1.

1 Diferencijalne jedna cine

Diferencijalne jedna cine
Denicija 1.1. Diferencijalna jedna cina (n-tog reda) je jedna cina oblika
f(x, y, y

, y

, . . . , y
(n)
) = 0,
gdje je x nezavisna promjenljiva, y nepoznata funkcija, a y

, y

, . . . su izvodi nepoznate
funkcije.
Primjer.
2xy

(x 3)y

2y = 6xsinx
y

9y = 0.
Rjeenje diferencijalne jedna cine je svaka funkcija koja zadovoljava tu diferenci-
jalnu jedna cinu.
Primjer. Pokazati da je funkcija y = c
1
sin 3x + c
2
cos 3x, gdje su c
1
, c
2
proizvoljne
konstante, rjeenje jedna cine
y

+ 9y = 0.
Ako se u y pojavljuje n proizvoljnih konstanti, onda je ona op ce rjeenje DJ n-tog
reda. Ako nema proizvoljnih konstanti, onda je y partikularno rjeenje.
Na primjer, y = sin 3x + 2 cos 3x je partikularno rjeenje u gornjem primjeru.
1.1.1 Jedna cina sa razdvojenim promjenljivima
Jedna cina sa razdvojenim promjenljivima
To je jedna cina kod koje se u (??) desna strana moe napisati kao proizvod dviju
funkcija od kojih jedna zavisi samo od x, a druga samo od y, tj. jedna cina koja ima
formu
y

= f(x)g(y) . (1)
Sljede cim teoremom dati su uslovi za postojanje i jedinstvenost rjeenja jedna cine
(1).
Teorem 1.1. Neka je funkcija f(x) neprekidna na intervalu (a, b) i neka je funkcija
g(y) neprekidna i razli cita od nule na intervalu (c, d). Tada postoji jedinstveno rjeenje
jedna cine (1) koje zadovoljava polazni uslov y(x
0
) = y
0
(x
0
(a, b) , y
0
(c, d)) i
denisano je u nekoj okolini ta cke x
0
.
Primjer. Rijeiti jedna cinu: xy

=
y
y + 1
.Jedna cinu dovodimo u oblik
y

=
y
x(y + 1)
,
1
iz koga uo cavamo da je data jedna cina sa razdvojenim promenljivima (f(x) =
1
x
,
g(y) =
y
y+1
). Razdvajamo promjenljive koriste ci jednakost y

=
dy
dx
,
(y + 1)dy
y
=
dx
x
.
Sada integralimo posljednju jedna cinu i rjeavanjem integrala na lijevoj i desnoj strani
dobijamo rjeenje diferencijalne jedna cine, y + ln y = ln x +C .
Primjer. Odrediti ono rjeenje diferencijalne jedna cine y

= 6y
2
x koje zadovoljava
uslov y(1) =
1
25
.
Data diferencijalna jedna cina je jedna cina sa razdvojenim promjenljivima. Zato
prvo razdvojimo promjenljive
y

=
dy
dx
= 6y
2
x
dy
y
2
= 6xdx .
Nakon integriranja posljednje jednakosti
_
y
2
dy = 6
_
xdx ,
dobijamo

1
y
= 3x
2
+C ,
odnosno, rjeenje diferencijalne jedna cine je
y(x) =
1
3x
2
+C
,
gdje je C proizvoljna realna konstanta. Za razne C imamo razli cite funkcije rjeenja,
to je prikazano na Slici ??.
Na ci ono rjeenje koje zadovoljava uslov y(1) =
1
25
, zna ci od svih funkcija izabrati
onu za koju je C odredjen ovim uslovom, tj.
1
25
=
1
3 +C
,
odakle nakon kra ceg ra cuna dobijamo C = 28, ciji je graf dat na Slici 3.
1.1.2 Primjena u ekonomiji
Koriste ci se ovim, moemo na ci funkciju iz njenog koecijenta elasti cnosti!
2
1
2
3
1
1 2 1 2
C = 2
C = 3
C = 4
C = 5
Slika 1: Grafovi rjeenja za C < 0
1
2
3
1
1 2 1 2
C = 2
C = 3
C = 4
C = 5
Slika 2: Grafovi rjeenja za C > 0
Primjer. Odrediti funkciju ukupnih prihoda P(Q) ako je
E
P,Q
=
2Q+ 1
Q+ 1
,
a uz jedini cnu potranju ukupni prihod jednak 10.
Primjer. Odrediti funkciju prosje cnih trokova T(Q) ako je
E
T,Q
=
Q
(2 Q)(Q1)
,
a uz proizvodnju Q = 3 ukupni trokovi iznose 4.
1.1.3 Linearna diferencijalna jedna cina prvog reda
Linearna diferencijalna jedna cina prvog reda
3
1
2
3
1
1 2 3 4 1 2 3 4
Slika 3: Graf funkcije y(x) =
1
3x
2
28
Linearna diferencijalna jedna cina prvog reda je oblika
y

