31 Austos 2013 Cumartesi

13

Tarihten Gncellie Alevilik

Toplum ii oulculuk fikriyle sorunu olanlarn topluluk ii oulculukla daha da byk sorunlar yaayaca ok akt. Bu srete Alevi inan ve kltrnn oklu ve oulcu tezahrleri Alevilerden ok iktidar mensuplarna dert oldu
Aykan Erdemir
Do. Dr. CHP Bursa Milletvekili

Alevi kimliini tart(ma)mak

musal tartmalarmzn ncelikli gndem maddelerinden birini oluturmaldr. Gndemi deitirmek iin sklkla anlamsz polemiklerin retildii ve dayatld bir ortamda Alevilerin maduriyetlerinin ve taleplerinin tartlmas gerekli ve nemlidir. Bu tartmalara bilim dnyas ve basnn yan sra siyasetilerin ve brokratlarn da katlmas elzemdir; tpk tm dier madur yurttalarmza ilikin sorunlar iin de geerli olduu zere. Buradaki temel sknt eitlie, temel hak ve zgrlklere ynelik yrtlmesi gereken bir tartmann srarla kimlik tartmalarna tutsak edilmeye allmasdr. Gndemi belirleme kudretinin hkmetmenin en nemli aralarndan biri olduu gz nne alnrsa, Alevilerin demokratik taleplerine ilikin tm tartmalarn kimlik mnazarasna indirgenme abasn hegemonik bir sre olarak deerlendirebiliriz. Bu srecin ifas hak ve zgrlkler temelli yeni ve yapc srelerin inas iin nemli bir admdr diye dnyorum. AKPnin 11 yllk iktidar, yukarda szn ettiimiz ve AKP ncesi dnemde balam bulunan hegemonik srecin glenerek devam ettii distopik bir deneyim oldu. Alevilerin ve Aleviliklerin doru tanmlarnn yaplmas, snrlarnn izilmesi, yanllarnn giderilmesi abas byk bir hz kazand. Aleviliin tektipletirilmesi ve Alevilere deli gmlei giydirme projelerinin ard arkas kesilmedi. Toplum ii oulculuk fikriyle sorunu olanlarn topluluk ii oulculukla daha da byk sorunlar yaayaca ok akt. Bu srete, Alevi inan ve kltrnn oklu ve oulcu tezahrleri Alevilerden ok iktidar mensuplarna dert oldu. Her inancn doasnda olan deiim ve farkllama, deiime bak bir pozisyon iddiasndan yola kanlar iin elbette rahatsz ediciydi. Ve belki de bu yzden olacak tanmlara, snrlara, kaidelere ve metinlere indirgenmi bir Alevilik inas taknts otoriter muhafazakrln alametifarikas oldu. paylamak istemedikleri kii ve kesimlerin zerlerine vazife olmayan konularda zorla mzakere dayatan yaklamlarn hayret ve isyan duygular iinde izlediler. Oysaki konumak istedikleri ne ok mesele vard, eitlie, haklara ve zgrle ilikin. Ne yazk ki muhatap bulamadlar. Gzleri olanlar grmedi, kulaklar olanlar iitmedi. te yaanan tm bu skntlarn nda, inan gibi nazenin bir konuda krmadan, dkmeden, meseleyi iinden daha da klmaz bir hale getirmeden yol almak, samimi bir muhabbet ve mzakerenin paras olmak isteyen muhafazakr siyasetiler ne yapmal? ncelikle Alevi yurttalara Alevilik bien vesayeti toplum mhendisi uursuzluundan arnmal. Toplumlar kadar inan topluluklarnn da oulcu yapsn kabullenmeli, saygda kusur etmemeli. Deiimi bidat olarak alglayp dier cemaatlerin deiim ve dnmne, zerine hi de vazife olmayan bir kendini bilmezlikle, mdahaleye kalkmamal. Ksacas, demokrasi ve oulculuk zerine asgari bir kavray olan her siyaseti gibi ne syleyeceini bilemese de ne sylememesi gerektiini bilmeli. Otoriter muhafazakrln yalnzca susarak siyaset ve sylemini gelitirebilme olanana sahip olmas

bakis@sol.org.tr

ngilterede Katolik kimlii, rlandada ise Protestan kimlii zerine kapsaml tartmalarn bu lkelerin siyasi gndemlerinde fazlaca yer bulamamasn neye balamalyz? Bunu ngiliz ve rlandal siyasetilerin inan dnyasna ilikin bilgisizliinin ya da dini konulara ilgisizliinin bir sonucu olarak grmek ne derece doru olur? Yine ayn ereveden bakarsak, Trkiyede siyasetilerin Alevi kimlii zerine bitmek tkenmek bilmeyen tartmalarn bu konuya ilikin yakn bir ilginin ya da derin bir bilginin sonucu olarak grmek de olanakszdr; zellikle de tartmalarn ne derece ciddiyetsiz, samimiyetsiz ve de nezaketsiz gerekletii gz nne alndnda. yleyse Alevileri ve Aleviliklerini tanmlamak, belirlemek ve nitelemek siyasilerimiz ve brokratlarmz iin neden bu derece nemli bir ura haline gelmitir diye dnmemiz gerekiyor.

Tanmlara, snrlara, kaidelere ve metinlere indirgenmi bir Alevilik inas taknts otoriter muhafazakrln alametifarikas oldu
sevindirici olduu kadar hznlendirici de... Ama demokratikleme, vesayetle mcadele ve temel hak ve zgrlklerde yol almaya niyetliyim diyenler iin susmasn bilmek elbette yeterli olmayacaktr. Siyasi bilince sahip olmasa da asgari derecede etik deerlere sahip olan her siyaseti iin sistematik ayrmcln, tekiletirmenin, nefret sylem ve suunun bugnk acmaszlyla srmesi kabul edilemez olsa gerektir. Bu da susmann tesinde konumay, harekete gemeyi, deiim iin mcadele etmeyi zorunlu klyor. Siyasi hesaplarn tesinde, vicdani bir mesele olarak her siyasetinin karsndaki en temel meselelerden biri olarak duruyor.

Eitlik ve zgrl Konumalyz

Muhafazakr Toplum Mhendislii

Kimlik Tartmasndan Doru Alevilie

Alevi yurttalarn sistematik ayrmclk, tekiletirme, nefret sylem ve suu maduru olduu lkemizde kukusuz Alevilik ka-

Alevi kimlii zerine tartmalar inan, bilim ve sanat dnyasnda doyurucu ve ufuk ac olabilecekken, vesayeti siyasetin s sularnda Alevi yurttalarn sorunlarna yeni sorunlar ekleyen bir nitelie brnd. Bu srete, Aleviler toplum mhendisliinin yalnzca pratiinin deil ayn zamanda dilinin de kaba ve hoyrat olduunu bir kez daha grme olanana sahip oldular. rek lemlerini konumak ve

Byle dnen siyasetiler iin konu Aleviler ve Alevilikler olduunda mzakereyi kimlik tartmalarna bomamak byk bir nem arz ediyor. Eit yurttaln, inan zgrlnn, hak ve hukuk anlaynn ne gerektirdiinden yola kmak gerekiyor. Ayrmc ve tekiletirici uygulamalarla kararllkla mcadele etmek gerekiyor. Nefret sylemine ve sularna kar gerekli yasal ve yapsal nlemleri almak gerekiyor. Demokratik ve oulcu bir toplumsal yaam iin gerekli zihniyet deiimine zeletiri ve duygudalk abasyla balamak gerekiyor. Ama tm bunlardan

nemlisi niyet gerekiyor. Niyet olmadan alm nafile oluyor. Eitlik ve zgrlk mcadelesi uzun ince bir yol. Mahatma Gandi, Martin Luther King ve Nelson Mandelann yaamlar gren gzler ve duyan kulaklar iin esin kayna olabilir. Kendi kk dnyamz ve dar kalplarmz cemaatimizden ve lkemizden kmamza izin vermiyorsa kendi iimizdeki leme bir gz atmak da yeterli olacaktr. Deerlerimiz, vicdanmz, adalet duygumuz bir pusula misali yrmemiz gereken yolu iaret edecektir. Hakk ve hukuku dnmeye ve konumaya baladmzda greceiz ki kimlii tartmaya da dayatmaya da gerek kalmayacak.

