1.

UVOD
Poznato je da je elik najvanija metalna legura. U ovom radu dat je pregled proizvodnje elika tokom, podele elika, oznaavanje elika. Ukratko su opisani istorijski postupci proizvodnje elika. Takoe su raspravljani dananji postupci proizvodnje elika kao i proizvodnja elika u razvijenim dravama sveta. Zapaeno je da je izmeu 1950. i 1975. godine ostvaren najvei porast proizvodnje elika (od 240 mil. t do 700 mil. t). Proizvodnja elika tokom 2000. godine je bila 847,2 mil. t, to je za 7,4% vie nego 1999 godine. elik je zeleni materijal jer se oko 45% proizvedenog elika reciklira. Nezavisno o svim promenama elik e biti glavni konstrukcijski materijal u budunosti. Velika panja e se poklanjati kvalitetu elika (sekundarna metalurgija), primeni direktno redukovanog gvoa za proizvodnju elika, smanjenju oligoelemenata, osiguranju kvaliteta kao i permanentnoj edukaciji zaposlenih i menadmenta. Gvoe u istom obliku nije primenljivo za tehniku upotrebu pa uglavnom slui samo za neke specijalne namene. Nasuprot tome, elik ima znatno bolja mehanika svojstva i ire podruje primene u industriji i svakodnevnom ivotu. U literaturi postoji nekoliko definicija elika. Evropske norme definiu elik kao gvozdeni materijal pogodan za toplu preradu. Takoe, elik se moe definisati kao legura gvoa i ugljenika (<2%) sa ili bez dodatka ostalih legirajuih elemenata. Vanost elika u razvoju civilizacije ogleda se u injenici da je trenutna godinja koliina proizvedenog elika u svetu oko deset puta vea od ukupne proizvedene koliine svih ostalih metala i legura. Godinje se u svetu proizvede vie od milijardu tona elika. elici predstavljaju najee korienu grupu mainskih materijala. U novije vreme poznato je nekoliko hiljada raznih vrsta elika, koje se koriste u gotovo svim oblastima mainske tehnike. elik je deformabilna legura koja pored ugljenika sadri i odreene primese koje mogu biti korisne ili tetne. Korisne primese u eliku su npr. hrom, nikl, molibden itd., dok su tetni uglavnom fosfor i sumpor. Pored navedenih elemenata elik moe sadrati i oligoelemente (bakar, kalaj, arsen i dr.), gasove (kiseonik, azot, vodonik) koji po pravilu pogoravaju svojstva konanog proizvoda. Viestruka upotreba elika prvenstveno proizlazi iz njegovih upotrebnih svojstava odnosno mogunosti postizanja dobre kombinacije vrstoe, ilavosti, rastezljivosti, oblikovanja deformisanjem, promene sastava legiranjem, toplotnom obradom itd. Osnovna svojstva elika zavise od hemijskog sastava, mikrostrukture, stanja, oblika i dimenzija gotovog proizvoda.

Zbog ekonominog naina proizvodnje (u odnosu na druge metalne materijale) i povoljnih svojstava elik moe posluiti za raznovrsnu primenu. elik se kao materijal koristi u svim granama industrije, saobraaju, graevinarstvu, poljoprivredi, zanatstvu kao i svim drugim delatnostima Plemeniti elici su posebna vrsta elika koji se dobijaju kao rezultat dodavanja odreenih oplemenjivaa obinom eliku i to razliitim postupcima legiranja. Plemeniti elici upotrebljavaju se u graevini, na primjer kao sastavni delovi mainaa ili elici za proizvodnju specijalnih alata, na primer za izradu burgija... elik kao osnovni materijal za nosee metalne konstrukcije koristi se za skoro sve tipove graevinskih objekata, kao to su spratne zgrade, hangari, sportske dvorane, krovovi stadiona, garae, mostovi, silosi, bunkeri i mnoge druge konstrukcije za specijalne namene. Visoke mehanike karakteristike ovog materijala ine da eline konstrukcije dre sve rekorde u graevinarstvu. Sa dananjim elinim konstrukcijama, lepota, umetnost i funkcionalnost se mogu spojiti na skoro neograniene naine. Ovaj materijal nudi nova reenja i mogunosti, to omoguava arhitektama da rasplamsaju svoju matu i kreiraju neke od najizazovnijih graevina. Niske cene elinih konstrukcija, snaga, izdrljivost, fleksibilnost, prilagodljivost i pogodnost za reciklau postavljaju elik na prvo mesto pri izboru materijala u graevinarstvu. Metalurgija elika u svom je razvoju prola brojne faze. Posebna uloga pripada postupcima proizvodnje elika koji su se s vremenom menjali zavisno od izvora energije i sirovina. Razvoj metalurgije elika direktno je uticao na razvoj industrijskog drutva. elik ima veliku vanost za svaku nacionalnu privredu. Privredna snaga drave odreena je proizvodnjom elika jer napredak u glavnim industrijskim granama (industrija, rudarstvo, poljoprivreda, transport, itd.) nije mogu bez elika. Jedno od merila industrijskog razvoja drave je proizvodnja, odnosno potronja elika po glavi stanovnika. Danas se ulau veliki napori za proizvodnju kvalitetnijih elika.