+f(x) y = g(x)
i uvijek je moemo napraviti da izgleda na ovaj na cin. Ova jedna cina se moe rijeiti
mnoenjem cijele jedna cine integracijskim faktorom
e

f(x)dx
,
kako bismo dobili
y

f(x)dx
+f(x) ye

f(x)dx
= g(x)e

f(x)dx
,
_
ye

f(x)dx
_

= g(x)e

f(x)dx
/
_
ye

f(x)dx
=
_
g(x)e

f(x)dx
dx +c,
odnosno
y = e

f(x)dx
__
g(x)e

f(x)dx
dx +c
_
(2)
Primjer. Rijeiti diferencijalnu jedna cinu prvog reda y

+xy = x.
Primjer. Rijeiti diferencijalnu jedna cinu prvog reda y

2y
x
= 0.
1.2 Diferentne jedna cine
Diferentne jedna cine
4
Denicija 1.2. Jedna cina oblika
x
n+1
= f(x
n
), (n = 0, 1, 2, . . .) (3)
gdje je f : I I neka funkcija a I je interval, naziva se diferentna jdna cina prvog
reda.
Denicija 1.3. Jedna cina oblika
x
n+1
= a
n
x
n
+b
n
, (n = 0, 1, 2, . . .) (4)
se naziva linearnom diferentnom jedna cinom prvog reda, pri cemu su (a
n
) i (b
n
) una-
prijed znani nizovi.
Primjer. x
n+1
= 2nx
n
n
2
Ako je b
n
= 0, n {0, 1, 2, . . .}, tj.
x
n+1
= a
n
x
n
, (5)
onda se to naziva homogenom linearnom diferentnom jedna cinom prvog reda.
Kako je
x
n+1
= a
n
x
n
= a
n
(a
n1
x
n1
) = a
n
a
n1
(a
n2
x
n2
) = . . . ,
imamo da je
x
n
= a
n1
a
n2
. . . a
1
a
0
x
0
=
n1

i=0
a
i
x
0
Ovo x
n
=

n1
i=0
a
i
x
0
predstavlja op ce rjeenje homogene diferentne jedna cine (5).
Umjesto x
0
moemo pisati i c - konstanta.
Primjer. 1. x
n+1
= 3x
n
;
2. x
n

3n+1
3n+7
x
n
= 0.
Ako sada posmatramo jedna cinu x
n+1
= a
n
x
n
+ b
n
, moemo to promatranje
razdijeliti na slu cajeve u zavisnosti od toga da li su (a
n
) i b
n
konstante:
x
n+1
= a
n
x
n
+b (6)
x
n+1
= ax
n
+b
n
(7)
x
n+1
= ax
n
+b (8)
Op ce rjeenje diferentne jedna cine (4) je
x
n
=
_
n1

i=0
a
i
_
x
0
+
n1

r=0
_
n1

i=r+1
a
i
_
b
r
5
Op ce rjeenje jedna cine (6) je
x
n
=
_
n1

i=0
a
i
_
x
0
+b
n1

r=0
_
n1

i=r+1
a
i
_
Op ce rjeenje jedna cine (7) je
x
n
= a
n
x
0
+
n1

r=0
a
nk1
b
r
op ce rjeenje jedna cine (8) je
x
n
=
_
x
0
+n b za a = 1
_
x
0

b
1a
_
a
n
+
b
1a
za a = 1
1.2.1 Primjena Diferentnih Jedna cina u Ekonomiji
Obra cun kamate
Ako je sa A
0
ozna cen ulog novca (zajam), a sa r% ozna cena kamatna stopa po
principu sloenog ukama civanja.
A
n
ozna cava iznos novca nakon n-tog obra cunskog perioda. Kako odrediti A
n
?
A
0
A
1
= A
0
+rA
0
= A
0
(1 +r)
A
2
= A
1
+rA
1
= A
1
(1 +r) = A
0
(1 +r)(1 +r) = A
0
(1 +r)
2

