NORMAS ORTOGRFICAS E MORFOLXICAS DO IDIOMA GALEGO

REAL ACADEMIA GALEGA INSTITUTO DA LINGUA GALEGA

Extracto do texto aprobado pola Real Academia Galega na sesin plenaria do da 12 de xullo de 2003. Parte normativa

Xunta de Galicia Presidencia Secretara Xeral de Poltica Lingstica Santiago de Compostela, 2005

Conselleiro de Educacin e Ordenacin Universitaria: Celso Currs Fernndez Secretaria Xeral de Poltica Lingstica: Mara Sol Lpez Martnez Subdirectora Xeral de Promocin e Ensino da Lingua Galega: Cristina Rubal Gonzlez

Real Academia Galega da edicin: Xunta de Galicia

ISBN 84-453-4042-5 Depsito Legal: C. 1.171-2005

INTRODUCIN
A elaboracin das presentes Normas ortogrficas e morfolxicas do idioma galego fxose atendendo aos seguintes principios: 1. A lingua normativa ten que estar ao servizo da cultura dun pobo real e concreto, e por tanto ha de ser necesariamente continuadora da lingua falada pola comunidade e ha de achegarse canto sexa posible a ela, a fin de enraizar sobre bases seguras e vivas. Agora ben, para que estas bases sexan efectivamente slidas, a norma debe acoller un galego fiel a si mesmo e limpo de canto de alleo innecesario hai incrustado na fala viva pola presin do casteln. dicir, a lingua comn debe ser o mis galega posible, establecida sen sometementos nin dependencias, con atencin escrupulosa estrutura e caractersticas lingsticas do galego. 2. O galego normativo ten que ser o vehculo expresivo comn e vlido para todo o pobo galego, voz apta e dispoible para as sas manifestacins tanto escritas coma orais, tanto artsticas coma utilitarias. Consecuentemente, o galego comn non pode basearse nun nico dialecto, senn que debe prestar atencin preferentemente extensin xeogrfica e demogrfica das formas para seleccionar as normativas. Ha de ser, pois, supradialectal e lograr que o maior nmero posible de falantes galegos se identifiquen coas solucins acordadas.
5

3. O galego comn debe seguir as boas tradicins da antiga lingua galega que sexan compatibles coa maneira de ser moderna da lingua, de xeito que as formas tradicionais sexan preferidas s mis innovadoras e evolucionadas. Debe recoecer tamn a sa propia literatura e cultura mis recentes, emparentando as con todos os escritores anteriores e aceptando solucins xa consagradas polo uso. 4. As escollas normativas deben ser harmnicas coas das outras linguas, especialmente coas romances en xeral e coa portuguesa en particular, evitando que o galego adopte solucins insolidarias e unilaterais naqueles aspectos comns a todas elas. Para o arrequecemento do lxico culto, nomeadamente no referido aos mbitos cientfico e tcnico, o portugus ser considerado recurso fundamental, sempre que esta adopcin non for contraria s caractersticas estruturais do galego. As escollas deben decidirse de acordo cun criterio de coherencia interna, a fin de que o galego comn non resulte arbitrario e incongruente. Unha lingua comn asentada na fala, mais depurada de castelanismos, supradialectal, enraizada na tradicin, coherente e harmnica coas demais linguas de cultura, esixe: 1. Exclur o diferencialismo radical porque, anda querendo ser unha postura de defensa fronte ao casteln, manifesta de feito unha posicin dependente e dominada con respecto a esta lingua. Han de exclurse, con maior razn, solucins diferencialistas que s sexan falsas analoxas e vulgarismos. 2. Exclur tamn a evasin cara lingua medieval: formas definitivamente mortas e arcaicas non deben suplantar outras vivas e galegas.
6

3. Valorar a contribucin do portugus peninsular e brasileiro, mais exclur solucins que, anda sendo apropiadas para esa lingua, sexan contrarias estrutura lingstica do galego. O punto de partida e de chegada en calquera escolla normativa ha de ser sempre o galego. *** Para aqueles casos en que se ofrecen varias posibilidades, independentemente de que estas estean na fala ou en usos escritos ou sexan xa de uso xeral, o texto destas Normas vai acompaado de notas, impresas en letra mis mida. Estas notas tratan de explicar as razns que motivan as propostas normativas, que se apoian, por outra parte, nos principios anteriormente expostos de maneira xerrquica. Nalgn caso moi concreto, debido presenza forte e tradicional de certas solucins, ofrcese provisoriamente a posibilidade de optar entre unha ou outra proposta normativa, por mis que unha das alternativas apareza presentada como prioritaria. As propias Normas foron redactadas escollendo, de entre as dobres alternativas, aquelas opcins que pareceron mis recomendables.

1. O ALFABETO
O alfabeto galego moderno componse das seguintes letras; xunto coa letra e co nome dse a pronuncia mis representativa:
LETRA NOME PRONUNCIA

a b c d e f g h i l m n o p q r s t u v x z

a be ce de e efe gue hache i ele eme ene ee o pe que erre ese te u uve xe zeta

[a] [b] [T] (ou [s]), [k] [d] [e], [E] [f ] [g] (ou [h]) (cero) [i] [l] [m] [n] [] [o], [O] [p] [k] [|], [r] [s] [t] [u] [b] [S], [ks] [T] (ou [s])
9

Na ortografa galega moderna utilzanse tamn os seguintes dgrafos que representan un nico fonema:
DGRAFO NOME PRONUNCIA

ch gu ll nh qu rr

ce hache gue u ele dobre ene hache que u erre dobre

[tS] [g] (ou []) [ ] (ou []) [N] [k] [r]

Ademais destas letras sanse tamn outros signos, como j (iota), (cedilla), k (ka), w (uve dobre) ou y (y grego), que aparecen tanto en palabras tomadas doutros idiomas (Jefferson, Ea de Queirs, Kant, kantiano, Darwin, darwinismo, wagneriano, byroniano etc.) coma, nalgns casos, en textos galegos medievais. 1.1. A grafa b e v O b e o v representan un son nico. O galego non ten un son labiodental fricativo [v], distinto de [b] e [B], como teen o francs ou o portugus. Nestas linguas a grafa actual depende da pronuncia: escrbese b cando bilabial (port. bala, saber, receber, bico, besta, branco; fr. boire, bec, bte, blanc) e v cando labiodental (port. vala, dever, vinho, viver, povo, cavalo; fr. voire, devoir, vin, vivre, cheval). No galego moderno, como non hai distincin fonolxica, tndese distincin grfica conforme etimoloxa (saber, recibir, gabin, goberno, billa, marabilla, mbil, autombil, bolboreta, bico, besta, branco, deber, pobo, cabalo, cantabamos, bidueiro, ribeira..., pero vio, vivir, av, avoa, varrer, vasoira, verza, voda, vulto, covarde, esvelto, gravar, avogado...).
10

1.2. As grafas c, qu e z As grafas c, qu e z presentan usos especficos. sase z para representar [T] (ou [s] no galego seseante) ante a, o, u (zapato, cazar, zoco, cazo, zurrichar, azul), qu para representar [k] ante e, i (queixo, pequeno, quilo, mquina), c co valor de [k] ante a, o, u (caro, macaco, contra, pouco, cunca, bicudo) e de [T] (ou [s] no galego seseante) ante e, i (cento, cocer, cinco, tecido). Polo tanto, as grafas son: ca, que, qui, co, cu e za, ce, ci, zo, zu. 1.3. A grafa g As grafas g e gu son complementarias: ante e, i sase gu (guerra, guiso); no resto dos casos sase g (gando, gomo, gume, grolo, ignorar, glosa, tuareg). 1.4. A grafa h O h un signo ortogrfico sen valor fontico, pero mantense na grafa, tanto en posicin inicial coma en interior ou final de palabra (horta, prohibir, oh, ah). Mantense o h en haber, home, horta, herba, harmona e en cantas palabras o tivesen etimoloxicamente, coa excepcin dalgns casos de non reposicin como Espaa ou Xon; en troques, escrbense sen h palabras como ermida, ermo, irmn, ola (interx.), ombro, orfo, so ou ovo, que non o tian en latn. Esta fidelidade etimoloxa mantense tanto co h inicial coma co medial. 1.5. As grafas ll e As consoantes palatais // e // represntanse, respectivamente, por ll e .
11

1.6. O n e o m implosivos Cando unha consoante nasal est en posicin implosiva, grfase como m se lle segue b ou p dentro da mesma palabra, e como n en todos os demais casos: camba, ambos, campo, tempo; pero non bebe, nin pode, convn, inverno, ensinar, condenada, inmigrante, comunmente, algun etc. En cultismos e prstamos o m pode aparecer tamn en posicin final e diante doutras consoantes: lbum, amnesia. 1.7. A grafa nh O dgrafo nh representa a consoante nasal velar en posicin interior antevoclica: unha, algunha, ningunha. 1.8. As grafas r e rr Escrbese sempre r en posicin inicial de palabra, en posicin final de slaba e cando segue a outra consoante (rei, cortar, outro, tres, xenro, honra). En posicin intervoclica hai oposicin /|/ e /r/, que se traduce graficamente por r/rr (caro / carro, fero / ferro). Cando a unha palabra que comeza por r se lle antepn outra ou un prefixo rematados en vogal, non separados dela por guin, hai que duplicar a consoante: rtmico / monorrtmico, rogativa / prerrogativa, redor / arredor, rei / vicerrei, romnico / iberorromnico. 1.9. A grafa x O grafema x ten mis dun valor en galego moderno: nas palabras patrimoniais pronnciase prepalatal fricativo xordo (eixe, madeixa, xente, xaneiro); nos cultismos con12

serva o valor latino de [ks] (sexo, taxativo). Pero a tendencia normal da lingua pronunciar nestes casos [s] (aproximar, exame, xito etc.), especialmente cando vai en posicin implosiva ( exterior, externo ). Para a adaptacin grfica de palabras cultas con x [ks], vide 8.7.

13

2. A ACENTUACIN
2.1. O acento grfico Unhas regras de acentuacin deben permitir recoecer a slaba tnica en todos os casos, ser facilmente memorizables e esixir un uso mnimo de acentos grficos. No galego s se usa un tipo de acento grfico, o agudo (). 2.2. Palabras agudas As palabras agudas ou oxtonas acentanse graficamente cando son polislabas e rematan en vogal, en vogal + n, en vogal + s ou en vogal + ns: maz, caf, al, tiriz, calac, irmn, algun, ningun, latn, corazn, algn, ningn, mazs, cafs, cadrs, tirizs, calacs, irmns, refns, latns, corazns, algns, comns. Non se acentan cando son monoslabas nin cando acaban en ditongo decrecente (seguido ou non de n ou s) ou noutra consoante que non sexa -n ou -s. As: xa, la, fe, di, si, cu, Xan, can, len, din, don, fun, tres, amei, amou, seguiu, recibiu, colleu, ademais, capitais, papeis, espaois, azuis, capital, papel, cantar, nariz, arroz. Para a acentuacin de i, u en hiato, vxase 2.5. 2.3. Palabras graves Levan acento grfico as palabras graves ou paroxtonas cando rematan en consoante distinta de -n ou -s e en grupos consonnticos distintos de -ns. As: mbil, carcter, alfrez, frceps, bceps, Flix, clmax. Tamn se acentan as
14

palabras graves con ditongo decrecente na ltima slaba: ambeis. En consecuencia, non se acentan as palabras graves rematadas en vogal, vogal + n, vogal + s ou vogal + ns. As: canta, cantara; cantan, cantaran; cantas, cantaras, lapis; canons, colons, dolmens. Para a acentuacin de i, u en hiato, vxase 2.5. 2.4. Palabras esdrxulas As palabras esdrxulas ou proparoxtonas levan sempre acento grfico: brbaro, mgoa, tpedo, tnico, tnica. 2.5. Acentuacin de i, u en hiato Con independencia do establecido nas epgrafes precedentes, as vogais i, u tnicas acentanse graficamente cando van inmediatamente antes ou despois dunha vogal tona, para indicar que ambas as vogais pertencen a slabas distintas e que, polo tanto, non forman ditongo. As: acento, anda, bal, cada, Combra, constituu, egosmo, mido, moa, prexuzo, raa, raz, roa, rudo, saa, san, sar, sa, traa, ta, xuzo, etc. Para os efectos de indicar que non forman ditongo coa anterior, as vogais i, u tnicas non se acentan graficamente cando entre estas e a tona aparece o grafema h: prohibo. 2.6. Acentuacin dos estranxeirismos As palabras estranxeiras de circulacin corrente, anda que non estean plenamente adaptadas ao galego, seguen as regras de acentuacin enunciadas anteriormente. As:
15

Palabras agudas: autobs, igl, obs, organd, popurr, pur, ralent, tab, verm, xamp, igls, purs, xamps; aerosol, anorak, argot, autocar, autostop, ballet, boicot, coac, fagot, iceberg, leitmotiv, neceser, relax, voleibol. Palabras graves: accsit, bisbol, cnit, dem, karaoke, lder, lbum, mdium, macdam, qurum, rquiem, smking, supervit, tndem, tlex, ttem; harakiri, ioga, lapilli, mitin, pelotari, penalti, pizza, quimono, ravioli, zombi. Palabras esdrxulas: bdminton, bmerang, crdigan, dficit, hbitat, hndicap, nterim, magnficat, prkinson. As palabras rematadas graficamente en -y teen o mesmo tratamento ca as rematadas en -i: playboy, spray (coma convoi, samurai), hckey, hippy, hobby, rugby, whisky. Neste tipo de palabras pdese prescindir do acento grfico correspondente e manter integramente a grafa propia da lingua de que proceden cando exista conciencia clara de que son estranxeirismos. 2.7. Casos especiais de acentuacin 2.7.1. O acento diacrtico Utilzase o acento grfico con funcin diacrtica para distinguir das palabras que teen a mesma forma na escrita, pero que se diferencian porque a vogal tnica ten distinto timbre ou porque unha palabra tnica e a outra tona (pla/pola, d/da). En moitos casos non necesario facer diferenzas grficas, porque o significado das palabras resulta claro ao apareceren en contextos diferentes: el colle (o aberto), colle ti (o pechado), el mete (e aberto), mete ti (e pechado), etc. Outras veces pode haber confusins e por iso cmpre poerlle acento a unha das das formas homgrafas; neste caso pnselle sempre acento grfico palabra que ten vogal aberta ou que tnica. As:
16

 (a + a artigo; subst.) s (a + as artigo; subst.) bla (esfera) c (ca + a) cs (ca + as) ch (plana) chs (planas) c (ca + o) cs (ca + os; subst.) cmpre ( mester) cmpren (son mester) d (pres. e imp. de dar) ds (pres. de dar) d (compaixn) (pres. de ser) fra (adv.) m (run) ms (runs) mis (adv. e pron.) n (subst.) ns (pron. tnico; pl. de n) (a + o) s (a + os) so (do corpo) p (parte do corpo) pla (rama) pr (poer) prsa (apuro) s (sede eclesistica; imp. de ser) s (adv. e adx.) t (infusin) vn (pres. de vir) vs (pres. de vir) vs (pron. tnico)

a (artigo; pron.; prep.) as (artigo; pron.) bola (peza de pan) ca (conx.) cas (prep.) cha (che + a) chas (che + as) co (con + o) cos (con + os) compre (merque) compren (merquen) da (de + a) das (de + as) do (de + o) e (conx.) fora (antepret. de ser e ir) ma (me + a) mas (me + as) mais (conx.) no (en + o) nos (pron. tono; en + os) o (artigo; pron.) os (artigo; pron.) oso (animal) pe (letra) pola (galia; por + a) por (prep.) presa (prendida; presada) se (conx.; pron.) so (prep.) te (pron.; letra) ven (pres. de ver; imp. de vir) ves (pres. de ver) vos (pron. tono)
17

Noutros casos o acento s se utilizar en contextos ambiguos e marcando sempre graficamente a palabra con vogal aberta: (el) tn / ten (ti). Para os interrogativos e exclamativos vxase 2.7.4. 2.7.2. O verbo con pronome encltico e cos alomorfos do artigo lo(s), la(s) Cando os verbos levan pronomes enclticos, no tocante acentuacin grfica comprtanse coma se fosen unha soa palabra. Por iso escribimos cantar / cantara, cantaraa / cantraa; beber / bebera, beberaa / bebraa; recibir / recibira, recibiraa / recibraa; bebrala / beberala; cantrana / cantarana; mtese; mteseche; meteuse; metusenos; tmao; fixronllelo, etc. Se se utiliza a combinacin verbo + variante alomrfica lo do artigo, acentase tamn coma se fose unha nica palabra: cme-lo caldo / come-lo caldo, bebra-la auga / bebera-la auga, etc. As formas verbais que levan acento diacrtico manteno cando van seguidas dunha forma tona do pronome: / lle / a; do / dme / dlle; ti dlo forza / dslle; vlo comprar? 2.7.3. Os adverbios en -mente. Palabras compostas Por se tratar de palabras graves rematadas en vogal, resulta innecesario o acento grfico nos adverbios en -mente. Por iso debemos escribir comicamente, comunmente, dificilmente, friamente, habilmente, rapidamente, rexamente, finxidamente, utilmente... No caso de apareceren varios adverbios en -mente coordinados, esta terminacin s aparece no derradeiro, e os anteriores manteen o seu acento: cmoda e facilmente.
18

Tampouco mantn o acento grfico o primeiro termo das palabras compostas xa soldadas: Riotorto, fervellasverzas, vichelocrego, etc. 2.7.4. Outros casos A utilizacin de recursos grficos para distinguir entre as funcins gramaticais que pode ter unha mesma palabra debe reducirse a aqueles casos que poidan causar problemas de interpretacin do texto escrito. Por outra parte, o acento diacrtico utilzase unicamente para diferenciar palabras en principio homgrafas mais non homfonas, polo que o seu uso para diferenciar, por exemplo, este, ese, aquel etc. en funcin substantiva, de este, ese, aquel etc. en funcin adxectiva, supoera a introducin dun novo criterio non xustificado. De acordo con isto, non se acentan en ningn caso nin os demostrativos nin o indefinido e numeral un: esta mesa, quero esta, mira esa, colle aquela, un can, un deles, dme un. Cal, cando, canto, como, onde, que e quen non se acentan en interrogativas e exclamativas directas: cal queres?, cando vs?, canto queres?, como che vai?, onde est?, que queres?, quen cho deu?, que desgraza! Tampouco se acentan as formas do interrogativo e exclamativo cando introducen interrogativas indirectas (pregntalle cando volve, pregntalle onde est, preguntoulle cal quera), ags cando for preciso para evitar posibles anfiboloxas: dille qu queres, / dille que queres, xa sabes qu hai? / xa sabes que hai?, xa sabes cnto lle custou / xa sabes canto lle custou, etc.

