Asaf Savaş Akat

NDEKLER
ASAF SAVA AKAT
NSZ 1. SHP PART PROGRAMI DEMELDR 2. RGTTE YENLK VE PART DEMOKRAS 3. PART ETM VE RGTLENME 4. TEKNOLOJ VE PART DEMOKRAS 3 92 100 109 112 117 120 132 136 152 158
SOSYAL DEMOKRAS GNDEM
5. SOSYAL DEMOKRASDE LDER VE KADRO 6. YARATICI DNCENN GC 7. TRKYE`DE SOSYAL DEMOKRASNN KKENLER 8. DEMOKRATK SOSYALZMN DEOLOJS 9. SVL TOPLUM VE EKONOM 10. SOLUN ALTERNATF EKONOM POLTKASI NASIL OLMALIDIR?
lk Bask: Armoni Yaynlar, stanbul, Nisan 1991
11. SOSYAL DEMOKRAT EKONOM POLTKALARI
stanbul Bilgi niversitesi Mays 2004
http://akat.bilgi.edu.tr
A.S.Akat
Sosyal Demokrasi Gndemi
NSZ
Bu kitab, sosyal demokratlarn ve zellikle SHP ye ve semenlerinin okuyaca umudu ile yaynlyorum. Uzun sredir, Trkiye sosyal demokrat hareketi ve SHP hakknda yazdm yazlar ve yaptm konumalar bir kitap haline getirmeyi arzuluyordum. Maalesef, baka ilerden gz aamadm ve proje gecikti durdu. Ksmet, SHP'nin tkand ynnde gl bir kannn kamuoyunda yaygnlat bu gnlerde yaynlamakm. Okuyucumu batan uyarmak isterim. Amacm, SHP'li ye ve semeni gnlk yaamlarnda uratran, gazetelerde okuyup arkadalar ile sohbetini yapt konular ele almak deildir. Baykal-nn atmasn incelemek, yada Genel Merkez hiziplerinin hesabn tutmak, yada belediyelerdeki baarszl tasvir etmek, yada delege seimlerinde ve kongrelerde bavurulan oyunlarn listesini yapmak, yada DSP ile neden birleilemeyeceini aklamak, yada Alevilik ve Krtlk ve Karadenizlilik ve Sivaslln sosyal demokrasi iin nemini irdelemek, yada grevden alnan ynetimleri sralamak; btn bunlar phesiz SHP parti yaamnn byk bir blmne k tutard. Ama, ben biraz daha gerilere gitmeyi, ksa vadeli siyasi atmalarn tesine bakmay tercih ettim. Trkiye sosyal demokrat hareketinin nasl sosyal demokrat ismine layk olabileceini aratrmadan, uzun sredir gzlenen ama SHP'lilerin kendilerinden ve herkesten gizlediklerini sandklar tkanmay anlamann ve dolays ile tkankl amann mmkn olamayacan dnyordum. Kitaptaki yazlarn hepsine damgasn vuran iki temel gr vardr. Birincisi, sivil toplumun devlet karsnda glenmesidir. Demokratikleme denince, benim aklma ncelikle sivil toplumun glenmesi geliyor. Sosyal demokrasi bir sivil toplum hareketidir. Ben rgtl sivil toplumun inasn sosyal demokrat projenin hedeflerinden biri olarak kabul ediyorum. SHP'nin sivil toplumu glendirecek parti olmasn neriyorum. Btn sivil toplum yanda sosyal demokratlar bu hayati hedef iin mcadele etmek zere birlemeye ve gbirliine aryorum. kincisi, SHP'nin nc dnyacl, brokratik-sekincilii ve bu ikisinin bileimi anlamndaki ilericilii sosyal demokrat hareketten tasfiye etmesidir. Ve evrensel sosyal demokrasinin zgrlk, eitlik, bar ve dayanma ilkelerini Trkiye'ye tayacak ada ve modern bir parti olmasdr. Trk toplumunun dnemi bitmi hurafe ve efsanelerle kaybedecek zaman kalmamtr. 21.inci yzylda, sosyal demokratlarn toplumun ncs ve deiimin lideri pozisyonlarn koruyabilmeleri, ancak bu byk dnm gerekletirmeleri ile mmkn olacaktr. Toplumun sivil toplum yanda dinamik kesimlerini, eskimi dogmalara ve ad ideolojilere kar durmaya, yeniliin yaratclnda bulumaya aryorum. Akln yolu birdir derler. Bu kitab oluturan makalelerde gelitirilen btn fikirler u yada bu tarihte Trkiye`de yada baka bir yerde pek ok sosyal demokrat tarafndan dnld, yazld, tartld. Ben sadece o fikirleri belirli bir sistematik
A.S.Akat 3 Sosyal Demokrasi Gndemi
iinde toparlamaya, okuyucuya sunmaya altm. Doallkla, SHP`nin acil gibi duran sorunlar ncelik kazand. Onlar kadar nemli baka sorunlar da var. Ama hereye bir tek kitap erevesinde cevap retmek mmkn olmuyor. SHP parti programnn deimesi stne olan birinci yaz ilk defa yaynlanyor. Dier yazlarn biri Admlar Dergisinde, gerisi Sosyal Demokrat Dergide eitli tarihlerde yaynland. Kitapta ayrca sivil toplum, ekonomi ve ideoloji stne konumamn metni var; bildiim kadar onlar da ilk defa yaynlanyor. Partinin yazl metinlere kar bir alerjisi yoksa da, fazla merakl olmadn da biliyorum. Yani bu yazlar, SHP camiasnda bir ho seda bile brakmadan kaybolma riskini tayor. Olsun. Onlar bir daha yazacam. Daha ok toplantya gidip, daha ok partili nnde anlatacam. Trkiye'nin gelmi olduu aamada, salkl ve gl bir sosyal demokrat partinin demokratik geleceimizin en byk gvencesini oluturduuna kesinlikle inanyorum. SHP, btn bu frtnalar atlatacak ve benim zlediim gibi ada bir sosyal demokrat parti olacak dinamizme sahiptir. Bu tarihi oluuma benim de bir kk katkmn olmasna kararlym. Mart 1991 stanbul
A.S.Akat
Birinci Blm
SHP PART PROGRAMI YENLENMELDR

