olmaları sebebiyle, hem öğretmenler, hem
anne-babalar çocuklara sosyal becerileri öğretir-
ken bu çalışmada analiz edilen Dede Korkut Des-
tanını kullanabilirler. Destanlar içerikleri açısın-
dan, çalışmaya konu olan sosyal becerileri, kahra-
manları aracılığı ile sunmaktadır.

KAYNAKÇA
− Bandura, A. (1989). A social cognitive theory of
personality. L. Pervin & O. John (Eds.), Handbook of
personality (154-196). New York: Guilford
Publications.
− Bandura, A. (2002). Social cognitive theory in cultural
context. Applied Psychology: An International Review,
51(2), 269-290.
− Bandura, A. (2003). On the psychosocial impact and
mechanisms of spiritual modelling. The Interpersonal
Journal for the Psychology of Religion, 13(3), 167-173.
− Elliott, S. N., Malecki, C.K., Demaray, M.K. (2001).
New directions in social skills assessment and
intervention for elementary and middle school students.
Exceptionality, 9 (1&2), 19-32.
− Ergin, M. (1990). Dede Korkut Kitabı. Boğaziçi
yayınları, İstanbul.
− Gresham, F. M. (1982). Social skills instruction for
exceptional children. Theory Into Practice, 21 (2), 129-
133.
− Gresham, F. M., Elliott, S. N. (1990). Social Skills
Rating System Manual. American Guidance Service,
Inc. USA.
− Jindal-Snape, D. (2004). Generalization and mainte-
nance of social skills of children with visual
impairments: self-evaluation and the role of feedback.
Journal of Visual Impairment & Blindness, 99 (8), 486-
498.
− Kağıtçıbaşı, Ç. (2000). Kültürel psikoloji - kültür bağla-
mında insan ve aile. Evrim yayınevi ve Tic. Ltd. Şirketi.
İstanbul
− Nangle, D. W., Erdley, C. A., Carpenter, E. M., New-
man, J. E. (2002). Social skills training as a treatment
for aggressive children and adolescents: a develop-
mental - clinical integration. Aggression and Violent
Behavior, 7, 169-199.

1007
 

0–6 YAŞ GRUBU ÇOCUKLARDA DİL GELİŞİMİ


Öğr. Gör. Salih SAVAŞ
Qafqaz Üniversitesi
Dil Öğretim Koordinatörlüğü
Bakü / AZERBAYCAN
ssavas@qafqaz.edu.az

LANGUAGE DEVELOPMENT in CHILDREN BETWEEN 0–6 YEARS of AGE


ABSTRACT
Language assistant is/are the most important means in establishing of the intercourse among people. By means of it one may
express his/her desire, complaint and wish, or ask a question to somebody in order to learn something. In babies this is possible in
the form of some weeping at first; later then they turn it into letters, syllables, words and sentences. Language can be developed
and improved by various activities and applications. The development period of this may vary differently with relation to the
family, surrounding environment and sex. At the same time certain factors may also create some obstacles to the development of
the language we’re going to use for our whole life. This parents should be aware of it and pay attention to such an issue a lot.
Key Words: baby, language, child, development, preschool

I. GİRİŞ tıcı zihinsel etkinlikleri anlamak ve benzeri du-


rumlar için kullanılabilir. Ama dilin asıl işlevi ve
Dil, insanlar arasında iletişimi sağlayan bir
amacı düşünceyi ifade etmedir.”
vasıtadır. Bir isteği, bir arzuyu, bir şikâyeti ya da
memnuniyeti, bir olayı anlatmada kullandığımız Dilin gelişmesi insanlarda doğumdan itibaren
en önemli iletişim vasıtasıdır. Dilin tanımı söz- başlar. Bebekler doğuştan dil ve konuşma yete-
lüklerde şu şekilde geçmektedir: “Düşünce, duy- neği ile dünyaya gelirler. Dili ilk önce ağlama
gu ve isteklerin, bir toplumda ses ve anlam yö- şeklinde kullanarak etrafındakilere isteklerini, ra-
nünden ortak olan öğeler ve kurallardan fayda- hatsızlıklarını ya da durumlarını anlatmaya çalı-
lanılarak başkalarına aktarılmasını sağlayan, çok şırlar. Bu ağlama şekli bebeklerde farklı şekiller-
yönlü, çok gelişmiş sistem, lisan”1, “Anlaşma ga- de olabilir. Bazı bebekler çok yüksek sesle ve yır-
yesiyle kullanılan işaretler sistemi, daha çok da tılırcasına ağlarken bazıları da kesik kesik ve
sesli işaretler sistemi, lisan”2 kısık sesle ağlarlar. Ağlama şekli nasıl olursa ol-
sun netice itibarîyle aynı isteği dile getirirler.
1960’lı yılların başlarında yaygın olarak Sağlıklı bir bebek ağlıyorsa acıkmış olabilir, altı-
kullanılan “Davranışçılar Dili” Skinner tarafından nın değişmesi gerekiyordur, gazı vardır, uykusu
ortaya atılmıştır. Tamamen taklide dayalı bir yak- vardır vs. Böyle durumlarda bebekler isteklerini
laşımdır. Bu görüşe göre; bebekler etraflarında ağlama şeklinde dile getirirler. Bütün bu durum-
duydukları sesleri tekrar ederek bu sesleri çıkar- ların dışında ağlamalar devam ediyorsa herhangi
mayı öğrenirler ve böylece dil gelişir. Bu görüş bir rahatsızlığın olduğu açıkça bellidir.
değişik çevreler tarafından eleştirilmiştir. Chomsky, Dilin gelişmesi dereceli bir süreçtir. Bir ya-
çocuğun taklit edeceği anne ve babanın onun için şından önce bebekler dili anlamlı bir şekilde kul-
iyi bir örnek olamayacağı kanısındadır. Çünkü; lanamazlar. Bu süre zarfında genellikle ağlayarak,
büyüklerin konuşmalarında yapmış oldukları değişik tonlarda ses çıkartarak dili kullanırlar. İlk
hatalara (dil sürçmeleri, yanlış kurulmuş cümle- bir aydaki ağlamalar daha sonra kendini mırıldan-
ler, tekrarlamalar…) çocukların konuşmalarında malara ve farklı tonlardaki manasız seslenmelere
rastlanmaz. Yapılan yanlışlıklar birbirine benze- bırakır.
memektedir. Bundan dolayı çocukların yetişkin-
Bebek ağlayarak hem nefes alma düzeyini
leri taklit yoluyla dili öğrendiklerinden söz edile-
geliştirir hem de ses tellerini kullanarak konuş-
mez. Yani Skinner’in düşüncesi çocuğun yeni bir
maya hazırlık yapmış olur. Bebekler ağlamaların-
şeyler ortaya çıkarıcı düşüncesini dikkate alma-
da dudak, çene ve dil hareketlerini yaparak ses ve
maktadır. Cromsky’e gire dil: “Bilgi aktarmak, solunumunu düzenleme becerisi kazanırlar. Be-
kişiler arası ilişki kurmak, düşünceyi dile getir- bekler ileride daha iyi konuşsunlar, sesi daha gür
mek ya da açıklığa kavuşturmak, oyun için yara- olsun şeklindeki inanışla sürekli ağlatmak da doğ-
ru değildir.
1
İlhan Ayverdi, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı
Neşriyat, İstanbul 2006, s.704
Bebeklerin beslenme şekli de ileride yapacağı
2
D. Mehmet Doğan, Temel Büyük Türkçe Sözlük, Bahar konuşmaların temelini oluşturur. Anneyi emerek
Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, Haziran 1994, s.183 anne sütüyle beslenen çocuklar emme esnasında

