HAVVA MMMDOVA

XOCAL: HDLR, AHDLR

Bak 2003

Ktab Xocal rayon cra Hakmyytnn bas ahmar Usubovun tvsyys l hazrlanmdr.

Ktabda Mll Thlkszlk Nazrlynn sr, tgn v grov dm vtndalarla zr Dvlt Komtsnn, Xocal rayon cra Hakmyytnn tqdm etdy materallardan stfad olunmudur. stfad edlm kllr Azrbaycan Dvlt Teleqraf Agentlynn (AzrTAc) foto arxvndn v Xocal saknlrnn xs albomundandr. Ktabn z hsssnd rssam Hbb Yadulla olu Barovun yal boya l ldy "Xocal" rsmnn (1.5x1.0), arxa hsssnd s Xocal facsnn xatrsn Bak hrnd ucaldlm "Vtn haray" abdsnn foto kllr vermdr.

4306020300-24 080-01

Havva Mmmdova, 2003 Rsm, Hbb Barov, 2003 XX-YNE, 2001.

"Xalqmzn qhrman, gd vladlar torpaqlarmzn mdafs urunda vuruaraq hd oldular. Ancaq btn bu tarxn nd Xocal facsnn xsus yer var. O da ondan bartd k, br trfdn bu, hr br Xocal saknn ztorpana, mlltn, Vtnn sdaqtllynn nmunsdr. knc trfdn d Ermnstann mllt, vh qvvlr trfndn Azrbaycana qar edln soyqrmdr - vhlyn grnmm br tzahrdr." Heydr lyev

MLLFDN Xocal. Bu qdm Azrbaycan yaay msknnn ad 1992-c ld btn dnyaya yayld v burada ba verm fac br tarxnn n qanl hadslrndn br km yadda qald. Xocal facs ad l tannan mdh bu hads dz on br ldr k, dnyan dolab gzr, rklr kvrldr, ruhlar sarsldr. On br l bundan vvl, 1992-c l fevraln 25-dn 26-na ken gec kem sovet ordusunun 366-c motoatc alaynn trak l ermn slahl dstlr Xocal hrn yandrb yerl yeksan etdlr. Yzlrl dnc hal - qocalar, qadnlar, gnclr v uaqlar vhcsn qtl yetrldlr, gnclr mruz qaldlar, yaralandlar v grov gtrldlr. Bu hads XX srd ermnlr trfndn azrbaycanllara qar mqsdynl soyqrm v slaq syastnn nvbt tzahr oldu. Xsus qeyd olunmaldr k, Xocal ermnlrn gllsn brnc df deyld tu glrd. Azrbaycann bu qdm yaay mskn XX srd ermnlr trfndn df dadlm, xarabala evrlmd. Ancaq tssflr olsun k, bu bard n bzm, n d gen ktllrn xbr vard. Blk d el bu sbbdn srn vvllrnd Qarabada ba vern faclrn srn sonunda br daha tkrar olunmas mmkn olmudur. Mhz bu baxmdan Xocal soyqrm Azrbaycan v dnya tarxlrnn tdqqatlarnda gen yer tapmas v XX srn Xatn, Babyar, Sonqm km soyqrmlar srasnda duran Xocal soyqrm haqqnda hqqtlrn ctmayyt atdrlmas son drc vacbdr. Son llrd almlrmz, yaz v jurnalstlrmz Qaraba, onun ayrlmaz hsss olan Xocal, bu msknn facs v ermn trfndn trdlm hadslrn ahdlr haqqnda elm, publsstk, bd srlr yazmlar. Bu sahd Z.Sultanov, N.Yaqubov, A.Xocal, .Quluzad. S.Mslmqz, Q.Qrqzl v dgrlrnn xdmtlrn qeyd etmk olar. Mn d Qaraba tarxnn elm tdqqat l mul olub, Xocal facs bard br sra mqallr yazmam. Lakn Avropaya sfr zaman rastladm hads bu daha cdd sy gstrmy, qlm br daha l almaa svq etd. 2002-c ln maynda Hollandyaya sfrmn sas mqsd Avropada yaayan soydalarmzla grb Qarabada ba vernlr, Xocal soyqrm barsnd hqqtlr dnyaya atdrmaq d. Bu vaxtadk Avropada xan jurnallarda Qaraba, Xocal soyqrm haqnda slsl yazlarm getmd, nd s bu canl tmasda grmk mkan yaranmd. Grdym hr br ks Dalq Qaraba mnaqs, xsusl d Xocal facs bard mlumatlar yayr v onlarn bu hadslr mnasbtlr l maraqlanrdm. Avropada nr olunan "Dyrman" jurnalnn redaktoru Cll Gndodu v Hollandya Mll Mclsnd alan Fatma xanm Akta bu d xsus kmklk gstrdlr, Mn Hollandya Mll Mclsnd nsan haqqlar dam komssyasnn v Cnub Qafqaz zr selm mllt vkllrnn katblr l grdm. Onlarn mn lk sz bu oldu k, sz Qarabala bal msllrl "Azrbaycandan gln lk qadn nmayndssnz. Halbuk, Hollandya Mll Mclsnn kabnetlrn kayt etmk n hr df 7-8 ermn qadn glr. Frst tapb sual verdm: - Bs onlar ndn kayt edrlr? - Onlar sylyrlr k, Azrbaycan ermnlr mxsus olan Qaraba al etmdr, Azrbaycan al dvltdr, Xocalda qrna mruz qalanlar ermnlrdr. nd bz evmzdn-eymzdn ddrgn dn ermn qadnlar Azrbaycan tcavzkar km tanmaa arrr. Ermnstan blokada vzyytnddr. Ermnstan aclq kr, ona gr d bz madd v mnv yardm lazmdr v sar, v laxr...

Tarx mnblrl lyn zaman ermn yalanlar, ermn tarxlrnn tarxlr bard mfk uydurmalar v tarxlr haqqnda mlumatm var d. Ancaq blavast etdklrm br daha yan gstrd k, ryakar ermn tblat b gn d davam edr. zn dnyaya yazq, zln, genosd qurban km tantdrmaa alan brxalqn slnd z qonularna qar dam raz ddalar rl srms, txrbatlar aparmas, xsusn d Azrbaycana qar trtdy cnaytlr bard, tssfk, oxlarnn mlumat yoxdur v ya shvdr. N qdr k, zl v bd Azrbaycan torpa Qaraba ya dmnn al altndadr, n qdr k, lkmzn bu dlbr gus azad edlmybdr, nsanlar obalarnaevlrn qaytmayblar, hr brmz mkan daxlnd v mmkn olan vastlrl ermn tcavz, onun ar ntclr barsnd mlumatlar gen ktllr, beynlxalq ctmayyt yaymalyq, haqqn, daltn brqrar olunmasna almalyq.\ Bu bzm bu gn al olunmu v dadlm hrlr, qsblr v kndlr, yerlyeksan edlm tarx v mdn abdlrmz, ya tapda altnda qalm dd-baba mzarmz v onlar bu torpaqlar dolaan ruhlar, hd olmu ata-oul, bac-qarda, vladlarmzn xatrs, n nhayt, vcdanmz qarsnda mqdds borcumuzdur. Mn nanram k, Xocal soyqrmnn gnahkarlar, cnaytkarlar beynlxalq mhkmy clb edlrk layql czalar alacaqlar. Dalq Qaraba mnaqs, Xocal soyqrm haqqnda topladmz hr br snd, hr br yaz v bu hadslrn canl ahdlrnn xatrlr tthama evrlrk bu gn daha da yaxnladrr. Mn mnm k, Vtnmzn raz btvly brpa olunacaq, yen d Qarabada Xann ksts edlck, Cdr dznd el nlklrmz kerlckdr!!! Havva Mmmdova, may-dekabr, 2002

XOCAL TARX Dnyann n qdm yaay msknlrndn br Azrbaycan torpadr. Fxrl bldrmk olar k, lk nsan msknlrndn br Azx maaras v bryytn yaratd madd-mdnyyt abdlrnn msknlrndn br Xocal mhz bzm yurdumuzdadr. Azrbaycan tarxnd, onun madd-mdnyyt abdlrnn n gen topland, tb muzeylrdn br Dalq Qaraban Xocal razsnddr. Tarx-dbyyatda Xocal Gdby, yaxud da Gnc-Qaraba mdnyyt km qeyd olunan bu mdnyyt bzm lk babalarmzn, azrbaycanllarn yaratd v bu gn km qorayub saxlad mdn rsn yadgardr. Xocal haqqnda, onun qdm tarx, arxeloj, madd-mdn abdlr barsnd dnyann br ox almlr, o cmldn Azrbaycan almlr tdqqatlar aparmdr. Xocal abdlr haqqnda elm dbyyatda lk mlumat XX srn 80-llrnd Rusya Corafya cmyytnn zv C.Veyssenqraf vermdr. tn srd tdqqatlardan .Nrmanov, C.Xllov, .Meankov, B.Pyotrovsky, Q.Kunaryev, Q.Aslanov, R.Vahdov, N.Mnxev, Mustafayev, R.Gyov, H.Cfrov v s. trfndn aparlm arxeoloj qazntlar Xocalnn qdm tarx v madd-mdnyyt haqqnda trafl mlumat verr. Xocal Xanknd hrndn 14 km mal-rqd Qaraba slslsnd yerlr. Burada e.. X-V srlr ad Xocal-Gdby mdnyytnn lk abdlr taplmdr. Bu vaxta km Xocal razsnd son Tunc v lk Dmr dvrlrn (e.. X-V srlr) ad oxlu mdnyyt abdlr akar edlmdr. Bu abdlr da qutu v kurqanlardan bartdr. Tdqqatlar dvrnd br-dgrlrn vz edn be tp kurqanlar myynldrlmdr. Burada eyn zamanda mxtlf tpl saxs qablar, slahlar (qlnc,

xncr, nz v ox ucluu, balta-mbrzn), qzl, tunc, balqqula, , pasta v s. hazrlanan bzk yalar, tunc mk altlr akar edlmdr. Xocalda 11 sayl kurqandan taplm qq muncuun stnd Assurya an Adadnrarya ad mx yazs, o cmldn rl saxs qablar, pasta v muncuqlar, qzl bzk yalar, slndrk mhr v s. yerl halnn Yaxn rq lklr l qtsad-mdn laqlrn gstrr. Xocal-Gdby mdnyyt abdlr yaay yerlr, emalatxanalar, qbrlr, badtgahlardan bartdr. Rd Gyov "Xocal qdm dnyann mdn mrkz" adl srnd yazr:" Xocal z abdlrnn nvlr, onlarn xarakterk xsusyytlr v maddmdnyyt qalqlarnn zngnly etbarl hl ken srdn dnya almlrnn dqqtn clb etmdr. Bu abdlrl alman arxeoloqu E. Resle, rus rqnas M.Xamkov, ngls F. Bayer, fransz A.Berne v baqalar tan olmular. Eramzdan vvl XV-X srlr blk d daha uzaq dvrlr hat edn Xocal abdlr kompleks yaay yerlrndn, da kurqan qbrlr, mxtlf tpl kurqanlardan, sklon tkllr, kromlexlrdn v menhrlrdn bartdr. Arxeloj qazntlar ntcsnd myyn edlmd k, ox vaxt tayfa evlr uzunsov olub, buaql formada na edlmdr. Bzn uzunluu 17-18 metr, en se 8-10 metr olan bu cr evlr xsus araksmlr vasts l br ne hssy blnrd. Tunc dvrnn sonu v dmr dvrnn vllrnd, yn e.. 2 mnllyn sonunda artq bu cr evlrn dm v dvarlar xsus a maddlrl suvanr v byk al evlr l vz olunurdu. Dandmz dvrd mhrdn hrlm evlr v formaca darv olan yarmqazma evlr d tsadf edlmd. Btn bunlar prmtv kld olsa da, yerl halnn mxtlf tknt texnkasna malk olmasn yan subut edr. Xocal razsnd sklon tpl tkllr rast glnr. Bz almlr hmn sklon tpl tkntlrn tklmsn dam yaay yer v ya byk tcart yollar zrnd mdaf mntqlr, bzlr sklonlarn byk br qsmn mqdds yer olub, badtgah mqsdl bna edldyn, bzlr ba-bostan yer olduunu, daha baqalar bu tkllr krlrn mal-qara saxlamaq n tkdklrn sylyrlr. Lakn son tdqqatlarn ntclrndn aydn olurdu k, btn kk Qafqaz dalarnn k yollar knarnda na edlm sklon tkllrn hams eyn mqsd gdmm v balca olaraq mqsd n bna edlmlr: 1) r tcart yollar zrnd bu yollar mdaf etmk; 2) dmn hcumlar zaman haln mvqqt mhafz etmk; 3) mqdds yerlr bdldrmk. Onlarn br oxu sonralar yaay mskn km v yaxud da krlrn z mal-qarasn saxlamaq n stfad edlmdr. Xocal-Gdby mdnyyt saknlrnn hyat trz v mdn nkaf svyysn yrnmk n hmn mdnyyt mxsus qbr abdlr v qbrlrndn taplm madd mdnyyt qalqlan byk hmyyt ksb edr. Aparlm arxeoloj tdqqatlardan mlum olmudu k, burada br ne tp qbr abdlr olmudu k, onlarn lap byk br qrupunu kurqan tkl edr. Hmn kurqanlar mxtlf qurululu, mxtlf trkbl hndr tplrdn bart olub, torpaqdan, dadan v ox vaxt da v torpan qarndan tklmdr. Kurqanlarn zlr mxtlf olduu km, onlarn altndak qbrlr d mxtlfdr. ln dfn etmk n bzn kurqann altnda ev tklm, darv hasar klm, bzn s da qutular dzldlmdr. Xocal kurqanlarnda aparlm qazntlar ntcsnd myyn edlmdr k, 3-4 mn l bundan vvl bu razd k cr dfn adt olmudur. Onlardan br ln olduu km dfn etmk, dgr s ln yandraraq dfn etmk. Hr k halda kurqanlar hm alv, hm d tk-tk xslr mxsus dzldlmdr. Alv kurqanlarda bzn 50-dn ox skelet akara xarlmdr. lyandrma hadss Qarabada uzun mr srmmdr v almlrn ehtmalna gr bu adt qalqlar nd d dnyann br ox xalqlar arasnda mvcud olan mqdds od ayn l laqdar d. Buradan bel br ntcy glmk olar k, hr k dfn mrasm gstrr k, hmn qbrlrd dfn olunan adamlar axrn dnyasna var-dvltl yola salrmlar. Aparlan arxeoloj qazntlar gstrr k, Qaraba saknlrnd d bel br adt olmu v onlar hesab edrdlr k, guya lnlr lmr, sadc olaraq dnyasn dyrlr. Mvvqt olaraq bu dnyan trk edb, bd axrt dnyasna gedrlr. Ona gr d ln adam yola salmaq n onun yanna mal-qara, ev avadanl, bzk eylr, xs geym, slah v baqa qymtl yalar qoyulurdu. Htta bzn ln adamn zzlrndn brn d

ldrb onun yanmda dfn edrdlr. Snf tbqlm dvrnd s qbl bas ldkd onun xdmtlrndn br-ksn ln adamla dfn edrdlr k, axrt dnyasnda ona xdmt etsn. Bellkl Xocalda aparlm arxeoloj qaznt v kurqanlar haqqnda olan mlumatlarmz mumldrb bel br ntcy glmk olar k, btn bunlarn hams br daha bu yern qdmly haqqnda tam v dolun mlumat verr. Xocal mdnyyt abdlrn v mxtlf tkllr yrnn, tdqq edn almlr bu qnat glmlr k, Xocal mdnyyt, burada yaayan nsanlarn hyat trz yaxn-uzaq lklrl, n vvl rq lklr v onlarn mdn trqqs l ox sx laqd olmudur. Bu laqlr s btn dvrlrd qarlql olmudur.

ERMNSTANN AZRBAYCANA QAR RAZ DDALAR TARXNDN XX srn vvlnd Zaqafqazyada mstql respublka Azrbaycan, Ermnstan v Grcstan yaradldqdan sonra Ermnstan z srhdlrnn genlndrlmsn, qonulara qar raz ddalarna balad. Ermnlr Azrbaycan v Grcstan torpaqlar hesabna "Byk Ermnstan" yaratmaq mqsdl hm Azrbaycana, hm d Grcstana qar mharby baladlar. Ermnstann Azrbaycana qar raz ddalar tarxn nzr salarkn grrk k, ermnlr hl br ne sr bundan vvl rl srdklr "Byk Ermnstan" deyas namn qonu xalqlara dam tcavz etms hquqlarn tapdalam, htta onlar mhv etmk yolu l z danak deyalarn hyata kermy alm v z planlarn ardcl olaraq addm-addm hyata kermlr. 1918-c ld byan edlm Ermnstan Respublkas 9 mn kv.km razy malk olaraq Azrbaycan torpaqlarnda, yn kem rvan xanl (sonradan rvan qubernyas) razsnd yaradlmd. Sonradan qonulardan, sasn d Azrbaycandan mxtlf yollarla qopardlan torpaqlarn hesabna razs byyrk 29 mn kv.km- atmdr. Bu gnk Dalq Qaraba mnaqs d ermnlrn "Byk Ermnstan" yaratmaq urunda planlarnn trkb hsss v nvbt hdfdr. 1988-c ldn balanm bu mnaq akar kld Ermnstann Azrbaycana qar raz ddasdr, ancaq ona mxtlf vastlrl crbcr don geyndrmy alr, myyn saslar gtrmy sy gstrrlr. Bu mnaq ntcsnd Azrbaycann razsnn 20 faz - Dalq Qaraba v ona btk 7 rayon Ermnstan trfndn al edlm v bu gn d al altnda qalmaqdadr. Aznlam ermnlr beynlxalq hquq normalarna mhl qoymur, Brlm Mlltlr Tklatnn Dalq Qaraba mnaqs zaman al olunmu razlrn drhal azad edlms bard qtnamlrn rayt etmmkd davam edrlr. Ermnlr llrdn br davam edn bu zbtkar hrktlrn brat qazandrmaq n mxtlf ktablarda, tarx aradrmalarda, ap olunan mqallrd dam Qaraban tarxn, etnoqrafyasn, mdnyyt tarxn, yerl azrbaycanllarn yerl hal olmas faktn saxtaladrlm kld tqdm edrlr. Qeyd etmk lazmdr k, Qaraba tarx-etnoqrafk yalt km vvlc Azrbaycan Alban dvltnn trkbn daxl olmudur. Sonra btn Azrbaycanla brlkd rb xlaftnn sart altna dm, rb mperyasnn squtundan sonra X-X srlrd Saclr dvltnn, X srd Salarlr, X-X srlrd ddadlr, X-X srlrd AtabyEldnzlr, X srn knc yarsndan XV sr qdr Hlaklr (Elxanlr) dvltlrnn trkbn daxl olmudur. XV srn sonundan, XV srn ortalarnadk Azrbaycan feodal dvltlrxanlqlara paralanmas zaman Qaraba bylrbyly razsnd Qaraba v Gnc xanlqlar

yaranmdr. XV srn ortalarndan XX srn vvllrndk Qaraba razsnd ox gcl Azrbaycan Qaraba xanl mvcud olmudur. Qaraban tarx sndlr haqqnda mxtlf mnblrd dqq aydn mlumatlar verlmdr. Bunlarn rsnd n dolun mlumat Qaraba slnams Mrz Camal Qaraba vermdr. Mrz Camal Qaraba "Qaraba tarx" adl srn "Qaraba vlaytnn sl yaay yerlr, qdm hr v aylar haqqnda" adlanan brnc fslnd yazr: "Qdm tarx ktablarnn yazdqlarna gr, Qaraba vlaytnn srhd beldr: Cnub trfdn "Xudafrn" krpsndn Snq krpy qdr Araz aydr. (Snq krp Qazax, msddn v Dmr Hsnl camaat arasndadr v Rusya dvltlr mmurlar onu rus stlah l Krasn most, yn qzl krp adlandrrlar) br trfdn Kr aydr k, Cavad kndd Araz ayna qovuaraq gedb Xzr dnzn tklr, mal trfdn Qaraban Yelzavetpolla (Gnc) srhd Kr ayna qdr Goran aydr v Kr ay ox yerdn keb Araz ayna atr. Qrb trfdn Knk, Salvart v rkl adlanan uca Qaraba dalardr. O vaxt Qaraba 17 mahala blnmd: Ssyan, Dmr-Aslanl, Knara, Brgad, Vahab yurdu, Kbrl, Tal, Cavanr, Xan, lbrd, Xrdapara Dzax, Otuzk, yrm drd, Qaraorlu, Vernd, Dzax v Acantrk. On k mahaln hals br ne knd stsna olmaqla, btnlkd azrbaycanllardan bart d. Qaraba razsnd 5 ermn mlkly yaradlmd. Dzax, Vrnd, lbrd, Xan Tal mlkly xms adlanrd. Bunlarn halsnn br hsss xrstan, daha dorusu ermnlr d. Bu mlklklrn yaranma tarx qsaca olaraq beldr: Xan mkly XV srd Qarabada yaranmdr. Alban hkmdar Hsn Calalyann varslr yaratmdr. Vrnd mlkly 1603-c ld yaranb. Onlarn sllr Gy mahalndandr. lk hakm Mlk ahnzr olmudur. Dzax mlkly XV srn vvllrnd yaranmdr. Onlar Ermnstann Lor vlaytndn glmdlr. lk hakm mlk Yeqan olmudur. Glstan (Tal) mlkly XV srn vvllrnd yaranmdr. Onlarn sllr rvandan glmdr. lk hakm mlk Usub olmudur. lbrd mlkly 1637-c ld yaranmdr. Onlar Zngzur mahalndan glmdr. lk hakm mlk Allahqulu olmudur. Bu mlklklrn hams Qaraba xanlqlarnn razsnd yerlrd v xandan asl d. Lakn ermn mlklr Qaraba xanlna tabe olmaqdan tez-tez boyun qarrdlar v onlar Rusya dvltn kmklk n mract edrdlr. Qeyd etmk lazmdr k, hl 1780-c ld mllyytc ermn olan van Lazerev v osf Arqutnsk Peterburqda A.V.Suvorova k mktub yazm v Qaraba tutma ona mslht grmdlr. Mktubda qeyd olunmudur k, gr br hakm taplsa Ermnstan dvltn burada brpa etmk olar. 1781-c ld Dalq Qaraba tutma Qaraba mlklrndn Mlk Adam v Mlk Bylr Yekaternaya v A.V.Suvorova gzlnc mktub gndrrk brahm xana qar ordu gndrmy xah etmdlr. brahm xan ermn mlklrnn mrkzdnqama meyllrn qar tdbrlr grd. O, Vrnd hakm mlk ahnzr v Xan mly Mrzxanla ttfaqa grrk Glstan mly Abov Bylryan da, Cerabert mly Mcnun sraelyana, Dzax mly Vaxtan Avanyana v Qandzasor monastrnn katalkosu Yohnns qar mbarzy balad. Bu mbarznn tnly ondan bart d k, Rusya hkumtnn xarc syastnn balarndan olan Q.A.Potyomkn 1783-c ldn balayaraq Grcstan vastsl Qaraban lrn qarrd. 1783-c ln 19 maynda knyaz Q.A.Poyomkn Yekaternaya yazmd k, "Frst dn km Qarabada hakmyyt ermnlr verck v bunlar vastsl Asyada xrstan dvlt yaradacamz bard gstr vermm". brahm xan mvqelrn mhkmlndrmk v ermnlrn Rusya hkumtn ona qar qaldrmaq mkanlarndan mhrum etmk n Q.A.Potyomkn mktub yazaraq Rusyann hmaysn qbul etmy hazr olduunu bldrmd.

XX srn vvllrnd Qaraba xanl Rusya trfndn al edlrk yernd Qaraba yalt tkl olundu v dgr Azrbaycan yaltlr l brlkd uzun mddt Rusya mperyasnn trkbnd qald. 1840-c l apreln 10-da ar hkumt Zaqafqazyada nzbat mhkm slahat haqqnda frman verd. Bu frmana gr Zaqafqazya (Cnub Qafqaz) k hssy blnd. Brncs mrkz Tfls hr olmaqla Grcstan-meretya qubernyas, knc mrkz amax hr olan Kasp vlayt. mal Azrbaycan torpaqlarnn byk hsss, o cmldn Qaraba torpaqlar Kasp vlaytnn trkbnd qald. 1867-c ld Yelzavetpol qubernyas yaradld. Kem Qaraba torpaqlar bu qubernyann trkbnd ua v Zngzur qzalarnda brlmd. 1883-c ld Yelzavetpol qubernyasnn trkbnd daha k qzaCavanr v Cbrayl qzalar yaradld. Hmn qzalar da kem Qaraba torpaqlarn hat edrd. Bellkl, grndy km, Qaraba torpaqlar ua, Zngzur, Cavanr v Cbrayl qzalarnn trkbnd olmudur. Ermnlr Azrbaycana qar rl srdklr raz ddalarnda tez-tez demoqrafk prnsplr sas gtrrdlr. Onlarn fkrnc gstrln razlrn yerl hals ermnlr olmudur. Lakn tarx mnblr bunun tamaml yalan olduunu sbut edr. Ermnlr he br zaman bu razlrn yerl hals olmamdr. Onlar Qaraba torpaqlarna brnc df rblr, sonra s ruslar trfndn krlmdr. Hr ksnd mqsd o d k, yadell allar ermnlrn smasnda zlrn dayaq yaratmaq styrdlr. Masr dvrd tarx hadslr gstrr k, ermnlr yen vvlk km Rusyann lnd Cnub Qafqazda dadc qvv rolunu oynayan br alt olaraq qalmaqdadr. 1804-1813, 1826-1828-c llrd Rus-ran mharblrndn v 1828-1829-cu llrd Rus-Trk mharbsndn sonra randa v Trkyd yaayan ermnlr ktlv surtd Azrbaycan razsn krlrk yerldrms l Rusya glckd ermnlrn xbs nyytlrn hyata kermlr n real zmn yaratm oldu. Trkydn v randan krlm ermnlr ermn-rus ovnzmnn qrar l Azrbaycann n mnbt torpaqlarnda Qarabada, Yelzavetpol qubernyasnda v rvan quberayasnda yerldrlms l mll mnaqlrn balancna zmn yaratdlar. zlrn "yazq", "far" gstrn bu nsanlar zlrn yer etdkdn sonra qonu torpaqlara gz dkmy baladlar. N.N.avrov "Zaqafqazyada rus n yen thlk" ktabnda gstrd: "1826-1828-c llr mharbsndn sonrak k ld 1828-c ldn 1830-cu ldk Zaqafqazyaya 40 000 ran ermns, 84600 Trky ermns krlmdr v onlar ermn mlltnn cz olduu Yelzavetpolun v rvan qubernyasnn n yax torpaqlarnda Yuxar Qarabada v Gy gl sahllrnd yerldrlmdr. Kknlrn n oxu ermnlrdr. nd Zaqafqazyada yaayan 1 mln. 300 mn nfrdn 1 mlyonu dyarn yerl hals deyl, glmdr". Ermnlrn ktlv surtd Qafqaza, o cmldn Azrbaycana krmkd rus arzmnn z syast vard. Bu syast Qafqazda ermnlr zn arxa yaratmaq, onlardan mslmanlara qar br vast km stfad etmk d. Bu syast ermn mlltlrn d srf edrd v onlarn nadl chdlrn baxmayaraq Rusya Qarabada "xrstan dvlt" tkl ed blmd. Bu onunla bal olmudu k, Rusya hakm darlr 1823-c ld Qarabada kameral syahya alma aparb grdlr k, Qaraba mlklrnd cm 4366 ermn hals var d, yn ermnlr Qaraba halsnn 21,7 fazn tkl edrd. Halbuk hmn vaxt Qarabada 15729 azrbaycanl als var d v dem halnn 88,3 faz azrbaycanllardan bart d. Qaraban mrkz uada ermnlr halnn 27,5 fazn tkl edrdlr. 1917-c ln statstkasna gr kem rvan qubernyasnn 38 fazn mslmanlar, 60 fazn ermnlr tkl edrd: rur-Drlyz mahalnda mum halnn 66,7 faz, Srmld 63,6 faz, Naxvanda 59 faz mslmanlar d. rvan hrnn znn hals 43,4 faz mslmanlardan bart d. Kem Yelzavetpol qubernyasnda 1915-c ld halnn n ox qarq olduu ua, Zngzur, Qazax (Gy l brlkd), Qaryagn. Cbrayl-Cavanr mahallarnda halnn mll trkb bel d: 46 faz mslman v 54 faz ermn, 55 v 44,3 faz, 49 v 46 faz, 74,5 v 24,9 faz, 67,5 v 31,6 faz.

1917-c l Qafqaz tqvmn gr Qaraba razsnd 242 mn ermn, 322 mn mslman yaayrd. Lakn Azrbaycan XN ekspertnn qeyd etdy km, bu rqm gerk vzyyt gstrmrd. nk, Qaraba ermnlrnn sayn gstrn rqm Qaraban oturaq hals olmayan Bak v Rostova qdr yaylm oxmnl ermn sntkar v fhllr d ad edlmdr. Tkc Bakda 30 mn Qaraba ermns var d. Hmn ekspertn fkrnc real vzyyt 1912-c ln "Zaqafqazyann pay torpaqlarnn alnmas haqqnda mruz" v 1917-c ln knd tsrrfat sayn daha yax ks etdrr: 170 mn ermn v 415 mn mslman. Faktlardan grndy km, ermnlrn dda etdklr razlrd mslmanlar hm oxluq tkl etmlr. Bellkl, gstrln bu tarx sndlrdn v faktlardan aydn olur k, zaman-zaman Azrbaycann n mnbt torpaqlarnda yerldrln glm ermnlr zlrn hmn torpaqlarn "yerl sakn" hesab edrk z mkrl syastn hyata kermk n gzl-akar aparmlar. XX yzllyn axr v XX yzllkd str Ermnstan azrbaycanllarnn, strs d Azrbaycanda v onun Yuxar Qaraba blgsnd yaayan azrbaycanllarn n dhtl gnclr, qrnar, mnv v fzk soyqrm dvr olmudur. AB tarxlr Corc v Karoln Makkartnn "Trklr v ermnlr" adl srnd qeyd edrlr k, Ermnstan adl coraf yer ermnlr deyl, azrbaycanllara mxsusdur. Ona gr d bu raznn adlarnn hams trk mnldr. Ermnlr s onlar zamanzaman sn surtd 1935-c ldn dymy alm v ndydk bu proses davam etdrmlr. Yernd yaranan yen ermn adlarnn ksryytnn s kem ermn tarx l he br laqs yoxdur. Onlar sn surtd Azrbaycan dlndn ermn dln trcm edlmkl yaradlmdr. Ermnlrn Azrbaycana, o cmldn Qarabaa krlmsl ermnlrn mllt syastlrnn yern yertrlmsnd yen dvr balad. Bu mqsdl br sra ermn mllt tklatlar da yaradld. Bel tklatlardan br 1885-c ld ermn Partakalyann Fransada yaratd "Armenakon" tklat oldu. Lakn bu tklat ox yaamad. Bundan sonra 1887c ld "Qnak" ("Zng") partyas yaradld. Onun rhbr Avets Nazarbekyan d. Bu partyann proqramnda "Byk Ermnstan" yaratmaq deyas sas qoyulmudu. Bu partyann proqramlarnda Azrbaycan torpaqlarnn tutulmas n planda d. Lakn bu tklatlarn rhbrlr z mqsdlrn asanlqla ata blmycklrn hss edrk Avropann br sra hrlrnd gen tblat aparmaqla mul oldular. "Byk Ermnstan" deyasnn hyata kerlms urunda n fal mbarz aparan tklat "Danakstyun" partyas olmudur Bu partya znn tcavzkar deyasn hyata kermk n nd d mbarz aparr. Bu partya 1890-c ld Tflsd yaradlmdr. Rhbr S.Zavaryan, X.Bkelyan, S.Zoryan v baqalar olmudur. Tklatn sas mtbuat orqan Cenevrd ap olunan "Droak" ("Bayraq") qzet d. Qzetd mlltlk gen mqyasda tbl edlrd. Tklatn dnyann mxtlf lklrnd 3000-dn yuxar qrupu falyyt gstrrd. XX srn vvllrndn balayaraq "tanakstyun" partyas Zaqafqazyada, xsusl Azrbaycanda z falyytn daha da genlndrd. 1905-1907-c llrd brnc Rusya burjua demokratk nqlab ba verd. arzm z hakmyytn saxlamaq n mxtlf tdbrlr hyata kermy balad. Bel tdbrlrdn br mxtlf mlltlr arasnda nfaq salmaq d. ar hkumt yax blrd k, Zaqafqazyada azrbaycanllarla ermnlr arasnda drn zddyytlr vardr, nk hmn zddyytlrn arasnda arzmn mll syast d az rol oynamamdr. Bunlar nzr alan arzm 1905-c l nqlab zaman ermnlrdn br vast km stfad edb onlar mslmanlarn leyhn qaldrd. Ermnlr Qafqazda yksk vzfl rus mmurlar trfndn gzl taprq alb slahlandrldlar v azrbaycanllara qar mharby baladlar. Grc mllf Qarb znn "Qzl ktab"nda yazrd k, Danakstyun partyasnn yaranmasna qdr Zaqafqazyada slh v dostluq hkm srrd. Ermnlr, azrbaycanllar v grclr srlrl br yerd yaamdlar. Htta bu mddt rznd he km mlltlraras davt grmmd. Danaklar gldlr v ermnlrdn bart Mstql Ermnstan yaratmaq stdlr". Bellkl d 1905-1906-c llrd ermn-mslman qrn ba verd.