ALTINCI OLAANST KURULTAY VE SONRASI SHP'nin 29 Eyll 1990 tarihinde toplanan Altnc Olaanst Kurultaynda parti ynetimine aday iki ayr ekip arasnda bir yar sz konusu oldu. Trkiye tarihinde ilk kez bir byk demokratik partide lider saken ve eli aya tutarken liderlik yarna gidilmesi, SHP'nin demokratik olgunluk asndan lkenin ncs olduunu tekrar kantlamtr. En bandan, bu yarn sadece kiilik farklar yada liderlik vasflar ile snrl kalmamas, tam tersine Trkiye'nin ve SHP'nin ihtiyac olan byk reform hareketine taraflarn bak alarn da yanstmas gereklilii kamuoyunda hissedildi. Bunda baarl olunmas halinde, hem Olaanst Kurultay'da yaplacak seimler asndan delege desteini alma ansnn artaca, hem de bir fikir platformu stnde seimi kazanan yeni ynetimin Haziran 1990'daki Olaan Kurultaya kadar gerekletirecei icraatn meruiyet kazanaca akt. Yarn balad ilk gnlerde kamuoyu taraflarn farkl fikir platformlarna sahip olmadklar kansnda idi ve bu mcadelenin SHP'yi zayflatt iddia ve eletirileri bu gzleme dayanyordu. Ancak, Kurultay ncesindeki gnlerde bu manzara deiti. Bir yanda Deniz Baykal, yanna nce smail Cem'i alarak, daha sonra da basnda ve parti kamuoyunda yrtt kampanyada "yenileme" temalarn ileyerek, parti bakanl iin verdii mcadeleye bir fikir boyutu eklemeye alt. Dier yanda ise Erdal nn, Kurultay ncesi aklamaya balad temalar Kurultay konumasnda beklenmedik lde bir fikir platformunun temel unsurlar ile zenginletirdi. Bylece, hem sosyal demokrat hareket, hem de hareketin en byk partisi SHP iin son derece nemli yeni bir devrin baladn dnmemize olanak veren bir ortam olutu. phesiz, Kurultay'n ana temas, parti iinde demokratik mekanizmalarn yerletirilmesi ve hukukun hakim klnmas idi. Bu nedenle, Kurultay ncesinde ve Kurultay srasnda, en ok tartlan, en fazla heyecan uyandran konular, parti ii ileyile ilgili eletiriler, neriler ve savlard. Bunun olaan, hatta salkl karlanmas gerektii kansndaym. Bir sosyal demokrat partinin topluma nclk edebilmesinin nkoulu, parti iinde farkl fikirlerin bir arada yaayp yarmalarna olanak veren bir parti ii hukuk ve demokrasi dzeninin kurulmas ve ilerlik kazanmasdr. Bu olmazsa olmaz koul yaama geirilmedike, tm fikir tartmalar, tm yenilik araylar bir avu siyaset esnafnn hukuk-d ve ahlak-d uygulamalar tarafndan boulur; ancak
sa partilerde raslanan ekilde lider hegemonyas ve onu destekleyen (siyaset ilminin clientelism dedii) kar ilikileri partiye damgasn vurur. CHP'nin bu konuda ok deerli deneyimleri vardr ve bu gemiten ders kartmak, ayn hatalar yeniden tekrarlamamak zorundayz. rnein, Kbrs Harekatndan sonra, yani 1970'lerin ikinci yarsnda, Ecevit'in bakanlndaki CHP, hzla sosyal demokrat izgiden uzaklam, Trkiye toplumundan ve toplumun ihtiyalarndan kopuk bir poplist lider partisine dnmt. Aada, karizmatik liderin poplist partisi ile 1978-79'da uygulad politikalara sk sk atfta bulunacaz. Ne yazk ki, SHP bu miras reddedememitir. Kuruluundan itibaren varolan eilimlerin, 1987 yaznda siyasi yasaklarn kalkmasndan sonra daha da glendiklerini itiraf etmek zorundayz. Partide sosyal demokrasinin evrensel ilkelerini savunan kesimlerin bu koullarda ilk hedef olarak parti iinde oulculua, yani farkl fikir platformlarnn varlna ve zellikle yelerin ve semenin parti ii siyasete katlmna olanak salayacak zmleri aramalar salkldr. Genel bakanlk yarnda "fikir ve platform" boyutunun parti ii mekanizmalarda temerkz etmesi ve Parti Programna hi girilmemesi, iktidar programna ise genel ifadelerle deinilmesi bu balamda mazur grlmelidir. Tersini, yani parti ynetimine aday iki kadronun Olaanst Kurultay ncesindeki kstl zaman iinde tmyle ideoloji ve program baznda bir kampanya yrtmelerini istemek, sanyorum ki, semeninden tekilatna SHP kamuoyunun beklentileri ile eliirdi. Baykal ekibinin Altnc Olaanst Kurultayda en byk sknts bu oldu. Kampanya sylemini srekli rgt sorunlar dna ekme abalar, gemi antidemokratik uygulamalar nedeniyle, parti ii demokrasi ile ilgili getirecekleri nerilerin parti tekilat tarafndan ciddiye alnmayacan bildiklerini gstermektedir. Bu durumda, sylemi "kim partiyi iktidara getirir" sorusu evresinde tuttular. Ve nn ekibinin "kim partiye demokrasiyi getirir" sorusu karsnda malup oldular. Byle bir sorunsaln iinden baklnca, gerek Olaanst Kurultay'a gidilmesi, gerekse Kurultay'da nn ekibinin baarl olmas, SHP iin byk bir kazantr denebilir. Hatta, "parti ii demokrasi" temasnn sosyal demokrat hareket iindeki poplerlii, sa partileri dahi etkileme potansiyeline sahiptir. Bu zgl anlama, Olaanst Kurultay'daki sonucun Trkiye'nin siyasi haritasnda nemli bir dnme tekabl ettiini hakl olarak nerebiliriz. Ancak, unutulmamas gereken ok nemli bir baka husus vardr: parti ii demokrasi bir ama deildir, bir aratr. Bir siyasi hareketin ve partinin esas amac iktidara gelmek ve toplumsal projesinin uygulamaya geirerek, kendisini destekleyen ktlenin beklentilerine cevap vermektir. Demek ki, Altnc Olaanst Kurultay SHP iinde fikir tartmalarnn sonu deil, balangc olmaldr. Kazanan ekibi bekleyen byk tehlike, zaferinin sarholuu ile bann dnmesi, ve esas iin bundan sonra, parti tz, parti program ve iktidar program dzeyinde gerekletirilecek deiiklik ve yenilikler olduunu unutmasdr.
A.S.Akat
Kurultay Trkiye'nin SHP'den beklentilerini arttrmtr. Mevcut ve potansiyel semenleri SHP'nin bir an nce; rgt, parti ii demokrasisi, ideolojisi, iktidar programlar ve kadrolar ile ada bir sosyal demokrat parti olduunu kantlamasn, lkenin acil sonunlarn zebilecek saduyu ve olgunlua geldii konusunda kendisini ikna etmesini beklemektedir. Btn bunlar, ncelikle Genel Bakan E.nn'nn, ama phesiz ayn lde yanndaki yeni kadronun, cesaretle parti ii tabularn stne giden bir tutum sergilemelerini zorunlu hale getirmitir. Ayn cesur yaklam, parti iindeki muhalefet hareketlerinden beklemeliyiz; rnein D.Baykal'n bundan sonraki mcadelesinde, arlk partinin program, ideoloji ve kadrolarnda yenileme nerileri olmaldr. Bu arada gzden karlmamas gereken bir baka ok nemli husus vardr. Sosyal demokrat hareketin u anda iki ayr partiye blnm olmas, fiilen bir baka yara, SHP ve DSP arasnda sosyal demokrat hareketin hakim ve giderek tek partisi olma yarna yol amtr. SHP ynetimi, 1980 ncesinde CHP ynetiminin sahip olduu, hareketin birden fazla partiye blnmemesinin yaratt avantajlara sahip deildir. Bu rekabeti yapnn SHP iin ne kadar vahim sorunlar yaratabilecei Bayrampaa belediye seim sonularnda ok belirgin ekilde ortaya kmtr. Karizmatik ve poplist lider B.Ecevit karsnda, SHP'nin bir tek gc olabilir; rgt, kadrolar ve program ile evrensel sosyal demokrat parti modelini retmek ve bu modele uygun bir yapya kendisini dntrmek. ki parti arasndaki birlemenin tabanda ve SHP'nin liderliinde gereklemesinin koulu budur. Kurultay ncesindeki deerlendirmem, Genel Bakanlk yarnn Trkiye Sosyal Demokrat hareketinin CHP'lilikten SHP'lilie, "ilericilikten" "sosyal demokratla" dnmesinde hayati bir nemi olduu eklinde idi. Kurultay'n yapld salona girerken, tarihin garip bir cilvesi olarak bu kez Baykal'n "CHP'yi ve ilericilii", nn'nn "SHP'yi ve Sosyal Demokrasiyi" temsil ettii kansnda idim. Kurultay' izleyince, hem bu gzlemin doru olduuna inancm, hem yeni kadronun byk dnm balataca umudum glendi. Dorusu, Kurultay sonras gelimeler tam beklediim ynde olmad. Tekilat dzeyinde bakarsak, nn'nn bilinli bir ekilde vurgulad "seimle gelen seimle gider" ilkesi ksa bir sre sonra yeni ekip tarafndan da inenmeye balad. Bir st kademenin bir altn siyasi nedenlerle grevden alma geleneinin SHP'de bir trl krlamam olmasnn, partiye byk g kaybettirdiine kesinlikle inanyorum. Program dzeyinde ise, SHP ynetiminin Krfez Krizi karsndaki tutumu Avrupa Sosyal Demokrat Partilerininkinden ok farkl oldu. Bu farklln tmyle "nc dnyac-ilerici" eklinde nitelediim eski ideolojiden kaynakland benim iin ok belirgindi ve yeni ynetimin tabular kracak yerde onlarn en byk savunucusu olmaya baladn dndrd. Hele D.Baykal'n bu konudaki kna gelen tepkiyi hi bir ekilde sosyal demokrat davran biimleri ile telif etmenin mmkn olmad kansndaym. Aadaki analiz ve neriler bu erevede ele alnmaldr. Hem parti ii ilikileri, hem de partinin ideolojik ve politik programn dntrme abas ancak ayrntl ve heyecanl bir tartma ortamnda, byle bir tartma ortamn hogr ile
karlayan bir ynetimle baarl olur. Sosyal demokrat anlay, projesinin tanmnda yer alan eitlik ve zgrlk ilkelerinin doal bir uzants olarak, bu konularn az sayda parti yneticisi yada uzman tarafndan kapal kaplar arkasnda kararlatrlmasna kar kar. Tam tersine, sadece parti tekilatnn deil, bizzat semenlerin ve genelde lke kamuoyunun yaygn katlm ile oluacak bir tartma ortamnda, her fikrin ak ak savunulmasn, lehte ve kar grlerin belirginlemesini, icabnda ktle iletiim aralarna yansyan polemiklerin olumasn, sosyal demokrasinin ada fikir platformunu oluturma srecinin olaan unsurlar olarak grmeliyiz. Fikirlerimizin netlik kazanmas, sosyal demokrasiden ne anladmzn belirginlemesi, an dnya ve Trkiye dzeyinde sosyal demokrat hareketin nne koyduu sorunlarn ve misyonlarn tesbit edilmesi, 1990'l yllarda gemi dnemlerden ok daha nemli oldu. nk, artk 1945 sonrasnn iyi tanmlanm ekonomik ve siyasi rejimlerden oluan bloklar zld. 1989 ylnda Dou Avrupa'da ve Sovyetler Birliinde komnist rejimleri sarsan toplumsal deprem ve bu depremin uluslararas politika ve ekonomide yaratt dnmler, Trkiye gibi sanayileme srecinde gecikmi lkelerde sosyal demokrasinin kendisini yeniden tanmlama ihtiyacn arttrmtr. Krfez sava, eskisinden ok farkl bir dnya dzeninin kurulmakta olduuna en son kanttr. Yakn gemie kadar Sovyetler Birliinin mttefiklerinden biri olan Irak, yeni dzenin koordinatlarn anlayamad; bunun fiatn ok ar dedi. Uzak deil, daha birka yl nce, Sovyetlerin onay ile Amerika Birleik Devletlerinin Birlemi Milletler emsiyesi altnda byle bir sava yapabileceini hangimiz dleyebilirdik? artlar tm dnyada kkl ekilde deimitir. "lericilik", "nc dnyaclk" ve "sosyalizm" gibi Trk sol dncesi stnde youn etki yapan evrensel akmlarn 1990'lardaki gleri yada geerlilikleri, 1950'lerden, hatta 1970'ler ve 1980'lerden ok farkldr. Trkiye de bu srede deimitir; artk Trkiye insanna 1960'larn ideolojileri ile hitap etmek, gemi kalplarla ve sloganlarla onun zlemlerine cevap vermek olana kalmamtr. nsanlk tarihinin bylesine byk bir dnm yaad bir dnemde, eski tabularna sk skya sarlmak, Trkiye ve dnyann zengin deneyim birikimini grmemezlikten gelmek, sosyal demokratlkla eliir. Doallkla, bu tr byk dnm anlarnda projemizin en temel varsaymlarna dahi korkmadan eilmek, hala geerliliklerini koruyup korumadklarn irdelemek gerekir. Byle anlarda salkl siyasi hareketler cesareti akl ve saduyu ile birletirerek tarihin bir adm nne gemeyi becerirler. Aadaki nerilerin sunu ve kavranmasndaki zorluklardan biri burada yatmaktadr. Bir yanda dnya ve Trkiye deneyiminin bize zorlad yapsal dnce dnmlerini kapsamak, dier yandan da SHP'nin yaad i dinamiin gncel gereksinmelerine cevap vermek zorundayz. Bazen gncelliin ar basmas, bizleri sosyal demokratlarn baka yerlerde oktan zdkleri sorunlar uzun uzun tartmaya itecektir. Bazen de yapsal sorunlar, SHP'nin gncelliinde yer almadklar halde yarn iin tadklar nem nedeniyle ayrntl analiz
edilecektir. Ben, nerilerimde yapabildiim lde evrensel sosyal demokrasinin ilkelerinin tartlmasna, varsaymlarnn irdelenmesine ve 2000'li yllara ynelik evrensel sosyal demokrat projenin gerekletirilmesine ait dncelerimi geri planda tutmaya altm. nk, bu yazdaki esas amacm, SHP'nin gncellii olan ideoloji sorunlarnn bir envanterini yapmak ve bunlara sosyal demokrasi ile tutarl ve SHP iin yaplabilirlii olan zmler getirmekti. Doallkla, baka platformlarda evrensel projenin tartlmaya balanmasn gnlden destekliyorum. Okuyucuyu bir baka konuda da batan uyarmam gerekiyor. Yazdaki analiz ve neriler, dorudan bir siyasi platform eklinde hazrlanmamtr. Bu nedenle, yazl uslubu Trkiye'nin siyasi geleneinde raslananlardan ok farkldr. rnein, baz partili okuyuculara fazla akademik gelebilir. nk Trkiye geleneinde, parti metinlerinin genel ve soyut ifadeler iinde yani slogan dzeyinde kalmas tercih edilmitir. Bu gelenek, siyasi snfn sekinciliine iaret etmektedir. Sradan partili, slogan dzeyinin stnde analizleri anlama yeteneinden yoksun kabul edilir ve ona anlayaca dnlen basit sloganlarla hitap edilir. Ben bu anlay reddediyorum. SHP yesi, genel ve soyut sloganlarn ok tesinde siyasi analizleri kolayca izleyebilecek ve deerlendirecek saduyu ve olgunlua sahiptir. Byle olunca, yaz ayn anda hem parti rgtne ve sosyal demokrat semene, hem de sosyal demokrat hareket iinde ve evresinde bilgi reticisi saylabilecek kesimlere ulamay hedeflemektedir. Okuyup ilgilenenler arasnda retim yeleri, gazeteci ve yazarlar, eitli dzeylerde parti yneticileri gibi partinin ideolojisinin olumasna aktif katkda bulunan kiiler kadar sradan parti yesinin ve semeninin yer almasn umuyorum. Partideki fikir tartmalarnn ilkel sloganlardan kurtarlarak, analitik bir dzeye erimesi, partide ok zlenen eitim srecine de bence nemli katklarda bulunacaktr. Trkiye'de sosyal demokrat siyasi yaamn nemli sorunlarndan birinin burada olduunu syleyebiliriz. Akademik ve bilimsel anlam ile bilgi reticisi ile bir siyasi partinin yerel yada milli lideri olarak siyaseti arasndaki iblm ve ibirlii gemite sk sk kartrld. Bazen bilgi reticisi liderlik, bazen de lider bilgi reticilii vehmetti. Uzmanla siyaseti arasndaki zor dengeyi bir trl tutturamadk. Yazy bir siyaseti olarak yazdm, ama bir uzmann diliyle, yani dier uzmanlarn da okuyabilecei gibi yazdm. Bylece, uzman-siyaseti iblmn dengeli bir ibirliine dntrme yolunda bir kk katk yapabilmeyi mit ediyorum. PART PROGRAMI ESKMTR Trkiye'de sosyal demokrat hareketin tarihi gelime izgisi, SHP'nin bugn karlat sorunlarn nemli bir blmn aklayacak ipular ile doludur. Partiyi Olaanst Kurultaya gtren koullara bakarsak, Bayrampaa yenilgisini sadece Parti ii ynetim hatalar ile aklamann imkansz olduunu grrz. zellikle 26 Mart 1989 yerel seim sonular ile karlatrlnca, Bayrampaa yenilgisinde, partinin belediyelerdeki icraatnda somutlaan siyaset izgisinin de semen tarafndan onaylanmamasnn byk rol olduu grlr. Ancak, analizi burada
keserek faturay derhal Bykehir Belediye Bakanna kartmak son derece yanltr. Yaplmas gereken, ciddi ve cesur bir tavrla, sorunlar kapsaml bir ekilde tesbit etmek, onlar zecek dnmleri tasarlamaktr. phesiz, son yenilgide SHP'nin belediyelerdeki baarszl semen tercihlerini etkileyerek nihai darbeyi vurmutur. Ancak, bu sonuta Belediye Bakanlarnn kiilikleri olsa olsa marjinal bir etki yapmtr. Partiyi yaralayan, yerel ynetim anlaynn ad kalmas ve bu anlay uygulayan kadrolarn yetersizlikleridir. Her iki tehis de, sorunun ok daha derinlerde, SHP'nin Trkiye toplumuna ve ekonomisine bak asnda, bu bak as iinde rettii zmlerde ve gerek parti ii mekanizmalarnn gerek toplumla diyalogunun oluturduu kadrolarda yattna iaret etmektedir. Gerek iktidara getirilen kadrolar, gerek o kadrolarn eylem klavuzu olan ideolojisi itibariyle, SHP hala 1990'larn partisi olamam, 1970'lerin hatta daha ncelerin artk anlam kalmam mcadelelerinde skp kalmtr. Nitekim, Irak'n Kuveyt'i igal etmesi ile balayan ve giderek bir scak savaa dnen Krfez Krizi, SHP'nin eskimi ideolojisinin somut olaylar karsnda partiyi nasl yanl tepkilere gtrebileceini bir kere daha kantlamtr. Bu krizde, yeni ynetimin parti politikasn Bat Avrupa sosyal demokrat partileri ile yakn temas iinde, hatta onlarla ibirlii yaparak gtrmesini beklerken, bambaka bir durumla kar karya kaldk. rnein iktidarda olan spanyol ve Fransz Sosyalist Partileri, bar araylarna Saddam Hseyin'in hi tepki gstermemesi ve Kuveyt'in igalini srdrmesini deerlendirerek, ABD ve mttefikleri yannda yer aldilar. Pasifist hareketin ok gl olduu Almanya dndaki tm sosyal demokrat partiler azok ayn pozisyonu benimsediler. Yani, kriz karsnda bir sosyal demokrat tutum belirdi: bar savunan fakat Irak'n uluslararas hukuku ineyen igaline kar gereinde silah kullanmaktan ekinmeyen bir tutum. SHP'nin ise, byk bir sosyal demokrat ktle partisinden ziyade marjinal siyasi hareketleri andran "ilerici-nc dnyac" bir tepki iinde kaldn izledik. SHP, smrgecilik dneminin oktan, souk savan ise ksa bir sre nce bittiini hala anlayamam bir ideoloji iinde akntya kar krek ekmeye almaktadr. Krfez krizi, aynen belediyeler rneinde olduu gibi, kamuoyunda SHP'ye yneltilen "ad", "tutucu", "eskimi", "beceriksiz" gibi yaktrmalar neredeyse glendirici bir etki yapmtr. Demek ki, SHP'nin ve dolays ile Trkiye Sosyal Demokrat hareketinin temel ideolojik belirlenmesine neter vurmadan, sadece lider yada bir ka parti yneticisinin deimesi ile partinin seim performansnn tekrar ykselmeye balayacan, yani kamuoyunun ve vatandan SHP iktidarna gveneceini beklemek safdillik olacaktr. Fazla ayrntya girmeden, Parti Program ve ideolojisi ile ilgili olarak gemiten devralnan erevenin temel eksiinin Sosyal Demokrasi olduunu syleyeceim. Program ve ideolojide; - yukardan ve brokratik/sekinci "tek parti ilericilii" vardr; - milliyetilii lkenin her dzeyde d dnyaya kar kapanmas olarak anlayan "nc dnyaclk" vardr";
- soyut bir halk kavramnn destekledii "halka ramen halk" fetiizmi yani "poplizm" vardr; - hatta u sralarda tm dnyada zlen marksist yada marksizan totaliter "sosyalizm" vardr; - fakat baarlar ile 20.inci yzyla damgasn vuran "ada sosyal demokrasinin ilkeleri" yoktur. stelik, SHP 1989 ve 1990 yllarnda dnyay altst eden Dou Avrupa ve Sovyetler Birliindeki deimeler sanki olmam gibi davranmaya devam eden, Dou Avrupa Sosyalizminin knn kendi kavramsal erevesi iin ne anlama geldiini sorgulama ihtiyac bile duymayan belki de tek sosyal demokrat partidir. SHP'yi 1990'larn ve 2000'lerin modern Trkiye'sinin ada platformlarna ekme abalar parti iinde hep varolmutur fakat mnferit kalm ve baarya ulaamamtr. nmzdeki dnemde SHP'nin iktidara yryebilmesinin nkoulu olan bu ideolojik dnmn balang noktas SHP Parti Programnn yeniden yazlmas iin hazrlklarn balatlmasdr. SHP'nin bugnk Parti Programn belirleyen etkenleri grebiliyoruz. Birincisi, 1923-50 arasnn iktidardaki tek partisi (devlet partisi) CHP'nin getirdii bir miras vardr. Bu miras, sekinci ve brokratik bir ynetim anlayna tekabl ediyor. "Halk iin halka ramen" slogannda somutlaan bu anlay, bu yazda defaten vurgulayacamz gibi, znde demokrasiye kar, siyasi ve ekonomik devletilii bir btn olarak gren, ayn anda korporatizm, boleviklik ve faizm gibi birbirine zt ideolojilerden etkilenmi bir yukardan reformculua tekabl etmektedir. "lerici" szcnn kk buradadr. 1950 seimleri ile CHP meclis ounluunu kaybetmi olsa da, ilerici denilen aydn evrelerde ve brokraside hakimiyetini 1960'lara kadar gl bir ekilde srdrmtr. Hala, Trkiye'nin sorunlarnn 1950'de parlamenter demokrasiye geile baladn dnen pek ok ilerici aydn vardr. Sosyal demokrat ideolojinin olumasnda ikinci nemli etken, 1960'l yllarda, 27 Mays darbesi sonrasnda oluan siyasi ortamdr. st ste baarsz darbelerin denendii bu yllarda, demokrasiyi kmseyen fakat sol dnceye ak bir aydn radikalizmi ilerici dnceye hakim oldu. Bu ortamda beliren ekonomik ve toplumsal ideolojiler o devirde hala byk lde brokrat-aydn kesime dayanan CHP'yi etkiledi. 1960'lar ortasnda smet nn'nn "ortann solu" almn balatmas, 1970'lerde Ecevit hareketi ile CHP'nin yepyeni bir grnt kazanmas sonucunu dourdu. Gl bir karizmatik lider ve popler (ve poplist) bir sylem 1970'lerde CHP'yi nce en byk parti yapt, bilahare iki kez iktidara getirdi. Bu dnemde, giderek CHP kendisini "sosyal demokrat" eklinde adlandrmaya balad. Ancak, 1970'ler ortasnda oluan parti programnn 1978-79'da CHP tarafndan uygulanma denemesi byk bir baarszlkla sonuland. Buna ramen, hemen ardndan gelen 12 Eyll darbesi CHP iinde olas bir program tartmasna izin vermedi; liderin de, kadrolarn da bu baarszln hesabn vermelerini engelledi. Yani, bu zgl anlama, 12 Eyll darbesi iflas tam kantlanm bir ideolojinin yaamn uzatarak Trkiye sosyal demokrat hareketine son derece
nemli bir ktlk daha yapt. Doallkla, 1983'de CHP geleneini srdren partiler kurulma aamasna gelince, aa be yukar ayn program alnd ve 1980'ler SHP'sine maledildi. Ne yazk ki, sosyal demokrat kamuoyu ve kadrolar 1978-79 dnemini ayrntl analiz etmeyi becerememi, tam tersine, suskunlukla geitirmeyi tercih etmitir. Her siyasi hareket kendi gemii ile ilgili bir miktar sansr uygulama, hatalar grmemezlikten gelme, zeletiri yapmama eilimleri tar. Bu eilimler glendike, siyasi hareketin bugn ve gelecei kavrama ve kapsama olanaklar da snrlanr. nk, bu suskunluk semen nezdinde gemi hatalardan ders alnmad, hatta onlarda israr edildii eklinde bir beklenti dourur. SHP iin bu beklentiyi hakl klan unsur, parti programnn aynen 1970'lerde ki ierii ile devam etmesidir. Az nce de belirttiim gibi, bu programa damgasn vuran "nc dnyac ve ilerici bir poplizm"dir; sosyal demokrasinin ilkeleri deildir. Halbuki, zellikle 1980'li yllarn sonuna doru Dnyada siyasi, ekonomik ve toplumsal dzeylerde "devrim" saylabilecek deiiklikler, dnmler gereklemitir. rnein, Bat Avrupa Sosyal Demokrat Partilerinin tm deien an koullarna kendilerini uyarlamlardr. 1980'de iktidara gelen, arada iktidar kaybeden, sonra tekrar alan Fransz Sosyalist Partisinin son 10 yllk evrimi SHP iin ok nemli derslerle doludur. Gene 1980'li yllardaki baarl iktidar ile lkesini 40 ksr yllk Franko faizminden ada Avrupaya tayan spanyol Sosyalist i Partisi rnei Trkiye iin ok reticidir. Muhalefetteki ngiliz i Partisi, 1983 seimlerini kaybederken kulland platformu bugn radikal bir ekilde deitirmi ve nmzdeki seimlerde iktidar aday olmutur. Tm dier Bat Avrupa partileri iin benzer eyler syleyebiliriz. evresindeki btn bu deiime ramen, rnein, Dou Avrupa Sosyalizminin iflasndan sonra semenin nne hala "Merkezi Planlama" zlemleri ile giden bir SHP'nin halka umut vermemesi artc deildir. Trkiye'de ise 1980 darbesi siyasi yapy altst etmitir. Trk toplumunun ounluu Trkiye'yi 1980'de askeri darbeye getiren srecin sorumlular arasna, ister sevelim ister sevmeyelim, o dnem siyasi kadrolarn da koymaktadr. ANAP'n, askeri darbe ile zdelemesine ramen bir siyasi parti olarak varln srdrebilmesinde "yeni" bir siyasi oluum nitelii nemli bir etkendir. Kadrolar, i kavgalar ve nihayet program ile buram buram 1970'ler kokan bir SHP'nin 2000'li yllarn zlemlerini tayan semene gven vermekte zorluk ekmesine armamak gerekir. Aada, ada bir sosyal demokrat partinin Trkiye iin nerecei "yeniliki reform platformunun" ana hatlarn balklar itibariyle gstermeye ve Trkiye'nin a yakalamasna imkan verecek "Sosyal Demokrasi Projesini" tanmlamaya alacam. Parti programna ilikin grler aslnda ana balk altnda toplanabilir. lki, hukuki erevenin ve siyasetin temel ilkelerinin saptanmasdr. Buna "birey-devlet" ilikisinin yeniden dzenlenmesi diyebiliriz. kincisi, idari yap ile toplumsal srelerin kesime noktalarnn incelenmesidir. Buna "sivil toplumbrokrasi" ilikisinin aklk kazanmas eklinde bakabiliriz. ncs ise,
ekonominin ileyiinde sosyal demokrat bir iktidarn 2000'li yllar Trkiye'sine dnk hedeflerinin ve aralarnn saptanmasdr. Bunu da "byme-refah devleti" ikilemine byk ktleler lehine zm aray eklinde tanmlayabiliriz. ada sosyal demokrasinin her konudaki tercihleri son derece nettir. Sosyal demokrat proje, ncelikle bireyi devlete kar korumay, onu devlet karsnda glendirmeyi hedefler. Her trl devletiliin bireyi devlete kyasla zayflatt gzlem ve ilkesinden yola kar. Kesinlikle sivil toplumcudur. Yani, sosyal demokrasi merkeziyetilie kardr; ademimerkeziyeti demokrasiyi savunur. Brokrasinin gcnn azalmasn, yerini sivil toplum kurumlarnn ve seimle gelen ynetimlerin almasn talep eder. Her toplumsal dzeyde, sekincilie kar kar, demokratik mekanizmalar savunur. Ekonomideki ncelii, byk ktlelerin gncel sorunlarna zm getiren refah devletinin kurulmas ve bylece gelir dalmnn dk gelirli snf ve kesimler lehine dzeltilmesidir. Evrensel sosyal demokrasi projesinin temel ilkeleri bunlardr. Bu temel oturmayan bir siyasi program, kendisine ne ad verirse versin, sosyal demokrat deildir, olamaz. ALTI OK VE SOSYAL DEMOKRAS SHP Parti Programnn nasl bir ideolojik damga tadnn en belirgin kant, Cumhuriyet Halk Partisinin 1931'de kabul ettii ve 1937'de Anayasaya ekledii Alt Ok'un, 1991 ylnda sosyal demokratlk adna hala savunulmasdr. Alt Ok, hem partinin ambleminde yer almaktadr; hem de partinin 1985 ylnda yaplan 1. Olaanst Kurultaynda kabul edilen ve halen geerli olan Parti Programnda "Alt lke" ad ile en baa oturtulmutur. Aada ksaca bu alt ilkenin sosyal demokrasinin evrensel projesi ile tutarlln tartacam. Ancak, hemen belirtmemiz gereken ok arpc bir husus vardr: Alt lke arasnda "demokrasi" yoktur. Evet; 1991 yl Trkiye'sinde kendisine sosyal demokrat diyen bir parti, temel alt ilkesini sayarken bunlarn arasnda demokrasinin olmayn yadrgamamtr. Hatta, temel alt ilkesi arasnda demokrasinin olmamasnn ne anlama geldiinin bilincinde dahi deildir. Halbuki, sosyal demokrat olabilmek iin nce demokrat olmak gerekir. Demokrat olmak ise, her yerde ve daima nce demokrasiyi ve demokrasi ile beraber gelen kurumlar savunmak, demokrasiye hereyin stnde zel bir nem vermektir. Demokrasi soyut bir ilke yada gerekletirilmesi zor bir hayal, bir topya deildir. Gzle grlen elle tutulan kurumlarda somutlam, varl yada yokluu hemen belli olan bir ynetim biimidir. Nedir demokrasinin kurucu zellikleri: temel hak ve zgrlklerdir; tek dereceli zgr seimlerdir; halkn setii yneticilerin stnde yada dnda baka bir iktidar ve irade olmamasdr. Bunlar bir lkede ya vardr, yada yoktur. Eer varsa demokrasiden sz ederiz, yoksa da diktatrlkten. Demokrasi konusunda net olamayan, ikircikli dnceleri hala sinesinde barndran bir siyasi harekete sosyal demokrat demek asla mmkn deildir.
CHP'nin Trkiye'de tek parti diktatrln kurduktan sonra benimsedii Alt Ok arasnda demokrasinin yer almamas, yukarda ksaca deinilen sekinci zn byk bir aklkla ortaya karmaktadr. Alt Ok'un her biri, demokrasi-d bir ynetimin ilkeleridir ve yle olmak zorundadrlar. Alt Ok, Trkiye toplumunu yukardan reformlarla dntrmeye alan (ve bunu bile baarp baaramad tartmal olan) anti-demokratik sekinciliin ilkeleridir; sosyal demokrasinin ilkeleri deildir. 20.inci yzyln son gnlerinde bunlar tarih-ncesinin simgeleri haline gelmilerdir. talyan Komnist Partisinin ismini ve amblemini deitirme cesaretini gsterdii, Sovyetler Birlii Komnist Partisinin Stalin dnemi basklarn tehir ettii ve btn gemiinin zeletirisini yapmak zorunda kald bir ada, hala Alt Ok'tan medet ummak, hala Alt Ok'un tanmlad kimlii ilerici zannetmek, hala parti programnn bana Alt Ok'u koymak, hala parti ambleminde Alt Ok'u tutmak, olsa olsa zavall bir tutuculuun ve ilkel bir adln gstergeleridir. SHP, yenileme ve demokratikleme srecine ancak Alt Ok'u program ve ambleminden kartarak balad takdirde kamuoyu ve semen nezdinde ciddiye alnacaktr. imdi sras ile bu ilkeleri irdeleyelim. i) Cumhuriyetilik. Ne teorik olarak ne de ampirik dzeyde, cumhuriyet idaresi ile demokrasi ve sosyal demokrasi arasnda bir iliki kurmak mmkndr. Hepimizin bildii gibi, Bat Avrupa'nin en baarl sosyal demokrat uygulamalar ve iktidarlar, skandinav lkeleri, Benelks, ngiltere ve spanya rneklerinde grld gibi, Kraliyet ynetimleridir. Halbuki, 20.inci yzyln grd kanl diktatrlklerin byk ounluu cumhuriyetlerde ortaya kmtr. ok uzaa gitmeye gerek yoktur: Saddam Hseyin'in Irak' bir cumhuriyettir; eriat devleti ran da cumhuriyettir. Hitler Almanyas ve Stalin Sovyetler Birlii de yleydi. Siyasi rejimleri tanmlayan, devlet bakanlnn babadan oula kaltm yolu ile geip gemedii deildir; fiilen lkenin ynetiminden sorumlu olan kii ve kadrolarn oraya nasl seildikleri ve hangi hukuki erevede lkeyi ynettikleridir. Bu 1930 ylnda da byleydi, 1990'da da byledir. Yani, mhim olan ve bir siyasi rejime tekabl eden kavram demokrasidir; cumhuriyet deildir. Cumhuriyetilik Oku, beraberinde gelen cumhuriyet vgleri ile birlikte, tek parti diktatrlnn lkede demokrasinin olmayn biraz olsun gzlerden saklamak iin kulland bir ara olmutur. Cumhuriyetin kuruluundan bu yana geen 70 yldan sonra, Alt Ok'un ilki olan Cumhuriyetilik iyice bo, anlamsz hatta komik kalmtr. Trkiye'de Padiahl geri getirmek ve Osmanl Hanedann tekrar devletin banda grmek isteyen hareketler mi vardr ki SHP onlara kar durmaktadr? Cevap hayrdr. Peki neden hala Cumhuriyetilik ilkesi programda ve oku amblemde yer almaktadr? Sadece SHP 60 yllk yetersiz ve yanl bir ilkeyi dahi deitirmeyi cesaret edemeyecek kadar tutucu bir parti olduu iin mi? ii) Milliyetilik.
Oklarn iinde en tehlikelisi ve evrensel sosyal demokrasi ilkelerine en zt olan belki budur. Tek parti diktatrl, dnem Avrupasnda esen totaliter rzgarlarn da etkisi ile, rkla varan bir milliyetilik anlayn benimsemiti. Gne dil teorisi, btn medeniyetlerin Trk rkndan kt iddias, dildeki arlatrma, gelitirilen tarih tezleri, bu rk yneliin iaretleridir. 1930'larda yada 1940'larda yaynlanan lise tarih kitaplarn okumak, CHP milliyetiliinin gerek anlamn bariz bir ekilde ortaya kartacaktr. Dnemin politik mcadelelerindeki hedef ve amac ne olursa olsun, neticede Alt Ok'un milliyetilik ilkesi bir insann lkesine ynelik olaan sevgisinden ok tede bir eyleri simgelemektedir. Halbuki sosyal demokrasi evrensel bir projenin siyasi hareketidir. Vazgeilmez ilkelerinden biri, uluslararas dayanmadr. Tm dilleri, dinleri ve etnik kkenleri zgrlk iinde beraber yaamaya, kltrel zbenliini kaybetmeden demokrasi iinde birliktelie davet eder. Sosyal demokrasinin kurucular, tm milliyetilik eilimlerini kknden reddetmiler, milliyetilie kar daima kozmopolitlii ve enternasyonalizmi savunmulardr. Sosyal demokrat hareketin tarihinde, 19.uncu ve 20.inci yzyln btn milliyetilik hareketlerine kar durma, onlarla mcadele etmek vardr. Sosyalist dnce hakl olarak milliyetilikte hep sacl, faizmi, ovenizmi grm, hep kar kmtr. Trkiye'de de durum farkl deildir. A.Trke'in Milliyeti Hareket Partisi'nden S.Demirel'in Milliyeti Cephelerine ve ANAP'n milliyeti-muhafazakar izgisine, gncel siyasi yaamda milliyetilik sa siyasi partilerle zdelemitir. CHP'nin Milliyetilik Oku'nun SHP'ye hangi somut politikalarda ne getirmesi beklenmektedir? Krt sorununu zm m basitletirecektir? Yoksa Trkiye'nin Avrupa Topluluuna giriini mi kolaylatracaktr? Trkiye sosyal demokrat hareketi en ksa zamanda milliyetilii ana ilkelerinden kartp yerine uluslararas dayanmay getirmek zorundadr. iii) Halklk. Tek parti diktatrlnn stne kurulduu ideolojik temellerden biri, Trkiye'de Bat Avrupa lkelerindeki gibi snflarn ve dolays ile snf atmasnn varolmad nerisidir. Buna gre, Trkiye'de iiler, sermayedarlar, tccarlar, byk toprak sahipleri, esnaf, memurlar, subaylar, aalar, beyler, marabalar, vs., aralarnda hi kar atmas olmayan insanlardr; nk hepsi ayn milletin fertleridir. Bylece Trkiye snfsz bir toplum olur ve "halk" szc bu uyumlu snfsz toplumu ifade eder. Halk kavram, kendi iinde hi bir eliki olmayan, soyut ve homojen bir insan topluluunu ierir ve aslnda amac toplumdaki atmay ve o atmann daima siyasi dzeye, zellikle devlete yansd gereini saklamak, gizlemektir. Halklk Oku, Trkiye'deki snflar gereini saklamak zere retilmi bir kavramdr. Doallkla, bu snfsz, elikisiz ve atmasz halk yneten sekinler, ynetimlerini halk adna, halk dnerek yaparlar, yani "halk" olurlar. CHP'nin Halklk Oku'nun ierii, snfsz toplum efsanesinin siyasi dzeye yanstlmas yoluyla tek parti diktatrlne ideolojik klf dikme abasndan ibarettir.
Sosyal demokrasi yukardaki halk anlayn hi bir ekilde kabul edemez. nku, sosyal demokrat ideoloji, toplumlarn snflara blnm olduu gerei stne ina edilmitir. Her toplumda smren ve smrlen, ezen ve ezilen, gl ve gsz snflar vardr. Bu snflarn karlar birbirleri ile eliir. Sosyal demokrasi sanayi toplumunun smrlen snflarnn, emei ile geinen byk alan ktlelerin siyasi hareketidir; soyut bir halka deil, somut snflara temellenmi bir harekettir. Nitekim, sosyal demokrat partiler iinde adnda halk szc olan bir parti yoktur. Bunlar, ya dorudan sosyalist yada sosyal demokrat szcn, ya ii szcn, yada her ikisini kullanrlar: Fransz Sosyalist Partisi, Alman Sosyal Demokrat Partisi, ngiliz i Partisi ve spanyol Sosyalist i Partisi rneklerinde olduu gibi. Bat Avrupa demokrasilerinde, halk szcn isminde kullanan partiler genellikle sada yer alrlar. CHP'nin Halklk Oku'nu, 1970'lerden sonra Trkiye siyasi syleminde kullanlmaya balanan "poplizm" szc ile de asla kartrmamak gerekmektedir. Poplizm, btn yetersizliklerine ve eksiklerine ramen, demokratik basklar yanstan iktisat politikalarna verilen bir addr. Trkiye'de Demokrat Parti gelenei yada 1978-79 Ecevit iktidar poplizme rnek verilebilir. Bazen sosyal demokrasinin de poplist eilimler tadna gemite raslanmtr. Halklk Oku'nun uzaktan yakndan poplizmle hi bir ilikisi yoktur, olmamtr. Halklk Oku'nu temel ilkesi olarak muhafaza eden bir SHP'nin sosyal demokratlk iddiasn ciddiye almak mmkn deildir. iv) Devletilik. 1930'l yllarda Bat Avrupa'dan esen totaliter rzgarlarn tek parti diktatrlnn siyasi, toplumsal ve ekonomik dokusu ile kesime noktalarndan belki de en nemlisi, CHP'nin Devletilik Oku'dur. Bugn bile, ne olup ne olmad tartma konusu olan, tartanlar duygusallatran ve heyecanlandran devletilik kavram ve sonular stnde bu yazmn ekonomi ile ilgili blmlerinde ayrntl biimde duracam. 1930'larn banda, siyasi demokrasi ve piyasa ekonomisi ikilisinde somutlaan liberal kapitalist dzenin iflas ettiini nesrenler oalmt. Solda, Komnist Partiler Sovyetler Birliinin totaliter ve merkeziyeti rejimini savunurken, sada ise, Mussolini ve Hitler milliyetilik ve rklk temelinde totaliter diktatrlkler kurma yolunda idiler. stelik, liberalizmin ve demokrasinin beii saylan anglosakson lkelerde, kapitalizm tarihinin en byk ekonomik bunalm karsnda aciz kalan iktidarlar, stesinden gelinmez gibi duran isizlik ve toplumsal sorunlarn altnda ezilmilerdi. Zaten bir tek parti diktatrln yeni konsolide etmi ve 1920'lerde ekonomik liberalizmde aradn bulamam gen Trkiye Cumhuriyeti, bu modaya abuk adapte olabilecek zelliklere de sahipti. Osmanl'dan ald kltrel ve siyasi miras, devletin yceltilmesine ve toplumu her dzeyde hakimiyeti altnda tutmasna izin veriyordu. Devletilik Oku, bu balamda CHP'nin 1931 programna alnd.
CHP'nin yneticileri, devletiliin sradan bir iktisat politikas arac olmadnn, beraberinde bir siyaset ve toplum anlay getirdiinin bilincinde idiler. Devletilik, biri siyasi dieri ekonomik (ama her ikisi de zorunlu) iki ayak stnde duruyordu. Siyasette devletilik, tek parti ynetimi aracl ile devlet-parti zdeliinin saland bir diktatrlkt. Ekonomide devletilik ise, bazlarnca devletin sermaye birikimini kendi iletmelerinde gerekletirmesi yolu ile toplumda bir sermayedar snfnn kmasn engellemenin arac olarak grld. Siyasi gce sahip parti-devlet, iktisadi gce de sahip olmad takdirde, ksa srede nce ekonominin sonra toplumun ve en sonunda siyasetin denetimini elinden karabilirdi. Bu sorunun zm, sanayide devlet mlkiyetinin hakim olmas idi. Bu zm, ek olarak, Trkiye'yi Bat Avrupa'y altst eden emek-sermaye atmasnn da dnda tutabilir ve ii snfnn bolevizme kaymasn riskini azaltabilirdi. Neticede, biraz Sovyetler Birlii, biraz da Faist talya deneyimi rnek alnarak, byk devlet iletmelerinin kuruluuna gidildi. Sosyal demokrasinin devlet mlkiyetini ne kadar savunduu tartmasna burada girmek istemiyorum. Aktr ki, skandinav ve Alman sosyal demokratlar, devletletirmeye adeta hi gitmemilerdir. Buna karlk, ngiliz ve Fransz partileri gemite nemli devletletirmeler gerekletirmilerdir. Tm sosyal demokrat partiler, 1980'lerden itibaren devlet mlkiyetini ekonomik programlarnn nemli bir unsuru olmaktan kartarak, iktisat politikalarn yeni hedef ve aralar temelinde yeniden tanmlamlardr. Ancak, devlet mlkiyetini savunmalar halinde bile, sosyal demokratlara devleti demek mmkn deildir. rnein, youn devletletirmelere gitmelerine ramen, ngiliz i Partisini yada Fransz Sosyalist Partisini devletilik kavram ile analiz etmek kimsenin aklna gelmemiti. nk, sosyal demokrasinin devlet mlkiyetine yaklam sosyalizm szc tarafndan ifade ediliyordu; ayrca devleti demeye ihtiya yoktu. Sosyal demokraside devlet mlkiyeti, sosyalizm hedefinin sonucu olarak, ok farkl teorik ve pratik ihtiyalardan kaynaklanmakta idi. Bu partilerin devlet mlkiyetini talep ederken getirdikleri nedenlerle CHP devletiliinin nedenleri neredeyse birbirine zttr. nk, tek parti CHP'si sosyalist yada sosyal demokrat bir parti deildi. nsan tereddte dyor: acaba, SHP Parti Programn hazrlayanlar, Devletilik Oku'nun sosyalist bir ilke olduunu mu zannediyorlard? Devletilik ve sosyalizm, birbirinden kkl ekilde farkl, birbirine zt toplumsal srelere tekabl etmektedirler. Olay sadece ekonomide devlet mlkiyetinin varl yada yokluu ile aklanamaz. Dnyada pek ok lkede devlet mlkiyeti vardr; ama bunlarn nemli bir blm devleti deildir. rnek olarak talya'y alabiliriz. Sava sonrasnda, Mussolini'nin kurduu devlet teebbsleri Hristiyan Demokrat ynetimler tarafndan aynen tutulmu ve hatta geniletilmitir. Ama, Mussolini talya's devleti, Hristiyan Demokrat talya ise liberal olarak nitelendirilir. Trkiye'de de, devlet yatrmlarnda gerekletirdii byk arta ramen, DP iktidarnn liberal olarak tannmas, bata sylediimiz gibi devletiliin sadece devlet mlkiyetinden ibaret olmadnn, mutlaka iki ayaa ihtiyac olduunun kamuoyu tarafndan bilindiine iaret etmektedir.
Trkiye sosyal demokrat hareketi ve SHP, devletilik kavram ile tm balarn en ksa zamanda kopartmadka, 21.inci yzyln gerektirdii byk reformlar gerekletirecekleri konusunda Trk insanna gven veremeyecektir. v) Devrimcilik. Alt Ok'tan "inkilaplk" oku, en ilgin gelime izgisini gsterendir. CHP, frenk kkenli reform szcnn Osmanlca kart olan "inkilap" ile yola kmt. Yani, CHP'nin reformcu bir parti olduu, Trk toplumunu reformlar yaparak dntrmeyi hedefledii ifade ediliyordu. Reformculuk, toplumsal dnme kar kan dzen (yada statko) savunucusu hareketlerden CHP'yi ayrdedecekti. zellikle kasdedilen, alfebe, giyim kuam, takvim, medeni kanun, tedrisatta birlik gibi kltrel reformlard. Bunlar, Cumhuriyet nkilaplar olarak anlyor, nkilaplk Oku da bunlara sahip kyordu. Aktr ki, reformculuk sosyal demokrasinin ilkeleri ile tutarldr. Sosyal demokrasi, iktidarnda gerekletirdii byk reformlarla kapitalist toplumu dntreceini nermi ve dnyann pek ok kesinde bunu baar ile uygulamtr. Ancak, sosyal demokrasinin reformculuu sadece statkoculua kar deildir; ayn zamanda (hatta daha ok) Komnist Partilerin simgeledikleri ihtilalcilie (yada ar trke ile devrimcilie) kardr. Sosyal demokrasi, sosyalist projenin gerekletirilmesi iin gerekli byk dnmn iddet kullanarak, ayaklanma ile, yani ihtilalcilikle yaplamayacan, ancak ve ancak demokrasi iinde tedrici reformlarla yaplabileceini savunmutur, bugn de savunmaktadr. Sosyal demokrasi bu anlamda, yani devrimcilik kart olarak reformcudur. Yakn bir gemie kadar, Komnist hareket, sosyal demokrasiyi reformist diyerek aalamaya almtr. Bu erevede, ar trke kampanyas frsat bilinerek nkilaplk Oku'nun Devrimcilik Oku'na evrilmesi son derece ilgintir. Devrim szc, eski dilde ihtilalin kartdr; inkilabn deil. Acaba bir tercme yanll m yaplmtr? Tabiki hayr. Bilinli bir ekilde, demokratik srecin ilemedii tek parti diktatrlnde halka ramen yaplan reformlarn aslnda bir iddet unsuru tad kabul edilmektedir. nkilaplar devrimlere evrilince, nkilaplk da Devrimcilik olmutur. Devrimcilik Oku'nun sosyal demokrat reformculuun tam tersi anlam tad, zellikle 1960'l yllarda iyice belirginlik kazanmtr. Bu dnemden itibaren devrim szc tam anlam ile ihtilal karlnda kullanlmtr: 27 Mays Devrimi, 1917 Devrimi gibi. Bu arada, btn cuntalar ve askeri ynetim taraftarlar, devrim kavramnn Alt Ok arasnda mevcudiyetinin askeri darbelerin meruiyeti iin yeterli olduunu hakl olarak ne srmlerdir. Bylece, CHP'nin Devrimcilik Oku'nun iddeti siyasi ara kabul eden ihtilalcilik anlayna ak olduu yaanarak grlmtr. Eer SHP iddia ettii gibi sosyal demokrat bir parti ise, ilkeleri arasnda siyasi iddeti meru klan devrimcilik yer alamaz; eer yer alyorsa, o zaman SHP evrensel sosyal demokrasi kurallarna ters den, yani sosyal demokrat olmayan bir siyasi partidir.
vi) Laiklik. CHP'nin Alt Oku iinde, bugn de geerlilii olan ve hi olmazsa szlk anlam sosyal demokrasinin evrensel ilkeleri ile elimeyen tek ilke, laikliktir. CHP'nin laiklikten ne anlad ve fiilen laiklik ad altnda uygulanan politikalarn laiklik kavram yada sosyal demokrasi ile tutarl olup olmad ise ok farkl bir konudur. CHP'nin laiklik anlay, din ileri ile devlet ilerinin birbirinden ayrlmas deildi. Tam tersine, Laiklik Oku, dinin ve her trl dini faaliyetin devlet denetimi altna alnmas eklinde alglanmtr. Tek parti diktatrlnde iktidar tekelini elinde tutan sivil-asker sekinler, dini rgtlenmenin stnde bask kururak islam dininin Trkiye toplumundaki etkilerini kstlayabileceklerini dnyorlard. Somut olarak getirilen tedbirleri ksaca sayabiliriz: Tevhidi Tedrisat kanunu ile dini eitimin yasaklanmas; Diyanet leri Bakanlnn kurulmas ile imam ve mezzinlerin devlet memuru olmalar; Milli Eitim Bakanlna bal mam Hatip okullarnn almas ile devletin din adam yetitirmeye balamas; Tekke ve zaviyelerin (tarikatlarn) kapatlmas yolu ile dini rgtlerin sindirilmesi; kyafet kanunu ile dini rtbe ifade edebilecek giysilerin (ve sarn) yasaklanmas; ibadet ve din propagandas gibi konularda sular ihdas ederek bu tr faaliyetlerde bulunanlarn cezalandrlmas; vs. Hakl olarak, Cumhuriyeti kuran kadrolarn dini rgtlenmelere kar neden byle bir bask rejimi kurmak ihtiyacn duyduklar sorulacaktr. Cumhuriyetin resmi ideolojisine gre, Osmanl mparatorluu teokratik bir devletti, islam dini ise Trkiye'nin ada medeniyeti yakalamasnn nnde en byk engeli oluturuyordu. nk, islam dini (ve onun temsilcisi dini zmreler) bilim ve teknolojinin dman, dolays ile sanayileme ve gelimenin kart idiler. Buradan, Trkiye'nin Bat Avrupa'y yakalamasn isteyen kesimlerin, bunu ancak dini devlet aracl ile bask altnda tutarak gerekletirebilecekleri sonucuna varmak kolayd. Alt Ok'un laiklik ilkesi, kentsel aydn evrelerde hala sregelen nemli bir elikiyi zmlemektedir. Trkiye'de demokrasinin gelimesi ile birlikte mutlaka devletin din zerindeki bask ve/veya denetiminin kaldrlmas gerekeceine gre, CHP anlamna laiklik, demokrasi ile elimektedir. Kendisine sosyal demokrat diyen aydnlarn bir blm bu elikinin farkndadr: bunlar din zerindeki devlet bask ve denetiminin kaldrlmas yerine demokrasiden fedakarlk yaplmasn aka tercih etmektedirler. Nitekim, Trkiye'nin demokratiklemesi yolunda atlabilecek admlardan bir ksmna, laik aydn kesimler, Laiklik Oku'na dayanarak kar kmaktadrlar. Sosyal demokrasinin, hangi nedenle olursa olsun, temel hak ve zgrlklerden taviz vermesi sz konusu deildir. Hi phesiz, din ve devlet ilerinin tmyle birbirinden ayrld bir Trkiye, SHP'nin temel hedeflerinden biridir. Bu ise, laikliin yeniden, evrensel anlamna ve sosyal demokrasinin ilkelerine uygun ekilde tarif edilmesi ile mmkn olabilecektir. Laiklik Oku'nu
muhafaza etmekle yetinen tutucu bir SHP'nin demokrasi anlay znden yaral kalmaya mahkumdur. TEMEL HAK VE ZGRLKLER REFORMU Sosyal demokrasiyi poplizm, ilericilik, sosyalizm gibi tm dier sol siyasetlerden ayrdeden zelliin, kaytsz artsz demokrasiyi savunmas olduunu ne kadar vurgulasak azdr. Trkiye'de demokratik ilkeler konusunda getiimiz 3040 ylda epey yol alnmtr. Soldaki siyasi hareketlerin de, zellikle son 10 yldr giderek hzlanan bir tempo ile, demokrasinin nemini kavradklarn gryoruz. Bunda, birbiri ardndan gelen darbelerin demokrasiyi askya aldktan sonraki uygulamalarnn grlmesi phesiz ok etkili oldu. Ancak, hala "poplist" yada "ilerici" ideolojik kalntlar, SHP'nin demokrasi ve temel hak ve zgrlkler konusunda ok net bir sosyal demokrat tutum sergilemesini engelleyebilmektedir. Temel hak ve zgrlkler konusu toplumda ve sosyal demokrat kadrolar ve semen camiasnda ok tartlmaktadr. rnein Ceza Kanununun 141-142 ve 163'nc maddeleri, yada sendikalara ve derneklere getirilen siyaset kstlamalar devaml kamuoyunun gndeminde yeralmaktadr. Ancak, bu ok kapsaml konuyu sadece Ceza Kanununun birka maddesine yada benzer uygulamalara indirgemek yetersiz ve yanl bir yaklamdr. Temel hak ve zgrlkler, mutlaka btnlk iinde ele alnmal, ve SHP iktidar tarafndan derhal ve hepsi zlecek ekilde hazrlk yaplmaldr. Hepimizin ok iyi bildii gibi, Trkiye'de temel hak ve zgrlklerin adeta tmnde kstlamalar vardr. Bunlarn bir blm 1982 Anayasasndan kaynaklanmaktadr. Fakat, artk sosyal demokrat kamuoyu, 1961 ve 1924 Anayasalarnn da temel hak ve zgrlkler konusunda gurur duyulacak metinler olmadklarn kabul etmek zorundadr. Trkiye toplumu, temel hak ve zgrlklerde 1961 Anayasasnn ngrd dzeyi bugn asla kabul etmemektedir; etmeyecektir. ok daha ileri dzeyde, tm Cumhuriyet rejimlerinin temel hak ve zgrlklere bak asndan tede, tabularn tmn ykan kkl bir deiiklie ihtiya vardr. Demek ki, SHP parti program, temel hak ve zgrlklere getirilen kstlamalar btn dzeylerde birden kaldracak kapsamda bir reform nermelidir. i) Fikir, ifade ve basn zgrl konusu 1924'den bu yana Trkiye Cumhuriyetinin zayf halkasdr. Cumhuriyet tarihinin her dneminde hapisanelerde yazdklar yazlar nedeniyle yatan vatandalar olmutur. Gazeteler kapanm, eitli ad ve biimlerde sansr uygulanmtr. Daha ok uzak deil, 1980-83 arasnda, askeri idare gazete bayazarlarn masum eletirilerden dolay hapse atm, btn haberlerde yaygn sansr uygulamtr. Cumhuriyet tarihinin "demokratik" diye nitelenen dnemlerinde belki bu kadar sert uygulamalar olmamtr. nk, ok partili rejimle birlikte sadece hkmete muhalif olduklar iin cezalandrlanlar azalmaya balamtr.
Gene de, 1924 Anayasasnn fikir zgrlne hi izin vermedii Demokrat Parti dneminde yaanan olaylar tarafndan kantlanmt. 1961 Anayasas erevesinde de, rnein siyasi yada ekonomik rejime muhalif olunmas halinde fikir suundan cezalandrlma ihtimali fevkalade yksekti. 1982 Anayasas, bunu bir adm daha ileriye gtrme, idareye neredeyse 1924 Anayasasn andran yetkiler verme abasn simgelemektedir. Demek ki, hem Anayasa'da, hem de Ceza Kanununda gerekli radikal deiiklikler yaplmal ve Trkiye'ye "mutlak fikir, ifade ve basn zgrl" getirilmelidir. Burada "mutlak" szcnn zellikle altn izmek istiyorum. Fikir ve basn zgrl hi bir ekilde tefsire olanak tanmayan, hi bir istisna koymayan ekilde tanmlanmaldr. nk, getirilen istisnalar, zgrl u yada bu ekilde birilerinin tefsir etmesine yol aacaktr. Bir kere tefsir yolu alnca, baskc iktidarlarn istisnay geniletmeleri bir an meselesidir. Nitekim, Bat demokrasilerinin tmnde bunlar istisna tanmayan mutlak haklar olarak verilmitir. Ceza Kanununun 141-142, 163 ve benzeri baskc maddeleri konusu bylece temelden zmlenmi olacaktr. Ancak, sorun bunlardan ibaret deildir; rnein Cumhurbakannn, Babakann, hatta devletin manevi ahsiyetine (?) hareket eklinde tanmlanan bir su, fikir ve ifade zgrl ile aka eliir. Yakn bir gemite, ABD bayran yakmaya kar kartlmaya allan yasann ABD Anayasasnn ifade zgrl (free speech) garantisine taklp kaldn hatrlayabiliriz. Trk ceza yasasnda bu trden ok sayda antidemokratik madde olduu bilinmektedir. zellikle kitap toplatmaya, tiyatro, sinema, ark gibi sanat eserlerinin yayn yada icrasn yasaklamaya, gazete ve yaynevi kapatmaya izin veren maddelerin tmyle kaldrlmas fikir ve ifade zgrlnn Bat Avrupa dzeyine kartlmas iin zorunludur. Aada ayrca deinilecek, ancak fikir, ifade ve basn zgrlnn temel unsurlarndan birinin, lke insanlarnn anadillerini serbeste konuma, o dilde kitap, gazete, dergi, ark, vs. yaynlama ve ocuklarn eitme hakk olduu asla unutulmamaldr. Trkiye asndan bu sorun gndeme Krte yasa ile gelmitir. Trkiye'de baka anadiller de mevcuttur. SHP'nin bu konuda da ok net bir tavr almas gerekmektedir. Trkenin resmi dil olmas zorunluluu bile bir tabu olmaktan karlmal, SHP tarafndan kamuoyunda tartmaya almaldr. ii) Vicdan zgrl konusunda da benzer eyler syleyebiliriz. Az nce belirttim: Laiklik ilkesini Alt Ok erevesinde yorumlayan "ilerici" kesimler, vicdan zgrlnn laiklikle elitii kansndadr. Bu anlay aka ok yanltr. Vicdan zgrlne kstlama getiren bir toplumun demokrasisi topaldr; en temel haklardan birini inemektedir. stelik, insanlk tarihinin bize rettii, topal bir demokrasi ile laik bir toplumun asla gerekleemeyeceidir. Vicdan zgrlnn yeniden dzenlenmesi, Trk toplumunu 70 yldr kutuplara blen ve neden olduu siyasi ve kltrel kutuplama ile demokrasinin gelimesine byk darbeler vuran yanl uygulamalara bir son vermenin nkouludur.
Ayrca, Trkiye'de hala 20.inci yzyl ba Osmanl-Trk toplumunun korkularn yanstan, yada Sevr anlamasna tepki niteliindeki kanunlar yrrlktedir. rnein, "Hristiyanlk Propagandas yapmak" eklinde bir su hala mevcuttur. Trkiye Cumhuriyeti, bir yandan Trkiye halknn eriatlar iktidara getirecek kadar gl bir mslmanlk inancna sahip olduundan korkmakta, dier yandan ise halkn hristiyan propagandas ile din deitirip hristiyan olmasndan ekinmektedir. Bu mevzuatla Trkiye'de "vicdan zgrlnden" nasl bahsedebileceimizi anlamak mmkn deildir. Devletin din ilerine mdahale etmesi ve dini denetlemesi eklinde zetlenen Laiklik Oku, artk geriye tepen bir silah olmaya da balamtr. Karmzda gene demokrasi sorunu vardr. CHP'nin laiklik dedii uygulamalar, seim derdi olmayan sekinlerin ynettii bir devlet iin tasarlanmt. Halbuki, demokrasi ile seim gelince, seimleri tutucu mslman kesimler de kazanabilir demektir. Bu durumda, devletin din stndeki yetkileri, dinci kesimlere inanlmaz imkanlar salayacaktr. Nitekim, Trkiye'de hakim sa siyaset odaklar devletin bu gcn kullanabileceklerini grmlerdir ve yeniliki evrelerden gelen devlet-din ayrtrlmas taleplerine kar kmaktadrlar. oulcu sosyal demokrat dnya grnn temel ilkeleri arasnda kaytsz artsz vicdan zgrl vardr. Bir anlama, vicdan zgrl, dnce, ifade ve basn zgrlnn doal bir sonucudur. nsanlar dncelerini ifade etmekte ve yaymakta zgrse, dini dncelerini de ifade etmekte ve yaymakta zgr olacaklardr. Yani, vicdan zgrlnn de ayn ekilde "mutlak" bir deer olarak ele alnmas gerekmektedir. Somuta indirgenince, vicdan zgrl devletin din ilerine tm mdahalelerinin Anayasa tarafndan engellenmesi demektir. rnein, laik bir lkede din adamlarnn Trkiye'deki mam Hatip Okullar yada lahiyat Faklteleri gibi kamu tarafndan finanse edilen ilk, orta yada yksek dini meslek okullarnda eitilmesi mmkn deildir. Sosyal demokrat laiklik ilkesi, mam Hatip okullarnn ve lahiyat Fakltelerinin derhal kapatlmasn gerektirir. Bunun paraleli, Tevhidi Tedrisat Kanununun kaldrlmasdr. nk, vicdan zgrl, vatandan kendi kaynaklarndan olmak koulu ile, ocuuna istedii eitimi vermesi hakkn ierir. Demek ki, sosyal demokrat laiklik ilkesinin geerli olduu bir toplumda, bir yandan devlete ait dini eitim kurumlar kapatlrken, dier yandan zel mam Hatipler ve lahiyat Faklteleri, hatta dini eitim yapan zel liseler alabilmelidir. Doallkla, laik bir lkede, devlet okullarnda zorunlu yada ihtiyari olarak, hi bir ekilde din dersi okutulamaz. Laikliin tanm, dinin ve dinle ilgili tm faaliyetlerin devlet dna tanmasdr. htiyari din dersleri bile laiklikle eliirler. ocuklarna dini vecibelerini nasl yerine getireceklerini retmek isteyen aileler, onlar zel kuran kurslarna yada zel dini eitim kurumlarna yollarlar. Bu konuda hi bir taviz vermek mmkn deildir. ster ihtiyari olsun, ister zorunlu, devlet okullarnda din dersi okutulmas, o devletin laik bir devlet olmadnn kantdr. Ayn mantk, cami imam ve mezzinlerinin devletten maa almalar, yada kamuya ait mekanlarda (devlet daireler, KT'ler, vs.) cami ve mescit almas
uygulamasn durdurmay gerektirir. Laik bir lkede, vatandatan alnan vergilerden dinle ilgili hi bir faaliyete kaynak aktarlamaz. Bunun tek istisnasi, vatandan dar kmas olana olmayan, hapishane ve ordu gibi kamu mekanlardr. Buralarda, vatandana ibadet olanaklar salamak sosyal demokrat devletin grevidir; yani hem mescit aabilir hem de imam ve mezzine maa deyebilir. Ayn ekilde, sk sk yerel idarelerin mezarlk sorununu stlenmeleri sz konusu olabilir. Bu takdirde, onlarn da, kamu mekan olmasna ramen yaplan iin nitelii itibariyle cami kurmak ve imam istihdam etmek hakk oluabilir. Bu istisnalar dnda, sosyal demokrasi hi bir ekilde devletin din adam istihdam etmesine yada dini mekanlara sahip olmasna izin veremez. Aktr ki, Dinayet leri Bakanl yada benzeri bir idari birimin devlet iinde yer almas laiklikle eliir. Nitekim, mevcut yap sadece laiklik ilkesine deil, demokrasinin en temel kurallarna da terstir: ounluun aznlk stndeki hakimiyetini simgeler. Dinayet leri Bakanl btn Trkiye vatandalarna ait bir idare deildir. Trkiye'de hristiyan ve musevi aznlklar olduu kadar, alevi yada ii mslmanlar, ateist vatandalar vardr. Diyanet leri Bakanl iin bunlar da vergi demekte, ama hizmetlerinden yararlanamamaktadrlar. SHP iktidarnn devlet idaresi iindeki tm dinle ilgili blmleri kapatmas zorunludur. Son olarak, vicdan zgrlnn, mslman yada baka bir dinden (yada Mason localar gibi din d), tm tarikatlarn faaliyetlerinin serbest braklmasn gerektirdiini hatrlatalm. Tarikat, vatandan kendi iradesi ile katld, bir dernek, kulp yada siyasi parti gibi, bir sivil toplum kuruluudur. yeliinin yasaklanmas temel insan haklar ile net bir ekilde eliir. SHP'nin byle kapsaml bir reformu gerekletirmesi halinde, Trkiye'de ada demokrasinin gelime ve yerlemesi nndeki en nemli engellerden biri ortadan kalkacaktr. Laiklik ve demokrasi arasndaki gerginliin bitirilip elikinin zmlenmesinin, yani Trkiye'nin siyasi ve toplumsal gelimesinin bu byk kanayan yarasnn kkl tedavisinin ancak ve ancak sosyal demokrasinin evrensel ilkeleri erevesinde olabileceine kamuoyunu ve semeni ikna etmenin yolu, ikircikli olmayan, ak ve net bir programdan gemektedir. iii) rgtlenme zgrl konusu, aslnda ilk ikisi kadar nemli olmasna ramen, lkemizde ok ihmal edilmitir. Btn Trk Anayasalar ve ierdikleri Hukuk sistemleri, vatandalarn kendi aralarnda bir araya gelerek dernek, cemiyet, sendika, vakf, meslek odas, kooperatif, federasyon, parti gibi sivil toplum rgtleri kurmalarna phe ile bakmtr. Bu somut gerein ardnda, sivil toplum dmanl vardr. Her trl iradi rgtlenmeyi devlete kar tehdit ve tehlike gibi gren, sivil toplumun glenmesinin lkeyi anariye, terrre, blnmeye gtreceine inanan, vatandan peinen sulu kabul eden ve susuz olduunun isbatn ondan bekleyen ad devleti ideoloji, sivil topluma kar dmanln rgtlenme zgrlne getirdii kstlamalarla kantlamaktadr. Cumhuriyet devletinin rgtlenme zgrl ve sivil toplum kart tutumunun bazen trajik, sk sk komik rnekleri saylamayacak kadar oktur. En
etkileyicilerinden biri, spor federasyonlardr. Ad stnde, spor kulplerinin kendi aralarndaki ilikileri dzenlemek zere kurduklar federasyonlar, yani sivil toplum rgtlerinin sivil toplum iindeki birlii, Trkiye'de devletletirilmitir. Ad federasyondur ama kendi bir bakanln sradan bir genel mdrlnden ibarettir. Neden? Tek parti rejimi, buralarda siyaset yaplabileceinden ekinmitir. Keza, Mhendis, Tabib yada Ticaret ve Sanayi Odalar, Kooperatif Birlikleri ve dier benzeri mesleki rgtlerin yada kooperatiflerin neden iradi rgtler olmaktan kartlp devlet idaresinin uzants zorunlu rgtlere evrildiklerini aklamak ok zordur. Bunlar, demokratik deil, korporatist bir rejimin uygulamalardr. Cumhuriyetin kurulu dnemlerindeki mesleki temsil aray, demokrasinin eit oy ilkesini hazmedemeyen diktatrlk yandalarnn meruiyetlerini korporatizmde bulma abas idi. Tek parti rejimi yklal neredeyse 50 yl olacak; korporatizm heveslerinin sivil toplum rgtlenmelerine getirdii tahditler ise hala sryor. rgtlenmeye ve sivil topluma getirilen tm yasaklarn ardnda, Trkiye vatandalarnn siyasetle uramalarn engelleme abas vardr. Siyaseti sadece kk (ve sekin) bir aznln ii gibi gren bu brokratik-sekinci anlayn en belirgin gstergesi ise, dernek ve sendikalarn faaliyetlerine ve siyasi partilerin rgtlenmelerine getirilen inanlmaz katlk ve yasaklardr. Sivil toplum dmanln totaliter lkelerdeki dzeye kartmay amalayan 1982 Anayasas, dernek, vakf, sendika, vs. tm sivil toplum rgtlerinin siyasetle uramalarn yasaklamtr. Bu yasaklar, sosyal demokrat rgtlenmenin can damarlarn kesmektedir. nk, sosyal demokrat proje, bir rgtl sivil toplum projesidir. Sosyal demokrasi, vatandan siyasetle ilikisini sadece seimden seime oy kullanmaya dayanan, pasif ve depolitize bir iliki olarak grmeyi reddeder. Vatanda, gnlk yaamnda, tketici derneklerinden okul aile birliklerine, meslek kurulular ve sendikalardan partilere, ok sayda sivil toplum rgt iinde aktif bir ekilde iinde yaad toplumun siyasi karar srelerine katmay hedefler. Dolays ile, dernek, vakf, sendika ve benzeri sivil toplum rgtlerinin zgrce siyaset yapmalarn deil yasaklamak tam tersine tevik eder, destekler. Sendikalara getirilen siyaset yasa, Trkiye'de evrensel sosyal demokrasi hareketinin gelimesine belki de en byk darbeyi vuran, Trkiye sosyal demokrat hareketini temelinden yaralayan bir totaliter uygulamadr. alan ktleler, btn demokrasilerde, sosyal demokrat partilerle en dorudan ilikiyi sendikalar aracl ile kurarlar. Bat Avrupa sosyal demokrat partilerinin mali destei sendikalardan gelir. Sosyal demokrat partilerin, alan ktle tabanlar ile balarnn kopmas ve poplist eilimlerin belirmesine kar en byk engel, alan ktlelerin sivil toplum rgtleri olan sendikalarn sosyal demokrat partiler stndeki gl etkileridir. Sendikal hareketle siyasi ve rgtsel ba kuramayan bir sosyal demokrat parti, clz, zayf ve salksz bir yapya mahkum edilmi demektir. SHP'nin bu hayati konudaki tutumunun ok net olmas ve rgtlenme zgrlnn parti programnda birinci dereceden ncelik tamas zorunludur.
rgtlenme zgrlnn hukuken varolan partilere bile aslnda tannmadnn kant, 1961 Anayasas ile getirilen Ocak-bucak yasadr. 1961 rejiminin zn en iyi zetleyen bir ka hukuki dzenlemeden biri budur (Milli Gvenlik Kurulu, Genel Kurmay Bakanlnn Babakanla balanmas, Devlet Planlama Tekilat dierleridir). 1950'li yllarda, siyasi partilerin en kk yerleim birimlerinde rgtlenmesine olanak tanyan ocak ve bucak tekilatlar sayesinde, Trkiye ok nemli bir siyasi hareketlilik yaamt. lkenin, 1924 Anayasasnn anti-demokratik ruhuna ramen 25 yllk tek parti diktatrlnden ok partili sisteme nisbi istikrar iinde geebilmesini temin eden etkenlerin banda, ocakbucak tekilatlarnn sradan vatandaa salad siyasi katlm olanaklar gelir. Belli ki, 27 Mays gerekletiren sekinci-devleti-brokratik iktidar odaklar, bu katlmdan ok rahatsz olmutur. Demokrasiyi yeniden kurduunu iddia eden 1961 rejimi, sesizce, partileri tabanlarndan kopartacak ve sradan vatandan siyasete aktif katlmn neredeyse olanaksz hale getirecek ocak-bucak yasan da getirivermitir. Parti rgtlenmesine getirilen bu yasak, Trkiye'nin 1960'lardan itibaren siyasi alkantlar iinde yaamasn, lkede siyasi istikrarn bir trl gereklememesini aklar. zellikle vurguladm gibi, parti ii demokrasinin lmesi, partilerin kk siyaset esnaf aznlklarn eline gemesi, hep bu yasan dorudan sonulardr. 1982 Anayasas, her tr sivil toplum kurumunu potansiyel rejim sulusu gren bu yasak anlay neredeyse totaliter lkelerdeki dzeye karmtr: partilerin genlik ve kadn tekilatlar kurmalar yasaklanm ve inanlmaz katlktaki bir kanun aracl ile tmyle devlet denetimine alnmalar hedeflenmitir. lgintir ki, sa partiler bu tr yasaklara tepki gstermemilerdir. Doaldr. nk, eyann tabiat icab, sa partiler kk kar gruplarnn ynlendirdii lider partileridir. Ancak, sosyal demokrat hareket iin, ocak-bucak yasa ve partilere getirilen dier rgtlenme tahditleri, katlmc bir sosyal demokrat dzen kurulmasnn nndeki en nemli engellerdir. SHP'nin ncelikli hedeflerinden biri, siyasi partileri giydirildikleri dar elbiseden kurtarmak, gerek sivil toplum kurumlar olarak rgtlenebilmelerine izin verecek zgrlk yapnn kurulmasn salamaktr. Sivil toplumun siyasi toplumu etkin bir ekilde denetlemesinin ve sradan vatandan her dzeyde siyasete yaygn bir ekilde katlmasnn nkoulu budur. Demek ki, Anayasadan balayarak, rgtlenme zgrlne getirilen tm kstlamalar kaldrlmaldr. Dernekler, sendikalar ve vakflar siyasetle uraabilmeli, partiler kendi tzkleri erevesinde istedikleri gibi rgtlenebilmeli, kooperatif, meslek odas ve federasyon gibi kurulular devlet idaresi dna kartlmal, her tr sivil toplum rgt kurulmas iin getirilen izin ve denetim mekanizmalar kaldrlmaldr. Bu l, phesiz, temel hak ve zgrlklerin zn oluturur. Bunlar, ada bir demokrasinin olmazsa olmaz koullardr. Trkiye sosyal demokrat
hareketinin nndeki ilk ve ncelikli hedef, temel hak ve zgrlklerin mutlak deerler olarak tescil edilmesini salamakdr. BREY-DEVLET LKS YENDEN TANIMLANMALIDIR Trkiye'nin demokrasiye gei srecinde, pek ok dzeyde demokrasi ncesi kalntlar youn biimde sregelmektedir. Bunlardan bazlar, rnein ikence olay, yarg bamszl, askerin siyasi etkinlii, Krt sorunu, vs. Trkiye iinde ve dnda kamu vicdann yaralayan boyutlara ulamtr. Tek bana temel hak ve zgrlklerde yaplacak reformlarn bu sorunlarn zm iin yeterli olmayaca ok aktr. Trkiye devletinin kurulu ve varolu felsefesinin kkten deitirilmesi, devletle birey arasndaki ilikilerin sosyal demokrasinin evrensel ilkeleri dorultusunda yeniden tanmlanmas gerekmektedir. Demokrasinin znde, bireyin siyasal iktidar karsnda gsz olduu, bu nedenle tm hukuk sisteminin bireyi devlete ve siyasi iktidara kar korumak amacna ynelmesi gerei yatar. Demokrasi, devletin, yani ynetimi elinde tutan kii, zmre ve snflarn iktidarlarnn kstlanmas, bireyin ve sivil toplumun iktidarnn genilemesi demektir. Anayasalar bu amala yazlr; ncelikle devletin neleri yapamayacan saptarlar. Trkiye'de ise, ne yazk ki, 70 yllk Cumhuriyet idaresine ve 45 yllk ok partili demokrasi arayna ramen, bu noktaya hala gelinememitir. 1982 Anayasasnn ruhu, devleti bireye kar korumaktr. Ar trke, yasa kelimesini yasak'dan tretmiti; Anayasa da "Ana yasaklar" oluyor demekki. 1982'de yazlan metin Anayasak sfatn gerekten hakketmektedir. Amac, Trkiye insanna devlete tabi olmayan bir toplumda yaamay yasaklamaktr. Bu olay sadece 1982 Anayasasna zg gsterip, "Anayasay yaptran askeri g byle istemitir" diyerek sorumluluu stmzden atamayz. Yukarda aklamaya altm gibi, 1961 Anayasas, daha lml olmakla beraber, ayn temel felsefeye, ayn devlet anlayna tekabl etmektedir. 1924 Anayasasnda bu anlay daha da belirgindir. nk, 1924 Anayasasnda demokrasinin kurucu unsurlarndan biri olan Kuvvetler Ayrm ilkesi yoktur; Kuvvetler Birlii ilke alnmtr. Bylece, Meclis, hereye yetkili klnmtr. Devleti ycelten ve bireyi devletin bir arac gibi gren tek parti diktatrl, bireyin asgari haklarnn bile olmad bir rejime ok iyi rnektir. Bireyin devlete kar korunmas, ancak ve ancak bir hukuk devletinde olabilir. Hukuk devletinin kurucu unsuru ise bamsz yarg organlardr. Cumhuriyet tarihinde, yargya vurulmu darbeleri bir gzden geirirsek, sylediklerimiz somutlaacaktr. Takriri Sukun Kanunu, yrtme organna (idareye) verilen snrsz yarg yetkisinin iyi bir rneidir. Kurulan stiklal Mahkemeleri, yargsz, savcsz, st mahkemesiz ve avukatsz, sulh zamannda cmerte idam cezalar verebilmi, siyasi hesaplarn temizlenmesinde kullanlmtr. Demokrat Partinin nl Tahkikat Komisyonu ayn gelenein iindedir. Yassada Mahkemesi, gemie ynelik su ihdas eden ve doal hakim ilkesini ineyen bir tr stiklal Mahkemesidir ve seimle gelip darbe ile giden yneticilere vermi olduu idam cezalar Trk toplumunda
hala kapanmayan yaralara neden olmutur. 12 Mart'n Hukuk Profesr babakan Nihat Erim, gemie amil kanun kartacan radyoda sylemi, sonra da srf ibret olsun diye, yani hi bir ceza hukuku temeline dayanmadan salt siyasi nedenlerle Deniz Gezmi ve arkadalarnn idam edilmesini desteklemitir. Bugn de Devlet Gvenlik Mahkemeleri aka hukuk devletinin asgari ilkeleri ile eliirler. rnekleri arttrmak mmkndr. Mevcut Anayasa ile, gelecekte de benzer uygulamalarn olmayacann hi bir garantisi yoktur. Yarg organlarnn gerekten siyasi otoriteden bamsz ilemesi, demokrasinin hem kurucu gesi, hem de demokratik haklarn tek kalc gvencesidir. Birey ve sivil toplum, ancak ve ancak bir hukuk devletinde zgrce varolabilir. Hukuk devleti ise, bamsz yarg organlar ile mmkndr. Trkiye'de nasl cumhuriyet ve demokrasi kavram kargaasna uramsa, hukuk devleti de kanun devleti zannedilmitir. Osmanl mparatorluu Kanuni Sleyman devrinde (ad stnde) bir kanun devletidir ama hukuk devleti deildir. Kanun yapt diye kinci Sleyman' demokrat ilan edenlere pek raslamadk ama, Osmanl devlet aygtn glendirdii iin Fatih Sultan Mehmet'i Trkiye'de sosyal demokrasinin ncs olarak gren "ilerici" yazarlar grdk. Byle bir ideolojik sefalet iinde, yargnn bamszlnn nemsenmemesi insana hi artc gelmiyor. 1980 darbesinin daha ncekileri unutturan uygulamalar ile, Trk yarg sistemi tamamen zlmtr. Trkiye'de susuz insanlar, yetersiz delile ramen, srf polisin sulamalarna dayanarak kolayca mahkum olabilirler. Hatta, idam edilebilirler. Siyasi boyut nesrlerek, doal hakim ilkesi inenir. Ayn sua sivil ve askeri mahkemelerde ok farkl ceza yemek mmkndr. Buna karlk, sulu olduu bilinen pek ok kii, mahkemeden cezasz kmay becermitir. Yakn adli tarih, inanlmaz hatalarla, yanllklarla doludur. Mahkemeler eski ve khne binalardr. Hakim ve yarglar toplumdaki statlerinin ok altnda cret alrlar. ounluu, bu kt artlara ramen fedakarca adaletin yerine gelmesi iin alr abalarlar. Gene de, kamuoyundaki yaygn kan, mahkemelerde bile rvetin ilediidir. zel hukuk davalar yllar, onyllar srer ve sonulanmaz. Velhasl, sanki gizli bir g, yarg sistemini sabote etmeye almaktadr. Demokrasilerde durum tam tersinedir. Demokrasinin tapna mahkemedir. nk, hukuk devletinin varlnn tek somut kant odur; geri kalanlarn hepsi soyut szcklerden ibarettir. Bat lkelerinin tmnde, mahkeme binalar grkemli yaplardr. Vatanda daha ayan basarken orann kendisi iin ok nemli gc simgelediini hisseder. Bu g, sradan vatanda, ister devletin polisinden, jandarmasndan, askerinden, memurundan gelsin, ister bir baka bireyden gelsin, tm zorbala, hakszla, kanunsuzlua kar koruyacak olan nihai gtr. Yarg organlar, d grntleri, hakim ve savc gvenceleri, ve yelerinin toplumdaki maddi ve manevi statleri ile bu hayati grevi, -bireyi ve dolays ile demokrasiyi koruma grevini- gerekletirecek ekilde kurulmu ve gerekli kaynaklarla donatlmtr. Bir yanda sivil toplumu devletin iinde eritmeye alan kanunlar, dier yanda siyasi otoritenin gdmndeki zayf ve baml bir yarg: bu koullarda, tek parti
diktatrlnden, Ebedi ef sonra Milli ef'ten, ve birbiri ardna darbelerden sra gelip arada srada seim yaplsa bile, lkenin kalc ve istikrarl bir demokrasiye kavumasnn olanaksz olduu ok aktr. Trk siyasi yaamnn grnrdeki istikrarszlnn ardnda, birey-devlet ilikisine hkmeden anlayn demokrasi ile elimesi yatmaktadr. Devlet-birey ilikilerinin analizi iin, yukarda Alt Ok'u incelerken nemli ipular verdik. Trkiye Cumhuriyeti, toplumu yukardan reformlarla deitirmeye alan brokratik-sekinci bir ideolojinin rndr. Bu gr, bireyi ve toplumu, reformlarn karsnda tutucu bir engel gibi grm, dolays ile idari ve siyasi dzeni, reformcu devleti bireyden ve toplumdan koruyacak ekilde kurmaya almtr. Bylece, reformlar savunanlar devleti feti haline getirmiler, bireyi ve sivil toplumu sindirmesini kaytsz artsz desteklemilerdir. Devlet toplumun hizmetinde bir ara olmaktan km, artk byk harfle DEVLET diye yazlan balbana bir ama nitelii kazanmtr. DEVLET'in gvenlii toplumun ve bireyin gvenliinin, DEVLET'in karlar toplumun ve bireyin karlarnn nne gemitir. Devlet toplum iin deil, toplum brokratik-sekinci DEVLET iindir. 1982 Anayasasnn giriinde, daha ilk satrda sz edilen "Kutsal Devlet", devletin meruiyetini toplumun iradesinde bulamayan, onu ancak ortaa ve eskia devletleri gibi kutsallatrp toplumun iradesi dna atan bu anlayn zn itiraf etmesidir. Bu grn 1920'lerde hakl yada haksz olmas bizi ilgilendirmiyor; amacmz tarihi yeniden yazmak deildir. lgin olan, 27 Mays darbesi sonrasnda, sol aydn kesimler arasnda bu grn tekrar glenmesi, "ilericilik" adna "devlet fetiizmine" yeniden hayatiyet kazandrlmasdr. Yani, "ilerici" kadrolar, istemeyerek ve bilmeyerek de olsa, ok partili parlamenter dnemde birey-devlet elikisinde devletin yannda ve bireyin ve sivil toplumun karsnda yer almlardr. Aslnda, ok partili demokrasiye geile birlikte Trk siyasi hareketinden silinmesi gereken anti-demokratik bir ideoloji beklenmedik bir zamanda geriye gelmi ve Trkiye'nin demokratiklemesini engelleyen sre ve mekanizmalar beslemitir. Baarl ve baarsz darbeler ve kar darbeler, skynetimler, gerillalar, Kontrgerilla ve zel Harp Daireleri arasnda geen 1960-80 aras, 12 Eyll darbesi ile noktalanm ve Trkiye'ye 1982 Anayasasn miras brakmtr. Cumhuriyet dnemi boyunca bireyin devlet karsndaki acizliinin insani dzeyde en vahim simgesi, dayak ve ikencenin yaygnldr. Trkiye Cumhuriyeti vatanda, kamu kolluk glerinin eline dnce, asgarisinden iyi bir dayak yiyeceini gayet iyi bilmektedir. Trkiye'de dedektif roman yazlmyorsa, nedeni bu siyasi olgudur: kolluk kuvvetlerinin bir tek soruturma yntemi vardr, san dayak ve ikence ile konuturmak. Devlet vatandana kolayca fizik iddet uygulayabilmektedir, nk vatandan bir dman gibi, kendi varlna ynelen bir tehdit, bir tehlike gibi gren bir anlayn stne ina edilmitir. 12 Eyll rejimi, sradan daya yksek teknoloji rn ikencelere dntrmekte byk bir baar salamtr. Bu, sradan vatandaa, poliste, jandarmada yada askerde sradan dayak uygulamasndan vazgeildii anlamna
gelmez. Yksek teknoloji rn ikence, esas itibariyle siyasi sanklara yneliktir. lk bata idari bir uygulama gibi duran bu olgu, biraz derine inince toplumun kkl siyasi ve hatta sosyolojik eilimlerinin bir yansmas olarak grnecektir. Konunun nemi, ayrntl bir analizi gerektiriyor. Manzara ackldr. Devlet iddet kullanarak bireyi ve sivil toplumu boduka ve vatandan siyasi yaama katlmn yasakladka, muhalefet hareketleri iinde iddet kullanlmasn meru gren radikal eilimleri glendirmektedir. Bir blm sol, bir blm mslman yada rk, bir blm de ayrlk bu radikal hareketlerin terr oda haline dnmeleri ise, devletin nihai sahibi olduunu dnen kesimlerin bask rejimi taleplerini arttrmaktadr. Bylece, Trkiye evrisel bir dngnn iine sokulmutur. Terrr ve ikence, ayn toplumsal srecin iki simetrik yzdr ve bunlarn birbirini glendirerek trmanmas doaldr. zm, Cumhuriyet devletini birey-devlet ilikilerini ters yz ederek yeniden kurmaktan gemektedir. Sosyal demokrasinin dayak ve ikence karsndaki tutumu hi tereddte yer brakmayacak kadar net olmak zorundadr. kence gibi sosyolojik bir olgunun sadece ikence ve daya yasaklayan kanunlarla zlemeyecei, nk neticede o kanunlar da bugnn dayak ve ikence odaklarnn uygulayaca ok aktr. Sorun baka bir dzeyde, devlet-birey ilikisinin gemite ve bugn varolan biiminin deitirilmesi ile halledilecektir. Yani, bireyin devlet aygt karsnda glendirilmesi ve sivil toplumun devleti ve siyasi toplumu etkin bir ekilde denetlemesi salanmadka, terr-ikence ikilisi sregelecektir. Nedir amalanan? Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn, devletten kendilerine gelen bir hakszlk ve zorbalk karsnda kendilerini korumalarna imkan veren hukuki ve idari yaplarn kurulmasdr. Dayak ve ikence karsnda vatandan aciz kalmasnn ardnda yatan temel neden, tm hukuk ve idare sisteminin bireyi devlete kar deil, devleti bireye kar korumak zere tasarlanm olmasdr. Demek ki, ikence sorunun zm, Anayasa ve Hukuk Sisteminin ruhunu deitirmekten gemektedir. Yaplmas gereken, demokratik rejimin, devletin faaliyetlerine hep phe ile bakan ve bireyi devletten korumay hedefleyen demokratik zn, hukuki ve idari sistemde hakim klmaktr. kence karsndaki tek etkili nlem olan yarg bamszlnn kurumsallatrlmasnn nkoulu budur. Dikkat edilirse, byle bir dnm, 1961 ve 1982 Anayasalarnn Giri Maddesinde yer alan mantn da deitirilmesini ierir. Trkiye sivil bir Anayasaya oktan sahip olmalyd. Demokrasilerde Anayasann yazcs, yani Devletin kurucusu lkenin vatandalardr, toplumudur; Silahl Kuvvetleri deildir. Demokratik anayasalar, vatandalarn zgr iradeleri ile setikleri temsilcileri tarafndan yazlr. Darbecilerin atadklar memurlar tarafndan yazlmaz. Eer SHP sosyal demokrasinin evrensel ilkeleri dorultusunda Trkiye'de birey-toplum ilikisini yeniden kurmak istiyorsa, o zaman sivil bir Anayasann ncln yapmak zorundadr. Anayasann sivillemesi ok nemli bir simgedir. Trkiye Cumhuriyetinin, kkenleri Osmanl mparatorluuna kadar inen devleti hukuk ve idare felsefesinin
artk ters yz edileceini simgelemektedir. Bu dnmn liderlii yapabilmek, SHP iin belki de tarihinin en nemli dnm noktasna tekabl etmektedir. Bu noktada yaplacak tercih, tm dier politika seeneklerini belirleyecek, SHP'nin evrensel sosyal demokrasi ilkelerini savunan bir parti olup olamayacan gsterecektir. Evet; SHP artk tercihini yapmak zorundadr. Devleti koruyan, devleti glendirmeye alan, hala 1920'lerin geleneklerini srdren, demokrasi ve sivil toplumdan korkan, Trkiye halkna gvenemeyen, statkocu ve tutucu bir parti midir? Yoksa, bireyi, siyasi katlm ve sivil toplumu savunan, baskc devleti ykmaya kararl, Trk insanna gvenen, alan ktleleri toplumsal iktidara ortak ederek 2000'li yllarn Trkiye'sini kurmaya aday, yeniliki ve reformcu bir parti midir? SHP iin bu tercihten ka yoktur. Partiyi yneten kadrolar istedikleri kadar bunlar grmemezlikten gelsinler, sorunlar ve zmler ordadr, kalar yoktur. Ak yada rtk biimde ama mutlaka, ya devletin yannda yada sivil toplumun yannda, ya statkonun yannda yada yeniliin yannda yer almak zorunda kalacaklardr. SHP, sivil anayasa konusunda muhafazakar ve liberal partilerle demokrasi temelinde bir uzlamay gerekletirmelidir. Belirgin ekilde, gerek DP-AP-DYP gelenei, gerek ANAP, sivil bir anayasa iin ibirliine hazrdrlar. Burada nemli olan, bu srecin liderliini kimin yapacadr. Trkiye insan, byk bir olgunlukla ve zlemle, devletin ad yapsnn deitirilmesini, televizyonu izlerken baka lkelerde varolduklarn rendii haklarn kendisine de verilmesini beklemektedir. Bu beklentiye cevap veren reformlarn temsilciliini yapan, bunlar en iyi kendisinin yapacana vatandan ikna eden, dier partilerle uzlamay gerekletiren bir SHP, vatandatan gerekli destei alacaktr. Trkiye'nin siyasi ve toplumsal gelime dzeyi byle bir uzlamann, demokratik ve sivil bir Anayasann halkn oylar ile seilmi T.B.M.M. tarafndan yazlmas konusundaki bir konsenssn gereklemesine olanak verecek olgunluktadr. KRT SORUNU Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan bu yana kanayan ok nemli bir siyasi yaras daha vardr: Krt sorunu. Krtlerin Trkiye siyasi yaamnda dolayl yada dolaysz (genellikle de olumsuz) etki yapmalar eskiye gider. 1920'lerde, yeni rejime kar krtlerin aktif rol ald ayaklanmalar, tek parti diktatrlnn kuruluunda ve baskc ynde evriminde kmsenmeyecek bir etken (ve bahane) oluturdu. 1945 sonrasnda, yukarda aklanan nedenlerle bir trl istikrar kazanamayan demokrasi deneyimleri iinde, ne yazk ki soruna gereki zmler retilmesi garip bir tutucu-baskc gler koalisyonu tarafndan engellendi. Zamanla, Trkiye'nin ekonomik bymesinin ve siyasal-toplumsal gelimesinin getirdii dinamikler, sorunu bsbtn karmak hale getirdi. O kadar ki, Trkiye'nin ademimerkezilemesi ve demokratiklemesi ynnde getirebilecek her neriye, merkezin tutucu iktidar odaklar krt sorununu bahane ederek kkten kar ktlar ve neri sahibini susturdular. Nihayet, 1980'li yllarn ortasnda Trkiye
kendisini ilan edilmemi bir i savan gbeinde buldu. stelik, tamamen hazrlkszd, deil bir zm retmek, sorunu daha kamuoyunda tartmaya bile balamamt. Trk siyasi snf iin, sorunun kkeninde krtlerin varl yatar. Eer onlar olmasalard, yada ciddi bir sorun olmayacak kadar kk bir aznlk olsalard, yada krtlklerinden kolayca vazgeip trk olmay kabul etselerdi, doallkla byle bir sorun da olmayacakt. Trkiye'deki iktidar odaklarnn adeta tm, olay maalesef bu ekilde grmtr. Byk ounluu, bugn de byle grmekte devam ediyor. Kurtulu Sava sras ve Cumhuriyetin kuruluunun hemen ardndan gelen ksa dnem hari tutulursa, resmi ideolojide krt szc bile szlklerin dna atld. CHP'nin Milliyetilik Oku dorultusunda gelitirilen Da Trk ve Da Trkesi gibi Atatrk bilimsel teoriler krtlerin krt olmadklarn kantlad. Sonra, Devlet statistik Enstits nfus saymlarnda krteyi konuulan dil statsnden kard. Yanllkla krt szcn kullananlar, hapishanelerde rtld. Bylece, adlar hi bir resmi belgede gemeyince, krtler yok oldular. Buna asimilasyon politikas dendi. Halbuki, yakn tarih en totaliter diktatrlklerde bile asimilasyon politikasnn baarl olmad aka gstermektedir. Sovyetler Birliinin gelmi olduu nokta, Bulgaristan'da yaananlar, spanya yada rlanda deneyimleri, politikann iflasna yeterince kanttr. Trkiye'de krtlerin varl herkesin bildii bir gerektir. Sradan vatandan, baz Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn kendisinden farkl fizyonomiye sahip olduunu, baka bir dil konutuunu, stelik bu zelliklere sahip insanlarn Anadolu'nun Dou ve Gneydou blgesinden geldiklerini bilmemesi mmkn deildir. Krtler, Trkiye insannn gnlk yaamnn bir parasdr. Buna ramen, Cumhuriyet devleti bu gerei resmi dzeyde reddeden garip bir yaklam benimsemitir. Rasyonel dncenin dndaki bu tutumun hangi amala ve kimler tarafndan kararlatrldn saptamak zordur. Genel kan, aka ifade edilmese de, krtenin yasaklanmas yolu ile Cumhuriyetin zaman kazanaca ve uzun dnemde eitim, kentleme, iktisadi gelime, vs. etkenlerle krt nfusun trkleeceidir. Resmi ideoloji ile somut gerek arasnda byk kopukluklar olumas btn totaliter diktatrlklerde raslanan bir zelliktir. Bu kopukluun en arpc anlatmn G.Orwell'in kitaplarnda bulmak mmkndr. Herey ifte standartla ifade edilir. Diktatrln ad demokrasi olur; savan ad bar; smrnn ad zgrlk... lgin olan, Trkiye'nin tek parti dneminde bile totaliter bir diktatrlk yaamamasna ramen, ok partili parlamenter rejimde siyasette etkin olan tm odaklarn krt sorununa totaliter bir uslupla yaklamasdr. Krtlerin bask altnda tutulmasn neren garip ittifakn yeleri arasnda baka her konuda birbirine ters den kesimlerin yer aldn kolayca grebiliriz. Trkiye'nin kendine zg belirlenmeleri sonucu, en "ilerici" insanlarn en "baskc" kanata destek vermeleri sradan olaylardr. rnein T.zal'n krteye ksmi serbestlik nerisine kar en sert tutumlardan biri Blent Ecevit'ten gelmitir. B.Ecevit, bu serbestlii ayrlklarn
zal tarafndan desteklenmesi eklinde tefsir etmekte ve Trkiye'yi blnme tehlikesine attn iddia ederek zal iin benim baskc-tutucu koalisyon dediim evrelere (en ar sulardan biri olan) "blclk" ihbar yapmaktadr. Halbuki, 12 Eyll askeri rejiminin giderayak geirdii kanunla krteye yasak getirmesi, tm yaklamn hastaln simgelemektedir. Kanun, aslnda sadece fiili durumu tescil etmitir. 12 Eyll 1980 ncesinde de, fiilen ayn yasaklar vard. Yani, ne krte serbeste konuuluyordu, ne dkkanlardan krte kaset almak mmknd. 1960'larda beliren krte plaklar 1970'de aniden yokoldu, bir daha grnmedi. Bugn bu kanunu eletirenlerin nemli bir blm, bu gerei sessizce geitiriyorlar. stelik bazlar, B.Ecevit gibi, bu dnemde iktidara da geldiler. Bulgaristan'da Jivkov'un trkeyi yasaklamasn en sert terimlerle protesto edenler, Evren'in krteyi yasaklamasna seslerini bile kartmadlar. Yukarda, temel hak ve zgrlkleri incelerken, bir insann ana dilini konuma hakkn zellikle vurguladk. Krtenin bir dil olarak yasaklanmas, ve kamuoyunun bu temel hak ihlaline kaytsz kalarak gerekli tepkiyi gstermemesi, Trk demokrasisinin temel zaaflarndan biri olan totaliter dnce kalplarnn hala ne kadar gl olduuna yeterli kant saylabilir. Arzulanan asimilasyon politikasnn resmi ideolojideki klf, niter devlet kavramdr. Yakn bir gemie kadar SHP st ynetimi de, parti tabannn krt sorununa duyarlln bastrmak iin niter devlet kavramna snmaktayd. Nedir bu niter devlet? Frenke anlam, tek devlet, teki devlettir. Ksaca, siyasi otoritenin blnmedii merkeziyeti devlet anlamna geliyor; kart siyasi otoritenin yerel idareler tarafndan paylald ademimerkeziyeti devlet oluyor. niter devlet taraftarlar, ademimerkeziyet taleplerini federal sisteme gei olarak gryorlar ve, B.Ecevit'in yapt gibi, ayrlkln ilk adm olmakla suluyorlar. niter devletin amac, toplumda varolan eitlilii devlet gc ile yoketmek ve devlet eli ile homojen bir "milli kltr" kurmakdr. CHP'nin Milliyetilik Oku, niter devlet anlaynn ne kadar kolay rklk eilimlerine teslim olabileceini gstermektedir. niter devlet kavram da, Milliyetilik Oku da, "milli" hedefin gerekletirilmesi arac olarak, tm iktidarn merkezde younlamasn gryor. Eitimden trafie, kltrden yollara, ehircilikten sala, aslnda yerel ynetimlere ait olmas gereken btn fonksiyonlar merkez stleniyor. Bylece, toplumdaki etnik, kltrel, dini, corafi, vs. eitliliklerin kendilerini ifade etmelerine, yani varlklarn srdrmelerine izin verilmedii zannediliyor. Bunu yaparken, doallkla, niter devlet toplumu merkezi ve merkeziyeti bir brokrasinin katl ile bouyor, giderek toplumun gelimesinin nndeki temel engellerden biri haline dnyor. Resmi ideolojide, krt sorununun resmi adlarndan biri Dou Anadolu ya da ksaca Dou Sorunu'dur. Bylece, lkenin Bat ve Dou blgeleri arasndaki iktisadi gelimilik farklarna atf yaplr ve olayn aslnda bir iktisadi gelime sorunu olduu ima edilir. Yani, sorun etnik bir sorun olmaktan kar; iktisadi bir soruna dnr. zmler de ona gre olacaktr. rnein, krteye zgrlkten bahsetmek abestir; nemli olan bu blgede devlet yatrmlarn arttrp ekonomik gelimeyi salamaktr. nk, bu olunca zaten krtler trkleeceklerdir. Krt olayn blgesel azgelimilik
faktrne indirgemek, asimilasyoncu grn daha ince (ama ayn derecede rasyonellik d) uslupla yeniden pazarlanmasdr. Krtlerin ounlukta olduu blgeler, gerekten Trkiye'nin en azgelimi yreleridir. Bunda, corafi etkenlerin byk rol olduu aktr. Ancak, btn Cumhuriyet hkmetlerinin bu blgeye devlet yatrm gtrmekte tereddtl davrandklar da bilinmektedir. Nedeni, yarn br gn blgede bir Krt devletinin kurulma ihtimalidir. Atatrk baraj ve Harran sulamas projesi balatldnda, hi beklenmedik ilerici kesimlerden ayn mantkla itirazlar geldiini (doallkla szl dzeyde; bunlar yazmak adet deildir) ok iyi hatrlyorum. Ayn evrelerin, imdi de bu byk yatrmlar bahane edip, rnein krte konuulmasna yada eyalet sistemine geilmesine kar kacaklarn ngrmek kehanet olmayacaktr. Aklanmaya allan totaliter dnce biiminin ardnda, Osmanl-Trk aydnlarnn yzyln banda yaadklar byk bunalm bulmak mmkndr. kinci Merutiyetle balayan ttihat ve Terakki iktidar, 1920 ylnda Sevr Anlamas ile noktaland. ttihat kadronun Birinci Dnya Sava srasndaki tutumu, Saddam Hseyin'inkinden daha az macerac deildir; sonucu da ok farkl olmamtr. mparatorluun ynetimine el koyan kendini bilmez bir avu maceraperestin fthat zlemleri, koca imparatorluu kertmi ve Trkiye insanna inanlmaz faturalar detmitir. Sonunda bamsz Trkiye Cumhuriyeti kurulabildi ise, bunu Atatrk gibi bir siyaset ustasnn blgedeki dengeleri gereki ve doru bir ekilde deerlendirmesine ve krtler de dahil Anadolu insannn fedakarlklarna borluyuz. Ama, Sevr'in psikolojik etkileri, Cumhuriyet dnemine de damgasn vurmutur. Trk aydnlar ve dolays ile ynetici snf, bir muhasara psikozunu, bu devlet de elimizden gidecek kompleksini, evremiz dmanlarla sarl kuruntularn stnden bir trl atamamtr. 2000'li yllar Trkiye'sinin, hala 1920'lerin nevrozlarnda tklp kalmasn aklamak gene de ok zordur. mparatorluk bitmitir. Trkiye Cumhuriyeti vardr; ve ekonomik, siyasi, kltrel, vs. her anlama blgedeki en gelimi ve en gl lkedir. Srekli "milli birlik ve beraberlik" talepleri ile "i ve d dmanlar" aray, Trkiye'nin ve dnyann bugnk gerei ile uyumamaktadr. Trkiye asndan 1950'lerin banda NATO yelii ile birlikte smrgeciliin oluturduu tehdit zaten sona ermiti; jeopolitik yerinin souk sava iinde yaratt tehlikeler ise 1990'da yokoldu. Peki, kimler o zaman bu "i ve d dmanlar"? Trkiye'nin glenmesine mani olmak isteyen lkeler? nsan, gayri ihtiyari, demokrasiden korkan btn tutucu-baskc glerin baka lkelerde de benzer eyleri sylediklerini gzlemektedir. Bu tutum, krt sorununun zmn demokratik yntemlerle olanaksz hale getirdii iin, Trkiye'ye maliyetini ykseltecektir. Artk Sevr Anlamasn kendi kafalarmzn iinde yrtp atmak zaman gelmitir. Son Krfez Krizi srasnda, Trk politikasnn uzun dnemde karsamalarnn ne kadar vahim olduu iyice belirginlik kazanmtr. Irak'n sava sonrasnda blnmesi ve Trkiye ile snrda bir krt devletinin kurulmas ihtimali Trk siyasi snfnda yldrm arpm gibi bir etki yapt. Neden? nk, Trkiye`nin uygulad politika kendisini krt sorununa yaklamda ylesine anlamsz bir noktaya getirmiti
ki, krtlerin Trkiye dnda bir devlet sahibi olmalarna da ieriye muhtemel yansmalar nedeniyle mecburen kar kmak zorunda kalmaktadr. Hatta, Trkiye snrlar dnda kurulacak bir Krt devletine mdahale etmesi gndeme gelmektedir. Yani, mevcut politika lkeyi korkutucu bir amaza sokmaktadr. Eer bir sorun varsa ama o soruna demokratik yntemlerle zm aranmas engelleniyorsa, o zaman devreye iddet yanls siyaset taraftarlar mutlaka gireceklerdir. Trkiye'de aynen byle olmutur. Anadolu krtlerine temel haklarn tanmayan bir politika, bu politikaya her itiraz edeni "blclkle" sulayan anlay, sonuta lml ve demokrat kesimleri sindirmi ve meydan iddet yanls ar sol krt rgtlerine, yani PKK'ya brakmtr. PKK'nn bugn gelmi olduu noktann mimar, Trkiye'nin devekuu misali kafasn kuma sokarak sorunun gitmesini bekleyen politikasdr. Sorun bir yere gitmemitir; tam tersine, sorunu gerek Trkiye gerek krtler asndan en yanl yntemlerle zmeye alanlar glendirilmitir. Krt sorununu ele alta, SHP'nin yakn gemii ok gurur verici deildir. Parti ynetimi, daha 1988 ylnda, niter devleti savunuyor ve krt sorununa baskc iktidar odaklarnn terminolojisi ile yaklayordu. Nitekim, yurtdnda krtlerin organize ettii bir toplantya katldklar iin krt kkenli milletvekilleri SHP'den ihra edilmitir. hralar hakkndaki tartmalar ok reticidir. Parti tz ile ne lde tutarl olduu pheli bu ihra karar, tmyle yukarda sz edilen baskc odaklar tatmin etme amacna ynelikti. Bu odaklarn Paris'teki toplantya katlanlara ynelttikleri "krtlk" sulamas, rtk bir ekilde de olsa bylece SHP tarafndan onaylanyor ve SHP bu odaklara taviz vererek kendisinin "krt" olmadn kantlyordu. Beklenecei gibi, ihra karar hem partiden bir kopmaya yol at ve Halkn Emeki Partisinin (HEP) kuruluuna olanak verdi; hem de krtlerin youn olduu blgelerde SHP rgtlenmesine ve seim potansiyeline byk bir darbe vurdu. ki yl sonra, Cumhurbakan T.zal'n direktifi ile ANAP krteye serbestlik kampanyasn at ve bylece SHP milletvekillerini ihra ettii ve krtleri darltt ile kald. hralarla yaplan hatay tamir etmek zere krt sorunu hakknda SHP tarafndan hazrlattlan rapor bu balamda ok nem kazanmt. Sanyorum ki, bu rapor SHP'nin krt sorununa bak asndan bir dnm noktasna tekabl etmektedir. Nitekim, sosyal demokrat kamuoyunda ok olumlu karlanm, tutucudevleti kesimlerin ise byk tepkisini almtr. Ancak, bu rapor sadece bir balang olarak grlmelidir. Nitekim, raporun basna verilmesinden sonra, tarih tutucu-tutucu koalisyonun beklemedii lde hzlanmtr. Krfez krizi, Irak'taki krtlerin durumunu dnya kamuoyu gndemine getirdi. Aniden, sava sonrasnda Irak'n paralanmas ve bir krt devletinin kurulmas ihtimali konuulur oldu. Bu erevede, ANAP iktidar ve T.zal, krteye zgrlk konusunu sratle devreye sokarak, krt sorununda siyasi inisiyatifi ele geirme operasyonuna giriti. Belli ki, 1991 yl banda, i ve d koullarn zorlamas ile, niter devlet ve asimilasyon politikas kavramlar kkl deiimlere gebedir. Bir nceki blmde birey-devlet ilikilerini incelerken, SHP'nin gelmi olduu yol ayrmna deinmitim. Krt sorunu, bu yol ayrmnn somut bir snav olacaktr.
Sorumuz neydi? SHP devletten mi yana olacaktr yoksa bireyden ve sivil toplumdan m? Krt sorununa yaklam biimi, bu soruya verilen cevabn ana belirleyicilerinden biri olacaktr. Eer devletten yana olacaksa, o zaman niter devletten, merkeziyeti devletten yana olmak zorundadr. Bu seimini istedii kadar bo sloganlarla, laf kalabalklar ile gizlemeye alsn, istedii kadar demokrasiden, insan haklarndan, zgrlkten szetsin, sonuta SHP asimilasyon politikalarnn srdrcl roln stlenmeyi kabul ediyor demektir. Yani ANAP'n nerdii snrl demokratikleme ve reformlarn dahi gerisinde kalyor, ilerici platformlarda hakimiyet kuramyor demektir. Trkiye'de devlet-toplum elikisinin en younlat bu konuda devletin yannda yer alan bir partiye ise, toplum sosyal demokrat sfatn layk grmeyecektir. Evet; eer SHP sosyal demokrat bir parti ise, o zaman krt sorununda bireyin ve sivil toplumun yannda yer almaldr. Bu tavr, btn totaliter tabularn stne gidilmesini emreder. ncelikle, SHP krt sorununun toplumun btn kesimlerinde tartlmasn ve kamuoyunun uzun srm bir sessizlikten kurtulup sorunun farkl cephelerini grebilmesini salamaldr. Daha nce de belirttik; demokrasiler sorunlarn vatandalarnn zgrlk iinde yrtt tartmalarla zerler. Ancak kamuoyunun katlm ile oluan zmler kalc olur, lkeye istikrar getirir. Toplumun sorunlarna iaret edenleri vatan hainlii ile sulayan, toplumun gerekleri renip onlara zm retmesini engellemeye alan kesimler, aslnda bilerek yada bilmeyerek sorunlar zmlenemez hale getirmekte, bylece bar ve zgrlk iinde hallolabilecek sorunlar patlamalara ve iddete gtrmektedirler. lk hedef, temel hak ve zgrlkleri krt sorununu kapsar hale getirmektir. kincisi, bu tartma ortam iinde SHP'nin topluma siyasi liderlik yapabilmesi, yani hem sosyal demokrasinin evrensel ilkelerine hem de Trkiye gereklerine uygun zm nerilerini reform paketleri eklinde retmesi ve bunlar kamuoyuna sunmasdr. Baskc-tutucu gler koalisyonunun tabularndan korkan, bu korku ile statkoyu bozan neriler getiremeyen bir SHP, liderlik yarnda inisiyatifi kaybetmeye, baka partilere brakmaya mahkumdur. nerilerin ana ilkesi vardr. Birincisi, Trkiye niter devlet modelini terketmeli, yerine demokrasi iinde oulcu kltrel kimliklere olanak veren ademimerkeziyeti ve federal devlet modelini semelidir. kincisi, SHP krt ayrlklna, yani Trkiye'nin blnmesine kar olmaldr. ncs, SHP her ne amala olsun iddeti bir siyasi ara olarak grenlerin karsnda, zgrlk ve demokrasinin yannda yer almaldr. Eer Trkiye'de demokrasi olacaksa, o zaman krtlere zerklii yani federatif bir devleti, hatta bamszl yani Trkiye'den ayrlacak bir Krt Devletini savunan siyasi partiler de olabilir. Bunun baka yolu yoktur. Demokrasilerde hi bir fikir iin hi bir ekilde ifade ve rgtlenme zgrlklerini kaldrmak mmkn deildir. Ceza hukuku ancak zorlama halinde, yani bir fikri savunanlarn o fikri dierlerine terrr uygulayarak, iddet kullanarak kabul ettirmeye kalkmalar halinde devreye girer. SHP'nin ilkesi de bu olmaldr. iddeti savunan ayrlk hareketlere en sert cevap verilmeli, fakat barc yntemleri nerenler zgrce faaliyetlerini srdrebilmelidir.
Son Sovyetler Birlii deneyiminde grld gibi, byle nemli konularda toplumun kararlara dorudan katlmasn temin eden referandum uygulamas, barc zm olanaklarn arttrc ynde etki yapmaktadr. Hazrlanan reform paketi, mutlaka bu sorunda referandum kurumunu kullanmay ngrmelidir. 1990'l yllarda SHP'nin iktidar olabilmesinin nkoullarndan biri, Trkiye'nin bu kanayan yarasnn ancak demokrasi iinde uzlamalarla SHP tarafndan kalc ve sulhu bir zme ulatrlacana vatandan ikna edilmesidir. KATILIM VE BROKRAS Osmanl brokratik miras ile Cumhuriyet'in "inkilap", "milliyeti", "devleti" ilkelerinin simgeledii "ilerici" ideolojisinin birletii srete, yazl hukuk dzeyinde de, yazl olmayan hukuk dzeyinde de, greve atama ile gelen yneticilerin (yani brokrasinin) seimle gelenlere (yani siyasetilere) tercih edildii bir ynetim yaps ortaya kmtr. ok partili rejime geildii 1950'den itibaren, iktidara seimle gelme umutlarn giderek kaybeden kentsel sekinlerde, seimle gelen siyasi otoritenin yetkilerini kstlama ve bylece kendilerine daha yakn olduunu dndkleri brokrasiye siyasi otoriteden bamszlk kazandrma eilimlerinin glendiini gryoruz. 1960'den bugne, vatandan siyasi srelere katlmn azaltc ve merkezi brokrasinin gerek toplum gerek siyasi iktidar karsnda bamszln arttrc yaplar srekli glendirilmitir. lk adm, 27 Mays ihtilalinden geldi. Zaten yeni anayasa aranrken, korporatist bir idare dzeni kurma eilimleri belirmi fakat son anda sivil kadrolar tarafndan engellenmiti. Gene de, 1961 Anayasas, bu eilimleri ksmen de olsa yanstt. Hepimizin bildii gibi, Milli Gvenlik Kurulu, bu aray en iyi temsil eden anayasal kurumdur. Amac, seimle gelen siyasi iktidar, kendi memurlar ile ayn masada oturtup yetkilerini brokrasi ile paylamaya zorlamakt. 12 Eyll, askerlerin (yani memurlarn) ounlukta olduu bir Milli Gvenlik Kurulunun kararlarn hkmet ve parlamentonun stne karmak iin byk aba gsterirken, aslnda 1961 Anayasasn mantki sonularna gtryordu. Devlet Planlama Tekilat'nn Anayasal bir kurulu haline dntrlmesinin ardnda ayn ama yatmaktayd. DPT, seimle gelen iktidarn istedii iktisat politikasn uygulamasna mani olmak midi ile kurulmutu. Bylece, anayasay yazanlar, iktisat politikalarnda da denetimin brokrasiye gemesini bekliyorlard. Doallkla, bu mmkn olamad. nk, yasalar ne derse desin, demokrasilerde seimle gelen ynetimin iktidar ve gc daima atama ile gelenlerin stnde olur. 1961 Anayasasnn mehur zerk kurulular, yani TRT yada niversiteler iin getirdii dzenlemeler de ayn dorultudr. Ama, kamu tarafndan finanse edilen bu hizmetleri seimle gelen siyasi iktidarn etki alan dna tamakt. Bunlar ilk bakta son derece masum, hatta hukuk devletinin gerekleri gibi duruyordu ama esas fonksiyonlar atanmlarn siyasi iktidar stnde hakimiyet kurmalar idi. 1982 Anayasas ayn aray srdrm ve stelik daha da glendirmeye almtr.
Birey-devlet ilikilerini gzden geirirken belirttiimiz gibi, demokratik rejimlerde, seimle gelen siyasi iktidarn otoritesi dnda kalabilecek tek kamu organ bamsz yargdr. Orada bile, demokratik bir rejimde bamszlk kavramnn giderek topluma kar sorumluluu olmayan korporatist bir yarg organna dntrlmesine izin verilmez. Hatta, sivil toplum ve ademimerkeziyetilik geleneinin kurucusu olarak grebileceimiz Amerika Birleik Devletlerinde, yerel dzeyde, savc ve yarglarn bir blm dorudan vatandalar tarafndan seilir. Ad ne olursa olsun, bamsz yarg dnda, seimle gelen siyasi otoritenin stnde yada yannda seimle gelmeyen bir iktidarn varolmas demokrasinin temel ilkeleri ile eliir. Kentsel sekinlerin seimle gelen siyasetileri kmsemeleri son derece tehlikeli bir baka grn yaygnlk kazanmasna yol amtr: siyasi kadrolar srekli ahlaki deerleri, yetenekleri, kltrleri itibariyle ktlenmi, atama ile gelenler ise korunmutur. Bylece, toplumda siyaset ve siyasiler hakknda olumsuz bir havann olumasna katk yaplmtr. Doallkla, bu hava lkenin darbelerle demokrasiden sapmasna kk de olsa bir katk yapmtr. Trk demokrasisini aalayan "cici demokrasi" yada "Filipin demokrasisi" gibi ifadeler, cuntac eilimlerin ok gl olduu 1960'larda ok yaygnd. Sekin kesimlerin etkisindeki basn, srekli siyasetileri ypratan ama brokrasiyi korumaya alan bir yaklam iinde kalmtr. 12 Eyll dneminin askeri yneticileri, szkonusu tutumu iyice abarttlar. Hedefleri Trkiye'nin otoriter bir rejimle ynetilmesi idi. Buna ulamak iin, setikleri yntemlerden biri de siyaseti ve siyasetiyi her frsatta karalamak ve ktlemek oldu. Sosyal demokrat hareketin, siyasete ve seimle gelen siyasetilere ynelik bu saldry dolayl bir biimde dahi olsa desteklemesi sz konusu olamaz. Tam tersine, SHP demokrasinin ve demokrat rejimlerde seimle gelen yneticilerin her tr atama ile gelenden daha erdemli olduklarn savunmak, siyasetin tekrar sayg duyulan bir meslek olduunu topluma kantlamakla grevlidir. Bu elikili gibi duran olgularn ardnda, Trk demokrasisinin oluum yllarnda merkezdeki kentsel sekinlerle evredeki eraf ve krsal g odaklar arasndaki iktidar mcadelesini buluyoruz. Bu mcadele 1930'daki Serbest Frka deneyiminde belirginlik kazanm fakat merkezdeki dikta yanllarnn galibiyeti ile sonulanmt. 1945-50 arasnda, kinci Dnya Savan kazanan "Demokrasi Cephesinin" estirdii oulculuk rzgarlar Milli ef diktatrln ok partili parlamenter dzene gemek zorunda braknca, merkez-evre mcadelesi tekrar kzt. Demokrat Parti, aslnda Serbest Fkra gibi, rejimin denetiminde bir muhalefet olarak dnlmt. Ama, Trk halknn dinamik tepkisi, Demokrat Partinin eski ttihat ve CHP'li st ynetimine ramen, 1946 ruhunu yaratt. 1950'ler ve 1960'larn ilk yars (27 Mays da dahil) merkez-evre mcadelesinin devam olarak grlebilir. Ancak, hzla gelien ekonomi ve toplum, daha 1960'larn ikinci yarsndan itibaren Trk siyasi yaamnn koordinatlarnda kkl deiikliklere yol at. Snf bilinci olumaya balad, snf bazl siyasi ideolojiler belirdi, snf kkenli siyasi
hareketler filizlendi. Bu sre 1970'lerde ve 1980'lerde hzlanarak srd. 1991 yl Trkiye siyasi haritas, karmak bir sanayi toplumunun snfsal dengelerini yanstmaktadr. Yani, merkez-evre mcadelesi gndeminden oktan dmtr. Dolays ile, 1990'l yllarda Trkiye sosyal demokrasisinin ve SHP'nin tarihin sayfalarna gmm bir mcadeleye taraf olmas gerei yoktur. Eer kendisine sosyal demokrat diyen kesimler arasnda hala devleti topluma kar korumaya alanlar, hala kendilerini merkezi brokrasinin temsilicisi gibi grp demokratik katlm mekanizmalarndan rahatszlk duyanlar varsa, bunu Trkiye sosyal demokrat hareketinin gemiinden kalma bir ideolojik nyarg olarak grmeliyiz. SHP'nin nmzdeki dnemde tekrar toplumun "ncs" haline dnmesi, yani ada anlam ile "ilerici" bir parti olabilmesi, sz konusu nyarglarla cesaretle mcadele edebilmesine bal olacaktr. Evrensel sosyal demokrat projenin kurucu unsurlarndan biri olan siyasi katlm ancak ve ancak rgtl sivil toplumun glendii, bireyin vatanda olarak evresindeki siyasi srelerin hepsine katlabildii ademimerkeziyeti ynetim yaplarnda mmkndr. Ademimerkeziyetilik, sosyal demokrat hareket iin sadece bir etkinlik sorunundan ibaret deildir. Yani, sosyal demokrasi iki ayr ynetim yapsn karlatrp deerlendirirken ve aralarnda tercih yaparken, sadece etkinlik kriterini kullanmaz. phesiz, etkinlik kriteri, yani bir toplumsal faaliyetin asgari kaynak kullanarak yaplmas ve bylece kaynak israfnn en alt dzeye indirilmesi sosyal demokratlarn da daima gz nnde tutacaklar kriterlerinden biridir. Ama, sosyal demokrat projenin z, etkinlik kriterinin nnde gelen bir baka toplumsal kritere, siyasi katlmn azamiye kartlmas hedefine kaytsz artsz ncelik verilmesini gerektirir. Siyasi katlm, soyut ve zor tanmlanan bir kavram deildir. Tam tersine, fevkalade somut ve gzle grlr elle tutulur siyasi mekanizmalar ierir. Bunlar, vatandan en yerelden (en mikro dzeyden) en evrensele (en makro dzeye) kadar, kendisini ilgilendiren tm siyasi kararlarn oluumuna dorudan taraf olmasdr. Temsili demokrasi iinde, taraf olmann anlam, vatandan mahallesinde, kentinde, blgesinde ve lkesinde kendisini ynetecek insanlar tek dereceli seimle dorudan semesidir. Buna paralel olarak, sosyal demokrat projenin ngrd demokratik siyasi katlm anlay, temsili demokrasinin snrlarnn bilincindedir. Yani, bizzat temsili demokrasiyi de katlmc bir toplum iin yeterli bulmaz ve mmkn olduu lde halkoylamalar(referandumlar) aracl ile vatandan kendisini ilgilendiren kararlar ahsen almasn talep eder. Yani, temsili demokrasiye ilaveten dorudan demokrasiyi yaama geirmeye alr. Sosyal demokrat toplum projesinin z anti-brokratiktir. Ademimerkeziyeti demokratik ynetim, hem ilk, hem de ikinci anlamda siyasi katlmn ve gl bir sivil toplumun temelini oluturur. SHP'nin brokrasi ile ilikilerine pragmatik adan baknca da, durumun ok deitiini gryoruz. 12 Eyll rejimi ve hemen ardndan gelen ANAP iktidarlar, brokrasi iinde muhafazakar ve sa kesimlerin kesin egemenlik kurmasn salad. SHP'nin iktidara geldikten sonra da, kamu brokrasisinde 1980 ncesinde
CHP'nin sahip olduu gce ve etkiye kavumas olanakszdr. Trkiye deimitir; ne brokrasi eski brokrasidir ne de SHP merkez brokrasisinin partisidir. SHP'nin ideolojisi partiyi merkez brokrasi ile zdeletirdii srece partiyi toplumun dinamiklerinden kopartacaktr. 1990'l yllarda, kendisine sosyal demokrat diyen ve byk bir reform a balatarak Trkiye'nin yzn deitirmeye soyunan bir siyasi partinin, brokrasiden yana ve siyasi katlma kar bir platform stnde Trkiye'nin kentsel ve krsal emeki-aydn yeniliki kesimleri ile yaratc ve yapc bir diyalog kurmas olanaksz hale gelecektir. Halbuki, lke apnda iktidara gelmedii dnemlerde bile, sosyal demokrasinin ve SHP'nin yerel idarelerde iktidar paylamas mmkndr. Bat deneyimine bakarsak, modern kesimi oluturan ve emeki snflarn ve aydnlarn younlat metropol kentlerde ve sanayi blgelerinde, baarl bir sosyal demokrat ynetimin seimle gelen yerel idarelerde hegemonya kurmas beklenmelidir. Bir sosyal demokrat parti iin belediyelerde iktidar almann ne kadar yararl olduu 26 Mart seimlerinden sonra fiilen yaanarak grlmtr. Merkezden atanan ynetimlerin yerini seimle gelenler aldka, SHP'nin T.B.M.M.'de muhalefette kalsa bile lkede iktidar paylama olanaklar ykselecektir. Salt bu gerek bile, SHP'yi kendi parti karlar itibariyle Trkiye'de ademimerkeziyeti bir ynetim yapsn savunmaya itmelidir. laveten, 20.inci yzyln ikinci yarsnda bata ulam ve haberleme olanaklarnda olmak zere, merkezi yaplarn gcn kran yepyeni bir teknolojik devrim yaanmtr. Bilgisayarlar, fax'lar, video telefonlar, vs. karar alma srecinde ademi merkeziyeti mekanizmalar glendirmilerdir. Nitekim Dou Avrupa ve Sovyetler Birliindeki sosyalizm deneyiminin baarszlnn ardnda, ar merkeziyeti karar alma srelerinin etkin bir ekonomik ve toplumsal rgtlenmeye izin vermeyiinin yatt kabul edilmektedir. Katlm azaldka merkezi brokrasilerin toplum tarafndan denetimi zorlamakta, keyfi ynetim eilimleri glenmekte, yaratcln yerini israf almaktadr. Bat lkeleri iinde, 20.inci yzyln en parlak baarlarnn Amerika Birleik Devletleri, Almanya ve svire gibi federal siyasi yaplarda gereklemesinin bir raslant olmad anlaldndan, Fransa gibi kkl merkezi brokrasi gelenei olan lkeler bile yerel idarelerde kapsaml reform araylarna girmiler, yetki ve sorumluluklar merkezden evreye aktarmaya balamlardr. Ayrca, merkezi yaplarn katlmc bir demokrasinin tm ilke ve uygulamalar ile elitii ok aktr. Sosyal demokrasi bireyin dayanma iinde cemaatinde, mahallesinde, kentinde, blgesinde ve lkesinde siyasi, toplumsal ve ekonomik kararlara aktif olarak katlmas hedefini gder. nk, nihai hedefi olan zgr ve eitliki bir toplumun ancak toplumsal karar srecine her dzeyde aktif olarak katlan vatandalar arasnda gerekleeceine inanr. Yukardaki blmlerde aklamaya altm gibi, siyasi katlm engelleyen brokratik-merkeziyeti idari yapnn olumasnda en nemli etkenlerin banda krt sorunu ve laiklik anlay gelmektedir. Bu iki temel sorunda, vatandana gvenen bir parti, sivil toplumu glendirmenin demokrasinin nihai garantisi
olduunu bilen bir hareket, Trkiye'de ademimerkeziyeti bir idari yapnn kurulmas iin gerekli reformlarn nclne de sahiplenecektir. Farkl bir dzeyde olmakla beraber, iktisadi devletilik de, merkeziyeti eilimleri glendirmitir. Yaznn geri kalan blmlerinde sosyal demokrasinin ekonomi anlay stnde ayrntl duracam iin imdilik sadece bu gzlemi yapmakla yetiniyorum. Sosyal demokrat aydnlarn ve kadrolarn, rgtl sivil toplumu glendirecek, bireyin siyasi srelere daha etkin katlmasna imkan verecek ademimerkeziyeti reformlardan korkmas iin hi bir sebep yoktur. Bundan korkmas gerekenler, Trkiye'de demokrasinin gelimesini hi bir zaman ilerine sindirememi tutucumuhafazakar iktidar odaklardr. Halkn siyasete katlmndan korkarak, halka kendi kaderini kendisinin tayin etmesi hakkn vermekten ekinerek sosyal demokrat olunmaz. Ocak bucak yasann kalkt, mam Hatip okullarnn kapatld, temel hak ve zgrlklerin kaytsz artsz yaama geirildii bir Trkiye'de, vatandan valisini kendisinin semesinden, yerel sorunlar iin referandum teklif etmesinden daha doal bir ey olamaz. Trk halknn bu yeni yetkisini brokratlardan da, bir avu siyaset esnafndan da ok daha olgun, sorumlu ve akll kullanacana gvenimiz tam olmaldr. YEREL YNETMLER REFORMU Demek ki, SHP Trkiye'nin idari yapsnda kktenci reformlarn ncs ve ademi merkeziyeti bir idare talep eden yeniliki kesimlerin temsilcisi olmann yollarn aramaldr. Bu aray kademede ele alabiliriz: kentsel ynetim birimleri olarak belediyeler; yerel ynetim birimleri olarak il meclisleri; blgesel ynetim birimleri olarak eyaletler. imdi bu kademeyi srasyla gzden geirelim ve sosyal demokrasinin idari reform paketinin ana hatlarn aklayalm. i) Belediyelerin glendirilmesi. Cumhuriyet brokrasisi, belediyeleri kmsemi, katlanlmas zorunlu bir klfet olarak grmtr. Bu nedenle, belediyelere yetki ve sorumluluk vermemeye byk zen gstermitir. Daha 1950'lerde, stanbul belediye bakan halk tarafndan seilmezdi; vali ayn zamanda belediye bakan idi. Halkn setii belediye meclis ve bakanlarnn yetkileri ve mali imkanlar ise son derece kstl tutulmutu. Bylece, belediyeler mali olarak tmyle merkeze baml, idari olarak tmyle merkezin denetiminde, gdk ve zayf kurumlar olarak tutuldu. lgintir ki, belediyelerin glendirilmesi yolunda devrin stanbul ve Ankara belediye bakanlar olan A.svan ve V.Dalokay tarafndan hazrlanan teklifler Ecevit hkmetleri tarafndan hasr alt edilmi, fakat benzer deiimler 12 Eyll rn ANAP'tan gelmitir. T.zal'n 1983-87 dnemi uygulamalar iinde, kamuoyu aratrmalarnda ak ekilde grld gibi, SHP'liler dahil semenlerin en baarl bulduklarndan biri, belediyelerin mali kaynaklarnn ve yetkilerinin arttrlmasdr. Ancak, 26 Mart seimleri sonrasnda ANAP'n siyasi nedenlerle muhalefete geen belediyelere kar engelleme politikas devreye girince, yaplan reformun ne
kadar yetersiz olduu da ortaya kmtr. Bir ilk adm atlmtr. Fakat, belediyelerin glendirilmesi srecinin daha bandayz. Bunlarn yerel hkmetler olarak kurumsallatn, hukuki ve mali adan merkezi idareye kar bamszlk kazandn sylemek mmkn deildir. Belediyelerin bamszlnn ve glendirilmesinin ampiyonluunu SHP yapmaldr. Derhal bu konuda bir yeniden yaplanma program hazrlamanmal ve kamuoyunda tartmaya almaldr. ANAP iktidar, sorunun semen asndan neminin farkndadr. stelik, metropol kentlerde belediyelerin 26 Mart seimlerinde SHP'ye gemesi ve maalesef zellikle stanbul'da ynetimin kamuoyunca baarsz grlmesi, ANAP kurmaylar tarafndan nemli bir seim avantaj olarak deerlendirilmektedir. Nitekim, T.zal, stanbul iin bir yeni model ortaya atmtr. Bir yandan kentin iki ayr belediyeye blnmesi, dier yandan eyalet stats kazanmas eklinde zetlenebilecek yaklam, ilgi ekmitir. Buna kar sadece "yaptrmayz" yada "karyz" eklinde tepkisel ve statkocu bir tutumla semen nezdinde puan toplamak ok zordur. Mutlaka, SHP'nin son 8 yln uygulamasndan alnan dersleri gznnde tutarak semen karsna yeni ve gereki bir model ile kmas gerekmektedir. Halen Trkiye semeninin % 25'i ve kamuoyunu etkileyen basn, televizyon, kltr, ialemi, sendika, meslek teekklleri, vs. gibi kurumlarn adeta tm byk metropol kentte younlamtr. lkenin ekonomik potansiyelinin de hi olmazsa yars, bu kent tarafndan retilmekte yada denetlenmektedir. Hakl olarak, metropol kent semenleri, partilerden sadece lke apndaki sorunlara deil, ayn zamanda lke iinde bu kadar nemli olan kendi kentlerinin sorunlarna zm retmelerini beklemektedirler. stelik, sosyal demokrasi ncelikle kentsel ve metropoliten bir harekettir; sosyal demokrat partiler daima en byk destei metropollerden almlardr. SHP, stanbul, Ankara, zmir ve dier byk kentleri ihmal edemez. Ettii takdirde, brakalm lkenin iktidar partisi olmay, en byk sosyal demokrat parti olma ansn bile kaybedecektir. Gelitirilecek reform paketinin z, Anakent belediyelerine birer yerel hkmet vasf kazandrmaktr. Bu ise, belediyelerin yetki alanlarnn geniletilmesi demektir. ncelikle, halen merkezi hkmete ait pek ok fonksiyonun Anakent belediyeleri tarafndan yaplmas ilkesinin kabulu demektir. Neler vardr bunlar iinde? Ksaca, ana balklar halinde bu yetki ve sorumluluklar saymak istiyorum. Belediyelerin tekilatlanma biimi, yani bir tr belediye anayasas her kent tarafndan kendi ihtiya ve gereklerine gre yaplmaldr. Merkez bir ereve kanun hazrlayarak belediyelerin tekilatlanmasnda neleri yapamayacaklarn saptar, o kadar. rnein stanbul kentinde ka belediye meclisi yesi olaca, meclisin ne zaman alaca, yetkilerinin ne olaca, yada belediye bakannn meclisle ilikisinin nasl dzenlenecei stanbullularn karar verebilecekleri konulardr. Ama, bugnk dzende btn bunlar kat bir kanunla Ankara tarafndan tesbit edilmektedir. Trkiye halkna kendi anayasasn yapma yetkisini vermeyen zihniyetin kentler halklarna kent anayasasn yapmalar yetkisini vermesi zaten ok
atc olurdu. Bamsz ve gl belediye, nce kendi tekilatlanmasn kendisi gerekletiren belediyedir. Bir sonraki aamada, belediye idaresi vardr. Kendi personel politikasn tesbit etmek, bir yerel hkmetin en temel hakkdr. ileri Bakanlndan izin almadan memur tayin edemeyen, memurlarnn maalarn kendi belirleyemeyen, personel kadrolar Ankara'da kararlatrlan bir belediye, aslnda bir yerel hkmet deildir; merkezin gizlenmi bir uzantsdr. dari zerklik, bamsz belediyenin ilk kouludur. Kent idaresinde "muhtarlk" bir idari birim olarak tmyle anlamn yitirmitir (krsal yrede de durum farkl deildir; l zel darisinden sz ederken bu konuya aklk getireceim). Muhtarlk kaldrlmaldr. Buna karlk, belediyeler kendi ihtiyalarna gre mahalleleri tanmlama ve vatandan mahalle bazndaki sorunlarna zm getirecek tekilatlanmaya gitme yetkisine haiz olmaldrlar. Sosyal demokrat belediyecilik, vatandana ikamet yerinden yrme mesafesinde bir belediye ubesine ulama ve orada tm yerel konularda yetkili bulma, ilaveten baka konularda bilgilenme olanan salamaldr. Bamsz belediye vatanda ile dorudan temas kuran bir sivil toplum kurumudur. Banka kurmak, radyo ve televizyon istasyonu amak, vergiden muaf ve devlet tahvillerinin imtiyazlarna sahip tahvil karmak gibi ak bir piyasa ekonomisinin doal uzants olan faaliyetler bir baka zerklik alan oluturur. Merkezi devletin kendisinin yapt ve bazlar zel teebbse bile ak faaliyetleri belediyelere yasaklamas Trkiye idari yapsnn ulat aklalmaz samaln simgeleridir. Belediyeler, ekonomik faaliyetlerde hem merkezi devletle hem de zel teebbsle en asgarisinden eit artlarla rekabet edebilecek hukuki ve idari olanaklara sahip olmaldr. Kentsel alann kullanmnda belediyeler stnde merkezin tm mdahaleleri kaldrlmaldr. Kentlerinin nasl gelieceine o kentin insanlar karar verir. Merkezi devlet olsa olsa belirli teviklerle bunlar ynlendirebilir. Asla seimle gelen bir idarenin tasarruflarn idari kararlarla denetleyemez, engelleyemez. stanbul, zmir yada bir baka kent halknn kendi setii belediye aracl ile yapt mekansal kullanm plannn Ankara'daki brokratlardan daha kt olacan varsayan zihniyet, demokrasi ncesi bir zihniyettir. Daha nemlisi, belediyelerin belirli vergilerin tarifelerini belirlemek ve gelirlerini tahsil etmek yetkisidir. Demokrasilerde, siyasi g ncelikle vergi koyma ve toplama gcdr. Bu yetkiye sahip olmayan bir idare, ad ne olursa olsun, yerel hkmet deildir. Deildir nk mali kaynaklar itibariyle bakasna bamldr. Demek ki siyasi g de onda deil ona mali kayna salayan merkezdedir. Bamsz ve gl belediye, gelirleri kendi denetiminde olan belediyedir. Nihayet, belediyelere kentle ilgili konularda referandum yolu almaldr. Sosyal demokrat projenin temel unsurlarndan biri olan siyasi katlm, olabildii lde temsili demokrasiden dorudan demokrasiye geilmesini gerektirir. Belediye, vatandan kentinde ve mahallesinde kendisini dorudan ilgilendiren kararlar dorudan verebilecei bir dzeydir. Doallkla, referandum teklifi belediye
bakanndan yada meclisten gelebilecei gibi, vatanda inisiyatifi ile, yani vatandalarn da nemli grdkleri konularda kendi aralarnda rgtlenip imza toplamalar yolu ile gelebilmelidir. Gl ve bamsz belediye vatandan kararlarna dorudan katld belediyedir. SHP bu temel ilkeleri savunmal ve bunlar baznda ayrntl uygulama programlar hazrlayarak kamuoyuna ve semene sunmaldr. ii) Seimle gelen l dareleri. Merkezi devletin rgtlenme biimi, l, le, Bucak ve Muhtarlk eklindedir. ada ynetim birimleri olarak bunlarn ne lde bugnn teknolojisine ve gereklerine tekabl ettii hakl olarak sorgulanmaldr. Trkiye'de, bir yanda Bakrky gibi 1 milyondan fazla nfusu olan ileler, te yanda Hakkari gibi byk kentlerde ancak mahalle muhtarl olacak iller vardr. Gene de, lkenin idari gelenei ile sreklilik salamak iin, l sistemi korunmal fakat ile, bucak ve muhtarlk blmleri kaldrlmaldr. Son yllarda, corafi anlamda byk iller zaten ANAP hkmetleri tarafndan (siyasi hesaplarla da olsa) blnm ve yeni iller kurulmutur. Reform srasnda il says bir miktar daha arttrlr ve ilebucak-muhtar sistemi bitirilir. Bir idari birim olarak bunlarn yerini kentlerde ve nfusu asgari bir dzeyin stndeki yerleim alanlarnda belediye, kk kylerde ise il idaresinin ube mdrlkleri alr. Bugnk l ynetiminin yaps bir gariptir. Vali ve l zel daresinden oluur. Bu sonuncusu ise seimle gelen l Genel Meclisine baldr. Fakat, merkezi hkmetin ve merkez brokrasisinin ezici gc l Meclislerini ii bo kurullara dntrmtr. Ne i yaptklarn, neden seimle geldiklerini anlamak mmkn deildir. Ayrca, l zel daresinin bakan durumundaki Vali ileri Bakanlnca tayin edilir. Bylece, yetkisiz kurullar dorudan merkezi idarenin denetimine geer. Halbuki, l zel daresi, katlmc sosyal demokrat dzende hayati ilevlere sahip olabilir. l idaresindeki reformun temel ta, valilerin halk tarafndan seilmesidir. Yakn gemite, farkl evrelerden bu ynde neriler gelmeye balam ve kamuoyunda destek bulmutur. Merkez brokrasisinin belkemiinin krlmas ve halka yakn ve halka duyarl bir devlet kurulmasnn nkoulu, vali messesesinin devletten alnp topluma iade edilmesi, il kademesinde idarenin toplumun denetimine verilmesidir. Bylece l Genel Meclisinin de glendirilerek bir yerel meclis dzeyine kartlmas olana doar. Yani, seimle gelen valisi ve meclisi ile, l daresi, kent hkmetinin bir stnde, hem birden fazla kentin hem krsal yerleim birimlerinin ynetiminden sorumlu bir baka yerel hkmet kademesi haline dnecektir. Sosyal demokrat projede, bugn merkezi idareye ait olan fonksiyonlarn nemli bir blm seimle gelen il ynetimine devredilmelidir. Modelin anlalmas asndan nemli olan bu yetkileri ksaca tanmlamak istiyorum. Belediye bakanlarnn yada meclislerinin ileri Bakanl ile balar kopartlmal, belediyelerin denetimi l daresine braklmaldr. Yani, il iindeki belediyelerin denetiminden sorumlu olan merci, l daresidir. Demek ki, bir yanda
belediyelerle arasndaki yetki dalmn, dier yanda kullanlacak denetleme aralarn dikkatle tanmlamak gerekmektedir. Seimle gelen vali ve il meclisi, seimle gelen belediye bakan ve belediye meclisi stnde bugnk brokratik yapdan ok daha esnek ve ilerlii olan bir otoriteye sahip olacaktr. l daresinin gerek anlam ile ilk yerel hkmet aamasn oluturmasnn ok nemli bir koulu, yarg organnn ilk kademesinin de l daresine ait olmasdr. Yargnn yerellemesi, hukuk devletini glendirir. Normali, Sulh ve Asliye Hukuk Mahkemelerinin, yargnn bamszl ilkesi gzetilerek, l Mahkemesi eklinde l daresi dzeyinde rgtlenmesidir. Bunun anlam, l Mahkemelerinin yarg ve savclarnn ve l Savcsnn l daresi tarafndan atanmasdr. l Mahkemelerinin, binalarnn inaat ve bakm, yarg ve savclarn maalar, ve dier harcamalar l daresince karlanacaktir. Halkn setii l daresinin en nemli yetki alanlarndan biri, eitimdir. lk ve orta eitimin finansman ve organizasyonu tmyle l daresine braklmaldr. Merkezdeki Milli Eitim Bakanl sadece stantartlarn tutturulmas iin denetim, ve byk projelerde le teknik yardm yapar hale getirilmelidir. Eitim hizmetinin yerel hkmet tarafndan salanmas, sisteme esneklik getirecek ve kaynaklarn daha etkin kullanlmasna katkda bulunacaktr. Ayrca, her ilin semenleri, kendi ihtiyalarna ve anlaylarna gre, gereinde dierlerinden daha byk fedakarlklar yaparak eitim dzeyini ykseltmek olanana sahip olacaklardr. Eitimde sorumluluun, semene dorudan sorumlu yerel idare tarafndan alnmas, daima olumlu sonular vermitir. Bat deneyiminin bize gsterdii, bu sistemin sratle iller arasnda yumuak bir rekabet ve taklid sreci balatt, ilk ve orta eitimin kalitesinde nemli dzelmelere yol atdr. Paralel olarak, l idaresine yksek retim kurumu ama ve iletme yetkisi mutlaka tannmaldr. Asayiten sorumlu kolluk kuvvetlerinin de l daresine balanmas gerekmektedir. Yani, karakol polisi, trafik polisi, devriye polisi gibi vatandan dorudan iliki kurduu asayi kuvvetleri ve bunlarn merkezde bro almas yapan kadrolar lin ynetimine gemelidir. ok nemli bir reform, jandarma tekilatnn datlmas, yetki, sorumluluk ve fonksiyonlarnn tmyle il polisi tarafndan devralnmasdr. ileri Bakanl kadrosu illere datlmal, sadece standartlarn tesbiti ve koordinasyonun salanmas amacyla yeni bir yap kurulmaldr. Doallkla, polisin finansman da l idaresine ait olacaktr. Kamunun yklendii refah devleti kurumlar l daresinin sorumluluuna verilmelidir. Bunlardan halen en nemlisi salk kesimidir. Merkezi devlete bal hastaneler, poliklinikler, salk ocaklar ve benzeri dier salk kurulular, l daresine devredilmelidir. Seimle gelen l ynetiminin bu hayati konuda semenlerinin ihtiya ve arzularna ok daha duyarl olmas normaldir. Ademimerkeziyetiliin getirdii yararlarla birlikte, salk hizmetlerinde bu ekilde nemli bir kalite art salanacaktr. Ayrca, isizlik sigortas, yallara yardm, okul andaki ocuklara beslenme destei, vs. tm sosyal gvenlik politikalarnn uygulama noktas l daresi olmaldr.
Tketicinin korunmas, evre sorunlar gibi konular, pahal ve etkin olmayan merkezi brokrasilere braklamayacak kadar nem kazanmtr. Bunlar da, l daresinin yetki alan iinde yer almaldr. Ayn ekilde, tapu idaresi yada nfus memurluklar, merkezi devletle balantlar kesilerek kolayca l daresine balanabilecek dier birimlerdir. Yukardaki fonksiyonlar gerekletirebilmesi iin, l daresine vergi koyma ve toplama yetkisi verilmelidir. Btn gelimi lkelerde, yerel ynetimin finansman kayna gayrimenkuldan alnan Bina ve Arazi vergileri ve perakende ticaretten alnan sat vergileridir. Seimle gelen l daresi, bu vergileri kendisi tesbit etmeli ve yukarda saylan ilevlerini yerine getirecek dzeyde vergi toplamaldr. Dk vergileme orann tercih eden illerin semenleri de ona gre daha kalitesiz bir hizmet alacaklardr. Vatandan dedii vergi ile ald hizmet arasndaki ilikiyi en net biimde grd dzey, yerel ynetimlerdir. l daresinin, ilin ekonomik gelimesini yakndan etkileyen ekonomik faaliyetlerdeki etkinliinin de gz nnde tutulmas gerekmektedir. rnein, havaalanlar, limanlar, ana arterler dndaki karayollar, byk kentlerin rayl toplu tama sistemleri, sanayi siteleri yada blgeleri, l daresinin denetimine braklmaldr. Nihayet, ili ilgilendiren temel kararlarda, referandum messesesi getirilmelidir. Aynen belediyeler iin olduu gibi, ilde oturan semenlerin vatanda inisiyatifi ile referandum teklif etmeleri hakk bu dzeyde arttr. iii) Seimle gelen Blge daresi Kurulmas. Yerel ynetimin bir st kademesi, genelde Eyalet diye nitelendirilen Blge daresidir. Almanya ve ABD, iki farkl sistem olmakla birlikte, gl blge idaresine rnektir. Amerika Birleik Devletlerinde, her Devlet (trke, nedense bu devletlere eyalet denir fakat Amerika Birleik Eyaletleri denmez!) kendi kanunlarn yapma yetkisine sahiptir: rnein Medeni Kanun, yada Ticaret Kanunu, Federal Hkmetin getirdii tahditler iinde kalmak art ile, her Devlette farkl olabilir. Ayrca, Devletlerin gelir ve kurumlar vergisi koymak yetkileri de vardr. Trkiye iin Blge daresinden beklenilen bu deildir; sadece ynetimin bir merkezi brokrasiden alnarak seimle gelen bir siyasi otoriteye verilmesi amalanmaldr. Blge daresi seimle gelen bir Blge Meclisi, ve gene seimle gelen bir Blge Valisinden oluacaktr. Alman Lander dzeninde, blge meclisi kendi iinden blge babakann ve hkmetini seer. Eer klasik parlemanter yap iinde kalnacaksa, bu yaklam tercih edilebilir. Blge idaresi, geleneksel kamu fonksiyonlar iin belediyeler ve iller stnde bir standart tesbiti, koordinasyon, teknik yardm ve denetim kademesi olarak grlmelidir. Yani, kendisi dorudan uygulayc deildir; uygulama belediye ve illerde yaplr. Buna karlk, kamunun ada fonksiyonlar sayabileceimiz ekonomik faaliyetlerin dzenlenmesinde halen merkezi hkmete ait pek ok yetki Blge daresine verilmelidir. Tartmal konulardan biri, Blge daresi birimlerinin hangi kriterlere gre saptanacadr. Trkiye ka blgeye ayrlmaldr? Blgeler arasnda byk nfus
farklar olabilir mi? Blgeler saptanrken nfusun etnik, dini, kltrel vasflar ne lde dikkate alnmaldr? Bu sorular nemli sorulardr. Az sayda birim, gene byk brokrasiler yaratacaktr. ok sayda birim halinde, blge idaresi anlamn yitirebilir. Homojen blgeler, lkenin homojenliini bozabilir; heterojen blgeler ise pratikte ok sorunlu olacaktr. Yani, ideal zmler yoktur. Ama, ideal zm yok diye sosyal demokratlarn korkup geri adm atmalar da o kadar yanldr. nerim, stanbul kenti dndaki Trkiye'yi azok eit nfusa sahip 14 blge idaresine blmektir. Yani, nfus olarak biri byk (stanbul), dierleri ise eit 15 blge kurulacaktr. Neden eit nfus? leride T.B.M.M. ift meclis sistemine geerse, yani bir Senato kurulursa, blgeler senatrlerin seim blgelerini oluturabilir. stanbul konusunda ise yapacak bir ey yoktur: Trkiye'yi be blgeye blmek gibi gereki olmayan bir yntem seilmedike, stanbul blgesinin dierlerinden ok farkl olmas bir zorunluluktur. Nihayet, blge merkezleri seilirken, blge iindeki en byk kent alnmamal, blgenin azgelimi ksmndan bir kent tercih edilmelidir. Bylece, blge iindeki dengesizliklerin giderilmesine kk de olsa bir katk yaplabilir. Blge birimlerinin saptanmasnda hangi yntem kullanlrsa kullanlsn, Trkiye snni trklerin niter devleti olma zelliini yitirecektir. Baz blgelerde krtler, dierlerinde aleviler nfusun ounluunu oluturacaklar ve blgenin seimle gelen idaresine arlklarn koyacaklardr. Bundan ka yoktur. Bunun bir mahzuru da yoktur. Tam tersine, yukarda belirttiimiz gibi, eer Trkiye demokrasiyi ve hukuk devletini oulcu bir kltr yaps iinde yaatmay becerecekse, nce yerel dzeyde farkl dil ve dinlerin bar iinde yaamay renmeleri gerekiyor. l daresinin denetimi, Blge daresi tarafndan yaplr. Asliye Ceza, Ar Ceza, Ticaret, dare ve Mahkemeleri Blge daresinin sorumluluundadr. Keza, Yargtay blnerek Blge dzeyinde itirazlarn karara balanmas temin edilmelidir. Doallkla, merkezde bir st itiraz mahkemesi kurulacaktr: Anayasa Mahkemesinin aslnda bu grevi yklenmesi en aklc yoldur. Eitim, salk, polis, vs. belediye ve il idarelerinin yetki alanlarna giren faaliyetlerde, blge standartlarnn tesbit edilmesi, blge iinde ve dier blgelerle koordinasyonun salanmas, gereken yerel birimlere teknik yardm verilmesi de Blge daresinin sorumluluudur. Blge daresi, mevcut kamu niversitelerini devralacaktr. 12 Eyll rejiminin kurduu YK sistemine en iyi zm, ne mtevelli heyetleridir ne de korporatist yaplardr. niversiteler ve bilimsel aratrma kurum ve enstitleri, bilimsel zerklik iinde seimle gelen Blge daresi tarafndan ynetildii takdirde, bugnk sistemin amazlarn zmek kolaylaacaktr. Gene, ademimerkeziyeti bir niversite ve bilimsel kurum yapsnn salad avantajlar, ayn zamanda demokratik ilkelerle tutarl bir yntem kullanlarak salanm olacaktr. Blge daresinin esas gc, ekonomik gelimenin temel idari birimi olmasdr. Halen merkezi devletin stlendii planlama ve ynlendirme faaliyetlerinin byk bir blm Blge daresine gemelidir. En banda tevik sistemi geliyor. Merkezi hkmetin lkede sanayinin teviki iin ayrd kaynaklar, Blge darelerine
datlmal ve o noktadan sonra ynetimi onlara braklmaldr. Ayn ekilde, Blge daresi, kendi kaynaklarndan istedii kadarn blge iindeki ekonomik faaliyetlerin gelitirilmesi amacyla harcayabilmelidir. Trkiye gibi blgeler aras gelimilik dengesizliklerinin ok yksek olduu bir lkede, bunlarn merkezi karar organlar tarafndan zlmesini beklemek olsa olsa iyimserliktir. Her blgenin seimle gelen idaresi, o blgenin ihtiyalarn, gl ve zayf yanlarn en iyi bilme olanana sahip siyasi birimdir. Tevik sistemi, ancak Blge dareleri tarafndan uyguland takdirde baarl olabilir. Blge idaresi kamu iktisadi teebbslerinin ynetimde etkin bir rol oynamaldr. Blgede faaliyette bulunan KT'lerin ynetim kurullarna tayinlerde blge idaresinin kotas olmal, sadece blgede faaliyette bulunan KT'ler ise tmyle blge idaresinin tasarrufuna braklmaldr. Blge idareleri banka ve sigorta irketi kurabilmeli, zel teebbs ve devletle rekabet eden yatrmlar yapabilmelidir. Elektrik ve telefon gibi tekel nitelii yksek olduu lde zelletirme programlarnn dnda kalacak iletmelerin corafi blnmesi yoluna gidilerek bunlarda blge idarelerinin hakimiyeti arttrlmaldr. Blge idaresi maliyesinde, esas ilke vergi koyma yetkisinin olmasdr. Blgeler, merkezi devletin ald gelir ve kurumlar vergisine ek olarak gelir ve kurumlar vergisi koyabilmeli ve sat vergileri tarh edebilmelidirler. Ayrca, l daresinin ve belediyelerin vergi gelirlerininden bir pay alabilirler. Ayn ekilde, merkezi hkmet de, siyasi tercihlerine ve blgelerin ihtiyalarna gre, kendi gelirlerinden blgelere transfer yapabilir. Doallkla, blge ynetimi dzeyinde de, referandum messesesi getirilmelidir. Trkiye idari sisteminde kkl bir reform ihtiyac btn toplum kesimleri tarafndan hissedilmektedir. Sosyal demokrat hareketin bu hayati kamu ynetimi sorununa yaklam, yukarda ana hatlar izilen sivil toplumcu ve katlmc ilkelerden hareket ettii takdirde, SHP'nin cesur reform nerileri retmesi ve bunlar aracl ile semenine ulamas mmkn olabilecektir. Parti programnda genel eilimin mutlaka ademimerkeziyeti ve katlmc idari yaplarn kurulmasna ynelik olmas gerekmektedir. EKONOM VE DEVLETLK Parti programnn ilk iki anabaln oluturan "birey-devlet" ve "sivil toplumbrokrasi" ilikilerini tanmladk. imdi sra Trkiye sosyal demokrat hareketinin esas ideolojik zafiyetini oluturan ekonomik konulara geldi. SHP'nin ekonomiye yaklamnda da, sivil toplumcu ve katlmc bak asnn sosyal demokrat hareketin evrensel ilkeleri ile tutarl tek zm olduunu nereceiz. Aktr ki, bir siyasi partinin siyasi ve idari projesi ile ekonomik projesi arasnda yakn bir balant vardr. Merkeziyeti siyasi yaplar savunan partiler, ekonomik srelerin denetiminde ayn merkeziyeti uslubu srdrrler. Sivil toplumcu ve katlmc siyasi sreleri talep edenler ise, ekonomiye de ayn ademimerkeziyeti yntem iinde
yaklarlar. Aadaki blmlerde, SHP'nin bugnk ekonomik program eletirilecek ve alternatif bir bak as sunulacak. Trkiye sosyal demokrat hareketinde, yukardaki blmlerde siyasi boyutu incelenen "ilerici" ve "nc dnyac" ideolojilerin en youn etkisi, SHP'nin ekonomiye yaklamnda ve iktidara geldii takdirde uygulamay dnd iktisat politikalarnn tasarmnda grlmektedir. Hatta, siyasi, idari ve toplumsal konularda son dnemde bir ideolojik yenileme grldn sylemek mmkndr. Ama ne yazk ki, bu yenileme iktisadi konulara yansmam, bunlar hala sosyal demokrasi ncesi fikir, analiz ve grlerin belirledii bir ereve iinde takl kalmlardr. Bu nedenle, yeni parti programnn hazrlanmasnda belki de en ok tartlacak blmler ekonomi ile ilgili, yani sosyal demokrat iktisat politikalarnn temel ilkeleri ve uygulama biimleri stne olan blmler olacaktr. Trkiye ekonomisinin Cumhuriyet dnemi iktisat politikalarnn bir tarihesini yapacak deilim. Gereki bir gzlemci, balang koullarn da hesaba katnca, Trkiye'nin son 70 yln baarl kalknma ve sanayileme performans gsteren lkelerinden biri olmadn kolayca grecektir. Japonya ve talya rneklerine bu lkelerin 1923'te Trkiye'den ileride olduklar gerekesi ile kar klabiler; ama aradaki farkn o tarihte bugnknden ok daha az olduunu, yani bu iki lkeye gre Trkiye'nin Cumhuriyet dnemi boyunca byk lde gerilediini kabul etmek zorundayz. Kore ve Tayvan ise, daha 1950'lerde Trkiye'nin ok gerisinde olan lkelerdi. 1946'da igal ve i savatan bunalm bir Yunanistan, Trkiye'nin ekonomik gelime dzeyine ancak ularken 1990'larda kii bana gelir drt kat daha fazladr. rnekleri arttrmak mmkndr. Hepsi, Trkiye ekonomisinin son 70 yl boyunca alttan gelenler tarafndan geildiini, biraz stndekilerle mesafenin ise aldn gsterecektir. Trkiye ekonomisinin 70 yllk performansn izlerken, zellikle baarsz olduu bir konuyu vurgulamak istiyorum: gelir dalmnn dzeltilmesi. Uluslararas istatistiklerde devaml gzkt gibi, Trkiye dnyada gelir dalm en bozuk lkeler arasnda yer almaktadr. stelik bu, yeni bir olay deildir. Btn Cumhuriyet dnemi boyunca gelir dalm bozuk kalm, ve zaman iinde dzeleceine srekli bozulmaya devam etmitir. Yukardaki baarl lkelerin hepsinde, ve onlar kadar baarl olmayan pek ok lkede gelir dalm Trkiye'den ok daha dzgndr. Sosyal demokrasi asndan bir ekonominin baars sadece milli gelir artlar ile llemez; mutlaka milli gelirin lke insanlar arasnda dalmnn da bir baar kriteri olarak alnmas zorunludur. Buna karlk, Trkiye 20.inci yzyln en baarsz ekonomileri arasnda da deildir. Herkesin bildii ve verdii rnei, Arjantin'i biz de verebiliriz. Yzyl balarnda kii bana gelir liginin tepelerinde dolaan Arjantin, hi sava yaamamasna ramen, birbiri ardndan gelen kt ynetimler sayesinde, yzyl sonunda ligin altlarna dmeyi becermitir. Trkiye ekonomisi Arjantin'in ok gerisinden balamasna ramen, bugn onun dzeyine yaklamtr. Ayn ekilde, Dou Avrupa lkeleri, sovyet tipi merkeziyeti sosyalist modelin boyunduruunda
kaldklar 45 yl boyunca srekli gerilemilerdir. Trkiye bu lkelerle de arasndaki mesafeyi kapatm, hatta bazlarn pek ok kalitatif lye gre gemitir. Demek ki, Cumhuriyet dneminde uygulanan iktisat politikalarnn genel bir deerlendirmesini yapmak gerekirse, dnem boyunca Trkiye'de uygulanan iktisat politikalarnn (ve onlar uygulayan yneticilerin) lkenin potansiyeline kyasla yetersiz kaldklarn sylemek zorundayz. Bu yetersizliin siyasi nedenlerine yukardaki blmlerde dolayl da olsa deindik. Bu ve nmzdeki blmlerde ayrntl ekilde stnde duracamz bir dier neden ise, uygulanan iktisat politikalarn belirleyen ideolojik yapdr. Bu ideolojik yap, sosyal demokrat hareketin gemiten devrald olumsuz bir miras olarak etkisini ne yazk ki hala srdrmektedir. Sosyal demokrat hareket iinde yaygn kabul gren ve SHP Parti Programna damgasn vuran bu ideolojiyi "devletilik" kavram ile zetleyebiliriz. Alt Ok'u incelerken ksaca ele aldmz bu kavram, "ilerici" ekonomi anlaynn zn ifade etmektedir. ktisat iin, "devletilik" szc birbiri ile balantl iie neriden yada hipotezden olumaktadr. SHP'nin iktisadi program iin nemini dnerek, devletilik kavramn zetleyen bu hipotezi amak istiyorum. i) Devlet mlkiyeti zel mlkiyete tercih edilmelidir. neri, bazen salt pragmatik nedenlerle, bazen daha doktriner nedenlerle savunulur. Pragmatik neden, byk iletmeleri kuracak sermaye birikiminin mevcut olmad iddiasdr. Halbuki, Trkiye'nin kalknmas iin ekonominin bu byk iletmelere ihtiyac vardr. Demek ki, gerekli kaynaklar seferber edebilecek tek g olan devlet, zel teebbsn gerekletiremeyecei bu yatrmlar yapmaldr. Doallkla, arada aklanmas zor iler de yaplr: mesela devlet lokanta ve otel iletir (rnekler oktur: beni en ok etkileyenlerin arasnda stanbul'da Liman Lokantas, Ankara'da Orman iftlii ve Bolu'daki Abant Oteli vardr); manifatura perakendecilii yapar (Smerbank maazalar); vs. Pragmatik devletiler, zel sermaye birikimi glendike devletin ekonomiden elini ekmesini nerebilirler. Atatrk'n devletilik anlaynn daha ok bu ynde olduu sylenebilir. Nitekim, Atatrk tarafndan 1930'larda devletilik politikasn yrtmekle grevlendirilen Celal Bayar tam anlamyla pragmatik devleti tanmna uyar. Onun kurduu Demokrat Parti ve izleyicisi AP-DYP gelenei pragmatik devletilie rnek verilebilir. Doktriner gr, devleti feti haline getiren, devleti her dzeyde topluma kar korumaya alan anlaytr. Genelde devleti savunduu iin, ekonomide de devlet mlkiyetini destekler. Devlet mlkiyeti sermayedar gruplarn olumasn engelleyecek, bylece devleti toplum karsnda glendirecektir. Doktriner devletilere gre, devlet mlkiyeti bir yandan lkede gelir dalmnn daha dzgn olmasn salar, dier yandan kurulan devasa iletmeler sayesinde sermaye birikimini hzlandrr. Doktriner devleti iin, devlet teebbsleri zel firmalardan daha etkindir; hi olmazsa onlar kadar iyi ynetilir. Doktriner devleti hem komnizme ve sosyalizme, hem de zel teebbs ve mlkiyete ayn derece
kardr. smet nn'nn CHP'si, Ecevit dnemi dahil, kapanna kadar genellikle bu doktriner bak as iinde yer almtr. ii)Planlama piyasaya tercih edilmelidir. Ekonomide kaynaklarn hangi mekanizmalarla dalaca ikinci nemli tartma alann oluturur. Pragmatik devletiler, lkede piyasann etkin ileyiini temin edecek kurumlarn yeterli derecede gelimi olmadn ne srerek, devletin merkez brokrasisi aracl ile kaynak dalmna youn mdahale etmesinden yanadrlar. Bu mdahalelerin amac, devletin retici kesimlere, ister zel ister devlet mlkiyetinde olsun, destek olmasdr. Devletin mdahaleleri arttka, ekonomide bu mdahalelerin yaratt rantlar da artar. Pragmatik devletiler devlet eliyle yaratlan rantlar, zel sermaye birikimini de glendiren bir kaynak olarak grrler. Pragmatik olduklarndan, mdahaleyi kendi partilerini glendirmeye ynelik kar ilikileri iin kullanma eilimi tarlar. Doktriner devletiler, piyasa mekanizmasnda hakl olarak devlet dzenine yneltilmi en byk tehlikeyi grrler. Piyasa, merkez brokrasisinin ekonomideki hakimiyetini tehdit eden en byk dmandr; toplumu anariye gtrr; btn ktlklerin kaynadr. Ekonomi ile ilgili kararlarn mmkn olabildii kadar ok blm merkezde, brokrasi ve siyasi iktidar tarafndan alnmaldr. Planlama, ekonominin brokrasi tarafndan ynetilmesine meruiyet getirecei midi ile, en nemli kavram olur. Bir blm planlamann Sovyetler Birlii benzeri fizik hedeflerle yaplan merkezi planlamaya dnmesini nerirler. Daha lml olanlar, planlamay yumuak bir komuta ekonomisi anlamna kullanrlar. Kaynaklarn siyasi iktidara bal merkezi bir brokrasi tarafndan datlmasnn, aynen devlet mlkiyetinde olduu gibi hem gelir dalm hem de etkinlik asndan daha olumlu etki yapaca dnlr; kaynaklarn ademi merkeziyeti bir sre olan piyasa tarafndan datlmas halinde ise hem kaynak israfna yol aacana, hem de gelir dalmn dk gelirli ktleler aleyhine bozacana kesin bir bilimsel gerek gz ile baklr. iii)Kapal bir ekonomi ak bir ekonomiye tercih edilmelidir. Pragmatik devletiler ilke olarak d ticaretin serbestlemesine kar deillerdir. Ancak, ieride oluan sanayiye yksek koruma salamak eilimleri gldr. Dier iki temadakine benzer bir mantkla, lke ii retimin d dnyadan gelen mal ve hizmetlerle korunmadan rekabet etmek zorunda kalmas halinde, yeni kurulmu ve zayf yerli firmalarn yerlemi ve byk yabanc reticiler karsnda tutunamayacaklar nerilir. Demek ki, yerli firmalar gleninceye kadar geen srede, i retim gmrk duvarlar ve hatta ithalat yasaklar ile d rekabetten korunmal, ekonomi d dnyaya kapatlmaldr. Korumaclkla rant salamann kolayl zellikle parti tekilatlar tarafndan ok abuk grlmtr. Partinin kar hesaplar, zel sermaye birikiminin hzlanmas gzlemi ile birleince, pragmatik devletiler en koyu ithalat yasaksna dntler. Cumhuriyet tarihindeki en byk da kapanma dneminin 1950'lerin ikinci yarsnda DP tarafndan gerekletirilmesi bir raslant deildir.
Doktriner devleti gr, d ticaretin kendisine kardr. Temel kavramlarndan biri, kendi kendine yeterlilik yani otaridir. Ekonomi dnya ticaretine katld lde lkenin uluslararas tekeller tarafndan smrlmesi olasl artar; d ticaret da bamllk getirir. Ekonomisi d ticarete kapand lde bamsz bir lke olur. Doktriner devletinin otari zlemleri, sanayi toplumu ncesine giden bir yabanc dmanl ideolojisinin devam, gelimi lkeler karsndaki aalk komplekslerinin ifadesi olarak grlebilir. 20.inci yzylda rasladmz totaliter dncelerin hepsinde benzer otari arayn, yabanc dmanln, kozmopolitliin reddini bulabiliriz. U rneklerini Enver Hoca dneminde Arnavutluk, Pol Pot dneminde Kamboya oluturur. Yerli reticilerin ithal edilen mallarla rekabet etmesini talep etmek, doktriner devleti iin vatana ihanetle zdetir. Trkiye'de retilen tm mallarn ithalatnn yasak olmas arttr; ayrca Trkiye'de retilmeseler bile, merkez brokrasi tarafndan lks kabul edilen tketim mallarnn da hi bir ekilde ithalatna izin verilmemelidir. Ekonominin darya kapanmas, sanayilemenin nkouludur; ieride retilen mallarn lkeye fazla korunmadan ithal edildii bir ak ekonomi tm dinamiini d glere teslim etmi ve sanayilemekten vazgemi bir ekonomi olarak alglanr. Sosyal demokrat hareket ve zellikle SHP asndan, gemiten devralnn iktisat ideolojisi mirasn yukardaki ana tema zetlemektedir. in ilginci, bu temalar Trkiye'de gemite fiilen uygulanm politikalara tekabl ederler. Yani, salt teorik-ideolojik temalar deildir, bizzat uygulanm ve ekonominin geldii noktay belirlemi temalardr. Daha da ilginci, SHP programnn sosyal demokrasi ile zdeletirdii bu temalarn pragmatik tipinin Trkiye'de sac olarak nitelenen DPAP gelenei tarafndan da tamamen benimsenmesi, hatta bunlara tekabl eden politikalarn esas uygulayclarnn sz konusu sa gelenek olmas elikisidir. "Devletilik" anlayn temsil eden temalar, "ilerici" ve "nc dnyac" ideolojilerin tm tarafndan benimsenir. stelik, 1945 sonrasnda Sovyet Sosyalizmi ile "ilerici" ve "nc dnyac" grler arasnda gl bir yaknlama olmutur. Bu yaknlamann da etkisi ile, tm azgelimi lkelerde olduu gibi, Trkiye'de de, doktriner devleti gr komnist ve sosyalist hareketlerin de desteini almtr. Komnist ve sosyalistlerin ekonomiye yaklam, son Dou Avrupa olaylarna kadar doktriner devletilikle azok zdeti. "Devletiliin" hayali bir ideoloji, gereklerden tamamen kopuk bir iktisat politikas olduunu sylemek imkanszdr. 19.uncu yzyl sonlarndan itibaren, geleneksel tarmsal retimin hakim olduu azgelimi lkeler, gelimi sanayi kapitalizmi ile ilk karlamalarnda yukardaki temaya tekabl eden iktisat politikalarn uygulamann sanayileme ve kalknma olanaklarn hzlandrdn grmlerdir. Devlet mlkiyeti, kamu mdahaleleri ve da kapanma, statik tarmsal retim yaplarnn krlmasnda, ynetici ve emeki snflarn yaratlmasnda, sanayilemeye ilk ivmenin verilmesinde zorunlu kaynak seferberliini temin etmitir. Bylece, gelimi sanayi lkeleri karsnda sanayilemeyi balatmaya alan bir lkenin ilkel sermaye birikimi iin youn kamu mlkiyetini ve kamu mdahaleciliini
kullanp uluslararas iblmnden kopmas adeta kanlmaz bir yazg gibi alglanmtr. Fakat, ilkel birikimin balatlmasnda yararl olabilen "devletilik", sermaye birikiminin daha sonraki aamalarnda giderek ekonomik gelimenin en byk ayakba olmaktadr. Baarl byme gerekletiren lkelerin tm ie devletilikle balamlar, ama ilk aamay geer gemez onu terketmiler, terkettikleri iin terkedemeyenlere kyasla o kadar baarl olmulardr. Demek ki, devletilikle ilgili olarak tartlmas gereken sadece bu temann doruluu yada yanll deildir; Dnya ekonomisinin bugn gelmi olduu noktada Trkiye ekonomisinin hala bu lye ihtiya gsteren bir gelime aamasnda olup olmad saptanmal, devletilik kavram bu durum tesbitinin sonularna gre deerlendirilmelidir. KALKINMACILIK, POPLZM VE SOSYAL DEMOKRAS Trkiye sosyal demokrat hareketinin, ekonomik sorunlara yaklamn belirlerken karlat ve dier sosyal demokrat partilerin gndeminde olmayan ek sorunlar vardr. SHP'nin iktisadi program, bu ek sorunlarn ayrntl bir analizini gerektirmektedir. Gerek evrensel sosyal demokrasi ilkelerinin oluum yllarna, gerek Bat Avrupa sosyal demokrat partilerinin iktidara geldikleri dnemlere baktmzda, sosyal demokrat projenin bir kalknma yntemi yada gelime stratejisi olarak domadn gryoruz. Sosyal demokrasi kapitalistleme ve sanayileme srecini ilk gerekletiren Bat lkelerinde ortaya kmtr; amac, sanayi toplumunu dntrmek, zgrlk ve eitliki bir toplumu kurmaktr. Sosyal demokrasinin evrensel platformunda "kalknmaclk" yoktur. Sosyal demokratlar hi bir zaman sanayilemesi gecikmi bir lkenin gelimi ekonomileri yakalamas, onlara yetimesi gibi bir sorunla karlamamlar, bu sorunla ilgilenmemilerdir. Kalknma sorunu dnda kalmas, evrensel sosyal demokrasi ilkelerine ok nemli bir netlik ve aklk getirmitir. Sosyal demokrasi, snflar arasnda gelirin dalmn dzeltmeye ekonomi politikalarnda kelimenin tam anlam ile ncelik vermitir. Bu hedefle eliebilecek baka hi bir hedefi olmamtr. Btn sosyal demokrat politikalar, dk gelirli emeki ktlelerin reel gelirlerini ve refah dzeylerini ykseltmeye, onlarn sosyal gvencelerini salamlatrmaya, onlarn ocuklarna frsat eitliini salamaya ynelebilmitir. nk, sosyal demokrat iktidarlarn, gelir dalmn dzeltme abalar ile elikili olabilecek baka hedefleri, rnein hzl byme yada sanayileme gibi hedefleri ya hi olmam, yada aka esas hedefe kyasla ikincil dzeyde kalmlardr. Trkiye sosyal demokrat hareketinin ncs olan "ilerici" kadrolar ise, ksmen Trkiye ekonomisinin zellikleri, ksmen de yukarda akladmz brokratiksekinci ideolojinin etkisi ile, iktisadi konulara tamamen sanayileme-kalknma optiinden bakmlardr. SHP'ye miras kalan ve Parti Programnn ekonomi ile ilgili blmlerine damgasn vuran bu optiktir. Kalknmac gr, tm iktisat politikalarna bir numaral hedef olarak ilkel sermaye birikiminin tamamlanmasn verir. Buna gre, ekonominin en nemli sorunu, gelimi sanayi lkelerine kyasla ekonominin
geri kalmln bitirmek zere sermaye birikiminin hzlandrlmas, yatrmlarn arttrlmas, yeni teknolojilerin retilmesi, yani kii bana milli gelirin ykseltilmesidir. Doallkla, sosyal demokrasinin tanmlayc zellii olan gelir dalm politikalar ancak ve ancak hzl sermaye birikiminin gerekleri ile elimedikleri takdirde devreye sokulacak ikincil politikalar niteliini kazanrlar. Sermaye birikimine ve kalknmaya verilen bu ncelik, parti programnda gelitirilen tezlerin ve nerilen politikalarn sz konusu ilerici kadrolarn brokratik sekinciliini yanstmas ile sonulanr. Kalknmac iktisat gr tarafndan belirlenen program, byk ktlelerin gncel yaamlarnda karlatklar gndelik sorunlardan kopar, daha soyut kavramlarn tartld yar akademik bir syleme dnr. Bu sylemde, evrensel sosyal demokrasinin hakim iktisat politikalarna pek yer kalmaz. Kalknmaclk ile brokratik sekinciliin bu ekilde birlemesinin yaratt soyut erevenin en byk tehlikesi, kendisine sosyal demokrat diyen bir siyasi hareketi hzla poplizmin kucana atmasdr. Trkiye sosyal demokrat hareketinin gemiinde, zellikle 1970'li yllarn karizmatik lideri Ecevit'in poplist sylem ve uygulamalarnda somutlaan bu tehlikenin, halen SHP iin geerliliini koruduunu kabul etmek zorundayz. Bu nem nedeniyle, poplist ideoloji ve sylem stnde ksaca durmak ve sosyal demokrasi ile farkllklarn belirlemek istiyorum. Ekonominin gemi birikimleri ve bugn gelmi olduu dzey hakknda yaplan yanl tehisler, yanlglarn balang noktasn oluturur. Ekonomi, ulat gelimilik dzeyinin ok altnda bir yerde alglanr. Genelde, ekonomik aktrlere kar byk bir gvensizlik vardr. adamlar yetersiz, iiler vasfsz, tarm kesimi statik, eitim sistemi bozuk, teknoloji retimi olanaksz, ekonomik kurumlar zayf kabul edilir. Aslnda, bu yarglar demokrasi tartmalarnda sk sk raslanan "bizim halkmz cahildir" dncesinin ekonomiye izdmdr. Toplumsal aktrler bylece gsz ve zayf olunca, kalknmann gereklemesinde merkezi devletin ve o devleti temsil eden brokratik sekinlerin nemi artacaktr. Sosyal demokrat partinin grevi, bu sekinleri iktidara getirmektir. Sekinler ise, daha muhalefette iken devlet yneticisi gibi davranrlar ve zayf ekonomik aktrlerin yerine kendilerini ikame ederek Trkiye'nin sorunlarn nasl zeceklerini tartrlar. Devlet giriimciliinin desteklenmesi, planlamann glendirilmesi, yksek teknolojiye geilmesi, sanayilemenin hzlanmas, ekonominin bamllktan kurtarlmas gibi temalar, bu ortamda sekinlerin kendi iindeki iktisat politikas tartmalarna damgasn vurur. evrelerindeki uzman kadrolarn srekli devleti ilgilendiren soyut program ve ilkelerden sz etmeleri, siyasi lider ve kadrolar ok mkl bir durumda brakr. Uzmanlarn tarttklar, zmler rettikleri sorunlar byk ktlenin nnde savunmak mmkndr ama bunlarla ktlenin ilgisini ekmek, hele hele oyunu almak imkanszdr. Halbuki, siyasi kadrolar seime girip kazanmak zorundadrlar. Geriye bir tek yol kalr; uzman sylemine bal kalmadan, somut politikalara dayanmayan bir baka iktisat sylemi yaratmak ve byk ktlelere bu sylem ile
hitap etmek. ktisat biliminin en basit ilkelerinden bile kopuk bu sylem, eninde sonunda bir halk dalkavukluuna dnmeye mahkumdur. CHP geleneinde, siyasi kadrolarn kendilerini halk dalkavukluuna kaptrmalarna olanak veren bir mirasn varl, yukarda "Halklk Oku" incelenirken belirtilmiti. Kendi iindeki eliki ve ztlklardan soyutlanm bir halk kavram, evrensel sosyal demokrasinin teorisi ile de, ideolojisi ile de, politikalar ile de eliir. Buna ramen, CHP gelenei, az nce belirttiim faktrlerin etkisi ile, halkl sosyal demokrasinin bir unsuru gibi grebilmi, liderin karizmatik zelliklerinin de eklenmesi ile tipik bir poplist sylem iinde kalmtr. Poplizmin z, soyut bir halk kavramna snarak, siyasi kadrolarn gerekletirilme olanaklarna hi bakmadan halka cmerte vaadler datmalardr. "Halkmz, sa iktidarn politikalar ile inim inim inlemektedir. Halbuki biz iktidara gelince, btn sorunlar annda zlecektir. Kylnn tabana fiyatlar ykseltilecek, kentli memur ve iilerin maa ve cretleri arttrlacak, herkese bedava ev, elektrik, su, telefon, okul, hastane, niversite, vs. verilecek, isizlik ortadan kalkacak, enflasyon duracak, hayat pahall bitecek velhasl biz iktidara gelir gelmez her ey gllk glistanlk olacaktr. Halkmzn btn bunlara kavumasn engelleyen bir avu i ve d dmandr: eride byk sermaye, darda emperyalizm, IMF-Dnya Bankas. Partimiz bu iki ktlk odan iktidardan drp halk iktidara getirince, lkedeki tm elikiler de bitecektir". Yani, halkn fakirliinin tek nedeni onlardr. Onlardan kurtulmak btn halkn karnadr; nk, halkn iinde zaten eliki, kar farkll filan yoktur. 1970'li yllarda CHP'nin, 1980'li yllarda SHP ve DSP'nin sosyal demokrasi adna semene sunduklar siyasi sylemin ana hatlar bunlardr. Ekonomik program ad altnda, profesyonel iktisatnn gznde hepsi birbiri ile elien ve nasl gerekletirilecekleri hakknda en ufak bir ipucu dahi verilmeyen hedefler sralanr. Bu poplist vaadlerin gereklemesinin hangi aralarla, hangi finansman kaynaklar ile, hangi idari yapda olaca, isel tutarllklarnn olup olmad, velhasl somut ileyi biimleri hi belirtilmez. Semenin, bu tr sorular sormaya aklnn ermeyecei dnlr. O sadece kendisine kimin daha ok vaadde bulunduuna bakarak kararn verecektir; demek ki, hedef semene en fazla maddi kar sz vererek oyunu almaktr. Kalknmac sekinlerin soyut yksek teknoloji tartmalar ile karizmatik siyasi kadrolarn fakir fukara edebiyatnn nasl birbirlerini besledikleri, nasl ayn toplumdan kopukluun farkl cepheleri olduklar sanyorum ki aka gzkmektedir. Siyasi kadrolarn kitle dalkavukluu, kalknmac uzmanlar ve sekinler asndan byk bir avantaj oluturur. Bylece, kalknmacln gelir dalmn ikinci plana atan sermaye birikimi politikalar sorgulanmaktan kurtulur. Parti iktidara gelince, onlar nasl olsa bildiklerini okuyacaklardr. Uzmanlarn kalknmacl ise poplist siyasi kadrolar zgrletirir. Uzmanlar, bu vaadleri nasl gerekletireceklerini onlara sormazlar; onlar da hi eletirilmeden masallarn anlatmaya devam ederler. Yani, her iki tarafn iine gelen bir garip oyun ortaya kar. Tek sorun, semenin bu masallarla uyutulmaya rza gstermemesidir.
Semen, CHP-SHP-DSP geleneinin poplist politikaclarndan da, kalknmac sekinlerinden de daha olgun olduunu ve daha iyi iktisat bildiini seim sandnda verdii oy ile aklar. Trkiye siyasi hayatnda, sosyal demokrat partilerin bu kadar kolay poplist izgiye oturabilmelerinin ardnda yatan bir dier nemli nedeni, parti tekilat ile semen arasndaki kopukluu bu noktada vurgulamalyz. Yukarda, rgtlenme zgrlne getirilen kstlamalar aklarken, Ocak-bucak yasann parti iinde demokrasinin kurulmasna ve partilerin semen ktleleri ile btnlemesine vurduu darbeyi anlattk ve sendika ve derneklere getirilen siyaset yasann zellikle sosyal demokrat partileri nasl en hayati balarndan, rgtl ii hareketi ile organik ilikilerden kopardn syledik. Btn bunlar, poplizmin stne bitecei zemini hazrlayan etkenlerdir. Evrensel uygulamada, sosyal demokrat partilerin poplist sylemin etki alannn dnda kalmas sadece gelimi bat lkelerinin ideolojisinden kaynaklanmyor; esas sosyal demokrat partilerin kendi rgtsel ileyilerinin poplizme ve halk dalkavukluuna izin vermemesinden kaynaklanyor. Sosyal demokrasi bir rgtl sivil toplum hareketidir. Daha zgr ve eitliki bir toplum talebi olan kesimler, hem birey olarak hem de sendikalar gibi dier sivil toplum rgtleri aracl ile zaten sosyal demokrat partinin iindedir. Bu durumda, onlar bol fakir fukara edebiyat ile tavlamaya, gereklemesi olanaksz hedeflerle kandrmaya gerek yoktur. Yani, sosyal demokrat partiler byk ktlelere kar vaadlerinde bulunarak iktidara gelmeyi dnmezler. Bir sosyal demokrat parti, bata kendi semeni olmak zere, tm vatandalarla ve onlar temsil eden sivil toplum kurumlar ile, iktidara geldiinde uygulamay dnd somut nlemleri tartr. Alt iki defa izilmesi gereken szck, tartma szcdr. Sosyal demokrasi semene soyut sloganlar sunmaz; onunla somut politikalar tartr. rnein, isizlik sigortas getirilecek midir; nasl finanse edilecektir; kimler yararlanacaklardr; nasl bir idari yapda uygulanacaktr; kimler ne kadar karl, kimler ne kadar zararl kacaktr? Somut nlemlerin btn ekonomik, toplumsal ve siyasi karsamalar gz nnde tutularak parti iinde ve kamuoyunda tartld bu platformda, vatandan semen olarak parti hakkndaki kanaatleri oluur. Bu anlatlanlar erevesinde, sosyal demokratlarn poplist ideoloji ve siyasi kadrolar hakkndaki yarglarnn ok sert olmas gerekmektedir. Poplizm, rgtl sivil toplumun dmandr. Aklc ve serinkanl iktisat politikas tartmasnn dmandr. Katlmc bir parti rgtlenmesinin dmandr. Poplizm, siyasi rgtlerine halk almay reddeden, ama halktan alacaklar oylarla iktidar olmay planlayan sekinlerin yntemidir. Velhasl, poplizm sosyal demokrasinin kartdr. SHP, iktisat politikalarnn tasarlanma srecini, akl, saduyu ve bilim temelinde, rgtn ve sivil toplumun katlm ile gerekletiremedii srece, soyut sekinci emalarla ucuz poplist sloganlar arasnda yalpalayp gitmeye mahkumdur. Ezilen halk, fakirlik fukaralk, yksek teknoloji, devletilik, emperyalizm, IMF derken, iktisat politikas tartmalar tamamen kaybolur. Bitmez
tkenmez (ve gerekletirilmesi olanaksz) vaadlerle halkn kandrlaca ryas sadece siyasi kadrolar uyutur ama byk ktleyi uyutamaz. KTSAT POLTKASININ YEN KOORDNATLARI 1980li yllar, gerek dnyada gerekse Trkiye'de, iktisat politikalarna bakta nemli dnmlere sahne oldu. 1945 sonrasnda azok btn lkelerin ekonomilerinde milli gelirin hzla arttn gryoruz. Bu dnemin en ilgin yanlarndan biri, ekonomilerdeki bymeye paralel olarak dnya ticaretindeki gelimedir. Dnya ticaret hacmi, lke ekonomilerinden daha hzl bym, yani ekonomilerin karlkl bamllklarnda inanlmaz bir dnm gereklemitir. Ancak, ayn dnemde sosyalist ve azgelimi lkelerin iktisat politikas anlaylarnda bir deiiklik olmadn izliyoruz. Yani, dnya ekonomisinin kurumlar ve objektif yaplar dnrken, sosyalist ve azgelimi lkelerin iktisat politikasna yaklamlar dnem iinde ayn kalmtr. 1980 balarndan itibaren grlen byk deiim, ekonomik yaplar ile iktisat politikas yaklamlar arasndaki mesafenin sratle kapanmaya baladna iaret etmektedir. Trkiye'de bile, iktisat ideolojisinde o kadar hzl bir deime yaadk ki, rnein benim 1980 banda yazdm Alternatif Byme Stratejisi (letiim Yaynlar, 1983) adl almam, 10 yldan ksa bir sre iinde arpcln adeta tmyle kaybetti. nk, o almada sosyal demokrasi adna savunulan piyasa ekonomisi, konvertibilite, ithalat yasaklarnn kaldrlmas, dviz kurunun ve faiz haddinin piyasada belirlenmesi gibi kurumlar, 1983'de inanlmaz derecede radikal talepler olarak gibi duruyordu. Bugn ise, o nerilerin byk bir blm fiilen uygulanyor ve o dnemde onlar en ok eletirenler bile imdi destekliyorlar. phesiz, 1980'lerde, genelde sosyalist lkelerde, zelde Dou Avrupa'da yaanan byk siyasi deprem, marksist sosyalizmin eskimi ve donmu ideolojisinde at gediklerle, hem marksistlerin hem de onlardan ok etkilenen "ilerici" ve "kalknmac" azgelimi lke aydnlarnn ekonomiye baklarnda ksr ideolojik sloganlardan kurtulmalar srecine ok katkda bulundu. 1990'l yllar iin gereki bir ekonomik alternatif retmek isteyen sosyal demokrasinin, son 10 yla skan (ama altyaps tm sava sonras dnemde oluan) dnya ve Trkiye deneyimini ok iyi deerlendirmesi gerekmektedir. Bu deneyimi, yukardaki tanmlarla da balant kurarak, ilk ikisi genel, ncs Trkiye'ye zel temel hipotez/gzlem erevesinde zetlemek istiyorum. i) Devlet mlkiyeti nemini kaybetmitir. Sosyalist ve "ilerici" siyasetin 19.uncu yzyl bandan bu yana iktisat politikas tasarmnda ve uygulamasnda en nemli aracn oluturan devlet mlkiyeti, hem gelir dalm, hem verimlilik, hem katlm, hem de demokratikleme kriterleri asndan girdii tarihi snavda baarsz olmutur. 1980'ler bu baarszln geri dnlmez bir ekilde tescil edildii yllardr. Ekonomilerinde sadece devlet mlkiyetine izin veren sosyalist lkeler en ar faturay deyenler oldu. Bunlar iinde ekoslavakya gibi, 45 yllk devlet mlkiyeti
deneyimi sonucunda Avrupann en gelimi sanayi blgesi iken ikinci snf sanayi lkesi durumuna denler vardr. Azgelimi lkeler arasnda da, hzl sanayileme ile devlet mlkiyeti arasnda ok gl bir ters iliki olduu, yani ekonomisinde devlet mlkiyeti yaygn olan lkelerin en dk byme hzlarn gerekletirebildikleri grld. 1990'l yllarda, zelletirmelerin Bat Avrupa Sosyal Demokrat Partilerinin programlarnda yada uygulamalarnda yer almas bile yadrganmamaktadr. Sosyalist blok ise, yaygn kamu kesiminden kurtulma yollar aramaktadr. rnein, eski dou bloku lkeleri iinde devlet firmalarn zel yabanc sermayeye satmak iin youn aba gsterenler vardr. Sovyetler Birlii, Trkiye'den yatrm beklemekte, Sovyet Cumhuriyetleri Trk mteebbislerinden teknoloji transferi iin medet ummaktadr. Son yarm yzyllk dnya deneyiminin kesinlikle gsterdii, devlet mlkiyetinin hi bir ekilde gelir dalmn dzeltici bir etki yapmad, stelik kaynaklarn verimli kullanmn olumsuz etkiledii lde, gelir dalmndaki dzelmeleri engellediidir. Bu adan, Trkiye sosyal demokrat hareketinin devlet mlkiyetine isim deitirip kurtarma abalar dkrklna mahkumdur. KT'lerin yerine Kamu Ekonomik Giriimleri (KEG'ler) diyerek, zelletirme yerine zerkletirmekten sz ederek, durumu kurtarma olana kalmamtr. Sosyal demokrat partiler, tmyle pragmatik unsurlara bal olarak mevcut iletmeleri devletletirmek yada devlet firmalar eliyle yeni yatrmlar yapmak gibi durumlarla karlaabilirler. rnein, iflas eden bir firmann blgesel ekonomi iin vazgeilmez yararlar olan bir fabrikasn iletmek zere devlet mlkiyeti zorunlu olabilir. Yada, lkeye aksi takdirde gelmesi ok zor bir teknolojinin transferi iin devlet, bir iletmede hisse alabilir. Ancak, bunlar arzi ve geici olaylardr. Olaanst artlar deitiinde, bu yatrmlarn borsa aracl ile gene zel mlkiyete evrilmesi gerekecektir. Sosyal demokrat ekonomide kural, zel mlkiyettir. 1990'l yllarda iktisat politikasnn temel aksn hala devlet mlkiyetinde gren bir sosyal demokrat anlayn getirecei alternatifin alan ktleler iin ikna edici olmas artk mmkn deildir. Bu olgu, sosyal demokrasinin zel kapitalist mlkiyete bir alternatif arama abasndan vazgemesi anlamna da gelmez. 1990 ylnda grnen, kapitalist zel mlkiyete sosyal demokrat alternatifin devlet mlkiyeti olmaddr. nmzdeki dnemde, Trkiye sosyal demokrat hareketi de, evrensel sosyal demokrasi ilkeleri nda yeni toplumsal mlkiyet biimlerini aratrmaya ve denemeye devam etmek zorundadr. Katlmc bir toplum, ancak ve ancak byk sermaye ve cretli emek ikilisini kran yeni mlkiyet biimleri ile beraber gerekleecektir. Belli olmutur ki, devlet mlkiyeti katlmc bir toplumun altyaps ile en elien toplumsal ilikilere gebedir. Sosyal demokrasi, zynetimci ii firmalarnn, yani sadece alanlarn ortak olduu ve sadece ortaklarn altklar yeni toplumsal mlkiyet biimlerinin sivil toplum ve demokrasi ortamnda yeermesini temin edecek siyasi projesini srdrmelidir.
ii)Merkezi planlama (komuta ekonomisi) iflas etmitir. Sosyalist ve "ilerici" ekonomik uygulamann ikinci temel postlas, ekonomideki kaynak dalmnn tmyle merkezden, retici birimlere giden komutlar eklinde yaplabilecei idi. Bu komutlar veren merkezi brokrasinin ekonominin gereksinimlerini retici birimlerden daha iyi bilecei ve kaynaklarla ihtiyalar arasndaki koordinasyonu piyasadan daha iyi salayaca dnlyordu. Son 70 ylda, bu postla eitlilik gsteren farkl ekonomilerde denendi. lk balarda, merkezi planlama ile ynetilen Sovyetler Birlii (ki ayn zamanda devlet mlkiyeti hakimdi), artc byme hzlarna ulat. Pek ok kimse, Sovyetler Birliinin 1930'lardaki hzl sanayileme hareketini merkezi planlamann bir kaynak dalm mekanizmas olarak stnln kantladn dnd. Ancak, aradan zaman geince, yava yava merkeziyeti bir karar verme srecinin ekonomiye byk bir katlk getirdii, daha da nemlisi tm teknolojik gelimeyi boduu anlalmaya balad. 1930'lardaki hzl bymenin de planlama sayesinde deil, planlamaya ramen gerekletii, Sovyet halknn insanst fedakarlklarn yanstan yksek i tasarruf oranlarndan kaynakland grld. Merkezi planlama, ekonominin merkezden verilen komutlarla ynetilmesi demektir. Bu nedenle, daha genel bir kavram olan "komuta ekonomisi" ayn anlam verir. Merkezi planlama, merkezden gelen komutlarn nasl koordine edileceine iaret eder. Yani, her merkezi planlamal ekonomi bir komuta ekonomisidir ama her komuta ekonomisi bir merkezi planlamal ekonomi deildir. Bana merkezi szcn koymasalar da, btn komuta ekonomisi taraftarlar, planlama kavramn kaytsz artsz desteklerler. Planlama kavram, ekonomik kararlarn merkeze aktarlmasnn ideolojik klfn oluturur; yani artrd bilimsel tekniklerle merkez brokrasininin ekonomi stndeki gcne meruiyet verir. Trkiye'de komuta ekonomisi yanllarnn srekli planlamay savunmalar, hatta planlama kavramn bir feti haline getirmeleri, ama gereinde merkezi planlamaya kar kabilmeleri bu olguyu ifade etmektedir. Planlamann ve komuta ekonomisinin kaynak dalm mekanizmas olarak zafiyeti nedir? retici birimlerin ellerinden tm karar verme inisiyatifini almas ve onlar merkezdeki garip bir brokratik-idari yapnn pasif uygulayclarna dntrmesidir. Bu sistemin ada bir sanayi ekonominin gerekleri ile uyumad profesyonel iktisatlar tarafndan neredeyse ta bandan biliniyordu. retici birimlerden karar alma yetkisi ekilince, yetki ve sorumluluk kargaas oluur; hergn nemli nemsiz milyarlarca karar almak zorundaki ekonomik aktrleri tutarl kararlara itecek mevvik sistemi yok olur. Ekonomiyi idari kararlarla yneten brokrasi, kendisini korumak iin nl bir sosyal demokrat iktisatnn "rgtlenmi sorumsuzluk" dedii sistemi kurar. Sistemin amac statkoyu bozan kararlarn alnmamas, yanllkla bir karar alnsa bile onun sorumluluunun kimde olduunun belirsiz hale gelmesidir. Ekonomide kaynaklar etkin kullanlmaynca, i tasarruf oran ne kadar yksek olursa olsun, sonu hsrandr. Halkn byk fedakarlklarla tketimini ksmas ile ortaya kan tasarruflar yatrlmakta, fakat bu yatrmlardan halkn yararland bir
A.S.Akat
57
retim elde edilememektedir. Merkeziyetilik, ekonomide israf arttrmaktan te hi bir yarar salamaz. Bu durumda, komuta ekonomilerinde, kii bana gelir bir trl ykselememekte, bu ise gelir dalmnda dzelmeye izin vermemektedir. Hem teknoloji retimini engelleyen, hem gelir dalmn bozan bir ekonomik sistemin rekabet ansnn olmad ok aktr. Son 20 ylda, bir ka eksantrik istisna dnda tm dnya lkelerinde planlama ve komuta ekonomisi kavramlar gzden dt. Yerini, yetki-sorumluluk snrlarnn net bir ekilde izilmesine olanak veren ademimerkeziyeti kaynak dalm sreleri, yani piyasa mekanizmas ald. Sosyal demokrat hareket zaten hi bir zaman ne komuta ekonomisini ne de planlamay savunmutu. Sosyal demokrat partilerin iktidara geldii hi bir lkede, komuta ekonomisine yada planlamaya geilmedi; sosyal demokrasi piyasa mekanizmas iinde uygulamalarn ve reformlarn gerekletirdi. SHP'nin de artk iktisat politikalarnda odak noktas olarak planlamay almaktan vazgemesi gerekiyor. an gerekleri, evrensel sosyal demokrasinin ilkeleri ve Trkiye'nin gerekleri, SHP'nin nerdii reformlar piyasa mekanizmas iinde gerekletireceini cesurca ifade etmesini zorunlu hale getirmitir. iii)Trkiye azgelimilii bitirmitir. Devletilii tanmlarken, ekonominin da kapanmasnn ilkel sermaye birikimini tamamlama srecinin zorunlu koulu olarak grldn belirtmitim. Eer lke sanayi-ncesi (ve kapitalizm-ncesi) bir ekonomiye sahipse, azgelimilik denen ksr dngy krmak iin, d ticaretten kopmas yararl olacaktr. En dogmatik devletiler arasnda, sovyet modeli zlemleri ile, her halukarda ekonominin dnya ekonomisi ile btnlemesine kar kanlar da vardr. Ancak, byk ounluk, dnya ekonomisinden kopmay geici bir olay, ilkel sermaye birikimini salayncaya kadar katlanlacak bir zorunluluk olarak grmektedir. Demek ki, SHP iktidarnda d dnya ile ilikilerin nasl yrtlecei, byk lde Trkiye ekonomisinin gelimilik dzeyi hakkndaki yargmza bal olacaktr. Eer Trkiye ekonomisi azgelimiliin ksr dngsn daha krmamtr, yani ilkel sermaye birikimi aamasndan daha kmamtr diyorsak, o zaman da kapanmay savunacaz. Yok, eer Trkiye'nin ilkel sermaye birikimi aamasn getiini, yani azgelimilik ksr dngsn krarak fakir fakat nitel olarak kapitalist bir ekonomiye dntn neriyorsak, o zaman da kapanmaya kar kacaz. Tahmin edilecei gibi, Trkiye ekonomisinin ulam olduu gelimilik dzeyi hakkndaki tehis, sosyal demokrat iktidarn alternatifi iktisat politikalar arasnda yapaca tercihlerde anahtar bir rol oynayacaktr. Olay sadece d ticaretle ilgili deildir. lerideki blmlerde, sanayilemeyi, refah devletini, tarm sektrn, vs. tartrken, tekrar tekrar bu soruya verdiimiz cevabn hangi tr iktisat politikalarn seeceimizi belirlediini greceiz. Sorunun nemi nedeniye, biraz ayrntl ekilde analiz ihtiyacn duyuyorum. Kabaca, Trkiye ekonomisinin tarihini ikiye blebiliriz. 1923-1970 aras, kapitalizmin gerekli altyapsn oluturan kurumlarn ina dnemidir. Bu dnemde,
hangi kriteri kullanrsak kullanalm, Trkiye'nin azgelimi bir ekonomiye sahip olduunu kabul etmek zorundayz. Yani, ekonominin motoru byk lde tarm kesimidir. Modern kapitalist toplumlarda grlen sanayi ve hizmet iletmeleri kurulu aamasndadr. Byk apl retim yapacak iletmeleri kurup ynetecek bir mteebbis ve ynetici snf yoktur. i snf zayftr ve kyllkten kopmamtr. Kentsel nfus dktr; nfusun ounluu krsal kesimde oturmaktadr. Eitim seferberlii daha sonularn vermemitir. rnekleri oaltmak mmkndr. Hepsi ayn yne, Trkiye'nin ilkel sermaye birikimi bitirmediine iaret ederler. Bu dnemde, Trkiye ekonomik byme dalgas yaamtr. lki, 1923-30 arasndaki yara sarma dneminden sonra gelen 1930'larn devletilik politikas erevesinde oldu. Bir yanda Merkez Bankas, gmrk tarifeleri, Trk Parasnn Koruma mevzuat, Ticaret Hukuku, Emekli Sand, niversite reformu gibi tedbirlerle kurumsal ereve belirlenirken, dier yanda Toprak Mahslleri Ofisi, Smerbank, Etibank, Devlet Demiryollar, Denizcilik letmeleri, Trkiye Selloz ve Kat Fabrikalar, Trkiye ie ve Cam Fabrikalar, vs. byk apl sanayi ve hizmet iletmeleri kuruldu. Demiryolu a uzatld. Sanayi ekonomisinin ilk temeli 1930'larda atld. kinci dalga, sava sonrasnda balad. Sosyal Sigortalar Kurumu, Gelir ve Kurumlar Vergileri, Yabanc Sermaye Kanunu gibi gelimi lke ekonomilerinde grlen kurumlar getirildi. Byk bir karayolu inaatna gidilerek, lkenin en uzak kelerinin bile pazara almas saland. Enerji retimine ncelik verilerek ilk byk barajlar (Saryar, Hirfanl, vs.) gerekletirildi. 1954 sonrasnda ekonomi tamamen da kapatlarak yksek koruma duvarlar ardnda hzl tketim mallar reten bir sanayinin filizlenmesine olanak verildi. zel sanayinin ilk ortaya k aslnda bu dnemdedir. Bugnn dev firmalarnn adeta tm, Arelik'ten Akbank'a, Eczacba'ndan anakkale Seramik ve Bossa'ya, bu dnemde kurulmulardr. 1950'ler, Trk zel sektrnn sanayiye admn att dnemdir. nc dalga, 1960'lardr. Bu dnemde, iktisat politikas istikrar kazanarak "ithal ikamesi" eklinde adlandrlan sistematie kavutu. ki ilke, politikay zetler. Birincisi, Trkiye'de yeterince retilen mallarn ithalatnn yasaklanmasdr; ayrca, Trkiye'de retilmeseler bile, lks mallarn ithalat da yasaklanyordu. kincisi, Devlet Planlama Tekilat iinde bir Tevik ve Uygulama Dairesi kurularak, yatrmlarn sistematik biimde tevik edilmesidir. Bir yandan da, devletin temel mallarn retiminde nemli yatrmlara giderek ek bir hamle yaptn gryoruz. Dnemin abidesi sanrm ki stanbul Boaz Kprsdr. Bu dnem, Trkiye'de sanayi kesiminin bebeklikten kurtulup olgunlua erdii dnemdir. Paralelinde, sendikal hareketin de gelitiini, Trk- byrken ilaveten DSK gibi snf bilinci baznda rgtlenen bir konfederasyonun kurulduudnu izliyoruz. 1970 devalasyonundan sonra Trkiye'nin hzla sanayi rn ihracatna balamas, aslnda kuruluunun 50.inci ylnda Trkiye Cumhuriyetinin ilkel sermaye birikimini bitirdiine kesin bir iaretti. Ne yazk ki, 12 Mart 1971 askeri darbesi, bu evrimi durdurdu. Darbenin yaratt siyasi istikrarszlk iinde, Trkiye 1960'lardaki sermaye birikimi modelinin
artk devrini doldurduunu gremedi; grdyse bile bu konuda bir ey yapamad. Ekonominin 1970'li yllar sonunda iine dt byk bunalm, 1930'lar, 1950'ler ve 1960'larda yararl olan, ama daha 1970'de yarar snrna gelen bir sermaye birikimi modelinde israr etmenin lkeye maliyetinin ne kadar byk olduunu gsterdi. Trkiye, en iyimser ifade ile, 10 yln boyere harcad. phesiz, 1980'lerin 12 Eyll darbesi ile balamasna ve Trkiye siyasi yapsn bsbtn istikrarsz hale getirmesine de 1970'lerin ikinci yarsndaki ekonomik bunalmn kmsenmeyecek katks oldu. 1980-90 arasn, ilkel sermaye birikimini srdren azgelimi bir ekonomiye zg iktisat politikalarndan ada kapitalist ekonomilerin uyguladklar iktisat politikalarna gei dnemi olarak tanmlayabiliriz. 1980 sonrasnda, Trkiye ekonomisinin ksa srede ve sanayi yatrmlarnda byk bir art olmakszn dviz darboazn zebilmesi, sermaye piyasalarn ve zellikle stanbul Borsasn yaratabilmesi, modern telekomnikasyon an kurabilmesi, TL'de konvertibiliteye geebilmesi ve hatta sermaye ve teknoloji ihracna balayabilmesi, 1980 ncesinde kurulan sanayi altyapsnn gcn gstermektedir. 1991 Trkiye'sini hala azgelimiliin ksr dngsn kramam, kendi ayaklar stnde duran bir sanayileme srecini balatamam, velhasl ilkel sermaye birikimini tamamlamam bir lke zannetmek iin, gerekten insann gzlerinin yanl ideolojiler tarafndan kr edilmesi gerekmektedir. Trkiye'nin bundan sonraki gelimesi, karlkl-bamll sratle artmaya devam eden bir Avrupa ve dnya ekonomisi ortamnda, rekabet gcn teknolojik stnle oturtabilme becerisine bal olacaktr. Hedef kapitalizmi kurmak deildir, olamaz; nk Trkiye zaten kapitalist bir lke olmutur. Hedef, Trkiye'yi fakir bir kapitalist lke olmaktan kartp zengin bir kapitalist lke yapmaktr. Bu ise, dnya kapitalizmi ile btnleerek, mukayesele stnlklerden yararlanarak, reticileri ieride ve darda rekabet etmeye iterek gerekleecektir. Teknolojik gelimenin motoru daima ve her yerde rekabet olmutur. Dolays ile, SHP'nin Trkiye ekonomisinin gelimilik dzeyi ile ilgili tehislerini radikal bir ekilde gzden geirmesi ve an ve Trkiye'nin gereklerine uygun hale getirmesi gerekmektedir. SHP'nin bugnk parti program gibi, ekonomide da kapanma ve kendi kendine yeterlilik amalayan, znde ilkel sermaye birikimi gerekletirme ve kapitalizmi kurmay hedefleyen, iktisat politikas aralarn hala byle geersiz hedeflere ynelten bir anlay, ekonominin 1990'lar ve 2000'lerdeki olanak ve hedeflerini doru tehis edemez. Yanl tehisler ise, mutlaka semenden geri dnecektir. SHP Parti Programnn, yukardaki doruluu kolayca kantlanm gzlemler stne ina edilen bir iktisat politikas alternatifi retmesinin, partinin Trkiye semeni ile baarl bir diyalog kurabilmesinin nkoulu olduu kansndaym. Devletilik, planlama, azgelimilik gibi konularda, aydn, ilerici ve sekin kesimlerin nyarglarn ve tabularn cesaretle eletirmeden byk semen ktlesi ile yaratc bir diyalogu balatacak somut politikalarn retilmesi mmkn deildir. SHP'nin gndemindeki bir numaral sorun, bu cesareti gstermektir.
SANAYLEME VE REFAH DEVLET Sosyal demokrasinin byk ktleler ile kuraca yaratc diyalogun en byk engelinin, soyut ve sekinci bir ekonomi retorii olduunu ne kadar vurgulasak azdr. Sokaktaki adamn ve ii snfnn gncel yaamndan kopuk kavramlarn feti haline getirilmesi, gemite de CHP'nin ve SHP'nin sorunu idi; ancak yukarda belirttiim gelimeler bugn bu sorunun ciddiyetini ok arttrmtr. Temcit pilav gibi merkezi planlamadan, emperyalizmden, sefaletten, IMF-Dnya Bankasndan ve dier miyadn doldurmu ilerici ve sol sloganlardan sz eden bir siyasi partinin, evinde anak antenden dnyay izleyen, akrabalar Almanya'da alan, ounluu 27 Mays'ta daha domam bir semen ktlesine sempatik gelmesini beklemek boyeredir. SHP'nin ekonomik program, ancak ve ancak byk ktlenin gncel yaam ile kesimeyi salad takdirde liberal politikalara alternatif olabilecektir. rnein, son iki ylda SHP'nin ekonomide en ok vurgulad konu olan "sanayileme" kavramnn bu kritere uygunluuna bakabiliriz. 1960'larn cuntacbrokratik radikalizmi, sa iktidarlarn ve kapitalizmin Trkiye'nin sanayilemesini gerekletiremeyecei varsaymna dayanmakta idi. Seim sandndan sa iktidarlar ktna gre, radikaller bir askeri darbe ile gelecek ilerici-sol diktatrln kapitalist olmayan yoldan Trkiye'yi sanayiletireceini sylyorlard. Amalanan, ekonomik ve siyasi yaps itibariyle liberal-kapitalist modelden ok marksist-sosyalist bir modelin kurulmas, ancak bunu yaparken Sovyetler Birliinde grlen tmyle totaliter bir yapya gidilmemesi idi. Bylece, "devlet mlkiyetimerkezi planlama-da kapanma-ilerici diktatrlk" eklinde zetlenebilecek yap, emperyalizmi kovacak, yabanc tekellerin ve onlarn ibirlikisi kompradorlarn hakimiyetini kracak, ekonomide hzl sanayilemeyi salayacakt. Bu zgl anlama, azgelimi lkelerde sanayilemenin sadece ve sadece ilerici-sol iktidarlar tarafndan gerekletirilebilecei israrla savunuluyordu. 1960'larda, bu fikrin pek ok azgelimi lkede, hatta gelimi lkelerin "nc Dnyac" hareketlerinde yaygnlk kazandn syleyebiliriz. Sosyalist hareketle ilerici hareketin birbirine en yakn olduu nokta, sanrm ki kapitalizmin azgelimilik emberini krmaya izin vermedii inanc idi. lerici diktatrlk talepleri, daha nce de belirttiimiz gibi, Cumhuriyet tarihinde ve Cumhuriyetin resmi ideolojisinde kendilerine meruiyet salayan gl destekler bulmulardr. Atatrk'n salnda, tek parti diktatrl 1930'da devleti ekonomi politikalarn uygulamaya sokmu, devletilik CHP'nin ve Anayasann temel ilkelerinden biri haline getirilmiti. Bylece, tek parti rejimi daha 1930'da "kapitalist olmayan yolu" uygulayan bir ilerici diktatrlk olarak sunuldu ve "gerek Atatrklk" diye nitelendi. "Gerek Atatrklerin" karsnda, daha merkezdeki laik kesim vard ve onlara da "gardrop Atatrkleri" dendi. 1960'lardan itibaren 1930'lu yllarn efsaneletirildiini gryoruz. Bu dnem bir tr "Altn a" olarak algland. Dnemin iktisat politikas uygulamalar tm objektif gereklikten kopartld ve bir tabu haline getirildi. Halbuki, o dnemde bile devlet eliyle sanayileme son derece lml bir erevede tutulmu, daha ziyade
Byk Buhrann etkilerini ksmen telafi etmek ve devletin gerek duyduu ve artk yurt dndan ithal edemedii temel mallar retmekle snrlandrlmt. Devletilii uygulamak zere Atatrk'n Celal Bayar' semesi, kat bir devletilik neren Kadro dergisinin ksa bir sre sonra ankaya'dan gelen emirle kapatlmas, 1930'larn hi de o dneme daha sonra atfedilen vasflara sahip olmadna iaret etmektedir. stelik, makro politikalar asndan baklnca, 1930'lar son derece muhafazakar maliye ve para politikalarnn uyguland yllardr. O kadar ki, Byk Buhrann ortasnda Trkiye, btesi ak vermeyen ve para arz den, yani en safkan monetarist politikalar uygulayan ender lkeler arasndadr. Sanyorum ki, 1960'larn cuntac dikta zlemlerinin oluturduu 30'lar efsanesi hala ilerici aydnlarn byk blmn etkisi altnda tutmaktadr. 1960'larn bir dier nemli temas "tam bamszlk" oldu. Kasdedilen, bir toplumun smrgecilikten kurtulmakla, yani kendi bamsz devletini kurmakla aslnda bamszla kavumad idi. nk, lke emperyalist merkezlerle d ticaretini ve dier ekonomik balantlarn srdrd srece, eklen bamsz bir lke gibi dursa da, gerekte dnya kapitalist sisteminin iinde smrlmeye devam ediyordu. "Yeni smrgecilik" teorileri, azgelimi lkelerin nasl ekonomik bamszlla mahkum olduklarn aklyordu. zm, doallkla, dnya ekonomik sisteminden kopmak, yani kendi kendine yeterli (iktisat diliyle otarik) ekonomik yaplar kurmakt. D ticareti nce devletletirip sonra da asgari dzeye indirmedike, bir lkenin "tam bamsz" olmas mmkn deildi. Trkiye gibi, Milliyetilik Oku resmi ideolojinin kurucu unsurlar arasnda yer alan bir lkede, "tam bamszlk" slogannn, somut iktisadi ierii pek bilinmese de, toplumun nyarglarna uygunluk gsterdiini syleyebiliriz. Aydnlar asndan, Bat hayranl sratle Bat karsnda bir aalk kompleksine dnr. Tam bamszlk laflar, aydnn Bat karsnda kendisini tekrar gl hissedebilmesi temin eder. Geni halk ktleleri zaten yeni ve yabanc olan hereye phe ile bakan, tedirgin olan bir psikolojiye sahiptir. stelik, koca Osmanl mparatorluunun yabanclar tarafndan elimizden alnmas Trkiye insannn kollektif hafzasnda silinmesi ok zor izler, yaralar brakmtr. Bylesine mnbit bir topraa ekilen "tam bamszlk" slogannn, cuntaclk 12 Mart fiyaskosu ile tarihten dtkten sonra da yaamn uzun sre ayn dinamizmle srdrmesine belki de amamak gerekir. Da kapanm, kendi kendine yeterli, zorunlu olmadka hi ithalat yapmayan bir ekonomi zlemine hala pek ok kesimde raslamak mmkndr. Halbuki, yakn tarih, dnya ekonomisi ile btnleen sa iktidarlarn ynettii da ak bir kapitalizmin sanayilemeyi salayamad inancnn kesinlikle yanl olduunu artk dost dman herkese kantlamtr. Son 30 yln en baarl sanayileme/byme performansn gsteren lkelerine gz atmak bunun iin yeterlidir. Gney Kore, ihracata ynelik bir sanayileme modeli ile, yani da kapanmann tam tersi iktisat politikalar izleyerek geliti. stelik, "Kore mucizesi" tam anlam ile sa bir askeri diktatrln eseridir. Tayvan, yada Milliyeti in, ayn ekilde ihracatn lokomotif olduu bir politika ile, gene an Kay ek kalnts bir sa diktatrlkle bugnk dzeyine geldi. Japonya, kendisine Liberal Demokrat diyen
ama daha ok muhafazakar ve sa olan bir ynetim altnda, ihracatlarn destekleyerek dnyann en byk ekonomik glerinden biri oldu. talya ise, Hristiyan Demokrat iktidarlar dneminde, Avrupa Topluluuna ye olarak, Avrupa'nn en fakir ekonomilerinden biri iken en zenginlerinden birine dnt. Bu rnekleri arttrmak ok kolaydr. Ne demek istiyoruz? Liberal yada muhazafakar, sa iktidarlar ynetiminde ve dnya kapitalizmi ile btnleerek bir lkenin sanayilemesini tamamlayamayaca, kalknmasn gerekletiremeyecei fikri kesinlikle yanltr. lerici yada sosyalist diktatrlk yandalarnn rettii bir efsanedir. Sa iktidarlar pekala hzl sanayileme salamakta baarl olmulardr. Baka lkelerin tarihini bilmese bile, Trkiye vatandalar kendi gemilerinden bunun doru olduunu grmektedirler. Somut gerekle bu kadar ters den bir ideolojik nyargnn byk ktlenin saduyusu ile elimesi kanlmazdr. Hal byle iken, SHP'nin ekonomik programnda bir numaral hedef olarak sanayilemeyi gsterdiini, parti yneticilerinin her frsatta sanayilemeyi vurguladn gryoruz. Bunun iin getirilen kantlar da aynen yukarda tasvir edilen ereve iinde kalmaktadr. Sa iktidarlar ve ANAP, sanayilemeyi gerekletiremez, gerekletirememitir. Neden? nk, azgelimi lkelerde sa lke sanayini emperyalist tekellere peke eken kompradorlarn ve ticari sermayenin siyasi hareketidir. Dolays ile, sanayileme misyonu, ilerici SHP'nindir. SHP iktidara gelince, bu misyonunu gerekletirmek zere btn iktisat politikalarn sanayileme amacna ynelik olarak yeniden tanmlayacaktr. Uzun lafn ksas, SHP'nin iktisat politikalarnn hedefi, sermaye birikimini sa ve liberal partilerden daha hzl yapmaktr. Bu hedef, btn dier hedeflerin nnde gelir. Dolays ile, sorun bu ekilde konulunca, aslnda SHP iin sermaye birikiminin hzlanmasnn, rnein gelir dalmnn dzeltilmesinden, yada ayn sonucu veren sosyal gvenlik kurumlarnn glendirilmesinden daha ncelikli bir hedef olduu anlalyor. Bunun ise, somut politika tartmalarnda ok ilgin izdmleri var. Bunlardan biri, SHP'nin Parti Programnda da, parti yneticilerinin kamuoyuna yaptklar eitli aklamalarda da, ekonomi ile ilgili tartmalarda arln srekli olarak tevikler, planlama, yksek teknoloji retimi, korumaclk gibi, semenin gncel yaam ile uzaktan yakndan ilgisi olmayan ama sanayilemeyi tartan ilerici aydnlarn ok ilgilendii konularda younlamasdr. SHP'nin vatandan gnlk sorunlar ile ilgilenmedii eklinde semende varolan kan bylece iyice gleniyor. SHP ve Trkiye sosyal demokrat hareketi, ekonomiye bak asnda temel bir yol ayrmna gelmitir. Yukarda, birey-devlet ilikisinde, merkezi brokrasi sivil toplum kartlnda benzer yol ayrmlarna iaret ettik. SHP kimin partisidir? Kendilerini lkeyi kimin sanayiletirecei konusunda kapitalistlerle rekabet halinde gren brokratik sekinlerin partisi midir? Yoksa, mevcut sanayileme dzeyinde bile milli gelirden ok daha yksek bir pay alabilme kavgasnn veren alan ktlelerin partisi midir? Bu sorudan ka yoktur.
Bu soruya verilecek cevap, iki adan ok nemlidir. Birincisi, sanayileme gibi soyut sloganlar, devletilik gibi iktisadi ierikten yoksun kavramlar, SHP'nin Trkiye insannn gnlk yaam ile balant kuran, semenle diyaloga olanak veren bir iktisat sylemi tutturmasnn temel engelleri haline dnmlerdir. Bu hedeflerle semene ulamak, onu kendi ekonomik sorunlarnn en iyi ekilde SHP tarafndan zleceine ikna etmek mmkn deildir. kincisi, SHP'nin iktidar olmas halinde uygulayaca iktisat politikalarnn gerekilii ve baar ans programndaki kavramlarn an ve Trkiye'nin ihtiyalarna uymas ile bire bir ilikilidir. Efsanelerden tretilmi politikalar, ancak ve ancak bunalm ve sefalet yaratrlar, baar yaratmazlar. CHP'nin 1978-79'daki deneyiminin sosyal demokrat kadrolar hi olmazsa bunu retmi olmas gerekirdi. ncs, brokratik sekinciliin sloganlar ve ideolojisi, sosyal demokrasinin evrensel ilkeleri ile eliir. Devaml sosyal demokrat szc tekrarlanarak sosyal demokrat olunmaz; sosyal demokrat bir parti, sosyal demokrasinin evrensel ilkeleri ile tutarl politikalar izleyen bir partidir. Bu ilkeler arasnda kalknmaclk yoktur. Soyut sloganlarn beraberlerinde nasl poplizm tehlikesi getirdiine az nce deindim. Sanayileme hedefi, ilerici efsanelerin poplizmi beslemesine tipik bir rnektir. Partinin iktisat politikasnda esas hedefi olan sanayileme, byk ktlelerin esas beklentisi olan gelir dalmnn dzeltilmesi ile belirgin bir sekilde elimektedir. Ama SHP ynetimi bu elikiyi vatandatan gizlemeye alyor. Nasl? Sanayileme syleminin paralelinde youn bir poplist retorik getirerek. Yani, SHP bir yandan iktisat politikas odan sermaye birikiminin hzlanmas yaparken, ayn anda, bununla elien vaadleri cmerte ve sorumsuzca datyor: cretler ykselecek, tarm destek fiyatlar artacak, temel gda rnlerine sbvansiyon verilecek, eitim ve salk harcamalar ykselecek, fakirlik bitecek, vs. vs. Bunlar hep genel laflar eklinde kalyor, hi bir somutlamaya gidilmiyor. Halbuki, hi bir somut program ve neri getirmeyen genel vaadlerden ibaret kalan poplist sylem, vatanda tarafndan ciddiye alnmyor ve siyasetilerin sradan yalanclna atfedilerek geiliyor. Tekrar ediyorum: Trkiye sosyal demokrat hareketi ve SHP, ekonomi politikasnda ana hedeflerin seimi konusunda bir yol ayrmna gelmitir. Ya Trkiye'nin azgelimi bir lke olduu varsaymna inanmaya devam edilecek ve arlk "ilerici" hedeflerde younlaarak sanayileme szcnde billurlaacak; yada Trkiye'nin azgelimilii bitirdii gzleminden hareketle arlk sosyal demokrat hedeflere geecek ve refah devleti szcnde somutlaacak. Benim nerim, yeni Parti Programnn bu tercihi ikincisi lehine yapmasdr. nk, sosyal demokrasinin evrensel ilkeleri ile tutarl olan da budur. lerici yanlglarmza sosyal demokrat ad vererek kimseyi kandramayz. Sosyal demokrasi, tm ilkeleri ile iyi tanmlanm, yllardr uygulanan ve baarl olmu bir toplum projesidir. Komnist ve ilerici yaklamlar karsndaki baars, son Dou Avrupa olaylar ile kesinkes bir ekilde kantlanm, tarih tarafndan tescil edilmitir. Liberalizm karsndaki baars ise ok aktr: bugn demokrasi ile ynetilen lkelerin tmnde, o toplumlar rnek toplumlar yapan tm insancl ve demokratik
kurumlarn altnda sosyal demokratlarn imzas vardr. O sayededir ki, liberalmuhafazakar hareketlerin ynelttii btn saldrlara ramen, demokrasilerde sosyal demokrat partiler dn olduu gibi bugn de iktidara gelebilmekte, iktidarda kalabilmektedirler. Yani sosyal demokrasi bir kalknma yada sanayileme yntemi deildir. Hi bir zaman da olmamtr. Sosyal demokrasinin ayrdedici zellii sermaye birikimini sa ve liberal partilerden daha iyi yapmak deildir; olamaz. Olmamtr da. Sosyal demokrasinin ayrdedici zellii ekonomide demokratiklemeyi salamaktr; yani gelir dalmn daha dzgn hale getirmek, frsat eitliini gerekletirmek, sosyal gvenlik kurumlarn yaymak ve glendirmekdir. Bunun da sosyal demokrat terminolojide bir ad vardr: refah devleti. SHP programnda bir numaral hedef, btn dier hedeflerin stnde seyreden ncelikli hedef bu olmaldr. SHP, semenine mracaat ederken, onun karsna ak, anlalr ve net bir hedefle kmaldr; Trkiye ekonomisinin demokratiklemesi ve refah devletinin kurulmas. Brakalm sanayilemeyle, tevik sistemleri ile, teknoloji seimi ile muhafazakar ve liberal sa urasn. Onlar sermaye ile, teknoloji ile urarken, biz de Trkiye insan ile, onun ihtiyalar ve gelimesi ile uraalm. Doallkla, SHP'nin ekonomik programnda arl refah devletine vermesi, Trkiye ekonomisinin gelimesini tamamen ihmal etmesi anlamna gelmeyecektir. Sorun bir ncelik sorunudur; ncelik insanda, demokratiklemede, temel haklarda mdr, yoksa teknoloji tercihinde ve teviklerde midir? Doru yaplmas gereken tercih budur. Aada, Trkiye balamnda refah devleti kavramnn nasl somutlaacan nisbeten ayrntl ekilde inceleyeceim. Ondan nce, refah devletinin stne ina edilecei ekonomik rejimi ksaca tanmlamak istiyorum. AIK PYASA EKONOMS lerici grn bir dier zellii, ekonomi ile ilgili tartmalarn ieriinin profesyonel iktisatnn kulland aralara deinmemesidir. Sanayileme, kalknma, bamszlk gibi konular, somut iktisat politikalarna fazla girmeden tartlr. nk, esas tartma alan iktisat politikalarnn yaplaca yap yani ekonomik sistem yada rejimdir. 1960'larda ve 1970'lerde, ilericiler iktidara gelince sistemi deitireceklerini sylyorlard. Bu dzen deimelidir slogannn anlam buydu. Dzen deiecek, yani kapitalizm bitecek, yerine kapitalist olmayan bir ekonomi gelecekti. Doallkla, bu ekonomide kapitalist olmayan kurumlar hakim olacakt. Devlet mlkiyeti, merkezi planlama ve da kapanma bu kurumlara damgasn vuran temel uygulamalar olacakt. Ne yazk ki, bugn bile SHP Parti Programnn ekonomi ile ilgili blmleri tmyle bu anlay yanstmaktadr. Parti ynetimindeki genel beklenti ve vatandaa verilen mesaj, SHP'nin iktidara gelmesi ile beraber, Trkiye'nin ekonomik sisteminin deiecei, bugnknden farkl bir mlkiyet ve kaynak dalm yapsnn oluacadr. Partinin ekonomi ile ilgili tartmalarnn devletilikte,
planlamada ve sanayilemede younlamas hep ayn hususa iaret etmektedir. Bu yaklama kar kanlar ise, serbest piyasay ve byk sermayeyi savunmakla sulanmakta, hatta ANAP'tan bir farklar olmadklar sylenmektedir. Demek ki, yeni Parti Programnn bu tartmalara bir son vermesi, kamuoyunda SHP iktidarnn nasl bir ekonomik sisteme tekabl ettii konusundaki tereddtleri bitirmesi zorunludur. Sanayileme ve refah devleti arasndaki seimin bir yol ayrmna tekabl ettiini az nce vurguladk. Btn anlattklarmdan, bu seime gre ekonomik sistem tercihlerinin de belirlenecei aklk kazanmaktadr. "lerici" grn ierdii ekonomik sistemi daha nce detaylandrdk. SHP iin, doallkla, "kapitalist olmayan yolun" siyasi devletilik blmn talep etmek artk mmkn deildir; hi bir gcn Trkiye'yi tek parti diktatrlne geri gtremeyecei aktr. Gtrse bile, herhalde SHP'nin bu greve aday olmamas asgariden gerekir. Ama, "kapitalist olmayan yolun" siyasi projesi tkezlese de, ekonomi ile ilgili blmler 1960'larda sylenenlerden ufak tefek farklarla hala talep edilmektedir. SHP'nin bugnk Parti Programnin genel havas ayn damgay tamaktadr. Srekli devletin retici fonksiyonlarndan, kademe kademe planlama zorunluluundan, da bamlln azaltlmasndan, azgelimilik emberini krmaktan szetmektedir. Parti programnn mulakl iinde, her yne gidebilecek bir ereve izilmitir. Herhalukarda, program "ilerici" yaklamn zledii "kapitalist olmayan yol" dorultusunda bir dzen deiikliine asla kapal deildir. Sosyal demokrasinin evrensel kurallarnn ierdii ekonomik sistem ise ok farkldr. Sosyal demokratlarn iktidarda olduklar yada bugn iktidarda olmasalar bile gemite uzun saylabilecek sreler iktidarda kaldklar lkelerin ekonomilerine bir gz atmak, bunu anlamak iin yeterlidir. Btn bu lkelerde, rnein kii bana milli gelir yada bir baka zenginlik kriterine gre aralarnda ok byk nicelik farklar olmasna ramen, zel mlkiyetin hakim olduu piyasa sistemleri gl refah devleti kurumlar ile beraberce varolmaktadr. Hi birinde, piyasa mekanizmas dnda kaynaklar datmak, yada sanayide arl devlet kesimine vermek, yada ekonomiyi da kapatmak araylar yoktur. Ben, bu lkeleri tanmlamak zere yeni bir kavramn kullanlmasn neriyorum: sosyal demokrat iktisat politikalar ak piyasa ekonomisinde uygulanr. Neden ak piyasa ekonomisi? Buradaki anahtar szck "ak"tr. Szc "serbest" ve "sosyal" szcklerinin kart olarak kullanyorum. nce ak piyasa ekonomisinden ne anladmz netletirmek iin serbest piyasa ve sosyal piyasa kavramlarndan farklln aklayalm. Sonra da, Trkiye'de sosyal demokrat kesimde hala tartmal olan baz konulara bu kavram erevesinde nasl yaklaacamz gsterelim. Serbest piyasa ekonomisi, liberal ve muhafazakar partilerin pek sevdii bir ifadedir. Sk sk "hr teebbs" kavram ile beraber kullanlr. Devletin ekonomiye mdahalesinin asgariye indirilmesini ve tm iktisadi faaliyetin sadece piyasa kurallar iinde seyretmesini talep eder. zellikle devlet mlkiyetine ve korumacla ok kardrlar. U rnek olarak ABD'de M.Friedman yandalarn ve Reagan'clar, ngiltere'de Thatcher'i gsterebiliriz. Serbest piyasaclar arasnda,
posta idaresinin bile zel teebbse devredilmesini isteyenler vardr. Bunlar, refah devletinin btn kurumlarna kardrlar: mterakki gelir vergisinin, isizlik, emeklilik ve salk sigortalarnn, parasz eitimin, velhasl ada sosyal demokrasinin alan ktlelere salad btn kazanmlarn geri alnmasndan yanadrlar. Trkiye'nin kendi zgl tarihi gelimesi ciddi ve gl bir liberal hareket yaratmamtr. Trkiye sa, hi olmazsa solu kadar mdahaleci ve anti-liberaldir. Hatta, sa partiler, siyasi g hesaplar ve karc (clientalist) parti rgtlerinin ihtiyalar nedeniyle, rant yaratan ve bu rantlar particilik kurallarna gre datan bir devlet anlayn hep benimsemilerdir. Sa iktidarlarn KT'leri sahiplenmeleri ve bytmelerinin, kamu bankalarna gz bebekleri gibi bakmalarnn ardnda bu siyasi gerek vardr. rnein DP iktidarnda, Adnan Menderes ve ekibi, sava yllar iin kartlan Milli Koruma Kanunu'nu 1955-58 arasnda rahata kullanabilmi, 1953 sonrasnda KT yatrmlarn hzlandrmtr. Btn "plan deil pilav istiyoruz" retoriine ramen, Sleyman Demirel ve AP, Devlet Planlama Tekilatnn kendilerine salad avantajlar grerek Tevik ve Uygulama Dairesini kurmular, bir yandan da KT yatrmlarn hzlandrmlardr. Ayn gzlemleri ANAP hkmetleri iin yapabiliriz. DP-AP kanadn CHP kanadndan ayrdeden, piyasa ve devlet mdahalesi konusunda farkl grler deildir; zel teebbse yaklamlardr. CHP, zel teebbse hep phe ile bakmtr; CHP'nin tek parti diktatrl gnlerinden kalan bir tedirginlik, gl bir zel kesimin devlet dzenini bozaca kaygsn getirmitir. DP-AP ise zel teebbs inanarak desteklemitir. ANAP ayn gelenein iine kolayca yerletirilebilir. Trkiye tarihinde hi bir zaman, sa yada liberal etiketine sahip olmak serbest piyasay desteklemek anlamna gelmemi, sadece zel teebbsten yana tavr almay gerektirmitir. Ancak, "zel teebbsc" sa, piyasann ilerlik kazanmasna en az "devleti" sol kadar kar olmakta bir mahzur grmemitir. Sosyal piyasa ekonomisi ise daha yeni ve nansl bir kavramdr. Kavramn kkeninde, sosyal adaleti bir muhafazakar-sa hareket, Avrupa Hristiyan Demokrat Partiler vardr. Bunlar, zellikle kinci Dnya Sava ncesinde faist diktatrlklerin ykseliinden aldklar derslerle, klasik liberal yaklamdan saparak sosyal gvenlik kurumlarnn bir blmn desteklemilerdir. Almanya'nn Hristiyan Demokrat iktidarlarla sava sonrasndaki baarl ekonomik gelimesi, Alman Sosyal Demokrat Partisini de (SDP) daha sonralar bu kavram kullanmak zorunda brakt. Kavramn ak seik bir politikalar tercihini yanstmadn, yani net olmadn syleyebiliriz. Nitekim, dier sosyal demokrat partilerin bu yaklam benimsemediklerini, sosyal piyasa ekonomisi kavramnn muhafazakar siyasi hareketlerle zdelemesinden rahatsz olduklarn gryoruz. Piyasann sosyalletirilip ehliletirilmesi, sosyal demokrat hareket iin hi phesiz nemli bir hedeftir. Ancak, yetersiz bir hedeftir. Refah devleti zaten "sosyal" szcnn kapsad btn kurumlar iermekte, hatta ondan da tede bir anlay simgelemektedir. Daha da nemlisi, sosyal demokrasi "ynetime katlm", "zynetim", "ii firmalar"
eklinde adlandrlan, kapitalizmde kkl dnmler gerekletirecek projelere sahiptir. Sosyal demokrasiyi sadece piyasay ehliletirilecek bir hareket gibi tanmlamak yanltr. Trkiye asndan bakarsak, sosyal szcnn saklad esas tehlike SHP'yi poplizmin bulank sularna atmasdr. Tek parti devletiliinden sosyal demokrasiye gei srasnda, bir yandan ocak-bucak tekilatnn kaldrlmas, dier yandan sendikalarla iliki kurmann yasaklanmas, Parti ynetimini semen ktlesinden koparm, bylece ok youn bir poplist sylem Ecevit'in CHP'sine egemen olmutu. Yukarda belirtildii gibi, SHP mevcut program ve ideolojisi ile, ayn poplizm tuzana dmektedir. ktisat politikas ierii zayf bir kavram olan sosyal piyasann ne karlmasnn, poplist sylemi glendirecei ve parti ideolojisinin sosyal demokratlamasn geciktirecei kesindir. Ayrca, DYP-ANAP gibi sa muhafazakar partilerin, DP geleneinin poplist mirasndan yararlanp kolaylkla "sosyal piyasa" sfatn benimseyeceklerini ngrebiliriz. Ayn eyi "sosyal adalet" iin daha nce yapmlard. Sanayileme kavramn tartrken vurguladmz gibi, sosyal demokrasinin muhafazakar-sa partilerden ayrma noktalarn, kendi uzun vadeli karlarn gzeterek, siyasi sylemi kendi avantajn oluturan alanlara ekerek saptamas zorunludur. Ak piyasa ekonomisi bu balamda gndeme gelmektedir. Sosyal demokrat ekonomik dzen serbest piyasa ekonomisi deildir; nk sosyal demokrat ekonomik dzende yaygn kamu denetim/mdahalesi ve yeniden-dalmc refah devleti vardr. Ancak, kamu denetim/mdahalesi lml ve aklcdr; ekonominin da kapanmasna yada piyasa mekanizmasnn ilevlerini yitirmesine ynelik deildir. Ak piyasa ekonomisini somutlatrmak iin btn yapmamz gereken, sosyal demokrat siyasi partilerin iktidara geldikleri lkelerin ekonomilerina bakmaktr. spanya'dan sve'e, Fransa'dan Hollanda'ya, Danimarka'dan Avusturya'ya, ngiltere'den talya'ya, Almanya'dan Belika'ya, byk kk, zengin fakir, tm Avrupa lkeleri sosyal demokrat iktisat politikalarn ak piyasa ekonomilerinde baar ile uygulamlardr. O kadar baarl olmulardr ki, Dou Avrupa sosyalizminin zlmesinde anahtar rol oynamlardr. Ak piyasa ekonomisi, bir hayal yada teori deildir; varolan ve Trkiye'de SHP'nin gerekletirebilecei, gzle grlen ve elle tutulan somut bir ekonomik yapdr. Bu ekonomilerin belirgin zellii vardr. Bunlardan birincisi, tm sektrlerdeki reticilerin rekabeti bir ortamda almalarn salamalardr. Bylece, firma dzeyinde etkinlik azamiye kartlr. D ticarete konulan tahditlerin asgariye indirilmesi, lke iinde sk sk az sayya debilen reticilerin uluslararas rekabetin basksn hisseltmeleri ve teknolojilerini srekli yenilemeleri amacna yneliktir. kincisi ise, bata dviz kuru ve faiz haddi olmak zere, fiyat yapsn ekonominin gereklerine ve dnya konjonktrne uygun halde tutmaktr. Makro dzeyde kaynak israfn engellemenin tek yolu budur. ncs, kamu gelir gider dengesinin salkl bir ekilde tutturulmas, yani hi bir ekilde enflasyona izin verilmemesidir. Enflasyon hem ekonominin hem de sosyal demokrasinin bir numaral dmandr.
Ak piyasa ekonomi d ticarette korumacln olmad bir ekonomi midir? Tabiki hayr. Ancak korumann lml ve makul kald, ithalat yasaklar yada yksek gmrk vergileri ile baz kesimlere haksz kazan ve rant salama olanan tanmayan bir ekonomidir. rnein, Avrupa Topluluu yesi lkelerde, topluluk iinde koruma oranlar sfra dm, topluluk dna kar da genellikle % 10'un altnda kalmtr. Bu lkelerin arada srada baz sorunlu mallarda geici kota yada gmrk getirmelerini rnek gstererek Trkiye'de yaygn ithalat yasaklar talep etmek en aznda demagojidir. Ak piyasa ekonomisi devletin dviz kuruna ve faiz hadlerine hi karmad bir ekonomi midir? Tabiki hayr. Her devletin elinde bu iki temel fiyat etkileyen aralar vardr ve hkmetler bunlar kendi politik hedefleri erevesinde kullanrlar. Ancak, ak piyasa ekonomilerinde kamu otoritesi yapay bir ekilde (rnein enflasyonun ok altnda devalasyon yaparak yada byk d ticaret aklarna ramen devalasyonu reddederek) dviz kurunu ar deerli dzeyde sabitletirmeye kalkmaz. Yada, tasarruf sahibine enflasyonun altnda faiz deyerek reel faizleri negatife dntrmez. Sosyal demokrat iktidarlar, ak ekonominin kurullarna uyarak, dviz kurunun ve faiz haddinin gereki dzeylerde olumasn kabul eder ve savunurlar. Ak piyasa ekonomisi devletin mal ve hizmet fiyatlarna hi mdahale etmedii bir ekonomi midir? Tabiki hayr. Btn lkeler, eitli nedenlerle baz mallara sbvansiyon vererek fiyatlarn ucuzlatmak, dierlerini vergilendirerek ykseltmek yoluna giderler. Ancak, sbvansiyonlar ve vergiler, fiyatlarn piyasa mekanizmas iinde oluumunu etkiler, o kadar. Ak piyasa ekonomilerde devlet fiyatlar tesmit etmez, yani bir maln fiyatna narh koymaz. Fiyatlarn piyasa yerine keyfi idari kararlarla, narh koyarak tesbit edilmesi ak piyasa ekonomisi ile eliir. Sbvansiyonlar, yada speklasyonu nleyici stratejik stoklar elimez. Ak piyasa ekonomisi devletin yabanc sermaye girilerine hi tahdit koymad bir ekonomi midir? Tabiki hayr. Btn devletler, lke firmalarnn yabanclar tarafndan satn alnmas yada yabanclarn yeni firmalar kurmas konusunu dikkatle dzenlemeye alrlar. Savunma sanayi, bankaclk, ulatrma, telekomnikasyon gibi baz sektrler bata olmak zere, kamunun yabanc katlmn snrlama ve yatrm/satn alma ilemi iin onay verme mekanizmas vardr. Ancak, ak piyasa ekonomileri bu denetimi snrl tutmaya, yabanc sermaye dmanlna dntrmemeye zen gsterirler. Sosyal demokratlar esas sorunun hi bir ekilde yabanc sermaye girilerinin yasaklanmas ile zlemeyeceinin bilincindedirler; sorun lkeye giren yabanc sermaye kadar, hatta ondan da ok, lke firmalarnn d lkelerde yatrm yapacak hale getirilmesi ile zmlenebilecektir. Eer yabanc sermayenin yasaklanmas bir zm olsa idi, herhalde Dou Avrupa lkeleri de bugnk baarsz durumlarna gelmezlerdi. Avrupa Topluluunda, tek pazara geilmesi ile birlikte, 1992 ylndan itibaren Topluluk-ii sermaye akmlarnda tm kstlamalarn kalktn tekrar hatrlatmakta yarar vardr.
Ak piyasa ekonomisi devlet iletmeciliinin hi olmad bir ekonomi midir? Tabiki hayr. Btn devlet iletmelerinin zelletirilmesi muhafazakar-liberal partilerin programndadr. Sosyal demokratlar ne fanatik bir zelletirme politikas uygularlar, ne de devletletirmeyi yada kamu kesimini bytmeye savunurlar. Son yllarda, Dou Avrupa ekonomilerinin zlmesi ve Thatcher'in kamuoyunda destek bulan zelletirme deneyimleri, sosyal demokrat partileri de zelletirme konusundaki tutumlarn gzden geirmek zorunda brakmtr. Nitekim, Fransz Sosyalist Partisi iktidarnn, sessizce ve ksmi olmakla beraber, kamu irketlerinin Paris Borsas aracl ile halka satlmas yolunu benimsediini gryoruz. Bylece hem lkede sermaye piyasasnn gelimesine ve sermayenin tabana yaylmasna katkda bulunuyor, hem de bu irketlerin sermaye yapsn glendirerek Avrupa tek pazarnda rekabet olanaklarn ykseltiyorlar. Nihayet, ak piyasa ekonomisi blgesel gelimilik farklarna devletin mdahale etmedii bir ekonomi midir? Tabiki hayr. Gelimi yada azgelimi, ak piyasa ekonomileri, blgeler arasnda kltrel, corafi, tarihi, vs. nedenlerle oluabilecek kii bana gelir, istihdam olanaklar gibi gelimilik farklar olumas halinde bunu telafi edecek tedbirleri devreye sokarlar. Bunlardan bazlar baarl olur; bazlar daha az baarl. Ancak hepsi, piyasa mekanizmasnn etkin ileyiini bozmadan verilen teviklerle ve sbvansiyonlarla gerekletirilir. rnein, talya'nn Sicilya ve Gney blgesi iin tasarlanan Mezzogiorno planlar nldr. Kendisi bir uluslarst ak piyasa ekonomisi olan Avrupa Topluluu da, Yunanistan ve Portekiz gibi Topluluk iindeki nisbi olarak azgelimi lkelere ayn blgesel kalknma mant ile sbvansiyonlar ve kamu fonlar salamaktadr. Sylediklerimizden, ak piyasa ekonomisinin Trkiye'nin Avrupa Topluluuna entegrasyonunun nkoulu olduu grlmektedir. Bu entegrasyon Trkiye'nin Toplulua ksa dnemde tam yelii biimini alarak, Avrupa Birlii'nin siyasi srecine katlmas olanan yaratabilecei gibi, sadece gmrk birlii dzeyinde kalabilir. Dnya ekonomisindeki globalleme eilimlerinin bereberinde byk ekonomik bloklar da getirdii amzda, Trkiye ekonomisinin bu iki yapsal srecin dnda kalmamas son derece nemlidir. Bu noktada, ekonominin u yada bu ad altnda Avrupa ile entegrasyonu hayati bir dnemece tekabl etmektedir. Sosyal demokrat hareketin Trkiye'nin btn geleceini etkileyen bu tercihi halkn ve emeki snflarn beklentileri ynnde, yani Avrupa Topluluuna tam yelik hedefi ile yapmas, dolays ile tm iktisat politikalarn bu hedefle tutarl olacak ekilde tasarlamas zorunludur. Bu zgl anlama, SHP'nin ak piyasa ekonomisini savunmas, salt ekonomik rasyonellii aan bir medeniyet tercihine tekabl etmektedir. Trkiye'nin, evrensel boyutlarda zgrlk, eitliki ve barc bir toplum arayna eit artlarla katkda bulunmasnn ilk adm bylece atlabilecektir. AIK DEVLET VE VERG KAAI
Trkiye'de ada sosyal demokrasinin kurulmasnn ekonomideki en nemli izdm, ekonomik dzeyde de devlet-birey ilikisini tersyz etmektir. 1990'lar Trkiye'sinde, gemiin miraslar iinde kamu vicdann belki de en ok rahatsz eden ekonomik olgu, merkezi devletten belediyelere, KT'lerden Katma Bteli darelere, kamu kesiminde suistimal, rvet ve kanunsuzluun yaygnldr. Bu temel ahlaki sorunun stne gitmeden, geri kalan reformlarn hi biri baarl olamayacaktr. Vatanda, sradan rvet olayn kendi yaamndan bilmektedir; kamu ile her ilikisinde, hakk olan alabilmek iin bile muhatab olan memura rvet vermek zorundadr. Yeterince rvet verilince, idarenin vatandan hakk olmayan da yaptn, yani kanunsuzluun sradan hatta meru kabul edildiini evresinde srekli izlemektedir. Vatandan gncel yaamnn dnda kalan, st dzey diyebileceimiz merkezlerde olup bitenler ise, gazeteler aracl ile arada srada aa kmakta, vatandan kendi deneyimini o dzeylere temil etmesine olanak vermektedir. Ak toplum ve ak ekonomi, ancak ve ancak ak bir devletle beraber yaayabilir. Bu ise, davranlarndan mutlaka hesap sorulan ve bunu bilerek kendisine hesap sorulmasndan korkan kamu grevlileri gerektirir. Yukarda devletbirey ilikilerini aklarken ikence konusunda sylenenlere atf yapmak istiyorum. kence ve rvet, ayn olayn iki ayr cephesi olarak alglanmal, her ikisinin znde sivil toplumun ve vatanda olarak bireyin devlet aygt karsndaki zayfl grlmelidir. Ekonomik program gndeminin bir numaral maddesi olarak rvet ve suistimali getirmeyen bir SHP'nin vatanda gznde dier partilerden ayrdedici bir zellie sahip olmasn beklemek boyeredir. 26 Mart seimlerinden sonra SHP'nin yerel idarelerde iktidara gelmi olmas bu adan SHP iin ok byk bir frsat yaratmtr. Nitekim, pek ok kentte, SHP'li adaylar ANAP dnemi yolsuzluk ve vurgunlarn seim kampanyalarnn nemli unsurlarndan biri olarak ilemilerdi. Semen, oylarn SHP'ye kaydrrken, kendisine hizmet veren seilmi kiilerin bu makamlarn kendilerini zenginletirmek iin kullanmalarn da protesto ettiini dnyordu. Ancak, ne yazk ki, ilk iki yllk uygulama sonunda, SHP'nin yerel idarelerdeki ynetimi tam tersine, aleyhe ilemeye balamtr. stanbul Bykehir Belediye Bakan Nurettin Szen rneinde somutlat gibi, Bedrettin Dalan hakknda alaca sylenen dosya ve davalar bir trl mahkemelere intikal edememitir. Ya bunlar yoktur; yada Szen ynetimi bunlar bulup yargya devredecek beceriden yoksundur. Her iki ihtimal de, SHP iin son derece tatsz bir sonutur. Eski ynetim bir trl yarg nne gitmezken, kamuoyunda SHP'li belediyelerin de en az ANAP'llar kadar suistimale gmld kans glenmeye balamtr. Ortalkta dolaan rivayetler ve dedikodular, ANAP dnemindekilerden hi de farkl deildir. Yerel idarelerdeki iktidar, SHP'nin rvet ve suistimal konusunda byk yaralar almasna yol amtr. SHP'nin yerel idarelerdeki iktidar partiye en byk darbeyi bu noktada vurmutur; SHP'nin dier partilerden daha ahlakl kadrolardan olutuu izlenimini ykmtr.
A.S.Akat
71
Aslnda, sokaktaki adam, bu sorunla ancak kar evrelerinin temsilcisi olmayan bir sosyal demokrat iktidarn mcadele edebileceinin bilincindedir. Sokaktaki adamn sorunu, byle bir sosyal demokrat partiyi SHP'de bulamamasdr. Belki SHP ANAP yada DYP gibi byk sermayenin karlarn temsil eden bir parti deildir; ama ynetime gelen SHP'liler vatandan gznde pekala ANAP ve DYP'liler kadar kendi kiisel karlar iin kanunsuzluk yapmaya hazr durmaktadrlar. Trkiye'nin bir hukuk devletine dnmesi, siyasi dzeyde zgrlklerin ve temel haklarn salanmas ile snrlanamaz; snrland takdirde hukuk devleti topal kalr ve ilemez. Devletin sivil toplum tarafndan denetlenebilmesi iin, ister seimle gelsinler ister atama ile, kamu grevlilerinin icraatlarnda ahsi kar amacyla davranmalarna izin verilmemesi nkouldur. Sosyal demokrasinin devlet-birey ilikisinde gerekletirmek zorunda olduu kkl dnmn tamamlanmas iin sadece temel hak ve zgrlkler reformu yada idarenin ademimerkeziyeti bir yapya kavuturulmas yetersiz kalacaktr. Bu hayati reformlara mutlaka, devletin ve onu temsil eden grevlilerin ekonomik dzeyde de sivil toplum kurumlarna ve vatandaa kar sorumlu hale getirilmesi eklenmelidir. Ama btn bunlarn bo laflardan ibaret kalmamas iin, SHP'nin nce halen iktidarda olduu yerel idarelerde "ak devlet - namuslu ynetim" ilkesini yaama geirmesi gerekirdi. SHP'li yneticiler arasnda rvet alanlar ve suistimal yapanlar bizzat Parti ynetimi tarafndan kovuturulursa, hi tereddt etmeden bu olaylarn sorumlularn partiden ihra etme cesareti gsterilirse, SHP'nin iktidarda olduu yerel idarelerde vatanda-memur ilikileri btn lkeye rnek olabilirse, ite o zaman SHP'nin lke apndaki iktidarndan Trkiye halknn umutla bekledii reformlarn kaca inanc belirecektir. Bu noktada, bir partinin kendi i ileyii ile iktidara gelince gerekletirdii uygulamalarn benzerliini hatrlatmakta yarar gryorum. Parti ii seimlerde naylon ye yazan, sahte delegelere oy kullandran, sandk alan, yada ANAP'n son stanbul kongresinde grld gibi seimi kaybedeceini anlaynca hukuk d bir davranla erteleyen insanlarn, yarn kamu ynetimine gelince rvet almalar, e-dost ve akrabalarn kayrmalar, siyasi grevlerini ahsi iktidar ve servetleri iin bir ara olarak kullanmalar hi de artc deildir. Vatanda, giderek oy almann da para almak gibi bir hrszlk, ve iki hrszln aslnda zde olduunu kavramaya balamtr. Parti iinde ahlaki kurallar uygulamayan kadrolardan lkeye de bir yarar gelmeyeceini grmektedir. SHP'nin kamuoyunda bu konuda izdii resim ise btn SHP yelerinin ok iyi bildii bir gerein tescil edilmesinden ibarettir. Bugnk siyasi kadrolarnn iinde yetitii siyasi ahlakszlk dzeyinde, SHP'nin Trkiye'de ahlakl bir kamu idaresinin ncs olma ihtimali yoktur. Kamu ahlakndaki kn en ilgin kantlarndan biri de, siyasi yasaklarn uygulanmasnda, ikence yapmakta, air, yazar ve gazetecileri hapse atmakta bu kadar gl olabilen Trk devletinin, i vergi toplamaya gelince dt aciz durumdur. Anayasadan Ceza Kanununa, her tr temel hak ve zgrln hukuken ve fiilen yasak olduu Trkiye'de, vergi karmak neredeyse meru bir hak olarak
grlm ve devlet vergi karanlara gz yummutur. Sonuta, lkede yaygn bir ekilde vergi karlmakta, ve kamu vicdan en derinden yaralanmaktadr. Olay herkesin bildii bir aklkta cereyan etmektedir: rnein gazetelerde bir nl sanat yllk masrafnn 600 milyon olduunu beyan etmekte, iki gn sonra yaynlanan vergi listesinde ise 100 milyon vergi dedii grlmektedir. Esnaf, ticaret erbab, meslek sahipleri, kk ve orta iletme sahipleri, ayn gelir dzeyindeki cretlilerin onda, yirmide , hatta yzde biri kadar gelir vergisi demektedir. Pek ok serbest meslek sahibi yada tccarn beyan ettii gelir ve bu gelirden dedii vergi asgari cret dzeyine tekabl etmektedir. naat iisi olsalar, yada Zonguldak'ta madende kazma sallasalar daha fazla gelir kazanabilecek bu insanlarn neden mesleklerinde israr ettiklerini anlamak mmkn deildir! Maalesef Trkiye'de vergi bu kadar aleni bir ekilde karlmaktadr. Vergi kaann bylesine yaygn olmasnn tek etkisi ahlaki deildir. Gelirini beyan etmeyen ve bu ekilde vergi karan vatandalarn okluu, vergi hukukunun ilk ilkesi olan ayn gelire ayn vergi (yada ayn vergiye ayn gelir) kuraln ilemez hale getirmitir. Halbuki bu kural demokrasinin kuruluuna yol aan atmalarn balang noktalarndan biridir. Demokrasi ve vergi, birbirini yakndan izleyen iki toplumsal olaydr. Gelirini beyan etmeyerek vergi karan vatanda, vergisini kendi iradesi ile demeyen vatandatr. Yani, kamu hizmetlerinin finansmanna katlmay aslnda reddetmekte, ancak yakaland ve beyan etmek zorunda kald takdirde kamu hizmetlerine katkda bulunmaktadr. Trk devletinin vatanda ile ilikisi aynen bu ekildedir. Bylece, vatandan aslnda devletin kendi devleti olmadn, yani onu temsil etmediini ifade ettii dnlebilir. 1982 Anayasas okununca, bu zgl anlama vatandaa hak vermemek olanakszdr; daha nce de belirttiim gibi, Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulu felsefesinde devlet vatanda iin deil, vatanda devlet iindir. O zaman vatanda vergisini kendi iradesi ile dememekte, devlete gel sen al demekte haksz olmuyor. Dnya deneyimi aka gsteriyor: sadece sivil toplumun gl olduu demokratik lkelerde vergi karlmaz, karlamaz. nk, o lkelerde vatanda vergisini kendi iradesi ile deyecek sorumlulua sahiptir; devletin kendisine ait olduunu, kamu hizmetinin ancak dedii vergilerle karlanacan bilir. Vergi karmak ise, btn toplumun lanetledii bir su niteliini kazanr. Trkiye'de vergi karlyor nk Trkiye vatandalar bunu bir su olarak grmyorlar; doal haklar olarak gryorlar. Sosyal demokrasi Trkiye'de vergi kaan bu erevede dnmeli, demokrasi ile vergilendirme arasndaki bire bir ilikiyi anlayarak zmler retmelidir. Daha dar bir adan, fonksiyonel dzeyde bakarsak, vergi kaa sosyal demokrat iktisat politikalarnn uygulanmasnn nndeki en nemli engeldir. Aada bu konunun ayrntlarna deineceiz. Refah devleti kurumlar, kamu gelirlerinin ykseltilmesini, yani vergi haslatnn artmasn gerektirir. Keza, vergi politikas sosyal demokrasi iin gelir blmnn dzeltilmesinde temel aralardan biridir. Halbuki, vergi kaa halinde bu ara tmyle ilevini kaybetmektedir. rnein, mevcut vergi idaresi ile, gelir vergisi oranlarnda
mterakkiliin arttrlmas gelir dalmna hi bir etki yapmayacaktr. nk gelir dalmndaki bozuklukta arlk vergi tarifelerinde deil, vergi idaresinden kaan gelirlerdedir. Demek ki, gelir dalmnda vergi politikas ile gerekletirilmesi arzulanan dzelmenin nkoullarndan biri, vergi kaann sfrlanmasdr. Bu ise, bilgisayarlarn, ek ve kredi kartlarnn bu kadar yaygn kullanld bir ortamda hi bir teknik bahane ile dorulanamaz: vergi kaann altnda bugnk ve gemi hkmetlerin kaa srdrme iradesi, asgariden kaa engellemenin siyasi maliyetlerinden korkmalar yatmaktadr. Trkiye Cumhuriyeti hi bir zaman eit gelir eit vergi ilkesini uygulayabilecek kadar gl bir devlet olmamtr. SHP iktidarnn baars, byk lde gemiin bu olumsuz mirasn reddetmesine, vergi kaa konusuna kalc nlem getirebilmesine bal olacaktr. SHP, vatandana iktidara geliinden sonraki birka yl iinde lkede vergi kaa kalmayacana sz verecek midir? Verebilecek midir? ktidara geldiinde bu szn tutabilecek midir? Yoksa bunlarn hi birini yapamayacak mdr? Yaygn rvet, suistimal ve vergi kaan lkesinin bir numaral ahlaki ve ekonomik sorunu olarak grmeyen, bu konuda somut ve ak zm nerileri getirmeyen bir siyasi parti, kendisine ne ad verirse versin, evrensel sosyal demokrasi ilkelerine inanan ve bizim sosyal demokrat diyebileceimiz bir parti deildir. REFAH DEVLET POLTKALARI SHP Parti Programnda ktisat Blmnn temel eksenini Refah Devletinin kuruluu oluturmaldr. Vatandan gncel yaam ile salkl bir diyalog kurulmasnn nkoulu budur. Tartma konular soyut sloganlardan ve sistem tartmalarndan somut iktisat politikalarna ve semenin cevap arad sorulara kaydrld lde, sosyal demokrasinin liberal ve muhafazakar sa hareketlerden farkll belirginlik kazanacak ve byk ktlelerin ihtiyalarn hangisinin daha iyi karlad grlecektir. Bu nedenle, SHP'nin refah devleti projesini byk bir zenle tanmlamas gerekmektedir. Aada, Trkiye ekonomisinin yzn deitirecek sosyal demokrat reformlar ksaca belirtiyorum. i) stihdam seferberlii. Trkiye vatandann en hayati gncel sorunu, i bulmak ve isiz kalmamaktr. siz insan, kendisini toplumsal piramidin en altnda, en zayf ve en aciz hisseden insandr. sizlik, sanayi toplumlarnn belki de en byk toplumsal sorunudur. Sosyal demokrasinin gelir dalm politikasnn da amac, ncelikle toplumun en zordaki kesimlerinin reel gelirleri ykseltmektir. Gerek iktisat teorisinin bize rettikleri, gerek dnya ve Trkiye deneyiminin gsterdikleri, toplumun en ok destee ihtiya olan snf ve zmrelerine ulamann bir tek etkin yolu olduudur: onlara i ve istihdam olana salamak. Sosyal demokrat iktisat politikasnn tm dier ncelik ve hedeflerin stndeki somut hedefi isizlii azaltmaktr.
Parti programnda, isizlik toplumsal doku ve ahlak kknden yaralayan bir hastalk olarak ele alnmal, ekonomik byme, sanayileme, makro politika ve refah devletinin kurulmas gibi politikalarn tmne birincil hedef olarak isizlikle mcadele verilmelidir. Btn dier iktisat politikalar, istihdam hedefine tabi politikalar olmaldr. stelik, ak ve gizli isiz kentsel ve krsal nfus, ailesi, akrabalar ve hsmlar ile birlikte, Trkiye semeninde neredeyse bir ounluk oluturmaktadr. Bu ounluk iin, sosyal demokrasinin belki de en cazip yn, istihdam imkanlarn arttrmas olacaktr. Bu nedenle, cesur ve yaratc zm nerileri retilerek somut uygulama aamasndaki ayrntlar dahil kamuoyunda tartmaya sunulmal, semen isizlik sorununu SHP'nin zeceine ikna edilmelidir. Sorunun nemi dnlrse, belki de ABD'nin 1930'larda uygulamaya soktuu New Deal benzeri, istihdam yaratc byk projeler sistemi kurulabilir. Merkezi devletin kaynak destei ile fakat fiili ynetimi seimle gelen yerel idarelere (Belediye, l daresi ve Blge daresini grdk) braklan bu tr bir istihdam seferberliinin baarl olaca ok aktr. Eer sosyal demokrasi iktisat programnda planlamadan sz edecekse, bunun en iyi yeri istihdam yaratma konusudur. Vatandann i bulma frsatn piyasa mekanizmasna brakmayan, onun i bulma hakkn temel hak ve zgrlklerin bir paras sayan bir anlayn, bu hayati konuda en modern teknikleri kullanan bir planlama yntemini semesi doal, hatta kanlmazdr. ii) sizlik sigortas. stihdam seferberliinin isizlik sorununu ksa srede ve kkten halledeceini beklemek yanltr. Bu durumda, sosyal demokrasinin daima ve heryerde ncelii olan, i bulamayan yada isiz kalan vatandalarn korunmas hedefi SHP iin de geerlidir. Trkiye gibi, faal nfus iinde isizlik orannn % 20'lere ykseldii bir lkede, bu daha da nem kazanmaktadr. Nfusunun % 50'den fazlas kentlerde yaayan bir lkede, krsal kesimin byk aile geleneine snarak isizlik sigortasn ihmal etmek byk bir hatadr ve sosyal demokrasinin temel ilkeleri ile eliir. lk aamada, geici isizlere isizlik sigortas deyen bir sistem derhal getirilmelidir. Bilahare, sosyal gvenlik kurumlarnn reorganizasyonuna gidilmelidir. Farkl dnemlerde ve blk prk tasarlanan bugnk sosyal gvenlik kurumlar tmyle iflas noktasna oktan gelmi ve Trkiye'de ada sosyal demokrat politikalarn uygulanmas ve refah devletinin kurulmasna katk yapabilme vasfn kaybetmitir. Emekli Sand, Sosyal Sigortalar Kurumu ve Bakur tek bir at altnda toplanarak tm vatandalar kapsar hale getirilmeli, buna karlk salk, emeklilik ve isizlik sigortalar birbirinden bamsz kurumlara dntrlmelidir. Bylece kurulacak sizlik Sigortas daresinin tm lkede, tarm ve inaat gibi zor kesimleri de kapsayan yaygn isizlik sigortas uygulamas hedeflenmelidir. SHP Program, partinin ilk iktidar dneminde mutlaka isizlik sigortasn gerekletireceini net bir ekilde vatandaa ilan etmeli, finansman kaynaklarn gstermeli, ynetim ve organizasyonunu aklamaldr.
iii) Eitimde frsat eitlii. Cumhuriyet dnemi iktisadi ve toplumsal politikalarnn uzun vadede en tehlikeli etkisi, milli eitimin bugn gelmi olduu noktada grlmektedir. phesiz, nce 12 Eyll askeri darbesinin, ardndan ANAP iktidarlarnn yanl uygulamalar, sorunun bugnk boyuta varmasnda, Trkiye'nin 1990'larda hayati bir dnemece gelmesinde esas etken oldu. Gene de, trendler ok eskilerden, bu ynde gelmekte idi. Sorunu ksaca ve btn plakl ile sylemek istersek, Trk eitim sisteminin kamu kanad kmtr demeliyiz. Bugn kendisine mali olanak yaratabilen hi bir T.C. vatanda, ocuklarn ilk, orta ve hatta yksek eitim dzeylerinde kamu okullarna emanet etmemekte, ne yapp yapp ieride (yada darda) bir zel okula yollamaktadr. Dolays ile, kamu okullar, zellikle metropoliten kentlerde, dk gelirli snflarn ve zmrelerin ocuklarnn dolutuu gettolara dnmtr. Yani, Trkiye Cumhuriyetinin milli eitim sistemi, fakirliin ve ezilmiliin babadan oula, nesilden nesile aktarlmasnn temel aralarndan biri haline gelmitir. Bylece, bugn verimlilik ve gelir dzeyinde varolan eitsizliklerinin bir sonraki nesilde de aynen devam etmesinin altyaps (neredeyse bilinli bir ekilde) oluturulmaktadr. Vatanda, olan bitenin farkndadr ve kendisine yeni neriler getirilmesini beklemektedir. Sosyal demokrasinin hedeflerinden biri olan frsat eitlii, ancak ve ancak kamu okullarnda byk bir iyileme ile balayacak bir srete adm adm gerekleebilir. Frsat eitlii sosyal demokrat projede imtiyazl bir yere sahiptir. Bir sonraki neslin daha eit koullarda balamasn hedefler. Eit eitim olanaklar salamak dnda, bir sonraki nesli eit olanaklarla techiz etme yolu yoktur. Sosyal demokratlar, bunun bilincinde olduklarndan, dk gelirli toplum kesimlerinin ocuklarna eit eitim olana salamay ok nemserler. SHP de, olay bu ekilde ele almaldr. Milli eitimdeki reformun iki nemli aya vardr. dari ayana yukarda deindik: ilk ve orta eitimin ynetimi seimle gelen yerel ynetimlere braklmaldr. kinci ayak, eitime ayrlacak kaynaklarn saptanmasdr. Trkiye, 21.inci yzylda Bat Avrupa'y nicel ve nitel olarak yakalamak istiyorsa, eitime ayrd kaynaklar arttrmal ve bu kaynaklarn daha etkin kullanlmasn salamaldr. Btn toplumsal aratrmalar, vatandan en nem verdii konulardan birinin ocuklarnn eitimi olduunu gstermektedir. Eitim reformunun hedefi, vatandan beklentilerine de cevap verecek ekilde, ilk, orta ve yksek eitimde, kamu okullarn en iyi zel okul dzeyine kartmak ve zel okullarla kamu okullar arasndaki bugn varolan fark kapatmak, hatta tersine evirmek olmaldr. iv) Emeklilik ve salk sigortas. Refah devletinin bir dier tanmlayc kurumu, tm lke vatandalarnn etkin ve yaygn bir emeklilik ve salk sigortas kapsamna girmeleridir. Bugn Trkiye toplumunun byk ounluu, ne emeklilik ne de salk gvencesine sahip deildir. ada bir toplumda daha byk bir
eitsizlik dnlemez. Sosyal demokrat bir iktidar bugnk salk ve emeklilik anlaynda kkl reformlar talep etmek zorundadr. Yukarda belirtilen sosyal gvenlik kurumlar reformu erevesinde, yaygn salk ve emeklilik sigortas sorunlarnn kesinkes zme ulatrlmas arttr. Trkiye ekonomisinin bugnk imkanlar, her gelir ve ya grubundaki vatandana insanca tedavi olma frsatn salayabilecek dzeydedir. Btn sorun, bunu gerekletirecek idari mekanizmay kurabilmek ve mali kaynaklar tahsis edebilmektir. SHP Program hazrlanrken, sosyal demokrasinin dier lkelerdeki deneyimi incelenmeli ve "devleti-olmayan" gereki zmler retilmelidir. Bunlarn banda, seimle gelen yerel idarelerin salk ve emeklilik sigortasnn ynetimindeki rol ve katksnn arttrlmas gelir. Ayrca, zellikle salk konusunda, hizmeti reten kurulula (hastaneler, niversiteler, klinikler, muayenehaneler, vs.) hizmetin bedelini deyen kuruluun (Salk Sigortas) farkllamas son derece nemlidir: salk hizmetleri retiminde etkinlii ykseltecek ekilde rekabet tevik edilmelidir. CHP'nin 1978'de getirdii devleti ve merkeziyeti zmn salk sektrne yapt olumsuz etkiler unutulmamaldr. Kural, finansmanda da, organizasyon ve ynetimde de, ademimerkezi yaplarn kurulmas, rekabetin tevik edilmesi olmaldr. Ayrca, vatandan kendi arzusu ile yaptraca hayat ve salk sigortalar vergi politikas ile desteklenmelidir. Salk ve emeklilik konularna SHP Parti Programndaki yaklamn devrimci olmas gerekmektedir. Korunacak bir statko yoktur. Aklc olmak art ile, en kt reform bile bugnknden daha iyi sonular verecektir. Trkiye insan iin bugnknden daha kt artlar tahayyl etmek zordur. Yani, kkl reformlar arttr. Aksi halde, SHP yanllkla iktidara gelse bile, iktidarnn rnein drdnc ylnda vatanda hala hastane kaplarnda srnen, kyls ve esnaf hala doru drst bir emeklilik plan iinde yer almayan bir partinin neden ve nasl sosyal demokrat olduunu halka anlatmas ok zor olacaktr. v) evrenin ve tketicinin korunmas. Sanayilemenin, sradan vatandan gncel yaamannda hzla bir kabus haline dnen iki yan rn, evre kirlenmesi ve tketicinin korunmasdr. evremizdeki doann bedava bir mal olarak algland dnem oktan bitmitir. Gelimi ve azgelimi, tm lkelerde evrenin korunmasna ynelik bir toplumsal bilin olumaya balamtr. Trkiye'de ise, kapitalizmin gelime aamasnda (baka yerlerde olduu gibi) evre tmyle ihmal edilmitir. evre hareketinin sosyal demokrasi asndan zellikle ilgin yanlarndan biri, tanm icab sivil toplumcu, yerel ve katlmc bir hareket olmas, vatandaa vatandalk hak ve yetkilerini kullanma frsatn vermesidir. Vatanda, evre konusunda da, kar gruplarnn temsilcisi olan sa ve liberal partilerin zm getiremeyeceini bilmektedir. Sosyal demokrat refah devleti, evrenin korunmas iin gerekli ademimerkeziyeti idari yapy kurmal, sivil toplum rgtlerini glendirmeli, referandum messesesi aracl ile vatandan iindeki yaad doann korunmasn temin edecek tedbirleri dorudan kararlatrmasna
olanak tanmaldr. Refah devleti, evre korumasna kaynak ayrmal ve bu kaynaklar en etkin ekilde yerel idarele aracl ile kullanmaldr. Sanayilemeyi ncelikli hedef yapan ilerici grn, evreyi de bu hedefe tabi klaca bilinmelidir. Ayn eyleri tketicinin korunmas konusunda da syleyebiliriz. Bylece, evrenin ve tketicinin korumas sorunlar, sosyal demokrasinin iktisat politikas programlarnda ok istisna bir alana oturma olanana sahip olmaktadr. SHP Parti Program bu hayati konuda ok net bir tercih yapmak zorundadr. Sanayicilerin ve reticilerin, yani toplumdaki imtiyazl kesimlerin mi yanndadr? Yoksa vatandan ve tketicinin mi yanndadr? Sosyal demokrasinin evrensel ilkeleri, SHP'nin sanayici-retici imtiyazl snflarn karsna vatanda-tketici ittifak ile kmas gerektiini sylyor. Bylece, ekonomideki tm tekelci yaplarn krlmasna imkan verecek katlm ve destek mekanizmalarn devreye sokan bir SHP, vatandan gncel yaam ile hayat bir ba daha kurma frsatna kavuacaktr. vi) Sosyal konut ve toplu ulam politikas. Refah devletini tanmlayan politikalardan bir dieri, sosyal demokrasinin kentsel mekann kullanlma biimine mdahalesidir. Sosyal demokrat iktidarlar, kentsel dk gelirli kesimlerin iki temel ihtiyacnn karlanmasn piyasa mekanizmasna brakmazlar: bunlar konut ve ulamdr. Sosyal demokrasinin iktidarda olduu tm lkelerde, iki temel kentsel ihtiyacn mutlaka kamu sbvansiyonu alarak retildiini grrz. Trkiye'de bu iki kesimin devleti devlet tarafndan zellikle ihmal edildiini syleyebiliriz. Konut sorunu, tmyle "gecekondu" sistemine braklmtr. Cumhuriyet hkmetlerinden hi biri, yeni kentsel mekanlarn retilmesi ve dk gelirli kesimlere sbvansiyonlu bir ekilde aktarlmas ynnde aba gstermemitir. Emlak Bankas ve SKK kredisi gibi uygulamalar hem miktar olarak son derece kstldr, hem de orta snfa (hatta zenginlere) ve sendikal iiler gibi nisbeten imtiyazl kesimlere yneliktir. Hzl kentlemeye ramen bir konut politikasnn olmay, hazine arazilerinin kente yeni gelenler tarafndan yamalanmas diye nitelendirebileceimiz "gecekondu" olgusunu yaratmtr. Aktr ki, bu yamalama bir tr sosyal gvenlik politikasdr ama raslantsal olduu lde, yararlananlarn hakikaten yararlanmas gerekenler olup olmad bilinmemektedir. Ayn ekilde, bugn Trkiye nfusunun % 25'inden fazlasnn oturduu byk metropol kentlerin hi birinde vatandan ucuz, emin ve abuk ulamna olanak tanyacak toplu tama projesi gerekletirilmemitir. Bunda, phesiz niter devletin gl merkezi yapsnn belediyeleri kaynaksz brakmas, dier yerel ynetim kurumlarnn gelimesine izin vermemesi esas etkendir. Merkezi brokrasiyi datan idari reformu ile, SHP toplu tama projelerinin hzla devreye sokulmasnn koullarn yaratacaktr. Ancak, idari koullara ek olarak, refah devleti erevesinde gerekli mali kaynaklarn da seferber edilmesi gerekmektedir. SHP'nin, kendisini destekleyecek kentsel alan ktleler iin hayati neme sahip bu iki soruna sahip kmas zorunludur. Parti programnda, sosyal konut retiminin idari ve mali erevesi izilmelidir. Tm dier refah devleti kurumlarnda
olduu gibi, burada da seimle gelen belediyeler ve yerel idareler ynetimde egemen olmaldr. Hedef, farkl gelir kategorilerine farkl sbvansiyonlar veren selektif bir sistem iinde her vatandan bir konut sahibi edilmesidir. Toplu tamaclkta, metropol kentlerin, zellikle stanbul'un metro sistemine geii sosyal demokrat iktidarn bir simgesi haline getirimelidir. Sa iktidarlar iin nasl ki Boaz kprleri birer ant-simge olmutur, SHP iin de stanbul ve Ankara metrolar, onlar destekleyen rayl sistemlerle beraber, yerel ve milli dzeyde sosyal demokrat iktidarn simgeleri haline dntrlmelidir. vii) Kamu tketiminin ykseltilmesi. Trkiye'de birey-devlet ilikisinin yanllnn ve demokrasi ile elikilerinin en iyi kantlarndan biri, devletin vatandaa hizmet gtren bir kurum olarak fakirlii ve gszldr. ktisatnn toplu tketim yada kamu mallar diye nitelendirdii tm hizmetlerde, gerek anlam ile bir sefalet sz konusudur. rnekler saylamayacak kadar oktur. Kent yada kr, sokaklar amur iindedir. Koca Trk devleti, vatandan amursuz sokaklarda yrtmekten acizdir. Karakol, vergi dairesi, tapu dairesi, kaymakamlk, ilkokul, lise, niversite, hastane, vs. tm kamu mekanlar eski, bakmsz, kt stlm, modern bilgiilem ve iletiim olanaklarndan yoksun yerlerdir. Demokrasinin ve hukuk devletinin tapna olan mahkemeler, stlerindeki yk altnda ezilmi, kalabalk, kir pas iinde mekanlardr. Su ve kanalizasyon yetersiz, byk kentlerde trafik bir krdmdr. Kltrel kurum ve mekanlara ise neredeyse hi yatrm yaplmamtr. stelik, devlet idaresinde alan insanlar, giderek toplumun gelir hiyerarisinin en altnda yer almaya balamlardr. Trk devletinin memuru olmak, neredeyse ala ve sefalete terkedilmek anlamna gelmeye balamtr. Trkiye'ye dardan bakan bir gzlemcinin ilk dikkatini ekecek hususlardan biri, lkede toplumun zengin, devletin ise fakir olduudur. ada bir toplumun, hele hele bir refah devletinin bu altyap ile kurulmasna imkan olmad ok aktr. Trkiye sosyal demokrat hareketinin nemli hedeflerinden biri, kamu tketimini arttrmak olacaktr. SHP iktidarnda, toplu tketim mal ve hizmetlerine ayrlan kaynaklar ykseltilerek Trrkiye'nin gelimilik dzeyi ile uyumlu bir kamu idaresi kurulmaldr. Sosyal demokrat refah devleti, vatandana amursuz sokaklar, ada karakol, tapu dairesi ve okullar, grkemli mahkemeler, kesilmeyen ime suyu salamadka, kurulacak refah devleti topal ve anlamsz kalacaktr. zellikle devlet memurlarnn cretlerinin ykseltilmesi, bu kesime yetenekli ve yeterli yneticilerin ekilmesi iin zorunludur. Dk maala alan vasfsz bir personel yaps ile, ada bir refah devletinin kurulmas ve etkin bir ekilde ynetilmesi mmkn deildir. Yerel idare reformu, toplu kamu tketiminde de, kaynaklarn daha etkin kullanmn salayarak bir iyileme getirecektir. Paralelinde, milli ve yerel dzeylerde kamu tketimine giden kaynaklarn arttrlmas yoluna gidilmelidir. SHP'yi sradan vatandan gznde dier partilerden ayrdedecek politikalarn biri de, kendi yaam kalitesini belirleyen toplu kamu tketimine SHP'nin yaklam
olacaktr. Bu yaklam gereki ve aklc olduu lde, ucuz poplist sloganlara dmedii takdirde, her yeni hizmetin kaynan da syleme cesaretini gsterdii zaman, vatanda oyunu SHP'ye vermeye ikna etmesi kolaylaacaktr. viii) Blgesel dengesizliklerin giderilmesi. Trkiye ekonomisinin gemi dnemlerde hi zm getiremedii sorunlardan biri de, lkenin iinde, gelir dzeyi, altyap olanaklar, sermaye birikimi dzeyi, vs. hangi kriteri kullanrsak kullanalm, byk blgesel farkllklar olumas oldu. Bu farkllklar zaman iinde azalaca yerde artt. Bu olay sadece Krt sorunundan ibaret grmemek gerekir. Gneydou Anadolu, farklln ok belirgin olduu, ve etnik bir sorunla birletii bir blge olduu iin kolay dikkati ekmektedir. Ancak, Dou Anadolu'nun krt olmayan blgelerinin durumu Gneydoudan daha iyi deildir. Orta ve Bat Anadolu'da bile, daha kk cepler halinde bile olsa, hi bir ekonomik dinamizmi olmayan iller vardr. Sosyal demokrat iktidar, blgesel farkllklarn giderilmesinin ille ok kolay bir sorun olmadn bilmelidirler. Bu farkllklardan bazlar corafi nedenlerden kaynaklanmaktadr. rnein, dalk ve kra araziler, gerek tarmsal potasiyelleri, gerek ulam ve dier altyap olanaklar, gerek nfus younluklar itibariyle, dnyann her yerinde ekonominin dinamizmini izlemekte zorluk ekerler. Eer bu tr corafi artlar havi bir yrede sosyolojik nedenlerle hzl nfus art varsa, blgenin onlara yeterli istihdam salayamamas mukadderdir. Gene de, bir refah devletinin ncelikli hedeflerinden biri, lkenin farkl yreleri arasndaki gelir ve verimlilik farklarn asgariye indirmektir. Doallkla, idari yapdaki reformun getirdii ademimerkeziyetilik, azgelimi blgelere kendi sorunlarna sahip kma, bu konuda inisiyatif alma olana verecektir. Ek olarak, blgesel kalknmaya ayrlan kaynaklarn yerinde harcanmas, kaynak etkinliini ykseltecektir. Ancak, esas sorun blgesel kalknmaya ayrlan kaynaklarn arttrlmasdr. SHP'nin bu konuya yaklam iki aamal olarak dnlmelidir. Birinci aama, blgeler arasndaki altyap kalitesini eitlemektir. Bundan kasdm sadece ulam, elektrik, su, haberleme eklindeki fiziki altyapnn eitlenmesi deildir. Eitim, salk ve kltrel altyap hi olmazsa fiziki altyap kadar nemlidir. rnein, azgelimi blgelerde Anadolu Liseleri ve niversiteler zel tevik grmelidir. Keza, KT'lerin ve dier kamu kurulularnn aratrma blmleri, hatta mmknse Genel Mdrlkleri azgelimi blgelerdeki kentlere tanmal ve oralardaki istihdamn kalitesini ykseltmelidir. lkenin, yaam kalitesi olarak, daha homojen hale getirilmesi zorunludur. kinci aama, azgelimi blgelerde sermaye birikimi hznn Trkiye ortalamasnn stne kmasn temin etmektir. Bunun yolu bilinmektedir: tevik sisteminda arln blgesel kalknmaya verilmesi. Bir yandan bu blgelere yatrm cazip hale getirilmeli, dier yandan blgenin kendi iinden orada yatrm yapp istihdam yaratan bir mteebbis snf kmas salanmaldr. zellikle bu ikinci boyut, refah devleti kavram iinde son derece nemlidir. Azgelimi yreleri
gelimi yrelerin ucuz emek depolar gibi gren, yani beyni gelimi blgedeki irketlerin oralarda kuraca fabrikalarla blgesel eitsizliklerin giderileceini dnen yaklam yanl ve yetersizdir. Blgesel gelime sorunlar, SHP'nin byk ktlenin gncel yaam ile balarn koparmadan tevik sistemlerini tartmasn salar. Sz edilen konular, o blgedeki insanlarn tmn yakndan ilgilendiren, istihdam olanaklarn, g kararlarn etkileyen konulardr. VERG, KAMU MALYES VE ENFLASYON Sosyal demokrat iktidar, byk ktlelerin refahn arttrc politikalara ynelerek refah devletini kurmak istiyor. Toplumsal refah daha iyi datacak politikalar ise kanlmaz olarak kamunun daha byk mali kaynaklar seferber etmesini gerektiriyor. Demek ki, sosyal demokrat iktidar refah devletini kurabilmek iin mutlaka kamu harcamalarn ykseltecektir. Halbuki, 8 yllk ANAP iktidarndan vatandan rendii ok nemli bir ders vardr: devlet, bugnk kamu harcama dzeyinde bile byk bte aklar ve KT aklar vermekte, bu aklar da son derece yksek enflasyon oranlarna yol amaktadr. SHP Parti Program, ilk bakta elikili gibi dursa da, hem refah devletini kuracana hem de enflasyonu dreceine vatanda ikna edemedii srece, refah devleti programnn semen tarafndan ciddiye alnmasn salayamaz. Refah devleti, Trkiye halknn artk iyice alt iibo poplist sloganlardan biri olarak alglanr. Yani semeni etkilemez. Trkiye ekonomisinin son 10 ylnda, sokaktaki adam en olumsuz etkileyen ekonomik gelime, bir trl yavalamayan, giderek hzlanmaya balayan enflasyon olgusudur. Vatanda, srekli artan fiyatlar Trkiye'nin ve ahsnn en nemli sorunu olarak grmeye balamtr. T.zal, ANAP' 1983 seimlerinde iktidara tarken, enflasyonu drmeye vadetmiti. Bunu gerekletiremedi ve byk bir ihtimalle, ANAP'n oy oranndaki dte en byk etken enflasyonla mcadeledeki baarszl olmutur. 1979-90 arasndaki 11 yllk ortama enflasyon oran % 48'dir; yani 11 ylda fiyatlar genel seviyesi 75 kat artmtr. Daha nemlisi, son 3 yln fiyat art hz 11 yllk ortalamann stnde seyretmitir; 1991 ylnn da stnde seyredecei kesindir. Trkiye ekonomisi, 1970'lerin ikinci yarsndan balayarak kronik yksek enflasyon yaayan bir lke niteliini kazanm, yksek enflasyon ekonomik yapnn belirleyici unsurlarndan biri olmutur. Vatanda, enflasyona kar tepkisinde ok hakldr. Birincisi, enflasyonu ekonomiyi ynetenlerin kendisine kar bir salds, bir tr iddet uygulamas olarak grmektedir. Enflasyonun kkeninde iktidarlarn sorumsuzluklarnn, hatta bilinli bir ekilde enflasyonu kendi amalarn gerekletirmek iin kullanmalarnn yattn vatanda hissetmekte ve anlamaktadr. nk, enflasyonun bir tek nedeni vardr: btenin ve KT'lerin aklar. Bu aklar Merkez Bankasnn Banknot Matbaasn altrarak kapatlnca, yksek enflasyon ortaya kmaktadr. Neticede, devletin vatandatan ak vergi eklinde toplamad gelirleri enflasyon vergisi ile toplad bilinmektedir. Gene bilinmektedir ki, enflasyon olabilecek en kt vergi trdr.
nk, hem kaynak dalmn byk lde bozmakta, hem de en ok iktisaden en zayf toplum kesimleri tarafndan denmektedir. Enflasyonla ilgili bir baka ilgin gzlem yapmak mmkndr. Gelimi yada azgelimi, demokrasi ile ynetilen lkelerde genellikle enflasyon oranlarnn dk kaldn, yksek enflasyon hzlarna daha ok diktatrlklerde ve demokrasisi sakat lkelerde raslandn izliyoruz. Belki biraz abartmal gelecek ama, yksek enflasyon oranlarn o lkede demokrasinin sorunlu olduu eklinde tefsir etmek mmkndr. Aada aklamaya alacam gibi, toplumla devlet arasnda bir kopukluk olmad srece, yani sivil toplum ve demokrasi kurumlar gl ise, vatandan enflasyona kar hakl tepkisi siyasi iktidarlar sorumsuz kamu aklar vermekten alkoymakta ve enflasyon oranlar dk kalmaktadr. ktidarlarn maliye ve para politikalarndaki sorumsuzluu, toplum tarafndan denetlenmediklerinin yeterli bir kant olarak grlebilir. Sosyal demokrat hareketin, enflasyonla mcadelenin fevkalade zor ve meakkatli bir i olduunu batan kabul etmesi gerekmektedir. Kroniklemi bir yksek enflasyonu sorununu abucak halledecek mucize reeteler yada sihirli zmler yoktur. Bo yere aranmamaldr. Toplum, gemite yaplm iktisat politikalar yznden, krk katrla krk satr arasnda kalmtr. Enflasyonla devam ederse, byk bir toplumsal ve ekonomik faturay ilelebet demek zorundadr. Enflasyonu drmek de, uzun dnemde son derece yararl olmasna ramen, ksa dnemde byk maliyetler ve ek fedakarlklar gerektirecektir. Bu amazdan ka hi bir ekilde yoktur. Eer nmzdeki dnemde vatandan oy verme tercihlerinde enflasyonu kimin daha iyi zebilecei sorusunun nemli olduuna inanyorsak, o zaman bu konuda onun karsna kesin bir kararllkla kmann, onu SHP'nin enflasyonu drecek elik iradeye sahip olduuna ikna etmenin nemine de inanyoruz demektir. Enflasyon karsndaki tavr, SHP'nin ekonomi programnn baarsnn kaytsz artsz nkouludur. Enflasyon sorununun kalc zm ise, SHP iktidarnn Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan bu yana en byk zafiyetini gidermesine, yani vatandandan vergi toplayabilmesine baldr. Vergi gelirlerinin milli gelire oran bugnk dzeylere kyasla devrim saylabilecek bir art gstermedike, sosyal demokrat iktidar, ne refah devletini kurabilir, ne enflasyonu engelleyebilir, ne gelir dalmn dzeltebilir, ne ekonomik bymeyi hzlandrabilir, ne de Trkiye'yi teknoloji toplumuna dntrebilir. nmzdeki dnemde, Trkiye ekonomisinin kroniklemi (ve ldrc) hastal bte ve KT aklarn tedavi etmek iradesini ve kararlln gsteremeyen bir sosyal demokrat iktidarn sonu, herkes iin byk bir hayal krkl olmaya mahkumdur. Bu almann bandan veri vurgulad temel konuya bylece geri dnyorum. Kamu maliyesinde yaplacak reform, sosyal demokrasinin Trkiye'de devlet-birey ilikilerini tersyz ederek yeniden ina etmesine bamldr. Hem vatanda sfat ile birey, hem de iradi vatanda rgtleri olarak sivil toplum kurumlar, devlete kar glendirilmeli ve yetki alanlar geniletilmelidir. Buna karlk, bireyin ve sivil toplum kurumlarnn sorumluluk anlaylarnda kkl bir
dnm gerekletirilmelidir. Devlet-birey ilikisindeki deime, sosyal demokrat reform projesi iin balbana bir hedefdir. Bunun ekonomideki izdm, toplumun kendi iradesi ile vergi demeye balamasdr. Bireyi devlete tabi klan, srekli devleti bireye kar korumaya alan bugnk devlet anlaynn sonucu, toplumun hi bir kamu sorumluluu tamamas, devlet karsnda anarizan bir bireycilii tercih etmesidir. Sradan vatandan, rnein tipik bir kentlinin adeta tm iktisadi yaam kanun-d faaliyetlerinden oluur. Oturduu ev, toprak mlkiyeti de dahil, mar Yasalar ile eliir: Gecekondu. Elektrii byk bir ihtimalle kaaktr. i ise sigortasz ve vergi demeden, seyyar satc ise karnesiz ve Belediye Zabtas'ndan kaarak, esnaf ise mesleini denetleyen nizamname ve ynetmeliklere aldrmadan alr. Trenlere biletsiz biner. En kk ihtiyacn bile torpille, hakl olmadn bilse bile hi rahatszlk duymadan devletin ve bakalarnn haklarn ineyerek elde etmeye alr. Hatt, Medeni Kanun dnda evlenir; sorunlarn da mahkemeye gitmeden (kavga, cinayet, vs.) zer. Doallkla, bu genel ereve iinde vergisini dememek iin de elinden gelen her eit yola bavurur. Devletilik geleneinin yaratt birey ite budur. Yukarda bu yapnn ahlaki sonularna ksaca deindik. Sosyal demokrasi gibi znde sivil toplumcu bir hareket, bireyin toplumsal sorumluluk hissini gelitirecek, onun kamu bilincine sahip olmasn temin edecek bir yapy oluturmak zorundadr. Yoksa, bir yanda vatandan gnlk olaan yaamnda hayret verici bir brokratik mengenede skan bir devletle, te yanda btn kanun ve kurallar inemeyi fazilet sayan bir toplumun, ada bir refah devletini oluturmas mmkn deildir. Vatanda, ancak ve ancak devletin kendi devleti olduuna inand takdirde kendi iradesi ile o devletin koyduu kurallara uymay, kendi iradesi ile o devlete vergi demeyi kabul edecektir. Trkiye toplumunun demokrasi iinde kendi kendini denetleyen mekanizmalar retmesini, yani toplumun bireylerinin zgrlk iinde kamu bilincine sahip olmalarn sosyal demokrat reform projesinin ekonomide baarl olmasnn nkoulu olarak ne kadar vurgulasak azdr. Tersi, yani tm denetimin yukardan ve merkezden yaplabilecei inanc, sivil toplumu boarak sosyal demokrat reform projesini domadan ldrr. Demek ki, SHP iktidarnda siyasi, toplumsal, kltrel ve ekonomik yasaklar anlamnda (yada devletilik anlamnda) devlet klmeli, nitelik deitirmeli, ama ada sosyal demokrasi ve refah devleti kurumlar anlamnda devlet bymelidir. Yasak devleti kltp sivil toplumu glendirmeyi beceremeyen bir sosyal demokrat hareket, ada sosyal demokrat refah devletini de bytemeyecek, dolays ile programn uygulama olanaklarndan kendini mahrum edecektir. Vergi reformu ve enflasyon bu erevede ele alnmaldr. Trkiye iktisadi tarihinin en "yapsal" zellii, kuruluundan bu yana vergi gelirlerinin milli gelirdeki paynn benzer ekonomik gelime dzeyi ve byme hzndaki lkelerin ok altnda kald gereidir. Birbiri ardndan gelen Cumhuriyet hkmetlerinin hi biri ekonominin bu temel sorununa salkl zm getirme cesaret ve iradesini
gsterememilerdir. te yandan, toplumdan gelen hizmet ve byme basklar siyasi rekabeti etkilemi, hkmetlerin kamu harcamalarn ksmalarna izin vermemitir. Bu durumda, hkmetler kurtuluu d borlarda ve Merkez Bankas banknot matbaasnda bulmulardr. Her iki yntem de ksa dnemde sorunu gizlemeye yaram olabilir; ancak neticede sorun btn ciddiyeti ile gelecee atlm ve birgn gelecek bugn olmutur. Artk, Trkiye'nin kamu harcamalarn ne d borlarla ne de enflasyonla finanse edebilmek olana kalmamtr. ok aktr ki, sosyal demokrat projeyi ister refah devletinde tanmlayalm, ister sanayilemede, mutlaka vergi gelirlerinin milli gelirdeki paynda kkl ve kalc ykseliler salamak zorundayz. Vergi idaresinin dzeltilmesi ve bylece vergi kaann sfrlanmas, phesiz SHP iktidarnn bu yolda ataca en nemli admlardan biridir fakat kesinlikle yetersizdir. Vergi idaresindeki kaa nleyici tedbirlere paralel olarak, yeni vergiler konulmal, baz vergilerin tarifeleri nemli miktarda ykseltilmelidir. Bu noktada, sosyal demokrat vergi anlaynn ilkelerini ksaca gzden geirmekte yarar vardr. Ak piyasa ekonomilerinde, verginin gelir dalm etkileri kadar ekonomik etkilerinin de gz nnde tutulmas zorunludur. Bat Avrupa sosyal demokrat iktidarlarnn deneyiminde, sadece gelir dalm etkisi dnlerek getirilen vergilerin genellikle ekonominin ileyi kurallarna ters dtklerine ve hatta amalanann tam tersi sonular verebildiklerine pek ok rnek vardr. Vergi politikasnn esas ncelii daima kamuya salkl gelir salamak ve bunu yaparken ekonominin etkin ileyiini bozmamak olmaldr. Sosyal demokrasi, bunu yaparken ayrca gelir dalmn bozmamaya hatta mmknse bir miktar dzeltmeye alr. Fakat hi bir zaman vergi politikasn yksek gelir sahiplerini cezalandrma yada dzeni deitirme yntemi olarak grmez. Ekonomik etkinlik asndan belki ikincil kalan ancak gelir dalm ve vergi adaleti iin son derece nemli bir dier ilke, verginin nihai deyicisinin kim olduunun bilinmesidir. Bu nedenle, sosyal demokrasi yanstlabilen vergilerden mmkn olduu kadar uzak durmaya alr. Bir vergi olarak enflasyonu kullanmay daima reddetmesinin altnda bu ilke yatar. Daha teknik dzeye inersek, sosyal demokratlar dorudan vergileri dolayl vergilere, tketimden alnan vergileri tasarruftan alnan vergilere, lks mallardan alnan vergileri ihtiya mallarndan alnan vergilere, idaresi kolay vergileri idaresi zor vergilere, az sayda vergiyi ok sayda vergiye tercih ederler. Bu hedeflerin ille birbiri ile tutarl olmas gerekmez. Mkemmel bir vergi sistemi yoktur; olamaz. Her sistemde mutlaka ekonomik etkinlik, gelir dalm, kamuya gelir salama, kolay idare, vs. hedeflerinden bazlar ile elien vergiler vardr. SHP'yi vergileme konusunda bekleyen byk tehlikelerden biri, ucuz slogancla kendisini kaptrp, sorunu hafife almasdr. rnein, enflasyonun iirdii baz nominal gelirleri reel zannederek, bunlardan alnan vergilerin ykselmesi ile kamu maliyesinin sorunlarnn zleceini nerenlere raslanmaktadr. Enflasyon oran civarnda seyreden faizlerin salad gelir, nominal olarak var gibi durup aslnda varolmayan fiktif gelire ok iyi rnektir. Fiktif
gelirlerden alnan vergiler, gerek aklar kapatmaz. Ayn ekilde, kamu aklarnn sadece byk sermaye diye nitelenen az sayda firmay yada patronu vergileyerek kapatlacan da dnmek hayalciliktir. Orta snf dahil, Trkiye'nin nemli bir kesiminin, yani nfusun nisbi refah iinde yaayan (herhalde yarsndan az olmayan) blmnn ortalama vergi ykn arlatrmak zorunludur. Gelir ve kurumlar vergisinde kaa nlemenin, yani etkin bir vergi idaresi kurularak mkellefler stndeki denetimin arttrmasnn vergi veriminde ykselme salamas beklenmelidir. Ancak, tek bana bu da yetmez. nk, ekonomik etkinlik kriterleri, vergi idaresi dzeldike gelir vergisi tarifelerini dk gelirlerden balayarak indirme gereine iaret etmektedir. Enflasyondaki anmalarla, Trkiye'nin gelir vergisi tarifeleri mterakkiliini ve ekonomik etkinliini kaybetmi, regressif istihdam vergisine dnmtr; mutlaka ekonominin gereklerine uyumluluk salayacak ekilde tarifelerde indirme yaplmaldr. Buna gre, dorudan vergi olarak maliyenin elindeki tek kullanlmayan ara, gayrimenkul ve arazi vergileridir. Gelimi lkelerde, gl yerel idarelerin temel mali kayna, bunlardr. Baz lkelerde, gayrimenkul vergisi piyasa deeri stnden % 5'lere kadar kar. Tarmsal arazinin vergilendirilmesinin sanayilemenin finansmannda zel bir yeri vardr. Japonya'nn Bat ile arasndaki fark bu kadar ksa srede kapatabilmesini etkileyen faktrler arasnda, sanayilemesini tarmsal arazi zerinden ald etkin bir vergi ile finanse etmesi olduu bilinir. SHP'nin ekonomik programnn uygulanabilmesi iin, bu iki vergiyi yksek verimle altrmas zorunludur. Poplist siyasi kadrolarn oluturduu bir dier efsaneye bu noktada deinmek istiyorum. Bir partinin iktidara gelince vergi koyacan sylemesinin, ona oy kaybettireceine inanlr. Bu, vatanda aptal yerine koyan anlayn tipik bir ifadesidir. Vatanda, devlet harcamalarnn ancak vergilerle finanse edilebileceini idrak edemez; yani ona harcama vadederken asla vergiden sz edilmemelidir. Gerek bunun tam tersidir. Vatanda, kayna nereden bulunaca belirsiz harcama vaadlerini hi ciddiye almamaktadr. Bugn sokaktaki adam siyasette souk bakyorsa, partilerin hi birini ciddiye almyorsa, ve bu nedenle siyasette tkanklktan sz ediliyorsa, bir nedeni de partilerin kamuya mali kayna nasl temin edecekleri hakkndaki suskunluudur. Vatandana lkenin gereklerini aka syleyen, ona verecei hizmetleri ve ondan alaca vergileri aklayan ve onu ikna etmeye alan bir partinin, poplist efsanenin aksine, vatanda gznde ciddiyeti, inanlrl ve nemi artacaktr. SHP'nin vergi reformunu iktidara gelmeden btn ayrntlar ile hazrlamasn ve kamuoyuna aklamasn zorunlu klan baka etkenler de vardr. Bunlardan biri olan demokratik siyasi meruiyet, belki de en nemlisidir. Trkiye ve dnya tarihinin bize gsterdii udur ki, iktidara gelirken vergi koyacan aklamayan partiler, iktidarlarnda vergi koyamazlar. Koyamazlar nk, semenden bu yetkiyi almadan iktidara gelmilerdir. Trkiye'de de bu byle olmutur. Sosyal demokrat partiler dnyann her yerinde iktidara gelirken, semen ve vatanda onlarn hangi vergileri
arttracan bilerek onlara oy verdi. Onlar da, bu yetkiye dayanarak iktidarlarnda vergi ykn arttrdlar ve bylece elde ettikleri kaynaklarla refah devletini kurdular. kinci nemli etken, iktidara hazrlkl gelmek zorunluluudur. ada toplumlarn ynetimi son derece karmaklamtr; vergi gibi konular sadece siyasi irade ve kararllktan ibaret deildir. Ayn zamanda hazrlanmas fevkalade dikkat isteyen teknik konulardr. Bunun hazrlnn iktidara geldikten sonra yaplacan dnmek, en iyimser ifade ile, safa bir yaklamdr. ktidarnn ilk iki yln vergi reformunu hazrlamakla geiren bir sosyal demokrat parti, daha vergi reformunun sonularn almadan yeni seime gitmek mecburiyetinde kalacaktr. Ne diyecektir o zaman semenine? Kusura bakmayn, biz bu iin bu kadar zaman alacan bilememiiz mi diyecektir? Bir baka etken daha vardr. Vergi konusu, vatandan devletle karlarnn en aka elitii, birey-devlet gerginliinin tepe noktasnda olduu konudur. Demokrasinin kuruluunda, Krallarn vergi koyma yetkisinin kstlanmas, ancak ve ancak vatanda temsilcilerine danarak vergilemeye gidilmesi abas yatar. Bu nedenle, vergi reformunun mmkn olduu lde kamuoyunda tartlmas ve vatandan tepkilerinin reform gerekletirilmeden alnmas partiyi byk hatalar yapmaktan koruyacaktr. ngiltere'nin halen yaadklarn unutmayalm: Thatcher'in poplerlii zirve noktasnda iken getirdii "Kelle Vergisi"ne (Poll Tax) tepkilerin neredeyse bir halk ayaklanmasna dntn grdk. Kamuoyunun nnde aka tartlmayan, kamuoyunun genel bir desteini almayan vergi reformunun, gerek yasalamasnda gerekse uygulanmasnda ok byk zorluklar kacan bilmek gerekir. Btn sylediklerimiz ayn hususa iaret etmektedir. SHP Parti Programnn iktisat politikalar blmnde, vergi reformu zel bir statye sahip olacaktr. Parti programnn iki ncelikli sosyal demokrat hedefi vardr: refah devletinin kuruluu ve enflasyonla mcadele; bu hedeflere ulamak iin temel arac da vergi reformudur. Bu l, Trkiye sosyal demokrat hareketinin ekonomi programnn temelini oluturur. Geri kalan btn dier hedefler ve politikalar, bu lden sonra gelir; tasarm ve uygulamalarnda bu l ile tutarllklar nem kazanr. SHP, vatanda bu ly gerekletirebileceine inandrd takdirde, mutlaka iktidara gelecektir. nandramad lde, iktidar anslar azalacaktr. DER SORUNLAR Sosyal demokrat hareketin zmek zorunda kald sorunlar doallkla bunlardan ibaret deildir. Yazmn banda da belirttiim gibi, burada parti programn yazmaya almyoruz. Amacmz, parti programnn genel dorultusunu saptamak, kurucu ilkelerini tartmakt. Yukarda deinilen sorunlar ve reformlar, dier politikalarn ynn gstermek iin yeterlidir. Gene de, u ana kadar deinmediim baz sorunlar ksaca belirtmek istiyorum. Ekonomi asndan, tarm sektrne yaklam ok nemlidir. Trkiye'nin azgelimi bir lke olduunu dndmz srece, tarm kesimini sanayilemenin
finansman iin ana kaynak olarak grmek zorundayz. Bu ise, tarmdan sanayiye kaynak aktarmnn srmesi anlamna gelecektir. Yok, bu almada nerdiim gibi, programn temel hipotezlerinden biri azgelimilik evriselliinin krld ise, tam tersine, artk yksek verimli sanayi ve hizmet kesimlerinden tarma kaynak aktarma yollarn aramaya balamamz gerekiyor. Refah devletinin tarm kesimine de yaygnlatrp yaygnlatrlmayaca, yada tarm kesimine getirilecek dier destek politikalarnn tasarm, byk lde bu soruya verilen cevaba bal olacaktr. Tarmn en ciddi sorunlarndan biri olan kooperatifleme yetersizlii, sivil toplumun glendirilmesi projesi ile yakndan ilikilidir. Olay daha genelletirip, sivil toplumcu bir krsal kalknma modelini gelitirmek gerekecektir. Hala Trkiye nfusunun en byk blmnn krsal blgelerde yaad dnlrse, gereki bir krsal kalknma modelinin planlanmasnn SHP iin siyasi olarak da ne kadar nemli olduu anlalr. KT politikalar, bir dier hassas ve canl sorundur. Geleneksel devletiliin dna klnca, Trkiye ekonomisinin dev kamu sektrnde neler yaplacann ayrntl analizi zorunlu olmaktadr. Sosyal demokrasi, davul zurnal zelletirme kampanyalarn sevmez. Gene de, artk devletin elinde kalmasnn hi bir ekonomik, toplumsal yada siyasi anlam olmayan KT'lerin elde karlmasn ngrmek gerekmektedir. KT'lerin zerkletirilmesi, tek bana ilgin bir tekliftir; fakat kamuoyunun bugnk beklentileri ve ekonominin gerekleri asndan, uygulanabilir bir zm olmaktan ziyade kulaa ho gelen bir slogan niteliini gstermektedir. Daha da nemlisi, SHP'nin bir sermayeyi tabana yayma politikas tasarlamas gerekmektedir. KT'ler hakknda retilecek zmler, byk lde sosyal demokrasinin nasl bir sermayeyi tabana yayma politikas arzuladna bal olacaktr. Gene mlkiyet konusunda, evrensel sosyal demokrat hareketin ciddiyetle stne eildii ynetime katlma ve zynetim sorunlarnda SHP'nin politika alternatifleri gelitirmesi zorunludur. Klasik devlet mlkiyeti-kapitalist mlkiyet ikilemini amann nkoulu budur. u ana kadar, sosyal demokrat aydn ve uzman evrelerde ve SHP'de bu ok nemli konuya en kk bir ilgi bile grlmemitir. CHP'nin Halk Sektr kavram, DSP tarafndan azok aynen benimsenmitir; fakat bu kavram sosyal demokrasiden ok halk-poplist bir yaklam yanstmaktadr ve 1990'larn dnyasna yabancdr. zynetim konusunda gelitirilecek modeller, KT sorunlarna yaklam asndan da belirleyici olabilir. KT reformunda, ksmen zynetim, ksmen sermayenin tabana yaylmas, ksmen yerel idarelere devir ve ksmen de olaan zelletirme kullanan karma bir sisteme gidebilmek de mmkndr. Enflasyonun zmlenmesi, Trkiye ekonomisinin bir dier yapsal sorununu, i tasarruflarn yetersizliini daha da ne kartacaktr. ok aktr ki, Trkiye'nin fiyat istikrar ile yksek byme hzlarn birarada gtrebilmesi, i tasarruf orannda sadece vergi reformu ile ulalamayacak artlar gerektirmektedir. Bu konuda benim daha nce nerdii "Zorunlu Tasarruf Hesab" yada benzeri vatandan tasarruf eilimini ykseltici tedbirler getirilebilir. tasarruf orannda
kalc artlar salanmas, Trkiye'nin gelimiliin bir sonraki aamasna, yani sermaye ihracna balayabilmesinin de nkouludur. SHP'nin, Trk firmalarnn ok-uluslu firmalara dnmesini kolaylatrc bir yapy oluturacak politikalarn tasarmnda nclk etmesi yararl olacaktr. Bu aray, amzda lkelerin rekabet gcnn nihai belirleyicisi olan teknoloji retimi konusunu gndeme getirmektedir. Yksek i tasarruf oranlar, firmalara salanacak ucuz aratrma-gelitirme fonlarna olanak verir. Dier yandan salam bir kamu maliyesinin bilimsel ve teknik aratrmaya ayrabilecei kaynaklar da artacaktr. Bu iki etken, beraberce Trkiye'nin yeni teknolojik devrimlerde daha aktif bir rol almasn temin ederler. SHP'nin mutlaka kamuoyuna gereki ve uygulanrl olan bir bilim ve teknoloji politikas nermesi gerekmektedir. Trkiye'nin uygulad sanayiyi tevik politikalar hi bir zaman sistematik ve aklc deildi. Rasgele teviklerle, rasgele ithal ikamesi yaplmt. Son dnemde ANAP hkmetlerinin getirdikleri tevik sistemleri de blk prk ve keyfi kalmtr. Ekonomide, istihdam yaratma, blgesel eitsizlikleri giderme gibi, sosyal demokrat refah devleti hedefleri ile tutarl bir tevik sistemi gelitirmek gerekmektedir. Ulatrma ve enerji sektrlerinde, 21.inci yzyl Trkiye ve dnya ekonomisinin ihtiyalarn gznnde tutan geni ufuklu nazm planlarn hazrlna imdiden balanmal, hi olmazsa bu konulardaki temel tercih ve hedeflerin kamuoyunda tartmaya bir an nce almas arttr. Sosyal demokrasinin, bu kesimlerde kendi iktidarnn ant-simgesi olabilecek byk projelere ihtiyac vardr. Toplumsal hayatta, ktle iletiim aralarnn bundan sonraki gelime modelinin dikkatle saptanmas lazmdr. zel radyo ve televizyon istasyonlarnn ve ebekelerinin kurulmas, hem sivil toplumun gelimesi asndan, hem demokrasi asndan kar klnmas olanaksz hale gelmitir. Ancak, yerel idare reformu erevesinden, belediyelere ve il idarelerine bu sektrde aktif yer alma olana veren sosyal demokrat alternatifler mutlaka retilmelidir. Bilgisayar teknolojisi ile iletiim teknolojisindeki gelimelerin hzla kesitii dnyamzda, yeni teknolojilerin daha katlmc bir toplum yapsna izin verdikleri grlmektedir. zynetim asndan, referandumlar asndan, bu tekniklerin deerlendirilmesi, Trk insanna kendi hakkndaki kararlar dorudan alabilme olanan verme yollar aranmaldr. Kentsel kesimlerin nclnde kurulan bir sosyal demokrat dzen, toplumun kltrel etkinliklerini destekleyen, bireyin yaratc yeteneklerinin nndeki duvarlar kaldran, kltre ulamada ve kltr retmede imtiyazlar snrlayan ve frsat eitliini arttran bir dizi kurumu tasarlamak ve yaama geirmek zorundadr. Trkiye'de blgesel eitsizliklerin belki de en belirgin olduu alan, kltrel etkinliklere ulamadr. Sosyal demokrat kltr politikalarnn Trkiye insannn kendi kendisini tanma ve tanmlamasna katkda bulunmalar, belki de Tanzimattan bu yana sregelen kimlik sorununu zme olanan verecektir. D politikada getirilecek alternatifler, zellikle kamuoyunun SHP'nin lkeyi ynetebilecei konusunda ikna edilmesinde kmsenmeyecek bir faktrdr. 1990'larn yeniden tanmlanan dnya dzenine doru tehisler koymak, Trkiye'nin bu dzendeki yerini ve manevra alann gereki bir ekilde tesbit etmek
gerekmektedir. Son Krfez Krizinin aka gsterdii gibi, eskimi ideolojilerle yeni sorunlara doru zmler nerilememektedir. NATO'dan Orta-Dou'ya, Sovyetler Birliindeki Trk ve mslman kkenli Cumhuriyetlerden Avrupa Topluluuna, Trkiye'nin sosyal demokrat bir iktidar altnda hangi politikalar hangi ilkelerle uygulayacann imdiden saptanmas zorunludur. Evrensel sosyal demokrasi ilkelerinin en nemlilerinden biri, yeryznden savan kalkmas, lkeler arasnda eitlik ve dayanma temelinde yeni bir bar ann balatlmasdr. Bar talebi, SHP iin sradan bir slogann ok tesinde deer ve anlam tayan bir zleme tekabl etmektedir. SHP, bar haketinin ncs ve lideri olmaldr. Listeyi uzatmak mmkndr. Parti programnn, Trkiye toplumunu ilgilendiren btn siyasi, idari, ekonomik, toplumsal, kltrel, d politika, vs. konularnda yepyeni bir yaklam ve taze nefes getirmesi, SHP'nin nmzdeki seimlerde sosyal demokrat hareketin kesin lideri ve Trkiye'nin en byk partisi olabilmesi iin zorunlu hale gelmitir. Bu zorunluluktan kaarak bir yere varmak mmkn deildir. SONU Trkiye sosyal demokrat hareketi ve bu hareketin en byk partisi SHP, tarihinin en nemli yol ayrmna gelmitir. Btn ideolojisini, topluma, ekonomiye ve siyasete bak asn, nerdii iktidar politikalarn, vs. an gereklerine gre yeniden dzenlemek zorundadr. Bu nesnel gerekten ka yoktur. Kararsz geen her gn, eskiyi koruyan, tutucu, Trkiye'nin 1990'lardaki ihtiyalarna cevap vermeyen grntsn glendirmekten ve partiyi bir iktidar seenei olmaktan uzaklatrmaktan baka bir ie yaramayacaktr. Trkiye insannn SHP ile ilgili sorular bilinmektedir. Ksaca zetleyelim. SHP, yeniliin ve reformun partisi midir? Yoksa tutuculuun ve statkonun partisi midir? Yeniliki ise, Trkiye toplumuna hangi yeni siyasi, idari ve ekonomik modelleri nermektedir? SHP, devletin, brokrasinin partisi midir? Yoksa sivil toplumun, byk halk ktlelerinin partisi midir? Eer rgtl sivil toplumu savunuyorsa, devlet karsnda bireyi ve rgtlerini glendirecek reform projeleri nelerdir? SHP, a gemi efsanelerin ve tabularn partisi midir? Yoksa, bilimin, akln ve saduyunun partisi midir? Eer saduyu ve bilimi savunuyorsa, 21.inci yzyla girerken dnya ve Trkiye hakkndaki temel tezleri nelerdir? SHP, dogmatik kalplarn partisi midir? Yoksa, yaratc cesaretin partisi midir? Yaratcln ve cesaretin partisi ile, hangi nerileri gemile kkl kopulara tekabl etmektedir? SHP, 1930 yada 1960 modeli ilericilii mi savunmaktadr? Yoksa, 1990'larn, 2000'li yllarn ilericisi midir? Eer ilericilii an iinde ve nnde tanmlyorsa, 2000`li yllarda nasl bir Trkiye arzulamaktadr? Hangi yeniliklerle lkeyi oraya gtrecektir?
SHP, her yenilikte kendi imtiyazlarnn biraz daha andn gren brokratik sekincilerin partisi midir? Yoksa, gen ve dinamik Trkiye`nin kendisine ada bir kimlik ve yaam kalitesi arayan kentsel ve krsal ktlelerinin partisi midir? Eer byk ktlenin partisi ise, bu insanlara hangi somut politikalarla hangi somut yenilemeleri getirmektedir? Bu sorular istediimiz kadar uzatabiliriz. Bunlardan ve benzerlerinden ne SHP`nin ne de sosyal demokrat hareketin kurtulmas mmkndr. Sorular sessizce geitirme, onlar laf kalabal ile, retorikle, demagoji ile boma abas boyeredir. Sorularn kamuoyunda ve parti iinde yaygn biimde sorulmaya baland ok belirgindir. Bundan birka yl evvel bile birka sivil toplumcu aydn evresi ile snrl kalan bu sorularn artk bu kadar yaygnlk kazanmas, Trkiye`nin ve dnyann getiimiz yakn dnemdeki hzl deiimine iaret etmektedir. Bu yol ayrm, neredeyse devrim saylabilecek bir baka dnme gebedir. Trkiye`nin kent kkenli aydn kesimi, ta Tanzimat`la balayan, ttihatlkla glenen, Cumhuriyet dneminde tepe noktasna kan bir Dou-Bat ve moderngeleneksel ekimesi yaad. Bu kavgada, moderni, ada, Bat deerlerini savundu fakat bunun faturasn toplumdan koparak, onunla neredeyse dmanca bir kartla derek dedi. Toplum karsnda kendisini yalnz ve kuatlm hissetti. O nedenle sivil toplumdan korktu. Kendisini toplumdan koruyacan dnd brokratik-sekinci devlete sk skya sarld. Bugn, kentsel aydnlara, sosyal demokrasinin evrensel ilkeleri etrafnda toplanarak, toplumun derinliklerinden gelen retken ittifaklarn iinde olma, toplumla organik ba kurma imkan beliriyor. Sivil toplum artk aydnn cs deil, olsa olsa kurtarcs gibi gzkyor. SHP, bu yeni ilikinin rgt olabilmelidir. Btn bunlardan dolaydr ki, Trkiye'nin bundan sonraki demokratikleme ve gelime srecinde, evrensel sosyal demekrasi ilkelerini zmsemi, hatta kendi pratii ile onlara katk yapar hale gelmi bir sosyal demokrat parti anahtar rolu oynayacaktr. Byle bir parti varolabildii lde Trkiye`nin geleceine istikrar hakim olacaktr. Sosyal demokrasinin gdk kalmas, belki de lkenin en ciddi istikrarszlk nedeni olabilecektir. Sosyaldemokrat Halk Partinin, yesi, rgt ve kadrolar ile bu dnm gerekletirebilecek tek g olduuna samimiyetle inanyorum. Bu yazda aklanan sosyal demokrat anlay ve ierdii politikalar, demokrasi ve sivil toplum temelinde ykselen bir siyasi-toplumsal-ekonomik projenin temel unsurlar olarak, SHP'nin yeni Parti Programnn ynelmesi gereken evrensel ilkeleri zetlemektedir.
kinci Blm
RGTTE YENLK VE PART DEMOKRAS