1008   
Materiallar

dillerini, damaklarını ve dudaklarını kullanırlar. kelimeler genellikle baba, anne, dede, mama,
Böylece konuşma esnasında en gerekli organla- su,...gibi çok kullanılan basit kelimelerdir. Ayrıca
rının gelişmesini sağlarlar. Biberonla beslenme bebek bir yaşına bastığı zaman sorulan basit emir
durumunda çocuklarda ileriki yaşlarda peltek ya cümlelerini kavramaya ve sorulan sorulara el ha-
da genizden konuşma durumlarına rastlanmak- reketleriyle cevap vermeye başlar. Meselâ; “gözün
tadır. Eğer biberonun deliği çok küçükse ve bebek nerede?”, “ kulağını göster”, “elini ver”, “elimi
mamayı emmede zorluk çekiyorsa bu peltek ko- tut” gibi cümleleri kavrayarak yapmaya çalışır.
nuşmaya sebep olur. Bunun tersine biberon deliği Çocuklar bu dönemde etrafındaki sesleri taklit
gereğinden büyük olduğu zaman da ağza bol etmeye başlar. Böylece söz dağarcığına yeni yeni
miktarda süt geldiğinden bebek boğulmamak için kelimeler eklenir. Devamlı merak halindedir.
dilinin arka kısmını yukarı kaldırır. Bu alışkanlık Araştırmayı ve sonunda elde edeceği bulguyu çok
konuşmaya başladıktan sonra ileri yaşlarda geniz- merak eder. Nasihatlere bazen olumsuz tepki
den konuşmalara sebep olur. gösterir.
II. DİL GELİŞİMİ: V. Dönem ( 12–24 ay): Bu dönemde artık
çocuğun dili çözülmüştür. Kelime hazinesi her
Çocuklarda dil gelişimini dil öncesi dönem ve
dil sonrası dönem olarak iki grupta inceleyeceğiz. geçen gün artış göstermektedir. Cinsine göre (er-
kek ya da kız) ilgi alanları farklıdır. İlgi alanına
1. DİL ÖNCESİ DÖNEM: Bu dönem 0-2 giren kelimeleri daha çabuk öğrenirler. Birçok
yaşları arasını kapsamaktadır. Bunu da kendi için- nesneye ortak isim koyar. Yiyeceğe her şeye
de beş dönem halinde ele alabiliriz. “mama” diye hitap eder. Bunun sebebi kelime da-
I. Dönem (0–2 ay) : Bu dönemde bebeklerde ğarcığının kısıtlı olmasıdır. Bu dönemin sonlarına
genellikle sesler ağlama şeklindedir. Yüksek sesli doğru çocuklarda aşırı merak söz konusudur. De-
ağlamalar, bir sıkıntının olduğunu işaret eder. vamlı öğrenmeye yönelik girişimlerde bulunmak-
Irkı, milleti ve rengi ne olursa olsun bebekler ge- tadır. Gerek büyüklerini taklit ederek ve gerekse
nellikle aynı dilde isteklerini dile getirirler. Bu “Bu ne?” gibi iki kelimelik kısa sorular sorarak
ağlamalar kısa, yüksek seviyede ve yardım ister merakını gidermekte ve hafızasındaki kelime sa-
niteliktedir. Bunun haricinde gazın çıkmasında yısını artırmaktadır. Bu dönemin sonlarında ko-
geğirme, ufak bir soğuğu hissetmede hapşırma ve nuşmaya karşı olan güveni artmıştır. Büyükler,
ayrıca hıçkırık tutma şeklinde de gösterir. Bu çocukların sordukları bu sorulara sıkılmadan ce-
dönemde sıkıntısı olmayan bebek günün büyük vap vermeli ve onların bu öğrenme hızlarını kes-
bir kısmını uyuyarak geçirir. memelidirler. Çocuk için öğrenilen her bir kelime
II. Dönem ( 2–6 ay ): Bu dönemde bebekler bir buluş niteliği taşımaktadır.
çıkardıkları seslerin belli bir kısmını kontrol altın- 2. DİL SONRASI DÖNEM: Bu dönemi ayrı
da tutabilirler. Ağlamalar isteklere göre belirgin- yaş grupları şeklinde ele alabiliriz.
leşir ve anneler bunu ayırt edebilirler. Yani acık- 2 yaş: İki yaşına basmış bir çocuk artık iki
mış olan bebeğin ağlamasıyla altının değişmesi kelimeyi yan yana getirerek bazı isteklerini dile
gereken bebeğin ağlaması ya da uykusu olan be- getirebilir ya da kendisine yöneltilen sorulara ce-
beğin ağlaması farklı tonlarda olmaktadır. Bu dö- vap verebilir. Meselâ; “Baba nerede?” sorusuna
nemde ağlamaların sayısı biraz daha azalır. Bebek “Baba iş” gibi eksiz olarak ifade edebilir. Yine
yüksek seslerden etkilenir. Kendi kendine birta- acıktığı zaman bebeklikte yaptığı ağlama yerine
kım sesler çıkarmaya başlar. Boşluğa bakarak “anne mama” diyebilir. Cümle yüklem bakımın-
gülme ve sevinç çığlığı atma şeklinde sesler de bu dan eksiktir; ama istek anlaşılmıştır. Bu şekilde
dönemde duyulur. Mırıldanmalar da sık sık ken- cümlelerde kelimeler yutulsa da ifade anlaşılmış
dini gösterir. Bu dönemde bebek kendi seslerini olmaktadır. Bu dönemde çocukların kelime da-
dinlediği gibi başkalarının seslerine de dikkat ke- ğarcığı hızla artmaktadır. Hemen hemen öğren-
silir. Yine bu dönemin sonlarında bebeğe ses ve- meye en çok müsait ve istekli olduğu bir dö-
rildiğinde o da bazen karşılık verir. nemdir. Bir şeyin öğrenilmek için en müsait olun-
III. Dönem ( 6–9 ay): Bu dönemde bebek duğu an onun öğrenilmek için sorulduğu andır.
ünlü seslerin sıralandığı (aaaaa, ooooo, uuuuu) Bu yaş döneminde çocuklarda 100–200 kelimelik
şeklinde sesler çıkarır. Ses çalışmalarının sık bir sözcük dağarcığı mevcuttur.
yapıldığı bir dönemdir. Yüksek seslere tepki verir 3 yaş: Çocuk ikinci yaşın sonunda kelime
ve bu birden sıçrama şeklinde kendini gösterir. dağarcığını arttırdığı gibi kazanmaya başladığı
IV. Dönem ( 9–12 ay): Bebek bu yaşlarda tüm becerileri de tekrarlayarak pratik yapar. İki
sesli harfin başına bir tane de sessiz harf koyarak yaşındaki bir çocuk en fazla 200 kadar kelimeyi
iki harfli heceleri çıkarmaya başlar. İlk öğretilen bilebildiği halde 3 yaşında bu rakam bine kadar

1009
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

ulaşabilir. Bebeğin dil gelişiminin en iyi bir ta- münakaşalardan olumsuz etkilenerek konuşmaya
razda ortaya çıktığı yaş 3 yaştır. 3 Bildiği keli- karşı olumsuz bir tutum içerisine girer ve konuş-
melerin sayısı fazla olsa da bunların hepsini düz- ma isteğinde bulunmaz. Bu da konuşmayı gecik-
gün ifade edemez. Kelimeleri tam telâffuz ede- tirebilir. Aile içerisindeki huzursuzluklardan do-
mez. Kendi kendine konuşur ve çok soru sorar. layı anne ve babanın sürekli tartışması ya da
Böylece hem etrafındaki nesneleri daha iyi tanır evdeki büyüklerin aralarındaki münakaşalardan
hem de kelime dağarcığını geliştirir. Ayrıca tuva- çocuk da olumsuz olarak etkilenir.
let eğitimini bu yaşta tamamlamış ve artık tu- Konuşmayı geciktiren diğer bir faktör de
valete gitme ihtiyacı olduğunda bunu söyleyebi- anne ve babanın çocuğa karşı olan aşırı düşkün-
lir. Bu da aileyi ek bir masraftan ve anneyi de te- lüğüdür. Aşırı ilgi ve düşkünlük çocuğun rahat
mizlik zahmetinden kurtarmış olur. Dilin ne kadar davranmasını ve isteklerini rahatça anlatmasını
önemli olduğu bu durumlarda daha iyi anlaşılır. engeller. Anne ya da baba çocuğa konuşma ve bir
4 yaş: Bu yaş grubunda çocuklar kelimeleri şeyleri ifade edebilme fırsatı vermeden çocuğun
daha net bir şekilde söylemeye başlarlar. Öğ- anlatmak istediğini yerine getirir. Böylece çocuk
retildiği takdirde sayma sayılarını 1’den 10’a ka- bir şeyi ifade edebilme kabiliyetini geliştiremez.
dar sayabilirler. Zamanı algılarlar. Yani, yarın, Meselâ çocuk bir şey isteyemeden bütün ihtiyaç-
bugün, dün, öğleden sonra, akşama... gibi ifadeler ları yerine getirilebiliyorsa bu çocukta isteyebil-
kullanıldığında zamanı kavrarlar. me ve ifade edebilme kabiliyeti yavaş olur. Böy-
lece konuşması da yavaş olmuş olur.
5 yaş: Bu yaş döneminde çocuk kendine ait
cümleler kurabilir. Elde etmek istediği bir şeyi Aşırı düşkünlüğün tersi olarak ilgisizlik de
isterken “ Lütfen, alır mısın? Lütfen verir misin?” çocuklarda konuşmayı geciktiren bir sebeptir.
şeklinde basit elde etme ifadeleri kullanır. Yine Anne, babanın çocuklarına vakit ayırmaması, on-
bu yaşta büyüklerini taklit etmeye ve duyduk- ların sorularını cevapsız bırakmaları, onlarla sü-
larını tekrar etmeye devam eder. Bu yaşın sonla- rekli iletişim halinde bulunmamaları, hikâye, ma-
rına doğru çocuk 2000 kadar kelimeyi kullana- sal, öykü gibi çocuğun ilgisini çekecek ve kelime
bilir. dağarcığını geliştirecek aktivitelerde bulunmama-
ları neticesinde çocuğun sözlü iletişim ortamın-
6 yaş: Bu yaş okul öncesi eğitim döneminin
dan uzak kalması konuşmayı geciktirir.
son yılıdır. Düzenli cümleler kurmaya başlamış-
tır. Bu sayede etrafındaki insanlara olan iletişimi Çocuklarda konuşmayı geciktiren etkenlerden
daha da artar. Yetişkinler gibi uzun cümleler ku- biri de işitme problemidir. Çocuklarda işitme so-
rabilirler. runu varsa konuşmada da gecikmeler yaşanabilir.
Ayrıca sürekli orta kulak iltihabı olan çocuklarda
III. ÇOCUKLARDA KONUŞMAYI işitme problemi olabileceğinden konuşmaya
GECİKTİREN ETKENLER: olumsuz tesir eder.
Bir çocukta fiziksel, ruhsal ve bedensel bir
IV. KONUŞMA BOZUKLUKLARI VE
rahatsızlık olmadığı halde yaşıtlarına göre konuş-
ALINABİLECEK ÖNLEMLER:
masında ciddî bir yavaşlık varsa bunun sebep-
lerine bakmak gerekir. Konuşma bozukluklarının çeşitli sebepleri
vardır. En çok rastlanılan konuşma bozuklukları
Anne, babanın çocuğa karşı göstermesi gere-
fizikî yönden problemi olan insanlarda görülür.
ken sevgi, şefkat ve duygusal bağların zayıflığı ve
Örneğin, doğuştan dudakta, damakta, çenede ve
yetersiz olması çocukta içe kapanıklılık meydana
dişlerde olan problemler düzgün konuşmaya ve
getirir ve konuşmayı zayıflatır. Çünkü çocuk ra-
kelimeleri doğru telâffuz etmeye engel olur.
hatlıkla isteklerini ve duygularını dile getiremez.
Bazen bu hayat boyu devam eder. Ayrıca çocu-
Çocuk rahatça konuşabileceği bir ortam bulama-
ğun dil öğrenirken etkilendiği kişiler ve çevre de
yacağından dilini geliştiremez. Ayrıca kardeş kıs-
çok önemlidir. Çocuk öncelikle her şeyi taklit
kançlığı ve anî şoklar da konuşmayı geciktiren
ederek öğrendiği için tabiî olarak etrafındakilerin
sebeplerdendir.4
konuşma tarzı onu da etkileyecektir. O bölgenin
Aile içinde ya da çocuğun bulunduğu çevrede yöresel konuşma tarzını öğrenecektir. Bundan
sürekli yapılan tartışmalarda çocuğun konuşma- dolayı anne, babanın konuşmalarına dikkat etmesi
sını geciktirir. Çünkü çocuk sürekli yapılan bu ve çocuğun sorularına düzgün ifadelerle cevap
vermesi gerekmektedir.
3
Binbaşıoğlu Cavit, Eğitim Psikolojisi, Binbaşıoğlu yayın- Sık rastlanan konuşma bozukluklarından biri
ları, Ankara 1982
4 de kekemeliktir. Kekeme olanlar kelimeleri tam
Özsoy, Y., “Konuşma Özürlü Çocuklar ve Eğitimleri” ( 2.
basım ) Eskişehir İ.T.İ.A. İletişim Bilimleri Fakültesi olarak bir çırpıda çıkaramazlar. Önce kelimenin
Yayını, Ankara 1982 s.74 ilk harfini ya da ilk hecesini birkaç defa tekrar-

