DYARBAKIR SYASAL VE SOSYAL ARATIRMALAR ENSTTS ENSTTUYA DIYARBEKIR BO LKOLNN SIYAS CIVAK DYARBAKIR INSTITUTE FOR POLITICAL AND

D SOCIAL RESEARCH

PERWERDE DE TETBQ ZIWAN DAYKE

BROUR VER ZIWAN DAYKE

DYARBAKIR SYASAL VE SOSYAL ARATIRMALAR ENSTTS ENSTTUYA DIYARBEKIR BO LKOLNN SIYAS CIVAK DYARBAKIR INSTITUTE FOR POLITICAL AND SOCIAL RESEARCH
Mimar Sinan Cad. Aslan Apt. B Blok No: 12 Yeniehir/DYARBAKIR T: +90 412 228 14 42 F: +90 412 224 14 42 www.disa.org.tr info@disa.org.tr VER ZIWAN DAYKE WEAN DSA ISBN: 978-605-5458-15-7 Rzebrour Ver Ziwan Dayke pareyk projey Berzkerdi Haydarya Derheq Perwerde de Ziwan Dayke utziwanye yo ke Ensttuya Cigrayan Syas Sosyalan ya Dyarbekir (DSA) dare kena. N rzebrour ke ma e qisman de plan kerdb, bad, ma nnan ra tay meqaley wenay di brour bi kirdk (zazak) z amde kerd, bi no qayde hmara rzebrouran resa het. Brouran de mewzyan sey tkilya myan perwerdey ziwan dayke de, myan ra wedarti seypnbyay komelkyan (toplumsal eitsizlikler) de rol perwerdey bingeh ziwan dayke ser o, cay ziwan dayke cuya sosyal, kultur syas de melumat muhm pk ben. Merdim ekeno n brouran adresa www.disa.org.tr ra z peyda bikero. Muhtewaya n brour ma y ke hmara hewtin o, her hr hmaran ma y vernan ra ar dyay nnan ra yew bitaybet Netce Altun ra ameyo telebkerdi. N meqaley Roan Lezgn tirk ra arnay kirdk (zazak) ser. Na xebate hetk ra z vernya kirdk akena ke sey ziwank akademk z bro uxulnayene. Ma bi zerrweye pk ken. Seba mzanpaj amadekerdi qapaxan ma Emre Senan r Fatma Tulum Eryolda r sipas ken. Seba fotografan z ma Weysel Aydeniz r sipas ken. Seba peydakerdi brour Ver Ziwan Dayke adresa http://www.disa.org.tr/onceanadili7.pdf zyaret bikn yan z bi wasitay melumatan tkilye y crinan ma reyde bikewn rtbat. Cay apkerdi: Ege Basm Matbaa ve Reklam Sanatlar Copyright Kanne 2012 Brour Ver Ziwan Dayke sey gamka projey Berzkerdi Haydarya Derheq Perwerde de Ziwan Dayke utziwanye y Ensttuya Cigrayan Syas Sosyalan ya Dyarbekir (DSA) ke het fon Marta y Serbalyozxaney Hollanda ra yena destekkerdi, het M. erf Dernce ra amade beno. Fikr ke n meqaleyan de est beno ke motamot bi fikr DSA yan z Serbalyozxaney Hollanda reyde pngr. Eke ime bi hawayko akarde bro nandayene kopyakerdi vilakerdi nan serbest o. B ardim

PERWERDE DE TETBQ ZIWAN DAYKE

VER ZIWAN DAYKE

Qirkerdi Ziwanye?

Ziwan Dayka xo de Heq Dyay Perwerdey y Domanan d ma hna bileztir ziwanan mirnen. Ma ke biresn serra 2100, teqrben 7000 hezar ziwanan ke ewro ciwyen ra beno ke se ra 90-95 xo in bib yan z het nesl newey ra nr musay. Zaf ziwanan bin tehlukey de het qebleyan cayyan (yerli) ra yen qiseykerdi. Eke n ziwan kta perwerdey de bi metodan bnan z nr destekkerdi xurtkerdi do vnd bib. Eke hedef program Seba Her Kes Perwerde (SHP) pratze bibo do gelek doman nzdye ra dest bi wendegeh biker. La zaf domanan cayyan doman ad grba eqalyet ( welatan Afrka de ke zaf ziwan resm, yew ziwan Rojawan de doman grban zafan) mecbur manen ke ziwank teber ziwan dayka xo de perwerde bivn. Sewbna alternatf xo z in o: unke wendegeh ke ziwan dayka nan de perwerde bid in . Zaf ale syasetkar perwerdey ziwank serdest (exleb xo ngilizk) de terch ken. Oxro ke ci ra haydar ny ke n terch nan netcey cigrayan zanistyan ke babeta musay utziwanye de vejyay meydan reyde binakok (eliki) y. Tew ser de z xebera nan ci ra in a ke heq yew doman ke sey heqk nsan gan ziwan dayka xo de perwerde bivno hlal ken. Vndbyay firsend perwerdey Tay cigrayox van, xora bi hawayko teb tay ziwan in ben, unke n ziwan neken xo adaptey esr teknolojy post-modern biker yan z kes ke n ziwanan qisey ken seba ke xo biresn tay ziwanan bnan (bitaybet ziwan serdestan) y ke hna v mkanan pk ken, kerem zerrya xo ra fek ziwan xo ra veradan. Aley, amaye de seba domanan xo perwerde mkanan kar gn ver im terch ken ke keyey xo de bi ziwan dayka xo qisey nker. Ma neken n sedem ra kes ermezar bikm, unke destpk de wina aseno ke na rewe faydey doman de ya. Ba o, heqqeten doman naye ra stfade keno? Cigray ke welatan cya-cya y dinya de gelek domanan aran cayyan eqalyetan ser o amey kerdi nan dan ke sstem perwerdey ke bi yew ziwano bingehn yan z bi tek ziwan yeno kerdene de het domanan ra netceyan negatfan ano meydan. Eke ma di nimneyan bidm: Wendekar Inuit ke Kanada de bi ngilizk perwerde ben, bad perwerdey new serran bi zor resen sewyeya sinif arine; eyn ekl de Awusturalya de seba domanan aborjnan vernya perwerdeyk serkewtey de astengo tewr gird ngilizk ya.

Gorey cigrayan ra; * Doman ziwan ke tewr rind zano de perwerde bibo hna ba museno. * Amerka de, doman ke in wendegehan ke bingeh ziwan dayke ser o bi diziwanye perwerde ben, doman ke in wendegehan ke bi tek ziwan yan bi ngilizk perwerde ben ra hna bileztir ngilizk musen wendegeh de hna serkewte y. * Cigray tewr gird ke hetan ewro domanan mensub eqalyetan ziwan (dilsel aznlk) ser o amey kerdi nan dan, yew domano ke ziwan dayka xo de demeyko derg perwerde dyo het xo resnay diziwanye serkewtena wendegeh de sewyeyka hna bae de yo. Vndbyay zanayan ke dewamkerdi heyat de elzem Ekossteman ke texrb nby (sey daristanan varan y Amazonan, Borneo Paua Gneya Newye) de tena cay (yerliler) ar edet (geleneksel halklar) ciwyen. Eke ziwan n aran vnd bib, zanay derheq pawiti ekosstem zengnye de z do vnd bib ir. N zanay tib ke babetan sey dewamkerdi cuya nsan (ma vajm, nebat ke war tib de yen bikarardi) z gn xo zere, seba ke n ziwanan ke vnd ben de amey kodkerdi, n ziwanan reyde do vnd bib ir. N ry ra, esas bi mirnay ziwanan ert ke ry dinya de seba ciwyay nasnan elzem z ma in ken. Vndbyay ziwanan, mumkin o ke merdim sey jenosd ziwan z bivno. Doman ke mensub aran cayyan yan z grban eqalyetan , eke perwerdey yew ziwan ke nzan nan ser o bro ferzkerdi, panc tarf jenosd (soykrm) ke Peymana Astengkerdi Cezakerdi Suc Jenosd y Yewya Miletan (Birlemi Milletler Soykrm Suunun Engellenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesi) de ca gn (E793, 1948) ra di heban de pgn (rtyorlar): Made II (e): doman ad grbk bi zor neqlkerdi myan grbka bne made II (b) endam grbk bi hawayko cid zerar ruh fzk bivn, nnan r rayr akerdi. Doman mensub aran cayyan grban eqalyetan gan ziwan dayka xo de perwerde bivn ziwan resm y welat ke tede ciwyen z bi perwerdeyko rast sey ziwan diyin bimus. Yan ziwank diyin neke herinda ziwan dayka nan de, gan sey laweyk ziwan dayka xo bimus.
Tove Skutnabb-Kangas Unversteya Roskilde, Danmarka Unversteya Abo Akadem, Vasa, Fnlanda skutnabbkangas@gmail.com Sewbna z biewnn: Genocide in Education or Worldwide Diversity and Human Rights? (Perwerde de Qirkerdi- yan z Proyya Chan de Zaftewirye Heq nsanan?) Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbaum, by Tove Skutnabb-Kangas, 2000

