T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SYASET BLM VE KAMU YNETM (SYASET BLM) ANABLM DALI

KRESEL TKETM KLTR VE TRKYE

Yksek Lisans Tezi

zge Mumcu

Ankara2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SYASET BLM VE KAMU YNETM (SYASET BLM) ANABLM DALI

KRESEL TKETM KLTR VE TRKYE

Yksek Lisans Tezi

zge Mumcu

Tez Danman Prof. Dr. Gencay aylan

Ankara2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SYASET BLM VE KAMU YNETM (SYASET BLM) ANABLM DALI

KRESEL TKETM KLTR VE TRKYE

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman: Prof. Dr. Gencay aylan

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad Prof. Dr. Gencay aylan Prof. Dr. Rait Kaya Do. Dr. Aykut elebi Tez Snav Tarihi 05/05/2006 mzas

NDEKLER

GR............................................................................................................ 1 BLM I KRESELLEME KAVRAMI..................................................... 13 A. Ekonomik Kreselleme.......................................... 17 1) 2) 3) 4) 5) Fordizm ........................................................ 20 Yaam Tarz Yaratm ................................. 24 Esnek retim ya da Post-Fordizme Gei.. 29 Fordizm ve Esnek retim Karlatrmas. 34 Kreselleme Srecinin Boyutlar ............. 38

BLM II KLTREL KRESELLEME KAVRAMI

A.

Kltrel Kreselleme.......................................... 43 1) Kresel Tketim Kltrnn Dnsel

Kkenleri................................................................................. 54 2) 3) 4) 5) 6) Frankfurt Okulu ve Marcuse ..................... 57 Gsteri Toplumu-Guy Debord ................... 66 Baudrillard .................................................. 69 Harvey .......................................................... 75 Jameson ........................................................ 78

BLM III

TRKYEDE TKETM ANLAYIININ DEM ...................... 84

A. Kresel Tketim Kltr ve Trkiye ......................... 85 1) 1970lerde Tketim ......................................... 87 2) 1970lerde retim ve Tketim ........................ 90 3) Zaman Kullanmnn Deiimi ........................ 95 4) Ekonomik Dnm .......................................... 98 5) 12 Eyll Darbesi ve lk Seimler ................... 101 6) Turgut zal Dnemi ....................................... 104 7) 1987 Seimleri ve Yeni maj Yaratm .......... 108

B. 1980li yllar ve kltrel dnmn balamas.................................................................... 111

1) 1980li yllar ve kltrel dnm ................ 112 2) Yeni Sekinler ................................................. 119 3) Medyann Dnm ve Etkileri ................ 122 4) Me Generation ........................................... 130

SONU ................................................................................................................. 134 KAYNAKA ......................................................................................................... 138 ZET ..................................................................................................................... 144

GR

Kresel logo ile rn a, kresel kyn ar cokulu pazarlama sylemiyle birleir; kapsad alan, laptop bilgisayarlarla yamur ormanlarnda yaayan kabilelerden sadece bir tu uzaktadr, Sicilyal bykanneler e-ticareti bunun zerinden yaparlar, ve kresel genlik Levisn sunduu dnya apnda bir stil kltrne ularlar. Coca Coladan McDonaldsa, oradan Motorolaya herkes yeni pazarlama stratejilerini ulus-tesi vizyonun tesine tamlardr... biz Batdakiler kresel ky yaarken ekonomik uurum artmakta ve kltrel seimler snrlandrlmaktadr. Naomi Klein, No Logo

Birbirinden farkl biimlerde gren, konuan, dnen ve hisseden, birbirinin farknda olmayan veya birbirinden korkan insanlara, tahmin ettiklerinden daha fazla ortak noktalar olduunu gsterebilmek iin daha da ileri gidebilmeli, yzeyin altndakileri grp hissetmeliyiz... Dnyay grdkleri, hissettikleri ve yaadklar halleriyle insanlar nasl tanyacamz bilmezsek, asla kendilerini tanmalarna veya dnyay deitirmelerini salamaya yardmc olamayz. Ayn zamanda sokaktaki tabelalar okumay bilmezsek, Kapitali okumak ie yaramayacaktr. Berman

GR

Dn saatler gece yarsn gsterdiinde, zamann nasl da hzl akp getiini fark ettiniz mi? Zamann hzl geiine bir kfr savurup yapmanz gereken daha tonlarca i olduunu dnp derin bir i mi geirdiniz yoksa? Ertesi gn ve daha ertesi gn yaplacaklarn listesi bitmiyor mu? Peki, zaman zaman yeni tantnz birinin adn unuttuunuz, bir romann yazarn, evinizin telefon numarasn ya da en yakn akrabanzn ocuunun adn hatrlarken bir anda durakladnz oluyor mu? Yaanan doal felaketlerin ne zaman olduunu ve hangi lkeyi etkilediini unuttunuz mu? Ya da iinizle ilgili nemli bir kiiyi, rnein eski iileri bakannn ya da mdrnzn ne zaman grev yaptn aklnzdan uup gitti mi? Yoksa hkmetler ve koalisyonlar birbirine karmaya m balad?

Peki, bu zaman aral ierisinde iinizin ya da uranzn dnda beyninizin arkasndakiler sizi yoklad m? Belki de bu defa beyninizin arkasndakiler sizi yaratan anlar btn deildir. Bu belki de, eski anlarnzn zaman ierisinde kaybolup gittiini dnrken, yeni oluacak anlar daha canl tutmak iin annda kaydedebileceiniz dijital bir fotoraf makinesine sahip olma fikri olabilir. Ya da aklnz megul eden, her gn ie gelip giderken grdnz reklam

kampanyasndaki stnde bikinisiyle glmseyen kzdr. Btn bunlar ve daha niceleri beyninizin arkasnda yer alrken bir sabah ryanzda bikinili kz dijital makineye poz verirken uyanabilirsiniz, evrenize ne kadar garip bir rya grdnz bile anlatabilirsiniz. Belki de bu ryay anlatacak birini bulamazsnz.

Son zamanlarda ne kadar yalnz olduunuzu dnp bir derinden ah bile ekebilirsiniz.

Devaml takip etmeniz gerektiini dndnz eyler size bask yapt m? Film festivallerine gitmeniz, son kan kitaplardan haberdar olmanz, ayn zamanda AB ve Trkiye ilikilerindeki son gelimelere hkim olmanz gerektiini dndnz m? Haberlerde terr olaylarnda lenlerin says sizin iin anlamn yitirdi mi? Yoksa bu duygunun yerini dizi karakterinin lmne alamak m ald? Dans

kurslarna katlmaynca, yeni alan restoranlara gitmeyince hayatn elinizden kayp gitmeye balad duygusuna kaplyorsanz siz de bu yeni oluan toplumsal dzende birey olarak yerinizi aldnz demektir.

Bu belirtiler aslnda bir sonucu, insan ve toplum yaamnda yeni bir srecin balangcn gsteriyor. Tez iin bu konunun ele alnmasndaki temel ama, bu dzene nasl gelindiinin zetleyici bir soy ktn karmaktr. Bugnden 1970li yllara doru bakldnda ortaya kan siyasi ve kltrel tablo merak uyandrcdr. Otuz yl akn bir zaman diliminde yaanan ekonomik krizler, bir yandan krenin ekonomi politiini deitirirken bir yandan da siyasetini ve kltrn de yeniden ekillendirmitir. Dnyadaki deiim sreleri ile dnmlerin hz artmtr. Zaman ve uzay dngs hz kazanm, artan hz toplumlar deiime ynelterek sktrmaya balamtr.

Bu almadaki temel ama, 1950li yllarnn refah devleti kavram yerine, 1980 sonras g kazanan neoliberal politikalarn neden ve sonularn, srecin temel zellikleri ve sonularyla izleyerek ortaya karmaktr. Kreselleme kavram bu srecin addr. Bu sre beraberinde okuluslu irketlerin hkim olduu bir tekellemeyi de getirmitir. Akademik literatrde ise tek bir kreselleme kavramsallatrmasndan sz etmek mmkn deildir. Jamesona gre, kategorik olarak, drt farkl yaklam ortaya kmtr. Fredrick Jameson, ilk olarak kreselleme ad verilen bu kavramn zgl bir kavramsallatrma olmadn savunur. Bu yaklama gre gnein altnda yeni bir ey yoktur, ulus-devlet kavramyla ve ulusal yapyla ilgili sorunlar hep var olmutur ve var olmaya da devam edecektir. kinci yaklama gre, kreselleme yeni bir kavram deildir. nk kreselleme kavram tarih boyunca var olmutur; ticaretin tarihsel sre ierisinde, yeni yollar ve pazarlar kefetmeye yneltmesi, kapitalizmin amacnn hep kresele ulamak olduunu ortaya kartr. (Jameson, 1999: 54). Bu iki yaklamn ardndan Jamesona gre iki yaklam daha aklar. ncye gre, kreselleme ve dnya piyasalar arasndaki iliki kapitalizmin son aamasdr. Bu durumda, gncel ebeke ya da a (network) sistemleri sadece kapitalist sisteme yeni eklenen bir paradr. Son yaklam ise, kresellemenin kapitalizmin okuluslu bir aamasn oluturmu olduunu ne srd bak asdr. (Jameson, 1999: 55).

Bu yaklamlarn sonucunda, kreselleme kapitalizmin yeni bir aamas ve yeni bir deiim srecine girmesidir karm yaplabilir. Kapitalizmin yeniden yaplanmas diye de adlandrabileceimiz bu sre; refah devletinin

marjinallemesini ya da ilev deitirmesini, zelletirme, dereglasyon ve

kreselleme gibi eleri kapsamaktadr. (aylan, 2002: 135). Bir dier deyile kreselleme, ulusal toplum ve ulus devletin yerine baka kurum ya da bantlarn gemesi biiminde tanmlanabilmektedir. (aylan, 2002: 135). Kreselleme sreci, yaanan ekonomik krizlerin sonucunda ve bu krizlere bal olarak ortaya kmtr. 1973 petrol bunalmnn lkeleri iine soktuu skntnn ardndan gelen zelletirmeler ve dereglasyonlarla devletin yeniden dzenlenmesiyle, devletin, vatandan odak noktas olarak grd refah devleti anlaynn yerini 1980 sonras neoliberal politikalarn hkimiyeti almt. Bu yeni politikalarn sonucunda devletin yetki alan daraltlm, vatandalk haklar neredeyse sadece oy vermek ve vergi demek arasna skm bir ksr dngnn ierisine girmitir. Bugn vatandalk kavramnn sosyal ierii boaltlm, yerini dzenli vergilerini deyen mteriler almtr. Vatandalk kavramnn sosyal ieriinin boaltlmasnn yannda

kreselleme farkl bir vatandalk kavramn tretmitir; tketici vatandalk kavram. Urryye gre tketici vatanda kavramnn drt zellii vardr. lk zellik, insanlarn mal ve satn alma gcne gre vatanda olabilmeleri ve siyasal haklar ile grevlerden ok tketim yapma fikrinin ne kmasdr. kinci zellik, farkl toplumlardan gelen insanlarn yine farkl toplumlardan gelen tketim mallar, hizmetler ve kltrel rnlere ulamada ayn haklara sahip olmalardr. nc zellik, insanlarn farkl lkelerde yaayabilme ve kalma hakkna da sahip olmalardr. Drdnc zellik ise, vatandalk haklarna bu ekliyle sahip olan bireylerin dnyann her kesindeki kltrleri ve meknlar tketebilecei durumuna iaret eder. Dolaysyla, modern bir insan, bu haklar kullanabilen ve farkl kltrleri tketebilen bir kii olabilmektedir. (Urry, 1999: 2667). Bu durumda tketici vatandalk kavram, sembolik rn ve hizmetlerin tketilmesi ve retilmesi

haklarn kapsamaktadr. Bu vatandalk durumunda devletle bir araya gelmekten ok, pazarlarla buluulmaktadr. Bireyler kendilerini bireysel olarak tketim iinde oluturmaktadr. (Konyar, 2001: 3). aylana gre bugn Kreselleme, ulusal toplum ve ulusal devletin yerine baka kurum ve bantlarn gemesi biiminde tanmlanabilmektedir. (aylan, 2002: 135).

1973 petrol krizinin ardndan refah devletine vurulan ikinci darbe, 1989da Berlin Duvarnn yklmasyla sembolize edilen souk sava dneminin sona ermesi olmutur. Bu yenilgiyle, neoliberal politikalar g kazanmaya balam, Fuyukamann tarihin sonu dedii bu dzen, tek tip bir dnce tarzn da beraberinde getirmitir. Son yllarda hkmet sistemi olarak liberal demokrasinin meruluu zerinde dnya apnda dikkate deer bir mutabakat olumu durumdadr. Faizm, monari ve son zamanlarda da komnizm gibi rakip egemenlik biimlerinin liberal demokrasiye yenik dt ortaya kmtr. Liberal demokrasi muhtemelen insanln ideolojik evriminin son noktasn ve nihai insani hkmet biimini temsil etmektedir. Buna gre liberal demokrasi tarihin sonudur. (Francis Fukuyama, 1999: 7).

Ortaya kan tabloda, ekonomide yaanan krizlerle birlikte siyaset ile kltrn nne geilmez bir deiim srecine girmi olduu grlmektedir. Siyaset ve kltrde yaanan deiimler, dolaysz bir yol kullanarak toplumu ve bireyleri etkilemitir. nk kreselleme, iktisadi gelimelere paralel bir kltr yaratmtr. Bu kltrel yaplanmayla beraber tketim kltr yaygn hale gelmitir. Tketim

kltrn oluturan ve onu ayakta tutan birok belirleyen vardr. Bu kltr, moda, sanat, kitap, mzik, imaj gsterimi gibi farkl alanlarda geliir ve zellikle de medyann kullanmyla toplum hayatna girer.

Bugnlerde bakent Ankarann en ilek caddelerinden birinde, caddede gelip geen insanlar ve arabalar izleyebileceiniz bir cafeye oturduunuzda karnza kacak manzara aa yukar btn dnya lkelerinin popler meknlarnda birbirine benzer niteliktedir. Son model, sahibinin zevkine uygun modifiye edilen zel arabalar, yalar 1860 aras deien kadnlar ya da erkekler tarafndan kullanlrken hepsi gnn modasna uygun giysiler giymektedir. Gen kzlarn ou, benzer marka kotlarla gezer, makyajlar gnn trendini yakalamtr, dnemin imaj yaratcs kimse ona benzeyen bir imaj seilmitir. (Sosyetede Beyonce modas, 2005, Hrriyet Kelebek eki). Salarn ou ayndr, renkler sardan kahverengiye doru deise de, modaya uygun bir ekilde biim verilmitir. Erkekler, benzer koyu takm elbiseler, hafif braklm sakallar ve talyan ayakkablar giyerler. Bir sre sonra, yalar dnda, insanlar birbirlerinden ayrt edilememeye balanr. Herkes estetik, herkes gzel, herkes yakkldr. Ayrca herkes zengin ve herkes havaldr. Temel odak noktas giyimden arabaya kullanlan her metann markal olmasdr. Oysa biraz yakndan bakldnda ortaya kan gerek, kadn-erkek ayrm yaplmadan herkesin depresif olduudur. nsanlara genel bir can sknts hkimdir. nsanlar, davranlarn zerk biimde kendileri belirlerse bir sknt olumaz, diyen Adorno ekler; ekilen sknt, nesnel mitsizliktir. Shopenhaur da ya arzularn doyurulmas iin sknt ekilir ya da hazlarn doyurulmasnn ardndan bir sknt oluur, diyerek bu grntye bir yorum getirmektedir. (Kejanlolu, 2005: 187).

Aynlama sreci denilebilen bu durumun sadece Trkiyeye zg bir sre olmad kesindir. Japonyada da gen kuak aynlamtr, talyada da, Amerikada da hatta Cezayirde de. Dnyaya hkim olan eski ideolojilerin yerini yeni bir dnya alglay almtr. Bir yolculuktan dndnzde, sevdiklerinize hediye almak iin bir duty-freeye girdiinizde karlatnz manzara yledir; dnyann drt bir yanndan gelmi insanlar-Alman, ngiliz, Japon, Koreli, talyan ya da Danimarkal- hepsi belirli bir lek ierisinde sunulan parfmleri koklamakta ve onlara gre semektedir. Seim yaplacak parfm says yzlerce olsa bile yine de bir snr vardr. Farkllk vaadiyle insanlara sunulan, ayn kokular kullanmak, ayn marka saatlerden zamana bakmak ve markal ipek allar hep beraber kullanmaktr. Reklamlarda vaat edilen cennete ya da byk aka kavumak iin herkes o parfm kullanr. Herkes o saatle zaman yakalamaya allr. O earplarla balar, omuzlar, boyunlar rtlr. zlem Sandk ve Gliz Ger, muhafazakr kesimin tketim davranlarn aratrrken marka merakn yle zetler; (slami sosyete kesimi iin) yeni zenginler genellikle gsterie, tketime Versace, Gucci gibi markalara, be yldzl otellere merakl. (zlem Sandk ve Gliz Ger, Milliyet, 15022006). Dolaysyla toplumsal farkllk, sahip olunan metalarn farkllamasyla eriilebilecek bir stat haline dnmtr. Aslnda herkes bir ekilde aynlamaya balamtr; herkese belirli bir yaam tarz alanrken yaamn farkl grnmesi ve geerli olabilmesi ancak o yaam tarzna uyum salamakla elde edilebilir hale dnmektedir.

Kreselleme sreci Trkiyeyi 1980 sonrasnda etkisi altna almaya balamtr. 1980 darbesinin ardndan balayan zelletirme ve devleti daraltma giriimleri, bireysel ve toplumsal hayatlarn akn deimitir. 1990l yllardan

itibaren Trkiye ba dndrc bir deiim sarmalna girmitir. Tezin ikinci blmnde, Trkiyede retim srelerindeki deiime bal olarak serbest zamann yeniden yaplandrlmas ele alnacak, yaanan kltrel deiim farkl boyutlaryla birlikte incelenecektir.

Kreselleme tm dnyay sarsmtr ve yaantlar etkilemeye devam etmektedir. Peki, kreselleme sradan insan hayatna nasl yansr? Bu tezde yaplmak istenen, kreselleme kavramnn ne olduunu aklayabilmek, daha da nemlisi, kresellemenin, toplum ve bireyler zerindeki kltrel etkisini incelemektir. Kreselleme ekonomik bir olgu, kapitalizmin yeni bir aamasdr. Dolaysyla kresellemenin temel parametreleri, ekonomik gelimelerle, bu gelimelerin retim srelerine yansmasyla belirlenir. Bu almada kreselleme tanm son otuz yllk dng ierisinde, birikim rejiminde oluan kriz temelinde ele alnacaktr. David Harveyyi takip ederek, zaman-mekn skmasnn tanmlanmas ve sonular Trkiye zerinden de incelenecektir. ncelikle, dnyada deiiminin ne ekilde gerekletiini anlatmak Trkiyenin geirdii deiimleri aklamak iin yol gsterici olacaktr.

Kresel kltrn ele aln ekseni tketim kltr erevesinde yaplacaktr. Ekonomideki gelimelerin sunduu deiim, temelinde retim sistemindeki deiimlere de iaret eder. Krizlerin ardndan, retim sisteminde yaanan deiimleri finans, enformasyon ve hizmet sektrleri izler ve bu sektrler yksek bir talep yaratlarak arzn emilmesini salar. Nitekim tketim kltr, kaynan ekonomik sistemden alr ve etkisini toplumlar zerine yneltir. Toplum ve birey, tketim

zerinden evrelenmitir. Bu sistem, bir a yapsyla meydana gelmitir. Hardt ve Negriye gre bu emperyal sistemin genel hatlar her nokta ve dm birbirine balayan ilikilerin kurulduu, bir rizomatik a ve evrensel iletiim a biiminde anlalabilir. (Hardt ve Negri, 2003: 330). Sistem bir yandan znelerin a ierisinde yer almasn salarken bir yandan da onlar edilgen hale getirmektedir. Tezin geliimde ele alnacak olan Debordun Gsteri Toplumu eserinin ana fikri de burada ortaya kmaktadr. Gsteri denilen yeni toplumsal dzen, temelinde, kamusal alanla politik mdahalenin buharlat noktada doar. Gsteri, toplumsal failleri ayr otomobiller iinde ve ayr video ekranlar karsnda bireyletirerek, her trden kolektif toplumsallk biimini tahrip eder ve ayn zamanda yeni bir kitlesel toplumsallk, eylem ve dncenin yeni bir tek-tipliini dayatr. (HardtveNegri, 2003: 332). Bu tek tiplilik, siyasette de etkisini gsterir, ideolojilerin hkimiyetinden uzaklaan siyaset icraat ve imajlara dayanr. Siyasetilerin seilebilirlii yrttkleri seim kampanyasnn baarsna baldr. Seim kampanyasna uygun bir ekilde yaratlan siyasal sylem ise bir satc dilidir ve politik katlm salayarak tketilebilir imgeler arasndan seim yapmaya indirgenmitir (Hardt ve Negri, 2003: 333). Siyaset bir gsteri haline dnmtr ve medya, partiler, irketler, korporasyonlarn ibirlii tekelindeymi gibi de sahneye konmaktadr. Kesin olarak grnen udur ki, ekici bir adayla veya iyi kotarlm ak bir politika talebini grnr ekle sokmakla semenlerin ounun siyasete daha yakn olmalarn salanabilir. (Domhoff, 2002: 15). Tketim kltr zerinden yaplacak olan incelemede, kuramsal erevenin ardndan Trkiyede yaanan ekonomik dnm ve bantl olarak kltrel dnm, yeni snflarn ortaya k ve bu gelimelerin toplumsal etkileri ele alnacaktr.

Tezin ak ierisinde ncelikle kreselleme nedir sorusuna bir yant aranmaya allacak ve bu arayta David Harveynin ekonomik deiimler zerindeki tanmlamalar ele alnacaktr. Fordizm ve post-fordizm tanmlamalar ve aklamalar ile bu retim srelerinin yaam tarzlarn etkileyi biimleri ve yollar incelenecektir. Ardndan kltrel kreselleme kavramnn ne olduu; hangi koullara bal olarak olutuu ile toplumlar etkileme biimleri farkl dnrlerin bak alaryla incelenecektir. kinci blmde Trkiyede 1950li yllardan itibaren retim sreleri ve gnlk hayat ina etme ekilleri incelenecektir. Son olarak 1980 sonras Trkiyede yaanan kltrel deiimler irdelenecektir.

BLM I

KRESELLEME KAVRAMI

Artk lkeler yok! Milletler yok! Ruslar yok! Araplar yok! nc dnya lkeleri yok! Bat yok! Tm sistemlerin zerinde bir kutsal sistem var. ok byk ve dokunulmaz, zenle ilenmi, etkileimli, ok uluslu, dolar egemenliinde! Bu gezegende hayatn btnln salayan uluslararas para sistemidir! Bugn her eyi olmas gerektii gibi yapandr! Bu atomik... Atom alt ve galaktik bir yapdr. Artk lkelerin ve ideolojilerin olduu bir dnya yok. Dnya, i dnyasnn kanunlar ile tanmlanan bir irketler okulu. Bizim ocuklarmz mkemmel dnyay grecekler; orada sava ve ktlk, bunalm ve vahet olmayacak. Tek ve byk bir evrensel irkette herkes ortak kara hizmet etmek iin alacak. Network, Film, Yn. Sydney Lumet

A. KRESELLEME KAVRAMI

Kreselleme kavramna akademik nitelik tayan bir aklama getirmek kolay deilse de bireyin hayat asndan alglan zor olan bir kelime deildir. nk kreselleme bireyin hayatnda yaad her anda kendini hissettiren bir varolu biimidir; bir varolu biimidir nk yaamn her alannda, televizyonda izlediimiz her haberde ya da her dizide, her reklmda karlalan bir a yapsdr. Bu kavram, hayatlarmzn iine alar rerken toplumsal yaanty srdrmek iin yine bu alardan birine dhil olmak kanlmaz hale gelir. Dolaysyla toplum ve birey dolayl ya da dolaysz adan kresellemenin neyi ierdiini hissetmektedir. Bu bakmdan, kreselleme nedir sorusuna hemen bir yant vermeden nce nedenlerini aramak gerekmektedir. Bu nedenlerin kayna da kreselleme srecinden kmaktadr.

1970lerden sonra dnyay avucunun iine alan dzenle beraber toplumlarn ve bireylerin yaama bak tarzlar deimitir. Kreselleme kavram, tarih boyunca dnyann iine girdii ekonomik deiimlerle olumutur. Son dnemde, deiim ve dnm sreleri daha nceki deiim evrimlerine gre hzlanm ve sadece ekonomi alanyla snrl kalmamtr. Bu yeni sistem, her lkede kendini yeniden retmekte ve lkelerdeki ekonomik ibirliinin gereklerine veya lkelerin stratejik nemlerine gre farkl alardan deiime neden olmaktadr. Kimilerine gre ad mparatorluk olan bu oluum, bir merkez ssnden yaylan ve btn retim, tketim ve blm alarnn kresellemesini destekleyen bir dnya dzeni ierisinde g ilikilerini dayatan bir zellie sahiptir. Temelini ekonomik dzenden

alan kresel sistemde, kresel kapitalizmin egemen gleri kresel sisteminin de egemen gc haline gelir. (Sklair, 1999:296).

Bu sistemde, sadece ekonomik sistemde ya da retim ilikilerinde sz sahibi olmak yeterli deildir. Ekonominin ayakta kalmasn ve daha da bymesini salayacak bir imentoya ihtiya vardr; bu imento ise tketim olarak sahneye kar. Tketimi yaratmak ve onu mutlak klma istei, onun bymesini salayacak bir kltrn olumasna yol aar. Bu durumda, ekonominin retimi giderek kltre baml olmaya balar. Kltrel olan ekonomide kendini tanmlamaya balar. (Jameson, 1999: 70). Kreselleme olarak tanmlanan bu oluum ayn zamanda, dnyann tek ve btnlemi bir pazar haline dnmesini amalamaktadr. Bylece byyen pazar iindeki kar hadlerinin ykselmektedir. (aylan, 2002: 147). Ekonomi, oluan yeni retim sistemleriyle farkl bir tketim sistemini, tketim sistemi de belirli bir kltrel yapy yaratmaktadr. Tketim kltr, insan ihtiyalarn srekli retimi zerinden toplumda bask bir eit bask yaratr. Dolaysyla ihtiya retimi, tketim toplumunun temel dayanak noktas haline gelir. Baudrillardn belirttii zere byle bir toplumsal dzende toplumun seimini etkileyen rtk tez, ihtiyalara ulamak amac olmaktadr. htiyalarn salamak, bir insann mutlulua giden yolundaki temel uraktr. (Baudrillard, 2004: 14). htiya retimiyle, retimde art mallarn emilmesini salayacak bir sistemin olumas salanr. Yani, retim bolluk yaramaktadr; bolluk birikimi ise, tketimin artmasn salayacak bir ideolojiyi de beraberinde getirecektir. Baudrillard, bolluk ierisinde yaayan toplumdaki bireylerin baka insanlar tarafndan kuatlmadn savunur. nsanlar kuatan nesnelerin kendisidir. (Baudrillard, 2004: 15).

Herhangi bir ekonomik dzende, ekonomik birikim kanal tkandnda, bu kanal amak iin eitli yntemler gerekir. Bu yntemlerin urak noktas, insan emeinin, kltrel ve sosyal hayatlarn yeniden yaplandrlmasdr. (Harvey, 2003: 141). Dnya ekonomisinin yeniden yaplanmas, ihtiyalar, toplumsal ilikileri, bedenleri ve zihinleri retir, yani, onlar retenleri retir. (Hardt ve Negri, 2003: 57). Fordizmden esnek retime, modernlemeden postmodernlemeye doru ilerleyen kresel dzen, aslnda kresel kapitalizmin, belirli bir sreklilik ierisinde, krizlere kar durma ve zm retme abasn tamaktadr. Yeni ekonomik geliim, dnyay deien llerde retim tekniklerinin sarmasna ve artan retime bal olarak tketim ideolojisinin yer almasna neden olmutur. Bu adan bakldnda, ekonomiye bakmadan kresel kltr, kresel kltre bakmadan da toplumlar anlamak mmkn deildir. Bu aamada, ekonominin Fordist birikim srecinden post-fordist retim srecine doru ilerlemesi incelenecektir. Bu incelemede temel alnacak olan kuram, David Harveyin ekonomideki krizlerin birikim sistemindeki tkanmalarn zlmesine balayan kuramdr. ncelemedeki tarihsel temel, bu dnr esas alnarak verilecektir.

Kreselleme ana balk altnda incelenmektedir. (Waters, 1995: 8). lki ekonomik kresellemedir. Ekonomik kreselleme ierisine, mal ve hizmetlerin kresel deiimi, ulus tesi irketlerin byme hzlar ve dnya finans piyasalarnn ykselii girer. kincisi, siyasal kresellemedir. Avrupa Birlii gibi ulus-devlet etkinliinin tesine geen siyasal karar alma mekanizmalarnn ykselmesi ve buna bal olarak kresel politikalarn ykseliidir. ncs ise kltrel kreselleme dediimiz sretir. Dnyann her yerine sembollerin, bilgilerin ve iaretlerin yaylm

kltrel kresellemenin iine girer. Kresellemenin bu boyutu, birbirinin iinde ve birbiriyle olan etkileimiyle tm kreyi iine almaktadr. Ekonomik olan siyasi ve kltreli de etkiler. Siyasal karar alma srelerini ekonomideki dalgalanmalarla etkiler. Tezin btnl ve zerinde odaklanlan sorunsal asndan ilk ve nc balk anlatmda temel alnacaktr. Kresellemenin temel noktalarnn vurgulanmas asndan ekonomik kreselleme, kresellemenin etkilerinin derinlemesine

incelemek asndan ise kltrel kreselleme zerinde durulacaktr.

A. EKONOMK KRESELLEME

David Harveye gre, 1973den itibaren yaanan kltrel, siyaset ve ekonomi faaliyetlerindeki deiim, mekn ve zaman alglaymzda yeni hkim biimlerin kmasna neden olmutur. Esnek retim tarz ile postmodernizm ve zaman-mekn skmas arasndaki iliki, Harveyin analizinin temel noktas oluturmaktadr. Ekonomideki temel sorun Harveye gre, birikim rejiminin tkanmas ile balar. Bu tkan, toplumsal ve siyasal dzende farkllamalarn yaanmasna neden olur. Harveyin almasnda birikim rejimi, fordizmden esnek retime gei srecinde incelenir.

1973 ve 1978 petrol krizleri, temelinde, fordist retim tarzndan post-fordist retim ana geile oluan bir birikim rejimi krizinin gstergeleridir. Kapitalist sistemin ilerleyii birikim rejiminin dzgn olarak ilemesine baldr. nk birikim sreci ekonominin itici gcdr. (Kumar, 1999: 67). Birikim rejiminde kacak herhangi bir kriz, toplumsal ve siyasal dzenleme tarzna da yansr. Ekonomik alandaki kriz, emek srelerine, corafi-politik kmelenmelere, tketici alkanlklarna, devletin yetkileri ve uygulamalarna yansr ve onlar deitirir. (Harvey, 2003: 143). Bu deiim, sz edilen alanlarn hepsini batan aaya deitirecek bir gce sahiptir. Kapitalizmin evrensel krizi, birikim rejimindeki kararsz aklardan kaynaklanr. Bu sistem bozukluu hali hazrda ileyen dier sistemleri de bir krize doru srkler. Bu krizlerin k yn yeniden yaplanmay gstermektedir.