Hmn hadslrn ahd oln M.S.Ordubad 1905-1906-c llrd olan qrna hsr etdy "Qanl llr" srnd yazrd: "oxdan br hr k mlltn zatna qondarlm ta bombas partlad. Btn Qafqaz alm bu bombann tsr ddtndn yanb yaxld. Bununla da, txmnn k l davam edn ermn-azrbaycanl qrn balad". Ermnlrn azrbaycanllarla lk toqqumas Bak hrnd balayaraq sonra ua, Zngzur, rvan, Naxvan, Ordubad, Emdzn, Cavanr v Qazax qzalarna yayld. Gnc qubernatoru 1907-c l avqustun 9-da Peterburqda mlumat vermd: "Zavall azrbaycanl kndlr zrn tqrbn yz mnlk znvorlar (sgrlr) ordusu gndrlmd. Trkydn olan qaqnlarn v ancaq nsan ldrmy adt etm yerl baksnlrn demk olar k, hams bu orduya qoulmudu". Bu dhtl qrnlar, vhlklr z gzlr l grm M.M.Nvvab z ktabnda yazrd: "uada hads balayan gn qdr ua v onun trafnda yerln btn Azrbaycan kndlr, o cmldn Malbyl, Krkcahan, Xocal v dgr kndlrn hals l br oturub-duran, yeyb-n ermnlr brdn-br mslmanlarn toyxanalarna, onlarn toplad yerlr v htta gnorta namaz vaxt mscdlr hcum edrk, ktlv qrn trtdlr. Qrnda danak ermnlrl yana, Ermnstandan glm emssarlar da trak edrdlr". Ermn terrorunun df edlmsnd azrbaycanllarn yaratdqlar "Dfa" partyasnn byk rolu oldu. Bu partya 1905-c ld hmd by Aayev trfndn Gncd yaradld. Onun Gncd, uada, Qarabada yerl blmlr falyyt gstrrd. Azrbaycan zyallarnn v vtnprvrlrnn rhbrly altnda Azrbaycan xalq ruslarn havadarlq etdy ermnlr qtyytl mqavmt gstrdlr. Ermnlr ger klmy mcbur oldular v yen mnasb rat gzlm mvqey tutdular. 1914-c ld Brnc dnya mharbs baland. Ermnlr bu frstdn zlrnn mllt deyasnn hyata kerlms mqsdl byk falyyt baladlar. Onlarn bu fkrlrn Antanta dvltlrnn ermnlrdn stfad etmk planlar dstk verrd. Ermnlr vd olunmudu k, gr onlar Trkyy qar vurusalar, onlara muxtaryyt verlckdr. Mharb dvrnd daha da fallaan Danakstyun partyas azrbaycanllara qar mbarzn gclndrdlr. Bellkl, Qrb lklrn v Rusyann kmyn md bslyn ermnlr sas mbarz mrkzn Azrbaycana kerdlr. "Byk Ermnstan" deyasn hyata kermk n Azrbaycan xalqna qar mbarzn genlndrrdlr v dhtl faclr trtdlr. 1917-c ln fevralnda knc rus nqlab ba verd. Bu hads ermnlrn azrbaycanllara qar raz ddalar tarxnd yen mrhl ad. 1917-c ln oktyabrnda Tflsd danak balarnn mll konqres topland. Konqresn arlmasndan sonra Cnub Qafqazda v Azrbaycanda syas vzyyt grgnld. Bu mllt Danakstyun partyasnn z falyytn yendn gclndrms l bal d. Danakstyun partyas "Byk Ermnstan" xrtsn llrnd gzdrrk Azrbaycanda v mumyytl Cnub Qafqazda azrbaycanllara qar mbarzn daha da qzdrrdlar. ox kemm, 1918-c l martnda ermnlr Bakda, Naxvanda, Qarabada, Qubada, amaxda yen qrnlar trtdlr. Hmn qnlar ntcsnd tkc Bakda 12 mndn artq azrbaycanl qtl yetrld. Bu qrnlar uada v onun trafnda azrbaycanllar sx yaad kndlrd d ba verd. Arxv sndlrnd gstrlr k, 1918-c ld ermnlr Xocalya hcum edrlr, vvlc ermnlr xocallara ultmatum verrlr k, saktc z yerlrn trk etsnlr. Lakn xocallar nadkarlq gstrb z torpaqlar, Xocal urunda mbarzy balayrlar. Ermnlr hcuma kerk Xocalnn, halsn qrb, zn s tamaml yandrdlar. Bunun ardnca Qaraba hat edn Cavanr, Cbrayl, Zngzur qzalarnda daha ar faclr ba verd. Azrbaycanllarn yaad kndlr yandrlb, hals s mhv edld. 1918-c ld ermn slahl bandalarndan baqa, general Andrankn yax tkl olunmu

qounlar Zngzura hcum edb, haln vhcsn qrrdlar. Rsm sndlr v ahdlrn mlumatna gr Zngzur qzasnda 115 knd yandrlm, yerl-yeksan edlmdr. Zngzur qzasnn Baqadu kndnd 400 azrbaycanl gnorta namaz vaxt mscdl brlkd yandrlmd. Btvlkd Zngzur qzasndan 10068 adam ldrlm, 60 mn hal z evndn vhcsn qovulmudur. Balar, dlr, mxtlf zalar kslm qz-glnlrn v uaqlarn faclr daha dhtl d. 1918-c ld ermnlr rvan qubernyasndan 200-dn ox azrbaycanl kndn yerl-yeksan etdlr. Azrbaycanllarn qanna susayan ermn clladlarnn bu hrktlrn xatrlayan nsanlardan br d 1905-c ld uada realn gmnazynan btrm Ab by Qalabyov d. O yazrd: "Mn 1905-1906-c llrd olmu ermn-mslman davasnda, 1918-1920-c l Novruz bayramnda ermnlrn bzlrn mslmanlarn balarna adqlar msbtlr z gzlrml grmm. Ermnlr 1905-1906-c l ermn-mslman davasndan sonra arasra mslmanlar qrsalar da, 1918-c l mart hadslrn d ox qzn hazrlamdlar. Eyn vaxtda Bakda, amaxda, Qubada, Gyayda, Qarabada, Salyanda, Lnkranda v dgr yerlrd dhtl qrnlar trtdlr. Mart qrnna S.aumyann gstr l slahlanm bolevk dstlr balq edrd. 1918-c l may aynn axrlarnda Zaqafqazya seymnn buraxlmasndan sonra Danakstyun partyas Ermnstann mstqllyn elan edrk z mllt deyasn hyata kermy balad. 1918-1920-c llrd danak hkumt Trky, Azrbaycan v Grcstana qar daltsz mharb aparmaq mvqeyndn x etdlr. Grc Qarb 1919-cu ld yazmd: "Danaklar gldlr, mll davt gtrdlr, ermn-mslman zddyytn daha da ksknldrdlr...". Danaklar zl Azrbaycan torpaqlar olan Qaraba v Naxvan razlrn l kermk n azrbaycanllara qar mbarzn gclndrdlr. lk nvbd tcavz Ermnstanda, z doma ata-baba torpaqlarnda yaayan azrbaycanllar mruz qaldlar. Dnc haly qar slah ldlms ntcsnd onlar ktlv kld evlrndn xarlaraq ddrgn salndlar, dalara v baqa stqamtlr qamal oldular. Bununla da azrbaycanllarn kompakt yaad Emdzn, rvan, Srml, rur qzalarnn razs ermnlr trfndn zbt olundu. 1919-cu l yanvarn 8-d Azrbaycan parlamentnn clasnda parlamentn sdr bldrd k, "parlament rvan qubernyasnn halsnn adndan mktub daxl olmudur. Hmn mktubda bldrlr k, 1918-c ln yununa km ermn qounlar trfndn rvan qubernyasnda 200-dn ox azrbaycanl knd dadlm v yandrlmdr. Mnlrl nsan dalara qaaraq aclqdan v soyuqdan lmd. Trk edlm azrbaycanl kndlrn Trkydn olan ermnlr yerldrlr". Azrbaycan Demokratk Respublkasnn ba nazr F.X.Xoysk Ermnstan hkumtn gndrdy notada bldrrd k, azrbaycanllara qar tcavz syast qt olaraq dayandrlmaldr. Lakn mnasbtlr brpa etmk mmkn olmad.

TORPAQLARMZN AL XANKNDNDN BALAND 1988-c l fevraln 13-d saat 10-da Xankndnd ermnlr Dalq Qaraban Ermnstana brldrlms tlbl lk mtnq toplandlar. El onda qtyytl rhbr Heydr lyevn yer br daha grnd. Ham br azdan deyrd: "gr Heydr lyev burda olsayd, bu namrdlr rk edb bel- fkr d blmzdlr". Tssf k, onda mdrk rhbrmz respublkamzda yox d. Tarx boyu torpaqlarmza gz dknlr bundan stfad edb l-qol ad, "Qaraba v onun trafndak hadslr" adl oyuna baladlar.

1988-c ln fevral ayndan Xanknd mtnq ermn fazmnn zman-mkan trampln d. Bu trampln hasl edb ortala xardan Kreml, Yerevan v Xanknd rhbrly d. nc s Xanknd hadslrn gtrn hadslr yada salaq. Heydr lyevn SSR-n al rhbrlrndn br tyn edlb respublkan trk edn vaxtdan Azrbaycan hkumtnn vlayt nzart demk olar k, he end. o yer atd k, Bakdan glnlrmzn nnk vlayt partya komtsnn brnc katblr, htta adc br tsrrfatn, tklatn rhbr d saya almrd. Bakda s bu zbanal qulaqardna vururdular. Ntcd, vlaytn daretm sstemnd rsm Bak z funksonal yern rsm Yerevana thvl verrd. Ermnstan nazrlr hm srncam verr, hm d cra km Xankndn axrdlar. Syastn, qtsadyyatn, mdnyytn, sosal hyatn btn nanslarn mhz hmn nazrlr dzb-qourdular. Respubkamzn srvtlr v nemtlr (mrmr, qrant, mes, t, ya, zm, taxl) Yerevana danrd. "Mtxsss" ad l yzlrl danak vlayt gtrlr v yksk vzflr tyn olunurdu. Vlaytn thlkszlk komts v mls Danakstyun partyasnn qrargahlarna evrlmd. Vlaytn n mhsuldar kn yerlr Yerevan v Moskvann professorlarna hdyy verlrd, onlar bu axarl-baxarl yerlrd z malkanlrn ucaltdlar. Vlaytn v qonu rayonlarn yzlrl gnahsz azrbaycanlsn ermn mlslr yaxalayr, ermn hakmlr hbsxanalara gndrrdlr. Qtl yetrlm 20-dn ox azrbaycanlnn qan batrld. Ynglc xstlnm yzlrl soydalarmz danak xsltl hkmlrn "fal" llrnn qurban oldu. Hkmlrdn Qukasyan, Dadamyan, Atayan, Balayan, Mrzyan "bamzm tk say qdr trk o dnyalq etmm" dey ermn mclslrnd qrrlnrdlr. Azrbaycanl kadrlar sxdrlrd. Ermnstandan, Fransadan, talyadan, Rusyadan brpalar gtrlrd. Memarlq baxmndan Xanknd Yerevanladrlrd. hr badan-baa ermn yazlarnn, xadmlrnn heykl xyabanlarna evrlmd. Alban abdlrnn yazlar, xalar, ornamentlr ermn klslrnn oxar atrbutlarna uynladrlrd. Mahnlarmz mxtlf lklrn ermn mnnlrnn fasnda geclgndzl hr bana gtrmd v onlar ermnlrn adna xrdlar. Trk dnyasnn qat dmn, xalqmzn cllad Andrank haqqnda mahnlar evlrd, uaq baalarnda, dvlt darlrnd, restoranlarda, teatr v kno salonlarnda susmaq blmrd, aqdanaa xalqmza qar dy sslyrd. Zor Balayan, Slva Kaputkyan, Sero Xanzadyan v onlarca dgr danaklarn vlaytd yubley tkl edlrd v hr br hr, knd, kollektv yublyar danaqnn alovlu trbununa, hr br yubley danaklarn manfestasyasna evrlrd. Vlaytn rhbrly sadalanan, elc d, sadalanmayan yzlrl zbanalqlarla respublkamza qar tkc znn tatszlyn nmay etdrmk mqsd gdmr, hm d ermn halsnn qardak hadslr psxoloj chtdn hazrlayrd. n balcas s o, Azrbaycan rhbrlynn bu hadslr reaksyasn yrnrd. V br ne l sonra Aqambekyan mhz bu tcrby arxalanb, yksk trbunalardan haray-hr qoparrd k, vlayt Ermnstana brldrlmldr v bunu qtsad amllrl laqlndrrd. K.ernenko Sov.KP-nn ba katb selnd ermnlr tcblndlr: ",.,Bu ola blmz, Qorbaov selml d." Sonradan Qorbaovun bu vzfy selms s ermnlrn mll bayramna evrld. Danak hval-ruhyyl hal qrrlnd: "Axr k, bzm Sergeyn olu Kremln sahb oldu". Bu hadsn Xanknd Pedaqoj nsttutunun markszm-lennzm kafedrasnn mdr, flsf elmlr doktoru ahn Martrosyan bel qymtlndrmd: "Tarx ndy qdr ermn xalqnn leyhn lyb. Bu gndn tarxd byk ermn eras balayr". Qorbaov selr-selmz Arkad Manuaryann rhbrlk etdy danak "Krunk" cmyyt vlaytd akar falyyt balad. Partya, sovet orqanlar, hmkarlar ttfaqlar, komsomol tklatlar onun lk tklatlarna, konkret cralarna evrld. Vlayt artq Geverkov yox, mhz "Krunk" rhbrlk etd. Yerevanda mll problemlr hsr olunmu slsl konfranslar kerld Bu konfranslara vlaytn mhur danaklar dvt olundular. Yerevandan, Moskvadan vlayt glm emssarlar hr br tklatda, kollektvd gecgndz apardlar. haln qeyd almaq bhansl mzalar toplanb Qorbaova atdrld.

Nhayt, Dalq Qaraban Ermnstana brldrlms ondan tlb edld (he ksz onun znn gstr l). Bu mssyan realladra blck falyyt proqram lnb hazrland. Glck mtnqlr, nmaylr, ttllr, azrbaycan halsnn qovulmas lazm gls, mhv tkc kaz zrnd yox, hm d tblat, tklat planda senarldrlmd. Yedd yal uaqdan tutmu 90 yal qocaya qdr btn ermn halsn and drlmd k, Qaraba urunda ld var, dnd yoxdur (andn mtnn katolkos Vazgen yazb gndrmd). atmayan brc ey vard Qorbaovun "bala" mr... Qorbaov s hl bu mr verndk ox grml d, Selmsndn cm br hft sonra onun grcy lr ermnlr bel proqnozladrrdlar: "O, Stalnn shvn dzldck Dalq Qaraba Azrbaycandan ayrb Ermnstana brldrck, E.evardnadzedn savay, Syas Bronun btn zvlrn dydrck, SSR Al Sovet Ryast Heytnn sdrlyn d z aparacaq, kaptalzm brpa edck, lknn lk prezdent olacaq". Bel d oldu. Deml, bu proqnoz deyl, Qorbaovun ermnlr vvlcdn yax mlum olan planlar m. Daha sonralar qsmn sadlvh, qsmn d txxsl ermnlr aqladlar k, Qorbaov tk Dalq Qarabala kfaytlnmyck, Azrbaycann Yevlaa qdrk razs, Trkynn 7 vlayt, Grcstann v rann bz torpaqlar hesabna Byk Ermnstan yaradacaq v bu d AB, Fransa onun trfn saxlayacaqdr. Grk k, 1989-cu ld Qaraba hadslrnn "mllflrndn" br danak Hayrkyan br trk jurnalstnn "Sz dourdanm Trkydn qorxmursunuz?" sualna bel cavab verd: "gr cm 3 mlyonluq ermn hals mrkz (Moskvaya ar edrd) mharb elan edrs, o n n Trkydn qorxmaldr?" Txmnn el hmn ld Mrkz Kfyyat darsnn br psxoloqunun szlrn ttfaq televzyasnn dktoru bel elan etd: "Dz 3 ldr Qorbaov zrnd teleekran vastsl mahd aparram. Onu dndrn he d onun balad yendnqurma deyl, o, hanssa gzl br mqsd xdmt edr. Yendnqurma b mqsd realladrma vastsdr". Qorbaovun znn syas hoqqasn yada salaq. O, el lk rsm xnda Sov.KP-nn 1985-c l aprel plenumundak mruzsnd syast "tozana" qopartd:"Sovet ttfaq yaradlandan tarx daltszly yol verlb. He d btn xalqlarn haqq zlrn atmayb." Br mlltn pay o brn db (xalq deynd ermn xalqn, "daltszlk" deynd Dalq Qaraban Ermnstana verlmmsn, "br mllt" deynd Azrbaycan mlltn nzrd tuturdumu? Ermnlrn vvlcdn dedklr l nec d st-st dr). Ermnstan zlzls (7 dekabr 1988) haqqnda xbr Nyu-Yorkda alanda Qorbaovun ntq tutuldu, rng sarald. BMT sessyasndak mruzsn dl topuq alaala oxuyub qurtaran km o, Moskvaya qaytd. Dedlr: "Blk getmysn, ax ox vacb tdbrlr var". Ded: "Yox, xalqma byk bdbxtlk z vermdr, orada olmalyam". Gln km ttfaqn v btn respublkalarn xznsn, madd-texnk mkanlarn, fzk qvvsn Ermnstana ynltd. Btn dnya lklrnn balarna yalvard k, Ermnstana kmynz srgmyn. Kremln hkumt aparatn Yerevana krd, z d hyat yolda l brlkd oraya udu. Yerevandan qaydan Rasa Maksmovna Moskvada xstxanada ermn uaqlarna ba kd. Ancaq yada salmaq lazmdr k, Errnnstan zlzlsndn he d az flaktlr trtmyn Tackstan zlzls (23 yanvar 1989) ba vernd s Qorbaovlarn tk bel trpanmd v bel st mnasbt gstrlmd. Qorbaov fenomennn respublkamzn rhbrly trfndn nzr alnmamas, proflaktk tdbrlrn hyata kerlmms, Xanknd hadslrn rvac verd. Bu mnasbt Xanknd mtnqn gtrb xard. Mtnqn benc gn "Krunk"un sdr Manuaryan mtnq traklarna ded: "Ermnstann, Dalq Qaraban btn partya, sovet orqanlarndan v dnyann btn ermn tklatlarndan hmrylk teleqramlar almq. Bz mqsdmz atmaq n btn vastlrdn stfad edcyk, btn mrhllrdn kecyk. Moskva bzmldr, lap bu yaxn gnlrd tlbmz yern yetrlckdr".

El bu rfd 500 ermn als vlaytdn kmk n dmryol stansyasna konteyner gtrmdlr. Ermnlr br-brn deyrd: "Bu hrktlrmzdn sonra azrbaycanllar bz rk verb saxlamazlar" Bunlar sad ermnlr dlr. Deyrdlr: "Bu lr trdn 5-6 danakdr. Hkumt onlar xalqn qarsnda dllrndn assa, bu yaramazlara son qoyular". Respublka hkumt lng lyrd, amma lyrd. Ttllr kslmd. Ermnstan ekspansyasnn qars alnrd, azrbaycanl halnn sosal statusu brpa olundu. Kamran Barov hkumtnn balanmaz shv o d k, Sumqayt v Bak ermnlr Xankndn buraxlmdlar. lrn nzamland br zamanda danaklarn faslsz mtnqlr brdn-br canland: "Gznz aydn, Vzrov Azrbaycana, Arutyunyan Ermnstana rhbr glcklr. Tlbmz msbt hll olunacaq". Txmnn br aydan sonra proqnoz dz xd. Az sonra vlaytn btn mqddarat Volsky taprld. zn tam sahb hss elyn Volsk Qorbaovun taprqlarn canla-bala yern yetrd. Tcl olaraq vlaytn qtsadyyatn Ermnstann qtsadyyatna qodu, hrb kontngentn mayt l Yerevandan slah datdrb ermnlr slahlandrd, evlrmzn yandrlmasna, qart edlmsn, adamlarmzn qtl yetrlmsn blavast rhbrlk etd. 1988-c l sentyabrn 18-dn balam cm 3 gnn nd 60-dan ox evlrmz odlara qaland, mlaklar qart edld, klr tklb yandrld. Yzlrl gnahsz adamlarmz glly tutuldu, dyld, 16 mn azrbaycanl prn-prn dd. Azrbaycanllarn Azrbaycanda, z Vtnnd kkn dms tarxs baland. Sbbkar s ermn mlltly, ermn separatl v onlarn danak syast oldu. XOCAL FACS 1988-c ldn balam Ermnstan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqs tarxnd n mdh hadslrdn br Xocalda ba verm soyqrm oldu. Bu hads XX srn n dhtl v qddar faclrndn br hesab edl blr. Xocal facs tarxd bz mlum olan Babyar, Xatn, Ldtse, Sonqm faclr l eyn svyyd durur. 1992-c ln qanl facsn qdr Xocalda 7 mn hal yaayrd. Bu hrd 1988-c l sentyabrn 18-d Xankndndn, 1988-c ln noyabrnda Ermnstandan, 1989-cu ld Frqandn qovulmu mhst trklr d mskunlamdlar. 1992-c l fevral aynn 25-dn 26-na ken gec ermn slahl dstlr Xanknd hrnd yerldrlm kem SSR-nn 366-c motoatc hrb alaynn blavast trak l Xocal hrn hcum etdlr. Xocalya artllerya v ar hrb texnkadan at alm, hrd gcl yann balam, hr tamaml alova brnm, yerl-yeksan edlmdr. hrn mdaflr v yerl hal hr trk etmy mcbur olmudur. Fevral aynn 26-s shr saat 5- qdr hr zbt edlmdr. hr trk etmy mcbur qalan hal dalara, melr, km s yaxnlqdak azrbaycanllar yaayan Adam hrn z tutmudular. Naxvank knd yaxnlnda, aqlq razd dnc hal ermnlr trfndn glllnd v onlara amansz dvan tutuldu. Qaranlq, mdh br gecd llr, melr z tutan xocallar msbtlrl qarladlar. arsz ana z qucanda 6 aylq krpsn bodu, br yal krp dlr kslm anasnn qanl dlrn acndan alaya-alaya sordu, qz-glnlr sr ddlr, grov oldular, hftlrl melrd onlarla nsanlar acndan, soyuqdan tlf oldular, umlanm torpaqda qab cann qurtara blmyn onlarla nsanlar ermn gllsn tu glrk yaral halda soyuqdan dondular, Cnaytkar ermn hrb brlmlrnn vhly ntcsnd 613 nfr hd, 487 nfr kst olmu, 1275 nfr dnc sakn qocalar, uaqlar, qadnlar sr gtrlrk alasmaz ermn zlmn, thqrlr v hqartlr mruz qalmlar. 150 nfrn taley hl d mlum deyldr. hd olanlarn 106 nfr qadn, 63 nfr s azyal uaqlar

olmular, kstlrn 76 nfr yetknlk dvrn atmam olan v qzlardr. 8 al btvlkd mhv edlm, 24 uaq hr k valdeynn, 130 azyal uaq s valdeynlrndn brn trmd. hd olanlarn yalnz 335 nfr dfn olunmudur. 200 nfrn ayaqlar soyuqdan qanqrena olmu, 1000 nfrdn artq hr sakn mxtlf drcl bdn xsart almdlar. Bu cnaytd 56 nfr xsus qddarlqla v amanszlqla qtl yetrlmdr. Onlar dr-dr yandrlm, balar kslm, qafalarnn drs soyulmu, krp uaqlarn gzlr xarlm, sng l haml qadnlarn qarnlar yarlmd. Meytlr zrnd dl gtrlms mmkn olmayan thqramz hrktlr edlmdr. Xocal facsnn ac ntclrn ham blml v dam yadda qalmaldr: 613 nfr hlak olmudur, onlardan: 106 nfr qadn 63 nfr uaq 70 nfr qoca 487 nfr yaralanmdr, onlardan: 76 nfr uaq 1275 nfr grov gtrlmdr 150 nfr tkn dmdr 25 uaq hr k valdeynn trmdr 130 uaq br valdeynn trmdr 8 al tamaml mhv edlmdr

AZRBAYCAN RESPUBLKAS XOCAL HR HALSN QAR ERMNSTAN SLAHL QVVLR V KEM SSR-Y MXSUS 366-C MOTOATC ALAYN KOMANDA HEYTNN SOYQRM CNAYT ETMS BARD ARAY "Byk Ermnstan" yaratmaq deyasnda olan ermnlr 1980-c llrn ortalarnda kem SSR razsnd gedn "Yendnqurma" prosesndn stfad edrk mqsdlrn atmaqda zlrn mane km hesab etdklr Azrbaycan xalqna qar Mqsdynl mhv etm, mn llrl yaadqlar dd-baba yurdlarndan krm syastn hyata kermy baladlar. 1987-c ln sonlarnda v 1988-c ld Ermnstan SSR razsnd yaayan 200 mndn artq azrbaycanllarn yaadqlar rayon v kndlr slahl basqnlar edlmy, Azrbaycanllar ldrmy, evlr yandrlmaa, mcbusrn z yurdlarndan krlmy balanld. Eyn zamanda ermnlr Azrbaycan SSR-n Dalq Qaraba Muxtar Vlayt razsnd eyn ssenar zr azrbaycanllarn mhv edlb, z yurdlarndan qovulmas syastn hyata kerrdlr. 1988-c ld ermnlr Xankndnd yaayan azrbaycanllara qar ktlv hcumlar tkl edr, onlarn evlrn yandrr v hrdn kmy mcbur edrdlr. Bu zaman azrbaycanllara qar zor tdbq edlr, onlar dylm v knclr mruz qalrdlar, onlarn mlaklar qart olunurdu. Kem SSR mrkz seyr v ermnprst syast zndn Xankndnd yaayan 15 mn qdr azrbaycanl Xankndndn mcbur krld. 1988-1991-c llrd Ermnstandan Dalq Qaraba razsn slahl dstlr yerdlrk hmn razd yaayan azrbaycanl halsn qar mtmad olaraq terror kerlrd. Dalq Qaraba razsnd azrbaycanllar yaayan mntqlr ermn slahl dstlr trfndn ardcl surtd basqnlara mruz qalrdlar.

1991-c ln sentyabrndan balayaraq ermnlr trfndn azrbaycanllarn yaay mntqlrn edln basqnlarda kem SSR-y mxsus, Xankndnd yerln 366-c motoatc alayn komanda heyt v hrb texnkas da trak etmy balamd. Ermnlr Dalq Qarabada yaayan azrbaycanl haln son nfrn km qrmaq mqsdl onlar yaayan knd v hrlr mhasry alaraq, dnc hay qar ar hrb texnka vastsl hcum edr, mhasrdn xb qamaq styn xslr s yollarda, melrd pusqu quraraq mhv edrdlr. 24.09.91-c ld ermn slahl dstlr 366-c alayn hrb texnkasnn kmy l hals ancaq azrbaycanl olan Adr rayonunun mart Qrvnd kndn basqn etm, knd halsnn br hsssn xsus amanszlqla mhv etm, qalan hal s mlaklarn ataraq qab canlarn qutara blmlr. Azrbaycanl halnn btn mlaklar qart olunmu, evlr yandrlaraq xarabala evrlmdr. 30.10.91-c d Tuq v Slaktn kndlr, 12.1191-c ld Axullu, 19.11.91-c ld Xocavnd, 15.12.9-1-c ld Cmll kndlr d ermn slahl qvvlr trfndn 366-c alayn hrb texnkas v komanda heytnn trak al olunmudur. Hmn kndlrn azrbaycanl halsnn br hsss mhv edlm, br hsss s btn mlaklarn ataraq qamaa mcbur olmular. Onlarn mlaklar ermnlr trfndn qart edlrk, evlr yandrlmdr. He br mqavmt rast glmdklrndn quduzlam ermn qvvlr 1991-c ln dekabrndan balayaraq oxsayl hal yaayan r azrbaycanl kndlrn hcumlara baladlar. Ntcd 21.12.91-c ld Nblr, 23.12.91-c ld Mel, 25.12.91-c lde Hsnabad, 28.12.91-c ld Qaybal, 1202.92-c ld Malbyl, 12.02.92-c ld Yuxar v Aa Quular, 15.02.92-c ld Qaradal knd ermnlr trfndn al olundu. Btn bu kndlrn al zaman azrbaycanllar vhcsn xsus amanszlqla ldrlr, kndlr s yandrlrd. Tkc Qaradal kndnd ermnlr trfndn 80 nfrdn ox azrbaycanl ldrlm, onlarla adam grov gtrlmdr, knd s yandrlaraq yer zndn slnmdr. Xanknd l sgran arasnda yerln Xocal Dalq Qarabada uadan sonra azrbaycanllarn yaadqlar knc byk yaay mntqsdr. 1990-c ld hr statusu almdr. 1991-c ln mlumatna gr halsn 7 mn nfr azrbaycanl tkl edld. Dalq Qarabadak yegan tyyar meydan Xocalda yerlr. Dalq Qarabada ermn all ntcsnd 1991-c ln axrlarnda Xocal halsnn yardan oxu btn mlaklarn ataraq hr trk etmy mcbur olmudur, Ermn slahl qvvlr Xocaln hr trfdn mhasry almdlar, yollar, kedlr tutmudular. hrn quru yolla xarc alml laqs kslmd. Elektrk enerjs yox d. Xocalnn xarc alml laqs 1991-c ln noyabrndan etbarn ancaq radotelefonla v mlk vertolyotlarla d. 28.01.92-c ld ermnlr trfndn Dalq Qaraba zrnd Azrbaycan Hava Yollar Dvlt rktn mnsub M-8 markal mlk vertolyot vurulduqdan v vertolyatda 40dan artq azrbaycanl hlak olduqdan sonra Xocal hr l hava laqs d kslmdr. Azrbaycan Respublkasnn sas razs l laqs kslm, 50-60 dd avtomat slah v ov tfng l slahlanm znmdaf dsts olan Xocal hr trafnda n masr texnka l tpdn drnaa qdr slahlanm ermnlr hrn mhasr halqasn gn gndn daha da sxm v 25.02.92-c l tarxd saat 22 radlrnd Xocal hrn 366-c motoatc alaynn komanda heyt v hrb texnkas l brg hcuma kemdr. Hcumda ermnlr trfndn mayor Ohanyan Seyran Mueqovn komandas altnda 366-c alayn 2-c batalyonu, Yevgen Nabokxn komandas altnda 3-c batalyonu, 1-c batalyonun qrargah rs tyan Valery sayev v alayda xdmt edn 50-dn atrq ermn mlltndn olan zabt v praporklr, tanklar, pyadalarn dy manlar, tplar, D-30 qaubtsas v dgr masr hrb texnka trak etmdr. stntaqla myyn edlmdr k, ermn slahl qvvlr Xocal hrn quldurcasna gec saat 22 radlrnd basqn etm, vvlc hr ddtl artllerya atn tutrmu, sonra s oxsayl tanklar, PDM v bronetranportyorlar vatsl hr daxl olmu evlrnd yatm dnc haln vahmy salaraq onlar vhcsn mhvetmy balamlar. Bu zaman

qadn, uaq v ya qoaya aman vermdn qarlarna xan at yana tutaraq tank, PDM y, dgr texnka altna salaraq zm, mhv etmlr. Azqnlam ermnlr azrbaycanllar xsus amanszlqla gnc verrk ldrrdlr. Onlar mhasrdn xb qamaa mvffq olmu azrbaycanllar da yollarda, kedlrd, melrd pusqu quraraq tutur, vhcsn mhv edrdlr. stntaqla myyn edlmdr k, Ermnstan lahl Qyvlr y 366-c alayn komanda heyt trfndn cm 335 nfr Xocal hr sakn ldrlmdr. Onlardan 43 nfr azyal uaq, 109 nfr qadn, 16 nfr s 60 yadan yuxar qoca k olmudur. Meydlrn xarc mayns, mhkmtbb ekspertzalarnn rylr, mhasrdn xmaa myffq olmu Xocal saknlrn fadlr l hrblrn azrbaycanllara qar trtdklr alamaz gnc, vhlk faktlar: ba drnn soyulmas, qulaq, burun, cnsyyt zvlrnn kslms, ermn qbrnn stnd azrbaycanl bann qurbanlq km kslms, faktlar myyn edlmdr. Slahl quldurlar qadna, qocaya v uaa da frq qoymadan hamya gnc vermdlr. Qadnlarn dlrnn kslms, cnsyyt orqanna at amas ad hal olmudur. Myyn edlmdr k, 1956-c ld anadan olmu Orucov Telman nvr olu Xocal hrndn mhasrdn xb qaarkn 26.02.92-c ld Naxvank knd yannda ermnlr onu gll l vurab ldrm v bann drsn soymular. 1963-c ld anadan olmu Mustafayev Vdad fa olu, 1962-c ld anadan olmu Nuryev Hafs Yusf olu, 1968-c ld anadan olmu lyasov hmd Mmmd olu v baqalarnn ba kslmdr. Bakdan olan Bdlov Tofq, 1961-c ld anadan olmu Rcboy Cbrayl Meht olu tankla zlm gzlr xarlm, qulaqlar kslmdr. Mmmdova Tamara Slm qz, Dadaova sl Bbr qz, mrova Mah Bbr qz, Hmbtova naht Eldar qz, Nuralyeva Dlar Oruc qz b baqalarnn gzlr xarlm, dlr kslmdr. D.O.Nuralyevann hmnn dlr d xarlmdr. Slmov Bahadr Mkayl ol Aslanov qbal Qulu olunun cnsyyt zvlr kslm, gzlr xarlm, dr-dr yandrlmdr. Slmov Arzu Bahadr olunu yaral ttub krp ann gz qabanda armaturla gnc verrk dyb ldrmlr. Behbudova Sryya Yusf qznn cnsyyt zvn At almdr. Krmova Frngz Mhmmd qznn bdn tam doranlm, gzlr xarlm, qulaqlar v dlr kslmdr; Xocal hrnn al zaman dvlt v ctma dar, msss, tklatlarn mlaklarnn mhv edlms ntcsnd 1992-c ln dekabr ay n qymtlr mqyas l 4 mlyard 199 mlyon 668 mn 338 rub. mblnd, Xocal halsnn xs mlakna 1992-c ln mart ay qymtlr mqyas l 229 mlyon 861 mn 800 rub. zyan vurulmudur. Aparlm stntaq zaman azrbaycanllara qar soyqrm cnayt edn ermn hrb quluqular v 366-c alayn komanda heyt bard, onlarn trtdklr konkret cnaytlr bard mlumatlar toplanlmdr. zr ahd qsmnd dndrlm Xocal hr sakn Abbasov lmdar Mmmdvl olunun fads l myyn edlmdr k, o v 150 nfr qdr Xocal sakn mhasrdn xb Adama gedrkn pusquda duran ermnlr onlarn br hsssn yerndc xsus amanszlqla ldrm, qalann s tutub hbs etm, hbsd gndlk nlar dyb gnc vermlr. Onu v Salahov Mhmmd bdl olunu dydrmk ad l sgran rayonuna, mls bsnn btda hbs evn gtrm, orada da hr ksn armaturla dyrk onlara gnc vermlr. Dylmkdn .M.Abbasvun k qabras v qolu snm, M..Salahov s dylmkdn, gncdn onun qollar stnd lmdr. Onlar Dhrz knd yaxnlnda tutan ermnlrdn brnn ad Serjk d. O, Sumqaytda yaam ermnlrdn d. sgran mlsnd s onlar dynlrn arasnda Yerevandan glm xsus tynatl mls dstsndn olan Manvel v Qark adl ermnlr grs tanya blr. Xocal hrnn al zaman ermnlr trfndn tutularaq grovda olmu Abbasov Elbrus lmdar olu fadsnd gstrmdr k, Stepanakert mlsnd srd olarkn Artvr v Slavk adl serjantlar v Felks adl leytenant onlar mtmad

olaraq dyrdlr. Onlar Xocal saknlr Novruzov lsgr Xanlar v lyev Vkl olunu dyb gnc vermkl ldrmlr. Br s Yerevandan olan kaptan rtbl d. Elc d Xocal hr saknlr, grovda olub dym, pul l alnma v s.yollarda azad olmu Mmmdov Zlf brahm olu, Sevdmalyev Abasl Mmmdl olu, Eyvazov Dada l olu v baqalarnn fadlr l d azrbaycarllara gnc, zyyt verb qtl yetrn ermnlr bard mlumatlar myyn edlmdr. 366-c alayn komanda heytnn Dalq Qaraban azrbaycanl halsn, o cmldn Xocal hrnn halsn qar soyqrm cnaytnd ermn slahl qvvlr l brg trak stntaq zaman toplanlm aada gstrln sbutlarla tsdq edlr. 366-c alayn 1-c batalyonunda qrargah rsnn mavn olmu Tuov Sergey Danlovn fads l myyn olunur k, 1991-c l sentyabrn axrlarndan alay komandr Zarvqorovun mr l 2-c batalyonun komandr Ohanyan Seyran, 3-c batalyonun komandr Yevgeny Nabokx, artllerya dvzyonu-komandr Lxodey qor, madd tchzat rotasnn komandr Mronko qor, tank vzvodunun komandr Smaqn dy nvbsn xrdlar, bu zaman onlar Dalq Qaraba azbaycanllara mxsus yaay mntqlrn at tuturdular. Ohanyan Seyran z ona danb k, Krgcahan v Malbyl kndlrnn zbt edms zaman ermn yaraqllarna komandrlk edb. 26.02.92-c l ken gec Xocal hrnn alna 3-c batalyonun komandr Yevgen Nabokx rhbrlk etmdr. Hcumda batalyon komandr Ohanyan Seyran, 1-c batalyonun qrrgah rs tyan Valery v baqa ermnlr d trak etmlr.