Hacbektatan Dersime Haziran syannn izlerini ararken

Bu yaz Dersim, Munzur Festivalinde her yaz olduu gibi yine Alevilii, kadn meselesini, zm srecini tartt. Gezinin izi yoktu. Dersimliler Gezideydi ama Gezi Dersimde deildi. Her yl stiklal Maryla, sayg duruuyla balayan Hacbekta- Veliyi Anma Trenleri ise bu yl epey politikti. Hacbekta- Velinin sana tokat atana dier yanan da sen uzatc pasif direnii yerini dorudan mdahaleye brakm grnyor. Alevi-Bektai felsefesinin deimedii malum; deien 2013n politik konjonktrnde belirginleen yeni ittifaklar olsa gerek.
Melike Ulufeci

Getiimiz gnlerde Hacbektataki anma etkinlikleri esnasnda Babakan Yardmcs Bekir Bozda tartaklannca ne hikmetse ta Dersimden knama mesajlar yad. Tunceli niversitesinin web sitesine olaydan hemen sonra yle bir video yklendi: videoda nce, solcu hocalar gnderdim aklamasyla tannan AKP hayran rektr Durmu Boztu TRT mikrofonlarna konuuyor, olay knyor. Ardndan rektrn yanna boncuk gibi dizilmi sralarn bekleyen, Dersimdeki eitli cemevlerine mensup dedeler incinsen de incitme deyiini sol batan balayarak tekrarlyor, bu olayn Alevilikle badamadn vurgulayarak zntlerini dile getiriyor. Bu kk olay bu yaznn yazarn, apolitik bir Trk Alevi ilesi ile oldu olas politik bildiimiz bir Krt Alevi kentini bir arada dnmeye itti. En son sylenmesi gerekeni batan syleyelim: yle grnyor ki zm sreci ve Gezi olaylar apolitik Alevileri politik; politik Alevileri apolitik klmakta.

Hacbektaa, Alevilerin Kbesi desek abartm olmayz. Her yl lkenin drt bir yanndan Aleviler

Alevilerin Kbesi

ibadet etmek, anma etkinliklerine katlmak ve kurban kesmek iin bu kk ileyi ziyarete geliyor. Aleviler her ne kadar Cumhuriyetten sonra da Mara, orum, Sivas Katliamlarnda olduu gibi eitli kereler Alevi olduklar iin iddete maruz kalsalar da uzun yllar boyunca Cumhuriyetin kurucu kadrolaryla ibirlii iinde ve Cumhuriyet ideolojisiyle bark biimde yaadlar. Erken Cumhuriyet dneminde kurulan bu ittifak yle aklanabilir: Alevilerin Snni slama kyasla daha sekler diyebileceimiz inan ve ibadet biimleriyle kurucu elitlerin tahayyl ettii toplumsal hayat ve aile yaps rtmekteydi. Daha da nemlisi, Osmanldan ok eken ve yllarca kyma urayan Aleviler iin Cumhuriyet nemli bir kurtulua tekabl ediyordu. Her ne kadar kurulan ulus-devlet nihayetinde Snni-Trk olsa da, Alevilerin Osmanldaki bask ortamndan sonra yeni rejime baklar, lm grp stmaya raz olma biimindeydi. Alevilerin Cumhuriyetten umduklarn bulup bulamadklar bir yana, 2000lere kadar en azndan Trk Aleviler asndan bu ittifak byk oranda korundu. Hacbekta da kurucu kadrolarn yakn ilikiler gelitirebildii bir yer oldu. lede ynetim ounlukla CHPdeydi, hala da yle. 2009 yerel seimlerinde CHP %40 oy alrken ulusalc bamsz aday emekli tugeneral Ali Rza Selmanpakolu (Kldarolunun genel bakanlndan sonra o da CHPye katld) %53.7 oy alarak bir kez daha belediye bakan oldu. 28 ubatta ska adn duyduumuz Selmanpakolu, AKP ncesi

hegemonyann bir kesim Aleviyle yapt ibirliini temsil ediyor. 2002 sonrasnda AKP iktidar baz Alevi vakf ve derneklerini kendisine tabi klabilmise de byk oranda cumhuriyeti hassasiyetlere sahip Trk-Alevi kesimleri ikna etmesi hayli g grnyor.

vey EvlaT Dersim

AKP hegemonyasnn Alevileri ierme giriimleri yukarda zetlenen cumhuriyeti gelenek nedeniyle Trk-Alevi blgelerde umulan vermezken Krt Alevi kentlerinde (grece) daha fazla karlk bulabiliyor. Peki, bu giriimler AKPnin milletvekili karamad tek il olan Dersimde nasl yank buluyor? Cumhuriyetin vey evlad Dersim, AKPnin uzun zamandr fethetmek istedii bir yer. Yalnzca milletvekili karmak ya da yerel ynetimi ele geirmek deil ayn zamanda buray yeniden dzenlemeyi de istiyor. AKPnin Dersimde siyasi kazanm elde etmek iin ncelikle sivil toplumda yer edinmek istedii aikr. Bunun iin uzun zamandr Alevilii kurumsallatrmaya dnk politikalara arlk veriyor. Bir hayli amanistik ritelleri iinde barndran, doayla i ie olduu iin daha materyalist olduunu iddia edebileceimiz ve bu haliyle de Sunni muhafazakrlar asndan bir hayli sapkn duran Dersim Alevilii; Aleviliin muhalif armlarn trplemeyi, onu yeniden tanmlayp bir kuruma balamay hedefleyen iktidar iin son derece nemli bir yerde duruyor. Dier yandan Dersim Alevileri, Cumhuriyet ideolojisiyle ve modernleme paradigmasyla kt bir tanklk yaadklar iin (1937-

1938 olaylar), 1980 sonrasnda Krt meselesi zerinden yeni bir asimilasyon srecine maruz kaldklar iin ve bu yzden de Trk Aleviler gibi AKP ncesi hegemonyayla yakn ilikiler kuramam olduklar iin; AKPnin grece daha kolay iliki kurabildii bir Alevi topluluunu tekil ediyor. AKP, Dersimde cemevleri zerinden kentle ilikilenmeye alyor; ancak bu giriimin ok baarl olduu sylenemez. badetini duvarlar arasnda deil doada yerine getirmeye alm bir halk cemevine sadece cenaze ileri iin uruyor, o kadar. Ayrca barajlarla Gole eto gibi inan yerleri sular altnda braklrken AKPnin inanca sayg retoriine itibar eden ok az Dersimli var.