Birikim rejimi, net retim ve tketim arasndaki dalmn uzun bir vadede istikrar kazanmas ve bu istikrar srdrme amacn salayan ekonomik bir olgu olarak tanmlanr. (Harvey, 2003: 141). Kapitalizm, meta retimine ve pazar mekanizmalarnn belirleyiciine dayanr. Pazar mekanizmalar rekabete, kar maksimizasyonuna, emek verimliliine ve birikimin srekli ve kararl olmasna dayanr. Birikim rejiminde, hem retim koullarnda hem de cretlilerin yeniden retim koullarnda oluan dnmler arasnda bir kartlk vardr. Bu kartlk, retim emasndaki tutarll salar. Dolaysyla, birikim rejiminde, siyasal ve ekonomik znenin davran, birikim rejiminin ileyiini rahata salayabilecek bir btnle sahip olmaldr. Btnl salama ihtiyac, kaynaklar birbirinden farkl olan basklar da yannda tar. ncelikle dzenleme gerektiren alan, birok belirleyene bal olarak dzenlenen para piyasalarnn anarik doasdr. Para piyasalarn kontrol altna almak gerekmektedir. Dier dzenleme alan, emek gcnn maksimum verim salamak amacyla bask altna alnmasdr. Piyasann doas belirlenirken, bu doay kontrol altna almak amacyla, dolayl veya dolaysz basn oluturulur. cret ve fiyat kontrolleri dolaysz basnlardr. Temel

ihtiyalarn ve arzularn yeniden retilmesi dolayl basnlardr. Bu dolayl basnlar, reklmlarla bilinaltna ynelir. Bireycilik ve kendini ifade yoluyla kiisel doyuma ulama drts, gvence ve kolektif kimlik aray, kendine sayg duyma, toplumsal stat ya da baka tr bir bireysel kimlik iareti kazanma ihtiyac trnden toplumsal ve psikolojik eilimlerin her biri, tketim ve yaam tarz kalplarn biimlendirmede bir rol oynar. (Harvey, 2003: 145). retim alanndaki ekonomik bymenin,

siyasal hayatta ve toplumsal yaamda geni alanlara yaylan toplumsal, psikolojik ve siyasal sonular olur.

Ekonomik sistemlerin temelinde yukarda zetlenen bu iki ncl yatar. Dolaysyla fordist birikim rejiminin ileri de dnecei post-fordist birikim rejimi de bu ncllere dayanmaktadr. Fordist birikim sisteminin yaratt toplumsal psikoloji ile post-fordist dzenin yaratt toplumsal psikolojinin temel amalar ayndr; piyasalarn anarik yapsn kontrollerle dzenlemek ve emek gcn

dolayl basn uygulayarak kontrol altnda tutmak. Tezin btnl asndan, dolayl basn uygulanmas k noktas olarak ele alnacaktr. Ancak ncelikle fordizmin zelliklerini incelemek gerekmektedir.

1) Fordizm

Sermayenin rgtlenme biimi, 1914l yllardan itibaren montaj hattna geile oluur. Henry Fordu da o dnemde n plana kartan, montaj hatt mantn sanayiye tam olmasyd. Montaj hatt mantna gre i, yerinden kprdamayan iilere aktarlyordu; bu hat boyunca iiler nlerine gelen maln sadece belirli bir aamasnda grev alyordu. Emek, yaplacak bir ii ok basit paralara blerek, bu ileri yapacak iilerin tm hareketlerini kronometreyle saptyordu ve iiden devaml ayn miktarda iin yaplmas istemine dayanyordu. zetle retimde sabitlik amalanyordu. Emek, taylorist anlayla ekillenmiti. Taylorun bilimsel ynetim denilen retim sistemi zmlemesi, emek verimliliini maksimize edecek ekilde sanayiye uygulanr; bylece hem iinin verim art salanyor hem de retimde maliyetler dmeye balar. Maliyetlerin dmesiyle giriimlerin karlar artar bu sayede de ii cretlerinin artn salanr. (Taylorizm, Ekonomi Ansiklopedisi: tanm). Sonuta, retimde artn yolu alr. Harveyye gre taylorist yaklam uygulayan fordizm; Kitle retiminin kitle tketimi, emek

gcnn yeniden retiminde yeni bir sistem; emein retiminde yeni bir politika, yeni bir estetik ve psikoloji, ksacas, rasyonelletirilmi, modernist, poplist yeni bir demokratik toplum rneini oluturur. (Harvey, 2003: 148). Fordizm, bir birikim tipi ve anlay olarak yeni bir ekonomik sistem getirir ve ncesine gre farkl yapda bir toplum modelini de hayata geirir. Kapitalist lkelerde bu ilke hkim olmaya balar. Bu dnemde, sosyalizm tm dnyada hem dnce hem de eylem olarak ykselie gemekteydi. Ford, bir sanayici olarak kapitalizmin yeniden retiminin

amann yolunu uygulamann iinde bulmutu; talebin eksik kalmas. Bunun iin de emekinin tketici konumuna gelmesi gerekmekteydi.

1929 sonras isizlik giderek artmaya balar. 1929 Byk Bunalmnn ardndan ABD Bakan Roosevelt, ilk grevlerinin istihdam artrmak olduunu syler. Roosevelte gre devletin yeni amac yerel piyasadaki harcama kapasitesini artrmak olmaldr. Bu ereve iinde de Fordizm, btnsel bir yaam tarz olarak ele alnr; sadece retim tarz olmaktan kar, ulus-devletin toplumsal sistemde zel bir etkinlik oluturmasna salayabilecek bir retim ve tketim tarz ile yeni bir bak asn oluturan bir dnsel sistem haline dnr. Fordizm gcnn doruuna bu krizi atktan, yani efektif talep ile retimi dengeledikten sonra ulaacaktr. Dolaysyla fordizm, birikim emberinin 1929 bunalmnda krlmasndan sonra bir sistem olarak glenecektir.

1929 bunalmnn nemli bir gstergesi, tketimin reklamve pazarlamann artna ramen ayn oranda artmamasyd. retimde art olmasna ramen, sabit maalar nedeniyle harcamalarn azalmas byk zararlara neden oluyordu. 1929 bunalm ve 1973 petrol oku, Harvey iin birikim sistemi krizleridir. Krizler, ekonomik terimlerle, efektif talebin retime oranla yetersizlii temelinde kar. Keynes, 1929 byk bunalmnn nedenini, devletlerin ekonomi politikalarn ynlendirmelerindeki eksiklie balar. Keynes, klasik ve neo-klasik ekonomistlerin zel giriim ekonomisi yalnz tam istihdamda denge bulur grlerine kar kmaktadr. Ekonomi tam istihdamdan geici olarak ayrlrsa baz kuvvetler harekete geip onu tekrar tam istihdama gtrr diyen grnmeyen el kavram, 1929

kriziyle kabul edilemez hale gelmitir. Laissez-faire (Braknz yapsnlar, braknz gesinler) anlayyla byk apta isizliin oluacan savunur. Gelecek yllarda ismini fazlaca duyacamz bir hastala kaplmak zereyiz. Bu hastaln ad teknolojik isizliktir. (Rifkin, 1995: 21). Refah devleti, piyasada gizli elin hkimiyetine mdahaledir. Keynesin fikir babas olduu bu yaklam, 1980lere kadar etkisini srdrecektir. 1973 sonras yaanan zelletirme ve yeniden dzenleme dalgas, devletin dzenleyici rolde olduu refah devletini de deitirecektir.

Gramsciye gre, fordizm, kapitalist uygarlkta yeni bir dnemi balatr. Planl bir ekonomiye gei, fordizmle salanr. Ancak, planlanan sadece retim deildir; bireyin yaamnn yaplanmas da bu plana dhildir. Dolaysyla, fordizm etkisini sadece fabrikann iinde hissettirmemi, zel hayatlarn retimi de fordist retim sisteminin iine girmitir. Henry Fordun kurduu irket, alanlarna bir hayat tarz alyordu. ilerin yedikleri yemek, yattklar yatak, odalarn denmesi, dinlenme zamanlar da kontrol altnda tutuluyordu. Bu kurallara uymayanlarn ise iine son verilebiliyordu. (Gramsci, 1975: 374). Ford, saat bana en az alt dolar veriyordu ve alanlarnn her zaman i yapmaya hazr olmasn salamak iin, igcn belirli bir hayat tarzyla birletiriyordu. (Gramsci, 1975: 374). Verimlilik art insan ilikilerine bal tutuluyor, fordist sistem retimdeki verimlilie insan hayatnn her alann kontrol ederek ulamaya balyordu. Burada ama yeni bir ii ve insan tipi yaratmakt. (Kumar, 1999: 68). Gramsciye gre, yeni yaama

metotlar, zgl bir yaama, dnme ve hissetme tarzndan ayr tutulamaz nitelikteydi. (Kumar, 1999: 68). Fordun yksek cret politikas, birikim rejiminin

tkanmasna engel olur. Yksek cretin verilmesi hem talep atn hem de iilerin bu sisteme balanmasn salar.

Fordizm birikim rejimi ierisinde doruk noktasna ular ve dier bir krizle karlaana kadar toplumsal adan nemli bir yere sahip olur. Hardt ve Negri iin, 1929 krizinin ardnda hkim kapitalist lkelerde hem kapitalist fazla yatrm hem de proleter eksik tketim yatmaktayd. Kapitalizm, kkten bir dnm iine girmeliydi. New Deal1 politikalarnn hkim olmasyla, bu dnemde emek rgtlenmesinde taylorizmin, cret rejiminde fordizmin, toplumun makro-ekonomik rgtlenmesinde de keynezciliin refah devletinin ana temelini oluturduunu belirtilir.

New Deal, 1929 Bunalm sonras istihdam artrmaya ynelik politikalar kapsamaktadr.

2) Yaam Tarz Yaratm

Amerikan yaam tarz, Fordizm ncesi Protestan etik anlayyla ekillenen tutumluluk ve tasarruf duygularna dayanyordu. Fordist gr ise, iilerin psikolojilerini tamamen deitiriyordu; tutumlulua dayanan toplumsal anlay yerini tketime brakyordu. dnyas patronlarnn amac, insanlarn daha nce istemedikleri bir eyi istemelerinin yolunu amak, bunu da srekli bir tatminsizlik duygusu yaratarak baarmakt. Rifkin, ekonominin refaha ulamasn salayacak tek yol dzenli bir ekilde tatminsizlik duygusunu yaratmakt derken kastettii amacna ulaabilecek istekleri yaratmakt. Neydi bu baarya ulaabilecek istekler? rnein, imdi dnya piyasasnda nemli yeri olan Coca-Cola, piyasaya ilk kez ba arsna kar bir ila olarak kmt. Pazarlamadaki temel ama, onu devaml satlacak bir meta haline evirmekti. Bunun yolu da, ba ars hastaln, srekli giderilmesi gereken susuzluk hastalna dntrmekti. Baka bir arpc rnek ise reklamkampanyalaryla insanlara o zamana kadar hi ihtiya duymadklar halde msr gevreine ihtiya duymalarn retilmesidir. Bu ve benzeri

reklamkampanyalar, zengin kesimin lks tketimini byk ynlarn ihtiyalar haline eviriyordu. Bu ekilde, retime dayanan kltrel birikim, tketim kltrne yneliyordu. (Rifkin, 1995: 19).

Bu dnemde, reklmclk ve pazarlama, tketimi belirleyen elerin en banda geliyordu. Msr gevrei kahvaltlarn ana besini haline gelirken bir hayat tarznn da simgesi haline dnyordu. Bu yollarla tketime dayal bir toplum yava

yava kuruluyordu. Fordizm iin de bir toplumu kurmak, byk irketlerin elindeki gc doru uygulanmasyla orantlyd. (Harvey, 2003: 148). Fordist retim tarz sadece fabrika iindeki yaanty disiplin altna almyordu; ayn zamanda iilerin artan oranlardaki retimin tketicileri olmasn da hedefliyordu. Kitle retimiyle Fordist retim yeni bir insan da retiyordu; bu yeni insan, ahlaki adan drst olmal, iyi bir aile hayatna sahip olmal ve rasyonel hayat kalplarna uymalyd. Ksacas 1960larn sonlarna kadar byk etkisi olan Amerikan ryasn oluturacak dzenlemelerin ilk temellerini fordist retim atyordu. Harvey, fordist sistemin yerleik hale gelmesinin karmak bir yk olduunu syler ve bu yk ou, ulalan hedeflenmemi politik tercihler ya da kapitalizm 1930lu yllarn byk depresyonunda belirgin olarak ortaya kan kriz eilimlerine basit reflekslerle verilmi cevaplar olan saysz birey, irket, kurum ve devlet kararna bal olmutur. Bu sistemin en nemli yan ise, (fordizmin) sava dnemi seferberliinin ardndan, geni lekli planlama ve emek srecinin tam bir rasyonalizasyonu haline gelmi olmasdr. (Harvey, 2003: 149).

kinci Dnya Sava sonrasnda 1945 ylnda, yeni bir dnya dzeni oluturmak amacyla toplanan Bretton Woods toplantlaryla kan kararlar, dnyay ekonomik adan yeniden yaplandrrken ekonomik retimde fordist ekonomiler kabul grr; devlete dzenleyici rol veren Keynesyen temelli refah devleti anlay da ykselmeye balar. Otomobil, gemi yapm, ulatrma donanm, elik, petrokimya gibi alanlarda yaplan yatrmlar ksa zaman iinde baarya ular ve bolluk toplumu oluumunun ilk admlar atlm olur. Refah devleti de kamusal alanda artan istihdamla beraber bymektedir. Devletin istihdam salamas ve yeni

kamusal kapasitelerinin gelimesiyle, byk sermaye ile devlet arasnda ilk elikiler ortaya kmaya balar. Refah Devletinde ana birim, ulusal pazar dolaysyla bu pazar dzenleyen ulusal devlettir.

New Deal ya da Bretton Woods kararlar, Tm retici ve yeniden retici eklemlenmeleriyle birlikte, btn toplumun sermaye ve devletin komuta sistemine sokulmas ve toplumun aamal olarak ama nne geilmez bir sreklilik iinde sadece kapitalist retimin ltlerine gre ynetilmeye balamasdr. (Hardt ve Negri, 2003: 257). Bu yeni fabrika toplumunda, retici znelliklere ekonomik gelimenin (bir baka deyile fordist retimin) tek boyutlu ilevine uygun olarak biim verilir. Fordist retimin katla dayanan yaps, toplumun yapsn da belirlemektedir. Toplumsal iblmnn figrleri, yaplar ve hiyerarileri toplumun her kademesinde giderek daha da yaygnlar. Yeni ast-st ilikisinin kurallar ve disiplinci kapitalist rejimler btn toplumsal alan kapsar. Bu dnemde kurulan dolar hegemonyas istikrar getirir. 1960l yllar New Deal Reformunun altn a olur.

Fordist retim politikas, Bretton Woods sisteminin kurulmasndan sonra, sanayisini yeniden kuran Bat Avrupa ve Japonyada etkin hale gelir. Fordizm, sava sonras toparlanmann bir paras olarak ele alnr. Sava sonras dnemde, bu blgelerde ya dorudan dayatlan politikalarla ya da dolayl yntemlerle Marshall Planyla beraber Amerikan yatrmlar gitgide artar. Kentsel yenilenme, ulatrma ve iletiim sistemlerinin corafi olarak yaylmas ve ileri kapitalist dnyann iinde ve dnda altyap kurulmas trnden faaliyetlere dayanan bu sistemin hiyerarik

doruu ABD ve New Yorktadr. (Hardt ve Negri, 2003: 155). Komnist olmayan lkelerin hammaddesi, o lkelere yaplan yatrmlarla sistemin iinde tutulur. Hammaddenin snrlar ierisinde kal, kitlesel dnya pazar zerine hkimiyet kurmasn salar. Avrupaya d yatrm olarak grlen bu atlm, ticaretle de pekiir ve ABDnin yapt fazla retimin de dnyaya alarak emilmesini salar. Girdiler asndan, d ticaretteki alm, ounlukla daha ucuz hammaddelerin arznn (zellikle enerji kaynaklarnn) kresellemesi anlamna geliyordu. (Harvey, 2003: 160). D ticaretteki bu alm hammaddenin de kresellemesini douruyordu. Hammadde seiminde temel alnanlar ise enerji kaynaklaryd. En kritik hammaddeyse petroldr. Enerji fiyatlarndaki gelime olaanst bir nem kazanrken, temel enerji kayna olan petrol dnya ekonomileri asndan ok kritik bir meta haline geliyordu. Bu dnemde, dikkat ekici bir gelime ise, komnist olmayan lkelerde yaplan yatrmla beraber kresel lekte bir kapitalist dinamiinin olumasdr. Ancak her lke ekonomisi farkl ekilde bymektedir ve ortaya kan eitsiz geliimle lke ekonomilerinin kendi sanayilerinin gelimesi sekteye urar. Fordizm uluslararas alana yaylsa da, getirdii olanaklardan herkes pay alamyordu; her eyden nce, fordist cret pazarl, ekonominin belirli sektrleriyle ve istikrarl talep artnn kitle retimi teknolojisine geni lekli yatrmlar yaplarak karlanabilecei belirli ulus-devletlerle snrlyd. (Harvey, 2003: 161). Souk savala beraber oluan iki kutuplu dnya, kapitalist ve sosyalist lkeler olarak ikiye ayrlyordu. Dolaysyla Sovyetlerin glgesi altnda gelien kapitalist sistem geliim srecinde snrl kalyordu. Byle bir dnya dzeninde Amerika ekonomik adan gleniyordu.

ABD, 1965 ylna gelindiinde dnyann en gl devleti olarak karmza kmaktadr. ABD, dnyann meta ve sermaye piyasalarnn byk irketlere almas karlnda, dnyann bankeri haline geliyordu. (Harvey, 2003: 160). Dnyaya alma sreci, finansal ve ekonomik gcn askeri hkimiyetle desteklenmesi sonucunda hegemonyasnn artmas ve glenmesini de beraberinde getiriyordu. Bretton Woods ve dolarn kuvvetlenmesi, egemen bir g kazanyordu. Bylece dnyann ekonomik geliim sreci dolara ve dolaysyla ABDye baml hale geliyordu. Bu adan Harveynin belirttii gibi Amerika, dnyann bankeri haline geliyordu. Bu emsiye altnda, sna ilikilerin ynetim tarz, para ve maliye politikalar, kamu hizmetleri ve kamu yatrmlar stratejisi gibi alanlarda her devlet kendine zg bir yaklam benimsedii iin, Fordizm eitsiz biimde yayld. (Harvey, 2003: 160). Fordizmin yaylnda jeopolitik ilikiler ve uluslararas ekonomi-politiin konumu n planda rol oynuyordu. Bu yeni enternasyonalizmin ardndan bir dizi baka faaliyeti de srklyordu: bankaclk, sigortaclk, hizmetler, oteller, hava limanlar ve nihayet turizm. Beraberinde yeni bir uluslararas kltr de tayor ve bilginin toplanmas, deerlendirilmesi ve yaylmas bakmndan, youn biimde, yeni kefedilmi kapasitelere dayanyordu.. 1950li yllardan sonra ya igal altnda dayatlan politikalar araclyla ya da dolayl olarak Marshall Plan ve daha sonra Amerikan dorudan yatrmlar araclyla Fordizm salamlaacak ve yaylacakt. (Harvey, 2003:160). Ayn zamanda tketim konusunda standartlam bir kitle tketimi rejimi renksiz olmasyla yeriliyor, Fordizm ve Keynesci devlet ynetimi yksek modernizmle beraber olumsuz bir ekilde anlyordu. lkeler aras eitsizliklere ve toplumlarda yaanan honutsuzluklara ramen bu sistemin ana direkleri 1973e kadar salam kald.

3) Esnek retim ya da Post-Fordizme Gei

1960larn ortasnda, Bat Avrupa ve Japonyada fordizmin gelimesiyle, i piyasalarda da doygunluk belirtileri grlmeye balamt. rn fazlasnn ihracatla emilmesi salanmaya allyordu. Bunun yan sra, retimde otomasyona geilmesiyle beraber ok sayda ii de iinden oluyordu. Kar hadleri azalyor, artan yoksulluk oranlar da efektif talebin azalmasna yol ayordu. Vietnam Sava da harcamalarn bu yne kaymasna neden oluyordu. Bat Avrupa ve Japonya ABDye kar gleniyor, ayn zamanda uluslararas rekabete alan ABDnin bankerlik rolnde atlaklar olumaya balyordu. ABD ekonomisi d ticaret a veriyor, srekli hale gelen sava ve askeri harcamalar nedeniyle bte a oluuyordu. Bte a, dolar bastrlarak kapatlmaya balanyordu. Bretton Woodsla beraber altna sabitlenen dolar yerini dalgal kura brakyordu. Enflasyonun artmas ve Eurodolar2 piyasasnn oluumu, 196667 kredi skmas, ABDnin uluslararas sistem zerindeki etkililiini azaltan faktrler olarak n plana kyordu.

nc dnya lkelerinde imalat sanayiinin ykseliiyle rekabet gittike kzmaya balyordu. Fordist sistem iindeki bu kzma, Bretton Woods sisteminin giderek zayflamasna, dolarn da kur ayarlamasyla dalgal kura braklmasna neden oluyordu. Esneklik salayacak tek ara para politikasyd. Bu dnemde karl
2

Ekonomi Ansiklopedisi, Uluslararas para piyasa sistemi euro-dolar olarak adlandrlmaktadr. Uluslararas para piyasa sistemlerinin en nemlisi o dnemde Avrupada bulunmakta ve Avrupa dviz piyasas (euro-currency) olarak adlandrlmaktadr. lemler daha ok dolar zerinden yapldndan, Avrupa merkezli dolar piyasasnn ykselii olarak tanmlanabilir.

olmayan parann baslmas da, enflasyonun ba nedenleri arasna girmekteydi. Ayn zamanda, ii snf, devlet ve sermaye arasndaki dengeler gitgide sarslmaktayd.

1971 krizinin birok belirleyeni olsa da, en temelde sylenebilecek drt neden bulunmaktadr. Amerikann demeler dengesi aklar; hkmetlerin sabit dviz kurlar; sermaye hareketlerinin dviz kurlar ve ulusal para durumuna basks ve petro-dolarlarn devreye girmesi olarak sralanmaktadr. (Harvey, 2003: 168).

ABD ve Britanyann nderliini ektii uzun canllk dnemi, gevek para politikalaryla srdrld. Ancak likidite fazlas ve yatrmlarn eksiklii, enflasyonun derinlemesine yol ayordu. Emlak piyasasnda knt yaanmaya balaynca da finans kurulular zarara girmeye balar. 1973 ylnda yaanan OPEC3 kriziyle petrolde yaanan ambargo krizi enerji harcamalarnn ykselmesine ve G7 ve nc dnya lkeleri arasnda bir borlanma sarmalnn olumasna neden olur. Petro-dolar4 1973 kriziyle enerji harcamalaryla kar oranlarnn dmesiyle dolama sokulur. Enerji hammadde fiyatlarnda da art yaanmaya balar. Bylesi bir art, gelimi lkelerde bte aklarna neden olur. Bu nedenle, bu lkeler, 1970lerin ilk yarsnda hkmet ya da kamu kurumlar araclyla bu piyasaya borlanrlar. Devlet, bu borlar karlayamayacak duruma geldiinde zel sektr kurulular, piyasaya girmeleri iin tevik edilir. zel sektr, bu koullarda, devletin bu alandaki
Ekonomi Ansiklopedisine gre, OPEC, net petrol ihra eden ve bilinen dnya petrol rezervlerinin te ikisini elde bulunduran 13 lkenin oluturduu konfederasyondur. 1960 ylnda Suudi Arabistan, ran, Kuveyt, Irak ve Venezuelladan olumaktadr. O dnem iinde Arap-srail savayla beraber tam bir kartel niteliine sahip olmasalar da petrol fiyatlarn ve retim miktarlarn gstermek asndan kartel zelliine sahip olmulardr. 4 Petro-dolar, temelinde petrol fiyatlarnn temel mal ve rn fiyatlarnn hzl artna bal olarak petrol ihra eden gelien ve gelimekte olan lkelerin deme dengesinde bir dzelmenin oluudur. Karl kan lkeler dviz stoklarndaki art Avrupa para piyasalarna yneltirler.
3

yerini almaya balar. Ancak, piyasaya giren ok uluslu irketlerin kazanlar yaanan kriz nedeniyle giderek der. Ayn anda yaanan enflasyon ve piyasalarn durma noktasna gelmesinin (stagflasyon) ardndan, Keynesci politikalar sorgulanlmaya balanr.

zm yolu devletin daraltlmasndan geer. 1970lerin sonu ve 1980lerin ba yeniden yaplanma dalgasyla ekillenir. Keynesci ekonomi ve Fordist politikalarn krizi teknolojik deiim, otomasyon, yeni rnler ve alt piyasalar aray, emek zerinde denetimin daha kolay olduu blgeler kayma, birlemeler, sermayenin devir sresini hzlandrma abalar irketlerin stratejisiyle n plana geti. (Harvey, 2003: 168). Yeniden yaplanma ve zelletirme, devletin kamusal alann da daralmasn ieriyordu.

Esnek retim sisteminde ama, az kaynak ve igcyle mmkn olan en fazla retimi salamaktr. Esnek retim sistemi, el iilii ve endstriyel retim avantajlarn bnyesinde topluyordu; birincisinin yksek maliyetini ikincisinin de katln engelliyordu. (Harvey, 2003: 96). Esnek retim sistemi, retime just-intime (tam zamannda) mdahale ederek maksimum baarya ulamay hedefliyordu. retim, birden fazla nitelie sahip iilerin takm oluturarak organizasyonun her aamasnda yer almasn ieriyordu. Esnek birikime gei, ksmen retimde yeni organizasyon biimlerinin ve teknolojilerinin hzla uygulamaya konulmas yoluyla gerekletirilmitir. (Harvey, 2003: 317). rnein aratrma-gelitirme blm, fordist retim emasnda fabrikadan ayr bir blmken, esnek retimde bu blm

fabrikann iinde fabrikann kendisiyle beraber yer alr. retimde kacak herhangi bir sorunu annda mdahale edilerek zlebilecek bir yapya kavuur. Ynetim, iilerin takm ruhu ierisinde kolektif deneyimlerini ortaya karmalarn salayarak beraber sorun zmeleriyle akkan bir nitelie kavuur. Annda mdahaleyi de ieren bu sistemle beraber takm ruhu anlay da dier sisteme oranla daha eitliki bir atmosfer yaratr. Just-in-time retim anlay da kalite kontrol ve oluabilecek potansiyel krizler iin mcadele yollarnn gelitirilmesini salar. Bylece fordist retimin just-in-case (stoklama) anlayyla beraber ihtiyatl olma ve stoklama anlaynn yerini annda mdahale ve stokta mal braklmamas anlaylar almtr. Esnek retimin vurgusu bu anlamda sreler zerinedir; yap ve ileve dayanan Amerikan anlayndan uzaklalmtr. Esnek retim, otomotiv sektrnden dier sektrlere hzlca yayld. Amerika ve Avrupada da sistemler, hiyerarilerden ok a5 sistemine doru bir gei yaptlar. Krizden kn yolu, esnek retimi, yani toyotizmi seerek olmutur.

Harveye gre, esnek retimin en temel zelliklerinden biri, emek srelerinin igc piyasalarnn, rnlerin ve tketim kalplarnn tamamen bir esneklie dayanmasdr. Yepyeni retim sektrleri, finans hizmetlerinde yeni yntemler, yeni piyasalarn ortaya k ve ticari, ekonomik, rgtsel yeniliklerin deime hz artmtr. Fordizm, Harvey iin, istikrara olan vurgusuyla ve katla dayanmasyla olumaya balayan elikiler arasnda bir atma yaratacakt. Fordizm, istikrarl byme varsaymna dayanyordu; esneklii engelleyen bir yapya sahipti. Bu atmalara yol aan en byk etken Harveye gre, katlkt.
5

Network anlamnda-y.n.

Kapitalist yaylma 20. yzylda artan bir hzla srm, yeni topraklar kapitalist pazara alm ve kapitalist olmayan retim sreleri de sistemin iine dhil olmutur. Sistem d bir geliim deil, sistemin iinde bir byme meydana gelmektedir. Artk yaylma darya deil ieriye doru gereklemektedir. Sermayenin yaylm yatay yollarla gereklemez; dikey yaylm sz konusudur. Dolaysyla hemen her retim unsuru snrlardan kolayca gelip geiyor, bir ulusal ekonomi fikri de anlamn yitiriyor. Gelecekte ne ulusal rnler ya da teknolojiler ne de ulusal irketler ya da ulusal endstriler olacak. En azndan bizim anladmz anlamda ulusal ekonomiler olmayacak. (Harvey, 2003: 269). Ulusal ekonomiler bu gelimelerin sonunda dnmeye balamtr.

4) Fordizm ve Esnek retim Karlatrmas

Fordizm ile esnek retim arasndaki karlatrma, kltrel kresellemeyi tanmlamak iin almas gereken bir eik niteliini tamaktadr. Kresel kapitalizmdeki temel sorun Harvey iin, son dnemdeki gelimelerin birikim rejiminde ve onunla el ele giden toplumsal-politik dzenlemede bir gei sorunudur. Harvey, bu karlatrmay, retim sreleri, emek, mekn, devletin grevleri ve ideoloji asndan inceler.

Fordizm kitlesel retime dayanr. Bir maln retimi byk kitleler halindedir. Esnek retimde kk desteler halinde retim vardr; seri retimden zel retime bir gei salanmtr. Fordizm, standartlaan, tek tip rn eidini retir. Esnek retimde tek tip rn yerine eitli rn trlerinin kk desteler halinde retimi n plandadr. Fordizmde retim stoklara dayanr; esnek retim olas koullarda doacak zarara kar stoksuz almay temel alr. Fordizmde kalite kontrol retimin sonundadr ancak esnek retimde kalite kontrol retim srecinde doabilecek olas sorunlara annda mdahale edilerek yaplr. Dolaysyla, fordist retimde defolu mallar stoklar iinde gizlenirken, esnek retimde hatal veya defolu paralar retim srecinden karlr. Bu, fordizmde retim kaybn arttrrken esnek retimde zaman kaybnn azalmasn salar. Fordist retimde kaynaklar talebi ynlendirir oysa esnek retimde alcdan gelen talep ynlendiricidir.