Altnc Olaanst Kurultay sonrasnda, parti ynetimine aday iki ayr ekip arasndaki yarma devam ediyor. Bu yar sadece kiilik farklar yada liderlik vasflar ile snrl kalamazd, kalmad. Trkiye'nin ve SHP'nin ihtiyac olan byk reform hareketine taraflarn bak alarn da yanstmaya balad. Aadaki yazda, bu reform hareketinin sradan SHP yesini en ok ilgilendiren blmne, yani rgtsel boyutuna ilikin gzlem ve nerilerimi sunmak istiyorum. SHP'nin son iki yldr en nemli sorunu parti iinde Genel Merkez-Tekilat-ye geninde yaanan gerilim olmutur. Gerek partililer, gerek semen, SHP'nin parti iinde demokrasiyi iletmekte byk zorluklar ektiinin farkndadr. SHP ile ayn miras paylaan DSP'nin de en zayf yanlarndan birinin rgt ii ileyi olmas, parti ii sorunlarn sadece bir ka parti yneticisinin bireysel zaaflarndan kaynaklanmadna iaret etmektedir. Tam tersine, bu olguda sosyolojik gereklerden hukuki altyapya kadar uzanan karmk bir toplumsal srecin etkilerini grmek mmkndr. Nitekim, 1961 Anayasas ile getirilen "Ocak-bucak yasa" 1960 sonrasnda semenin partisine katlmn zorlatrarak siyasetle toplum arasndaki hayati bir ba koparm ve bylece parti ii ekimeleri kaygan bir zemine tamtr. 1982 Anayasas ise, bu yasaa ek olarak partilerin rgtlenme biimlerinde daha kat kstlamalar getirerek, devletle sivil toplum arasndaki en nemli ba kuracak parti rgtlerinin sivil toplum kurumlar ile balantlarn tmyle kesmitir. Bylece, 27 Mays'la balayp 12 Eyll rejimi ile noktalanan darbelerin i mant ve beklentileri de aklk kazanmaktadr: Atatrk askerler ve onlarn sivil destekleri, siyasi partilerin "aadan yukarya" kan sivil toplum rgtlenmeleri olmalarn engellemeye kararllar. Onun yerine, "yukardan aaya" inen siyasi yaplar istiyorlar. Parti rgtlenmesinde ilke, Genel Merkezin illere, illerin ilelere, ilelerin ise delege ve yelere hakim olmalar olmal. Doallkla, lider hegemonyasn normal kabul eden hatta tercih eden) sa partilerde bu rgtlenme anlay ok az sorun kartyor. Ama, kendisine sosyal demokrat diyen bir partinin bu ilkeler erevesinde salkl bir rgt yapsna kavumas imkanszdr. Hatta, rgtlenmesi bu ekilde yrtlen bir partiye "sosyal demokrat" sfatnn verilip verilemiyecei dahi hakl olarak tartma konusu edilebilir. Ne yazk ki, CHP gelenei, ister Ecevit ncesini, ister Ecevit ve Ecevit sonras dnemleri alalm, "yukardan aaya" parti anlayn sorgulamadan uygulayan, bunun ierdii yntem, usul ve yetkileri kendi doal hakk sayan bir yneticiler kadrosunu yetitirmitir. Diyebiliriz ki, CHP'nin ada ve salkl bir sosyal
A.S.Akat
91
demokrat harekete dnmesi srecinin bu kadar yava seyretmesinin temel nedeni, hi bir zaman sosyal demokrat rgtlenmenin ciddiye alnmamas, hep karizmatik lider hegemonyasnn olaan karlanmasdr. Bu noktada analize Trkiye siyasetinin bir baka zelliini sokmak gerekiyor: sosyalist partilerin rgtlenmelerine getirilen tahditler. Sosyalist ve komnist partilerin stndeki yasaklar, daha 1970'li yllarn ikinci yarsndan itibaren, mevcut sosyalist hareketleri nce CHP sonra da SHP iinde siyaset yapma arayna itmitir. stelik, daha CHP ile ilk temaslarnda, bu hareketler kendi amalarna son derece msait bir ortamla kar karya geldiklerini grdler. Parti, yerel dzeyde bir yada birka kiinin denetimindeki az sayda ye ile almaktadr. rgtl bir fraksiyon, disiplinli yeleri ile derhal yerel dzeyde bir g oluturabilme imkanna sahiptir. stelik, sol fraksiyonlar parti tepelerinde birbirlerini yemee alan (ve hi bir ideolojik ierii olmayan) hiziplerin kendilerini yerel dzeyde kullanmay hazr olduklarn grdler. En anti-komnist hizip, i parti-ii delege seimlerine gelince, Dev-Sol yada TKKO ile yakn ibirliine girmekten kanmyordu. Bu ekilde, partiye sosyal demokrasinin tesinden rgtl sol gruplarn szma sreci balad. lgintir ki, solun szmalar, bu kez kamuoyunda da hakl grlen bir "yukardan aa" mantn devreye sokuyor: parti ii demokrasinin iletilmesi halinde ar solun glenecei tehdidi, st ynetim hiziplerine parti iinde tm demokratik kural ve gelenekleri askya almann bahanelerini salyordu. 1970'li yllarn ikinci yarsnda CHP'de balayan bu hastalk, ufak deiikliklerle de olsa, miraslar tarafndan devralnmtr. rnein DSP'nin SHP'ye ynelik temel eletirilerinden biri, SHP'ye ar solun szd ve bu szmalarla SHP'nin sosyal demokrat bir parti niteliini kaybettiidir. Ayn ekilde, Baykal ekibi hukuk-d grevden alma uygulamalarn sol tehdidi ile savunmay denemitir. Yani her iki taraf da, sosyal demokrat bir ktle partisi iddiasna ramen rgtlerinin ok kk aznlklar tarafndan hemen teslim alnacak zayflkta olduklarn bir yerde kabul etmektedir. Demek ki, parti ii demokrasi sorununu ancak yukardaki perspektiften bakarak, yani bir kitle partisinin sahip olmas gereken katlm ve aadan rgtlenme vasflarn engelleyen farkl toplumsal srelerin billurlama noktas olarak ele alarak, gereki zmler retmemiz mmkn olabilecektir. PART NDE TEK DERECEL SEM Parti ii iktidar mcadelesinin son derece kat ve sert gemesi, taraflarn sahte yelik, sahte oy, grevden alma, ye silme ve benzeri hukuk d ve ahlak d uygulamalara bavurmalar, parti ii seim sisteminin doal bir sonucudur. Dikkat edilirse, parti ynetiminin seiminde sosyal demokrasinin lke seimlerinde asla kabul etmedii bir sistem olan "ok dereceli ounluk sistemi" uygulanmaktadr. Sorunun znde, ok dereceli seim yntemi yatmaktadr. Parti yeleri mahalle delegelerini, mahalle delegeleri ile delegelerini ve ynetimini semektedir.
Daha bu aamada, le Bakan ve Ynetim Kurulu iki dereceli seimle seilmektedir. Bir sonraki aamada, mahalle delegelerinin setikleri delegelerin setikleri l ynetimi ve kurultay delegeleri vardr. l Bakan ve Ynetim Kurulu dereceli seimle seilmektedir. Bir sonraki aamada, mahalle delegelerinin setikleri delegelerin setikleri delegelerin setikleri Merkez organlar vardr. Genel Bakan ve Merkez Yrtme Kurulu drt dereceli seimle seilmektedir. lke dzeyinde demokrasinin kabul ettii seim sistemi ok farkldr. T.B.M.M. tek dereceli seimle dorudan semenler tarafndan seilmektedir. Demokrasi ile ynetilen Cumhuriyetlerin byk ounluunda, Yrtme organnn ba olan Cumhurbakan da semen tarafndan tek dereceli seimle dorudan seilirler. ok dereceli seim sistemi, demokratik rejimlerde raslanmayan bir yntemdir. Parti iinde bu delege sistemini devam ettirmek iin hi bir neden kalmamtr. Gemite belki ulam olanaklarnn zorluundan, haberleme ann olmamasndan sz ederek parti iinde tek dereceli seim sistemine kar kmann makul bir taraf olabilirdi. Ama, 1991 yl Trkiye'sinde bu bahanelerin tutar yeri kalmamtr. Tzkte yaplacak deiiklik hem son derece basittir; hem de parti ii rgtlenme ve katlm asndan devrim saylabilecek etkileri olacaktr. Parti tznn ngrd zamanlarda, en kk parti rgtlenme biriminde kurulacak sandklara, aynen lke seimlerinde olduu gibi, parti yeleri gelerek oy atarlar ve tm parti organlarn dorudan seerler. Trkiye'de bunun neden mmkn olmayacan aklamak hi bir ekilde mmkn deildir. Olsa olsa, mevcut parti aalar tek dereceli seim sistemine tepki gstereceklerdir. nk, delege dzeninin bozulmas, onlarn yllarca uraarak kurduklar kar an bozacak, parti yelerinin partilerine sahip kmasna olanak tanyarak onlarn parti stnde kurduklar egemenlii sarsacaktr. Siyaseti tekrar sayg duyulan bir meslek haline getirmek SHP'nin nndeki en nemli grevlerden biridir. Sosyal demokrat partinin gl bir sivil toplum kurumu olmas, parti rgtnn parti yelerini yanstmas, semenin korkmadan partisine ye olmas, hepsi parti ii seimlerde bu devrimin gerekletirilmesine baldr. PART NDE NSB TEMSL SSTEM Ancak, ilk aamada, mevcut ok dereceli seim sistemi iinde kalncaksa bile mutlaka le, l ve Genel Merkez, parti ynetim kurullarnn seiminde "nisbi temsil" sistemine gidilmelidir. Parti iinde birden fazla listenin kmas ve bunlarn kongrelerde aldklar oy says ile orantl ekilde parti organlarnda temsil edilmeleri Bat Sosyal Demokrat partilerinde yaygn uygulamas olan bir yntemdir. Bu ekilde farkl fikir hareketlerinin parti iinde beraberce varolmalarna imkan tannr. Bir fikir hareketi iin parti organlarnda ya mutlak hakimiyet yada hi olmama gibi anti-demokratik bir
yapya izin veren "ounluk sistemi" bu nedenle kullanlmaz. Nisbi temsil sistemi zaten lke seimlerinde kullanldna gre, siyasi kltrmze yerlemitir. Teknik dzeydeki sorunlarn zlmesi iin gerekli uzmanlk da vardr. Btn sorun, rgt canlandracak, yelerin gcn arttracak bu sistemin uygulanmas iin parti ynetiminin gerekli iradeye sahip olmasdr. Nisbi temsil sistemi zellikle ile ve il dzeyindeki seimlerde grlen hukukiahlaki sorunlarn nemli bir blmn zecektir. Farkl fikir yada kiilik hizipleri ynetimde temsil edileceklerine gre, tasfiye korkular ve bunun getirdii sertlikler azalacaktr. SHP iinde ciddi bir reform hareketine soyunan ynetici kadronun programna mutlaka parti ii seimlerde nisbi temsil ilkesini getirmesi gerektii kansndaym. SELM ORGANIN DOKUNULMAZLII Son dnemde SHP rgtn ve parti ile yakndan ilgili kamuoyunu en ok yaralayan uygulamalarn banda, parti iinde seimle belirlenen ile ve il kurullarnn kendisi de seilerek gelmi Genel Merkez organlar tarafndan grevden alnmas gelmektedir. Bu durumda, seim kazanm yerel yneticiler Genel Merkez tarafndan atanan seim kazanmam yneticilerle yer deitirmektedir. Ayrca, rnein yeni ile ve illerin kurulmasnda grld gibi, normal olarak yneticilerini seimle getirebilecek yerel birimlere sistematik olarak atama ile ynetici tayin edilmektedir. Bu uygulamalara genelde tzk izin vermektedir. Ancak, atama halinde Tzn emrettii srelerde seim yaplmas gerekirken, sk sk bu srelerin byk lde aldna, yani tzn ihlal edildiine raslanmaktadr. Demokrasinin en hassas olduu konulardan biri, seimle gelinen bir grevden seim d yntemlerle gidilmesinin dznlenmesidir. Dikkat edilirse, btn demokratik rejimler bu hassas konuyu ok dikkatle ele alrlar ve "seimle gelen seimle gider" ilkesini soyut bir slogandan kartp hayata geirecek tedbirleri getirirler. ster Belediye Bakannn Merkezi hkmet tarafndan grevden alnmas olsun, ister Hkmetin rnein Silahl Kuvvetler tarafndan devrilmesi, ister bir parti organnn daha st bir parti organ tarafndan iten el ektirilmesi, u yada bu ekilde seimle gelen bir yneticinin seim d yntemlerle grevden alnmasn ok mstesna artlarda kabul ederler. Bu mstesna artlarda bile, deerlendirmeyi yapacak olan kurumun siyasi atmalara taraf olmamasna byk zen gsterilir. rnein, grevden alma hi bir ekilde yrtmeye (idareye) verilmez, yarg organna braklr. ok aktr ki, Trkiye'nin merkeziyeti-brokratik gelenei, her dzeyde seimle gelenlere phe ile bakm ve onlarn haklarn koruma yoluna gitmemitir. Nitekim, bugn bile bir Belediye Bakannn sudan sebeplerle siyasi otoriteye dorudan bal ileri Bakanlnca idari bir kararla grevinden alnmas mmkndr. Olsa olsa madur durumdaki grevden alnm kiinin yarg yoluna
bavurmas sz konusudur. Ayn mantk SHP iindeki uygulamalarda geerlidir. Her st makama, bir alt dzeydeki seimle gelmi yneticiyi grevden alma ve yerine atad bir ynetici ile devam etme frsat ve imkan verilmi, bu yetki hi tartlmam ve doal karlanmtr. Ayn mant, partinin eitli seimlerde gsterecei adaylarn seimine uygulayabiliriz. Demokratik ilkeler, aday seiminin o seim blgesindeki parti yeleri (hatta baz demokratik lkelerde olduu gibi partinin semenleri) tarafndan yaplmasn gerektirir. Bu ilkeden sapma, sadece parti iinde deil, lkede demokrasinin ileyiini byk lde yaralayacaktr. Halbuki, SHP'de bu konuda da uygulamann karmakark olduu grlmektedir. st organlar, bir bahane yaratp parti yesine, hadi en fazla tek dereceli seimle gelen delegelere ait bir demokratik hakk gaspetmekte ve partinin adaylarn merkezde belirlemeyi tercih etmektedirler. Bylece seilmi adaylarn yerini atanm adaylar almaktadr. Demokrasinin en temel ilkeleri ile atan bu durum doallkla parti iinde ok byk suistimallere yol aan bir yetki dalm yaratmakta ve partiyi semen nezdinde en fazla yaralayan uygulamalara izin vermektedir. Mevcut durumu savunmak amacyla getirilen savlar ise son derece ilgintir: u yada bu ekilde parti yelerine gvensizlii, partinin (ve dolays ile toplumun) yukardan ynetilmesi ve denetlenmesi arzularn, velhasl demokrasinin z ile elien bir dizi zlem ve zafiyeti zetlemektedir. Ancak ve ancak "aadan yukarya" rgtlenme modeli ile varolabilecek bir Sosyal Demokrat partinin, gemiten kalan bu hatay mutlaka dzeltmesi arttr. Bu amala, partide greve aday olan kadrolar, bundan sonra hi bir ekilde hi bir rgtn bir st makam tarafndan grevden alnmayaca kesinlikle vadetmelidirler. Ayrca ilk Tzk Kurultaynda bu uygulamann Tzk'ten de kaldrlmasna olanak verecek deiikliin hazrlanmas gerekmektedir. Ayn ekilde, yerel ve milli seimlerdeki parti adaylarnn belirlenmesinde de tek yntemin btn yelerin katlm ile yaplacak seimler olaca ve hi bir bahane ile bu temel ilkeden saplmasna izin verilmeyecei parti ii reform platformunun ana temalarndan bir olmaldr. YE HAKLARININ GLENDRLMES Bugnk parti rgt modelinin hala en zayf halkasn yeler oluturmaktadr. Pek ok ilede, partiye ye kaydedilenler arasnda u yada bu ekilde sosyal demokratlkla hi bir ilikisi olmayan, sadece ahbaplk, akrabalk yada memleketlilik gibi nedenlerle parti iindeki bir hizipi desteklemek zere partiye alnm kiiler oktur. Bu olgu, sosyal demokrasiye gnl vermi, hareketin ve partinin glenmesi iin almaya hazr esas ktleyi partiden soutmaktadr. Partinin salkl bir yapya kavumasnn temel arac, parti yelii sisteminin kkl bir ekilde gzden geirilerek an ihtiya ve imkanlarna uygun hale getirilmesidir. Yaplacak reformlarn amac bellidir: suni ye uygulamasn bitirmek ve yelerin parti ii etkinliklere katlmasn salamak.
Birincisi, yelerin izlenmesinde yaygn bilgisayar kullanmna gidilmelidir. Genel Merkezin yazdraca bir yelik program btn lelere ve llere datlabilir ve partide standart salanm olur. Ayrca, le yelik bilgileri le, le ve l yelik bilgileri ise Genel Merkeze disketler aracl ile kolayca aktarlabileceinden, denetim kolaylar. kincisi, yelerin parti ii seimlere katlabilmelerini parti ii faaliyetlerde yer almalarna balamak gerekmektedir. Partinin eitim seminerlerine, konferanslarna, ak oturumlarna, gezilerine, seim kampanyalarna katlmayan bir yenin parti ii seimlerinde oy kullanma hakk olamaz, olmamaldr. Parti organlarn seilmek veya partiden aday olabilmek iin de ayn artlar aranmaldr. ncs, yelik aidat konusu yeniden ele alnmaldr. Sosyal demokrat partilerin mali bamszl yelerinin partiye yaptklar katklarla salanr. Halkn fakirlii gibi sudan nedenlerle aidat dk tutmak, ucuz bir poplizmdir. yeler gelirleri ile orantl bir aidat demeli, aidatn zamannda demeyen yenin yelik haklarn kullanmas askya alnmaldr. Drdncs, her ile ynetiminin, il ve genel merkezden ald destekle yelere eitim faaliyetleri balatmasdr. Sosyal demokrat partiler, eitim konusunu ok nemserler. Parti ii eitim yelerin ve yeler aracl ile onlarn iinde yaadklar muhitin ada fikirlerle tanmalarna, demokrasinin kurallarn renmelerine, toplumlarnn temel sorunlarn dnmelerine, velhasl daha iyi bir sosyal demokrat ve daha iyi bir vatanda olmalarna katkda bulunur; partililerin biraraya gelerek birbirlerini daha iyi tanmalarn ve parti ii sorunlar tartmalarn salar. Beincisi, partinin Program, Tzk gibi ana metinlerinin st organlarda nihai kabulu yaplmadan nce, btn ilelerde yelerin katlm ile enine boyuna tartlmasn salamak gerekir. Parti ii katlmn ve demokrasinin ana mekanizmalarndan biri de budur. Sosyal demokrasi tm toplumun "aadan yukarya" rgtlenmesini zgrln ve eitliin nkoulu olarak kabul eder. Kendi partilerinin program ve tzn dahi kendileri dorudan tartmayan, bunu bile "temsilcilerine" devreden yelerden oluan bir sosyal demokrat partinin iktidara gelse bile toplumsal dinamii canlandrmasna imkan yoktur. Altncs, yelerin ynetime kar haklarn koruyacaklar mekanizmalar glendirilmeli, bunlara bir tr "Parti ii yarg" nitelii kazandrlmaldr. GENEL SEKRETERN KURULTAY TARAFINDAN SELMES Parti iinde tek dereceli seimlere gidilmedii takkdirde, hi olmazsa gereksiz baz kadameler kaldrlmaldr. Mevcut yapda sadece Genel Bakan Parti Kurultay tarafndan tek dereceli seimle seilmekte, partinin ikinci nemli yrtme organ olan Genel Sekreter (ve yardmclar) Kurultayn setii Parti Meclisinin setii Merkez Yrtme Kurulu tarafndan, yani iki dereceli seimle gelmektedirler. Bu durumun yaratt temel sorun, aslnda partinin bir anlama yasama organ mahiyetindeki Parti Meclisinin Genel Sekreteri denetlemesini imkansz hale
getirmesidir. nk, tanm icab, Genel Sekreter Parti Meclisinin iindeki ounluk grubunca seilmekte, bylece Parti Meclisi fiiliyatta Genel Sekreterliin denetlenmesinden ziyade onaylanmas ilevini grmektedir. Demokrasinin bir dier ilkesi "kuvvetler ayrldr". lkede yrtme ile yasama ve yarg arasnda kuvvetler ayrln savunurken, parti iinde "kuvvetler birlii" uygulamak tutarszlktr. Nitekim, Trkiye de, tek parti rejiminde 1924 Anayasas ile "kuvvetler birlii" ilkesi ile ynetilmi, ancak 1961 Anayasas ile beraber demokrasinin olmazsa olmaz ilkesi "kuvvetler ayrm" devreye girmitir. Kuvvetler ayrm ilkesi, Genel Sekreterin (ve yardmclarnn) Kurultay tarafndan tek dereceli seimle seilmesini gerektirir. Yani, Olaan yada Olaanst Kurultay, Partinin iki st yrtme organ olan Genel Bakan ve Genel Sekreteri dorudan seecektir. Parti Meclisi, Genel Bakan ve Genel Sekreter'in seiminden sonra, gene Kurultay tarafndan seilecek ve kendi iinden Merkez Yrtme Kurulunu belirleyecektir. Doallkla, Genel Sekreter (ve yardmclar) MYK'nn yeleri olacakdr. Genel Sekreterin Kurultay tarafndan tek dereceli seimle seilmesi, ilaveten Parti Meclisinin kompozisyon ve yetkilerini yeniden ele almaya imkan verecektir. rnein, mevcut yapda olduu gibi, il bakanlarnn ve partili belediye bakanlarnn parti meclisine girememeleri ama milletvekillerinin girmeleri son derece yanltr. Genel Sekreterin tek dereceli seimine paralel olarak il ve belediye bakanlarnn da parti meclisine girmelerine imkan verilmeli, bylece gl, genel merkezdeki yrtmeden bamsz ve rgt temsil eden bir parti meclisi yaps kurulmal ve bu yap MYK'na yansmaldr. GENEL BAKAN YARDIMCILIKLARI Parti st ynetimi asndan yaplabilecek bir dier yenilik, Genel Bakanla beraber Kurultay tarafndan seilecek Genel Bakan Yardmclklar ihdas etmektir. Bunlarn asgari bir, azami olmas dnlebilir. Yardmclar, Genel Bakan'n partiyi darya temsil etmesinde ok nemli bir ilev yapacaklardr. Dolays ile, kendi aralarnda bir iblmnden bile bahsedebiliriz. Yardmclardan biri karde sosyal demokrat partilerle ilikilerden sorumlu olabilir. Sosyal demokrasiyi sa hareketlerden ayrdeden zelliklerden biri de, Sosyal Demokrat partiler arasnda ok gl bir dayanma ve bu dayanmay destekleyen uluslararas kurumlar (Sosyalist Enternasyonal bunlardan biridir) olmasdr. Partinin btn bu kurumlarda temsil edilmesi, dier partilerin st yneticileri ile yakn ilikiler kurulmas son derece nemlidir. Bir dier yardmcnn ekonomik konularda sorumluluk almas mmkndr. amzda hzla deien ekonomik koullar, gerek ekonomi, gerek ialemi dzeyinde ok sayda konferans, panel, ak oturum gibi toplantlarn hem lkede hem de darda izlenmesini zorunlu klmaktadr. Btn bu temaslarn sadece Genel Bakan tarafndan gtrlmesi mmkn deildir. SHP'nin gemite
uygulad gibi Genel Sekreterin bunlar izlemesi ise yanltr nk Genel Sekreterin esas sorumluluu rgt ileridir. Eer varsa, nc yardmcnn da sendikalar, demokratik ktle rgtleri ve benzeri sivil toplum kurumlar ile ilikilerde sorumluluk almas nerilebilir. Genel Bakan Yardmcl ihdas edilmesinin bir dier yarar, Sosyal Demokrat harekete katk yapm ve yapmaya devam edecek ikincil liderlerin kamuoyuna tantlmasdr. Sosyal demokrasiyi poplist hareketlerden ayrdeden ana zelliklerden biri parti ve hareketin kamuoyunda bir tek bireyle (liderle) zdelememesi, ok sayda saygn siyasetiden oluan kadrolara sahip olmasdr. Genel Bakan Yardmclklar bu adan da son derece yararl olacaktr. SONU Bugnk sivil toplum kart Anayasa, Siyasi Partiler Kanunu ve rgtlenme zgrln znden zedeleyen dier antidemokratik mevzuatla bile, SHP'nin daha demokratik ve katlmc bir rgt yaps kurabilme yolunda ataca ok nemli admlar vardr. Bu admlar iin inisiyatifin sadece partinin st kademelerinden gelmesini beklememeliyiz. Sradan yeler, ye olmasalar bile partiyi destekleyen kesimler, SHP'nin parti ii demokrasiyi yaama geirmesini temin edecek ve bir sivil toplum kurumu olarak Trkiye insan ile organik balarn glendirecek reformlar aratrmal, tartmal ve parti st ynetimine bu reformlar devreye sokmas iin bask yapmalyz. nmzdeki dnemde, gerek SHP ve gerek Trkiye demokratik sosyalist hareketi iin, en hayati mcadele parti ii mekanizmalarda, parti ii demokraside, parti ii katlm srelerinde, parti ii ahlakta, parti ii eitimde verilecektir. Semeni ve yesi ile btnlemi, emeki ktlelerin ve aydnlarn en yetenekli ve ahlakl kesimlerini sinesinde barndran bir parti kuramadmz srece, btn abalarmz akntya kar krek ekmekten ibaret kalacaktr. Sosyal demokrat hareketin ilerici ve dinamik kadrolarn sivil toplumcu bir parti rgtlenme modeli evresinde ibirliine aryorum.
nc Blm
PART- ETM VE RGTLENME