Aleviler Direniyor

AKP ile Aleviler arasnda artan gerilim Gezi Olaylaryla birlikte sokaa tat. Olaylar esnasnda len be genten drdnn Alevi olduu dnlrse Alevilerin iktidara kar en tepkili toplumsal kesimlerden biri olduu ak. Getiimiz gnlerde CHP Cezaevi komisyonu, Gezi olaylar esnasnda tutuklananlarn yarsnn Alevi, te birinin ise Dersimli olduunu aklad. Ancak Dersimde yaayan Dersimliler her ne kadar Gezi olaylarnn ilk gnlerinde isyana youn biimde katlsalar da, BDPli belediyenin ve BDPyle birlikte hareket eden sol rgtlerin zm srecine zeval gelmesin yollu ikna abalaryla (hatta esnaf zarar gryor kadar geri argmanlara snlarak) pasifize edildi. Dersim uzun zamandr Alevilik, Krtlk, Zazalk tartmalarnn ksrlnda debelenip duruyor.

Dersimin Krdistann dier kentlerinden farkl olduu ve BDPnin buray baka trden bir asimilasyona tabi tutmaya alt iddialar dillendiriliyor. Son olarak calann Newroz konumasnda Alevilerin adn zikretmemesi eletirileri arttrd. (Bir gnl alma manevras olarak, getiimiz haftalarda gerekleen Munzur Festivalinde calann PKK hareketi gerek bir cem, zikir ve semah hareketidir sz dev puntolarla sahneye yanstld.) Dersim dilinin Krtenin bir lehesine indirgenmesi her ulusal hareketin dil birlii zerinden kendisini var etmeye alt hesaba katldnda anlalabilir bir ey. Mezhepsel birliin salanmas uruna Aleviliin ihmal edilmesi de siyasal hareketin karlar asndan mantkl grlebilir. Bunlar ok daha kapsaml biimde tartlmaya muhta. Ancak tm lkeyi ve zellikle de Alevileri ayaa kaldran bir toplumsal direni karsnda muhalifliiyle tandmz bir kentin skunete davet edilmesi katlanlr bir ey deil. Bu yaz Dersim, Munzur Festivalinde her yaz olduu gibi yine Alevilii, kadn meselesini, zm srecini tartt. Gezinin izi yoktu. Dersimliler Gezideydi ama Gezi Dersimde deildi. Her yl stiklal Maryla, sayg duruuyla balayan Hacbekta- Veliyi Anma Trenleri ise bu yl epey politikti. Hacbekta- Velinin sana tokat atana dier yanan da sen uzatc pasif direnii yerini dorudan mdahaleye brakm grnyor. Alevi-Bektai felsefesinin deimedii malum; deien 2013n politik konjonktrnde belirginleen yeni ittifaklar olsa gerek.

14
Ayfer Karakaya Stump ile Sylei

31 Austos 2013 Cumartesi

AKPnin Alevi kart mezhepi syleminin sa siyasi geleneimizde yeri vardr. Ancak Alevi adn anmann tabu olduu 90l yllar ncesinde mezhepi siyaset daha alttan alta ve daha ok yerel dzlemde uygulanrken AKP ile birlikte, bilhassa da son yllarda ulusal, hatta uluslararas dzeyde ve ok daha youn ve ak bir ekilde tedavle sokulmaktadr ki bu da son derece kayg vericidir.
Alevilik tarihi zerine daha nce akademik almalara konu edilmemi, grmezden gelinmi icazetnameler, hilafetnameler, ecereler, Kerbela ziyaretnameleri gibi Aleviliin birincil kaynaklarnadayanarakhazrladnz Alevilik tarihyazm asndan ok nemli almalarnz var. Bu almalarnzda Alevilik tarihine ilikin pek ok yerleik kany sarsyorsunuz. Sarstnz fikirlerin banda da Anadolu Aleviliinin kklerinin Safaviler tarafndan kandrlm gebe airetler olduu biimindeki neredeyse resmiyet kazanm tez yer alyor. Bu anlay yerine ocaklar biiminde rgtlenmi kkl Sufi evrelerinin, Vefai tarikatnn nemini vurguluyorsunuz. Bize almanzdan ksaca bahseder misiniz? Evet, sanyorum almalarmn en ayrdedici zellii ariv belgelerinin yan sra bizzat Alevi dede ocaklarna mensup ailelerin ellerindeki yazl belgeler ve yine ayn ailelerden derlediim szl anlatlara dayanmalar. Bu ekilde Alevi tarihini devlet-merkezli bir perspektiften ve dardan yaktrmalarla deil, ierden bir gzle ve Alevi toplumunun kendi iinden km kaynaklara ve kategorilere binaen, tm karmakl ve zenginlii ile okumaya ve anlamaya alyorum. 1995ten beri bu yaklamla srdrdm almalarm sonucunda Alevilie dair birok yerleik kannn salam ampirik dayanaklarnn olmadn grdm. Bu hi sorgulanmayan ama herkes tarafndan tekrar edilen varsaymlara ben Alevi tarihyazclnn mitleri diyorum. Fuad Kprlden beri tekrarlanagelen, Kzlbalarn hepsinin Trkmen ve gebe olduu bu mitlerden biri mesela. Oysa kaynaklara baktnzda Kzlbalarn nemli bir ksmnn kyl ve yerleik olduunu, hatta Osmanl brokrasisinde bile Kzlba inancnda kiilerin bulunduunu gryorsunuz. Benzer ekilde ta en bandan beri Kzlbalar arasnda Trkmen olmayan gruplarn, zellikle de Krtlerin varolduuna dair ak tarihi kaytlar var. Dolaysyla, her ne kadar zamanla kendi bana yar-etnik bir kimlik nitelii kazanmsa da tarihsel olarak Alevilii etnik bir ze dayandrmak, bu ister Trklk, ister Krtlk, ister Zazalk, ister baka birey olsun, ampirik olarak desteklenemez bir iddiadr. Kzlbaln ortaya knn kandrlmlkla, gebe yaam tarzyla veya yksek slam anlamamakla alakalandrlmasnn da son derece sorunlu bir yaklam olduunu dnyorum. Benim bulgularma gre Kzlba hareketi Safevi liderliinde bir araya gelmi, kkl bir takm Sufi ve gezginci dervi gruplarnn bir koalisyonu olarak ortaya kmtr. Bu gruplar bir araya getiren de mteerri Snni slama kar bilinli bir muhalif tavr ve mistik yn ar basan, Ali-merkezli inanlardr. Zamanla bu farkl gruplar Alevi ocaklar olarak kendi ilerinde organize olmu, nevi ahslarna mnhasr bir sosyo-dinsel rgtlenme modeli gelitirmilerdir. Zaten byle gl bir felsefi omurgas, baaryla ileyen bir i rgtlenmesi ve titizlikle uygulanan ritelleri olmasa bu kadar baskya ramen Aleviliin bugne kadar ayakta kalmas mmkn olmazd. Kzlbalarn snniletirilmesine dnk gayretlerin olduka eski olduunu biliyoruz. Osmanldan gnmze dein hangi tarihsel uraklar vehangitoplumsal deiimler Aleviliin resmi yahut yksek slam anlay ierisine yerletirme ynndeki abay kuvvetlendirmi ve hzlandrmtr? Osmanl beyliinin imparatorluklama sreci dini sahada da bir ortodokslama ve merkezileme srecidir. lgintir; bu srete Osmanl hanedannn meruiyetine ynelik en gl ideolojik tehdit Osmanllarn ykeliine kadar blgede baat g olan, Mekke ve Medinenin hakimi (Snni) Memlklerden deil, yeni ve taze bir g olarak ortaya kan, seyyitlik iddialar ve blgenin en saygn tarikatlarndan birinin varisi olmalar hasebiyle Osmanoullarndan ok daha gl bir dini meruiyet zeminine sahip (ii) Safevilerden gelmitir. Bu ciddi ideolojik tehdide karlk