Fordizm, montaj hatt boyunca iinin tek bir grevi yapmasna odakldr. Esnek retimde ekirdek bir kadro zerinden oklu grev tanmyla ayrm yaplr; ii birden ok grev tanmna dhildir. Fordizmde tek tip grevin tanm, bu grevlerde ileri derecede uzmanlamay da iinde tar. Oysa esnek retimde grev ayrm ortadan kalkmtr; her ii farkl konularda uzman olmaldr. Fordizmde iba eitimi ok azdr ya da yoktur. Esnek retimde ibanda eitim uzundur ve kurumlarn hizmet ii eitime de nem verilir. rgtlenmesi fordizmde dikey ve hiyerarikken; esnek retim i rgtlenmesinin yatay olduu bir piramit sistemini ngrr. Fordizm, igcnn disiplin altna alnmas bir anlamda da iinin sorumluluunun azaltlmas ilkesine dayanr. Esnek retimde iilerin ortak sorumluluu vardr. Esnek retimde iki tr gvence ayrm vardr; ekirdek iiler iin yksek dzeyde istihdam gvencesi vardr ancak vasfsz iiler kt alma koullar altnda almaktadrlar. Esnek retim, teknolojik devrimle etkileim halindedir. deiimle Mikro-elektronik, birlikte bilgisayar ve enformasyon da retimindeki deimektedir.

emein

konumu

Mekn, retimdeki deiimler nda olduka farkllamtr. Fordist retimde retim mekn hem merkezilemi hem de demi-merkezilemitir. Esnek retimde meknsal kmeleme ve ylma sz konusudur. Dolaysyla, fordist retimde meknsal bir iblm varken, esnek retim meknsal btnlemeye dayanmaktadr. Fordizmde dnya apnda i yaptracak taeron firmalar aranrken; meknn btnlemesine de bal olarak esnek retim de dikey olarak btnlemi firmalarn meknsal yaknl vardr. Mekn, fordizmde ulusal snrlar ierisinde kalrken, post-fordizmde meknsal sabitlik yoktur. rnein, herhangi bir cep

telefonu incelendiinde bu aletin farkl lkelerden gelen retim merkezlerinin bir toplam olduu grlr; telefonun temel makinesi Finlandiyada, pili Macaristanda, arj aleti Malezyada, ipi Japonyada retilmektedir. Hepsi bir elde toplanp, dnyann drt bir kesine satlmaktadr.

Devlet srelerindeki farkllama ok tartmalarn yer ald bir kavramsal alana iaret eder. Refah devletinin k tartmalarnn ve ulus-devlet oluumunun da tartld nokta burasdr. Harvey, devlet srelerindeki farkllamay fordist ve esnek retim tarzlarndaki farkllama temelinde inceliyor. Fordist retimde devlet dzenleyicidir; katdr; emek toplu pazarlk srelerine tabidir; refah devletidir, dolaysyla kamusal alan genitir; uluslararas istikrar ok yanl anlamalarla salanr ve devlet oluumu merkezidir. Sermayenin hareketi eskisine oranla daha akkandr. Teknolojik geliim ve otomasyona geile beraber retim hzlanmaya balamaktadr. Bu akn bir nedeni de sermayenin yatrm emek gcnn ucuz olduu lkelere tamasdr. Hem teknolojik hzlanma hem de ucuz igc aray sermayenin hznn artmasnn nedenleri arasndadr.

Oysa esnek retimin k Fordist ve Keynesyen politikalara uyumaz. Esnektir, emek blnm ve bireysellemitir, dolaysyla yerel ya da firma tekelinde pazarlk yaplmaktadr. Refah devleti uygulay gerilemektedir; sosyal gvenlik politikalar zelletirmeye dayanmaktadr ve kamusal alan daraltlmaktadr. Uluslararas arenada istikrarszlk vardr ve artan lde jeopolitik gerilimler yaanmaktadr. Devlet demi merkezilemitir; blgeler ve kentler arasnda rekabet

yaanmaktadr. Alana bal blgesel politikalar retilir; nc taraf olgusu artmtr. Yerelleen blgeler n plana kar.

Yeni teknolojilerin yaylmas emek gcnn artmasna ve art deer stratejilerinin canlanp, ileri kapitalist lkelerde bile uygulanabilir hale gelmesine neden olmutur. Esnek birikim koullarnda alternatif alma sistemleri yan yana yer almtr; ayn gmlek desenleri dnyann farkl yerlerindeki fabrikalarda, o corafi meknlara uygun farkl retim yaplaryla retilmektedir. Harvey ayn zamanda farkl blgelerde farkl retim birimlerinin varlndan sz eder; farkl ekonomik geliimlerden kaynaklanan farkl retim tipleri de mevcuttur. rnein, nl bir marka gmlek dnyann farkl ehirlerinde farkl retim tipleriyle dikilmektedir. Yetkin retim tarzlar kendi sistemlerinin yaplarna bal olarak farkl sanayi rgtlenmeleri yaratrlar. Enformel, marjinal, kayt d ya da yer alt ekonomileri kapitalist lkelerde hzl bymeyle balantl olarak geliirler; bir adan eski alma sistemleri, retim sisteminin ana direi niteliinde canlanr.

Toplumsallamann yerini ise bireyselleme almtr; toplum seyirci haline gelmitir. Esnek retim sistemiyle neoliberal hegemonya ve bireysellik birbirini tamamlar. Fordizm btnsellii kapsar oysa esnek retim de zglle nem verir. Esnek retim sreci, temellerini fordist dzende oluan tketim kltrne yaslayan, ancak geliimini fordist dzenden daha geni alana yayan bir kltr yaratmtr. Bu kltr, tketim kltrnn kresel hale gelmesidir. (Harvey, 2003: 137-158).

5) Kreselleme Srecinin Boyutlar

Kreselleme sreci iki boyutta deiimi beraberinde getirdi. Bu deiimler birbirleriyle etkileim iine girerek dier alanlarda dnme yol at. Bunlara bal olan ilk deiim, serbest piyasa ekonomisi ve serbest d ticaret ile serbest sermaye hareketleri olarak ele alnr. (Kazgan, 2002: 22). Bu ynyle ekonomi dnyann farkl lekteki btn ekonomilerini kapsamaktadr. Bunun temelinde ise den kar oranlarn yukar ekme amac yatmaktadr. Ekonomik adan kreselleme sreci 1980lerden itibaren balad. ABD kaynakl olan yeni ekonomik dzen ayakl bir sisteme dayanyordu; ABD hazinesi, okuluslu irketler ve Wall Streetin temsil ettii finans kapital. Buna Washington Consensus ad verildi; kresellemenin kapsam ve ierii bu yapya dayanarak belirlendi. Bu sistem zelletirme ve yeniden yaplandrlmaya dayanyordu, bal olarak kresellemenin fikir mimarlar Muray Rohtbard ve David Friedman gibi liberal dnrler oldu. (aylan, 1995: 143). 1970 ve 1980li yllarda ngiltere ve ABDde uygulanan ekonomik politikalarn ardndan bu liberal sylem kimi deiiklikler geirdi. Yeni bir para politikasnn oluturulmas, finans piyasalarnn kuralszlatrlmas ve bunlar dzenleyen uluslararas anlamalarn imzalamas gndeme gelir. Bu anlamalar, kresellemenin faillerinin sadece ok uluslu irketler olmadn gsterir. Bu anlamalar, dnya ekonomisinde sz sahibi lkelerin uluslararas rgtlenmelerle kreselleme politikalar oluturduklarnn bir gstergesidir. (Tutal, 2005: 223). 1930u izleyen yarm yzylda kapitalizmin arlklarn trplemeye katk yapan ve ok lkede ulus-devletin ilevleri arasna giren sosyalleme askya alnma basks altna girdi.

(Kazgan, 2002: 38). Haberlemenin hzlanmasyla finans-kapital hareketleri hareketlenmeye balar ve dnya merkez ve evre olarak iki blgeye ayrlr. Merkez lkeleri, finans merkezleri yani G8 lkeleridir. Finans akyla da snrlar ortadan kalkar. Gnde 3 trilyon dolar gibi bir rakam snrlar arasnda dolamaktadr. Bu aklar dnyada yaanan olaylar birbirine eklemlendirir; dnya sistemi tm lkelerle e zamanl olarak ilemektedir. Ayn zamanda bir lkede yaanacak herhangi bir kriz, dier lkeleri de etkiler. rnein 1997de yaanan Asya Krizinin ardndan Rusya, Trkiye ve Latin Amerikada da krizler yaanr. Ortak noktalar da birbirine benzer; borsalar ker, dviz fiyatlar ykselir, isizlik artar. (Kazgan, 2002: 181).

ABD kaynakl kan kreselleme sreci ngiltereyi de ncelikle yanna alm; bu dnemde iki lkenin liderleri olan Reagan ile Thatcher, yeni dnya dzeninin uygulayclar olarak siyaset sahnesine kmlardr. Sosyo-politik adan nemli deiim yaanmtr. lki, toplumsal blm dzeninin kkl bir biimde deimesi; devletin ekonomiye mdahale biimlerinin radikal biimde deimesi; btn ekonomik srelerin kresellemesinin hz kazanmasdr. (aylan, 1995: 130). Trkiye zerinde ekonomik deiimleri incelerken bu konuya geri dnlecektir.

kinci deiim elektroniin haberleme, retim sistemleri ve iletiimde devrimler yaratmasdr. nc Teknolojik Devrim, dnyann yaad byk dnm tanmlar. Bu dnemde biliim, iletiim ve ulam alanlarnda yaanan geliimler dnya leinde bir iletiim ve biliim patlamasna yol amtr. Artk dnyann hibir yeri baka bir yerine uzak ve yabanc deildir. (aylan, 1995: 101). Dnya kresel bir ky haline gelirken yabanc yayn kanallar ile zellikle internetin

insan hayatna girii insanlara farkl dnyalar sunmaya balyordu. Teknolojinin gelimesiyle beraber dnyayla btnleen insanlar iin maddesel dnya dnyor, maddesel dnya dnrken dnce dnyas da deiime tabi oluyordu. Tketim de bu devrimin bir boyutu olarak karmza kmaktadr. Tketimle beraber yaratlan kltr bir akltrasyon sreci yaratr. nsanlar arasnda paylalan ortak alann bymesi olarak tanmlanan akltrasyon kltrlerarasnda iletiimin youn olarak yaanmas sonucu olan kltrn dnme uradn gsteren terimdir. Ayn zamanda teknolojinin retim artn salamasyla da tketim toplumu hem yaamsal bir gereklik hem de buna bal olarak evrensel bir zlemi ifade etmeye balamtr. (aylan, 1995: 101). Hardt ve Negriye gre ise imparatorluun temel buyruu vardr; iine al, farkllatr ve ynet. Hali hazrda var olan ulusal farkllklar tannr, onlar kutlanr ancak btn bunlar genel bir komuta ekonomisi ierisinde dzenlenir. (Hardt ve Negri, 2003: 214).

Dnya

kreselleirken,

zellikle

de

finans

hareketleri

erevesinde

btnlemi bir pazar haline gelirken dnyada yaayan herkes iin ortak normlar, deerler, tutumlar; ksaca ortak bir yaam tarz ve anlam ile yeni meruiyet ltlerinin kanlmaz bir deiim ve geliime yol amas artc deildir. Ekonomik retim tarzndan gelen fordist vizyon, yaantlar ekillendirmiti ancak etkisi kresel kltrden daha zayf olmutu. Souk Savan bitii ise yeni bir dnyay vaat ediyordu; farkl kaynaklardan gelen ama tek bir gcn etkisinde ekillenmi yeni bir kltrle bir araya gelen bir dnyay. Dnya ekonomik kresellemeyi yaarken bir yandan da iletiim ann gelimesi ve iletilerin anlk akmlaryla

beraber bir kltr kresellemeye balar. (Tutal, 2005: 2046). Dolaysyla ekonomik kreselleme, kltrel kresellemenin tetikleyicisi durumundadr. Kltrel

kresellemenin boyutlar bir sonraki blmde mercek altna alnacaktr.

BLM II

KLTREL KRESELLEME KAVRAMI

Toplumbilimciler, gazeteciler ve sradan kiiler ilgi eken hemen hemen her konuyla ilgili olarak ki bu konu ister moda olsun, ister Zen Budizmi ya da Fransz mutfa, yaam biimi terimini kullanmlardr. 1970ler gelmesi beklenen eylerin habercisi olmusa da yaknda ayn zamanda her eyi kapsamna alan, ama hibir anlam ifade etmeyen bir terim olacaktr. David Chaney

Siyaset anlaymz, o zamanki kltr anlaymzn bir yansmasyd Ernest Gellner

BLM II

KLTREL KRESELLEME KAVRAMI

A. KLTREL KRESELLEME

Kresellemenin ekonomik boyutlarn aklamak, kresel kltrn ne olduunu tanmlamak asndan nemli bir yere sahiptir. Dolaysyla, kapitalizmdeki deiim srelerinin, Fordist retim dzeninden post-fordist ya da dier deyile esnek retim dzenine doru evrimi, farkl tepkileri de iinde barndrmaktadr. Her deiim, baka bir alm da beraberinde getirir. Mikro temelde, kiinin bireysel alanda verdii kararlarn ou btn yaamn belirler. Makro temelde seimler dolaymndan ortaya kan sorun, toplumlarn kaderinin kendi seimleriyle belirlenememesi, dolaysyla, seimlerin kresel hkim bir g tarafndan dayatlmasdr. Bu tezde, ekonomi ve kltrn deiiminden hareketle bir aklama getirilmenin altnda yatan temel neden, aslnda siyaset anlaynn da kltr anlayna gre ekillenmi olduu dncesidir. Ele alnan konunun bu aamasnda, ncelikle kltr teriminin gncel bir aklamas yaplacaktr. Bu aklamann ardndan kresel bir tketim kltrnn ne olduunu anlatma amal bir analiz takip edilecektir.

Bugn, gncel bir kltr teriminin anlamn aklamak istediimizde farkl kullanmla karlarz. lki, bir birey, grup ya da toplumun entelektel, ruhsal ve estetik geliimi ifade eder. kincisi, tiyatro, bale gibi sanatsal faaliyetler ve bunlarn

rnlerinin saptanmasdr. Kltr, bu erevede, gzel sanatlarla eanlamldr. nc tanm ise, bir insann, grubun ya da toplumun yaam biiminin tmne, faaliyetlerine, inanlarna ve greneklerine iaret eder. (Smith, 2005: 14). Dolaysyla, kltr kelimesi kavram olarak birbirinden farkl ama bir adan da birbirine bal anlamlar ierir. Bu aamada, kltrel alanda yaanacak bir deiimle beraber, toplumlarn entelektel, ruhsal, estetik geliimi ile yaam biiminin tmnn, faaliyetlerinin, inanlarnn ve greneklerinin bal olarak ise gzel sanatlarn da etkilendii bir sistemden sz etmek mmkndr.

Gnmzde kltr kavram n plana gemitir. Bu dnemde, iaretlerin, sembollerin ve medyann ekonomi iin merkezi hale geldii bir dnyada yaadmz, kimliklerimizin gittike bir imajn peinde biimlendii, eitsizlik ve toplumsal katlmn ierme ve dlama sylemleri ile tanmland byk lde kabul edilmektedir. (Smith, 2005: 7). Byyen irketlerin sat gc ise, hem o irketin ilevine hem de rnlerini evreleyen ikonografi ve mitoloji ile bantldr. (Smith, 2005: 7). Kltr, bir alveri merkezinde hangi rnleri satn alacamza karar verdiren, televizyonda hangi program sememiz gerektiini ve bu programlar nasl izleyeceimizi belirleyen, kresel olaylara kar tepkilerimizi denetleyen, birebir etkileimlerimizi ve kiilik oluumumuzu biimlendiren bir kavram haline gelmitir. Kltr, bu ekliyle, bir yaam tarzn belirlemektedir. Bu belirlenim, evrensel boyutunun tketime dayand bir kltr biimini yanstmaya balamaktadr ve bu ekilde insan yaamnn ana belirleyeni haline gelmektedir.

Kresel kapitalizmin seyir sreciyle, kltr kavramnn ieriinin deimesi sresel olarak birbirine paralel yaanmtr. Kresel kltr, Featherstonea gre, kltrn kresellemesidir. Kresel kltr, srekli bir kltrel etkileim ve deiim alan yaratmaktadr. Kltrel aklar, hem kltrel homojenletirme hem de kltrel dzensizlik yaratr. Homojen bir kltrel akm hem karmak imajlar ne srer hem de farkl kimliklerin tepkilere neden olur; uluslar tesi nc kltrler oluur. Arjun Appaduraiya gre kltr be farkl yolla akkanlk kazanmaktadr. Bu be yol, kltrn eskiden akt merkez-evre, yani gelien ve gelimeyen lkelerin ynnde ve akkanln devamn salayan bir yne doru yol almaktadr. Yeni yollar, etnik alanlar (ethnoscapes), medya alanlar (mediascapes), teknik alanlar(technoscapes), finans alanlar (finanscapes) ve ideoloji alanlar (ideoscapes) olarak tanmlar Appadurai. Medya alanlar (mediascapes), medyann verdii btn aklar kapsar. Bu ak salayan, grnt merkezli ve tm dnyaya yaylan dnce bombardmann kayna olan medya aygtlardr. maj gsterimleri ve yeni bilgiler, gazeteler, dergiler, televizyonlar ve sinema filmleri eliinde btn dnyaya yaylmaktadr. kincisi ideoloji alanlardr (ideoscapes), yani ideolojinin eitli

dnceleri birbirine balamak amacyla bir araya geliidir. Aydnlanma dncesine ait zgrlk, adalet, bamszlk, temsil ve demokrasi kavramlar bir kltrden dierine farkl ekillerde aktarlmaktadr ve her lkede farkl anlamlara sahip olmaktadr. Bu kavramlar girdikleri lkede, o lkenin siyasal ortamna gre farkl anlamlar edinirler. ncs olan teknoloji alanlar (technoscapes), teknolojinin geliim hznn btn dnyaya hzla yaylmasn anlatr. Teknoloji, ok uluslu veya ulusal irketler ile hkmetler tarafndan gelitirilir. Tm dnyaya yeni bilgisayarlar, cep telefonlar ya da baka teknolojik icatlar, piyasa ekonomisi eliinde sunulur.

Drdncs de parann borsalar arasndaki deiim hzn ieren finans alanlardr (finanscapes). Son olarak ise etnik alanlar (ethnoscapes) ele alnr. Appadurai, bu ayrm yaparken, primordial anlamda etnik olann, yani ilksel milliyetilik kavramnn kresellemesi; yersiz-yurtsuzluk olarak alglar. Ekonomi, ticaret, medyann kullanm ile devletlerin ulusal politikalar nfusu ge zorlar. Etnik zellie sahip olan nfusun bir ksm gmen olunca devletler ve snrlar arasnda atlaklarn almasna neden olur. Bu gruba devaml ak halinde olan insan grubu dhildir. Turistler, gmenler, mlteciler ve geici iiler bu gruba girerler. Dnyann en cra kesine gidilse bile birbirinden farkl ulustan ve dinden insan bir arada bulunabilmektedir. Son yllarda artan oranlarda yaanan afetler ve terr olaylarnda, olayn yaand lke milletlerinin yan sra ok farkl millete ait insanlar zarar grd gzlemlenmektedir. Kresel aklar, etnik, teknolojik, mali, medya, ideolojik boyutlar zerinden gerekleir. nsanlar, makineler, para, imajlar, dnceler e-biimli olmayan bir yol izleyerek dnya zerinden akar. diyen Appaduraia gre, merkez-evre iliki ba yerini farkl alanlardan gelen srekli bir aka braktysa da, bu aklar dnyann her yerinde benzer hzda akmamaktadr. (Appadurai, 1996: 299). Her lkenin geliim srecinin ayn hzda ve dorultuda olmamas nedeniyle, kresel retim ve tketim hzl bir ak ierisinde olutuu halde, farkl lkelere farkl zaman srelerinde yaylrlar. Her lkenin yeni aka hazr olma zaman birbirinden farkldr. Bu aklarn, ekonomik temelini postfordist retim sistemi olutururken, teknolojik gelimeler ve retimin artan hz, bu ak sisteminin temel akm haline gelir. Bu aklarn hepsi, son dnemlerde hzlanan ekonomik geliimlerle farkllaan kresel yapnn sonucudur. Bu etnik, mali,

teknolojik, ideolojik ve medyasal aklar belirli deiimler eliinde gerekleirken, farkl yndeki gelimeler temelinde bir kresel kltr meydana gelmitir.

Yeni toplumsal dzen, bir a toplumudur.6 Bu toplumsal yap, yirminci yzyln son eyreinde oluan bir yapdr. Bu yllarda, enformasyon teknolojilerinde devrim niteliinde gelimeler yaanmtr. Bu gelimeler arasnda zellikle internetin yaygnlamas, topluma dsal bir sre deildir, aksine toplumun iselletirdii bir sretir. Yeni teknolojiler, toplumsal dokuyu deiik ynlere doru ekmekte ve yeni toplumsal etkileim ekilleriyle farkl bir toplumsal yapya doru gidilmektedir. Bu ebekesel ya da asal sistem, bir sistemde birbirinden bamsz dmlerin; esnek, uyarlanabilir, sonsuza kadar genileyebilen ve yeni bir ekle hemen ayak uydurabilen bir sistemdir. Bu sistemin devam engelsizlie, bir engelle karlamayna baldr. Dnyadaki engeller ekonomik sistemin akyla belirlenir. Dnya zerindeki btn lkeler ve blgeler kresel ekonomi sistemine baldr; eer insan kaynaklarna, piyasaya, hammaddenin elde edimine dair bir katkda bulunmazsa ya da bir deer retemezlerse bu balant kesilir. (Castells, 2003: 695).

Aklar bu yolla gerekletiine gre, kresel kltrn ierii ne olacaktr? Holtona gre, kresel kltr tanmlarken ayr ifadeden sz etmek mmkndr. (Robert Holton: 2004). lki homojenletirme teorisidir. Bu teoriye gre, kresel kltr ekonomiyi takip etmektedir. McDonaldllama (McDonaldisation), kltrel emperyalizm ya da Amerikanlatrma da denilen bu tanma gre, yeni toplumsal dzenin
6

kkleri

tketimin

yaygnlatrlmasyla

bymtr.

Yerelleme

Castells: Network Society.

(glocalization) dncesi de bu ekoln tanmlamasnda yer alr. Yerelleme dncesine gre, kresel ve yerel olan atmaya girmek yerine, karlkl olarak birbirlerini glendirir; yani piyasa, mteri ve rnler kresel bir nitelie sahip olmal, tasarmda ve ierikte ise yerel bir yapya brnmelidirler. (Robert Holton, 2004: 144). Temelde yerel olan, kk lekli, corafi olarak snrl gelenekleri ve yaam biimlerini (etniklik, dil ve din) kapsamaktadr. (Smith, 2005: 310). Kresel olan ise, meknsal olarak geni toplumsal ve kltrel gleri; yani tketimcilik, uydu iletiimleri, kltr endstrilerini ifade etmektedir. Kreselleme sreleri, yerel ile kresel olann atmas zerinden yrmektedir. Bu arpmalar, herhangi bir alanda trdeleme kadar melezleme ve farkllama olaslklarn ieren temel sonular ile karmak ve ngrlemez neticelere sebep olurlar. (Smith, 2005: 310).

kinci ekol, kutuplama teorisidir. Temel savunucular Benjamin Barber, Edward Said ve Samuel Huntington olarak gsterilir. (Holton, 2004: 146). Bu dnce ekolne gre, temelde iki farkl toplum biimi vardr. Net bir ekilde Dou ve Bat birbirinden farkllar. rnein Barber, Cihad vs. McWorld kitabnda, iki farkl kltr ayrm yapmtr. Cihat kabilecilii, tek kltrll ve dini adan d dnyaya kar olmay temsil ederken, McWorld farkllklar, kozmopolitlemeyi, ok kltrll, retimi, d dnyay yeniden retmeyi simgeler. Bir tarafta tekli bir yaam vardr, dier tarafta da oklu yaamlar vardr. Sonu, bu iki dnyann kanlmaz olarak kar karya gelmesidir. (Holton, 2004: 147).

Kltrel almalar ierisinde ele alnmas gereken nc ekol ise melezleme teorisidir. Bu ekolde temel olan kozmopolit bir kent algsyla gmen dncesini birletiren ve kartran ekoldr. Ethnoscapes ve mediascapes yoluyla akan kltrleraras deiim temeldir. Bu deiimle beraber klan kltre ait olan zellikler yaanan sosyal pratiklerle birletirilir. Burada temel konu, kresel glerin ve rnlerin yerel koullar tarafndan benimsenme ya da ksmen deitirilme biimidir. (Smith, 2005: 311). Melezleme, Featherstoneun deiiyle nc kltrlerin, bir baka deile, alt kltrlerin ortaya kmasdr. Bu durumun kltrel kresellemenin sonucu olduu da sylenmektedir. (Featherstone, 1996: 12).

Bu kavramsallatrmalar, gnmzde real-politik tartmalarnda nemli bir yere sahiptir. Barber ve Huntington zelinde ele alndnda, dou ve bat, gelimemi ile gelimi, stn olanla geri kalan birbirinden ayran bir niteliktedir. zellikle Huntingtonn dou ile batnn arpaca tezi, 11 Eyllde ikiz kulelere kar yaplan saldrnn ardndan dnya gndeminde yerini almtr. Dou, oryantal olan hep deimeyen, durgun, gerici, otoriter ve ou zaman erotiktir. Bat ise dinamik ve keifi, aklc ve toleransldr. Sonu olarak, ortaya g ve hkimiyet savalarndan ayr tutularak neredeyse karikatrize edilmi bir grnm kmaktadr. Irakn despot Saddam rejimine kar Amerikann sonsuz demokrasi adn verdii askeri operasyonun ideolojik temellerinde, batnn douya kar stn olduu dncesi bulunmaktadr. ki kutuplu bir dnyada, batyla dounun atmas dncesi, dnyada bar arlarna tamamen kart, tehlikeli bir ideolojik ayrma iaret etmektedir.

Melezleme ya da alt kltrler, sinemada ve edebiyatta, mzikte ve sanatta nemli bir yere sahip olmaya balamtr. Fatih Aknn Duvara Kar adl filmi ya da Jamaika asll ngiliz yazar Zaddie Smithin nci Gibi Diler roman akla ilk gelen rneklerden. Melezleme, kresel kltrn farkl ve popler olan yn olarak ele alnmaktadr.

Homojenletirme ya da Amerikanllatrma teorisini ana eksen olarak alndnda yola bir eksikliini tamamlayarak devam etmek gereklidir.

Homojenletirme fikri bir doallatrmay da bnyesinde tamtr. Dnyann Amerikanlamas ideolojisi 1898 ylnda dile getiren Theodore Roosevelt dnyann Amerikanlamasnn bir kader olduunu ifade eder. Wilson ise 1915 ylnda Dnya Birleik Devletlerinin kurulma projesinden sz etmitir. Bizler tm dnya halklarnn karmyz. Kanmzda bu halklarn gelenekleri, duygular, zevkleri ve tutkular dolayor. Aslnda biz bu karmn sonucundan baka bir ey deiliz. Dolaysyla biz tm halklar anlayabiliriz, biz onlar olduumuz bu karm sayesinde anlayabiliriz; onlar tanr, kucaklar ve tek tek kabul ederiz. Bu sylem, piyasa temsilcilerinin syleminde merkezi bir yer igal edecek ve zamanla Amerikan kltr endstrisinin dnya halklar btnletirici-birletirici rolne duyulan inanc doallatracaktr. (Tutal, 2005: 32). Bugn, Amerikan egemen kltrel gcnden daha kapsaml olarak, okuluslu irketlerin hkimiyetinde gerekleen bir kltrden sz etmek daha dorudur. Birok okuluslu irketin douu ABD kaynakl olsa dahi, birou da farkl lkelerden kan ve dierleriyle birleen irketlerdir. u anda yaanan durum, bir lkenin kltrel hkimiyeti deildir. Gc daha artm ok uluslu irketlerin hkimiyetidir. Dolaysyla, tek merkezli bir yapdan te, ok merkezli bir

sistem kresel kltr belirlemektedir. Bu merkez stanbulda olabilir, Tokyoda, Romada, Londrada, angayda ya da dnyada ykselen herhangi baka blge de. Castellse gre, a toplumu ierisinde alternatif alar barndrr. Bu alarn toplumsal yaps, egemen olan a yapsna benzemektedir. Toplumsal atmalar da a sistemi temelli atmalardan meydana gelir. Bu sistemde sisteme zt alar dardan tekrar oluturulur. Bu da sisteme yeni kodlar yazarak olur; enformasyon anda ana toplumsal atmalar insan beynindeki kltrel yeniden-tanmlamada yatmaktadr. (Castells, 2003).

Kltrel alandaki bir deiimin toplumun ruhsal, entelektel, estetik ve yaam biimlerini, inanlar ve grenekleri etkilemesinin kanlmazdr. nsan

beynindeki kltrel yeniden yaplanma ve toplumun kendi dinamikleri ierisinde yeniden yaplanma kreselleme dinamiklerinin iinden kar. Kreselleme

kavram karlkl bamllk anlayn da ierisinde barndran egemen bir gereklik haline gelmitir. Kreselleme kavram dnyada karlkl ba ve karlkl bamllk anlamn tar. Kreselleme, kresel entegrasyonu amalayan fakat az ok reten ekonomik ve kltrel pratiklerin sonucu olarak meydana gelir. Kreselleme emperyalizm kavramn kaldrr ve emperyalizmin sonunu ilan ederek onun yerini alr. Bu balamda kreselleme gnmzn egemen bir gerei yaplr: Toplumlar artk enformasyon ve iletiim alaryla balanm durumdalar. Karlkl ballk ve bamllk iindeler ve darda olamazlar. Bu balarn sunumu ve grnenleri olduka aldatcdr. Bu sunumlar ve alar gerei aklamaktan ok gizlerler. (Alemdar ve Erdoan, 2002: 441).

Ak yollar ve farkl kltrel ele al biimleri ksaca yukarda tanmlanan kreselleme kavramnn kendisi, belirtildii zere bir a yaps ierisinde meydana gelmitir. Alemdar ve Erdoann da belirttii zere dnya zerindeki btn toplumlar birbirine enformasyon ve iletiim kanallaryla balanm durumdadr. Marshall McLuhan tarafndan kresel bir ky olarak tanmlanan dnyada 1980lerden itibaren uluslararas pazar alar, finans devreleri, firmalar ve grnmeyen alveriler genilemeye balar. (Alemdar ve Erdoan, 2002: 441). Dnya piyasas kresellemeye devam ederken irketler kendi ilerinde yerel datm ve ibirlii a olutururlar. Ek olarak kendi satlarn yapan kendilerine ait alar kurarlar. Bunu takiben irketler hem kendi merkezlerini korurlar hem de yerel piyasalarda retim, sat ve pazarlama alar kurarlar. (Tutal, 2005: 31). irketlerin alma alar ierisinde yerel, ulusal ve uluslararas seviyeler bulunmaktadr. (Alemdar ve Erdoan, 2002: 42). Bu durum kresel ve yerel an olumasna neden olur. zgrlk ve serbestlik kavramlar ideolojik adan ticari olarak zgrlk ile e deerde olmaya balar.

Piyasa kreselleirken piyasann dinamizmini salayacak bir bileen bir ihtiya belirir; bu ihtiya tketimi salamakla doyurulmaktadr. Tketim, modern kapitalizmin imdiye kadar olduu ekilde devam edebilmesinde nemli bir btnleyici olmutur... Bu tketim ideolojisi hem kapitalizmi yasallatrmaya, hem insanlar fantezilerinde olduu kadar, gerekte de tketici olmak iin

gdlendirmeye yaramaktadr. (Bocock, 2005: 4356). Dolaysyla dnya piyasas rgtlenirken yannda farkllam tketim kalplarn da getirir. Bunu da kitle tketim kalplar dna karak ve mikro-piyasalar kontrol altna alarak yaparlar.