1010
Materiallar

larlar. Meselâ; “kapı açık” demek için “Ka-ka- dilini aktif olarak kullanamayacaktır. Bu da ço-
kapı a-a-a-çık” derler. Bazı kekemeler ise ses cukta ileride kendi düşüncesini anlatmada çekin-
çıkaramazlar. Sadece ağızlarını oynatırlar. Keke- gen davranmasına sebep olacaktır.
me olanları toplumdan koparmamak gerekir. 7- Televizyon: 0-6 yaş arası çocuklarda gün-
Onları küçük düşürecek davranışlardan uzak ol- lük 1-2 saatin üzerinde TV karşısında olmaları
mak ve onlara her zaman moral vermek lâzımdır. son derece sakıncalıdır. Çocukların dil gelişimini
Kusurları ile alay etmemek ve onları taklit etme- olumsuz yönde etkilemektedir.
mek gerekir.
VI. SONUÇ VE ÖNERİLER:
Dil öğrenmede yaşanan telâffuz yanlışlıkları
da konuşma bozukluğu olarak gösterilebilir. Ço- Çocukların doğumdan itibaren geliştirdikleri
cuklar dili ilk öğrenmeye başladıkları 0–6 yaş ve hayat boyu kullanacakları dili çok iyi öğren-
döneminde öğrendikleri dilin seslerini en iyi meleri konusunda ebeveynlere büyük görevler ve
şekilde telâffuz ederler. Özellikle yabancı dil sorumluluklar düşmektedir. Çocuğun ilerideki
öğrenen çocuklar bu yaşlarda öğrendikleri dilin yaşamında başarılı ya da başarısız olmasında et-
bütün seslerini çok iyi çıkarırlar. Fakat yetişmiş kili olacak dili kullanma yeteneğinin, dil gelişimi-
bir insan yabancı dil öğrenirken bu sesleri mü- nin kritik olduğu 0–6 yaş içerisinde uygun
kemmel çıkaramaz. Bundan dolayı yabancı dil öğretme-öğrenme ortamları düzenlenerek gelişti-
öğretimine erken yaşlarda başlanılması daha rilmesi gerekmektedir. Bu konuda ebeveynler bi-
iyidir. linçlendirilmeli ve resmi makamlarca çocukların
dilini geliştirebilecekleri sosyal ortamlar ve
V. ÇOCUKLARDA DİL GELİŞİMİNİ programlar yapılmalıdır.
ETKİLEYEN FAKTÖRLER:
1- Cinsiyet: Bu konuda yapılan anketlerde dil KAYNAKLAR
gelişiminde kız çocuklarının erkek çocuklara göre 1- Ayverdi İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük,
daha aktif oldukları tespit edilmiştir. Annelerin Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 2006, s.704
kız çocukları ile daha çok sözlü iletişiminin, er- 2- Doğan, D. Mehmet, Temel Büyük Türkçe Sözlük,
kek çocukları ile ise fizikî temasının olduğu Bahar Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, Haziran 1994, s.183
görülmüştür. Bu da kız çocuklarda dil gelişiminin 3- Binbaşıoğlu Cavit, Eğitim Psikolojisi, Binbaşıoğlu ya-
daha hızlı olmasına sebep olmaktadır. yınları, Ankara 1982
2- Zekâ: 2 yaşına kadar çocuğun çıkardığı 4- Özsoy, Y., “Konuşma Özürlü Çocuklar ve Eğitim-
leri” ( 2. basım ) Eskişehir İ.T.İ.A. İletişim Bilimleri
seslerle zekânın ilişkisinin olmamsına karşın, 2 Fakültesi Yayını, Ankara 1982 s.74
yaşından sonra dil gelişimiyle IQ arasında sıkı bir 5- Yavuzer, Haluk, Çocuk Psikolojisi, Remzi Kitabevi,
ilişki olduğu görüşü ağır basmaktadır.5 İstanbul 1993, s.93
3- Okul Öncesi Eğitim Kurumları: Okul 6- http://www.cocukgelisim.com/dilgelisim.htm
öncesi eğitim kurumları çocukların her yönden 7- http://www.blog.milliyet.com.tr/blog.aspx
gelişmesini sağlamaktadır. Çocuğun daha çok 8- http://www.arayana.com/Cocuk- bakimi
sosyalleşmesini ve dili daha aktif kullanma im-
kânı vermektedir.
4- Anne Babanın Öğrenim Düzeyi: Çocuk-
ların dil gelişiminde anne ve babanın öğrenim
düzeyi de önemlidir. Yapılan araştırmalara göre
ebeveynleri üniversite mezunu olan çocuklar ile
ebeveynleri ilkokul mezunu olan çocukların dil
gelişiminde önemli farklar görülmüştür.
5- Ailede Kardeş Sayısı: Kardeş sayısı da
dilin gelişmesinde önemlidir. Evdeki kardeşlerin
fazla olması konuşma ve dinleme oranını arttırdı-
ğından dilin gelişmesinde etkili olmaktadır.
6- Yaşanılan Sosyal Çevre: Çocukların dil
gelişiminde sosyal çevrenin de etkisi büyüktür.
İyi bir sosyal çevrede yetişmeyen çocuk iletişim
kurabileceği kimselerin olmamasından dolayı

5
Yavuzer, Haluk, Çocuk Psikolojisi, Remzi Kitabevi,
İstanbul 1993,s 93

1011
 

ÇOCUKLARA TEMEL DEĞERLERİ KAZANDIRMANIN ÖNEMİ


Yard. Doç. Dr. Zühal ÇUBUKÇU
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi
Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü
Eskişehir / TÜRKİYE
zcubukcu@ogu.edu.tr

THE IMPORTANCE OF MAKING THE STUDENTS GAIN THE FUNDAMENTAL VALUES


ABSTRACT
The social conscious and the social sensitivity is being in touch with the incidents and taking responsibility of them. In
individual’s relationship with the society and his/her own feelings, their attitude and behaviour that was developed as a base for
standard of judgement has an important role. The social status, self respect, reliability and approval of an individual is determined
by the values they have.
Schools as institutions which prepare children for the society have an important role for making the students gain values.
Children learn the social behaviour by means of the relationships with their teachers, friends and other adults in school. They
adopt the culture and the values of the society that they live in and they make them the part of their personality. Using values in
learning and teaching environments contributes to students’ social and emotional development. It helps children to be aware of
their values, recognize them and know them. To perform an effective learning and teaching process, it is important to take into
account the knowledge of the teachers about the values. To be able to make the students gain the fundamental values first the
teacher candidates must be aware of the values they have, know them and understand the importance of being a role model for the
students.
Key words: Fundamental values, value, values of the teacher candidates,

GİRİŞ Değer, bir sosyal grup veya toplumun kendi


Hızlı bir değişimin ve dönüşümün yaşandığı varlık, birlik, işleyiş ve devamını sağlamak ve
günümüzde toplumlar, sosyal, siyasal, kültürel, sürdürmek için üyelerinin çoğunluğu tarafından
ekonomik, teknolojik vb. yönlerden çeşitli geliş- doğru ve gerekli oldukları kabul edilen; onların
melere tanıklık etmektedirler. Bu değişim ve dö- ortak duygu, düşünce, amaç ve menfaatlerini yan-
nüşümden en çok etkilenen alanların başında eği- sıtan genelleştirilmiş temel ahlaki ilke veya inanç-
tim gelmektedir. Eğitim yoluyla, bireylerin kendi lardır (Kızılçelik ve Erjem, 1994). Başka bir ifa-
öğrenme profillerinin farkında olarak üst düzeyde deyle değer, bir durumu diğerine tercih etme eği-
zihinsel yeteneklerini ortaya çıkarıp geliştirmesi limi olarak tanımlanmaktadır. Değerler, davranış-
ve değişen çevresel koşullara uyum gösterebile- lara kaynaklık eden ve onları yargılamaya yara-
ceği bilgi, beceri, tutum ve değerleri kazanması, yan anlayışlardır. Değerler ayrıca bireylerin neyi
günün gereklerine uyarlayabilmesi için uygun öğ- önemli gördüklerini tanımlayarak istekleri, tercih-
renme ortamlarının yaratılması sağlanır. İnsanlar leri, arzu edilen ve edilmeyen durumları gösterir
eğitim yoluyla bilgisini ve genel kültürünü artırır, (Erdem, 2003). Değerler bireylerin yaşamına yol
yeteneklerini geliştirebilirler. gösteren ilkelerdir. Değer, konu olan bir nesne,
bir davranış, bir kurum ya da bir rol olabilir.
Toplumsal bilinç veya toplumsal duyarlılık, Değerler değişime açık yapılardır. Özellikle za-
yaşadığımız çevreyle, olaylarla ilişki kurmak ve man içinde ortaya çıkan gereksinimleri karşıla-
bu konuda sorumluluk almaktır. Bireyin toplumla mak için değer önceliklerinde değişiklikler ola-
olan ilişkilerinde ve kendi içsel duygularında, bilir (Kuşdil ve Kağıtçıbaşı, 2000). Değerlerin
temel aldığı değer yargılarına ilişkin geliştirmiş özelliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür:
olduğu tutumu ve davranışları önemli bir rol oy-
• Değerler, toplum ya da bireyler tarafından
namaktadır. Bireylerin toplumsal anlamda statü-
benimsenen birleştirici olgulardır.
sü, benliği, güvenilirliği, kabul görmesi sahip ol-
dukları değerlerle belirlenmektedir. Toplumda var • Toplumun sosyal ihtiyaçlarını karşıladığına
olan bütün sosyal ve kültürel kurumlar, bireylerin ve bireylerin iyiliği için olduğuna inanılan
değerleri kazanmasında etkilidir. Ancak, toplum- ölçütlerdir.
da bireyin eğitiminden sorumlu olan ve bu amaçla • Bilinç, duygu ve heyecanlara ilişkin yargı-
kurulmuş olan sosyal kurum okuldur. Temel de- lardır.
ğerleri benimsemiş bireyler yetiştirmek, okulun • Değerler bireyin bilincinde yer alan ve dav-
ilkeleri arasında yer almaktadır. ranışı yönlendiren güdülerdir.