Tarihten gncellie Alevilik

Osmanllar snrlar Ali-ci hareketlerden ve antinomiyan Sufilikten net bir ekilde ayrtrlm yeni bir Snni kimlik tanmlama ve bu resmi Snnilii tebaasna elinden geldiince, icabnda zor kullanarak benimsetme ihtiyac duymutur. Ebusuudun doru Snnilii tanmlamaya ynelik yzlerce, hatta binlerce fetvasnn, Kanuni dneminde balatlan mescit ve cami yapma kampanyalarnn, halkn namaz, oru gibi ibadetleri yerine getirmesi konusunda devletin artan titizlii ve o dnemde sregiden Kzlba takibatlarnn nihai amac imparatorluk snrlar iinde daha homojen ve konsolide bir Snni kimlik yaratmakt. Tabii 16. yzyl ve sonrasnda uygulanan bu Snniletirme politikalarnn hedefi sadece Aleviler deil, ayn zamanda nominal olarak Snni olmakla birlikte Snnilii resmi tanmland ekliyle anlayp yaamayanlard. Yeni almalar ilerde baka bir resim ortaya karr m bilmiyorum, ama u anki bilgilerimiz zellikle 17. yzyln ikinci yarsndan sonra ve 18. yzyl boyunca devletin Alevilere ynelik politikalarnda bir geveme ve yumuama olduu ynnde. Daha dorusu bu dnemde artk byk oranda krsal blgelerle snrlanm Kzlba/Alevi nfus Osmanl devletinin ncelikli dertleri arasnda deildir, hatta adeta unutulmulardr. Ancak bu durum 19. yzylda deiecek ve devlet bir kez daha tepeden inme Snniletirme politikalarn uygulamaya koyacaktr. 1826da Bektailiin yasaklanmas ile birlikte Bektai tekkelerine Nakibendi eyhlerinin atanmas ve buralara camii yaplmas srecini bir kenara koyarsak, devletin Aleviler ve Yezidiler gibi yoldan sapm kabul ettii gruplara ynelik Snniletirme abalarnda ikinci byk dalga II. Abdlhamid dneminde yaanmtr. Bu dalgann itici gc Protestan misyonerlerin szkonusu gruplar Hristyanlatrabilecei korkusudur ve zaten metodlar itibari ile de ksmen misyonerleden etkilenmitir. Daha yakn dnemlere gelirsek, 1980 darbesinden sonra, bilhassa Krt hareketinin ykseliini takiben Alevilerin Trk-slam sentezi ierisinde asimile edilmesi konusunda devlet daha nce hi olmad kadar sistemli bir aba iine girmitir. AKP iktidar ile birlikte bu asimilasyonist izgi byk oranda devam etmi, ancak zamanla Snni ilahiyatlarn srece daha aktif mdahil olmasyla yeni bir mertebeye tanmtr. Nitekim daha nceleri z Trklk vurgusuyla, yani milliyetilik kanalyla Trk-slam sentezi iine dahil edilmeye allan Alevilik, artk daha ok teolojik zeminde belli bir kalba sokularak, zellikle de sradan bir tarikate indirgenerek mteerri slam emberine entegre edilmeye allyor. Oysa Alevilik klasik anlamda, daha dorusu Snni mteerri slamda anlald ekliyle bir tarikat deildir, dolaysyla Kadirilik, Nakibendilik gibi tarikatlarla bir tutulmas imkanszdr. Aleviliin toplumsal tarihi tekiletirmeye ynelik bir ok rnek ile dolu. Bu rnekler hem resmi dzeyde hem de gndelik hayat ierisinde grlebiliyor. Bunlar aklarken genellikle ayrmclk kavramn kullanlyor. Ancak sizin kullandnz bir baka kavram daha var;Alevifobi.Temel hatlaryla Alevifobiyi nasl tanmlarsnz?Ayrmclktan fark nedir? Alevifobi kavramn, toplumdaki Alevi kartlnn inansal nyarglarn ok tesine geen, dini olduu kadar sosyo-psikolojik boyutlara da sahip bir olgu olduunu vurgulamak iin kullanyorum. Hereyden nce Alevifobi kimlik politikalar ile yakndan ilikilidir. Ta Osmallar devrinden beri Snnilik sadece pozitif anlamda deil, negatif anlamda Alevi/Kzlba olmamak eklinde tanmlanmtr. Nitekim Osmanl-Snni kimliinin hep tekisi olan Alevilik, Cumhuriyet dneminde de Trk-Snni kimliinin yar-resmi tekisi olmaya devam etmitir. Alevifobinin sradan bir ayrmclktan dier bir fark Alevilere kar iinde barndrd irrasyonel korkudur. Aleviler devlet ve Snni ounluk tarafndan hep bir i tehdit olarak alglanm, varlklarnn toplumun btnlne ve saflna halel getireceinden korkulmutur. Alevilere ynelik bu irrasyonel korkular mum snd gibi cinsellik temal iftiralarla derinletirilmi ve Alevilik adeta bir nefret objesi haline getirilmitir. Alevifobik refleksin toplumumuzda ne kadar derin ve yaygn olduunu gsteren en carpc emare, farkl grnmlerde de olsa toplumun Trk, Krt, dindar, laik, sac, solcu tm kesimlerine nfuz etmi olmasdr. Oysa nyargsz ve dardan baktnzda Aleviler ile Snnilerin tarihsel, kltrel ve hatta demografik olarak aralarnda ciddi ortaklklar ve akkanlklar olduunu grrsnz. Zaten Alevifobinin yaratt gl anksiyete tam da bundan kaynaklanyor olsa gerek, yani tekiden uzak olma arzusu ile maddi gereklikte tekiye olan yaknlk arasndaki elikiden. Mesela srekli Alevi deyileri dinlediine ahit olduumuz dini btn bir Snni komumuzun, Alevi mziine olan hayranln itiraf ettii ayn cmle iinde Alevileri namaz klmadklar, camiye gitmedikleri, velhasl eksik Mslmanlklarndan dolay keskin bir dille eletirme ihtiyac duymas byle bir anksiyetenin tezahr bence. Diyanet leri Bakanlnn Alevilii Snni slamn kabul grm kavramlar ile tanmlamaya almasn, Babakann giderek keskinleen ayrmc sylemini ve nihayet d politikada artk iyiden

Ayfer KarakayaStump Kimdir?