19

3. O GUIN
O guin sase para partir unha palabra ao final de lia, para separar os dous membros en certas palabras compostas e para unir a variante alomrfica lo do artigo ao adverbio u: dicionario galego-ingls, u-la navalla? De se usar o alomorfo lo do artigo tras unha forma verbal ou pronominal rematada en s ou en r, nese tamn con guin (cfr. 14.1): triovo-lo libro ma. 3.1. O guin nas palabras compostas A grafa das palabras compostas que son substantivos ou adxectivos est en relacin coa sa composicin e morfoloxa. De se realizar a flexin de xnero ou nmero nas das bases, estas escrbense de forma separada: garda civil, gardas civs; porco bravo, porcos bravos, porca brava; terza feira, terzas feiras. O mesmo ocorre se a mocin afecta ao primeiro elemento: moble bar, mobles bar; piso piloto, pisos piloto; sof cama, sofs cama. Se a flexin se realiza s no ltimo elemento ou se a palabra composta invariable, a unin entre os seus compoentes prodcese directamente: cartafol, cartafoles; sapoconcho, sapoconchos; vacaloura, vacalouras; medioda, mediodas; socioeconmico, socioeconmica; xordomudo, xordomuda; branquiazul, branquiazuis; vagalume, vagalumes; benvida, benvidas; malhumor, malhumores; malpocado, malpocada; lusquefusque, lusquefusques; reirrei, reirreis; fervellasverzas; picafollas; limpachemineas; gardarros; cabodano, cabodanos. Escrbense con guin as palabras en que o primeiro elemento non ( non-intervencin, non-proliferacin, non-aliados, non-fumadores), asociacins ocasionais non
20

fixadas na lingua (dicionario alemn-galego; estudos xurdico-econmicos; condicins poltico-econmicas; manaco-depresiva; pico-lricos; catalano-aragonesas), palabras complexas como les-nordeste, les-sueste, nor-nordeste, nor-noroeste, os-noroeste, os-suroeste, ou, finalmente, algunhas palabras estranxeiras: foie-gras, fox-terrier, strip-tease, tse-tse, wter-polo. Para a grafa particular dos numerais, vxase 16.1. e 16.2. 3.2. O guin en final de lia Emprgase o guin para partir palabras a final de lia; esta divisin s pode facerse mantendo ntegras as slabas dos dous segmentos. Os dous elementos dun dgrafo non se poden separar, por constituren a representacin dun son nico: ce-/rra-/lleiro, ma-/chada, co-/rromper, pre-/rrogativa, algu-/nha, ningu-/nha, etc. Por razns estticas adoita evitarse deixar orfa unha vogal a final ou a principio de lia. Cando un guin que separa das palabras ou dous membros dunha palabra complexa coincide en final de lia, cmpre repetilo ao comezo da lia seguinte: dicionario galego-/-ingls. 3.2.1. Unha consoante en posicin intervoclica Cando hai s unha consoante intervoclica, esta sempre comezo silbico: cla-/ri-/da-/de, cle-/ro, exa-/me, fei-/xe, sou-/to, sei-/xo, sa-/quei. 3.2.2. Das consoantes intervoclicas Nas secuencias de das consoantes intervoclicas, na maior parte dos casos a primeira fai slaba coa vogal ante21

rior. Neste caso, a separacin silbica faise entre as das consoantes: ac-/to, pac-/tar, ab-/dominal, ad-/mitir, ec-/cema, excep-/cin, ac-/cin, amg-/dala, ob-/xec-/to, sub-/ttulo, adap-/tar, sub-/xec-/tivo, et-/nografa, sig-/nificado, rit-/mo, xen-/ro, om-/nipotente, comun-/mente, des-/viar, ad-/herir. As secuencias bl, br, pl, pr, cl, cr, gl, gr, dr, tl, tr, fl e fr intervoclicas forman unha unidade e non se poden separar ao final da lia: pro-/blema, do-/brado, desa-/plicar, su-/plantar, pro-/clamar, se-/creto, de-/glutir, se-/gredo, ca-/dro, ca-/tro, re-/flexin, re-/fresco, transa-/tlntico. 3.2.3. Mis de das consoantes Cando hai mis de das consoantes, se o grupo termina en l ou r, a consoante que as precede forma sempre slaba con elas: en-/trar, ex-/tremo, in-/clinacin, ins-/trur, subs-/cricin, in-/gls, em-/blema, subs-/trato. En todos os demais casos faise a separacin antes da ltima consoante: pers-/picacia, abs-/temio, subs-/titur, sols-/ticio, cons-/piracin, trans-/posicin, ins-/titucin, supers-/ticin. 3.2.4. Prefixos A pesar do dito en 3.1. e 3.2., en palabras derivadas por prefixacin en que anda non se perdese a conciencia do prefixo, recomndase facer a particin da palabra ao final de lia entre o prefixo e a base: bis-/av, des-/abrigar, inter-/acadmico, super-/abundante; trans-/ocenico; sub-/rogar, sub-/leoso, ad-/renal, ad-/ligar etc. Non obstante, naqueles casos en que a silabacin habitual as o permita, non se considera incorrecta a particin sen ter en conta os elementos mrficos da palabra: tran-/socenico, bi-/sav, supe-/rabundante.
22

3.2.5. Das vogais No caso de haber das vogais xuntas, non se poden separar cando forman ditongo crecente ou decrecente: fei-/xe, sei-/xo, sou-/to, ru-/bio, la-/bial, cien-/cia, espe-/cie, exi-/mia, te-/nue, conti-/nuo, ani-/mais, ambi-/guo, ambi-/gua, bilin-/ge, delin-/cuen-/te, lin-/gua, Ma-/nuel, delin-/quiu, viu, sue-/co. Poden separarse cando constiten hiato: d-/as, parti-/amos, ra-/a, gra-/do, ca-/tico, mu-/o, re-/alidade, co-/ordinar, mi-/do, afi-/uzar, balu-/arte, xesu-/ta, alu-/arada, perdo-/amos, concl-/es, concl-/as, che-/os, are-/al , alde-/n. 3.2.6. Mis de das vogais Se hai tres ou mis vogais xuntas pode separarse a primeira sempre que non forme parte dun ditongo ou dun tritongo: ensa-/iar, ensa-/iei, ensa-/iou, afi-/ei, bo-/iei-/ro, la-/in, xo-/ia, pa-/io-/lo, clare-/ou, are-/ei-/ra, retribu-/u, ro-/eu, mo-/ia-/mos, cor-/diais, so-/ciais.

23

4. USO DAS MAISCULAS

Escrbese inicial maiscula nos seguintes casos: a) Ao comezo do escrito, despois de punto e seguido, de punto e parte e doutros signos (admiracin, interrogacin e puntos suspensivos) cando equivalen a punto. b) Nos nomes propios: Luca, Seoane, Xocas, Lugo, Vedra, Xpiter. Os alcumes reciben o mesmo tratamento: a Galochas, o Foguetes. c) Nas formas abreviadas de tratamento: Dra., Dr., D., Vde. d) Na primeira palabra dos ttulos de obras literarias e artsticas: A tecedeira de Bonaval, Follas novas. As publicacins peridicas adoitan levar maiscula non s na primeira palabra inicial, senn tamn nas restantes do ttulo que tean relevancia semntica: A Nosa Terra, O Correo Galego, O To Marcos da Portela. e) En todos os substantivos e adxectivos dos nomes de institucins, organismos, empresas e outras entidades formalmente constitudas: Xunta de Galicia, Consello da Cultura Galega, Tribunal Superior de Xustiza de Galicia, Cooperativa Vitivincola do Baixo Mio. Cando unha palabra con maiscula inicial comece por un dgrafo, s se escribe en maiscula o primeiro elemento deste: China, Quintela, Guillade. As siglas escrbense normalmente en caracteres maisculos: ONU, DOG. Debe terse en conta que a utilizacin de caracteres maisculos non exime do uso do acento grfico nos casos prescritos no captulo 2.

24

5. A DIRESE
sase coa letra u para indicar que se pronuncia esta vogal nas slabas ge, gi, fronte a gue, gui: antigidade, bilinge, argr, argan, lingista, lingstica, mingedes, ungento etc. sase tamn coa letra i na primeira e segunda persoas de plural dos copretritos de indicativo dos verbos rematados en -aer (caer, decaer, recaer, traer, atraer, contraer, distraer, extraer ) , -oer ( roer, corroer, doer, moer, remoer), -ar (sar, sobresar) e -or (or): caamos, caades, doamos, doades, moamos, moades, oamos, oades, saamos, saades, traamos, traades etc. A razn de colocar esta direse que o i forma slaba en por si (ca-i-a-mos), anda que tono. Desta maneira distnguense estas formas das do presente de subxuntivo, en que o i forma ditongo: caiamos, caiades (ca-ia-mos, ca-ia-des). Consecuentemente, tamn levan direse os copretritos de indicativo dos verbos en -ur, anda que neles non haxa posibilidade de homonimia co presente de subxuntivo: argamos, constituamos, constituades.

25

6. O APSTROFO
No galego moderno non se utiliza habitualmente o apstrofo (), anda que se admite o seu uso cando se pretende reproducir fielmente a prosodia do galego oral ou dialectal: n verdade, no fixen, ont noite. Poder usarse tamn na citacin de ttulos ou cabeceiras de publicacins cando o artigo inicial se integra coas preposicins de ou en: o argumento dA Esmorga; iso est nOs Eoas.

26

7. OS SIGNOS DE INTERROGACIN E DE ADMIRACIN

A entoacin interrogativa ou exclamativa mrcase ao final do enunciado por medio dos signos ? e !, respectivamente: Por que non llelo preguntas ti?; Miraches ben?; Vaia, Tom, por que non calas?; Vaiche boa!; Mira que non o fagas! Para facilitar a lectura e evitar ambigidades poderase indicar o inicio destas entoacins cos signos e , respectivamente. En todas as linguas as normas de uso do signo de admiracin seguen as dadas para o de interrogacin.

27

8. GRUPOS CONSONNTICOS
As palabras patrimoniais establecen cal a estrutura silbica normal do noso idioma. Pero os prstamos e mais as palabras cultas con frecuencia teen unha estrutura silbica diferente, e de a que presenten problemas de adaptacin. Debe terse en conta, con todo, que hai prstamos sen apenas acomodacin e con pronuncias particulares, mesmo de grafas existentes con outro valor en galego: allegro [a"lEV|o], hippy ["hipi]. No tocante s agrupacins de consoantes, a adaptacin grfica dos cultismos e dos prstamos faise de acordo cos criterios xerais seguintes: a) Mantense a grafa -cc- nos cultismos cando corresponde pronuncia [kT], coma en acceso, accin, miccin etc. b) Mantense os grupos formados por das consoantes que pertencen a slabas distintas, isto , que forman grupo heterosilbico, sempre que non se trate dunha consoante dobre: obxecto, apto, administrar, atmosfera, mximo [ks], magma, nafta, himno; acusativo (< ACCUSATIVUM), cominar (< COMMINARE), gama serie, abano (< gamma), casete (< cassette). Deste comportamento exceptanse algunhas palabras de circulacin restrinxida ou anda non plenamente adaptadas, coma smmum, gamma letra grega, enneaslabo, kappa, razzia, pizza, as coma os derivados formados por un prefixo rematado en -n e unha base produtiva iniciada por n-: circunnavegar; connatural, connotar; ennobrecer; innato, innecesario, innegable, innervar, innobre, innomeable, innovar, innumerable. Tase en conta que existen formas populares como connosco, ennegrecer, ennobelar, ademais das secuencias verbo + pronome persoal tono do tipo chmannos, vronnos, collerannos, sempre coa pronuncia [Nn].
28

c) Tamn se manteen en xeral os grupos de das consoantes explosivas: ctenforos, gnomo, mnemotcnico, pneuma, psicpata, pterodctilo, atlas, nclito, perplexo etc. d) En posicin implosiva normalmente non se admiten grupos de das consoantes, salvo cando a segunda s: obsceno, adscribir, externo [ks], construr, circunstancia, perspectiva, bceps, relax [ks]. Nos demais casos normalmente prdese a segunda consoante do grupo: rtico (lat. ARCTICUM), puncin (lat. PUNCTIONEM), tintura (lat. TINCTURAM). Con todo, algns prstamos estranxeiros manteen excepcionalmente as das consoantes en final de slaba, polo menos graficamente: zinc, hnterland, round, lord, golf, windsurf, bmerang, cmping, iceberg, kirsch, sketch, folk, sprint, test. Da mesma maneira, escrbense con consoante dobre final palabras como full ou jazz. 8.1. Grupos bl, cl, fl, gl, pl, tl Estes grupos mantense inalterados nos cultismos e nos prstamos ou formacins recentes: ablativo, ablegado, ablucin, aclarar, atlntico, atlas, atleta, blasfemar, blindar, bloque, bloquear, bloqueo, clamar, clan, claridade, clarificar, clarn, clarividente, claro, clase, clasificar, clusula, clemencia, clero, clima, cloro, club, exemplo, explicar, flamante, flan, flexin, flor, fluxo, glaciar, gladiador, glndula, glicerina, globo, gloria, glosa, inclur, influr, oblacin, oblata, oblicuo, oblongo, obliterar, placa, plano, planta, plasma, plstico, pltano, platino, plaxio, plenario, pluma, plumaxe, plural, problema, proclamar, procltico, publicar, pblico, reflexin, subliminar, sublingual, subliar, templo, troglodita. As palabras latinas semicultas e algns prstamos antigos doutros idiomas mudaron o l en r: aprazar, branco, brancura, brando, brasn, compracer, cravar, cravo,
29

cravuar, cumprir, dobrar, emprazar, empregar, escravo, fraco, fraqueza, frauta, frecha, fretar, frota, frouxo, igrexa, nobre, obrigar, pracer, praga, praia, prata, prato, praza, prazo, preamar, pregar, preito, recruta, singradura etc. 8.2. Grupos bc, bd, bm, bn, bs, bt, bv e bx Mantense sempre sen alteracin: abdicacin, abdicar, abdome, abdominal, abnegacin, abnegar, absentismo, bsida, absolutismo, absoluto, absolver, absorber, absorcin, absorto, absurdo, abxurar, insubmisin, obcecar, obnubilar, obsequiar, obsequio, observar, obsesin, obsoleto, obter, obturar, obtuso, obviar, obvio, obxeccin, obxectividade, obxectivo, obxecto, subcomisin, subconsciente, subdirector, sbdito, submersin, subministrar, subseccin, subsidio, subsistir, subsumir, subttulo, subxectivo, subxugar. Sutil e a sa familia lxica (sutileza, sutilidade, sutilmente, sutilizar) perderon o b desde as orixes do idioma. 8.3. Grupo bs + consoante Anda que existe a tendencia popular a eliminar a primeira consoante nas palabras con moito uso, na escrita dbese manter a solucin culta con conservacin do grupo: abstemio, abstencin, absterse, absterxente, abstinencia, abstraccin, abstracto, abstraer, obsceno, obstculo, obstinado, obstrur, subscricin, subscrito, subscritor, substancia, substancial, substantivacin, substantivar, substantivo, substitucin, substitur, substituto, substrato. 8.4. Grupos -ct- e -ccOs grupos ct e cc mantense nos vocbulos cultos cando os preceden as vogais a, e, o: abstraccin, abstracto,
30

abxeccin, abxecto, accin, accionar, acta, activo, acto, actor, actual, actualidade, actuar, adxectivo, afeccin, afectar, afectivo, afecto, arquitecto, arquitectura, artefacto, aspecto, atraccin, autctono, cacto, calefaccin, calefactor, carcter, caracterizar, circunspeccin, circunspecto, coaccin, coccin, coleccin, colecta, colectivo, compacto, confeccin, contacto, contraccin, conxectura, conxecturar, correccin, corrector, defectivo, desinfeccin, desinfectar, deteccin, detectar, detractor, dialecto, didctico, dileccin, dilecto, direccin, directo, director, distraccin, eclctico, eclecticismo, eleccin, electricidade, electricista, equinoccial, equinoccio, estupefaccin, estupefacto, exaccin, exactitude, exacto, extraccin, extracto, faccin, fraccin, impacto, imperfeccin, incorreccin, incorrecto, indirecto, infeccin, infectar, insecticida, insecto, inspeccin, inspector, insurreccin, insurrecto, intacto, intelecto, interseccin, inxeccin, inxectar, lactante, lcteo, leccin, lectivo, lector, lectura, manufactura, nctar, noctmbulo, nocturno, obxeccin, obxectivo, obxecto, occidente, octaedro, octoslabo, olfactivo, olfacto, pacto, perfeccin, perfecto, perspectiva, prctica, practicar, predilecto, prospecto, proteccin, protector, proxectar, proxecto, proxector, putrefaccin, putrefacto, reaccin, reactivo, recto, rectitude, redaccin, redactor, reflector, refraccin, respectar, respecto, resurreccin, retrospeccin, satisfaccin, seccin, sector, seleccin, selectivo, sintctico, tctica, tctil, tacto, traccin, tractor, traxecto, traxectoria, tumefacto, vector. Perderon o c as palabras catarata, contratacin, contratar, contrato, tratado, tratamento, tratar, trato. Suprmese a primeira consoante nos dous grupos cando os preceden as vogais i e u: abducin, abdutor, aducin, adutor, aflicin, aflito, conducin, conduta, conduto, condutor, conflito, constricin, constritivo, construcin, construtivo, construtor, contradicin, contricin, deducin, dedu31

tivo, delito, destrucin, destrutor, dicionario, distrito, ditado, ditadura, ditame, ditar, estrito, estrutura, flutuacin, flutuar, frutfero, frutificar, frutuoso, inducin, indutor, introdutor, introdutorio, lutuoso, obstrucin, obstrucionismo, obstrucionista, obstrutivo, producin, produtivo, produto, produtor, reconstrucin, reducin, reduto, redutor, reproducin, reprodutor, restricin, restritivo, tradutor, vtima, Vtor, vitoria, vitorioso, xurisdicin. Porn, convn manter esta primeira consoante nalgunhas palabras pertencentes a linguaxes especializadas, de escasa presenza na fala ou para evitar homonimias. Son voces como adiccin, adicto, amicto, anfictin, anfictionia, apodctico, conviccin, convicto, dectico, diccin, dicterio, dctil, ductilidade, ducto, edicto, eviccin, ficcin, ficticio, flictena, friccin, friccionar, ictericia, ictrico, ictiografa, ictioloxa, ictiomancia (e outras formas con ictio-), indiccin, invicto, lictor, miccin, nictalope, nictalopa, pictografa, pictrico (e outras formas con picto-), ricto, succin, succionar, veredicto, vindicta. Perderon sistematicamente o c as palabras que tian en latn cons. + ct, como acupuntura, adxuncin, adxunto, antrtico, Antrtida, rtico, coartada, coartar, conxuncin, conxuntivo, conxunto, conxuntura, defunto, distinto, esfnter, extinto, funcin, funcionar, instinto, puncin, xuntura etc. A mesma reducin afectou tamn a autor e aos seus derivados (autoridade, autorizar, etc.). Con respecto a estes grupos cultos, non se debe esquecer que hai algns semicultismos con vocalizacin da consoante implosiva en u ou en i: doutor, doutoramento, doutrina; reitor, reitorado, reitoral, reitora; seita (pero sectario, sectarismo); suxeitar e suxeito. s veces, ao lado destas formas existe a culta correspondente, cun significado menos restrinxido, como ocorre, por exemplo, en pauto / pacto.
32