2. ISTORIJAT ELIKA
Smatra se da je gvozdeno doba poelo negde izmeu 1500-1000 g. pre Hrista, iako se prema istorijskim nalazima meteorsko gvoe koristilo oko 4000. g. pre Hrista. Meutim, isto gvoe je meke od bronze i vrlo brzo korodira, tako da je od njega bilo malo koristi, sve dok se nije uspelo dobiti ''dobro gvoe''. Smatra se da su tajnu ''dobrog gvoa'' prvi otkrili Hiti koji su uspeli preko 200 godina uvati tajnu (od oko 1450 do 1200 g. pre Hrista). Oni su oito otkrili postupak prilikom kojeg su, ne znajui ta se dogaa, uspeli prilikom grejanja obogatiti gvoe ugljenikom (karbonizacija) i tako ustvari napravili neku vrstu elika. Najverojatnije su arili gvozdenu rudu u peima grejanim sagorevanjem drvenog uglja. Tako je gvoe dolazilo u kontakt s ugljeninim monoksidom pri emu je (to znamo danas) u gvoe uao ugljenik, stvarajui tako elik, koji se pokazao vrim nego bronza. Takav elik je meutim bio tvrd ali jako krt. Da je tehnologija oko 1200 g. pre Hrista bila na zavidnoj visini govore nalazi elinih otrica koje su imale karbonizovanu samo povrinu (vrstu), a unutranjost je bila od obinog gvoa (plastinost). Na primer, u sarkofagu uz Tutankamona naen je gvozdeni bode koji nije pokazivao znakove korozije ni nakon vie od 3000 g. nakon izrade. Spomenimo jo dva podatka. Prvi je spomenut u Homerovoj Odiseji gde se opisuje kako se karbonizovano gvoe (oni naravno nisu znali da se karbonizovalo) zagreje do crvenog sjaja i hladi u vodi (''kaljenje'') i dobija materijal koji je vrlo tvrd, ali jako lomljiv-krt, tako da su se maevi, iako vrlo tvrdi i otri, lako lomili/pucali. Drugi podatak govori o vrlo kratkom grejanju (poputanje-''annealing'') tako kaljenih predmeta do oko 6000 C, ime se smanjila krtost uz zadravanje otrine i uz malo smanjenje tvrdoe. ta se tom prilikom dogaalo naravno niko nije uspeo odgonetnuti. Aristotel je pisao (384-322 pre Hrista) da je ''elik'' (mi danas znamo da je to bio elik) istiji oblik gvoa koji se dobija ''ovrivanjem'' u vatri drvenog uglja. Da bitnu ulogu u tom procesu igra ugljenik, utvrdio je tek 1774 g. vedski metalurg S. Rinman, iako su 1532. godine postojale knjige s ''receptima'' kako napraviti elik. Spomenimo jo podatak da su za vreme krstakih ratova krstai imali priliku ''osetiti'' otrice sablji iz grada Damaska u Siriji (''Damascen blade''), ija proizvodnja datira od oko 500 g. pre Hrista a proizvodile su se iz posebne vrste gvoa (ustvari neke vrste elika), koji se nabavljao iz Indije i zvao se ''wootz''. Smatra se da je masovna proizvodnja sablji prestala u 14. veku kada je Damask osvojen. Navodno su osvajai pokupili sve sablje i poveli sa sobom preivjele kovae, koji nisu mogli nastaviti proizvodnju usled nedostatka ''wootza''.