ETMN NEM Biri size hi tanmadnz bir partiyi gsterse ve "bak bakalm, u parti sosyal demokrat bir parti mi?" diye sorsa, ilk aklnza gelen sosyal demokratlk kstas ne olurdu? Benim, hem saptanmas ok kolay hem de sonucu ok kesin bir kstasm var. Parti-ii eitim kurum ve mekanizmalarna bakardm. Bunlar, btn parti ye ve yneticilerine srekli eitim veren, eitim srecini parti-ii demokrasi anlaynn yaama geirildii alan olarak gren niteliklere sahipse, baka hi bir eye bakmadan o parti sosyal demokrat derdim. Deilse, o zaman da bu parti bence sosyal demokrat parti olamaz der geerdim. Dikkat edilirse, eitimin kurum ve mekanizmalarna bakmaktan sz ettim, programlarna deil. Bu yazmda, sosyal demokrat bir partinin varolmasnda bu kadar nemli grdm parti-ii eitim sorununu ve bunun rgtlenme ilke, kural ve yntemleri ile balantlarn aratrmaya alacam. Trkiye'de sosyal demokrat hareket asndan nmzdeki dnemde hayati belirleyicilie sahip etkenlerden biri SHP'nin eitim olayna nasl yaklaacadr. Nitekim, 29 Ekim Olaanst Kurultay'nda oluan yeni MYK, rgtle ilgili almalarnda parti-ii eitime ncelik vermitir. nmzdeki gnlerde, Genel Sekreterliin nce st dzeyde bir eitim programn balatmas, bilahare daha genel eitim politikalar tesbit ederek btn parti rgtlerinin bu politikalar erevesinde parti ye ve yneticilerine eitim vermesine ynelmesi beklenmektedir. Parti-ii eitim kurum ve mekanizmalarna bak as, siyasi hareketlerin temel zelliklerini ortaya kartr. Muhafazakar-liberal partiler iin byle bir soru mevcut deildir. nk, bunlar dzenin partileridir ve dzen iinde organik olarak yer alan sekinlerin ve iktidar odaklarnn temsilcisidirler. Hareketin amalad toplum zaten bugn varolandr. yle kimsenin siyasete katlmn filan talep etmezler. Demek ki, parti tekilat da bu iktidar sahiplerini ve sekinleri barndran bir atdr. Onlarn eitime ihtiyac yoktur, eitilmesi gereken baka bir kimse de yoktur. O kadar. Herhangi bir parti-ii eitim program uygulayan muhafazakarliberal parti dnlemez. Sosyal demokrat partiler ise, iktidara geldiklerinde tm toplum dzeyinde kuracaklar demokratik yapnn bir rneini daha iktidara gelmeden parti-ii ileyilerde yaama geirmek zorunda olduklarn bilirler. Statkonun partisi olmamak, tam tersine bugnden ok farkl bir gelecein temsilcisi olmak, sosyal
A.S.Akat
99
demokrat harekete nemli grev ve sorumluluklar ykler. Bunun banda, nce partililerden hareketle, yarnn toplumsal bilince sahip ve demokrasinin kendisine verdii haklar kullanabilen vatandalarnn yaratlmas gelir. Amacn, zellikle sistem tarafndan itilen, bilgi dzeyi asgaride tutulan emeki ktlelerin demokrasiyi renmeleri ve bylece siyasete aktif bir g olarak katlabilmeleri olmas, sosyal demokrat eitim anlayn dier sol hareketlerin yaklamlarndan da kkl biimde ayrdeder. nk, sosyal demokrat partinin parti-ii eitim kurumlarnn hedefi, parti ye ve yneticilerinin sosyal demokrat ideolojiyi iyi bilmeleri ile snrlanmamtr. Byle bir snrlama, partilileri st ynetimin aralar gibi gren, eninde sonunda parti-ii demokrasiyi ldren bir merkeziyetilie tekabl eder. Eitim srecini "bilenlerden bilmeyenlere" giden tek ynl bir propaganda ve beyin ykama arac eklinde ele alan "bilimci" grlere sosyal demokrat hareket iinde yer yoktur. Sosyal demokratlar iin parti-ii eitim, ncelikle bireye demokratik kiilik kazandrma, demokratik haklar kullanmaya altrma, demokrasinin ierdii sorumluluklar renme ve zmseme, velhasl iyi bir demokrat ve iyi bir vatanda olma olanan salayan balbana bir hedeftir. Bir ara deildir. Demokrasiye kaytsz artsz inanm sosyal demokratlar iin, parti-ii dinamizm ve canllk, hareketi baarya gtrecek liderlerin bizzat alan ktlenin iinden kp sivrilmesinin nkouludur. DEMORKAR NASIL RENLR? Evet; balang sorumuz bu olmal: demokrasi nasl renilir? Yorgun bir gnn ardndan, evinde bir sr sorun onu beklerken partisine gelip katkda bulunmaya alan sradan emekiye soyut metinler stnde ders vererek demokrasiyi retebilir miyiz? Tabiki hayr. Bu yntem sekinci aydnlarn eitim anlayn yanstr. Hem "bilmeyenlere" ders vererek kendilerini tatmin ederler, hem de bilen-bilmeyen ayrmn srdrerek (hatta glendirerek) kendi imtiyazlarn korumu olurlar. Demokrasi uygulayarak, demokratik srelerin iinde yer alarak renilir. Bunun baka yolu yoktur. nk, demokrasi, iktisat gibi, hukuk gibi, ehircilik gibi, teknik bir konu, teknik bir uzmanlk alan deildir. Kavramn z, uzmanlk ve bilgi dzeyleri ne kadar farkl olsa, btn insanlarn (vatandalarn) siyaseten eit olduklar temel postlas stne ina edilmitir. Profesrle hademesini, generalle neferini, patronla iisini, genel bakanla sradan yeyi siyasi kararlarda birer oy sahibi yaparak eitleyen bu sreci bir teknie, bir uzmanlk alanna indirgemek mmkn deildir. O halde, demokrasinin eitimi de teknik konularn eitimi gibi, rnein bir niversite program gibi olamaz. Demokrasinin eitiminde herkes renci, herkes retmendir. Bu mantk erevesinde, parti-ii eitim kurumlarnn ilevleri u ekilde zetlenebilir:
i. parti-iinde varolan demokratik mekanizma ve olanaklarn yelere tantlmas, ii. yelerin bunlar kullanmaya tevik edilmesi, iii. demokraside mndemi bireysel sorumluluk ve ahlak kurallarnn aklanmas, iv. hogr ve uzlama gibi temel demokratik davran kalplarnn pratik iinde gelitirilmesi, v. demokrasiyi zenginletirecek yeni yntem ve zmlerin aranmas, vi. parti deneyiminden hareketle lke dzeyinde demokratik davran kalplarnn belirlenmesi. Bylece, partililer bir taraftan fiilen uygulamasn yaptklar konularda, ayn zamanda hem teorik bilgi sahibi olurlar, hem de teorik bilgiye kendi deneyimlerinden hareketle katkda bulunabilirler. Sol literatrde sk sk sz edilen teori-pratik birliinin fevkalade bir rnei yaama geirilir. Demokrasi eitimi, parti-ii demokrasinin tm sorunlarnn yeler tarafndan tartlmas ile balamaldr. Doallkla, parti-ii demokrasinin ilerlik kazanmasn arzulamayanlar, demokraside kendi sekinci imtiyazlarnn sonunu grenler bu anlaya btn gleri ile kar kacaklar, parti-ii demokrasi eitimini kuru seminerlere, sanki bir tekniin retilmesine indirgeyip gstermelik dzeyde tutmaya alacaklardr. Trkiye solunda sekinci ve antidemokratik kalntlarn gl olmas, SHP merkez ynetiminin de bu yolu seme ihtimalini gndeme getirmektedir. Trkiye'de demokratik kurum ve geleneklerin azgelimilii SHP'nin iini zorlatryor. Ancak, demokrasi eitiminin SHP ve Trkiye asndan nemini de arttryor. Demokrasi kavramnn soyut bir ekilcilikten kurtulup parti-ii pratiinin zengin ieriinde snanmas ve somutlamas, tek-part dnemi ideolojik artlanmalarnn Trkiye toplumcu dncesinden silinmesine olanak tanyacaktr. Bylece, tek-parti rejimi, 27 Mays darbesi, ocak-bucaklarn kaldrlmas gibi partide halen byk bir kavram kargaas yaratan konularda sosyal demokrat ideoloji ile tutarl bir netlie ulamak kolaylaacaktr. En nemlisi, "bizim halk cahildir, demokrasiye geite bunun gz nnde tutulmas gerekir" trnden sekinci safsatalara bir son verilebilecektir. DEOLOJY KM RETR? Benzer bir sorun partinin ideolojisi iin sz konusudur. Sosyal demokrat partinin toplumda ve dnyada olup biten olaylar karsndaki tavr ideolojisi tarafndan belirlenir. Parti program genelde bu ideolojiyi zetler ve yanstr. Peki ama, bu ideolojiyi, bu program kim ve nasl retecektir? Gene parti-ii eitim devreye giriyor. lk aamada, Trkiye'de de, dnyann geri kalan yrelerinde de, sosyal demokrat hareket az sayda iyi eitim grm entellektelin inisiyatifi ile retilmi metinlerden yola kmak zorunda kalmtr.
Ancak, baarl demokratik sol hareketler bu noktada durmamlar, sratle parti tabannn ideolojik retimde aktif bir rol almasn temin edecek mekanizmalar devreye sokmulardr. Yukarda ksaca lkemizin gelimilik dzeyinin yaratt ek sorunlara deindim. Gemite parti ideoloji ve programnn sekin bir aydn aznlk tarafndan belirlenmi olmasn u yada bu ekilde dorulayabiliriz. Ama, artk bugn ve yarn iin sz konusu sekinci eilimlerin sregelmesini hi bir ekilde dorulamamz mmkn deildir. Sradan yelerin ve alt kademe rgt yneticilerinin ideloloji ve program retimde aktif yer almalar, nmzdeki dnemde SHP'nin gerek bir ada sosyal demokrat partiye dnmesinin temel kouludur. Sorun, yukarda ksaca deinilen demokrasi eitimi ile paralellik gsterir. Yani, teknik boyutu son derece kstl olduundan, uzmanlarn katks da ancak dolayl olabilir. Siyasi ieriinin zenginlii nedeniyle, arlk siyasi dzeyde, siyasetin kendisindedir. Sadece sosyal demokrat partiler iin deil, adeta tm partiler iin bu byledir. rnein Amerikan sanda bu yzyln en nemli dnmlerinden birini gerekletiren Ronald Reagan neticede bir sinema aktryd. Trkiye de demokratik sosyalizmin kurulu dnemi lideri Blent Ecevit niversite mezunu bile deildi. rnekleri arttrmak mmkndr. Hepsi ayn noktaya iaret eder: demokratik yaplarda, bir siyasi ideolojiyi hi bir ekilde iktisat, hukuk, sosyoloji, vs. uzmanlk alanlarnn birine yada onlarn toplamna indirgeyemeyiz. deoloji o uzmanlk alanlarnn toplamnn stndedir; o toplumun kendisini ve dnyay anlama ve alglama biimidir. O nedenle de, baarl ideolojiler uzmanlar tarafndan deil, toplum ve toplumun siyasi temsilcileri tarafndan retilir. zellikle sosyal demokrat partinin ideolojisi asndan yukarda sylenenlerin nemi sanyorum ki ok aktr. Demek ki, parti-ii eitim sreci, SHP'nin idelolojik retiminin temel aralarndan biri olarak dnlmelidir. Bunu, yukarda birka kez belirttiimiz gibi, bilenlerden bilmeyenlere giden bir yol olarak ele alamayz. Tam tersine, gerek yerel yneticilerin ve gerek sradan yelerin sosyal demokrasiden anladklarnn ve beklediklerinin ifadesini bulaca bir srecin balatlmasnn arac haline getirmeliyiz. Somutlatrrsak, SHP'nin nndeki siyasi gndemin ilk srasnda Parti Programnn yenilenmesi vardr. Bu yenilenme, ile rgtlerinden itibaren her kademede youn bir program tartmas almasn gerektirmektedir. Parti-ii eitim kurumlar, sz konusu tartmann ana odan oluturabilirler. Eitim malzemesini hazrlayan Genel Sekreter Yardmcs eklinde bir st ynetim birimi yada TSES gibi bir bamsz kurulu olabilir. Ancak, yenilik nerileri bir eitim metni ekline dntrlnce, partinin btn kademelerinde ayrntl bir ekilde tartlmas, programn Trkiye sosyal demokrat hareketinin tarihinde ilk kez aadan yukar oluumuna izin verecektir. Parti-ii eitim kurum ve mekanizmalarnn SHP'nin ideolojisinin ve programlarnn demokratik ve katlmc bir erevede retilmesine katk yapacak ekilde dzenlenmesi bu nedenlerle hayati neme sahiptir.
SYASET NASIL YETR? Sosyal demokrat partileri sa partilerden ayrdeden bir dier zellik, bunlarn byk ktlelerin iinden kacak ve onlar temsil edecek siyasi kadrolarn yetitikleri siyasi rgtler olmalardr. Sa partiler toplumdaki ekonomik yada dier g odaklarn temsil ederler ve sa siyasetiler bu g odaklarnn sekinleri arasndan sivrilir, elenerek ykselir. Sosyal demokrasinin durumu ok farkldr. Temsil ettii ktle, kapitalizmin rettii bozuk servet ve gelir dalmnn alt kademesini oluturan, iyi ve kaliteli eitime ulaabilme olanaklarn snrl bir ktledir. Partinin grevi, kapitalizmin frsat eitlii tanmad bu ktlenin iindeki yetenekli insanlar bulup onlar siyaseti olarak yetitirmek ve onlarn kendi insanlarn kapitalizmin cenderesinden kurtarmalarna olanak hazrlamaktr. Demek ki, SHP'nin rgtsel demokrasi aray sadece soyut bir hedef yada idealist bir demokrasi sevgisi olarak grlmemelidir. Parti-ii demokrasi, ve bu demokratik mekanizmann stne ina edilecei parti-ii eitim kurumlar, Trkiye'de siyasetin altyapsn deitirecek bir yeniliin mjdesidir: byk ktlenin kendi iinden kan siyaseti ve liderlerin sosyal demokrat harekete damgasn vurmas. Bu noktada, CHP'nin sekinci gelenei ile aradaki kkten fark tekrar tekrar vurgulamalyz. CHP gelenei, byk lde brokrasiden transferlerle lkeyi ynetmek eilimindeydi. Jakoben gelenek iinde 1923-50 arasnda tek parti rejimi ile lkeyi ynetmi bir anlayn lider ve siyaseti adaylarn kendisini destekleyen brokratlarda ve aydnlarda grmesi olaan karlanabilir. Nitekim, bu aydnlardan bir blm, CHP'nin 1970'lerdeki dnmnde ve Ecevit hareketinde son derece nemli roller oynamlardr. Ancak, CHP'nin sosyal demokrat bir partiye dnme sreci iin kabul edilebilen bu durum, artk olgun bir sosyal demokrat parti olma zorundaki SHP iin hi bir ekilde dorulanamaz. Buna ramen, ksmen miras alnan CHP gelenei, ksmen de 12 Eyll rejiminin zor artlar, SHP'nin yakn gemite byk ktleden lider yetitirme mekanizmalarn devreye sokmasn engellemitir. Halen parti st ynetiminde ok net bir ekilde brokrasi kkenlilerin arl grlmektedir. Trk siyaset hayatnn, zellikle de CHP geleneinin etkilerini tayan sosyal demokrat hareketin en nemli sorunlarndan biri olduu iin, bu konuyu biraz amak istiyorum. Demokrasinin kurulu yllarndan itibaren, siyaset ve uzmanlar arasndaki ilikinin nitelii tartma konusu olmutur. Daha nce de belirttiimiz gibi, demokrasi, btn insanlarn siyaset nnde eit olduklarn varsayar ve bu ilkeyi, baka hi bir zelliklerine bakmadan her vatandaa bir oy vererek fiilen uygulamaya sokar. Bu durumda, uzmanlk alanlar ekonomi, siyaset ilmi, sosyoloji ve hatta hukuk gibi toplumsal bilimler olan aydnlarn, siyasi srelerdeki tm imtiyazlar ortadan kalkacaktr. Bu kiiler, siyaset adamlarnn yannda danmanlk yapabilirler; hatta parti-iinde yada hkmette teknik vasflarndan yararlanlmasna olanak veren grevler yklenebilirler. Ancak, demokrasinin temel kuralnn siyasetin siyasetilere ait olduu unutulmadan.
Gelimi Bat demokrasilerine bir gz atmak, ve onlarn deneyimleri ile Trkiye'yi karlatrmak, konunun somutlamas iin yeterli olacaktr. Btn Bat sosyal demokrat partilerinde, partinin her dzeydeki siyasi kadrolar iinde ii kkenlilerin byk arl vardr. En iyi bilinen rnei W.Brandt olan bu nemli sosyal demokrat gelenein kendiliinden olumadn zellikle belirtmeliyiz. Sosyal demokrat hareketin kurulu yllarndan itibaren, partiler ii snfnn siyasette ii snf kkenli siyaset kadrolar tarafndan temsil edilmesini kendilerine temel hedef olarak almlar, ve bunda baarl olmulardr. O kadar ki, muhafazakar ve sa partiler bu olgudan etkilenmi, byk halk ktlelerine daha yakn duracak halk kkenli liderler aramlardr. Reagan bir aktrd; Thatcher bakkal kz; Major ise liseden ayrlmadr. Eer bugn Bat toplumlar aristokrat ve burjuva kkenli sekinlerin siyasetteki tekelini krmay becermi, siyasetin nemli bir toplumsal mobilite arac olmasn salamsa, phesiz bunu sosyal demokrat partilerin bilinli politikalarna borludurlar. Trkiye'de ayn evrimin SHP'nin nclnde gereklemesi gerekmektedir. Yani, nmzdeki dnemde SHP brokratik sekincilik eilimlerini tersyz etmelidir. Bu ise ancak ve ancak parti ii eitim mekanizmalarnn bu yazda akladmz ekilde ilemesi ile mmkn olabilecektir. SYAS AHLAK NASIL OLUUR? Parti-ii eitimin Trkiye ve SHP asndan ok nemli olduu bir dier alan, parti ii mcadelelerde taraflarn kullandklar yntemlerin ahlaki erevesinin izilmesidir. Ne yazk ki, CHP'den alnn mirasn 12 Eyll rejimi ile btnletii srete, herkesin utan duyaca uygulamalar SHP iinde sradan olaylar haline gelmitir. Partinin yaamakta olduu ahlak bunalmnn kkeninde ise Trkiye'de siyasi partilerin byk ktlelerden kopuk rgtler haline dnmeleri yatmaktadr. Trkiye'de siyasi partilerin halkn dorudan katlm ve denetimine kapatlmalar aray yeni, yani 12 Eyll rejimine zg deildir. 27 Mays'n rettii 1961 Anayasas Trk siyasi hayatna en byk hasar yapacak kstlamalarn ncsdr. 1950'li yllarda Trkiye'nin yaad youn politiklemenin byk lde Demokrat Partiye kanalize olmas, sivil-asker brokrat kesimi CHP'ye rakip partilerin byk ktle nezdindeki rgtlenme olanaklarn engelleme araylarna itmiti. Bulunan zm, siyasi partilerin le'den ufak idari birimlerde rgt kurmalarn yasaklamak oldu. Bylece, 1946 ylnda ok partili rejime geile birlikte byk canllk yaayan Ocak ve Bucak tekilatlar kapatld. Masumane gibi duran bu kck karar, aslnda siyasi partileri sivil toplum rgtleri olmaktan karmay, yani onlar siyasi toplumun ve bylece merkez brokrasisinin denenetiminde tutmay amalyordu. 1960'lardan balayarak Trk siyaset hayatnn toplumdan kopmaya balamas, paralelinde parti ii siyaset yaamnda hzlanan bir ahlak bunalmnn belirmesi, giderek sementekilat/tekilat-ynetici/ynetici-lider arasnda kprlerin atlmas, hep ocak-bucak
yasaklarnn sonucudur. Bir kere parti ile semen ktlesi arasndaki organik ba kopunca, parti-ii iktidar mcadelesi hzla kk aznlklarn eline gemi ve yozlamtr. Hereyin iktidar iin mbah kabul edildii bir krd parti ii demokrasinin yerine gemitir. Nedir bugn gelinen nokta? Parti yelerinin nemli bir blm naylon yelerdir ve tm partililer bunu bilmektedir. Halbuki, partiye gnl vermi pek ok insan hizip hesaplar ile yeri ve sras geldiinde yelikten silinmektedir. Parti ii seimlerde sandk almak, yelere duyuru gndermemek, sahte oy kullanmak yaygndr. Bunu yapanlar utanmazlar, hatta yanl bir i yaptklar kansnda deillerdir. Daha yukar karsak, st parti rgtleri seimle gelmi alt rgtleri grevden almaktan ve yerlerine kendi adamlarn atamaktan ekinmezler. Tzk maddeleri kolayca inenir ve atama ile gelen ynetimler yelik ve delege operasyonunu tamamlayncaya kadar, icabnda aylarca grevde tutulurlar. nseimlerin btn partililerin katlaca bir ekilde yaplmas gerekirken, merkez yoklamasna gidilebilir. Bu listeyi uzatabiliriz. Btn partililer, parti iinde ahlakn ve hukukun deil, sahtekarln ve zorbaln hkm srdn pekala bilmektedirler. Parti iinde siyaset anlay iktidara gelmek iin btn aralar geerli sayan bir partiye sosyal demokrat denebilir mi? Bu partiye vatandan iktidar emanet etmesi beklenebilir mi? Eer seimleri u yada bu ekilde kazansa bile, bu tr davranlara alm bir kadro Trkiye'nin ihtiyac olan cesur reformlar gerekletirebilir mi? Bu ahlak anlaynn yaygn olduu bir partide fikir tartmas olabilir mi? Tabiki hayr, hayr, hayr... Demek ki, parti-ii eitimin temel hedeflerinden birisi de, partide sradan yesinden genel bakanna, ahlakl bir siyaset yapma anlaynn hakim klnmasdr. ncelikle, sradan yelerden balayarak tm parti grevlilerine parti tz tm ayrntlar ile retilmeli, kendilerini stlerindeki dier grevlilerin hukuk-d davranlarndan nasl koruyacaklar aklanmaldr. zellikle, parti-iindeki hukukun koruyucusu olmas gereken disiplin kurullarna nasl mracaat edilecei, kararlara nasl itiraz edilecei, seimlerde oy kullanrken nelere dikkat edilecei konularnda partililerin eitilmesi salanmaldr. Doallkla, bu sre iinde, yukarda akladmz ekilde, partililer mevcut kurumlarn daha iyi ilemesi iin neriler getirecekler, bu kurumlar sahipleneceklerdir. Ayrca, eitim toplantlarnda sradan yeler bildikleri hukuk d davranlar aa kartma frsatna kavuacaklardr. Bylece, eitim toplantlar bir anlama partinin ahlaki forumu niteliine kavuacak ve bu tr davranlara gidebilecek partililer iin nemli bir caydrc etki yapabilecektir. BAZI SOMUT NERLER Sanyorum ki, yukarda yazlanlar parti-ii eitim kurum ve mekanizmalarndan neler beklememiz gerektiini yeterince ak seik hale
getirmektedir. Ancak, bu yazdaki amacmz, ayrntl bir eitim program hazrlamak olmadndan, daha ok eitimin ilkeleri ve hedefleri stnde durduk. Bunun dnda, ksa dnemde partinin da ynelik siyasi mcadele gcn arttrmay hedefleyen pek ok etkinliin eitim program iine alnmas mmkndr. Aada bunlardan nemli grdklerimi ksaca belirtmek istiyorum. Bilgisayar kullanm. Yeniliklerin savunucusu bir partinin, ada teknolojiye uyum salamakta topluma nc olmas gerekir. Bu bakma, SHP'nin artk evlere giren bilgisayar teknolojisini partilisine maletmesi zorunludur. ye dosyalarnn bilgisayarla tutulmas, postalamann bilgisayarla yaplmas, ile, il ve genel merkez ynetimleri arasnda bilgi akmnn bilgisayarla yaplmas hem etkinlik hem de maliyet asndan byk avantajlar salayabilecektir. Bu amala, genel merkezin standart yazlmlar retmesi ve bunlara yerel rgtlere datmas rgtler aras bilgi akmn rahatlatacaktr. Bilahare, rgtlerde bilgisayar kullanm stne seminerler dzenlenir ve en lkenin en cra kesinde bile SHP'nin modern teknolojisi kullanmas salanabilir. Kaynak yaratma. Bat siyasi partilerinde gerek partinin olaan faaliyetleri gerekse seim etkinlikleri iin semenden ve halktan para toplama balbana bir sanat haline getirilmitir. Bu amala son derece modern teknikler kullanlmakta, mmkn olduu kadar ok sayda insann partiye maddi katkda bulunmas salanmaktadr. Trkiye'nin byk kentlerinde dahi bu ynde en kk bir bilin mevcut deildir. Kullanlan yntemler eskimitir, etkinlikleri snrldr. Genel merkez, icabnda Bat lkelerinde bir yada daha fazla uzman getirerek bu konuda temel metinleri ve partili uzmanlar oluturmaldr. Bilahare, bu uzmanlar btn illerde eitim seminerleri yaparak parti tekilatnn ada kaynak yaratma yntemlerini renme ve benimsemelerini salayabilir. Kampanya ynetimi. Son 20 ylda, bilgisayarlarn ve televizyonun devreye girmesi ile, siyasi propaganda ve kampanya yntemleri de ok deimitir. Artk byk ktle mitinglerinin yerini daha kk topluluklar, basn ve televizyon reklamlar, dorudan posta yolu ile ulama gibi aralar almaktadr. Bu konularda Amerikay yeniden kefetmeye uramak yanltr. Aynen kaynak yaratma iin olduu gibi, dardan uzman yada dokman getirerek, genel merkezin nc olmas ve tm rgt eiterek bilgilendirmesi partinin seimlerdeki etkinliine ok olumlu katk yapacaktr. Yukardaki alana bakalarn eklemek mmkndr: genlik rgtleri ile ilikiler; sendikalarla ilikiler; tketici rgtleri ile ilikiler; evre rgtleri ile ilikiler; yerel idare-parti rgt ilikileri; vs.vs. Btn bu konularda genel merkezin bat lkeleri deneyimlerini de yanstacak ekilde eitim seminerleri hazrlamas ve il ve ile rgtlerinde yneticileri ve aktif yeleri eitmesi partinin toplumsal etkinliini arttracak, hababam usulu particilikten ada bir partiye dnm kolaylatracaktr. SONU
Parti-ii eitim, bir sosyal demokrat partinin can damardr. Semenin partisi ile btnleebilmesinin, yenin seimle gelen organlar denetleyebilmesinin ve parti ideolojisinin retimine katlabilmesinin, il ve ile yneticilerinin ada siyaset yntemlerini uygulayabilmesinin, parti-ii demokrasinin btn kurallar ile ileyebilmesinin, ve nihayet yerel yada milli dzeyde partinin iktidarda baarl olabilmesinin nkoulu, etkin ileyen eitim kurum ve mekanizmalardr. Parti iindeki grev ve sorumluluklar ne olursa olsun, tm SHP'lilerin demokratik eitim ilkelerinin yaama geirilmesini Genel Merkezden talep etmeleri, eitim programlarn desteklemeleri, hatalarnn dzeltilmesine yardmc olmalar gerekmektedir.SHP'nin ada bir sosyal demokrat partiye dnp dnemeyecei byk lde parti iinde demokratik eitim kurumlarn gerekletirip gerekletiremeyeceine baldr.
A.S.Akat
108
Drdnc Blm
TEKNOLOJ VE PART DEMOKRAS