Btn bu yaplarn tetiklemesini salayan enformasyon ve iletiim alarn birletiren g ise medyadr; yani reklm, televizyon ve sinema gibi aralardr. rnein reklam endstrisi corafi yaknln nemli olmad tezinden hareketle, benzer yaam biimini paylaan dnyann farkl blgelerindeki tketicileri pazarlama topluluklar olarak oluturmak iin stratejiler gelitirmektedir. (Tutal, 2005: 31). Bu tek grnt ya da reklam piyasasn ortak hareket noktas tketicilerin kltrel adan trdeletii (Tutal, 2005: 31) fikridir. Egemen sylemde ise enformasyonel akl, ideolojilerin sonu, sanayi retim tarznn almas, programlama yntemleri, toplumsal yaplarn zellikle snflarn dnm, bilimlerin ve tekniklerin yaygn kullanm ve kresel haber ak ayrcalkl konumlarna yerleirler. (Tutal, 2005: 58). Gnmzde sadece bireyin yaamn devam etmesini iin tketmesini salk veren tketim algs deimitir. Tketim, fikirlerin, televizyon ve reklamlardaki grntlerin tketilmesi anlamn ierir....Satn alnanlar yalnzca basit, dorudan, faydac bir kullanm olan maddi bir nesne deil, bir anlam ileten, o srada tketicinin kim olmay amaladn sergilemek amacyla kullanaca nesnelerdir. (Bocock, 2005: 59).

Kreselleme ierisinde kltrn hangi yollarla olutuunu gzden geirdikten sonra ka tr kltrel kreselleme olduu da incelendi. Bu aamada nemli olan yaadmz kltrn ierii olacaktr. Bu erevede ele alnacak olan eksen bu (homojenletirme, melezleme ve kutuplama) teorilerinden farkl ama hepsini de kapsayan bir kavramdr; kresel tketim kltr. Kltrel kreselleme denildii zaman ele alnan tketim kltrnn tm dnyay sarma durumudur.

1)

Kresel Tketim Kltrnn Dnsel Kkenleri

Bildiklerimize katlanmak zor geldii zaman tek ka yolu, bildiklerimize bizi rahatsz eden eylere davrandmz gibi davranmaktr. Bizi rahatsz eden eyleri uzaklatrrz, izlerinden veya iren grntlerinden daha az etkilenebileceimiz bir mesafeye koyar onlar, saklarz. Rahatsz edici dncelerin bastrlmas gerekir Zygmunt Bauman

Oluumunda etkili olan her unsurdan daha derinden etkiledii birey, znel niyeti bu sonucun tamamen tersi olsa da, kendini yerleik dzenin hizmetine sunar. Temelde gsteri dilini takip edecektir, nk kendisine yakn hissettii tek dil budur; zira konumay bu dilde renmitir. Guy Debord

1) Kresel Tketim Kltrnn Dnsel Kkenleri

20. yzylda, kresel kapitalizm ve kltrn geliimin balantsn kuran dnrler literatrde nemli bir yere sahiptir. Tketim kltr kapsamnda incelenecek teorisyenlerin dnsel kkenini Marxn u szlerinde bulabiliriz. Ekonomi Politiin Eletirisine Katkda Marx, Londrann en ilek sokaklarndaki maazalar birbirine sokulur ve grmeyen cam gzlerinin ardnda Hint allar, Amerikan tabancalar, Paris Korseleri, Rus Krkleri, tropik baharatlar gibi evrenin tm zenginlikleri kendi gsterir; bunca lke gren bu mallar nlerinde, rakamlar ve onlar izleyen lakonik harflerin-,s,d (sterling, shilling, pence) yazl olduu soluk lmcl etiketler tar. te metann dolama girdiinde sunduu imge budur. demektedir. (Marx, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk: 1983). 1850li yllarda bu satrlar yazan Marx, bu dnemin nemli lde grntsn de sunmutur. Tketim kltr, makro bir kuramsal sorun olarak Marxtan sonra da kritik bir erevede ele alnmaya devam etmitir.

Tezin bu aamasnda ele alnacak teorilerin banda Frankfurt Okulu gelmektedir. Bu okulun ilk dnemini oluturan dnrlerden biri olan Marcuse iin kapitalizm, tek boyutlu insan yaratr. Elbette ki, Marcusen yanna bu dnceyi devam ettiren dier dnrler gelmitir. Bu dnrler, Gsteri Toplumunun temel zelliklerini sralayan Guy Debordu Tketim Toplumunu anlatan Baudrillard, postmodernizm ile kresel kapitalizm arasndaki balanty 1984 ylnda yazmas asndan nc niteliindeki Fredrick Jameson takip etmitir. Bu sralamada,

Postmodernliin Durumu kitabyla postmodernizm ve kreselleme ve kresel ekonominin balantlarn zaman-mekn deiimleri zerinden inceleyen David Harvey yer almtr. Ana parametreleri belirlemek iin nce Frankfurt Okuluyla balayacak olan anlat, tketim kltrnn haritasn izen dier teoristenlerle devam edecektir.

2) Frankfurt Okulu ve Marcuse

Frankfurt Okulu, siyasal dnce tarihi ierisinde eletirel kuram bal altnda ele alnr. Temel kabullerinden biri 19. yzyldaki bilimin zgrlk karakterinin yerini, 20. yzylda tekelci kapitalizmin almasdr. Frankfurt Okulu, temel olarak Marksizmin genel argmann benimsemitir. Onlar iin Marksizm, arlkla, kapitalist toplumun ve onun bilgi formlarnn eletirisidir. (Swingewood, 2001: 333). ncelikle Horkheimer, Adorno ve Marcuseun almalaryla ekillenen Frankfurt Okulu, eletirel toplum teorisini gelitirmi ve eitli argmanlaryla bu teorinin ekillenmesini salamlardr. Horkheimer, Marksist kuramn ekonomik altyap kavramndan daha az sz eder, bunlarn yerini yabanclama, fetiizm ve sahte bilin gibi kltrel eler alr. Manifesto, birey ve toplum kavram zerinde durarak; bilinli eylem ve bilinsiz eylem arasndaki tarihsel belirlenim srecini inceler. Toplumun var oluu ya dolaysz bir baskya dayanm ya da elikin glerin kr sonucu olmutur; her iki durumda da kesinlikle zgr bireylerin bilinli ve kendiliinden eylemlerinin sonucu deildir. Burjuva toplumu koullarnda, toplumun etkinlii kr ama somut bir etkinliktir, bireylerinki ise soyut ama bilinlidir. (Slater, 1998: 64). Toplumun btnsel deiimini salayacak olan bireyin kendisidir. Bireyin oluturduu soyut bilin, toplumun deiimini ve almn salayacaktr. Eletirel bir toplum dzeni iinde glerin ve kart glerin, kendi z bilinlerine varmalar bir toplumsal inay olanakl klar.

Ancak, modern toplumda merkezileme ve atomlamann artmasyla, demokratik kurumlar etkisini ve zerkliklerini grece yitirmilerdir. Buna ek olarak

ise devlet brokrasisinin hacmi ve etkisi giderek bymektedir. Bilimsel etkinlikler hkmet tarafndan ynlendirilmekte ve finanse edilmektedir; bu ynelim retim srelerini de etkilemektedir. Bilgi, maniple edilecek ve ynlendirilecek bir meta haline dnr. Bu dnm, bireyin entelektel gcnn zerkliini yitirmesine yol aar. Devlet tekelinde ve devletin emri altndaki kanallardan etkilemi olan entelektel yap, bireyin karar almasn etkiler. Birey karar almada kendi bilincinden uzaklat lde zerkliini yitirir.

Dolaysyla,

halkn

davranlar

Horkheimera

gre,

kendi

bireysel

kararlaryla deil, sosyal mekanizmalar tarafndan biimlendirilir. Halkn gelecei, ynetici klikler ve ekonomik sistem arasndaki ulusal ve uluslararas atmalarla biimlenir. Bu nedenle, kimse zgr ve zerk fikirlere sahip deildir, diyen Horkheimer ekler; gnmzde halk kendi kararlaryla heraket ettiini sansa da bu sadece bir yanlgdr. nsan davranlar tekelci kapitalizmin aralaryla

biimlendirilir. Gnmzde insanlk durumu, kr ve kar retimine dayanan toplumun temel yapsnn sonulardr, eksiklikleri deil. (Erdoan ve Alemdar, 2002: 328) Adorno, bu aralarn en nemlisine kltr endstrisi adn koyar.

Kltr endstrisinin yaratm, 20. yzylda hkim olan tekelci kapitalist sistemin, 19. yzyln ykc burjuva kltrne kart olarak, kltrel kart olma ya da kltrel kartlk yaratma dncesinin hem toplumsal hem de kltrel adan eski amacn yitirmi olmasna dayanr. Kurulmu bir dzene ait bir kltr verili olarak toplumun her kademesine yaylr. Kitle iletiim aralar da insanlar eletirel dnceden uzaklatrr. Bu iletiim aralar bir kltr endstrisi olutururlar. Kltr

endstrisinin yaylm, halkn direni gcnn krlmasna neden olur. deoloji Adornoya gre, retim ileminin yapsnda bulunur.

Kltr endstrisi tanmnn iine film, radyo, televizyon, dergiler, ehirlerdeki sergi saraylar, byk irket binalar, apartmanlara kadar bir yelpazede, sradan ve gndelik maddi yaamn farkl unsurlar girmektedir. Sinema ve radyo bir sanat esi olmaktan ok bir i alan haline gelir. Bu elerle insanlara yansyan kltr, bir meta haline dnmtr. Ekonominin ileyi dzeni kltr bir endstri haline evirmitir. Bu, radyo irketinin elektrik endstrisine, film endstrisinin de bankalara baml olduu, btn branlarn i ie getii bir sistemdir. (Kejanlolu, 2005: 185). Bu sistemde herkes iin bir ey salanr ve bylece kimse kaamaz Tketiciler aratrma organizasyon emalarnda istatiksel olarak grnrler; krmz, mavi, yeil alanlar iinde gelir gruplarna gre blnrler; bu herhangi bir propaganda tipi iin kullanlan taktiktir. (Adorno alnt; Kejanlolu, 2005: 186). Herkes iin bir seenek vardr ve sistem kendini gelir gruplarnn seeneklerine gre yenilemektedir. Kltr endstrisi, ayn zamanda, mutluluu elenceye

(entertainment) endeksler ve elenceyi de bir i kolu haline getirir. Bu i kolunun amac, avutucu elenceler yaratmaktr. Ge kapitalizmde avutucu elenme, iin uzantsdr. (Adorno alnt, Kejanlolu, 2005: 186). Birey, i dnda kalan zamann standartlam bir elence dngsnde yaayarak geirir. Haz aygt devaml ekilde haz retir. Ancak zaman getike yaanan hazzn yerini sknt alr.

Kltr endstrisi, iki srece dayanr. lk sre, kltr rnlerinin belirli bir standarda gre sunulmas ve bu rnn datmdr. kinci sre ise reklmn kltrle

birlemesidir. Kltr, paradoksal bir metadr. ylesine btnyle deiim yasasna tabidir ki, artk deiime konu olamaz. Kullanmda ylesine krlemesine tketilir ki, artk kullanlamaz. Bu yzden, reklmla birleip bir alam oluturur Kltr endstrisi olmadan yaanabilir, bu yzden kltr endstrisi, ar doygunluk ve kaytszlk yaratmak zorundadr. Kendi iinde bunu dzeltecek az kayna vardr. Reklam onun yaam iksiridir. (Adorno alnt; Kejanlolu, 2005: 189). Bir baka deyile, reklmn retimi kltr endstrisinin devam iin salanan taze kandr, kltr endstrisinin de ana dilidir. Bu dil, her yerde ve her ekilde sloganlarn yineledike etkisini insan psikolojisi zerine evirir. Birey, reklmn etkisi artt lde, bu endstrinin rnlerinin ne olduunu bilmesine ramen, kendini pazarlanan rn satn almaya ve kullanmaya mecbur hisseder.

Frankfurt Okulunun temel dnrlerinden olan Marcuse toplumsal dzende temel olarak iki varsaym olduunu savunur. (Marcuse, 1964: 13). lk varsaym, endstriyel toplum mantnn, gelecek iin bir toplumu belirlemesi ve tasarlam olduu varsaymdr. Bu tasarlanm topluma ulamak iin toplumdaki herhangi bir niteliksel deiim snrlanmaldr. kinci varsaym ise, bu snrlandrmay krp, tasarlanan toplum projesini yok edebilecek eilimlerin ve glerin her toplumda var olduu dncesidir. nk tarihsel olarak, toplum kategorisinin kendisi toplumsal ve siyasal olaylarn kartln ortaya koyar. Gerginlik ve ztlk alanlar toplum dinamikleri ierisinde belirlenir. Toplumsal deiimin hareket noktas, toplum iinde var olan kartlk ve ztln atma durumudur. Marcuse bu iki varsaymn i ie ilerlediini syler, bu i ielik nedeniyle de hangisinin baskn kacana dair belirgin bir yant verilemez. Ancak, temelde egemen olan ilk eilimdir. (Marcuse, 1968: 13).

Fordist dzenin bir incelemesi olarak ele alabileceimiz almasnda Marcusea gre, endstriyel toplumda otomasyon giderek artmtr; teknik retim ve datm cihaz, cihazn retimini de nceden belirleyen bir sistem ierisinde yer alr. Bu toplumda retim mekanizmas, toplumun ihtiyac olan i, yetenek, davranlarn yan sra, bireysel ihtiya ve istekleri de belirlemektedir. (Marcuse, 1968: 2021).

Marcusea gre, ada endstriyel toplum totaliter bir dzen yaratmay amalar. Totaliter yap, ekonomik ve teknik dzen ierisinde insan ihtiyalarnn karlanmas zerine kurulur. leri endstriyel toplumda teknoloji ve siyaset ayn yerde buluur. Bylece teknoloji ve siyaset beraber yaamaya balar. Endstriyel toplum projesi gelitike ve ilerledike, teknolojik geliim, dnce ve eylem dnyasn biimlendirir. Teknolojinin ekillendirdii kltr, siyaset ve ekonomi, sistemin kendisi iin ayrlmaz bir btn haline gelir. Sistem bu ekilde, bireyle toplum zerinde tahakkm kurar. Bireyi kuatan tahakkm, sistemin varl iin temel koul niteliindedir. Teknolojiyi n plana alan mantk siyasal mant da ele geirmitir. Sistem sadece belirli bir hkmet ya da partinin totaliterlie ynelmesi deildir. (Marcuse, 1968: 30). Toplumda atmadan ok uzlamay dayatan, ok partili, ok gazeteli ve ok sayda kart grubun iktidara kar birletii; dzenlerle uzlaan bir sistem yaratlmaktadr. (Marcuse, 1968: 30).

Sistemde, birey ve toplum bask altna alnarak tahakkm yaratmak amalanr. Bu bask, bireyin ihtiyalar zerinden kurulur. nk her birey yaamn srdrebilmek iin asgari lde ihtiyalara gereksinim duyar. Bu ihtiyalar, bireyin

biyolojik varlnn srdrlmesi iin en temel ihtiyalardr. Homo-economicusun temel varlk nedeni, bu ihtiyalara ulamak ve onlar elde etmektir. Ancak endstriyel toplum gelitike retim tarzlar deimi, retim artm ve

eitlenmitir. Gerek ihtiyalarn yanna yeni ihtiyalar eklenmitir. Temel ihtiyalarn yanna retilen ihtiyalar gelmitir. Bu ihtiya retiminin temel ilevi, var olan endstriyel toplumun devamn salamaktr. Bu ihtiyalar, sonradan yaratlm, yapay nitelikte ihtiyalardr. Yapay ihtiyalar, toplumda eitsizliin temel ltleridir ve toplumda eziyete, saldrganla ve adaletsizlie yol aarlar. Bylece birey, kapitalist dzen altnda bask altnda tutulur. Reklam programlarnn ileri srd biimlerde dinlenme ve elenme, davranma ve tketme ihtiyalaryla bakalarnn sevdiklerini sevmek ve nefret ettiklerinden nefret etmek ihtiyac bu yapay ihtiyalar snfna girer. (Marcuse, 1968: 32). htiyalarn yapayl ya da gerekliini sorgulayacak olan bireydir, ancak bireyler toplum yaps ierisinde zerk olmadklar iin sorgulama yetisini de yitirirler.

Toplumsal yap tek bir katmandan deil, farkl snflardan olumaktadr. Ancak, medyann toplumun her kesimine ayn grleri yanstmas, toplumsal snflar arasnda bir eitliin var olmas anlamna gelmez. Bu grlerin yanstlmas, kurulu dzenin korunmasn salayan ihtiya retiminin, toplumun her snf tarafndan kabul edilmesine neden olur. Marcusea gre insan mass mediann haber olma ve elence aralar m yoksa ynetme ve endokrine etme aralar m olduunu kestiremez. (Marcuse, 1968: 36). Bunlarn sonucunda maddesel dnya, insan aklnn ve beyninin bir paras haline gelir. Bu durumda, egemen olan mantkszlk, belirli bir mantk ierisinde gsterilir.

Uygarlk rettike ve verimliletike tketim artar. nsanlar, kendilerini sahip olduklar mal mlkle tanmlarlar, dolaysyla insanlar, edindikleri malla orantl olarak kendi zlerine ularlar. nk teknolojik hegemonya gerei insann iine ilemeye balamtr. (Marcuse, 1968: 38). Toplumda yaanan bu deiim, insanlarn zne iledii lde egolarn etkilemeye balar. Bylece ihtiyalar, bireyin kiisel alanna girmitir. Dolaysyla, bireyin serbest hareket edecei zerk alan snrlandrlmtr. Bireylerin i zgrl paralanmtr; d dnyayla bireyin znel dnyas birbirinin iine girmitir. nk retim ve tketim bireyin tmn gerektirmektedir. (Marcuse, 1968: 38). Tketimin yaratlmas da, bireyin endokrine edilme kouluna baldr.

retim sistemindeki deiiklikler insan etkiler, farkl bir psikoloji yaratr. Endstriye gei, bireyde fabrika psikolojisi yaratmt. Marcuse iin artk retim ekillerinin yaratt psikoloji, fabrika duvarlarnn arasndan kmtr. Endstri ve teknolojik mantk insann iine iledike, bireyin topluma uymasnn yerini mimesis denen olgu almtr. Bu olguya gre, birey toplumun btnyle kendi zerinden zdelik kurmakta, bylece de toplumsal uyumu yakalamaktadr. Toplumun

deimesi iin gerekli olan devrimci nitelie sahip olan ykm ihtiyacnn yerini kurma ihtiyac alr.

lkel toplum biimlerinin kaytsz artsz kabul etme ve zdelik kurma nitelii, endstriyel toplumla beraber tekrar ortaya kar. Bu zdelikle beraber, Marxn yabanclama kavram daha da nem kazanr. Marksist yabanclama kavramna daha derinlemesine inecek olursak; retim sresince birey makinenin

dilisi haline geliyordu ve bu bireyin sadece yapt ie odaklanarak yapt i dndaki her eyden soyutlanmasna yol aar. Maddeyle emek i iedir; emek ve igc madde olmadan, yoktan retemez; emek olmadan da maddesel retim olmaz. nsan, varln retime bal olarak devam ettirir. nsann varl retime baldr ancak retim, insann kendisine dsaldr. i, kendi rettii metalar nesneletirir, retim eylemi iiye yabanclar ve iinin yaam, hayatn srdrebilmek iin bir araca dnr. Kendisine ve kendi yaratclna aykr der. Yabanclama insann kendine yabanclamasyla balar; insann kendi zsel varlndan, kendi fiziksel yapsndan ve evredeki doadan uzaklamasdr. Ayn zamanda bireyler, birbirlerinden uzaklarlar. (Marx, 1983 (1844 Manuscripts.): 13840). Marcusea gre, sistemin etken yaps, insan bilincini kreltmeye balar. Akln zerk yaps paralanr, eletirel dnce ise giderek yok olur. Teknolojik geliimin insan hayatna bu oranda girmeye balamasyla, mantk, yaamn var olan gerekliine boyun eer. Bireylerin yaamlarn srdrmek iin dayandklar nesnelere insan hkim deildir. nsanlar, nesnelerin verili bir dzen iinde oluan kanununu kabul etmeye balar. Daha ileri dzeyde olan bu yabanclama nesnelleir; yabanclaan kii kendi yabanclam yaam ierisinde kaybolup gider; geriye tek boyut kalr. Bu tek boyut her yerde ve her biimdedir.

Frankfurt Okulunun ilk dnem temsilcileri olan Adorno ve Marcusen temelde tarttklar ana nokta toplumsal dzende bireyin tek bir boyuta indirgenebilecei dncesidir. Bylece insan zihnen ve bedenen kontrol altna alarak tekrar yaratlabilir. retim aygt ve bu aygtn rettii mal ve hizmetler, toplumsal sistemin bir btn olarak alglanmasn salarlar. rnler, bu ekilde,

kiileri endokrine eder ve yeniden retirler. Elence ve iletiim teknolojisinin ortaya koyduklar rnler, kendi ilerinde, bireyleri etkileyen tutum ve alkanlklarla nceden belirlenmi entelektel ve duygusal tepkileri de beraberlerinde tar. Btn bunlar kolay bir yolla bireyi (tketiciyi) ve bireye bunu gstereni (reticiyi) birbirlerine balar. Bylece kendi yapaylna baklk kazanm bir yapay bilin yaratlr. Daha ok sayda insana ulatklar zaman da bir yaam tarz haline dnerler. Yerlemi dnce ve eylem dnyasn aan fikirler, istekler ve amalar yok edilerek yerine tek boyutlu bir dnce ve davran biimi yaratlr. Yapay olarak retilen bilin zaman ierisinde gerek bilincin yerini alr.

Fordist dzende balayan bu bilin dnmne kresellemenin etkisi, tamamlayc nitelikte olmutur. Kapitalist sistem gelitike, kltrn bireyler zerindeki etkisi artmtr. Kltr tketime yneliyordu. Tketim kltr, sistemin devamll iin gerekli bir e haline geliyordu. Sistemin devam, bireylerin yeniden yaplanmasna ve zerk alannn istil edilmesine dayanyordu. Bylece, bireyler sistemin gereklerine gre tekrar oluturmaktayd. Bireyin yeni oluan yaps, toplumsal sistemin devamn salamaktadr.

3) Gsteri Toplumu-Guy Debord

1967 ylnda Fransada Gsteri Toplumu kitabn yaymlayan Debordun 1968 renci olaylarnda byk bir etkisi olur. Deborda gre, retim koullar, yaanan her eyi bir gsteri eliinde sunar. Gsteri, birey ile toplum arasndaki birletirici edir ve kapitalist sistemin bir yansmasdr. Kendi btnl iinde ele alndnda gsteri, mevcut retim tarznn hem sonucudur hem de tasarsdr. (Debord, 1996: 14). Gsteri, dnyay bir ayna olarak yanstr; bireyin ve toplumun kendileri grdkleri yerdir. Gsteri, bir toplumda hkim olan retim sistemine gre oluan enformasyon, reklm, elence yaratm, propaganda ya da sinema, radyo gibi kitle iletiim aralarn kapsar. Marcusen tasarlanm toplum fikrinin de bir rneidir gsteri toplumu. nk bu toplumda, gerek enformasyon ya da

propaganda, gerekse reklamya da dorudan elence tketimi biiminde olsun btn zel biimleriyle gsteri, toplumsal olarak hkim olan yaamn mevcut modelini oluturmaktadr. O retimi nceden yaplm seimin her alanda onaylanmas ve bunun sonucu olarak tketimdir. (Debord, 1996: 14).

Gsteri, dnyann somut halinin ufak bir modelidir, bu dnyann yansmas meta gsterimiyle olmaktadr. Tarihsel olarak, kapitalizmin younlat bir dneme girilmitir. Bu dnemde, retilen metalar, hzla tketilmeye balamtr. Tketimin hzn artracak sahte bir dngsel zaman yaratlmtr. Tketim zaman, gsteri aralarnn tam kapasite alt zamandr. (Debord, 1996: 86). Ve bu zamanda yaplan tasarrufun, toplumsal imaj, ya televizyon seyretmeye yneliktir ya da cazip

bir gsteri mal olarak sunulan tatil ve elence grntleridir. Gerek yaam olarak gsterilen gereki hale gelmi gsteri yaamdr. (Debord, 1996: 87).

Toplumun belirleyeni imajlardr. Gsteri, imajlarn dolaymndan geen bir toplumsal ilikidir. Bu toplumsal iliki, nesnel dnya dzenini yanstr. Gsteri, zamann koullar iinde, grnn ve tm insan yaamnn, yani basit bir grn olarak toplumsal yaamn dorulanmasdr. (Debord, 1996: 16). Toplumun esas

retimi ve toplumun tasarlanmas gsteriyle gereklemektedir. Bu adan bakldnda, ekonomi toplumu hem ynetir hem de sistemin devam iinde topluma baldr. Bu ballk, onun (nesnenin) bene (zneye) dnmesini gerektirir. Bylelikle, gerein yerini nesne alr. zne olan gerekliin yn ibresini nesneden yana gsterir.

Gsterinin maddi temellerinden kurtularak bu dzenden k yolu bulunur. Ancak gsteri bir hegemonya kurmutur. Gsterinin giderek n plana kt bu yeni dzende, ekonomi, siyaset ve kltrn birbirine uyum salad, birbirleriyle kart ve arptklar bir dnemece girilir. Bu gsteri dncesinin, oluumunda etkili olan her unsurdan daha derinden etkiledii birey, znel niyeti bu sonucun tamamen tersi olsa da, kendini yerleik dzenin hizmetine sunar. Temelde gsteri dilini takip edecektir, nk kendisine yakn hissettii tek dil budur; zira konumay bu dilde renmitir. (Debord, 1996: 143).

Gsteri, kapitalist dzenin gsterimdeki addr. Gsteri, btn toplumu etkileyen ve onu tketime doru yneltecek bir sistemin addr. Byle bir sistemde,

bireyi, metann tketilmesi amacyla hem psikolojik olarak etkiler, bu ekilde bireyi ve de toplumu tamamen kendi iine alr. nsan, bu sistemin iine doar; sistemin yanllklar ve karanlk ynlerini ortaya karmas da neredeyse imknszdr. nk gsteri, bireyle gsterileni btnletirir. Ayn zamanda, ekonomik olan siyasal ve kltrel olanla btnleir. Gsteri, kltrel ve siyasal imajlarla toplumsal ilikiyi kurmutur. Bu erevede, toplumsal iliki, metann tketimine ynelen bir iliki boyutudur.

Debordun gsteri toplumu zmlemesi, Marcusela edeer birtakm benzerlikler tarken Baudrillarda gei iin bir eik nitelii tamaktadr. retim biimleriyle tketimi ve ihtiya retimini alayan toplumsal dzende baka bir hayat zendirilir ve bu toplumsal yap bu hayatn gsterimine dayanr. Nesne ve zne arasndaki ayrm kaybolmaya balar, birbirlerinin yerine alr ve dolaysyla retilenle reten karmaya balar. Gerein yerini nesne alr; gsteri asl olann yerine geer ve birey ile toplum gsteri toplumunun dilini konumaya balar. Ve bireyin kendisi ile bireyin kendisine sunulanlar aynlar. Tketim toplumunun kendisi de gsteridir.

4) Baudrillard

Kukusuz ki, Baudrillard yenian stnde ok dnlen ve tartlan dnrlerinden biri. Kendisi kaynaklk ettiini kabul etmese de 2000 ylnn olay yaratan filmlerinden Matrixin senaryosunun temelini Baudrillardn simlasyon (benzetim) ve simulacra (taklit) kavramna dayand inanc da yaygndr.

Baudrillardn toplumsal zmlemesi, tezin ele ald tketim kltr erevesinde nemli bir yere sahiptir. Tketim toplumu kitabnda, Baudrillard, bu toplumu kapitalizmin yeni bir aamas olarak tarif etmektedir. Bu toplum, nesneler zerinden kurulmutur. Toplumda retimin getirdii bir bolluk dzeni vardr. Bu dzende insanlar, baka insanlar tarafndan deil, nesneler tarafndan kuatlm durumdadr. (Baudrillard, 2004: 15). Gnlk alveri, baka insanlara dayanlarak yaplmaz, daha ok mal ve iletilerin edinilmesi, alglanmas ve gdmlenmesi zerine kurulur.

retim dzenini birikme ve okluk iinde tanmlayan Baudrillard iin retim, tketimi artracak bir nitelie sahiptir. retim, rasyonel olarak ileyen bir dzende devaml arzu retimine dayal bir sistem yaratr. Ve tketim, toplumda belirli bir lde aynlamay ve homojenletirmeyi getirir. rnler, belirli bir dzen iinde sata sunulur. Bir mobilya maazasnda, her rn belirli bir grnm erevesinden sunulur. Dolaysyla, bu grnm ierisindeki bir vazoyu alan tketici, aslnda vazoyu deil; o vazonun sunulduu ortam ve yaam tarzn da satn almaktadr. Vitrin, reklm, retici firma ve burada rol oynayan marka paralanmaz bir btn,

bir zincir gibi, bu anlamn tutarl kolektif vizyonunu dayatrlar; sradan nesneleri deil, gsterenleri birbirine balayan bir zincir gibi her nesne daha karmak bir stnesne olarak dierlerini gsterir ve tketiciyi bir dizi karmak tercihe gtrr. (Baudrillard, 2004: 18). nsanlar kendilerini nesneler zerinden tanmlarlar. Yani, nesnelerin insanlar zerindeki hkimiyeti insann nesnelerle btnlemesini salar. Bir nesneye sahip olma duygusu aslnda toplumda farkl olma, farkllk yaratma drtsn yanstmaktadr. Marcusen de iaret ettii gibi, insanlar farkllklarn

edindikleri nesnelere gre belirtirler. Bir insann dierinden farkl olmas da rnein farkl marka bir araba edinmeye bal olmaktadr ya da farkl bir tasarmcnn diktii elbiseyi giymeye baldr.

Baudrillard, alveri merkezlerini Drugstore7lara benzetir. Bugn toplumsal hayatta sosyallemenin youn olarak yaand bu merkezler hem alveri yapmaya tevik ederler hem de insanlarn gezinti iin setikleri yerdir. Bugn nemli bir yere sahip olan alveri merkezleri yaamn da merkezi olurlar. Kltr merkezleri de alveri merkezinin btnleyici bir parasdr. Kltrn kendisi kltrelletirilir, ayn zamanda metalar da kltrelletirilir. Kltrel olmayan bir kltrm gibi gsterilir; bir yaam tarzn gsterir. (Baudrillard, 2004: 19). Drugstore, bir

kaleydoskop gibi her eyi iine alabilir bu resitalin tm sanat, gstergenin nesnelerdeki mulakl zerinde oynamak ve nesnelerin faydallk ve meta statsn bir ambiyans oyununa evirmektir. (Baudrillard, 2004: 19). Bunun sonucunda kltr genelletirilir; iyi bir restoranla bir oyuncak dkknnn; bir bilgisayar oyunuyla bir kitabn arasnda hibir farkn kalmad genellemi bir

Uyuturucu satlan yer anlamnda.-y.n.

kltr yaratlr. Bir anlamda, gerekliin anlamn yitirdii bir blgedir buras. Ancak, buradaki en nemli nokta, metalarn her birinin bir deerler sistemi ierisinde edindii yerdir. Tketim toplumunun temel ilevi bir uyum toplumu yaratmaktr. Tketimin yeri, gndelik yaamdr. Gndelik yaam, bireyin yorumlama sistemini yaratr. Birey, yaamnn aile ve alma hayat gibi farkl alanlarn dzenlerken bu deerler sisteminden yararlanr. nsanlarn eylemlerini ve davranlarn belirleyen sembolik deerler, ifrelerdir. Bu ifreleme sistemi, mutluluk kavramnn elde edilmesine baldr. Eitlik kavramnn yerini mutluluk sylemi almtr diyen Baudrillard iin bu dzende mutluluu salamann yolu ihtiyalarn elde edilmesinden gemektedir. (Baudrillard, 2004: s. 52). Buradaki rtk tez, tm

insanlarn ihtiya ve tatmin ilkesi nnde eit olduklardr. Bu eitliin nedeni de, tm insanlarn nesnelerin ve mallarn kullanm deerleri nnde eit olduudur. Byme bolluu gsterir; bolluk demokrasinin varln kantlar. (Baudrillard, 2004: s. 534).