8.5. Grupo -cnConsrvase en todos os casos: acne, arcnido, cnidarios, cnitospordeos, pcnico, picnmetro, picnose, pirotcnico, politcnico, radiotcnico, tcnica, tecnicismo, tecnocracia, tecnoloxa, zootcnico. 8.6. Grupo -cdMantense o grupo en todos os casos: ancdota, anecdotario, anecdtico, sincdoque. 8.7. Grupo [ks] (grafa -x-) Mantense sempre na grafa como x: aproximar, asfixia, axila, axilar, axioma, brax, convexo, elixir, exacto, exame, exceder, excelente, exceso, exclamar, exilio, eximir, xodo, extico, explosin, extra, galaxia, hexgono, laxo, lxico, maxilar, nexo, reflexionar, sexo, sexto, slex, sintaxe, txtil, texto, trax, txico. Con todo, algunhas voces moi populares, documentadas xa deste modo en textos medievais, as como os seus derivados, deben escribirse con s: escava, escavar, escavacin, escavadora; estender (pero extensin, extensivo, extenso, extensor); estraar, estraamento, estrao, estraeza; estranxeiro, estranxeira, estranxeirismo; estremar derregar, estrema, estremo linde (pero extremar, extremidade, extremismo, extremo, extremoso). Un caso especial dse cando na mesma palabra, non composta, aparece das veces x en posicin intervoclica, a primeira vez co valor de [ks] e a segunda co de [S]. Nestas palabras pdese optar por substitur o primeiro x por s (esaxeracin, esaxerar, esaxero, esexese, esextico, esixencia,
33

esixente, esixir etc.) ou ben por manter inalterado o grupo etimolxico (exaxeracin, exaxerar, exaxero, exexese, exextico, exixencia, exixente, exixir, etc.). Esta posibilidade de eleccin non afecta aos prefixos do tipo ex- seguidos de consoante nin s palabras compostas, en que s cabe manter o grupo: expunxir, lexicoloxa, toxicoloxa etc. 8.8. Grupos -gm-, gn- e -gnMantense sempre nos cultismos: agnosticismo, agnstico, apotegma, benignidade, benigno, bregma, cognitivo, cognoscitivo, consignacin, consignar, consignatario, designar, diafragma, diagnosticar, diagnstico, dignar, dignidade, digno, dogma, dogmtico, dogmatismo, estigma, expugnar, flegmn, fragmento, gnmico, gnomo, gnomoloxa, gnomlogo, gnose, gnoseoloxa, gnosticismo, gnstico, gneo, ignominia, ignorante, ignorar, ignoto, impregnar, impugnar, incgnito, indignar, indigno, insignificante, lignito, magnesio, magnfico, magnolia, persignar, pigmentar, pigmento, pigmeo, pragmtica, prognose, prognstico, pugna, repugnante, repugnar, resignar, segmento, sigma, significado, significar, signo. Por seren semicultismos presentan s -n- asinar, ensinanza, ensinar, ensino, sinalar, sinatura, sino camp e outras palabras da mesma familia lxica. 8.9. Grupos mn-, -mn- e -nmMantense as das consoantes nos cultismos: alumnado, alumno, amnesia, amnista, anamnese, autumnal, calumnia, columna, columnata, damnificar, himno, indemne, indemnizar, inmaculado, inmanencia, inmanente, inmaterial, inmaturo, inmediato, inmemorial,
34

inmensidade, inmenso, inmensurable, inmerecido, inmersin, inmerso, inmigracin, inmigrante, inmigrar, inminente, inmiscirse, inmbil, inmobilizar, inmoderado, inmodestia, inmodificable, inmolar, inmoral, inmorredoiro, inmortal, inmune, mnemnica, mnemnico, mnemonizar, mnemotcnica, mnibus, omnmodo, omnipotente, omnipresente, omnvoro, solemne, solemnidade, ximnasio, ximnasta, ximnstico, ximnocarpo, ximnospermas. 8.10. Grupos -mm- e -nnO grupo -MM- simplificouse historicamente en -m-: coma, comendatario, cominacin, cominar, cominatorio, comisario, gama, xema, xemacin, xemparo, etc. Con todo, o nome da letra grega gamma debe escribirse con -mm-, por ser unha voz fixada na terminoloxa internacional da fsica e da astronoma. O grupo latino -NN- simplificouse en -n- nas voces patrimoniais do galego (lat. CANNAM > cana). Tamn se adaptaron ao galego con -n- as palabras cultas que tian -NN- etimolxico: bienio, trienio, cuadrienio, quinquenio, sexenio, decenio, milenio, aniversario, conectar, conexin, etc. Con todo, convn escribir con -nn- algns vocbulos cultos de circulacin moi restrinxida: connubio, ennegono, perenne, etc. Un tratamento parte merecen as palabras derivadas mediante un prefixo rematado en -n, que se une a unha base que comeza tamn por n-. Neste caso, cando existe no galego a palabra base, consrvase o grupo -nn-: circunnavegar (circun + navegar), connatural (con + natural), innobre (in + nobre), etc. O mesmo sucede cando, anda non estando viva a forma primitiva, esta sexa transparente por existiren outras palabras da mesma familia ou ben por haber derivados con outros prefixos sobre a mesma base:
35

innovar (non existe *novar, pero si novo, e ademais hai outros derivados como anovar, renovar, etc.). Cando non transparente a base sobre a que se formou o derivado, prodcese a simplificacin en -n-: inocuo, inocencia. 8.11. Grupo -ns- anteconsonntico Nas palabras cultas mantense sen reducir: circunscricin, circunspeccin, circunspecto, circunstancia, circunstancial, consciente, conspicuo, conspiracin, conspirador, conspirar, constancia, constante, constar, constelacin, consternar, constipado, constitucin, constitur, construcin, construr, construtor, inconsciente, inspeccin, inspector, inspiracin, inspirar, instalacin, instalar, instancia, instante, instar, instaurar, institucin, institur, instituto, instrucin, instrur, instrumento, instrutor. O prefixo trans- mantn o grupo ns cando a base un cultismo: transbordar, transcendental, transcendente, transcender, transcribir, transcricin, transferencia, transferir, transformacin, transformar, translacin, transmisor, transmitir, transpirar, transporte, transvasar, transvasamento. Cando se une trans- a unha palabra que comeza por s- hai simplificacin das das consoantes sibilantes: transecular, transiberiano, transubstanciacin. Este sufixo reduciuse a tras- en palabras populares como: trasfegar, trasladar, trasler, trasnoitar, traspasar, traspoer, trastornar. 8.12. Grupos -pc-, -pn-, -ps- e -ptComo norma xeral mantense estes grupos nos cultismos: abrupto, acepcin, aceptar, adaptar, adepto, adop36

cin, adoptar, adoptivo, anticonceptivo, aptitude, apto, baptista, cpsula, captar, captura, catalepsia, catalptico, coleptero, concepcin, concepto, conceptual, copto, corrupcin, corruptivo, corrupto, corruptor, cripta, crptico, decepcin, eclipse, elipse, epilptico, erupcin, eruptivo, escepticismo, estreptomicina, eucalipto, excepcin, excepto, exceptuar, exipcaco, exipcio, Exipto, exiptoloxa, hemoptise, hepta-, hipnose, hipnoterapia, hipnotismo, hipnotizar, imperceptible, inepcia, inepto, interceptar, interrupcin, interruptor, irrupcin, Neptuno, nupcial, nupcias, opcin, optar, optativo, ptica, optimismo, optimista, ptimo, percepcin, precepto, preceptor, rapsodia, rapto, raptor, recepcin, receptor, rptil, ruptura, sinopse, susceptible, trptico, voluptuosidade, voluptuoso. Hai, as e todo, unha serie de palabras que perden o primeiro elemento do grupo -pc- ou -pt-, algunhas por seren xa antigas no idioma, outras por teren hoxe un uso frecuente; e o mesmo ocorre cos derivados cultos da familia do latn SCRIPTUS. As: adscricin, adscrito, cativar, catividade, cativo, cetro, circunscricin, circunscrito, descricin, descritivo, descrito, descritor, ditongar, ditongo, escrito, escritor, escritorio, escritura, indescritible, inscricin, inscrito, manuscrito, prescricin, prescrito, proscricin, proscrito, setembro, setentrin, setentrional, subscricin, subscrito, subscritor, transcricin, transcrito, tritongo. Amais disto, existen no galego varios casos de vocalizacin da consoante implosiva: receita e receitar; adoitar (acostumar, diferente do cultismo adoptar); bautismo e bautizar. 8.13. Consoante + pc, consoante + pt Cando se trata dos grupos latinos cons. + pc ou cons. + pt prdese sempre a consoante intermedia -p- en galego:
37

absorcin, aprontar, asuncin, asunto, escultor, escultura, exento, inscultura, irredento, perencin, perentoriamente, perentorio, presuncin, prontuario, redencin, redentor, redentorista, suntuosidade, suntuoso. 8.14. Grupos pn-, ps- e ptAparecen en posicin inicial en palabras cultas e, segundo a regra xeral, consrvanse na lingua escrita, a pesar de que na fala existe a tendencia a non pronunciar a primeira consoante: pneuma, pneumtico, pneumona, pneumopata, pneumoscopio, pneumoterapia, pneumotrax etc.; pseudo-, pseudociencia, pseudnimo etc.; psicanlise, psicanalista, psicodiagnstico, psicofsica, psicoloxa, psicolxico, psicometra, psicopatoloxa, psique, psiquiatra, psiquiatra, psquico etc.; pterobranquiado, pterodctilo, pterpodo etc. Xa non se escriben con p-: salterio, salmista, salmo e salmodiar. 8.15. Grupo -sc- medial Nas palabras cultas consrvase o grupo: adolescencia, adolescente, ascender, ascensor, condescendencia, condescender, consciencia (ao lado de conciencia), delicuescencia, delicuescente, descendencia, descender, discente, discernir, disciplina, discpulo, escindir, fluorescente, imprescindible, incandescente, inflorescencia, piscina, plebiscito, prescindir, proscenio, rescindir, rescisin, suscitar, etc. 8.16. Grupo sc- inicial O grupo latino sc + e, i simplificouse en c- en palabras de entrada antiga: ciencia (e familia lxica), cetro, ci38

tica, cirro, cirrose, cisma (e cismar, cismtico, etc.). Nas de entrada mis recente o grupo mantense apoiado nun e prottico: escena, escenario, escenografa, escepticismo, escptico, escindir, escintilar, escisin, escirido, etc. O mesmo ocorre sempre que ao grupo consonntico sigan a, o, u ou consoante: escndalo, escola, escorpin, escribir, escrpulo, escultura, etc. 8.17. Grupo -stEste grupo consonntico frecuente nas palabras patrimoniais, e non adoita presentar problemas na escrita do galego. Un caso especial a alternancia de formas do prefixo post-/pos-: escrbese post- cando vai seguido dunha base que comeza por vogal (postelectoral, postoperatorio); sase pos- cando vai seguido dunha base que comeza por consoante (posclsico, posguerra, pospoer). 8.18. Algunhas observacins sobre a pronuncia dos grupos cultos A consoante implosiva dos grupos cultos consonnticos, do tipo cc, cd, cn, x [ks], ct, bc, bm, bs, bt, bv, bx, ps, pt, pn, mn, gm, etc. pronnciase xeralmente relaxada, e mesmo pode desaparecer. Cando estes grupos consonnticos van precedidos das vogais e ou o, estas realzanse sempre con timbre aberto [E], [O]: obxecto [oB"SEkto]. Nos grupos cc, cd, cn, ct, dm, dn o primeiro elemento pronnciase [k] ou [d], con maior ou menor grao de relaxacin, e mesmo pode desaparecer. Pero incorrecta a pronunciacin deste elemento como interdental [T]. O primeiro elemento dos grupos cultos gm e gn pronnciase como velar sonoro (un g relaxado) ou mesmo como un ene velar [N], mais nunca como aspirado.
39

9. SUFIXOS E TERMINACINS
No referente a sufixos e terminacins, o galego adopta solucins propias, que unhas veces son especficas e outras veces coinciden, en xeral, co portugus e, parcialmente, co casteln e con outras linguas romnicas. A continuacin faise referencia aos sufixos e terminacins que poden presentar algn problema. 9.1. -ancia, -encia, -iencia, -uencia, -cia, -cio, -za, -zo Nas palabras cultas, en xeral as de entrada mis recente, coincide o galego co casteln e co portugus, pois nos tres idiomas se conservan estas terminacins sen alteracin na forma. As, teen -ancia, entre outros, os substantivos abundancia, alternancia, arrogancia, circunstancia, constancia, discordancia, distancia, elegancia, extravagancia, exuberancia, ganancia, ignorancia, importancia, infancia, petulancia, redundancia, repugnancia, resonancia, substancia, tolerancia, vixilancia, etc. Teen terminacin -encia, -iencia ou -uencia, entre outros, adolescencia, aparencia, ascendencia, descendencia, diverxencia, esixencia, incidencia, independencia, indulxencia, inocencia, intelixencia, presidencia, procedencia, referencia, residencia, reticencia, urxencia, virulencia, vixencia; audiencia, ciencia, conciencia, consciencia, conveniencia, deficiencia, desobediencia, eficiencia, experiencia, impaciencia, inconsciencia, inconveniencia, inexperiencia, insuficiencia, obediencia, omnisciencia, paciencia, proveniencia, sapiencia, subconsciencia, suficiencia; afluencia, altilocuencia, anuencia, confluencia, consecuencia, delincuencia, efluencia, elocuencia, fluencia, frecuencia, grandilocuencia, incongruencia, inconsecuencia, influencia, secuencia, etc.
40

Teen terminacin -cia, entre outros, acacia, audacia, avaricia, contumacia, delicia, eficacia, falacia, farmacia, ictericia, impericia, inmundicia, malicia, milicia, noticia, pericia, perspicacia, pertinacia, suspicacia, etc. Entre estas palabras est Galicia, voz lextima galega, denominacin oficial do pas e maioritaria na expresin oral e escrita moderna. Galiza tamn unha forma lexitimamente galega, amplamente documentada na poca medieval, que foi recuperada no galego contemporneo. Teen terminacin -cio formas coma anuncio, artificio, beneficio, bulicio, cartapacio, cilicio, comercio, consorcio, desperdicio, divorcio, edificio, exercicio, ficticio, hospicio, maleficio, necio, negocio, nuncio, oficio, orificio, palacio, patricio, precipicio, prefacio, propicio, sacerdocio, sacrificio, silencio, socio, vicio, xentilicio, etc. Noutras palabras o galego conserva as formas con solucin patrimonial -zo, -za: andazo, avinza, cansazo, cobiza (cobizar, cobizoso etc.), crenza (descrenza), diferenza (indiferenza), doenza, espazo (espazar, espazoso), estanza (estrofa), finanza (financeiro), graza (desgraza), habenza, licenza, nacenza (renacenza), novizo, perseveranza, pertenza (xunto ao cultismo pertinencia, con significado diferente), postizo, preguiza (preguiceiro, preguizoso), presenza, prezo (desprezo, menosprezo, prezar, desprezar), querenza (benquerenza, malquerenza), sentenza, servizo (servizal), tenza (mantenza), terzo (terza, terz, terzar), xuzo (axuizar, prexuzo), xustiza (axustizar, inxustiza, xusticeiro). A maiora delas son formas xa amplamente documentadas desde antigo na nosa lingua, e algunhas son prstamos que se incorporaron con esta solucin (estanza, finanza...). 9.2. -cin, -sin Mantense os dous sufixos nas palabras cultas: accin, admiracin, aliteracin, atencin, bendicin (ao
41

lado da forma patrimonial beizn), cancin, codificacin, composicin, condenacin, disolucin, edicin, educacin, emigracin, emocin, indicacin, leccin, manipulacin, nacin, perturbacin, restauracin, vacacin etc.; admisin, concesin, confesin, divisin, evasin, excursin, expansin, invasin, lesin, ocasin, previsin, revisin, televisin, versin, etc. Levan -zn palabras patrimoniais como doazn, razn, sazn, torzn, traizn, etc. 9.3. -nte Esta terminacin permite formar adxectivos ou substantivos sobre a base dun verbo. Os que o fan sobre verbos da primeira e da segunda conxugacins manteen inalterada a vogal temtica correspondente: cantante, camiante; valente, crente, nacente, crecente. Os relacionados con verbos da terceira conxugacin, pola contra, non presentan un resultado uniforme. Os mis deles son cultismos que se remontan correspondente forma latina, no canto de se formaren sobre o verbo romance, polo que presentan como vogal temtica e ou ie: maldicente, maledicente; producente, contraproducente; incidente, reincidente; transixente, intransixente; lucente, relucente; escribente; constrinxente; insurxente; influente, confluente, afluente; vivente, supervivente; consecuente, subsecuente; etc.; ou expediente, conveniente, proveniente, interveniente, nutriente, recipiente, saliente, sobresaliente, etc. S uns poucos verbos da terceira conxugacin presentan unha forma nominal con vogal temtica i: conclunte; contribunte; sante; seguinte, conseguinte; onte ou ouvinte; constitunte, reconstitunte. Sobre os verbos durmir e servir os derivados esperados deberan presentar -ie- (como cultismos) ou -i- (como
42

derivados romances). En lugar destas formas rexstranse como patrimoniais dormente (adx. e subst.) e servente (subst.). 9.4. -mento Os substantivos formados con este sufixo manteen en todos os casos a vogal temtica do verbo que lles serve de base: acabamento, regulamento; esquecemento, coecemento; revestimento, resentimento, seguimento, sentimento. 9.5. -se As voces cultas con orixe nos nomes gregos en -sis adoptan a terminacin -se e son todas do xnero feminino: anlise, anttese, apoteose, arteriosclerose, base, catlise, catequese, crase, crise, diagnose, ditese, direse, diocese, dose, eclipse, electrlise, elipse, nfase, cirrose, esclerose, esexese, xtase, fase, fotosntese, frase, hemoptise, hidrlise, hipnose, hiptese, metamorfose, metstase, narcose, neurose, osmose, parfrase, parntese, perfrase, prolepse, prtase, prtese, psicose, simbiose, sindrese, sinopse, sntese, tese, tuberculose, xnese. Non pertencen a este grupo as palabras oasis e chasis. 9.6. -ite e -te En correspondencia coas palabras do grupo anterior, e por razns similares, esta tamn a adaptacin das palabras coas terminacins gregas -itis e -tis, todas elas femininas: amigdalite, apendicite, artrite, bronquite, cardite, colite, conxuntivite, diabete, encefalite, endocardite, enterite, estomatite, farinxite, gastrite, glote, hepatite, larinxite,
43

meninxite, miocardite, nefrite, neurite, otite, pancreatite, peritonite, pleurite, tendinite, etc. Ntese que gratis non pertence a este grupo. De maneira similar, teen -e palabras como acrpole, cute, epiderme, metrpole, necrpole, paralaxe, praxe, psique e sintaxe, tamn femininas. 9.7. -ble / -bel A solucin moderna para as palabras cultas que teen o sufixo latino -BILIS -ble ou -bel (pl. -bles ou -beis). As, amable, apetecible, bebible, estable, indeleble, indisoluble, infalible, perdurable, preferible, realizable, soluble, terrible, variable, xeneralizable, etc.; ou ambel, apetecbel, bebbel, estbel, indelbel, indisolbel, infalbel, perdurbel, preferbel, realizbel, solbel, terrbel, varibel, xeneralizbel, etc. Consecuentemente, dbese escribir establecer, establecemento, restablecer e restablecemento, ou ben estabelecer, estabelecemento, restabelecer e restabelecemento. A secuencia -bil (pl. -biles) aparece en palabras como dbil, hbil, lbil, mbil, nbil. 9.8. -eo, -eu e ao, -au Cmpre distinguir na escrita as terminacins -eo e -eu, que se corresponden cunha diferenza fontica real. Rematan en -eo as palabras populares procedentes das latinas rematadas en -AELUM, -ELUM, -OEDUM, -ENUM (calquera que sexa o timbre da vogal tnica) e as formadas co sufixo -eo a partir de verbos en -ear: ceo, receo, veo, feo, cheo, freo, arqueo, bloqueo etc. Esta secuencia tradicional en galego facilita que os cultismos procedentes de palabras rematadas en -EUM, esdrxulas ou graves, se acomoden en -eo; tase en conta que, en xeral, a todo -U latino lle
44