Toplumsal gelime ile ilgili temel kurallardan biri, teknolojide hzl deiim olduu hallerde, siyasi kurumlarn bu deiime ayak uydurmakta ge kalmalardr. Bunun en arpc rneklerinden biri olarak, siyasi partilerin i rgtlenmelerini gsterebiliriz. Sivil toplumun ve demokrasinin vazgeilmez kurumlarndan biri olan siyasi partiler, ulam ve haberleme olanaklarnn bugnk leklere kyasla son derece snrl olduu bir dnemde olutular. stelik, o dnemin siyasi ve toplumsal mcadele alan, temel hak ve zgrlkler anlay bugnden ok farkl idi. Sonuta, demokrasi/disiplin ve ye/ynetici dengelerini sistematik ekilde ikincisi lehine bozan bildiimiz merkeziyeti parti yaplar olutu. Demokrasinin lke dzeyindeki uygulamalar ile parti iindeki ileyiini karlatrarak ie balayabiliriz. Birka rnek vermek istiyorum. Hangimiz iki yada dereceli seimle gelen bir parlamentoya razyz? Yurtta delegeler seecek; o delegeler baka delegeler seecek; o delegeler de milletvekillerini seecek. Trkiye'de Tek Parti Rejiminde olduu gibi... Ama siyasi partinin yneticilerini halen bu ekilde seiyoruz! Hangimiz nisbi temsil yerine ounluk sistemini neriyoruz? Yani partilerden en ok oy alan o seim blgesinde btn milletvekillerini alacak. 1945-60 arasnda olduu gibi... Ama parti ii seimlerde nisbi temsil ilkesine izin yok; en ok oy alan liste tulum kyor! Hangimiz hkmetin seimle gelmi bir grevliyi, diyelim bir belediye bakann istedii gibi grevden almasn destekliyoruz? ANAP'n SHP'li belediye bakanlarna reva grd gibi... Ama partinin st organlarnn seimle gelmi yerel organlar cmerte grevden almasna ses kartmyoruz. Hangimiz 100 semenden sadece 5'inin katld bir seimi meru kabul etmeye, o seimden kan iktidar btn lkenin iktidar gibi grmeye razyz? Ama 6 milyon oy alm bir parti, yurttan oyverecei adaylar sadece 150 bin ye hatta 5-10 bin delege ile yapyor ve hi yadrgamyoruz. Bu rnekler hep ayn yne iaret ediyor. Trkiye'nin kendisine sosyal demokrat diyen partileri lke apnda bireyi ve sivil toplumu glendirmeye, onlar devletten ya da sermayeden kaynaklanan oligarik yaplara kar korumaya altklarn iddia ediyorlar ama, kendi ilerinde benzer demokratik sreleri devreye sokamamlar. Sonuta, katlmc bir toplum nerenler, kendi partilerinde katlmcl gerekletirememiler. stelik, 20.yzyln son eyreinde bu ihmali ulam ya da haberleme teknolojisinin yetersizlii ile dorulamaya da imkan yok.
Sorun, zelllikle siyasi parti yneticilerinin siyasete bak alarnda, siyaset anlaylarnda yatyor. Sosyal demokrat siyasi parti kavramna yeni bir bakn temel koordinatlarn kolayca izebiliriz. nce, partiyi sivil toplumun anahtar kurumu olarak tanmlamalyz. Trkiye'nin kendi zgl siyasi gelime izgisinde, tek parti rejiminin miras partileri sivil toplumun deil, siyasi toplumun bir uzants olmaya itmiti. 1950'lerde canlanan politik mcadeleler tam bu eilimi ykacakken devreye giren 1960 darbesi Ocak-bucak tekilatlarn kapatarak parti ii katlm yasaklad. Ama yurttalarn depolitizasyonu idi. 12 Eyll rejiminin olumasna da, sonularna da en byk katk phesiz byk ktlelerin partilerine aktif biimde katlmalarn ve bylece partilerin sivil toplumda kklemi kurumlar olmasn engelleyen Ocakbucak yasandan geldi. Sosyal demokrat partinin bir sivil toplum kurumu olmas ne demektir? ncelikle, mmknse partiye oy veren btn semenlerin partinin oluum ve kararlarna katlmasn salamaktr. rnein A.B.D.'de sava sonras dzenlemelerin en ilginlerinden biri, adeta tm eyaletlerde, nseimlerin delegeler ya da yelerle snrl kalmasnn yasaklanmas, tm partili semenlere ak nseim sistemine geilmesidir. Oy verecei partinin aday seimine katlamayan bir semenin parti ile ilikisi daima mesafeli ve kukulu kalacaktr. Bu ise, hem partiyi seimde ald oylar itibariyle zayflatr, hem de demokrasinin tehlikeye dt anlarda partisine sahip bir ktle gcnn caydrc etkisini yokeder. Partiler, toplumdan kopuk siyasi kurumlar olarak kaldklar srece demokrasi bir yaam tarz olarak yerleemez. Avrupa deneyimi ise partilerin semenleri iinde ok yaygn ve aktif bir yelik sistemi kurmalar eklindedir. Avrupa sosyal demokrat partilerinin parti faaliyetlerine katlan ve aidat deyen ye saylar sk sk semen saysnn yarsna ular ve geer. Sosyal demokrat partinin rgt, alan snflarn ve aydnlarn kaynat, beraberce eitim grdkleri, kltrel ve sosyal etkinliklere katldklar, ok nemli sosyalleme aralardr. Bu kendiliinden olmad. Tam tersine, sosyal demokrat hareketin gcnn burada olduu anlald iin zel bir aba gsterildi. Partinin ye yapsna, yelerin parti ii siyasi srelere katlmalarna byk nem verildi. Tm toplumu kapsayan, toplumla organik balants yksek bir rgt yaps hedeflendi ve gerekletirildi. Bilgisayar a bu oluumlar kolaylatrmaktadr. Trkiye gibi azgelimi bir lkede dahi, bugn 100 binden fazla ev bilgisayar vardr. Bu say, 1992 seimlerine kadar byk bir olaslkla 4-5 katna kacaktr. kinci zal hkmeti. orta eitim sistemine nmzdeki yllarda 1 milyon bilgisayar getirmekten szetmektedir. Trkiye'nin her kesindeki otomatik telefon imkanlar yarn bilgisayarlarn kendi aralarnda muhabbetini sradan bir olay haline getirecektir. Yeni teknolojinin yurttan parti ve toplumda siyasi kararlara katlabilmesinde insanoluna salad demokratik imkanlar ncelikle sosyal demokrat hareketin grmesi ve kullanmaya balamas gerekmektedir.
A.S.Akat
109
Bir video ve televizyon fiyatna alnabilen kiisel bilgisayar, bir ile ynetiminin onbinlerce yeye istedii anda mektup yazabilmesine, onlarn parti faaliyetlerine ne lde katldklarn ve aidat durumlarn izlemeye yeterlidir. Sosyal demokrat hareketin maddi kaynaklarnn snrl olduu trnden bahaneler artk ikna edici deildir. Sorun, siyasete ve yeye yaklamn arpklnda yatmaktadr. SHP en ksa srede byk ye kampanyalarna girimeli ve paralelinde yenin ve tekilatn gcn arttrc parti ii reformlar devreye sokmaldr. Bunlardan yukarda da ksaca deinilen iki tanesi ok nemlidir: tm parti grevlerine yneticilerin tek dereceli seim ile gelmeleri ve bu seimlerde nisbi temsil sisteminin uygulanmas. Kendi rgt iinde katlmc ilikiler kuramayan, ada teknolojiyi kullanamayan bir partinin, iktidara geldiinde bunlar toplumda gerekletireceine hi kimseyi inandrmas mmkn deildir. Bu reformlar acilen yaplmad takdirde, toplum partinin ilerisine geecek, parti nnde olduunu iddia ettii toplumun gerisinde kalacaktr. Sosyal demokrat hareketin gl bir sivil toplum rgtlenmesine dntrlmesi, her dzeyde ada ulam, haberleme ve bilgi ilem teknolojilerini kullanan katlmc demokrasinin parti iinde ilerlik kazanmasna baldr. nmzdeki dnemde sosyal demokratlarn bu konulara byk nem atfedeceklerini mit ediyoz.
Beinci Blm
SOSYAL DEMOKRASDE LDER VE KADRO