XOCAL FACS L BAL YARADLM STNTAQ QRUPUNUN MATERALLARNDAN 1. Mmmdova Tamara Slm qz 2. Dadaova sl Bbr qz 3. mrova Mah Bbr qz 4. Nuralyeva Dlar Oruc qz- gzlr xarlm, dlr kslmdr 5. Slmov Bahadur Mkayl olu cnsyyt zvlr kslm, gzlr xarlm, dr-dr yandrlmdr 6. Aslanov qbal Qulu olu cnsyyt zvlr kslm, gzlr xarlm, dr-dr yandrlmdr 7. Behbudova Sryya Yusf qznn cnsyyt zvn at almdr 8. Krmova Frngl Mhmmd qznn bdn tam doranm, gzlr xarlm, qulaqlar v dlr kslmdr. 9. Mmmdov Yaa Yusf olu. Xocal al zaman sr gtrlmdr. Ona hm csman, hm d mnv gnclr vermlr. Qsbkarlar sr dm klrn gzlr qarsnda qadnlar thqr etmlr. Thqrlr dzmyn v mkansz olan Yaa bandtlrdn brnn sftn tprmdr. Bundan sonra onu aaca balayaraq glllm v sonra yer uzadaraq avtomobll zrndn kemlr.

MHKM-TBB EKSPERTNN RY 1992-c l fevral aynn 25-dn 26-na ken gec Xocal hrnd ermn quldurlar trfndn qtl yetrln xslrn xsartnn thll: "Xocal hadss zaman bzm brlyn ekspertlr trfndn mhkm tbb maynsndn 181 meyd kerlmdr. Hmn meydlrdn 130 nfr k, 51 nfr s qadndr. Mayn olunan meydlrdn 13 nfr azyal olmudur. Xsartlrn ml glm mexanzmn gr blnms aadak qaydada olmudur: a) qlp tsrndn 20 b) gll tsrndn 151 v) kt alt tsrndn 10 Xsartlr yerldy nahylr gr aadak km olmudur: a) b) v) q) ba nahys 40 d qfs 74 qarn rahyys 17 traflar 11

Bununla yana mayn olunmu meydlrdn 3 nfrnd traflarn donmas, 33 nfrnd gnc lamtlr, yn ban drsnn soyulmas, qadnlarda dlrn ksln, burun y qulaq qrdaqlarnn kslms, qadnlarn cnsyyt zvlrn odlu slahdan at almas lamtlr akar edlmdr. Eyn zamanda gz almalarnn xarlmas, dlrn sndrlmas, klrn cnsyyt zvlrnn kslms muahd olunmudur. Myyn olunmu 31 meydd s kombn olunmu, yn bdnn mxtlf nahylrnn gll yaras v kt altl ksc-dec altl yetrlm xsartlr olmdur. Mayn olunmu meydlrdn 13 nfrnd bdnn btun sthn hat edn yanq kmrlm akar edlmdr. Eyn zamanda mayndn ken meydlrdn 10 nfrnd gll yaras l brlkd onlarn zrndn hrb texnkann kems lamtlr olmudur. Ba mhkm tbb ekspert, professor R.M.Yusfov.

MHKM-TBB EKSPERTNN RYNDN 1 2 3 4 5 Mehdyev fa Baba olu Xllova Lal Tahr qz Slmov Mkayl Bahadur olu lyev Arf Xanlar olu mrov Tvkkul Bax olu Fhldr. 54 yanda 4 yanda Fhldr, 22 yanda Mll ordunun skrdr. Fhldr, 40 yanda d qfsnn gll yarasndan hlak olmudur d qfsnn gll yarasndan hlak olmudur kllnn qlp yarasndan hlak olub 22 yanda d qfsnn gll yarasndan hlak olub d qfsnn gll yarasndan hlak olub.

6 7 8 9 10 ll 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Nayev Yusf rn olu Namlum k meyd Namlum k meyd Namlum k meyd Namlum k meyd Namlum qadn meyd Allahyarova Qmz Qarda qz Allahverdyeya Teyyub Nb qz Mmmdov Vaqf aml olu Mahmudova Roza Cfr qz banov Tapdq Xadc olu Orucov Fazl nvr olu Krmov Manaf Tanrverd olu. Zeynalov Mhmmd Ms olu Hsnov lqar lkbr olu zmova Prvan Hseyn qz zmov Hsnbala ahmurad olu Mmmdov Eldar mrxan olu Krmova Frngz Mtllm qz lkbrov Aydn Tvkkl olu Nbyeva Sara kbr qz Eyvazov Hdayt l olu Xanmmmdov Barat Kaml olu. skndrov labbas Qara olu Hmnova Glchr

64 yanda Fhldr 22- 27 yanda 20-30 yanda 25-30 yanda 20-25 yanda 14 yanda 55 yanda. Evdar qadndr 50 yanda. Evdar qadn 39 yanda. Fhldr 60 yanda. Evdar qadn 44 yanda. Fhldr. 31 yanda. Fhldr 23 yanda. Fhldr 35 yanda 53 yanda 45 yanda. Evdar qadn 57 yanda 34 yanda. Fhldr 60 yanda. Evdar qadn 12 yanda. agrd 24 yanda. Evdar qadn 23 yanda. Fhl 24 yanda

d qfsnn gll yarasndan hlak olub. bandan gll yaras alb. Gll beynn dlb kemdr. ban qlp yaras. Kll smynn kobud sn. ban v st dodan kslm yaralar,boynunun n sthnn gll yaras. d qfsnn arxa sthnn qlp yaras, sftn, boyunun v d qfsnn n sthnn kslm yaralar. ban gll yarasndan qarnn gll yarasndan hlak olmudur. bann. gll yarasndan hlak olub. bann gll yarasndan hlak olub qarnn gll yarasndan hlak olb bann gll yarasndan hlak olub. d qfsnn gll yarasndan hlak lub bann v traflarn qlp yarasndan hlak olub. traflarn gll yaralarndan hlak olmudur. ban gll yarasndan hlak olmudur. d qfsnn gll yarasndan hlak olub. ban gll yarasndan hlak olmudur ban gll yarasndan hlak olmudur do qfsnn gll yarasndan hlak olub. ban gll yarasndan hlak olub. sa budun qlp yaras, sa ln paralanmas. ban qlp, sol gzn xarlmas, qarnn v budun gll yarasndan hlak olub. d qfsnn n sthnn gll yarasndan hlak olub. d qfsnn arxa sthnn gll yarasndan hlak olub. d qfsnn v qarnn gll yaras, sol ln pncdn kslmsndn hlak

31 32 33 34

Hsnov hlt Usub olu Mkaylov Araz Mmmdov Rasm Slm olu Namlum k meyd

35 36 37 38 39

Namlum k meyd Bdlov Tofq Abov l bdl olu zmov Natq Abbasqulu olu Sfyeva Gzl

olub. d qfsnn gll yarasndan, yuxar trafn kslmsndn hlak olub. d qfsnn, qarn v sa budun gll yaralarndan hlak olub. ba qlp yarasndan, kll qapann qopmasndan hlak olub. d qfsnn n sthnn gll yaras, qulaq seyvanlqn v cnsyyt Txmn ya 25-35 zvnn, d qfsnn kslm yaralar. ban gll yaras, gz almalarnn Txmn ya 20-25 xarlmas, ban kslm yarasndan hlak olub. tankla zlm, yandrlm, gzlr xarlb, qulaqlar kslmdr. bdnn kt travmas, skelet smklrnn oxlu snqlar. krk nahysnn gll yarasndan hlak olub. bdnn mxtlf nahylrnn gll yarasndan hlak olub.

XOCAL SOYQRM QURBANLARNN ALLRN AZRBAYCAN RESPUBLKAS PREZDENTNN MRACT zz Xocallar! Hrmtl hmvtnllr, k l nc, 26 fevral 1992-c ld Xocal hrnd dnyada msl grnmyn dhtl br vhlyn ahd olduq. Ermn hrb quldurlar aylarla tam mhasrd saxlanlan Xocal hrn yerl yeksan etdlr. Kmksz mlk hal azn br amanszlqla qtl yetrld. Sdmr krplr, lsz-ayaqsz qocalara, qadnlara, uaqlara bel aman verlmd. Btvlkd Azrbaycan xalqna qar ynldlm Xocal soyqrm z alaslmaz qddarl v qeyr-nsan cza sullar l br tarxnd tay-brabr olmayan br vhlk aktdr. Bu soyqrm eyn zamanda btn bryyt qar tarx br cnaytdr. Mnv, fzk tkmz vzolunmaz drcd ardr. Tsf k, mstqllymzn lk llrnd Azrbaycann syas hyatnda mvcud olmu hrc-mrclklr, anarxya, mll taleymz bgan syas ambsyalar, hakmyyt oyunlar v syas qruplar arasnda mnaqlr d hyatmzda ba vern btn faclrd az rol oynamamdr. Ntcd tarxmz qara shflr yazlm, xalqmzn qlbn saalmaz yaralar vurulmudur. Respublkann hquq-mhafz orqanlar g-nahkarlarn akar edlms stqamtnd ardcl aparr. mn ola blrsnz k, trdlm cnaytn msulyytndn he ks yaxa qurtara blmyckdr. Dnyada hr eyn, drdn d, zabn da br sonu var. O cmldn, mcburn qatldmz mharbnn d. Xalqmz mn etmk styrm k, mqdds vtnmzn real mstqlly v torpaqlarmzn dmn tapdandan azad olaca gn uzaqda deyldr. Hammzn sx brlylmzl bz bu ar tale snandan qlby xacaq v hr ks z doma od-ocana qaydacaqdr.

Azrbaycan Respublkasnn Mll Mclsnn Qrar l 26 fevral "Xocal soyqrm v mll matm gn" elan olunmu, bu bard btn beynlxalq tklatlara mlumat verlmdr. Bu gn lkmzn hr yernd Xocal qurbanlarnn zz xatrs ehtramla yad edlr. Xocal soyqrm qurbanlarnn mqdds rhlar qarsnda br daha ba yr, onlarn qohumlarna v btn Azrbaycan xalqna basal verrm. Allah btn hdlrmz rhmt elsn. Heydr lyev Azrbaycan Respublkasnn Prezdent 1 mart 1994

"XOCAL SOYQRM QURBANLARNN XATRSN SKUT DQQS ELAN EDLMS HAQQNDA" AZRBAYCAN RESPUBLKAS PREZDENTNN FRMAN 1992-c l fevral aynn 26-da Ermnstan slahl qvvlr Azrbaycan xalqna qar msl grnmm Xocal soyqrmn trtmlr. Bu ktlv v amansz qrn akt ermn qsbkarlarnn Azrbaycan dvlt mstqllyn, raz btvlyn hdf alm mqsdynl rtca syastnn nvbt qanl shfs olmaqla, tkc Azrbaycan xalqna deyl, btn nsanla qar cnaytdr v br tarxnd qara lk km qalacaqdr. Xocal soyqrm qurbanlarnn xatrsn yad etmk mqsdl qrara alram: Hr l fevral aynn 26-s saat 17.00-da Azrbaycan Respublkasnn razsnd Xocal soyqrm qurbanlarnn xatrsn ehtram lamt olaraq skut dqqs elan edlsn. Heydr lyev Azrbaycan Respublkasnn Prezdent Bak hr, 25 fevral 1997-c l

"XOCALNN MDAFSND FRQLNM XSLRN TLTF EDLMS HAQQNDA" AZRBAYCAN RESPUBLKAS PREZDENTNN FRMAN l.Azrbaycan Respublkasnn raz btvlynn qorunmasnda ermn qsbkarlarna qar mbarzd, Xocal soyqrm zaman dnc halnn xlas edlmsnd xsusl frqlnrk cat v mrdlk gstrdklrn, Vtn qarsndak borclarn rfl yern yetrdklrn gr aadaklara "Azrbaycann Mll Qhrman" ad verlsn. Mvsm ahn ou Mmmdov lsgr Xanlar olu Novruzov Fzul Salah olu Rstmov ua pols bsnn mkda Xocal znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra). Xocal znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra).

Araz Bahadur olu Slraov

Xocal znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra).

. Azrbaycan Respublkasnn raz btvlynn qorunmasnda, torpaqlarmz ermn tcavzndn mdafsnd, Xocal soyqrm zaman dnc halnn xlas edlmsnd frqlndklrn gr aadaklar "Azrbaycan Bayra" orden l tltf edlsnlr: Bxtyar Qulu olu Aslanov Frdovs Fazl ol Vlyev Taleh Zkara ou Qulyev brahm Nrman olu zzov Frdun sa olu lyev Xzan Krm olu sgrov Elman Camal olu Mmmdov Elburus Azad olu Mmmdov Xosrof Blal olu Mmmdov Srvr Mhmmd olu Rcbov Xqan Syavu olu Slmov Elxan Nsb ol Sfyev lyar Kamran olu Usubov Rvn Qaay olu Hsnov Mrd Smd olu Hseynov Xocal sakn! hrb qulluqu (lmndn sonra). Xocal znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra). Xocal znmdaf dstsnn dys Xocal pols blmsnn mkda. ua pols bsnn mkda (olmndn sonra). Xocal rayon cra Hakmyytn bas Xocal znmdaf dstsnn dys. Adam znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra). Xocal znmdaf dstsnn dys. Xocal pols blmsnn mkda Xocal znmdaf dstsnn (lmndn sonra). Xocal pols blmsnn mkda sonra). Xocal znmdaf dstsnn (lmndn sonra). Xocal sakn (lmndn sonra). dys (lmndn dys

. Azrbaycan Respublkasnn raz btvlynn qorunmasnda, ermn allara qar mbarzd Xocal soyqrm zaman dnc halnn xlas edlmsnd gdlk gstrrk vtndalq borclarnn vcdanla yern yetrdklrn gr aadaklar "gdly gr" medal l tltf edlsnlr: Taleh Umudvar olu Abbasov Mahr Tanrverd olu Elad Qyas olu Abov Habl Mvsm olu Abov Rasra Mrsalam olu Aayev Zyadxan Salah olu Allahverdyev Xocal znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra). Abdullayev Kosalar znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra). Xocal znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra). Xocal sakn (lmndn sonra). Kosalar pols blmsnn mkda (lmndn sonra). Xocal znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra).

(lmndn sonra). lham Baxey olu Allahverdyev Etbar Balolan olu Allahyarov Bhmn Yaqub olu Barov Eln Hsn olu Barov Namq Mhmmd olu Blalov l mran olu Vlyev lham Sleyman olu Qarayev Yaar Qaytaran olu Qasmov slam drs olu Quluyev Natq Vlyddn olu Qulyev Zhr Ltf qz Qulyeva Yelmar sgndr olu bdlov Arf Xanlar oh lyev Eldar Kr olu lyev blft l olu lyev lham Bahadr olu lyev Srxan slam olu lyev Namq ahmal olu Faq ahmal olu lmmmdov Eldar Aslan olu Zeynalov Malk Aayar olu man Zyddn Savalan olu sgndrov Bhram Mtlb olu smaylov Fruz Samran olu Krmov Murad fa olu Mehdyev Fkrt Buruzlu olu Mehdyev Mrsl olu Mehrlyev Sadq Oqtay olu Mdtov Xocal sakn(lmndn sonra). Xocal sakn (lmndn sonra). Xocal pols blmsnn mkda (lmndn sonra). Xocal pols blmsnn mkda (lmndn sonra), Xocal znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra). Xocal pols blmsnn mkda (lmndn sonra) Xocal hava lmannda xtt pols mkda. Xocal znmdaf dstsnn (lmndn sonra). Xocal sakn (lmndn sonra). blmsnn dys

Xocal znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra). Xocal znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra). Xocal znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra). Xocal pols blmsnn mkda (lmndn sonra), Xocal sakn (lmndn sonra). Xocal hava lmannda xtt pols mkda (lmndn sonra). Xocal sakn (lmndn sonra). Xocal pols blmsnn mkda. Xocal oznmdaf dtsnn dys. Xocal znmdaf dstsnn (lmndn sonra). Xocal znmdaf dstsnn (lmndn sonra). Xocal sakn (lmndn sonra). dys dys blmsnn

Adam pols bsnn mkda (lmndn sonra). Xocal pols blmsnn mkda (lmndn sonra). Xocal znmdaf dstsnn (lmndn sonra). Xocal znmdaf dstsnn (lmndn sorra). Kosalar znmdaf dstsnn (lmndn sonra). Xocal sakn (lmndn sonra). Xocal pols blmsnn mkda. dys dys dys

Razmk Suren olu Mmmdov Rasf Salman olu Mmmdov Srvr Yelmar olu Mmmdov Murad Cral olu Mhrrmov ahd Ltf olu Muradov Natq smayl olu Nayev Ramz Kamal olu Nsrov Felmar ahmar olu Rzayev Eldar mr olu Rstmov Zakr Kamran olu Usubov Zahr blqasm olu Usubov Canan Bnnt olu Frzlyev Davud Md olu Haqverdyev Yaar Hac olu Hacyev Rza Ltf olu Hacyev Bhmn Salman olu Hnfyev Mehd Raml olu Hsnov Yamn Kazm olu Hsnov hrt Usub olu Hsnov Htm Qurban olu Hmbtov ngz Usub olu Hseynov Vaqf Rsul olu krov Murad l olu krov

Xocal znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra). Xocal znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra). Kosalar znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra). Xocal znmdaf dstsnn dys. Xocal pols blmsnn mkda. Xocal znmdaf dstsnn dys. Xocal znmdaf dstsnn dys. Xocal sakn. Xocal sakn (lmndon sonra). Xocal znmdaf dstsnn dys (lmndn sonra). Xocal znmdaf dstsnn dys Xocal hava lmannda xtt pols mkda (lmndn sonra). Xocal znmdaf dstsnn (lmndn sonra). Xocal pols blmsnn mkda. Xocal hava lmannda xtt pols mkda. Xocal sakn (lmndn sonra). Xocal sakn (lmndn sonra). Xocal znmdaf dstsnn dys. Xocal sakn (lmndn sonra). Xocal znmdaf (lmndn sonra), Xocal znmdaf (lmndn sonra). Xocal znmdaf (lmndn sonra), Xocal sakn. dstsnn dstsnn dstsnn dys dys dys blmsnn dys

blmsnn

Heydr lyev Azrbaycan Respublkasnn Prezdent Bak hr, 25 fevral 1997-c 11.

"AZRBAYCANLLARN SOYQRM HAQQNDA" AZRBAYCAN RESPUBLKAS PREZDENTNN FRMAN Azrbaycan Respublkas mstqllk qazandqdan sonra xalqmzn tarx kemnn obyektv mnzrsn yaratmaq mkan ld edlmdr. Uzun llr gzl saxlanlan, zrn qadaa qoyulmu hqqtlr alr, thrf edlm hadslr znn sl qymtn alr. Azrbaycan xalqna qar dflrl trdlm v uzun llrdn br z syas-hquq qymtn almam soyqrm da tarxn almam shflrndn brdr. 1813-c v 1828-c llrd mzalanan Glstan v Trkmnay mqavllr Azrbaycan xalqnn paralanmasnn, tarx torpaqlarmzn blnmsnn sasn qoydu Azrbaycan xalqnn bu mll facsnn davam km onun torpaqlarnn zbt baland. Qsa br mddtd bu syast gerkldrlrk ermnlrn ktlv surtd Azrbaycan torpaqlarna krlms hyata kerld. Soyqrm Azrbaycan torpaqlarnn alnn ayrlmaz br hsssn evrld. rvan, Naxvan v Qaraba xanlqlarnn razlrnd mskunladrlan ermnlr orada yaayan azrbaycanllarla mqaysd azlq tkl etmlrn baxmayaraq, z havadarlarnn hmays altnda "Ermn vlayt" adlandrlan nzbat blgnn yaradlmasna nal oldular. Bel sn raz blgs l, slnd, azrbaycanllarn z torpaqlarndan qovulmas v mhv edlms syastnn bnvrs qoyuldu. "Byk Ermnstan" deyalar tbl olunmaa baland. Bu uydurma dvltn Azrbaycan torpaqlarnda yaradlmasna "brat qazandrmaq mqsdl" ermn xalqnn tarxnn saxtaladrlmasna ynlm gen mqyasl proqramlar realladrld. Azrbaycann v mumn Qafqazn tarxnn thrf olunmas hmn proqramlarn mhm trkb hsssn tkl edrd. "Byk Ermnstan" yaratmaq xulyasndan ruhlanan ermn qsbkarlar 1905-1907c llrd azrbaycanllara qar aq kld gen mqyasl qanl aksyalar hyata kerdlr. Ermnlrn Bakdan balanan vhlklr Azrbaycan v ndk Ermnstan razsndk Azrbaycan kndlrn hat etd. Yzlrl yaay mntqs dadlb yerl yeksan edld, mnlrl azrbaycanl vhcsn qtl yetrld. Bu hadslrn tklatlar mslnn mahyytnn almasna, ona dzgn hquq-syas qymt verlmsn manelk trdrk azrbaycanllarn mnf obrazn yaratm, zlrnn avantrst torpaq ddalarn prdlmlr. Brnc dnya mharbs, Rusyada ba verm 1917-c l fevral v oktyabr evrllrndn mhartl stfad edn ermnlr z ddalarn bolevk bayra atnda realladrmaa nal oldular. 1918-c ln mart ayndan etbarn ks nqlab nsrlrl mbarz ar altnda Bak Kommunas trfndn mumn Bak qubernyasn azrbaycanllardan tmzlmk mqsd gdn mnfur plan hyata kerlmy baland. Hmn gnlrd ermnlrn trtdklr cnaytlr Azrbaycan xalqnn yaddana bd hkk olunmudur. Mnlrl dnc azrbaycanl hal yalnz mll mnsubyytn gr mhv edlmdr. Ermnlr evlr od vurmu, nsanlar dr-dr yandrmlar. Mll memarlq nclrn, mktblr, xstxanalar, mscd v dgr abdlr datm, Baknn byk br hsssn xarabala evrmlr. Azrbaycanllarn soyqrm Bak, amax, Quba qzalarnda, Qarabada, Zngzurda, Naxvanda, Lnkranda v Azrbaycann baqa blglrnd xsus qddarlqlarla hyata kerlmdr. Bu razlrd dnc hal ktlv surtd qtl yetrlm, kndlr yandrlm, mll mdnyyt abdlr dadlb mhv edlmdr. Azrbaycan Xalq Cumhuryyt yaradldqdan sonra 1918-c ln mart hadslrn xsus dqqt yetrlmdr. Nazrlr uras 1918-c l yulun 15-d bu facnn tdqq

mqsdl Fvqlad stntaq Komssyasnn yaradlmas haqqnda qrar qbul etd. Komssya mart soyqrm, lkn mrhld amaxdak vhlklr, rvan qubernyas razsnd ermnlrn trtdklr ar cnaytlr aradrd. Dnya tmayytn bu hqqtlr atdrmaq n Xarc lr Nazrly nzdnd xsus qurum yaradld. 1919 v 1920-c ln mart aynn 31-d k df Azrbaycan Xalq Cmhuryyt trfndn mummll matm gn km qeyd edlmdr. slnd bu, azrbaycanllara qar yrdln soyqrm v br srdn artq davam edn torpaqlarmzn al proseslrn tarxd lk df syas qymt vermk chd d. Lakn, Azrbaycan Xalq Cumhuryytnn squtu bu n baa atmasna mkan vermd. Zaqafqazyann sovetlmsndn z rkn mqsdlr n stfad edn ermnlr 1920-c ld Zngzuru v Azerbaycann br sra dgr torpaqlarn Ermnstan SSR-n razs elan etdlr. Sonrak dvrd bu razlrdk azrbaycanllarn deportasya edlms syastn daha da genlndrmk mqsdl yen vastlr l atdlar. Bunun n onlar SSR Nazrlr Sovetnn 23 dekabr 1947-c l "Ermnstan SSR-dn kolxozularn v baqa azrbaycanl halnn Azrbaycan SSR-n Kr-Araz ovalna krlms haqqnda" xsus qrarna v 1948-1953-c llrd azrbaycanllarn z tarx torpaqlarndan ktlv surtd deportasyasna dvlt svyysnd nal oldular. Ermn mlltlr z havadarlarnn kmy l 50-c llrdn etbarn Azrbaycan xalqna qar kskn mnv tcavz kompanyasna baladlar. Kem sovet mkannda mntzm kld yaylan ktab, jurnal v qzetlrd mll mdnyytmzn, klassk rsmzn, memarlq abdlrmzn n nfs nmunlrnn ermn xalqna mnsub olduunu sbt etmy alrdlar. Eyn zamanda onlar trfndn btn dnyada azrbaycanllarn mnf obrazn formaladrmaq chdlr d gclnrd. "Yazq, mzlum ermn xalq"nn surtn yaradaraq srn vvlnd regonda ba vern hadslr urlu surtd thrf olunur, azrbaycanllara qar soyqrm trdnlr soyqrm qurbanlar km qlm verlrd. srn vvlnd ksr hals azrbaycanl olan rvan hrndn v Ermnstan SSR-n dgr blglrndn soydalarmz tqblr mruz qalaraq ktlv surtd qovulur. Azrbaycanllarn hquqlar ermnlr trfndn kobudcasna pozulur, ana dlnd thsl almasna nqllr trdlr, onlara qar repressyalar hyata kerlr. Azrbaycan kndlrnn tarx adlar dydrlr, toponmka tarxnd msl grnmyn qdm toponmlrn masr adlarla vzolunma proses ba verr. Saxtaladrlm ermn tarx gnc ermnlrn ovnst ruhunda bymsn zmn yaratmaq n dvlt syast svyysn qaldrlr. Byk humanst deallara xdmt edn Azrbaycan dbyyat v mdnyyt ruhunda trby olunmu yen nslmz ekstremst ermn deologyasnn tqblrn mruz qalr. Azrbaycan xalqnn mnvyyatna, mll qruruna v mnlyn ynlm bhtanlar syas v hrb tcavz n deoloj zmn yaradrd. Xalqmza qar aparlan soyqrm syast znn syas-hquq qymtn tapmad n tarx faktlar sovet mtbuatnda ermnlr trfndn thrf olunur v ctma fkr adrldrd. Ermnlrn Sovet rejmndn bhrlnrk hyata kerdklr v 80-c llrn ortalarnda daha da gclnn antazrbaycan tblatna Azrbaycan Respublkasnn rhbrly vaxtnda lazm qymt vermd. 1988-c ldn ortaya atlan qondarma Dalq Qaraba mnaqsnn lkn mrhlsnd yz mnlrl azrbaycanlnn z tarx torpaqlarndan qovulmasna da respublkada dzgn syas qymt verlmd. Azrbaycan Dalq Qaraba Muxtar vlaytnn Ermnstan SSR-n trkbn daxl edlms haqqnda ermnlrn qeyrkonsttuson qrarn v Moskvann slnd bu vlayt Xsus daretm Komts vastsl Azrbaycann tabelyndn xarmasn xalqmz cdd narazlqla qarlad v mhm syas aksyalara l atmaq mcburyyt qarsnda qald. Respublkada kerln mtnqlr zaman torpaqlarmzn al syast qtyytl pslns d Azrbaycan rhbrly z mvqeyndn l kmd. Mhz el bunun ntcs olaraq 1990-c ln yanvar aynda getdkc gclnn xalq hrkatn bomaq mqsdl Bakya qounlar yerdld, yzlrl azrbaycanl mhv v kst edld, yaraland, dgr fzk tzyqlr mruz qoyuldu.