VER ZIWAN DAYKE

Cinsyet Komelk, Ziwan Bedarye

Sstem perwerdey ke seba domanan serdestan tanzm by, domanan mensub grban bnan teber (dlama) ken. Bitaybet doman knayn berpirsyary ke keye de nan ser o bar ben reftarya negatfe (olumsuz tutum) ya ale maliman nan ver hna v maruz teberkerdi (dlanma) ben. Xebat ke dem peynan de cayan cya-cyayan y dinya de amey kerdi nan dan, iqas ke mensub grban cyayan sewyeya ameyey xo y ekonomk (gelir dzeyi) kok xo y etnk cya bo z, stratejy hray ke bingeh ziwan dayke ser o bi diziwanan ben de nsbet bi domanan lajnan doman knayn hna zde stfade ken. Cigray ke Gne-Bissau, Njer Mozambk de virazyay wendegehan ut-ziwanyan de knay hna v qeyd ben, tekrarkerdi eyn sinif knayan de hna km yo, gorey knayan ke wendegehan de ziwanan dayka xo ra cya sewbna ziwan de wanen ra hna serkewte wendi xo dewam ken. Bguman cigray endin senn (nicel ve nitel) ke gorey tesnfkerdi cinsyet ra ben gan hna v bib, la netcey heme cigrayan ke est nan dan, eke doman knayn ziwan dayka xo de perwerde bivn wendegeh (okul) ra hna v stfade ken. Sedem naye wina zeh beno: Doman knan hna v wendegeh de qeyd xo virazen Eke knay nan eken ziwan ke p qisey ken de perwerde bivn wendegeh de hurmet nan erjan nan kultur bidyo, aley hna v bawerya xo bi sstem an. laweten, fikr muhafezekar y sey eke doman knayn ir wendegeh nben endam ba y komel (toplum), nben dad yan z hemser (e) ba, tetbqkerdi programan perwerdey y diziwanyan reyde yen munaqeekerdi. Sey nimney, Bar Gne Bissau de bi tetbqkerdi programan perwerdey diziwanye eke doman knayn perwerdeyko formel bigr z anc mumkin o ke bib endam ba y komel, bib dad hemser ba rewa xo hna ba bibo de ebeweyn qna by. Bi no qayde, bi wendegehan ke bingeh ziwan dayke ser o perwerde dan, nsbet wendegehan de qeydkerdi domanan knaynan berz byo. Hna v destek ebeweynan Gama ke myan ale domanan de problem tkilye (iletiim) in bo, aley hna zaf domanan xo de eleqedar ben, maliman domanan xo reyde hna zde tkil ronan hna v bedar prosesan qerargirewtian wendegeh ben. Sey nimney, Mozambk

de averberdi mufredat de tanzmkerdi dorver wendegeh de ardim ebeweynan domanan Xai-Xai y diziwanyan byo. Kmyay stsmar domanan knaynan Malim ke wendekaran xo reyde wayr eyn taybetyan ziwan kultur y, het komel (toplum) ra hna asan yen kontrolkerdi. Coka htmal het cins yan z sewbna ekl de stsmarkerdi domanan knaynan het maliman ra hna nizm o. Mozambk de, wendekar maliman diziwanyan ra bi terman eqrebatye y sey apo yan z xalo xtab ken. Heto bn ra n malim nsbet (oran) bi maliman ke ziwan serdest portugalk (Portekizce) qisey ken ra hna v eken aleyan wendekaran reyde tkilyka pte saz biker. Sewbna z, perwerdey diziwanye ke bingeh ziwan dayke ser o beno de rewa pskolojke ya domanan knaynan ser o tesrko poztf keno. Bi no qayde doman knayn hna ba musen, xo ra bawer ben xo birz vnen, derheq amayey de hedefan hna berzan xo r nan ken n heme serkewti wendegeh de tesrko musbet ken. Eke ma bi kilmye xulasa bikm, program perwerdey eke ziwan yan z ziwano ke doman tewr ba eken tede tkilye ron ser o br ronayene, heme wendekaran r bitaybet z domanan knaynan r zaf faydey xo beno.
Unversteya Stockholm Merkez Musay Musnay, Swd carol.benson@upc.su.se Sewbna z biewnn: Girls, Educational Equity and Mother Tongue-based Teaching, by Carol Benson, UNESCO, Bangkok, 2005 www2.unescobkk.org/elib/publications/Girls_ Edu_Equity

VER ZIWAN DAYKE

Perwerde de Bikarardi Ziwan Dayke Model Bikarardi

Gama ke van perwerdey diziwanye yan zafziwanye, behs gelek modelan ke bi nameyan cya-cyayan name ben yeno kerdi. N modelan ra tayne de ziwan dayke tena ziwank diyin de proses vyaryay perwerdey (model vyaryay) de yeno bikarardi, modelan bnan de z ziwan dayka xo reyde musay ziwanan bnan pardi pawiti rewka zafziwanye (model pawiti) esas yen girewti. Naye gore, model vyarti, exleb xo namey entegrasyon ser o asmlasyon xo r keno hedef, la model pawiti manaya rastkne de zafziwanye xo r keno hedef. Derheq tetbqkerdi netcey n modelan de welatan cya-cyan y chan de xebat cya-cyay by. N xebat, netcey rojevan nimitkyan y pey modelan ziwan de hna ba fehmkerdi babetan qezenckerdi musnay htmal ke taqb ben, i y yan i ny hna ba amey dyayene. Sey nimney, perwerdey ke tena ziwan serdest de ameyo kerdi lahm nbyo sstem perwerdey ke ziwano serdest tede tewr ba yeno musay; eyn ekl de, her modelo ke namey xo perwerdey diziwanye yo, nekayo diziwanye aver bibero. Heto bn ra, tesnfkerdi tewir bi tewir modelan perwerdey ziwan ke cayan cya-cyayan de yen bikarardi nan dan ke perwerdey ziwan de yew tek rast yan xelet in a, gorey taybetyan mintiqayan ra model cya-cyay zaftewir ben. Metod ke Perwerdey Ziwan de Yen Bikarardi 1. Model Yewziwankerdi/Xeniqnay: No modelo ke ngilizk de sey submersion name beno, Tirkya z daxil nan, welat ke babetan ziwan perwerdey de poltka pratk ke gelk hetan ra tesr xo tewr negatf gore mufredat xo amade ken de yeno bikarardi. No modelo ke kaltey perwerdey tewr nizm o, tena ziwan serdest (resm) de perwerde dyeno. Ziwan bn y welat ke teber ziwan resm de manen nn dyay, sey ziwan diyin tena ca dyeno perwerdey ziwanan biprestjan y Rojawan. Netce, cay ke ziwan dayke sedeman tewir bi tewiran ra nno pawitene, ar wayr ziwan eqalyet zehmet ancen ke ziwan xo neql nesl newey biker her ke ino ziwan serdest de tekziwanye yena meydan. Bi vatiko bn, bi xeniqnay ziwan dayke, ziwan ben vnd. Tirkya de, seraser tarx cumhuryet de bilez vndbyay ziwanan esas n sedem ra yo. 2. Model Vyaryay: No model, cayan ke myan wendekaran eqalyetan ziwan de muwafeqya wendgeh (okul baars) dewamkerdi wendegeh dereceyka zaf nizm de y, seba ke hna leze bivyar wendi-nuti nsbet dewamkerdi wendegeh bizdn yeno bikarardi. N model de wendekar yew-di serran vernan de ziwan dayka xo

de dest bi wendi-nuti ken; serran dima ra, bisuret bi eklo ke apey angeyr (geri dnlmez bir ekilde) vyaren perwerdey ke temamen bi ziwan serdest beno. Modelo ke tewr ba zanyeno, Amerka de domanan mensub grban Hispanikan ser o yeno tetbqkerdi. Gorey cigrayoxan, hedef bingehn y n model bin namey entegrasyon de lezkerdi asmlasyon yo; coka eke asaye (grnr) de vyaryay wendi-nuti hna bisuret bro meydan z hetan ke seypnbyay (eitsizlik) cyakarya rewa perwerdey myan ra nro wedartene, musay pawiti ziwan dayke nvrazyeno ziwan serdest de problem dewam ken. 3. Model Pawiti-Dewamkedi: No modelo ke ummen perwerdey domanan ziwan eqalyetan de yeno bikarardi, tewr tay qas 6-8 serr bingeh ziwan dayke ser o perwerdey ut-ziwanye yan z zafziwanye yeno kerdene, ziwan yan z ziwan serdest biqedeme ver dersa ziwan, dima sey ziwan perwerdey y tay dersan lawey program beno. Bitaybet Afrkaya Baur, Bolvya Etyopya de nimney ba y tetbqkerdi n model est. Merdim ekeno tay wendegehan Welat Bask Katalonya z sey nimneyan baan nan bido. Cigray statstk nan dan ke n wendegeh nsbet bi modelan vyaryay netcey hna ba dan. 4. ut-ziwankerdi/Heriknay: No modelo ke bi namey xo y ngilizk sey immersion yeno zanay, hna zaf perwerdey ke doman aleyan sinif myann (orta snf ) terch ken, gno dest. No modelo ke hem het kaltey perwerdey ra hem z het averyay zafziwanye ra netceyan gelek musbetan dano, her di ziwan z tede wayr statuyk biprestj bi hawayko umm yew desteko komelk seba n ziwanan mewcud o. Wendekar wendegeh de neke bi ziwan dayka xo ziwank diyin de perwerde vnen; label malim ut-ziwan ke her di ziwanan z zan her game ziwan dayke r tam hurmetkar . Nimney tewr ba y n model ke yen zanayene, program ut-ziwanyekerdi bi fransizk ngilizk y Kanada de y. Heto bn ra, eke modelko winas mintiqayan ke het ekonomk ra dezawantajin myan ziwan resm ziwan dayke de het statu prestj ra ferqko cid estbo de bro tetbqkerdene, netcey xo do bibo sey model tekziwankerdi/xeniqnay. unke na rewe de ziwano ke hna zaf tarx de bin tada de mendo, yan ziwan dayke y doman, het maliman ra het mufredat wendegeh ra hmal beno her ke ino no ziwan yeno xo vr ra kerdene. Bi no qayde, pratk de ke hna ver ame beyankerdi, seke model tekziwankerdi/xeniqnay ameyo tetbqkerdi. 5. Model Di-Chetye: Modelk winas y perwerdey yo ke hem het averyay akademk ra hem het ut-ziwanye ra netceyan gelek serkewteyan dano. Wendegehan ke n tewir model tede yen bikarardi de, doman ke yew ziwan eqalyet y ke ziwan serdest qisey ken, eyn sinifan de wanen; gorey htyacya perwerde-musnay (eitimretim) gorey profl wendekaran exleb xo di ziwan nme ra nme tede yen bikarardi, n bim de perwerde beno; label no ziwan eqalyet eke tarx de ameyo zefkerdi lebityen ke newe ra gane biker, gan hna zaf ehemyet bidyo ziwan eqalyet nsbet bikarardi biresn se ra neway (% 90). Xora seba ke ziwano serdesto perstjin ke teber wendegeh de mirdya xo destek vneno, coka rsk sey nmusay yan z kmmusay reyde r bi r nyo. Gorey pisporan ra wendegeh ke tede ziwan dayke se ra neway (%