corresponde en galego -o, e as palabras deste grupo non fan excepcin: areo, arbreo, arxnteo, ureo, cetceo, ciclpeo, coetneo, consanguneo, contemporneo, crneo, corpreo, crustceo, curvilneo, cutneo, errneo, espontneo, larnxeo, linleo, marmreo, mediterrneo, momentneo, ncleo, leo, seo, ptreo, petrleo, purpreo, rectilneo, rseo, sanguneo, terrqueo, trreo, venreo, violceo, vtreo; apoxeo, arameo, ateo, camafeo, corifeo, europeo, fariseo, filisteo, hebreo, himeneo, liceo, mausoleo, museo, peritoneo, pigmeo, plebeo, reo, trofeo, xacobeo. Tamn os galicismos ou catalanismos fideo e manteo. Rematan en -eu as seguintes palabras patrimoniais: eu, meu, teu, seu, chapeu, romeu, sandeu (fem. sanda), xubileu, xudeu (fem. xuda). Tamn ten esta terminacin a voz leu (pl. lei) unidade monetaria de Romana. Rematan en -ao: arao, cacao, callao, grao, nicolao, pardao, peirao, pronao, tao, vao. Rematan en au: bacallau e pau. 9.9. -ea O feminino correspondente s palabras que acaban en -eo, tnico ou tono, -ea: allea, chea, fea; area, arbrea, arxntea; atea, europea, hebrea, rea. Esta mesma terminacin figura en substantivos femininos, de orixe popular ou culta: aldea, avea, azotea, balea, cadea, candea, cea, correa, diarrea, idea, lamprea, manchea, melopea, morea, panacea, prea, rea, serea, tea, urea, vea, verborrea. Tamn nos galicismos cheminea, librea, marea, platea, polea, ralea. 9.10. -oa O galego coece unha terminacin -oa, pronunciada ["oa] ou ["Oa] segundo a sa procedencia (boa, lagoa; avoa,
45

filloa). Mentres que no caso de boa, lagoa se manteen sempre as das vogais en todo o territorio galego, en avoa, filloa, etc. prodcese reducin a [O] en zonas da Galicia suroccidental (av, fill, etc.). Mesmo nestes casos debe ser escollida a solucin tradicional e absolutamente maioritaria -oa (avoa, filloa, moa, soa -e soamente-, teiroa, etc.). 9.11. -us, -um, -o Hai algunhas palabras que escapan regra xeral de acomodacin de cultismos e manteen as terminacins latinas -US, -UM: campus, corpus, humus, mnibus, Venus, virus; lbum, facttum; mdium, presdium, parabllum, smmum, contnuum, cinefrum, qurum, desidertum. En xeral son palabras que anda se senten como non plenamente incorporadas ao idioma. Escrbense con -o as voces currculo, esprito, mpeto, memorando, referendo e tribo. 9.12. -io /-ia e -ino /-ina Nas palabras patrimoniais a terminacin latina -INUM/-INAM deu en galego -io/-ia, que tamn a forma xeral do diminutivo. As: andoria, campia, casia, campesio , comio, maria, mario, mencia, pequenio, vecio etc. Remata tamn en -io mesquio e pergamio. Os prstamos, latinos ou non, adoptan a terminacin -ino/-ina: albino, anilina, anxina, aquilino, asasino, aspirina, bencina, bizantino, bobina, bovino, brillantina, buguina, canino, cantina, capuchino, carabina, cartolina, casino, clandestino, cocana, codena, coralino, cortina, cristalino, destino, disciplina, divino, doutrina, ensino, escarlatina, esquina, estricnina, estudantina, felino, feminino,
46

gabardina, gasolina, glicerina, granadino, guillotina, herona, interino, intestino, ladino, latino, mandolina, margarina, masculino, matutino, medicina, morfina, muselina, nicotina, nitroglicerina, oficina, ondina, palatino, parafina, penicilina, peregrino, piscina, plastilina, porcino, propina, protena, rabino, repentino, resina, retina, runa, sacarina, sibilino, sonatina, supino, taurino, toxina, turbina, ultramarino, vaselina, vespertino, vitamina, vitrina, xacobino, xelatina, xenuno, etc. 9.13. -e Rematan en -e as palabras patrimoniais procedentes de timos latinos en -INEM (home, virxe, orde, imaxe, chantaxe planta, feluxe), os continuadores dos neutros en -MEN (crime, exame, lume, costume, etc.) e os galicismos en -axe (chantaxe extorsin, homenaxe, liaxe, viaxe, etc.). De maneira anloga, adptanse tamn sen nasal final os cultismos: abdome, ditame, exame, nume, rxime, vexame, xerme... Deben mesmo escribirse sen -n as palabras glute, lique, pole, seme, pois non hai razn filolxica ningunha para separalas das anteriores. Exceptanse o latinismo lumen (unidade da fsica do sistema internacional) e o bretonismo dolmen. 9.14. Masc. -n / fem. -, masc. -ano / fem. -ana Nas palabras populares, a terminacin latina -ANUM presenta tres solucins distintas no dominio lingstico galego: -ao/-n/- (irmao / irmn / irm). En troques, a correspondente forma feminina -ANAM s ten dous resultados: -/-n (irm / irmn).
47

Estas formas pdense atopar na fala con distintas combinacins, pero desde o sc. XIX os escritores veen mostrando unha preferencia polo seguinte esquema, hoxe unanimemente aceptado na lingua escrita: (meu) irmn (mia) irm (meus) irmns (mias) irms A este esquema incorpranse tamn outras palabras co masculino acabado en n, anda que este n non proceda etimoloxicamente dun sufixo ANU. Teremos, xa que logo: alazn, alaz; alden, alde; ancin, anci; artesn, artes; barregn, barreg; bosquimn, bosquim; capitn, capit; chan, ch; cidadn, cidad; cirurxin, cirurxi; comarcn, comarc; concidadn, concidad; cortesn, cortes; cotin, coti; cristin, cristi; curmn, curm; ermitn, ermit; escribn, escrib; gardin, gardi; gran e gra; insn, ins; irmn, irm; livin, livi; louzn, louz; malsn, mals; marrn, marr; musulmn, musulm; nugalln, nugall; pagn, pag; rufin, rufi; san, sa; sancristn, sancrist; sultn, sult; teceln, tecel; tempern, temper; temporn, tempor; trun, tru; van, va; vern; viln, vil. Este un dos sufixos produtivos con que conta o galego para a formacin de xentilicios. Seguen este modelo afgn, afg; alemn, alem; casteln, castel; cataln, catal; coimbrn, coimbr, e, especialmente, os referidos a entidades de poboacin galegas: aresn, ares; arousn, arous; arzun, arzu; bergantin, berganti; caldeln, caldel; carnotn, carnot; composteln, compostel; ferroln, ferrol; fisterrn, fisterr; marin, mari; muradn, murad; muxin, muxi; ourensn, ourens; pontearen, ponteare; pontecaldeln, pontecaldel; redondeln, redondel; ribeirn, ribeir; salnesn, salnes; ulln, ull; vilagarcin, vilagarci.
48

Algns xentilicios galegos poden conservar a sa forma local ao / -: arnoiao, arnoi; burelao, burel; courelao, courel; caldelao, caldel (do Castro Caldelas); dezao, dez; lancarao, lancar; limiao, limi; mariao, mari (da Maria luguesa); masidao, masid; meirao, meir; melidao, melid; ribeirao, ribeir (do Ribeiro), etc. Pola mesma razn, admitirase tamn a forma feminina local n en casos como unha carnotn, unha fisterrn, unha muradn, etc. Nas palabras cultas incorporadas con posterioridade poca en que deixou de operar a lei da cada do -nintervoclico, a terminacin latina -ANUM , - ANAM foi adaptada conforme norma xeral de acomodacin de cultismos. Levan esta terminacin -ano (fem. -ana): africano, americano, anglicano, arcano, artesiano, asturiano, australiano, bacteriano, boliviano, colombiano, cubano, decano, diluviano, franciscano, fulano, gregoriano, hispano, humano, inhumano, italiano, lusitano, luterano, mahometano, meridiano, metropolitano, miliciano, mundano, oufano, paisano, peruano, pondaliano, profano, provinciano, puritano, republicano, romano, rosaliano, semana, soberano, tirano, transmontano, ultramontano, urbano, valenciano, veterano, vexetariano, xermano, etc. Como xa foi indicado (cf. 9.13), cando esta terminacin latina era tona, a evolucin en palabras patrimoniais foi diferente e o resultado final en galego -o/-a: Estevo, orfo / orfa, orgo, ourego, ravo (planta), saba. Relacionadas con estas, anda que doutra orixe, estn as terminacins en -o de Cristovo e soto. As palabras cultas conservan o sufixo latino sen cambiar; isto afecta tamn os vocbulos que teen esta terminacin, anda que a sa orixe non sexa latina. As, biblimano, bmano, cleptmano, cocainmano, difano, bano,
49

melmano, mitmano, morfinmano, rgano, pnfano, pltano, ttano, tmpano. 9.15. Masc. -n / fem. -ana A terminacin n / -ana aparece nunha serie de nomes, substantivos e adxectivos, que xeralmente actan como caracterizadores pexorativos: balandrn, balandrana; baleign, baleigana; barbuzn, barbuzana; barrign, barrigana; barulln, barullana; bocaln, bocalana; brutn, brutana; buleirn, buleirana; burrn, burrana; burricn, burricana; cabezn, cabezana; cachamouln, cachamoulana; cachn, cachana; cacholn, cacholana; cagn, cagana; caneln, canelana; cangalln, cangallana; caralln, carallana; carcamn, carcamana; carneirn, carneirana; carrouln, carroulana; chaln, chalana; charlatn, charlatana; corneln, cornelana; farfalln, farfallana; foln, folana; folgazn, folgazana; galbn, galbana; guedelln, guedellana; lacazn, lacazana; langrn, langrana; larpn, larpana; leiln, leilana; lerchn, lerchana; lorn, lorana; lordn, lordana; loubn, loubana; mentirn, mentirana; orelln, orellana; padun, paduana; pailn, pailana; palafustrn, palafustrana; papn, papana; parvalln, parvallana; paspn, paspana; pastrn, pastrana; pelandrn, pelandrana; pertegn, pertegana; pillabn, pillabana; porcalln, porcallana; run, ruana; tangueleirn, tangueleirana; testaln, testalana; testn, testana; toleirn, toleirana; vergalln, vergallana; zalapastrn, zalapastrana; zampalln, zampallana. 9.16. Masc. -n / fem. -oa, -ona Forman o feminino en -oa unha serie de adxectivos e substantivos en que n non pode analizarse como sufixo: anfitrin, anfitrioa; bretn, bretoa; campin, campioa;
50

ladrn, ladroa (que tamn ten un feminino ladra); len, leoa; patrn, patroa; saxn, saxoa; teutn, teutoa. Rematan en n / -ona as palabras en que esta terminacin un sufixo aumentativo ou deverbal pexorativo: homn, mullerona, zapatn, casona; abusn, abusona; acusn, acusona; faltn, faltona; preguntn, preguntona, etc. Existe ademais un grupo de palabras cultas coa terminacin -on tona: canon, colon, corion, dcathlon, psilon, psilon, micron, epploon, cripton, isquion, necton, neon, newton, micron, prkinson, radon, taxon, telson. O anglicismo nylon adptase ao galego como nailon. 9.17. -de A terminacin latina vogal + TEM reslvese en galego, tanto en palabras cultas coma populares, en vogal + -de: almude, alude, atade, calamidade, cspede, hspede, lade, parede, rede, sade, sede, soidade, verdade, virtude, etc. 9.18. -dade, -tade O sufixo latino -TATEM resolveuse en tade en posicin posconsonntica (dificultade, facultade, maxestade, potestade, tempestade, vontade) e en dade en posicin posvoclica (enfermidade, novidade, puridade, realidade). s veces unha sncope voclica antiga provocou que dade poida aparecer en posicin posconsonntica (BONITATEM > bondade, CRUDELITATEM > crueldade, HEREDITATEM > herdade, LEGALITATEM > lealdade, MORTALITATEM > mortaldade, TRINITATEM > trindade, VERITATEM > verdade, VIRGINITATEM > virxindade etc.). A partir destas formas, dade estendeuse a bases non sincopadas rematadas en r: liberdade, puberdade.
51

9.19. -dade / -edade / -idade No galego actual, - dade presenta tres alomorfos: -dade, -edade e idade. O primeiro aparece s nunha relacin pechada de palabras populares que sufriron, segundo se indicou en 9.18, a sncope da vogal precedente (verdade, herdade, bondade, trindade etc.). As outras das variantes, as nicas produtivas no galego actual, presentan distribucin complementaria e aparecen en palabras introducidas por va culta e mais en derivados romances: - edade combnase con bases adxectivas en io (notoriedade, solidariedade, variedade...) e idade nos casos restantes (capacidade, probabilidade, soidade, novidade...). As nicas excepcins a esta regra son necidade e sucidade. 9.20. -ara /-era Os substantivos formados con este sufixo referanse orixinariamente a cousas e indicaban o lugar onde se fabricaban, onde se vendan ou onde haba abundancia delas. A forma ara, maioritaria no galego medieval, era o resultado fontico regular da correspondente latina -ARA. Por iso debe drselle preferencia a esta solucin: armara, artillara, bruxara, camisara, carnizara, carpintara, cervexara, cestara, chancelara, charlatanara, chocolatara, enfermara, enxeara, ferrara, gandara, infantara, lavandara, leprosara, librara, moblara, panadara, papelara, pedrara, peixara, perfumara, pradara, refinara, reloxara, tesourara, tinturara, zapatara... Con esta solucin conflen tamn aqueloutros vocbulos derivados co sufixo a sobre bases en ario: comisara, notara, secretara, testamentara, etc., derivados a partir de comisario , notario , secretario e testamentario , respectivamente.
52

A solucin era, documentada tamn no galego medieval, fxose case xeral no galego moderno, polo que se admite as mesmo como normativa. En calquera caso, tase en conta que algns galicismos modernos, como batera, galantera, galera ou mercera presentan unicamente a terminacin era.

53

10. OUTRAS PARTICULARIDADES

10.1. Alternancia cua-/ca-/co-; gua-/ga-/goNas palabras patrimoniais o galego mostrou sempre tendencia a eliminar o elemento labiovelar u dos grupos orixinarios qua-, gua-, a semellanza do francs e en contra do que sucede en portugus e en casteln, que tenderon a conservalo. En galego hai tamn zonas que manteen o grupo orixinario; pero demogrfica e literariamente moito mis usada a solucin que perdeu o u, de a que a escolla se resolva a favor deste resultado tanto nas palabras patrimoniais coma nas cultas mis popularizadas. Aparece ca- en caderna, caderno, cadrado, cadrar, cadrelo, cadril, cadro, cal, calidade, calquera, cando, cantidade, canto, cartos dieiro, case, casemente, catorce, catro, catrocentos. Aparece cua- nos cultismos e, en xeral, nas palabras derivadas cultas. As, cuadr- (cuadrangular, cuadrante, cuadratura, cuadraxesimal, cuadraxsimo, cuadrcula, cuadrienal, cuadrienio, cuadriforme, cuadriga, cuadriltero, cuadrilla, cuadrilleiro, cuadrimestre, cuadrimotor, cuadriplicar, cuadrislabo, cuadrivio, cuadrpede, cudruplo, escuadra), cual- (cualificar, cualitativo), cuant- (cuanta -ao lado de conta-, cuantificacin, cuantificar, cuantioso, cuantitativo), cuart- (cuarta, cuartear, cuarteirn, cuartel, cuarteleiro, cuarteto, cuartilla, cuartillo, cuarto 1/4 parte dependencia) e cuater- (cuaternario). Tamn as palabras cuquero, cuarzo, cuasia e cuasina. Un caso especial de evolucin tmolo nas formas corenta, corentena, corentn e coresma, onde o ditongo ua se reduciu a o; o mesmo ocorre en corta feira (ou cuarta feira) mrcores.
54

Hai outras formas que tian orixinariamente o grupo coa-, que se reduciu a ca-, como no grupo cua- xa citado: callada, callado, callar, calleira, calleiro, callo presoiro. O grupo coa- mantense nos cultismos: coagulable, coagulante, coagulacin, coagular, cogulo. Aparece ga- en gadaa, gadao, galardn, galdrapo, garda, gardar, gardin. Tamn en prstamos como garanta, garantir, garita, etc. Noutras palabras aparece gua-: guante, guapo, guata. E, finalmente, a solucin go- aparece en gorir (tamn guarir), gorecer (tamn guarecer), gornecer (tamn guarnecer). Os derivados e compostos manteen a evolucin da palabra primitiva sobre a que se forman. Por tanto, agardar, gadaar, gadaeiro, gardabarreira, gardalama, gardarros, gardarroupa, etc.; garda civil, garda forestal, garda maria, etc.; gornicin (tamn guarnicin); gorida (tamn guarida), etc. 10.2. Ditongo oi O ditongo resultante das secuencias latinas a) O*CT; b) c) ORI + vogal, URI + vogal na maior parte do territorio galego oi: a) noite, oito; b) troita, loita, froita, loito, moito; c) coiro, lavadoiro, vasoira, agoiro. Con todo, existen zonas reducidas en que se dan outros resultados: unha zona do occidente da Corua presenta sempre ui (nuite; luita, muito; lavaduiro, varreduiro etc.); o sur de Pontevedra presenta tres resultados, segundo os casos: a) oi: noite; b) ui: luitar, muito; c) ou: vasoura; na franxa mis oriental do dominio lingstico galego alternan das solucins: a) oi: noite; b) ui: luitar,
O@CT, U*CT, U@CT, U*LT;

55

muito con puntos de u, muto e mutio, escutar e escutiar; c) oi: vasoira, coiro. Adptase como normativa a solucin oi en todos os casos por ser maioritaria demogrfica e xeograficamente e por ser a mis difundida na tradicin literaria moderna: coitelo, enxoito, froita, loita, moi, moito, troita, varredoiro, vasoira etc. E as tamn en coidar, coita, coitado etc. 10.3. Ditongos ou/oi O galego mantn diferenciados os ditongos ou e oi, de acordo coas sas diferentes orixes: ou < AU, AL + cons., etc. (cousa, louro, ouro, pouco, tesouro, touro; couce, fouce, outro, souto; dous), oi < OCT, UCT, ULT, ORI + vogal, URI + vogal (oito, noite; troita, loita; moito, voitre; coiro, lavadoiro, tesoira, vasoira; agoiro, etc. vide 10.2). 10.4. Ditongos ie, ue As secuencias latinas -IE- e -UE- en palabras cultas mantense en galego como ie e ue, respectivamente: aliciente, ambiente, ciencia, cliente, coeficiente, conciencia, conveniencia, conveniente, deficiencia, deficiente, eficiencia, eficiente, estupefaciente, expediente, experiencia, incipiente, inconveniente, obediencia, obediente, omnisciencia, paciencia, sapiencia, sobresaliente, suficiente, etc.; afluencia, afluente, anuencia, anuente, congruencia, congruente, delincuencia, delincuente, elocuencia, elocuente, secuela, secuestro, etc. (cf. 9.1 e 9.3). 10.5. Disimilacin, mettese e epntese de r O r mantn, en xeral, a sa posicin etimolxica dentro da palabra, independentemente das sncopes voc56

licas: prado (< PRATUM), cabra (< CAPRAM), disfrazar, labrar (< LABORARE), Carlos (< CAROLUS), merla (< MERULAM), tenro (< TENERUM), xenro (< GENERUM), venres (< VENERIS). Hai, con todo, casos de metteses xa consumadas: bradar (< BALATRARE), prebe (< PIPER), preguiza (< PIGRITIAM), burgo (< BRUCHUM). Preguntar a forma mis documentada na Idade Media e maioritaria no galego moderno; correspndese ademais co timo *PRAECUNCTARE. Debe ser, por tanto, a normativa. Esporadicamente algunhas palabras perderon o r interno por disimilacin con outro r dentro da mesma palabra (arado, frade, madrasta, padrasto, rodo, e mesmo o semicultismo propio, do lat. PROPRIUM, e derivados, documentado maioritariamente sen o segundo r xa na poca medieval). Fronte a estes casos de perda por disimilacin, en xeral houbo unha tendencia conservacin da consoante, e por iso temos hoxe arrastrar, rastro, rexistrar, rexistro, rostro etc. 10.6. Encontros voclicos Na lingua escrita do sc. XIX e da primeira metade do sec. XX era frecuente o uso do apstrofo para representar certas elisins voclicas que se producen ao se encontraren a vogal final dunha palabra e a inicial da seguinte, cando pertencen ao mesmo grupo fnico. Na ortografa actual non se utiliza o apstrofo, e nos casos de elisin optouse ou ben pola amlgama das das palabras (do, no, deste, naquel etc.) ou ben pola grafa plena de cada unha delas (entre as rbores). Anda que non se represente graficamente este fenmeno, as palabras que acaban en e, especialmente as gramaticais, perden na fala a vogal final cando van seguidas doutra palabra que comeza por vogal
57

(vide 6): desde Amrica ["dezDa"mE|ika], dixo que andara moito ["diSokan"da|a"mojto], este amigo [esta"miVo], preguntou se haba traballo [preVun"towsa"Biatra"Bao], sempre anda con contos ["sEm"prandakoN"kontos], deixoume al [dej"Sowma"li].