Doktorasn 2008 ylnda Sultann Tebaas, ahn rencileri: Osmanl Anadolusunda Kzlba/Alevi Topluluklarn Oluumu ve Dnm balkl teziyle Harvard niversitesinde tamamlayan Karakaya, ABDde The College of William and Maryde tarih blmnde retim yelii yapyor. Karakayann Aleviliin kaynaklarna dair birok makalesi ve yayn hazrlnda olduu bir ok kitap almas bulunuyor.

Benim bulgularma gre Kzlba hareketi Safevi liderliinde bir araya gelmi, kkl bir takm Sufi ve gezginci dervi gruplarnn bir koalisyonu olarak ortaya kmtr. Bu gruplar bir araya getiren de mteerri Snni slama kar bilinli bir muhalif tavr ve mistik yn ar basan, Ali-merkezli inanlardr. Zamanla bu farkl gruplar Alevi ocaklar olarak kendi ilerinde organize olmu, nevi ahslarna mnhasr bir sosyo-dinsel rgtlenme modeli gelitirmilerdir.
iyiye gzlenen mezhepi tavr gz nne aldmzda AKP dnemindeAlevilik meselesinin niteliksel bir deiime uradn ya da boyut atladn syleyebilir miyiz? Yukarda da sylediim gibi, 1980 askeri rejimi ile balayan Alevilere ynelik aktif asimilasyonist politikalar AKP hkmetleri ile artan bir hzla ve kamusal kaynak aktarmyla srdrlmekte, hatta bir adm daha ileri gidilerek bu abalarn teolojik ve yasal bir zemine oturtulmas iin gayret sarfedilmektedir. Ancak Alevilikle ilgili AKP dneminde yaanan belki de en nemli niteliksel deiim, Erdoan hkmetinin zellikle son yllarda mezhepilii daha nce grlmemi bir sklkta ve alenilikte bir siyaset aleti olarak kullanma eilimidir. Trkiyede mezhepilik bir siyaset aleti olarak zellikle sa partiler tarafndan aslnda her zaman kullanlmtr. Souk sava dneminde sol partileri Snni ounluun gznde cletirmenin en kestirme yolu, kahir ekseriyeti kyl ve ii olan Alevilerin 60l ve 70li yllarda sol ideolojilere olan yaknlndan da faydalanarak geleneksel Kzlba nefretini komnist nefretine tahvil etmekten geiyordu. Bu abalarnda byk oranda baarl olan sa partiler bu sayede muhafazakar Snnilerin sol partilere kar duygusal kopularnn da temelini attlar. Yani AKPnin Alevi kart mezhepi sylemi nin sa siyasi geleneimiz de yeri vardr. Ancak Alevi adn anmann tabu olduu 90l yllar ncesinde mezhepi siyaset daha alttan alta ve daha ok yerel dzlemde uygulanrken AKP ile birlikte, bilhassa da son yllarda ulusal, hatta uluslararas dzeyde ve ok daha youn ve ak bir ekilde tedavle sokulmaktadr ki bu da son derece kayg vericidir. AKPnin Suriye krizindeki tutumundan bahsediyorsunuz herhalde... Evet, bu mezhepi sylem Suriye krizi ile birlikte uluslarars platforma tand. Aslnda biraz geriye dnp baktmzda, AKP hkmetinin hayat memat meselesi addettii tm siyasi kavaklarda mezhepi syleme rahatlkla tevessl edebildiini gryoruz. Suriye krizinden nce bu adan en derin krlma noktas 2010daki referandum srecidir. Referandumda evet oyu verilmesi iin yapt miting konumalarnda Erdoan muhtelif defalar Alevileri hedef alan yargda belli bir mezhebi grup var, bana Alevi hakimler ceza verdi tr szler etmitir. Ayrica, Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunun baz yelerinin Alevi kkenlerini ima ederek dedelerden artk talimat alnmayacak ifadesini kullanmtr. Hem Tayyip Erdoan hem de Ankara Belediye Bakan Melih Gkek gibi AKPnin dier yeleri, ana muhalefet partisi CHPnin yeni bakan Kemal Kltarolunun Aleviliini kamuoyu nnde defalarca ve alayc bir tavrla vurgulamlardr. Nitekim o gnlerde MHP genel bakan Devlet Baheli, AKPlilerin MHPnin tabanna yksek yargdan Alevileri temizliyoruz eklinde propaganda yaptklarn bizzat ve birden fazla kez ifade etmitir. Bu propagandann belli oranda baarl olduunu ve referandumda verilen %58lik evet oyu ierisinde bu ekilde Alevifobik refleksleri kanan bir grup MHPli ve baka partili semenin de bulunduunu dnmek yanl olmasa gerek. Hkmetin Suriye krizi balamnda kesifleen mezhepi sylemini de, bu lkeye ynelik uygulad mdahaleci politikalarna batan beri dk seviyelerde seyreden semen desteini Snni kesimdeki Alevifobiyi harekete geirerek arttrma abalasnn bir paras olarak okuyabiliriz.

Alevilik radikal bir eletiridir

Buna paralel olarak Trkiyede Aleviliin muhalif ve genel itibariyle sola ak bir siyasi kimlik olarak ekillenmesinde bir takm tarihsel dnm noktalar tespit edilebilir mi? Aleviliin dnsel olarak hakim din anlayna radikal bir eletiri getirdiini kabul etmeliyiz. Aleviler dnem dnem bu din anlayn temsil eden Osmanl idaresine kar direnmekten ve ayaklanmaktan da geri durmamlardr. Tabii bu Aleviler her an her dakika isyan halindeydi, hep dalarda izole ekilde yaard, Osmanl devleti ile hi ileri olmazd eklinde anlalmamal. Alevi belgeleri arasnda bulunan tahrir kaytlar, mahkeme hccetleri gibi belgeler Alevilerin de dier reaya gibi vergi dediklerini, eitli nedenlerle kad mahkemelerini kullandklarn ve Alevi dedelerinin seyit olarak baz vergi muafiyetlerinden faydalandklarn gstermektedir. Ama yle ya da byle, Alevilerde ksmen tarihi artlarn rn ksmen de inansal temellere dayanan bir siyasi ve dini muhalefet geleneinden bahsetmek yanl olmaz. Ayrca bata cem olmak zere dini ritellerine ve musahiplik gibi sosyo-dinsel kurumlarna yakndan baktmzda Alevilikte gl bir paylamc ve eitliki vurgu olduunu da grmemek imkansz. Btn bunlar telenmi bir aznlk olmann yaratt ruh hali ile birleince Aleviler doal olarak sol akmlara meyletmitir. Tabii Alevilerin modern anlamda sol siyasetle tanmas 1960lardan sonra, yani kyden kente byk apl glerle balamtr. ehirde yetien ve yksek renim imkanna kavuan ilk kuak Aleviler iin sol ideolojiler Trkiye toplumuyla entegre olmalarnn bir anlamda nn amtr. Ancak ayn dnem geleneksel Alevi kurumlarnn da ok ciddi ekilde erozyona urad bir dnemdir. Byk ehirlere gle bir yandan talip-dede balarnda zlmeler yaanm, dier yandan da dedelik kurumu sol ideolojileri benimsemi gen kuak ehirli Aleviler tarafndan sert ve ypratc eletirilerin hedefi olmutur. Ama 1990lardan sonra, zellikle de Sivas katliamn takiben sol hareketin iinden gelen bu ilk kuak ehirli Aleviler bu kez Alevi rgtlenmesinin ban ekmilerdir.