VER ZIWAN DAYKE

10

90) yeno dayene de, seba domanan eqalyetan wezfey model pawiti/dewamkerdi; seba domanan ke ziwan serdestan qisey ken z wezfey ut-ziwanye vnen. Bitaybet metropolan de naye de serkewti hna zehmet o, la cayan sey aristanan hna qijekan de mintiqayan teber aristanan de ke tede tkily rojaney day-girewti ekonomk bi zafziwanye ben de model n tewir yen tetbqkerdi. Sey nimney, Amerka de, tay wendegeh ke ziwan dayke y domanan spanyolk yo de, doman ke ziwan dayka nan ngilizk yo reyde eyn sinifan de maliman ut-ziwanyan ra derse gn her di ziwanan z sinif de bi hawayko pt bikar an. Bguman n modelan ke ma cor ra behs nan kerd ra yew bi hawayko bast terch bibo, hetan ke ser o ba nro fikiryay gan yew mintiqa de tetbq nbo. Eyn ekl de, no fikir z rast nyo ke ma vajm yew mintiqa de tena n modelan ra yew yeno tetbqkerdi. Herinda naye de merdim ekeno vajo ke zerey yew mintiqa de model yewbnan ra cyacyay br tetbqkerdi. Xususo ke gan bro dqetkerdi no yo, htyacya heme faktor perwerdey y sey het ziwan, sosyo-ekonomk lojstk (imey malim materyalan) ra ba br zanay program naye ra gore ekl bigr. Heto bn ra, eke n program reyke dest pbib, mecbur ny ke do hertim bi eyn ekl dewam biker. Gorey htyac vuryay ke zeman reyde vejyen meydan ra adaptasyon virazyeno hetta merdim ekeno vyaro sewbna model programan. Problem Derheq Modelan Perwerdey Ziwan de Zaf cigrayan bi hawayko qnakerdox nan dan ke model tekziwankerdi/xeniqnay model vyaryay mudet kilm derg de gelek probleman perwerdek ziwank (eitsel ve dilsel) r rayr aken. Bikarardi n hawa modelan vernya perwerdey de pardi seypbyene myan ra wedarti dezawantajan de astengko zaf gird tekl keno. Coka, model tekziwankerdi ke Tirkya de seraser tarx cumhuryet de ameyo tetbqkerdi, gan roj ver roje fek ci ra bro veraday, herinda ney de gan ardi yew model vyaryay nro fikiryay, eks naye, model perwerdey y sey model pawiti ut-chet ke no hawa perwerde bingeh ziwan dayke ser o yeno day, br bikarardi. N model ke ma cor ra pk kerd z temamen bproblem ny. Eke tay model ser kaxide de bineyke awantaj xo estb z, esas mesela na ya, gama ke n program tetbq ben, eke poltkay perwerdey ut-ziwanye het prensb ra qebul bib z tay zehmet vejyen meydan. N model her yew xo zere de end varyasyonan nan dan ke pratk cyacyay eken netceyan cya-cyan r rayr aker. Sewbna yew hedefo ke gorey htyacan yew mintiqa ra dyar byo, yewna mintiqaya ke wayr eyn hedef ya de ekena netceyan cyayan bido. Yew problemo bn z no yo; gama ke n model tetbq ben ummen wina ferz ken seke doman yan ziwan bindest yan z ziwan serdest de yewziwan . Coka hesab nken ke n modelan de doman eyn game de gelek ziwanan de materayalan vatik nutik reyde r bi r manen. Oxro bitaybet dem peyn de bi zaftewirbyay bisuretbyay wasitayan yay-amey (ulam) enformasyon, texmnan ra wetr yew rewa meleze (hibrid) ya ziwan nasnamey vejyaya meydan. Merdim nekeno vajo ke n model na rewe tam gn ver im. Tirkya de, zaf wendekar ke ziwan nan dayke

11

tirk nyo, ver ke dest bi perwerdey wendegeh biker xora ziwan dayka xo, ziwan nan diyin tirk tay rewan de ziwan hryin yan z arin cuya xo ya rojane de bikar an. Sey nimney, yew domano ke ziwan dayka ey kirmanck (zazak) ya, yan z yew domano ke ziwan dayka ey erebk ya aristank kurdan de ciwyeno, zaf reyan ver ke dest bi wendegeh bikero, tewr tay hr ziwanan enaweno ekeno n ziwanan de qisey bikero. Heto bn ra, model perwerdey ke qedemeyan cya-cyayan y perwerde-musnay de yen bikarardi muwazeney mthan merkez ke serran hna aver de tetbq ben gereka ba hesab bib. Mavajm ke proses dibistane (ilkokul) de temam perwerdey ziwan dayke y domanan de bro day averyay zaf muhm bikew dest z eke wendegeh ke do dima ra dewam bikero tena ziwan serdestan de perwerde bidyo yan z proyya welat de mthan bi yew ziwan bivirazy, beno ke aley domanan xo niraw wendegehan ke bingeh ziwan dayke ser o perwerde dan. Eke mthan bi sstem merkez virazy, no bi tena serey xo warko problemin o. Label eke van mthan mutlaqa gan virazy, a game gereka zafziwan b. Sedem n heme probleman ra, zaf modelan perwerdey welatan cya-cyayan de bi hawayko xelet amey tetbqkerdi, htmal serkewti nan ry sewbna probleman ra ewiqyayo gorey amacan syasyan ra amey manpulekerdi. N sedem ra, gama ke tewir bi tewir model perwerde ziwan yen munaqeekerdi, kta naye de gan prensb derheq musay musnay ziwanan de z, kesan ke eleqedar na babete y, ma vajm malim, ebeweyn, pispor programan perwerdey wendekar gan bilebity ke hna ba mesela fehm biker. Sayey naye de seba her mintiqa komel ert mewcud eken hna ba br fehmkerdi, hedef ke wazen bires ci seba ke bires n hedefan kar ke gereka br kerdi gan dyar bib. N proses de tay kar ke gereka br kerdi n y: * Tesbtkerdi qablyet vatik nutik y wendekaran, ebeweynan maliman, * Bi hawayko hra tehqqkerdi helwst fehmkerdi vera ziwanan de, * Ardi meydan y ur derheq qezenckerdi musay ziwanan de, * Bi hawayko hempar tesptkerdi watian komelk kesane, * Tesptkerdi hedefan perwerdek ziwank, * Bi hawayko rastikn uxulnay (deerlendirme) imeyan nsan, materyal fnans, * Seba resay hedefan tesptkerdi gaman ke mudet kilm, myann derg de yen etene, * Proses plankerdik erx (tr: dngsel, in: cyclical) de tetbqkerdi plot (ceribnay), muhasebekerdi, peymawiti analzkerdi. Kam gama ke n br ca, hema bad pey merdim ekeno modelan perwerdey y cyacyay ke ben cewab htyacan cya-cyayan ser o bifikiryo.
erf Dernce Ensttuya Cigrayan Syas Komel ya Dyarbekir (DISA)

VER ZIWAN DAYKE

12

Bolvya Gama ke Perwerdey Di-ziwanye de ori Kena

Model Perwerdey Myankultur ut-ziwanye pitgirya heq ziwan xo de perwerde dyay domanan cayyan keno. Amerkaya Latne de Bolvyaya ke wayr nufus tewr zdey y aran cayyan a ke wendekar ziwan dayka xo de perwerde vnen ra ma eken i bimusm? Teqrben hryine ra yew hemwelatyan Bolvya ra, tewr gird nan Quechua Aymara, mensub 34 grban cayyan . Hetan serra 1982, wendekar mensub n grban gama ke wendegehan de herinda spanyolk de bi ziwan dayka xo qisey bikerdne ameyne cezakerdi. N sedem ra zaf aran cayyan edet xo y ziwan kultur vnd kerd. Wendegehbyay (Okullama) Hna Kalteyin Perwerdey Myankultur ut-ziwanye ke Bolvya de tetbq beno, xo r kerdo hedef ke wendekar tewr tay hr ziwanan cayyan Quechua, Aymara ve Guaran de perwerdey zafziwanye bivn. Sewbna z, perwerde musay ziwanan cayyan y bnan spanyolk de z bro dayene. Perwerdey Myankultur ut-ziwanye keno ke wendekar bi xo bawer b, hna mesud b xo hna asan fade biker, hna bedar, hz xo y xeyalkerdi hna berz bib merdim xuliqnayox (yaratc). Qann Reform Perwerdey kerd ke Perwerdey Myankultur utziwanye bi ekl ke 30 grban eqalyetan y bnan z bigro xo myan, yan serra 1994 ra nat alfabey 14 ziwanan cayyan amey standardze kerdene dest pkerd wendegehan de amey musnayene. Wendegeh ke mufredat Perwerdey Myankultur ut-ziwanye yo newe teqb ken dibistan klask y dewan gama ke muqayese bib, aseno ke Perwerdey Myankultur ut-ziwanye de tekrarkerdi sinif bi nsbetko cid kem beno. Kta naye de seba wendekaran cayyan resay performans perwerdey yo ke merdim ci ra tetmn beno de z nsbet xo berz byo. Pawiti Nasnamey Kultur Eke ziwan cayyan bikerm merkez perwerdey, hetk ra wendekar xo myan ewlehye de azad hs ken bi no qayde resen netceyk hna ba, heto bn ra ken ke ar nan

13

erjan xo y kultur pratk xo dewam biker. Yewna het ra z, gama ke ziwan cay war nutek de br uxulnay, no beno sedem ke ar cay bi kultur xo ftxar biker kultur xo hna biqymet bivn, bi no qayde grban bnan y welat xo reyde tkilyka komelk ya bedarbyayye (katlmc) saz biker. Bolvya Gama ke War Perwerdey ut-Ziwanye de ori Kena Dell nan dan ke; * Welatan cranan de ke eyn ar cay manen de ceribnay muhm o: Perwerdekar bolvyayij ke Peru Puno de perwerde girewto, pisporan peruyijan ra z pitgiryka xurte girewte by tetbqkar tewr muhm y reform. * Amadekerdi (yetitirme) maliman zaf muhm o: perwerdekerdi maliman neweyan, gorey modelan neweyan ra perwerdekerdi maliman ke musay metodan klaskan ra hna bitesr o. Kemaneya maliman westayan ke ut-ziwan eyn wext de wayr tecrubey myankultur y pratk newe y maliman ke spanyolk qisey ken ke qebulkerdi materyalan derse de as ben, hema z asteng muhm . * Perwerdey Myankultur ut-ziwanye ke bi poltkaya resm ya dewlete pratzebyay na poltka de tesr UNICEF dezgeyan myannetewey y bnan zaf byo. Seba ke netceyan hna serkewteyan qezenc biker; * Myan organan serekeyan ke htyacan Wezaret Perwerdey dibistanan mintiqayan an ca de gan tkily hna ba br sazkerdi. * Gan ziwan cayyan de edebyat fekk eser ke spanyolk ziwanan bnan ra amey tercumekerdi z tede, hna v materyal amade bib. * Gan bro tewqkerdi ke grba serdeste ke spanyolk qisey kena perwerdey myankultur ut-ziwanye bigro. Heriqas na rewe bi qann dyar bya z tam pratze nbya. * Seba metod ut-ziwanye stratejy naye hna ba br fehmkerdi bikarardi gan seba amadekerdi (yetitirme) maliman hna v mesref (yatrm) bibo. * Derheq statstk helwst nzdbyay cayyan de, kta naye de derheq statstk xuluqnayoxya myankultur seypbyena ziwanan de gan stratej br averberdi. * Perwerdey Myankultur ut-ziwanye bi rayr qann bingehn gan bibo poltkaya resm ya dewlete gan hukmat ke pey ra yen z naye teqb biker.
Xavier Alb xalbo@entelnet.bo www.cipca.org.bo Sewbna z biewnn: www.unicef.org/bolivia/resources_2245.htm