58

11. FORMACIN DO PLURAL

11.1. Palabras rematadas en vogal ou en ditongo As palabras rematadas en vogal, tnica ou tona, ou en ditongo forman o plural engadindo -s: mesa, mesas; custo, custos; irm, irms; caf, cafs; israel, israels; lei, leis; rei, reis; bocoi, bocois, etc. Os estranxeirismos acabados en vogal forman o plural engadindo -s ou ben respectando a forma de plural da lingua de orixe: spray, sprays; hippy, hippys ou hippies. 11.2. Palabras rematadas en -r e -z As rematadas en -r e -z engaden o morfema -es sobre o singular: mar, mares; calor, calores; luz, luces. Os estranxeirismos adecanse regra xeral (palier, palieres; somier, somieres; hsar, hsares; dlar, dlares...), a non ser algns casos de palabras pouco integradas, que poden formar o plural engadindo -s: pster, psteres ou psters; gngster, gngsteres ou gngsters; jnior, jniores ou jniors. 11.3. Palabras rematadas en -s e -x [ks] As agudas acabadas en -s forman o plural engadindo -es: deus, deuses; comps, compases, a non ser as que rematan en grupo consonntico (inclundo entre estas as acabadas en -x [ks]): luns, fax, lux, unisex, que permanecen invariables. As graves e esdrxulas acabadas en -s ou -x [ks] son invariables e presentan, xa que logo, a mesma forma no
59

singular e no plural: choromicas, lapis, martes, oasis, xoves, mrcores, bceps, trax, clmax, tlex, etc. 11.4. Palabras rematadas en -n As rematadas en -n engaden -s: can, cans; lambn, lambns; lacazn, lacazns; dolmen, dolmens; mitin, mitins; xilin, xilins; etc. 11.5. Palabras rematadas en -l Os monoslabos rematados en -l engaden o morfema -es: cal, cales; el, eles; fel, feles; fol, foles; gol, goles; mal, males; mel, meles; mil, miles; mol, moles; pel, peles; ril, riles; rol, roles; sal, sales; sol, soles; tal, tales; til, tiles; val, vales; vil, viles; xel, xeles. Nas palabras agudas de mis dunha slaba, o -l do singular substitese polo morfema -is: animal, animais; aval, avais; papel, papeis; fiel, fieis; cruel, crueis; truel, trueis; civil, civs; espaol, espaois; control, controis; azul, azuis. Tase en conta que nos acabados en -il a secuencia antiga -is se resolve en -s (cadrs, non *cadris). As palabras compostas en que o segundo elemento algn dos monoslabos citados mis arriba fan o plural en -les (ollomoles, chuchameles, papasoles, mirasoles, Miravales...). O plural de aquel aqueles, pola mesma razn indicada para el, eles. A pesar da sa aparencia, caracol e aerosol non son compostos de col e sol. Os seus plurais son, xa que logo, regulares: caracois e aerosois. As palabras graves rematadas en -l forman o plural engadindo o morfema -es: xil, xiles; difcil, difciles; til, tiles; tnel, tneles; cnsul, cnsules; etc. Exceptase desta
60

regra a terminacin -bel, que fai o plural en -beis (vide 9.7). 11.6. Palabras rematadas noutras consoantes As voces acabadas en consoantes distintas das vistas en 11.2, 11.3, 11.4 e 11.5 son as mis delas estranxeirismos ou cultismos, e forman o plural engadindo -s: club, clubs; pub, pubs; snob, snobs; clac, clacs; coac, coacs; frac, fracs; tic, tics; crmlech, crmlechs; sndwich, sndwichs; sketch, sketchs; lord, lords; round, rounds; talmud, talmuds; rosbif, rosbifs; anorak, anoraks; stick, sticks; bmerang, bmerangs; iceberg, icebergs; ring, rings; smking, smkings; lbum, lbums; rquiem, rquiems; sllom, slloms; tndem, tndems; ttem, ttems; clip, clips; jeep, jeeps; hndicap, hndicaps; boicot, boicots; complot, complots; fagot, fagots; mamut, mamuts; robot, robots; sprint, sprints; test, tests; trust, trusts; leitmotiv, leitmotivs.

61

12. FORMACIN DO FEMININO

O feminino dos substantivos e adxectivos frmase comunmente coa terminacin -a, que se une directamente forma do masculino se esta acaba en consoante ou vogal tnica (deus / deusa, rapaz / rapaza, av / avoa, cru / cra) ou substite a vogal final da forma do masculino se remata en vogal tona (sobrio / sobria, presidente / presidenta). Con todo, hai algns casos especiais. 12.1. Nomes rematados en -n Os substantivos e adxectivos que acaban en -n (< ANUM) forman o feminino en -, segundo o establecido en 9.14: ancin / anci, tempern / temper; en troques, os caracterizadores despectivos rematados en -n frmano en -ana, conforme ao dito en 9.15: folgazn / folgazana, mentirn / mentirana. Para o feminino dos rematados en -n (len / leoa, mais lambn / lambona), vxase 9.16. Os acabados en -n forman o feminino en -ina, coa excepcin de run, que invariable: bailarn / bailarina, benxamn / benxamina, danzarn / danzarina, galopn / galopina, malandrn / malandrina; pero un vio run / unha terra run. Os rematados en -n difiren no seu comportamento: os adxectivos cabrn, cervn, vacn forman o feminino patrimonial cabra, cerva, vaca; comn invariable; euscaldn engade a: euscalduna. O nico nome en -n susceptible de mocin xenrica invariable: un refn americano / unha refn americana.
62

12.2. Nomes rematados en vogal ou ditongo tnicos Os substantivos rematados en vogal tnica tenden a engadir -a, en tanto que os adxectivos tenden a ser invariables: un av somal / unha avoa somal. Con todo, algns substantivos son invariables: unha chimpanc adulta; entre os adxectivos, nu, cru e recr, s e mao run forman os femininos na, cra e recra, soa e m: o peixe cru / a carne cra, un s da / unha casa soa, o ollo mao / unha m ocasin. Presentan caractersticas morfolxicas especiais grou / gra, xudeu / xuda e sandeu / sanda. 12.3. Nomes rematados en -s Os xentilicios que acaban en -s presentan un feminino en -esa: cambads / cambadesa, chins / chinesa, noruegus / norueguesa, portugus / portuguesa, romans / romanesa. O mesmo ocorre con outros adxectivos, coma burgus / burguesa, camos / camoesa, canchs / canchesa, monts / montesa e palms / palmesa; algns, en troques, son invariables: estilo corts / mirada corts. 12.4. Formacins especiais Algunhas palabras de xnero feminino presentan terminacins especiais, sobre a mesma base lxica: heroe / herona, tsar / tsarina; galo / galia; rei / raa; abade / abadesa; barn / baronesa; prncipe / princesa; sacerdote / sacerdotisa, profeta / profetisa, poeta / poetisa; emperador / emperatriz; actor / actriz; etc.

63

13. COMPARATIVOS E SUPERLATIVOS

Ao lado das formas analticas, sanse tamn para bo, malo ou mao, grande e pequeno os comparativos sintticos mellor, peor, maior ou meirande e menor. Para a formacin de superlativos absolutos sase o sufixo -simo: altsimo, grandsimo. Este sufixo, sentido normalmente como propio dun rexistro elevado, s veces engdese raz culta da palabra e non patrimonial: antigo, antiqusimo; fiel, fidelsimo; nobre, nobilsimo. Nos adxectivos rematados en -ble ou bel este superlativo ten sempre a terminacin -bilsimo: amable ou ambel, amabilsimo; estable ou estbel, estabilsimo. En rexistros elevados aparecen os superlativos co sufixo -rrimo, como son celebrrimo, librrimo, misrrimo, pauprrimo, pulqurrimo, que corresponden, respectivamente, aos adxectivos clebre, libre, msero, pobre e pulcro.

64

14. O ARTIGO
14.1. O artigo determinado 14.1.1. Formas O artigo determinado presenta en galego as seguintes formas:
MASCULINO SINGULAR PLURAL FEMININO

o os

a as

Existe tamn unha variante alomrfica lo, la, los, las, que de uso obrigatorio tras da preposicin por (vai polo carreiro) e do adverbio u (ant. *ub) (u-lo libro?). Ademais de nos casos mencionados, pdense representar na escrita as variantes lo, la, los las nos seguintes contextos: a) Despois de infinitivo, das formas verbais conxugadas que rematen en -r ou -s e dos pronomes enclticos nos, vos e lles: vou colle-las laranxas, perdche-los cartos, collmo-lo saco, ti e-lo demo, xa sbe-lo que pasou, tomuno-lo pelo, duvo-la boneca, quitulle-las ganas de rir. b) Despois dos pronomes tnicos ns e vs cando van seguidos dunha precisin numrica: n-los dous, v-los sete. c) Despois de ambos, entrambos e todos, cos seus femininos, da preposicin tras, da conxuncin copulativa (e) mais: mbalas das, fixrono entrmbolos dous, tdolos das e tdalas noites, estalle tralos montes de acol, fomos eu e mailo fillo do seor Miguel.
65

A asimilacin indicada en a) e b) pode non darse se despois da palabra rematada en -r ou en -s hai unha pausa. Anda que non se represente graficamente, a nica pronunciacin recomendable a que reproduce a segunda forma nos contextos sinalados: vender a casa [ben"1 dela"kasa]. 14.1.2. Contraccins 14.1.2.1. Contraccins coas preposicins As preposicins a, con, de e en contraen co artigo:
ART. PREP. A CON DE EN O A OS AS

ao / co do no

coa da na

aos / s cos dos nos

s coas das nas

O encontro da preposicin a co artigo masculino o(s) reslvese graficamente como ao(s) ou (s). A pronuncia correcta, sexa cal for a sa representacin, [O], que a nica que se rexistra en practicamente todo o dominio lingstico galego. Estas contraccins realzanse tamn cando o artigo dos topnimos vai precedido dunha destas preposicins: veo da Corua, estou na Pobra do Caramial, vou ao Carballio. Mais non se realizan cando a preposicin non rexe o substantivo determinado polo artigo: antes de os galos cantaren.
66

14.1.2.2. Encontro do artigo coa conxuncin comparativa ca O encontro da conxuncin comparativa ca co artigo determinado represntase ca o(s), ca a(s) ou c(s), c(s) ( mis run ca o / c demo, Betanzos mis pequeno ca a / c Corua), anda que a pronuncia xeral [kO], [ka]. Cando a conxuncin vai seguida da preposicin a nunca se representa a contraccin na lingua escrita, anda que de feito se realice na fala: qureme mis a min ca a ti. Consecuentemente, tampouco se representa a contraccin cando a preposicin vai contrada co artigo: qurolle ao meu fillo mis ca ao de ningun, caeulle mis auga nosa ca deles. Cmpre sinalar que se est facendo referencia s s contraccins da conxuncin comparativa ca, non s de que, que non se representan nunca na lingua escrita, nin cando ten valor comparativo nin con calquera outro: sbeme mellor a laranxa que o limn, deilles aos meus nenos mis que aos de Felisa, dxome que o teu peor, mis novo do que o meu 14.2. O artigo indeterminado 14.2.1. Formas O artigo indeterminado presenta as seguintes formas:
MASCULINO SINGULAR PLURAL FEMININO

un uns

unha unhas

67

14.2.2. Contraccins As preposicins con, de e en contraen co artigo indeterminado:

ART. PREP. CON DE EN UN UNHA UNS UNHAS

cun dun nun

cunha dunha nunha

cuns duns nuns

cunhas dunhas nunhas

Se a preposicin non forma parte da mesma frase ca o artigo, non se realiza a contraccin: de un mdico estar al, salvaralle a vida (= de estar al un mdico, salvaralle a vida). Para a resolucin dos encontros das preposicins con, de e en co numeral e indefinido un, vxase 15.4.3 e 16.1.

68

15. PRONOMES
15.1. Persoais O paradigma dos pronomes persoais establcese como segue: 15.1.1. Serie tnica
FORMAS OBLICUAS NMERO PERSOA SUXEITO LIBRES NON REFL. REFL. LIGADAS NON REFL. REFL.

SING.

PLURAL

1 2 3 1 2 3

eu

min ti el, ela si ns / nosoutros, -as vs / vosoutros, -as eles, elas si

comigo contigo consigo connosco convosco consigo

As formas de cortesa son vostede e vostedes, que esixen verbo en terceira persoa de singular ou plural, respectivamente. As preposicins en e de contraen co pronome persoal de terceira persoa, segundo se indica no cadro seguinte:
PRON. PREP. EN DE EL ELA ELES ELAS

nel del

nela dela

neles deles

nelas delas
69

Estas contraccins non teen lugar cando a preposicin non rexe directamente o pronome: De eles chegaren en tempo, imos xuntos. 15.1.2. Serie tona
NM. NON REFLEXIVO PERSOA E XNERO DAT. ACUS REFLEX.

SING.

1 2 3 1 2 3

che
MASC. FEM.

lle

PL.

MASC. FEM.

lles

me te o, lo, no a, la, na nos vos os, los, nos as, las, nas

se

se

As formas o, lo e no (cos correspondentes femininos e plurais) son variantes combinatorias, de maneira que cada unha delas aparece nuns contextos fonticos especficos en que non poden aparecer as outras: lo sase cando o pronome encltico dunha forma verbal (excludo o participio) ou pronominal rematada en -s ou -r (coller collelo, colles - cllelo) e tras o adverbio u (antes *ub: ulo?); no sase tras as formas verbais que acaban en ditongo (fai - faino; dei - deina; comeu - comeuna; feriu - feriuno; deixou - deixouna); o, en fin, sase en todos os outros casos (collo - clloo, colln - collino, fan - fano, non vexo - non o vexo, mal vexo - mal o vexo etc.). A concorrencia dos pronomes en dativo co acusativo de terceira persoa reslvese como segue:
70

ACUS. DAT. ME CHE LLE NOS VOS LLES

O/LO

A/LA

OS/LOS

AS/LAS

mo cho llo nolo volo llelo

ma cha lla nola vola llela

mos chos llos nolos volos llelos

mas chas llas nolas volas llelas

15.2. Posesivos O paradigma dos pronomes posesivos presenta en galego moderno unha nica serie:
PERSOA SINGULAR MASC. FEM. PLURAL MASC. FEM.

1
SING.

meu teu seu noso voso seu

mia ta sa nosa vosa sa

meus teus seus nosos vosos seus

mias tas sas nosas vosas sas

2 3 1

PL.

2 3

As formas do masculino singular meu, teu, seu, noso, voso, seu, pdense usar precedidas de de, sen variacin de xnero e nmero: temos tres casas de noso (da nosa propiedade), boa de seu (en por si).
71

Existe tamn un posesivo de respecto, mi, que acompaa a madre, padre, ocasionalmente a to e anda a outros substantivos de tratamento (amo, seor). Hai ademais unhas formas de posesivo ligadas a un distributivo, que non presentan variacin de forma en relacin coa categora de persoa: cadanseu, cadansa, cadanseus, cadansas: dronnos (a) cadanseu libro; foron mia nai e mais ela, e colleron (a) cadansa peza de pan; compraron (a) cadanseus zapatos. 15.3. Demostrativos 15.3.1. Paradigma dos pronomes demostrativos O paradigma dos pronomes demostrativos establcese como segue:
PROX. I NM. SING. PL. SING. II PL. SING. III PL. MASC. FEM. NEUTRO

este estes ese eses aquela aqueles

esta estas esa esas quela aquelas

isto iso aquilo

15.3.2. Combinacin co indefinido outro O demostrativo combnase co indefinido outro, dando lugar en cada caso formacin dunha nova palabra, xa que s o segundo elemento admite morfemas de xnero e nmero:
72

PROX. I

NM. SING. PL. SING.

MASC.

FEM.

estoutro estoutros esoutro esoutros aqueloutro aqueloutros

estoutra estoutras esoutra esoutras aqueloutra aqueloutras

II

PL. SING.

III

PL.

Anda que estas son as formas habituais para o masculino e o feminino, existen tamn as formas plenas, que son as nicas posibles para o neutro: estes outros, aquilo outro. 15.3.3. Contraccins coas preposicins en e de O mesmo ca o pronome persoal tnico de terceira persoa, o pronome demostrativo contrae coas preposicins en e de: deste, neste, destoutra, nesoutra, daquilo, daqueloutros, naquela, etc. Estas contraccins non teen lugar cando a preposicin non rexe o substantivo modificado polo demostrativo: de estas razns seren admitidas. 15.4. Cuantificadores e identificadores 15.4.1. Formas dos cuantificadores algn, algunha, algns, algunhas algun algo ningn, ningunha, ningns, ningunhas
73

ningun nada ren ou res un, unha, uns, unhas varios, varias pouco, pouca, poucos, poucas bastante, bastantes abondo, abonda, abondos, abondas moito, moita, moitos, moitas ben demasiado, demasiada, demasiados, demasiadas mis menos tanto, tanta, tantos, tantas todo, toda, todos, todas cada; cadaqun ambos, ambas; entrambos, entrambas 15.4.2. Formas dos identificadores outro, outra, outros, outras calquera; quenquera tal, tales mesmo, mesma, mesmos, mesmas propio, propia, propios, propias o demais, a demais, os demais, as demais o mis, a mis, os mis, as mis certo, certa, certos, certas determinado, determinada, determinados, determinadas 15.4.3. Contraccins Algn e outro, cos seus femininos e plurais, contraen coas preposicins en e de: nalgn, nalgunha...; dalgn, dalgunha...; noutro, noutra...; doutro, doutra... Con algun e algo non se marca contraccin na escrita.
74

Se o cuantificador ou o identificador est iniciado por un(s), unha(s) ou por o(s), a(s) (uns cantos, un pouco, o demais, o mis), as contraccins son as indicadas para os artigos (vide 14.1.2. e 14.2.2.). O indefinido un(s), unha(s), cando acta como adxectivo, presenta as mesmas contraccins ca o artigo indeterminado (vide 14.2.2): falounos duns problemas que non demos entendido; casou cun de Sarria. Cando se usa como pronominal xeralmente represntase a contraccin coas preposicins de e en, dando lugar s formas dun(s), dunha(s), nun(s), nunha(s): estn sempre a falar mal dun; a resposta hai que buscala nun mesmo; por contra, non se representa na escrita a contraccin coa preposicin con: tanto se comprometa con un coma con outro; cada domingo a ao teatro con unha, nunca o viamos coa mesma rapaza. 15.5. Relativos, interrogativos e exclamativos Para o relativo e interrogativo ou exclamativo o galego ten catro formas: das sen variacin de xnero e nmero, que e quen; outra que admite morfema de plural, cal (pl. cales); e outra que pode ter morfemas de xnero e nmero, canto (canta, cantos, cantas). Existe ademais un relativo posesivo cuxo, que presenta flexin de xnero e nmero (cuxa, cuxos, cuxas).