1992-c ln fevralnda ermnlr Xocal hrnn halsn msl grnmyn dvan tutdu. Tarxmz Xocal soyqrm km hkk olunan bu qanl fac mnlrl azrbaycanlnn mhv edlms, sr alnmas, hrn yerl yeksan edlms l qurtard. Mllt-separat ermnlrn Dalq Qarabada balad avantrst hrktnn ntcs olaraq bu gn br mlyondan artq soydamz ermn qsbkarlar trfndn z doma yurd-yuvalarndan ddrgn salnm, adrlarda yaamaa mhkum edlmdr. razmzn 20 faznn ermn slahl qvvlr trfndn al zaman mnlrl vtndamz hd lmu, xsart almdr. Azrbaycann XX-XX srlrd ba vern btn faclr torpaqlarnn zbt l mayt olunaraq, ermnlrn azrbaycanllara qar dnlm, planl srtd hyata kerdy soyqrm syastnn ayr-ayr mrhllrn tkl etmdr. Bu hadslrn yalnz brn 1918-c l mart qrnna syas qymt vermk chd gstrlmdr. Azrbaycan Xalq Cumhryytnn vars km Azrbaycan Respublkas bu gn onun axra qdr hyata ker blmdy qrarlarn mntq davam olaraq soyqrm hadslrn syas qymt vermk borcunu tarxn hkm km qbul edr. Azrbaycan xalqna qar trdlm btn soyqrm faclrn qeyd etmk mqsdl qrara alram: 1. 31 mart Azrbaycanllarn Soyqrm Gn elan edlsn. 2. Azrbaycan Respublkasnn Mll Mclsn tvsy olunsun k, azrbaycanllarn soyqrm l bal hadslr hsr olunmu xsus sessyann kerlms mslsn baxsn. Heydr lyev Azrbaycan Respublkasnn Prezdent Bak, hr, 26 mart 1998-c l

XOCAL SOYQRMNN ONUNCU LDNM L LAQDAR AZRBAYCAN XALQNA AZRBAYCAN RESPUBLKAS PREZDENTNN MRACT zz hmvtnlr! Hrmtl soydalar! Bu gn mn xalqmzn tarxnd kdrl v facl br shf olan Xocal soyqrm mnasbtl sz mract edrm. Bu qddar v amansz soyqrm akt nsanln tarxn n dhtl ktlv terror hadslrndn br km daxl olmudur. Xocal facs k yz l yaxn br mddtd ermn ovnst-mltlr trfndn azrbaycanllara qar mntzm olaraq hyata kerln etnk tmzlm v soyqrm syastnn davam v n qanl shfsdr. Br sra dvltlrn hakm darlr trfndn hmay olunan bu mnfur syast ar Rusyas v Sovet hakmyyt dvrnd ardcl davam etdrlm, SSR-nn squtundan sonra xalqmzn doma torpaqlarndan qovulmas, qaqn v kkn evrlms ktlv qrnlarla mayt olunmudur, Tcavzkar ermn mlltlrnn v srsm "Byk Ermnstan" deoloqlarnn etnk tmzlm v soyqrm syastnn ntclrn btvlkd k mlyon azrbaycanl mxtlf vaxtlarda z zrnd hss etmdr. Azrbaycan mstqllk ld etdkdn sonra ermn separatlarnn Dalq Qarabada baladqlar tcavzkar syast yzlrl knd v qsbnn dalmas, on mnlrl gnahsz nsann qannn axdlmas, yz mnlrl nsann z evndn, elndn ddrgn salnmas l ntclnmdr. Lakn Xocal facs bunlarn n dhtls olmudur. Btn bu qanl hadslrn qarsnn alnmamasnda, o cmldn Xocal facsnn ba

vermsnd, hrn tpdn drnaa qdr slahlanm amansz dmnl z-z mdafsz qalmasnda ermn qsbkarlar l brabr, Azrbaycann o zamank rhbrly, habel hakmyyt urunda hr cr yolverlmz vastlrl mbarz aparan mxalft qvvlr d brbaa msulyyt dayrlar. slnd, o zaman respublkaya rhbrlk edn xslr hrn mdaflrn tcl kmk gstrmk, fac bard dnya ctmayytn gen mlumat vermk, beynlxalq alm hycan tbl almaq vzn, Xocal dhtlrnn hqq mqyasn xalqdan gzltmy chd etm, tam falyytszlk v xalqn taleyn bganlk nmay etdrmlr. Htta sonralar da Xocal facsnn mahyytn amaq, onun gnahkarlarn fa etmk, dnya ctma fkrn atdrmaq n he br grlmm, ksn, bu fac hakmyytl mxalftn qarlql tthamlar v syas mbarzs vastsn evrlmdr. z mqyasna v dhtlrn gr dnya tarxnd analoqu az olan Xocal soyqrmn trtmkd ermn ovnstlr v deoloqlar uzaagedn mqsd gdrdlr. Mqsd Dalq Qaraba v dgr Azrbaycan torpaqlarn l kermk, xalqmzn mstqllk v raz btvly urunda mbarz zmn qrmaq d. Lakn mnfur dmn z nyytlrn ata blmd. Dorudur, fac btn Azrbaycan xalqn sarstm, Xocal saknlrn saalmaz yaralar, mnv zrblr vurmudur. Lakn xocallar htta amansz soyqrm gnnd d zlrn sl qhrman km aparm, ermn-sovet hrb brlmlrn qar qeyr-brabr dyd gdlkl vurumu, dmn qarsnda ylmm, xalqmzn qhrmanlq tarxn rfl shflr yazmlar. Bu gn Azrbaycan hkumt v xalq qarsnda Xocal soyqrm v btvlkd ermnlrn Dalq Qarabada trtdklr vhlklr haqqnda hqqtlr olduu km, btn mqyas v dhtlr l dnya dvltlrn, parlamentlrn, gen ctmayyt atdrmaq, btn bunlarn sl soyqrm akt km tannmasna nal olmaq vzfs durur. Bu, Xocal hdlrnn ruhu qarsnda bzm vtndalq v nsanlq borcumuzdur. Dgr trfdn, facnn sl beynlxalq hquq-syas qymt almas, onun deoloqlarnn, tklatlarnn v cralarnn layqnc czalandrlmas btvlkd nsanla qar ynlm bel qddar aktlarn glckd tkrarlanmamas n mhm rtdr. Hazrda Azrbaycan dvlt, vtndalarmz, xarcdk soydalarmz trfndn Xocal facs haqqnda hqqtlrn dnyaya atdrlmas, onun sl soyqrm akt km tandlmas stqamtnd mhm addmlar atlr, ktablar yazlr, jurnalst tdqqatlar aparlr. Ayr-ayr lklrn parlamentlrnd, beynlxalq tklatlarda bu fac mzakry xarlr, dnya ctmayytnn dqqt bu msly clb edlr. nd mqsd bu daha mntzm, ardcl v mqsdynl kld aparmaqdan v facy beynlxalq hquq-syas qymt verlmsn nal olmaqdan bartdr. Bu kdrl onuncu ldnm gnnd Xocal hdlrnn zz xatrsn br daha drn hznl yad edr, onlara Allahdan rhmt dlyr, hlak olanlarn yaxnlarn, domalarn, btn Azrbaycan xalqn br daha mn edrm k, haqq-dalt yern tapacaq, Xocal hdlrnn v qhrmanlarnn urunda mbarz apard deallar azad v mstql Azrbaycan Respublkas dam yaayacaqdr. Heydr lyev, Azrbaycan Respublkasnn Prezdent 25 fevral 2002-c l

XOCAL FAClSND - HD OLANLAR 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. Abbasov Salah smayl olu Abbasov Taleh Umudvar olu Abbasova ntq Heydr qz Abov Etbar Mvsm olu Abov l bdl olu Abova Mruz Mhmmd qz Abdullayev Yusf Qoca olu Aayev Zahd Sttar olu Aayev Allahverd Sttar olu Allahverdyeva Teyb Nb qz Allahverdyeva Vald Astan qz Allahverdyeva rad Astan qz Allahverdyev Hdayt Bhram olu Allahverdyev Bhram Hdayt olu Allahverdyeva Kfayt Hseynal qz Aayarova Zleyxa Yuns qz Aslanova Glsabah Qyyum qz Allahyarova Qmz Qara qz Allahyarova fq Zeynal qz Allahyarov Etbar Balolan ou Aslanov Qulu Bhram olu Aslanov qbal Qulu olu Abov Elad Qyas olu Allahverdyev Salah mamqulu olu Abbasova Suqra l qz Abbasova Hmayl Can qz Abbasov Vlyddn Umudvar olu Aayarova Sevnc sa qz Aayarov Sadq rxan olu Aalarova Gll Surxay qz Allahverdyev Novruz Salah olu Allahverdyev Mahr Novruz olu Aayarov Nb sak olu Abova Mdn Bdrxan qz Aslanova Elnar Tofq qz Allahverdyev Zyadxan Saleh olu Abova Mhbub Qurban qz Abova nar Nazm qz Abova Mnar Rhm qz Abov Mobl Mvsm olu Abov Sadt Nyaz olu Abov Nadr Mvsm olu Abova Mryam Md qz Abov ngz Nazm olu Abova Glzar Glah qz Allahverdyev Mumu Bhram olu Aayev Vdad Sacddn olu Abov Eyvaz Talb olu Allahverdyev lham Baxey olu Abdullayeva Maya Saleh qz Abbasov Eyvaz Kamran olu 1909 1961 1935 1965 1918 1930 1932 1963 1982 1933 1963 1965 1936 1976 1942 1965 1972 1940 1969 1968 1927 1970 1967 1918 1917 1940 1963 1985 1932 1934 1947 1974 1981 1908 1978 1957 1960 1982 1910 1968 1967 1966 1932 1985 1964 1923 1960 1950 1963 1908 1983

52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106.

Abbasov Elxan Kamran olu Atakyev Frman Rhman olu Aayev Rasm Mrsalam olu Abdullayeva Sevnc Srhad qz Abdullayev Mahr Tanrverd olu Allahverdyev Vdad Mrsl olu Blalov Namq Mhmmd olu Butko Dmtry Nkolayev Behbudova Sryya brahm qz Behbudova Glnaz Yusf qz Behbudova Glbahar Yusf qz Barova Zhra Sar qz Barova Nal Hsn qz Barov Bhmn Yaqub olu Barov Eln Hsn olu Babov l Rs olu Bebznov Zaynal Mmmd olu Behbudov Vaqf Yusf olu Bnalyev lr Glal olu Bnalyev Cabbar Glal olu Boranov Maqsud Al olu Babayeva Fnar Frman qz Bayramov Zahd Tapdq olu Bayramov Rvn Zahd olu Bhmnova Dlar Mhrrm qz Bhmnov Akf Vaqf olu Bbrov Tofq Nft olu Babayev Qdr sgr olu Babayev Bbr sgr olu Babayeva Qrb Muxtar qz Babayev Bakr Bbr olu Bayramov Cllad Smd olu Cabbarov Azad Prqulu olu Cbraylova Smay Sar qz Cavadov l Msl olu Cfrova Xzngl l qz Cfrov Mseyb Sfyar olu Cfrov Nsrt Fazl olu Cfrova Rfq man qz Cfrov Samr Tacr olu Cfrov Mhmmd Vlk olu Cfrova Badad Htm qz Cavadov Vaqf l olu Cabbarov Xdr Sdrddn olu Cavadov hmd mr olu obanov Tapdq Xdc olu obanova Nzakt Tapdq qz Eyvazov Hdayt l olu bdlov Mzahr Yaqub olu bdulov Zahd Yelmar olu bdlov Yelmar sgndr olu bdlov Savalan Qara olu zzov zm Md olu zzova Zrf lkbr qz

1970 1970 1967 1986 1971 1977 1961 1930 1930 1962 1968 1930 1956 1966 1965 1968 1926 1963 1967 1969 1928 1943 1965 1969 1950 1974 1966 1935 1942 1938 1965 1948 1968 1950 1953 1951 1895 1975 1937 1987 1895 1910 1966 1969 1973 1949 1984 1964 1960 1973 1949 1937 1911 1953

107. zzov Hseyn Nrman olu 108. zzov Mehmaf Qdrt olu 109. zmov Akf Seydulla olu 110. zmov Natq Abbas olu 111. zmov Hsnbala ahmar olu 112. zmova Prvan Hseyn qz 113. zmova Dlaf Seydulla qz 114. lyev yyub Sar olu 115. lyev lkbr lehsan olu 116. lyeva Sryya Bayram qz 117. lyev Eldar Kr olu 118. lyev slam bdll olu 119. lyeva Shr rkz qz 120. lyev Arf Xanlarolu 121. lyev blft l olu 122. lyev Tvkkl Bax olu 123. lyev Bakr raslan olu 124. lyeva Dlar Oruc qz 125. lyev Elgz Frdovs olu 126. lyev Frdovs sa olu 127. lyeva Heyran Mrd qz 128. lyev Eln Frdovs olu 129. lyev Al Nayb olu 130. lyeva Sryya Behbud qz 131. lyeva k lkbr qz 132. lyev Sbuh Cahangr olu 133. lyev Slm Cahangr olu 134. lyeva Xavr Yusf qz 135. lyeva Svetlana Cavanr qz 136. lkbrova Zeynb Cmd qz 137. lkbrov Tvkkl lkbr olu 138. lkbrov Sxavt Tvkkl olu 139. lsgrov Vahd Rd olu 140. lmmmdov Namq ahmal olu 141. lmmmdov Faq ahmal olu 142. mrova Raya Qabl qz 143. mrova Yegan Tvkgl qz 145. hmdov Yelmar Nayb olu 144. sdov Yaln Asf olu 146. hmdov Namq lyas olu 147. hmdova Durna Salman qz 148. hmdov Rfal Nayb olu 149. hmdov Eldar Nayb olu 150. hmdova Srfnaz Mxtd qz 151. lkbrov sgr Qurban olu 152. hmdova Zbeyd Bdl qz 153. lyev Eln Sahdar olu 154. lyev nvr Zeynal olu 155. lyeva Yegan Mhrrm qz 156. sgrov Eldar Nzam olu 157. sgrov Nzam 158. lyev Mkayl Atababa olu 159. zzov Fkrt Abbas olu 160. lyev lft man olu

1956 1959 1961 1986 1935 1947 1956 1928 1915 1934 1963 1933 1932 1970 1963 1955 1973 1939 1984 1956 1962 1982 1932 1933 1931 1978 1985 1957 1957 1923 1956 1981 1962 1962 1969 1959 1957 1986 1963 1968 1922 1948 1945 1900 1930 1928 1973 1959 1960 1986 1960 1957 1965 1974

161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. 179. 180. 181. 182. 183. 184. 185. 186. 187. 188. 189. 190. 191. 192. 193. 194. 195 196. 197. 198. 199. 200. 201. 202. 203. 204. 205. 206. 207. 208. 209. 210. 211. 212. 213. 214.

lyev lham Bahadur olu lsgrov Mzahr Mhrrm olu lyev Ayaz Elman olu hmdov Vaqf slam olu sgrov Xqan Krm olu lyev Nadr Qaay olu Frzlyev Canan Bnnt olu Frzlyev Qdm Frzl olu Haqverdyeva Hvva Zeynalabdn qz Haqverdyev Davd Md olu Haqverdyev ahn Md olu Hacyev lf Ltf olu Hacyev Sleyman Ltf olu Hacyev Tahr Hac olu Hmdyeva Mehrban Rcb qz Hmdova Kfayt raq qz Hmzyev Abdulla Kal olu Hnfyev Bhmn Salman olu Hsnov Rvn Qaay olu Hsnova Gn bdl qz Hsnova Mxmr lkbr qz Hsnov Elgn Nazm qz Hsnova Aygn Nazm qz Hsnova Gyk Heydr qz Hsnova Ltaft Hsn qz Hsnov mran lkbr olu Hsnova Glhr Yaqub qz Hsnov Raml brahm olu Hsnov Mehd Raml olu Hsnov Hsn brahm olu Hsnov l Mrsl olu Hsnov hrt Usub olu Hsnova Tofq Hsn qz Hsnova Ftat hd qz Hsnova Qtb Mrsyab qz Hmov Slm Krm olu Hmbtova Fruz Musa qz Hmbtova Smuzr Cll qz Hmbtova Sdab Rd qz Hmbtov Muan Cll olu Hmbtov Htm Qurban olu Hmbtov Tal sgndr olu Hmbtova Anahd Eldar qz Hseynova Rsmyy Aleksandr qz Hseynov Emn Aleksadr olu Hseynova Mxmr Qurban qz Hseynov ngz Usub olu Hseyrov Bakr Mrsyab olu Hseynov Mrsyab Hzrtqulu olu Hseynova Mn Cmd qz Hseynov Tofq Mrsyab olu Hseynova Ssn Hseyn qz Hseynov Tacr Hseyn olu Hseynova Nsb Hseyn qz

1966 1969 1970 1957 1962 1967 1962 1933 1927 1951 1962 1953 1949 1957 1954 1955 1965 1957 1958 1910 1942 1988 1991 1933 1976 1940 1968 1947 1973 1933 1936 1944 1955 1940 1952 1963 1934 1976 1969 1973 1960 1931 1979 1968 1975 1949 1955 1956 1922 1934 1954 1971 1973 1982

215. Hseynova Nvrst Frmayl qz 216. Hseynov Hseyn smayl olu 217. Hseynova zz Al qz 218. Hseynova Xobxt Hseyn qz 219. Hseynov Mrd Smd olu 220. Hseynov Allahverd Qulu olu 221. Hseynov Hseyn Frc olu 222. Hseynova Znyt Yuns qz 223. Hseynov Rd Hseyn olu 224. Hseynova Maral Kaml qz 225. Hseynova Sara Sfr qz 226. Hseynova Sadt Qdm qz 227. Hseynov Vqar Hlal olu 228. Hseynova Mehrban Allahverd qz 229. Hseynov Rcb Elxan olu 230. Hseynov Mhsr Elxan olu 231. Hseynova bnm Elxan qz 232. Hsnova Sevl yyub qz 233. Hmov vkt kr olu 234. Hmbtova Sevl Cll qz 235. Hseynova Emma Hseyn qz 236. Hseynov Zhrab Hseyn olu 237. Hsnova Xyal Eldar qz 238. Hsnov Tacr Eldar olu 239. Hseynova Nrgz Cbrayl qz 240. Hseynov akr Mustafa olu 241. Hseynova trab Cbrayl qz 242. Hsnov Tofq Bylr olu 243. Hsnov Vahd Mhsm olu 244. Hsnov Telman Yelmar olu 245. Hseynov Hseyn kr olu 246. Hsnov Qabl Qasm olu 247. Hseynova Qzbs Mrdan qz 248. Hsnov Elad Qaay olu 249. Hsnov Ramz Allahverd olu 250. Hmbtov Bhlul Museyb olu 251. Xllov Arzu Xll olu 252. Xllov Araz Xll olu 253. Xudyev Zahd Bhlul olu 254. Xllova Zrf Zkara qz 255. Xllova Lal Tahr qz 256. Xllov Qaay Rhm olu 257. Xudayarova Sryya Al 258. sbndyarov Eldar Hmbt olu 259. lyasov hmd Mmmd olu 260. lyasov Mmmd lyas olu 261. smaylov nqlab lkbr olu 262. smaylov b Krm olu 263. smaylova Mnzr Md qz 264. smaylov Vdad Ltf olu 265. brahmov lxan Xll olu 266. brahmova Fatma 267. man Aayar Salman olu 268. man Malk Aayar olu

1922 1934 1956 1963 1934 1967 1936 1940 1962 1985 1964 1974 1971 1965 1984 1991 1986 1961 1943 1967 1969 1971 1987 1990 1963 1956 1932 1970 1958 1939 1956 1960 1934 1949 1971 1937 1977 1984 1965 1964 1988 1943 1916 1972 1968 1940 1962 1938 1908 1951 1955 1990 1929 1950

269. 270. 271. 272. 273. 274. 275. 276. 277. 278. 279. 280. 281. 282. 283. 284. 285. 286. 287. 288. 289. 290. 291. 292. 293. 294. 295. 296. 297. 298. 299. 300. 301. 302. 303. 304. 305. 306. 307. 308. 309. 310. 311. 312. 313. 314. 315. 316. 317. 318. 319. 320. 321. 322.

smaylov smayl Bhmn olu man Aababa smaylov Bhram blb olu smaylov Elyas Bayram smaylova vkt Oruc qz badullayev Nadr Nb olu Kazmov Asf Kazm olu Krmova Frngz Mtllm qz Krmov Soltan Samran olu Krmov Rd Rhm olu Krmov ntqam ahmal olu Krmov Samran Soltan olu Krmova Frngl Qurban qz Krmov Frunz Samran olu Krmov Yaln Kazmov Xll Mahmud olu Qasmov Yaar Qaytaran olu Qarayev Usubl Sleyman olu Qmbrov Sfr Qarsalan olu Qmbrova Mtant Hac qz Qmbrov Emn Sfr olu Qmbrova Esmra Sfr qz Qmbrov Qarsalan Gray olu Qmbrova Vald Boran Qz Qmbrov Nadr Qarsalan olu Qulyev Zakr Ltf olu Qulyeva Zhr Ltf qz Qulyev Tahr Soltan olu Qulyev Vqar Zahd olu Qulyev Zkra Qam olu Qulyeva ura ml qz Qulyev kbr Zkra olu Qulyeva Sevnc kbr qz Qulyev Taleh Zkra olu Qulyev Samr Taleh olu Qulyeva Rvan Qaryad qz Qulyeva Nuran Qaryad qz Qulyev kr Qaryad olu Qulyev Aql Sahb olu Qulyev Natq Vlyddn olu Qulyeva Sara Hseyn qz Qulyev Eln Balaxan olu Qocayev Gman vz olu Qulyev Mkayl Zahd olu Qasmova Rsmyy Aa qz Qasmova Nrmn Nzam qz Qasmov Aa Bayram olu Qulyev slam drs olu Qarayev Asf Qarak olu Qulyev ahbaz sgr olu Qulyev Frhad Sfr olu Qulyev kr Brxudar olu Qulyeva Mxmr Xanlar qz Qulyev ms cdr olu

1957 1910 1967 1938 1940 1967 1967 1930 1960 1922 1960 1924 1934 1960 1950 1938 1964 1961 1961 1967 1986 1985 1939 1941 1971 1965 1968 1956 1975 1932 1936 1962 1985 1967 1990 1979 1981 1985 1963 1972 1955 1965 1941 1967 1960 1986 1930 1957 1953 1923 1970 1949 1930 1970

323. Qulyev Qnmt l olu 324. Qulyeva Urba Hac qz 325. Qulyev smayl Qnmt olu 326. Qulyev Mtlb Qnmt olu 327. Qasmov nvr Bahadur olu 328. Mahmudova Roza Sfr qz 329. Mahmudov hlman Behbud olu 330. Mehdyev afa Baba olu 331. Mehdyev Murad afa olu 332. Mehralyeva Glzar Glal qz 333. Mehdyeva Aysel Murad qz 334. Mehdyeva Glmr Murad qz 335. Mmmdov Aydn Qurban olu 336. Mmmdov Zahr Ramz olu 337. Mmmdov Raml Clal olu 338. Mmmdov Yaa Yusf olu 339. Mmmdov hlt b olu 340. Mmmdova Gll Abdal qz 341. Mmov Tal Hseyn olu 342. Mmmdov Vaqf kr olu 343. Mnmdova Afl brahm qz 344. Mmmdov Azr Vaqf olu 345. Mmmdov Ceyhun Vaqf olu 346. Mmmdov Nyamddn Vaqf olu 347. Mmmd Oqtay kr olu 348. Mmmdov Arf bad olu 349. Mmmdov Saday Sleyman olu 350. Mmmdov Sfral Mehd olu 351. Mmmdov Vaqf ml olu 352. Mmmdov Vasf Salman olu 353. Mmmdov Rasf Salman olu 354. Mmmdov Xosrov Blal olu 355. Mmmdov Bylr Xanlar olu 356. Mmmdov Razmk Suren olu 357. Mmmdova vkt Eybd qz 358. Mmmdova Mleyk At qz 359 Mmmdov Tal mran olu 360. Mmmdova Sltnt Zlal qz 361. Mmmdova Ltf Eybd qz 362. Mmmdov Mmmd Qdr olu 363. Mmov ahn Tal olu 364. Mhrrmov Maqsud Heydr olu 365. Mhrrmov Tahr Aarza olu 366. Mhrrmov Vaqf Cml olu 367. Mhrrmova Nazl Vl qz 368. Mustafayev Vdad afa olu 369. Mustafayev Rza Br olu 370. Mustafayeva Yax Mehdqulu qz 371. Muradov Paa sgr olu 372. Muradova Ayn Zhrab qz 373. Muradov Zahd Ltf olu 374. Muradov Eln Kazm olu 375. Muradov Gndz Kazm olu 376. Mmmdova Sevl Hseyn qz

1936 1936 1969 1963 1925 1930 1941 1941 1964 1970 1987 1989 1964 1975 1948 1956 1960 1925 1921 1940 1949 1972 1975 1978 1957 1956 1936 1918 1951 1965 1967 1949 1935 1965 1963 1933 1934 1931 1958 1935 1959 1957 1956 1951 1953 1963 1948 1900 1939 1991 1965 1971 1961 1971

377. Mmmdov kbr Rhman olu 378. Mmmdov Allahverd 379. Mmmdov Nurddn Vaqf olu 380. Mmmdov Sadq Allahverd olu 381. Mehrahyev l kr olu 382 Mmmdov Mmmd Rhm olu 383. Mmmdov Shbt Mmmd olu 384. Mmmdov Kaml mr olu 385. Mehdyev lham 386. Mehralyev Orxan l olu 387. Mkaylov Aql Vlk olu 388. Musayev lqar Vaqf olu 389. Muradova Nurd Kazm qz 390. Mehdyev Fkrt Burzu olu 391. Mehdyev Cavanr sak olu 392. Mrzyev Kamal Abbas olu 393. Mmmdov Srvr Yelmar olu 394. Mmmdov Zakr Qasm olu 395. Mehrahyev l Mrsl olu 396. Nayev Yusf rn olu 397. Nayeva Sara Ramz qz 398. Nbyev Mhyddn Hsn olu 399. Nbyev Hsn Qara olu 400. Nbyeva Skn Nabatal qz 401. Nzr Hkmt Baba olu 402. Nsrova Tatyana Dmtryevna 403. Ncfov raslan Mm olu 404. Novruzov lsgr Xanlar olu 405. Nuryev Hafz Yusf olu 406. Nan Xocal 407. Ncfov sgr Hdayt olu 408. Nsbov Ramz Sar olu 409. Novruzov kbr Cnnt olu 410. Nuryev Aydn Nrman olu 411. Ncfov Alov Nsb olu 412. Novruzov Novruz Mhrrm olu 413. Novruzova Adl Mhmmd qz 414. Novruzov Zakr Novraz olu 415. Novruzova Rahl Novruz qz 416. Novruzova Rbab Novruz qz 417. Nurmmmdov Hseyn Rza olu 418. Nurmmmdova Pakz slam qz 419. Orucov Cavan Canan olu 420. Orucova Mlaht l qz 421. Orucova Mlk l qz 422. Orucova Ntavan Nb qz 423. Orucov Fazl nvr olu 424. Orucova rad l qz 425. Orucova Tamara Yuns qz 426. Orucov Telman nvr olu 427. Orucova Xyal Telman qz 428. Orucov Elman nvr olu 429. Orucov Faq l olu 430. Orucova Gzl Heydr qz

1960 1963 1958 1986 1964 1947 1976 1958 1987 1971 1969 1963 1931 1968 1967 1962 1970 1966 1964 1928 1969 1952 1930 1930 1966 1952 1952 1949 1962 1990 1940 1961 1956 1930 1966 1937 1937 1971 1975 1977 1927 1936 1976 1975 1968 1989 1981 1964 1944 1957 1986 1956 1954 1931

431. 432. 433. 434. 435. 436. 437. 438. 439. 440. 441. 442. 443. 444. 445. 446. 447. 448. 449. 450. 451. 452. 453. 454. 455. 456. 457. 458. 459. 460. 461. 462. 463. 464. 465. 466. 467. 468. 469. 470. 471. 472. 473. 474. 475. 476. 477. 478. 479. 480. 481. 482. 483. 484.

Orucov Mryusf Krm olu Orucov Rafq Mryusf olu Paayev Aleksandr Tapdq olu Paayev lddn Bhlul olu Pzlyev Qdm Pzl olu Rzayev Canpolad Yaqub olu Rdov Adl Mhmmd olu Rdov Nazm Adl olu Rstmov Fzul Salah olu Rcbov Cbrayl Mehd olu Rzayev Tapdq Kr olu Rzayev ldrm Barat olu Rstmov Eldar mr olu Sadqova k Cll qz Salahov Mhmmd bdl olu Salahova Zhra labbas qz Slmov Araz Bahadur olu Slmov Tofq Seyd olu Slmov Bahadur Mkayl olu Slmov Fxrddn Bahadur olu Slmov Mkayl Bahadur olu Slmov Xzr Syavu olu Slmova Adl Allahverd qz Slmov Seyd Mkayl olu Slmova Taml Aamrz qz Smdov Hmd Bylr olu Smdov Taryel Bylr olu Sfrova Pr Muxtar qz Sfyeva Gzl Vl qz Sfyev Elxan Nsb olu Sfyev Srvan Elxan olu Sleymanova Nbar Llk qz Salahov akr ml olu Salahov Natq Faydal olu Sadqov Vaqf mamverd olu Sfrov Orduxan Aydn olu Sfrov Osman Aydn olu Salahova kr Saday qz Slmov Rfayl Elyas olu Smdov Gndz Hdayt olu Sadqov vz Asf olu Sadqova Qn Mmmdbar qz Sleymanov Rd Surxay olu Sfrov ahverd Bhlul olu ahvernov Mhrrm ovdar olu ahmuradov Nemt Musa olu krov Vaqf Rsul olu krov Akf Rsul olu krova ntq spndyar qz ahmuradov Mbarz Alhseyn olu rnov Eln Eldar olu rnov Elnn 6 aylq olu ahmuradov Natq mrxan olu ahmuradov Namq mrxan olu

1940 1972 1932 1961 1953 1965 1941 1972 1966 1961 1964 1970 1988 1928 1931 1932 1960 1968 1928 1958 1970 1974 1930 1934 1936 1958 1964 1930 1923 1961 1991 1953 1966 1961 1952 1961 1964 1963 1970 1957 1929 1937 1951 1956 1930 1962 1968 1965 1934 1952 1965 1991 1963 1965

485. krov Vkl spndyar olu 486. krov Tofq Zakr olu 487. ahverdyev Vqar Mmmd olu 488. Talbov Rhm Xudaverd olu 489. Usubov Zakr Kamran olu 490. Usubov lyar Kamran olu 491. Usubov Elad Kamran olu 492. Usubov Syavu Ramz olu 493. Usubova rqyy Usub qz 494. Vlyeva Nazl Kaml qz 495. Vlyev Aasf Zakr olu 496. Vlyev Frdovs Fazl olu 497. Vlyev l man olu 498. Vlyeva Gldan Zakr qz 499. Yusfova Natavan Pnah qz 500. Yusfov Hmd Mhddn olu 501. Zamanov Novruz Qulu olu 502. Zeynalov Mcnun Zaman olu 503. Zeynalov Tofq Aslan olu 504. Zeynalov Eldar Aslan olu 505. Zeynalov Nadr Aslan olu 506. Zeynalova Aynur Tofq qz 507. Zeynalov Mmmd Mkayl olu 508. Zeynalov Osman Bahadur olu 509. Zeynalov Tahr Bahadur olu 510. Aayarov Roman sak olu

1947 1934 1973 1908 1965 1967 1974 1971 1948 1966 1986 1966 1962 1989 1988 1962 1936 1969 1959 1963 1968 1986 1948 1959 1963 1986

Qeyd: Xocal facs zaman Respublkamzn mxtlf blglrndn glm 300 nfrdn artq naat v dgr sahlrn mtxssslrn 100 nfrndn art hd olmudur. Lakn onlar Xocal saknlr olmad n onlarn adl syahsn xarmaq mmkn deyldr.

XOCAL FACS ZAMAN HD OLAN UAQLAR 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Aayev Allahverd Sttar olu Aayarova Sevnc saq qz Aayev Nb saq olu Aayarov Raman saq olu Abov ngz Nazm olu Abova nar Nazm qz Allahverdyev Bhram Hdayt olu Allahverdyev Mahr Novruz olu Aslanova Elnar Tofq qz Cfrov Nsrt Fazl olu Cfrov Samr Tacr olu obanova Nzakt Tapdq qz lyev Eln Fdovs olu lyev Elgz Frdovs olu lyev Sbuh Cahangr olu 1982 1985 1981 1986 1985 1982 1976 1974 1978 1975 1987 1984 1982 1984 1978

16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56.

lyev Slm Cahangr olu zmov Natq Abbasqulu olu mrova Yegan Tvkkl qz Hsnov Elgn Nazm olu Hsnova Aygn Nazm qz Hseynov Rcb Elxan olu Hseynova bnm Elxan qz Hseynov Mhsr Elxan olu Hsnova Ltaft Hsn qz Hmbtova Smuzr Cll qz Hmbtova Anahd Eldar qz Hseynov Emn Aleksandr olu Hseynova Nsb Hseyn qz Hseynova Maral Kaml qz Hseynova Sadt Qdm qz Xllova Lal Tahr qz Qulyeva Prvan Qaryad qz Qulyev akr Qaryad olu Qulyeva Nuran Qaryad qz Qmbrova Esmra Sfr qz Qmbrov Emn Sfr olu Qulyev Vqar Zahd olu Qulyev Samr Taleh olu Qulyeva Sevnc kbr qz Mmmdov Ceyhun Vaqf olu Mmmdov Nyamddn Vaqf olu Mmmdov Azr Vaqf olu Mmmdov Zahr Ramz olu Mehdyeva Glmr Murad qz Mehdyeva Aysel Murad qz Muradova Ayn Zhrab qz Orucova Mtant l qz Orucov Cavan Canan olu Orucova Xyal Telman qz Orucova Natavan Nb qz Slmov Xzr Syavu olu Sfyev Srvan Elxan olu Usubov Elad Kamran olu Vlyev Aasf Bakr olu Zeynalova Aynur Tofq qz Yusfova Natavan Pnah qz

1985 1986 1986 1988 1991 1984 1986 1991 1976 1976 1979 1975 1982 1985 1974 1988 1979 1985 1981 1985 1986 1975 1990 1985 1975 1978 1974 1975 1989 1987 1991 1975 1976 1986 1989 1974 1991 1974 1988 1986 1988

XOCAL FACS ZAMAN BR VALDEYNN TRM UAQLAR 1. 2. 3. 4. 5. 6. lmmmdov Prvz Namq olu Qarayeva Lamy Yusfl qz Qarayev Raml Yusfl olu Qulyev Zahr Tahr olu Qulyev mkr Tahr olu Hsnova Natvan Rvn qz 1992 1988 1990 1987 1988 1981

7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60.