1012   
Materiallar

• Değerler normları kapsayan ve aşan özellik- celikle, öğretmen adaylarının kendi değerlerinin
lerdir. farkında olmaları, bilmeleri ve bu değerlerin ka-
Bireylerin sahip olması gereken temel değer- zandırılmasında model olmalarının, öğrenci açı-
ler olarak, Adil olma, Aile birliğine önem verme, sından önemini kavramış olmaları gerekir.
Bağımsızlık, Barış, Bilimsellik, Çalışkanlık, Da- DEĞER ÖĞRETİMİNDE KULLANILAN
yanışma, Duyarlılık, Dürüstlük, Estetik, Hoşgörü, YAKLAŞIMLAR
Misafirperverlik, Özgürlük, Sağlıklı olmaya önem Okullarda seçilen değerler, geleneksel telkin
verme, Mutluluk, Saygı, Sevgi, Sorumluluk, Te- yöntemiyle aktarılabileceği gibi değer açıklama
mizlik, Vatanseverlik, ve Yardımseverlik söyle- yaklaşımı ile öğrencinin kendi değerlerinin far-
nebilir. kına varması sağlanabilir. Ayrıca, öğrencinin de-
Toplumun bir üyesi olan çocuklar, çocukluk ğerlerini anlamak ve değerlerin sistematik anali-
gelişim döneminde, toplumsal, duygusal, dilsel zini yapmak amacıyla ahlaki muhakeme ve değer
yetilerle donatılmamıştır. Çocuk içinde yaşadığı analizi yaklaşımları da kullanılabilir.
çevrenin gerçekleriyle karşılaşır. Bu nedenle ço-
DEĞER AÇIKLAMAK
cuklar, içinde yaşadıkları çevreyle, olaylarla, in-
sanlarla ilişki kurmayı, toplumun ona sunduğu Bu yaklaşım, bireyin kendi duygu, inanç, ön-
anlamlar doğrultusunda onları tanımlamayı ve celik ve değerlerinin farkında olmasını,
bunlara yönelik sorumluluk alarak belli davranış- güçlü ve zayıf yönlerini bilmesini ve yaşam
larda bulunmayı, yani toplumsal bilinç ya da top- onuruna sahip olmasını sağlar. Bu yaklaşım, bire-
lumsal duyarlılık geliştirmeyi öğrenmelidir. Baş- yin yaşam değerlerini fark etmesine, karar alma-
ka bir ifadeyle, çocuk yaşam boyu devam eden sına, kararını uygulamasına ve başarmasına yar-
toplumsallaşma sürecinde kendine, ilişkilerine, dım eder. Yaşam becerileri eğitimi olarak da anı-
topluma, o toplumun bir üyesi olarak nasıl anlam lır. Değişen dünya da öğrencinin yaşamının tü-
vereceğini ve nasıl davranacağını öğrenmeye ve münde ona rehberlik edecek bilgi, beceri ve duy-
toplumun etkin bir üyesi olmaya çalışır. Bunu guları öğrenmesine yardım eder. (Kirschenbaum,
yaparken, çocuklar öncelikle, toplumsal kuralları 1995. Akt: Akbaş, 2006). Değer açıklama yakla-
öğrenerek, değer ve inançları onaylayarak, top- şımı yoluyla, bireylerin kendi değer sistemlerini
lumsal rolleri beklenen bir biçimde sergileyerek, kurmalarına olanak tanınır.
kısacası içine doğduğu toplumun değerlerini be- Değer açıklama yaklaşımının amacı, öğrenci-
nimseyerek gerçekleştirir. Çocuk, topluma uyum lerin değerlerin(in) farkına varmalarını sağlamak-
sağladığı, toplumsallaştığı ölçüde olumlu benlik tır. Bu yaklaşım, değerlerin kazandırılmasına iliş-
ve kişilik kazanır. kin ayrı bir eğitim-öğretim ortamı yerine, mevcut
Çocukları topluma hazırlayan bir eğitim ku- program içerisinde öğretmenlerin sınıfta uygula-
rumu olarak okullar, değerlerin kazandırılmasında yabilecekleri etkinlikler yoluyla değerlerin kazan-
oldukça etkilidir. Okulda çocuk, öğretmenleriyle, dırılmasını öngörmektedir. Sınıfta yapılan etkin-
arkadaşlarıyla ve diğer yetişkinlerle kurduğu iliş- liklerde, öğrencilerin kendilerini rahatça ortaya
kiler aracılığıyla sosyal davranışları öğrenir. İçin- koyabildikleri bir ortam oluşturularak değerler
de yaşadığı toplumun kültürünü, değerlerini be- konu edilir. Bu yaklaşımda her düşünceye saygı
nimseyerek, kendi kişiliğinin bir parçası haline göstermek esastır (Bacanlı, 2002).
getirir. Okulların temel amacı, hem akademik açı- AHLAKİ MUHAKEME
dan başarılı, hem de temel değerleri benimsemiş
Kohlberg tarafından geliştirilen bu yaklaşım-
bireyleri yetiştirmektir. Okullar, hoşgörü, adaletli
da, amaç, öğrencilere verilen ahlaki ikilem içeren
olma, paylaşma, işbirliği, güvenilir olma vb. Te-
hikayelerle onların ahlaki yargılarını ortaya çıkar-
mel değerlerin kazandırılmasında bilinçli uygula-
maktır. Kohlberg yaptığı araştırmalarda, çocuk ve
malara yer vererek, bu değerlerin öğrencilerin
yetişkinlerin, belirli durumlarda davranışlarını yö-
uygulamada kazanmalarına çalışmalıdır (Bigger
neten kuralları nasıl yorumladıklarını incelemiş-
ve Brown, 1999). Değerlerin öğrenme-öğretme
tir. Araştırmaları sonucunda, insanların altı yargı
ortamında işe koşulması, çocukların toplumsal ve
aşaması geçirdiklerini belirtmektedir. Bu altı aşa-
duygusal gelişimlerine katkı sağlar. Çocukların
kendi değerlerinin farkında olmaları, tanımaları ma ise, üç düzey içinde yer almaktadır. Bu dü-
ve bilmelerine yardım eder. Değerleri kazandır- zeyler: (Senemoğlu, 1997).
mada, etkili bir öğrenme-öğretme sürecinin ger- I.Gelenek öncesi düzey: Bu düzey” dışsal
çekleşmesi için, öğretmenlerin değerlere ilişkin kurallara bağlılık” döneminin özelliklerini kapsar.
kazanımları ve birikimlerinin göz önünde bulun- Kurallar başkaları tarafından konur. Bu düzeydeki
durulması önemlidir. Öğretim kurumlarında ço- çocuk, kültür içinde kabul edilen iyi ve kötü öl-
cuklara temel değerleri kazandırabilmek için ön- çütlerine göre davranır.

1013
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

Aşama 1. Ceza ve itaat eğilimi: Bu düzeydeki 3. Her alternatifle ilgili olarak kanıtlar toplaya-
çocuklar sadece otoriteye uyar ve cezalandırıl- rak sonucun tahmini
maktan kaçınırlar. 4. Kanıtların değerlendirilmesi ve uzun vadeli
Aşama 2. Araçsal ilişkiler eğilimi: Çocukların sonuçların tahmini
kendi ihtiyaç ve isteklerinin karşılanması önem- 5. Muhtemel durumların tanımlanması
lidir. 6. Her durum için mümkün olan sonucun değer-
II.Geleneksel düzey: Birey için aile, grup ve lendirilmesi ve açıklanması
ulusun beklentileri, her şeyden önemlidir. Bu 7. Alternatifler arasından seçme uygun hareket
beklentiler yakın ve açık sonuçları düşünülmek- için karar alma
sizin kabul edilir ve değerlidirler. Sosyal düzeni
destekleme ve sadakat önemlidir. Değer öğretiminde, her bir aşamanın, kendi-
sine ilişkin yeterliliklerin kazanılmasına kadar
Aşama 3. Kişilerarası uyum eğilimi: İyi dav- uygulanması önemlidir.
ranış, başkalarına yardım etmek ya da onları mutlu
etmektir. Başkaları tarafından onay görmek, iyi Amaç
çocuk olmak önemlidir. Bu araştırmada, ilk olarak, ilköğretim okulla-
Aşama 4. Kanun ve düzen eğimi: Doğru dav- rında çocuklara temel değerleri kazandırmada
ranış, otoriteye ve sosyal düzene uygun olarak ki- kullanılan yaklaşımları analiz etmek, ikinci ola-
şinin görevini yerine getirmesidir. rak, ilköğretim kademesinde görev alacak öğret-
III. Gelenek sonrası düzey: Bireyin, başka- men adaylarının, temel değerler içerisinde yer
ları ve otoriteden bağımsız olarak izlemek istediği alan “Özgürlük”, “Sevgi”, “Hoşgörü”, “Barış”,
ahlak ilkelerini seçtiği ve kendine özgü değer sis- “Mutluluk” değerlerine ilişkin olarak duygu ve
temini örgütlediği düzeydir. düşüncelerini belirlemek amaçlanmıştır. Bu genel
amaç çerçevesinde, aşağıdaki sorulara yanıt aran-
Aşama 5. Sosyal sözleşme eğilimi: Kanunla- mıştır.
rın kullanımı ve bireysel haklar eleştirici bir şe-
kilde incelenir. Toplumun kanunları ve değerle- 1. Öğretmen adaylarının “Özgürlük” kavramına
rinin göreli ve topluma özgü olduğu kabul edil- ilişkin sahip oldukları duygu ve düşünceleri
mektedir. nelerdir?
2. Öğretmen adaylarının “Sevgi” kavramına
Aşama 6. Evrensel ahlak ilkeleri eğilimi:
ilişkin sahip oldukları duygu ve düşünceleri
Birey, ahlak ilkelerini kendisi seçip oluşturur. Bu
nelerdir?
ilkeler, adalet, eşitlik, insan hakları gibi bazı
soyut kavramlara dayalıdır. 3. Öğretmen adaylarının “Hoşgörü” kavramına
ilişkin sahip oldukları duygu ve düşünceleri
Bu yaklaşımda öğretmenlerin rolü, ahlaki nelerdir?
ikilemlerin bulunduğu örnekler vererek öğrenci-
lerin kendi çıkmazlarını çözmelerine yardım et- 4. Öğretmen adaylarının “Barış” kavramına iliş-
mektir. Öğretmen bunu yaparken her öğrenciyi kin sahip oldukları duygu ve düşünceleri
ahlaki ikilemle karşılaştırır ve diğer öğrencilerin nelerdir?
verilen örnek olayla ilgili söylediklerini duyma 5. Öğretmen adaylarının “Mutluluk” kavramına
fırsatı verir. Bu yaklaşımda amaç, öğrencilerin ilişkin sahip oldukları duygu ve düşünceleri
zihnine seçilmiş değerleri yerleştirmek değildir nelerdir?
(Leming, 1997. Akt: Akbaş, 2006). YÖNTEM
DEĞER ANALİZİ Araştırmanın modeli
Değer analizi yaklaşımı, gerçek ya da yapay Bu araştırma, nitel araştırma paradigması
bir problemle karşılaşıldığı zaman uygulanan bir içinde değerlendirilen “içerik analizi” modeli çer-
yaklaşımdır. Bu yaklaşımda bireyler, örnek olay- çevesinde yürütülmüştür.
lar üzerinden ahlaki düşünme becerilerini kaza-
Çalışma Grubu
nırlar. Sosyal problemler, bilimsel problem çöz-
me yönteminin basamakları dikkate alınarak ana- Araştırmanın çalışma grubunu, Türkiye’de
liz edilir. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Eğitim Fakül-
tesi İlköğretim Sınıf öğretmenliği ve Matematik
Değer analizinde temel görevler şu şekildedir
öğretmenliği anabilimdalı öğrencileri ile Ortaöğ-
(Welton ve Mallan, 1999; Ryan, 1991. Akt:
retim Türk dili ve edebiyatı anabilim dalı öğren-
Akbaş, 2006):
cileri oluşturmaktadır. Katılım durumu, İlköğre-
1. Konunun tanımlanması tim Sınıf öğretmenliği 33, Matematik öğretmen-
2. Alternatiflerin açıklanması liği 27, Ortaöğretim Türk dili ve edebiyatı öğret-