Zenginleme ve zengin olmak fikirleri tketim toplumunun temel amacdr. Byle bir toplumsal dzende, tketilen metalar, metalarn kendisine yklenilen sembol, iaret ve ifrelerle tketilir. Sistemin iine giren her kavram belirli bir iaret haline dnm ve bu iaretlerin tketilmesi sreci hzlanmtr. Baudrillard iin kltrn kalc deerinin yerini evrimsel deeri almtr. retilen bir eserin evrimsel boyutu, o eserin geiciliini gsterir. Yani, eser hangi amala retilirse retilsin, belirli bir zaman aralnda tketilmelidir. Bu kitabn, filmin, tiyatronun ya da bir televizyon gsterisi, geici bir gstergeden ibarettir. Kltr artk kalc olarak retilmez. (Baudrillard, 2004: 78). nk bir eserin ya da gsterinin iinde tad

anlam evrimseldir. Anlamlarn deimesine dayanan bir sistem iinde yer alrlar. Ne kitle kltr ne de avant-garde yaratlar arasnda bir fark kalmtr aksine her ikisinin de ilevi ayn olmaktadr; bir ifreleme, yaygnlama ve yattrma hesab zerine ilerler.

Meta almnda yaplan tercihler, temelinde, toplum tarafndan denetlenir. nk retimin amac birey iin retimin azamiletirilmesi deil, ama toplumun deerler sistemiyle balantl olarak retimin azamiletirilmesidir. (Baudrillard, 2004: 80). htiyalar, nesneleri deil, deerleri hedef alr. Toplumda kabul grmenin yolu nemli bir metaya sahip olmaktan geer. Tketim, toplumun btnlemesini salayan bir sistemdir. Tketim, bir retim ilevinin sonucudur; retim bir gstergeler sistemi yaratr; bu sistemde toplumsal dei tokuu, iletiimi ve datm salar. Tketim, gstergelerin dzenlenmesini ve grubun btnlemesini salayan sistemdir. (Baudrillard, 2004: 91). Bu adan bakldnda tketim hem ahlak gsteren hem de iletiim sistemini gelitiren; toplumsal dei-tokuun saland sistemdir. Dolaysyla mal ve hizmetlerin deiim deerleri bir kltrel olgu olan iletiim tarafndan belirlenmektedir. (aylan, 2002: 239). Bylesi bir iletiim bir ifreleme dzeni yaratr. Baudrillard, tketimi bir anlam dzeyi zerinden ele almaktadr. Tketimle birlikte, Btn dolam, satn alma, sat, farkllam mallar ve iaretleri/nesneleri kendine mal etme; dilimizi, ifremizi, btn bir toplumun iletiim kurduu ve konutuu ifreyi oluturur. (Smith, 2004: 296).

Ortaya kan toplumsal dzen tketim toplumudur ve bu toplumsal kapitalist sistemde sanayi-tesine geile olumutur. Metann mant gnmzde sadece

emek srelerini ve maddi rnleri deil, tm kltr, cinsellii, tm insani ilikileri, bireysel fantazmalar ve itkileri denetim altna alarak genelleti. Sadece tm ilevlerin, tm ihtiyalarn kar terimleriyle nesneselletirilmesi anlamnda deil, ayn zamanda her eyin gsteriselletirilmesi yani her eyin imgeler, gstergeler, tketilebilir maddeler olarak artrlmas gibi daha derin anlamda her ey bu mantk tarafndan ele geirildi. (Baudrillard, 2004:251) diyerek durumu zetleyen Baudrillard ekler; Tketimle birlikte en sonunda, her dzeyde, ekonomi, bilgi, arzu, beden, gstergeler ve itkiler dzeyinde etkili olan totaliter, genelletirilmi, bir rekabet toplumundayz; artk her ey kesintisiz bir farkllama ve ar farkllatrma srecinde deiim deeri olarak retiliyor. (Baudrillard, 2004:237). Sanayiye dayanarak retilen mal ve hizmetlerin metalamas gibi moderniteye ait kavramlar dnm geirmitir. Bu kavramlarn yerini, hiperrealite, simlasyon, simulacra gibi kavramlar almtr. Bu yeni sanayi-tesi toplumsal aamada, insan zerinde kesin ve kapsaml bir denetim sreci hkimdir. Bu dzen, belirlenmi bir gelecee doru ilerlemektedir. Toplumsal denetim ise iletiim teknolojisi zerinden salanmaktadr. Gerein anlatm modellemeye dayanmaktadr. Gerek dnyada olan olaylar, bir modelleme sisteminden anlatlr. Grnt ile gerek arasndaki fark kalkmtr; artk grnt gerei retir. (aylan, 2002: 242). Dnyaya gerekst bir dzen hkimdir ve ifre ile sembollerin kullanlmasnn yaygnlamas da insann gerek ie kurgu arasndaki fark anlamasn engeller. Her ey kurgusal imajlara dayanmaktadr. rnein, Simone adl bir filmde, sanal bir kahraman yaratlr ve bu kahramann aklar, yaants, ok gizli konserleri hep basnn nnde ama gizemli bir ekilde yer alr. Bu kahramann yaratcs sanalln geree dntrme imkn olmad iin

bu karakteri ldrmeye karar verir. Sonuta sanal bir cenaze kalkar. Btn dnya, sanal Simone karakterinin lmne alamaktadr.

5) Harvey

Harvey, Baudrillarddan Marksist kkenlere dayanmas asndan farkldr ancak tketim kltr iin syledikleri byk nem tar. Toplumdaki ekonomik deiimler ile zaman ve mekn skmas ierisinde toplumlarn kltrel adan nasl deitiini inceleyen Harveynin anlats kresel dnyadaki deiimin nasl olduunu zetleyen niteliktedir. Harvey iin zaman ve mekndaki deiiklikler toplumlardaki deiikliklerin de temel nedenidir. nk zaman algs ve mekn gsterimindeki farkllama retim sistemindeki deiimi de gsterir. Zaman eskisine oranla,

olduka hzl akmaktadr, olaylarn ak hz artm ve insanlar bir olaydan dierine neredeyse dnce hzyla gemektedir. Ayrca, retimin yapld meknlar deimitir; retim meknlarnn deitii lde yaam meknlar da deiime tabi klnmtr. Sre giden zaman ve mekn farkllamas deiim fikrini toplumsal yaantnn nne koyar. Deiiklik yapmak, yaamn temel arzularndan biri haline gelmitir.

Postmodernizm, eitli dnrlerce temelde Fordist retim tarzndan esnek retime geiin ideoloji alanndaki yansmasnn tanm olarak ele alnmaktadr. (Harvey, 1992; Jameson, 1984; Baudrillard, 1978; Smart, 1991; A. Smith, 1991). Fordizmin dayand katlk, stok, kalite kavramlar bir devir hz deiimine dayanyordu. Devir hzyla retimde yeni teknolojiler artyor, ekonomide de yeni rgtlenme biimleri ortaya kyordu. Bu devir hz, tketimle eitlenmeliydi; fazla birikimin zlmesi tketimin hzla artmasna dayanyordu. Harveye gre postmodernizm, temelde Fordist retim tarzndan esnek retime geiin ideoloji

alanndaki yansmasnn tanmdr. Harvey, postmodernizm kavramnn k nedeninin esnek birikim, tketim cephesinde, abucak deien modaya ok daha byk bir dikkati ekme ve ihtiyac uyarma yolunda her trl gz boyamann seferber edilmesi ve bunun gerektirdii kltrel dnmle el ele gitmitir. Fordist modernizmin greli olarak istikrarl estetii yerini farkll, gelip geicilii, gsteriyi, moday ve kltrel biimlerin metalamasn ycelten post modern estetiin btn mayalanmasna, istikrarszlna ve bir yanp bir snen zelliklerine brakr. (Harvey, 2003: 180).

retimde devir sresinin artnn, mbadele ve tketimde de paralel hzlanmalar gerekli kld dncesinden hareket eden Harvey, iki nemli gelimeye iaret eder. lki modann ykselmesidir; moda tketimin temposunu sadece giyimle snrlamamakta bir yaam tarznn da moda olmasn iermektedir. kinci gelimeyse mal retiminden hizmet retimine geile mal tketiminden hizmet tketimine olan geitir. Harvey spor, elence, gsteri, happening gibi hizmetlerin hayat sresinin bir otomobilden ya da bulak makinesinden daha ksa olduunu sylerken, ortaya kan bu durumun, fiziksel mallarn biriktirilmesinin ve devir orannn nnde oluan snrlarn kstllndan kaynaklandnn da altn izmekteydi. (Harvey, 2003: 318).

Bu geliimlerin ilk temel sonucu modann, rnlerin, retim tekniklerinin, emek srelerinin, fikirlerin ve ideolojilerin, deerlerin ve yerleik uygulamalarn uarlnda ve gelip geiciliinde bir artn yaanmasdr. Kat olan her eyin

buharlat bir dnem ve yaratt duygu, Harveye gre, hibir zaman bu kadar etkili olmamtr. (Harvey, 2002: 319).

Meta retimindeki atlabilirlik ve kullan at anlaylar sadece metayla badatrlabilecek bir sreci oluturmuyordu daha kapsayan bir nitelii vard. Bu anlaylar, eski hayat tarzlarnn, deerlerin, istikrarl ilikilerin, renilmi tarzlara balln ama en temelde balln da atlabilmesi anlamn tayordu. Tofflera gre de, verilmi bir zaman aralnda eskisine nazaran daha fazla durum akmaktadr; eitli ynlerden akan durumlar, olaylar ve duygular insan psikolojisini temelde sarsmaktadr. yle ki, bu durum hem kamusal hem de zel deer sistemlerinde bir dalgalana ve bu dalgalanla beraber geicilik duygusunun artna neden olmutur.

6) Jameson

Jameson iin kreselleme kapitalizmin ge bir sreci olarak ele alnr. 1984 ylnda yazd bir makalesinde, kltrn yeni alglann postmodernizm olarak belirler ve bu durular ayn zamanda, zorunlu, ak ya da rtk olarak bugnl okuluslu kapitalizm zerinde siyasal bir durutur saptamasn yapmaktadr. (Jameson, 1998: 55). Ksaca, Jameson, toplumsal gelime srecinde yeni bir aamaya girildiini dnmektedir ve buna yol aan deiken kapitalizmin gelime sreci olmutur. Ona gre, kapitalizme postmodernizm gelimi kapitalizmin kltrel mant olarak tanmlanmaktadr... Kapitalizmin nc ya da ge kapitalizm olarak tanmlanan bu aamada dier aamalarda olduu gibi, kendine zg kltrel formlar ve dnce biimlerini yanstmaktadr... Kapitalizm evrensel bir sistem olduundan, Jameson, bu ge aamaya zg kltrel ve dnsel form ve ieriklerin evrenselletiini ileri srmektedir. (aylan, 2002: 38).

Jameson, kresellemeyi ayn zamanda iletiimsel bir kavrayla ele alr. Bunun nedeni ise bilginin, teknolojinin geliimiyle, etkisini postmodern pazarlamay artrmak amacyla, reklam ve propaganda alanna doru kaydrmaya balam olmasdr. Bu pazarlamann iine sinema filmleri, televizyon programlar da girer. Dolaysyla, iletiim alan kltrel bir boyut kazanmtr. Kapitalizmin bu yeni aamas, yeni bir insan psikolojisinin oluumuna yol am; bir baka deyile ortalama insann alglama, renme ve bilme sreleri byk lde etkinliini olaanst artan grsel medya tarafndan belirlenmeye balamtr (aylan, 2002:

40). letiim kanallar, yeni dnya kltrn iletme amacyla ynlerini toplumlara doru evirmilerdir. Ayn ekilde, ekonomide de bir akkanlk sz konusudur. Ksaca, iaret ve sembollerin aralksz dolam ile kresel bilgi aknn hzlanmas kresellemenin kapitalizmin ge bir dnemi olarak tanmlanmasna yol aar. Jameson, bu akn gstereni olarak postmodernizmi ele alr ve bu dnem postmodern dnem olarak adlandrr.

Jameson kltrde yeni biimlerin douunu, yeni bir toplumsal yaamla ve yeni bir ekonomik dzenle ilikilendirir. Bu dnemde kltr iki zellik oluturur; bunlar pasti ve izofrenidir. Ekonomi temelinde imaja dayal bir kltr

ekonomisine dnmtr; tarihsel sreler ve kolektif kimliklerden uzaklalm yerini kafa karkl ve yzeysel olann kutlanmas almtr. (Philip Smith, 2004: 301).

Ksa bir deerlendirme yapmak gerekirse, son krk yl iinde dnya, zamansal olarak hzl bir dngnn iine girmitir. retim ekillerinin deimesi, iletiim teknolojisinin gelimesi ve zellikle retimin artmas dnyann da deiiminin nn amtr. Frankfurt Okulunda, Debordda, Baudrillardda, Harveyde ve Jamesonda ele alnan dnceler aslnda ayn temel dnceyi paylayor; bu dnce, retim sisteminin bir tketim ideolojisini yaratmasdr. Dier bir karm ise yaratlan bu ideolojinin de bireyi yaltlm olarak ele alarak kolektif bilinten uzaklatrp, tarihi znesiz bir srece doru gtrme amacdr. Bireyin kolektif dnce sisteminden uzaklatrlmas ve tketim kltrnn baskn duruma gelmesi siyasal eylemin de

krlmasna neden oluyor. Siyasal eylemin alan olabilecek gereklik dzlemi yeniden retiliyor, gsteri ya da simlasyon kavramsallatrmas altnda ele alnacak bu durumla beraber zneler edilenletiriliyor. mgeler, iaretler, ifreler, gsteri ya da pasti, hepsi farkl kavramsallatrmalar altnda da ayn olguya iaret ediyor; yaanan bu dnemle beraber siyasal olanla tketilen arasnda belirgin bir fark kalmamaya balyor.

Siyasal olanla tketilen arasndaki iliki artk rnle mteri arasndaki ilikiye benzer. Siyaseti (fiziki grnm, imaj, retorii, konulara yaklam, gemii, deneyimi, eitimi, parti ba ve ailesiyle) bir rndr. Semen (adaylardan birini destekleyen ya da desteklemeyen) mteridir. (Yldz, 2002: 15). Dolaysyla pazar mekanizmasnn gsterimindeki deiimlerle imajlar oluurken, varlmas gereken hedefler bir tketim nesnesi olarak gsterilmektedir. Pazar ile firma

arasndaki, yneten ile ynetilen arasndaki, yurtta ile politik organ arasndaki ayrmlar; rnlerini tanmlamak iin farkl kamular hakknda hepsi ayn lde bilgiye ihtiya duyan, hepsi reklmclk araclyla batan karma silahn kullanan, ksacas hepsi imalatlarn ve satlarn ayn zamanda imgelerin ayn iletme modeliyle ilgilenen giriimci, politikac ve yneticinin faaliyetleri arasndaki ayrm kalkmtr. (Mattelart alnt; Yldz, 2002: 15). Dolaysyla, ekonomik olanla siyasi olan arasndaki ayrm gittike ortadan kalkmakta bu iki alan birbirine giderek yaklamaktadr. Buna bal olarak imaj ve imajn getirdikleri gerek olann nne geer. Siyasette imaj danmanlar seimde belirleyici olurken, ekonomik hayatta reklmclar belirleyici olur. gerein yerini alr. Bir baka deyile, retilen gereklik yani gsteri

retim sre ierisinde gelimi, farkllam, bireyin seimini n plana karan bir nitelie brnmtr. Tketimi ycelten bir kltr ise retim srelerini izlemitir. Tketime odakl bu yeni kltrel yaplanma, uydu teknolojileri ve kitlesel iletiim aralarn ieren yeni kresel iletiim biimleri sayesinde uluslararas seyahatin ve ulus-devlet ilikileriyle balantsz kk dnyalarn geliimini hzlandrrken, uluslararas kurum ve kurulularn artmasn, kresel yarmalarn ortaya kmasn, dllerin artmasn, az sayda iletiim dilinin zellikle ngilizcenin kmasn ve daha yaygn olarak yurttalk ve politik demokrasiye ilikin ortak kavramlarn geliimini de hzlandrmtr. (Urry alnt; Konyar, 2001: 1). Bu

toplum yapsnda bireyler, bilinli olarak kendi kimliklerini oluturmaya ve yaratmaya ynelmektedir. Bireylerin kimliini belirleyen toplumsal etik ise tketim temelinde ykselen bir hayat tarz tarafndan ekillenir. (Sarbay alnt; Konyar, 2001: 1).

Tketim kltrnn yaygn hale gelmesi ise medya araclyla olur. Bu endstri-sonras ada enformasyonu kullanma kapasitesi sadece mallarn retimi iin deil, ayn zamanda yaam kalitesini ykseltmeyi amalayan abalar iin de can alc nemdedir. Bu yeni a artk yaygn bir ekilde enformasyon a olarak adlandrlmaktadr. (IBM reklm 1979 alnt; Tutal, 2006: 40). Televizyon kanallarnn ve internetin yaygnlamasyla beraber toplumlar izleme srecine girer. Urry, medyann artk kresel bir yapda olduunu belirtmektedir. Medyada yer alan imajlar, ikonlar ve yaratlan kahramanlar nemli bir rol oynamaya balamlardr. Elektronik iletiim biimleri kresel bir ky yaratm olsa da, zel ve kamusal olan, n planda olan ya da arka planda yer alan, uzak olan ya da yakn olan ise imdi olan

ile gelecekte olacak arasndaki ayrm giderek belirsizlemektedir.

Baz olaylar

medya sayesinde tm dnya tarafndan takip edilebilir; tannabilir ve tketilebilir hale dnr. Prenses Dianann lm, Nelson Mandelann hapisten kmas, canl yardm konserleri artk btn dnyann hizmetine sunulmutur. (Urry, 1998: 7). Yakn zamanda ise dier olaylar kresel bir nitelie kavumu; Saddam heykelinin yklmas, Mehmet Ali Acann hapisten salverilmesi ve tekrar yakalanmas gibi olaylar kresel bir nitelie brnmtr.

Tketim kltr, kltrel retimin modern aralarnn egemenliindedir. (Konyar, 2001: 2). Grnt her dilde konuabilir; kltr popler hayatn, elencenin ve dinlenmenin yeniden oluturulmasyla oluur. Televizyonun ve sinemann, grntnn, grsellemenin ve kitle reklmclnn sunduu tarzlar egemendir. (Hall alnt; Konyar, 2001: 2). Tketim temelli kresel kltrn en nemli zelliinden biri de dnyann pek ok farkl blgesine ait olan rnleri tek bir potada eritmesi, kresel bir kltr ile birlikte yourmasdr. Dnyann her tarafndan bir araya getirilip toplanan kltr rnleri, yeni bir kozmopolit piyasann hizmetine sunulur. Dnya mzii ve turizm, budunsal sanatlar, moda ve mutfak, nc dnya edebiyat ve sinemas ile benzer yerel ve egzotik olan eyler ait olduklar yerden sklp koparlarak, dnya piyasas ierisinde yeniden ambalajlanr. Budunsal pazarlarn kresel hale gelmesi bu kesimlerin standartlamasn ifade eder. Budunsal biimlerin kresel yaygnl, zgnln kozmopolitletiini gsterir. (Konyar; 2001: 3). Medyada da gsterilen, herkesin birbirine hogrl yaklamnn, farkl rk ve topluluklarn ayn tketimi yaptklar srece salanaca mesajdr. (Konyar, 2001: 4).

Trkiye, ekonomik, kltrel ve siyasi dnmleri de kreselleme srecinin iinde evrensel btnn bir paras olarak yaamtr. lkenin geirdii tarihsel srete farkllklar olmasna karn, zellikle 1980 sonrasnda yaanan deiimlerin znde ayn kreselleme mant yatmaktadr. Birbiriyle etkileim halinde olan ekonomik alan, kltrel ve siyasal alan etkilemitir. Tezin bu aamasnda Trkiyede 1960 sonras yaanan kltrel ve ekonomik geliimlerin eliinde siyasal deiimler ele alnacaktr.

BLM III TRKYEDE TKETM ANLAYIININ DEM

Kresel Tketim Kltr ve Trkiye

Gelecei grebilmek iin tarih bilmek ok nemli. Birey iin hafza neyse bir ulus iinde tarih odur. Tarihini arptran bir toplum nrotik bir kii; tarihini bilmeyen toplum ise hafzasn kaybetmi insan gibidir. Bernard LewisOrtadou Tarihi Uzman Tketim toplumunun kltr, ncelikle renmeye deil, unutmaya dayaldr. Unutmaya dayal bir kltrde, bireyler ncekileri sorgulamadan ve onlara taklmadan terk edip, yenilere kucak amaldr. Zygmunt Bauman

A. Kresel Tketim Kltr ve Trkiye

Giri

Her toplumun kendine zg bir sosyal yaps, dinamikleri, deiim sreleri ve de karmak ilikileri vardr. Toplumlarn tarihleri, geliim sreleri asndan benzerlik tar. Ancak yaanan tarihsel sreler, her toplumun yapsyla mayalanan, biri dierinden farkl toplumsal ve kltrel yapy da beraberinde getirir. Bu kltrel yap, hem btn hem de parasyla dier kltrlerden farkl zelliklere sahip olur, dolaysyla kendine zgdr. Kresel tketim kltrn ulusal ve etnik kltrlerden ayran en temel zellik, btn kltrel sreleri iinde tamas, onlar kullanmas ve baka bir biimiyle yeniden yaratarak ortaya karmasdr. Tketim kltr bir lkede geliirken, kresellemenin temel ayaklar olan zelletirme ve yeniden yaplanmadan yararlanr. Kltrn kresel hale gelmesi ve yaygnlamas, teknolojinin ilerlemesiyle ve liberal piyasa koullarnn geliimiyle baa ba gitmitir.

Her lke, serbest piyasa ekonomisine geile beraber, tketim kltr kavramyla tanmtr. Trkiyede tketim kltrne olan vurgu, 1980lerin ortalarnda balam, 1990larda ise toplumda hkim olan ideoloji haline gelmitir. 2000lere gelindiinde ise bireyler kendilerini tketim zerinden tanmlamaya balamlardr. Yani, yeni oluan tketim ortamyla beraber yeni kltrel kmeler olumakta ve tketim miktar toplumsal ayrmn temel gstergesi haline gelmektedir. Tketim kltrnn yaygnlamas, gndelik hayatn yeniden insna

dayanr; lkedeki geleneksel toplum yaps deitirilir, yerini ise, Trkiyede 1970 ve 1980lerde temelleri atlan yeni toplum yaps alr.

Gndelik hayatn yeniden inas, Fordist dnce mant erevesinde, alma ardnda kalan serbest zamann metalamaya balamasyla salanr. (Filiz Aydoan, 2003: 10). Serbest zaman dilimi, halkn siyasetle ilgilenecei zaman

dilimidir. Bu zaman diliminin bloke edilmesi, gnlk hayat rutininin dna kmay zorlatrm ve buna bal olarak siyasete olan ilgi azaltmtr. Siyaset ise bir yanyla tketim kltrne bal olarak ekillenmektedir. Bu yeni siyasetin ekillenmesi imaj ve gsterimler zerinden olur; bir baka deyile ideolojilerin yerini imaj ve gsterim almtr. Trkiyede siyasetin deiimini de incelerken bu konuya yer verilecektir.

Tezin bu aamasnda, dnemi, o dnemde sivrilmi tek bir kiiye ya da olaya odaklanmadan tezin btnne uygun olarak, Trkiyede yaanan ekonomik, siyasal ve kltrel geliimlerin mtevaz bir portresi kartlmaya allacaktr. Tarihe bakmadan gelecein, btne baklmadan da parann anlalamayaca anlay erevesinde ele alnan bu blmde, Trkiyede 1980 sonrasnda ekonomi ve kltr alanlarnda yaanan deiim, ana hatlaryla verilmeye allacaktr. Dnyaya bakmadan bir lkeyi, bir lkeye bakmadan da dnyann btnn anlamak mmkn deildir. Kreselleme, edindii rol gerei, evrensel bir nitelie sahiptir ve yerelde kendini var etmektedir. Bu aamada, bu rol, hangi gelimeler sonucunda edindiini grmek nemlidir.

1) 1970li yllarda tketim

Ben ocukken bykler konumalarna Bizim zamanmzda... diye balarlard: gaz lambasnda ders alrdk. Ben de bizim zamanmzda... diye sze balyorum. Cep telefonu yoktu, ehirleraras telefon balatrdk. Gelecekte imdi genliklerini yaayanlar da sze bizim zamanmzda... diye balayacaklar, internet yoktu, faks ekerdik. Kd oldum olas seven biri olarak gelecekte sze byle balanmamasn dilerim: Bizim zamanmzda kitap diye bir ey vard, kttan yaplyordu. Dnebiliyor musunuz? Ayfer Tun, Bir Maniniz Yoksa Annemler Size Gelecek

1) 1970li yllarda tketim

Trkiye 1970lerde nasl bir grnme sahipti? O zamanlarda yaayan herhangi birine sorulduunda yant bugnkne gre yava akan bir zaman vard evladm, diye balayabilir. Bir dier yant, bu kadar alveri merkezleri yoktu, olabilir. Ama herkesin ana noktas, insan ilikilerinin daha salam olduu ve inanlan deerlerin bulunduu olacaktr. Yani me generation yani ben odakl kuan ncesinde yer alan her ey bu yantlarda yer alabilir.

ncelikle zaman kavramnn hzlanmas ele alnrsa, bu deiimin en nemli nedeni 1980lerden sonra sanayide ve teknolojide yaanan gelimelere bal olarak, retim ve tketim emberlerinin hzlanmas ve bunun sonucunda dnyada yaanan olaylarn ve aklarn hz kazanmaya balamasdr, denilebilir. Dnyada zaman ve mekn zelinde yaanan deiimler, Harveye gre, hem ekonomiyi deitirir hem de toplumsal ve bireysel alglar yeniden yaplandrr. nk mekn ve zaman, toplumsal dzen ierisinde insana kim ya da ne olduunu reten evresel ve zamansal eler, yaamsal erevelerdir. Parasal ekonomilerde, zel olarak kapitalizmde, para, zaman ve mekn zerinde birbirleriyle kesien hkimiyet, toplumsal iktidarn grmezden gelemeyecei bir zsel balant oluturur. (Harvey, 2003: 255). Kolektif yaanty ekillendiren ve bu hkimiyet srecinin sonucu olan zaman-mekn skmasnn Trkiyede youn olarak yaanan yllar 1980lerin sonu, 1990lar ve 2000ler olarak ele alnabilir. Zaman-mekn skmas, zihinleri yeniden yaplandrr ve alglar yeniden ekillendirir ancak bir tketim anlay dayatmaz. Trkiyede tketim kltr anlay, dnyada zaman-mekn skmasnn yaand

zamann ncesinde 1970lerde de vard. 1960larn ortasndan itibaren retim sistemlerindeki gelimelere paralel olan bir tketim kltr geliirken, bu dnemdeki tketim anlay geleneksel toplum yaps ierisinde yer alan mtevazlk dncesiyle ekillenmiti.

Bu aamada, Trkiyede yaanan ekonomik gelimeler ve bu gelimelerin toplum zerindeki etkileri aklanmaya allacaktr. Bunlar arasnda tarihsel srada ilk olan yabanc mal, eya ve hizmetlerin Trk tketim pazarna girmesi ve Marshall yardmyla beraber Amerikan mallarnn piyasada artmasdr. Marshall yardmyla birlikte yzlerce Amerikan askeri personel lkeye geliyor ve onlarn tketim normlar nemli hale geliyordu. St tozlarndan eski i amarlarna kadar her ey pazar iin deer kazanyordu. Bu gelimelere bal olarak geleneksel olan tketim anlaynda farkllklar grlmeye balamtr. Elektrikli ev eyalar da bu dnemde toplum hayatna girmitir. zellikle televizyonun nn am olduu elence ve tketim biimleri de gnlk yaantya girmesi hayatn akn deitirmi ve hatta aile yaps ve toplumsal yaplar da deiime tbi tutmutur. Bu dnemde, retim biimleri de ekil deitirmitir. El emeine dayanan hane ii tketim, hazr mala doru kaymtr. Son olarak, byk tketim meknlar sosyal yaantya girmitir. Tarihsel bir perspektiften bakldnda, 1960 ve 1970ler Trkiyede tketim kavramnn kk sald yllardr, denilebilir. ncelikle bu gelimelerin hangi koullar sonucunda yaand incelenecek, ardndan ise 1980 sonras dnem irdelenecektir.

2) 1970lerde retim ve Tketim

Tketim kltrn ekillendiren retim sreci, Trkiyede aamadan geerek olumutu. (Oran, 2004: 174). lk aama, yurtdndan ithal etme dnemidir ve ithal ikameci dnem Trk sanayisinin gelitii dneme kadar devam eder. Bu dnem, ulusal ekonominin temellerini oluturur. Montaj retim hattna gei 1960l yllar bulur. Dolaysyla ikinci aama, montaj hattna gei dnemidir. Bu dnem, yabanc ve yerel sermayeli fabrikalarn yurt iinde kurulumunun hzland ve fabrika saysnn ykselie getii dnemdir. Bu retim sistemi, 1960lardan gnmze kadar devam eder. Bu iki ekonomik dnem lkede kitleselleme dnemi olarak adlandrlr. u anda, kullandmz birok ev eyas ve gndelik hayat pratikletiren teknolojik rnlerle Trk bireyi ilk defa bu dnemde tanmtr. (Oran, 2004: 163). nc aama ise montaj retim sisteminden dorudan retim sistemine gei dnemidir. Bu retim biiminde, rn ve firmalar yerlidir ve kendi imknlaryla retim yaparlar.