Da se i u Indiji znalo proizvoditi kvalitetan elik dokaz su svetski poznati elini stub u blizini Delhija iz 4. veka (visine preko 7 metara, prenika oko 35 cm i mase oko 6000 kg), i tri elina stuba iz oko 12. veka kod Dhara. Nema ni do danas tragova korozije na njima. Smatra se da je to ponajvie usled sadraja sumpora i fosfora i pogodnih klimatskih uslova. Modernim tehnikama je ustanovljeno da stub u Delhiju ima, osim gvoa, u masenim procentima proseno oko 0.08% S, 0.11% P, 0.46% Si i 0.08% C, a stubovi u Dharu, osim naravno gvoa, sadre jo proseno oko 0.013% C, 0.072% P, 0.06% Si i 0.003% S, 0.057% Cu, 0.268% Ni i tragove Mn. Podaci su ''proseni'' usled toga jer su naeni razliiti procenti navedenih elemenata na razliitim mestima stubova. Razvoj elika obeleila je industrijska revolucija u XIX veku (s razvojem tekstilne industrije i industrije uglja). Gvoe se topi (na 1.537 C) i postaje masa, iz koje se izdvaja ugljenik (na 1.130 C) postaje vri. Od antikog doba do srednjeg veka, gvoe ima samo nekoliko namena i to za potrebe vojske i zemljoradnje. Prva visoka pe potie iz XV veka, ali prva fabrika elika Krupova u Esenu, izgraena je 1815.godine. Pronalaskom Besemerovog konvertora (1855.godine), Simensonove pei (1856.godine) i Martinove pei (1865.godine), liv se mogao pretvoriti u elik. Postoje razni metodi za obradu liva, pomou sumpora (Tomas-Gilhristov postupak, 1876.godine), od poetka XX veka koristi se i kiseonik, pa i struja (1914.godine). Svet raspolae rezervama, koje se ekonomski i tehniki mogu eksploatisati najmanje 250 godina. Na kraju XX veka, svetska proizvodnja iznosi preko 1 milijarde tona (obzirom da je sadraj gvoa u rudi manje-vie visok, rauna se samo izvaena ruda s visokim sadrajem gvoa). Brazil je tada bio najvei svetski proizvoa (130 Mt), ispred Australije (99 Mt), Kine (73 Mt), Indije (45 Mt), Rusije (40 Mt) i SAD (37 Mt). Najvei tadanji izvoznici, su drave Brazil (99 Mt), Australija (94 Mt) i Kanada (17 Mt) svi su izvozili rudu s visokim sadrajem gvoa. Veliki tadanji uvoznici su industrijski regioni bez tih rezervi EU (95 Mt) i Japan (80 Mt). U Evropi se od tada koristi i staro gvoe, kao sirovina u industriji prerade gvoa. Mesta za preradu gvoa, vremenom su se promenila (ova industrija, u poetku vezana za prisustvo uglja ili rude, dovela je u XIX veku, do stvaranja velikih industrijskih regiona ,,crnih krajeva,, Evrope Midlend i Yorkshire u Velikoj Britaniji, sever Francuske), kao i region Pittsburgha u SAD. Od kraja XIX veka, Japanci uvode novinu stvarajui prvu primorsku industriju za obradu gvoa. Ovakva izgradnja industrijskih objekata danas preovlauje (u dravama bez ove sirovine, koje su primorane da uvoze gvoe i koks) primorske luke su postale povlaena mesta za crnu metalurgiju (kao Denkerk ili Fo-sir-Mer u Francuskoj).

Geografska rasporeenost proizvodnje gvoa, znatno se promenila od poetka XX veka. Iako je 1929.godine bilo 29 drava koje su proizvodile elik, 90% svetskog elika proizvodio se u Severnoj Americi i Evropi. est drava gorostasa (SAD, Japan, Francuska, Velika Britanija, Nemaka i SSSR) proizvode 1974.godine 62,5% svetske proizvodnje elika, a ve 1997.godine (bez Ukrajne) 52,5% svetske proizvodnje elika. U XXI veku crna metalurgija postaje mnogo rasprostranjenija industrija (pojavili su se novi proizvoai, koji ponekad prevazilaze i bive gorostase u sektoru). Kina, kao novi din crne metalurgije, danas je najvei svetski proizvoa elika (123 Mt), ispred SAD (97 Mt), i Japana (94 Mt). Brazil, Juna Koreja i Indija, danas zajedno daju 10% svetske proizvodnje elika. Najvea fabrika nerajueg elika je u Junoj Africi (130 km od Pretorije). Junokorejski Posko (27 Mt), postao je prvo preduzee crne metalurgije u svetu, ispred kompanije Nippon Steel (24 Mt). Najavljenim fuzionisanjem kompanija Usinor (Francuska), ARBED (Luksemburg) i Aceralia (panija), EU bi trebala da stvori najveu multinacionalnu kompaniju u svetu. Sve ove kompanije, iroko nadmauju najbolju ameriku metalurku multinacionalnu kompaniju US Steel (11 Mt, koja je na 11 mestu u svetu). Broj radnika u crnoj metalurgiji znatno je smanjen pre 40 godina (u Evropi, danas ima oko 312.000 zaposlenih u odnosu na 780.000 zaposlenih 70ih.godina XX veka). Nastojanja su u pravcu poveanja produktivnosti postrojenja, novim tehnologijama (kao to je postupak Miosotis razraen od strane kompanija Usinor i Tisen). Potranja proizvoda crne metalurgije je sve vea posle faze stagnacije. U periodu od 1960.-1970.godine, svetska crna metalurgija bila je u krizi, zbog sve veeg korienja zamena za elik (aluminijuma i plastine mase, jer su glavni kupci bili automobilska industrija, brodogradnja i graevinsrstvo). Konkurencija meu proizvoaima dovela je do restrukturiranja industrije u svim dravama (socijalni programi, smanjenje proizvodnje, tehnike inovacije). Od 1993.godine, godinja potranja u svetu za elikom je u porastu i iznosi oko 3-4%.