Trkiye'nin gen ve dinamik sosyal demokrat hareketi, 1988 Haziran ay Olaan SHP Kurultayndan sonra kmsenmeyecek bir ivme kazand. Deneyimli siyaseti Deniz Baykal'n SHP Genel Sekreterliine gelmesi ile, 12 Eyll rejiminin siyasi yasaklarnn sosyal demokrat harekete olumsuz etkilerinden hi olmazsa biri bylece ortadan kalkt. Sosyal demokrat gelenein gl olduu lkelerde, bu tr olaylar parti-ii ve partiye yakn yayn organlarnda canl bir tartma ortamna yol aar. Yani, partinin ve hareketin etkin dnce ve eylem odaklar Kurultay gibi nemli bir olayn sonularn kendi alarndan deerlendirirler, parti ve harekete etkilerini saptamaya alrlar. Bu tartmalar hem genel kamuoyunu partide neler olup bittii hakknda aydnlatr, hem de parti tekilatn bilinlendirir. Benzer bir gelenein SHP iinde yerlemesi asndan son Kurultay sonularnn analizi son derece nemlidir. Bu yazmda, Kurultay ncesindeki heyecanl rekabet ortamnn bende artrd ve Kurultay sonular ile nem ve gncelliinin arttn dndm bir konuyu irdelemek istiyorum: sosyal demokrat harekette liderin, zellikle karizmatik bir liderin nemi nedir? Bu ekilde, sol siyasetin dnya ve Trkiye pratiinde uzun sredir varolan sorulardan birine de cevap aramaya alacam. SOSYALZM VE LDER Btn toplum kesitleri iin safkan demokrasi ve katlm talepleri ile yola kan sosyalist hareketin sk sk lider sultasna dm olmas tarihin garip tecellilerinden biri eklinde grlebilir. zellikle 1917 sonrasnda, marksist partilerde liderin putlatrlmas kural haline gelmi, Stalinciliin tanmlayc unsurlarndan biri olmutur. Lenin'in demokratik merkeziyetilik ilkesinde, demokrasinin sadece ad vardr, esas olan merkeziyetiliktir. Merkezi ise lider temsil eder. Bu tr rgtlenmeler, gayri ihtiyari insana askerlii, orduyu, yani yukardan gelen emirlere kaytsz artsz uymay ieren militer hiyerariyi hatrlatrlar. Aslnda bu sonu raslantsal deildir. Leninist "nclk" kavram, doru bilgi ile donatlm bir aznln toplum adna (ve toplum iin!) karar almasna izin vererek, teorik dzeyde lider sultasnn temellerini atmtr. Bir kere toplumun ve demokrasinin yerine "nc" konunca, bir sonraki kademede "ncnn" yerine de onu temsil eden liderin getirilmesi kolaydr. Bylece, insanl aadan yukarya, tabandan tavana katlmla zgrletireceini savunan bir hareket bir tek kiinin emrinde bir tavandan tabana rgte dnmtr.
A.S.Akat
111
A.S.Akat
112
Bu durumun demokratik sosyalist ideal ve projenin btn ilke ve anlaylar ile elitii, onlarla taban tabana zt olduu sanyorum ki ok aktr. Demokrasi ve katlm arttka liderin gc ve nemi azalr; liderin gc arttka demokratik ve katlmc srelerden uzaklalr. Nitekim, 1917 sonrasndda sosyal demokrasi kendisini marksizmden ayrdederken, parti ii demokrasi sorununun nemini kavram ve Bat sosyal demokrat partileri lidere ar baml rgtlenme anlaylarna iltifat etmemilerdir. Alman Sosyal Demokrat Partisi llideri Willi Brandt'n bir skandal sonucu babakanlktan ayrldktan sonraki durumu, yani partinin lideri olmasna ramen fiilen pek ok fonksiyonunu devretmesi sz edilen yaklama ok iyi bir rnektir. Bugn gl sosyal demokrat partilerde lider, latince tabiriyle prima inter pares, yani eitler arasnda birinci olan yneticidir. Bunun anlam, parti st ynetimindeki kiilerin tmnn toplumda yada partide bir fikri, bir kesimi yada bir kanad temsil eden gl kiiler olmalar, liderin ise onlar iinden syrlm ama neticede onlardan biri olmasdr. ada bir demokratik sol partinin seim yada ynetim baarsnn lidere, liderin karizmasna, yada onun stn yeteneklerine bamll asgari dzeye inmitir. Btn bunlar liderin vasflarnn nemsiz olduu anlamna gelmez. Partililer, gerek seimlerin kazanlmasnda, gerek iktidara gelindiinde lkenin ynetiminde en az hatay yapacak st ynetimi kurmaya, lideri semeye alrlar. Partinin mesajn ktleye iletemeyen, lkeyi baar ile ynetecei konusunda halk ikna edemeyen bir liderle anslarnn azalacan bilirler. Ancak, dier yandan da, eer hareket ve partinin nesnel sorunlar varsa, d dnyaya kar ok parlak bir grnt verse bile, karizmatik liderin bu sorunlar zemeyeceinin, olsa olsa bunlar kamuoyundan gizlemeye yarayacann farkndadrlar. Bunun ise salksz bir gelime olduunu anlarlar. Sosyal demokrasinin parti ii rgtlenme modelinin ierdii demokrasi ve yaratc rekabet, doallkla partinin o gnk ihtiyalarna en iyi cevap veren vasflara sahip kiilerin st ynetim kadamelerine gelmelerini kolaylatracaktr. Hi olmazsa, yaplan seimin yanl olduu pratikte ortaya knca, partililer o lideri deitirme imkanna sahip olacaklardr. rgtl sivil toplum idealinin taycs sosyal demokrat partinin kendi rgt ve kurumlar, lidere kar daima bu g ve dinamizmi ellerinde tutarlar. TRKYE DENEYM Trkiye'de sivil toplum ve demokrasinin gelimesi merkezi devlette etkinliini srdren sivil-asker brokrasi tarafndan engellenmitir. Cumhuriyet dnemi "Ebedi efle" balad; "Milli efle" devam etti. Toplumun siyasete arln koymasn ilerine sindiremeyenler, bir yandan srekli gl lider efsaneleri yarattlar, dier yandan da liderin yetkilerini ksacak her trl denetim kurumunun olumasna mani oldular. Bylece, rgtsz ve atomize bir topluma kar kimse tarafndan
denetlenmeyen lider ynetimi kurmaya altlar. Hep kurtarclar arand. Toplumu kurtarclara ihtiyac olduu konusunda koullandrmak iin ne gerekli ise yapld. Siyasi partilerin gerek sivil toplum kurumlar haline dnmelerine kar durmaya alan bir ideolojik ve kurumsal erevede, liderin rolnn ve yetkilerinin abartlmas doal sonutur. Belki bazlarmz kzdracak ama, Trkiye'deki siyasi partileri bir lider etrafnda olumu ve lidere kaytsz artsz bi'at etmi insan kalabalklar eklinde grebiliriz. Sosyal demokrasinin ilk deneyimleri de bu ynde olmutur. Tek parti dnemi kalntlarnn CHP'den temizlenmesi srasnda, rgtn gc artm ve yepyeni bir kadro ortaya kmt. Ancak, rgtn ve kadronun sivrilttii lider, parti iinde iktidara geldikten sonra tutumunu deitirmeye balad. Liderin karizmatik zelliklere sahip olmas, bu eilimi glendirdi. Sonucunu hepimiz yaadk. Sayn Ecevit kendisine "eitler arasnda birinci olmann" tesinde vasflar atfederek nce kadrosunu, sonra da tm partiyi lavetti. DSP deneyiminin baarszl, lider ne kadar karizmatik, hattta savunulan fikirler ve platform ne kadar doru olursa olsun, lidere ar baml bir rgtlenme modelinin iflas etmeye mahkum olduunu gstermitir. Sosyal demokrat hareketin Ecevit'in 1970'li yllardaki iktidar deneyimlerinden ve 1980 sonras DSP macerasndan renecei ok ey vardr. Bunlar tartmaktan kanarak bir yere gidemeyiz. Tam tersine, byk fiyatlar deyerek kazanlm bilginin bugn ve yarn daha salkl bir parti kurulmasnda kullanlamamas gibi son derece yanl bir sonu alrz. SHP'nin byle bir israfa gc yetmez. Bugn sorunlarn zmn yeni bir karizmatik liderde grenlerin 70'lerden ders almadklarn kolayca syleyebiliriz. Ayrca, 12 Eyll rejiminin temel amalarndan biri, siyasi rgtler olarak partileri zayflatmak, onlarn toplumu temsil etme gcn krmaktr. 12 Eyll'le uzlam iktidar partisi ANAP'n liderin mutlak hakimiyetinde olmas raslant deildir, sistemin mant ile tutarldr. DYP'nin ana sorunlarndan biri hala lider partisi niteliini korumasdr. Btn bunlar, Trkiye'nin demokratiklemesinin itici gc olan SHP iin yeniden eski usul bir lider partisine dnmenin mahzurlarn aka ortaya koymaktadr. NEDEN KADRO NEMLDR Sosyal demokrat partiler, semenin nne kurulu dzende kkl deiiklikler yapacaklar iddias ile karlar. Vatandan, zellikle alan ktlelerin gnlk yaamlarnda hissettikleri sorunlarn bir dizi reform aracl ile zme kavuturulmas, bu reformlardan kar bozulan kk aznlklar dnda herkesin arzulad bir husustur. Hedeflerin arzulanr olmasna ramen sosyal demokrat partinin semenden yeterince destek alamamas, semenin bu reformlarn zorluunu saduyusu ile hissetmesinden kaynaklanr. Semen, hakl olarak, kkl deiiklikler srasnda hatalar yaplmas halinde oluacak ek sorunlarn faturasnn
kendisine kmasndan korkar. Bir atasz vardr: "Dimyata pirince giderken evdeki bulgurdan olmak" diye; sanrm semenin psikolojisini ok iyi zetliyor. Kadronun nemi bundan kaynaklanmaktadr. Semen, sosyal demokrasinin nerdii reformlar gerekletirecek kadronun yetenek ve ehliyetine gvenmek ihtiyacn duymaktadr. Bu kadroda, kendi alanlarnda sivrilmi, kendisini kantlam, kamuoyunda saygnlk kazanm isimlerin varl, sz konusu gvenceyi verecek unsurlardan biridir. Bir kadro hareketinin ikinci nemli vasf, nerilen reform paketinin ve bu reform paketinin ierdii ayrntl uygulama politikalarnn hazrlanmasnda salad imkanlardr. ada toplumun karmakl, hem teknik dzeyde, hem de siyasi dzeyde ihtiyalarn byk bir eitlenmesi ile sonulanmtr. Ne kadar stn yeteneklere sahip olursa olsun, bir tek kiinin (yani karizmatik liderin) bunlara zm getirmesi olanakszdr. zmleri, farkl alanlarda uzmanlam, farkl duyarllklar olan geni kadrolar gelitirir ve uygular. Sosyal demokrasinin dnya dzeyindeki zengin iktidar deneyimleri, baarnn temel aralarndan birinin iyi yetimi bir kadro olduunu gstermitir. CHP'nin 1978-79 baarszlnn ardnda kadrolama yetersizlikleri olduunu hepimiz biliyoruz. Karizmatik lidere baml bir parti yerine gl bir kadro partisinin bir dier avantaj, parti-ii demokrasinin ileyiinde, ve zellikle partinin isel dinamizminin partiye salad imkanlarda grlr. Kadrolar sadece merkezde, partinin st ynetiminde dnmek yanltr. Karizmatik liderler, orta ve alt kademelerde fikir ve eylem platformlar baznda oluan kadrolara kar da tereddtl, hatta dmanca davranrlar. Halbuki, bir siyasi hareketin esas gc ve dinamizmi, yerel kadrolarnda, onlarn kendi yrelerinin sorun ve ihtiyalarn kucaklamalarnda yatar. Sosyal demokrat partinin hedefi, rgtnn her kademesinde, kendi camialarnda sevilen ve sivrilmi kiilerin beraberce almalar, harekete azami katky yapabilmeleridir. KURULTAY SONULARI 1988 SHP Kurultaynn sonularn bu erevede deerlendirebiliriz. Parti rgt, siyasi saduyusunu gstermitir. Genel Bakan'a eitli tarihlerde karizmatik bir lider olmad iin pek ok eletiri yneltilmiti. Halbuki, btn iaretler, Sayn nn'nn eitler arasnda birinci olmay kabul eden, hatta bunu arayan bir kiilie sahip olduu ynnde idi. Ecevit'in karizmatik lider sultasnda olumu geleneklere benzemeyen demokratik tutumu, CHP zlemi eken bir blm partili tarafndan yadrgand. Aslnda, E.nn, D.Baykal ve ekibinin destekledikleri listenin seimleri kazanmas karsnda rnek bir davran gstermitir. "Tek Adam" psikozuna kaplmadan demokratik seim sonularn kabul ederek, SHP'nin bir kadro partisi olmasi ynnde ok nemli bir adma nclk etmitir. 1988 yl Trkiye'sinde, Genel Bakan kadar kamuoyunun ilgisini toplayan bir Genel Sekretere sahip tek siyasi parti SHP'dir. zellikle ANAP, ama ayn lde
DYP, kelimenin tam anlam ile lider partileridir. Liderin dedii dediktir; partide kendisi kadar gl bir ikinci kiinin daha varolmasna izin vermesi hayal dahi edilemez. 1988 Haziran Kurultay, siyasi tarihimizin bu anti-demokratik geleneinin yklmasnda nclk yapma erefini SHP'ye vermitir. Ancak, bu son derece nemli balangcn sreklilik ve yaygnlk kazanmas gerekmektedir. Yeni st ynetimin bireysel usluba meyletmemesi, tam tersine, 2000'li yllarn Trkiye'sine imzasn atacak bir kadronun kuruluunu gerekletirmesi iin nesnel artlar son derece uygundur. Referandum baarl geecektir. nmzde partinin iyi sonular alabilecei yerel seimler vardr. rgt kendine gvenmektedir ve iller, ileler dzeyinde kmsenmeyecek bir dinamik izlenmektedir. Aydnlarn, bilgi reticisi kesimlerin, teknokrat ve yneticilerin sosyal demokrat harekete ve partiye ilgileri ok artmtr. Merkez ynetiminin bu olumlu konjonktr deerlendirecek serinkanllk ve hogrye gemi deneyimleri nedeniyle sahip olmas gerekmektedir. Olsa olsa tek sorun, lider fetiizmine ynelik eski adetlerin devam etmesi olasldr. nmzdeki birka yl Trkiye sosyal demokrat hareketi iin hayati bir neme sahiptir. Sradan yeden Genel Bakana kadar her kademede sosyal demokratlarn birey olarak sorumluluklarna sahip kmalarn, SHP'yi geri dnlmez biimde bir kadro partisi haline dntrerek "karizmatik liderleri" sosyal demokrasinin tarih ncesine atmalarn bekliyoruz. Bu olanak var; yeter ki biz SHP'liler eski alkanlklara tekrar dnmeye kalkmayalm.
A.S.Akat
116
Altnc Blm
YARATICI DNCENN GC
Yeni bir dergide yazmak bana hep heyecan verir. stelik, bu kez Sosyal Demokrat Derginin ilk saysna yazyorum. Yani, sosyal demokrat bir fikir dergisini balatmann, byle bir projenin iinde yer almann getirdii ek bir mutluluk var. nk, sosyal demokratlarn kendi aralarnda canl bir tartma ortam kurmalarnn, gl bir sosyal demokrat fikir platformunun olumasnn nkoulu olduunu dnyorum. Trkiye'de siyasi hareket ve partilerin ie ynelik eletirel tartmalardan pek holanmadklarn syleyebiliriz. Bir sol siyasi hareket, katlanlardan byk maddi ve manevi fedakarlklar istedii lde, kukuya yer brakmayan bir inan sistemi stne kurulmay tercih eder. Ayn yaklamn demokrasinin kurulu dnemi diyebileceimiz 19.uncu yzyln ikinci yars ve 20.inci yzyln ilk yarsnda, Bat Avrupa sol partilerinde de hakim olduunu izliyoruz. Siyaset "dmanlara" kar yrtlen bir mcadele olarak tanmlannca, partinin "birlik ve beraberlik" iinde davranmas talebi bu tanmn bir karsamas oluyor. Halbuki, ada bir demokraside iktidara gelmek ve iktidarda baarl olmak sorunu, "dmanlar" ve onlarn bize kar tezgahladklar "komplolar" ok aan bir boyut kazanyor. Yurttalar, siyasi partilerden ncelikle lkenin iyi ynetilmesini, gncel yaamda skntlarn ve bunalmlarn belirmemesini bekliyorlar. stelik, partinin daha iktidara gelmeden, uygulayaca ynetimsel politikalar konusunda yurttalar ikna edebilmesi gerekiyor. Btn bunlar ise, "birlik ve beraberlik" ilkesinden ziyade, hogr ve aklclk temelinde bir tartma ortam iinde, ok farkl nerilerin srekli hareket ve parti tarafndan deerlendirildii bir eitlilik srecinde oluabiliyor. Birlik yerine eitlilik; inan yerine kuku; lider yerine rgt... Modern bir siyasi hareketi gemiteki hareketlerden ayrdeden zellikler bunlardr. nn de kkeninde, siyasetin yeni bir alglan biimi, yani yeni bir siyaset anlay yatmaktadr. Buna "yaratc dnce a" diyebiliriz. Bu adan bakarsak, sol hareketlerdeki fikir ayrlklarn znel ve kiisel etkenlere indirgemenin son derece yanl olduunu gzlemleriz. Btn dnyada, marksist sol da, demokratik sosyalist sol da, ok farkl nedenlerle bile olsa, byk bir aray iindedir. Sovyetik toplumlarda, artk saklanmas imkansz hale gelmi bir baarszlk, tek parti diktatrlne ramen yneticileri eski dogmalar ykma ynnde harekete geirmitir. Onlarn aray sistemlerinin iflasnn tescil edilmi olmasndan kaynaklanyor.
Sosyal demokrasi ise, kendisinin kurduu "refah devletinin" baars sonucunda toplumda ortaya kan yeni sorunlar karsndaki yerini saptama ve projesini gelitirme aray iindedir. 21.inci yzyla girerken, teknolojide devrim saylacak yenilikler belirmektedir. zellikle haberleme ve bilgi-ilem teknolojilerindeki karlkl etkileim ve patlama, toplumun rgtlenmesinde kkl etkilere gebedir. Btn siyasi hareketlerin, insanln nndeki yeni olanaklar kmesini gz nnde tutan, onlar daha zgr ve eit bir toplum projesi ile btnletiren bir araya zorlanmalar artc deildir. Yaratc dncenin amzda kazand yeni anlam, bu erevede deerlendirilmelidir. Her farkl fikre bir "hizip" diye bakan, fikir platformlarn srekli kiisel kavgalara dntren, eletirilere cevap vermeyen ama eletirenleri susturmay baar sayan anlay artk en "gerici" anlaytr ve neyse ki tarihin sayfalarna gmlmeye balamtr. ada bir sosyal demokrasi iin, eletiri, hele ieriden gelen eletiri, bir zayflk deildir. Tam tersine, en byk gtr. nk, bugn bize doru gelen fikirler, yarn mutlaka yetersiz, hatta yanl olacaktr. Eletirinin olmad yerde, yetersizliin ve yanlln ortaya kmas da mmkn deildir. Dncede, bilimde, kltrde, tm yaratclk varolann srekli eletirisinde temellenir. Kuku duymak ve eletirmek... En ok da kendi dndklerinden kuku duymak ve kendine en yakn olanlar eletirmek... lerlemenin, ilerici olmann nihai kstaslar bunlardr. nk yaratc olmadan ilerici olunmaz; eskiyi, yetersizi ykmadan da yaratc olunamaz. Yaratc dnceyi korumak, yapc eletirellii desteklemekle zdetir. Trkiye gibi uzun srm bir azgelimilik sreci yaam, tarihinin derinliklerinden gelen elikiler yuman ada bir demokratik sanayi toplumu kurarak zememi lkelerde, yaratc dncenin, yapc eletirelliin nemi daha da artyor. ie gemi sorunlarn zm, yepyeni yaklamlar, geni bir fikir ufku, byk bir cesaret gerektiriyor. Toplumun layk olduu dinamizmin nndeki engellerin kaldrlmasnn yolu yaratc dnceden geiyor. Trkiye'nin daha iyiye, daha gzele gitmesinin nndeki en nemli engel belki de gzle grlp elle tutulmuyor. nk o sadece kafalarmzn iinde. Evet, eskimi, a gemi, ama bizim eskidiinin farknda olmadmz fikirlerden sz ediyorum. nce kafalarmzn iindeki zincirleri krmamz gerekiyor. Her eyi tartmalyz. Devletilik, halklk, laiklik gibi Trkiye'de solun tabu kabul ettii ilkelerden balayacaz. lkemizde sosyal demokrasinin kkenlerini doru tehis etmek, gemile kurduumuz balarn byk ktlelerle sosyal demokrasi arasndaki diyalogu glendirmesini istemek zorundayz. Ekonomide, toplumsal yaamda, kamu ynetiminde, siyasi sistem ve zgrlkler dzeninde, sendikal harekette an ve Trkiye'nin gereklerine uygun alternatifler reterek kamuoyunu Trkiye'nin yzne deitireceimize ikna etmeliyiz. Parti-ii ilikilerin niteliini gzden geirmeliyiz. Bir tek dergi ve o derginin devaml yazarlar ile bu devasa iin gereklemeyecei ok aktr. Daha yaygn bir katlm, daha geni evrelere
A.S.Akat
117
ulama zorunluluu vardr. Sosyal demokrat hareketin her kademesindeki kiiler dnce retimi srecine katlmaldr. Ancak, yazlanlar okuma biiminde pasif bir katlmay kasdetmiyorum. Tam tersine, okuduklar ve/veya fiilen siyasi pratik iinde yaadklar ve grdkleri erevesinde, tartma gndemine gelen tm konularda kendi fikirlerini yazarak, savunarak, aktif bir biimde katlm hedeflemeliyiz. amzda yaratc dncenin ulam olduu en nemli aamalardan biri de budur: bilgi retimi yaygnlam, katlmclk mmkn ve zorunlu hale gelmitir. Yaratc dnce asndan siyasetle bilim arasndaki temel farkllk bu noktada beliriyor. Bilimsel retimde, uzmanlk yani eitim dzeyi son derece nemli, hatta belirleyicidir. Yani bilimsel etkinlie katlmada yurttalar arasnda eitlik ilkesi yoktur. Herkes uzmanl ve eitimi lsnde katkda bulunur. Sosyal demokrasinin siyaset anlaynda ise, esas kural zgrlk ve eitliktir; Eitim ve uzmanlk siyasi eitliin yerine hi bir ekilde ikame edilemez. Vazgeilmez ilke, uzmanl, eitimi, toplumsal konumu ne olursa olsun, btn yurttalarn siyaseten eit olmasdr. Demek ki, yaratc dnceye katklar da ayn arl tar. Nasl ki hepimizin birer oyu var ve uzmanlarn oy hakk iki, yada bin deil, dnce retiminde de hepimizin bir sz, bir fikri var. Hibirimizin, uzmanlktan yada eitimden yada toplumsal konumdan kaynaklanan bir imtiyaz yok; olamaz. Tersini syleyenler bizi "lider" sultasna mahkum grenlerdir. Trkiye'nin nndeki dnemin zel koullarn da gz nne alnca, sosyal demokrat harekete bir tek derginin yetmeyeceini syleyebiliriz. ki, , bir sr sosyal demokrat dnce ve eylem dergisi birbiri ardndan yayn hayatna girmelidir. Hepimiz, sosyal demokrat projeye inanm tm yurttalar, en geni katlm ile bu canl yayn hayatna katkda bulunacaz. Hedefimiz, dar ufuklu grupuluk yerine ada sosyal demokrasinin eitlilikten kaynaklanan zenginliine ulamaktr. Bu derginin Trkiye'de sosyal demokrat ideoloji ve hareketin glenmesine, kendisine gvenmesine, marksist ve liberal ideoloji ve siyasetlerden kendisini ayrdetmesine ok olumlu katklar yapacana inanyorum. Toplumun dinamiini dnce ve eylem platformlarnda yanstabilen gl bir yaratclk, 1990'larda sosyal demokrat iktidarn baarl olmasnn en byk gvencesidir.
Yedinci Blm
TRKYE'DE SOSYAL DEMOKRASNN KKENLER

TREN VE GELENEK Gemi, tm insan topluluklarnn tanmlayc zelliklerinden biri olan trenin tek yaratcsdr. Nasl ki toplumlar tarihlerinin derinliklerinden gelen dini ve milli bayramlarn kutlarlar, siyasi partiler de birer alt-toplum olarak kendilerine gemiten kalm gnleri yadetmek ihtiyacn hissederler. Tren, belki de ideoloji kadar insan topluluklarn birbirine yaptran, kimlik arayna cevap getiren, dayanmay glendirerek sorunlarn stesinden gelmeye yardmc olan, son derece nemli bir toplumsal kurumdur. Parti yaamnn vazgeilmez unsurlarndan biridir. Her siyasi hareket ve parti, bir ekilde lkesinin gemii ile balant kurmak ihtiyacn duyar. Bu hakl bir zleme tekabl eder. Siyasi mcadele uzun soluk isteyen, direnme gc gerektiren meakkatli bir abadr. Yerleik dzende kkl reformlar neren, toplumun gl kesimlerinin imtiyazlarn ellerinden almay vadeden bir demokratik sosyalist hareket iin, sz konusu mcadele daha da etin olacaktr. Bu durumda, gemite ayn sorunlar yaam, partinin ve hareketin baars iin byk fedakarlklar gstermi, icabnda hapislere girmi ve lmeyi gze alm insanlarn varl, bugnk sorunlarmz daha btnsel bir perspektif iinde ele almamza imkan verir. En kt gnlerimizde bize manevi destek salar. Partinin bir iktidar dnemi varsa, o dnemde yaplan reformlar ve salanan gelime, elde edilen baarlar kendimize olan gvenimizi arttrr. Gelimi lkelerin sosyal demokrat partilerine baktmzda, gemile ok salam ilikileri olduunu kolayca grrz. Bunda, sreklilik unsuru phesiz hayati bir etkendir. Bat Avrupa sosyalist ve sosyal demokrat partilerinin tm, kkenlerini rgtsel sreklilik iinde 19.uncu yzyla kadar gtrebilmektedir. lgin olan udur ki, Kta Avrupa'snda sol partilerin yasakland ve kapatld dnemler olmutur. Fakat, sol partiler bu kara dnemleri rgtsel balarn koparmadan atlatmlar, yani kara dnem geip zgrlkler geri gelince kaldklar yerden devam etmeyi becermilerdir. nk, bunlar yapay partiler deildi; gl, gelenekleri olan bir ii snf hareketinin siyasi rgt olma niteliini tayorlard. Sosyal demokrat hareketin ii snf ile organik balarnn bu sreklilii ve gc, sosyal demokrat partilerin kara gnlerde bile rgtsel olarak direnebilmelerine imkan vermitir. Bir rnek vermek istiyorum. ngiliz i Partisi geleneinde yakn gemie kadar (son dnemde deitirilip deitirilmediini bilmiyorum) Kurultay, Enternasyonal'in btn delegeler tarafndan sylenmesi ile balard. Partinin ilk
A.S.Akat
119
kurulu yllarna giden bu tre, 1917 sonrasnda Komnist Partilerle Demokratik Sosyalist Partilerin yollarnn ayrlmasna ramen sregelmiti. Ayn ekilde, Kurultay'da en byk oy bloku dorudan ngiliz i Sendikalar Konfederasyonuna aittir. Parti sendikalar tarafndan kurulmutu; arada an deimesine ramen sendikalarn parti ynetiminde arl devam ediyor. Demokratik sosyalist hareketin ok zor artlar altnda bile rgtsel srekliliini kaybetmeden direnebilmesinin en iyi rnekleri ise Almanya ve spanya'dr. Almanya'da 12 yl sren Nasyonel sosyalist diktatrlk, toplama kamplar, kinci Dnya Sava gibi olaylar, gemii Marx'a, Engels'e, Bernstein'e, Kautsky'ye dayanan Alman Sosyal Demokrat Partisini (SDP) kapattrp yokedememitir. Sava sonrasnda ilk kurulan, en abuk kendisini toparlayan partilerden biri tm ynetim kadrosu yurt dndan gelen SDP oldu. Sosyal Demokrat Dergi'nin birinci saysnda Willi Brandt'n yazdklar, o gnlere de aklk getirmektedir. Ayn ekilde, nce kanl bir i sava yaayan, ardndan 40 yl sren Franco diktatrl boyunca yasaklanm ve tahayyl edilebilecek btn bask yntemleri ile sindirilmeyi allm olmasna ramen, spanyol Sosyalist i Partisi (PSOE) spanyol halknn gnlndeki yerini korudu. Franco'nun lmnden sonra kurduu Falanjist rejim knce, Parti gene yurtdndan ieri geldi. Birka yl sonra yaplan ilk zgr seimlerde ise hem merkezi devlette hem de yerel idarelerde ezici bir zafer kazanarak iktidar elde etti. Her rnekte, sreklilii salayan, partisine sahip kan ve onu hem yaatan hem de denetleyen sosyal demokrat ktle hareketidir. Hareketin toplumda gl olmas, bunalm annda toplumla parti arasnda bir uurumun olumasn engellemi, partiyi maceraclarn, kayfi ynetimlerin, kiisel hiziplerin yada totaliter sol ularn eline gemekten korumu, btnl ve srekliliini salamtr. Bir siyasi rgt olan parti ile sivil toplumunu barnda yaayan toplumsal hareket arasndaki bu organik balant, sosyal demokrasinin en byk gcn tekil eder. Demek ki, olaya tarihi perspektiften bakmak istediimizde, sadece partiyi ele almak yetersizdir. Mutlaka partinin ardndaki toplumsal harekete eilmek, onun geleneklerini ve gcn saptamak zorundayz. Sosyal demokrat partiler iin sz konusu olan gemi ve gelenek, bata sendikal hareket olmak zere, ii snf ve dier emei ile geinen toplumsal kesimlerin siyasi mcadeleleri ve kurumlardr. 12 EYLL'N ETKS Trkiye asndan da ok nemli olan kkenler tartmasnda bak asnn neden siyasi rgtle ve zellikle de Cumhuriyet Halk Partisi ile snrlandrlmamas gerektii, mutlaka toplumsal hareketleri ve zellikle de alan kesimlerin sendikal ve dier ekonomik mcadelelerini kapsamak zorunda olduu sanyorum ok aktr. stelik, halen lkemizde rgtsel sreklilik olana da kalmamtr. Bunun sadece yasalardan kaynaklanmadn hepimiz biliyoruz. CHP'nin son seilmi Genel Bakan B. Ecevit kendisine ayr bir parti kurmutur ve ayn CHP/sosyal demokrat geleneini temsil eden DSP ve SHP'nin bir araya gelebileceine dair ortada hi bir
iaret yoktur. te yandan, eski CHP kadrolarnn kmsenmeyecek bir blm halen ANAP iindedir; ANAP milletvekilleri ve yerel yneticileri arasnda ok sayda eski CHP'li, hatta eski CHP yneticisi vardr. Sosyal demokrat partilerin gemile byle bir kopukluk yaad bir dnemin daha genel bir toplumsal/siyasi bunalma tekabl etmesi artc deildir. Doallkla 12 Eyll rejimine ve ierdii yeniden yaplanmaya atf yapmak istiyorum. Sosyal demokrasinin kkenlerini belirlerken, lkenin siyasi, toplumsal ve ekonomik gelime dzey ve aamasn soyutlamann bizleri yanl yerlere gtrebileceini sanrm hepimiz kabul ediyoruz. Birincisi 1980 ylnn yakn tarihimizde sreklilii kopartan boyutunu ok iyi grmeliyiz. 1945 ylnda ok partili rejime geile balayan siyasi alkantlar 12 Eyll 1980'da, 1923'den bu yana Cumhuriyet tarihinin yaad en byk siyasi kopu ile noktaland. Gerek 1945 ve 1950, gerek 1960 ve 1971, bu bakma 12 Eyll harekat sonrasnda oluan rejimden ok farkldr. Nitekim, 1950'de demokrasiye gei CHP'nin varln srdrmesini engelleyememiti. Ayn ekilde, 1960'da yasaklanmas DP'nin baka bir adla dahi olsa 5 yl sonra ezici bir seim zaferi ile iktidara gelmesini nleyemedi. 1971 ise partilerin yaamn ve yapsn hi etkilemeyen iki yllk bir ara dnemden ibaret kald. 12 Eyll'n sonularnn ok farkl olduunu biliyoruz. Merutiyette ttihat/tilaf, Kurtulu Savanda Birinci Grup/kinci Grup, ok partili dnemde CHP/DP eklinde sregelen iki siyasi gelenekte ilk kez bir atlama oluyor. ANAP, her iki siyasi gelenekten gelen kiileri de kapsayan yeni bir siyasi rgtlenme olarak bu kopuun bir simgesidir. Varl artc deil; gemite de bu iki gelenei dlamaya alan partiler kuruldu. artc ve farkl olan, ANAP'n iktidara gelmesi ve iki gelenein de katld 1987 seimlerinden iktidarn koruyarak kmasdr. Sosyal demokrat hareketin ve sosyal demokrat partilerin bizzat Trk toplumunda sreklilii bozan, gemile balar kopartan bu ilgin toplumsal/siyasi olguya doru tehis koymalar, bundan sonraki gelimelerinin salkl bir biimde gereklemesi asndan son derece nemlidir. Doallkla, aramzdan pek ou bu kopua duygusal olarak tepki gsteriyor. Elimizden kymetli bir eyimizin, geleneimizin alnd, bunun byk bir hakszlk olduu hissini tayoruz. Bu duygusal tepkilere yaknlk duymamak olanaksz. Ancak, duygular akln yerine koymak demokratik sosyalizm gibi adal temsil eden bir siyasi hareketin mensuplarna yakmaz. Olanlar sevmeyebiliriz; ama onlarn varln inkar edemeyiz. Eer bugn sosyal demokrasinin kkenlerini aratryorsak, SHP ile DSP arasnda gemie bakta olduu kadar nerilen politikalarda byk farkllklar varsa, SHP iinde CHP'lileelim mi tartmas nemli bir blnmeye yol ayorsa, sadece bunlar bile gemile sreklilii salamakta karlalacak sorunlara ok iyi rneklerdir. Bylece kkenler tartmasnn sosyal demokrat hareketin gelecei asndan tad nemi somutlatrabiliyoruz. Sosyal demokratlara bu konuda byk bir sorumluluk dyor. lkenin gemii ile bugn arasnda kpr kurabilecek kii ve olaylar saptamamz gerekiyor. Bir anlama gemii ayklamak, sosyal demokrasinin
nclerini ve filizlerini, karmak bir toplumsal ve siyasi mcadele kmesinde bulup kartarak onlara sahiplenmek gibi zor bir grev bizi bekliyor. CUMHURYETN KURULUU VE CHP Trk toplumu birka yzyldr sancl bir gei dnemi yayor. Osmanl mparatorluu, tarmsal retim aamasnda skm ok-uluslu bir askeri devletti. Osmanl ynetici snf, Bat Avrupa'da beliren sanayi devrimi ve kapitalizm karsnda etkili tedbirler alamad; sanayilemeyi salayacak reformlar yapamad. Hepimizin bildii gibi, imparatorluk yava yava, iinde yaayanlara ok byk insani fedakarlklar ykleyerek zld. Sonunda, Birinci Dnya Sava malubiyeti, bamsz bir Trk devletinin mevcudiyetini bile tehlikeye soktu. Osmanl ynetici snfnn iinden gelen bir kadro, eldeki imkanlar iyi kullanarak nce Yunanistan'n Anadolu'dan atlmasn, sonra da Sevr Anlamasnn iptal edilmesini salad. Yeni devletin snrlarn tescil eden Lozan Anlamasnn hemen ardndan Trkiye Cumhuriyetini ve Cumhuriyet Halk Partisini kurdu. ok uluslu bir tarm imparatorluundan milli devlete gei yolunda atlan bu hayati admn miraslarnn Trk toplumunun sadece bir kesidini oluturan sosyal demokratlarla snrl kalamayaca ok aktr. Cumhuriyetin kuruluu, btn Trk toplumunun maldr ve siyasi gr ne olursa olsun, Trkiye vatandalarnn mterek mirasdr. Atatrk', nn'y, akmak', Karabekir'i, Okyar', bu perspektifle birer milli kahraman olarak deerlendirmeliyiz. Amerikallara George Washington, Almanlara Bismarck, talyanlara Garibaldi, Franszlara Napoleon neyse, Cumhuriyeti kuranlar da Trkiye iin ayn nemi tarlar. Btn topluma malolmu milli kahramanlarn herhangi bir siyasi hareketin tekeline alnmas mmkn deildir. stelik, byle bir yaklam sosyal demokratlar iin zellikle yanltr; sosyal demokrasinin en temel ilkeleri ile eliir. Ayrca, Cumhuriyeti kuran kadronun ekonomik, toplumsal ve siyasi konularda ok farkl dncelere sahip olduklar da bilinmektedir. Nitekim, 1923'le ok partili dnemin balangc olan 1950 yl arasnda geen srede bu kadro iinde kmsenmeyecek blnmeler olmutur. Kurtulu Savan gerekletiren kadrodan bazlar 1924'de Tek Parti Diktatrlne gidilmesine kar ktlar. 1930'da ve 1937'de devletilik konusu nemli bir farkll yanstt. 1940'larda blnmeler derinleerek srd. Neticede, Demokrat Parti, Atatrk'n son Babakan Celal Bayar tarafndan kuruldu. 1923 sonrasnda, mparatorluktan milli devlete giden srete nemli bir atlmn gerekletiini izliyoruz: laiklik. Osmanl Devleti hi bir dneminde bugnn ran' anlamnda teokratik bir devlet deildi. Gene de, ynetici snfn kendi i dengeleri, tutucu ilmiye kesiminin mutlaka iktidar bloku iinde yeralmasn gerektiriyordu. Atatrk ve CHP, ilk i olarak dini kurum ve kiilerin siyasi etkinliini kstlayan, giderek sfrlamay planlayan bir dizi reformu devreye soktu. Bylece, Trk toplumunun tarihinde ilk defa, ilmiye kesimi iktidar blounun tmyle dna itildi.
Laikliin kendisi, yani kamu yaamna dinin ve ruhban snflarn mdahalesinin kstlanmas, kesinlikle sosyal demokrat hareketin sahiplenecei ve destekleyecei bir ilkedir. Ancak, o dnemde uygulamann demokrasiyi askya alarak yaplmas, sosyal demokrasinin dier ilkeleri ile ciddi bir elikiyi yanstmakta, pek ok sosyal demokrat bir amaza sokmaktadr. Amaz udur: laiklik ile demokrasi arasnda bir tercih yapmak zorunda kalrsak, hangisini semeliyiz? Bu soruya verilecek cevap, orijinal anlam ile CHP'lilik ile sosyal demokratl ayrdetme olanan salar; yakn tarihimize bak optiimiz de cevaba gre farkl olacaktr. Doallkla, ortada pek ok tartmal alan vardr. rnein, demokratik hak ve zgrlklerde kkten fedakarlk gerektiren tek parti diktatrl, 1920'lerde ilmiye kesiminin iktidar blou dna itilmesinin tek yolu mudur? Yoksa Trkiye ayn sonucu daha salkl bir erevede, demokrasi iinde elde edebilir miydi? Bunlar ilk bakta teorik sorulardr. Ancak, CHP ve sosyal demokrasi ayrm asndan son derece nemli sorunlardr. nk, Cumhuriyeti kuran kadrolar ve onlarn siyasi rgt olarak CHP, bu sorulara hep tutarl bir ekilde cevap verdi; daima laiklik uygulamasn demokrasiye tercih etti. Laikliin karsnda en kk bir tehdit yada tehlike hissettikleri anda (kendilerinin iktidarda olmaylar byle bir hisse kaplmalar iin yeterli olabiliyordu), demokrasinin askya alnmasn onayladlar, hatta daha da ileri gidip demokrasinin askya alnmasn aktif bir ekilde savundular. Velhasl, asl CHP'liler iin yukarda sz edilen amaz hi bir zaman mevcut olmad. Bizlerin, ilerici gelenek iinde yetimi fakat zaman iinde sosyal demokrat ideolojiyi benimsemi gen nesillerin durumu ok farkl. Tek parti rejiminde aktif rol almam, hatta o dnemde daha domam sosyal demokratlar bu olay nasl deerlendirecekler? 1990'l yllarda iktidara gelip, Trkiye'yi 21.inci yzyla layk olduu adalk dzeyinde ulatracak bir siyasi hareketin, ncelikle toplumun bugnk sorunlarn kapsamas, byk ktleleri gncel yaamlarnda kavramas gerekmektedir. Demokrasi sorununu gndemin kaytsz artsz bir numaral maddesi haline getirmedike, sosyal demokrasinin Trk toplumunu etrafnda toplayabilmesi mmkn deildir. Eski usul laiklik tartmalarnda boulmu, kendisini demokrasinin varolmad bir tek parti rejimi ile zdeletirmi bir partinin, bu toparlayc ilevi yerine getiremeyecei, bugnk toplumun yarnki ihtiyalarna cevap veremeyecei ok aktr. Benzer bir sorun, 1930'larda uygulanan devletilik politikasna sonradan atfedilen ilericilik, hatta solculuk vasflardr. 1960'larda, lkeyi askeri bir diktatrlkle ynetmek isteyen cuntac radikalizm, gemi tek parti rejimini de efsaneletirmeye almtr. Bu amala, Byk Buhran srasnda devletin ve zellikle ordunun ihtiyac olan mallar retmek zere kurulan devlet iletmelerinin nemi abartlm, 30'larn bir "Altn a" gibi sunulmasna allmtr. Sosyal demokratlar iin gerek ok farkldr. Onlar, iktisadi konularda da, devletin tarihine deil, toplumun tarihine bakarlar. Toplumda grdkleri ise, sendikalarn
yasaklanmas, iilerin angaryaya zorlanmalar gibi anti-demokratik uygulamalar ve byk bir sefalettir. Sahip klmas gereken devlet yatrmlar deil rnein Zonguldak havzas halknn jandarma zoru ile yerin altna kmr madenlerine indirilmeleri karsndaki mcadelesidir. Sosyal demokrasinin Cumhuriyetin kurulu dnemi CHP'si ile arasna mesafe koymas, asla o dnemde yaplan nemli reformlarn reddi anlamna gelmeyecektir. Tam tersine, yaplan her eyi kaytsz artsz destekleyecek yerde, sosyal demokrat ilkelerle tutarl olanlarn yannda, ama sosyal demokrasi ile elienlerin de karsnda olmak frsatn verecektir. Bylece, bata laiklik, kadn haklar ve 1946'da ok partili rejime gei gibi Trkiye'nin modernlemesine katkda bulunmu reformlar olmak zere, CHP'nin olumlu icraatna sahip klrken, Takrir-i Skun kanunu, sendikal yasaklar, sansr, keyfi ynetim, sivil toplumun boulmas gibi 1950 ylnda Trk halk tarafndan lanetlenmi ve sosyal demokrasinin btn hcreleri ile kar olduu uygulamalar eletirmek imkan doacaktr. Byle bir yaklamda, 1920'lerde kutlanan (1927'den itibaren yasaklanan) 1 Mays ii bayramlarnn sosyal demokrat hareket tarafndan sahiplenilmesi olaandr. Nazm Hikmet'in dzmece bir dava ile 1938'de mahkumiyetine kar kabiliriz. Ayn ekilde, Tan Matbaas olaynda Sertel'lerin yannda yer alabiliriz. kinci Dnya Savanda Nazi Almanya'dan yana politika izleyenleri knayabiliriz. rnekleri arttrmak, Tek Parti dneminin icraatn sosyal demokrat ideolojinin eleinden geirerek desteklenen ve kar klanlarn ayrntl bir envanterini yapmak nmzdeki gnlerdeki grevlerimizden biridir. CHP, DEMOKRAS VE ASKER DARBELER 1946-50 aras, sosyal demokrasi iin ok nemli bir dneme tekabl eder. Trkiye tarihinde, yaygn katlml bir ktle hareketine en yakn olay, 14 Mays seimleri ile noktalanan srete halkn ve ilerici/sosyalist aydnlarn tutucu CHP diktatrlne kar yrttkleri mcadeledir. Bizzat CHP'nin dzenledii oyunlarla, bu dnemde sol ve ilerici aydnlara kar byk bir bask rejimi oluturulmu, yani toplumsal muhalefetin onlar tarafndan kanalize edilmesi engellenmitir. Bu durumda, elde baka seenek olmadndan, ktle hareketi Demokrat Parti'ye yneldi. Ancak, Demokrat Parti'nin iktidara geldikten sonra demokratik kazanmlar geniletecek yerde hzla daraltmaya balamas biz sosyal demokratlarn DP'yi iktidara getiren ktle hareketine srt evirmemiz anlamna gelemez; gelmemeli. 1990'larda "46 ruhunun" gerek sahipleri demokratik sosyalistlerdir. zellikle 194550 arasnda ilerici ve sosyalist aydnlarn mcadele tarihini yeniden yazmal, onlarn Trkiye'de sosyal demokrasinin gelimesine yaptklar nc katklar kendi geleneimize alarak zenginletirmeliyiz. 14 Mays 1950 seimlerini kaybeten CHP'nin, 27 yl srm bir diktatrlkten sonra hukuka uymas ve tm devlet imkanlar elinde olduu halde seimi kazananlara iktidar teslim etmesi Trkiye'de hukuk devletinin balangc olarak dnlmelidir. Sosyal demokratlar, btn iktidarlarn daima seimle deimesini
savunurlar. Ne yazk ki, lkemizde bu demokratik yntemin ok rnei yoktur. Bu bakma, 1950 yln hem Trkiye hem de CHP iin bir dnm noktas olarak kabul edebiliriz. Devrin "Milli efi" ve Cumhurbakan smet nn, bu anahtar gnde hukuka gsterdii sayg ile demokratikleme srecine ok nemli bir katkda bulunmutur. 1950'li yllarda, zellikle 1950'lerin ikinci yarsnda, CHP'nin katklarn deerlendirmek daha kolaydr. ktisat politikalarnda ve toplumsal konularda CHP muhalefetinin ciddi bir ierii yoktur. Buna karlk, siyasi zgrlkler, hukuk devleti, demokrasi gibi sosyal demokrasinin temel ilkeleri arasndaki siyasi konularda net bir tavr alnm ve DP iktidarnn giderek artan bir tempo ile baskc bir rejim kurma heveslerinin karsnda durulmutur. Sosyal demokratlarn, daima ve heryerde olduu gibi, 1950'ler Trkiye'sinde temel hak ve zgrlkler mcadelesini olumlu kabul etmeleri gerekmektedir. Ancak, bu dnemle ilgili olarak ok hakl bir itirazlar da vardr. Acaba neden CHP, kuvvetler ayrlna ve bamsz yargya izin vermeyen 1924 Anayasasn mutlak iktidara sahip olduu 1950 ncesinde deitirmemitir de, iktidardan dtkten sonra bu talepleri savunmaya balamtr? rnein, 1961 ylnda yaplan trde bir Anayasa diyelim 1949'da devreye sokulmu olsa idi, Trkiye'nin 1950'li yllarda demokrasi ile ilk deneyimi daha salkl koullarda yrtlp daha salkl sonular vermez miydi? Grld gibi, sosyal demokrasinin 1950'lerin CHP'sine aynen 1950 ncesi gibi mesafeli durmas, yani mcadelenin olumlu yanlarna sahip karken olumsuzluklar da cesaretle vurgulamas mmkndr. Bu balamda, CHP'nin 27 Mays darbesini engelleyememi olmas gerekten ok zcdr. Sosyal demokratlar, seim ortam varolduu srece, amac ve sonucu ne olursa olsun, btn askeri darbelere kardrlar. 1960 ylnda askerin iktidara el koymas, lkenin siyasi gelimesine vurulmu byk bir darbe idi. Siyasi bunalmn mutlaka DP'nin seimleri ve partileri yasaklamas ile sonulanacana dair ortada hi bir iaret yoktu. Bir yllk daha bir sabr, Trkiye'ye ikinci defa halkn oyu ile iktidar deitirme imkann verecekti. DP evreleri CHP'nin 27 Mays darbesinin mimar olduunu iddia etmilerdir. Bu iddia gerekleri yanstmayabilir; CHP'liler iinde darbede etkin rol alm kiilerin varl, nn ve parti st ynetiminin darbeyi planladklar anlamna gelmez. Ancak, darbeye kar aktif bir muhalefet yapmadklar, aydn kesimde ve kamuoyundaki byk prestijlerini seimle gelmi iktidarn yannda ve darbecilerin karsnda kullanmadklar da ok aktr. Sosyal demokrat hareketin 27 Mays darbesine kar kmas iin pek ok soyut ve somut neden verilebilir. Bunlardan hi biri, 1961 Anayasa ve rejiminin "Ocak ve Bucak Tekilatlarn" yasaklayarak kapatmas, yani partilerin rgtlenmelerini ile dzeyi ile snrlamas kadar vahim deildir. Byk ktlelerin siyasete katlmalarn engellemek, bylece onlar pasifize etmek (bugnk deyimle depolitize etmek) amac ile getirilen bu uygulamann mimar kesinlikle CHP'dir. Bylece 1961 Anayasasnn btn dier olumlu deiiklikleri bir kalemle
sfrlanmtr. Eer Trkiye neden 12 Eyll'e geldi sorusuna tek szckle cevap vermek zorunda kalrsak, gstereceimiz neden "Ocak ve Bucaklarn kapatlmas", yani halkn siyasete katlmnn yasaklanmasdr. Her dzeyde toplumsal katlm temel ilkesi yapm demokratik sosyalist hareket iin, byle bir uygulamay ieren bir anayasann kaytsz artsz desteklenerek "ilerici" ilan edilmesi mmkn deildir. Hereye ramen, CHP'nin rn olan parlemanter rejim, 1950'li yllarda sivil toplum ile devlet arasndaki ilikide ilki lehine bir sreci balatmt. DP'nin poplist bir yaklamla kendisine bir taban yaratma aray, vatandala devlet arasndaki uurumun giderilmesinde nemli bir etken oldu. Kalknma abalar, Sosyal Sigortalar Kurumu, tarm destek fiyatlar, yol ve altyap yatrmlar ve bunlarla ilgili vaadler, vatandan siyasi dzeye bakn deitirdiler. Bu sosyolojik olgunun CHP'yi de etkilemesi kanlmazd. Darbeler ve kar darbeler halinde geen 1960'larn ilk yarsnda Trkiye sosyal demokrasi tarihi asndan son derece nemli bir baka dinamik devreye giriyordu. Trkiye i Partisi, 1945-50 arasn birinci elden yaam, CHP'nin sola nasl baktn ok iyi bilen bir aydn kadro ile filizlenen ii sendikalar arasnda bir ittifak sonucu kuruldu. Sanda srekli frsat arayan cuntac radikalizm, solunda DP mesajn destekleyen ktleler, bunlar arasnda skan CHP'nin bir de kentsel aydnlar ve iileri cezbedecek sosyalist hareket karsnda kalmas, barda taran damla oldu. Partinin sosyal demokratlama srecini balatan "ortann solu" ifadesi bu balamda kullanld. Demek ki, 1960'li yllarn ilk yars asndan, TP ve etrafnda kmelenen emeki ve aydnlar, Trkiye tarihinde toplumsal ierii olan ilk kitle partisini oluturduklar lde sosyal demokrat gelenein ncleri ve militanlardr. Onlarn balarna gelenler bizlerin bana gelmi saylr. Kesinlikle ayn tarihi mcadele izgisi stnde oturduumuzu syleyebiliriz. Bu zgl anlama, 1960 ortalar Trkiye sosyal demokrat hareketinin ve CHP'nin tarihlerinin ilk kez kesimeye balad dnemdir. Ksa dnemde, bu kesimenin anlam aralarnda bizlerin ve CHP'lilerin de olduu pek ok kii tarafndan anlalmam olabilir. Hatta, aramzda, bugn sosyal demokrasinin gelimekte ektii zorluklarn nemli bir blmn bu kesimeye atfedenler de kabilir. Gene de, CHP gibi Trkiye tarihinin 60 ylna damgasn vurmu bir siyasi hareketin emeki kesimlerin taleplerine duyarllk kazanmas ve demokrasinin temel koruyucularndan birine dnmesi, hem Trkiye'nin siyasi ve toplumsal gelimesine, hem de (dolays ile mi yoksa sayesinde mi, bilmiyorum) sosyal demorat hareketin varolma ve glenmesine ok nemli bir katk yapmtr. CHP'nin, Ecevit'in ad ile zdeleen bu son dnemine kesinlikle sosyal demokrasimizin nc, hatta belki de kurucu dnemi diyebiliriz. Bu dnemde de, CHP iinde eski kalntlarn yaadklarn, pek ok sosyal demokratlktan uzak unsur olduunu bile bile.
1960'l yllarn ikinci yars, Trkiye'de toplumsal mcadelenin belirginletii bir dnemdir. Toplum yava yava stnden tek parti dneminin uyuukluunu atmaya balamakta, talepler eitlenmektedir. ktisadi ve toplumsal ierikten yoksun bir siyasi tartma ortam terkedilmekte, yerine zengin bir ierie sahip yeni sorunsallar gelmektedir. Trkiye'nin emperyalizm, nc dnya, sosyalizm, ii snf, smr, dzen deiiklii, genlik hareketleri, grevler gibi kavramlarla ilk kez yaygn bir biimde bu dnemde karlatn gryoruz. Ayn zamanda, ii snf hareketi asndan son derece nemli bir baka gelime, DSK'in kurulup hzla bymesi devreye giriyor. Ne yazk ki, hepimizin hatrlad kadar yakn bir tarih olmasna ramen, bu dnemin ayrntlar hakknda elimizde yeterince alma yoktur. Ama, CHP'yi dntren hareketin bir kadro hareketi olduunu syleyebiliriz. Bu artc deildir. Sosyal demokrasi dnyann hi bir yerinde ve hi bir zaman bir kii, bir lider hareketi olmamtr; olamaz. Daima ve her yerde ktle dinamizminin geni ve yetenekli kadrolarla kesimesi baarl sosyal demokrat partiler yaratr. 1960'lar Trkiye'sinde de yle oldu. Hepsi gen ve dinamik insanlard. Blent Ecevit'in liderliinde bir araya geldiler. Hareketin tartlmaz motoru ve lideri Blent Ecevit'dir. Ecevit o yllarda ne lde bilinli bir sosyal demokratt; ne lde iyi niyetli, halk ve hmanist bir aydn? Herhalde daha ok ikincisi idi. Ama, 1966'dan 1973'e kadar geen 7 ylda sratle sosyal demokratlatn gryoruz. Neydi Ecevit'in zellikleri? Tabana gvenmek, nce tabanda varolan bir hareket kurmaya almak. Gerek CHP iinde, gerek CHP dnda halka ramen ilericilik taslayan tutucu veya radikal cuntac akmlara kar byk bir mcadele vermek. Ktlelerle iletiimi ok nemsemek. Daha dzgn bir gelir ve refah dalm talep etmek. Brokrasi dahil, Trk toplumundaki imtiyazl kesimlerin imtiyazlarna kar kmak ve onlar karsnda sradan emeki vatanda korumak. Bu zellikler, Ecevit'e burada tanmlanan anlam ile sosyal demokrat hareketin kurucusu sfatn vermemizin normal olduuna iaret ediyor. "Ortann solu" ile balayp Blent Ecevit'in CHP Genel Bakan seilmesi ile noktalanan sreci sosyal demokrat hareketin byk bir dikkatle incelemesi gerekir. Bugn bazlar aramzdan ayrlm, bazlar harekete ksm ok sayda yetenekli insann katld bu kadro hareketi, sosyal demokrasinin kurulu sorunlarn bize retecek, bugne daha gereki bir platformdan bakmamza imkan verecektir. Hareketin ideolojik haritasnda, en nemli etken yukarda belirtildii gibi, Trkiye i Partisinin brokrasiye kar tezleri olmutur. Bu dnemde balayan Asya retim Tarz (AT) tartmas, merkezi brokrasinin imtiyazl kesimlerine, ve bunlarn "sivil-asker elele" cunta ve darbe araylarna ynelen ciddi bir teorik saldr idi. Ayn balamda, dris Kkmer'in yakn a Osmanl-Trk tarihini tersyz eden yaklam, "halka ramen" yerine "halkla beraber" devrim abasn Trkiye'nin gndemine getirdi. Kapkulu, brokrasi ve sekincilik kart bu fikir
ECEVT VE SOSYAL DEMOKRASNN DOUU

hareketlerinin Ecevit'in Genel Bakanlk ncesi konuma ve yazlarna ok gl bir ekilde yansdn grebiliriz. deolojik dzeyde olaya damgasn vuran kiinin, prl prl zekas ve engin bilgisi ile Turhan Gne olduunu dnyorum. DP kkenliydi; 1957'de liberal Hrriyet Partisi'nin kuruluuna katlm, oradan CHP'ye gelmiti. dris Kkmer'in fikirlerine ok yakn dnd sylenebilir. Sekinci CHP iinde halka ve demokrasiye gerekten inanm bir bilim adamyd. rettii temalar hala Trkiye sosyal demokrat hareketi iin geerliliklerini koruyorlar. Turhan Hocaya sosyal demokrasinin ilk teorisyeni diyebiliriz. Gen yata aramzdan ayrlmas ok byk bir kayptr. Bugnk karmaa biraz da onun yokluundan kaynaklanyor dersek abartm olmayz. Bugn unutulan bir baka isim, Kamil Krkolu, sosyal demokrat partilemenin ilk rgt insandr. Bitmeyen enerjisi ile yalanm ve toplumundan kopmu CHP rgtn canlandrd, deitirdi. Yeni fikirleri, genleri, btn dinamik unsurlar korudu. Sosyal demokrasinin en hayati dneminde, nn-Ecevit atmas srasnda CHP Genel Sekreterlii yapt ve gelecein glerinin ynetime gelmesini salayan anahtar kii oldu. zcdr ki, ok erkenden liderle ters dt ve hareketten elendi. Gene de, bugnn ve yarnn sosyal demokratlarnn sonuna kadar sahip kmalar gereken isimlerin banda Kamil Krkolu gelmelidir. Listeyi uzatmak mmkndr. Benim tandklarmdan, Besim stnel sosyal demokrat fikirleri tm ekonomik forumlarda baar ile korudu ve CHP'nin ieriksiz muhalefetinin ekonomik bir boyut kazanmasn salad; Haluk Ulman, Deniz Baykal gibi gen akademisyenler coku ve bilgileri ile harekete Mlkiye desteini getirdiler; Ali Topuz stanbul CHP tekilatn halka at; vs, vs... 1966-73 aras, Trkiye sosyal demokrasi tarihinin en baarl dnemidir. 7 yl gibi ksa bir sre iinde, sosyal demokrat anlay CHP'de iktidar ele geirdi; demokrasimiz iin byk tehlike arzeden cuntac eilimlere kar durdu ve onlar altetti; yeni bir ktle hareketi yaratt; kentsel aydnlar ve emeki kesimlerle salkl balar kurdu; giderek toplumun nemli bir kesiminin gelecek iin umudu olmay becerdi. Bunlar, yepyeni bir hareket iin, hele hele CHP gibi olumsuz bir miras stne kurulmu bir hareket iin kmsenmeyecek baarlardr. Sosyal demokrat hareketin bugn o dnemin dikkatle stne eilmesi, inceleyip baarsnn anahtarn anlamaya almas gerekmektedir. CHP'NN KTDAR DENEYMLER Ne yazk ki, ayn baar grafiinin 1973-80 arasnda tutturulduunu sylemek imkanna sahip deiliz. Ecevit liderliindeki sosyal demokrat eilimli CHP 1973 seimlerinde oylarn % 33'n alarak en byk parti oldu. Hemen ardndan, nl CHP-MSP koalisyonu ve iktidar geldi. Bu dnemden aklda kalan Kbrs Harekatdr. Ardndan, hala anlamakta glk ektiimiz nedenlerle koalisyon bozuldu ve Trkiye MC hkmetlerinin karanlk dnemini yaad. 1977 seimlerinde Ecevit CHP'si oy orannn % 44'e ykselmesine ramen, meclis
ounluunu salayamad. Tekrar MC, ve 2 yllk o garip CHP hkmeti. Sonras da 12 Eyll. Bu dnemle ilgili olarak, ilk yapmamz gereken ey baarszln kabulu ve tescilidir. Trkiye'nin gen ve dinamik sosyal demokrat hareketinin bu baarszl telaffuz etmekten korkmas iin hi bir sebep yoktur. Herey halkn gzleri nnde olmutur, bilinmektedir. Devekuu misali kafamz kuma sokarak bir yere varamayz. nemli olan baarszln hangi etkenlerden kaynaklandn gereki bir ekilde tesbit ederek, ayn hatalar yakn bir gelecekte SHP iktidar partisi olunca tekrar etmemektir. Bir malubiyeti zafere dntrmenin tek yolu ondan gerekli dersleri almaktr. Bu konular daha ok tartlacak. O nedenle sadece bir ka temel konuyu vurgulamak istiyorum. Birincisi, bir partinin st ynetiminde sosyal demokrat grn hakim olmas, o partiyi hemen ve kendiliinden sosyal demokrat parti haline getirmiyor. 1970'li yllarda, CHP hala nemli miktarda eskiden kalma olumsuz kalnt tayordu. Muhalefet srasnda nemsenmeyen bu unsurlar, iktidar dneminde icraat kstlayc etki yaptlar. zellikle ekonomide, partinin program ve icraat netlik kazanamad, yani sosyal demokrat olamad. Kavram kargaasnn belki de en iyi rnei 12 Mart'n tepe cuntacs Muhsin Batur Paann CHP'den Cumhurbakanl adaylna kadar ykselmesidir. kincisi, toplumsal ktle dinamiinden kkl reformlar aracl ile ekonomik, siyasi ve toplumsal dnmlerin kmasnda teknik kadrolar ve teknik hazrllk dzeyi hayati nem tar. 1970'lerde sosyal demokrasiyi bulmu olmann heyecann yaayan CHP ynetiminin bu konularda hem bilinsiz hem de ok hazrlksz olduunu gryoruz. Bunu bir tr sosyal demokrasinin ocukluk hastal olarak da niteleyebiliriz. ncs, parti glenip iktidar aday olduktan sonra, ynetimin yaygn rgtlenme ihtiyacn ikinci plana atmasdr. Liderin semenle kurduu olumlu diyalog, miting meydanlarnn dolmas, bata basn, meslek odalar ve aydn kesimin partiye kesinkes destek vermesi gibi unsurlar, rgtlenmenin ihmal edilebilecei yanl izlenimini uyandrmt. Toplumun btn hcrelerine ulam gl, katlmc ve yaygn rgt olmakszn bir sosyal demokrat partinin iktidarda baarl olamayaca anlalamad. Bu, bir anlama poplist bir illzyona tekabl ediyordu. Semen destei rgt gc yerine ikame edilir zannedildi. Drdncs bir anlama ncsnn uzants ama gene de ok nemli. Parti-ii demokrasinin iledii gl bir rgt tarafndan denetlenmeyen bir ynetici kadronun kendi iinde birbirine dmesi, liderle dier st ynetimin kopmas, kii hiziplerinin belirmesi gibi olumsuz gelimeler iktidar dneminde koordinasyonu bozarak baarszla katkda bulundular. Hatta, parti ii mcadelede eitli hiziplerin sosyal demokrasiye dman u sol hareketlerle ibirlii iine girmeleri olaan karlanr oldu. Listeyi uzatmak mmkn. Ama yeri buras deil. Az nce de sylendii gibi, bu aamada nemli olan yaklam uslubun belirlenmesi. Gereki bir eletirellik,
ayn hatalarn tekrar etmemesi iin zorunludur. 1970'ler sadece CHP iin deil, sendikasndan renci hareketine, meslek odalarndan belediyelere, rgtl yada rgtsz tm vatandalarmz iin ok nemli derslerle doludur. 1980 sonrasnda, toplumun yava yava 1980 ncesinde olup bitenleri hazmetmeye baladn syleyebiliriz. Yani, deneyim kazanan sadece sosyal demokratlar deildir. Genelde Trk toplumu demokrasi, sivil toplum ve hukuk devleti konularnda kmsenmeyecek tecrbeler yaamtr. SONU Trkiye sosyal demokrat hareketini Ecevit ncesi gnlere gtrmek, 1960'larn sonunda Ecevit hareketi tarafndan malup edilmi kadrolara emanet etmek asla mmkn deildir. Eer emeki kesimler 1980 sonrasnda kapatlan CHP'ye sahip kmadlarsa, bunun nedeni CHP'de, onun emeki kesimleri kendilerinin partisi olduu konusunda ikna edememi olmasnda aramalyz. Trkiye Cumhuriyeti vatandalar 65 yldr demokrasi mcadelesi veriyor; 42 yldr parlemanter rejimi dmanlarna kar yaatmaya alyor; 25 yldr grev hakkna sahip; 25 yldr Avrupa Topluluuna ortaklk anlamas var; 22 yllk sosyal demokrasi gelenei var. Gemiimizle kuracamz salkl ilikiler, yarnki grevlerimizde baar ansmz ykseltecektir. 2000'li yllarn modern ve ada Trkiye'sini kurmaya aday sosyal demokrat hareketin, hereyden nce kendi iinde gemile, gemiin olumsuz kalntlar ile hesaplama cesaretini gstermesi gerekmektedir.
Sekizinci Blm
DEMOKRATK SOSYALZMN DEOLOJS