31 Austos 2013 Cumartesi

Almla kapanamayan bir sorun: Alevilik

Alm yrtcleri, Alevilik konusunda muhatap alabilecekleri Alevi derneklerinin ortaklaan talepleri zerine bina edilen bir mzakere sreci yrtmek yerine, Aleviliin heterojenliinden ikyeti olan ve Alevi ritellerini ve kozmolojisini tanmlamay tercih eden bir siyasi dil tutturmaktadr.
Mehmet Ertan

15

Haziran 2009 ve Ocak 2010 tarihlerinde Devlet Bakan Faruk elikin denetiminde akademisyen Necdet Suba koordinatrlnde yrtlen yedi altayla somutlaan Alevi alm srecinin ulat noktay en net yanstan belge, Alevi altaylar Nihai Raporu adyla kamuoyuna duyurulan almadr.* Bu rapor, Alevi almnn geldii noktay gstermenin tesinde, hkmetin Alevilie ilikin resmi tutumunu ortaya koymas bakmndan da incelenmeye deer bir alma niteliindedir. Bu ksa yazda da, hkmetin Aleviler hakkndaki tutumu, Alevi alm sreci ve Alevi altaylar nihai raporu zerinden analiz edilmeye allacaktr.

Raporun Nihai zm: Alevilii Tanmlama

Alevi altaylar Nihai Raporunun Alevilikle ilgili zerinde durduu en nemli sorun Aleviliin mphemliidir. Raporda, Alevilie ilikin yorumlarn eitlilii ve Aleviliin genel geer bir sylem btnl iinde olmamasnn, yeni ayrma noktalar yaratarak ortak bir tartma zemini retmeyi engelledii sklkla belirtilmektedir. Alm srecinin en nemli sorunu da buradan beslenmektedir. Alm yrtcleri, Alevilik konusunda muhatap alabilecekleri Alevi derneklerinin ortaklaan talepleri zerine bina edilen bir mzakere sreci yrtmek yerine, Aleviliin heterojenliinden ikyeti olan ve Alevi ritellerini ve kozmolojisini tanmlamay tercih eden bir siyasi dil tutturmaktadr. Aleviliin mevcut oulculuu, Snnilik veya iilik gibi devlet ina sreleriyle ilikilenmemesi, bu nedenle de kitabi bir dinsel ortodoksi yaratmadan szl bir kltrden beslenerek gelimesinden kaynaklanmakta-

dr. Alevi sorununu ele almann en salkl yolu, Aleviliin mevcut oulluunu veri alp, Alevi rgtlenmelerinin talepleri zerinden bir mzakere sreci yrtmektir. Nihai rapor ise bu yola bavurmadan Aleviliin net bir tanmn yaparak bir tekillik yaratmay arzu etmektedir. Bu bak asnn bizi ulatraca nokta ise Alevilik sorunun tartlmas deil, Aleviliin kendisinin sorunsallatrlmas ve bir sorun olarak Aleviliin tartlmasdr. Sorun Alevilik olunca, sorunun zmnde Alevilere den de hibir ekilde mulkla izin vermeyen bir netlikle ve tam bir yetkinlik iinde inan alannn aklkla ortaya konulmas olmaktadr. (s.189) Dolaysyla sorunun zmnde devlete ilikin hukuksal ve toplumsal dzenlemeler taliletirilmekte; Alevilik sorunun asli zm, Alevilii bir inan olarak tanmlama bal altnda Alevilere havale edilmektedir. altay nihai raporunda dinsel, siyasi ve kltrel pozisyonlarndan dolay toplumsal ayrmcla maruz kalm bir Alevi topluluundan ziyade kendi i sorunlaryla boumakta olan mulk bir insan topluluu vardr. Bu mulklk, Alevi kimliinin kamusal temsilinin, topluluun yaad skntlar merkeze alan tortulam bir maduriyet anlats zerinden gereklemesine neden olmutur. Rapora gre mulkln yaratt boluu dolduran maduriyet sylemi Alevileri iki noktaya ulatrmaktadr. lki Alevilerin kendilerini maduriyetin mitik evrenine hapsederek gettolamas ve byk toplumla iliki kanallarn kapatmasdr. kincisi ise Alevilik tartmalarn gerek zemininden koparak teolojik deil siyasi bir tartma haline gelmesi, daha ak bir ifadeyle dinsel bir dnce olan Aleviliin politize olmasdr. Bu iki sonucu raporun varsaymlaryla

biraz daha amak gerekmektedir.

Tanmszlnn Nihai Sonular

Rapora gre Alevilerin kendi kimliklerini rutin bir dlanmlk ve mahrumiyet halinin iinden ina etmeleri, Alevilerin, Alevi olmayanlarla salkl bir iliki kurmasn engellemektedir. Bylece sorun bata devlet ve Aleviler olmak zere hemen her taraf, bir dil hapishanesinin iine kapatmaya, dilsizletirmeye, dier seslere kar sarlatrmaya ve karlkl krlemelere yol amaktadr. (s.34) Burada arpc olan nokta, raporda sklkla vurgulanan empati kurma durumuna, Alevilerin maduriyetleri sz konusu olduunda bavurulmamasdr. Bu maduriyetin, Alevilerin maruz kald katliamlardan beslenebilecei hi akla gelmemektedir. Bu katliamlar sklkla hatrlatmann, bir daha bu katliamlara maruz kalmama abas olduu dnlmemektedir. Alevilerin tarih algs onu yaratan toplumsal olgulardan kopartlarak sanki bir bolukta kendiliinden olumu gibi deerlendirilmektedir. Mulkln bizi ulatrd ikinci nokta ise Aleviliin ait olduu teolojik zeminden koparak siyasilemesidir. Bu siyasileme Aleviliin inansal boyutlarnn ihmal edilmesine ve onun muhalif bir siyasal durua indirgenmesine neden olmaktadr. Bu nokta Aleviler iindeki temel ayrma kaynan da ortaya karmaktadr: siyasi Aleviler ve gelenekli Aleviler arasndaki ayrm. Rapora gre, Aleviliin Marksist bir metodolojiden szlerek sol siyasetlere teslim olmasnn altnda yatan nedenlerden ilki modernleme srecinin yaratt zlmeye direnecek bir isel tutarlnn olmamasdr. Bir dier nedense kendilerini hapsettikleri maduriyet sylemidir. Bylece rapor uradklar ayrmclktan dolay

solun sylemlerine ak olan bir Alevilii es geerek, geleneklerini koruyamad iin sol syleme yenik den ve bu siyasilemenin etkisiyle kendisini maduriyet diline hapseden bir Alevilie ular. Raporun Alevilere bitii en nemli problem de bylece Aleviliin geleneklerinden ve teolojik znden kopmas olarak resmedilmektedir. Alevilerin geleneklerini kaybetmesinin nedeni nedir? Rapora gre Aleviliin ifahi bir kltre dayanmas bunun nedenlerinden biridir. Aleviliin bu yapsal karakteristiinin dnda, Aleviliin kendi geleneinden kopmasna neden bir dier unsur da Tekke ve Zaviyeler Kanunudur. Bu kanunla Bektai Dergh da dhil olmak zere derghlarn kapatlmas ve bir unvan olarak dedelik, babalk ve elebiliin yasaklanmasyla Alevilik yapsal kurumlarn ve geleneksel referans noktalarn kaybetmitir. Kendi geleneini koruma noktalarn kaybeden Alevilik, modernleme ve kentlemenin zc etkilerine kar savunmasz kalmtr. Aleviler de kendilerine dardan rnga edilen siyasi muhaliflie teslim olarak onu kimliklerinin asli unsuru olarak benimsemilerdir.