75

16. NUMERAIS
16.1. Cardinais cero un/unha dous/das tres catro cinco seis sete oito nove dez once doce trece catorce quince dezaseis dezasete dezaoito dezanove vinte vinte e un / vinte e unha vinte e dous / vinte e das, etc. trinta trinta e un, trinta e unha, etc. corenta cincuenta sesenta setenta oitenta noventa cen cento un, cento unha, etc. douscentos / duascentas trescentos / trescentas catrocentos / catrocentas cincocentos / cincocentas, quientos/ -as seiscentos / seiscentas setecentos / setecentas oitocentos / oitocentas novecentos / novecentas mil

Cando os numerais vinte, trinta, corenta..., noventa van seguidos da conxuncin e, contraen na pronunciacin a sa vogal final coa conxuncin e nunha realizacin [E]: vinte e sete ["bintE"sEte], trinta e das ["trintE"Duas], oitenta e catro [oj"tEntE"katro]. Cento, milln, billn, trilln, anda que expresan nmero, funcionan como substantivos, igual que ducia, decena, centena.
76

Os numerais un, unha, cando son adxectivos, contraen con de, en e con, da mesma maneira ca os artigos indeterminados (vide 14.2.2). Pola contra, cando son pronominais, normalmente contraen coas preposicins en e de, pero non coa preposicin con, da mesma maneira ca o indefinido un(s), unha(s): equivocouse nunha ou en das respostas; con unha xa me abonda. 16.2. Ordinais primeiro segundo terceiro cuarto quinto sexto stimo oitavo noveno dcimo undcimo / dcimo primeiro duodcimo / dcimo segundo dcimo terceiro dcimo cuarto dcimo quinto dcimo sexto dcimo stimo dcimo oitavo dcimo noveno vixsimo vixsimo primeiro vixsimo segundo, etc. trixsimo cuadraxsimo quincuaxsimo sesaxsimo septuaxsimo octoxsimo nonaxsimo centsimo milsimo millonsimo

Todas estas formas admiten morfemas de xnero e nmero, que nas formas compostas s se unen ao ltimo elemento (dcimo primeira).

77

16.3. Multiplicativos dobre; duplo, dupla triplo, tripla cudruplo, cudrupla quntuplo, quntupla sxtuplo, sxtupla sptuplo, sptupla ctuplo, ctupla nnuplo, nnupla dcuplo, dcupla cntuplo, cntupla

Os restantes frmanse mediante o cardinal correspondente seguido da palabra veces. 16.4. Partitivos medio, -a terzo, -a cuarto, -a quinto, -a sexto, -a stimo, -a oitavo, -a noveno, -a dcimo, -a onceavo, -a doceavo, -a centsimo, -a milsimo, -a millonsimo, -a

Ntese que a partir de 1/11 (e exceptuados 1/100, 1/1000, 1/1.000.000) o partitivo faise engadindo ao cardinal o sufixo -avo: (1/16) un dezaseisavo, (2/29) dous vinte e noveavos, (7/345) sete trescentos corenta e cincoavos.

78

17. VERBO
17.1. Paradigmas regulares I Conxugacin
ANDAR

II Conxugacin
VARRER INDICATIVO

III Conxugacin
PARTIR

PRESENTE

ando andas anda andamos andades andan

COPRETRITO

varro varres varre varremos varredes varren varra varras varra varriamos varriades varran varrn varriches varreu varremos varrestes varreron varrera varreras varrera varreramos varrerades varreran

parto partes parte partimos partides parten parta partas parta partiamos partiades partan partn partiches partiu partimos partistes partiron partira partiras partira partiramos partirades partiran
79

andaba andabas andaba andabamos andabades andaban

PRETRITO

andei andaches andou andamos andastes andaron

ANTEPRETRITO

andara andaras andara andaramos andarades andaran

FUTURO

andarei andars andar andaremos andaredes andarn

POSPRETRITO

varrerei varrers varrer varreremos varreredes varrern varrera varreras varrera varreriamos varreriades varreran
SUBXUNTIVO

partirei partirs partir partiremos partiredes partirn partira partiras partira partiriamos partiriades partiran

andara andaras andara andariamos andariades andaran

PRESENTE

ande andes ande andemos andedes anden

PRETRITO

varra varras varra varramos varrades varran varrese varreses varrese varrsemos varrsedes varresen varrer varreres varrer varrermos varrerdes varreren

parta partas parta partamos partades partan partise partises partise partsemos partsedes partisen partir partires partir partirmos partirdes partiren

andase andases andase andsemos andsedes andasen

FUTURO

andar andares andar andarmos andardes andaren

80

IMPERATIVO

anda andade

varre varrede
INFINITIVO CONXUGADO

parte partide

andar andares andar andarmos andardes andaren

varrer varreres varrer varrermos varrerdes varreren

FORMAS NOMINAIS

partir partires partir partirmos partirdes partiren

INFINITIVO

andar
XERUNDIO

varrer varrendo varrido

partir partindo partido

andando
PARTICIPIO

andado 17.2. Observacins

17.2.1. Alteracins grficas Hai algunhas alteracins grficas reguladas polas leis de distribucin de grafemas expostas en 1.2 e 1.3: c/qu, g/gu e z/c alternan na representacin grfica da raz do verbo segundo que a vogal que siga sexa a, o ou e, i respectivamente: (sacar) saco, sacas / saque, (delinquir) delinco, delinca / delinque, delinqua, (segar) sego, segas / segue, (erguer) ergo, erga / ergue, ergua,
81

(cazar) cazo, cazas / cace, (cocer) cozo, coza / coce, coca. 17.2.2. Asimilacins A primeira persoa de plural perde o -s cando leva encltico o pronome nos: vmonos. Cando unha forma verbal rematada en -s ou en -r vai seguida polos pronomes lo, la, los, las, elimnanse, por asimilacin total, o -s e o -r: cantar lo > cantalo, cantas la > cntala. Cando a forma verbal remata en -n, estas variantes convertronse en no, na, nos, nas, e a secuencia nn simplificouse: comeron las > comronnas > comronas. 17.2.3. Verbos en -cer e -cir Os verbos en -cer (menos facer e derivados) e en -cir (menos dicir e derivados) son completamente regulares (a menos que tean algunha das alternancias voclicas de que se falar mis adiante en 17.2.5). Por exemplo:

82

INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO

SUBXUNTIVO PRESENTE

IMPERATIVO

obedezo obedeces obedece obedecemos obedecedes obedecen

PRETRITO

obedeca obedecas obedeca obedeciamos obedeciades obedecan

ANTEPRETRITO

obedeza obedezas obedeza obedezamos obedezades obedezan

PRETRITO

obedece

obedecede
INF. CONX.

obedecn obedeciches obedeceu obedecemos obedecestes obedeceron

FUTURO

obedecera obedeceras obedecera obedeceramos obedecerades obedeceran

POSPRETRITO

obedecese obedeceses obedecese obedecsemos obedecsedes obedecesen

FUTURO

obedecer obedeceres obedecer obedecermos obedecerdes obedeceren

F. NOMINAIS

obedecerei obedecers obedecer obedeceremos obedeceredes obedecern

obedecera obedeceras obedecera obedeceriamos obedeceriades obedeceran

obedecer obedeceres obedecer obedecermos obedecerdes obedeceren

INF. obedecer XER. obedecendo PART. obedecido

83

TRADUCIR
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

traduzo traduces traduce traducimos traducides traducen

PRETRITO

traduca traducas traduca traduciamos traduciades traducan

ANTEPRETRITO

traduza traduzas traduza traduzamos traduzades traduzan

PRETRITO

traduce

traducide
INF. CONX.

traducn traduciches traduciu traducimos traducistes traduciron

FUTURO

traducira traduciras traducira traduciramos traducirades traduciran

POSPRETRITO

traducise traducises traducise traducsemos traducsedes traducisen

FUTURO

traducir traducires traducir traducirmos traducirdes traduciren

F. NOMINAIS

traducirei traducirs traducir traduciremos traduciredes traducirn

traducira traduciras traducira traduciriamos traduciriades traduciran

traducir traducires traducir traducirmos traducirdes traduciren

INF. traducir XER. traducindo PART. traducido

84

17.2.4. Verbos con radical acabado en vogal 17.2.4.1. Verbos acabados en -ear, -oar Son completamente regulares:
NOMEAR
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

nomeo nomeas nomea nomeamos nomeades nomean

PRETRITO

nomeaba nomeabas nomeaba nomeabamos nomeabades nomeaban

ANTEPRETRITO

nomee nomees nomee nomeemos nomeedes nomeen

PRETRITO

nomea

nomeade
INF. CONX.

nomeei nomeaches nomeou nomeamos nomeastes nomearon

FUTURO

nomeara nomearas nomeara nomearamos nomearades nomearan

POSPRETRITO

nomease nomeases nomease nomesemos nomesedes nomeasen

FUTURO

nomear nomeares nomear nomearmos nomeardes nomearen

F. NOMINAIS

nomearei nomears nomear nomearemos nomearedes nomearn

nomeara nomearas nomeara nomeariamos nomeariades nomearan

nomear nomeares nomear nomearmos nomeardes nomearen

INF. nomear XER. nomeando PART. nomeado

85

AMONTOAR
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

amontoo amontoas amontoa amontoamos amontoades amontoan

PRETRITO

amontoaba amontoabas amontoaba amontoabamos amontoabades amontoaban

ANTEPRETRITO

amontoe amontoes amontoe amontoemos amontoedes amontoen

PRETRITO

amontoa

amontoade
INF. CONX.

amontoei amontoaches amontoou amontoamos amontoastes amontoaron

FUTURO

amontoara amontoaras amontoara amontoaramos amontoarades amontoaran

POSPRETRITO

amontoase amontoases amontoase amontosemos amontosedes amontoasen

FUTURO

amontoar amontoares amontoar amontoarmos amontoardes amontoaren

F. NOMINAIS

amontoarei amontoars amontoar amontoaremos amontoaredes amontoarn

amontoara amontoaras amontoara amontoariamos amontoariades amontoaran

amontoar amontoares amontoar amontoarmos amontoardes amontoaren

INF. amontoar XER. amontoando PART. amontoado

17.2.4.2. Verbos acabados en -iar, -uar Entre os acabados en -iar, -uar, anda que regulares sempre, cmpre distinguir: a) aqueles en que ia, io, ie ou ua, uo, ue son sempre ditongo (cambio, cambia, cambie; minguo, mingua, minge ), e b) os que teen aquelas secuencias conservadas como hiato (afo, afa, afe, e mesmo a-fi-ar, ou acento, acenta, acente).

86

a) CAMBIAR
PRES. IND. PRES. SUBX. IMPERATIVO

b) AFIAR
PRES. IND. PRES. SUBX. IMPERATIVO

cambio cambias cambia cambiamos cambiades cambian cambie

cambies cambie cambiemos cambiade cambiedes cambien cambia

afo afas afa afiamos afiades afana fe

afes afe afiemos afiedes afen afa

afiade

No resto do paradigma non hai diferenza acentual, pero foneticamente as secuencias -ia-, -ie- pronncianse como ditongo nos verbos do primeiro tipo cam-bia-mos, cam-bia-des, cam-bia-ba, cam-bie-des, cam-bia-rei, cam-biar etc.) e como hiatos nos do segundo tipo (a-fi-a-mos, a-fi-a-ba, a-fi-a-rei, a-fi-ar). Os do tipo a) constiten o grupo maioritario; son, nomeadamente, os que se corresponden con substantivos en -io, -ia: cambiar, oficiar, viciar, etc. (cf. os substantivos correspondentes: cambio, oficio, vicio, etc.). Os do tipo b) son menos abundantes; correspndense case sempre cos substantivos en -o, -a: adiar, agoniar, arrefriar, asubiar, aviar, chiar, confiar, espiar, fiar, guiar, liar, miar, variar, vixiar, xunto con outros membros das mesmas familias lxicas (desafiar, desconfiar, porfiar, etc.) (cf. os substantivos da, agona, fro, asubo, avo, cho, espa, fo, gua, vixa, etc.). Conxganse tamn conforme este modelo ansiar e paliar.

87

17.2.4.3. Verbos acabados en -aer, -oer, -ar, -or Caer ( decaer, recaer ), choer, doer ( condoer ), moer (remoer), proer, roer (corroer), or (desor, entreor), sar (sobresar), os derivados de traer (atraer, distraer...), etc., son regulares, pero intercalan un -i- sen valor morfolxico entre a raz e a desinencia, cando esta empeza por o ou por a.
CAER PRES. IND. COPRETR. PRETRITO PRES. SUBX. IMPERATIVO

caio caes cae caemos caedes caen

caa caas caa caamos caades caan

can caches caeu caemos caestes caeron

MOER

caia caias caia caiamos caiades caian

cae

caede

PRES. IND.

COPRETR.

PRETRITO

PRES. SUBX. IMPERATIVO

moio moes moe moemos moedes moen

moa moas moa moamos moades moan

mon moches moeu moemos moestes moeron

SAR

moia moias moia moiamos moiades moian

moe

moede

PRES. IND.

COPRETR.

PRETRITO

PRES. SUBX. IMPERATIVO

saio saes sae samos sades saen

saa saas saa saamos saades saan

san saches sau samos sastes saron

saia saias saia saiamos saiades saian

sae

sade

88

OR PRES. IND. COPRETR. PRETRITO PRES. SUBX. IMPERATIVO

oio oes oe omos odes oen

oa oas oa oamos oades oan

on oches ou omos ostes oron

oia oias oia oiamos oiades oian

oe

ode

Traer, pero non os seus derivados, ten outras irregularidades que se vern en 17.3.25. 17.2.4.4. Verbos en -ur Verbos en -ur: -tribur ( atribur, contribur... ), imbur, argr, -clur (conclur, reclur...), flur e derivados, dilur, -strur (construr, destrur...), estatur, -stitur (destitur, restitur...). Son regulares:
INCLUR PRES. IND. COPRETR. PRES. SUBX. IMPERATIVO

inclo incles incle inclumos includes inclen

inclua incluas inclua incluamos incluades incluan

incla inclas incla incluamos incluades inclan

incle

include

17.2.4.5. Verbos en -er (< -eer) e -ir (< -iir) Os verbos en -er (< -eer) e -ir (< -iir), como crer, descrer; ler, reler, trasler; sobreser e rir, sorrir, son parcialmente irregulares. De todas as maneiras, cmpre ter en conta algns encontros voclicos que na fala e na escrita (xa desde a poca medieval) se resolven en contraccin. Estes
89

encontros son os seguintes: -e- > (ex.: leer > ler), -e- > -- (lees > les), -e- > -- (lea > la), -e- > -i- (leamos > liamos), -e- > -- (res > ris), -i- > -- (riches > riches), -i- > -i- (riamos > riamos).
LER
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

leo les le lemos ledes len

PRETRITO

la las la liamos liades lan

ANTEPRETRITO

lea leas lea leamos leades lean

PRETRITO

le

lede
INF. CONX.

.lin liches leu lemos lestes leron

FUTURO

lera leras lera leramos lerades leran

POSPRETRITO

lese leses lese lsemos lsedes lesen

FUTURO

ler leres ler lermos lerdes leren

F. NOMINAIS

lerei lers ler leremos leredes lern

lera leras lera leriamos leriades leran

ler leres ler lermos lerdes leren

INF.

ler
XER.

lendo PART. lido

Para ver e derivados, que en parte da sa conxugacin habera que inclur nesta epgrafe, vide 17.3.27.

90

RIR
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

ro ris ri rimos rides rin

PRETRITO

ra ras ra riamos riades ran

ANTEPRETRITO

ra ras ra riamos riades ran

PRETRITO

ri

ride
INF. CONX.

rin riches riu rimos ristes riron

FUTURO

rira riras rira riramos rirades riran

POSPRETRITO

rise rises rise rsemos rsedes risen

FUTURO

rir rires rir rirmos rirdes riren

F. NOMINAIS

rirei rirs rir riremos riredes rirn

rira riras rira ririamos ririades riran

rir rires rir rirmos rirdes riren

INF.

rir
XER.

rindo PART. rido

17.2.5. Alternancias voclicas no radical do verbo 17.2.5.1.Verbos en -er Os verbos en -er que teen -e-, -o- como ltimas vogais do lexema presentan unha alternancia ["E]/["e], ["O]/["o], cando son tnicas, segundo a seguinte distribucin: ["E], ["O] na 2 e 3 persoas de singular e na 3 de plural do presente de indicativo; ["e], ["o] no resto. En posicin tona son sempre pechadas.

91

BEBER PRES. IND. PRES. SUBX. IMPERATIVO

COMER PRES. IND. PRES. SUBX. IMPERATIVO

bebo ["e] bebes ["E] bebe ["E] beben ["E]

beba ["e] bebas ["e] bebe [e] beba ["e] beban ["e]

como ["o] coma ["o] comes ["O] comas ["o] come ["o] come ["O] coma ["o] comen ["O] coman ["o]

Queda excluda desta alternancia no presente de indicativo outra serie de verbos que por razns histricas teen vocalismo radical tnico, ou sempre aberto ([E]: querer, quecer, esquecer; [O]: poder), ou sempre pechado ([e]: deber, crer, ler, e sobreser, as como os derivados de todos eles; e, en boa parte do territorio lingstico galego, tamn os verbos rematados en -cer: parecer, etc.). Esta alternancia non ten repercusins grficas. Unicamente as pode ter cando, por razns de clareza, queiramos diferenciar parellas homgrafas: (el) cme / come (ti). Neste caso acentuarase graficamente a palabra en que apareza a vogal aberta. 17.2.5.2. Alternancias voclicas nos verbos en -ir A maiora dos verbos da terceira conxugacin manteen inalterada a ltima vogal do radical ao longo de todo o paradigma. Ocorre isto, sen excepcin ningunha, cando a (partir, invadir, sobresar, persuadir etc.) ou cando i (finxir, incidir, dividir, transmitir, vivir, corrixir, etc.). Para o modelo de paradigma vxase partir en 17.1.