Hsnov Rvan Rvn olu Hsnova Ngar Rvn qz Paayeva Glan Elad qz Paayeva lah Elad qz ahmuradova Xatr Nemt qz ahmuradova Knl Nemt qz ahmuradov Eln Nemt olu smaylov ntqam nqlab olu smaylova Tnzal nqlab qz smaylov lkbr nqlab olu Nsbov Fazl Ramz olu Nsbova Cml Ramz qz Qulyev Emn kbr olu Qulyev kbr kbr olu Haqverdyev Bxtyar Davud olu Haqverdyeva Ceyhun Davud qz Haqverdyeva Mehr Davud qz Haqverdyeva Solmaz Davud qz Haqverdyev Yaar Davud olu Hseynova Azad Rd qz Hseynov Samr Rd olu lyev Taryel blft olu lyeva Glnar blft qz Cabbarl Ncat Azad olu Cabbarl Fuad Azad olu Mmmdov Ruslan Mhmmd olu Mmmdov Hsn Mhmmd olu Smdov lkn Taryel olu Smdova Sevnc Taryel qz Krmov Samran Sultan olu Salmanova Nahd Bhmn qz Smdov Eln Hmd olu Bhmnov Sxavt Vaqf olu Hseynova Vsal akr qz Hseynov Alqayt akr olu lsgrova Ayn Vahd qz lsgrova ahrun Vahd qz man Fozya Aababa qz man Nasr Aababa olu Mmmdov l l olu Mahmudov Ncat Akf olu Mahmudov Eln Akf olu Qasmov Tofq Yaar olu Qasmova Glstan Yaar qz zmov Ceyhun Abbasqulu olu Kazmov Tural Asf olu Kazmova Pr Asf qz smaylova Yegan smayl qz smaylov Aml smayl olu smaylova Gnel smayl qz Mehralyev Nsm l olu Mehralyev lqar l olu Abbasova Sadt Taleh qz Abbasov Zaur Taleh olu

1985 1990 1989 1991 1982 1990 1992 1986 1988 1990 1990 1988 1988 1992 1978 1979 1981 1984 1986 1987 1990 1986 1988 1991 1990 1987 1983 1987 1988 1994 1987 1981 1980 1983 1992 1988 1990 1981 1987 1992 1989 1991 1980 1991 1981 1990 1992 1981 1983 1987 1980 1986 1983 1986

61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114.

Abbasov Zya Taleh olu Hseynov Samr Bakr olu Cfrova Samr Tacr qz Behbudov Vaqf Vaqf olu hmdova Vsal Yelmar qz hmdova fsan Yelmar qz hmdova Salatn Yelmar qz Aayev Ncat Vdad olu Hacyeva Zarna Akf qz Hacyeva rad Akf qz Mmmdov smayl Vaqf olu Mmmdova Maya Vaqf qz Mmmdova Vsal Vaqf qz Mmmdova Sryya Vaqf qz Hsnov Babk hrt olu Huseynova Yasmn Tofq qz Hseynova fsan Tofq qz Hseynov Murad Tofq olu Orucova Lamy Nb qz Abbasov lddn Kamran olu Abbasova Bnv Kamran qz Abbasov Nrman Kamran olu Abbasov kbr Kamran olu Qocayeva Samr Loman qz Qocayev Arf Loman olu Qocayev Qdrt Loman olu Sadqova nar Hseyn qz Sadqova Zlfyy Hseyn qz Sadqov Elmddn Vaqf olu Sadqov Tapdq Vaqf olu Salahov Vsal Namq olu Salahova lvyy Namq qz Mehdyeva Sevnc Cavanr qz Mehdyeva lah Cavanr qz Zeynalova Maya Mmmd qz Cavadov Vtn Vaqf olu Hacyeva Ayn Allahverd qz Cabbarov Sdrddn Xdr olu Cabbarov Xdr Xdr olu Abbasova Xyal Yuns qz Abbasova Elnar Yuns qz Abbasova Vfa Yuns qz Cavadova Gyk mr qz Mrzyeva Kmal Kamal qz Mrzyev Tural Kamal olu Hsnov Kmalddn Vahd olu Hsnov Elmddn Vahd olu Hsnova Aygn Vahd qz Zeynall Zabt Tahr olu Zeynall Tahr Tahr qz krova Nazl Vkl qz krov Bzrgan Vkl olu krova ahnaz Vkl qz krov Cavdan Vkl olu

1981 1981 1990 1992 1986 1987 1991 1989 1982 1990 1988 1985 1981 1990 1980 1980 1982 1985 1988 1981 1983 1986 1987 1981 1985 1990 1989 1991 1985 1988 1990 1991 1991 1993 1982 1992 1994 1991 1992 1982 1984 1987 1983 1986 1987 1986 1988 1990 1990 1991 1985 1988 1989 1990

115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. 138. 139. 140. 141. 142. 143. 144. 145. 146. 147. 148. 149. 150. 151. 152. 153. 154. 155. 156. 157. 158. 159. 160. 161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168.

hmdov Valeh Vaqf olu hmdov Ta Valeh olu hmdov Vahd Vaqf olu Zeynalova Sevda Osman qz Zeynalova Elza Osman qz Zeynalov Seymur Osman olu Zenalova Aybnz Osman qz lyeva Xatr lham qz ahmuradov Frd Natq olu mrxanl Gnel Natq olu Smdov Sbuh Gndz olu Smdov Prvz Gndz olu Sfrova Vsal Orduxan qz Sfrova Vfa Orduxan qz Sfrov Knan ahverd olu Hsnov Rhman Telman olu Hsnov Mehman Telman olu Hsnova Hcran Telman qz Hsnov Felmar Telman olu Hsnova Tofq Telman qz Qulyev drs slam olu Qulyeva Mtant slam qz Rzayeva Aynur Tapdq qz Rzayev Knan Tapdq olu Salahov Elad sgr olu Salahov Eln sgr olu Salahov Hac sgr olu Salahova Mtant sgr qz Salahov Vsal Natq olu Salahova lvyy Natq qz Hseynov Qalb Hseyn olu Hseynov Seyhun Hseyn olu Hseynov Maqsud Hseyn olu Hseynova Knl Hseyn qz Qarayeva Raf Asf qz Qarayev Maarf Asf olu Babayev Syyad Bbr olu Babayeva ltma Bbr qz Babayeva Mnur Bbr qz krova Zmn Vkl qz Qulyev Anar Mtlb ol Qulyeva Lal Mtlb qz Qulyev Alra Mtlb olu Mehralyev l l olu Hmbtov vz Bhlul olu Qulyev Xzan kr olu sgrov Knan Xzan olu sgrov Xyyam Xzan olu sgrov Snan Xzan olu sgrov Aak Xzan olu Hsnov Nsr Tabl olu Hsnova Drdan Tabl qz Hsnova Qndab Tabl qz Bayramov Kamal Cllad olu

1986 1990 1991 1986 1988 1990 1991 1985 1985 1989 1986 1988 1986 1987 1990 1985 1987 1988 1989 1991 1989 1990 1990 1991 1983 1985 1988 1990 1986 1988 1983 1985 1987 1989 1989 1991 1986 1987 1990 1991 1986 1988 1990 1990 1986 1979 1985 1988 1990 1993 1987 1989 1991 1984

169. 170. 171. 172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. 179. 180. 181. 182. 183. 184. 185. 186. 187. 188. 189. 190. 191. 192. 193. 194. 195. 196. 197. 198. 199. 200. 201. 202. 203. 204. 205. 206. 207. 208. 209. 210. 211. 212. 213. 214. 215. 216. 217. 218. 219. 220. 221. 222.

Bayramova Zrf Cllad qz Bayramova Sveta Cllad qz Mmmdova Sara Qasm qz Zeynalov Elnur Eldar olu Zeynalov Eyvaz Eldar olu Hsnov Murad l olu Hsnova Bahar l qz Hsnova Gzl l qz Slmova Aygn Araz qz Slmova Aytkn Araz qz Slmov lqar Araz olu lkbrov Amd Tvkkl olu Zeynalov Elad Tofq olu Usubov Elmr Zakr olu Usubova Nrmn Zakr qz Qulyeva Zrf Taleh qz man Hbb Malk olu smaylova lvyy Vdad qz Sfyeva Ssn Elxan qz Mmmdov Raml Yaa olu Mmmdova Elnar Yaa qz Mmmdova Samr Yaa qz Mmmdov Aml Yaa olu Allahverdyeva Gnel Zyadxan qz Allahverdyev Anar Zyadxan olu Allahverdyev Qalb Zyadxan olu Allahverdyev Elgz Novruz olu mrl Vsal Kaml olu mrl Aytac Kaml olu mrl Aml Kaml olu Muradov Zahd Zahd olu obanov Teymur Tapdq olu obanov Seymur Tapdq olu Hmova Nan Slm qz zzov Qalb Hseyn olu zzov Vqar Hseyn olu zzova Rahd brahm qz Abbasova Zenfra Vlyddn qz Abbasova Reyhan Vlyddn qz Nbyeva Tutu Mhyddn qz Hsnov brahm Raml olu Krmova Frngl Frunz qz Mmmdova Xatr Vasf qz Krmov ntqam ntqam olu Hmdyeva Glnar Usdab qz Hmdyev slam Usdab olu Hmdyeva Glar Usdab qz Hmdyeva Xald Usdab qz zzov Elzamn zm olu lyeva Xatr lham qz lyeva lvyy Rasm qz Qulyev aq ms olu Qulyeva lah ms qz Qulyeva ahnaz ms qz

1985 1980 1980 1986 1989 1982 1987 1990 1987 1986 1989 1982 1981 1991 1992 1992 1980 1992 1988 1980 1981 1987 1992 1988 1990 1992 1979 1988 1991 1992 1992 1979 1980 1992 1980 1984 1981 1987 1990 1980 1981 1986 1992 1992 1986 1987 1988 1991 1980 1992 1990 1984 1986 1988

223. 224.

Novruzova Pyal lsgr qz Novruzov lv lsgr olu

1981 1983

XOCAL FACS ZAMAN HR K VALDEYN HD OLMU UAQLAR 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. lO. 11 . 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. Xllova Hmayl Tahr qz Xllova Xyal Tahr qz Qhrmanova Ngar Tvkkl Qhrmanova Xezangl Tvkkl qz Qhrmanov Vsal Tvkkl olu lyev Mehd Frdovs olu Hseynova fsan Tofq qz Hseynova Yasmn Tofq qz Hseynov Murad Tofq olu Orucova Xatr Telman qz Orucova Kbra Telman qz Oracov Anar Telman olu Mhrrmova Vsal Vaqf qz Mhrrmova Sbn Vaqf qz Mhrrmov Vsal Vaqf olu Mhrrmov Natq Vaqf olu Mhrrmov Namq Vaqf olu brahmov Sabr lxan olu brahmov Samr lxan olu Hmdova Ngar Sabr qz Hmdov Mbarz Sabr olu Hmdov Mvq Sabr olu Hmdov Eldnz Sabr olu Hseynov Yaar Hseyn olu Hseynov dalt Hseyn olu 1987 1992 1987 1984 1991 1990 1981 1980 1983 1983 1989 1990 1982 1978 1985 1980 1986 1981 1984 1980 1978 1976 1980 1978 1983

XOCAL FACS ZAMAN TAMAML MHV OLMU ALLR 1. 2. 3. 4. 5. 1. 2. 3. 4. 1. 2. Mmmdov Vaqf kr olu ata Mmmdova Afl brahm qz ana Mmmdov Ceyhun Vaqf olu oul Mmmdov Azr Vaqf olu oul Mmmdov Nyamddn Vaqf olu oul Krmov Samran Soltan olu ata Krmova Frngl ana Krmov Frunz Samran olu oul Krmov Soltan Samran olu oul lyev Frdovs sa olu ata lyeva Heyran Mrd qz ana 1940 1949 1972 1975 1978 1924 1935 1960 1969 1956 1962

3. 4. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 1. 2. 1. 2. 1. 2. 3. 4. 5.

lyev Eln Frdovs olu oul lyev Elgz Frdovs olu oul Qnbrov Qarsalan Gray olu ata Qnbrova Vald Boran qz ana Qnbrov Nadr Qarsalan olu oul Qnbrov Sfr Qarsalan olu ata Qnbrova Mtant Hac qz ana Qnbrov Emn Sfr olu oul Qnbrova Esmra Sfr qz qz Hseynov Mrsyab Hzrtqulu olu r Hseynova Mn Cmd qz arvad Hsnova Gn bdl qz ana Hsnova Qtb Msrsyab qz qz Hseynov Hseyn smayl olu ata Hseynova zz Al qz ana Hseynov Xobxt Hseyn olu oul Hseynova Nsb Hseyn qz qz Hseynov Tacr Hseyn olu oul

1982 1984 1939 1941 1971 1961 1967 1986 1985 1922 1934 1910 1951 1934 1956 1963 1982 1972

XOCAL FACS ZAMAN TGN DN V BU VAXTA QDR TALEY MLUM OLMAYAN XSLR 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. Aslanova Elnar Tofq qz sdovYaln Asf olu lyev Frdovs sa olu lyeva Heyran Mrd qz lyev Eln Frdovs olu lyev Elgz Frdovs olu Paayev lddn Bhlul olu Krmov ntqam ahmal olu zzov zm Md olu Mmmdov Zahr Ramz olu Mmmdov Razmk Suren olu Hsnova Gn bdl qz Hsnova Mxmr lkbr qz Hsnova Qtb Mrsyab qz Qulyeva Sara Hseyn qz Qulyeva Rvan Qaryad qz Qulyeva Nuran Qaryad qz Qulyev kr Qaryad olu Hseynov ngz Usub olu Allahyarov Etbar Balolan olu Aayarov Nb saq olu Aayarova Sevnc saq qz Aayarov Roman saq olu Mehdyeva Glmr Murad qz 1978 1957 1956 1962 1982 1984 1961 1960 1911 1975 1965 1910 1942 1951 1955 1979 1981 1985 1955 1968 1981 1985 1986 1989

25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78.

ahverdyev Vqar Mamed olu Qulyev Zakr Ltf olu Mmmdov Saday Sleyman olu Qmbrova Mtant Hac qz Qmbrov Sfr Qarsalan olu Qmbrov Nadr Qarsalan olu Qmbrova Vald Boran qz Qmbrov Qarsalan Boran olu Qmbrova Esmra Sfr qz Qmbrov Emn Sfr olu Allahverdyev Zyadxan Salah olu Allahverdyev Novruz Salah olu Allahverdyev Mahr Novruz olu Usubov lyar Kamran olu Usubov Elad Kamran olu Usubov Zakr Kamran olu Usubov Syavu Ramz olu Zeynalov Tofq Aslan olu Zeynalov Eldar Aslan olu Sfyev Elxan Nsb olu Hmdova Kfayt raq qz Barov Eln Hsn olu Hseynova Mehrban Allahverd qz Hseynov Rcb Elxan olu Hseynova bnm Elxan qz Hseynov Mshr Elxan olu Mmmdov Kaml mr olu Mustafayeva Yax Mehdqulu qz lyev lft man olu Hseynova Rsmyy Aleksandr qz Hseynov Emn Aleksandr olu Aalarov Sadq rxan olu Aalarova Gll Surxay qz Smdov Taryel Bylr olu Abbasov Vlyddn Umudvar olu Cfrov Mhmmdl Vlk olu Cfrova Badad Hsn qz Slmova Adl Allahverd qz lyeva XavrYusf qz lyeva Svetlana Cavanr qz Orucov Fazl nvr olu Slmov Seyd Mkayl olu Hseynova Mxmr Qurban qz Mkaylov Mrsyab Hsrt olu Hseynova Mn Cmd qz Hseynov Bakr Mrsyab olu Behbudova Sryya brahm qz Behbudova Glnaz Yusf qz Behbudova GlbaharYusf qz Abova Mhbub Qurban qz Abova nar Nazm qz Abov ngz Nazm olu Abova Mdn Bdrxan qz Krmov Sultan Samran olu

1973 1965 1936 1967 1961 1971 1941 1939 1985 1986 1957 1947 1974 1967 1974 1965 1971 1959 1963 1961 1956 1965 1965 1984 1986 1991 1958 1900 1974 1968 1975 1932 1934 1964 1963 1895 1910 1930 1928 1957 1981 1934 1949 1922 1934 1956 1930 1962 1968 1960 1982 1985 1908 1969

79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132.

Abova Mnar Rhm qz Abov Mobl Mvsm olu smaylov b Krm olu Mhrrmov Vaqf Cml olu Mhrrmova Bsr l qz smaylova Mnzr Md qz Hsnov Rvn Qaay olu brahmov lxan Xll olu brahmova Fatma Md qz bdlov Yelmar sgndr olu bdlov Zahd Yelmar olu lkbrov sgr Qurban olu Aayev Allahverd Sttar olu Aslanova Glsabah Qyyum qz Hacyev Sleyman Ltf olu Mmmdov Vaqf kr olu Mmmdova Afl brahm qz Mmmdov Azr Vaqf olu Mmmdov Ceyhun Vaqf olu Mmmdov Nyamddn Vaqf olu lmmmdov Namq ahmal olu Haqverdyev ahn Md olu ahmuradov Nemt Musa olu Mmmdova Sltnt Zlal qz Mmmdova Ltf bad qz lyev Sbuh Cahangr olu yev Slm Cahangr olu Orucov Cavan Canan olu Qulyev Natq Vlyddn olu Qarayev Usubl Sleyman olu bdlov Mzahr Yaqub olu Slmova Taml Aamal qz Slmov Xzr Syavu olu Mmmdov vkt bad qz Cfrov Samr Tacr olu Bdznov Zeynal Mmmd olu Boranov Maqsud Al olu Abbasova Hmayl Can qz Abbasova Suqra l qz Vlyeva Nazl Kaml qz Vlyev Aaasf Zakr olu Vlyeva Gldan Zakr qz Hseynov Vqar Hlal olu lyasov Mhmmd lyas olu hmdova Srfnaz Muxtar qz lyasov hmd Mmmd qz hmdov Natq lyas olu lmmmdov Faq ahmala olu Mmmdov Mmmd Rhm olu Mmmdov Shbt Mmmd olu Bnlyev ll Glal olu Bnlyev Cabbar Glal olu Bdrov l Rs olu Mmmdov Aydn Qurban olu

1910 1968 1938 1951 1956 1908 1958 1955 1959 1949 1973 1930 1982 1972 1949 1940 1949 1972 1975 1978 1962 1962 1962 1931 1958 1978 1985 1976 1972 1961 1960 1936 1974 1964 1987 1926 1928 1940 1917 1966 1986 1989 1971 1940 1900 1968 1968 1969 1935 1976 1967 1969 1968 1964

133. 134. 135. 136. 137. 138. 139. 140. 141. 142. ,143. 144. 145. 146. 147. 148. 149. 150. 151. 152. 153. 154. 155.

ahvernov Mhrrm odar olu Nsrova Tatyana Dmtry Buds Dmtry Nkolayevna Hmbtova Smuzr Cnnt qz Hmbtov Muan Cll olu Hseynov Hseyn smayl olu Hseynov zz Al olu Hseynova Xobxt Hseyn qz Hseynova Ssn Hseyn qz Hseynova Emma Hseyn qz Hseynov Zhrab Hseyn olu zzov Mehman Qdrt olu Cfrov Nsrt Fazl olu Hmov vkt kr olu Aayev Vdad Smcadn olu ahmuradov Namq mrxan olu lsgrov Mzahr Mhrrm olu lyev Ayaz Elman olu Zeynalov Osman Bayadur olu Rzayev ldrm Barat olu Qulyev kr Brxudar olu Qulyeva Mxmr Xanlar qz Hseynova Qzbs Mrdan qz

1930 1952 1930 1976 1973 1934 1956 1963 1971 1969 1971 1959 1975 1943 1960 1965 1969 1971 1959 1970 1949 1930 1934

XOCALNN MLL QHRAMANLAR lf Ltf olu Hacyev - 1953-c l yunun 24-d Xocal hrnd anadan olmudu. 1960-1970-c llrd Xocal orta mktbn, 1970-1971-c llrnd Stepanakertd OADKYC nzdndk avtomobl mktbn btrmdr. 1971-1973-c llrd Mnsk hrnd hrb xdmtd olmudur. 1974-1984-c llrd Belorusya SSR Daxl lr Nazrlynn v Azrbaycan SSR DQMV D orqanlarnda mxtlf vzflrd lmdr. 1976-1979-c llrd M.V.Frunze adna SSR DN-nn Xsus Orta Mls Mktbnd thsl almdr. 1981-c ld thsln SSR DN-nn Akademyasnn Lennqrad fakultsnd davam etdrmdr. 1982-c ld xdmt yern Azrbaycan Respublkasna dyms l laqdar thsln Akademyann Rostov vlaytndk mktbnd davam etdrmdr. Dalq Qaraba Muxtar Vlaytnn Daxl lr bsnd lyrkn mllt ermnlr trfndn ona qar dflrl txrbatlar edlmd. Htta lf cnayt d almdr. Lakn 1988-c l Dalq Qaraba hadslrnn balanmas l lf Hacyev qar ermnlr trfndn edln qat cnaytn st alm, o brat qazanm v z n brpa edlmdr. 1990-c ld lf Hacyev Xocalya qaydr. Dalq Qarabada yaradlm Tklat Komtsnd falyyt gstrr. O, n qdr k, Xankndnd lyrd, ermnlr ondan knr v onu oradan uzaqladrmaa alrdlar, azrbaycanllar s sevnrdlr k, lf onlarn arasndadr. O vaxt lf Hacyev ox msulyytl br Xocal hrnd yerln hava lmannn thlkszlynn tmn edlms taprld. Hmn vaxtlar lf Hacyevn falyyt btn Azrbaycana ss salmd. Onun balq etdy mls dsts Ermnstandan gln tyyarlr nzart edr, onlar vastsl danan srnnlr v yklr yoxlayrd, qanunsuz hrktlrn qarsn alrdlar. Eyn zamanda, gec-gndz Xocalnn mdafs n btn qvvs l alrd. Xocal facs gecs lf ermn danaklar l vurudu, dnc haln mdaf etmy ald v xalq, Vtn urunda qhramanlqla hlak oldu. lfn gstrdy qhramanlq, qorxmazlq xocallarn xatrsnd bd yaayacaqdr. O mdh gecd lfn qarda Sleyman da hlak oldu. Tofq Mrsayab olu Hseynov -1954-c ld Xocalda dnyaya gz ab. Xocalda orta mktb qurtardqdan sonra Adamdak knd tsrrfat texnkumunu btrmdr.

1974-1976-c llrd hrb xdmtn Qazaxstann Ayanquz hrnd kermdr. Hrb xdmtn btrdkdn sonra doma Xocalya qaydr. Tofq alnn brnc vlad olub. Atas Mrsyab, anas Mn vladlarn Vtn, torpaa mhbbt hss l trby etmdlr. Tofq hrb xdmtdn qaytdqdan sonra oxuduu Xocal mktbn d hrb mllm lyr. 1981-c ld Xocal Xalq Thsl bsnn hrb lr zr nspektoru tyn edlr. 1988-c ldn balayaraq Dalq Qaraba msls Qaraban btn Azrbaycan kndlr, o cmldn Xocal hr n d ar gnlr d. 1991-c ld Tofq Hseynovun tbbs l "Xocal znmdaf batalyonu" yaradlr. Tofq batalyon komandr olur. Br gnd olsa z evnd rahat yatmr. Hr gn dy, hr gn Xocal zrn hcm var d. Ancaq btn bnlar xocallarn dy ruhunu sndra blmd. Dz 4 l Xocal znmdaf batalyonunun kmy l mdaf olundu. 1992-c l fevraln 25-dn 26-na ken gecy qdr. Xocal znmdaf batalyonu, onun komandr Tofq Hseynov son nfsndk qhrmancasna vurudu. Tofqn gstrdy gdlk, sonra s hd olmas onun sa qalan dy dostlarn sarstd. Tofq Hceynov Azrbaycann "Mll qhraman" adna layq grld. Cm 38 l yaad. O, bu qsa, lakn mnal hyat yolu qhrmanlqla baa catd. O, sank anadan qhraman doulmudu. O rndh gecd tkc Tofq Hseynov yox, onun als d hyat yolda Mxmr, atas Mrsyab, anas Mn, qarda Bakr facl kld hlak oldular. 3 vlad yadgar qald Tofqn: Yasmn, fsan v Murad. Hr ms Akf Hseynovun hmays altnda byyrlr. Xocalnn bu gd olunun mzar Bakda hdlr xyabanndadr. nqlab lkbr olu smaylov 1962-c ld Xocalda doulmudur. Orta mktb Xocalda btrmd. 1981-c ld orduya arlr. Hrb xdmt btrdkdn sonra doma hr Xocalya.qaydr. ox alsada Xankndnd mls sralarna daxl ola blmd. Bundan sonra nqlab Xocalda sdlk-trvzlk sovxozunda fhl km dzlr. Fyn zamanda texnk pe mktbn, mexanzatorluq xtsasna yylnr. 1988-c ld Ermnstann Azrbaycana qar tcavz, Oarabada balanan mtnqlr vzyytn getdkc arlndan xbr verrd. 90-c ld rayon statusu alan Xocalda gcl tknt lr gedrd. O vaxtlar xocallar hm d halnn mdafsn tkl etmk n gec-gndz aparrdlar. Bu mqsdl 1990-c ld nqlab smaylov Xocal pols bsnd dzlr. Bu el vaxt d k, hr gn Xocalya ermnlr trfndn hcm edlr, gnahsz nsanlar qtl yetrlrd. nqlab o vaxt Xocal hrnn hrbldrlm mhafz dstsnd falyyt gstrrd. O, ev gec-gec glr. Dy postunu br an bel nzartsz buraxmrd. 1992-c l fevraln 25-dn 26-na ken gec ruslarn 366-c motoatc alay v ermn-rus hrblr brlkd xocallara dvan tutdular. Melr, dzlr nsan meytlr l dolmudu. Sa qalan xocallar, o cmldn nqlab smaylov yaral-larn v meydlrn danmasnda fdakarlq gstrr, ermnlrdn qsas alaca dqqn gzlyrd. Xocal hd hr olmaqla hals d hd oldu. Bundan sonra nqlab xocallarn qsasn almaq n Adam trafndak gedn dylrd qhramancasna dyr. Onun son dy Daba yksklynd oldu. O ykskly gtrmk n nqlab 25-dk ermn sgrn mhv etd, ancaq z d qhrmancasna hmn dyd hlak oldu.

CEYRAN ANANN BAYATLAR Ceyran ana Mll Qhrman nqlab smaylovun anasdr. Ceyran ana hmn mdh gecd olunu, nvsn v yaxn qohumlarn trmdr. Hmn gndn ryndk drd z bayatlar l sslndrn ana oul dana dz blmyrk dnyasn dymdr, Boz da gzmy gln, Gllr zmy gln, Ay oul n gzrsn, Qola dym dzrsn,

Qalxn, atam oullar, Mzarm qazmaa gln. Dada duman yer var, Qada kaman yer var, Bozdadan l kmrm Orda gman yer var, Bozdaa gedn glmz, Blmrm ndn glmz, zlr qatarndan, xar crgdn glmz. Yaylan yer bll, Yeln- yel bll, Bozdada olum qalb, Hr yanda yer bll.

Gzm yolda qalbd, Bozdada n gzrsn? Bozdadan aqrar bam, Torpaa damar yam, Nolabr gn grydm, Budu gld qardam. El yaman alaram, Suya snbl balaram, Olum Bozdada yatr, Onun yaman alaram. Bozdada badam olmaz, Yemy badam olmaz, Mn olumu strm, Paltardan adam olmaz.

Bozdan qar mnm, Gn vursa, rmrm, Qbrm yax qazn, Cavanam, rmrm. Buxar quram oldu, Yandqca qurum oldu, Bozdada db qald, Anana zlm oldu.

Dumansan, dn aa, sknsn, yen aa, Bozdada bst qaldn, nd s n aa. Bu yolun yedd qat, Top-top srlr at, Xocalnn Bozda, nqlab amanat!

ELN ZYAL OLU hrt Usub olu Hsnov 1944-cu l dekabrn 23-d Xocalda dnyaya gz amd. knc dnya mharbsnn ar llrnd doulan hrt atasn erkn trm, anasnn hmaysnd bymd. Uaql mharbdn sonrak tn qtsad dvr tsadf ets d, o, lmy v oxumaa meyll olub. 7-llk thsl vvlc Xocalda, orta thsl Xankndndk Nzam adna 4 sayl mktbd btrdkdn sonra Bakya glr, Neft-Kmya Texnkumunu btrr. Tcrb mqsdl br l paytaxtda qahr. Neft buruqlarnda lmkl z tcrbsn artran .Hsnov buruqlarn brnd quyu qazlarkn ustasna hmn quyudan neft yox, qaz xacan tkdl deyr. Dorudan da ox kemr k, bu quyudan qaz xr. Yegan vladn Bakya oxumaa gndrn anasnn gz yol kr. Hr gn yuxuda Bakya glr. Br gn, hrt anasnn xst olduu bard mktub alr. Mktubda yazlr: Yaram qan vernd gl, Xoruz ban vernd gl, Salmda glmdn, Bar can vernd gl,

hrt bayatn oxuyan km Xocalya qaydr v bundan sonrak hyatn Xocalya balayr. Qaraban bu zyal olunun kk Qaraba xanlnn vzr v qaraba tarxs Mrz Camal Cavanr nslndn glr. Blk d soyundan, kkndn rl glrd bu qdr eln, mdnyyt v torpaa ballq. hrt Hsnov ox qsa mr, cm 48 l, lakn mnal v rfl hyat yolu ked. hrt Hsnovun hyat falyytn v dy yoluna nzr salarkn bu qsa mr rvsnd alqanl l selen, ftr stedada malk olan br nsan, canl ensklopedya olduu gz nnd canlanr. Bel nsanlar hyatda uzun mr srmslr d, yaadqlar qsa zaman rvsnd falyytlr l yaddalara hkk olunurlar. Onun n arl yer Qaraba d, nk boya-baa atd Xocal torpann XX srd 3 df yerl-yeksan olduunu blrkdn byk narahatlq kerrd. Hm ayq-sayq olan, stnd gzdy torpa gz bby km qoruyan eln bu zyal olu xalq trfndn hrmtl sevln nsan olub. Mlumdur k, Xocalda yegan qzet olan "Xocalnn ss" qzet nr edlrd. Qzet ad da hrt vermd. Onun q z grmsnd, ardcl nmrlrnn xmasnda bu nsann rolu byk d. .Hsnov hm deyrd k, Xocalnn ssn susdurmaq olmaz. Ermnlr Xcaln mhv etmk n hm furst axtarrdlar. Azerbaycanllara qar ermnlr hm z rkn mllrn davam etdrblr. Bel br fakta dqqt yetrk. 1966-c ldn sonra onlar Qhrman byn tut bandan yuxar, Daalt stqamtnd Qala yolunun altnda Xocalnn ulu qbrstanln dadrlar. 1905-1906-c llrd Xocal hmn yerd yerlrd. Ermnlr o vaxt Xocaln tamaml yandrmlar. Sonra xocallar 12 km aralda, ndk Xocalnn yernd hr saldlar. Qbrstanlq s khn yernd qald. 1966-c ld ermnlr hmn dadlm qbrstanln yernd ferma tkrlr. O vaxt hrt mllm bu haqszlqlara dz blmd. O, Bakya, Moskvaya teleqramlar vurur, Bakdan gndrln nmaynd heytnn trkb ermnlrdn bart olduu n msln rtbasdr edrlr. Ermnlrn yaad Yen Norag knd d azrbaycanllarn qbrstanlnn yernd salnmdr. Hmn kndn salnmas l bal hrt Hsnov qzet v jurnallarda z yazlarn verrd. 1986-c ld s ermnlr Xocalda olan da kurqan qbrlr sokb yernd qaraj tkmk styrlr. O vaxt hrt br el olu km Azrbaycan televzyasna mlumat verb bldrr k, Xocalya tarxlrn glms vacbdr. 1988-c ld ermnlrn Qarabada yaratdqlar gzl komtlr Qaraban Ermnstana verlms n mzalar toplamaa balayr v sgran rayonunda gen br clas kerlr, vvlc sz alb Badarann mktb drektoru Babayan x edr, Deyr k, Qaraba tarxn he vaxt Azrbaycann razs olmayb. Bu mkrl xn sonunu gzlmyn hrt mllm x edr Babayana Qaraba blgsnn qdm tarx haqqnda drs verr. Bu vaxt clasa gln ermnlr hrtl lbyaxa olurlar. Mhz hmn vaxt .Hsnov 1989-cu ld "Gnclk" jurnalnn 2-c nmrsnd Dalq Qaraban Azrbaycana mxsusluunu, ermnlrn buraya sonralar krldyn sbuta yetrn "Tarxmzn da yadda" adl mqal drc etdrr. 1989-cu ld ermnlr 3751 nfr azrbaycanln aldadb br syahya qol kdrrlr. slnd s bu Qaraban Ermnstana brldrlms msls bard snd m. Hadsdn vaxtnda xbr tutan hrt mllm hmn syahn mhv edr. sgran rayon partya komtsnn katb Qrqoryan xbr edn km hrt "mllt" adlandrr v msl qaldrr k, o, Xocalda tutduu vzfdn azad olunsun. Lakn Xocal camaat hmrylk nmay tdrb, onun dn xarlmasnn qarsn alrlar. Mkrl ermnlr yadlarndan he ny xarmamdlar. Rayonun mhasrs balayan gndn btn Xocal saknlr km hrt Hsnov da mll znmdaf batalyonuna yazlr, gec-gndz dyr, 1992-c l fevraln 25-dn 26-na ken gec s drd br trfdn mhasry alnm hr 5-6 saat mddtnd squt edr. hrt Hsnov da ar yaralanr. Yaral halda kn ona hmyerls Kamal Abov rast glr. Kamal ox mcbur edr k, brthr qalxb bununla getsn. Lakn o, yerndn trpn blmr, yaral hada dmnlr sr dr. Emnlr onu tutub sa qolunu v sa qn ksr, sa gzn xarmaqla ar gnclr mruz qoyurlar. Ermnlr .Hsnovu ldrrkn cbndn

ancaq Xocal halsnn syahs xr. Mnfur dmnlrmz hmn syahnn "boyevklr"n syahs adlandrrlar. O mdh gecd Xocalnn saknlr, o cmldn hrtn yaxn qohumlar sr dr!. hrt Hsnovla Kamaln axrnc grndn yadgar qalan bu szlr oldu: "Get mnm alm de k, mn qurd-qua yem olmamdan qorxmuram. Ancaq mnm meytm yalarn tapda altnda qoymasnlar". O dhtl, mdh gecd Xocalda qtl yetrlm nsanlarn-qadnlarn, uaqlarn, qocalarn meytlr med, uma splnm halda qald. hrtn meytnn axtarlmasnda onun hyat yolda Mehrban xanm qz vladlar, yaxnlar, Xocalnn ba hkm Eldnz Allahverdyevn byk xdmt olmudur. vladlar-hkm Almaz, Ruhyy Hsnovalar atalarnn meytnn axtarlmas zaman kerdklr sarsntlardan uzun mddt zlrn gl blmdlr. Br aydan sonra meyt tapldqdan sonra Adamda Uzundr deyln yerd torpaa taprlr. Mehrban xanm hyat yoldann qbrnn orada qalmas l razlaa blmr. Ona gr d als l brg meyt xarb Bakda, hdlr Xyabannda dfn edrlr. lmndn sonra hrt Hsnov Azrbaycan Respublkasnn Prezdentnn srncam l "gdly gr" medal l tltf olunur. Eln zyal olu eldn getd. sl vtnprvr, xeyrxah br nsan d hrt. Cm 48 l yaad, lakn rklrd z qoyub getd. Bu stedadl nsan hm sznd, btn yazlarnda ancaq v ancaq trkly, mll adt-nnlrmz tbl edrd: Ankarann dana bax, Gzlrmn yana bax, Ermn trk sr alr, Sn dnyann n bax. Hr df hdlr Xyabannda hrt Hsnovun qbrn zyart edrkn btb-tknmyn arzularnn vaxtsz solduunu rk ars l hss edrm. Rahat yat, zz qarda!