VER ZIWAN DAYKE

14

Perwede de Ronay Pird Myanziwanye

Babeta muhmya plan Seba Her Kes Perwerde de haydarya myannetewey ke ameya meydan zaf zdyaya. La digel naye, doman mensub komelan ziwanan bindestan ke in wendegehan ke hmara xo zde nya de, seba bi wendekaran musnay tay terman ke zaf km eleqey xo bi terz cuya nan esto, yew ziwano ke wendekar ci ra fehm nken yan z qisey nken yeno bikarardi. Perwerde de nizmya muwafeqbyay (baar dkl) eke gelek faktoran ra eleqedar bo z na yew rast ya, eke wendekar maliman ra fehm nker hewes nan leze ikyeno. Myan wendekaran ke mensub grban ke ziwank serdest nyo qisey ken de nsbet fek wendegeh ra veraday muwafeqnbyay (baarszlk) gelek berz o, nsbet wendinuti z gelek nizm o. Sewbna z, gama ke n wendekar ben pl, nsbet muwafiqya dyay kark bimea dewamkerdi kark winas de zaf nizm o. Perwerde de tena bikarardi ziwanan serdestan, seba vndbyay ziwanan kulturan dinya rayr akerdo. Gorey texmnan ewroy ra, tewr tay se ra pancas (% 50) teqrben 7000 ziwanan dinya bin tehlukey de y. No nute xo r keno hedef ke derheq vurnay sstem perwerdey yewziwanye bi diziwanyan yan z zafziwanyan de yew arewa pk bikero. Bingeh Ziwan Dayke Ser o Program Perwerdey Zafziwanye Bingeh ziwan dayke ser o program perwerdey zafziwanye, ver her qebul keno ke ziwano ke wendekar qisey ken yan z fehm ken de dyay perwerdey yew heq o. Wendekar, ver ziwano ke keye de qisey ken de dest bi pewerdey ken hna bad pey ziwan perwerdey resm y bn lawey perwerdey xo ken. Seba ke biek n her di ziwanan de tkilye saz biker n ziwanan de musay xo aver biber hem qmkerdi (yeterlilik) hem z qablyet (beceri) qezenc ken. Seba programan perwerdey zafziwanye y bingeh ziwan dayke ser o, hr hedef umm est: Ziwan: seba ke wendekar biek tkil saz biker (iletiim kurabilmek) wendegeh de perwerdey akademk bimus qas ke qm keno eken ziwan dayka xo bimus; seba ke ziwan diyin yan z hryin z bi asanye bimus n ziwanan de z biek tkilye saz biker, xo ra bawer ben. Eyn wext de ben wayr n qablyet ke hem n ziwanan de fesh qisey biker hem z musay xo y akademk aver biber.

15

Akademk: wendekar her derse de sewyeya ke cab kena de reseno qmkerdi amakedemk perwerdey ke temamen yan z zafane ziwank serdest de beno, seba bi hawayko serkewte vyaryay amade beno. Soyo-Kultur: wendekar hurmet ke nan mras xo y komelk, ziwan kultur xo dan do dewam biker; bi no qayde do xo amade biker ke seba averyay ar xo welat xo ardim biker. Programan perwerdey zafziwanye ke bingeh ziwan dayke ser o ben de, wendekar wendegehan ke ziwan nan ba zan yan ziwan nan de perwerde dan de dest bi wendi-nuti ken. Hna bad pey, bi dore vern de qablyet xo y wendi nuti dima z qablyet xo y wendi nuti ziwan yan z ziwanan neweyan de lawe ken. Wendekar hetk ra cuya xo ya rojane de bikarardi ziwan resm reyde xo ra bawer ben hetk ra z seba terman akademk soyutan eku awanya gramer musen. Seke Tablo 1 de aseno, seba ke yew pird myanziwanye (Z11 Z22) saz bikerm, ma eken di merheleyan ra behs bikm. Rewa ke malim neken ziwan diyin yan hryin bikar byar z qedemey dibistanan de perwerdey ziwan sey Tablo 2 yeno fikiryay.

5 4 3 2 1

Seba qiseykerdi musay rojaney Z1 Z2 de averberdi herikyay xorabawerbyay r dewam Z1 de qablyetan vatik nutik r dewam / Z2 de daxilkerdi wendi nuti Z1 de dewamkerdi wendi-nuti / Z2 de daxilkerdi qablyetan vatik Z1 de dewamkerdi qablyetan vatik / Z1 de dest bi wendi-nuti kerdene Z1 de (ziwan dayke y wendekaran de) averberdi qablyetan vatik xorabawerbyay

1 Merdim ekno vajo ziwan yewin yan z ziwan dayke. 2 Merdim ekeno vajo ziwan diyin yan z ziwano serdest

VER ZIWAN DAYKE

16

Tablo 1: Model Perwerdeyk Qedemeyin ut-ziwanye Tablo 2: Sewyey Dibistane de Model Perwerdeyk Qedemeyin ut-ziwanye Program pt ke dewamkerdi xo esto, hewceyya xo bi poltkayan destekkaran y ziwan perwerdey y crinan esta; heme ziwan ke yew welat de est gan sey dewlemendye teqdr bib, ke ziwank serdest de qisey nken, ziwank ke eken qisey biker fehm biker de heq dyay perwerdey z tede, seba nan inasnay heqan syas, sosyo-kultur ziwan, perwerdeyk zafpareyin vilabyayey de seba bikarardi yew ziwan ke dezgeyan tetbqkerdoxan (uygulayclar) r serdest nyo, bi hawayko akerde bellkerde stqamet day (yn verme), seba pardi dewamkerdi programan perwerdey zafziwanye y bingeh ziwan dayke ser o tetbqkerdoxan r stratejy ke ziwan hema nmaey nuti z gn xo myan, amade kerdi, seba programan perwerdey zafziwanye y bingeh ziwan dayke ser o gan hukmat imey mudet-derg ke qm ken pbyar.

Verdibistane

Sinif 1. Z1 de ewamkerdi qablyetan vatik

Sinif 2. Z1 de ewamkerdi qablyetan vatik nutik Z2 de averberdi qablyetan vatik Perwerdey ziwan Z1

Sinif 3. Z1 Z2 de ewamkerdi qablyetan vatik nutik Z2 de dest bi wendinuti kerdene Perwerdey ziwan Z1 Z2

Sinif 4. Z1 Z2 de ewamkerdi qablyetan vatik nutik Z3 de averberdi qablyetan vatik Perwerdey ziwan Z1 Z2

Sinif 5. Z1 Z2 de ewamkerdi qablyetan vatik nutik Z2 de dest bi wendinuti kerdene Perwerdey ziwan Z1 Z2

Sinif 6. Z1, Z2 Z3 de amkerdi qablyetan vatik nutik Perwerdey ziwan Z1 Z2

Z1 de averberdi qablyetan vatikyan

Perwerdey ziwan Z1

Z1 de dest bi wendinutik kerdene Perwerdey ziwan Z1

17

Hindstan de Zaftewirya Ziwanye Poltkaya Ziwan

Hindstan het zaftewirya ziwanye ra welatko dewlemend o. Welat de 1600 ziwan vilabyayey ke 114 grban de kom ben ra tu yewk zafane (ounluk) nyo. La exleb doman bi yew ziwano ke ziwan dayka nan nyo de dest bi perwerdey ken. Hindstan de doman ke mensub grban serdestan ny, xaseten dezawantajin . N grb; Qebley ke Qannen inasyen, merdim ekeno wina rz bikero, ke cayan tenhayan de ciwyen, ke ko kerdo y cay ke ziwan nan ra cya sewbna ziwan de qisey beno (nimne, yew domano maharashtrayij ke Gujarat de ciwyeno) ke dorver bajaran girdan de ciwyen. Rewka winas de persa kamcn ziwan seba perwerdey munasib o, demeyko derg bya meselayka bingehne. Nika na babete de, seke arewaya program Seba Her Kes Perwerde de byne, resay perwerdey perwerde de averberdi kaltey her wext ra hna muhmr byo. Zaf mintiqay muxtar (zerk blgeler), bi xo qerar dan ke dibistane de kamcn ziwan yan z ziwan bib ziwan perwerdey. Heriqas poltkaya netewey tewsye bikero ke dibistanan de ziwan dayke bro bikarardi z seba ke no mewz de drektf ke br tetbqkerdi in , poltkaya dewlete mintiqa ra mintiqa cyayye nan dana. Mintiqay muxtar ummen yew ziwano xurt y a mintiqa ke ziwan resm y dewlete yo (nimne, mintiqaya Taml Nadu de tamlk) yan z ngilizkya ke her ino zdyena sey ziwan perwerdey yena bikarardi. Pratk de no yeno i mana? Di model hray vejyen meydan: * vern de, malim ziwan cayyan sinif de qedexe ken, tena ziwan serdest yan z o ke sey standard dyar byo bikar an. * diyin de, cay ke ziwan perwerdey tena yew ziwan o (nimne, Jammu Kemr de bi ngilizk kitaban ngilizk reyde) ziwan dayke bi hawayko gayr-resm yeno bikarardi. Na rewe de heriqas malim materyalan ngilizk biuxuln z seba ke babetan zeh biker ziwanan cayyan de zeh ken. Her di rewan de z doman herinda ziwan ke fehm ken de perwerde bivn terman fehm biker de, lebityen ke yewna ziwan bimus. Seba ke neken tkilye (iletiim) ron lebat pkkerdi perwerdeyk hna bikaltey z blasebeb xerc ben.