92

17.2.5.2.1. Verbos con e como vogal final do lexema no infinitivo Estes verbos (advertir, servir, etc.) poden presentar dous tipos de alternancia: a) Hai un grupo que troca o e en i nas formas do presente de indicativo e imperativo en que a raz tnica e, ademais, en todo o presente de subxuntivo:
ADVERTIR PRES. IND. PRES. SUBX. IMPERATIVO

advirto advirtes advirte advertimos advertides advirten

advirta advirtas advirta advirtamos advirtades advirtan

advirte

advertide

Conforme ao modelo anterior conxganse os seguintes verbos: adherir; advertir, divertir; agredir, transgredir; conferir, diferir, inferir, preferir, proferir, referir, transferir; competir, repetir; concernir, discernir; espelir; espir; dixerir, inxerir, suxerir; inserir; medir; pedir e derivados; reflectir; vestir, investir, revestir. b) Hai outro grupo que presenta unha variacin tripla no vocalismo da raz: en posicin tona sempre e [e] (ags no presente de subxuntivo); en posicin tnica hai e [E] nas persoas 2, 3 de singular e 3 de plural do presente de indicativo e i na persoa 1 de singular do presente de indicativo, na 2 de singular do imperativo e en todo o presente de subxuntivo.

93

SERVIR PRES. IND. PRES. SUBX. IMPERATIVO

sirvo serves ["E] serve ["E] servimos [e] servides [e] serven ["E]

sirva sirvas sirva sirvamos sirvades sirvan

sirve

servide

O mesmo paradigma o dos verbos ferir, mentir, sentir, seguir e dos seus derivados e compostos: malferir; desmentir; asentir, consentir, resentir, conseguir, perseguir e proseguir (advrtase que conferir, inferir, etc. non son derivados de ferir, senn que se remontan base latina -FERRE). 17.2.5.2.2. Verbos con u como vogal final do lexema no infinitivo Os verbos que teen u como vogal final do lexema no infinitivo (discutir, fuxir, etc.) poden presentar das posibilidades de conxugacin: a) Verbos do tipo discutir Hai verbos en -u...ir (discutir, conducir, etc.) que son completamente regulares e seguen o modelo de partir (vide 17.1). Son os seguintes (a maiora deles de procedencia culta): argr, asumir, atur, -clur (conclur, exclur, inclur, reclur), -cumbir (incumbir, sucumbir...), cumprir completar, -cutir (discutir, percutir, repercutir...), curtir, derrur, dilur, diminur, -ducir (aducir, conducir, deducir, inducir, reducir, seducir, traducir...), embutir, escapulir, esculpir,
94

estatur, gruir, flur e derivados (aflur, conflur, influr, reflur...), fulxir (e refulxir), -fundir (fundir derreter, afundir, confundir, difundir, infundir, refundir), imbur, insurxir, -ludir (aludir, eludir), nutrir, presumir, resumir, rustrir, -stitur (constitur, destitur, institur, prostitur, reconstitur, restitur, substitur...), -strur (construr, destrur, instrur, obstrur, reconstrur...), suplir, -tribur (atribur, contribur, distribur, retribur...), tupir e derivados (entupir, desentupir), unir e derivados (desunir, reunir), unxir, urxir, zurcir. b) Verbos do tipo fuxir Hai outro grupo de verbos en -u...ir, menos numeroso, que presenta unha alternancia tradicional u/o: [O] nas persoas 2 e 3 de singular e 3 de plural do presente de indicativo, [u] no resto do paradigma:
FUXIR PRES. IND. PRES. SUBX. IMPERATIVO

fuxo foxes ["O] foxe ["O] fuximos fuxides foxen ["O]

fuxa fuxas fuxa fuxamos fuxades fuxan

fuxe

fuxide

Conforme a este modelo, conxganse tamn os seguintes verbos: acudir, bulir (e rebulir), cubrir e derivados (descubrir, encubrir, recubrir), cumprir ser mester, cuspir, durmir, engulir, fundir render, fuxir, lucir e derivados (deslucir, entrelucir, relucir, translucir, tremelucir), mulir, muxir, pulir, ruxir, sacudir, subir, sufrir, sumir (e os seus derivados consumir e ensumir), tusir, ulir, urdir, xunguir, xurdir.
95

17.2.6. Produtividade da 2 e 3 conxugacins Mantense como verbos da segunda: converxer, emerxer, encher, erguer, esparexer, fender, ferver, premer, render, repeler, rexer, toller, xemer. Tamn se conservan como verbos da segunda os derivados de bater (abater, combater, debater, rebater), correr (concorrer, decorrer, discorrer, escorrer, incorrer, ocorrer, percorrer, recorrer, socorrer, transcorrer ), romper ( corromper, interromper, irromper, prorromper) e verter (converter, inverter, perverter, reverter, subverter; pero advertir e divertir). Para caer e traer vxase 17.2.4.3 e 17.3.25, respectivamente. Pasaron terceira concibir, escribir, vivir, dicir, elixir e derivados, as como aducir, recibir e os restantes membros da familia lxica (vxase unha explicacin mis detallada en dicir, 17.3.5).

96

17.3. Paradigmas dos verbos irregulares 17.3.1. Caber

INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

caibo cabes cabe cabemos cabedes caben

PRETRITO

caba cabas caba cabiamos cabiades caban

ANTEPRETRITO

caiba caibas caiba caibamos caibades caiban

PRETRITO

cabe

cabede
INF. CONX.

couben coubeches coubo coubemos coubestes couberon

FUTURO

coubera couberas coubera couberamos couberades couberan

POSPRETRITO

coubese coubeses coubese coubsemos coubsedes coubesen

FUTURO

caber caberes caber cabermos caberdes caberen

F. NOMINAIS

caberei cabers caber caberemos caberedes cabern

cabera caberas cabera caberiamos caberiades caberan

couber couberes couber coubermos couberdes couberen

INF. caber XER. cabendo PART. cabido

97

17.3.2. Caer (vide 17.2.4.3) 17.3.3. Crer (vide 17.2.4.5) 17.3.4. Dar
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

dou ds d damos dades dan

PRETRITO

daba dabas daba dabamos dabades daban

ANTEPRETRITO

dea deas dea deamos deades dean

PRETRITO

dade
INF. CONX.

dei deches deu demos destes deron

FUTURO

dera deras dera deramos derades deran

POSPRETRITO

dese deses dese dsemos dsedes desen

FUTURO

dar dares dar darmos dardes daren

F. NOMINAIS

darei dars dar daremos daredes darn

dara daras dara dariamos dariades daran

der deres der dermos derdes deren

INF.

dar
XER.

dando PART. dado

98

17.3.5. Dicir
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

digo dis di dicimos dicides din

PRETRITO

dica dicas dica diciamos diciades dican

ANTEPRETRITO

diga digas diga digamos digades digan

PRETRITO

di

dicide
INF. CONX.

dixen dixeches dixo dixemos dixestes dixeron

FUTURO

dixera dixeras dixera dixeramos dixerades dixeran

POSPRETRITO

dixese dixeses dixese dixsemos dixsedes dixesen

FUTURO

dicir dicires dicir dicirmos dicirdes diciren

F. NOMINAIS

direi dirs dir diremos diredes dirn

dira diras dira diriamos diriades diran

dixer dixeres dixer dixermos dixerdes dixeren

INF. dicir XER. dicindo PART. dito

Conxganse tamn as os derivados de dicir: contradicir, desdicir, predicir. No galego actual existe unha tendencia maioritaria a conxugar os verbos bendicir e maldicir de maneira totalmente regular (bendice, bendicir, bendiza, bendiciu, etc.), se ben tampouco parece condenable, sobre todo no presente de indicativo e subxuntivo, a conxugacin seguindo o modelo de dicir.

99

17.3.6. Doer (vide 17.2.4.3) 17.3.7. Estar

INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

estou ests est estamos estades estn

PRETRITO

estaba estabas estaba estabamos estabades estaban

ANTEPRETRITO

estea esteas estea esteamos esteades estean

PRETRITO

est

estade
INF. CONX.

estiven estiveches estivo estivemos estivestes estiveron

FUTURO

estivera estiveras estivera estiveramos estiverades estiveran

POSPRETRITO

estivese estiveses estivese estivsemos estivsedes estivesen

FUTURO

estar estares estar estarmos estardes estaren

F. NOMINAIS

estarei estars estar estaremos estaredes estarn

estara estaras estara estariamos estariades estaran

estiver estiveres estiver estivermos estiverdes estiveren

INF. estar XER. estando PART. estado

Os verbos arrestar, contrastar, obstar, prestar, restar, derivados latinos de STARE, por seren hoxe semanticamente opacos, son totalmente regulares: resto, restaba, restei...

100

17.3.8. Facer
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

fago fas fai facemos facedes fan

PRETRITO

faca facas faca faciamos faciades facan

ANTEPRETRITO

faga fagas faga fagamos fagades fagan

PRETRITO

fai

facede
INF. CONX.

fixen fixeches fixo fixemos fixestes fixeron

FUTURO

fixera fixeras fixera fixeramos fixerades fixeran

POSPRETRITO

fixese fixeses fixese fixsemos fixsedes fixesen

FUTURO

facer faceres facer facermos facerdes faceren

F. NOMINAIS

farei fars far faremos faredes farn

fara faras fara fariamos fariades faran

fixer fixeres fixer fixermos fixerdes fixeren

INF. facer XER. facendo PART. feito

Conxganse do mesmo xeito os derivados de facer (afacer, desfacer, refacer, satisfacer).

101

17.3.9. Haber
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

hei has ha, hai habemos habedes han

PRETRITO

haba habas haba habiamos habiades haban

ANTEPRETRITO

haxa haxas haxa haxamos haxades haxan

PRETRITO

INF. CONX.

houben houbeches houbo houbemos houbestes houberon

FUTURO

houbera houberas houbera houberamos houberades houberan

POSPRETRITO

houbese houbeses houbese houbsemos houbsedes houbesen

FUTURO

haber haberes haber habermos haberdes haberen

F. NOMINAIS

haberei habers haber haberemos haberedes habern

habera haberas habera haberiamos haberiades haberan

houber houberes houber houbermos houberdes houberen

INF. haber XER. habendo PART. habido

102

17.3.10. Ir
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

vou vas vai imos ides van

PRETRITO

a as a iamos iades an
ANTEPRETRITO

vaia vaias vaia vaiamos vaiades vaian

PRETRITO

vai vamos ide

INF. CONX.

fun fuches foi fomos fostes foron

FUTURO

fora foras fora foramos forades foran

POSPRETRITO

fose foses fose fsemos fsedes fosen

FUTURO

ir ires ir irmos irdes iren

F. NOMINAIS

irei irs ir iremos iredes irn

ira iras ira iriamos iriades iran

for fores for formos fordes foren

INF.

ir
XER.

indo
PART.

ido

O verbo derivado latino preterir carece de motivacin semntica; nas persoas en que non defectivo conxgase como advertir (17.2.5.2.1), e non como derivado de ir.

103

17.3.11. Ler (vide 17.2.4.5) 17.3.12. Moer (vide 17.2.4.3) 17.3.13.a) Or (vide ademais 17.2.4.3)
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

oio oes oe omos odes oen

PRETRITO

oa oas oa oamos oades oan

ANTEPRETRITO

oia oias oia oiamos oiades oian

PRETRITO

oe

ode
INF. CONX.

on oches ou omos ostes oron

FUTURO

ora oras ora oiramos oirades oran

POSPRETRITO

ose oses ose osemos osedes osen

FUTURO

or ores or ormos ordes oren

F. NOMINAIS

oirei oirs oir oiremos oiredes oirn

oira oiras oira oiriamos oiriades oiran

or ores or ormos ordes oren

INF.

or
XER.

ondo PART. odo

104

17.3.13.b) Ouvir
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

ouzo ouves ouve ouvimos ouvides ouven

PRETRITO

ouva ouvas ouva ouviamos ouviades ouvan

ANTEPRETRITO

ouza ouzas ouza ouzamos ouzades ouzan

PRETRITO

ouve

ouvide
INF. CONX.

ouvn ouviches ouviu ouvimos ouvistes ouviron

FUTURO

ouvira ouviras ouvira ouviramos ouvirades ouviran

POSPRETRITO

ouvise ouvises ouvise ouvsemos ouvsedes ouvisen

FUTURO

ouvir ouvires ouvir ouvirmos ouvirdes ouviren

F. NOMINAIS

ouvirei ouvirs ouvir ouviremos ouviredes ouvirn

ouvira ouviras ouvira ouviriamos ouviriades ouviran

ouvir ouvires ouvir ouvirmos ouvirdes ouviren

INF. ouvir XER. ouvindo PART. ouvido

105

17.3.14. Parir
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

pairo pares pare parimos parides paren

PRETRITO

para paras para pariamos pariades paran

ANTEPRETRITO

paira pairas paira pairamos pairades pairan

PRETRITO

pare

paride
INF. CONX.

parn pariches pariu parimos paristes pariron

FUTURO

parira pariras parira pariramos parirades pariran

POSPRETRITO

parise parises parise parsemos parsedes parisen

FUTURO

parir parires parir parirmos parirdes pariren

F. NOMINAIS

parirei parirs parir pariremos pariredes parirn

parira pariras parira paririamos paririades pariran

parir parires parir parirmos parirdes pariren

INF. parir XER. parindo PART. parido

106

17.3.15. Poder
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

podo podes pode podemos podedes poden

PRETRITO

poda podas poda podiamos podiades podan

ANTEPRETRITO

poida poidas poida poidamos poidades poidan

PRETRITO

pode

podede
INF. CONX.

puiden puideches puido puidemos puidestes puideron

FUTURO

puidera puideras puidera puideramos puiderades puideran

POSPRETRITO

puidese puideses puidese puidsemos puidsedes puidesen

FUTURO

poder poderes poder podermos poderdes poderen

F. NOMINAIS

poderei poders poder poderemos poderedes podern

podera poderas podera poderiamos poderiades poderan

puider puideres puider puidermos puiderdes puideren

INF. poder XER. podendo PART. podido

107

17.3.16. a) Poer
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

poo pos pon poemos poedes poen

PRETRITO

poa poas poa poiamos poiades poan

ANTEPRETRITO

poa poas poa poamos poades poan

PRETRITO

pon

poede
INF. CONX.

puxen puxeches puxo puxemos puxestes puxeron

FUTURO

puxera puxeras puxera puxeramos puxerades puxeran

POSPRETRITO

puxese puxeses puxese puxsemos puxsedes puxesen

FUTURO

poer poeres poer poermos poerdes poeren

F. NOMINAIS

poerei poers poer poeremos poeredes poern

poera poeras poera poeriamos poeriades poeran

puxer puxeres puxer puxermos puxerdes puxeren

INF. poer XER. poendo PART. posto

108

17.3.16. b) Pr
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

poo pos pon pomos pondes pon

PRETRITO

pua puas pua puamos puades puan

ANTEPRETRITO

poa poas poa poamos poades poan

PRETRITO

pon

ponde
INF. CONX.

puxen puxeches puxo puxemos puxestes puxeron

FUTURO

puxera puxeras puxera puxeramos puxerades puxeran

POSPRETRITO

puxese puxeses puxese puxsemos puxsedes puxesen

FUTURO

pr pores pr pormos pordes poren

F. NOMINAIS

porei pors por poremos poredes porn

pora poras pora poriamos poriades poran

puxer puxeres puxer puxermos puxerdes puxeren

INF. pr XER. pondo PART. posto

Conxganse igual que poer e pr os seus derivados, tanto os formados con prefixos cultos coma cos populares. As, os formados con ante-, a-, com-, contra-, de-, descom-, dis-, ex-, im-, indis-, o-, predis-, presu-, pro-, re-, recom-, su-, super-, tras-, xusta-.

109

17.3.17. Pracer
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

prazo praces prace pracemos pracedes pracen

PRETRITO

praca pracas praca praciamos praciades pracan

ANTEPRETRITO

praza prazas praza prazamos prazades prazan

PRETRITO

prace

pracede
INF. CONX.

prouguen prougueches prougo prouguemos prouguestes prougueron

FUTURO

prouguera prougueras prouguera prougueramos prouguerades prougueran

POSPRETRITO

prouguese prougueses prouguese prougusemos prougusedes prouguesen

FUTURO

pracer praceres pracer pracermos pracerdes praceren

F. NOMINAIS

pracerei pracers pracer praceremos praceredes pracern

pracera praceras pracera praceriamos praceriades praceran

prouguer prougueres prouguer prouguermos prouguerdes prougueren

INF. pracer XER. pracendo PART. pracido

Os derivados apracer, compracer e despracer son regulares en todo o paradigma.

110

17.3.18. Querer
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

quero queres quere queremos queredes queren

PRETRITO

quera queras quera queriamos queriades queran

ANTEPRETRITO

queira queiras queira queiramos queirades queiran

PRETRITO

quere

querede
INF. CONX.

quixen quixeches quixo quixemos quixestes quixeron

FUTURO

quixera quixeras quixera quixeramos quixerades quixeran

POSPRETRITO

quixese quixeses quixese quixsemos quixsedes quixesen

FUTURO

querer quereres querer querermos quererdes quereren

F. NOMINAIS

quererei querers querer quereremos quereredes querern

querera quereras querera quereriamos quereriades quereran

quixer quixeres quixer quixermos quixerdes quixeren

INF. querer XER. querendo PART. querido

Os derivados cultos de querer (adquirir, inquirir, requirir) son inmotivados semanticamente; seguen por tanto a lei xeral de incorporacin de verbos cultos (vide 17.2.6).

111

17.3.19. Rir (vide 17.2.4.5) 17.3.20. Roer (vide 17.2.4.3) 17.3.21. Saber
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

sei sabes sabe sabemos sabedes saben

PRETRITO

saba sabas saba sabiamos sabiades saban

ANTEPRETRITO

saiba saibas saiba saibamos saibades saiban

PRETRITO

sabe

sabede
INF. CONX.

souben soubeches soubo soubemos soubestes souberon

FUTURO

soubera souberas soubera souberamos souberades souberan

POSPRETRITO

soubese soubeses soubese soubsemos soubsedes soubesen

FUTURO

saber saberes saber sabermos saberdes saberen

F. NOMINAIS

saberei sabers saber saberemos saberedes sabern

sabera saberas sabera saberiamos saberiades saberan

souber souberes souber soubermos souberdes souberen

INF. saber XER. sabendo PART. sabido

112

17.3.22. Sar (vide 17.2.4.3 e 17.3.1, caberei) 17.3.23. Ser

INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

son es [E] [E] somos sodes son

PRETRITO

era eras era eramos erades eran

ANTEPRETRITO

sexa sexas sexa sexamos sexades sexan

PRETRITO

sede
INF. CONX.

fun fuches foi fomos fostes foron

FUTURO

fora foras fora foramos forades foran

POSPRETRITO

fose foses fose fsemos fsedes fosen

FUTURO

ser seres ser sermos serdes seren

F. NOMINAIS

serei sers ser seremos seredes sern

sera seras sera seriamos seriades seran

for fores for formos fordes foren

INF.

ser
XER.

sendo PART. sido

O verbo defectivo sobreser, por ser inmotivado semanticamente, regular nos tempos e persoas en que se conxuga (vide 17.2.4.5).

113

17.3.24. Ter
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

teo tes ten temos tendes / tedes teen

PRETRITO

tia tias tia tiamos tiades tian

ANTEPRETRITO

tea teas tea teamos teades tean

PRETRITO

ten

tende / tede
INF. CONX.

tiven tiveches tivo tivemos tivestes tiveron

FUTURO

tivera tiveras tivera tiveramos tiverades tiveran

POSPRETRITO

tivese tiveses tivese tivsemos tivsedes tivesen

FUTURO

ter teres ter termos terdes teren

F. NOMINAIS

terei ters ter teremos teredes tern

tera teras tera teriamos teriades teran

tiver tiveres tiver tivermos tiverdes tiveren

INF.

ter
XER.

tendo PART. tido

Os derivados abster, ater, conter, deter, entreter, manter, reter e soster conxganse igual que ter.