MZARSZ HD 1956-c ld Mrsyab Hseynovun alsnd knc olan dnyaya gld. Qohumqarda ox sevnd. knc olan adn Bakr qoydular. O, uaqlqdan znn al, kamal l selrd. Bakr Xocalda orta mktb btrb, Adam knd tsrrfat texnkumuna daxl olur. Texnkumu btrdkdn sonra hrb xdmt arld. Hrb xdmt mvffqyytl baa vurub doma Xocalya qaytd. Burada grd. Ata-anasna kmk etmy balad. Br qdr sonra onu Xocalya avtobazaya mhnds vzfsn dvt edrlr. Bakr ly-ly sndlrn Azrbaycan Neft Akademyasna verr. Brnc kursu btrb ata-anasnn yanna glr. Burada o, hamnn hrmtn qazanr. Adamda oxuduu gnlrd gz tutduu, byndy qzla al qurdu. Hyat yolda Nzakt onunn hr ey d. O, zn xobxt sayr, sadtl gnlr yaayrd. Tezlkl brbrnn ardnca k vlad dnyaya gld. Samr v Samr gl balalar. Hm onlarn, hm d nn v babann dnya sevnc dlr. Qarabada 1988-c l hadslr balayanda Xocalda br nfr d olsun z evn trk etmd. Hr gn vzyyt arlard. Bakr znmdaf batalyonuna yazl-d. znmdaf batalyonunun komandr olan qarda Tofql brlkd gec-gndz dyrd. Hmn 26 fevral gecs Bakr sngrd d. O, gcl atlr, hr trfdn mhasrn grb tez ev glr. Yal atas Mrsayb dayn v anas Mn xalan gtrb mey qar. ahdlrn syldklrn gr Bakr alrd k, atas-anas hmyerllrndn ayrlmasnlar. Lakn kskn soyuq havada srtl getmk, yallar n tn d. Soyuq, qoca yal adamlar karxdrrd. Onlar taqtdn dr, yolda qalrdlar.

Belc o dhtl, mdh gecnn facs Hseynovlar alsn d ar faclr gtrd. Bakr ermnlrl atmada hd oldu. Onunla brabr atas Mrsyab, anas Mn, bacs Elza, qarda , batalyon komandr Tofq v onun hyat yolda Mxmr d hd oldular. Xocal facs ne-ne aln belc bsbtn mhv etd. Bakr d br ox hmyerls km hdlk zrvsn ucald.

LK MCBUR KKNLR XOCALDA MSKUNLADLAR 1988-c l 13 fevral. Hmn gn Qaraban Xanknd hrnd uzun llrdn br hazrlanm mtnq baland. Hmn gndn Qaraban qara gnlr orada yaayan azrbaycanllarn s ddrgnly l baa atd. Dalq Qarabada, xsusn Xankndnd tklb-yaradlm nhng fabrk v zavodlar z ahngn trd. Bu fabrk v zavodlar 80-c llrd tklm, khnlr s brpa edlmd. n ox azrbaycanlarn ldy pk kombnat, ayaqqab fabrk, kondesator zavodu v dgr msslr d. Mtnqn lk gnlrndn zavod v fabrklrd lyn ermnlr dayandrb klr axdlar. Ttl hrkat, Dalq Qaraba Muxtar Vlaytnn sosal-qtsad vzyytnn guya aa olmas, ermnlrn ncdlms v s. bard arlar yazb dvarlara yapdrrdlar. arlarda Dalq Qaraba Ermnstana brldrlsn, ndy qdr Ermnstan bzm sosal-qtsad vzyytmz yaxladrr, bel olan halda bz Azrbaycann trkbndn xb Ermnstana brldrlmlyk fkrlr d sslnrd. lk baxdan ermnlrn bu hrkt, mtnq bel urlu surtd hazrlamalar adamda lap bh dourdu. Dalq Qarabada yaayan 56 mn azrbaycanlnn nzrdqqt bu msly clb olunmudur. Mn o vaxt Xankndndk 6 sayl orta mktbd mllm lyrdm. Bzml brlkd ermnlr d lyrd. O vaxt onlar bz mmmal gln fkrlr sylyrdlr k, bzm azrbaycanllarla he br mz yoxdur. He br ermn onlara toxuna, xtrlrn bel dy blmz. Bununla yana s azrbaycanllar yerlrn buraxlmr v mk haqlar verlmrd. Dalq Qaraba Xalq Deputatlar Sovet crayy Komtsnn Qaraban Ermnstana brldrlms haqqnda qrar zr Ermnstan SSR v Azrbaycan SSR Al Sovetlrn qbul etdklr qrarlar barsnd SSR Al Sovet Ryast Heytnn qrar verld. SSR Al Sovetnn Ryast Heyt Azrbaycan SSR-n v Emnstan SSR-n srhdlrnn v Konsttusya sasnda myynldrlm mll-raz blgsnn dydrlmsn qeyrmmkn hesab edr. Daha sonra Dalq Qarabada yaranm vzyyt dzltmk v cdd nqsanlar aradan qaldrmaq n Sov. KP MK-nn, SSR Al Sovet Ryast heytnn v SSR Nazrlr Sovetnn qrarlarnda Dalq Qaraba Muxtar Vlaytnd qtsadyyatn, mdnyytn daha da nkaf etdrmk, zhmtkelrn sosal rfahn yksltmk n byk tdbrlr nzrd tutulurdu. Dalq Qaraba Muxtar Vlaytnn Ermnstan SSR l laqlrn genlndrmk n lazm rat yaradlmas planladrlrd. Br trfdn ermnlrn vzyyt yaxlar, dgr trfdn azrbaycanllar s z evlrnd qorxa-qorxa yaayrdlar. 1988-c l 18 sentyabr. Dalq Qaraban mrkznd Xanknd hrnd azrbaycanlrlara dvan tutuldu. Ermnlr Sabr ks, Krgcahan, Xocal stqamtlrnd eyn vaxtda hcuma baladlar. Azrbaycanllar he vaxt fkrlrn bel gtr blmzdlr k, torpamzda yer verdymz, suyumuzu n, rymz yeyn ermnlr br gn onlara qar nankorluq edcklr. O gec ox ar mqqtl br gec d. 16 mndn ox azrbaycanlnn taley bal-bana buraxlmd, Evlr yandrld, llrn ken azrbaycanllara gnc verb ldrrdlr. Bu mssyan Yerevandan, Sumqaytdan gln saqqalllar yern yetrrdlr. gn melrd geclyn azrbaycanllarn lk md yer Xocal ua, Kosalar v Krkcahan oldu. Btn Xocal saknlr v hrn cra bas Elman Mmmdov

Xocalya z tutan nsanlar qaykelkl qarlayb onlar yerldrd. Elman Mmdovun tbbs l Xocalda qaqn v mcbur kknlr n byk br qsb salnd. Xocalya Xankndndn mcbur qovulmularla brabr, Ermnstandan qovulmu azrbaycanl qaqnlar, zbkstann Frqan v-laytndn qovulmu msht trklr d mskunlamdlar.-1990-c ldn hr statusu alm Xocal gn-gndn byyb v byk br tknt meydanasna evrlmd. Gec-ndz tklrd Xocal. Xocal 1988-c ldn 1992-c l fevraln 25-n qdr Xankndnn btnlkd btn azrbaycanl kndlrndn ddrgn dnlrn md yer d. He vaxt tsvvr bel gtrmk olmazd k, br gn Xocal squt edck. Bellkl, Xankndnn yerl azrbaycanl saknlr uzun llr tkb qurduqlar, yaratdqlar hr eydn br ann rsnd l kml oldular. 1988-c ldn 1992-c l qdr Qaraba mnaqs Qaraban azrbaycanl kndlrnn soyqrm l baa atd. Xocalya pnah gtrn allr nd d o ar mqqtl gnlr rk ars l xatrlayrlar. Ad Rzayeva. O gnlr mn hycansz yada sala blmrm. Qaraba mnaqs mnm hyatmda n ar zlr buraxd. Hmn dvrd mn Xankndnd ayaqqab fabrkd lyrdm. Br ne l ldkdn sonra fabrkn yataqxanasnda ev aldm. Onu da qeyd edm k, azrbaycanllarn fabrkd lms, qeydyyata dms ox tn d. ox byk tnlkl qeydyyata ddm. Br l yaamamdm k, ermnlr bz z torpamzdan ddrgn saldlar Ermnlrn gec, yn 1988-c l sentyabrn 18-d gec saat 9-da azrbaycanllara qar hcumu lk olaraq Sabr ksndn baland. O, gec mn z alml brlkd yaxnlqda yerln Eldar daymn evn getdm. Br ne al br yer yldq. Mxtlf yerlr mlumat verdk. Ancaq o gec bzm haraymza atan olmad. Hr trfdn ermn evlrndn haty alnm daymn evnd gecly blmdk. Kosalar mesn z tutduq. Gecnn zlmt, kmk styn nsanlarn ss, qqr, haray adam vahmy salrd. Shr yaxn knd atdq. Br ne gndn sonra hadslr saktldy zaman mn z evm ger dndm. Evmdn he br srlamt qalmamd. Ev qart edlm, paltarlarmz, sndlrm s yandrlmd. Mn evmdn ddrgn ddm. Bz Xocalya pnah gtrdk. Atalar msal var, deyrlr "Yadan xdq, yamura ddk". Ermnlr hr gn Xocaln top atn tuturdular. O gecnn hss hycann yaayan vladm Nrmn Qasmova hd oldu. 6 aylq krpm Ceyhun Qasmov ar yaraland. Bu hadslrd bz nsanlar salamlmz trdk. zm qrup llm. z tutub gldym Bak hr mnm nc pnah gtrdym yerdr, ancaq elmzn azad olaca gn sbrszlkl gzlyrm. Qmbrovlar als l Xankndnd qonu yaayrdq. ox sakt al d. Hr trfdn qonularmz ermnlr d. Qarasalan knn v onun alsnn btn qonular arasnda byk hrmt vard. 1988-c sentyabrn 18- Xankndnd ba vern hadslr hrd yaayan azrbaycanllarn hamsn oka sald. Edln hycanl ssdn eyvana xdm. Qarasalangl trfdn gcl yann grdm. Qadnlar, uaqlar qqra-qqra alayr, haray krdlr. ox kemd k, br ne azrbaycanl alsnn ev yandrld. Bu vhlklr qarsna ev-ey ataraq bammz mey v Krkcahan qsbsn z tutduq. Evsz-eksz geclyn yzlrl nsan x yolu tapa blmrd, sual qarsnda qalmd. Doulduqlar yer br dflk trk etsnlr, yoxsa qayda-qanunun brpa olunmasn gzlsnlr? Ntcd s btn ddrgnlr Xocalya pnah gtrs oldular. 1988-c ldn sonra Xocalda balanan tknt v abadlq lr ermnlr ox narahat edrd. Xankndndn, Ermnstandan v zbkstandan qovulrnu soydalarmzn Xocalda mskunlamas s onlar daha da hddtlndrrd. Bu nsanlarn qarlanmasna, yerldrlmsn, onlarn al mt mslrnn hll olunmasna xocallar qay gstrr v cra bas Elman Mmmdov xsn nzart edrd. Bu zhmtke nsanlarn, bel br gzl alnn soyqrmn qurban oacan fkrlmk bel mmkn deyld. Xocalda hd olan 8 alnn ks Xankndnd yaayan allr d. Gln btn kknlr km Qmbrovlar als d Xocalda yendn ev-ek tkb qurdular, fravan yaamaa baladlar. Lakn bu fravanlq uzun srmd.

1992-c l fevraln 25-dn 26-na keen gec- ermnlrn Xocalya hcumu ntcsnd hlak olanlarn arasnda Qmbrovlar als d var d. Alnn balar Qaraslan v Vald, zvlr Sfr, Mtant, Emn, Esmra, v Nad:r Qmbrovlar facnn qurban oldular. Yalnz Rauf v bacs bu alnn yadgar km qalmlar. Mmmdov bad olunun als Xankndnd Martun ksnd, 46 sayl evd yaayrd. z als, vladlar v nvlr l fravan mr srn bad Mmmdov alna gtr blmzd k, mrnn ahl anda ba bel msbtlr kckdr. Hyat yolda Sltnt, qzlar vkt, Mtant hardan blydlr k, bunlarn msbtl gnlr rld m. Hm mehrban qonu hesab etdklr ermnlr nankor xdlar. Duz-ry trdlr. 1988-c l 18 sentyabr facs zaman Mmmdovlar alsnn d evlr yandrld. zlr s ddrgn ddlr. md yer Xocalya gldlr. bad Mmmdov hyat yolda Sltnt qz vkt, Mtant hrs z als l brlkd yen ev tkdlr. Xocalda alm fabrk v zavodlarda dzldlr, ldlr. Ba saldlar, bostan kdlr. Brktl Xocal torpana tbt hr ey bx etmdr. bad k, hardan blydlr k, Byk Vtn Mharbsndn sa-salamat z Vtnn ger dnck, ancaq z mmlktnd bana dhtl flaktr glckdr. Hr ey bad Mmmdovun gzlr nnd ba verrd. bad k bu mqqtlr dz blmd v Xocal hadssndn 4 ay qabaq qfltn dnyasn dyd. Fevraln 25-dn 26-na ken gec btn xocallar km bad knn als d mey z tutdu. O dhtl gecd bad Mmmdovun alsndn hyat yolda Sltnt, olu Arf, qzlar vkt, Mtant nvlr Sbuh, Slm, Cahangr olu, Samr Cfr olu hlak oldular. Mzarlar yoxdur. Mmmdov Arf bad olu Xankndnd doulmudu, uaql v gncly burada kemd. Tbtc ox sakt nsan d v Brdd tannan, hrmtl lsgr knn qz, z km sakt Mlaht xanmla al qurmudu. Onlarn 2 vlad dnyaya glmd. Fatma v Fuad. Ancaq onlar axradk bytmk Arf qsmt olmad. Xankndndn ermnlr trfndn ddrgn salnan dgr azrbaycanl allr km Arf d Xocalya pnah gtrd. balad. Xocal Toxuculuq kombnatnda src ld. El Xocalya gldy gndn knll olaraq znmdaf batalyonuna yazld. Ham km o da gzlyrd k, Ermnstann elan edlmm sava baa atacaq, o da canndan zz sevdy balalar Fatm v Fuadn lndn tutub, xanmn gtrb doma ata-baba yurdu Xankndn dnckdr. 26 fevral 1992-c l. Ermnlr btn stqamtlrdn Xocal zrn hcuma kedlr. 5-6 saat rznd hr yerl yeksan edld, vhlm ermnlr krpy, qocaya rhm etmd. Hmn gecd qtl yetrln 613 nfrn melr, dznly splnm meydlr arasnda Arf Mmmdov da var d. O, gec ar yaralanan Arf qhrmancasna hlak oldu. O, gec Arf zzlrndn, alsndn, anasndan v baclarndan ayr dd, 10 ldn oxdur k, alsnn, vladlarnn gz yoldadr. Qaraba torpann azad olunaca gn gzlyr vladlar. Gzlyrlr k, atasnn doulduu, bydy, gzdy yerlr, onun Adamda hdlr xyabanndak qbrn zyart etsnlr. Tssf k, Adam da 1993-c ldn ermnlrn al altndadr. Mlaht xanm vladlar Fatm v Fuada atalar Arf haqqnda, onun Xocalnn mdafsnd kedy rfl yoldan danr. Arf xatrlrd yaayr... Qulyev Oqtay Glmmmd olu 1970-c ld Xankndnd doulmudu. Orta mktb Xankndndk Nzam adna 4 sayl mktbd btrmdr. Rusyann Saratov hrnd hrb xdmtn baa vurduqdan sonra doma hr Xankndn qaytd. ld. ly-ly thsln davam etdrmk styrd. Lakn mkrl qonularmzn nankorlu ucbatndan thsln davam etdr blmd. Xankndnd "Krpl mhlls" deyln yerd yaayrdlar. Ald 4 qarda dlr. Haqqnda shbt adm Oqtay bu evn byk olu d. Atas Glmmmd k hm olanlar l fxr edrd. Vtn mhbbt, torpaa mhbbt ruhunda bydrd vladlarn. 1988-c ld balanan Qaraba oyunu ham km bu yenyetmlrn d hyatnda ar zlr buraxd. Xankndnd yaayan Oqtay, Rsul km yenyetmlrn hams z

torpann vurunu dlr. El bu sbbdn d 1988-c l 18 sentyabr hadssndn sonra Xankndnn azrbaycanllar z ata-baba yurdlarndan ddrgn ddlr. Evlr yandrld, mlaklar s qart edld. O mdh gecdn br ne gn sonra Glmmmd k uaya glr v qrara alr k, Xankndn qaydana qdr burada yaasn. Doma yurddan, eldn uzaqlamaq ona ox tn d. Al mvqqt olaraq uada mskunlad ua 1988-c ldn 1992-c l km hm yerl hal, hm d uaya pnah gtrlnlr trfndn lyaqtl qorunurdu. Oqtay Qulyev d bu uann mdafsnd, dylrd csartl trak edrd. ua hr gn Xanknd stqamtdn ermnlr trfndn toplardan, reaktv qurulardan at tutulurdu. uan bu thlkdn qurtarmaq mqsdl srt axtal br gnd, 1990-c l yanvarn 25-d Daalt mlyyat kerld. Bu dy uann mdafsnd n tn anlardan oldu, ar tklr vers olduq, say sem gd oullarmz, o cmldn Oqtay Qulyev hd oldular. Oulyev Rsul Glmmmd olu 1965-c ld "Xankdnd doulmudu. Orta mktb orada btrmdr. Yuxarda haqqnda dandm hd Oqtay Qulyevn qardadr. Rsul uann mdafsnd mrdlkl trak etmd. O, uaya atlan mrmnn partlamas ntcsnd ar yaralanm v hd olmudu. Mzar uadadr. lyeva Sara Asf qz 1964-c ld Xankndnd doulmudu. Orta mktb baa vurduqdan sonra Pyatqorsk Xarc Dllr nsttutunu btrmd. Tynatla Xankndn gndrlmd. 1983-c ld Almanyann Drezden hrnd thsln davam etdrm, 2 l orada oxuduqdan sonra Vtnn qaytm, Xankndnd mllm km falyyt balamd. Mllmlk falyyt onu daha ox elm axtara, tdqqata clb etmd. Odur k, thsl ald al mktbn aspranturasna daxl olur v Xankndndk Pedaqoj nsttutda z xtsas zr drs deyrd. Elm-tdqqat Sara xanmn mgul olduu sas sah d. z bly, bacar, frast l seln xanm d. Btb, tknmyn arzular byk d. alrd k, tdqqatn tezlkl baa atdrsn. Elm l bal nvbt df 1990-c ld Bakya glr v lrn shmana saldqdan sonra Qarabaa qaydr. Adam-ua yolu bal olduundan azrbaycanllar yegan nqlyyat vasts km vertolyotdan stfad edrdlr. 28 yanvar 1990-c ld ermnlr trfndn Qaraba smasnda vurulan vertolyotda 47 nfr facl skld hlak oldular. Sara xanm da hmnvertolyotda d. Qaraba elnn zyal qz belc hd oldu. Mzar uadadr. Rdov Adl Mhmmd olu 1941-c ld Xankndnd anadan olmudu. Mhasbat texnkumunu btrmd. Xanknd hr Sovetnd tft-mhasb lyrd. 1988-c l 18 sentyabr hadssndn sonra Adl z als l brlkd Bak hrn glr. Lakn sonradan o, doulduu el yaxn olmaq n Xocalya kmy qrara alr. 1991-c ln avqustunda Adl z als l Xocalya pnah gtrr. Xocalda lmy balayr. Lakn Xocalda he br l d yaamaq ona nsb olmad. 1992-c ln o mdh gecsnd, ermnlrn hcumundan daldalanmaq n Adl als l brlkd evn zrzmsnd geclml olurlar. srlkdn qaydan Cll k sylyr k, hmn gec zrzmdk nsanlar shr alanda hrdk dantn grb dht glrlr. Adl v olu Nazm l Xocalnn klrnd ermnlr rast glrlr v tslm olmaq stmrlr. Adln nfrtl ermnlr hcum kms, olu Nazmn d atasna kmk xmas ata-balann qtl yetrlms l ntclnr. Fevral aynn 25- Rdov Nazm Adl olunun ad gn d, lakn 20 ya tamam olan bu gncn arzular nakam qald.

ATAM, ANAM GZLYRM nd Xocaldan olan uaqlarn hans brndn sorusan, al ksn hr ks o mdh gecnn dhtlrndn danacaqdr. Onlar eyn zamanda hmn gec hlak olmu

yadlarnn da adndan danmaq xtyarna malkdrlr. n arl s hmn gec valdeynlrn trm uaqlar dnlmkdr. Hr k valdeyn trm 25 uan hamsnn taley eyndr. Onlardan br d Xllova Hmayl Tahr qzdr. Xocal hadssndn sonra Bak hrn glndn sonra bu uaqla grdm. O vaxt onun 6-7 ya olard. Ancaq dncs, dan adam kvrldrd. Sn dem, bu uaq br anda bel o facl gecn unuda blmr. Hmayln dedklrndn: "Bz bac dk. Hmn gnlr mnm yaddama bd hkk olunub. Bz almzl brlkd mey qadq. Atam mnm lmdn tutmudu. Bacmn brn anam, brn s nnm gtrmd. Br az kemdk k, uaqlar alamaa baladlar. Atlan mrmlrdn gec el bl aydn shr evrlmd. Atlan mrmlr, glllr gydn ya km yard. Xeyl getmdk k, anamdan, nnmdn ayr ddk. Mn atamn lndn tutmudum. O gec el br tbt qan alayrd. Mey oxlu qar yamd. axta adam ksrd. Atam gah mnm lmdn tutur, gah da dyrd. Bz shr alana qdr qadq. Hndr br tpnn stnd ermnlr atam gll l vurdular. Atam yxld. Mn atamn yannda oturdum. Atamdan sorudum k, aryan yern varm, mn "Mat" deyrd, ded: "Yox, Mat, he br yerm armr". Atam uzanql halda qalmd. Bz yaxn olan Kamal day ona kmk etmk std. Ancaq o, ayaa dura blmd. Atam xah etd k, bu ua apar. Mn atamdan br az aralanmdm k, atam mn ger ard: "Mnml grmm gedrsn?" O mnm zmdn sonuncu df pb ded k, Mat balas get, mn d glcym. Bu mnm atamla son vda grm, son atal anlarm d." Hmayl danr, hyacanm boa blmrm. Ax ua nec ovundurmaq olar. Ua atas ya da anas ovundura blr. He ksn nvaz ata-ana nvazn vz ed blmz... Sn by, baa at Hmayl. Sn yaadqca, valdeynlrnn d xatrs yaayacaqdr. Sn tkc znn yox, trdyn domalarnn da vzn yaamalsan. Bz torpamz urunda mbarz aparmaq n yaamalyq, xatrlrmz yaatmalyq. Bu da br taledr. Snn xobxt gnlrn qardadr.

ANA DZM, ANA QTYYT Qaraban qdm yaay msknlrndn br olan Xocalda Xllovlar alsn tanyanlar ox d. Byk hrmtlr, mhbbtlr l nsanlarn yaddanda qalmlar. 1988-c l "Qaraba oyunu", Ermnstann elan olunmam mharbs, ham km Hsrt anan, Qaay mn d narahat edrd. Qaay Xllov, onun olanlar Tahr, Yaar, krkn Rd l brlkd znmdaf batalyonda dyrdlr. 1992-c l fevraln 25-dn 26na ken o mdh gecn hr br Xocal als z gz l yaad. Hmn gecn ar xatrlrl yaayan, facdn yan kemyn hmshbtm Hsrt anadr. zn baxdqca el dnrsn k, on l bundan vvlk hads lap el ndc ba verr. Danr, dandqca xyal trdy zzlr l brlkd o yerlr yendn syaht edr. Hsrt Xllova: "Gec saat 11 d. Brdn evlrmz hr br trfdn at tutuldu. zmz mey atdq. O gec el qar yamd k, axta qlnc km adam ksrd. Arxadan atlan glllr, top at bz br-brmzdn ayr sald. Hyat yoldamdan, olumdan, glnmdn ayr ddm. 20 gnlk krp qz uan belm aldm. 4 yal Lal nvm s glnm Zrfd qald. Byk nvm Hmayl s atas Tahrn lndn tutmudu. Br az kemmd k, ayam srd. Br d grdm uaqla brg drnn dbn dmm. Bundan sonra hammz br-brmz trdk. Qadnlarn, uaqlarn, qocalarn nals, rts yer-gy lrzy salmd. Qaranlq gec, soyuq, qaln me, hr trfdn l avtomatl brlm rus-ermn qounu v onlara qoulmu muzdlular bz qrrdlar. O gec gydn yer yaan qar qana boyanmd. Shr qdr yol gldk. Adamllar bz kmy

gl-mdlr. Belmdk uaq acndan qqrrd. O aladca mn el glrd k, bu krpnn n atas, n anas glck, bunu sn bydcksn Hsrt...Hsrt...Hsrt! Adama atana qdr mn bu fkrlrdn ayrla blmrdm. Adama atdm. Lakn ah-vayl gnlrm bundan sonra balad. tknlrmz, hdlrmz n deyb arm he zm d blmrdm. Br ne gn ked. Glnmdn xbr tutdum k, ermn clladlar onu glllmlr. 4 yal qz Lal s adyal gtrb anasnn stn rtr k, rahat yatsn. Ermnlr knardan bunu mahd edndn sonra ua da glllyrlr. Sonra xbr tutdum k, ermnlr hyat yoldam Qaay Xllovu da glllmlr. Onlar meydlrn bann drsn soymu, gzlrn xarm, bdnlrn eybcr hala salmdlar. Bellkl mn n yaxn, n zz adamlarm trdm. Br ne gndn sonra, yn martn 9-da olum Tahrdn xbr gld k, qz Hmayln ln-tutub getdy yerd avtomatdan alm at ntcsnd ar yaralanm, 6 vasl uan yannda oturub el bl k, kms gzlyrm k, ua ondan yola salsn. Kamala rast glr uag ona verr. Belc, Xllovlar als bel br ar facn yaamal olublar. Hyat yoldan, olunu, glnn, k qz nvsn, krknn trn Hsrt anann fkr hm faclrl yaayr. Xllovar alsndn hd olanlarn mzar Adamda hdlr xyabanndadr. O da ermn tapda altndadr. Btn bunlarn hams n ar facdr.