VER ZIWAN DAYKE

18

Hindstan de Zaftewirya Ziwanye Poltkaya Ziwan Pnyaz cab keno ke dest pbibo alternatf vera yewziwankerdi munaqee bib. Model perwerdey ut-ziwanye stqamet stratejyan crinan de gan bidqet br plankerdi: *Qablyet grban ziwan domanan nan 5-6 serreyan bi rayr xertekerdi (haritalandrma) sosyo-lngustkan bro dyarkerdi, *Plankerdi texsskerdi imeyan cay mintiqayyan de gan zaftewirya ziwanye bidqet daxil hesabkerdi bibo, *Profl ziwan ke maliman domanan pya gn xo zere gan br amadekerdi, *Seba ke cewab bidyo htyacan ke dyar by, gan model ut-ziwanye program xo z bi hawayko pt dekew myan stratejyan cayyan daxil sstem perwerdey bib. *Mintiqayan ke doman di yan z hna v ziwanan reyde ben pl, derheq pratk ke watian mintiqa r ben cewab z tede, gan bi cigrayan (action research) arey newekerdox (yeniliki) br averberdi, *Seba ke bires sennya (nitelik) perwedeyk ba gan pitgirya maliman ut-ziwanyan bro kerdi stxdam bib, *Gan bi brokratan perwerdey, plankerdox perwerdekaran bidyo zanay nan de hsyatk virazyo ke, ziwano yewin averyay zhn (cognitive) y doman de het doman ra musay ziwanan bnan de muhmyka iqas heyat de yo, *Gan perwerdey ziwan yewin diyin metod perwerdey br averberdi destekkerdi, *Heme mintiqayan muxtaran de, poltka norm ke wendegehan de perwerdey bi ziwan dayke destek ken br tewqkerdi. N nzdbyay (yaklam) ke cor ra behs nan beno ra qismk mintiqayan muxtaran Andhara Pradesh Orissa de yen ceribnay. Meselaya bingehne ke tya de tehqq (sorgulanma) bena, pratk perwerde de bikarardi ziwan dayke, n mudaxeley ke behs nan beno, bi proy, mudet derg de bi domdar br hrakerdi vila bib.
Dhir Jhingran Mudir Dibistane, Wezaret Averberdi imeyan Merdiman, Hindstan djhingran@nic.in Shireen Vakil Miller Domanan Bixelisn, Hindstan s.miller@scfukindia.org Sewbna z biewnn: Language Disadvantage: the Learning Challenge in Primary Education, APH Publishing Corporation: New Delhi, by Dhir Jhingran, 2005 Language and Education: Meeting the Needs of Linguistic Minorities in Delhi, unpublished dissertation, Institute of Education, University of London, by Shireen Miller, 2005

19

Perwerdehy Mamosteyan

Seba poltkayan Ewropa y zafziwanye (musay ziwan dayke ziwan bn y Ewropa) rewa perwerdey mamostayan ziwan y Ewropa dinya de gelek bale anceno. Na babete ser o tarx nan heta serra 1870an ino, la ver c mamostay sey model ziwan -kes ke wendekar nan teqld biker- bib deal, meqbul amey qebul kerdene. Wendekar serkewtey z, kes ke sey wayran ziwan, ziwan diyin sey ziwan dayke xeber dan b. La nika yeno qebul kerdene ke ziwan teqldkerdi, mamostay sey model ziwan, armanc telafuzk bqusr hetk ra merdiman ziwan kultur xo ra dr fneno gan armanc ziwanmusay diyin yan z hryin no nbo. Yeno dyay ke, Ewropa nika musay ziwan diyin hryin y sey ziwan yewin, seba ziwan yewin sey tehdd vnena. N zdeyr, mamostay ke zafziwan , eken zafziwanye ser o het wendekaran xo biker meqbul . Wendekar Ewropay eken hr ziwanan de sewyeyan cya-cyayan de ba b. Mesela, ziwan A, B C de wayr sewyeyan cya-cyayan b. Wextk de sewyeya ziwan Ay ba bo ziwan By zdeyr bo la ziwan Cy qet neuxulno ziwanko newe (ma vacm D) bimuso. Armanc mamostay tya de; na ray zafziwan de hetkerdi wendekaran o, ziwan ke tay yen qisey kerdene ser o himendyek virazo (Byram, 2003). Seba mamostayan ziwan perwerdeyo profesyonel, di tewir beno: 1. Melumato bidestkewte, 2. Melumato bitecrube. Melumato bidestkewete de wendekar mamostat ekuyan, teoryan, encaman cigrayan, ar lingan ziwan (xeberday, gotarkerdi, wendi, nuti), musen. Yeno a mana ke mamostayo/a ba/e; ekena/o ziwan hedefi xeber bido, biko bi wendekaran xo xebata grbk yan z di-kes (pair work) bido viratene, gorey fonetk ziwan biwano qaydeyan gramer sn. bizano. Heto bn ra, Melumato bitecrube z tetbqkerdi melumatan bidestkewteyan o. Tya de wendekar mamostat yko musay tetbq ken n tetbqkerdi ser o z fikiryen xo raver ben. No tetbqkerdi carna bi haway temaekerdi z beno la qas bixo-tetbqkerdi bi tesr nyo. Mamostay ziwan gan neke tena arezatyan ziwan bimus, la gan ser ziwanya bi xo z br perwerde kerdene (Wallace, 1991). Seke cor de ame vatene, seba mamostayan ziwan di tewir zanay lazim o. Tirkya de seba tirk n hedef kem b z yen ca la seba ngilizk (ke sey ziwan diyin yan z byan yeno qebul kerdene) yew nekeno vaco Tirkya het musnay ziwan ra serkewte ya (Isk, 2008). Ekera yo ke Tirkya hem meseley melumat bidestkewtey hem z melumat bitecrubey de nekena mamostayan ziwan y baan perwerde bikero. Miyan dewletan Ewropa ra ziwan-musnay zdeyr Swd de beno. Semed naye, poltkay Swd y perwerdey y. Gorey qannan Swd ke dibistanke de 5 wendekar biwaz ziwan xo bimus aredery n cay mecbur ke n wendekaran r mamostayk

VER ZIWAN DAYKE

20

peyda biker. Seba na yewe, Swd de ders kurdk (sorank, kirdask kirmanck) yen dayene. La yeno fehm kerdene ke ewca de z mamostay b ke zanngehan de perwerde bivn wezife ken (Malmsanij, Hezrane 2012, r bi r qisey kerdene ra). Gama ke ma brim Tirkya ser meseley kurdk musnay kurdk, her temamen keweno tmyan. Seba ke Tirkya nwazena kurdk sey ziwank qebul bikero bi ziwan perwerde bido, her zort vecena hember kurdan. Heta nika poltkaya dewlete ya msnay ziwan y kurdk sey wa kurd bik fehm biker ke nken nwazen n ziwan bimus bimusn byo. Seba ke ten het aktvst syasetkaran kurdan ra kurs kurdk aby, hem wendekar hem z mamostay aktvstan kurdan ra amey meydan. Mamostay zdeyr heta nika kes ke be cyayan de perwerde dyo xo komel kurdan de bi dizd bin ters binimgrewti de ziwan ser o raver berdo y. N mamostayan het melumat bidestkewte de (gramer qisey kerdene ser o) raver, la het melumat bitecrubey ra (tetbq kerdene ling ziwan) bperwerde y. Seba ke wendekar z sewyeyan cya-cyayan ra y perwerdey kurdk hema nresayo sewiyka zaf bae. Kirmanck (zazak) heto bn ra, heta end serran vernan myan na poltkaya bziwanverday de heta nika vindbyaye zerey perwerdey kurdk de bin tesr zaravaya kirdask de menda. Myan n kes ke seba kurd perwerde dyo de mamostay qas ke kursan de ders biris hedef xo perwerde ndyo. Vate, Kurd-Der sn. de z rewe bi no hawa ya. Mamostay zdeyr gramer ziwan ser o, bad n z wendi nti ser o vinden la lingan qiseykerdi gotarkerdi ser o z seba ke perwerdey formasyon ndyo, musnay ziwan km maneno nno sewyeya ke yena watene. Eke Tirkya biwazo kirmanck (zazak) sey ziwan diyin yan z sey dersa ziwan (saetk, di saet sn) bido, gan ver her kurdk sey ziwank qebul bikero naye gore zanngehan de bean zaravayan kurdk de dest bi perwerdey mamostayan bikero. Belk seba despk mamostayan her wezfe ra kes ke kirmanckya nan ba a bigro nan pedagojy musay ziwan metodolojy c ser perwerde bikero. Seba ke mamostay perwerdey ziwan de linga tewr muhm . Gorey Kumaravadveluy (2006a, 2006b) rol mamostayan sinif sey hris serran peynan nyo zaf bedelyayo. Mamostay gan otonom b cay ke perwerde dan ra bi ray kuw teoryan perwerdey ziwan amade biker ke bik bikuw vern mtngehkarya ziwan, serdestiya ziwanan bnan orte ra raker.
Netice Altun Zanngeha Ankara / Be Ziwanzanye Byram, M. (2003) Teacher education-visions from/in Europe Babylonia 3-4/03. Isik, A. (2008). Yabanc dil eitimimizdeki yanllar nereden kaynaklanyor? Journal of Language and Linguistic Studies. 4-2. Kumaravadivelu, B. (2006a). Understanding Language Teaching. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. Kumaravadivelu, B. (2006b). Methods: Changing tracks, challenging trends. TESOL Quarterly: 40 (1), 5981. Wallace, M. J. (1991). Training Foreign Language Teachers: A Reflective Approach. Cambridge: Cambridge University Press.