3. DOBIJANJE ELIKA
Dobijanje elika se svodi na rafinaciju gvoa dobijenog u visokoj pei i dodavanju ferolegura. Gvoe za preradu u elik sadri do 4% C, 1,4% Si, 1,5% Mn, 0,25% P i 0,12% S. Stoga se u procesu dobijanje elika sadraji ovih elemenata svode na zahtevane vrednosti. Rastopljeno gvoe prerauje se u elike u: - u Simens-Martenovoj pei (plameni postupak); - u elektropei (pretapanjem) i - u Besemerovom ili Tomasovom konvertoru. Bitna razlika izmeu Simens-Martenovog postupka i pretapanja u elektropeima, konvertorskog postupka ogleda se u nainu dobijanja toplote potrebne za dobijanje elika. Dok se u prvom sluaju radi o spoljanjim izvorima toplote (sagorevanje gasa u Simens-Martenovom postupku ili elektrini luk kao najea varijanta elektropei), dotle se za konvertorski postupak potrebna koliina toplote obezbeuje hemijskim reakcijama kojima se elik preiava, prvenstveno oksidacijom pomou kiseonika pod pritiskom. Izbor postupka za dobijanje elika zavisi od vie faktora, a najvaniji su kvalitet i cena dobijenog elika, kao i hemijski sastav gvoa, tj. njegova istoa. Na primer, za Simens-Martenov postupak i za pretapanje u elektropeima gvoe, kao polazna sirovina, treba da ima to manje primesa, tj. da je to vee istoe. Pri tome se dobija elik boljeg kvaliteta, ali skuplji od konvertorskog elika. Za primenu konvertorskih postupaka koriste se gvoa sa veim sadrajem silicijuma (Besemerov postupak), odnosno sa veim sadrajem fosfora (Tomasov postupak), koji pri preiavanju gvoa daju dodatnu koliinu toplote. Oksidacija u procesu dobijanja elika bie objanjena na primeru konvertorskog postupka. Kod konvertorskog postupka gvoe (sa elinim otpacima i do 30%) se ubacuje u konvertor bavastog oblika, koji je iznutra obloen odgovarajuom vatrostalnom oblogom, sl. 1a,b. Nepo- sredno pre poetka reakcije sa kiseonikom dodaje se topitelj, koji pomae izdvajanje troske na povrini rastopljenog elika, sl. 1c. U konvertor se sputa cev sa kiseonikom (vazduhom), koja je oznaena strelicom na sl. 1d.

a)

e)

b) f) d)

c)
Slika 1. Konvertorski postupak dobijanja elika: a) punjenje metalnim otpadom; b) ulivanje rastopljenog metala; c) dodavanje peenog krea; d) uduvavanje kiseonika; e) izlivanje rastopljenog elika; f) izbacivanje ljake

ist kiseonik reaguje sa elezom iz gvoa: 2Fe + O2 = 2FeO, Oksid FeO reaguje sa ugljenikom i primesama: FeO + C = Fe + CO 2FeO + Si = SiO2 + Fe FeO + Mn = MnO + Fe 5FeO + 2P = P2O5 +Fe. Ove reakcije prati oslobaanje toplote, koja je dovoljna da elik ostane u tenom stanju, a produkti oksidacije (CO, SiO2, MnO, P2O5) odlaze u trosku ili u vazduh. Na taj nain se sadraj C, Si, Mn i P dovodi na potrebnu meru, dok se za smanjenje sadraja sumpora koristi kalcijum iz topitelja koji gradi hemijsko jedinjenje CaS, koje takoe odlazi u trosku. Smanjenje sadraja ugljenika, sumpora, fosfora, mangana i silicijuma tokom opisanih procesa u konvertoru je prikazano na sl. 2. Na primer, ako se sadraj ugljenika od 4% smanji na 2%, to odgovara maksimalnoj rastvorljivosti ugljenika u eliku, znai da je u procesu oksidacije dolo do sagorevanja ugljenika.