1014
Materiallar

menliği 35 öğrenci şeklindedir. Çalışma grubu Tablo 1 incelendiğinde, 21 öğretmen adayının


belirlenirken, Amaçlı Örnekleme Yöntemleri içe- özgürlüğü bir güç kaynağı olarak düşündüğü gö-
risinde yer alan “Maksimum çeşitlilik örnekle- rülmektedir. Bu temayı, özgürlüğü, bir düşünce
mesi” yöntemi kullanılmıştır. özgürlüğü olarak algılama düşüncesi izlemekte-
Veriler ve Toplanması dir. Özgürlük kavramına ilişkin duygu ve düşün-
Araştırmada, öğretmen adaylarının belirtilen celerinde, insanlık için gerekli bir davranış ve
temel değerlere ilişkin duygu ve düşünceleri, açık başka insanlara değer verme temalarının baskın
uçlu bir soru yoluyla toplanan verilere dayalı geldiği öğretmen adayı grubu 16 dır. Beşinci sı-
olarak betimlenmeye çalışılmıştır. rada bireyin istediği gibi davranması olarak öz-
gürlük teması yer almaktadır. Özgürlüğü içi bo-
Araştırma verileri, açık uçlu soru formu ara- şaltılmış, kaybedilmiş olarak düşünen öğretmen
cılığıyla toplanmıştır. Araştırmaya katılan öğren- adayı sayısı da 8 tir.
cilere, “Özgürlük, Sevgi, Hoşgörü, Barış ve Mut-
luluk” kavramları verilerek, bu kavramlara ilişkin Özgürlüğü bir güç olarak belirten adayların
duygu ve düşüncelerini ifade etmeleri istenmiştir. ifadelerini incelediğimizde, özgürlük duygu ve
düşüncesine sahip olmanın insanlara bir yeter-
Verilerin Çözümlenmesi ve Yorumlanması lilik, güvenirlilik getirdiğini ve sınırsız mutlak bir
Öğrencilerin, “Özgürlük”, “Sevgi”, “Hoşgörü”, nitelik olduğunu düşündükleri söylenebilir.
“Barış” ve “Mutluluk” kavramlarına ilişkin duygu
“Kişiliğin gelişmesinde en temel öge. Kısıt-
ve düşüncelerini belirlemek amacıyla, öğrencile-
lanan birey gelişim gösteremez. Deniz dendiğinde
rin yanıtları tek tek incelenmiş; bu inceleme so-
özgürlük gelir aklıma. Yorucu günler geçirdi-
nucunda öğrencilerin ileri sürdükleri duygu ve
ğimizde, zaman sıkıntısı çektiğimde denize hasret
düşünceler araştırmacı ve iki uzman tarafından
duymam sanırım bu yüzden” (K, Ed.)
ayrı ayrı belirlenmiştir. Belirlenen duygu ve dü-
şüncelere ilişkin temalarının oluşumlarında araş- “Özgürlük heykeli” (E, Mat.)
tırmacı ve iki uzman birbirlerinden bağımsız “Özgürlük bana gökyüzünü, denizi yani son-
olarak çalışmışlardır. Elde edilen duygu ve dü- suzluğu hatırlatıyor. Özgürlük kuş gibi özgür ol-
şünceler, frekanslarıyla birlikte tablolar biçiminde mak, ulaşılmaz yerlere çılgınca uçmak gibi geli-
sunulmuştur. yor. Bence, kimse tam anlamıyla özgür olamaz.
BULGU ve YORUMLAR Onun için özgürlüğü somut bir durum gibi nite-
leyemeyiz” (K, Ed.)
Bu bölümde, öğretmen adaylarının, seçilen
temel değerlere ilişkin duygu ve düşünceleri “Başkalarına boyun eğmeden bireysel istek-
tablolar halinde sunularak ve araştırma sorularına lerini gerçekleştirebilme, ve kendi kendine yete-
göre alt başlıklar halinde analiz edilerek bilmedir” (K, Mat)
yorumlanmıştır. Özgürlüğü bir düşünce özgürlüğü olarak be-
1. Öğretmen adaylarının “Özgürlük” lirten adaylar, düşüncenin dış baskı ve yasaklarla
kavramına ilişkin sahip oldukları duygu ve sınırlandırılmaması gerektiği, konusunda hemfi-
düşünceler kirdirler.
Öğretmen adaylarının “Özgürlük” kavramına “Bireyin düşüncelerini, yapmak istediklerini
ilişkin sahip oldukları duygu ve düşünceleri 6 hiç çekinmeden yapmaya çalışmasıdır” (E, Mat.)
tema altında toplanmıştır. Belirlenen 6 temanın “Hürriyet, düşüncelerini hiçbir şeye bağlı
frekans dağılımı tablo 1’de gösterilmiştir. kalmadan ifade edebilme” (K, Mat.)
“İnsanların düşüncelerini çekinmeden kork-
Tablo 1. Öğretmen adaylarının “Özgürlük” kavramına
madan söyleyebilmesidir” (K, Sın. )
ilişkin sahip oldukları duygu ve düşünceler Özgürlüğü insanlık için gerekli bir davranış
Duygu ve düşünceler f
olarak düşünen adaylar, özgürlük kavramını var
Güç 21
oluşun temel olgusu olarak görmektedirler.
Düşünce özgürlüğü 19 “Kendin olmak, sadece kendin olmak” (E,
İnsanlık için gerekli bir davranış 16
Sın.)
Başka insanlara değer verme 16 “Birey olabilmenin en önemli ögelerinden
Başka insanlara değer verme Bireyin istediği 15
biri” (K,Ed.)
şekilde davranması “Özgürlük, var olabilmek var olmaktır” (K,
İçi boşaltılmış, kaybedilmiş 8 Ed.)”
Toplam 95 Özgürlüğü bireyin istediği şekilde davranma-
sı olarak düşünen adaylar, özgürlük kavramını ha-

1015
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

reket serbestliği, sınırlamaların olmaması şeklin- Tablo 2. Öğretmen adaylarının “Sevgi” kavramına ilişkin
de görmektedirler. sahip oldukları duygu ve düşünceler