- Konuma Sayn Bakan, Sosyaldemokrat Halk Parti Genel Bakan Sayn Erdal nn, Deerli arkadalar. Benim durumum biraz zor. nk, birincisi SHP'li deilim; ikincisi, akademik olmann getirdii uzun konuma geleneim var ama bakan konuma sremi 15 dakika ile snrlad; ncs hem kendim konuma hazrladm, hem Sayn nn'nn ve Sayn smail Cem'in syledikleri hakknda deerlendirme yapmam lazm. Onlarla hemfikir olursam siz sklrsnz, fazla kavga kartacak vaktim de yok. Sorun evvelemirde sosyaldemokrat, demokratik sol ya da demokratik sosyalizm diye e anlamda isimle adlandrabileceimiz siyasi hareketin kurulmasdr. Parti kurulur. Hatta bir sr parti kurulur. ok yararl olur. Bin iek asn demi yaarken mehur, ldkten sonra o kadar mehur olmayan bir in'li. Parti kurulmas yararldr ancak mhim olan hareketin kurulmasdr. Hareket ise, gerekten smail Cem'in anlatt gibi ideoloji ile kurulur. Bence ideolojik sorun kimliimizi kazanmamzdr. Ben kendime demokratik sosyalist diyorum. Bunu burada aklamaya alacam. Tm mesele benim hi mahup olmadan liberallere kar da, marksistlere kar da (Trkiye'de komnist szc yasak olduu iin marksizmi komnizm ile eanlaml kullanyoruz) bam dik. Onlardan daha gl olduumu, onlardan daha salam teorik temellere dayandm, daha gereki ve ilkelerimle tutarl politikalar nerdiimi biliyorum. Karlatrmay yaptma gre bunlar retmi olmam lazm. nce bunu irdeleyeceim. smail Cem'in konumasnda sylenenlerin nemli blmne katlyorum. Ancak, katlmadm bir nokta var: demokratik sosyalizmi bence negatif tanmlad. Bu doru deildir arkadalar. Yani demokratik sosyalizm liberalizmin ve komnizmin eletirisi deildir. O zaman yle bir ey olur: biz mahup ekilde, liberalleri biraz sosyal adaletten falan uzak gryoruz, komnistlerin Sovyetler Birlii rnei ktdr filan deyip, bu ikisinin ortasnda bir yerde durumu idare ederiz. Halbuki, demokratik sosyalizm negatif tanmlanm bir siyasi hareket deildir; tam tersine pozitif tanmlanmtr.
A.S.Akat
131
A.S.Akat
132
Bizim iddiamz udur: Bu pozitif tanm her iki byk ideolojinin nerdii toplum modelinden ok daha gereki, ok daha insanca, ok daha bizim iinde yaamay arzuladmz toplumu tanmlamaktadr. Onlardan stndr; hi kimseye kar hi bir mahubiyetimiz yoktur. Demek ki tanmlarmz vardr. Bizim bir teorimiz vardr. Demokratik sosyalizm gayet salam teorik temellere dayanmaktadr. Bu teorik temeller marksizmin ve liberalizmin teorik temellerinden farkldr. Her ikisinden yararlanmtr, bu normaldir. Onlar da demokratik sosyalizmin ncleri sayabileceimiz insanlarn dncelerinden zaten yararlanmlardr. Hi bir byk ideoloji gkten zembille inmez. deolojiler birbirleriyle srekli etkileim iindedirler. Dnyaya bir yaklammz vardr; toplumun nasl belirlendii hakknda fikirlerimiz vardr. Bu konuda, bendenizin acizane katks da dahil olmak zere kitaplarmz vardr, makalelerimiz vardr. Kendimizi negatif tanmlamamz iin hi bir sebep yoktur. Daha da nemlisi, bizi dierlerinden ayrdeden bir idealimiz vardr. Demokratik sosyalizm bir kar hareketi deildir. nsanlar ahsi karlar orada olduu iin demokratik sosyalist olmazlar. Demokratik sosyalizmin nerdii toplumun insanla yarar olduunu dndkleri iin demokratik sosyalist olurlar. Demek ki demokratik sosyalist insan, inanc olan insandr. nanlar uruna mcadele eden bir insan; karlar uruna mcadele eden insan deil. Bu ok nemli. Marksizmin materyalizminden bizi ayrdediyor. Peki, nedir bu ideal toplumun geleri? Birincisi zgrlktr arkadalar; kaytsz artsz zgrlktr. Ondan dolayda biz kendimize demokrat diyoruz; her an ve daima zgrl savunduumuz iin demokrat diyoruz. kincisi eitliktir. Biz insann insan, ister iktisadi, ister siyasi, ister kltrel, hangi anlamda olursa olsun, smrmesine karyz. Tm smry uzun dnemde minimize etmeyi, idealimizde yok etmeyi amalyor ve planlyoruz. ncs, biz devletin deil sivil toplumun hareketiyiz. Demokratik sosyalist hareket her dzeyde ve daima sivil toplumcudur. Bu anlama da marksizmle net bir ekilde eliir. Demokratik sosyalizmle Sovyet komnizmi ve genelde marksizm arasnda almaz bir duvar vardr. Onlar sivil toplumu kmserler; biz sivil topluma sonuna kadar inanrz. Sayn nn Atatrk'lkten bahsetti, sosyal demokrasiyi Atatrk devrimlerinin son aamas olarak tanmlad. Bence Kemalizm de sivil topluma kardr. Dolaysyla ikisi nasl telif edilebilir bilmiyorum, telif edemiyorum kendi hesabma. Drdncs, arkadalar, demokratik sosyalistler ahlakdrlar. lkeleri ile hareket ederler, devlet mantyla deil. Devletin mant bakadr. Vietnam'da grdmz gibi, katliam yapp bunu reddetmektir. kence yapp reddetmektir. Bomba atp inkar etmektir. Sosyal demokrasinin mant bu deildir. Ahlaktr, drstlktr ve sivil toplumcu bir hareketin byle olmamas zaten mmkn deildir. Zamanmm ksal nedeniyle bu genel ilkeleri koyduktan sonra bir nemli konuya deinmek istiyorum. Bir siyasi hareketin iktidara gelmesi o kadar zor birey deildir. Doru yada hakl olduu anlamna da gelmez. Tarih byle rastlantsal
olarak beklenmedik bir ekilde iktidara gelmi hareketlerle, partilerle doludur. Sorun sadece iktidara gelmek deildir arkadalar; sorun iktidarda ilkelerini uygulayabilmek, yani iktidara gelirken semene sz verdiklerini yapabilmektir. Demokratik sosyalizmin temel zelliklerinden bir tanesi, ktleyi iktidara geldiinde kendi nerdiklerini yapabileceine ikna etmesidir. Aksi takdirde iktidara gelemezsiniz demiyorum. Gelirsiniz. Geldiiniz iktidar ne biim bir iktidar olur, daha nce yaadnz, ounuz biliyorsunuz. Ben buna adalk diyeceim. sterseniz bilim ve teknolojiye ak olmak, yenilie ak olmak da diyebilirsiniz. Demokratik sosyalizm teknokrasiyi reddetmez; onu daha zgr ve eitliki bir toplum iin en etkin ekilde kullanmaya alr. smail Cem benim sylemek istediklerimin byk bir ksmndan bahsettii iin ben Cem'in sylemediklerine deinmeye alyorum. Bir hususa gelmek istiyorum. Bu kitle partisi, snf partisi ayrm. Arkadalar, bu marksizmden alnm bir ifadedir. Komnist partileri kitle partisi ve snf partisinden bahsederler. Bizim buna ihtiyacmz yoktur. Biz snf analizini kullannrz. Ancak, marksizmden farkmz vardr. Sadece iiler bir snf deildir, biz aydnlara da snf deriz. Sosyal demokrat ya da demokratik sosyalist hareket, znde bu iki snfn bir ittifakdr. Aydnlar vardr, alanlar, iiler vardr. znde temel ittifak budur. Bu mahubiyetimizi amamz, snf kavramn rahatlkla kullanmaya balamamz lazmdr. Biz snf dedik diye marksist filan olmayz. Bizim analizimizde snflar vardr ve biz snflar analizi baznda toplumsal stratejimizi izeriz. Peki yukarda sylediklerimin daha gncele, daha siyasi bir syleme getirilmesi nasl olur? nk sylenenler geneldi; somutlatrlmalar gerekiyor. Vaktim kstl, sadece 4 dakikam kald. Ksaca zetlemeye alacam. Nedir nereceimiz? Ben 3-4 somut ilke nereceim. Bir tanesini Sayn Cem yeterince vurgulad. Sanyorum kaytsz artsz demokrasi diyebiliriz. Demokratik sosyalist hareket, kaytsz artsz demokrasiden yanadr. Yani bizim iin btn darbeler, btn tek parti rejimleri, btn diktatrlkler ktdr, baka trl olamaz. Trkiye'de demokratik sosyalizmin yapmas gereken ok nemli bir ey vardr arkadalar. u gemiin zincirlerini krp atalm, biz 1920'lerde, 1930'larda, 1950'lerde iktidar olmay dnen bir parti ya da hareket deiliz. Biz 2000 yllarnn Trkiye'sine bakalm. Artk zincirlerimizi kralm, evvela kafamzn iindeki zincirleri kralm ki, Trk insanna 1990 yllarn anlatabilelim. 1990'nn ihtiyalarndan bahsedebilelim. Geiyorum ikinciye konuya. Kaytsz artsz demokrasiyi liberaller de istiyor. Ama, biz orada durmuyoruz. Biz katlm diyoruz, siyasi ve ekonomik katlm istiyoruz. Yukardaki sivil toplum szc ile birletirdiimiz zaman bu bizi rgtl topluma gtryor. Yani, devletin tek rgt olmad topluma gtryor. Bizim iin ncelik yereldedir. Biz daima ademimerkeziyetilii merkeziyetilie tercih ederiz. Demokratik sosyalizmin mahup bir marksizm olmamasn temin eden n koullardan biri budur. kincisi, biz toplumdaki btn zerk rgtlenmeleri tevik ederiz, koruruz. Bunlarn banda belediyeler, varsa dier seimle gelen yerel idareler geliyor.
Merkezi devletle belediyeler arasnda bir eliki belirince, biz belediyeden yanayz. Demokratik sosyalizm bu nedenle, imdi geleceim gibi, devlet mlkiyetine de kardr. nk nc noktamz zynetimdir arkadalar. Yani demokratik sosyalizmin ekonomik ideali, gerekletirilebilir bir idealdir. Nedir bunun yolu? zynetimdir. Trkiye'deki 50 milyon insann faal nfusu olan 20 milyon insann biz devlet irketlerinde almasn istemiyoruz. Bir tek kiinin devlet sektrnde almasn istemiyoruz. Bu 20 milyon alann hepsinin kendilerinin sahip olduu zynetimli irketlerde almasn istiyoruz. te budur demokratik sosyalizmin ekonomik program. Bu da bizi her trl merkezi planlama eilimini reddetmeye, ademimerkeziyeti, piyasa mekanizmasn sonuna kadar savunmaya gtrr. Sayn bakan, biliyorum zamanm bitti. zin verirseniz toparlayacam. Drdnc nokta smail Cem'e gene kar olduum bir nokta. Her lkenin kendi somut koullar vardr dedi. Trkiye'de bu ifade, "her lkenin somut koullar vardr" ifadesi, daima Trkiye'ye dar gelen elbiseler giydirmek iin kullanlm bir bahanedir. Biz buna taraf olamayz. Biz bir Papandreu milliyetiliini de, Yunanistan'n somut koullarndan dem vurup, demokratik sosyalizmin bir azgelimi varyant diye niteleyemeyiz. O zaman herhalde Hitler'in Nasyonel Sosyalizmine de sosyalizmin Alman varyant diyeceiz. Biz bunu byle kabul edemeyiz. znde demokratik sosyalist hareketin bir evrenselcilik, bir uluslararasclk, milli devlet snrlarn aan bir boyutu vardr. lke karlarn koruyan ama ayn anda uluslararas dayanmay ihmal etmeyen. Sahnedeki afite yazan "bar" szcne layk olmalyz. Baka trl olamaz. Biz uluslararas dayanmadan yanayz. Demokratik sosyalistler onun iin kozmopolitlii savunurlar. Kozmopolitlik, dar kafal milliyetiliin tersidir ve demokratik sosyalizmin ayrdedici zelliklerinden biridir. imdilik benim syleyeceklerim bu kadar, sanyorum ki bakann mdahale etmesine izin vermeden 15 dakikalk zamanm kullandm. Teekkr ederim. 21 Mart 1987 Ankara
Dokuzuncu Blm
SVL TOPLUM VE EKONOM

- Konuma Sayn Bakan, deerli izleyiciler, Sayn Besim stnel hocam. Efendim, ben de Tses'e teekkr ederek konumama balamak istiyorum. Tses'in kurucularndan biriyim. ok gurur duyuyorum Tses'in yaptklarndan. Dorusu ya benim katkm son derece snrl oldu. Bu galiba benim Tses'te ikinci konumam. Sayn Bakanmz aramzda, Korel Gymen dostuma Tses'i ok ksa zamanda gerekten saygn ve ok nemli konularn tartld bir kurum haline getirdii iin, eminim sizleri de temsilen teekkr edebiliriz. SVL TOPLUMCULUK Sivil toplum konusu benim iin duygusal deeri de olan bir konu. Onun iin, izin verirseniz, biraz retim yesi gibi, bir para da siyaseti gibi konuacam. Benden nce konuan Sayn Besim stnel, kendisi benim de hocamdr, daha akademik bir konuma yapt. Ben ise daha genel, polemii seven, sizleri dnmeye ve tartmaya itmeye alan, biraz tahrik etmeye alan velhasl sivri bir konuma yapmaya alsam, onu yaparken de gene affnza snarak ekonomi ile fazla snrl kalmasam diyorum. Yani sivil toplum dediimiz deryann iinde, her tarafnda birden yzmeye alacam. Duygusal dedim, nk ben 1970 yllarn sonundan itibaren "sivil toplumcu" diye aalanan sivil toplum savunucularndan biriyim. Konferans dizisinin ad da "Sivil Toplum ve Devlet". Demek ki bir tarafta sivil toplum var, bir tarafta devlet var. Demek ki bir tarafta sivil toplumu savunanlar olacak; bir tarafta da devleti savunanlar olacak. Ben srekli ve istikrarl bir ekilde, bir dnemler eletirilsem de, sivil toplumu savunanlardan oldum ve devletileri eletirdim. imde de ayn yerdeyim. Bugnk konumamn da temel aks sivil toplumculuk gz ile devletiliin her dzeyde eletirilmesi olacak. O zaman sol liberal de dendi bize. Bundan gurur duyduumu belirtmeliyim. O sralarda, bu sralarda, Trkiye'de Sosyal Demokrasi szcnn dahi bir aalanma olarak kullanld evreler vard eminim. Vard, hala var. Dolaysyla eer bu duygusallm bazen fazlalarsa batan zr dilerim. Bir konuda itirazm hemen kaydedip devam edeyim. Sivil toplum ve sivilleme uzaktan yakndan birbiri ile fazla balants olmayan iki ayr kavramdr. Bu husus Tses'in hazrlad programda da biraz kartrlm gibi geldi bana.
A.S.Akat
135
Besim hocay dinlerken de baktm, sivil toplumdan m bahsediyor, sivillemeden mi, pek belirgin deil. Bunu birazdan aacam. Yani bunlar ayr eyler, sivil toplum baka ey, sivilleme baka ey, zellikle vurgulamak isterim. Son zamanlarda sivilleme moda olunca, sivil toplum sivillemedir zannedildi ve sivil toplum da moda oldu. Ama biraz altn eince her sivillemenin ille sivil toplumun gelimesi olmad sanyorum kolayca grlebilecektir. SVL TOPLUM TANIMI zninizle bir sivil toplum tanm vereceim. Bu tanm bakyorum ilk ne zaman yapmm diye; 1976'da yapmm. Fena deil, bir sosyal bilimcinin, yada siyasetinin, yada polemikinin, 14 yldr ayn tanma sahip kalabilmesi baya iyi bir tanm yaptna delildir. Sivil toplumu yle tanmlayacam: Sivil toplum, bireyin devletden izin almadan girebildii toplumsal ilikiler, gerekletirebildii toplumsal etkinliklerdir. Sivil toplumun tanmnda devletten izin almamak vardr. Devletten izinsiz yapabildiimiz ilerin tm sivil toplumu tanmlar. Uta sivil toplumun olmamas vardr, yani hereyimizi devletten izin alarak yaparz. br uda da devletin olmamas vardr, anari vardr. kisinin arasnda bir yerde gerek toplumlar bulunur. Hi bir toplum, hibir devlet, hi bir zaman sivil toplumu tmyle yok etmeyi becerememitir. Yani vatandalarnn devletten izinsiz hibir ey yapmamasn salayacak devlet mmkn deildir. Onu bizim Ankara'l brokratlarmz zlerlerdi biliyorum. Yani ekonomide yle olacak; Ankara'dan emir gelecek; Asaf Sava Akat, Pazartesi saat 9:05'de falan bakkala gidip ekmeini alacak. nk ekmeinizi siz gidip bir frndan aldnz anda devletten izinsiz bir faaliyetiniz vardr. Devletin ne haberi var, ne izni var. Benzininizi aldnzda ideali buna tabii Ankara'nn, merkezin karar vermesidir. Yoksa anari olur; adam gidiyor, birinden alyor ekmei, br gidiyor manavdan meyva alyor, manavla pazarlk ediyorlar, devletin hi haberi yok. Ne oluyor, ne bitiyor. Duyulmam bir ey. Anari! Neyse ki, Ankara'l brokratlarn ryasn hi bir devlet gerekletirememitir. En yakn Sovyetler Birlii idi ve sonunda zld. Sivil toplumu byle tanmlarsak, yani bireyin devletten izinsiz girebildii toplumsal ilikiler, gerekletirebildii etkinlikler toplamna sivil toplumu dersek, her yerde var olduunu grrrz. Toplumdan topluma farkllk, baz yerlerde az olmas, baz yerlerde ise ok olmasdr. Ben sivil toplumun ok olmasn talep eden kesimdenim. Bazlar da az olmasn talep ediyorlar. Her iki kesimin de byle istemek iin sebebleri vardr. SVL TOPLUM VE DEVLET nce bir basit kural koyabiliriz: Devlet bydke sivil toplum daralr; Sivil Toplum geniledike devlet daralr. stediinizi seebilirsizin. Biri byd m br klyor; yani sivil toplum ve devlet birbirinin ztt iki kavramdr. Devletin gc
arttka, bireyin devletten izinsiz yapabildii faaliyetlerin alan azalr. Sivil toplumun gc arttka devletin bireye karma, hesap sorma, herey iin kendisinden izin almasn talep etme yetkileri azalr. Bu karlkl ilikiyi dzeyde tanmlayabiliriz. Ben bu dzeyin de ayn derecede nemli olduunu dnyorum. 1. Siyasi dzeyde. Siyasi dzeyde sivil toplum, siyasete katlma hakkdr, siyaset yapma hakkdr. Hukuk devletidir. Parti kurma hakkdr. Devletin vatandalarnn siyaset yapma hakkna kstlama getirememesidir. ncelikle bunlardr. 2. Kltrel dzeyde. deolojik yada kltrel dzeyde baktnz zaman, sivil toplum ncelikle anadilini konuma hakkdr. Bu da kendiliinden olan bir ey deildir; bir sr toplumda bir sr insan anadilini konuma iznine sahip deildir. kincisi devletin bir ideolojisi olmamas, yani her vatandan kendi ideolojisine sahip olabilmesidir. Resmi ideolojinin olmamasdr. Dolaysyla devletin dininin olmamasdr; resmi dinin olmamasdr. Sivil toplumun gl olduu yerde bunlar mutlaka varolmak zorunda olan haklardr. Devletten izin almadan ve devlete hesap vermeden din sahibi olma; devletten izin almadan dil konuma; bunlar devletten izin almadan siyasete girme kadar nemli sivil toplum kurumlardr. 3. Ekonomik dzeyde. Sivil toplumun ekonomiye izdm ise, devletten izin almadan ekonomik faaliyette bulunma hakki, yani zel mlkiyet ve piyasa mekanizmasdr. zel mlkiyet ve piyasann olmad yerde sivil toplum olmaz. Ancak, tersi geerli deildir; bir lkede zel mlkiyetin ve piyasann yaygnl sivil toplumun gl olduuna delil tekil etmez. nk, zel mlkiyet ve piyasa olabilir fakat geri kalanlar, yani siyasi ve kltrel kurumlar olmayabilir. Orada sivil toplum son derece dar bir sivil toplumdur. Kore, Tayvan, Singapur gibi rnekler, yaygn zel mlkiyetle da ak sanayileme politikas izleyerek byk baar kazanan ama demokrasi alannda ok geride kalan lkelere rnektirler. SVL TOPLUM VE SVLLEME Grld gibi, sivilleme kavram ile bu verdiimiz sivil toplum tanm ve tarifi arasnda dalar kadar fark vardr. ki kavram ayrdetmemizi kolaylatracan sandm iki rmek vermek istiyorum. Biri Trkiye'den, dieri bir komu lkeden. 1923-50 arasnda Trkiye'de sivil bir iktidar vardr. Yneticilerin arasnda eski askerler olsa bile, bu dneme askeri demek olanakszdr. Zaten iktidara da darbe ile gelmemilerdir. Ama bu sivil iktidarn devleti, yukarda tanmladmz ekilde sivil toplumun geni olduu bir devlet deildir. O kadar deildir ki, 1930'l yllarda Cumhuriyet Devleti tek parti rejimi mant ile futbol federasyonlarn devletletirmitir. Halbuki federasyon szc, adndan belli, futbol klplerinin bir araya gelerek kurduklar bir dernek demek. Bat lkelerinde byle olmu. Dolays ile, spor klplerinin federasyonlar sivil toplum kurululardr; aynen bizi buraya aran Tses vakf gibi. Fakat Cumhuriyet'in tek parti devletinde baklm ve burada siyaset yaplabilir denmi ve klplerin kendi aralarnda kurduklar dernek
devletletirilmi. lgin bir durum: ad federasyon, ama yneticilerini klpler semez, devlet tayin eder. Bence ok tipik bir rnek. Sivil bir devlet var ama sivil toplum daraltlm. Trkiye Cumhuriyetine Osmanl'dan kalan kk bir sivil toplum zaten; Osmanl'da da sivil toplum geliememiti. O miras da bsbtn daraltlm sivil bir iktidar dneminde. Bu dnemi en iyi Atatrk'n CHP Genel Sekreteri Recep Peker zetler. Peker tutarl bir devletidir ve hep ayn eyi sylemitir: ktisadi devletilik ancak ve ancak siyasi devletilikle beraber olabilir. Siyasi devletilik ne demektir? Tek parti devleti. ktisatta devlet, siyasette devlet, parti-devlet. Devletin partisi ve partinin devleti var yani. 1930'lar sivil bir iktidar altnda Trkiye'de sivil toplumun daralma, neredeyse yokolma dnemidir. Buna geri dneceiz. Ayn erevede, Demokrat Parti iktidarnn da sivil olduu, hatta bir sredir moda olan deyimle, anti-militer olduu bilinmektedir. Demokrat Parti iktidar sresince hzl bir ekonomik gelime yaanm, ok partili rejimin getirdii ok seslilie doru nemli admlar atlmtr. Gene de, Kuvvetler Birlii ilkesine gre yazlm 1924 Anayasasnn anti-demokratik ruhunu sonuna kadar istismar etmeye alan Demokrat Parti hareketine sivil toplumcu demek ok zordur. kinci rnek: Gene sivil ama sivil toplumsuz komumuz ran'dr. ran'da hepimizin bildii gibi askerler u ya da bu ekilde hi iktidarda deildir. Ayetullahlar, mollalar ve imamlar iktidardadr. Yalnz ran'da burada bizim tanmladmz anlamda sivil toplum son derece dar bir alandadr. Hatta ve hatta belki 1980-83 aras, Besim stnel Hocamn skynetim dedii sivil olmayan Trk ynetimi dnemiden dahi dar bir alandadr. Yani iktidar sivildir ama sivil toplum yoktur. Bu rnein stnde fazla durmak istemiyorum. ok belirgin nk. lgin olan, Trkiye'deki teokratik devlet zlemlerini temsil eden siyasi hareketlerin, eski Milli Selamet Partisi ve imdiki Refah Partisi taraftarlarnn, sonuna kadar sivil, ama ayn lde sivil toplum kart olmalardr. Nitekim, dier konularda birbirinin can dman olan kemalistlerle eriatlar arasnda zellikle iktisadi devletilik konusunda tam bir gr birlii olutuunu kolayca izleyebiliriz. Dolaysyla sivillemeyle sivil toplumu ayrmaya byk zen gstermenizi sizden zellikle rica edeceim. nk bunlar ok ayr eylerdir. SVL TOPLUM VE KARITLARI Sivillemeyi sivil toplumdan bylece ayrdettikten sonra, madem kendime sivil toplumcu diyorum, hasmlarm, yani sivil topluma kar olan siyasi hareketlerin zelliklerini tanmlayarak devam edeyim. Sivil topluma kar bir siyasi hareketin zellikleri ne olur? Bunlar ne nerecekler bu erevede? Gene siyasi dzeyden balarsak, iin z askeri darbe konusu, demokrasinin kstlanmas konusudur. Yllardr duyarz: "efendim bizim millet cahildir, demokrasinin hepsini verirsek olmaz, baz konularda tabii ki kstlama getirmek lazm, her zgrl verecek deiliz ya"... denir. Byle dnenler sivil toplum kartlardr. Mesela ocak-bucaklar yasaklar benim hasmm tarafndan
desteklenecektir. Ocak-bucak ne demek? Vatanda her istedii yerde siyasi parti rgt kuruyor demek. Olur mu? Siyasi parti rgt, akl banda insanlarn Ankara'da, byk ehir merkezlerinde kurmas gereken bir eydir. Aksi halde ayaa der. Demek ki, sivil topluma kar olanlar halkn siyasette katlmn snrlamaya alacaklar. Ayn mantk ile, ynetimin merkezde younlamasn talep edecek ve yerel idarelerin glenmesine son derece kar olacak. "Ne demek yerel idare? Herey merkezde, herey brokraside olmal" diyecek. Kltrel boyutta baktmda, sivil toplum kartlar dil konusunda ok hassas olacaklar. "Krtler krte konumasn, zaten Krt yoktur da Trk vardr," vs. vs. diyecekler. Bu konuya ileride tekrar dneceim. Ayn ekilde din konusu kacak karmza. Devleti dnce, din devletin denetimi altnda olsun, imam hatip okullar devletin olsun, imamlarn da maalarn devlet versin diyecek. Mutlaka Tevhidi-tedrisat kanununu savunacak; nk resmi ideolojinin btn dayanak noktas o kanun. Resmi ideoloji ne demek? Bir vatanda devletin kaynaklarn kullanmadan, ocuunu kendi paras ile bir okulda okuttuunda, o okulun mfredatna karamaz demek. zel okullarda okutulacaklara da devlet karar verir demek. Tevhidi-tedrisat kanunu ile sivil toplum olmaz. Ama sivil toplum kartlar o kanunu destekleyecek. stersek ii Takriri Skn kanuna, stiklal mahkemelerine falan da gtrebiliriz ama oralara girmiyorum. Nihayet bizi ilgilendiren esas konuya, yani ekonomik dzeye geldik. Ekonomi konusunda sivil toplum kart ne diyecek? Devlet mlkiyeti diyecek. Merkezi planlama yada kaynaklarn merkezden brokratik olarak kullanlmas diyecek. Bu ikisinin ayrntsna birazdan dneceim. DEVLET FETZM Siyasi, kltrel ve ekonomuk dzeyde bir sivil toplum kartnn sylediklerini toplaynca ne gryoruz? Ho geldin Recep Peker; ve dostlar; ve izleyicileri. Boyboy, eit-eit, renk-renk Recep Peker adaylar. Bu ideoloji bir devlet fetiizmine tekabl etmektedir. Trkiye'de ok etkinlii olan bir sekinler kesimi iin, neredeyse devlet szc bile kutsallk kazanr. DEVLET diye byk harfle yazlan bir eyin, byle baka bir eyin varlna bizi inandrmaya alrlar. Bu, aka bir devlet fetiizmidir. Devletin karlar her eyin stndedir. rnein 1982 Anayasasnn giri maddesini okuyunca grlr ki, bu toplum denen nesne aslnda ok kt bir eydir, ama neyse ki DEVLET vardr ve bu toplum denilen kt nesnenin kendi bana yanl bir yerlere gitmesini engeller, ona izin vermez ve zabturapt altna alr. TRK SOLUNDA SVL TOPLUM imdi ksaca gemie kendi cenahmz asndan bir bakalm ve yukarda sylediklerimize kimler benziyor, saptamaya alalm.
1923-50 yllar aras CHP'de hakim olan toplum ve devlet anlay yukarda verilen tanma uymaktadr. Bunu inkar edecek halimiz yoktur. Yeterince deinildii iin fazla stnde durmuyorum. Dnemin muhalefet hareketleri iin fazla bir ey syleyemiyoruz; rnein Serbest Frka, daha liberal bir anlaya sahip gibi duruyor ama iktidara gelse idi ne olurdu bilmiyoruz. 1950-60 yllar aras CHP'sinin ideolojik izgisinde byk bir deiiklik olduunu iddia etmek mmkn deildir. 1945 sonrasndaki ok partili rejim aray, sivil topluma kar bir genel ideolojik ereve ile beraberce yaamaktadr. Bu dnemde ilgin olan, CHP'den kopan, ba uzun yllar Atatrk'e Babakanlk yapm Demokrat Partinin de bir yandan farkna varmadan sivil toplumun gelimesine katkda bulunurken, dier yandan da tm kurumlarna, zellikle de demokrasi ve hukuk devletine phe ile bakmasdr. 1960-70 arasnda, sivil toplum kart kesimde eitlilik balar. Sivil toplum kartlnda bir anlamda rekabet oluur, CHP ile rekabet halindeki yeni hareketler belirir. Bu dnemle ilgili olarak ilk akla gelmesi gereken literatrde sol kemalist diye nitelenen harekettir: bu, cuntacln kibar addr. Cuntaclk, o yllarda belirli kesimlerde son derece poplerdir. Genler o dnemi hatrlamaz ama benim neslim ok iyi bilir. Sol kemalizm demek, bir an evvel seimle gelen idarenin gitmesi ve yerine ilerici bir askeri darbenin gelmesi iin mcadele etmek demektir. Bu dnemde sivil toplum kartlnda cuntaclar ve CHP ile yaran bir nc hareket de sosyalist harekettir. Sosyalistler Trkiye'de, dnyada olduu gibi bu trene binmilerdir. Onlar da aa be yukar ayn kanattadrlar. rnek Sovyetler Birlii'nde sivil toplum hi olmadndan, onlar da btn hcreleri ile ve bulunduklar her yerde sivil toplumun grld anda ezilmesi gerektiine inanmlardr. 1970-80 arasnda CHP'de kk 1960'larn ortasna giden bir deiiklik oldu. Ecevit olayn altn izerek vurgulamak ve hi bir ekilde kmsememek gerekiyor. Ecevit izgisi ortann solu ifadesinden ok farkldr; o nedenle deimeyi 1970'lere, 12 Mart sonrasna koymay tercih ediyorum. Ancak, Ecevit'in ahs ile CHP'yi ayrdetmek lazm; farkllk Ecevit'in kendinde grlr, partiye yansmaz. Esas etkisini bence 1980'lerde gsterecektir. Kemalist kanatta, 1970'ler 12 Mart'n okunu getirir. Arzulanan darbe olmu, fakat sonular, beklenenin tersine, sol kemalistlerin ok aleyhine kmtr. Devletin bu beklenmeyen tepkisi, kemalizmi tekrar CHP tarafna itmitir. Yani eski cuntaclar 1970'li yllarda CHP'nin nde gelenleri arasna katlrlar. nemlidir bu. Sol tabii ayn yerdedir; btn hcreleri ile 1970'li yllarda da sivil topluma kar olarak devletten yanadr. Ancak, bu dnemde sol iinde tek tk sivil toplumcu fikirler de belirmeye balar. 1980 sonrasnda benim iin sivil toplum asndan bizim cenahta ilk olumlu iaretler belirmeye balar. Halk Parti, SODEP ve ikisinin birlemesinden oluan SHP gerek programlar ve gerek yneticilerinin byk ounluu ile hala devleti kanatta yerlerini almtr. 1980 sonrasnda son 12 Eyll darbesinin kesin sonucu ile bir cuntaclk tr olarak kemalizm bitmitir; tam tersine, kemalist evrelerde moda szck sivilleme olmutur. Fakat, sivillemeyi savunanlar hala devletidirler; olsa olsa manasn bilmediklerinden sivil toplum szcn sivilleme ile ayn
zannederek kullanmaktadrlar. Sosyalistler gene bildiimiz yerde, sivil topluma kar bir hareket olarak yaamlarn srdrmektedirler. Yalnz, 1980'lerde yeni bir ses ortaya kt: Blent Ecevit ve DSP. Kabul etmek zorundayz ki Blent Ecevit ve DSP'si 1980'li yllarda sivil toplumcu-devleti ayrmnn devleti kanadnda deil, sivil toplumcu kanadnda yer almaktadr. Bu olaya, sol-devleti ittifakndan ilk kopu diyebiliriz. Son derece nemli bir olaydr, zaman iinde nemi azalmayacak, artacaktr. Son olarak 1990'lara bakalm. 1990'larda iler biraz daha deiiyor. nk SHP gene ayn devleti kanatta yer almaya devam ederken, sivil toplumcu DSP'ye hi beklenmedik bir kanattan gl bir destek geliyor: TKP. Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa'daki kkk deiimin hemen ardndan, Trk komnistlerinin devleti kanad terk edip sivil toplumcu tezleri savunmaya baladklarn gryoruz. Demek ki, bugn, bizim cenahta sivil toplum kart olarak devletilii ve resmi ideolojiyi savunan sadece SHP ve kemalistler kald. Yukarda sylenenlerden de anlalaca gibi, ben bu sivil toplum kart gelenee karym. Bu gelenein uzun sredir sivil toplumun glenmesi ve Trkiye'nin gelimesinin nndeki en byk engel, en byk g olduunun kanaatindeyim. Bu nedenledir ki, uzunca bir sredir bu devleti gelenee kar sivri bir polemii srdrmeye alyorum. Birazdan, konumamn sonuna doru, sivil toplumculuun sosyal demokrasinin gelimesi asndan nemi ve anlam zerinde duracam. Tebihde hata olmaz derler, CHP olay bana biraz Bulgaristan'da, Romanya'da olanlar hatrlatyor. Bir komnist partisi var; 40 ksr yl iktidarda kalm; sonra dnya deiince, "vallahi biz sosyal demokrat olduk" deyip iktidarda hala kalmaya alyor. Trkiye'de olup bitenler bundan ok uzak deil gibi geliyor dorusu. SVL TOPLUM VE EKONOM Bu uzun iktisat d girizgahdan sonda biraz iktisatta gezinmek istiyorum. ktisadi konularda Besim hoca iin analitik ksmnn nemli bir blmn aklad. Ben de u ana kadar srdrdm sylem iinde kalarak, ama ii biraz da elenceli tutarak devleti dnceyi ekonomide tanmlamaya alacam. Devleti dediimiz ideolojinin ekonomik boyutunun yada ekonomiye bak asnn temel postlas vardr. Szck sizi korkutmasn; varsaym yada hipotez de diyebiliriz ama hipotezin biraz stnde, bir inan boyutu tad iin postla szcn tercih ettim. lke de diyebilirdik. Devletiliin Ekonomide Tanm: Birinci postla: devlet mlkiyeti, zel mlkiyetten daha iyidir. Daha iyidir, nk daha etkin iktisadi sonular verir; daha iyidir, nk gelir blmnn daha dzgn olmasn salar. Ekonomide yaygn devlet mlkiyeti ile hem ekonomi daha hzl byr ve kii bana gelir daha yksek olur; hem de gelir dalm daha dzgn olur ve byk ktlelerin toplumsal refahtan aldklar pay artar. Birinci postla budur. Bu tek bana nemli bir postladr ama Trk devleti
dncesini tanmlamak iin yetmez, nk bunun paraleli bir ikinci postla daha vardr. kinci postla: merkezi planlama yada ekonomik kaynaklarn bu kaynaklara hakim olabilecek ve siyasi iktidarn denetimindeki bir merkezden datlmas piyasa mekanizmasndan daha iyidir. Gene ayn mantk srdrlr; byle yapld takdirde hem kaynak israf azalarak etkinlik artacak, hem emperyalist d dnyaya kar devletin gc ile mcadele edilebilecek, hem de gelir dalmnn bozulmasna olanak tannmayacaktr. Piyasa mekanizmas toplumun kendi haline braklmas anlamna gelir; bilinir ki toplum kendi haline brakld takdirde mutlaka ok kt eyler olur, mutlaka gelir dalm bozulur ve yabanclar lkemizi smrrler. nc postla: da kapal yani d piyasalarla btnlememi bir ekonomik yap, da ak yani bu btnlemeyi salam bir ekonomik yapdan daha iyidir. Mantk ayndr. Ekonominin da ak olmas demek, d dnya ile mal, hizmet, sermaye dolamnda kstlamalarn asgariye indirilmesi demektir. Yani ithal yasaklarnn olmamas, gmrk duvarlarnn dk olmas, parann tam yada yar konvertibiliteye sahip olmas demektir. Her de, hem devlet mlkiyeti ile, hem de merkezi planlama ile eliirler. Ayrca, devleti ideolojinin ana odaklarndan biri olan "kendi kendine yeterlilik" (doru szck "otari"dir) ak ekonomi ile ters der. Devleti dnce, ak ekonominin lkeyi uluslararas tekellere peke ekerek hem gelime hzn dreceini hem de gelir dalmn bozacan syler. Bu postlay birletirdiiniz zaman Trkiye'de bir kesimin iktisadi ideolojisini bulursunuz. Daha nce de syledim, iktisada byle bak, sivil toplum kart bir ideolojiye tekabl etmektedir. BAZI RNEKLER Konuyu biraz daha amak, biraz da polemik yapmak iin, birka rnek vermek istiyorum. Bunlardan birini Besim hocann burada olmas bana hatrlatyor. Boaz kprs olay. Devleti ideoloji btn gc ile Boaz kprsne kar kmtr. lkine de kar kmtr, ikincisine de. Nedenini araynca, bir sivil toplumcunun aklna ilgin eyler gelebiliyor. Boaz kprs kara nakil vastalar iin; yani kpr demek otomobil, kamyon ve otobs demek. Bunlar ise devletin deil, bireylerin. Denetim sivil topluma geiyor. Halbuki, onun yerine bir tren kprs yaplsa idi, durum ok farkl olurdu: nk tren devletin olacakt. Devleti grte, devletin trenlere sahip olmas tabii ki vatandan arabalara sahip olmasndan daha iyi bir eydir. Biri devletindir, dieri sivil toplumundur. Burada devletinin hangisini tercih edecei ak eik ortadadr. Ayn mant karayollar-demiryollar tartmasna uygulayabilirsiniz. Trkiye'de uzun sredir, belki 1950'lere giden ama 1960'lardan sonra ok canlanan bir karayollar tartmas vardr. Devletiler srekli ve istikrarl ekilde demiryollarndan yana tavr koymular, karayollarna kar kmlardr. Bence ayn
sistematikle, ayn siyasi mantkla bu olay aklanabilir. Karayollar kamyon ve otobstr, yani zel mlkiyeti gelitirir, sivil topluma yakndr. Demiryollar ise devlet mlkiyetidir. Kendi treninizi alamayacanza gre, ya memuru olursunuz orada devletin, ya da mterisi. Devleti dncenin sistematik olarak iki ulam biiminden birini savunmas raslant deildir, sivil toplumun gelimesinden korkan bir siyasi projeye tekabl etmektedir. Benzer eyleri 1960'da Devlet Planlama Tekilatnn kuruluu iin syleyebiliriz. Ben bunu arada srada sylerim. DPT bizim buluumuz deildir. 27 Mays' yaptran Amerika'nn, Demokrat Parti ve Menderes'in ekonomideki keyfi ve poplist ynetimine kar getirdii bir kurumdur. DPT'yi batllar, Trkiye'ye bor veren NATO lkelerinin oluturduu konsorsiyum kurmutur. Kuruluta batl uzmanlar etkin olmutur. Dikkat ederseniz 1961 seimlerinde CHP planlamay savunuyordu; br taraf da "plan deil pilav istiyoruz" diyordu. Hangisi daha sivil toplumcu bir slogandr: Plan m? Pilav m? Bir baka rnek T.C.Tekel daresi olabilir. Bir devlet niye sigara ve rak gibi keyif verici maddeler retmek zorundadr? Bari genelevleri de devlet iletsin. Neden ? Bu soruya anlaml bir cevap bulamazsnz. Eninde sonunda devlet mlkiyetinin daha iyi olduu postlas karnza gelir. nk, devleti ideolojide rekabet arzulanan yani iyi bir ey deildir. Sadece israfa yol aar. O nedenle, tekeller savunulur. Tekel savunulunca, hakl olarak zel tekellerin az sayda insana aktan rant salayaca sylenerek, devlet tekellerinin gereklilii kantlanm olur. nk, devleti dnce iin rekabet ktdr. Piyasa da zaten o nedenle, rekabete yol at iin ktdr. MAHUP DEVLETLK Bu rnekleri uzatmak mmkndr. Bence gereksiz. Ancak, sayn Besim stnel hocann konumasna biraz olsun deinmek istiyorum. Besim hocann ekonomiye baknda ben mahup bir devletilik sezinliyorum. zninizle onu aklayaym. Konuma 1982 Anayasasnn temel hak ve zgrlkler maddelerine benzedi. Bilmem hi baktnz m? rnein fade zgrl maddesini alalm. nce, bir tek satrda zgrlk verilir. Bir cmle, bir yada iki satr. Madde ise 10 sayfadr. Geri kalan ksm, yanllkla ifade zgrln kullanmaya kalkan bir vatandan byle bir aklszlk yaparsa hangi cehennemlerde nasl yanacan, nerelerde nasl hapsedileceini uzun uzun ve btn ayrnts ile sayar. Besim hoca da sivil toplum diye bize 45 dakika boyunca devletin neden ve nasl ekonomiye mdahale etmesi gerektiini anlatt. Mahcup devletilikten kasdettiim buydu. Eer Trkiye 1990 ylnda 1880'lerin ve 1900'lerin ngiltere'si ya da Amerika's olsayd, yani devletin ekonomide hi olmad hakiki bir laisser aller, laisser faire yaasaydk, o zaman Besim stnel hocam ok hakl olurdu. Biz de burada hoca ile beraber devletin nasl ve ne zaman mdahele edeceini tartrdk. Ama Trkiye iin durum tam tersi. Trkiye'de devlet ekonominin btn kelerini tutmu. Bankalarn % 70'i
devletin. Bu bankalar ne iin kullanyor? Suistimal iin, batk krediler iin kullanyor. Sizin aranzda devlet bankalarndan kredi alan var m? ilerden alan var m? Kim kullanyor devlet kredilerini? stelik, bu olgu 1990'l yllara zg deil ki. 20'lerde, 30'larda, 40'larda, 50'lerde, 60'larda, 70'lerde, 80'lerde, btn Cumhuriyet tarihi boyunca byle olmam m? Yani ekonominin btn tepelerini devlet tutmu. Tekeller hep devletin; petrol onda, bankalar onda, ana hammaddeler devlette, elektrik onda, televizyon onda, telefon onun, vs. vs... Gmrkler hala yksek, keyfi bir ekilde hkmet ekonomiyle ilgili kararlar alyor. Bu koullarda oturup devleti topluma kar savunmak bizlere dmez. Ekonomide de dmez; siyasi dzeyde de dmez. in siyasi boyutuna aada geri dneceim zaten. Nasl 1880'ler ngiltere'sinde ilericilik devlet mdahalesini savunmaksa, 1990'lar Trkiye'sinde de ilericilik toplumu devlete kar savunmaktr. Demek ki, sivil toplumu savunan kiiler olarak bizlerin piyasa mekanizmasndan yana kmamz, devletin ekonomideki arlnn daraltlmasn talep etmemiz gerekiyor. Hele bir kere devlet elini ekonomiden eksin, bir kere devlet bizim vatanda olarak ondan izinsiz yapabildiimiz etkinlik miktarnn ykselmesine olanak tansn, ondan sonra devletin nasl mdahele edeceini dnmeye balarz. Bence doru yaklam bu ekilde olmaldr. Bizim cenahta ufak ufak duyulmaya balayan piyasa szc benzer bir mahcubiyeti tayor. Anayasann zgrlk maddelerdi gibi bir piyasaclk belirdi. Bizim anayasa ne kadar zgrlkyse bu mahup piyasaclk da o kadar sivil toplumcu. Onu vurgulamaya alyorum. BAST BR KRTER Devlet ve sivil toplum tartmalarnda benim kullandm bir turnusol kadm vardr. Bunu sizlerle paylamak istiyorum. Bir insanla tartrken, devleti mi yoksa sivil toplumcu mu diye bir tereddt olutu diyelim. Anlamak iin bir soru sormak gerekiyor, cevabna gre kesin kan sahibi olabilirsiniz. 27 Mays' sorunuz. yidir diyorsa devleti kesimdendir. Yok, btn darbeler gibi 27 Mays da ktdr diyorsa sivil toplumcu kesimdendir. Grdnz gibi, basit ve net bir kriter bulabiliyoruz. Ben, ve benim gibi sivil toplumcular, 27 Mays'n, 12 Mart'n ve 12 Eyll'n birer darbe olduu ve neticede her nn de seimle gelmi iktidarlar alaa ettii kansndadr. Yani her darbe de, sivil toplumun ve demokrasinin gelimesi ve yerlemesi asndan edeer grlmelidir. Farkllk buradan kaynaklanyor. Devletiler baz darbelerin iyi, dierlerinin kt olduklar kansndalar. Tabii, gemite baz darbeler iyi olunca, gelecekte de baz darbeler potansiyel olarak iyilik tayacak demektir. 27 Mays'a bak asn sivil toplumculuk konusunda nihai kriter haline getiren, birinci snf bir turnesol kad haline getiren de budur. Darbecilie, sivil ve askeri diktatrlklere bak asdr. Bir kere gemi iin bunlar desteklenince, gelecekte de desteklenmeyeceklerinden hi bir ekilde emin olamayz. deoloji, yukardan
aaya toplumsal rgtlenmelerden rahatsz olmuyor demektir. Bu yntemi kullanmanz sizlere hararetle tavsiye ederim. DEVLETLN EKONOMDE FLASI Tekrar ekonomik ideolojiye geri dnersek, yukarda devletin ekonomiye mdahalesi stne sunduumuz temel postla, yani devlet mlkiyetinin zel mlkiyetten, merkezi planlamann piyasa mekanizmasndan, kapal ekonominin ak ekonomiden daha iyi olduklar inanc, iktisatlarn uzun sredir yanlln bildikleri inanlard. ktisat teorisi, epeydir bu lnn yanlln kantlamt. Ancak, kuzey komumuz Sovyetler Birlii'nin aal k postlann yanlln ampirik olarak da tescil etti. Gorbaov bizim devleti kanad ok mkl durumda brakt. imdi Haydar Kutlu daha da mkl durumda brakyor. Neyse, bunlar yanl hipotezlerdir. rnein, devlet mlkiyeti ile gelir dalm arasnda nerilen ilikiye bakalm. Ampirik olarak, dnya lkeleri arasnda bir karlatrma yaptnz takdirde, ilikinin tam tersine olduunu hemen grebilirsiniz. Yani, devlet mlkiyetinin yaygnl genellikle gelir dalmn dzeltmemekte, bozmaktadr. Ayn ekilde, ampirik olarak devlet iletmeciliinin ekonomik etkinlii drdn grebilirsiniz. Benzer gzlemleri kapal ekonomiler iin de yapmak mmkndr. En iyi rnek Trkiye'dir. Trkiye dnyann sayl bozuk gelir dalmlarndan birine sahiptir. stelik yeni bir olgu da deildir bu; 40'larda, 50'lerde, 60'larda, 70'lerde, 80'lerde de gelir dalm bozukluunda rekor sahibi idi. Peki, btn bu dnem boyunca Trkiye'de yaygn devlet mlkiyeti yok muydu? Trkiye ekonomisi da kapal deil miydi? Eer devlet mlkiyeti gelir dalmn dzeltiyorsa neden Trkiye'de dzeltmedi? Ayn eyleri etkinlik konusunda da syleyebiliriz. SHATALN PLANI Az nce de syledim. Devlet mlkiyeti ve merkezi planlama bitmitir. Sovyetler Birlii'nin ve Dou Avrupa'nn aal k Trkiye'de bireyleri deitirmeli, Trk devletilerinin ekonomiye bakn etkilemeli idi diye dnenlerdenim. imdi Trk devletilerinin hala sylemedii bir eyi, Sovyetler Birlii nasl sylyor,isterseniz onu okuyaym. Shatalin plan diye bir plan var, duymusunuzdur. Yeni yaynland ve Sovyet Ekonomisini 500 gnde piyasa sistemine geirmeyi planlyor. Shatalin plannn giriinden bir alnt yapyorum: "nsanolu u ana kadar bir piyasa ekonomisinden daha etkin bir sistem gelitirememitir... Piyasann etkin ileyiinin nkoulu, zel mlkiyet dahil btn mlkiyet tiplerinin de jure (hukuken) eitlii ... ve mlkiyetten elde edilen gelirin hukuken kar olduunun kabldr."
A.S.Akat
146
Bunu Asaf Sava Akat yazmam, Shatalin yazm ve Gorbaov imzalam. Biz bunlar uzun sredir sylemi olmann rahatl iinde alnty yapyoruz. Shatalin Plan bunlar syledikten sonra uzun uzun zel mlkiyete methiye yazyor ve Sovyetler Birliini nasl devlet mlkiyetinden ve merkezi planlamadan kurtaracan, ak piyasa ekonomisine dntreceini anlatyor. Shatalin plannn Trkeye tercme edilmesini temenni ediyorum. Bizim devletilere zorunlu okuma yapmal. Ama eminim ki Trkeye tercme olsa da satmaz; kimsenin ilgisini ekmeyecektir. nk sekinlerimizin nyarglar ile elimektedir. KELAYNAKLAR, DEVLETLER VE ARNAVUTLUK Bu sralarda "megatrend"ler moda oldu. Arada bir kendimize global dzeyde, yle dnya apnda baktmzda, bizim devletiliin ne kadar eskimi bir ideoloji olduu ok daha net grlyor. Fosil diyemiyoruz, nk fosil lm bir eydir, yani lnce yllar sonra fosil olur; halbuki devletilik sa ve diridir. Dinazor denebilir belki. Dinazorlar objektif koullar ortadan kalkm ama ona ramen eski ve baka bir an hatras olarak yaayan hayvanlard. Sempatik hayvanlard aslnda. Belki kelaynaklara benzetmek daha gereki olur. Dnya dnce mzesi iin Trkiye'deki devletilerin yaamaya devam etmelerini salamaya alrz, onlarn stne titreriz. Trkiye'de bir sekin kesimin sivil topluma ve sivil toplum kurumlarna ne kadar kar olduklarnn en iyi kantlarndan biri de, Gorbaov ncesi devletiliin en youn olduu lkenin sanyorum Arnavutluk'tan sonra Trkiye olmas. Ho, dier Dou Avrupa lkelerinin performansna bakarsak, Arnavutluk bile bir kere zincirlerini atnca sratle Trkiye'den daha sivil toplumcu olabilir. SVL TOPLUMCULUK YEN M? Doallkla, bunlar Trkiye'de ilk defe sylenmiyor. Bunlar daha nce de sylendi ve yazld. Ben bu konuda ok aba sarfettim. Biraz nostalji yapaym. Ben 1977 Haziran seimlerinden az nce, daha sonra Sayn Ecevit'in ynetiminde nemli sorumluluklar alacak bir dizi arkadamzla yaplan bir toplantda piyasay temel alan bir iktisat politikalar kmesi nerdim. Bunlar daha sonra Alternatif Byme Stratejisi ad altnda 1982'de yaynland. O zaman bana "Dnya Bankac", Krueger'ci gibi, sol sylemde aalama ve kmseme sfatlar layk grld. Arkadalarmzn iktidara geldiklerinde benim nerdiim yanl eyleri uygulamalar asla sz konusu deildi. Onun iin iktidara geldiler ve kendi doru devleti politikalarn uyguladlar. Bylece CHP'nin hepinizin bildii 1978-79 baars olutu. Birazdan bu konuya da dneceim. Biz sivil toplumcu grleri Yeni Gndem dergisinde yazdk; bakalar baka yerlerde yazdlar, savundular. Yani, bunlar yeni fikirler deildir demek istiyorum.
Bu noktada rahmetli hocam dris Kkmer'i anmak istiyorum. Kendisi, 12 Mart darbesi ncesinde, cuntacln tepe noktalarn yaad gnlerde, devleti gelenee kar kma cesaretini gstermiti. Olay daha gerilere gtrm, ttihatlktan balam, Abdlhamit-ttihat kavgasn analiz etmeye almt. Bylece, Kemalist tezlerin ileri srd gibi, Trkiye'de devletilerin ilerici, islamclarn gerici olduu nerisini tersyz etmiti. O arada, Prens Sabahattin gibi ttihat kart dnrleri gndeme getirmiti. Trkiye'de sosyalist hareketin baarl olabilmesinin nkoulunun ttihat-Kemalist devleti gelenei terketmesi ve eletirmesi olduunu daha 1960'larn sonunda sylemiti. Resmi ideolojiye sol perspektiften kar kan bu tezlerin hala yeterince tartlmadn gryoruz. Tekrar ediyorum; sivil toplumculuk Trkiye'de yeni bir ey deildir. SVL TOPLUMCU PLATFORM Sivil toplumculuk ok net bir dnya grne tekabl etmekte net bir fikir platformunun stne oturmaktadr. Bu fikir platformunun unsurlarn isterseniz ekonomi ile snrl kalmadan beraberce gzden geirelim. 1. Devlet mlkiyeti minimumda, mmknse yok. Bunun zellikle altn iziyorum. 2. Bir ak piyasa ekonomisi var. Yani hem otari zlemleri, ar korumac eilimler yok; hem de merkezi planlama zlemleri yok. rnein Avrupa ile btnleme (veya baka bir gmrk birliine girmek) bu adan ok nemli. Ak piyasa ekonomisi ncelikle d dnya ile btnlemi, mukayeseli stnlklerden yararlanan bir ekonomi demek. 3. Bu ereve stnde, siyasi iktidarlar siyasi grlerine ve temsil ettikleri snflara gre ekonomiye mdahale ediyorlar. Besim hoca sosyal demokrat adan ekonomiye devletin mdahale gereklerinin ve aralarnn nemli bir blmn ok iyi anlatt. 4. Liberal ve sosyal demokrat gibi kavramlar, demokrasi rejimindeki bir ak piyasa ekonomisi iin geerli kavramlardr. Ak piyasa ekonomisinde devlet mdahalesinin boyutu ve aralar hakkndaki temel tercihler, bu iki ana ideolojinin farkllklarn belirler. Ama, ikisi de sivil toplum siyasi hareketleridir. Buna geri dneceim. 5. Toplumsal katlm mekanizmalar var. ncelikle gl yerel idare. Yerel idarenin seimle gelmesi, valilerin halk tarafndan seilmesi sivil toplumculuun hayati taleplerinden biridir. 6. Hi bir dzeyde brokrasinin gl olmamas; her dzeyde seilmilerin atanmlar stnde hakimiyeti. Sivil toplumculuk - devletilik ayrmn bir slogana indirmek isterseniz, her dzeyde seilmilerin, atanmlarn nnde gelmesi sivil toplumculuun zdr diyebilirsiniz. Kim seilmileri kmseyip, atanmlar koruyorsa ve bunu sistematik olarak yapyorsa, bu insann sivil toplumu aslnda hazmedemediini, devleti olduunu, sivil toplumdan memnun olmadn
syleyebilirsiniz. 1961 Anayasasnn getirdii Milli Gvenlik Kurulunu bu erevede deerlendirmeliyiz. Sivil toplumda btn ynetenlerini halk seer; yerel idaresini, valisini, blge idaresini, blge valisini, hatta yargcn, polis mdrn, milli eitim mdrn, vs. vs. 7. Ayn platformun dier nemli bir unsuru yasaksz ve ksntsz demokrasidir. Yani insanlarn anadilleri oysa, Krte konuabilecekler, yazabilecekler, ocuklarna okutabilecekler. Yarn br gn belki de Trkiye'ye Pakistanllar gelecek. Nasl Trkler Almanya'ya ii olarak gitti; Trkiye'de gelecekte bir iki milyon baka milletten alan olabilir. Nokta dergisinde vard geenlerde, almaya gelen Filipinliler. Btn o insanlar da kendi dillerini konuucaklar, onlara da okul aacaz, ana dillerinde eitim yapacaklar. Nasl Almanya bizim okullarmz ayor. Sivil toplum iin dil ok nemli. 8. Laiklik. Btn imam hatip okullar kapanacak talebi sivil toplumcudur. Devletten din adam maa alamaz. Biri bana eer imam hatip okullar kapanmasn diyorsa, ben gene phe ederim. Anlalan arkada devletidir, hala topluma gvenmiyor derim. Trkiye'de devleti dncenin belki de en zayf halkas laiklik diye nitelenen devlet-din ilikisidir. Pek ok kimse, "hani sivil toplum dediysek herhalde onu da brakacak deiliz" diyecektir. Anayasa da onu diyor. zgrlk dediysek her eyi rgr yaptk demek deildir diyor. Ayn mantk orada; ciddi bir fark yoktur, nanslardr. Yani prensipte baz eylerin yasaklanaca konusunda Anayasa ile ayn paraleldeler ama nelerin yasaklanaca konusunda tartma var. rnein 141, 142 ve 163 nc maddelerde olduu gibi. Son derece nemli laiklik. 9. Anayasann giri maddesi var. Anayasann giri maddesinin deitirilip, anayasay Trk halknn kendi setii kurucu meclisi ile yaptn yazmak lazm. 1982 Anayasasn yapan kurucu meclisi halk semedi, askerler seti. Anayasann giri maddesinde, anayasa yapma yetkisi halkn m, ordunun mu belli deildir. 1961 Anayasasnda da yleydi. Devlet kimindir, tartmal bir konudur Trkiye'de. Sivil toplumculuk bu tartmay bitirmeyi hedeflemektedir. 10. Baka pek ok ey ekleyebiliriz. kence, sendikal hareketlere getirilen tahditler, siyasi partilerin rgtlenmesine getirilen tahditler, zellikle de 1961 Anayasasnn getirdii Ocak-Bucak yasa. Sahi, kim yasaklad ocak ve bucaklar? Acaba Menderes mi? Btn bunlar topladmz zaman sivil toplumculuun platformu oluuyor bence. Ve ok net bir ekilde devletilikten farkl bir platform olduu sanyorum ki aktr. SOSYAL DEMOKRAS VE SVL TOPLUM Gelelim artk sosyal demokrasi ve sivil toplum ilikisine. nce, tanm dzeyinde gl bir ifade kullanmak istiyorum. zninizle yle diyeceim: Sosyal demokrasi bir sivil toplum hareketidir. Yani sivil toplumcu bir siyasi harekettir.
nk, sosyal demokrasinin amac eit ve zgr bireylerden oluan bir toplum kurmaktr. Amacnda minimum devlet vardr, maksimum dzeyde eit ve zgr bireyler vardr. Bu doru ise, sosyal demokrasi bir sivil toplum hareketi ise, devletilik de eer bir sivil toplum kart hareketse, demek ki sosyal demokrasi ile devletilik ak ve seik olarak eliir. Sosyal demokrasinin evrensel ilkelerine baktnz zaman, sosyal demokrasinin btn dnyadaki gemi ve bugnk evrensel izgisine baktnz zaman, bu elikinin sosyal demokrasinin tarihinde de bugnnde de, her yerde ve daima geerli olduunu grrsnz. Sosyal demokrasi ile devletilik heryerde daima elimitir. nk sosyal demokrasi heryerde daima bir sivil toplum hareketi olmutur. Artk belki bir adm daha atp unu syleyebiliriz: devletilik, sosyal demokrasinin en byk dmanlarndan biridir. Hatta, iyice cesareti ele alp, sylediklerimizi Trkiye'ye uygulayabiliriz. Trkiye, az nce de anlatlan kendi zgl tarihi gelime izgisi iinde, devletilerin bir sabah kendilerine sosyal demokrat demeleri ile karlaarak, sosyal demokrasi ile devletili kartrm lkedir. Bugn artk taraflar netlemeye balamtr ve bu sre devam edecektir. Trk sosyal demokrasisi iin iki farkl kken mmkndr. Birincisi devleti kken, ki bu takdirde devleti ideoloji kendisini sosyal demokrasi ad altnda yaatmaya alacaktr. kincisi de sivil toplumcu bir kkendir, ki devleti (ve devletlu) olmayan bir sosyal demokrasiyi kurmaya, retmeye alacaktr. Bunun insanlar kimdir, onun tartmasna burada girmek istemiyorum. DEVLETLN TEHLKELER Eer Trk sosyal demokrasisine, u anda SHP'de grld gibi ilk kanat, yani devleti kanat hakim olursa, iki ok nemli tehlike sz konusudur. Bunu net bir ekilde sylemek zorundayz. 1. Trk halk sivil toplumcudur. SHP'nin ise devleti olduunu sezmektedir. Dolaysyla, SHP'yi iktidara getirmeyecektir. 2. Eer bir ekilde SHP iktidara gelse bile, devleti ideoloji, SHP iktidarnn ancak ve ancak 1978-79 fiyaskosunu tekrar etmesine izin verecektir; baarl olmasna izin vermeyecektir. Yani iki ey sylyorum: devletilik hapishanesine skp kalm bir sosyal demokrat hareket hem iktidara gelemez, hem iktidara gelirse en iyimser artlarda 1978-79'daki o fiyaskoyu tekrar eder. in zc taraf, bunun iaretleri de vardr. nk Trk sosyal demokrat hareketi 1978-79'un zeletirisini yapma cesaretini gsterememitir. Sessizce geitirmeye almtr. 12 Eyll bu anlama 1978-79'un sorumlularna kurtarc gibi gelmitir; o bahane ile hi bir ey olmama gibi davranmalar mmkn olmutur. 1978-79 da neler oldu? Neden CHP'nin oy oran 1989 ara seimlerinde
% 26'lara dt? Bu halk nelerden ikayet etti; neydi gaz yokluklar, ya ve demir karaborsalar. Bunlar kim yapt, nerede yapt, yapanlar nerede imdi, sorumlular kimler ve neredeler, ne yapyorlar, hala bugn ne diyorlar? Bu sorular sosyal demokrat hareket iinde hi sorulmamtr bile. Es geilmitir. Es geildii iin de hareketin ilk iktidara geldiinde, yani 26 Mart seimlerinden sonra kazanlan belediyelerde ayn fiyasko, ayn ekilde gndeme gelmitir. Bugn stanbul Belediyesinde olup bitenlere hi armamak gerekir. 197879'dan ne fark vardr? 1978-79'u aamam bir siyasi hareketin baka bir ey yapmas zaten beklenemezdi, kendini tekrar etmektedir. Bu sefer Trk halk neyse akll davrand. Trkiye apnda deil mikro dzeyde iktidar verdi, hele bir grelim nedir diye. Grd. Bayrampaa'da da kanaatini syledi: dedi ki, "arkada, sen adam olmamsn, sen 1978-79'dasn, sen bittin". Kime verdi SHP yerine? Ecevit'e verdi oyunu. Nedenini yukarda syledim. Ecevit devletilie kar kt iin, bu byk krlmay gerekletirmi bir lider olduu iin verdi. Sayn Ecevit'le rgtlenme, parti ii demokrasi vs., vs. konularnda benim sorunlarm oldu ve 1987 seimlerinden nce DSP'den ayrldm. Halen SHP yesiyim. Ama DSP'nin Bayrampaa baarsnn altnda yatan temel nedenin devletilie kar kmas, semene sivil toplumcu bir yaklam intibas vermesi olduu kansn koruyorum. zninizle konumam burada bitirmek istiyorum. Sizleri Trkiye sosyal demokrat hareketinin nemli bir dizi sorunu stnde dnmeye sevkedebildiimi mit ederim. Sayglarmla.
Onuncu Blm
SOLUN ALTERNATF EKONOM POLTKASI NASIL OLMALIDIR?