A
n
= (1 +r)
n
A
0
Ako se kamata izraava u procentima, onda de facto imamo
A
n
= (1 +
p
100
)
n
A
0
Primjer. Pretpostavimo da se konstantna suma novca R deponuje na kraju svakog
obra cunskog perioda u nekoj banci, pri cemu se na taj novac primjenjuje sloeni ka-
matni ra cun sa stopom r po svakom obra cunskom periodu. Izvesti formulu koli cine
novca na kraju n-tog obra cunskog perioda. Poseban slu caj R = 1000KM, r = 5%.
Primjer. Odrediti broj godina potrebnih da se odre dena suma novca uloenog u banku
udvostru ci ako se na nju primjenjuje sloeno ukama civanje sa r = 2%.
6
Amortizacija
Amortizacija je u osnovi plan otplate zajma. Ona omogu cava uklanjanje zajmovno
optere cenje tokom odre denog ksnog perioda vremena tako to se naprave mjese cne
ili periodi cne isplate.
Ove isplate koje se cine u regularnimperiodi cnim ratama su sa cinjene od mjese cne
kamatne stope i dijela principalnog balansa, tj. dijela koji smanjuje ukupni dio stvarnog
duga. Visina mjese cnih (periodi cnih) isplata ostaje ista tokom cijelog trajanja zajma.
U ranom periodu ivota zajma otpla civanje stvarnog duga je mali, dok je kamata
veoma visoka. U kasnijem dijelu zajma, situacija se obr ce. Neka je stoga p
0
iznos
zajma, dok je r kamatna stopa u procentima.
Onda se amortizacioni plan zasniva na diferentnog jedna cini prvog reda
p
n+1
= p
n
+rp
n
g
n
,
gdje je g
n
iznos rate otplate. Sjetimo se da je rjeenje ovog tipa diferentne jedna cine
p
n
= (1 +r)
n
p
0

n1

k=0
(1 +r)
nk1
g
k
= (1 +r)
n
p
0

n1

k=0
(1 +r)
n
(1 +r)
k+1
g
k
= (1 +r)
n
p
0
(1 +r)
n
n1

k=0
1
(1 +r)
k+1
g
k
No po konstrukciji znamo da je g
k
odnosno iznos rate otplate ksan, odnosno kons-
tantan! Dakle g
k
= G. Stoga
p
n
= (1 +r)
n
p
0
(1 +r)
n
G
n1

k=0
1
(1 +r)
k+1
Po klasi cnom geometrijskom nizu, imamo da je
n1

k=0
1
(1 +r)
k+1
=
1
1
(1+r)
n
r
Stoga je
p
n
= (1 +r)
n
p
0
(1 +r)
n
G
1
1
(1+r)
n
r
,
p
n
= (1 +r)
n
p
0
[1 (1 +r)
n
]
G
r
Sada, znamo da ako je n broj perioda otplate zajma, p
n
= 0, jer vie otplata ne ce biti!
Dakle
0 = (1 +r)
n
p
0
[1 (1 +r)
n
]
G
r
7
[1 (1 +r)
n
]
G
r
= (1 +r)
n
p
0
G =
(1 +r)
n
p
0
(1 + r)
n
1
r
Tako da imamo da je mjese cna (periodi cna) otplata
G =
p
0
r
1
1
(1+r)
n
(9)
Primjer. Napraviti amortizacioni plan ako je po cetni zajam 100$, broj obra cunskih
perioda n = 5 a kamatna stopa iznosi 5%.
Mjesec Napla ceni dug Anuitet Kamata Otplata glavnice
1 100 $ 23,10 $ 5,00 $ 18,10 $
2 81,90 $ 23,10 $ 4,10 $ 19,00 $
3 62,90 $ 23,10 $ 3,15 $ 19,95 $
4 42,95 $ 23,10 $ 2,15 $ 20,95 $
5 22,00 $ 23,10 $ 1,10 $ 22,00 $
ukupno 115,50 $ 15,50 $ 100,00 $
Model nacionalnog dohotka
Model nacionalnog dohotka je model koji se koristi slijede cim promjenljivim:
Y
t
nacionalni dohodak
C
t
potronja
I
t
investicije
Nacionalni dohodat je zbir potronje i investicija, tj.
Y
t
= C
t
+I
t
Sa druge strane, potronja je i funkcija nacionalnog dohotka na slijede ci na cin
C
t
= c +mY
t
(c > 0, 0 < m < 1).
Promjena nacionalnog dohotka se moe mjeriti investicijom:
Y
t
= rI
t
Y = Y
t+1
Y
t
= rI
t
= r(Y
t
C
t
) = r(Y
t
c mY
t
).
Dakle,
Y
t+1
= Y
t
+rY
t
rc rmY
t
= [1 +r(1 m)]Y
t
rc
Iz ovoga onda moemo izvesti Y
t
, pa Y
t1
pa sve do Y
0
, tj- u pitanju je diferentna
jedna cina.
Ravnoteno stanje nastupa kada je zadovoljen uslov
Y