SRLK ZTRABLAR 1. Abbasov Salman Md olu 1940-c ld doulub. "Prcamal kndnd ermnlr bz grov gtrdlr. He br sbb olmadan dnc adamlar bacm Abbasova Mrym Md qzn, glnm Abbasova Glzar Glal qzn (8 aylq haml d) v dgr 25 adam avtomatla gllldlr. Bz kndn mal tvlsn apardlar. 7 nfr cavan olan qarya xararaq gzmzn qarsnda gllldlr. Onlardan drd msht trk, s azrbaycanl d. Gnd k df bz aacla, avtomatn qunda l dyrdlr. k nfr yaral (adn demr) dylrkn ldrldlr. sgran rayon hebsxanasnda ermn skr avtomatn qunda l vuraraq drd sa qabram sndrd. Br ermn avtomatn qunda l donub qaralm ayaq barmama el br gcl zrb endrd k, k barmam ayamdan qoparaq ayrld. Hmn anda huumu trdm". 2. Salmanov Mhmmd Adrn olu 1952-c ld anadan olub. "Hadsnn shr gn, 1992-c l fevraln 27-de me l Adam stqamtnd gedrkn ermnlr mn tutdular. Avtomatn qunda, tpkl, yumruqla yxlana qdr dydlr... Ermnlrdn br sorudu k, yoldan nec oldu? Mnml brlkd qaan Xocal saknTahrl meed br-brnz trmdk. Dedm k, onu mndn qabaq tutdunuz, sz blrsnz. Ermn slahllarndan br "Bax, gr budur?" deyb kolluqdak meyd mn gstrd. Mn gstrln yer baxanda Tahrn meydn grdm. Onun meydn eybcr hala salmdlar, ban, qulaqlarn v dgr orqann ksmdlr." 3. Hmbtov Cll Hmbtl olu 1934-c ld anadan olmudur. "Xocal soyqrm zaman olum Muan v glnm Sdab Rd qz, elc d hyat yoldam Fruz v qzm Smuzr ermnlr gzlrmn qarsnda glllyb ldrdlr." 4. Abbasov Qdm Mmmdvl olu 1942-c ld anadan olmudur. "1992-c l fevraln 26-da 150 nfr yaxn Xocal sakn l brabr sgran rayonunun Dhrz kndnd ermnlr trfndn grov gtrlmdr. Onlar kndn fermasna yaraq stlrnd axtar aparm, qadnlarn qzl yalarn, klrn s pul v slahlarn ymdlar. Fevraln 28-d qadn v uaqlar azad edlrk Adama yola salnm, klrdn 20 nfr selrk Xanknd hbsxanasna gndrlmdr. Hbsxanada qald 46 gn rznd Q. Abbasov dgr xocallarla brlkd mtmad gnclr mruz qaldndan ayann br

flc olmu., hrktdn qalmdr. Qeyd etdyn gr hr gn saat 21 radlrnd be-alt ermn hrbs kameraya grb avtomat v tapana qunda, aac v rezn dynkl gec saat 04.00 radlrn qdr grovlar amanszcasna dyb nctmlr". 5. Krmov blft Rd olu 1960-c d anadan olub. Abbasov Qdml br kamerada saxlanlmdr v onun gnclrl bal dedklrn tsdq edr. gnclr zaman onun l barmaqlar v qabralarnn oxu sndrlmdr. Ona 10 dd yn vurmular k, onlarn tsrndn Krmovda hal-hazrda rkgetm v sblk yaranmdr. 6. Ncfov Vqar l olu 1960-c ld anadan olub. "Bzml brlkd grov gtrln qadnlara, uaqlara asaqqallara gnclr verdlr, yanmzda hmd adl msht trknn ban ksdlr. Sonra mn Xankndn aparb br tvld zncrl baladlar. Tez-tez mn lomla dyrdlr. Bdnmn br ne yern baq zrbs vurdular". 7. Mhrrmov Murad Cml olu. "Naxvank kndn yaxnlaanda hava qlad v ermnlr camaatn xdn grdlr. Naxvank yolunu BTR-l ksdlr. Demk olar k oradak camaatn oxu qadn v uaqlar, qocalar d. Buna baxmayaraq ermnlr vhcsn bz drd trfdn gll yana tutmudular. lnlrn say-hesab yox d... Facdn sonra bz vertolyotla meydlr gtrmy gednd qadnlar krp uaqla qucanda glllnm, bzlrnn zalar kslm olduunu grdk. Klrn br oxunun sftlr gncy mruz qalm, onlarn qulaqlar burunlar v barmaqlar kslmd. Htta Tvvkkl adl brnn ayaq v llrn mftll balayaraq yandrmdlar". 8. Sadqova Zleyxa ahmal qz 1947-c ld anadan olub. "sgran rayon mls bsnn tcrdxanasnda saxlanarkn ermnlr bz gnclr verrdlr. Onlar bz dyr, tpklyr, thqr edrdlr. srlr tanmadmz zhrlyc drmanlar verrdlr". 9. Usubov Ramz Hseyn olu 1943-c ld anadan olub. "Xanknd tcrdxanasn da bz ac-susuz saxlayr, hr gn dyrdlr. Mnml brlkd saxlanlan Aslanov Qyyumun qzl dlrn xardlar. Boyu uzun adamlar dz kmy mcbur edrdlr k, tpk azburnuna yax atmr. srlkd saxlanlan br nfr gll yaras almd, yaras soyuqlad, baxmszlqdan vfat etd". 10. Aayarov Yuns Behbud olu 1930-cu ld anadan olmudur. "Mn sgran mls bsnd paltarsz, ac susuz saxlayr, br tk rk vernd d onun stn tprrdlr. Hr gn bz taxta v rezn dynkl dyrdlr. Orada saxlanlan grovlara guya soyuq-dymy qar ynlr vururdular. Sonra onlarn hams vfat etd. Mnm v Allahverdyev Mrznn qzl dlrn ad ngll xartdlar, yumruqla vurub qalanlarn qrdlar. Xocalda yaayan Cabbar knn olu v qz da grov d. Olan namus stnd ermny cavab qaytardna gr yer yxb ban ksdlr. " 11. Hacyev Qnaht Mhmmdl olu 1937-c ld anadan olub. "Bzm yanmzdan 13 nfr olan seb apardlar. Xanknd mls bsnd ermnlr bz ac-susuz, s olmayan otaqlarda paltarsz saxlayrdlar. Demk olar k, hr gn mslman olduumuzu bhan edrk rezn dynkl, kmlrn daban l bama dyr, msmarl taxta l bdnm, llrm vururdular. Ayaqlarmda gncnn zlr qalb. Mnml saxlanlan Abbasov Qdm, Abbasov Elbrusu, Yusfov Ramz d eyn qaydada dyb gnc verrdlr. Xankndndk bemrtbl br bnann zrzmsnd saxlanarkn mnm yanmda srxo ermnlr txmnn 15-16 yalarnda br olann qolunu ksdlr, sonra s baqla ldrdlr. Br qadnn da qarnn ksb dr pk saldqlarn grdm". 12. Nayev Mhmmd Aalar olu 1953-c ld onadan olub. "Mnml brlkd saxlanlan 13 nfr xarb bz saxlanlan bnadan br az aralda onlara avtomatdan at adlar". 13. Paayeva Kubra Adl qz 1938-c ld anadan olub. "...Ktk mesn grnd sol qolum v qmdan gll yaras aldm. Ermnlr bz tam mhasry almdlar. Mn kolluqda gzlndm v z gzlrml hyat yoldam Paayev ura Tofq olu, olum Paayev Elad ura olunun ermnlr trfndn avtomat slahla ldrldyn grdm. Sonra bz grov gtrrk sgran mls bsnn zrzmsnd yerldrdlr. Hmn gec 30-40 nfr yaxn sr dm Mll Ordu sgrnn kslm

balar nd d gzmzn qabandadr. Zrzmd olduum mddtd ermnlr cavan qz v glnlrn balarn dvara vurab husuz vzyytd yaxn qohumlarndan ayrrdlar. Susuz qalan uaqlara su vermrdlr. Hamn ac saxlayrdlar. Hr axam ldrmk mqsd l gnclr seb aparrdlar". 14. Abov ntzam Nyaz olu 1970-c ld anadan olmudur. "sgran rayon mls bsnd grov saxlandm vaxt ermnlr trfndn dflrl gnclr mruz qalmam. Bel k, ermnlr srxo vzyytd kameraya grb he br sbb olmadan hamn, o cmldn mn rezn dynkl huumu trndk dyrdlr. Sonra axtada stmz soyuq su tkb ayldr, tzdn dyrdlr. Bz soyuq otaqlarda ac-susuz saxlayrdlar. Mnml brlkd olan Xocal saknlr qardalarm lham v lqar, Sadt v brahm kn d eyn qaydada dyb gnclr verrdlr ". 15. Abov lqar Nyaz olu 1964-c ld anadan olub. "Bz sgran mls bsn gtrdlr. Bzdn vvl orada Natqn olduunu grdk. Ermnlr Natq dyrk bdn xsart yetrmdlr. Skkznc gn ermn nzarts nfslkdn qardam lhama ded k, sn xouma glmrsn, ban xar. Qardam ban xardanda vurub yard. " 16. Hseynov Elgz ngz olu 1978-c ld anadan olub. "Bz kndn maazasna yarkn lav adamlar da gtrdlr. Onlardan 3 nfr bakl sgr, lsgr mllm v Hsn yadmdadr. Hsn yaral olmasna baxmayaraq Maksm adl br ermn yaman dyrd. Xankndndk xsus mktbn bnasnda olarkn sgrann hrb komssar, kaptan rtbl stmzdk qzllar hdlyrk ald. O, bz tez-tez dyrd. Vdad adl grovu ermn qbrstanlna apardlar v sonra glb bz onun ban ksdklrn dedlr." 17. Allahverdyev Mrz Saleh olu 1952-c ld anadan olub. "Grov dn km ermnlr mn avtomatn qunda l, tpkl mhkm dydlr. Br ermn dala bamdan el vurdu k, huumu trdm. Aylarkn zm tualetd suyun nd grdm. Oradan mn bayra xarb yendn dubnka, tpk v aacla brk dyb, txmnn 12 nfr qdr xocallarn saxland kameraya saldlar. Orada mn sgran mls bsnd olduumuzu bldm. sgran mls bsnd mn dyrk qabralarm qrdlar, qzl dlrm yumruqla yer tkb qalanlarn baqla xardlar. Bz sgranda br ne gn a-susuz saxladqdan sonra sgran rayonunun Norag kndndk brmtbl evn zrzmsn apardlar. Hmn zrzmd bzdn baqa adam yox d. Br gn qaranlq soyuq zrzmd ac-susuz qaldqdan sonra bz dk vzn saman verdlr. Hr gn gnortadan sonra k- ermn glb bz br-br l xarb vhcsn dyrdlr. Hmn gnclrn zlr mnm d qfsmd, lmd v bamda qalb." 18. Mmmdov Suren Heydr olu 1942-c ld anadan olub. "srlkd olduum mddtd oxlu sayda azrbaycanlnn ermnlr trfndn ldrlmsnn ahd olmuam." 19. zzov Arf Qdrt olu 1956-c ld anadan olub. "Ermnlr srlkd atam dyb gzlrn kor etmlr, krk nahysndn gll vurmular. Bunun ntcsnd atam 1995-c ld vfat etmdr. 20. Aslanov Qyyum Bhram olu 1939-cu ld anadan olub. "Xanknd mls bsnn tcrdxanasnda sr saxlandm mddtd ermn hrblr trfndn hr gn vhcsn dylrk thqrlr mruz qalmam. Ermn hrblr trfndn ngll azmdan 4 dm xarlm, 8 qabram qrlm, ba smymd at ml glmdr. srlrn bzlrn yara basmd. ox ps ratd saxlanrdlar. Ermnlr hrb kmlrn llrn geyb onunla srlr dyrdlr. O drcd dyrdlr k, sa qalmamza nanmamz glmrd. Onlar btn bunlar qaranlqda edrdlr". 21. Slmova Nn Smd qz 1930-cu ld anadan olub. Xocalnn al zaman olu - Fxrddn, Araz, Mkayl, qzlar - hla, Xumar v hyat yolda Slmov Bahadr Mkayl olu facdn qurtara blmmlr. Bahadur olu Mkaylla med qtl yetrlmdr. Nn 2 olu - Araz v Fxrddn, qzlar hla 3 ua l v Xumar sgran rayonu yaxnlnda ermnlr trfndn grov gtrlmlr.

Nnn gz qarsnda ermnlr Araz tk-tk dorayblar, sonra onun tndn yemy mcbur edblr. gn fermada saxlanldqdan sonra dydrlmdr. 22. mrova Xzngl Tvkkl qz 1983-c ld anadan olub. Xocalnn al zaman ermnlr onun alsn grov gtrblr. Fac zaman onun anas Raya v 7 yal bacs Gy glllnmdr. Uaqlarnn gz qarsnda atas mrov Tvkkl aaca balayb aramaturla dydkdn sonra benzn tkb yandrblar. 23. Talbova Aca Alxan qz 1910-cu ld anadan olub. Xocalnn al zaman Xankndn gedn yolda on nfrn bann kslmsnn ahd olub.

BR NSLN TKS Xocal torpann sll, nsll saknlrndn br d kr Mmdovun als d. Xocalda fravan, xobxt gnlr yaamdlar. Oul-uaq sahb dlr. Bu nsln mrlrnn xtyar calarn yaayanlar Qarabada ba vern br ox hadslrn ahd olmudular. Ata-babalarndan ermnlrn naxlfly, mkan tapan km arxadan zrb vurduqlarn, onlarn zaman-zaman msbtlr trtdklr bard etmdlr. XX srn sonlarnda "Qaraba kart"nn yendn ortaya atlmas v hadslrn getdkc uzanmasn grn yal xocallara aydn d k, ermnlrn ns mkrl planlar vardr. Lakn onlar glmlr trfndn doulduqlar doma torpaqdan qovulacaqlarn bel allarna gtr blmzdlr. O facl gnlrd donalarn, yaxnlarn, eln obasn trn nsanlardan tkc Xocalnn yox, btn Qaraban saylan, seln zyallarndan olan Bkr Mmmdovun dedklrndn: "Bl, bu facd mn z qardalarm, qohumlarm trdm. Qardam Vaqfn als tamaml mhv edlmdr. Hmn mdh gec Vaqf hyat yolda Afl mllm, olanlar Ceyhun, Azr v Nyamddn l btn xocallar km mey z tuturlar. Br gn d olsun Xocaln trk etmyn nsanlar hmn gn gcl hrb texnkann, raket qurularnn dhtl hcmna mruz qaldqlarndan hrdn xmaa mcbur oldular. Qardann al zvlrnn hams med qtl yetrlmdr. knc qardam Oqtay z alsn mdaf edrk lndk tkll slah l axrnc gllsn km dmnl dyr. Hcum edn br ne ermn mhv edr. Ancaq dmn onu sr gtr blr. Olanlarn gbrtdy ermn arvad, lndk avtomatla Oqtay qtl yetrr. Bu hadsn mn Xankndnd saxlanlan Xocal srlr sylmlr. Daym lyev yyub San olu, qaynatam Mhmmd m, qaynanam Badad xala da mrlrnn xtyar anda hmn gec vhcsn qtl yetrldlr. Bu gn km onlarn mzarlar da yoxdur. Bu hadsdn sonra hm Xocalnn, hm d qardalarmn drdlrn dzmyn atam kr smayl olu, anam Abuznd Sar qz vfat etdlr. Valdeynlrmn lmn sbb oullarnn, nvlrnn hd olmas d. Bu gn km taley hl d mlum olmayan Xocal qohumlarm oxdur. Bz hl d Qarabamz ermn yalarndan azad ed blmmk. Qarabada hyatdan nakam getm nsanlarn ruhlar br an da olsun mn rahatlq vermr. Xocal facsn yaatmaq, dnyaya atdrmaq n Xocal Xeyryy Cmyyt yaratdm. Bakda yaadm evn zrzmsnd (Nsrddn Tus 22) "Xocal yadda" muzeyn yaratmam. Muzeyd hmn gec hd olan nsanlarn foto kllr, mxtlf vaxtlarda qzetlrd ap edlm mqal v sndlrdn bart stendlr tkl edlmdr. Ny gcm atrsa, onu edrm v son nfsm km d edcym. Yaratdm Qaraba "Xeyryy" evnd hr l Xocal facs l bal tdbrlr kerrm.

"Yadda" cmyyt Azrbaycann Mll qhrman lf Hacyev adna dplom tss etmdr. Xocal tdbrlrnd trak, xocal facsn dnyaya atdrlmasnda yaxndan trak edn br qrup nsanlara verlmdr. 11 ldr bz Xocal facsn Xocalsz qeyd edrk. Sabaha mdmz trmrk. nanrq k, torpaqlarmz aldan azad olacaqdr!"

KNC HYAT SALATN HMDOVA Xocal, 1991-c l. Ham skskl mharb ratnd yaasa da, hyat z ahngnd davam edrd. Xocalda yen uaqlar doulur, dnyaya msum krplr glrd. Gnlrn brnd, yn 1991-c l yanvarn vvllrnd Qaraba mnaqsndn slsl mqallr yazm, tez-tez mnaq zonasnda olan Azrbaycann gzl jrnalst qz Salatn sgrova Xocalya glr. Xocal hava lmannda onu ox hrartl qarlayrlar. Gnc jurnalst Xocal hava lmann rs lf Hacyev v onun lr l smm grd. Shbt zaman Salatn gnc pols Yelmardan soruur k, vladn varm? O cavab verr k, 2 qzm var. Br d namzddr. Salatn gl-gl deyr. gr olun olsa mnm olum Ceyhunun adn, qzn olsa mnm adm qoyarsan. 1991-c l yunun 12-d Yelmarn nc qz dnyaya glr. Adna gd jurnalst Salatnn adn verrlr. Ancaq Salatn bu ua -krp Salatn grmd. Xocalya sfr onun axrnc gl oldu. stedadl, csartl jurnalst Dalq Qarabada v onun trafnda ba vernlr obyektv qlandrmaq n gecl-gndzl blglrd olur, obyektv reportajlar hazrlayrd. 1991-c l yanvarn 9-da uann Qala drs knd yaxnlnda banda Salatn sgrova ermn quldurlar trfndn vhcsn qtl yetrld. Xalqmz bu gd qznn, alovlu vtnprvr jurnalstnn catn yksk qymtlndrd. Ona Azrbaycann Mll Qhrman ad verld. Balaca Salatn s o vaxt hr eydn xbrsz, saktc byyrd. Atas, anas onun qaysn krd. Ancaq n Xocalnn, n xocallarn o mdh, facl gecdn xbr yox d. Xocallar zlr-zlrn mdaf edr, respublka rhbrlyndn kmk gzlyrdlr. Hr br Xocal sakn n o dhtl gecdn danmaq ox tndr. 1992-c ln fevral ay ox srt, qarl-boranl axtal balamd. Tez-tez qlarn sndrlms, Xocal zrn edln hcmlar ar gnlrdn xbr verrd. Mgnaz hmdova o dhtl, msbtl 26 fevral gecsn bel xatrlayr: "Gecdn xeyl kem gcl atma balad. Bz qadnlar uaqlarmz gtrb evlrn zrzmsn grdk. Lakn ox kmd k, vzyytn arladn grb aylaq deyln yer, Qar-qar ayna z tutduq. aylaa trf qaarkn br thr Xocal rabt bsn grdk. Adama, Bakya zng vurduq. Ssmz ss vern, kmk gndrn olmad. Bundan sonra lacsz qalb mey z tutduq. Tqrbn 200-dn artq adam mey trf gedrdk. Qorxudan ssmz xara brmrdk. Ancaq sdmr krplrn ssn ksmk olmurdu. Uaqlarn ss gln trf ermnlr gll-boran edrdlr. nsanlar l-l, qarn stn splnm halda qalrd. Dstmzd Mll Mdaf batalyonun dylr, qocalar, uaqlar qadnlar vard. Gecnn qaranlnda, menn rsnd hara getdymz blmrdk. Ac krplrn rtsn edn ermnlr dstmz snayper v atc slahlarndan at tutdular. Mnm balaca krpms ovunmaq blmrd. Ss salmaq s olmazd. Bzml gedn nsanlarn hyatn xlas etmk n mcburyytd qaldm. arszlkdn br yolum qald. Salatn ad verdym krpm belmdn ab gcsz donmu llml bodum. Blkd boduum uam aacn dbn qoymaa lm glmd. Yendn krym balayb yolumuza davam etdk. knc gn d k, ac-susuz med qar yeyr, yolumuzu azm halda qalmdq. nc gn ermnlr bz grov gtrdlr. 200-dn artq xocallar Dhrz kndn apardlar. l slahl dylrdn

12 nfr v brd qocalar saxladlar. Br hsssn s danqlardan sonra buraxdlar. Hmn gn yanmda olan Mahr xala mn ded k, kryndk uaq trpnr. nanmadm. ox tnlkl, donmu halda krpm adm. Krp Salatn qaralm v gyrm halda blkd trpnrd. Bu lah mcz d. Tez krpn ab mzdrmy baladm, ancaq taqtsz, gn ac qalan anann sd hardayd? Krp Salatnmn sa olduunu grdkd br az bdnm snd. Ancaq qorxu, hycan rsnd dm, nlr olacan blmrdm. Bununla bel uaqdan ayrlmama, htta lm bel brlkd qarlama qrara aldm. Hmn gec hyat yoldam Yelmar hlak oldu. srlyn 3-c gn dstmzdn br xeyl nsan buraxld. Qalanlarn ermnlr anan-baladan, qarda-bacdan ayrb harasa apardlar. Drdnc gn Adamn Glabl kndn atdq. Bz Adam xstxanasna gtrdlr. O gn ermnlr xstxanan Alazan slahlarndan gcl at tutdular v gec bz evlrd yerldrdlr. k ayam don vurmudu. Hkmlr dedlr k, gr bel xstlr Bakya atdrlmasa, ayaqlar kslckdr. 4 gn hm ac qalan, hm d boulan krp Salatnn vzyyt s ox ar d. Bz Bakya xstxanaya gndrdlr. 3 ay krp Salatnmla malc olundum. Tcl yardm xstxanasnn hkmlr ayam malc etdlr, krp Salatnma s yen hyat verdlr. O vaxtdan llr keb. Bu gn knc hyat yaayan Salatn artq byyb 5-c snfd oxuyur. Artq o mdh gecnn btn faclrn blr. Salatna Tofq Mtllmov, Paa Qlbnur er hsr edblr. Krp qzcazn gzl ntq, er msqy byk hvs var. O, hm d musq thsl alr. Qablyytl, stedadh br glcy olan Salatn balaya knc hyatda salamlq, aydn sma, xobxt glck arzulayrq v arzu edrk k, o jumalstmz Salatn sgrovann adna layq, qorxmaz, mrd bysn. Anasna, xalqna hm baucal gtrsn".

ELMAN MMMDOV Mllt vkl

1950-c ld Xocalda anadan olub. xtsasca ryazyyatdr. Ad mllm, mktb drektoru v dgr rhbr vzflrd alb. Xocalnn cra bas km tn ancaq msulyytl vzfd lybdr. Xocallar Elman mllm zlrnn pnah yer, gman yer sayblar. Ona gr k, o btn dvrlrd, hans vzflrd almasndan asl olmayaraq hm xalqla br olub, onlarn stk v arzularna mnv dayaq olubdur. 1988-c ld Qaraba mnaqsnn odu alovu rsnd 4 l, yn 1992-c l km ya dmnlr qar vurumu, mbarz aparmdr. Xocal ya dmnlrn ln kedkdn sonra Elman mllm ddrgn dm hmyerllrn snacaq tapmaq n gecn-gndz qatr. Xocal mcbur kknlr respublkann 48 rayonuna splnb. Bel ar gnlrd Xocal caamat l laq saxlamaq, onlarn sosal, mt hyatlarnn qaysna qalmaq, onlara hyan olmaq, l uzatmaq asan deyld. Bu nsandan tkc yorulmamazlq, byk enerj yox, br d sonsuz vtnprvrlk, can yans tlb edrd. Btn bunlar s Elman mllmd var. cra bas, demk olar k, gecl-gndzl yollarda d. O, hr rayonda saatlarla hmyerllr l grr, onlarn n kk tlblrn yrnr. atmamazlqlar aradan qaldrmaq n sy gstrr. Btn lr yoluna qoyduqdan sonra dgr rayona yollanrd. Elman mllm hmyerllrl grnd, shbt ednd hm onlara tsll verr, tezlkl yurd-yuvalarna qaydacaqlarn sylyrd. Ax hr br kknn mnv dayaa ehtyac var. Mnv dayan, xo szn, glcy mdl baxmaa ar hr ey d hr br Xocal n. 2000-c ld Elman mllm xalq ox byk etmad gstrd, o, Azrbaycan Respublkasnm Mll Mclsn zv seld. Elman mllm Mll Mclsn zv km ctma-syas falyytn daha da genlndrd. nd o, Xocal drdn, Dalq Qaraba facsn tkc respublkada deyl,

Azrbaycandan ox-ox uzaqlarda, Avropada, Amerkada, Asyada sylyr. Bu gn Xocalnn vtnprvr olunun gur ss xarc lk parlamentlrnd edlr. O, Xocal facs bard hqqtlr mnlrl nsanlara atdrr, Ermnstann terroru, al dvlt olduunu byan edr. Bu da xocallara, v elc d btn Azrbaycana xdmtdr. Onu da deyk k, Elman mllm bu gen falyytndn vaxt tapan km, z hmyerllr l grr, onlarn drdn mlhm olur. FATMA AKTA Avrasya, Trk, Azr, Qafqaz Qadnlar Vqfnn bakan Trkyd doulmudur. 2 yandan Hollandyada yaayr Soy kk sln Qarabadandr. tn srn vvllrnd babas, anas Qaraba trk etml olmudu. Hl o vaxt nnsndn Qarabaa krlm ermnlrn haly qar trtdklr qrnlar haqqnda etmdr. Fatma xanmm dedklrndn: "Nnm slxan xanm mrnn 50 ln uada yaamd. O mn deyrdk, Qaraba tb ratn, qlmn v coraf mvqeyn gr Azrbaycann n gzl, dlbr gulrndn brdr. O, uann Avropa lklr l tcart laqlrndn, er v msq geclrndn shbt aard. XX srn vvllrnd Qarabada ba vern qrndan, mlltmzn kdy zyytdn rk ars l danrd. Mn br df d olsun uan grmmm, ancaq hm Qaraba, ua ad glnd almzd el bl k, hsrtmz, kdrmz tzlnr. Doma Qaraba elmzn drd, problem, ermnlr trfndn Azrbaycanl halsnn ddrgn salnmas bz xarcd yaayanlar ox narahat edr. nd fevral aydr. Hr l bu ay ox zgnlkl qarlayrq. Mn Xocal facsndn br gn qabaq yuxuda rhmtlk nnm grdm slxan xanm nnm mn ded k, qalx, l-l vern dmn bu srhddn o yana buraxmayn. Bundan br gn sonra Xocal soyqrmnn ba verms xbrn aldq. Xocal facs Hollandyada yaayan bz azr trklrn ox kdrlndrd. Bz shr gn nmaylr kerdk. Grb, rastladmz nsanlara zah edrdk k, Ermnstan Azrbaycana tcavz etmdr, ermnlr Xocalda dnc nsanlar qtl yetrmlr. Bz nd d burada Hollandyada bu sahd lrmz davam etdrrk. Xocal facs l bal Azrbaycandan aldm sndlr aldm Hollandya Mll Mclsnn br sra komssyalarna tqdm etmm. Bz alrq k, Xocal soyqrm z hqq qymtn alsn. Bunun n mvafq hquq sndlrn hazrlamnas grkdr. Bu sndlr dnyann btn parlamentlrn yaylmasna ehtyac vardr. gr bz hammz dnyann hr yernd yaayan soydalarmz brlsk Azrbaycann Qaraba problemnn hllnd rl addm atm olarq. Bundan sonra n yen tarxmz olan Xocal soyqrmnn dnyaya tantmaq n hl ox lr grmlyk. Bu mqsdl grlrn, konfranslarn kerlmsn, tblatmzn gclndrlmsn ehtyac vardr. Xocalda qtl yetrlmlr Allahdan rhmt dlyb, br daha zldym bldrrm. ATAK ATAKYEV Xocalnn sabq prokuroru. Zaman Azrbaycan xalqna tn srd ox byk msbtlr gtrmdr, Azrbaycann dlbr gs olan Qarabamz l kermk n ya qonular hm frst gzlmlr. Ermnlr bel mkandan br ne df stfad etmlr. Ntc-d torpamz ldn getm, dnc nsanlarmz s hd olmu, ddrgn dmlr. Mn hr df Xocal hadssn yada salb xatrlayarkn zm hd olan nsanlardan br sayram. Nec oldu k, bz Xocalda bu nsanlar qoruya blmdk. Ax 4 l mddtnd br gn d olsun xocallar evlrnd rahat yatb-durmadlar. Bz tarxd ba vern faclrmz unutmuduqmu? Yoxsa tsvvrmz gtrmrdk k, brlm rusermn hrb brlmlr, 366-c motoatc alay v br d xarcdn gln muzdlular azrbaycanl qanna susayblar?

Bz hl d qocaya, uaa, qadna gll atb qtl yetrn dvlt-Ermnstan tcavzkar km dnyaya tanda blmmk. Melrd, torpan stn yxlb ar, yaral halda can vern nsanlar buldozerl kryb dayaz quyuya tkn ermnlr, nsan hquqlarn qddarcasna pozan Ermnstan br cnaytkar km beynelxalq mhkmy clb edlmldr! Hr eyn hkmn vern zamandr. hals, torpa hd olan xocallarn zz xatrs bd yaayacaqdr. Ba verm bu faclr brt drs olmaldr. 11 l kemsn baxmayaraq, hl ox qaranlq mqamlara aydnlq gtrlmldr. Deylml, yazlmal msllr oxdur. Xocal hdlrnn ruhlar qarsnda ba yr, sa qalanlara sbr dlyrm. AQY NAXVANL Azrbaycan Respublkasnn Prezdent yannda Dvlt darlk Akademyasnn "Syas daretm"fakultsnn dekan, flsf elmlr namzd, dosent. 1992-c ln 26 fevral gn Bakda zahrn saktlk d. Azrbaycan televzyas Xocalda cm 3 nfr lb demkl ctmayyt aldatd. Lakn br ne gn kendn sonra ox dhtl xbrlr etdk. Etdk k, Xocal hr yerl-yeksan olub. Bu xbr yadma dnd sank el blrm k, Xocal hadss nd ba verb. Hr gn xstxanalara yarallar gtrlrd. Bzm d borcumuz yarallara ba kmk, onlar br az ovundurmaq d. Lakn xstxanada grdym xocallardan etdklrm mn dht gtrd. Orada krplr, qocalar, qadnlar ermn quldurlar amanszcasna glllmdlr. Qrmz mperyann clladlar Bakda 20 yanvar qrnn trtdlr. Lakn onlar mlltmzn zmn radsn qra blmdlr. Bu br hqqtdr k, 20 yanvar facsnn davam Xocal facsdr. Brlm rus-ermn hrb brlmlr Xankndnd yerln 366-c motoatc alayn trak l Xocaln yandrdlar, haln qrdlar. Xocal ox msbtlrn ahd olmudur. Lakn blk he br vaxt bel vhly grmmd. Ermn fazmnn dnyada msl brabr yoxdur. nd xocallar z vtnlrndn ddrgn drk kknlk gnlrn yaayrlar. Bzm s mbarzmz davam edr v etmldr. Bz dayanmadan Xocal facsn dnyaya yaymalyq. Dnya ermnlrn sl zn tanmaldr. Xalqmz bu msbt he zaman unutmayacaqdr.

LMDAR QULUZAD ar SALAM, XOCAL DRDM Mn qoynunda douldum, sn m kmsn, Nal dl olmasn, ql krpdn kemsn. Nyn gvnmm, nym and msn? Toyuna, bayramna br vaxt salam verrdm Salam Xocal drdm! Qrxqz mehn mzrabn, Qarqar qopuzun d, ln d, nqln da krn, duzun d. Qoynuna qslanda qollarn uzun d, Sn ana deyrdm, mn ou deyrdn Salam Xocal drdm! lm ty atmr, lm gylr dyr, lynlr lyb ylmzlr yr. Yetm uaq grnd yaralarm gynyr,

Bu drd tk nnm olsa rymd krdm Salam Xocal drdm! Qara, qrb da var hr yln xurcunun, sty gzl deyl burnumuzun ucunun. Saln styr ax borclu borclunun, Snn drdn olmasa blk oxdan lrdm, -Salam Xocal drdm! Mn da tk kndl, mn qum km your, Bu dnyann havas mn drdll bour. zm bahar domur, zm payz dour, lm ln dys ayam prdm Salam Xocal drdm! Mn qanm grmm dmnn qanda, Eqm dl olubdu hsrt yaranda. Tonqal atacaam mn bu drdn nda, Sevncm ncmsn, mn drdm gvndm Salam Xocal drdm! ryn lkr qz, drakn nzs var, And mn khn dostdur, szmn tzs var. Sevncn srr bll, drdn mczs var, Pncr km blb, xncr km gyrdm Sa ol Xocal drdm! Sa ol Xocal drdm! Salam Xocal drdm!