21

Welat Bask de Perwerdekerdi Maliman

Malim ke dibistane (ilkretim) de xebityen gan yew wendegeh maliman ra sertfka bigr, malim ke wendegeh myann de xebityen z gan wayr dplomaya unverste b dersan ver-xizmet taybet (zel hizmet-ncesi dersleri) bigr. Gama ke Qann Normalzekerdi Ziwan Bask serra 1982 de qebul bi, ancax qas se ra vst (% 20) maliman ke wendegehan dewlete de xebityen ekayne baskk qisey biker zaf tay nnan n ziwan de wendi-nuti zanayne. La nika, malim ke baskk musnen perwerdey bingehn y baskk dan, teleb beno ke wayr sertfkaya qmkerdi ziwan y baskk b. Ewro se ra hetay (% 80) maliman ke wendegehan dewlete de xebityen sewyeyka bae de baskk zan seba ke perwerdey baskk bid, dploma girewta. Sewbnan z se ra et hry (% 63) maliman ke wendegehan taybetan de xebityen z a sewye de y ke eken bi baskk perwerde bid. Merdim n reqeman ra gelek mutesr beno nan dan ke perwerdey baskk gelek rewac de yo. Ba o, n malim ke baskk qisey ken kam ? Tay n maliman neweyan ke ziwan dayka xo baskk yan z spanyolk yo unverste yan z fakulteyan perwerdey y unversteyan de perwerdey bingeh ziwan bask ser o dyeno ra vyart. Hema vajm ke hemey n maliman neweyan ziwan bask de sewyeyka qmkerdye (yeterlilik) de y. Label n deman peynan de kmyay nsbet amey dinya y domanan naye ra girdaye wendegehan de kmyay hmara wendekaran ra sey ver zaf malim nn perwerdekerdi. Seba maliman bikadro y ke wendegehan dewlete de xebityen, perwerdey ziwan bask de qmkerdi ancax bi semneran perwerdey y xizmet zerey (i hizmet) yeno caardi. Wezaret Perwedey y Hukmat Bask seba maliman ke wazen ziwan bask bimus yan z malim ke gan bimus, dersan laweyan nano ro seba n maliman ke bedar n dersan ben seba saetan derse maliman yedekan wezfedar keno. Hetta b ke mea nan ra tu yk bro birmay, malim seba ke bedar dersa baskk bib eken hetan hr serr zn bigr. Vst serran peynan de seba ke baskk bimus qas 23,000 maliman n zn ra stfade kerdo. Malim ke bedar n kursan by seba ke bid belgekerdi ke zanay ziwan bask de resay sew yyeyka qmkerdye gan dekew mthanan. Bi serran o ke n malim seba ke bedar n kursan bib, gan baskkya ke bi lebata xo ya kesane bi zor dereceyko weset de musay hewce kerdne. La d bi vurnay tay yan, malim ke sewyeya destpk ya ziwan de y z eken bedar n kursan bib. Deman peynyan de vernya naye ameyo akerdi ke malim ke wendegehan taybetan de xebityen z seba ke bedar kursan baskk y n tewiran bib d eken zn bimea (cretli izin) bigr. Mea maliman ke wendegehan taybetan de xebityen wazen bedar kursan baskk bib mea maliman yedekan ke herinda nan de derse

VER ZIWAN DAYKE

22

dan het Hukmat Bask ra dyeno. Sewbna z, malim ke hal hazir de perwerdey baskk dan z seba ke bi bedarbyay n tewir kursan zanay xo y ziwan pt biker y newey ke warey termnoloj de virazyay ra xeberdar bib, kurs tam nm zeman (tam ve yar zamanl) z mewcud . Demk ra nat, seba maliman ke ziwan dayka nan baskk yo la bi spanyolk derse dan z organzekerdi kursan baskk byo pratkko vilabyaye (yaygn). Sayey n kursan de malim ke ziwan nan qiseykerdi baskk yo, wendinuti xo y bi baskk z aver ben; kursan de hem xezneya ekuyan hem z musay qaydeyan gramer de aver in. Seba ke ziwan bask perwerde de yeno bikarardi, her ke ino war ke ver c tede nameyne bikardi ra z vila beno, n het ra zaf muhm o. Merdim akerde vajo, Welat Bask de seba maliman her ke ino ert musay baskk gelek musat ben. La anc z tay malim bineyke zehmetyan ancen. Nimne, zaf aleyan nwazen doman nan perwedey ke giranya xo baskk yo bivn. Na rewe de qismk maliman mecbur manen in sewbna wendegehan ke bi spanyolk perwerde dan. Bitayebt malim ke emr xo 45 serran ra cor o, tekd ken ke babeta musay ziwan de zaf zehmet ancen daxil n tetbq ke aley wazen nn kerdi. No r ra vyarte de seba ke bi baskk perwerde bro kerdi, babeta qmkerdi ziwan de mecbur mend ke standardan gelek nizm bigr. Sayey semneran zerey xizmet de d hema vajm ke temam maliman ut-ziwan . La zaf maliman ke ziwan nan diyin baskk yo heriqas wayr dplomaya qmkerdi ziwan b z wina fikiryen ke perwerdeday baskk zor o. Paralel naye de, tay xebat nan dan ke, seba wendekaran ke ziwan nan yewin yan z diyin baskk yo, gama ke pewrerde dyeno nan, muwafeqya akademke (akademik baar) hetan nsbetk kewena. Eke htyacya nan estbo, merkez ke hemey maliman biek pisporan perwerdey reyde biwiry est. N merkez ke het Wezaret Perwerdey y Hukmat Bask ra yen destekkerdi, nnan ra 18 heb est. Heme merkezan de yew koordnator plankerdi ziwan esto. Gorey tuzuk Wezaret Perwerdey ra amac n merkezan no yo ke, babetan sey zanisty perwerdey (eitim bilimleri), program taybet, materyal perwerdey xizmet zerey de maliman r wirmendye biker waran musay ziwan de ceribnayan (deneyler) cigrayan (aratrmalar) biker. Plankerdi ziwan bask ra teber, war zaftewirya ziwan kulturye de, perwerdey ngilizk de, htyac taybet y wendekaran war teknolojy newey de, n merkezan de gelek wezfedar taybet ke n babetan de pispor by est. Seba ke programan ut-ziwanye yan z zafziwanye de malimye bro kerdi, waran sey perwerdey zafziwanyekedi3, mufredat, warey materyal imeyan de, anc krtkkerdi ziwan hedef de gan perwerdeyko taybet bro girewti. Welat Bask de seba perwerdey ke qm keno bro day her serre teqrben di sey (200) ders dyen. Qismk n dersan tabloy crin de nan dyay.

3 No term herinda term ngilizk immersion de ameyo uxulnay. Heriqs xebata ma ya bi namey Birna Ziwan (Dil Yaras) de sey utziwanyekerdi ameyo uxulnayene z bikarardi term zafziwanyekedi hna rast beno. (n).

23

Vernya dibistane

Kay xebata grbk Sey yew wasitay tyatro Perwerdey vernya dibistane de dyalog vatik Musayena musay musayena fikiryay Famkerdi xuliqnay metn Teqbkerdi sinif Tkilya ziwan de qmkerdene Musnay ziwan de sey wasitayan pedagojkan blog Mufredat newe y ziwan Textey djtal Sey wasitayk pedagojk GPS Wendegeh de teknolojy newey

Dibistane

Malim

Umm

Heto bn ra problem ke taybety maliman ke programan ut-zwan zafziwanye de xebityen z est. Welat Bask de mecbur ke derse bid grban tmyanekan (karma gruplar) ke wayr qableyet ziwan y cya-cyayan . Sen ke gelek cigray z nan dan, seba zaftewirya ziwan kultur amadekerdi malaiman qaso ke yeno arzukerdi hende z zor o. Sewbna z, ry statuy ke baskk ziwan eqalyet yo ra z tay zehmetyan ancen. unke ziwan dayka zaf maliman baskk nyo. ke ziwan dayka xo baskk yo z seba ke tarx akadem de bikarardi ziwan baskk zaf kehen nyo, coka qaso ke qm keno nan wendi-nuti xo aver nberdo. Heto bn ra seke zaf cigrayoxan z van, eke bi maliman yewziwanyan reyde muqayese bibo, malim ke proses musay yew ziwan ra vyart, probleman wendekaran ke prosesan winasyan ra vyaren hna zaf ba zan. Eke xebera merdim naye ra bibo, het perwerdey programan ut-ziwanye zafziwanye ra zaf muhm o.
Prof. Dr. Jasone Cenoz Zanistya Ziwan ya Tetbqk, Be Perwerde de Cigray Unversteya Welat Bask Not: No nute kitab bi namey Towards Multilingual Education: Basque Educational Reserach from an International Perspective ra gryayo. Nute, esas xo de yew nuteyo hna hra ke sstem perwerdey Welat Bask gno dest ra yew qisim ameyo girewti gorey amanc n brour ameyo kilmkerdi.

VER ZIWAN DAYKE

24

Katalonya de Perwerdekerdi Maliman

Qedexey 30 serran y perwerdey ziwan katalanan bikarardi ziwan, serran peynan y dktatorya Frankoy de dest bi sistbyay kerd. Serran 1970-71 de ziwan ke Spanya de yen qiseykerdi, seba perwerdey end saetan destur ame day. Serra 1980 de bi lankerdi muxtarya Katalonya katalank perwerdey verdibistane, dibistane wendegeh myann de sey ziwan perwerdey bye wayr resmyet. Sayey statuy resm ke 1979 de ame inasnay tenzmkerdi ke serra 1983 de virazyay spanyolk reyde katalank z heme sewyeyan de bye ziwan perwerdey. Qann Ziwan y serra 1983 qann bn ke ney dima vejyay, war bikarardi ziwan katalanan gelek hra kerd. Sektor perwerdey ra vilabyay katalank heriqas prosesk derg de averyayko bistqrar qeyd bikero z darey katalanan eti gama verne de problemk gird reyde r bi r mend. Texrbat ke sstem asmlasyon y spanyolan viratbi ra se ra hewtay panc (% 75) maliman ke Katalonya de y katalank nzanayne. Sewbna z, se ra ety (% 60) nufus cay y katalanan ziwan xo qisey kerdne, la perwerdey katalank ndbi. No semed ra, virati tetbqkerdi plan hedef perwerdey ke serra 1983 de bi Qann Normalzekerdi Ziwan dest pkerd ra ver gan malim her hawa xebatkar perwerdey biamayne perwerdekerdi. Seba helkerdi mesela serra 1981 de bin namey Sstem Bedilnay Maliman de dest bi yew program taybet y di-merheley bi. No program het Ensttuyan Zanistyan Perwerdey ke girdayey unversteyan welat b ra ameyne organzekerdi. Serra 1986 de malim ke reya verne n program ra mezun by dibistanan de seba ke biek dersa katalank bid by wayr formasyon ke hewce kerdne. Dima 1987 de darey katalanan Geralitat, qenaet ard ke n sstem wezfey xo temam kerdo da vindarnay. No model musnay y Katalonya de ke ummen sey sstem tekziwanye yeno zanay, htyacya wendekar maliman ra stnaden serran destpk y muxtarye de ame averberdi. arewaya n model de dersa spanyolk ders ziwanan xerban y bnan ra teber heme ders bn y sey matematk, zanisty fen sosyal ziwan katalanan de yen musnay. Kta maliman dibistane de malim verdibistane, wendegeh myann heta ku malim ke unversteyan de xebityen z lazim o ke ziwan katalanan bizan. Ziwan katalanan de qmkerdi (yeterlilik) bi sertfkayan resmyan yeno dyar kerdene. Malim ke verdibistane de xebityen bad perwerdey hr serran y unverste dplomaya ke dyena gan qezenc biker.