Montaj retim dnemi, Trkiyede tketim bilincinin yeni yeni olumaya balad dnemdir. Bunun nedeni ise kinci Dnya Sava dneminde yaanan ktlk dneminde yaplan tketimin yaamsal ihtiyalara dayanmasdr. Dolaysyla bu dnemdeki tketim, yetinme duygusuyla ve mtevaz bir anlayla ekillenir. kinci Dnya Savan izleyen dnemde, sava sonras yaralarn sarmaya alan Avrupaya ve dier dnya lkelerine iktisdi durumlarnn iyiletirilmesi amacn gden Amerika Birleik Devletleri kl Marshall Yardmnn Trkiyeye de verilmesi, lkeyi daha ncekine gre farkl bir piyasa koulunun iine sokar. (Oran,

2004: 178). Verilen yardmlarn yzde 60 tarm sektrnn geliimine, geri kalan ise karayolu yapmna kullanlr. Bu yardmlarn zellii, ulusal ekonomiyi Amerikan piyasasna baml klmasdr. Nitekim verilen yardmlarn karlnda Amerikan piyasalarndan mal almak zorunlu klnmtr. Marshall Plan Truman Doktriniyle beraber bir paket program niteliini tar. Verilen yardmlarnn da yaklak yarsnn Amerikan piyasalarndan mal satn alnmasn zorunlu klnmas, tketimde da bamlln srmesinde nemli etkilere yol amtr. (Oran, 2004: 178). Bylece piyasaya Amerikan mallar girmi ve daha sonra yzde payn arttrmtr. ncelikli olarak piyasaya giren mallar arasnda beyaz eya ve tarmsal malzeme ba ekmektedir. Vehbi Ko gibi giriimcilerin Amerikan firmalarnn ticari mmessilliklerini almasyla buzdolabndan otomobile kadar Amerikan mallar serbeste lkeye girmeye balad. Halk, Amerikan mallarn kullanmay bir ayrcalk sayyordu. Buzdolab olanlar salona, hatta misafir odasna koyuyor, Amerikan filmlerini izliyor, ocuklar Amerikan izgi roman kahramanlarn kk yata tanyorlard. Tm dnyay etkisi altna alan Amerikan hayat tarz henz sanayi devriminin eiinde olan Trkiyeyi kaplyordu. Truman doktriniyle ayn zamanda balayan Marshall Yardmlar bu deiim srecini daha da hzlandrmtr. (Ksaca) 1950ler Trkiyede siyasal, ekonomik ve toplumsal anlamda Amerikan yaam tarzn benimseyenlerin ykseliine sahne olmutur. (Oran, 2002: 537). Tketim anlay bu gelimelerin sonucunda, Amerikan tarz bir yaam anlayyla ekilleniyordu. lk dalga 1950lerde yaanrken ikinci tketim dalgas 1980lerle birlikte yaanmaya balayacakt. Aydoann belirttii zere, Trkiyede gerek anlamda tketim toplumuna gei (ne aydnlanma ne de sanayi devrimi gibi baty kkten deitiren toplumsal olaylar yaanmadndan) 1950li ve 1960l yllara,

Trk siyasal yaamnda ok partili yaama gei yllarna kadar uzanr. (Aydoan, 2002: 126).

Buzdolabnn 1935ten itibaren evlere girmesinin ardndan 1960l yllarda televizyonun pazara girii, Trkiyede tketim tarzlarn deitirir ve tketim kltrnde yeni bir dnem balatr. nce mal ve eyalar piyasaya srlm, ardndan elektriin krsal alanlara ulamasyla birlikte bu mallarn tketimi de artmtr. Yerli mal olan beyaz eyann retimi 1960larda gereklemitir; dolaysyla 1935ten balayarak 1960lara kadar bu sektrde ithal mal kullanlmtr. Beyaz eyalarn kitleselleme sreci de yerli retim sonrasnda, 1960l yllarda balar. Kahverengi eya olan radyo, gramofon, teyp, plak ve siyah-beyaz televizyonun da kitlesellemesi bu dnemlere denk gelmektedir.

Ulusal televizyon yaynlar 1968 ylnda balar. nceleri yayn siyah-beyaz olsa da farkl renkte bir dnya toplumun hizmetine sunulmu, toplumunda bu hizmeti kabul etmesi olduka ksa bir zaman almtr. Televizyon kullanmnn ksa srede yaygnlamas, toplumsal yaanty ve alkanlklar deitirir, zaman ierisinde toplumsal yaanty ve aile hayatn sarsmaya balar. Televizyon sosyal hayatn yeni dzenleyicisi haline gelir. ncelikle ailelerin hayat, ardndan insanlarn evreleriyle ilikileri deimeye balar. (Televizyonun) dzenli yayna balamasyla birlikte, bir anda birok evin hayatnda dzen bozuldu. Aslnda aptal kutusu olduu kimileri tarafndan ok gemeden anlalmt ama bu bilgi baz ailelerin televizyona esir olmasn engelleyemedi. (Tun, 2004: 91).

Toplumsal ve kltrel sonular asndan bakldnda, elektrikli ev aletlerinin pazara giriinin, toplumsal yaantnn deiimi ve geliimi asndan bir dnm noktas oluturduu saptamasn yapmak mmkndr. Bu dnemde, bir televizyona veya bir buzdolabna sahip olmak farkl snflara ye olmann en nemli gstergeleri haline gelir ve toplumsal yaant alkanlklar deimeye balar. rnein, buzdolabnn evlere girmesiyle, meyve ve sebzeler tedbiren alnmaya balanr. amar makinesinin hayata girmesiyle, ev kadnlarnn serbest zamanlar artar ancak yardmlamaya dayanan komuluk ilikileri zayflar. Onun yerine kskanlk, kyaslama ve taklit etme gibi bireyler zerinde psikolojik etkilenmelerin olduu bir dneme adm atlr. (Oran, 2004: 19). Bu dnemden balayarak

kanaatkr ve yetinen toplum gelenei yerini yava da olsa tketim toplumu kltrne doru brakmaya balar. Bu dnemde Demokrat Partinin her mahalleye bir milyoner ve kk Amerika sylemlerle de birlikte, Amerikanlama bir yaam biimi olarak gndelik yaama hkim olmutur. (Aydoan, 2002: 126). Bu dnemde yaymlanan dergileri inceleyen Ahmet Oktaya gre, nceki dnemlerin alarak bir yerlere gelme inancnn aksine, frsatlk ve giriimcilik anlay savunulmaya balar (Oktay, 2002: 51). 1950 ve 1970 yllar arasndaki dergiler, konularn elendirme ve vakit ldrme gibi alanlara kaydrarak bilgilendirme ve aydnlatma amac tayan nceki dergilerden farkllamlardr. (Aydoan, 2002: 127).

1980lere kadar, toplumsal gndemde hkim olan en temel sorun ve ynlendirici deer kalknmadr. Bu dnemde hkim tketim anlay, kanaatkr

olma ve yetinme ilkelerine dayanan tutumlu bir tketim alkanldr. Byle bir

tketim alkanl, giyim eyalarnn elde yaplmasna, yiyecek ve iecek kltrnn hane iinde retilmesine ve hane iinde yer almasna, gen kzlara biki-diki gibi el becerileri retilmesine kadar giderdi. Sala, reel gibi yemeklik ve kahvaltlk malzemeler evde retilirken kuaktan kuaa aktarlan bu toplumsal dzen gn getike deimeye balar. Kentlemeye baladktan sonra, el emek younluklu retim ve tketim tarzndan hazr tketim tarzna radikal bir ekilde geilmitir... Bu tketim tarz, tarmsal tketim ekonomisinden endstrilemi tketim ekonomisine geii bir nitelii olarak karmza kmtr. (Oran, 2004: 204). Tketim meknlar da bu deiime ayak uydurmutur. 1970lerin sonundan itibaren birok firma spermarket sistemine gemitir. Spermarketlerde hem mekn genitir, hem de sebze meyveye kadar her rn kolaylkla bulunmaktadr. Ayrca reyon sistemiyle pazarlama daha rahat yaplmaktadr. Market sistemi bakkallarn yerini bu dnemde henz almam olsa da, yine de bakkallarn yerini alacann ve tketim alkanlklaryla ilikilerini deitireceinin o zamanlarda ilk sinyallerini vermitir.

3) Zaman Kullanmnn Deiimi

Televizyonun ve buzdolabnn evlere girmesinin kltrel ve toplumsal deiime yol amasnn yan sra bir baka zellii daha vardr; bu ekilde bireyin zaman kullanmn deitirmi ve yeniden ekillendirmitir. Lefebvre, endstriyel toplumda zamann ayr dilim ierisinde kullanldn belirtir. lki i ve eitim gibi hayatn idamesi iin ayrlan zorunlu zamandr. kinci zaman dilimi, iten kalan zaman elence ve dinlenmeye ayrlan serbest zaman; ncs ise zoraki zaman yani dier iki zaman arasnda ulam ve formaliteler iin kullanlan zaman dilimidir. (Oran, 2004: 200). Televizyonun gndelik hayata girmesiyle beraber, zellikle 1968den sonra, gndelik hayat biimleri deiir. Bu deiimi Tun, Televizyonla birlikte zellikle kk ehirlerde hayatn ar ritmi deiti, alkanlklar terk edildi. Yazn evlerin baheleri bo kald. ay bahelerinde oturup dondurma yiyenler azald... Ar, ama kendine gre lezzeti olan bir yaama biimini, siyah-beyaz bir ekranda deien grntler belirler oldu. diye tanmlar. (Tun, 2004: 85).

Serbest zaman kullanmnn televizyon hkimiyetine gemesinin yannda, televizyonda gsterilen dizilerde ve filmlerdeki batl tipler ve karakterler, Trk bireylerine her ynyle model alnacak tipler olarak grlmektedir. (Oran, 2004: 201). Dnemin modasn yanstan giysiler, sa modelleri, batl davran biimleri

de herkesi etkilemektedir. Sa modasnda biri yine 1970lerde, dieri 1980lerin banda iki devrim daha yaand. Bunlardan biri Charlienin Melekleri dizisindeki Jillin yani Farah Fawcettin sa modeliydi... Televizyonda naklen yaynlanan dn treniyle birlikte bir anda mehur olan Prenses Dianann sa da benzer bir lgnlk

yaratmt. Birok kadn ellerinde gazetelerden kestikleri Prenses Diana resimleriyle kuafrlere gidip bu modelin aynsndan istediler. (Tun, 2004: 175). Bu dnemde gsterilen Kk Ev, Tatl Cad, Kaak, Komiser Kolombo, Charlienin Melekleri ve Dallas gibi diziler izleyicileri ekrana kilitliyordu. nceleri siyah-beyaz olan televizyon dnyas, 1980lerin balarnda renkli televizyona gei ile tutumluluk ann kapanp, tketim yllarnn baladna iaret ediyordu. (Tun, 2004: 95).

2006ya gelindiinde ise Trkiye en ok televizyon izleyen toplumlardan biri oluyordu. Bir yazar haftalk bir dergide yer alan ke yazsnda, Aratrma yapyorlar, Trkiye ABDden sonra dnyann televizyon banda en ok zaman geiren halkna sahip. (Halk) mahalle aras sohbetlerin, ke balarnda toplanan genlerin, soba st kestanelerinin, sinemann, radyonun, gazetenin katiliyle yllardr el skyor... Televizyonun yapt en byk ktlk, bir gece ncenin yksek reytingli programn seyretmeyen insana, ertesi gn masa ba, iyeri, gn ve ev sohbetlerinde kendini yalnz hissettirmesidir. Ona kle olmazsanz, bakaldrnzn faturas ar detilir, tutuk kalrsnz, sizi insanlarn Hibir ey bilmiyorsun yahu, hangi lkede yayorsun? diye ince ince maytap getii birine dntrerek alr intikamn hem de (...) Ka zamandr kitap okuyamyorum cmlelerini duyardm eskiden, tiyatroya gidemiyorum, konserleri takip edemiyorum...Artk kalplar deiti cmlelerin; Kitap okumuyorum, sevmiyorum abi, tiyatroya uyuz oluyorum, aptal mym bir konser iin onca para verecek kadar oldu hepsi. Dntler. Hayflanmak yok artk, gururlar sylenecek kadar standartlar yakalam olmak var... imdi Trk insan birey olmamak iin diretiyor; hayal etmemek iin

televizyona ait oluyor gnden gne... diyerek bu durumu yorumluyordu. (zgr Yici, Haftalk: 1016 ubat 2006).

4) Ekonomik Dnm

Trkiye tarihinde 1970 ve 1980ler olduka alkantl bir sre ierisinde geer. 1960 ve 1980 aras yaanan askeri darbe, sa-sol atmalarnn doruk noktasna kmas, Kbrs harekt ve Ermeni sorunlarnn nemli hale gelmesi de bu dneme denk gelir. Bu karmak dneme, zayf koalisyon hkmetleri, cumhurbakannn seilememesi de eklenir, bylece 1980 darbesine uzanan sre belirlenmi olur. Dnemi Kazgan, Trkiyenin kaderi, neredeyse, bu yllarda ortaya kan ve daha nce de pek ngrlemeyen toplumsal-politik ya da toplumsal ve politik-ekonomik veya salt ekonomik olsa da politik sonularyla izilir oldu. diyerek zetler. (Kazgan, 2005: 102).

Dnya apnda yaanan 1973 petrol krizi de lkede hissedilir. lk gstergeler olumludur. Dnyada yaanan dolarn dalgal kura braklmas Trkiyeye olumlu yansr. O dnemde, Trkiyenin hem tarmsal ve hammadde ihracatnn artmas ve bata Almanya olmak zere Bat Avrupaya ii transferlerinin fazla sayda olmas tablonun iyilemesine neden olur. Ancak bu iyimser tablo, 1974 ylna gelindiinde, ktmser bir havaya brnr.

1974 yl geldiinde, Trkiye hem iten hem de dtan eitli skntlar iinde girer. Petrol fiyatlarndaki art lkeyi etkilemeye balar. Dnyada petrol sknts yaanrken, lke iinde petrole sbvansiyon verilmesi petrol tketiminin patlamasna neden olur. 1974 Kbrs Harektnn ardndan Amerika Trkiyeye silah ambargosu koymu, ayn zamanda Bat Avrupa lkeleri de Trkiyeye rtl ekonomik ambargo

uygulamaya balamtr. Bu gelimelerin yannda, diplomatlarn ve bykelilerin Ermeni terr rgt ASALA tarafndan ldrlmesi ve Trkiye iinde zellikle niversitelerde sa-sol atmalar lkeyi bir darboaza doru itmeye balar.

Bat lkelerinin krizden kmak iin setikleri yol petro-dolarlarn dolama iadesi politikasyd. Bu politika uyarnca uluslararas bankalar, ellerinde biriken petrol dolarlarn, negatif hale den faiz hadlerinde kredi vermek iin kapya geliyor; henz IMF-bankalar ibirlii kurulmadndan, Trkiyede ksa vadeli borca batyordu. (Kazgan, 2005: 105). Bu politikann uygulanmasndaki temel ama krizden kmakt. Ancak krizden kmak ihracat artna balyd. Bu art, evre lkeleri borlandrarak bu lkelerdeki ithalat arttrma ve sermayeye karl yatrm alanlar bulma hedefleriyle gerekletireceklerdi.

Ksa vadeli borlanma sreciyle bir lkede hem tketim hem de yatrm hzla artmaya balar. Borlanmayla beraber tketim ve ithalat artm; sabit yatrmlar desteklenmi ve ithalat tevik edilmiti ancak lkede gelir art yaanmamt. Borlanmann ksa vadeli olmas nedeniyle yaanan dviz kurlar dengesizlii, tarm rn ktl gibi demeyi etkileyen dier faktrlerle birleir ve 1977de byk bir sknt yaanmaya balar. 1978de borlar denmeyince de, stagflasyon durumuna gelinir. Ekonomik bunalmla ve toplumsal atma baa ba gider. Sa ve sol arasndaki atma i sava boyutuna tanm, lkeye terr dzeni hkim olmaya balamt. Hkmetler istikrar paketleriyle ekonomik durumu kontrol altna almaya balad. 1979 ylnda ise IMF ile bir anlama yapld. Bu anlama uyarnca, ksa vadeli borlar uzun vadeli devlet borcuna dntrld. Bylece zel kesimin

yararland d borlarn deme yk devletletirilirken, ykn btn topluma yaylmas saland. (Kazgan, 2005: 116).

1979 ve 1980 yllar, ABD nclnde ekonomi politikalarnn dnya apnda deitirilmesi srecinin balad yllardr. rnein Paul Volekerin Amerikan Merkez Bankasnn bana gemesi dnm noktalarndan saylabilir. Mali dengeler ve finansman sermayesinin ncelii, ekonomi politikalarnn kapsam ve ieriini belirlemeye balamtr. Gelimekte olan lkelerde, serbest piyasa ekonomisi ve kreselleme geerli politika olmaya balamt. Bir baka deyile de, Keynes dnemi kapanm, Friedman dnemi almtr. Tam istihdam kavramnn yerine de doal isizlik kavram getirilmitir.

Bu dnemde Babakanlk Mstear olan Turgut zal, iktidardaki Demirel Hkmetiyle birlikte, IMF ve Dnya Bankasndan kredileri almay kolaylatracak, OECD ve slam Kalknma Bankasndan da IMF onayyla kredilere ulamak amacyla bir ekonomi politikalarn yeniletiren bir paket hazrlad. Bu paket, IMF ve Dnya Bankasndan onay ald gibi, Trkiyedeki i dnyasnn da onayn ve desteini alr. (Kazgan, 2005: 120). 24 Ocak 1980 kararlarnn uygulan, 12 Eyll 1980 darbesinden sonra olacaktr. Uygulama stikrar Program ad altnda gerekleecektir.

5) 12 Eyll Darbesi ve lk Seimler

12 Eyll 1980 sabah saat 4.00te radyoyu aanlar dnemin Genelkurmay Bakan Kenan Evrenin u szleriyle karlat; rticai fikirler ve sapk ideolojiler devlet kurulularn, ii rgtlerini ve siyasal partileri etkileri altna alarak lkeyi i sava eiine getirmilerdir.() TSK, emir ve komuta zinciri iinde lke ynetimine btnyle el koymutur. Harektn amac, lkenin btnln, devletin otoritesini yeniden salamak, demokratik dzenin ilemesine engel olan nedenleri ortadan kaldrmaktr. (Akin, 2000; (Blent Tanr): 27). Nitekim bu engeller teker teker ortadan kaldrlacaktr.

Trkiye tarihinde olduka nemli yere sahip olan bu szler eliinde, lke karanlk bir dneme girmitir. 12 Eyll 1980 darbesi, Trkiye Cumhuriyeti asndan anti-demokratik bir duraklama olmasnn yan sra liberal ekonomik dnmlere de kucak aan bir niteliktedir. 19801983 aras, Trkiyede demokrasiye ara verilen bir dnem olarak ele alnr. Bu dnemde skynetim komutanlklar kurulmu ve aldklar kararlarla, kamu zgrlklerine ve temel haklara kstlamalar getirilmitir. Basn sansrleri, toplant ve gsteri kstlamalar, dernek faaliyetlerinin kstlanmas da bu dnemde uygulanrken ii haklar, sendikal faaliyetler ve grev haklarnn kullanm engellenmitir. Temelde yatan siyasal mantk, devletin vatanda haklarnn stnde yer almasdr. Devlet, Hegelci bir yaklamla, kutsallna yeniden kavuur. Vatanda ise devletin stnl ilkesinden sonra gelir. Devlet, kii zgrl uruna gsz braklamaz () miting ve gsteri enflasyonu, komnizm ve anti-laik akmlar nlenmelidir (Akin, 2000; (Blent Tanr): 39) diyerek, sonradan

cumhurbakanl makamna gelecek olan dnemin Genelkurmay Bakan Kenan Evren, bu noktann altn izmeyi ihmal etmiyordu. Halen yrrlkte olan 1982 Anayasas, byle bir ortam iinden km ve referandum sonucu ald yzde 92 orannda kabul oyuyla yrrle girmitir.

1983 ylnda Milli Gvenlik Kurulu, ald kararla siyasal faaliyetleri serbest brakr. Bu dn, Tanrn deyimiyle gdml bir dntr nk hem parti kuruculuuna hem de milletvekili seilmeye engel koyulmutur. Parti kurucular ve yeleri siyasi yasaklamalardan dolay MGK tarafndan sakncal bulunarak veto edilme riskiyle kar karyaydlar. Bu dnemde, siyasal parti says artmasna ramen kurucu ve yeleri aldklar vetolar nedeniyle seime girememi; sadece parti seime gitmitir. Bu partiler askeri izgideki Milliyeti Demokrasi Partisi, Anavatan Partisi ve Halk Partiydi. Anavatan partisi, drt siyasal eilime kucak atn belirtmekteydi; san liberal, milliyeti ve dinci kesimleri ile sosyal demokrasinin baz uzantlarn kendi barlarnda topladklarn aklamaktaydlar. (Akin, 2000; (Blent Tanr): 56). Bu partinin genel bakan, 24 Ocak 1980 kararlarnn altna imza atan dnemin Babakanlk Mstear Turgut zaldr. Bu dnemde bir srpriz yaparak ANAP oylarn yzde 45,15ini alarak iktidar olur. Onu, yzde 30 oranlarndaki oy hacmiyle HP (Halk Parti) takip etmekteydi. Bylece, Turgut zal babakan olur.

Siyasal sistemin en temel ilevi; belli bir toplumsal dzeni ve yaam tarzn yeniden retmektir. Bunun iin siyasal sistemde g tekeli ve g kullanma zellii vardr. Ama bunun yannda siyasal sistem, insanlarn belli bir toplumsal dzeni

makul, rasyonel ve adil olarak grlmesini salayacak rzalar da oluturur. 12 Eyll askeri darbesinin, toplumun yeni kresel dnya dzeni ile btnlemesi iin g kullanmay, zal dneminin ise rzay salamaya ynelik yaptrm uygulad sylenebilir.

6) Turgut zal Dnemi

zal, 1993 ylndaki lmne kadar, Trk siyasal yaamnda nemli bir aktr olarak yer alm, on yl ierisinde iki kere babakanlk ve lm nedeniyle ksa sren bir cumhurbakanl dnemi geirmitir. Dolaysyla, Trk Siyasal Tarihinde 1980ler denildiine akla ilk gelen Turgut zaldr. Turgut zal denildiinde, herkesin kafasnda canlanan birka belirgin zellik olmasna karn, zal dnemi Trkiyede kresellemenin ana ayaklar olan zelletirmeler ve dereglasyonlarn balad dnem olarak ele alnacaktr.

Dnemin fotoraf, Glten Kazgana gre, bu dnemde Maliye Bakan olan smet Sezginin u szleriyle yansr; Bugnk yneticiler sadece ihracat iin Trk lirasnn deer drmesini, hayali ihracat bile kabul eder durumdalar. Dviz girdileri oalsn, borcumuzu deyelim, zam yapalm diyorlar. Hep parasal tedbirler Bugnk model fukarann daha fukara, zenginin daha zengin olmasn gerektiriyor rtikp8 ve irtica umur-u adiyeden hale geldi. (Kazgan, 2005: 121).

24 Ocak kararlar, temelinde ekonomik serbestlemeyi hedefliyordu. Bu ama iin seilecek yol ise dviz kazanmn arttrmakt. ve d ekonomi politikalar yannda yasalardan yasad olacak ilemlere, toplumsal felsefeye, siyasal dzene kadar neredeyse her trl dnm bu amaca dnk olarak ayarland. (Kazgan, 2005: 121). Alnan kararlar arasnda, skynetimin anayasann muhalefet

Kt i yapma, yiyicilik.-y.n.

yapabilecek rgtleri ve kurulular sk denetim altna almas da olunca toplumsal dengeler yerinden oynad.

Bu kararlarn alnmas ve uygulanmas sekiz yllk bir sreci kapsad. Bu kararlar d ticaretin gelitirilmesi ve serbestletirilmesi; dviz piyasasnn ve sermaye girilerinde serbestlemenin balatlmas; i fiyatlarn piyasa denge fiyatn yanstmas; para miktarnn denetlenmesi, sermaye zerindeki vergilerin

hafifletilmesi ve i borlanmaya gei ile faiz hadlerinin serbestlemesi ve reel pozitif dzeye geiin yannda devlet kesiminin klmesi, KTlerin zelletirilmesi ve kamu dengesinin yeniden salanmas; reel cretlerin-maalarn drlmesi, tarm fiyatlarnn bask altna alnmasn kapsar. Bu kararlarn zellikle birka maddesi konumuz asndan olduka ilgi ekicidir. D ticaretin serbestleerek gelimesi ihracatn artmasn salam ayn zamanda ithalat artnn da yolu almtr. fiyatlarn piyasa denge fiyatn yanstmas ile KTlere salanan mali destein yerine KT fiyatlarnn zamlanmas geti. Sermaye zerindeki vergi yknn azaltlmasyla, retim artnn yerine, kamu aklar artt ve vergi karmalar oald. Devlet kesiminin klmesi, KTlerin zelletirilmesi ve kamu dengesinin yeniden kurulumu ise devletilik ilkesinin sonuna iaret ediyordu. zel giriim etkisini artrrken; zel kesim kararlarnn da rekabet koullarna gre alnmas koulu geliyordu. Devlet kesiminin daraltlmas ve zelletirilmesi siyasal ve toplumsal yaamn dnmne de neden olur. Devlet, taze bir kaynaa dnrken kamu aklarnn artmas, zelletirmenin hukuksal ve toplumsal sorunlarn kayna

olmasna neden oluyordu. (Kazgan, 2005: 130).

zel sektr giriimleri zgrletirilirken, ekonomik yozlama ve bozulmalar da birbirinin arkasndan gelir. Kamu bankalarnn denetimsiz braklarak soyulmas, servet beyannn kalkmas, hayali ihracat ve parann kaynann sorgulanmamas sistemin yozlamasna neden olur. Ayn zamanda souk savaa kar oluturulan yeil kuakla beraber imam-hatip okullarnn ve Kuran kurslarnn birbiri ardna almas; din derslerinin zorunlu hale getirilmesiyle oluan tarikatlar ile siyaset birliktelii toplumsal deiimi balatm oldu. Bylece tarikat, parac, kanun-kural tanmaz bir toplum kesimi kent merkezleri kadar varolarndaki gecekondularda da yeerme yoluna girdi. (Kazgan, 2005: 126).

Bu yeniden yaplanma sreci ierisinde dsal ve isel eitli dinamikleri yaratt. Ancak en nemlisi, bu srele, yeni bir insan tipi de ekilleniyordu. Dzeni salarken seilen yn, kresellemeyi gerekletirmek zelletirme ve yeniden yaplanmay salamakt. Sonuta, sosyal-devlet anlayndan uzaklald; bu uzaklama toplumsal deerlerin alt-st oluunu da beraberinde getirdi. Sosyal devlet, ii dmanl ve zenginlik vgsne; yerli sanayiye i pazar yaratma ise, ithal mal kullanma merakna kendini brakt. Bireycilik, kltrsz bencillik ve para hrs biiminde n plana kt. (Kazgan, 2005: 124). Bu liberal yaplandrmayla beraber dnyada grlenden farkl olmayan yeni bir tketici tipi oluturuldu. Toplumsal deerlerin yerine yenisinin ikame edilmesi, insan esini de geri plana itti. nsan varl, tkettii kadaryla deerli klnd.

Trkiyedeki siyasal hayatta bu deiimlerden kendi payna deni ald. Artk dnem ideolojik tartmalarn hkimiyetinden kyor yerine imaj kullanm gemeye

balyordu. Tezin bu aamasnda, Trkiyede yaanan kltrel deiimin nitelii ve bu deiimle beraber siyasetin deiimi ele alnacaktr.

7) 1987 Seimleri ve Yeni maj Yaratm

1987

seimlerinin

karar,

siyasi

yasaklar

kalkm

olan

liderlerin

rgtlenmesine zaman kalmadan alnd. Seim sistemi ve seim yasasna yaplan mdahaleler ANAP iin bir zaferi de beraberinde getirdi. (Kongar, 1998: 223). ANAP, bu seimden yzde 35lk bir oy oranyla, parlamentodaki sandalyelerin yzde 65ini elde etti. kinci gelen parti ise Erdal nnnn bakanlndaki SHP oldu.

ANAPn 1987 seim baars, 1989daki yerel seimleriyle glgelendi. Oy oran yzde 21e den ANAPta Yldrm Akbulut genel bakanlk krssn devralrken, Turgut zal cumhurbakanl sresi dolan Kenan Evrenin bo brakm olduu koltua oturmaya hazrlanyordu. 31 Ekim 1989daysa 263 oyla Trkiyenin sekizinci Cumhurbakan oluyordu. ANAPta ise, Mesut Ylmaz liderlik koltuuna oturuyor, bu grevini ise on yl akn bir sre devam ettiriyordu.

zaln cumhurbakanl sresince yapt -konumuz dhilindeki- nemli deiiklik, Anayasann TRTye vermi olduu yayn tekelini, kendi olu ve ortaklarnn kurduu zel bir televizyonu yayna sokmakla krm olmasyd. Anayasann Trkiye Radyo Televizyon Kurumunu tekel konumda tanmlayan hkm, fiilen, link hatlar denilen ve televizyon yaynlarnn nakledilmesinde kullanlan hatlarn TRTnin denetiminde olmasn salyordu. TRT zerk yapsna dayanarak, Anayasa da kendinden yana olduundan, kendisine rakip bir zel televizyonun yaynn engelliyordu. (Kongar, 1998: 226). Link hatlarnn denetimi,

TRT elinden alnp Ulatrma Bakanlna verilir ve zel televizyon yayn resmi hale gelir. Bir yandan televizyondaki devlet tekeli krlp toplumu zgrletirici bir adm atlrken, te yandan hukuk devletinin en nemli kayna olan Anayasay ihlal ediyordu. (Kongar, 1998: 226). 1991 genel seimleri, siyasal yasaklar kaldrlm eski liderlerin glerini toplayp yeni imaj yaratarak seimlere giriyorlard. (Kongar, 1998: 227). Seim sonrasnda ise, Demirelin genel bakanln yrtt DYP ile SHP koalisyon hkmeti kurarlar. Bu dnemden sonra, 3 Aralk 2002 seimlerine kadar da ounluk hkmeti kurulamaz.

1993te Cumhurbakan olan Turgut zaln kalp krizi sonucu lmnden sonra siyaset sahnesi yine karr. DYP Genel Bakan Sleyman Demirel Cumhurbakan seilirken, DYP ve SHP iinde yaanan siyasi ekimeler, her iki partinin de genel bakanlarnn deimesiyle son bulur. DYP Genel Bakan Tansu iller olurken, SHP Genel Bakan Murat Karayaln olur. 1994 yerel seimlerindeyse slam kkenli bir parti olan Refah Partisi ykselir. Genel seimlerdense birinci parti olarak kan RP, orta sa izgide bulunan DYP ile koalisyon hkmeti kurar ancak 28 ubat kararlaryla beraber yeni bir seim dnemi de gndeme gelir. 1999 seimlerinde ise DSP-ANAP-MHP sonucu kar. Bu koalisyon ortakl 2002 seimlerine kadar devam eder; 3 Kasm 2002 seim sonularna gre AKP yzde 35lik oy oranyla birinci parti olarak hkmet kurar.

Bu dnemde siyaset parti isimlerinden ve ideolojilerinden ok parti bakannn kimlii erevesinde birlemektedir. Bu durumun nedenini Yldz, 1980 sonrasnda siyasi yasakllarn olmas ve bu siyasi yasakl liderlerin de tabanlarn

ellerinde tutamamasna balar. Parti gelenei yerini lider geleneine brakmtr. 1990larda zel televizyonlarla beraber yeni kavramlarn gndeme gelmesi, siyasi parti yasasnn getirdii yasaklarn varlnn yaratt bask ve sorunlar partilerin radikal sylemlerden uzak durarak merkeze yakn durmalarna neden olmutur. Kitle iletiim aralaryla beraber parti lideri n planda olmaya balam; lider imajlar baskn hale gelmitir. Milletvekili seimlerinde yldz isimler yer alm, Demirel, Ecevit, Trke ve Erbakan gibi liderler siyasal gemi ve karizmalarndan destek alm ve medyada yerlerini almlardr. Bu dnemin kaplarn ise yine Turgut zal amtr. (Yldz, 2002: 89105). Devaml kamera nnde yer almas, craatin inden program, Semra zala Koy bir kasette havamz bulalm demesi, davulcu damad, bir kedisi bile olmayan olu Efe zal, bir kanal olan dier olu derken nce Turgut zal sonra da btn zal ailesi hayatlarmzn iine girmitir. Nitekim Liderler siyasal srete ne knca, lidere ilikin ayrntlar hem iletiim aralar iin hem de partiler iin yaamsal nem kazanmaktadr. Liberal demokrasinin serbest pazar anlayndan kaynaklanan ve rekabet ortamnda tercih edilmede fark oluturan imaj kavram da liderlere transfer edilmitir. Bylece bana oy ver ve bu deterjan al arasnda nemli bir fark kalmamtr. (Yldz, 2002: 150).