Slika 2. Smanjenje sadraja hemijskih elemenata tokom procesa oksidacije

Pred izlivanje, elicima se dodaju mangan, silicijum i aluminijum kao dezoksidatori. Dezoksidacija se odvija prema sledeim hemijskim jednainama: FeO + Mn = MnO + Fe 2FeO + Si = SiO2 + 2Fe 3FeO + 2Al = Al2O3 + 3Fe. Nastala hemijska jedinjenja se odstranjuju u vidu troske. Naredna faza u dobijanju elika je oblikovanje prilikom prelaza iz tenog u vrsto stanje. Teni elik se lije u metalne kalupe kokile, sl. 1e, gde ovrava u tzv. ingote. Oni se zatim zagrevanju na priblino 1200 C i valjaju u poluproizvode razliitih dimenzija (blumove, slabove i gredice). Naknadnim hladnim ili toplim valjanjem dobijaju se deblji ili tanji limovi, ice i slini poluproizvodi. Tradicionalni nain livenja ingota sve vie se zamenjuje kontinualnim livenjem, sl. 3. Rastopljeni elik se izliva u pomonu posudu, gde se sa povrine uklanjaju neistoe, a zatim se ravnomerno i neprekidno proputa kroz bakarni kristalizator u kome poinje ovravanje i komoru za hlaenje, gde se ovravanje zavrava, sl. 3. Odlivak se izvlai, savija i ispravlja, da bi uao u ureaj za seenje brzinom jednakom brzini ulivanja u pomonu posudu. Za izvlaenje odlivka koristi se elina ipka, tzv. starter. Sam postupak ima niz prednosti u odnosu na livenje ingota, jer se dobija homogenija i sitnozrnija struktura elika usled vee brzine hlaenja, a postupak je i ekonominiji. U procesu dobijanja i izlivanja elik veoma lako rastvara gasove (O2, N2, H2, CO2 i CO) koji izazivaju poroznost i nehomogenost strukture, to se loe odraava pre svega na mehanike osobine. Prema koliini zaostalih gasova u toku ovravanja elici se dele na neumirene, poluumirene i umirene.

Slika 3. Kontinualno livenje elika

Neumireni elici sadre do 0,3% C i oko 0,02% Si, i nepotpuno su dez- oksidisani sa Mn i Al (dezoksidatori). Odlikuju se prisustvom gasnih pora du spoljanje strane ingota, sl. 4a, to obezbeuje meki povrinski sloj, a time i laku obradu deformacijom na hladno. Koriste se za izradu limova i ipki. Pore prisutne u neumirenim elicima utiu na smanjenje ilavosti, dinamike vrstoe i sposobnosti za zavarivanje.

Slika 4. Popreni presek ingota: a) neumireni; b) umireni; c) poluumireni elik

Umireni elici sadre vie od 0,3% C i od 0,15-0,6% Si. Oksidi se dezoksidacijom ne udaljavaju, ve stvaraju suspenziju u rastopu i ostaju u ovrslom eliku. U umirenim elicima nema gasnih mehurova, ali se na vrhu ingota formira lunker-upljina, sl. 4b, koja se otklanja odsecanjem. Umi- reni elici imaju homogenu strukturu bez upljina i pogodni su za rad na niskim temperaturama. Poluumireni elici sadre od 0,3-0,9% C i oko 0,15% Si, a dezoksidisani su u veoj meri nego neumireni. Osim Mn i Al, kao dezoksidator deluje i Si. Pore su koncentrisane na gornjem delu odlivka sl. 4c. Primenjuju se za izradu profila i debljih limova. Dobijanje im je ekonomino.

4. PODELA ELIKA
elici mogu da se podele prema: - hemijskom sastavu, - nameni, - strukturi, - nainu dobijanja, - kvalitetu, - obliku i stanju poluproizvoda. Prema hemijskom sastavu elici se dele na: - ugljenine elike, - legirane elike. Prema nameni elici se dele na: - konstrukcione elike, - alatne elike, - elike sa posebnim svojstvima. Prema strukturi elici mogu da budu feritni, podeutektoidni, eutek1 toidni, nadeutektoidni, ledeburitni, austenitni i martenzitni . Prema nainu dobijanja razlikuju se Tomasov, Besemerov, SimensMartenov i elektro-elik. Prema kvalitetu, tj. sadraju sumpora i fosfora, elici se dele na: - elike obinog kvaliteta (ugljenine) sa sadrajem sumpora do 0,06% i fosfora do 0,07%, - kvalitetne elike (ugljenini i legirani) sa sadrajem sumpora 0,0350,04% i fosfora 0,035-0,04%, - visoko kvalitetne elike (legirani) sa sadrajem sumpora do 0,025% i fosfora do 0,025%, - plemenite elike (legirani) sa sadrajem sumpora do 0,015% i fosfora do 0,015%. Prema obliku i stanju poluproizvoda elici se dele na: valjane, vuene, kovane, livene, bruene, presovane i ljutene.