25

Malim seba ke wendegehan myannan de katalank bimusn gan mezun unverste b. La seba ke biek wendegehan myannan de dest bi kar biker tena unverste ra mezunbyay qm nkeno. unke gan endam bedar kursan sertfkaya pedagoj (CAP) bib ke war ddaktk yan z pedagoj de dersa formasyon dan. Sewbna z yeno wati, malim bn ke ziwan katalanan de derse dan katalanakya vatik nutik de qmkerdi (yeterlilik) xo spat biker. darey perwerdey y welat, hal hazir de seba maliman ke wendegeh myann de derse dan z yew tewir kurs zerey xizmet organze keno. Malim seba ke qmkerdi xo y ziwan katalanan de aver biber, bedar kursan ke het Ensttuyan Zanistyan Perwerdey ra dyen ben. Sstem destek ziwan y musay berz di chet yo. Nnan ra yew perwerdey bingehn y wendekaran; o bn z perwerdey maliman o. Gan malim arewaya n perwerdey ke temamen bingeh katalank ser o dyeno de bedar dersan teork pratkan bib. N proses de hna zaf imgrya (gzlem) sinif plankerdi dersan ca gno. Wendekar ke n programan unverste ra mezun ben, heq qezenc ken ke wendegehan derecey myann de derse bid. Perwedekerdi maliman SEDEC (katalank de Servs Musnay) het Komela Rosa Sensat tay kolejan taybetan ra yeno darekerdi. SEDEC girdayey Departman Perwerdey Katalonya yo ziwan katalanan de peredey resm rayr ra beno (yrtmek). No dezge eyn wext wayr taximk pisporan perwerdey yo wezfey n pisporan cadkerdi mkanan pedagojkan caardi htyacan musnay yo. N dezgeyan ra teber, Omnium Cultural GAEC (Grba Hereket Wendegehan y Katalonya) z seba averberdi ziwan katalanan xebatan ken kta naye de seba maliman kursan musay averberdi katalank organze ken. Katalonya de heriqas ziwano normal y perwerdey katalank bo z wendekar ke sstem perewerdey ra mezun ben gan biek spanyolk z qas katalank bikar byar. No r ra namzed malimye, kta ziwan muxtar y Katalonya de gan spanyolk z bimus. Nejat Ayaz

VER ZIWAN DAYKE

26

Peru de Perwerdey ut-ziwanye yo Myankultur: Perwerdekerdi Maliman Cayyan

Peru, eyn sey gelek welatan bnan y Amerkaya Latne welatko winas yo ke tede gelek ziwan cay (yerli) yen qiseykerdi. Bad ke het spanyolan ra amey dagrkerdi n cayan de ar bi serran sey kolon ciwyay la anc ekay ziwan kultur xo muhafeze biker. Ewro n welat de ziwano ke tewr zde yeno qiseykerdi spanyolk ya la ancna z 42 ra vr ziwan hema z bi hawayko aktf yen qiseykerdi. Label statuy berz hegemonyaya spanyolk dagrkerdi ra nat hertim ziwan welat y bn tehdd kerd. Serran 1950an ra nat spanyolk ra teber ziwan bn z perwerde de amey bikarardi la no tehdd anc z dereceyka muhme de apey nyo; unke no perwerdeyo ke behs ey beno, bin de homojenye, yan asmlasyon xo r kerdo hedef n hedef xo de hetan dereceyk z biser kewto. La serran 1970an ra tbaren bitaybet bad ke program Perwerdey utziwanye y Myankultur ame averberdi bad ke term myankulturyye (Krtrlerarslk) ame munaqeekerdi paradgmaya verne vuryaya, tetbq newey dest pby. Netcey naye de gebyay muhm qeyd by. N proses de vuryayan tewr muhman ra yew z warey perwerdekerdi maliman de yo. Cr ra, ziwan Quechua ke spanyolk ra dima ziwan diyin o ke tewr zde yeno qiseykerdi de seba ke derse bid ma behs perwerdekerdi (yetitirme) maliman ken. Perwerdekerdi maliman, perwerdey utziwanye reyde bala xo daya berzkerdi muwafeqya akademke ya wendekaran ser ke ziwan dayka nan Quechua ya. La statstk exleb xo nizm mend, coka hem malim hem aley biubhe ewnyay faydeyan perwerdey utziwanye ra. Label serran peynan de gelek maliman ewnya ke muhtewaya sstem perwerdey ke maliman perwerde keno kolonyalst (smrgeci) o, dest pkerd bale ante term myankulturyye ser. No r ra het metodan program, muhteway perwerdey aktvtey ke tetbq ben ra vuryay (deiim) gelek muhm tede amey kerdi. Amac n programan neweyan y perwerdekerdi maliman no yo, wazen maliman amade biker ke biek mintiqayan teber bajaran de cayan ke tede di ziwan yen bikarardi de gorey metodan myankultur utziwanye biuxuly. Hedef bingehn y programan perwerdekerdi maliman bo z tay wextan materyalan derse z amade ken. Gama ke namzed seba program yen wenay ehemyetko taybet dyeno dewamkerdi (srdrebilirlilik), coka tay krter tesbt by. Nnan ra yew xebityay maliman myan torra wendegeh de yo. Gorey naye, wendegeh ke het cografya ra yewbnan ra nzd y, yew torre virazen malim ke na mitiqa de manen seba mintiqaya xo yew poltkaya perwerdey ya mutereke dyar ken. Myan nnan de babet sey semner maliman y muterek, tewir aktvteyan seba

27

projeyan gebyay (geliim) peydakerdi fonan z est. Hemey torran bi no qayde xebityen her serre derheq xebatan xo de rapor dan wezaret perwerdey. Malim ke verdibistane (Anaokulu), dibistane (lkokul) wendegeh myann (Ortaokul), yan malim n her hr qedemeyan de xebityen bedar n program ben. Taybety Maliman Hem malim verdibistane y ar cay ra ke perwerdey unversteyka taybete ndya hem malim qedemeyan bnan ke perwerdey malimye dya bedar program ben. La n maliman ra tu kes bi hawayko resm perwerdey utziwanye ndyo. Heto bn ra, hemey nan hem ziwan Quechua hem spanyolk de gelek serkewte y. Ser de z (stelik), zaf nan domanya xo n mintiqayan teber bajaran de vyarnaya. Heto bn ra, myan maliman ke perwerdey resm dyo malim ke ar cay (yerli halk) ra y la perwerdeyko resm ndyo het hesasyet (duyarllk) ziwan kultur ra ferq balk est. Malim dewan y ke ar cay ra y ntbaqko zaf ba nan program myankultur dayo. Nimne, ciny ke krean dewan de xebityen, ferq kerdo ke tay pnyaz ke het dezgeyan resmyan ra amade by dewan reyde qet pnkewen keyf wendekaran p nno, herinda naye de dest pkerdo metod ke nan bi xo kef kerd, tetbq ken. Ziwan ke perwerde de yen bikarardi Model perwerdey utziwanye ke mintiqa de tetbq ben, gorey tewsyeyan maliman torra wendegehan ra, het wezaret perwerdey ra amade ben. Quechua ke ziwan mintiqa yo, e serran vernan de heme aktvteyan perwerdey de ziwano bingehn o. Proses n e serran de spanyolkya ke sey dersa ziwan yena musnay, saet na derse qedeme bi qedeme yen zdnay. Heriqas tewsye beno ke qedemey diyin y program de ziwan Quechua bibo ziwan perwerdey, la na babete de qnakerdi maliman her game mumkin nyo. Coka tay malim pratk de spanyolk de perwerde dan. Program de dersa ziwan ya diyine sen, spanyolk sen dan musnay z dyar byo. Naye gore, spanyolk, gorey metod tkilya bitesre (communicative approach) yena dayene. Dersan de hna zaf qablyet qiseykerdi ser o yeno vinderti. Seba naye temrn (altrma) bidetay y qiseykerdi program de ca gn. Sewbna z nzdbyayk bingeh ar ser o yeno qebulkerdi (benimseme). unke spanyolk ziwan kolonyalstan o, gama ke myan komel de qisey beno, ummen tkilyka qtdar ke seyp nya z vejeno meydan. Coka no program bikarardi spanyolk ra eleqedar, xo r keno hedef ke wendekaran derheq cyakarye (ayrmclk) de z bikero wayr zanay. Babet ke munaqee ben. Heriqas hema vajm ke hemey maliman derceyka bae de Quechua qisey biker z seba ke perwerdey xo y malimye spanyolk de dyo, ziwan Quechua de babetan sey wendi nuti, awankerdi cumle rastnuti de hende z wayr qablyet temam ny. No r ra gama ke

VER ZIWAN DAYKE

28

domanan musnen wendi nuti, endey ke do a bimusn, vejyeno meydan. Sewbna, tmyanekya ziwan nuti de z maliman rewka zore de verdana. unke tay kes van na yewe rast a ke Quechuaya standarde hemey mintiqayan de bro bikarardi, la tay z mudafea ken ke wa fek cya-cyay y mintiqayan z br hesabkerdi ziwank nuti y enddyalektin terch ken. Program hna zaf standardzebyay terch keno la qismko muhm y maliman pitgirya kes ke derheq fekan de hesasyet xo esto ken. Heto bn ra, munaqeeyka winas kerd ke derheq ziwan Quechua de yew haydarye (farkndalk) bro meydan. Munaqeey muhm y bn z derheq spanyolk ra tercumekerdi ziwan Quechua de nuti metnan akademkan de amey meydan. Wezaret perwerdey seba heme sinifan kitaban derse y spanyolk amade keno wendegehan r aweno. Heriqas n kitab tercumey ziwanan cayyan ben z, malim zaf reyan bikarardi ekuyan ke ar zde anay nan nyo cumley ke gorey awanya (yap) ziwan cayyan ny ra gerrizyen (ikayet etmektedir). Sewbna z, babet ke munaqee ben ra yew z zanay akademk her tim vera zanayan bnan de deken cayk prestjin. unke zanay akademk yo zaf prestjin ke eser kozmolojy Rojawan yo, zaf reyan sey zanayk gerdn (evrensel) tewr rast nan beno, la vera ey de zanay ke y Rojawan ny z sey edet (geleneksel) cay (yerel) nan dyen, zeman mekan cayyye de yen hepskerdi. Na rewe de heme et zanist haway zanay y sey razber (soyut), notr, zanistyaney saf zanay gerdn (evrensel bilgi) peygo ken ke zeman yan z cayk bellkerde y tarx de het tay merdiman ra amey xuliqnay. Vera naye de her hawa zanay ke y Rojawan ny z bi terman sey etnoakademk, etnomatematk, etnobyoloj, etnotib etnoastronom name ken. Esas na yewe kena ke tkily kolonyalstya newye br hesilnay (retilme) vila bib. No r ra, seba ke kolonzekerdi zanay (bilginin smrgeletirilmesi) ra aqity, program perwerdekerdi maliman de het maliman ra rayrko hr merheleyin yeno teqbkerdi. N hr merheley wina xulasa ben: Zanay bi tay erjan dorgirewte yo, yan gan merdim bizano ke yew njad, cins kokk yew hawa fikiryayk temsl ken. Gan zanay edet (geleneksel bilgiler) newe ra kef bib, krtk bib (deerlendilimeli) tetbq bib, kta naye de z bm zemane mekaney (zamansallk ve mekansallk biimleri) ke n zanay se zanay (bilgi) ney la se zanay edet (geleneksel bilgi) kod ken z br tehqqkerdi (sorgulanmal). Tewir zanay y cya-cyay, kom (kmeler) yan z yewney ke wina net dyar by ser bin xo gryay, gan yewbnan de nr tkildarkerdi (ilikilenidrilmemeli); eks naye de, gan seba hesilnay newey y entelektuelye sey malzemey ardimkar br fikiryay. Gorey kozmolojy cay ra perwerde Hedefan n program ra yew z And4 mufredat wendegeh de bicakerdi kultur cay ( kirinayoxan n kultur), zanay Rojawan yo ke ameyo gerdnkerdi zanay
4 And, namey rzilekoyan tewr girdan y dinya ke zaf welatan Amerkaya Latne ra vyaren namey na mintiqa yo. Medenyet tewr kehen y sey Maya, Aztek nka war n rzilekoyan de ciwyay. Ewro z qismko muhm y ar Amerkaya Latne dorver n koyan de ciwyay xo dewam ken.