Kukusuz siyaset farkl parametreler asndan da incelenmelidir. Ancak imaj ve imaj yaratm da bu parametrelerin birini oluturmaktadr. Tezin bu aamasnda imaj retiminin n plana kmasn salayan oluumlar ele alrken kresel kltrn Trkiyede yaylrken izledii yol incelenecektir.

B. 1980li yllar ve kltrel dnmn balamas

Etrafnza bakn artk yeni bir Trkiyenin doduunu, yeni Trklerin bu lkenin imajna hkim olmaya baladn greceksiniz. Jn Trkler dnemi kapand. imdi btn dnyada yeni Trkler dnemi alyor. Ve o yeni Trkleri, bundan byle 21.inci yzyla karakterini verecek olan sektrlerde greceiz. Sporda, salkta, kltrde, elencede, medyada ve yeni ekonomide... Gen ve gzel insanlar. Hem davranlar, hem fizikleri, klk ve kyafetleriyle gelimi lkelerden hi de geri kalmayan, birok alanda ne dahi geen yeni Trkler, bu lkeye mthi bir gelecek vaat ediyor. Erturul zkk

Trkiye burjuvazisi Leyla Genceri hayranlkla izledii gecenin ardndan popler kltrn ikonlarndan brahim Tatlsesin konserine komaktadr. Alt ve st snf kltr arasndaki geikenlii kavramlarn ve trlerin arasndaki kartl gidermeye ynelik ideolojik abay, basnn her eyi kodlatrc bieminde bulabiliriz; borotti. Her ey birbirine eitlenmitir: Pavarotti Tatlsese, Opera Trkye. Ahmet Oktay

1) 1980li Yllar ve Kltrel Dnm

Trkiye tarihinde sonular asndan bakldnda, 1980lerin olduka nemli bir yeri olduunu grebiliriz. 1980li yllar dier dnemlerden farkl klan zellik, dnyada yaanan bir liberalleme dalgasyla ekillenmi olmasdr. Liberal dalgann geliimin toplumu ve siyasal yaanty da etkilememesi sz konusu deildir. Dolaysyla kltrel ve toplumsal yaant siyaseti de deitirmitir.

Trkiyede 1980li yllar, bir kesim iin toplumsal iyileme ve bollamaya iaret ederken bir kesim iinde gzaltlar, ikenceler, iten karlmalar, fakirlik ve yozlamayla anlmaktadr. Snflar arasnda artan bir uurum vardr ve toplumsal bir deiim yaanmtr. Bu dnem, toplumu sarsmasnn yannda tketim kavram bireysellemi, yupi9 kltr toplumda egemen hale gelmitir. Toplumsallama kavramnn yerini ise bireyselleme almtr. Tketim kltr, toplumun

bireysellemesine dayanmaktadr. Chaneye gre, bireyselleme,

iki ana etkenle

birlikte toplumda geliir. lk etken, modann her alana hkim hale gelmesi ve yaygnlamasdr. Moda, artk, giyimde olduu kadar dekorasyon, hayat tarz ve bo zaman faaliyetlerini de etkilemektedir. Dolaysyla modann gelip geicilii dekorasyona, bo zaman faaliyetlerini geirme ekline de, hayat tarzlarna da yansr. Hayat tarz ya da life-style, birbirinden farkl klan davran kalplarn getirmitir (Chaney, 1999: 14) bir anlamda, hayat, tketime dayanarak yeniden retme srecinin ortaya kmasnn yolunu amtr. Sradan retim sanayisi kltrel retime arlk vermektedir, dolaysyla kalplar, meta retimi tarafndan salanp kltrn

Yu-pi young professionalsn ksaltmasdr.-y.n.

onu izleyecei yerde, kalplarn kendisi kltrel sanayileri hazrlamaktadr. (Chaney, 1999: 161). Bu durumda, moda ve hayat tarzlar retilmektedir. Birbirini tamamlayan bu iki sre, piyasaya bir kalp halinde sunulmaktadr.

Harvey, tketimin yeni eiliminin mal tketiminden hizmet tketimine doru kaymakta olduunu ifade eder. Bu alanlar eitim, salk, turizm, ticari hizmetler, elence, gsteri ve happeningleri kapsar. Bu tr hizmetlerin hayat sresi beyaz eya ya da araba gibi bir mala gre olduka ksadr; devir hz ise yksektir. Ayn zamanda reklam ve medya imajlar kltrel pratikte ok daha btnletirici bir rol oynamlar ve kapitalizmin byme dinamiklerinde ok daha nemli bir yer stlenmilerdir. (Harvey, 2003: 320). Reklamlar olduka nemli bir yere sahiplerdir, sadece satlacak bir rn etrafnda deil, satlacak rnle ilgisi olmayan imajlar araclyla arzularn ve zevklerin maniple edilmesine ynelmektedir. (Harvey, 2003: 321). maj retimi de reklmla ayn derecede etkili bir yere sahiptir. Baudrillardn kapitalizmin semboller, gstergeler ve imajn retimi zerine kurulduu dncesine gre imaj bir meta haline gelmitir. maj retiminin ierii de tketim hzna ve pazarlanabilmeye baldr. maj kavramnn kendisi hem kiisel hem de kurumsal alan kapsar. irketler olsun, devletler olsun, politik ve entelektel nderlikler olsun, hepsi kendi otorite ve iktidar halelerinin bir paras olarak istikrarl bir imaja deer verirler. (Harvey, 2003: 321). maj, farkl alglanmalar ierisinde ele alnacak geni almlar ieren bir kavramdr. majn trleri zihinsel, szel ve algsal olarak belirlenir. maj kavram tketim toplumunun bir rndr. Siyasi adan bakldnda ise bir imajn yaratlmas ve gsterimi semenin kararlarn etkilemektedir.

Bu aamada tketim kltr ile tketim toplumu arasnda bir ayrm yapmak gerekmektedir. Tketim kltr, bir toplumun tketim toplumu aamasna ulamas iin gereken bir aratr. Tketim kltr bu amacyla, bireyleri ve toplumu tketim toplumu olma amacna gre hazrlar, bireyleri tketime tevik eder. Bu kltr, retime bal olarak farkl arzu ve ihtiyalar retir ve onlarn pazarlamasnn salar; bir paket gibidir, kendi deerlerini, normlarn, hukukunu, yaam tarzn, siyasal yaam biimini ve ekonomisini kendi iinde barndrr, bir btnlk arz eder ve kendine zg bir sistemi vardr. eliki kabul etmez. (Oran, 2004: 19). Bu toplum, Orann deyimiyle henz bir tketim toplumu olmamtr ancak tketen bir toplum durumundadr. Tketen toplumlarda snflar arasnda uurum artar ve harcamalar gelirin stne kar. Tketen toplumda henz bir eik atlanmamt; ama byk sermaye, uluslararas ilikilerden plazalarna, alma sistemlerinden konuma slubuna gerekten a atlam, daha dorusu blgesel beik atlam ve iyice Batl olmutu. (Kozanolu, 1995: 46).

Trkiyenin 1980lerin sonunda iine girdii dnemde imaj kullanmnn n plana kt, tketme gdsnn de nem kazanmaya balad grlebilir. Serbest piyasa ekonomisine geile beraber 1980 ncesinde yaanan mal ktl, uzun sralar sonucu elde edilen mallar ya da karaborsadan byk paralar karlnda bulunan lks tketim maddeleri, ksa zaman ierisinde vitrinlerde yerini alm ve ulalabilir hale dnmtr. Vitrinlerden hayallere gemesi daha da ksa srmtr. thal sigara, iki, nescafe gibi tketim maddelerinin yannda Levis gibi kot markalarnn, Adidas gibi spor giyimin de piyasaya girmesi ayn dnemlere denk gelir. Gelir dzeylerini artranlar iin bu rnlere ulamak kolaylamaya balar. Eskiden lks

saylacak rnlere sahip olmak sradan hale gelir. rnlerin piyasada bollamasn takip eden bir dier nemli gelimeyse TRTnin renkli yayna gemesidir. Bu iki gelime birbirine paralel olarak yaanmaya balar.

Serbest piyasa ekonomisine gei, iktisadi alanda gereklemi olsa da, toplumun her kesiminde kabul edilmesi iin farkl hedeflerin seilmesine gerek vardr. Sistemin yn tketiciye dnktr. Dolaysyla, mtevaz bir tketim anlayna sahip olan toplum, tketimle beraber yeniden yaratlmaya balanr. Mali ilemlerdeki kstlamalarn kaldrlmasyla beraber kredi kartlar yaygn ekilde verilmeye ve dier yeni bankaclk hizmetleri uygulanmaya balanr. Trk insan, yurtii ve yurtd harcama imkn veren Gold ve Platin kartlar, otomatik banka vezneleri, nakit avans, harcamalar taksitlendirme gibi yeniliklerle tant. (Bali, 2002: 31). Harcama kolayl salayan bu gelimenin yannda tketici yaratmadaki bir dier nemli etken, televizyon ve reklamlarn sosyal hayatta etken hale gelmesiydi. Bat kltryle tanma filmler ve dizilerle beraber tanlyor; basnda ve televizyonda yer alan Batl yaam biimi zellikle gen kesimi etkilemeye balyordu. Gen kuak mensuplar, orta kademe yneticiler, sat elemanlar, turizm sektr alanlar ekranlarda seyrettikleri bu yaam tarzndan etkilenip Batdaki akranlarn kendilerine model almaya balamt. (Bali, 2002: 32). Tketen birey olma fikri ise basnn eitli organlar tarafndan kutsanmaya balanr. rnein Canan Barlas bir yazsnda Trkiye iin altyaps tamamlanmam bir lke, ama tketim toplumu olmak iin rpnyor demektedir. (Bali alnt; Canan Barlas,2002: 33) Ayn yazar birka yl nce ise u satrlar yazar; Bugn ANAP bir ideolojinin savunmas yerine ibitiricilik slogann yerletiriyor Burada ideoloji

yerine hizmet gtrme meselesi ortaya kyor Bir lde bireysel deerlere nem veriliyor Tketim toplumu sunuyor Tketerek farkllaan insanlar gndeme getiriyor. Gnn birinde stanbuldaki kahveler Paristeki gibi olacak. stanbullular kendi kahvelerini ve meydanlarn seecek, dnyann baka yerlerinden sanatlar stanbula gelecek, stanbul tarihinin stne modernlii katacak ve retecek. stanbullular, Parisliler gibi olacak ve farkl dnyalarn insan olmann tadna varacak. (Bali alnt; Canan Barlas, 2002: 33).

Trkiyede araba kullanmnn yaygnlamas da sosyal ve bireysel alanlarda kkten deiikliklere neden olmutur. Ekonomik ve ticari bakmdan, retim ve tketim ilikilerinde, mal ve hizmetlerin datmnda ve hznda nemli bir akkanlk yaanrken; bireysel alanda ise, zellikle otomobiller; prestij, g ve iktidar gsterme arac olarak alglanmasna neden olmutur. Geleneksel insan ilikilerinde g ve iktidar, blgesel saygnla, nfuza ve retilen rnlere balyken; modern tketim kltryle birlikte, blgesel saygnlk kavram anarak, her blgede gcn ve varln dorudan hibir tankla gerek duymadan, kullanlan ve tketilen eyayla belirlenir olmutur. Son model bir arabayla girilen bir mahalleye ve yeni pahal bir saatle, ayakkab ve elbise ile girilen bir mecliste; prestij, g ve snflama hemen fark edilebiliyor. Dolaysyla insanlar uzaktan tanma ve snflamann bir arac olarak araba, bu dnemlerde varlkl tketimin bir gstergesi olarak karmza kmaktadr. Geleneksel toplumlarda insanlar, benzerlikleriyle tanmlanrken, modern tketimle birlikte, farklla ve sra dla olan vurgulamalar, tannmada daha etkin bir rol oynamaktadr. (Oran, 2005: 150). nsan kimliinin z de, bu erevede, metalarla edeer oluyordu. Marcusen dile

getirdii insanlar, kendilerini sahip olduklar mal ve mlkle tanmlar ve edindikleri malla orantl olarak kendi zlerine ularlar saptamalar bu dnemde otomobil zerinden gereklemekteydi.

Tketim toplumu yaratlrken zengin olma fikri belirgin bir zlem haline dnr. zal dnemi beraberinde bir akm da getirir; zenginseverlik. zaln Tunus ziyaretinde Kuran temel alarak Tunus babakanna syledii Zengin bir mslman fakir bir mslmandan daha iyidir szleri o dnemin felsefesini gsteriyordu. (Bali, 2002: 33). Toplumsal stat zengin olmakla llmeye balanmt. Keyi dnmek, keleri tutmak, ibitirici olmak bu dnemden gnmze yadigr kalan deyimlerdendir. Bu dnemde bir kesim rant salayarak zenginlemi yeni bir sekinler topluluu oluturur. (ANAP) Tavanda bir tr snfsal kozmopolit kltr ittifak kurulmutu. Snflar st arabesk kltrn en zengin, en mreffeh kesimiyle, kentlere kuaklar boyu kk salm sermaye evrelerinin, zellikle de finans kesiminin ittifak... oturtulmaya allan sistem, retim sisteminden ok rant ekonomisine dayal bir sistemdi. (Kozanolu, 1995: 42).

2002 seimlerinde hkmet olan AKP, slamc youn tabanyla ANAPtan, tketime ynelmesiyle de Refah Partisinden farkllayordu. Yakn bir zamanda Gliz Ger ve zlem Sandknn hazrlad muhafazakr ve balar kapal kadnlar zerinde yaplan Trban, Tesettr ve Moda aratrmas, slamc kesimin tketime yneldiini de gsteriyordu. Tesettrl kadnlarn tek bir giyim tarz olmad; ayr giyinme eklinin varl ortaya koyan aratrmaya gre, muhafazakrlar araf; modernler pantolon ceket takmlar ve yrtmal etekler giyiyor yeni zenginler ise

gsterie merakl bir yapya sahip. Giyim ekli, snf farklln da gsteriyor. rnein araf ve uzun, bol pards gecekondu sakinleri ve alt gelir gruplaryla zdeleiyor. Eitimli, ehirli, orta ve st snfa mensup kadnlar giyimlerinde

balar kapal olmak artyla pantolon ve etek-ceketi tercih ediyorlar daha radikal olanlar ise dar pantolon, ksa kollu bluz, sandalet hatta bartsnn stne beysbol apkas takyorlar. Zengin olanlar ise slami sosyete olarak adlandrlyor; bu kesim genelde yeil sermaye ve siyasal partilerle zdeleiyor. Yeni zenginler genelde gsterili tketime, Versace, Gucci, gibi markalar ile be yldzl otellere meraklyken eski zenginler gsteriten ve abartdan kanmay tercih ediyor. Bu durumda islamc tketim davranlar; bat ve simgeledii tketim, moda, gsteri odakl yaam tarzna bir kar koyu ve alternatif gelitirmek yerine, tketimle barm, maddi ve estetik arzularn ifade eden bir slamc orta ve st-orta gelir grubundan sz etmek mmkndr. Modernliin grnm, statyle ifade edilir olduu lkemizde, laik ve slamc orta ve st-orta tketim pratikleri ile bir yanda benzemekte, dier yanda da ayrmaktadr. slamc tketim kltr, Batl yaam tarzn dini yaam tarznn iinde yeniden ina etmektedir. Bu dnmler, islamc kimliin direnmeye alt tketim kltrne kar yenilgisinin bir iareti olarak grnebilir. (Gliz Ger ve zlem Sandk, Trban, Tesettr ve Moda, Milliyet; 15 ubat 2006).

2) Yeni Sekinler

1980lerde yaanan deiimlerle beraber lkede belirli bir kesim ne kmaya balar ve bu kesim yeni sekin grubunu oluturur. Deien ekonomik dzen, snfsal deiiklere neden oldu. Orta ve st snflar, alt snflarn gelir kaybna uramasna karn, gelirlerini artrdlar. Bu kesimler de yeni elitleri ya da sekinleri oluturdu. Bu yeni elitler, reklamverenlerin ounluu, medya ve i dnyasnn orta ve st kademe alanlarndan oluuyordu. Bu kuan mensuplar 1980li yllarn banda balayan bir srecin sonunda ortaya ktlar. Trkiyeyi bizler ynetiyoruz veya Her konuda tahlil yapabilecek entelektel derinlie sahibiz eklinde

zetlenebilecek bir ruh haline sahip bu elitler son yirmi yl boyunca Trk toplumunu aydnlatma ve yol gsterme grevini stlendi. (Bali, 2002: 21).

adamlar, bu misyonlarnda baarl bir performans sergiliyorlard. 1980 ncesi dnemde zellikle de i adamlar bir grnmezlik maskesi ardndadr. Bali, bu durumun iki nedeni olduunu savunur, ncelikli neden bu dnemdeki ii-iveren gerginliidir. Bu dnemde i adamlar grnmez olmay, kamuoyunda fazla yer almamay seerler; amalar dikkatleri stlerine ekmemektir. kinci neden ise terr rgtleri tarafndan karlmak ya da bu rgtlerce hara alnmas korkusuydu. Ancak 1980 sonras toplumsal dzenin bask altna alnmas ve ekonominin gelimesini salayacak deiimler, i dnyasnn ferahlamasna ve yelerinin daha gz nne kmasna yol at. Bu dnemde lks mallarn piyasaya girmesi ve oalmas, TRTnin renkli yayna gemesi ve Turgut zaln sk sk Amerikaya gitmesi de bu zmrenin n plana gemesini salar. Bu nedenlerle Trkiyede

gndelik yaam renklendi ve Amerikanlat. (Bali, 2002: 19).

kinci gelime,

iadam, ynetici ve teknokrat snfnn gelirinin artmaya balamasdr. adamlar imaj yenilemeye gittiler ve eitli davran kodlarn uygulayarak saygnlklarn arttrdlar, bylece bilge kiilikler haline gelmeye baladlar. Hem lke siyaseti ve ekonomisi zerinde yorum yapan bu iadamlar kltrel ve entelektel adan da yaam gurular oldular. (Bali, 2002: 61). Bu dnemi bir yazar yle zetliyordu: adam iin tabii ki esas olan evinin iidir. Evinin iini dzenleyecek, oca yakacak, tencereyi ocaa koyacak, evi dndrecek paray bulacak, onu evdekilere teslim edecek ki, sonra kapnn nne kabilsin. Bugne kadar Trkiyede iadamlar sadece ark evirmek iin aba gsteriyorlard. Artk ark dnmeye balad. Onlar banda bulunmasa da arklar dnebilir hale geldi. te o zaman baka sorumluluklar balyor. Topluma kar olan sorumluluklar... Topluma bir eyler verme araylar...(Tevfik Gngr alnt; Bali, 2002: 63).

1970lerde yaanan toplumsal olaylara kar taklan grnmezlik maskesi, i adamlarnn demokrat ve sosyalist reticiler olduklarn aklamalaryla da ortadan kalkyordu. Bu iadamlar arasndan sanata verdii destekle Eczacba saygn bir konuma gelirken, zeyir Garih ve shak Alatonda entelektel kiiliklerini vurguluyorlard. ki rnekle bu durumu amak gerekirse, Alaton Marxn eserlerini okuduunu beyan ederken kalplarnn dna ktn belirtiyor ve sra d bir demokrat iadam kimlii yaratyor; bu kimlikle n planda yer alyordu. shak Alaton Trkiyenin tannm iadamlarndan. Zaman zaman yapt siyasi klar ve entelektel birikimiyle dikkat eker. Sosyal-demokrat kimliini nce karmaya da zen gsterir. nsan haklar, Krt sorunu, ikence gibi konularda ynetime eletiriler

yneltir. Bar iin imza toplayanlara baktmzda yine onun ismini balarda grebilirsiniz. shak Bey, cesur eletirileriyle deiik bir iadamdr. (Aktel Dergisi alnt te Trkiyenin yaayan 40 aydn; Bali, 2002: 73). Ayn dnemde Sakp Sabanc ise sosyalist olduunu ilan ediyordu; Asl sosyalist benim diyen Sabanc ekliyordu; Durmadan sosyalizm slogan atanlar, sosyalizmin en byk dmandr. yi bir sosyalist, iyi bir reticidir. Bu da benim. Bir rnek verelim, sanayiden. Sosyalist olduunu sylyor bir adam, messeseler kuramyor, retim yapamyor, istihdam yapamyor, yalnzca niyeti iyi sosyalist. Ve beni kskanyor. Kskanp, sosyalizmi tekeline almaya alyor. (Sakp Sabanc alnt; Bali, 2002: 77). adamlar 1990lara gelindiinde, reklmlara kyor, filmlerin galalarnda film hakkndaki yarglarn da paylayorlard. majlar, eskisine oranla, farkllamt.

3) Medyann Dnm ve Etkileri

Gazetecilik anlay 1980lerde deimeye balar. Gazete says bugnknden farkl bir sayda deildir, televizyon ve radyo TRT hkimiyetindedir. En fazla iki kanalla yayn yapan TRT zellikle haberlerde ve program seiminde devlet ideolojisini yanstmaktadr. Turgut zaln Anayasada yapt deiiklikle yayn tekeli krlyor, Trkiye 1990larn banda zel televizyonlarla tanyordu. Star 1 televizyonu ilk zel kanal oluyor, bu kanal Kanal 6, Teleon, Show TV gibi kanallar takip ediyordu. Televizyon ise 1970lerde deitirdii sosyal hayat kanal saysnn artmasyla baka bir deiime doru srkler. Dnyada medya irketleri tekellemeye balar; Trkiyede ise tekelleme sreci 1990larda balar. Dev medya irketleri grnt akndan oluan bir kresel uzam oluturmakta, vatandalk ya da kltr tanmlayan gler corafyasn, toplumsal hayat ve bilginin corafyasn aan bir aktarm meknndan oluan yeni bir grnt mekn yaratmaktadrlar. (Konyar, 2001: 6). Bu sreler yaratlrken dnyada iletiim teknolojileri ve rgtl iletiim faaliyetlerinde, devletle halk arasnda, ekonomik ve siyasal glerde, reticiler ve tketicilerde, sosyal planclar ve yneticilerde nemli gelimeler oldu. Trkiye gibi lkelerde kitle iletiiminin rgt yaplarnda, reklmclkta, halkla ilikilerde ve yasal yaplarda deiiklik oldu. Ulusal politikalar, kalknma ve i yaratma ad altnda uluslararas firmalarn karlar ynnde dzenlenmeye baland. Yzde yz aan enflasyonlar, isizliin ve ekonomik skntlarn artarak yaanmasnn yannda, elence endstrilerinin (team parklar, Walt Disney, elektronik oyun aygtlar, mzikli ve televizyonlu biranelerin) daha da yaygnlat. (Erdoan ve Alemdar, 2005: 443).

Gerbnere gre ise televizyon modern toplumu toplumsallatran ve kltrletiren bir aratr. (Karal, 2005: 92). Bu ara iinde yer alan zel kanal saysnn artmasyla beraber reklam saysnda da art olur. Reklm, televizyonun ve medyann ayakta kalmasn salayan en nemli etkendir. Reklmlarn artmasn, tartma programlar ve reality showlar izleyecektir. Bunlar ise bir dnem yaanan magazin program lgnl izleyecektir. Televole, Biri Bizi Gzetiyor, Gelinim Olur musun ve benzeri programlar magazin basnn oluturduu mankenlerin, arkclarn ve baz iadamlarnn da zel hayatlaryla gndeme geldii, sabun kp niteliindeki programlardr. Ancak etkisi ok byk olmu, toplum magazinlemitir. Baz programlarn geri ekilmesiyse yarg mdahalesi ile olmutur. Biri Bizi Gzetliyor iin verilen bilirkii raporunda, programn doallktan uzak yapay bir iliki ortam yaratarak mevcut toplumsal deerleri andran bir zellie sahip olduu ifadeleriyle genel ahlak ve adaba uymad, toplumun huzuru ve Trk aile yapsyla badamadn sylenir. (Bilirkii Raporu; Prof. Dr. Oya Tokgz, Prof. Dr Korkmaz Alemdar, Yard. Do. Dr. Mehmet Yksel: 10072002).

Yeni oluan sekinler grubu ierisinde iadamlar olduu kadar medya grubu alanlar da yer alyordu. 1980lerin ortalarndan balayarak basn-yayn organna mensup alanlar ile iadamlar arasnda yakn ilikiler kurulmaya balam; bir baka deyile medya ve ticaret bir arada yrmeye balamtr. Plaza gazetecilii kavram oluur; Birka daktilo, khne binalar ve dk cretlerle Trkiye gndemine giren basn sektr ksa zamanda grkemli plazalara tand. Boaza nazr villalarda oturan, zel ofrl ve korumal gazeteciler tredi. (Karal, 2005: 137). Gazeteler ve dergiler yaynclk anlayn deitirerek tketim kltrnn

pekimesine neden oldular. Tketici bilinci ve para bilincinin yaygnlamasnda ke yazarlar etkin konuma gelirler. rnein Sabah gazetesi de ykselen yeni deerlerden sz ediliyordu; Bundan on yl nce, insanlar giysilerinin markalarn gstermeye utanyorlard. Bundan on yl nce, bir Volkswagen kaplumbaa arabaya sahip olmak bile lks, dolaysyla aypt diyen Zafer Mutlu ekliyordu; Evet yetinmemek, ne mutlu ki Trk toplumunun ykselen deerlerinden en nemlisi haline geldi. (Zafer Mutlu alnt; Bali, 2002:208). Gusto10 szc de bu dnemde gndeme geliyordu. Toplumun taralamasn nleyecek olan, toplumda yaam tarzn etkileyecek gustoydu. Gusto szc, umutsuz olduum bir konuda bana umut tad. Toplum olarak yeniden ince beenilere, damtlm zevklere, hazlara ve lezzetlere dneceimiz hlyasna kapldm. ylesine ayrmsz, tonsuz, nanssz bir hayhuyun perianl iinde yayoruz ki... Yaam gustosu olmayan bir vurdumduymazlar srs gibiyiz. (Mehmet Altan alnt, Bali, 2002: 208).

Yllar getike daha iyi yaamak bireyler iin eriilmesi gereken ncelikli ama olunca gazetelerde ekonomi sayfasnn dnda baka sayfalara da rastlanmaya balad. Gusto, Life Style, Yaam ya da Tarz Hayat adlarn tayan sayfalarda moda, toplumun nde gelen kiileri, revata olan lokantalar gibi geni bir yelpazede konular yer almaya balad. (Bali, 2002: 230). Bu dnemde ke

yazlarnda da bireyin kendisi n plana kmaktadr. Olaylara ben kavramyla yaklaan yeni yazar grubu insanlarn n plana kt, bireyin devlet kadar nemli olduu bir Yeni Trkiyenin iaretidir. (Mehmet Barlas alnt, Bali, 2002: 231). Bu dnemin yazarlarndan biri hem dnemi karakterize eder hem de yeni yazarlar

10

Gusto, talyancada tat ya da zevk anlamna gelen kelimedir.-y.n.

tanmlar; Ge modernizm, postmodernizm ya da neoemperyalizm... Ne ad verirseniz verin, ite bu dnemde politika snf ve devlet merkezli olmaktan kar. Onun yerini giderek kimlik politikas alr. Kadn olmak, siyah olmak, ecinsel olmak, Kuzey talyal olmak, snfsal konumun nne geer... Yeni yazarlarn toplumsal sorunlardan belki pek haberleri yok, ama rnein alveri deneyimini gayet iyi biliyorlar. E-mail aklarn, tamagoilerini11, sevdikleri arkclara ilikin

fantezilerini yazyorlar. (Emre Akz alnt, Bali, 2002: 231). Ke yazarlar, duayen ya da aylak, benzer konular kelerine tayorlar; kendi zel hayatlarndan, kiisel detaylardan sz ediyorlard. rnein yazar Serdar Turgutun otoriter kars Rana, kedisi ile Aye Armann cinsel hayat, evlilikleri, hamilelii, ocuu derken btn detaylar veriliyor; zel hayatlar merakla okunmaya balanyordu. zel hayatlarn n plana kmas dnda gsterime giren filmler, son alan barlar, restoranlar, son kan kitaplar zerinde de yazmalaryla, ke yazarlar bir noktada okurlarnn kiisel danmanlar haline dnt. (Bali, 2002: 232). Yazarlar bir ksm ise markalar ve alveri konusunda duayen haline geliyorlard. Tketimin de katlar olduunu belirten bir yazar, baz markalarn tketim toplumunun snfsal katlarn belirlediini sylyor, st dzey markalar bilinmesinde fayda olduunu, bunun nedeninin de bu markalara sahip olan Trklerin saysnn artmakta olmasna balyordu. (Bali, 2002: 272). nl bir otomobil firmas ise yeni hedef kitlesini reklam metniyle tanmlyordu; Yeni insan...90l yllarn insan... Stat snrlarn am kiisel tercihlere nem veren bir insan... Seimleriyle, istekleriyle farkl. Ve BMW bu yeni insan iin. (Bali, 2002: 156).

11

Tamagoi, elektronik devaml ilgi gsterilmesi gereken, ilgi gsterilmeyince kapanan ya da len (!) dnemin popler oyunca.-y.n.

Amerika sevgisi de marka sevgisiyle ba baa gider. Turgut zal, Amerika sevdals olarak ba eker. zal Amerika sevgisini u cmlelerle anlatr; Amerikaya ilk varmzda benzer bir gemie sahip iki mhendistik. kimiz de 1,65 m boyundaydk ve Manhattana adm attmzda mthi etkilendik. Hi birimiz gkdelenler arasndayken o anda aniden hissettii aalk duygusunu itiraf edemedi... Her birimiz dnyaya bedelsek o zaman nasl oluyor da lkemiz byle geri kalyordu? Bizden aa olduu varsaylan bu halk bu mucizeleri nasl ina edebilmiti? (Turgut zal alnt, Bali, 2002: 257). Amerika zelinde de New Yorka duyulan ilgi bir yaam tarzn da beraberinde tayordu. Gazetelerde New York yaants, 5. Cadde, Sekin Amerikan niversiteleri, lokantalar hakknda yazlar kyor Trkiyede Amerikan tarz yaam etkisini hissettirir. New York uygarln eritii en st derece olarak lanse edildike bir kyaslama noktas olmaya; simgeleri ise yava yava Trkiyenin toplumsal yaamna girmeye balad.(...) Amerikan Kltrnden etkilenme, Halloweenin Cadlar Bayram, Saint Valentines Dayin Sevgililer Gn adlar altnda kopyalanmasndan genlerin lise mezuniyet gecelerine limuzinle gelmelerine kadar geni bir yelpazede tezahr etti. (Bali, 2002: 258). Amerikan kltr ya da okuluslu olan tketim kltrn lkeye girii McDonaldslarn ilk ald zaman homojen bir nitelik tasa da devamn salamas kltre zg sembolik baz deerleri kullanarak olmutur. Artk kresellemenin simgesi haline gelen McDonaldsn rn yelpazesine McKfte ya da McDrm gibi rnleri etkilemesi ya da Coca-Colann firmasnn dzenledii bir sergide eserlerden birinin nazar boncuklu bir kola iesi olmas akla ilk gelen rneklerden. Dolaysyla u sylenebilir; tketim kltr devaml kendini yineleyen bir tr popler kltr olmasnn yan sra girdii lkenin kltrel zelliklerini de kullanarak kendini

devaml yineleyen bir kltr niteliindedir. Yine Coca-Cola firmas, reklmlarnda yresel ve herkesin bildii cngllar kullanyor ya da milli malar ncesinde krmzbeyaz renklerini kullanarak kolektif bilinci kola iimi zerinden gsteriyordu. Trk

bankaclk sektrne giren HSBC ise tantmn dnyann yerel bankas diyerek yapyor; reklam filminde kreselle olanla yerel olann bulumasn gsteriyordu.