“Bireyin düşüncelerini, yapmak istediklerini Duygu ve düşünceler f


hiç çekinmeden yapmaya çalışmasıdır” (E, Mat.) Hayatın anlamı 23
Paylaşma 19
“Kısıtlanmamak” (K. Ed.)
Bağlılık 17
“Kendi irademle yaptığım, kararları kendim Aşk 16
verdiğim davranışlar” (K, Mat.) Yaşamdaki vazgeçilmez öge 14
“İstediğin her şeyi sorgusuz sualsiz yapa- Temel ihtiyaç 9
Toplam 95
bilmek. Hiç kimseye bağımlı kalmaksızın özgürce
yaşayabilmek” (K, Mat.) Tablo 2 incelendiğinde, 23 öğretmen adayının
sevgiyi hayatın anlamı olarak düşündüğü görül-
“Yaşamın her anında kendi hislerimle, karar-
mektedir. Bu temayı, sevgiyi, bir paylaşma olarak
larımla hareket etmektir” (K, Mat.)
algılama düşüncesi izlemektedir. 17 öğretmen
Özgürlüğü başka insanlara değer vererek dav- adayının, sevgi kavramına ilişkin duygu ve dü-
ranışlarını düzenleme olarak düşünen adaylar, öz- şüncelerini bağlılık olarak, 16 adayında aşk ola-
gürlük kavramını diğer insanların varlığını, öne- rak ifade ettikleri görülmektedir. Beşinci sırada
mini, değerini, yok saymadan kendi davranışlarını yaşamdaki vazgeçilmez öge olarak sevgi teması
düzenleme olarak görmektedirler. yer almaktadır. Sevgiyi, temel ihtiyaç olarak dü-
“Herkesin sahip olmak istediği duygu. Ancak şünen öğretmen adayı sayısı da 9 dur.
onun bile bir sınırı var. Başkasının yaşam ala- Sevgiyi hayatın anlamı olarak belirten aday-
nına zarar vermediğimiz sürece özgürüz. Asıl ların ifadelerini incelediğimizde, sevgi duygusuna
önemli olan ruhun özgür olabilmesidir” (K, Ed.) sahip olmanın insanlara bir canlılık getirdiği ve
“Kimsenin özgürlüğünü engellemeden istedi- sevginin, yaşıyor olmalarının bir göstergesi oldu-
ğunu düşündükleri söylenebilir.
ğimizi yapabilme” (K, Ed.)
“Huzur ve güven ortamı” (K, Ed. )
“Bence insanın doğuştan sahip olduğu bir
kavramdır. İçerdiği konular bellidir. Ancak, ba- “Yüzümdeki tebessümü sağlayan etken. Yaşa-
zen yanlış anlaşılmaktadır. Özgürlük başkalarının mı güzelleştiren sevgidir” (K, Sın.)
hakkını gasp edercesine sınırsız değildir. Başıbo- “İnsanları bir arada tutan güçlü bir bağ, ya-
zuklukta değildir. Özgürlük var olabilmektir, var şamı güzelleştiren en önemli duygu” (K, Ed.)
olmaktır” (K, Ed.) “Yaşanması kolay, anlatılması zor bir duygu-
8 öğretmen adayı, özgürlük kavramını içi bo- dur. Kısacası insana yaşama gücü veren en temel
şaltılmış, kaybedilmiş bir nitelik olarak duygu ve ve en güzel duygudur” (K, Mat.)
düşüncelerini dile getirmişlerdir. Özgürlüğün öz- Sevgiyi paylaşma olarak belirten adaylar,
de olmadığı, sadece görüntüde sanal ya da biçim- paylaşmayı eylem birlikteliği, sonuca birlikte
sel olarak var olduğunu ileri sürmüşlerdir. ulaşma, karşılıklı alış-veriş olarak görmektedirler.
“Olduğuna inanmıyorum. Genellikle başka- “Paylaşmak olabilir. Eğer paylaşmak olmaz-
larını rahatsız etmediği sürece kişinin sahip ol- sa karşındakinde kendini göremezsin ve sevgi
duğu haklar olarak tanımlanıyor. Başkalarının olmaz. Her insanda ortak nokta bulunmalı” (E,
değerleri benim için ölçüt olmayabilir. Salt doğru Sın.)
başkaları mıdır?” (K, Ed.) “Karşılıklı saygı çevresinde insanların bir-
birlerini olmadık durumlarda hoş görebilmeleri”
“Doğduğunuz an kaybedersiniz” (K, Ed.)
(K, Mat.)”
“Türkiye’de saygı duyulmayan, içi boşaltılan,
“Dostluk, arkadaşlık, kardeşlik, sevgililik”
daraltılan, her tarafın kendi içinde kullandığı bir
(E, Mat.)
kavram” (K, Sın.)
Sevgiyi bağlılık olarak düşünen öğretmen
2. Öğretmen adaylarının “Sevgi” adayları, sevgiyi insanların birbirlerine gösterdik-
kavramına ilişkin sahip oldukları leri, saygı, yakınlık duyma ve sadakatle açıkla-
duygu ve düşünceler maktadırlar.
Öğretmen adaylarının “Sevgi” kavramına iliş- “Annemi, sıcaklığı ve en üstün insani özel-
kin sahip oldukları duygu ve düşünceleri 6 tema liği” (E, Mat)
altında toplanmıştır. Belirlenen 6 temanın frekans “Çıkar gözetmeksizin karşılık beklemeden
dağılımı tablo 2’de gösterilmiştir. bağlanmak” (E, Sın.)

1016
Materiallar

“Sevgi demek anne sıcaklığı demek öncelikle. tema altında toplanmıştır. Belirlenen 4 temanın
Sevgi demek, aile ve dost demek. Birini sevmek, o frekans dağılımı tablo 3’de gösterilmiştir.
kişi için fedakarlık yapabilmeyi gerektirir” (K,
Tablo 3. Öğretmen adaylarının “Hoşgörü” kavramına
Mat.)
ilişkin sahip oldukları duygu ve düşünceler
Sevgiyi aşk olarak düşünen öğretmen aday-
Duygu ve düşünceler f
ları, aşkın, sevgi ve bağlılık duygusu olduğu, in-
Alçakgönüllü olma 34
sanlara var oluşlarını hissettiren, yaşatan, ölüm
Empati kurabilme 26
güdüsünü devreye sokan, başka bir şeyleri görme-
Anlayışlı olma 22
lerine olanak tanımayan bir duygu olduğunu ifade
İletişim kurabilme 13
etmektedirler.
Toplam 95
“Hayata dair karşılık bulabildiğin, duygusal
olarak kendini ifade edebildiğin, başkalarının Tablo 3 incelendiğinde, 34 öğretmen adayının
dikkatini cezp edebildiğin olgu” (E, Sın.) hoşgörü sahibi olmayı alçakgönüllü olma şeklin-
de düşündüğü görülmektedir. Bu temayı, hoşgö-
“Karşımdaki kişiden gördüğümde içimde olu- rüyü, bir empati kurma becerisi olarak algılama
şan sıcacık bir şey” (K, Sın.)
düşüncesi izlemektedir. 22 öğrenci hoşgörü kav-
“Karşılıksız bağlanma, birbirine olan sami- ramını anlayışlı olmak olarak ifade etmişlerdir.
miyet” (E, Sın.) Öğretmen adaylarının hoşgörü kavramına ilişkin
“Bitmeyen bir heyecan” (K, Ed.) duygu ve düşüncelerinde, 13 adayın ifade ettiği
Sevgiyi yaşamdaki vazgeçilmez bir öge ola- iletişim kurabilme teması yer almaktadır.
rak belirten adayların ifadelerini incelediğimizde, Hoşgörüyü bir alçakgönüllülük gösterebilme
sevgiyi, sınırının olmadığı, ölçüsünün, zaman özelliği olarak belirten öğretmen adaylarının ifa-
diliminin olmadığı, sonsuz bir duygu olarak ifade delerini incelediğimizde, alçakgönüllü olmanın
etmişlerdir. insanları yücelten bir değer olduğunu, insanın
“Sevmek yaşamaktır. Böceklerden Kehkeşan- benlik tutkusundan kurtulabilmesi, gösterişe değil
lara kadar uzanan bir sevgi. Bütün kainatı ve öze değer vermesi gerektiğini düşündükleri söy-
ondan daha büyük bir yaratıcıyı sevmek….. Hem lenebilir.
de ruhun ölmezliğine inanarak…. Yani sonsuzluk “Nazik bireyin oluşmasındaki en temel duy-
ölçüsünde bir sevgi…. “ (K, Ed. ) gudur. Ne olursa olsun, ne yaşanırsa yaşansın
“Herkese ve her şeye duyulan sevgi azala- ‘olsun, herkesin hataları olabilir’ demeyi bilmek-
bilir; ama aileye ve öğrencilere duyulan sevgi hiç tir. Aklıma gelen ilk şey Mevlana’nın felsefesin-
bitmemelidir” (K, Ed.) deki hoşgörüdür. ‘Ne olursan ol gel’ diyebil-
“İnsanın çevresine karşı olumlu güzel davra- mektir” (K, Ed.)
nışlar sergilemesidir. Her canlı ancak ve ancak “İnsanları olduğu gibi kabul edebilmektir”
severek yaşar. Sevgi insanların hayatları boyunca (K, Sın.)
vazgeçilmezi olmalıdır”(E, Mat.) “Hayata bakışımızdır. İnsanları, dünyayı se-
Sevgiyi temel ihtiyaç olarak düşünen öğret- viyorsak mutluysak hoşgörüde bunların sonucun-
men adayları, sevginin bir gereksinim olduğu, da oluşur” (K, Ed.)
yokluğunun yaşamda hissedildiği, yaşandığı bir
Hoşgörüyü empati kurabilmek olarak düşü-
duygu olarak görmektedirler.
nen öğretmen adayları, hoşgörülü olmayı, başka-
“İnsanca yaşamanın olmazsa olmazıdır. Sev- larının gözü ile dünyayı görmek, başkalarının
gi ihtiyacı mutlaka karşılanmalıdır. Hayatında kulağıyla dünyayı dinlemek, insanları anlamak ve
sevgi boşluğu olan kişiler başarıyı zor yakalar- saygı göstermek olarak ifade etmişlerdir.
lar” (K, Ed.)
“İnsanların hata yapabilen, yanılabilen var-
“Olmazsa olmaz; insana ekmek su kadar ge- lıklar olduğunu bilmek ve ona göre davranmaktır,
rekli manevi güç” (K, Ed.) kendinin de bir insan olduğunu ve hata yapa-
“İlişkiler ve hayatta kalabilmek için şart olan bileceğini unutmadan” (K, Sın.)
bir şey. Dünya sevgi üzerine kurulmuştur” (K, “’Görmedim, duymadım, bilmiyorum’u kul-
Sın.) lanarak kendinin farkında olmak” (K, Sın.)
3. Öğretmen adaylarının “Hoşgörü” “Farklı bakış açılarının kendine bir şeyler
kavramına ilişkin sahip oldukları kazandıracağının farkına varma” (K, Sın.)
duygu ve düşünceler Hoşgörüyü anlayışlı olma olarak düşünen
Öğretmen adaylarının “Hoşgörü” kavramına öğretmen adayları, hoşgörüyü, saygı, sabır, hal-
ilişkin sahip oldukları duygu ve düşünceleri 4 den anlama olarak nitelendirmişlerdir.