Alevilerin Talepleri ve Almn Sunduklar

Rapora gre Aleviliin en nemli eksiklii, kendisini tanmlayabilecei referans noktalarndan mahrum olmasyd. Bu balamda, Tekke ve Zaviyelerin yasaklanmasn dzenleyen 677 sayl kanun ve yine bu yasa dzenleyen anayasann 174. maddesinin yeniden dzenlenmesi Aleviliin sorunlarnn temel zm nerileri olarak sunulur. Rapor, Tekke ve Zaviyelerin tekrar yasallk kazanmasnn, Alevilere sadece kendilerini tanmlayabilecekleri geleneksel bir referans havuzu sunmayacan, ayn zamanda Trkiyedeki toplum-devlet ilikilerini ve yurttalk kurgu-

sunu da deitirerek devrimsel deiiklikler yaratacan belirtir. Alevilie ilikin temel varsaymlarn bu ekilde ina eden ve zm nerisini de bu ekilde ortaya koyan raporun, Alevilerin taleplerine ilikin cevaplar nelerdir? Alevi dernekleri her ne kadar Aleviliin tanm noktasnda bir oydama salamam olsalar da, Alevilerin devletten beklentileri noktasnda ciddi bir uzlamaya varmlardr. Zorunlu din derslerinin kaldrlmas, cemevlerine yasal stat tannmas, Madmak otelinin mzeye dntrlmesi, Hacbekta Derghnn Alevilere devredilmesi ve Diyanet leri Bakanlnn kaldrlmas veya statsnn deitirilmesi bu talepler arasndadr. Nihai rapor ise Alevilerin ortak taleplerini tartmaktan ziyade Alevileri makuliyet zeminine davet etmektedir. Diyanet leri Bakanlnn toplumun byk blm tarafndan benimsenen anayasal bir kurum olduu belirtilmekte ve Diyanetin btn Mslmanlara olduu gibi Alevilere de hizmet veren bir kurum olduunun alt izilmektedir. Aleviler Diyanetin kaldrlmasn tartmak yerine bir tasavvufi dnce olan Aleviliin Diyanette nasl temsil edilebileceini tartmaldr nerisi yaplmaktadr. Zorunlu din dersleri konusunda da bunun anayasal

bir kurum olduunun alt izilmekte ve mfredatta daha fazla din dersi olmasn istedii halde devletin zarar grmemesi iin bu taleplerini yksek sesle dillendirmeyen Snnilerin saduyusu, bu derslerin kaldrlmasn isteyen Alevilere rnek gsterilmektedir. Cemevlerine yasal stat tannmasnn nemi raportr tarafndan da teslim edilmekte, ama cemevlerinin ibadethane saylmasnn karar Alevilere teslim edilmeden teologlara ve ilahiyatlara havale edilmektedir. Alevi derneklerinin talepleri, Alevilik sorunun bir toplumsal grup ile devlet arasnda cereyan eden siyasi bir sorun olduunu ortaya koymaktadr. Aleviler, Aleviliin ne olduuna ilikin teolojik tartmalara girmeden, kamusal hayata eit katlmalarn salayacak siyasal ve sosyal haklarn devletten talep etmektedirler. Raporda ise Alevilik sorununun siyasi boyutu yok saylmakta ve mesele Aleviliin kendi dinsel geleneklerinden kopmas olarak sorunsallatrlmaktadr. nerilense, Alevilerin sorunlarn zebilecekleri ana eksene davet edilmesidir. Bu eksen ise Alevileri Snnilikle ortaklatrlan kltrel ve dinsel payda olan slamiyettir. Raporun analizlerini, hkmetin Alevilik konusundaki genel eilimine balayan da bu din kardelii retoriidir. Raporda,

geleneklerinden koptuu iin sorunsallaan ve byk toplumdan kopan bir Alevilik vardr. Bu balamda Aleviliin toplumla barmasnn yolu, kendisini dinsel referans ve sabiteler zerinden yeniden tanmlayarak slam dairesi iindeki geleneine geri dnmesidir. Raporun karsnda Alevi rgtlenmelerinin talepleri ise, Alevilerin, kendi sorunlarn devletle mzakere ederek zlebilecek siyasi bir sorun olarak ele aldn gstermektedir. Sorunun zerinde zlecei eksense din kardelii deil eit yurttalk olmaktadr. Dolaysyla Alevi alm sreci iki farkl dilin konuulduu bir muhabbet ortamn andrmaktadr. Taraflardan biri Alevilii dinsel referanslar iinde yeniden tanmlayarak toplumla btnletirmeyi ama edinirken; dier taraf ise toplumla bir sorunu olmadn ifade ederek devletten btn yurttalarna eit davranaca bir siyasi dzlem yaratmasn beklemektedir.
* Bu alma esnasnda arlkl olarak Alevi altaylar Nihai Raporundan yararlanlmtr. Metin iinde yaplan alntlar da rapora aittir. Bunun dnda kendisine spesifik bir atfta bulunulmasa da, Hac Bekta Veli Anadolu Kltr Vakf tarafndan hazrlanan Alevi altaylar Nihai Raporu zerine Bir Deerlendirme isimli kapsaml almann da, bu yaznn yrtt tartmaya nemli katklar sunduunu belirtmek gerekmektedir.

Snrlar aradalnda Aleviler

1950lerde sla-mekan terk eden Aleviler, bir inan-kltr olarak Aleviliin nemli bir tartma dnemi geirdii 50 yllk bir g sreci sonunda memlekete gl aidiyet talepleriyle geri dnmler, sosyal demokrat yapdaki ulusal gurbet- ve sayfiyemekanlarda taleplerini ksmen hayata geirme olanana sahip olabilmilerdir
Besim Can ZIRH
ODT Sosyoloji