1980li yllar, gerek dnyada gerekse Trkiye'de, iktisat politikalarna bakta nemli dnmlere sahne oldu. 1945 sonras ekonomilerdeki hzl byme ve ona paralel -hatta onu aan- lde dnya ticaretindeki gelime, sosyalist ve azgelimi lkelerin iktisat politikas anlaylarnda bir deiiklik olmakszn gereklemiti. 1980 balarndan itibaren, ekonomik yaplar ile iktisat politikas yaklamlar arasndaki mesafe sratle kapanmaya balad. ktisat ideolojisinde o kadar hzl bir deime yaadk ki, rnein benim 1980 banda yazdm Alternatif Byme Stratejisi (letiim Yaynlar) adl almam, bugn arpcln adeta tmyle kaybetti; nk o gnlerde radikal gibi duran nerilerin ou, 1990 banda kamuoyunda yaygn destek bulur hale geldi. phesiz, 80'lerde genelde sosyalist lkelerde, zelde Dou Avrupa'da yaanan byk siyasi deprem, solun eskimi ve donmu ideolojisinde at gediklerle ekonomiye bakta da ksr ideolojik sloganlar karsnda saduyunun ve pragmatizmin galip gelmesine katkda bulundu. YEN KOORDNATLAR
8 Aralk 1990 stanbul
1990'l yllar iin gereki ekonomik alternatifler retmek isteyen sol siyasi hareketlerin, son 10 yla skan (ama altyaps tm sava sonras dnemde oluan) dnya ve Trkiye deneyimini ok iyi deerlendirmeleri gerekmektedir. Bu deneyimi ilk ikisi genel, ncs Trkiye'ye zel temel hipotez/gzlem erevesinde zetlemek istiyorum. 1. Mlkiyet sorunu nemini kaybetmitir. Sol siyasetin 19.uncu yzyl bandan bu yana ana iktisat politikas unsurunu oluturan devlet mlkiyeti, hem gelir dalm hem de verimlilik kriterleri asndan girdii tarihi snavda baarsz olmu, 1980'lerde bu baarszlk tersinmez bir ekilde tescil edilmitir. Artk zelletirmelerin Bat Avrupa Sosyal Demokrat Partilerinin programlarnda yada uygulamalarnda yer almas yadrganmamaktadr. Sosyalist blok ise, yaygn kamu kesiminden kurtulma yollar aramakta, hatta bu amala devlet firmalarnn zel yabanc sermayeye satlmas iin youn aba gsterilmektedir. Artk zel/devlet mlkiyeti tercihi tmyle pragmatik unsurlara bal olarak yaplacaktr. 1990'l yllarda iktisat politikasnn temel aksn hala devlet mlkiyetinde gren bir sol anlayn getirecei alternatifin ikna edici olmas mmkn deildir. Sol hareket, zel kapitalist mlkiyetin alternatifini devlet mlkiyeti dnda, aslnda kapitalist olmayan
A.S.Akat
151
A.S.Akat
152
zel mlkiyet (yada toplumsal mlkiyet) diyebileceimiz zynetim, ii firmalar (labor managed firm) gibi yeni ekillerde aramak zorundadr. 2. Merkezi planlama (komuta ekonomisi) iflas etmitir. Sol ekonomik uygulamann ikinci temel postlas, ekonomideki kaynak dalmnn tmyle merkezden, retici birimlere giden komutlar eklinde yaplabilecei idi. Son 70 ylda bu postla eitlilik gsteren bir yapda denendi. lk balarda, merkezi planlama ile beraber gelen (ama imdi ondan kaynaklanmadn anladmz) baz etkenler, retici birimlerin ellerinden tm inisiyatifi alan bu yntemin nisbeten baarl durmasna yol at. Ancak, zellikle son 20 ylda, ekonomiler ve teknolojiler eitlendike merkezi planlamal yada dorudan idari mdahaleci komuta ekonomilerinin nemli miktarda kaynak israfna yol atklar, hatta giderek ekonomilerin gelimesinin nndeki temel engellerden birini oluturduklar anlald. Bylece, bir iki eksantrik istisna dnda, btn dnya lkeleri retici birimin kararlar almas ve ald kararlarn sorumluluunu tamas olanan tanyan ademi-merkeziyeti kaynak dalm mekanizmalarn, yani ksaca piyasa mekanizmasn glendirme yoluna gittiler. Piyasann ille kamu mdahalesinin azalmas anlamna gelmedii, olsa olsa komuta ekonomisinden farkl mdahale aralarnn kullanlmasn gerektirdii de artk sol kesim tarafndan kabul edildi. 3. Trkiye azgelimilii bitirmitir. 1923-1980 arasn Trkiye'de kapitalizmin gerekli ve yeterli altyapsn oluturan kurumlarn ina dnemi olarak dnebiliriz. Bu anlama 1980 ncesi politikalar baarl olmulardr ve baarlarn 1970 sonlarnda iflas etmeleri kantlamtr. 1980-90 arasndaki gei dneminin ksa srede ve sanayi yatrmlarnda bir art olmakszn dviz darboazn zebilmesi, Borsa olayn yaratabilmesi, modern telekomnikasyon an kurabilmesi, konvertibiliteye geebilmesi ve sermaye ihracna balayabilmesi, kurulan altyapnn gcn gstermektedir. Trkiye'nin bundan sonraki gelimesi karlkl-bamll sratle artan bir Avrupa ve dnya ekonomisi ortamnda, rekabet gcn teknolojik stnle oturtabilme becerisine bal olacaktr. Dolays ile, ie kapanma ve kendi kendine yeterlilik temelinde retilmi kapitalizmi kurma aamas politika aralarn hala geerli ve anlaml zanneden bir sol siyasetin ekonominin 1990'lar ve 2000'lerdeki olanak ve hedeflerini doru tehis etmesi mmkn deildir. nce 12 Eyll baskc askeri rejiminin ve ardndan sorumsuz ANAP hkmetlerinin lkede yaratt siyasi, ekonomik ve ahlaki bunalmn zm, demokrasinin ve hukuk devletinin kaytsz artsz hakimiyetinin kurulmasdr. Aktr ki, bu srete her renkten sol siyasetlere ok nemli grevler dmektedir. Siyasi ve hukuki hedeflerde demokrasi temelinde bir uzlamann gerekletiini sevinerek izliyoruz. Ayn srecin iktisat politikalar konusunda da devreye girmesi arlarna katlarak, rnein T.Tayan'n nerdii izleme mekanizmasn destekliyorum. Bu erevede, ksaca, byk ktlenin soldan bekledii (ve ona sadece solun verebileceine inandm) hedef ve ilkeleri zetlemek istiyorum.
YEN HEDEFLER Sol siyasi hareketlerin byk ktleler ile kuracaklar yaratc diyalogun en byk engeli, soyut ve sekinci bir ekonomi retoriidir. Sokaktaki adamn ve ii snfnn gncel yaamndan kopuk kavramlarn feti haline getirilmesi, gemite de sol hareketin sorunu idi; ancak yukarda belirttiim gelimeler bugn bu sorunun ciddiyetini ok arttrmtr. Temcit pilav gibi merkezi planlamadan, emperyalizmden, sefaletten, IMF-Dnya Bankasndan ve dier miyadn doldurmu sol sloganlardan sz eden bir siyasi hareketin, evinde anak antenden dnyay izleyen, akrabalar Almanya'da alan, ounluu 30 yan altnda bir semen ktlesine sempatik gelmesini beklemek boyeredir. Solun ekonomik program, ancak ve ancak byk ktlenin gncel yaam ile kesimeyi salad takdirde liberal politikalara alternatif olabilecektir. 1. Suistimal, rvet ve kanunsuzlua son. 1990 Trkiye'sinde kamu vicdann belki de en ok rahatsz eden ekonomik olgu, merkezi devletten belediyelere, KT'lerden Katma Bteli darelere, kamu kesiminde suistimal, rvet ve kanunsuzluun yaygnldr. Vatanda, sradan rvet olayn kendi yaamndan bilmektedir; kamu ile her ilikisinde, hakk olan alabilmek iin muhatab olan kk memura rvet vermek zorundadr. st dzeyde olup bitenler ise, gazeteler aracl ile arada srada aa kmakta, vatandan kendi deneyimini o dzeylere temil etmesine olanak vermektedir. Ak toplum, mutlaka hesap sorulan ve hesap sorulmasndan korkan kamu grevlileri gerektirir. Sol siyasetlerin, ekonomik program gndemlerinin bir numaral maddesi bu olmak zorundadr. stelik, sokaktaki adam, bu sorunla ancak kar evrelerinin temsilcisi olmayan bir sol iktidarn mcadele edebileceinin bilincindedir. Trkiye'nin bir hukuk devletine dnmesi, siyasi dzeyde zgrlklerin ve temel haklarn salanmas ile snrlanamaz; snrland takdirde hukuk devleti topal kalr ve ilemez. Devlet-birey ilikisindeki kkl dnm devletin ve onu temsil eden grevlilerin ekonomik dzeyde de sorumlu hale gelmesi ile tamamlanacaktr. 2. Vergi kaana son. Kamunun dejenerasyonunun en ilgin gstergelerinden biri de, siyasi yasaklarn uygulanmasnda bu kadar gl olabilen Trk devletinin i vergi toplamaya gelince dt acizdir. Trkiye'de yaygn bir ekilde vergi karlmaktadr. Bylece, vergi hukukunun ilk ilkesi olan ayn gelire ayn vergi (yada ayn vergiye ayn gelir) ilkesi geerliliini yitirmitir. Olay herkesin bildii bir aklkta cereyan etmektedir: rnein gazetelerde bir nl sanat yllk masrafnn 600 milyon olduunu beyan etmekte, iki gn sonra yaynlanan vergi listesinde ise 100 milyon vergi dedii grlmektedir. Esnaf, ticaret erbab, meslek sahipleri, kk ve orta iletme sahipleri, ayn gelir dzeyindeki cretlilerin onda, yirmide , hatta yzde biri kadar gelir vegisi demektedirler. Sol iktisat politikalarnn gelir blmnn dzeltilmesinde temel aralarnn biri olan vergi politikas
bylece tamamen kullanlmaz hale gelmektedir: mevcut vergi idaresi ile, rnein gelir vergisi oranlarnda mterakkiliin arttrlmas hi bir etki yapmayacaktr. Demek ki, gelir dalmnda gerekletirilmesi arzulanan dzelmelerin nkoullarndan biri, vergi kaann sfrlanmasdr. Bu ise, bilgisayarlarn, ek ve kredi kartlarnn bu kadar yaygn kullanld bir ortamda hi bir teknik bahane ile dorulanamaz: vergi kaann altnda bugnk ve gemi hkmetlerin kaa srdrme iradesi yatmaktadr. Vergi kaan nasl bitireceini somut bir program erevesinde aklayamayan bir sol alternatifin inandrcl olmayacaktr. 3. Eitimde frsat eitlii. 1923-80 dneminde uygulanan iktisat politikalarnn uzun vadede en tehlikeli etkisi, 12 Eyll ve ANAP iktidarlarnn yanl uygulamalar ile glenerek Trkiye'yi 1990'larda bir dnemece getirmitir. Trk eitim sisteminin kamu kanad kmtr. Bugn imkan yaratabilen hi bir T.C. vatanda ocuklarn ilk, orta ve hatta yksek eitim dzeylerinde kamu okullarna emanet etmemekte, ne yapp yapp ieride yada darda bir zel okula yollamaktadr. Dolays ile, kamu okullar dk gelirli snflarn ve zmrelerin ocuklarnn dolutuu gettolara dnm, yani fakirliin ve ezilmiliin babadan oula, nesilden nesile aktarlmasnn temel aralar niteliini kazanmlardr. Bylece, bugn varolan gelir eitsizliklerinin bir sonraki nesilde de aynen devam etmesinin altyaps (neredeyse bilinli bir ekilde) oluturulmaktadr. Sokaktaki adam, olan bitenin farkndadr ve kendisine yeni neriler getirilmesini beklemektedir. Sol iktisat politikalarnn ana hedeflerinden biri olan frsat eitlii ancak ve ancak kamu okullarnda byk bir iyileme ile balayacak bir srete adm adm gerekleeceine gre, alternatif program eitime ayrlacak kaynaklar belirleyen, idari yapda devre sokulacak reformlar aklayan bir somutlukta bu sorunu ele almaldr. 4. stihdam seferberlii. Sol politikalarn gelir dalm politikalarnn znde, en imtiyazsz kesimlerin reel gelirlerinin ykseltilmesi yatar. Gerek iktisat teorisinin bize rettikleri, gerek dnya ve Trkiye deneyiminin gsterdikleri, toplumun en ok destee ihtiya olan snf ve zmrelerine ulamann temel arac, onlara i ve istihdam olana salamaktr. sizlik, toplumsal doku ve ahlak kknden yaralayan bir hastalk olarak ele alnmal, sol alternatifte ekonomik byme, sanayileme, makro politika ve benzeri politikalarn tmne birincil hedef olarak isizlikle mcadele verilmelidir. Ak ve gizli isiz kentsel ve krsal nfus, ailesi, akrabalar ve hsmlar ile, Trkiye semeninde neredeyse bir ounluk oluturmaktadr. Bu ounluk iin, sol alternatifin belki de en cazip yn, istihdam imkanlarn arttrmas olacaktr. Bu nedenle, cesur ve yaratc zm nerileri retilerek somut uygulama aamasndaki ayrntlar dahil kamuoyunda tartmaya sunulmaldr. Bu balamda, isizlik sigortas nerisi mutlaka yer almal, kamunun istihdam yaratc byk projeler sistemi aklanmal, yaratlacak ek istihdam says gereki bir ekilde saptanmaldr. Eer sol siyasi hareket, ekonomi programnda planlamadan sz edecekse, bunun en iyi yeri istihdam yaratma konusudur.
Vatandann i bulma frsatn piyasa mekanizmasna brakmayan, onun i bulma hakkn temel hak ve zgrlklerin bir paras sayan bir anlayn, bu hayati konuda en modern teknikleri kullanan bir planlama yntemini semesi doal ve kanlmazdr. 5. evre korumasnda devrim. Ksmen dnyada ykselen evre bilinci dalgasnn etkisi, byk lde de Trkiye kapitalizminin gelime aamasnda (baka yerlerde olduu gibi) evreyi tmyle ihmal etmesi sonucu, Trkiye'de evre kirlilii sorunlar vatandan gncel yaamnda sratle gndemin ilk sralarna ykselmektedir. evre hareketinin sol siyaset asndan zellikle ilgin yanlarndan biri, tanm icab sivil toplumcu, yerel ve katlmc bir hareket olmas, vatandaa vatandalk hak ve yetkilerini kullanma frsatn vermesidir. Sokaktaki adam, bu konuda da, kar gruplarnn temsilcisi olan sa ve liberal partilerin zm getiremeyeceini bilmektedir. Bylece, evre korumas sorunlar, solun alternatif iktisat politikas programlarnda ok istisna bir alana oturma olanana sahip olmaktadr. evre olayn genelde tketicinin korunmasn da kapsayacak ekilde tanmlarsak, aniden sanayici-retici imtiyazl kesimlerin karsnda vatandatketici ittifak ile kmak, ve ekonomideki tekelci yaplarn krlmasna imkan verecek katlm ve destek mekanizmalarn devreye sokmak mmkn olabilecektir. Btn bunlar ise, sol programn evre ve tketici korunmas konularnda zengin ierie sahip somut zmler retmesi ve bunlar kamuoyuna sunmas ile gerekleebilir. BAARININ SIRRI Yukardaki listeye eklenecek baka konular vardr; hatta bunlardan bazlar, rnein enflasyonla mcadele, salk sektr reformu, bilim ve teknoloji retiminin teviki, yerel ynetimlerin glendirilmesi, kentsel ve ehirleraras toplu tamaclk ebekesinin kurulmas, etkin blgesel kalknma politikalarnn tasarm, mlkiyetin tabana yaylmas gibi, yukardakilerden daha nemli bile kabul edilebilir. Amacm alternatif programn ayrntl bir aklamasn yapmaktan ziyade ynelimini ve temel yaklamn gstermekti; ele aldm 5 baln bu ama iin yeterli olduunu, bunlara ncelik vermeyen bir alternatifin inandrclk ve gerekilik asndan doyurucu olmayacan dnyorum. Trkiye'nin gndeminde arl demokratik hak ve zgrlklere, gelir dalmnn dzeltilmesine, yeni ahlaki deerlerin yaratlmasna, velhasl ada ve mreffeh bir Trkiye'nin ksa srede biimlenmesine veren bir sol iktidar ihtiyac btn acillii ile durmaktadr. Byk ktleler hem bu sorunlarn ve ihtiyalarn, hem de zmn sol iktidarda yattnn farkndadr. Ancak, solun getirdii politika nerileri bir trl 1990'lara yaklaamamakta, bir ekilde artk tarihin derinliklerine gmlm dnemlerin, 1930'larn yada 1950'lerin anm kavgalarna ynelmektedir. Bu yanl yneli, vatandan gznde sol programlarn ikna edici niteliinin kaybolmasna yol amaktadr. Solun iktidara gelmesi halinde kendi
ihtiyalarna cevap verecek sorunlarla uramayacan hissettii iindir ki, vatanda ounluu oyunu sol dnda kullanmak zorunda kalmaktadr. Bu noktada sol aydnlara, uzmanlara ve siyasi kadrolara den grev, ekonomik programlara bakta bir yeniden yaplanmay (perestroika) gerekletirip Trkiye'nin nc dnyandan birinci dnyaya geiine katkda bulunmaktr. Daha zgr ve eit bir topluma oulcu demokrasi iinde ulamay hedefleyen btn sol hareketlerin bu srece katlmalarnn, genel kamuoyuna karmadan nerilerini birbirleri ile tartarak gelitirmelerinin ok yararl olacana inanyorum. Trkiye solunun bilgi ve deneyim birikimi, bu byk dnm de baar ile sonulandracak dzeydedir.
Onbirinci Blm
SOSYAL DEMOKRAT EKONOM POLTKALARI

- Konuma Sayn Bakan, sayn SHP Bursa l Bakan, Gaziantep milletvekili sayn Abdllkadir Ate, sevgili partili arkadalarm. Aranzda bulunmaktan byk mutluluk duyuyorum. Sayn ztin Akg hoca ile stanbul'dan geldik. Ben sabah stanbul'da bir baka toplantda konuuyordum, toplantnn gecikmesine katkm oldu ise batan zr dilerim. nce SHP Bursa il tekilatna ve Bursa il bakanna, ayrca parti-ii eitimden sorumlu genel sekreter yardmcs sayn Ate'e, bu eitim programn dzenledikleri ve beni davet ettikleri iin zellikle teekkr etmek istiyorum. Partinin bu tr eitim programlarn balatmasnn son derece nemli ve yararl olduuna inananlardanm. Bu abann devam edeceine ve eitimden hem parti yneticilerinin, hem partililerin, hem de partili uzman arkadalarn karlkl olarak ok yararlanacaklarna inanyorum. DEMOKRATKLEME AI Sosyal Demokrasiden bu nmzdeki dnemde beklediimiz, Trkiye'de yeni bir a balatmas, byk bir deiiklik yapmas, bir reform an devreye sokmasdr. Yani birbiri ardndan alan dizi dizi reformlarla yeni bir an balatlmas. ztin Akg ok gzel zetledi. Btn bu reformlar aslnda bir tek szckle ifade edebiliriz: Demokratikleme. Siyasette demokratikleme, hukukta demokratikleme, kltrde demokratikleme ve tabii ki ekonomide demokratikleme. Bizler, SHP yeleri olarak ve SHP'nin semenleri olarak Sosyaldemokrat Halk Partinin bunu yapmasn bekliyoruz. Bir reform an balatmak kolay bir i olduu iin deil; zaten kolay ii seven insanlar olsaydk, Sosyal Demokrat olmazdk. Deil mi? Mesela, ANAP'l olurduk; enflasyonu %30 yapacaz deyip, % 60 knca da istifa ediyor gibi yapp, istifa etmeden durumumuzu idare ederdik. Kolay ileri sevmediimiz iin Sosyal Demokrat olduk. Sosyal Demokratlar olarak zor ilere soyunuyoruz. Zor ie soyunurken biraz ne yaptmz bilmee almakta yarar var. Yani bu reform an, bu yenilik an sadece ekonomi diye grmemek lazm. Her dzeyde reform istiyoruz, yeni bir Trkiye istiyoruz. Mesela yeni bir Anayasa istiyoruz. Bu Anayasa zgrlk bir anayasa olacak. Giri maddesi de bugnknden farkl olacak. Yeni anayasann giri
A.S.Akat
157
A.S.Akat
158
maddesinde "Anayasay Trk halk setii temsilcilerle yapar" yazsn istiyoruz. Bu yeni anayasada temel hak ve zgrlklerin sonuna kadar korunmasn bekliyoruz. Ayn ekilde, yerel idarelerin glenmesini istiyoruz. Gl belediyeler, sosyal demokrat belediyeler istiyoruz. darede byk bir reform talep ediyoruz. Mesela valileri halk sesin istiyoruz. Niye bizi idare edenler Ankara'dan tayin olsun? Onlar biz seelim. Atama ile gelen idarenin gc azalsn, bizim setiklerimizin gc artsn. Herkezi biz seelim, Trkiye'nin vatandalar sesin. Bylece insanlarmz siyasi srece daha fazla katlsn diyoruz. Velhasl bir sr reform talebimiz var. Laiklikle ilgili taleplerimiz var. mam hatipler kapatlsn diyoruz. Siyasi dzeyde, kltrel dzeyde, reformlar istiyoruz. Btn bunlar, Trkiye'nin yzn deitirecek yeniliklere tekabl ediyor. Hazr partililer bir araya gelmiiz, parti iindeki byk reform taleplerimizi de hatrlayabiliriz. Parti iini de unutmamak lazm. Mesela benim ok desteklediim bir slogan var: "Parti iinde seimle gelen, seimle gider". ok nemli bir slogan; deil mi arkadalar? Trkiye'de seimle gelen, seimle gidecek, partide de seimle gelen, seimle gidecek. Seimle gelenlerin grevden alnmasna ve yerine seimsiz atama yaplmasna hem lke dzeyinde karyz, hem de partide karyz. Ben parti ii seimlerinde nisbi temsili savunuyorum. O da demokratiklemenin bir paras. Ne istiyoruz: parti iinde farkl fikirler varsa, ki vardr, olacaktr, olmas salkldr, bunlar parti ynetiminde temsil edilmelidir. Madem ki Trkiye'de nisbi temsili savunuyoruz, parti iinde de nisbi temsili savunmalyz diyoruz. Hatta, ben parti iinde delegelerle yaplan ok dereceli seimlere de karym. Parti iinde de, lkedeki gibi tek dereceli seim olsun diyorum. Genel Bakan dorudan yeler sesin, Genel Sekreteri dorudan yeler sesin, l Bakann, le Bakann dorudan yeler sesin. Her dzeyde tek dereceli seim yaplsn ve iktidar yelere verilsin diyorum. Demek ki sosyal demokrasi deyince, hem partide hem de lkede ciddi bir reform programndan szediyoruz. te ekonomiye de bu gzle bakyorum. Sosyal demokratlarn ekonomiye ancak bir reform ann gzl ile bakarak gereki zmler reteceklerine inanyorum. REFAH DEVLET Sayn ztin Akg'le biz, uzun sredir iki profosyenel iktisat olarak tartrz, konuuruz. Hedeflerde imdiye kadar hi anlamazlmz olmad. Yani koyduumuz hedeflerin, ulamak istediimiz yerin ikimiz iin de daha zgr, daha mreffef ve daha eit insanlardan oluan bir Trkiye olduu konusunda hi tereddtmz yok. Aralar konusunda durum biraz daha kark. O hedeflere ulamak iin hangi aralarn kullanlaca konusunda sk sk farkl dnyoruz. Yava yava bu ayrlma noktalarn greceiz. Bu fikir ayrl sadece benimle sayn Akg arasnda deil; partide de byle bir tartma var. Bu anlama bizi iki ayr grn temsilcileri olarak da dnebilirsiniz. Sayn Akg son derece lml bir
konuma yapt. Byk izgilerine katldm ama detaylarda farkl dndm bir konuma yapt. Benimki belki daha polemiki olabilir. Sayn Akg'e katldm bir nokta ile balamak istiyorum. Benim onun sylediklerini bir daha tekrarlamama ihtiya yok. ANAP iktidar dneminde ve 1980'li yllarda ekonomide olup bitenleri ok iyi eletirdi. Aslnda daha nce askeri rejim altnda, Evren iktidarnda olanlarla ANAP dneminde olanlar bir arada ele almak lazmdr. Bu dnemde, 1980'den 1991 ylna kadar geen 10 ylda Trkiye kmsenmeyecek miktarda zaman kaybetmitir. Bu konuda tamamen ayn kandaym. Ancak, bu dnemi eletirirken sanki hi bir ey yaplmam gibi bir havaya girmemek gerekiyor. Tabiki bu 10 ylda baz eyler yaplmtr. Her 10 ylda mutlaka baz olumlu gelimeler olur. Bu dnemde de olmutur. Ama, ok yetersiz olmutur. Trkiye'nin yapabileceinin ok altnda i yaplmtr ve bu birka iyi ey iin Trk halkna ok byk bir fatura detilmitir. ztin Akg bunlar ok gzel zetledi, tamamen kendisi ile hemfikirim. Ama burada benim derdim gemii, onlar eletirmek deil. Bizim eletirmemize ihtiya kalmad. Vatanda zaten ANAP'n ne demek olduunu btn hcrelerinde hissediyor. ANAP'n semen nezdindeki desteinin nasl dtn izliyoruz. Bizim iin sorun ANAP'n kaybetmesi deildir, sorun SHP'nin kazanmasdr. Dolaysyla ANAP'n baarszl bize bir ey getirmez. Bize, vatanda iktidarda baarl olacamza ikna etmek bir ey getirir. Nitekim ANAP'n oylar dyor; ama bizim oylarmzn arttna dair bir iaret var m arkadalar? Yoktur. Hele Bayrampaa seimlerinin sonularna bakarsanz hi yoktur. Bayrampaa'da olup bitenler yokmu gibi burada iktisat politikas tartamayz. Bugn burada iktisat politikas tartacaksak, Bayrampaa seim sonularn grerek tartacaz. Evet ANAP gidiyor; fakat biz ne oluyoruz, SHP ne oluyor? nk, ANAP'tan ok sknt ekti, nefret etti, bkt diye, vatanda ille oyunu SHP'ye vermek zorunda deil. O devirler bitti. Eskiden iki parti varm, brn sevmezse vatanda mecburen gelir oyunu bize verirmi. Ama o devirler yok artk. Parti ok. Eer siz iktidara geldiinizde hi olmazsa ANAP kadar, ama herhalukarda ANAP'tan daha iyi eyler yapacanza vatanda ikna edemezseniz, o da size oyunu vermeyecektir. Rakipleriniz vardr. Hem benim, hem de sizin oununuzun eski Genel Bakan Blent Ecevit'in DSP'si vardr. DYP vardr. O vardr, bu vardr. ler o kadar kolay deil. Bunlar biraz da rekabetiliin sorunlar. Tekelci bir yap olsayd, iki parti ile siyaseti snrlayabilmi olsaydk, belki ANAP kt diye vatanda bize oy verirdi ama korkarm byle bir imkanmz yok. Parti ok. Bu durumda vatanda bizim ne dediimizi renmek istiyor. Biz ne diyoruz? Biz iktidara geldiimizde ne yapacaz? Bizim iktidarmz neden ANAP'dan ve dier partilerden daha iyi olacak? Vatanda soruyor: 1978-79'dan daha iyi olacak m? Evet, ardmzda 1978-79 var. Olmam gibi davranamayz. Hani biz unutur gibi yaparsak vatanda da unutur diye beklemeyelim bo yere. Biz ne kadar hi bahsetmeyerek unuttuk gibi yapsak da, vatanda 1978-79'da kimlerin iktidarda olduunu, kimlerin neler yaptn ve kendisinin bana neler geldiini hatrlamaktadr. Unutanlar da bu son belediye
seimlerinden sonra, zellikle stanbul gibi byk kentlerde hatrlama frsatn buldular. Evet, doru konualm. SHP'yi belediyelerde iktidara getirdikten sonra, semenin bir blm 1978-79'u tekrar hatrlamaya balad. Bu nedenle, ben diyorum ki gereki olmak zorundayz, cesur olmak zorundayz. Ancak cesur bir parti, kendisini eletirmekten, yapt hatalar eletirmekten korkmayan bir parti bu bahsettiimiz byk dnmleri yapabilir. Korkak bir parti, gerekleri sylemekten korkan bir parti, kendisini eletirmekten korkan bir parti belki yanllkla iktidara gelir. Ama gelse bile gn sonra o iktidardan arkasna bakmadan kamak zorunda kalr. Bu nedenle, sosyal demokrat olduumuz iin cesur olmak zorundayz, korkmadan btn gerekleri sylemek zorundayz. Alklarnza teekkr ederim, ancak bunlar alklanmak iin sylenmi szler deildir. nandm iin sylenmi szlerdir. imdi ekonomide bizim hedefimiz demokratiklemedir dedik. Buna ok katlyorum. zninizle, demokratikleme kavramn biraz tanmlamak istiyorum. Demokratikleme nedir, ne deildir biraz bunu tanmlamak lazm. Ben demokratikleme deyince, ksa dnemde vatandan gncel yaamna ynelik getirilecek tedbirler kmesini anlyorum. Bunun da bir ad vardr. ztin hoca Batya, Batllara fazla aldrmyorum diyor; ben ise Bat sosyal demokrasisini nemseyen bir arkadanzm. Bat sosyal demokrasisinin gelitirdii, kurduu, baarl olmu bir model vardr. Vatandan gncel yaamna ynelik bu modelin ad "Refah Devleti"dir. SHP'nin iktidara geldiinde ksa dnemde yapaca icraat Trkiye'de refah devletini kurmaktr. Refah devleti nedir arkadalar? nce ne olmadn syleyeyim. Refah devleti teknoloji seimi deildir; refah devleti sanayileme ile uramak da deildir. leride bu noktaya geri dneceim. Benim icin, sosyal demokrasi iin, refah devleti ncelikle isizlik sigortasdr. SHP isizlik sigortas getireceiz diyebiliyor mu? Yoksa diyemiyor mu? Evet, biz isizlerimize ne veriyoruz. "Efendim biz geldiimizde byk devlet fabrikalar kuracaz, onlar yeni teknoloji retecekler, belki siz de i bulacaksnz" m diyoruz? Yoksa biz geldiimizde batda olan isizlik sigortas, btn sosyal demokrasinin iktidarda olduu lkelerde var olan isizlik sigortas Trkiye'ye gelecek, biz bunu getireceiz diyebiliyor muyuz?. Bence bunu dediimiz zaman nemli bir ey yapyoruz. Vatandaa gncel yaamnda hayati nemi olan bir sey sylyoruz. SHP iktidara gelince artk isizlikten korkmayacaksn demi oluyoruz. Sigortann farkl bir yan da var. Sosyal demokrasi gelir dalmn dzeltmek ister. Peki, isiz insana nasl ulaacaksnz? Destek fiatlarn ykselttiniz; bundan isizin bir yarar var m? Ad stnde adam isiz; topra olsa isiz olmazd. Yada cretleri ykselttiniz; isiz gene etkilenmiyor ki... Peki sizin toplumunuzda isizden daha zavall durumda, daha kt durumda olan biri var m? Yok. SHP nasl ulaacak o zaman isizlere? sizlik sigortas ile. Biz sosyal demokratlar ncelikle isizleri dneceiz demek ki. Evvela isizlik
sigortasn devreye sokacaz. Yani, refah devleti yle soyut bir kavram deildir. Gayet somut bir yapdr ve temeli isizlik sigortasdr. Refah devletinin ikinci aya eitim politikasdr. Bugn Trkiye'de eitim olay inanlmaz bir kabusa dnmtr. Maddi imkan olan hi bir insan ocuunu devlet okulunda okutmamaktadr. Devlet okulu ancak maddi imkan olmayan insanlarn ocuklarn okuttuu kurumlara dnmtr. Frsat eitlii kalmamtr. Paras olanlar ouklarn iyi okullarda okuttuklar iin onlar iyi yetiecekler, bir sonraki nesilde de yksek verimli ve para kazanan insanlar olacaklardir. Devlet okullar, fakirlerin gettosu halini almaktadr. Refah devleti demek, eitimde frsat eitliini salyabilmektir. Yani sosyal demokratlar devlet okullarn en iyi zel okul kalitesine karmay becermeli. Semenimize bunu syleyebiliyor muyuz? te ekonomide demokrasiyi savunmak bu demek. Bunu syleyemiyorsak, vatandaa da bir ey diyemiyoruz demek. Biz geldiimizde de adam ocuunu doru drst okula yollamak iin gene diinden trnandan arttrp zel okula yollayacaksa, avu avu paray zel dersanelere verecekse, nereden anlam Sosyal Demokrasinin iktidarda olduunu? Biz kendimize istediimiz kadar Sosyal Demokrat diyelim, vatanda bize niye Sosyal Demokrat desin bu belli deil. Sosyal demokrat refah devleti iin eitim ve frsat eitlii son derece nemli. Refah devletinin nc aya salktr arkadalar. SHP'nin tm dier partilerden ayrdedici zellii, salk konusuna yaklam olmaldr. Bugn Trkiye'de en byk eitsizlik salk dzeyindedir. Baka hi bir dzeyde deildir. nk salk bir yaam konusudur. Yaamda eitsizlik vardr. Eitimdeki frsat eitsizliidir, yani bu nesli etkilemez, bir sonraki nesli etkiler. Ama salk hepimizi etkiliyor, her yataki insanlar etkiliyor. Trkiye'nin bugnk imkanlar ile, eer SHP bir sosyal demokrat iktidar olarak vatandaa, ya grubu yada gelir dzeyi ne olursa olsun her vatandamza, layk olduu salk hizmetini gtremeyecekse, bizim sosyal demokrat olmamz ne anlama gelecektir? Ben ne yapacam o yksek teknolojileri? Devletin kurduu fabrikalardan bana ne? Arkadalar; sosyal demokrasi bir siyasi hareket olarak kendisini kapitalistler yerinde gren ve kapitalistlerle rekabet etmeye alan bir merkezi brokrasinin hareketi deildir. Sosyal demokrasi hastane kaplarnda bekleyen, maddi imkanlar olmad iin oluunu ocuunu tedavi ettiremeyen vatandalarmzn hareketidir. Bu konuda ok net ve kararl olmak zorundayz. Eer sosyal demokrasi, bizim burada nerdiimiz gibi, hastane kaplarnda bekleyen, ocuunu kt devlet okullarna yollayan, isiz olduu halde devletten bir kuru alamayan insanlarn hareketi ise, bizim ekonomide demokratikleme hedefimiz de nce refah devletidir, sonra refah devletidir, en sonunda gene refah devletidir. Demek ki ilk yapacamz i, cesur bir ekilde refah devletini kurmaktr. Vatandan nne ada bir refah devletinin btn kurumlar ile kmak, bunun somut sloganlar ile gitmektir. VERG REFORMU
Hakl olarak bu noktada soracaksnz: peki de nasl kurulacak?. Btn bunlar kaynak ister. Hem de byk kaynaklar ister. Kayna nereden bulacaz, kimden alacaz. Demek ki Trkiye'de ekonomik gndemin bir numaral maddesi ciddi bir vergi reformudur. Sayn Akg ok gzel anlatt, kesinlikle katlyorum. Sosyal demokrat hareketin derhal balatmas gereken politika bir vergi reformudur. Ancak, bunu syledikten sonra, bir de korkumu belirtmeliyim. Korkum var, nk bu konuda kendimizi aldatma eilimleri de gryorum. Bir takm efsaneler rettik, bu efsanelerin arkasna saklanp ii kolayndan alyoruz gibi geliyor. rnein faiz gelirlerinin vergilendirilmesi konusu. Kusura bakmayn, biraz polemik yapacam. Bankaya faize para koymu bir arkadamz dnelim. Enflasyon % 60 iken bakalm banka ne veriyor; o da % 60 faiz veriyor. Aslnda arkadamz reel anlama bir faiz falan almam. Sadece parasnn bankada durduu srede enflasyon nedeni ile deer kaybeden parann deer kaybn alm. Reel faiz almadna gre, biz aldna vergi koyarsak ne olacak? Diyelim % 50 vergi koyduk; arkadamzn faiz geliri % 30'da kald. Yani enflasyon % 60 oldu, parann geliri ise % 30'da kald. Bu arkadamz bu koullarda deli mi ki parasn bankada tutsun. Bu hesapta bir hata var m? 10 sene nce diyelim bankaya bir ev alabilecek kadar para koydunuz. Sonra da 10 yl boyunca hi faiz ekmediniz, yani btn faizleri tekrar en yksek faizi veren vadeli hesaba yatrdnz. imdi, arada geen on yldan sonra bankadaki btn paranz, birikmi btn faizleri ile birlikte ekseniz, o parayla ayn evi alabilir misiniz? Tabiki hayr. Bunu hepimiz biliyoruz. Demek ki ortada vergilendirilecek bir faiz geliri yok. Diyeceim, faiz gelirleri diye bir efsane yaratmz. Onlar vergileyip devlet harcamalarn karlayacakmz. Olmayan gelirden nasl vergi alacaz acaba? Devlet tasarrufunu bankaya yatran zeten arpaca kadar arpm. Onu enflasyonla soyuyor. Bir de vergi almaya kalkarsak, vatanda tasarruflarn banka sisteminden eker; durum daha da ktye gider. Tekrar ediyorum. Bugn Trkiye'de tasarruf sahibi iin reel faizler pozitif deildir, olsa olsa sfr civarndadr. Getiimiz on sene ortalamas sfrdr. Vadeli tasarruf mevduat faizlerinin enflasyonun birka puan stnde olduu yllar olmutur; % 5 yada % 6 reel faiz kazanlan yllar olmutur. Ama baka yllar da reel faiz negatif olmutur. Sonuta, on yln ortalamas ancak sfrdr. lk bakta, nominal faizler insan rahatsz eden dzeylere ykselmitir; dorudur. rnein, % 60'lar, hatta % 85'ler grlmtr. Ancak, faizin % 85'e kt dnemde enflasyon da % 80'lerde idi. Bugn faizler % 60, tketici fiyat art da % 60 dr. Demek ki, hayali bir faiz geliri stne konan vergilerle refah devleti finanse edilemez. Parti iinde de polemik konusu olan bir dier husus, holdinglerin ve dier byk kurulularn dedikleri vergilerdir. Sosyal demokratlar doallkla byk holdinglerin vergi demesini isterler. Ben de bu talebe kesinlikle katlyorum. Ancak, vergi karmayan byk kurulularn vergi istisnalarndan kaynaklanan byk bir vergi kayb olduu kansnda deilim. Bu rakamlarn yukarda sz edilen refah
devleti harcamalarna kyasla ok kk kalacaklarnn dnyorum. En byk 500 irketi alalm; kamu irketlerini ve kamu hisselerini delim; geri kalan toplam kar hesaplayalm. Ve dedikleri kurumlar vergisi ile karlatralm. Refah devletini kurumlar vergi istisnalar ile finanse edeceklerini iddia edenlerin bu hesab yapp bize sylemeleri gerekmez mi? Bence, Trkiye'deki esas vergi kayb, yani vergi toplama potansiyeli, vergi karan kesimlerdedir; vergi istisnalarnda deil. Trkiye'de vergi kaa nedeni ile ok byk bir sorun vardr. Ayn gelirdeki iki insan ayn miktarda vergi dememektedir. Bunu hepimiz gnlk yaammzdan biliyoruz. Etrafmzda bir sr insan var, hangi artlarda yaadklarn, ka para kazandklarn biliyoruz. Devlette yada zel kesimde memur olsalard, yada ii olsalard ne kadar vergi derlerdi biliyoruz. Kendimizin cretli olarak ne kadar gelir vergisi dediini biliyoruz. Sonra gazetelerde yaynlanyor: doktorlarn ortalama aylk gelirleri 800.000 TL imi geen sene. Bylece 400.000 TL aylk vergi demiler. Meerse doktorlarmzn hali Zonguldak iilerinden daha kt imi de bizim haberimiz yokmu. Keza, benzer rakamlar kuyumcular iin, tccarlar iin, avukatlar iin, mteahhitler iin her yl yaynlanr. nsan hayret iinde kalyor. Evet, Trkiye'de kk ve orta sanayinin youn bir ekilde desteklenmesi lazmdr. Katlyorum. Ama evvela kk ve orta sanayiinin ve serbest meslek erbabnn gelir vergisini demesini salamak lazm. Ayn gelire ayn vergi ilkesini yaama geirmeden demokrasi de olmaz, sosyal demokrasi de olmaz. ki vatandan geliri ayn ise, dedikleri vergi ayn olacak. Trkiye'de demokratik ve ada toplumlarn bu temel ilkesi bozulmutur. Srf bu nedenle byk bir vergi reformuna ihtiya vardr. Ve bu vergi reformunun gereki bir temele oturmas lazmdr. Daha nceki bir almamda, ben yle bir yaklam getirmitir: madem gelir vergisini karyorlar ve sonuta pek ok kesimden alamyoruz, karlmas imkansz olan bir eyi, tapuyu vergilendirelim. Yani emlak vergilerini ykseltelim. Vatanda memleketin tapusuna sahip olduu oranda kamu hizmetlerine katlsn. Gelimi bat lkelerinde, zellikle de sosyal demokrasinin gl olduu lkelerde, gayrimenkul stnden alnan vergiler, gayrimenkulun piyasa deerinin ylda % 5'ine, % 6'sna kadar kar. Yani bugn 100 milyonluk dairesi olan, senede 5-6 milyon gayrimenkul vergisi der. Trkiye'de ise 50 ila 80 bin lira arasnda der. Bu fark kapatalm. Biliyorum, denilecek ki, biz bunu sylersek vatanda bize oy vermez. Niye, nk vatandaa vergi alacamz syledik. Vatanda bize oy vermezse, gider ANAP'a verir ve ayn vergiyi enflasyonla der. stelik isizlik sigortas da olmaz. Sefasn sren cefasn eker diyen ata szn hatrlayalm. Tersi, olsa olsa keyi dnme mantna uyard; devlet vatandaa hizmet gtrecek ama vatanda devlete vergi vermeyecek. Byle ey olmaz. Eer vatanda ada bir Trkiye istiyorsa, vatanda olarak bunun finansmanna da katlmak zorunda. Gelirinden vergi deyerek katlmak zorunda, servetinden vergi deyerek katlmak zorunda. Biz sosyal demokratlarn vatandalarmza bunu sylemekten korkmamamz gerekiyor.
Ciddi bir vergi reformunun bence kurallar belirlidir. Yani Amerika'y yeniden kefetmeye ihtiya yoktur. ncelikle vergi kaann sfrlanmas, verginin kamamas zorunludur. ABD gerek bir liberal devlettir diye bilinir. Yani, Trkiye'de yasak olan ok sayda ey orada serbesttir. Mesela televizyon istasyonu, radyo istasyonu kurabilirsiniz, bayra yakabilirsiniz, vs, vs. Hereyi yapabilirsiniz ama bir eyin yaplmayaca bilinir; vergi karamazsnz. Trkiye'de ise tersi dorudur: televizyon, radyo istasyonlar iletemezsiniz, parti kuramazsnz, ocak-bucak tekilat aamazsnz, Cumhurbakanna hakaret edemezsiniz, onu yapamazsnz, bunu yapamazsnz... ama vergi karabilirsiniz. Evet Trkiye'de fiilen her ey yasaktr ama vergi karmak serbesttir. Sosyal demokratlar olarak, bu durumu ters yz etmek zorundayz. Bence sosyal demokrasinin baarsnn anahtar, bu iki olaydan gemektedir. Hem vatandan nne ktnda, hem iktidara geldiinde baarnn anahtar byk bir vergi reformunu nceden ilan etmektir. "Arkadalar, vatandalar; ey Trkiye Cumhuriyeti ahalisi; biz geldiimizde u u u vergileri koyacaz, u u u vergileri kaldracaz ve vergiyide byle takip edeceiz, bu ekilde vergi alacaz, vergi kaan yle engelleyeceiz, bu topladmz gelirle bunu bunu bunu yapacaz". Bunu syleyebilmemiz gerekli. Vatanda artk renmek istiyor: "Kardeim, sen benden oy istiyorsun, anladm; geldiimde onu bunu yapacam diyorsun, onu da anladm; iyi ama bunun kaynan kimden alp yapacaksn?" Vatanda, devlet birisine kaynak verince illa baka birisinden kaynak almak zorunda olduunun farknda. Onun iin soruyor: "kimden alp yapacaksn? Benden ne alacaksn, bana ne vereceksin?" Sosyal demokrat iktidar vatandana buna anlatmak zorunda. "Arkada ben senden unu alacam, sana unu vereceim. Alacam udur, vereceim udur" demeli. Bununla karsak biz Trkiye halknn nne, ite o zaman inandrc olacamz ok aktr. nandrc olacaz, nk Trk halk her eye ramen sosyal demokratlarn, rnein suistimal konusunda, rnein rvet konusunda geri kalan partilerle mukayese edilemeyecek kadar ahlakl olduunun farkndadr. Biz temiz devlet, rvetin olmad devlet, ahlakszln olmad devlet platformu ile karsna gittiimiz zaman bunu gerekletirebileceimize inanabilir. Bunu yapabileceimize vatanda gveniyor. Ancak, geri kalan konularda beceriksiz olduumuzu dnyor. Beceriksiz olmadmz kantlamann en iyi yolu, vatandaa daima dorular sylemekdir. Bunu yaparsak, bence sosyal demokrasinin ve SHP'nin nne gerekten nemli bir frsat, nemli bir imkan kacaktr. SOSYAL DEMOKRAS VE DEVLETLK Dikkat ederseniz, u ana kadar izdiim genel erevede hi sanayilemeden bahsetmedim. Baz arkadalarn, hakl olarak, sanayileme ve devletilik konusunda ne dndm merak ettiklerini hissediyorum. zninizle, imde biraz o konulara girmek istiyorum.
Bence Trkiye'de uzunca bir sredir sosyal demokrasi ile ilericilik ve kalknmaclk kavramsal olarak kartrld, hala kartrlyor. Neredeyse, sosyal demokratlk eittir ilericilik gibi grlyor. lericilik ise, kalknma ve sanayileme talepleri ile zdeletiriliyor. SHP iinde de ilericilik ve sosyal demokratlk eklinde bir ayrma gryorum. Bir tarafta ilerici ve kalknmac anlaya sosyal demokrasi diyenler var. sterseniz bu gr temsil edenlere devletiler diyebiliriz. Kendileri de yle demeye mtemayiller. Dier tarafta ise benim gibi sosyal demokrasiyi refah devletinden hareketle tanmlayan, yani kalknmac ve ilerici grlere, dolays ile devletilie kar kanlar var. sterseniz, bunlara da sivil toplumcu diyelim. Yada devletiler bize yle demeyi sevdikleri iin piyasaclar diyelim.. Akcas, ben piyasacym. Bu yeni bir grm de deil. Epeydir bu grleri savunuyorum. 1982'de Alternatif Byme Stratejisi adl almam yaynladmda piyasay savundum ve devletilii eletirdim. 1976'da, Sovyetler Birlii'nin piyasa mekanizmasna olanak tanmad iin zlmeye mahkum olduunu syledim ve ngrdm. Trkiye'nin Avrupa Topluluu'na tam yeliini inanarak 1973'den beri savunuyorum. Demek ki, ak piyasa ekonomisinden yana tavr koyanlardanm. Altn izerim: serbest deil, ak piyasa ekonomisini savunuyoruz. zninizle szn ettiim devletilik - ak piyasa ekonomisi ikilisini, genel hatlar ile burada karlatrmak ve tartmak istiyorum. Trkiye'de ilerici yada nc dnyac diyeceimiz, kendisine sosyal demokrat dese de esas vurgusunu ilericilikten alan, bizim devleti dediimiz kesimlerin temel varsaym, hipotezi vardr. Bu hipotezlerin aklanmas, tartmay kolaylatracaktr. Birinci temel hipotez, devlet mlkiyetinin zel mlkiyetten daha iyi olduudur. Bu bazen aka sylenir; bazen rtk olarak analiz tarafndan ierilir. Son zamanlarda, devlet mlkiyetinin genelde daha iyi olduunu sylemek biraz zorlat. O zaman da, genelde daha iyi olmasa bile Trkiye iin daha iyidir eklinde bir yaklam kullanlr. Sayn Akg biraz yle yapt; genelde belki daha iyi olmayabilir ama Trkiye'de zorunludur ve dolaysyla daha iyidir dedi. Birinci varsaym budur. kinci varsaym, kaynaklarn merkezden ynetilmesinin, yani bir planlamann olmasnn piyasadan daha iyi sonu salayacadr. Eer ekonomi ile ilgili hususlara Ankara karar verirse, kendi haline braktmza kyasla daha iyi olur deniyor. Bu ikinci zellik. ncs de da kapanm bir ekonominin, da ak bir ekonomiden daha iyi olduudur. Yani biz ne kadar daryla, d dnyayla aramza duvar koyarsak, Trkiye'nin gelime ans o kadar fazlalar; duvarlar ne kadar indirirsek, gelime ansmz o kadar azalr. Bu da nc temel inan. Bu n bir araya getirdiimiz zaman sanyorum devletilik dediimiz anlay ortaya kacaktr. imdi ben akas bu varsaymn nn de yanl olduunu dnyorum ve kar kyorum. Sadece ben byle dnse idim o kadar nemli deildi. Ama, btn bat sosyal demokrat hareketi de benimle paralel dnyor.
Sayn Akg, ondan dolay batdan gelecek telkinlere kanmayalm dedi. Bat sosyal demokrat hareketinin devletilie kar olduunu, yukardaki varsaymlar eletirdiini biliyor. nk, bunlar sosyal demokrat ideoloji ile alakas olmayan inanlardr. Bu l Sosyal Demokrasi'de yeri olmayan bir ldr. Hi olmam. Bu l ilericilere, nc dnya lkelerine, aydnlanmaclara, kalknmaclara zg bir l. Sosyal demokrasiyle yakndan uzaktan hi bir alakas yok. Bunu defalarca ispat edebiliriz. Bunu her yazmda, konumamda zenle vurguluyorum. Bunlar sosyal demokrasiyle ilgili hipotezler, inanlar deildir. Bunlar sosyal demokrasi d, sosyal demokrasi ncesi inanlardr. Sosyal demokrat olacaksak bu inanlar gzden geirmeliyiz diyorum. Devleti dnce, bu lye belirli bir mantk iinde inanr. Devletilere gre, gerek devlet mlkiyeti, gerek planlama, ve gerek bu ikisinin zorunlu bir nkoulu ve sonucu olan da kapanma, bir yandan ekonomide gelir dalmn dzeltecektir, dier yandan da ekonomide bymeyi hzlandracaktr. nanlan budur. sterseniz sonra bunun ayrntl tartmasna gireriz ama, ksaca unu syleyeyim: ampirik olarak dnya deneyimine baktmz zaman, yada iktisat teorisine baktmz zaman, bu lyle ilgili yaplan nerilerin tmyle yanl olduunu grrz. Sovyetler Birlii bunun en gzel rneidir. Eer devlet mlkiyeti baarl ise, peki Sovyetler Birlii niye baarszdr, Bulgaristan niye baarszdr? Eer merkezi planlama Trkiye iin iyi ise, peki Sovyetler Birlii iin neden iyi deildir? Eer da kapanmak Trkiye iin iyi ise, peki Arnavutluk iin neden iyi deildir? Bu sorulara cevap vermek gerekiyor. Szn ettiimiz lkeler Trkiye'ye kyasla daha fazla devlet mlkiyetine sahipti, daha fazla planlama yaptlar, daha fazla da kapandlar. Sonu ne oldu? Madem ki yaptklar iyi eylerdi, neden imde Trkiye'ye gelip aman u borsamz kurmaya bize yardm edin, gelin bize yatrm yapn, bize kredi verin, hatta irketlerimizi madenlerimizi size satalm diye yalvar yakar kapmzda dolayorlar. Hani biz azgelimi lkeydik; hani onlar dnyann en gelimi lkeleriydi? Ne oldu bu hikayeye? Benim ve tm sosyal demokratlarn yllardr teorik olarak syledikleri, artk ampirik olarak da, gzle grlr elle tutulur bir ekilde ortadadr. Kvrtacak bir taraf da kalmamdr. Ben bizimkilere mahup devletiler diyorum. Gorbaov sonrasnda devletilik hi bir yerde kalmad, bir tek Trkiye'de o da SHP'de kald galiba. Onun iin eskisi gibi yle aktan aa devletilii savunanlar azald. Onun yerine, devlet daha iyidir, Trkiye'nin zel artlar gerektirir, vs. gibi ifadelerle durumu idare etmeye alyorlar. Bu nc dnyac ideoloji karsnda ok net ve ak olmak lazmdr. Ksaca zetliyorum. Bir: Devlet mlkiyeti an doldurmutur. Modas gemitir. Belirli dnemlerde, alarda yararl olduu dnlm olabilir. Artk brakalm; iyi mi yaplmtr, hata m yaplmtr konusunu. Ne olmusa gemite olmu; bundan sonra devlet mlkiyeti diye bir kavram unutalm. O kadar.
rnein, zelletirmekten de korkmamak lazmdr. Fransz sosyalistlerinin serveni ok ilgintir. Fransa'da 8-10 senedir iktidarda olan bir sosyalist parti var. 1980'de geldi, arada drt yl iktidardan dt, imdi gene iktidarda. Bu parti ilk geldiinde youn devletletirmelere gitti. imdi ise, habire zelletirme yapyor. Yani batda sadece Thatcher yapmyor zelletirmeyi. Thatcher'inkiler ok grltl oldu. Fransz sosyalistleri daha sessiz sedasz zelletirme yapyorlar. Byk devlet irketlerinin hisselerini % 10, % 15, Paris borsasnda halka ve yabanclara satyorlar. Bundan korkacak bir ey yok. Trk sosyal demokratlar da iktidara geldiklerinde zelletirme yapabilirler. Niye yapmasnlar? Gerekirse zelletiririz. Biz devleti deiliz, sosyal demokratz. Karar verelim: biz devleti miyiz, sosyal demokrat myz? kisi ayn ey deil. Bu ayrm anlayalm ve bilelim. ki: Planlama. Nedir bu planlama dediimiz? Trkiye'de 1961'den beri plan vard, hep devlet mlkiyeti vard. Peki Trkiye'de gelir dalm 1980'le 1990 arasnda m bozuldu? Yani 1979 yada 1975 ylnda bizim gelir dalmmz ok mu iyiydi. Nfusun en fakir % 20'si bugn milli gelirin % 5'ini alyormu. Peki 1975'de en fakir % 20 ne alyordu? % 20'sini mi alyordu? Tabiki hayir, gene % 5'ini alyordu. Trkiye'de gelir dalm 1970'de, 1960'da da bozuktu, 1950'de, 1940'da, 1930'larda da bozuktu arkadalar. Hi olmazsa bungnk kadar bozuktu. Daha bozuk deilse. Yani gelir dalm Trkiye'de liberal denilen ANAP 1980'lerinde bozulmad. Devleti denilen dnemde de bozuktu. Bozuktu, nk gelir dalmn devlet mlkiyeti bozmutu; planlama bozmutu; ithalat duvarlarnn rlmesi bozmutu. Planlamann, hele hele merkezi planlamann sosyal demokrasi ile ne balants olduunu anlamak ok zordur. Merkezi planlama otoriter ve totaliter rejimlerin kaynak dalm aracdr; brokratik sekinciliin, tepeden inmeci grlerin toplumu zapturapta alma abasdr. Sosyal demokrasi ise, ad stnde, demokrasinin ve sivil toplumun siyasi hareketidir. Yani, artk merkezi planlamann Trkiye'de de, d dnyada da bittiini kabul etmeliyiz.. : Azgelimilik yada kapal ekonomi. Bence ak ekonomi - devletilik yaklamlarnn temel farkn zetleyen soru, Trkiye bir azgelimi lke midir, deil midir sorusudur. Siz Trkiye bir azgelimi lkedir derseniz, rtk olarak azgelimi lkelerde sosyal demokrasinin olamayacan, hatta aslnda demokrasinin bile olamayacan sylyorsunuz demektir. Azgelimi lkeye, az gelimi demokrasi yaktrlr. Biz bunu byklerimizden hep duyduk: "bizim Trkiye'deki artlarmz batdaki kapsamda bir demokrasiye izin vermez; o nedenle temel hak ve zgrlklerde kstlamalara gitmeliyiz" diye. Trkiye insan bu artk bu laflara kulak asmyor. Biz ne diyoruz? Trkiye'nin artlar Batdaki dzey ve kapsamda demokrasiye olanak tanmaktadr. nk, Trkiye bir azgelimi lke deildir. Dorudur, nicel olarak, kantitatif olarak, ekonomisi bat ekonomilerinden daha dk verimli, yani
daha fakir olabilir. Ama, Trkiye ekonomik, siyasi ve kltrel gelimilik dzeyi ile bat lkeleri ile ayn ligde oynayacak aamaya gelmitir. Azgelimilik dediimiz, ayr bir ligde olmak. Futboldaki birinci lig, ikinci lig gibi. Hatta azgelimilik daha da tede bir kavram; biri futbol oynuyor, br de kumda bilye oynuyor demek. Trkiye bu aamay oktan amtr. Bir kere arkasnda koca bir Osmanl mparatorluu miras olduu iin amtr. kincisi, belki 1930'larda ve 1940'larda byleydi; ama 1950'lerden itibaren aradaki mesafeyi kapatmaya balamtr. Tekrar ediyorum. Trkiye az gelimi bir lke deildir. Trkiye bat ile arasnda nicel olarak mesafe olan fakat ayn ligde oynayan bir lkedir. Bu yl 12 milyar $ ihracat yapmtr. 15 milyon evinin 11 milyonunda renkli televizyon vardr. 7 milyon telefon vardr. Bunlar azgelimi lke saylar deildir. Trkiye az gelimi bir lke deildir. Az gelimi bir lke olmad iin de, biz kendimize azgelimilik kriterleri iinde oluan demokrasiyi, sosyal haklar, refah devletini layk gremeyiz. Bunu kabul edemeyiz. Biz sosyal demokratz. Sosyal demokrat olarak, Trkiye'de nasl en ada siyasi rejimi, en gelimi lkedeki en demokratik anayasay ve temel hak ve zgrlkleri istiyorsak, kendimizi byle bir yapya layk gryorsak, ekonomide de en gelimi lkedeki en mkemmel refah devletini talep ederiz. Daha azn da asla kabul etmeyiz. Halkn karsna, semenin karsna bunlarla ktmz zaman, bu cesaretle, kendine gvenerek, bu lkeye gvenerek ktmz zaman semen bize gvenir. "Bu lkenin iadam ktdr; halk cahildir; siyasetisi ahlakszdr, br bilmem nedir" diyerek yola kan bir partiden, bir siyasi hareketten byk vatanda ktleleri ne bekleyebilir? Neden gvensin bu ekilde dnen bir partiye? Sosyal demokrat bir parti, bir siyasi hareket, ncelikle vatandana gvenecek. Vatandana gvenmeyen bir partiye, vatanda hi bir zaman gvenmez. Gven karlkl olur. Bizim iadammz iyidir arkadalar; yle yada byle ama yoktan varetmeyi becermitir. Bu lkenin iisi kyls alkandr. te gitmilerdir Almanya'lara, Avusturalya'lara; dnyann en alkan insanlar olduklarn kantlamlardr. Bu lkenin insan ahlakldr. Eitilmitir. rnein eitim konusunu alalm. Yeni okudum; Fransa'da okuma yazma bilmeyen insan says ile Trkiye'deki okuma yazma bilmeyen says arasnda byk bir fark yokmu. Orada da nfusun % 15'i okuyamyormu. Onlar okula gidip okumayanlar, bizimkiler okula gitmedii iin okuyamyanlar. O kadardr fark. nce insanmza ve kendimize gvenelim. Cesaret iinde, biz bunu yapabiliriz diyelim. Sosyal demokrat olmak iin nce demokrat, sivil toplumcu ve cesur olmak lazmdr. Tabularn stne giderek, biz devleti deiliz diyebilmemiz lazm. Biz devleti deiliz, sosyal demokratz. Devletilik eski bir kavram, 1930'larda kalm. 1991 ylnda 1930'larn kavgalarn verecek halimiz yok. Biraz ge kalmz 60 yl sonra, 60 yl ncesinin kavgasn vermek iin. Biz, sosyal demokratlar, SHP'liler bir ak piyasa ekonomisini, bir refah devletini yapabilecek bir lkenin, bir byk reform an balatabilecek ve ksa srede lkenin yzn deitirebilecek tek siyasal hareketi, tek partisiyiz. Bu byk
dnm gerekletirebilecek tek toplumsal g biziz. Biz bunu yapabiliriz. Bu gvenle yola kmamz lazm. Bu gvenle yola ktmz takdirde bu iler olur. Demek ki, yapacamzn ad san bellidir: Ak piyasa ekonomisidir. Trkiye'yi hi bir ekilde d dnyaya kapamayacaz. Yaplan anket ve aratrmalarda ok net bir ekilde grlyor. Trk halk, SHP'nin semeni dahil, da almay destekliyor. SHP semeni de ANAP semenine yakn bir oranda destekliyor. artc deildir. SHP'nin semeni baka bir memlekette yaamyor, burada yayor. Da almay istiyor bu lke insan; ama sosyal demokrat bir iktidarla istiyor. Dediim gibi, sosyal demokrat bir iktidar istiyor, devleti bir iktidar deil. Sanyorum ki devletilerle aramzdaki ekonomi politikas farklar belirginlik kazanyor. Ben ekonomiye mdahalelerin arlkla vergileme politikalar ile, kamu harcamalarnda yeniden dalm politikalar dediimiz isizlik sigortas, eitimde frsat eitlii, yaygn ve zorunlu salk sigortas, yaygn ve zorunlu emeklilik sigortas, vs. vs. gerekletirilmesini istiyorum. Bu bildiimiz refah devleti programdr. Ekonomide devlet mdahalesinin byk ktlelerin gncel yaamlarna ynelik olmas gerekir diyoruz. Doallkla burada durmuyorum. Devletin byk istihdam projelerini balatmasn neriyorum. 1930'larda byk buhran srasnda ABD'de New Deal ad verilen dnemde olduu gibi. Ayn ekilde, devletin byk apta kentsel alan ve konut retimine girimesini savunuyorum. Sadece satmak zere deil; dk gelirlilere kiralamak zere de. Konut sorununu belediyelere yetki ve kaynak aktararak, yerel dzeyde zmeliyiz. Kendi setiimiz gl belediyeler; kendi setiimiz valiler; ellerinde byk isizlik projeleri... Ben SHP'nin iktidarda olduu sosyal demokrat bir Trkiye'yi byle dlemeyi tercih ediyorum. Gerek ve baarl bir refah devleti halinde dlemeyi tercih ediyorum. Trkiye'yi byle dlediim iin de, tevik sistemleri, sanayileme politikalar, yksek teknoloji araylar sosyal demokrat ekonomi anlaynda ikinci plana atlmal gibi geliyor. Bunlar sa ve liberal iktidarlarn sorunlardr. San mterisi iadamlardr ve onlar en ok tevikler ilgilendirir. O nedenle sa partiler de en ok teviklerden, sanayiden, teknolojiden sz ederler. Bizim durumumuz ok farkldr. SHP iadamlarnn temsilcisi olan bir parti deildir. Demek ki, bizler teviklerden. sanayilemekten bahsetmek zorunda deiliz. Biz isizlik sigortasndan, biz eitimden, biz salk sigortasndan, biz zorunlu emeklilik sigortasndan, biz istihdam projelerinden, biz konut seferberliinden, biz toplu tama projelerinden sz ederiz. Tabii btn bunlardan nce bir vergi reformundan sz ederiz. Trkiye'nin zayf halkas vergi reformudur. Eer sosyal demokratlar iktidara gelir ve iktidarlarnn drdnc ylnda Trkiye'de ayn geliri kazanan insanlar hala ayn vergiyi demezlerse, o zaman sosyal demokratlar gerekten baarsz olmular demektir. Bu ii yapamadlar demektir. nk vergi etkinliini ve adaletini salayamadklar srece, enflasyon sorununu da zemeyeceklerdir. Enflasyon
sorununu zemedikleri srece burada szn ettiimiz refah devletinin kurulmas iin gerekli admlar atamayacaklar demektir. Yani, yanl ilerle uratlar demektir. Enerjilerini tmyle vergi reformunda ve refah devletinde younlatracak yerde, teknoloji seimine daldlar, yok yksek teknoloji yok alak teknoloji derken iin asln unuttular demektir. Tekrar sylyorum: bu teknolojilerle, teviklerle brakalm sa urasn. Biz sosyal demokratlar olarak enerjimizi vergi reformunda, refah devletinde, velhasl Trkiye'de yaayan insanlarn gncel yaam sorunlarnda somutlatralm. Btn yaratc enerjimizi bunlara verelim ki, bunlarda baarl olalm. Bylece enflasyon sorununu kalc bir ekilde zelim ve bir sonraki seimleri de kazanabilelim. Evet; unutmamak lazm, bu seim dediimiz demokratik kurumun ilgin bir yn vardr; bir kere kazandnz zaman hayat durmaz, 4 yada 5 yl sonra tekrar semenin nne kp ondan oy istemek, bir kez daha seim kazanmak zorundasnz. Sosyal demokratlar ucuz bir poplizm ile, herkese her istediini vereceiz vaadleri ile bir kere seimi kazanm olabilirler. te, 1978-79'de CHP iktidar olmutur. Sonra ne oldu? 1977'de % 45 oy alan parti, baarsz bir ekonomi politikas uygulamasndan sonra 1979 ara seimlerinde oy orannn % 20'lere dtn grmtr. Bu tarihi olay hi unutmamalyz. Tekrar etmesini, % 45'le geldiimiz iktidardan 4 yl sonra % 15'le gitmek istemiyorsak, bu sefer gereki, saduyulu ve cesur bir iktisat politikas uygulamak zorundayz. Cesarete ise, en ok kafamzdaki yanl fikirleri temizlemek iin ihtiyacmz var. Trkiye'nin koullar ok deimitir. Bu deiime ayak uydurmak yetmez, deiimin motoru ve lideri olmalyz. Bakn, Trkiye Komnist Partisi Genel Sekreteri Haydar Kutlu bugn neler diyor: televizyonda, iktisadi olarak bize en yakn parti ANAP'tr dedi. Bunu komnist partisi sylyor. Dorusu ben sevindim. nk, ben Alternatif Byme Stratejisini yazdmda, devleti arkadalar bana mstehzi bir ekilde "senin de ANAP'tan ne farkn var" demilerdi. Bunu hala dnen ve diyen partililer vardr byk ihtimalle. O kadar da nemli deil. imdi komnistler bile ak ekonomiyi savunuyor. Uzun lafn ksas, Trk tipi sosyal demokrasi, Trk tipi demokrasiye benzer. Trk tipi demokrasi 1982 Anayasasnn, 12 Eyll rejiminin demokrasisidir. Trk tipi sosyal demokrasi ise 1978-79'da yaadklarmzdr. Artk demokraside ve sosyal demokraside u Trk tiplerinden vazgemenizi size hararetle tavsiye ederim. Bat tipini beenmeye balayalm; Trk tipini brakalm. Trk tipi esmer olur, erkei bykl olur... Tamam, bende ok beinirim. Erkei, kadn makbuldr, mutfa zengindir. Yalnz sosyal demokrasisi ve demokrasisi makbul deildir Trk tipinin. Demokrasisini biliyoruz; son rnei 1982'de yaplandr. Tam anlam ile Trk tipi demokrasidir. Ho, 1960'la 1980 arasnda da ok ok farkl deildi ya, neyse; burada konumuz deil. Ksaca, sizlere demokrasinin ve sosyal demokrasinin Trk tipini unutmanz, Avrupa tipini tercih etmenizi neriyorum. Ak ekonomide Arelik'ten yada Profilo'dan kazk yiyince gidip Alman mal Bosch buzdolab alyoruz. Neden? Daha iyi olduu iin. Ayn ekilde, bu Trk tipi demokrasiyi ve sosyal demokrasiyi denedik. Artk ithal malna sra geldi. Madem ki da alyoruz,
ak ekonomiyi savunuyoruz, o zaman kk darda bir ideoloji olan sosyal demokrasiye de sahip kalm. Gerek Trkiye'nin, gerek Trk sosyal demokrat hareketinin, ve gerek Sosyal Demokrat Halk Partinin, SHP'nin, bu byk dnm gerekletirebilecek gte ve olgunlukta olduu konusunda en kk bir phem yok. Buna sonuna kadar inanyorum. Bu inancm tam olmasa, akntya krek eken insan durumuna deceimi dnsem, burada sizlere bunlar anlatmazdm. Bu dnm yapabileceimize inanyorum. Btn mesele kafamzdaki eskiden kalma, artk biraz rmcek alar balanm, khnelenmi fikirleri brakmak, yeni fikirlere doru cesaretle yola kmak. amz yenilik a. SHP yeniliin, yenilikiliin partisi olmal. amz bir reform a, SHP reformlarn, reformculuun partisi olmal. Yenilii ve reformlar nce kafamzn iinde yapalm ve yeni bir bak ve yeni bir ufukla Trk siyasi hayatnda layk olduumuz yeri alalm, partimizi iktidara ve iktidarmz da baarya gtrelim. Beni dinlediiniz iin hepinize teekkr eder ve sayglarm sunarm. 6 Ocak 1991 Bursa
A.S.Akat
172

Asaf Savaş Akat

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Asaf Savaş Akat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NDEKLER

ASAF SAVA AKAT

SOSYAL DEMOKRAS GNDEM

lk Bask: Armoni Yaynlar, stanbul, Nisan 1991

11. SOSYAL DEMOKRAT EKONOM POLTKALARI

stanbul Bilgi niversitesi Mays 2004

Sosyal Demokrasi Gndemi

Sosyal Demokrasi Gndemi

SHP PART PROGRAMI YENLENMELDR

Sosyal Demokrasi Gndemi

Sosyal Demokrasi Gndemi

Sosyal Demokrasi Gndemi

RGTTE YENLK VE PART DEMOKRAS

Sosyal Demokrasi Gndemi

PART- ETM VE RGTLENME

Sosyal Demokrasi Gndemi

Sosyal Demokrasi Gndemi

TEKNOLOJ VE PART DEMOKRAS

Sosyal Demokrasi Gndemi

SOSYAL DEMOKRASDE LDER VE KADRO

Sosyal Demokrasi Gndemi

Sosyal Demokrasi Gndemi

Sosyal Demokrasi Gndemi

Sosyal Demokrasi Gndemi

TRKYE'DE SOSYAL DEMOKRASNN KKENLER

Sosyal Demokrasi Gndemi

ECEVT VE SOSYAL DEMOKRASNN DOUU

DEMOKRATK SOSYALZMN DEOLOJS

Sosyal Demokrasi Gndemi

Sosyal Demokrasi Gndemi

SVL TOPLUM VE EKONOM

Sosyal Demokrasi Gndemi

Sosyal Demokrasi Gndemi

SOLUN ALTERNATF EKONOM POLTKASI NASIL OLMALIDIR?

8 Aralk 1990 stanbul

Sosyal Demokrasi Gndemi

Sosyal Demokrasi Gndemi

SOSYAL DEMOKRAT EKONOM POLTKALARI

Sosyal Demokrasi Gndemi

Sosyal Demokrasi Gndemi

Sosyal Demokrasi Gndemi

You might also like