1017
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

“Nezaketi ve tahammülü. Sanırım anlayış da Barışı, adalet ve eşitlik olarak düşünen öğret-
bu ad altında söylenirse anlamlılığını kazanır” men adayları, duygu ve düşüncelerini, doğruluk,
(E, Mat.) hak ve hukuka uygunluk, hak gözetme, insanlar
“Bir olay karşısında karşımızdakine pozitif arasında ayrım yapmama şeklinde ifade etmişler-
davranarak, ona iyi niyetimizi belli etmemiz, bir dir.
hoşgörü davranışıdır” (E, Sın.) “Savaşın ve kavganın olmadığı bir ortam.
Hoşgörüyü iletişim aracı olarak düşünen öğ- Adalet ve eşitliğin olduğu bir düzen” (K, Mat.)
retmen adayları, hoşgörüyü, insanların birbirle- “Yalnızca insani duyguların damarlarımızda
rinden bekledikleri ve düşüncelerinin, duyguları- dolaşmasına izin vermemizle bile hissedebiliriz”
nın paylaşılmasına olanak sağlayacak bir davranış (E, Ed.)
biçimi olarak ifade etmişlerdir. “Var olduğunda dünyayı yaşanabilir, adil
“İnsanları din, dil, ırk, renk …..vb. gözet- hale getiren sihirli sözcük (K, Sın.)
meden kucaklayabilme” (K, Ed.) Barışı, özgürlük olarak düşünen öğretmen
“Hoşgörü sabır isteyen bir kavramdır, ancak adayları, barış olunca, herhangi bir kısıtlama ve
insanlar hoşgörü sayesinde dostluk kurabilir” (E, zorlamanın olmayacağı, insanların özgür olacağı
Ed.) şeklinde duygu ve düşüncelerini ifade etmişlerdir.
“Sevgi varsa onunla birlikte gelir” (K, Mat.) “Bir başkasının mutluluğunun başka birinin
4. Öğretmen adaylarının “Barış” mutluluğuna engel olmaması” (K, Ed.)
kavramına ilişkin sahip oldukları “Kanatları kopartılan bir kelebek” (K,Ed.)
duygu ve düşünceler “Dünyadaki kimi çocukların rüyalarına dahi
Öğretmen adaylarının “Barış” kavramına iliş- giremeyen ve kıymeti bilinmeyen önemli bir
kin sahip oldukları duygu ve düşünceleri 3 tema değerdir barış” (K, Ed.)
altında toplanmıştır. Belirlenen 3 temanın frekans 5. Öğretmen adaylarının “Mutluluk ”
dağılımı tablo 4’de gösterilmiştir. kavramına ilişkin sahip oldukları
Tablo 4. Öğretmen adaylarının “Barış” kavramına ilişkin duygu ve düşünceler
sahip oldukları duygu ve düşünceler Öğretmen adaylarının “Mutluluk” kavramına
Duygu ve düşünceler f ilişkin sahip oldukları duygu ve düşünceleri 4
Birlik ve bütünlük 56 tema altında toplanmıştır. Belirlenen 4 temanın
Adalet ve eşitlik 27
frekans dağılımı tablo 5’de gösterilmiştir.
Özgürlük 7 Tablo 5. Öğretmen adaylarının “Mutluluk” kavramına
Toplam 95 ilişkin sahip oldukları duygu ve düşünceler

Tablo 4 incelendiğinde, 56 öğretmen adayı Duygu ve düşünceler f


barış kavramını, birlik ve bütünlüğüm simgesi Huzur 43
olarak düşündüklerini ifade etmişlerdir. 27 öğret- İnsanları sevmek 21
men adayı, barışın adalet ve eşitliğin olduğu bir Hayatın vazgeçilmez ögesi 18
düzeni sağladığı, 7 kişide barışı özgürlük olarak Birliktelik 13
düşündüklerini ifade etmişlerdir. Toplam 95
Barışı, birlik ve bütünlük olarak belirten öğ-
Tablo 5 incelendiğinde, 43 öğretmen adayı
retmen adaylarının ifadelerini incelediğimizde,
mutluluk kavramını, huzur içine yaşamak olarak
adayların, insanların, bağlılık duygusunun olması,
ifade etmişlerdir. 21 öğretmen adayı, mutluluğun
yararlarını dikkate alarak bütünlük içinde yaşa-
insanları sevmek olduğunu, 18 kişide mutluluğu
maları gerektiğini düşündükleri söylenebilir.
yaşamak için gerekli bir öge olarak, düşündük-
“Tüm dünyadaki insanların, savaşlar, kavga- lerini ifade etmişlerdir. 13 öğretmen adayı da
lar, kırgınlıklar olmadan bütün içinde, kardeş mutluluk kavramını birliktelik olarak dile getir-
gibi sevgi dolu ve mutlu yaşaması” (K, Mat.) mişlerdir.
“Dünya huzuru” (K, Mat.) Mutluluğu, huzur olarak belirten öğretmen
“İki insan arasında da, toplumlar-devletler- adaylarının ifadelerini incelediğimizde, adayların,
ülkeler arasında da, insanın tüm varlığa bakış insanların gönül rahatlığı duygusunun olması ve
açısında da olabilir. Her türlü farklılığa, zıtlığa, rahatlık içinde yaşamalarını mutluluk olarak
renkliliğe rağmen bir arada huzurla var olabil- düşündükleri söylenebilir.
mektir” (K, Ed.)

1018
Materiallar

“İnsanın hayatının olumsuz şartlarına rağ- ması gerektiğini analiz eden çok sayıda nitel ve
men içinde sıkıntı olmaması, her şeye rağmen yü- nicel araştırmalara ihtiyaç vardır.
zünün gülebilmesi, karamsar olmaması” (K, Mat.) Bu tür çalışmaların sonuçlarının eğitim bilim-
“Gülümsemenin tıpkı bir güneşin camda kı- leri ile ilgili derslerde ele alınıp irdelenmesi, öğ-
rılması gibi kalbimize yansımasıdır” (K, Sın.) retmen adaylarının gelecekteki rollerine ilişkin
“Karada yürürken kendini bulutların üzerin- perspektiflerini geliştirme, sorgulama ve onların
de yürüyormuş gibi hissetme” (K, Ed.) kendi değerlerini oluşturmalarında büyük yarar
Mutluluğu, insanları sevmek olarak düşünen sağlayacaktır. Bu bağlamda, hizmet öncesi öğret-
öğretmen adayları, duygu ve düşüncelerinde, biri- men eğitimi programı çerçevesinde sunulan teorik
ne sevgiyle bağlanmayı, gönül vermeyi ifade et- derslerde öğretmenlerin, gerçek hayat uygulama-
mişlerdir. larını yansıtan örnek olay incelemelerine müm-
“Herkesi sevmek, her şeyi olduğu gibi kabul kün olduğunca çok yer verilmesi bir öneri olarak
etmektir” (K, Ed.) getirilebilir.
“Hayatı ve insanları sevmek” (K, Mat.)
KAYNAKLAR
Mutluluğu, yaşamdaki vazgeçilmez bir öge
− Akbaş, O. (2006). “Değer Öğretiminde Yeni Yaklaşım-
olarak belirten adayların ifadelerini incelediği- lar” Son Değişikliklerle
mizde, mutluluğun hayattan zevk alma, yaşama
− İlköğretim Programı. Derleyen: Yetkin, D. ve Daşcan,
sevinci olduğunu ifade etmişlerdir. Ö., Ankara.
“Hayatımıza yön veren en önemli kavram- − Bacanlı, H. (2002). Gelişim ve Öğrenme. 6. Baskı.
lardandır. Mutluluk sayesinde adımlarımızı daha Ankara:Nobel Yayıncılık.
kararlı ve sağlam atarız” (K, Ed.) − Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2005). Sosyal Bilimlerde
“En büyük zenginlik” (K, Mat.) Nitel Araştırma Yöntemleri.
− Ankara: Seçkin Yayıncılık.
“Hayatın vazgeçilmez unsurudur. İnsanların,
− Bigger, S. and Brown, E. (1999). Spiritual, Moral,
benim öyle, en büyük amacım” (K, Sın.)
Social and Cultural Education.
“Hayattan alınan zevk ve doyum” (E, Mat.) − Exploring Values in the Curriculum. London:David
Mutluluğu, yaşamda birliktelik olarak belirten Fulton Publishers.
adaylar, insanların yaşamda birbirleriyle etkileşim − Erdem, A. R. (2003). “Üniversite Kültüründe Önemli
içinde olmaları gerektiği inancını taşımaktadırlar. Bir Unsur”. Değerler Eğitimi
“Birlikte olabilecek bir kavramdır. Tek taraflı − Dergisi. Cilt:1. Sayı:2. İstanbul.
mutluluk olamaz. Amaç genelini mutlu etmek”(E, − Genç, S. Z. ve Eryaman, Y. “Değişen Değerler ve Yeni
Eğitim Paradigması”.
Ed.)
− www. sosbil.aku.eu.tr İndirme tarihi. 08.05.2008.
“Çevreyle olan etkileşim sonucunda, bireyin
− Kızılçelik, S. ve Erjem, Y. (1994). Açıklamalı Sosyoloji
kendi kazanımları doğrultusunda belli haz ve Terimler Sözlüğü. Ankara:
duygu yoğunluğudur. İsteklerin gerçekleşme ora-
− Atilla Kitabevi.
nıdır” (E, Sın.)
− Kuşdil, E. ve Kağıtçıbbaşı, Ç. (2000). “Türk Öğret-
SONUÇ VE ÖNERİLER menlerinin Değer Yönelimleri ve
Sonuç olarak, bu araştırmanın bulguları, kav- − Scwartz Değer Kuramı”. Türk Psikoloji dergisi, Cilt.15,
ramların, öğretmen adaylarının değerlere ilişkin Sayı.45. Ankara.
sahip oldukları bireysel algılarını ortaya çıkarma- − Özden, Y. (1999). Eğitimde Dönüşüm, Eğitimde Yeni
Değerler. 2. baskı. Ankara:
da birer araç olarak kullanılabileceğine dair bilgi-
ler sunmaktadır. Bu çerçeveden ele alındığında, − Pegem Yayıncılık.
öğretmen adaylarının değerlere ilişkin duygu ve − Senemoğlu, N. (1987). Gelişim Öğrenme ve Öğretim
Kuramdan Uygulamaya. Ankara: Spot Matbaacılık.
düşünceleri ve onların ideallerindeki değerler ba-
kımından, daha çok hangi değerlerin kazandırıl-