Reklamlardaki iletilerin yan sra, farkllk ve yaam biimine sahip olma, gusto ya da tarz sahibi olma dnceleri n plana geme balar. Yaam tarzn belirleyen imgelerin gnmz dnyasnda eyalar artk her zamankinden daha gl bir biimde kimlik meselesinin kurguland ve salamlatrld odak noktalar haline gelmi bulunuyor. Bu nedenle tketicinin bir eyay ve onun tad anlam kullan ekline... bakarak kiinin hayatn, kiiliini ve toplum iindeki yerini

yorumlamak mmkndr. (Kandiyoti ve Saktanber, 2002: 294).

Yaam tarz, deien ekonomi koullar ile farkllaan i skalasnda ncekine gre farkl bir i hz ve mant baat gitmektedir. Trkiyede bankaclk ve finans sektr ile hizmet ve turizmle sektrleri n plana gemektedir. Siyasetin merkezi Ankara iken, ekonominin merkezi stanbul yaamyla birlikte n plana kmakta, alanlar New York, Paris ya da Londrada yaayan insanlarla eit tutulmaktadr. Basnda ada kadn ve ada erkeklerin nasl olmas gerektiinin reetesi veriliyor, toplumsal roller yeniden belirleniyordu. Kadnlara ynelik Cosmopolitan gibi dergilerde nasl ehirli bir kadn olunaca tarif ediliyor; erkek dergilerinde de benzer yazlar kyordu. ada kadn tipi, kyllkten uzak tm taklar ayn anda kullanmayan, eitlik iin feminizme ihtiya duymayan, konkeni bir yaama biimi

yapmayan, televizyonu kapan anonsuna kadar ak tutmayan, kzlar ile yarmayan, moda yntemlerle zayflamaya alacana, doru gda alp spor yapabilen, erkekleri sadece kendisine bakmakla ykml sanmayan, telefon konumalarn dakikalara sdrabilen, gzelliin en nemli artnn doallk ve sadelik olduunu bilen, alkol kullandnda zarafetini bozmayan, parfm seimi kadar, kullanlan miktarn da nemini bilen, klasik hayaller kurmadan da erkeklerle arkadalk edebilen ve her eye ramen glmsemeyi baarabilen bir kiilik olarak tanmlanr. ada Erkek Tipi ise kroluktan uzak olan tiptir; Evde ubuklu pijamayla dolamayan, gittii lokantada eiyle karlatnda yadrgamayan, byksz da erkek olunabileceine inanan, kebapla viski imeyen, emrinde alan bayanlar yemee kmaya zorlamayan, diisini fralamak yerine dilerini fralayan, uan kaplar almadan ayaa kalkmayan, teknolojiyi satn alrken Batl olup, kullanrken Doulu olmayan, tiyatroya davetiye dnda bilet alarak da gidebilen, gmleini gbeine kadar ap kllarnn arasndan altn kolyesini gstermeyen, ocuunun atn karsyla ayn srede deitirebilen, nereye, nasl park edeceini bilen, tuvaletlerin pislii konuulurken, stanbulu nasl fethettiimizi anlatmaya

balamayan. (Bali, 2002: 51). olumaya balayacaktr.

Belirtilen yeni tipojiyle, Trkiyenin yeni imaj

Kresel

kyn

tketimini

artran

McDonalds

ve

Coca-Cola

gibi

Cosmopolitan dergisi de kresel tketimin sembol rnlerinden biridir. Kresel ada ehirli kadn modelini izen bir Cosmo kz yaratan aylk bir dergi olan Cosmopolitan Trk basn hayatna yaklak on yl nce girmitir. Bu derginin zelliklerini incelemek gerekirse, sayfa saysnn 400 civarnda olduu grlr.

Derginin 180 sayfas reklam, 64 sayfas ise eitli cilt bakm rnlerinin, saatlerin, arabalarn, tatil meknlarnn, son kan kitap ve CDlerin, moda ekimlerinin olduu tantm sayfalardr. Derginin kalan ieriini nllerle yaplan rportajlar, cinsellikle kullanlan taktikler, egzotik yemek tarifleri, en seksi erkekler ve kadnlar, ayrlkla baa kma yollar, bir erkein yalan sylediini anlama yollar gibi konular doldurmaktadr. (Cosmopolitan, Say 11; Kasm 2004).

Yeni tipler ve kresel prototipler tketim kltr ierisinde dayatlrken snfsal kimliklerde tketim dolaymyla belirlenmektedir. Galleria, Carrefour, Akmerkez, Capitol gibi merkezler ile birlikte, Trkiyede tketim, en azndan kitle dzeyinde, hi olmad kadar aal, teatral bir hal alyor.(...) Bu adan bakldnda tketim oyunu, banliy yerleim birimlerinde merkezi bir rol oynuyor ve yalnzca orta snf aile bireylerinin birbirleriyle olan ilikilerini deil, onlara hizmet eden kapc, hizmeti, maaza eleman gibi kiileri de kapsyor.(...) Esmerleri ieri almamaktan sorumlu kap grevlilerinden, ierideki mavi gzl, beyaz tenli maaza elemanlarna ve burger satclarna kadar herkes yardmc aktr roln baaryla oynamaktadr. (Kandiyoti ve Saktanber, 2003: 327328). Tketim kltr herkesi kapsamaktadr, ancak hepsinden nemli olan genler bu tketim kltrnn btnleyici paras olmaldr.

4) Ben Odakl Kuak (Me Generation)

Tketim kltrnn hedef kitlesi genlerdir. 1825 ya arasn kapsayan genlik aslnda yeni sanayinin arad ii idealidir (Aydoan, 2001: 132). Dolaysyla, hedeflenen kitle ev kadnlar ve orta yal olan yupiler kadar genlik kesimi olmaya balar. Grnt anda byyen ve grnlere gre bir yere gelebilmek iin para harcamay gze alan bu genlerin tketimlerinde akranlarndan gelen bask, irketlerin iine gelmitir. (Aydoan, 2001: 134). Bir rnn popler hale gelmesi yine bu tr rekabete bal olarak gelimekte; farkl grlen bu rne daha sonra dier genler de sahip olmak istemektedirler. Hatta belirli ve popler bir markadan bir rne sahip olmamak belirli bir evre iinde aykr kamaktadr, popler ve tannr olmak, bir anlamda da, marka giyinmekle edeerde anlalmaktadr. Bu dnemde zaln yaratt tketici yaratmak ve zengin olmak hedeflerinin etkisi genlik zerinde grlmektedir. Bu iki hedef aslnda i ie gemitir. Tketmek, iyi bir yaam tarzna sahip olmaya ve belirli bir gelir dzeyine ulamaya dayanr. Dolaysyla zengin olmadan tketmek, tketim bol yaplmadka da zengin grnmek mmkn deildir. Bu hedeflerin basn ve televizyon araclyla ilk empoze edildii gnlerde bir gen hedeflerini belirler: Para maddi bamszln sembol, bizim tek kurtuluumuz. Ben her bakmdan tam bir kapitalisttim. Zira uzun vadede ulamak istediim her ey paraya dayanyor. Daha iyi, rahat bir yaam iin, zel arabalar, evler, iyi giyecekler, giysiler... Bunlar yapmak istiyorum ve baaracam. (Bali, 2002: 52).

Bu gelimelerin yeni balad yllarda byk ehirde yaayan genler zerinde yaplan bir anketten kan sonular artc deildir. Trk genlii u srada en ok borsayla ve dviz fiyatlar ile ilgileniyor. Hisse senetleri kaa alnyor, kaa satlyor, borsadan nasl para kazanlyor... Bunlar merak ediyor... Ortak zellikler ise unlar: adam dnceli, teknokrat yapl, rekabeti ve muhafazakr. Bir fikir ya da inan uruna kendini feda etmeyi asla dnmyor. Bilgisayarlarla ilgileniyor, dil renmek istiyor. Dnyaya ak. Trene binip Avrupay dolayor. yi bir ele evlenip, iyi bir evde oturup, iyi bir arabaya binmek istiyor. (Ahmet Altan alnt: Bali, 2002: 53).

1980lerin sonunda yaplan bu anket, genlerin dnyaya aldklarn gsterirken, 2005 Maysnda ANGAD12 tarafndan yaplan baka bir anket bu yirmi yla yakn bir zamanda tketim toplumu olmann baz parametreleri deitirdiini gsteriyor. Anketin sonular genlerin geleceklerine umutsuzlukla baktklarn ve isizlik korkusunun ile gelecek endiesinin en byk sknt olduuna dikkat ekiyor. Genlerin yksek bir oran yurtdnda yaamay tercih ediyor. Hayatndan memnun olanlarn yzdesi 23 iken, memnun olmayanlarn yzdesi 47dir. bulmann etkenleri ise yabanc dil bilmeye yzde 3, drst ve alanla yzde 5, zek ve akla yzde 10, bilgisayar kullanmaya yzde 1 niversite mezuniyetine ise yzde 22 orannda dayanrken yzde 48 torpile dayanyor. sizlik, gelir dalmndaki eitsizlik ve yolsuzluk Trkiyenin en byk sorunlar olarak grlmektedir. Bir dier arpc sonu gazete okuyanlarn yzde 56, okumayanlarn yzde 44 olmasdr. Kltr hayatna ilikin bir dier sonu tiyatroya yzde 84, bale ve operaya ise yzde

12

Ankara Gen adamlar Dernei-y.n.

99 orannda gidilmemesidir. (Emin laan, te Size Trk genlii, Hrriyet, 22 052005). Aradan yirmi yl getiinde, anketlerden kan sonular arasnda birbiriyle tamamen zt karakter tar. Toplumsal deiim genlerde umutsuzluk yaratmtr. En ok ilgilenilen borsa fiyatlarnn yerini isizlik korkusu almtr. Bu duruma ekonomik krizler yol am olsa da tketim ideolojisi hkim olmaya devam etmektedir ve tketim kltr gndelik hayatnn her yann sarmaya devam etmektedir. Tketim kltrnn genler ve ocuklar arasnda hkimiyet kazanmas tketimin gelecek nesillere de hkim ideoloji olacan gstermektedir.

1980lerin sonunda ABDde eitli uzmanlar Me Generation adn verdikleri yeni bir genlik kuann olutuu kabul edildi. 1968 kuann tam zdd olduu belirtilen bu kuan Trkiyede son on onbe yldr olutuu ifade ediliyor. Haftalk bir dergide yer alan Me Generation konulu bir makalede bir psikiyatr olan Kemal Sayar bu kua zal dnemi ile birlikte tketim kltr aha kalkt. nsanlarn ancak tkettike, maddi deer sahibi olduka var olacaklarn hissetmeleri, gerekten de ok yeni bir kavram saylabilir. Bunu kimi yazarlar benliin boluu olarak nitelendiriyorlar. Diyorlar ki, insanlar geleneksel destek sistemlerinden uzaklat. Aile ve toplum eskisi kadar koruyucu deil, nk toplum yaants artk bizi bir arada tutmuyor. Hepimiz evlerimize ekiliyoruz, birbirimizi tanmadan hayat srdryoruz. diye tanmlyordu. (Tempo, Me Generation Trkiye Sahnesinde: 8 072004). Psikiyatr Sayar, insanlarn aynlatn, srekli daha deerli eyler alarak insann kendini farkllatrmaya altn ifade ediyor. Bu kuan birincil elencesi marka yartrmak; bazen araba yartryorlar, bazen kariyer... Uyuturucu ok yaygn, bo ve yzeysel deerlere tutunuyorlar; ou politikadan uzak duruyor, kitap

okumuyor ve ii bo bir ekilde yetiiyor. Dnyay s ve dar bir biimde alglyorlar. nsan ilikilerine baknca, btn bunlarn da s olduunu gryoruz; adanmlk yok. (Tempo, Me Generation Trkiye Sahnesinde: 8072004).

Bir baka ke yazar bir yazsnda, ocuklarn daha abuk bydn sylerken ocuklar internette uyuturucu, porno ve terrle kolayca balant kuruyor; iddet ierikli filmler diziler bilgisayar oyunlar, tm bu kaynaklardan akan denetimsiz bilgi imdiki ocuklar, nceki kuaklardan daha hzl bytyor saptamasn yapyordu. Bir televizyon programnda yer alan manzaray Geenlerde televizyonda 1314 yalarndaki bir ocuk en byk hayali sorulduunda Kulplerde kopmak istiyorum dedi. Stdyodakiler ok gld. ocuk espri yapmyordu! diye aktaryordu. Milliyet, 22022006). (Tuba Akyol, Neden Kopuyor Bu ocuklar,

Trkiyede retimde yaanan deiimler ve dier ekonomik gelimeler lkeyi tketim ideolojisinin iine sokmutur. 1960larn sonundan balayarak 1980lerde hkimiyet kazanan tketim toplumu yaratma hedefi bir lde baarya ulamtr. Snfsal farkllklar tketim dolaymndan gese de gnein altnda yeni bir ey yoktur; snfsal farkllklar sembollere ve tketim alkanlklarna dayanr; toplum tketim iinde homojen bir yapym gibi alglanmaktadr. Oysa snfsal ayrmlar var olmaya devam etmektedir. Yalnz snf atlama yollarnda deiim, toplumsal ahlak anlaynda byk bir dnm sz konusudur. Bu da toplumun gelecei iin byk bir soru iaretini oluturmaktadr.

SONU

Toplumun gnlk hayatnda bilinen bir kavram olan kresellemenin k nedenleri ve dinamiklerini kavramann iinde bulunduumuz dnyay anlamak asndan da temel olduunu dnmekteyim. Bir baka deyile, ncelikle kavrayp, tartmaya koyacamz ey son otuz yl ierisinde kapitalizmin artan llerde kresellemesi ve bu deiimin emei deitirmesi ve kltrel parametreler zerindeki etkileri de beraberinde getirmesidir. Sorun, yeni bir kltrel akmn nem kazanmas deildir; temel sorun ekonomiden altyapsn alan bir kltrel akmn hayatn her alanna etki etmesi ve bu etkinin retimden emee, emekten yaam koullarna, yaam koullarndan modaya kadar hayatlarmz evrelemesi ve insana hi kn olmayaca duygusunu yaatmasdr. Daha nce normlarla dzenlenen yaam, llebilecek normlarn olmamas nedeniyle tamamen bir karmaaya srklenmektedir. (Eaglton, 2004: 67).

1970lerden itibaren hkim dil haline gelen piyasa dilinin hayatlarmza nfuz etmekte ve ncelerde hayatlarmzda sabit kalan her ne varsa onlar alaa edip bizleri bir karmaa duygusuna srklemektedir. Bir nceki nesle dair bildiimiz her ey deerini kaybetmeye balamtr; sabit kalan hibir ey yoktur ve gemiten bize kalan bildiimiz btn kavramlar birbirlerinin iine girmi; birbirlerinin iine girdike de gerek anlamlarndan sapm, kendilerinin birer silik fotokopileri haline gelmilerdir.

Yeni kresel kapitalizmin sylemi neoliberalizm olarak karmza kyor. Temel eleri ise bireycilik ve pazar mekanizmasnn ilemesi olarak zetlenebilir. Bu sisteme gre, bireyler zgrdr. zgrlk bireyin risk almas ve kendinden sorumlu olmasdr. Bireyin hareketlerini yine bireyin kendisi dzenlerken, devletin mdahalesi minimum dzeyde olmaldr. Bireyler, pazar mekanizmas karsnda eit haklara sahiptir. Ayn haklar yasalar nnde de geerlidir. Bireyin mutluluunu gerekletirmesi esas alnmaktadr. Mutluluunu gerekletirmesini salayacak olanaklar toplum iinde verili olmaldr. Bir toplumda bu olanaklarn verili olmas serbest pazar koullarnn o toplumda var olmasyla e orantldr.

Neoliberal sylemin hegemonyas yeni bir devlet oluumuna yol aar; neoliberal devlet. Neoliberal devlet, pazara, bireye, okuluslu irketlere mdahale etmeyecek; kresel kapitalizmin ilemesi iin gerekli olan dzenlemeleri yapmaldr. Dolaysyla, kresel kapitalizm yeni bir yaam biimini de zorunlu klmaktadr. Bu toplum tketim toplumudur; bu topluma egemen olan ise tketim kltrdr.

Neoliberalizmin

egemen

olduu

dnyada,

bireyler

sosyal

devletin

koruyuculuundan yoksun kalrken toplumsal dayanma, dayanmac ideolojiler ve de deerler bir kenara itilmektedir. Bunun sonucu olarak, sosyal devletin eitim, salk, istihdam ve sosyal gvenlik gibi alanlardaki koruyuculuundan mahrum kalan ama tketim kltrnn hkim olduu toplumlarda her trl su ileme, mafya rgtlenmeleri ve iddet kullanma eilimleri artmaktadr.

Kresellemenin doyum noktas ya da snrlar nerededir? Kresel kapitalizm de yaygnlat lde eitli snrlarla karlamaktadr. 1997 ylnda Gneydou Asya lkelerinden Latin Amerikaya, Rusyaya ve hatta Trkiyeye kadar uzanan kriz, sonsuz yaylmann bir snrn gstermektedir. Kreselleme ve krizler doal olarak kresel direnileri de beraberinde getirmektedir.

Artk piyasa mekanizmas kresel dnrken ve postmodernizm yerel oynarken; nasl bir kar k sergilenmelidir? Kar k iin, baka rktan ve baka renkten olup da istismar edilmi ve sulanmlarn, isizlerin dnyas vardr... bunlar, demokratik srecin dnda yaarlar... bilinleri olmasa bile, kartlklar devrimci niteliktedir. diyen Marcuse kar kn sistemin dnda olanlarn kartl yaratmas gerektiini ve sistem d yapsyla bu kartln da kaldrlamayacan savunur. (Marcuse, 1968: 326). k yolu bu ekliyle toplum d olandan geer. Hardt ve Negri ise k yolunun okluk olduunu savunur. Sistem ya da imparatorluk dman yaratr. Dman belirli bir ulus-devlet ya da siyasal cemaat olarak deil de, soyut kavramlar veya bir pratikleri dizisi olarak vurgulanr... Bu savata, ieri ve dar arasndaki, d atmalar ve i gvenlik arasndaki ayrm iyice azalr. (Hardt ve Negri, 2004: 31). k yolu okluktan geer. retim sistemi bir aynlamay dayatrken ona kar koymak ve farkllklar korumak ortak payday kefetmeye yararken, okluk toplumsal farklarn korunduu... isel farklar korurken iletiim kurmay ve ortak hareket etmeyi baarmak amacna sahip yeni bir snftr. (Hardt ve Negri, 2004: 13)

Bu kar k, evremizi saran piyasa mekanizmasnn gerekleri erevesinde yaanan kavram karmaasndan syrlarak meydana gelecektir. Kukusuz, insan, iinde bulunduu durumlar deiiklik gsterdike belirli dnme tarzlarn terk eder. Ancak Eagltonn szleriyle ideoloji, bizi gerekli klmak iin vardr; felsefe, bize var olduumuzu hatrlatmak iin yedekte durur. (Eaglton, 2004: 215). Her zaman ve her koulda ideoloji olacaktr. Kresel kapitalizmin dayatt kavram karmaas da aslnda insann kimliinin ve yerinin de belirsizlemesinin temel nedenidir. nsanolu, bu kavramlar bildike iinde kaybolmakta, kaybolduka para para kimliklerle olumaktadr. Yarnn hi olmayaca gibi yaanan dnya, kimliklerin devaml bir dayatmayla sonsuz surette kopyalanmasn ieriyor. Kar k, ncelikle, iine doduumuz, kapitalist deerleri yanstan dnyann deerlerine kar karak, bireysel hayatlarmz ve deerlerimizi yeniden kefetmekle mmkndr; gerekle yanl olan arasndaki ayrm kavramakla mmkndr. Bu ayrm modernizm ve postmodernizm getirdii deerler sisteminden karlarak yaplacaktr. Kukusuz, bu uzun ve derin bir alma gerektirecek bir maratondur. Ancak, bizleri kar ka hazrlayan bilmektir; bylelikle nedenle sonucu birbirinden ayrm; kimin; kime; ne iin ve hangi etki dhilinde yaptn rten sis perdesini aacak yol da buradan geer.

KAYNAKA 2002. stanbul 2003. stanbul 2004. 1999. stanbul 2004. Ekonomi Ansiklopedisi, Payma Yaynlar, stanbul, 1984. ERDOAN rfan; ALEMDAR Korkmaz, teki Kuram: DEBORD Guy, Gsteri Toplumu ve Yorumlar, Ayrnt Domhoff William G., Who Rules America; Power & EAGLTON Terry, Kuramdan Sonra, Literatr Yaynlar, Yaynlar, stanbul 1996. Politics, McGraw Hill, New York 2002. BOCOCK Robert, Tketim, Dost Yaynlar, Ankara 2005. CHANEY David, Yaam Tarzlar, Dost Yaynlar, Ankara BAUDRILLARD Jean, Simlakrlar ve Simlasyon, Dou BAUDRILLARD Jean, Tketim Toplumu, Ayrnt Yaynlar, Bat Yaynlar, Ankara 2003. BARBER Benjamin, McWorlde Kar Cihat, Cep Kitaplar, AKN Sina (Hazrlayan), Bugnk Trkiye 19081980, AKN Sina (Hazrlayan), Bugnk Trkiye 19801995, AYDOAN Filiz, Medya ve Popler Kltr, MediaCat BAL Rfat N. , Tarz- Hayattan Life Stylea; Yeni

Cem Yaynlar, stanbul 2000. Cem Yaynlar, stanbul 2000. Yaynlar, stanbul 2004. Sekinler, Yeni Meknlar, Yeni Yaamlar, letiim Yaynlar, stanbul

Kitle letiim Kuram ve Aratrmalarnn Tarihsel ve Eletirel Bir Deerlendirilmesi, Erk Yaynlar, Ankara 2005. FEATHERSTONE Mike, Global Culture; Nationalism, Globalization and Modernity, Sage Yaynlar, Londra 1990.

 2003. stanbul 2003. Ankara 2005. stanbul 2003,

FUKUYAMA Francis, Tarihin Sonu ve Son nsan, Gn GRAMSCI Antonio, Lettere Dal Carcere, Giulio Einaudi HARDT&NEGR, okluk, Ayrnt Yaynlar, stanbul 2004. HARDT&NEGR, mparatorluk, Ayrnt Yaynlar, stanbul HARVEY David, Postmodernliin Durumu, Metis Yaynlar, Hazrlayan KAMENKA Eugene, The Portable Karl Marx, JAMESON Fredric (Hazrlayan), Cultures of Globalization, JAMESON Fredric, Kltrel Dneme, Dost Yaynlar, JAMESON Fredric, Postmodernism or The Cultural Logic KAHRAMAN Hasan Blent, Kitle Kltr Kitlelerin

Yaynclk, stanbul 1999. Yaynlar, Torino 1965.

Penguin Yaynlar, New York 1983. Duke University Press, 1998.

of Late Capitalism, Verso Yaynlar, 1991. Afyonu, Agora Yaynlar, stanbul 2003. KAHRAMAN Hasan Blent, Postmodernite ve Modernite KANDYOT Deniz; SAKTANBER Aye (Hazrlayan), Arasnda Trkiye, Everest Yaynlar, stanbul 2004. Kltr Fragmanlar: Trkiyede Gndelik Hayat, Metis Yaynlar, KANSU Ik, Emperyalizmin Yeni Masal Kreselleme, KARALI Hamit, Medya mparatorluu; htilaller, haleler KAZGAN Glten, Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye KEJANLIOLU D. Beybin, Frankfurt Okulunun Eletirel

KGEM, Ankara 1996. ve 28 ubatn Kutsal ttifak, Truva Yaynlar, stanbul 2005. Ekonomisi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2004. Bir Ura: letiim ve Medya, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara 2005.

 stanbul 1998. stanbul 1995. 1999. stanbul 1968. 1995. 1998. 2005. stanbul 2000.

KLEIN Naomi, NO LOGO, Vintage Canada Yaynlar, 2000. KONGAR Emre, 21. Yzylda Trkiye, Remzi Kitabevi, KOZANOLU Can, nternet Dolunay Cemaat, letiim KOZANOLU Can, Pop a Atei, letiim Yaynlar, KUMAR Krishan, Sanayi Sonras Toplumdan Post-modern

Yaynlar, stanbul 1997.

Topluma ada Dnyann Yeni Kuramlar, Dost Yaynlar, Ankara MARCUSE Herbert, One Dimensional Man, Sphere

Yaynlar, ngiltere 1964. MARCUSE Herbert, Tek Boyutlu nsan, May Yaynlar, OKTAY Ahmet, Trkiyede Popler Kltr, Everest ORAN Mustafa, Osmanldan Gnmze Modern Trk Rifkin Jeremy, End of Work:the decline of the global labor

Yaynlar, stanbul 2003. Tketim Kltr, Kadim Yaynlar, Ankara 2004. force and the dawn of the post-market era, Putnam Book, New York, SLATER Phil, Frankfurt Okulu, Kabalc Yaynlar, stanbul SMART Barry, Postmodernity; Key Ideas, Routledge SMITH Anthony, Kreselleme anda Milliyetilik, SMITH Philip, Kltrel Kuram, Babil Yaynlar, stanbul STOREY John, Popler Kltr almalar, Babil Yaynlar,

Yaynlar, New York 1993. Everest Yaynlar, stanbul 2000.

 2002. stanbul 2003.

SWNGEWOOD Alan, Sosyolojik Dncenin Tarihi, Bilim AYLAN Gencay, Deiim Kreselleme ve Devletin Yeni AYLAN Gencay, Postmodernizm, mge Kitabevi, Ankara TUN Ayfer, Bir Maniniz Yoksa Annemler Size Gelecek; TUTAL Nilgn, Kreselleme letiim Kltrleraraslk, VIRILIO Paul, Enformasyon Bombas, Metis Yaynlar, Waters Malcolm, Globalisation, Routledge, Londra 1995. YILDIZ Nuran, Trkiyede Siyasetin Yeni Biimi; Liderler,

ve Sanat Yaynlar, Ankara 1998. levi, mge Kitabevi, Ankara 1995.

70li Yllarda Hayatmz, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2004. Krmz Yaynlar, stanbul 2005.

majlar, Medya, Phoenix Yaynlar, Ankara 2002.

MAKALELER 022006 Bilirkii Raporu; Prof. Dr. Oya Tokgz, Prof. Dr Korkmaz Castells Manuel, Toward a Sociology of Network Society, Cosmopolitan, Say 11, Kasm 2004. laan Emin, te Size Trk genlii, Hrriyet, 22052005. GER Gliz& SANDIKI zlem, Trban, tesettr ve HOLTON Robert, Globalizations Cultural Consequences, aya r, Kreselcilik, Bir Deimenin deolojisi zerine KEARNEY M., Local and Global: The Anthropology of KLINENBERG Eric, Cultural Production In A Digital Age, KONYAR Hrriyet, Basnda Tketici Yurtta Kimlii MIGNOLO D. Walter, Globalization, Civilization Processes, Alemdar, Yard. Do. Dr. Mehmet Yksel; 10072002. Contemporary Sociology, Vol. 29, No. 5, (Sep.2000), 693699. APPADURA Arjun, Disjuncture and Difference in Global AKYOL Tuba, Neden Kopuyor Bu ocuklar, Milliyet, 22

Economy, s.230238, 1995.

moda, Milliyet; 15 ubat 2006. ANNALS, AAPSS, 570; 140152, Temmuz 2000. On Tez, s. 127130, Mlkiye, Say: 229, Cilt: XXV. Globalization and Transnationalism , 1995. ANNALS, AAPSS, 597, 2005. Yaratma abalar, www.istanbul.edu.tr, 2001. and the Relocation of Languages and Cultures; JAMESON Fredric, Notes on Globalization as a Philosophical Issue; SKLAIR Leslie, Social Movements and Global Capitalism. Peter Marcuse, Kresellemenin Dili, s. 201206, Mlkiye, Tempo, Me Generation Trkiye Sahnesinde; 8072004. Say: 229, Cilt: XXV.

Urry

John,

Globalisation

and

Citizenship,

www.comp.lancs.ac.uk/sociology/papers/Urry-Globalisation-andCitizenship.pdf, 1998. YC zgr, slamiyetin resim yasann yaratt byk grsel al, pikseler zerine kurulu dijital dnyann her eve yerlemi elisi televizyon kapatyor, Haftalk; 1016 ubat 2006. Sosyetede Beyonce modas, 2005, Hrriyet Kelebek eki

KRESEL TKETM KLTR VE TRKYE

zet

Kreselleme, bugne kadar farkl yaklamlar iinde ele alnan ve geni almlar olan bir kavramdr. Bu tez, ekonomik ve kltrel kreselleme kavramsallatrmalar altnda kresel tketim kltrnn ne olduuna dair zetleyici bir bilgi verme amacn tamaktadr. Bu amaca ulamak iin kreselleme eitleri ve kavramsallatrmalar ele alnrken, dnya zerinde yaanan kltrel etkileri asndan iki ekonomik dalga zerinde durulmutur. alma, kresel tketim kltrnn ekonomik temellerini aklamay amalarken yeni hayat tarzlarn da ele almaktadr. Yeni hayat tarzlarn aklarken bir nceki dnemin kavramsallatrmalarn kullanr. Kresel tketim kltrn kavramsallatrlrken, konuya eletirel bir ereveden yaklaan teorisyenlerin grleri, verili bir toplumda tketime dayanan bir kltrel anlayn nemi ve etkileri temelinde ele alnr. Tezde, Trkiyedeki tketim kltrnde yaanan deimler, ekonomik ve kltrel adan ele alnmaktadr. Yaanan toplumsal deiimler ise bu balamda incelenmektedir.

Anahtar szckler: kreselleme, kresel tketim kltr, tketici yurttalk, ekonomik kreselleme, kltrel kreselleme, fordizm, post-fordizm, homojenletirme teorisi, meleletirme teorisi, kutuplama teorisi, medya, ben odakl kuak.

GLOBAL CONSUMER CULTURE AND TURKEY

Abstract

Globalization is an actual concept with different approaches and diverse conceptualizations. Under this knowledge, this thesis aims to provide a brief outline of global consumer culture under the context of economic globalization as well as cultural globalization. In order to reach its purpose, the types and the concepts of globalization will be defined and the two economic waves with its cultural effects will be discussed. This work tends to provide a fruitful knowledge about the economic origins of global consumer culture which defines a variety of new life style. For this, it refers the other conceptualizations (like fordist life style) which had exited before the concept of globalization. While conceptualizing consumer culture, it goes beyond to the critical theorists who had drew attention to the significance of this kind of material culture in a given society. More importantly, it seeks to conceptualize the change in global consumer culture in Turkey by having the belief that an economic change in a given society will shape the culture and the politics in accordance.

Key words: globalization, global consumer culture, consumer citizenship, economic generation. globalization, cultural globalization, fordism, post-fordism, homogenization theory, hybridization theory, polarization theory, media, me