=
b
1 a
=
rc
1 1 r(1 m)
=
c
1 m
8
1.3 Diferentne jedna cine vieg reda sa konstantnim ko-
ecijentima
Diferentne jedna cine vieg reda sa konstantnim koecijentima
Diferentna jedna cina k-tog reda ima oblik:
x
n+k
+ p
1
x
n+k1
+p
2
x
n+k2
+. . . +p
k
x
n
= r
n
(10)
gdje je r
n
neki zadani niz brojeva. Ako je r
n
= 0, n onda se jedna cina (10) naziva
homogenom. Ukoliko je r
n
= 0 za bilo koje n, (10) se naziva nehomogenom.
x
n+k
+p
1
x
n+k1
+p
2
x
n+k2
+. . . +p
k
x
n
= 0 (11)
Pretpostavimo da je rjeenje oblika x
n
=
n
. Dakle

n+k
+p
1

n+k1
+p
2

n+k2
+. . . +p
k

n
= 0/ :
n

k
+p
1

k1
+p
2

k2
+. . . +p
k1
+p
k
= 0. (12)
Jedna cina (12) je karakteristi cna jedna cina diferentne jedna cine (11).
Imamo slijede ce slu cajeve:
1)
1
,
2
, . . . ,
k
su rjeenja (12) i sva su me dusobno razli cita i realni brojevi. Tada
je fundamentalni skup (FS) rjeenja (11)
{
n
1
,
n
2
, . . . ,
n
k
}.
Op ce rjeenje diferentne jedna cine (11) je
x
n
= c
1

n
1
+c
2

n
2
+. . . +c
k

n
k
=
k

i=1
c
i

n
i
,
gdje su c
1
, c
2
, . . . , c
k
su proizvoljne konstante.
Primjer. x
n+2
5x
n+1
+ 6x
1
= 0.
Primjer. x
n+2
5x
n+1
+ 4x
n
= 0 (n = 0, 1, . . .) uz po cetni uvjet x
0
= 1x
1
= 0.
2) drugi slu caj je ukoliko imamo rjeenja karakteristi cne jedna cine
i
R sa vi-
estuko cu m
i
> 1. Tada dio fundamentalnog skupa koji se odnosi na
i
ima oblik
{
n
i
, n
n
i
, . . . , n
m11

n
i
}.
Primjer. x
n+3
5x
n+2
+ 8x
n+1
4x
n
= 0.
3) Ukoliko nije realan broj, tada slu caj ne promatramo, jer smo samo zaintereso-
vani za realni slu caj.
9
1.3.1 Nehomogena linearna diferentna jedna cina vieg reda
Nehomogena linearna diferentna jedna cina vieg reda
Posmatramo ponovno jedna cinu (10), tj.
x
n+k
+p
1
x
n+k1
+p
2
x
n+k2
+. . . +p
k
x
n
= r
n
.
Neka je r
n
= P
(
n)a
n
, gdje je P
m
(n) polinom po n stepena m.
x
n+k
+p
1
x
n+k1
+p
2
x
n+k2
+. . . +p
k
x
n
= P
(
n)a
n
.
Op ce rjeenje ovoga je x
n
= x
k
+ x
p
, gdje je x
k
rjeenje koje odgovara homogenom
dijelu jedna cine, a x
p
neko konkretno (partikularno) rjeenje diferentne jedna cine (10).
Postoje dvije situacije kako se odre duje x
p
:
1. Ako a nije rjeenje odgovaraju ce karakteristi cne jedna cine, tada se partikularno
rjeenje trai kao x
p
= Q
m
(n)a
n
, gdje je Q
m
(n) polinom s nepoznatim ko-
ecijentima koje treba odrediti a odre duje se tako to se to rjeenje x
p
uvrsti u
jedna cinu (10).
2. Ako je a rjeenje odgovaraju ce karakteristi cne jedna cine s viestuko cu m
i
, tada
se partikularno rjeenje trai u obliku
x
p
= n
mi
Q
m
(n)a
n
,
gdje je postupak za odre divanje nepoznatih koecijenata u polinomu Q
m
(n) pot-
puno isti kao u prethodnom slu caju.
Primjer.
x
n+2
+ 3x
n+1
4x
n
= n3
n
.
1.3.2 Primjena u ekonomiji
Pregovori izme du radnika i uprave
Ovo nam se ne svi da dok smo jo uvijek ivimo od sopstvenog rada :)
10