1019
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 

1020
 

MÜƏLLİFLƏR İNDEKSİ
ABBASHANLI ALİYEVA, Tamilla, I./192 ÇINAR, Ali Abbas, II./ 790
AĞAYEV, Əjdər, II./643 ÇİVİTCİ, Şule, I./ 316
AĞBABA, Avtandil, II./ 809 ÇUBUKÇU, Zühal, II./ 1012
AXUNDOVA, Zəminə, I./ 214
DEDEOĞLU, Buket, II./ 825
AKÇA, Figen, I./ 520
DELLAL, Gürsel, I./ 339, II./ 837
AKÇiÇEK,Gökhan, II./ 650
DİBİROV, İ.A, I./ 229
AKI, Esra, I./ 503
DİKMEN, Melek, I./ 112
AKKAYA, Ahmet, I./ 220
DUMAN, Tayyip, I./ 424
AKKOYUN, Tülay, I./ 294
DURMAZ, Setter, II./ 755
AKPINAR, Ali, I./ 497
DURMUŞ, Mitat, II./ 678
AKPINAR, Yavuz, I./ 453
AKTAŞ, Hasan, I./ 92 EMEKSİZ, Abdulkadir,.I./ 16
ALTINTAŞ, Muhammed Esat, I./ 287 ENVEROĞLU, İlham, I./ 275
ALTINTAŞ, Ramazan, I./ 248 ERDAL, Kelime, II./ 981
ARAL, Neriman, I./ 471, 503, 548 ERDOĞAN, Zeynep, I./ 339, II./ 837
ARPACI, Fatma, I./ 586 ERGİNER, Aysun, II./ 764
ARSLAN, Arzu, I./ 515 ERGİNER, Ergin, I./ 508
ARSLAN, Fatih, I./ 70 ERSOY, Ali Fuat, I./580, 586
ARTUN, Erman, I./ 325 ERTURAL, M.Serkan, II./ 860
ARVAS, Abdulselam, II./ 784 ERTURAL, Neslihan, II./ 860
ASLAN, Ferhat, I./ 332 EVAT, Yılmaz, I./ 520
ASLANOĞLU, İsmail Kerim, II./ 688 ƏHMƏDOV, Əhməd, I./ 828
ATALAY, Ali, I./ 23 ƏLİYEVA, Nərminə, II./ 929
ATİK, Hikmet, II./ 744 ƏLİYEVA, Zakirə, I./ 204
AYAZ, Hayrettin, I./ 220 ƏSƏDİ, Bəhram, II./ 716
AYDOĞAN, Bedri, I./ 34
AYYILDIZ, Mustafa, I./ 544 FEDAİ, Özlem, II./684
AZAR, Birol, II./ 817 GAYIBOV, Seyran, II./ 871
AZİM, Mehmet, I./ 462 GELDİYEV, Gurbandurdı, I./ 83
BABAŞLI, Məmmədəli, II./ 848 GELİŞLİ, Yücel, I./ 567
BARAKAEV, Rahmetullah, II./ 696 GİRMEN, Pınar, I./ 554
BAŞARAN, Nuran, I./ 168 GİRMEN, Süha, I./ 563
BAYRAM, Ömer, II./ 750 GÖÇMEN, Muammer, I./ 449
BAYRAM, Pervane, II./ 690 GÖKÇE, Hasan Ahmet, I./ 460
BEKİROĞLU, Nazan, II./ 612 GÖKÇEK, Fazıl, I./ 438
BEREKET, Ali, II./ 797 GURBETOĞLU, Ali, II./ 955
BIÇAKÇI, Müdriye Yıldız, I./ 548 GÜL, Ətrabə, II./ 647
GÜLER, Nadi, I./ 158
BOLAT, Saadet Demirbağ, II./ 1004
GÜLTEKİN, Ali, I./ 262
BÖLEK, Berrin, II./ 769, 778
GÜMÜŞ, Seval Şahin, I./ 185
BÖLEK, Uğur Arif, II./ 769, 778
GÜNDOĞDU, Bayram, II./ 960
BÖLER, Tuncay, II./ 727
GÜNDOĞDU, Seriyye, II./ 710
Buket DEDEOĞLU, II./ 636
GÜNER, Osman, I./ 413
BUTTANRI, Halil, I./ 87
GÜNEŞ, Firdevs, II./ 969
BUTTANRI, Müzeyyen, I./ 149 GÜNEYLİ, Ahmet, I. 490
BÜTÜN AYHAN, Aynur, I./ 503 GÜNYÜZ, Melike, C.I./ 469
CANAN, İbrahim, I./ 404 GÜREL, Zeki, I./ 208
CANATAK, A. Mecit, II./ 615 GÜRSOY, Figen, I./ 548
CANLI, Suna, I./ 544 GÜZEL, Abdurrahim, II./ 878
CEYLAN, Remziye, I./ 548 HALİPAEVA, İ.A, I./ 107
ÇAĞIMLAR, Zekiye, I./ 376 HƏMİŞOVA, T, I./ 430
ÇAĞIN, Sabahattin, I./ 559 HÜSEYIN OĞLU, Ali Şamil, II./ 626
ÇAKIR, Ramazan, II./ 866 HÜSEYNOĞLU, Sərvaz, II./ 713
ÇAKIROĞLU, F.Pınar, I./ 290 HÜSEYNOV, İslam, II./ 737
ÇAVUŞOĞLU, Ali, II./ 951 XƏLİL Ağaverdi, II./ 805
ÇEERÇİEV, M.Ç, I./229 XƏLİL, Zahid, I./ 370
ÇELİK, Ali, II./ 801 XƏLİLLİ, Şahin, I./ 182
ÇETİN, Kamile, I./ 112
ÇETİNDAĞ, Yusuf, I./ 253 İBRAGİM, Damira, I./ 52
ÇİFCİ, Süleyman, II./ 1004 İSKAKOV, Danday, II./ 639

1021  
KABADAYI, Abdülkadir, I./ 480 SÖYLEMEZOĞLU, Feryal, I./ 339, II./ 837
KALKIŞIM, Muhsin, I./ 243 SÜLEYMANİ, Fəridə (AYTƏKİN), II./ 835
KANDIR, Adalet, I./ 168, 486, 515 SÜLEYMANOVA, Nurgül, I./ 174
KAPLAN, Muharrem, II./ 989 SÜRÜCÜOĞLU, Metin Saip, I./ 591
KAPLAN, Osman, II./ 999 SАDIQОVА, Sеvdа, II./ 915
KARA, Mehmet, I./ 232
ŞAHİN, Alaattin , II./ 622
KARADÜZ, Adnan, I./ 384
ŞAHİN, İlyas Han, I./104
KARAKAŞ, Ayhan, II./ 813
ŞAHİN, Rukiye, II./ 1004
KARAMAN, Erdal, II./ 731
ŞANLIER, Nevin, I./ 591
KARATAŞ, Turan, I./ 198
ŞEN, Cafer, I./ 45
KARATAY, Halit, I./ 529
ŞEN, Oya, I./ 365
KAYA, Murat, II./ 909
ŞENEL, Mustafa, I./ 352
KAYABAŞI, Nuran, I./ 316
ŞİMŞEK, Mintez, II./ 858
KIBRIS, Guldeniz, II./ 660
ŞİMŞEK, Tacettin, I./ 2
KIBRIS, İbrahim, I./ 536
KILINÇ, Aziz, II./ 898 TANJU, Ebru Hasibe, I./ 922
KOÇ, Raşit, I./ 419 TANRIKULU, Fatih, II./ 898
KOKİEVA, A, I./ 303 TATÇI, Mustafa, I./ 142
KOKYBASSOVA, Gülnar, I./ 80 TEYMURLU, Zabitə, II./ 841
KONAR, Elif, I./434 TEZEL ŞAHİN, Fatma, I./ 48, 515
KÖYLÜ, Mustafa, II./ 992 TOZ, Hıfzı, I./ 99
KURT, İbrahim, II./ 643, 947 TUNCER, Hüseyin, II./ 664
KÜCET, Erbay, II./ 645 TUNÇBİLEK, Hasan Hüseyin, I./ 398
KÜÇÜK, Elif Emine, I./ 391 TURAN, İbrahim, II./ 886
KÜÇÜKAVŞAR, Aslıhan, I./ 27 TURAN, Nuran, I./ 476
KÜÇÜKDAĞ, Yusuf, I./ 597 TURDUMAMBETOVA, Lira, I./ 120
KÜLTÜRAL, Zuhal, I./ 574 TURMUŞ, Mehmet, II./ 856
QASIMOVA, Lalə, II./ 841 ULUS KALENDER, Leyla, I./ 168
MAGILL, Serap, II./ 797 ÜLGEN, Aygün, I./ 298
MAHAÇKALA, Q, I./ 229 ÜLGEN, Erol, I./ 63
MERAL, Banu, I./ 449 ÜNVER, Mustafa, I./ 409
MƏMMƏDOVA, Elmira, I./ 59 ÜRÜN, Berna, II./ 632
MUHAMMEDOVA, Nigar, I./ 154 ÜŞENMEZ, Emek, I./ 224
MUHARREMOVA, Makbule, II./ 845 VLADİMİROVNA, Mamedova Larisa, I./ 117
MUSALI, Vüsalə, II./ 933 VURAL, Hanifi, I./ 226
MUTLU, Burcu, I./ 503
YAKAR, Halil İbrahim, I./ 236
NABİEVİÇ, QADJİEV, Eldar, I./ 56 YARDIMCI, Mehmet, II./ 671
NƏBİYEV, Bəkir, I./ 41 YAŞAR, Münevver Can, II./ 936
NƏCƏFZADƏ, Qəşəm, II./ 653 YAYLA CEYLAN, Şehnaz, I./ 486
YAZICI OKUYAN, Hülya, II./ 977
UĞUZ, Mustafa, I./ 139
YAZICI, Zeliha G, II./ 936
OKUMUŞ, Salih, II./ 700 YELTEN, Muhammet, I./ 130
YENER, Mavisel, I./ 283
ÖĞÜT EKER, Gülin, I./ 269
YILMAZ, İrfan, I./ 280
ÖKSÜZ, Ahmet, II./ 722
YILMAZ, Zeynep Aydın, I./ 607
ÖZCAN, Hüseyin, I./ 342
YUNUSOV, Şevket, I./ 189
ÖZÇELİK, Ayşe Özfer, I./ 591
YURDOĞLU, Elxan, I./ 322
ÖZDEMİR, Banu, II./636, 825
YUSİFOĞLU, Rafiq, I./ 177
ÖZER, Mehmet, I./ 446
YÜCE, Abdulhakim, II./ 942
ÖZGEN, Özlen, I./ 290
YÜKSEL, Zofie, I./ 158
PEMBECİOĞLU, Nilüfer, I./ 158
ZARİPOVA ÇETİN, Çulpan, I./ 308
PINARCIK (SAVAŞ), Özge, I./ 480
RAŞİDİ, Həsən,II./ 718

SAKALLI, Talat, II./ 893


SARIABDULLAHOĞLU, Aybala, I./ 580
SAVAŞ, Salih, II./ 1008
SEMERCİ, Mehmet, I./ 126
SEYİDOV, Fikrət, I./ 76
SEYİDZADƏ, Etibar, II./ 964
SİVRİ, Medine, II./ 773
SOLMAZ, Ali Osman, II./ 727

1022

You might also like