Martenzit je struktura koja se dobija termikom obradom - kaljenjem, koja se odlikuje visokom tvrdoom.

5. OZNAAVANJE ELIKA
Prema standardu JUS C.B0.002 elici se oznaavaju nizom slovnih i brojanih simbola. Opta oznaka elika moe da se predstavi na sledei nain: XXXX(X).X(X)-X(X) - slovni simbol : - oznaka za elik ili L - oznaka za elini liv - osnovna oznaka - sastoji se iz etiri ili pet brojanih simbola kojima se oznaava vrsta elika - dopunska oznaka - sastoji se iz jednog, dva ili vie brojanih ili slovnih simbola ili njihovih kombinacija, kojima se oznaava namena, odnosno stanje proizvoda - ostale dopunske oznake - sastoje se iz jednog, dva ili vie brojanih ili slovnih simbola ili njihovih kombinacija, kojima se po potrebi oznaavaju druge karakteristike elika 2

Prema standardu elici su svrstani u dve grupe: elici sa utvrenim mehanikim svojstvima i elici sa utvrenim hemijskim sastavom i mehanikim svojstvima. elici sa utvrenim mehanikim svojstvima u osnovnoj oznaci imaju: na prvom mestu broj 0; na drugom mestu broj koji oznaava nazivnu, odnosno minimalnu vrednost zatezne vrstoe koja je utvrena za elike u toplo oblikovanom ili normalizovanom stanju. Znaenje simbola dato je u tab. 1; na treem, etvrtom i petom mestu broj koji oznaava pripadnost elika podgrupi, tab. 2.

Tabela 1. Znaenje simbola na 2. mestu osnovne oznake elika sa utvrenim svojstvima 320- 360- 380- 480- 580- 680- 780Rm, & 320 360 380 480 580 680 780 880 ' MPa 880 simbol 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Tabela 2. Znaenje simbola na 3., 4. i 5. mestu osnovne oznake elika sa utvrenim svojstvima ( Podgrupa elika Simbol 00 do 44 Ugljenini elici bez utvrenog sadraja S i P 101 do 449 Slobodno 45 do 79 elici sa ogranienim sadrajem S i P. Za elike iz 451 do 799 ove podgrupe delimino se ograniava sadraj C, Si i Mn 80 do 99 elici sa ogranienim sadrajem S i P, delimino utvrenim 801 do 999 sadrajem C, Si i Mn, i sa legirajuim elementima koji se dodaju radi postizanja specijalnih mehanikih svojstava. ( Na petom mestu se ne koristi broj 0.

U toku je promena ovog standarda, odnosno usaglaavanje sa EN.

Primer oznake elika sa utvrenim mehanikim svojstvima je: 0545, kod kojeg 0 oznaava pripadnost navedenoj grupi, 5 oznaava zateznu vrstou (480 580 MPa), a 45 oznaava da je sadraj S i P ogranien. Ugljenini i legirani elici sa utvrenim hemijskim sastavom i mehanikim svojstvima u osnovnoj oznaci imaju: - za ugljenine elike na prvom mestu cifru 1; - za legirane elike na prvom mestu brojani simbol najuticajnijeg legirajueg elementa, tab. 3. Najuticajnijim legirajuim elementom se smatra onaj element koji ima najvei proizvod sadraja i faktora uticajnosti, datog u tab. 4; - za ugljenine elike na drugom mestu je desetostruka vrednost maksimalnog sadraja ugljenika zaokruenog na desetine; - za legirane elike na drugom mestu je brojani simbol elementa drugog po uticaju. Kod jednostruko legiranih elika simbol na drugom mestu je 1; - na treem, etvrtom i petom mestu je brojani simbol koji oznaava podgrupu elika po nameni, tab. 5.
Tabela 3. Brojani simbol za najuticajnije legirajue elemente Simbol 1 2 3 4 5 6 7 8 Legirajui element C Si Mn Cr Ni W Mo V