Alevilerin, Trkiye toplumsal ve siyasal topografyasndaki ayrks konumlarn anlamak ve tartmak zere aradalk kavramn anlamak nemlidir. Aradalk iki temel alan olan corafi bir mesele olarak karmza kar. Modern Trkiye kurulurken, Alevilerin bulunduklar alanlar srtn dalara dayam, gzden uzak ve corafi konumlar nedeniyle iktisadi faaliyetlerin verimli olmad kylerdi. Avrupada ii olarak bulunmu bir grmecim bu durumu yle ifade etmiti: Ne zamanki kayalar ve ard aalar sklamaya balar bil ki bir Alevi kyne geliyorsun. Trkiyenin idari ve mlki blmlenmesi tamamladnda, bu cra corafyalarn il snrlar arasnda kaldn ve kendilerine zg kltrel corafyalarn grnmez klndn gryoruz. Sz gelimi, Sarz (Dou Kayseri), Grn (Gney Sivas) ve Afin (Kuzey Mara) geninde kalan Krte-konuan Alevi topluluklar bylesi bir aradalkta yzleri il merkezlerine dnk olmaktansa birbirlerine bakan bir toplumsal alan ina etmilerdir. Bu nedenle, bir Alevi kendini Kayserili, Maral, Sivasl veya Grnl ya da Sarzl deil, Elbistanl olarak ifade eder. Alevi corafyasnn sla-mekan olarak tanmlayabileceimiz bu gibi alanlarn, idari ve mlki snrlar aradalnda kalm olmas nemli g hareketlerini tetikler. Zira kylerde geim dar idi ve Aleviler sklkla g

yollarna dtler. Thomas Faist, David Shankland ve Martin Skefeld gibi farkl disiplinlerden, farkl balamlarda Alevilik alan aratrmaclarn ortaklat bu nokta Alevi corafyasn anlamamz asndan ikinci nemli alan olan gurbet-mekana iaret eder. Sla-mekanda, kendilerini kuatan ve sre ierisinde siyasallam krsal Snnilikle yaanan atmalar nedeniyle Aleviler, yakn ile merkezleri ya da kasabalar yerine ncelikle blgesel il merkezlerine ve byk kentlere g etmi, frsatn yaratabildikleri lde ise Avrupaya yaanan ii-gne dahil olmulardr. Bu alanlardan ilkini ulusal, ikincisini ise uluslararas gmekan olarak tanmlamak mmkn. Zira bir Alevi iin inancn gizlemek zorunda kald, ky dndaki tm alanlar gurbet-mekan olarak deneyimlenir. Kylerde geimin dar olmas ve yakn ile merkezleriyle olan atmal durum nedeniyle Avrupaya yaanan g, Alevilerin Trkiyede devam etmekte olan i glerini de hzlandrmtr. Shanklandn 20 yla dayanan aratrmasndan belirttii zere 1980lerden 2000lere doru Alevi kyleri hzla nfus kaybederken komu Snni kyler demografik yapsn koruyabilmitir. Dier yandan, zellikle Avrupada yaplan birikimlere dayal i g, Aleviler asndan bir baka atma srecini dourur. 1970lerin sonunda orum, Mara, Sivas ve Yozgat gibi illerde yaanan kanl olaylar, Alevilerin kent merkezlerine gelmeleri ve bu merkezlere dayal blgesel pazarda sermaye

sahibi aktrler olarak grnr olmaya balamalarna kar duyulan rahatszln siyasallamas ve ynlendirilmesi sonucu yaanmtr. Bu kanl olaylar ve ardndan gelen 12 Eyll Darbesi, ikinci byk g dalgasn tetiklemi ve Aleviler, mlklerini geride brakarak Trkiyenin byk kentlerine ve Avrupaya ynelmilerdir. Kemal Karpatn 1960larn sonunda stanbulun gecekondu ilelerinde, Martin Skefeldin ise 1990larn sonunda Hamburgda gerekletirdikleri aratrmalar araclyla grdmz bir dier nemli ayrnt ise Alevilerin bir tr gvenlik ve gvence aray olarak ky ve g ettikleri yereller arasnda gl dayanma alar rmeye ynelmi olduklardr. Bu tablo bize Alevilerin, mlki, idari ve siyasal snrlar aradalnda ina ettikleri ve literatrnde ulus-ar mekan olarak anlan yeni bir tr toplumsal alan kurduklarna iaret eder. Bylece Alevi corafyas bir yanyla ky, Trkiyedeki byk kent-merkezleri ve Avrupadaki yereller arasnda paral bir yap kazanrken; dier yanylaysa, iaret edilen dayanma alaryla yine de bir btnlk arz etmektedir. Faistn yaknl olmayan topluluklar olarak kavramsallatrd bir btnlk. Fakat, bu dayanma alar zerinde ekillenen corafyann snrlar muayyen deil seyyaldir. Nitekim, Trkiyede siyasi iklimin grece normallemeye balad 1990larda ksm bir geri dn ya da anavatan olarak Trkiye ile yeniden ilikilenmenin baladndan bahsetmek mmkn.

Modern Trkiye kurulurken Alevilerin bulunduklar alanlar, srtn dalara dayam, gzden uzak ve corafi konumlar nedeniyle iktisadi faaliyetlerin verimli olmad kylerdi. Kylerde geim dar idi ve bu nedenle de Aleviler sklkla g yollarna dtler.
Bu dnemde Altnoluk, Ayvalk, Didim ve Kuadas gibi turizme alan kimi ilelerin, Alevi corafyasnda sayfiye-mekanlar olarak belirdiini gryoruz. Dier bir deyile, birinci kuan Avrupada yapt birikimleri sla-mekana yakn il-merkezlerinde deerlendirme abasnn ardndan, ikinci ve nc kuak Avrupadaki sla-mekanlar tmyle terk etmeden Trkiyeyle ilikilerini gvenli sayfiyemekanlarla srdrmeye ynelmilerdir. Bylece karmza drt ayakl bir corafya kyor: sla-mekan olarak kyler (Bozhyk), uluslararas gurbet-mekan olarak Avrupadaki yereller (Londra), ulusal gurbet-mekan (stanbul), ulusal sayfiye-mekan (Ayvalk). Alevilerin, Trkiye toplumsal ve siyasal topografyasndaki ayrks konumlarn tartrken, idari, mlki ve siyasi snrlar aradalnda kurduklar ulus-ar mekan ve zgn g deneyimlerini gz nnde bulundurmak nemli olacaktr. Dier yandan, iaret edilen sayfiyemekanlarn, zellikle 2000lerin ikinci yarsnda cemevlerinin ibadethane olarak tannmas dorultusunda cretsiz su salama ve arazi tahsisi gibi kimi nemli admlara sahne olduunu da not etmek gerekir. Bu durum ksmen stanbulda Maltepe, Ankarada Batkent ve zmirde Karyaka gibi ileler iin de geerlidir. Dier bir deyile, 1950lerde sla-mekan terk eden Aleviler, bir inan-kltr olarak Aleviliin nemli bir tartma dnemi geirdii 50 yllk bir g sreci sonunda memlekete gl aidiyet talepleriyle geri dnmler, sosyal demokrat yapdaki ulusal gurbet- ve sayfiye-mekanlarda taleplerini ksmen hayata geirme olanana sahip olabilmilerdir. CHP ve Aleviler arasndaki yaknlk tartlrken bu noktay aklda tutmak nemli olacaktr. nanc siyasete saldrganca tahvil etmekte beis grmeyen tek parti iktidar dneminde, geim ve zgn inan-kltr srdrmek gibi birbiriyle ilikili iki kavgay birlikte srdrmek zorunda kalan Aleviler iin CHPli bir belediye alannda yaamann ne ifade ettiini bu ereveden dnmek gerekir.

nmzdeki haftalarda,

Futbol, Tribnler ve Siyaset Eitim ve Snav Sistemi Uyumlu slamn Amazlar Yargda Dnm ve Hukuksuzluk
balklarn ele alacaz. Katklarnz bekliyoruz... bakis@sol.org.tr