29

serdest y Peruy reyde byar eyn sewye. Seba ke tenzmkerdi (dzenleme) muhtewa serbest ameyo verday, se prensb virati naye mumkin o. Malim, wendegeh mintiqay gorey ertan xo y cayyan hem het muhtewa ra hem z het metod ra eken naye bivurn. La tetbqkerdi de karo esas pawey maliman ameyo verday. unke vyarte (gemi) de zaf maliman ziwan kultur cay y Quechua qij dyo, xo sey pareyk n ziwan kultur ndyo. Coka gan n malim fikr muhakemeyan (yarg) xo y vernan y derheq kozmolojya Quechua de biikn, babetan se qablyet fikiryay analtk de perwerde bigr sewbna z, gan bimus stratejyan neweyan tetbq biker. Nimne, myan serran 2003-2006 de semneran de n temay amey munaqeekerdi: ira gan ma kozmolojya And bizann?, Seba aran cayyan kaltey cuye i fade keno?, Kozmolojya And pareyk bm fikiryay wendekaran ma ya, Malim z wendekar kozmolojya And y, Term cay sen reyna yen sazkerdi? Kultur And de fikiryay matematkk, pratk wendi-nuti bi ekl ke gorey kultur ra yo musnay Gorey teqwm ar ra tenzmkerdi zaftewirya mufredat, serra wendegeh dersan. Sewbna z maliman reyde tay projey amey tetbqkerdi gorey teqwm ar ra, mesela, aktvtey derheq zret de amey kerdi, wendekar kes ke ar ra y z bedar n projeyan by. Sayey n projeyan de, lebityay ke wendegehan de, derheq biman zanay cay kultur de perspektf maliman hra xornr biker. Bi naye z qm xo nardo, muhtewa ra bigre hetan mufredat, rastya metod musnay ke yen bikarardi ra bigrn hetan rewa materyalan, edet wendegehan, bikarardi ziwan, hetta ke babet sey kinc kol ke wendegehan de yen xoraday z tede, derheq n yan de fikr helwsta nan de vuryay muhm virazyay. Newe ra tarfkerdi tkilya myan wendegeh komel de Malim ke bedar program ben, beno ke ver ummen xo meslek xo reyde, wendegeh xo mufredat netewey reyde seyp (zde) bivn babetan se gebyay, kaltey cuye averyay de wayr fikrk sabt b. Bi vatik bn, zaf nan xo ad yew grba etnk sey endam komel ke tede xebityen xo tarf ken n ekl de xo dan inasnayene. Na babete de end hedef program est: Malim ke seraser cuya xo de maruz cyakarye (ayrmclk) by seba ke yew fikr ke bibo alternatf cuya bae ya Rojawan in byo coka by xerb komel xo kultur Quechua ra dr kewt, newe ra tesskerdi nasnamey n maliman; Wendegeh bikero pareyk komel cay wendegeh komel de newe ra dyar bikero, nnan reyde newe ra tesskerdi koordnasyonk dilet y muqabil yewbnan de; Bi hawayko aktf maliman daxil kar rojane y ar kerdi hawayo ke ar bi xo wazen de wendegehan virati, seba xuliqnay rewka winas xebityay; Seba ke ar bedar waran dezgey (kurumsal alanlar) y bnan z bibo, pardi ertan musatan.

VER ZIWAN DAYKE

30

Seba ke naye de biser bikew, temay sey rol komelk y perwerdey, tarx ziwan kolonyalst ke dewan cayyan de ameyo tetbqkerdi, derheq komel wendekaran de helwst zanay maliman, wendegehan de cyakarya kultur ziwan, sinif de cyakarye kapsam program de gryay dest, projey plot ke malim ar amey thet, tetbq by. Sayey naye de hem malim hem z ar, bawerya ke wendio berz tekane rayr gebyay yo ra xo xelisnayo, herinda ney de muhmya fehmkerdi dnamkan xo y cayyan de hna v by wayr feraset. Nnan ra teber, program radyo televzyon ke malim ar amey thet z organze by, sewbna z dest pkerd konferans serrane ke tede babet cya-cyay y perwerdey munaqee ben z organze by. Seba dewamkerdi n xebatan bedaryka zaf bitesre virazya. Konferans bi namey Ardi Yew Cay y Di Zanayan: mkan Problem Perwerdey Myankultur utziwanye neke paytext mintiqa de, bajaran hna mehelyan de tenzm b. Bi no qayde bale ancya ser ke tenzmkerdi muxtar (zerk dzenlemeler) iqas muhm . Sewbna z, seba ke pitgrya ziwan Quechua biker dqet kerdo ke teblx hna zaf bi ziwan Quechua pk bib. mkan darey muxtar Eke bi haway syas dar dest bi kar nbyne, n gebyay ke ma cor ra behs nan kerd beno ke tu yew z nvirazyayne. Perwerdey fonksyonko wina ard ca ke hemey welat bivyaro darey muxtaryet ser, ar bi hawayko bitesr (etkili) bedar bibo poltkay Perwerdey Myankultur utziwanye temam mintiqayan de br tetbqkerdi. Sewbna, sayey torr ke amey ronay de temslkar perwerdey temslkar rxistinan ar svl ke mintiqayan bnan ra amey, projey xo y perwerdey serrane gorey rewa mintiqaya xo hra kerd mkan dyo ke mintiqayan bnan reyde bid tver. Eke ma n heme munaqeeyan ke cor ra by bidm ar, term myankulturyye tena yew metod nyo; eyn wext de gelek mintiqayan bad kolonyalstye de seba munaqeekerdi bineeyan (kalnt) ke kolonyalzm xo dima verday potansyelko muhm xo de kirineno. Seke Peru de serran 1950an de yeno dyene, n program neke bi tena serey xo qedyay kolonyalzm ardo meydan, eyn wext de rayr akerd ke nzam syas yo serdest, ekonomk sosyal z bibedilyo. La serran 1970an ra tbaren, bi vejyay meydan y term myankulturyye ke het aran cayyan ra ameyo averberdi, dest bi muhakemekerdi (sorgulanma) mufredat nimtk bi vejya meydan ke metod perwerdey materyal derse ke yen bikarardi tkilya qtdar kolonyalst sen newe ra hesilnen (retme). Bad n heme averyayan cografyaya Amerkaya Latne de dest bi vilabyay (yaygnlama) watian myankulturyye bi.
Susanne Jacobsen Perez Not: No nute meqaleya bi namey The Contribution of Post-Colonial Theory to Intercultural Bilingual Education in Peru: An Indigenous Teacher Training Programme ra bikilmkerdi gryaya. Coka cumley ke nute de amey bikarardi motamot tercumey metn orjnal ny. Meqale, kitab bi namey Social Justice Through Multilingual Education ke edtorya Tove Skutnabb-Kangas, Robert Philipson, Ajit K. Mohanty Minati Panda de weanyayo de vila bya.

31

nce Anadili bror dizisinin Krtenin Zazaca lehesinde hazrlanan bu yedinci serisinde, Bolivyadan Peru ve Hindistana, Bask lkesinden Katalonyaya kadar birok lkede denenmi veya uygulanm olan dil krm, aznlk dillerinin dlanmas, eitimde anadilini esas alan eitim ve okdilli eitim modellerinin rnekleriyle tartld birbirinden farkl on makale yer almaktadr. Bu brorlerde yer yalan makaleler ve tartlan konular, sadece Krtlerin en yakc sorunu olan anadili ve anadilinde eitim sorunlarn gndeme tamyorlar; ayn zamanda Krtenin Kurmancca ve Zazaca lehelerine evirileriyle, bu her iki lehenin modern terminolojideki dilsel kapasitesini aa karmasnn nemli bir kant olarak karmzda duruyorlar.

No brour hewtine y rzebrouran Ver Ziwan Dayke ke kirmanck (zazak) de amade byo de des meqaley ca gn. N meqaleyan de babet sey qirkerdi ziwan ke welatan sey Bolvya ra heta bi Peru Hindstan, Welat Bask ra heta bi Katalonya de amey ceribnay yan z tetbqkerdi, teberkerdi ziwan eqalyetan, model perwerdey ke ziwan dayke bingeh gn perwerdey zafziwanye munaqee ben. Meqale babet ke n meqaleyan de muanqee ben, neke tena pers bingehn y kurdan ziwan dayke ziwan dayke de perwerdey an rojeve; eyn wext de bi arnyay xo y seba leheya kirdask kirmanck y kurdk, termnolojy modern de by dell spatkerdi kapasteya ziwan ya n her di leheyan z.

DYARBAKIR SYASAL VE SOSYAL ARATIRMALAR ENSTTS ENSTTUYA DIYARBEKIR BO LKOLNN SIYAS CIVAK DYARBAKIR INSTITUTE FOR POLITICAL AND SOCIAL RESEARCH

ISBN: 978-605-5458-15-7