9 ostali

Tabela 4. Faktor uticajnosti legirajueg elementa Legirajui element Si Mn Cr Ni W Mo V Co Ti Cu Al Ostali Faktor uticajnosti 1 1 4 4 7 14 17 20 30 1 1 30 Tabela 5. Simboli na 3., 4. i 5. mestu osnovne oznake elika sa utvrenim sastavom Podgrupa elika po nameni Simbol ( 00 do 19 Ugljenini elici sa utvrenim sastavom i legirani elici 101 do 199 koji nisu namenjeni termikoj obradi 20 do 29 Ugljenini i legirani elici za cementaciju 201 do 299 30 do 39 Ugljenini i legirani elici za poboljanje 301 do 399 40 do 59 Ugljenini i legirani elici za alate 401 do 599 60 do 69 elici sa naroitim fizikim svojstvima 601 do 699 Slobodno za elike koji ne pripadaju ostalim podgrupama 70 do 79 Hemijski postojani i vatrootporni elici 701 do 799 80 do 89 Brzorezni elici 801 do 899 Slobodno (( 90 do 99 elici za automate 901 do 999 Slobodno za elike koji ne pripadaju ostalim podgrupama

( Na petom mestu se ne koristi nula (( Rezervisano za nove podgrupe ili za podgrupe koje su popunjene

Primeri oznake elika sa utvrenim hemijskim sastavom i mehanikim svojstvima su: - 1840, kod kojeg 1 oznaava da se radi o ugljeninom eliku, 8 oznaava sadraj ugljenika (priblino 0,8%), a 40 oznaava da se radi o alatnom eliku; - 4570, kod kojeg 4 oznaava da je Cr najuticajniji legirajui element, 5 oznaava da je Ni drugi legirajui element po uticajnosti, a 70 oznaava da se radi o hemijski postojanom i vatrootpornom eliku. Dopunske oznake za namenu, odnosno stanje osnovnih proizvoda od elika su date u tab. 6.
Tabela 6. Dopunske oznake za stanje osnovnih proizvoda od elika Oznaka Stanje elika 0 Bez odreene termike obrade 1 areno 2 areno na najbolju obradljivost 2A Termiki obraeno na zadatu vrednost zatezne vrstoe 2B Termiki obraeno na feritno-perlitnu strukturu 2C Pogodno za seenje u hladnom stanju 2D areno na globularni cementit 3 Normalizovano 4 Poboljano 5 Vueno - hladno deformisano 6 Ljuteno 7 Brueno 8 Kontrolisano hlaeno 8A Gaeno 8B Termomehaniki obraeno 9 Obraeno po posebnim uputstvima Za vrue kovanje i presovanje K H Za hladno oblikovanje valjcima (profilisanje) S Za hladno presovanje V Za vuenje Z Za izradu zavarenih cevi

6. BUDUNOST ELIKA
Izgleda da e elik u autoindustriji za neko vreme biti zanemaren. Tome u prilog govori injenica o porastu cena nafte i ekolokim normama koje se pootravaju. Koji je sledei dominantan materijal na automobilima? Zbog nie potronje goriva i zadravanja pasivne sigurnosti vozila na visokom nivou, proizvoai se ve neko vreme okreu aluminijumu i kompozitnim materijalima. elik je teak, pa samim tim ne moe da utie na poboljanje ekonominosti vozila. Najvei proizvoa elika na svetu, ArcelorMital, objavio je da je doao do nove vrste elika - one kakvu svet jo uvek nije video. Zahvaljujui nanotehnologiji, ova kompanija razvila je nanoelik. Industrijski gigant oekuje da e ovakva tehnologija proizvodnje biti dostupna za dve do tri godine i da e proizvoau automobila omoguiti da u proseku smanji teinu konstrukcije vozila za 85 kilograma. Osim redukovanja teine konstrukcije, i druge komponente, kao to su motor ili konice, mogu biti olakane. Drugim reima, ukupna masa automobila u tom sluaju moe biti znatno smanjena. ArcelorMital je ve predstavio novu vrstu elika autokompanijama, meutim, jo uvek se ne zna koja e od njih imati privilegiju da ga prva koristi. Pria se da e to moda biti Ford. Ovaj gigant mislio je i na sigurnost. Naime, pri izradi komponenti potrebno je upotrebiti mnogo manje nanoelika nego postojeih materijala. Na primer, tehnika izrade krovnih A nosaa u poslednje vreme dovela je do toga da zbog debljine predstavljaju sigurnosni problem, jer stvaraji mrtav ugao. Ovom tehnologijom autoproizvoai mogli bi da stvore vozilo od elika teko kao ono izraeno od aluminijuma, sa veom torzijskom krutou i po nioj ceni. elik je u prednosti u odnosu na aluminijum, jer se jednostavnije popravlja i efikasnije reciklira.Meutim, proizvoai aluminijuma kao da su nauli ta se kuva u nano loncu, pa su poslednjih godina radili na ojaanju svog materijala. Naime, uskoro bi trebalo da se pojave aluminijumski paneli ojaani ugljeninim vlaknima. I u svetu aluminijuma se priprema novi materijal, odnosno nova meavina, aluminijum proet ugljeninim vlaknima. Odlina stvar, no ipak cena je na strani nanoelika, i bie stvarnost u automobilskoj industriji za oko pet godina.