114

17.3.25. Traer
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

traio traes trae traemos traedes traen

PRETRITO

traa traas traa traamos traades traan

ANTEPRETRITO

traia traias traia traiamos traiades traian

PRETRITO

trae

traede
INF. CONX.

trouxen trouxeches trouxo trouxemos trouxestes trouxeron

FUTURO

trouxera trouxeras trouxera trouxeramos trouxerades trouxeran

POSPRETRITO

trouxese trouxeses trouxese trouxsemos trouxsedes trouxesen

FUTURO

traer traeres traer traermos traerdes traeren

F. NOMINAIS

traerei traers traer traeremos traeredes traern

traera traeras traera traeriamos traeriades traeran

trouxer trouxeres trouxer trouxermos trouxerdes trouxeren

INF. traer XER. traendo PART. trado

Os derivados abstraer, atraer, contraer, distraer, extraer, retraer e subtraer, por seren semanticamente inmotivados, son regulares en todos os tempos: distraio, distraa, distran, distraera, distraerei, distraera, distraia, distraese, distraer (vide 17.2.4.3).

115

17.3.26. Valer
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

vallo vales vale valemos valedes valen

PRETRITO

vala valas vala valiamos valiades valan

ANTEPRETRITO

valla vallas valla vallamos vallades vallan

PRETRITO

vale

valede
INF. CONX.

valn valiches valeu valemos valestes valero

FUTURO

nvalera valeras valera valeramos valerades valeran

POSPRETRITO

valese valeses valese valsemos valsedes valesen

FUTURO

valer valeres valer valermos valerdes valeren

F. NOMINAIS

valerei valers valer valeremos valeredes valern

valera valeras valera valeriamos valeriades valeran

valer valeres valer valermos valerdes valeren

INF. valer XER. valendo PART. valido

Conxgase da mesma maneira o derivado equivaler.

116

17.3.27. Ver
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

vexo ves ve vemos vedes ven

PRETRITO

va vas va viamos viades van

ANTEPRETRITO

vexa vexas vexa vexamos vexades vexan

PRETRITO

ve

vede
INF. CONX.

vin viches viu vimos vistes viron

FUTURO

vira viras vira viramos virades viran

POSPRETRITO

vise vises vise vsemos vsedes visen

FUTURO

ver veres ver vermos verdes veren

F. NOMINAIS

verei vers ver veremos veredes vern

vera veras vera veriamos veriades veran

vir vires vir virmos virdes viren

INF.

ver
XER.

vendo PART. visto

Conxganse igual os derivados motivados: entrever, prever, rever. Prover conxgase como ver nos tempos do tema de presente e nas formas nominais (provexo, provs...; prova...; proverei...), mentres que nos tempos do tema de perfecto tende a facerse regular: provn, proviches, proveu, provemos, provestes, proveron; provera, etc.; provese, etc.; prover, etc.

117

17.3.28. Vir
INDICATIVO PRESENTE COPRETRITO SUBXUNTIVO PRESENTE IMPERATIVO

veo vs vn vimos vindes / vides veen

PRETRITO

via vias via viamos viades vian

ANTEPRETRITO

vea veas vea veamos veades vean

PRETRITO

ven

vinde / vide
INF. CONX.

vin vieches veu viemos viestes vieron

FUTURO

viera vieras viera vieramos vierades vieran

POSPRETRITO

viese vieses viese visemos visedes viesen

FUTURO

vir vires vir virmos virdes viren

F. NOMINAIS

virei virs vir viremos viredes virn

vira viras vira viriamos viriades viran

vier vieres vier viermos vierdes vieren

INF.

vir
XER.

vindo PART. vido

Conxganse igual os derivados de vir (advir, convir, contravir, desconvir, desavir, devir, intervir, previr, provir, reconvir, sobrevir), anda que no tema de perfecto algns deles tendan a conxugarse polo modelo regular (vide advertir, en 17.2.5.2.1).

118

18. ADVERBIOS E LOCUCINS ADVERBIAIS

18.1. De lugar beira a carn a contramn a rente(s) abaixo ac ac acol adiante a al aln algures al al 18.2. De tempo a cada canto a cada pouco a deshora a destempo a diario a mido a tempo acoto agora anda antano antes antes de antonte antonte ao outro da / outro da ao pouco / pouco ao raro / raro aos poucos / s poucos arestora arreo s veces asemade
119

ao lado / lado ao p / p ao redor / redor aqun aqu arredor arriba atrs avante cerca debaixo dentro derredor detrs diante

embaixo en fronte encima enriba fra lonxe ningures onde preto u? vela velaqu xalundes derriba

atrs axia cando cedo cerca daquela de al a pouco de aqu a pouco de camio de cando en cando de cando en vez de momento de raro en raro de tempo en tempo de vez en cando decontado decontino decote decoto deica pouco deica un pouco deseguida deseguido despois detrs diante en diante en tempo endexamais endoutro da

enseguida entn entrementres hogano hoxe hoxe en da inda logo ma mentres namentres noutrora nunca o outro antonte onte outrora para o outro da pasadoma por veces pouco a pouco pouco e pouco preto pronto seguido sempre tarde trasantonte xa xacando xamais

120

18.3. De cantidade e precisin a medias abondo algo apenas bastante ben canto case casemente dabondo de mis de menos de sobra de todo demasiado de vez logo mis malamente medio menos mesmamente mesmo moi moito nada por a pouco s soamente talmente tan tanto xustamente xusto

18.4. De modo a correr a dereitas a eito a escape a feito fin mantenta prsa a propsito a treo adrede amodo ao cabo / cabo ao chou / chou ao dereito / dereito ao fin / fin ao xeito / xeito s prsas s toas asemade as ben como de balde de face de golpe de pronto de propsito de repente de socate de socato de speto devagar en balde
121

engorde gratis mal mellor 18.5. De afirmacin abof as mesmo 18.6. De negacin nin non non xa 18.7. De dbida acaso ao mellor / mellor disque poida que quizabes de certo si

pasenio peor secas

tamn xaora

sequera

tampouco

quizais se cadra se callar seica talvez

122

19. PREPOSICINS E LOCUCINS PREPOSITIVAS

a beira de a carn de a causa de a diferenza de a forza de a par de parte de a pesar de a poder de a por de a prol de a rente(s) de a respecto de a son de a travs de abaixo de acerca de ademais de aga ags aln de amais de ante antes de ao par de / par de ao p de / p de ao redor de / redor de aps aqun de arredor de arriba de ata at atrs de baixo baixo de bardante bardante de beira de cabo cabo de canda canto a cara a cas cas de cerca de cima de co gallo de con con respecto a conforme (a) consonte contra contra de de de par de debaixo de deica dende dentro de
123

derredor de derriba de des desde despois de detrs de diante de durante en en canto a en favor de en fronte de en lugar de en par de en troques de en vez de encima de encol de enriba de entre excepto fra fra de fronte a lonxe de malia mediante menos no canto de onda para

perante por por ante por causa de por cousa de por culpa de por medio de por mor de preto de quitando respecto a respecto de riba de sacado sacando salvante salvo segundo sen senn so sobre sobre de tocante a tras tras de verbo de xunta xunto a xunto de

124

20. CONXUNCINS E LOCUCINS CONXUNTIVAS

20.1. Copulativas a mais e e mais mais nin

20.2. Disxuntivas e distributivas ben...ben cal...cal nin...nin ora...ora ou 20.3. Adversativas a menos que aga que ags que agora ben agora que anda que as e todo bardante que con todo e iso que emporiso en troques excepto que fra de que inda que mais menos que mentres (que) no entanto non obstante ora ben ora que pero porn por iso quitado que, quitando que sacado que, sacando que senn senn que s que
125

ou...ou (que)...que quer...quer volta...volta xa...xa

20.4. Concesivas a pesar de que a pouco que anda que as ben que inda que mis que mal que 20.5. Condicionais a menos que a nada que a non ser que a non ser se a pouco que aga que aga se ags que ags se bardante que cando caso de que catar se con que con tal de que con tal que de non ser que de non ser se 20.6. Causais como como queira que
126

malia que mesmo que nin que por (+ adx.) que por mis que por moito que por pouco que

en caso de que excepto que excepto se onda non quitado que quitado se quitando que quitando se sacado que sacado se sacando que sacando se salvo que salvo se se sempre que senn que

dado que pois

pois que por causa de que por cousa de que por culpa de que por mor de que 20.7. Consecutivas (as) pois (as) que conque daquela de a que de forma que de maneira que de modo que 20.8. Finais a fin de que a que en favor de que 20.9. Locativas onde onde queira que 20.10. Temporais antes de que antes que ao que / que

porque posto que que visto que xa que

de xeito que entn logo polo tanto por conseguinte por tanto tan(to)... que xa que logo

para que porque que

apenas asemade as que

127

ata que at que axia que cada vez que cando cando queira que decontado que deica que dende que des que desde que deseguida que despois de que despois que en canto 20.11. Modais (as) como ben como coma se como queira que como se conforme 20.12. Comparativas ca coma 20.13. Completivas que se
128

en tanto entre tanto entrementres inda ben non logo que mal mentres mentres tanto namentres non ben (por) en canto sempre que tan presto tan pronto

consonte de forma que de maneira que de modo que de xeito que mal como

segundo sen que (tal) cal (tal) como tal e como

como que

NDICE
Introducin .................................................................. 1. O ALFABETO ............................................................. 1.1. A grafa b e v ................................................... 1.2. As grafas c, qu e z ........................................... 1.3. A grafa g ......................................................... 1.4. A grafa h ........................................................ 1.5. As grafas ll e ................................................ 1.6. O n e o m implosivos ...................................... 1.7. A grafa nh ...................................................... 1.8. As grafas r e rr ................................................ 1.9. A grafa x ........................................................ 2. A ACENTUACIN ....................................................... 2.1. O acento grfico ............................................. 2.2. Palabras agudas ............................................... 2.3. Palabras graves ................................................ 2.4. Palabras esdrxulas .......................................... 2.5. Acentuacin de i, u en hiato ............................ 2.6. Acentuacin dos estranxeirismos ..................... 2.7. Casos especiais de acentuacin ........................ 2.7.1. O acento diacrtico ............................... 2.7.2. O verbo con pronome encltico e cos alomorfos do artigo lo(s), la(s) .................... 2.7.3. Os adverbios en -mente. Palabras compostas ................................................... 2.7.4. Outros casos ......................................... 3. O GUIN ................................................................. 3.1. O guin nas palabras compostas ..................... 5 9 10 11 11 11 11 12 12 12 12 13 13 13 13 14 14 14 15 15 18 18 19 20 20 129

3.2. O guin en final de lia .................................. 3.2.1. Unha consoante en posicin intervoclica 3.2.2. Das consoantes intervoclicas ............. 3.2.3. Mis de das consoantes ....................... 3.2.4. Prefixos ................................................. 3.2.5. Das vogais .......................................... 3.2.6. Mis de das vogais .............................. 4. USO DAS MAISCULAS ................................................ 5. A DIRESE ................................................................ 6. O APSTROFO .......................................................... 7. OS SIGNOS DE INTERROGACIN E DE ADMIRACIN ....... 8. GRUPOS CONSONNTICOS .......................................... 8.1. Grupos bl, cl, fl, gl, pl, tl ................................. 8.2. Grupos bc, bd, bm, bn, bs, bt, bv e bx ............. 8.3. Grupo bs + consoante .................................... 8.4. Grupos -ct- e -cc- ........................................... 8.5. Grupo -cn- ..................................................... 8.6. Grupo -cd- ..................................................... 8.7. Grupo [ks] (grafa -x-) .................................... 8.8. Grupos -gm-, gn- e -gn- .................................. 8.9. Grupos mn-, -mn- e -nm- ............................... 8.10. Grupos -mm- e -nn- ....................................... 8.11. Grupo -ns- anteconsonntico ......................... 8.12. Grupos -pc-, -pn-, -ps- e -pt- ........................... 8.13. Consoante + pc, consoante + pt ...................... 8,14. Grupos pn-, ps- e pt- ...................................... 8.15. Grupos -sc- medial ......................................... 8.16. Grupo sc- inicial ............................................. 8.17. Grupo -st- ...................................................... 8.18. Algunhas observacins sobre a pronuncia dos grupos cultos ................................................. 9. SUFIXOS E TERMINACINS .......................................... 9.1. -ancia, -encia, -uencia, -cia, -cio, -za, -zo ......... 130

21 21 21 22 22 23 23 24 25 26 27 28 29 30 30 30 33 33 33 34 34 35 36 36 37 38 38 38 39 39 40 40

9.2. -cin, -sin .................................................... 9.3. -nte ................................................................ 9.4. -mento ............................................................ 9.5. -se .................................................................. 9.6. -ite e -te .......................................................... 9.7. -ble / -bel ........................................................ 9.8. -eo, -eu e -ao, -au ............................................ 9.9. -ea ................................................................. 9.10. -oa ................................................................. 9.11. -us, -um, -o ..................................................... 9.12. -io / -ia e -ino / -ina .................................... 9.13. -e ................................................................... 9.14. Masc. -n / fem. -, masc. -ano / fem. -ana .... 9.15. Masc. -n / fem. -ana ..................................... 9.16. Masc -n / fem. -oa, -ona ............................... 9.17. -de ................................................................. 9.18. -dade, -tade .................................................... 9.19. -dade / -edade / -idade .................................... 9.20. -ara / -era .................................................... 10. OUTRAS PARTICULARIDADES ....................................... 10.1. Alternancia cua-/ca-/co-; gua-/ga-/go- ............... 10.2. Ditongo oi ..................................................... 10.3. Ditongos ou/oi ............................................... 10.4. Ditongos ie, ue ............................................... 10.5. Disimulacin, mettese e epntese de r .......... 10.6. Encontros voclicos ....................................... 11. FORMACIN DO PLURAL ............................................. 11.1. Palabras rematadas en vogal ou en ditongo ..... 11.2. Palabras rematadas en -r e -z ......................... 11.3. Palabras rematadas en -s e -x [ks] .................... 11.4. Palabras rematadas en -n ................................ 11.5. Palabras rematadas en -l ................................. 11.6. Palabras rematadas noutras consoantes ........... 12. FORMACIN DO FEMININO ......................................... 12.1. Nomes rematados en -n ................................. 12.2. Nomes rematados en vogal ou ditongo tnicos

41 42 43 43 43 44 44 45 45 46 46 47 47 50 50 51 51 52 52 54 54 55 56 56 56 57 59 59 59 59 60 60 61 62 62 63 131

12.3. Nomes rematados en -s ................................. 12.4. Formacins especiais ...................................... 13. COMPARATIVOS E SUPERLATIVOS ................................. 14. O ARTIGO ................................................................ 14.1. O artigo determinado .................................... 14.1.1. Formas .............................................. 14.1.2. Contraccins ..................................... 14.1.2.1. Contraccin coas preposicins 14.1.2.2. Encontro do artigo coa conxuncin comparativa ca ...... 14.2. O artigo indeterminado ................................. 14.2.1. Formas .............................................. 14.2.2. Contraccins ..................................... 15. PRONOMES ............................................................... 15.1. Persoais .......................................................... 15.1.1. Serie tnica ........................................ 15.1.2. Serie tona ......................................... 15.2. Posesivos ........................................................ 15.3. Demostrativos ................................................ 15.3.1. Paradigma dos pronomes demostrativos 15.3.2. Combinacin co indefinido outro ...... 15.3.3. Contraccins coas preposicin en e de 15.4. Cuantificadores e identificadores .................... 15.4.1. Formas dos cuantificadores ................... 15.4.2. Formas dos identificadores .................... 15.4.3. Contraccins ......................................... 15.5. Relativos, interrogativos e exclamativos .......... 16. NUMERAIS ................................................................ 16.1. Cardinais ....................................................... 16.2. Ordinais ........................................................ 16.3. Multiplicativos ............................................... 16.4. Partitivos ....................................................... 17. VERBO ..................................................................... 17.1. Paradigmas regulares ...................................... 132

63 63 64 65 65 65 66 66 67 67 67 68 69 69 69 70 71 72 72 72 73 73 73 74 74 75 76 76 77 78 78 79 79

17.2. Observacins ................................................. 17.2.1. Alteracins grficas ................................ 17.2.2. Asimilacins .......................................... 17.2.3. Verbos en -cer e -cir ................................ 17.2.4. Verbos con radical acabado en vogal ..... 17.2.4.1. Verbos acabados en -ear, -oar . 17.2.4.2. Verbos acabados en -iar, -uar . 17.2.4.3. Verbos acabados en -aer, -oer, -ar, -or ................................... 17.2.4.4. Verbos en -ur ......................... 17.2.4.5. Verbos en -er (< -eer) e -ir (< -iir) ................................ 17.2.5. Verbos con radical acabado en vogal ..... 17.2.5.1. Verbos en -er ........................... 17.2.5.2. Alternancias voclicas nos verbos en -ir ................................ 17.2.6. Produtividade da 2 e 3 conxugacins .. 17.3. Paradigmas dos verbos irregulares ........................ 17.3.1. Caber ..................................................... 17.3.2. Caer ....................................................... 17.3.3. Crer ....................................................... 17.3.4. Dar ........................................................ 17.3.5. Dicir ...................................................... 17.3.6. Doer ...................................................... 17.3.7. Estar ....................................................... 17.3.8. Facer ...................................................... 17.3.9. Haber .................................................... 17.3.10. Ir ............................................................ 17.3.11. Ler ......................................................... 17.3.12. Moer ...................................................... 17.3.13. a) Or ..................................................... 17.3.13. b) Ouvir ................................................. 17.3.14. Parir ....................................................... 17.3.15. Poder ..................................................... 17.3.16. a) Poer ................................................. 17.3.16. b) Pr ..................................................... 17.3.17. Pracer ..................................................... 17.3.18. Querer ...................................................

81 81 82 82 85 85 86 88 89 89 91 91 92 96 97 97 98 98 98 99 100 100 101 102 103 104 104 104 105 106 107 108 109 110 111 133

17.3.19. 17.3.20. 17.3.21. 17.3.22. 17.3.23. 17.3.24. 17.3.25. 17.3.26. 17.3.27. 17.3.28.

Rir .......................................................... Roer ....................................................... Saber ...................................................... Sar ......................................................... Ser .......................................................... Ter ......................................................... Traer ...................................................... Valer ....................................................... Ver ......................................................... Vir ..........................................................

112 112 112 113 113 114 115 116 117 118 119 119 119 121 121 122 122 122 123 125 125 125 125 126 126 126 127 127 127 127 128 128 128

18. ADVERBIOS E LOCUCINS ADVERBIAIS .......................... 18.1. De lugar ........................................................ 18.2. De tempo ...................................................... 18.3. De cantidade e precisin ................................ 18.4. De modo ....................................................... 18.5. De afirmacin ................................................ 18.6. De negacin ................................................... 18.7. De dbida ..................................................... 19. PREPOSICINS E LOCUCINS PREPOSITIVAS ................... 20. CONXUNCINS E LOCUCINS CONXUNTIVAS ................ 20.1. Copulativas ................................................. 20.2. Disxuntivas e distributivas ........................... 20.3. Adversativas ................................................. 20.4. Concesivas ................................................... 20.5. Condicionais ............................................... 20.6. Causais ........................................................ 20.7. Consecutivas ............................................... 20.8. Finais ........................................................... 20.9. Locativas ..................................................... 20.10. Temporais .................................................... 20.11. Modais ........................................................ 20.12. Comparativas .............................................. 20.13. Completivas ................................................

134