7. ZAKLJUAK
elici predstavljaju najee korienu grupu mainskih materijala. elik spada meu materijale koji se najvie recikliraju. Dananje eline konstrukcije se sastoje od 95% recikliranog proizvoda,koji je u potpunosti
pogodan za reciklau u budunosti i moe se ponovo koristiti bez dalje obrade.

Dobijanje elika se svodi na rafinaciju gvoa dobijenog u visokoj pei i dodavanje ferolegura. Rastopljeno gvoe prerauje se u elike u Simens-Martenovoj pei, u elektropei ili u Besemerovom ili Tomasovom konvertoru. Naredna faza u dobijanju elika je oblikovanje prilikom prelaza iz tenog u vrsto stanje. Teni elik se lije u metalne kalupe (kokile), gde ovrava u ingote, koji se zatim zagrevaju na priblino 1200C i valjaju u poluproizvode. Prema koliini zaostalih gasova u toku ovravanja elici se dele na neumirene, poluumirene i umirene. elici mogu da se podele prema: hemijskom sastavu, nameni, strukturi, nainu dobijanja, kvalitetu, obliku i stanju poluproizvoda. Prema obliku i stanju poluproizvoda elici se dele na: valjane, vuene, kovane, livene, bruene, presovane i ljutene. Ugljenini elici predstavljaju osnovni materijal u mainskoj industriji. Prema nameni ugljenini elici se dele na konstrukcione, do 0,6% C i alatne, preko 0,6% C. Struktura i mehanika svojstva ugljeninih elika zavise od sadraja ugljenika. Pored ugljenika, u sastav elika ulaze i drugi elementi koji se smatraju prateim, skrivenim ili sluajnim primesama. Legirani elici, pored ugljenika, sadre i druge legirajue elemente, koji se dodaju radi poboljanja zahtevanih svojstava. Od konstrukcionih elika se zahteva da imaju dobra mehanika svojstva, da se dobro obrauju rezanjem, deformacijom (kovanje, valjanje, izvlaenje, presovanje), da imaju dobru zavarljivost i nisku cenu. U ovu grupu elika spadaju finozrni konstrukcioni elici, elici za cementaciju, elici za poboljanje, elici za opruge, elici za automate, vatrootporni elici, elici za rad na povienim temperaturama i nerajui elici. Alatnim elicima nazivaju se ugljenini i legirani elici, koji imaju visoku tvrdou i otpornost prema habanju, a upotrebljavaju se za izradu razliitih alata za obradu metala i drugih materijala. elini liv je legura eleza i ugljenika od koje se izrauju odlivci za rad u uslovima dinamikog optereenja, kada se ne preporuuje upotreba livenih gvoa. Savremeno drutvo ne sme se zadovoljiti s upotebom elika samo kao sastavnim delom armiranog betona ili elinih nosaa; elik se moe jo snanije koristiti za proizvodnju elinih limova i proizvodnju novih materijala u automobilskoj industriji ili stvaranje i proizvodnju takvih konstrukcijskih reenja u podruju graevinarstva u kojima e se elik upotebljavati u kombinaciji zajedno s materijalom kakav je glina.

8. LITERATURA
1. Mirko Goji, Metalurgija elika, Metalurki fakultet, Zagreb, 2006 2. A. Ray et al., The ancient 11th century iron pillar at Dhar, India: a microstructural insight into material characteristic, J. Mater. Sci. Letters 16 (1997) 371-375. 3. J. D. Verhoeven, A. H. Pendray, W. E. Dauksch, The key role of impurities in ancient damascus steel blades, Journal of Metals (JOM) 50 (1998) 58-64. 4. Vitez I. - MATERIJALI II sistemi legiranja, vrste i namjena !elika
Mainski fakultet u Zenici Zenica 1993

5. P. Pavlovi, Materijal elik, SKTH/Kemija u industriji, Zagreb, 1990 6. wikipedia.org/wiki/elik 7.http://www.b92.net/automobili/vesti.php? yyyy=2011&mm=02&nav_id=489968 8. http://www.scribd.com/doc/29810054/Seminarski-Rad-Celik-i-NjegoveLegure 9. http://mit.mas.bg.ac.rs/E_Biblioteka/OWP_2010/Materijali1/lekcija4.html

SADRAJ

1. UVOD................................1 2. ISTORIJAT ELIKA.........................................................3 3. DOBIJANJE ELIKA6 4. PODELA ELIKA.10 5. OZNAAVANJE ELIKA...11 6. BUDUNOST ELIKA14 7. ZAKLJUAK.15 8. LITERATURA...16