XOCAL FACS L BAL MLUM OLMAYAN HQQTLR (mxf arayn rh) Ermnstan Mll Thlkszlk Nazrlynn mtbuat xdmtnn bas, polkovnk Armak Mamukyan dda edr k, Xankndnd, mumn Dalq Qaraba razsnd, elc d Yerevanda he br azrbaycanl sr yoxdur. 2000-c ln dekabr aynn 16-da s Rusya Federasyasnn Ba Kfyyat darsnn polkovnk, cnab Vladmr Romanov Savelyevn Brlm Mlltlr Tklatna nvanlanm mktubunda s Ermnstan razsnd srlrn sayndan, drg zonalarndan bhs olunur. "Canak" qzet (Trky ermn dasporunun qzet) 1992-c ln fevral hadslrn, qanl qrn rh edrk yazr: "...Bz vcd gldk. Ermnlr z dd-baba torpaqlar urunda vurumaq n gc v qvvt verlmd. Bu d Allahn razln grrdk. V vuruurduq. Azrbaycanllar s bzm qdr torpaq sty blmd. Mhbbt v Vtn sevgs olduu n bz qalb gldk... Bakdan da xbrdarq. Orada torpaq urunda yox, slal v vzf, sltnt v hrt urunda daha ox gc srf olunur. nk, Bakda da blrdlr k, bu torpaqlar bzmdr, bzm dd-babalarndr... Bu bard rus zabt Vladmr Savelyev adl brs meydanda atlan toplarn yannda bzdn soru etd. O, bzm mxbrdn tlb edrd k, bu yerlrdn xb getsn..." (1992-c l, 24 fevral). Vladmr Savelyev 02270 nmrl (Dalq Qarabada) hrb hssnn ks-kfyyat bsnn rs olub. Xocal facsnn lk mlumatlan toplayan, hadslrn ahd olan polkovnk 1992-c l noyabr aynn 26-da, 1994-c l mart aynn 19-da, 1998-c l avqust aynn 22-d v nhayt 2000-c ln yul v dekabr aylarnda BMT-y, Avropa urasna ...

sonda Ba Kfyyat darsn "Mxf aray"n tqdm edr. O, son araylarn "zabt Puqaov" mzas l gndrb. Hr halda aradrmalarmzn ntcs olaraq bu arayn mtn l tan olduq. Polkovnk ermn terror tklatlar l Rusya qoun brlmlrnn Dalq Qarabada kerdklr hrb mlyyatlar zlyrk, fakt v sndlrd "Agentura" gc l d etdy nformasyalarda btn olub kenlrn rhn verb etraz edr:"...Mn btn bunlar yazmaya blmrm. Hr ey gzlrm nnd ba verb. nsanlarn, uaq v qadnlarn, haml glnlrn glldn kem bdnlrn unuda blmrm, Qoy azrbaycanllar mn balasnlar k btn bu qanl v amansz sonluu olan hadslrd lmdn he n glmd. Tkc on doqquz shflk mxf aray hm Kreml, hm d MN, BK-nn generallarna gndrdm, Oxuyun dedm. Bz ruslarn zabt rf grn nec lklnd..." Polkovnk B.R.Savelyev mxf araynda yazr: "...Mn Bakdak hadslr d zlyrdm. Hss olunurdu k, prezdent Ayaz Nyazov aldadb tora salblar. O, klfn ucunu trm, hr ey nzartdn xarm, qardurmann mrkznd dayanm, nfuzunu trm Al Ba Komandandr... Azrbaycan hrb ks-kfyyatna glnc... bel br qurum flc olub. Aldmz mlumata gr, bu qurumun mkdalar orduda kartof kslrnn, soan v tn...ourlanb ourlanmamas l maraqlanr, sas msllr gr blmrdlr. Prezdent Xocalda nyn ba vermsn drk etmrd. Azrbaycan ordusunun BQ-d ham zn qrargah rs km aparrd. Drdnc mumordu qoun brlmlrnd s grgnlk genlnrd. Bu qoun brlmlrnd hr ey Azrbaycan leyhn d. Vzyyt nzartdn xmd. Zabtlr balarn trmdr... Mlumat aldq k, Azrbaycanda Prezdent Aparatnda v gc nazrlklrnd ktrlk var. Mqsd v fkrlr br-brn tamamlamrd. Ham syas mqsdlr n "mharb kartndan" yapmd. Bu kart paylayanlara glnc, onlarn br qsm Azrbaycann Al Ba Komandannn, br qsm d mxalftn v ny xdmt etdklrn anlamayan savadsz v kt generallarn yann ksdrmdlr..." Fransada xan "Frans katolk-ekkleza" aylq jurnalnda "Hcumdan nc" yazsn ap etdrn ermn jurnalst Beran Sracyan yazr: "...Xocaln gzlrml grdm. Dyn, hr qar torpaq urunda vuruan artsaxllarn gdlklr mn valeh etd. Amma mn torpaq urunda gedn vurumann bu trzd aparlmasnn trfdar deyldm... hr yerdn qan y glrd. Qar, buz stndk qalaqlanm kmssz csdlrdn qorxdum... Qorxdum k, bu qan n he vaxt Azrbaycan trf, sabahk nsllr susmasn...Bu gn ruslar bzmldr. Bs sabah?.. Bz tnha qala blrk...Dgr trfdn Xocalda vuruanlarn, ermn qardalarnn gzlrndk alovun snmycyn d bhm yoxdur. Bu alov Vtn torpa n yandrlm ocan alovlardr. Bel alovlar s he vaxt snmr..." (1992-c l, 12 mart) , Halbuk 1992-c ln yanvar aynda Pars yaxnlnda qeyr-leqal mxf tlm drgs yaratm "Asala" ermn terroru tklat br qrup zv 26 nfrlk dst, mayor An Smonyann bal l Xankndn trf gtrmd. Onlar bad-bana buraxlm 366-c alayn rsnd asanlqla z dayaqlarn qura bldlr. Polkovnk Yevgen Zarvqarova nqd 36 mn AB dollarn tanlq n "hdyy" etdlr. Mlumata gr, 23 c dvzyann komandr, general-mayor Bors Budeykn polkovnk Zarvqarovu buna gr ttham da edb. Drdnc ordu komandanl qarsnda onun "zabt rfn xyant" stnd azad olunmasn, qovulmasn tlb edb. Lakn btn bu ttham v tlblr baxan yox d. nk qanunlar lmrd artq. Polkovnk V.Savelyev "Mxf aray"nda yazr: "" slnd mlltlraras mnaqy clb olunmu 366-c polk trafnda hmn problemlr daha qabarq nzr arpr. Hrb mlyyatlarda polkun ermnlr trfn keb azrbaycanllar qrmas, hrb texnka v slahlar ermnlr verms msls artq syas hmyyt dayrd... Polkovnk 1992-c ln aprel aynn 12-d MN-n gndrdy mktubda s bunu da yazr k, ldrlm, mhv edlm adamlarn br qsmnn xsyytlrn tyn edn sndlrdn 46n nmrlyb, Azrbaycann MN-n, Prezdent Aparatna gndrdm. Mn cavab gld k,

bz hmn sndlr aradrrq. Onda mn Tblsd dm v mktubu da oradan yola salmdm. Amma drk ed blmrdm k. Azrbaycan hrb kfyyat ny aradrr... 1992-c l fevral aynn 19-da s rvann Teatr meydannda Frdos rbyan adl br ermn emssar (Lvan) Dnya ermnlrnn "qtsad glr mnby" km ad xarm "Qaragn" ermn mrkznd on nfr varl ermnnn mzalad mktubu oxudr "...Oyanm xalqa eq olsun! Mdrklyn, al v drakn drk edn babalarmzn, cdadlarmzn kln tzdn aldran ermn qhramanlarn alqlamaqla yana, onlara dnya ermnlrnn salamlarn yetrrm. Parsd, Klnd, Romada, Vanqtonda, Kveytd, Londonda, Moskva v Ankarada, Tehran v Latn Amerkasnda...ayaa qalxan ermnlr sznldr... Bz s hr cr yardma hazrq..." k mllt qar-qarya qoyan bu "mllt qhrmanlar" br msln drk etmrdlr k, he ksn qan yerd qalmr. Edln cnaytlr n, tkln qanlar n cavabdehlk v msulyyt n Vanqtonun, n Londonun... stnd qalrd. Btn bu vhlklrn cavabdehly rvann stnd d... Bunu s sadc drk etmk lazm d. Nec k, kfyyat V.Savelyev bunlar grr v drk edrd. RF-nn MN-nn BR-y nvanlanm "Mxf aray"nda s polkovnk Zarvqarov v baqa vzfl xslr s polka at aan dy nqtlrn lv etmk haqda ordu v dar komandanlnn rsm cazsl Xocal stqamtnd gedn mlyyatlarda ermnlrl brld. Ntcd br gn rznd 49 nfr azrbaycanl meydanlara ylb glllnd... Qrargah rs, podpolkovnk Sergey Kraulenn verdy tapra sasn, brnc motoatc batalyonun komandr, polkovnk Arkad Moseyev, 2-c batalyonun komandr mayor Serj Ohanyan, 3-c batalyonun komandr mayor Qavrl Nabokx, kaptan shaq Lxodeyn...Xankndn at tutmaqla yana, ayr-seklk edr, dnc haln zonalarndan uzaqladrarkn ermnlrl daha ox mul olurdular. Krm zaman (bu yarmq qald) 58 nfr azrbaycanl ldrld..." ldrln azrbaycanllar s adt zr dfn olunmudular. Onlar yarm metr qazlm alalara atb, stn torpaqlayrdlar. Polkovnkn qeydlrn gr, axamlar bel alalarn trafnda "tlrn v aqqallarn ss-kyndn, dartmalarndan" qulaq tutulurdu, adam vahmlnrd. Hr yerdn laxtalanm qan v lm csd y glrd. Bu arada Lvanda falyyt gstrn ermn dasporu trfndn radkal mvqey l seln "Ramkavar" partyasnn lderlrndn olan Rafael Messeyan (Qrqoryan) Beyrutda xan "Zartunk" ("Oyanma") qzetnd "Br ermn yardm" yazsnda qeyd edr: "Xocal urunda vuruan, dy atlanlar unutmaq, yaddan xarmaq bz ermnlr yaraan deyl. Onlara o gdlr yardm edr. Mlumatmz var k, dnyann 24 lksnd varl v zngn ermn adamlar "Artsax yardm fondu" tss edblr. O fond hm d bzm glck nsllrn taley ndr. Londonda ermn adam satd vllasnn dyrn, Vanqtonda ermn bznesmen Araz Sleyman z tcart mrkzndn gln llk glr...Parsd "Ermn ana dl" cmyytnn zvlr topladqlar anlr...Xocal qhrmanlar n ayrdlar..." (1992-c l, 24 mart) 1992-c l fevral aynn 4-d s Roma Papas ohann Dalq Qaraba znmdaf dstlrn (!) v rus qoun brlmlrnn generallarna mxf mktubu daxl olur. Roma Papas ermn mdaf dstlrn "Allahdan ald gc" (?) gndrrd. Ruslara s bu vurumann "dn br vuruma" olduunu xatrladr, onlara dua edcklrn aqlayrd. Roma Papas Dalq Qaraba urunda vuruman "Dn vuruma...Dn urunda vuruma" km qymtlndrb yazr: "...mkan olarsa, Xocalya glb orada hlak olan ermn qardalarmn vuru v dy mkanlarnda ba ycm..." Polkovnk V.Savelyev "Mxf aray"nda yazr: "...Xocalnn alnda, lm v ktlv qrn hadslrnd azrbaycanl zabtlr d gnahlandrb ttham edrm...Bu nec vtndr? Bu nec ordudur? ...Btn bunlar anlaya blmrm. Bu oyunlara rus zabtlrn qomaqla onlar alaltdlar, rfn lnt damas vurdular... Mn on addmlmda gll yarasndan can vern skkz-doqquz yal qzcaza he cr kmk lm uzada blmdm. Allahn mn lnt edcyndn qorxuram... "lntlnm gnlr s br-brn vz edrd. Hmn rfd Fransadan glm "Operator-" zl studyasnn ermn mkdalar s (Cl Barelyan, ern Staryan) Xocal trafnda

qalaqanm meytlrn yandrlmasn lent krdlr. Rusyann 2-c batalyonunda vuruan zabt van Kareblnkovun verdy mlumata gr bu yer"...Xocalnn mal-rq hsssnd kk tpklr olan br yer d..." Xocal facsn "qlandrmaq" (ermnlr buna qhramanlq deyrlr) n Xankndn dnyann 32 lksndn 47 nfr ermn jurnalst glmd. Onlarn br qsm general Y.Zarvqarovun ayrd zrehl manlarn gzlklrndn, qraragah mrkzlrndn hadslr zlyr, qeydlr gtrr, bzlr d operatv kllr aparrd. Dalm, vran qalm yerlr dnyaya gstrr v ac br tssfl qeyd edrdlr: "...Azrbaycanllar gnahsz ermnlr qrrlar..." Xocalnn al edlms plannn stratej trflrn ermnlrl yana, ruslar da "...ox dnblr". Ntcd brnc batalyonun qrrgah rs, mayor Abram tyan mayor .Nabokx v kaptan .Lxodey hrb mlyyatlarda blavast vuruublr. Zabt .Karabelnkovun mlumatna gr A.tyan 13 nfrlk "Babayevlr alsn... glldn kerb..." Ona 1993-c ld Fransa ermn d-asporu trfndn 150 mn dollar mkafat v n byk "Kls mkafat" verlb. A.tyan 1994-c l sentyabr aynn 2-d Fransaya mhacr edb v orada yaayr. 366-c polkun srav qulluqusu, rabt Afk sbelyevn mlumatna gr s, o, fevraln 24-d (1992) kaptan .Lxodeyn komandasnda topu dstsnd vuruub v Xocalnn alnda trak edb. -Sz nec vuruurdunuz? sualna bel cavab verb: -Bz hm d qorxurduq. lmdn qorxurduq. lmz kenlr mhv edrdk. Bzn klkdn trpnn aaclar, xldayan yarpaqlarda bz qorxuya salrd... mn blmrm Azrbaycan xalq mn balayarm?.. Anam azrbaycanllara qar ermnlrl lbr olub vuruduum n, mndn mtna edb... Artq ev ged blmrm, ham mndn z dndrb. Amma mn mcbur etdlr. mr verdlr. Bz s mr tabe dk... Mn artq he ks balamr... ("Br ermn mzar" mllf: bdl Fateh. "Beyrut" nr. 1994-c l). A.sabelyev bunu da deyr k, ermnlr ruslara mxsus hrb texnkan satn almdlar. Br avtomat "Kalankov" 1500 dollara d... Fevral aynn 25-dn 26-na ken gec Xocal yandrld, al edld. Qoun s saktlmk blmrd. Polkovnk V.Savelyev "Mxf aray"nda qeyd edr: nc batalyon Xocal al olunan gec, mharb zonasndan xarld, amma oran trk etmd. 366-c polk s razdn xarlmad. Ordu trkslah olundu. Zabtlr satqnlq etdlr. Slahlara glnc, lnmm slahlar ermnlr n ayrdlar. Qrara alnd k, ermnlrdn bunun mqablnd pul v znt eylr alnsn. "Byk Ermnstan" adl bdnam v rsvay plan urunda vuruanlara glnc, bu hllk aq qalm msldr". 1992-c l mart aynn 19-da (mslman tqvmnd bu gn Novruz gn, bahar bayram d) Xocalda ldrlm azrbaycanllar n kk br qbrstanlq salnd. Orada 54 nfr ldrlm gnahsz azrbaycanl dfn edld. Ermnlrn Fransa Dasporunda telekanal mllf Surk aqenyan b mnzrn el hmn gnn axam rann, Trkynn Moskvann, Yerevann, Vanqtonun, Londonun, Parsn, Bonnun telekanallarna xartd. Ermnlrn ldrlm azrbaycanllarn meytlrn etdklr hrmt v ehtramdan...(?), tkl olunmu dfn mrasmndn dand. Bakda s hl he ks hadslrn, Xocalda ba verm facnn sbblrn aradra blmrdlr. Yaradlm deputat komssyasndan tutmu, mxalft partyalarnadk ham flc vzyytnd d hakmyyt at vermd. Thlkszlk orqanlar z nformasya mnblrnn sas gclrnn dnc v allarn trmd. Thlkszlk sstemnn br qrupu mxalftl nec deyrlr "hd-peyman" balamdlar. A.Mtllbov hakmyyt cmyytd v dvltd syas gcn artq trmd. O, z ehtraslarnn, komandasndak ftn-fsadn qurban olmudu. Hmn rfd rus kfyyats V.Savelyev Azrbaycan hakmyytn tesvr edb yazrd: "...Xocal alndan sonra A.Mtllbov hakmyyt z yaamaq hquqnu tfd... Nazrlr s Ba Nazrn trafnda dvlt daxlnd dvlt yaratmdlar..." Polkoynk V.Savelyev daha sonra yazrd: "...Polkun xarlmasnda hrb sursatlarn ermnlr verlmsnd blavast trak ednlr baxn:

- General-polkovnk Qromov - General-leytenant Qrekov - General-leytenant Ohanyan - .Andranov deputat - Polkovnk Y. Zarvqarov (sonra general oldu) - Polkovnk O.Kraule... Drdnc ordu 23-c motoatc dvzya nmayndlrnn Xocal mlyyatnda trak etmlr n rat yaratd. 23 motoatc dvzyann komandan mavn A.Babukov v K.Yermolayev s ermn yaraqllarna verlm hrb texnkann ger qaytarlmasn tlb edrd. Onlar s km d edn?!" RF hrb ks kfyatnn rs lm, polkovnk V.Savelyev msllr rh edrk qeyd edr: "...1992-c l fevral aynn 23-dn hrb hrck "Qrad" qurularndan at tutulduqdan sonra polkovnk Y.Zarvqarov pokun dam dslokasya mntqsndn ehtyat blgy kerlms haqqnda qrar verb. Qrar s ermn slahl dstlrnn he br mqavmt olmadan hyata kerlb. Dslokasya yernn dydrms he d zrurtdn rl glmyb. Bu zaman br sra blmlrn dy texnkalar xarlmayb. Hmn gnlrd Xanknd hrn gln general-leytenant .Ohanyan (mayor Ohanyanla qardrmamal) tkd edb k, artllerya dvzyas, zent artllerya dvzyas, tank rotas, texnkas saxlanlsn. Ntcd ermnlr he br mane l rastlamadan 23 dd "PDM", 3 ded ZSU-23-4, 8 dd D-30 v xeyl dgr dy texnkas l kerdlr..." Hmn gn ermnlrn znmdaf dsts ad l vuruan, slnd "Asala" terror tklatnn Xankndnd yaradlm zynn bas km tannan llaron Allahverdyan 24 nfr rus zabtn v sgrn pul mkafatlarn elan etd. Msln, dstnn nnd xarlm rus zabt Yevgen Qolubev stnd "Asala" yazlm 25 qramlq qzldan tklm orden v be mn AB dollarn tntnl surtd tqdm etd. V yaxud hmn gn srav Anastas S.vanova 10 mn dollar tqdm etmkl rvanda onu gzlyn "Hunday" markal avtomobln sndlrn verd... Ntcd ermn slahl dstlrl rus zabtlr arasnda xs balamalar, "Dy mqavllr"d mzaland. Yadnza salm k, btn bunlar, yn ermnlrl ruslar arasnda olan bu hrb balamalarn br qsm fah srncamlarla edlrd. Bunun n hr srncamn, general sznn z qymt var d. Msln Xanknd hrndk 463-c lahdd Kmyv-mhafz Batalyonu v 909-cu lahdd Kfyyat Batalyonunun dy planlar l bal, ermnlr trfndn vurumas bardk mrn qymt 18 mn dollar d. Polkovnk V.Savelyev "Mxf aray"nda btn bunlara toxunaraq yazr: "...Brnc batalyon ehtyat blgy kerln zaman polkovnk van Moseyev texnkan ve xs heyt dalar arasndak "apar" drsnd saxlayb, gzlm mvqey tutub. Sonra onun batalyonu xan yaay mntqsn daxl olub. Ermnlrn mhasrsn db. Ntcd batalyon knll srtd z dy texnkasn ermnlr n qoyub. van Moseyev v xs heyt pul tklf edlrk brlkd vurumaa arlblar... " Qeyd edm k, Xocalnn traf yaay mntqlrn d dadan, kln gy sovuran el van Moseyevn batalyonu olub. V bu batalyon da ermnlr arasnda "vann vh batalyonu" km tannb. Aradrmalarmza gr, 366-c alaydak hrb texnka v slahlarn 85 faz ermnlrn ln keb. stlk, Fransadan gndrln 142 dd avtomat, 7 mn 600 dd gll, 460 dd zrehl jlet, 11 ton konservldrlm yemk, mn k yz ct ayaqqab (alt ld), 146 dd tapana...ermnlrn stfadsn verld. Amerkada stehsal olunmu 149 dd ratsya da ermnlr payland.

Fransa senat s Xocal l bal he br mlumatn olmamasndan gleylnd v btn gnahlar Azrbaycann Fransadak dplomatk korpusunda grd. V bu ln fevral aynn 14-d bu da mlum oldu k, Fransada "Xocal facsn" ermnlrn facs km tbl edb tandblar. Bzm sfartxanaya glnc, onlar sadc ger arb ttham etmkdn baqa... ayr he n qalmrd. Dgr trfdn ermn dplomat O.TerQrqoryann 1992-c ln aprel aynda rvann Teatr meydanndak xnda deyrd: "...Ermn tblat Baknn dplomatk mrkzlrnd artq zn stnln mvqey tutub..." (?) Bunun s trafnda dnmk lazm d. Dplomat xnn br yernd s xatrladr k, ermnlrl ruslarn dostluunun snmayan stunlar var. Dplomat Ter-Qrqoryan deyr: "...Hl 300 l bundan qabaq ermnlr Pyotrdan xah etdlr k, yadell allara qar vuruanda onlardan da tfad etsnlr... gr Moskvada (tkc hrn znd) 1959-cu ldn 18,4 mn nfr ermn var ds, nd bu rqm 47 mn nfrdr...RF-nn xarcdk dplomatk korpuslarnda alanlarn say 142 nfrdr. Onlarn 59 nfr jurnalst km falyyt gstrr..." Srav sgr Qrqor Vorolovun mlumatna gr, Xocal l bal ermnlrn ruslarla laqlrn dar sndlrn br qsm 1992-l mart aynn 1-d Zaqafqazya Hrb Darsnn avasya komandan general-mayor S.Lukavun mrl yandrld. Polkovnk V.Savelyev s "Mxf arayn"da btn bunlara toxunaraq xatrladr: "...Ermnlr ruslara mxsus "02-19-MM" nmrl "Kamaz"la razdk azrbaycanl meytlr yb Xocalda tonqal qurdular... nsann nsana olan nfrt burada hddn amd, Km yaratmd bunu, drk ed blmrdm... mn sz ermnlr qoularaq sr alnm azrbaycanllar sraya dzrk tk- tk mhv edn v bndan hzz alan rtb sahblrn tantmaq styrm: Polkovnk B.Baymukov arxa cbh zr polk komandrnn mavn. . Polkovnk .V.Moseyev brnc batalyonun komandr. Mayor S..Ohanyan knc batalyonun komandr. Mayor E.A.Nabokx nc batalyonun komandr. Mayor V..Ctyan brnc batalyonun qrrgah rs. Mayor V.Q.Hayryan polkun kfyyat rs. Ba leytenant O.V.Mrzaxayzarov rota komandr. Ba leytenant S.V.Xrnxua kfyyat blmsnn rs. Ba leytenant V.N.Qarma tank rotas komandr. Ba leytenant H.T.Hakopyan rota komandr. Ba leytenant V..Vallovsk rota komandr. Ba leytenant A.B.Lsenko blm komandr. Ba leytenant V.A.Azarov batereya komandr. Ba leytenant .S.Abramov tank leyhn batareya komandr. Leytenant O.V.Balezn nc tank rotasnn komandr. Leytenant A.V.Smakn tank blmsnn komandr. Leytenant S..Rakovsk mhnds-stehkam rotas komandr. Leytenant V..Bondaryev kfyyat rsnn mavn. Leytenant A..Kulov rado kmyv blmsnn rs. (elc d 41 nfr mllyytc ermn olan kk rtbl xslr)" 1992-c l fevral aynn 24-d saat 21.15 dqqd general rtbs alm Y.Zarvqarov zabtlr nnd bel br x edr k, regondak mharb torpaq mharbs yox, slamn xrstanla qar mharbsdr. O, xnda gstrrd: "...Dnyann slam lklrnn nmayndlr, hrb mavrlr Bakya (?) yblar k, bzm xa nec sndrb, zsnlr... Xrstanla qar br yr var. Bu yrd ya dnmz, rfmz qorumalyq, ya da rfszly qbul edb tabe olmalyq".

Bakda s Al Ba Komandan A.Mtllbov cnablar trfndn vzflr blnr, srtsz kadrlarn srncamlar verlrd. Kadrlar s hr ey demk d. slnd polkovnk V.Savelyevn vcdanl rus kfyyatsnn "Mxf aray" srtl, haqszlqla barmayan br zabtn n byk etrafdr. Bu etraflarn, msl olmayan bu tarx sndlrn Brlm Mlltlr Tklatna, Avropa urasna gndrlmsn tmn etmlyk. Bu s vacb br olaraq qalr. Rvn Novruzolu "Respublka" qzet, 25 fevral 2001-c l

BALANLMAYAN BR CNAYT VARSA, 0 DA VTN XYANTDR Xocal soyqrmndan artq 10 l ker. Dz 10 ldr k, bz XX srn n dhtl ktlv terror hadslrdn br km xalqmzn v bryytn tarxn daxl olmu Xocal facsnn qurbanlarnn xatrsn drn hzn v kdr hss l yad edr, onu douran sbb v rat drk etmy alrq. Dz 10 ldr k, mvcudluumuzu, varlmz, mnlymz, namusumuzu, nsanlmz, br szl, zmz v cmyytmz sarsdan v zhrlyn qanl terror akt haqqnda dndkc, str-stmz beynmzd mn br sual dolar xsus qddarl l seln bu tcavz akt nec ba verd? Ax, xocallarn gnah n d? Bs Azrbaycan xalq v respublkann rhbrly harada d? nsanla qar msl grnmm bu cnaytn ba vermsnd kmdr gnahkar? Nec oldu k, qhrman v mdrk Azrbaycan xalq bu soyqrmn qarsn ala blmd, ksn, z bu soyqrma mruz qald. Xankndnd yerldrlm kem SSR-nn 366-c motoatc hrb alaynn blavast trak l Ermnstan hrb brlmlrnn gnahsz mlk haly qocalara, qadnlara, uaqlara amanszcasna dvan tutmalarna vadar edn, rvac vern kmlr d? Ax sn zn b qddar terror aktna nec qydn lah? Suallar oxdur, suallar suallar dourur, amma n fayda? mumyytl, XX v XX srlr btvlkd Azrbaycan xalqnn hyatna tarxn n qanl flakt v faclrl dolu srlr km daxl olmudur. 1813 v 1828-c llrd mzalanan Glstan v Trkmnay mqavllr tarx torpaqlarmzn blnmsnn, Azrbaycan xalqnn paralanmasnn, qsa br mddtd ermnlrn ktlv surtd Azrbaycan torpaqlarna krlmsnn, torpaqlarmzn zbt edlmsnn tmln qoymudur. rvan, Naxvan v Qaraba xanlqlarnn razlrnd mskunladrlan ermnlr z havadarlarnn hmays altnda "Ermn vlayt" adlandrlan nzbat blgnn yaradlmasna nal olmaqla kfaytlnmyrk, "Byk Emnstan" dvlt yaratmaq mqsd gdn mnfur v rkn planlar hyata kermy balamlar. 1905- 1907-c, 19171920-c v s. llrd azrbaycanllara qar aq kld xsus qddarlqla genmqyasl qanl aksyalar hyata kerrk, nsanlar dr-dr yandrmaqdan bel knmmlr. Btn bunlar XX srn vvllrndn davam etm, n nhayt 1988-c ldn qondarma Dalq Qaraba problemnn ortaya atlmasyla ntclnmdr. 1988-c l fevral aynn 12-d ermnlr "Matsum" (yn brlmk) ar l lk df olaraq Xankndnd aq nmay xdlar. O dvrd Sovetlr ttfaqnn v elc d Respublkann rhbrly trfndn he br tsrl tdbr grlmd, ksn, hadslrn sonrak nkaf gstrd k, separatlarn "Byk Ermnstan" dvlt yaratmas deyasna el Moskvada dstk verlm, Sovetlr ttfaqnn rhbrly d bu deyann reallamasna hr cr yardm etmdr. Hadslrn lk gnlrndn qtyytl, uzaqgrn, mdrk v vtnprvr rhbr byk ehtyac duyulurdu. Xanknd, Quular, Malbyl, Cmll, Mel hadslr n bz, n d respublkann

rhbrlyn drs olmad. Ba vern lkn hadslrdn ox cdd ntclr xarmaq vzn, baqa amallarla yaadq. Xocal ox mhm hrb stratej hmyyt malk olmaqla brabr, Adam-ua, sgran-Xanknd yolunda yerlr k, onun al olunmas sgranla Xankndnn arasnda olan yolun almas v azrbaycanllarn nzart altnda olan yegan aeropotun l kerlms demk d. Deml, Xocal alnmaz br qalaya evrlmlyd, lakn fsuslar olsun k, Respublka rhbrlynn apard srtsz syastn ntcsnd bu ba vermd. Xocal v xocallar z taleynn mdn buraxld. Sank Xocal v xocallar Azrbaycana, Azrbaycan xalqna deyl, baqa dvlt v xalqa mnsub dlr. ks tqdrd onlara dvan tutulaca bard edln ox cdd xbrdarlqlar qulaqardna vurulmazd, xocallarn ahnallr, kmk dlmlr cnaytkarcasna cavabsz qalmazd. Mhz Respublka rhbrlynn apard yartmaz syastn ntcsyd k, 1991-c l oktyabr ayndan Xocal mhasrd olduundan, avtomobl yollar balanm, yegan nqlyyat vasts s vertolyot olmudu. Sonuncu mlk vertolyot ua hr zrnd vurulduundan, (hmn vertolyotda 40 nfr hlak olmudu), bu nqlyyat nvnn d falyyt dayandrlmd. hr elektrk enerjsnn ve-rlms tamaml kslmd. hr yalnz halnn mtnly v onu qoruyanlarn qhrmanlqlar saysnd yaam v ermnlrn btn hcumlarna davam gtrmd. hrn mdafs s yerl znmdaf mls v mll ordunun dylr trfndn tkl edlm, onlar s n masr slahlarla slahlanm dmn qar yalnz ov tfnglr l slahlanmdlar. Fevral aynn knc yarsndan Xocal ermn slahl dstlr trfndn mtmad olaraq artllerya v ar texnkadan at mruz qalmd. 1992-c l fevral aynn 25-dn 26-na ken gec xarc havadarlar trfndn slahlandrlm ermn hrb brlmlr Xanknd hrnd yerldrlm kem SSRnn 366-c motoatc hrb alaynn blavast trak l Xocal hrnn aln hyata kerd. Bu hads ran-slam Respublkasnn Xarc lr Nazr l kbr Vlaytnn vastlk mssyas l regona glms zaman ba vermd. O, fevral aynn 25-d Bakda Azrbaycan rhbrly l grm, fevral aynn 27-d s Dalq Qarabaa, bundan sonra s Ermnstana getml d. Mssya l laqdar trflrn razl l fevral aynn 27-dn mart aynn 1-dk 3 gnlk atks elan edlmsn baxmayaraq, ermn trf buna mhl qoymamd. Feyral aynn 12-d d eyn vzyyt olmudur. Hmn vaxt mnaq zonasnda vzyytl tan olmaq v onun tnzmlnm yollarn axtarmaq n ATT-n nmayndlr Dalq Qarabaa glm, sonra s onlar Bakya v Yerevana getmlydlr. Buna da mhl qoymayan ermn ekstremstlr fevral aynn 12-d ua rayonunun Malbyl v Quular kndlrn zbt edb hmn kndlr yandraraq talan etm-dlr. Yalnz Malbyl kndndn ldrlnlrn, yaralananlarn v grov gtrlnlrn say 50 nfr qdr olmudur. Artllerya v ar hrb texnkadan at mruz qalm Xocalda gcl yann balam, fevral aynn 26-s shr saat 5- qdr hr tamaml alova brnm, tam qart olunmu, demk olar k, Xocal shr yerl-yeksan olaraq xrtdn slnmd. hrd qalan hal z doma evlrn trk edrk yaxnlqdak yegan azrbaycanllar yaayan Adam hrn atmaq mdl rllmlr. Amma onlarn bu md d, fac l ntclnm, ermn separatlar Naxvank knd yaxnlnda dnc haly amansz dvan tutmudular. Cnaytkar ermn hrb brlmlrnn vhly ntcsnd 613 nfr hd, 487 nfr kst olmu, 1275 nfr dnc sakn qocalar, uaqlar, qadnlar sr gtrlrk alasmaz ermn zlmn, thqrlr v hqartlr mruz qalmlar. 150 nfrn taley hl d mlum deyldr. hd olanlarn 106 nfr qadn, 63 nfr s azyal uaqlar ol-mular, kstlrn 76 nfr yetknlk dvrn atmam olan v qzlardr. 8 al btvlkd mhv edlm, 25 uaq hr k valdeynn, 130 azyal uaq s valdeynlrndn brn trmd. hd olanlarn yalnz 335 nfr dfn olunmudur. 200 nfrn ayaqlar soyuqdan qanqrena olmu, 1000 nfrdn artq hr sakn mxtlf drcl bdn xsart almdlar.

Bu cnaytd 56 nfr xsus qddarlqla v amanszlqla qtl yetrlmdr. Onlar dr-dr yandrlm, balar kslm, qafalarnn drs soyulmu, krp uaqlarn gzlr xarlm, sng l haml qadnlarn qarnlar yarlmd. Meytlr zrnd dl gtrlms mmkn olmayan thqramz hrktlr edlmdr. al ntcsnd dvlt v haly mlyardlarla manatlq madd zyan vurulmudur. Bu rqmlr yazarkn z daxl hsslrm, rk arlarm boa blmrm. nk bu ad rqmlr deyl, bu rqmlr vhly mruz qalm br nsan hyatdr. vlad toyu grmk vzn vlad da grm ata-analar, al v vlad nvaz grmyn bacqardalar, arzular gznd qalm qohum-qrbalar, n nhayt hyatn dadn bel dadmam krplrmzdr. Btn bnlarn trdlcy bard dqq mlumata malk olan respublkann rhbrly trfndn facnn trdlmsn mkan yaradld. z vtndalarnn thlkszlyn v mdafsn tmn etmy borclu olan hakmyyt orqanlar tam falyytszlk v xalqn taleyn bganlk nmay etdrm, mhasr vzyytnd olan hr v onun saknlrn xlas etmk n he br grmm, z vzf borclarnn yern yetrlmsn cnaytkarcasna msulyytsz yanamlar. Xocal soyqrm qtdarda olanlarn, elc d qtdarda olanlarla hakmyyt can atanlarn arasnda ba vern hrc-mrclyn Respublkadan yaranan sl anarxyann, hakmyytn flc v flasnn, Dalq Qaraba v onun trafnda ba vern syas oyunlarn, habel hr brmzn bganlynn mntq ntcs d k, bunu da tarx bz he vaxt balamayacaqdr. Dalq Qaraba v onun trafnda Azrbaycan xalqna qar lk gndn ba vern faclr bz d oyatmad. Ermn separatlarna v onlarn hmaydarlarna qar cdd tdbrlr grlmd. Xanknd v onun trafnda ba vernlr, soydalarmzn vhcsn ldrlms, qbrstanlqlarmzn dadlmas, evlrmzn yandrlmas, 20 yanvar hadslr, vertolyotda gd v sem oullarmzn mhv edlms, br-brnn dalnca rayonlarmzn satqncasna verlms v zmzn z torpamzda ddrgn dmymz, analarmzn, baclarmzn, krplrmzn, sr dm qz v glnlrmzn ah-nals bel bz ayltmad. Sank bu bzm respublkada v bzm xalqa qar trdlmrd! Br nsan lmn bel fac hesab edn, Topxana mesnd br aacn kslmsn dzmyb respublkan lrzy gtrn sank bz deyldk! Qanl cnayt haqqnda xbr drhal olmasa da, tdrcn btn dnyaya yayld, soyqrmn mqyas mkan vermd k, onun z gzldlsn. Azerbaycan, Rusya, Fransa v dger dvltlrn jurnalstlrnn mrdly v qorxmazl saysnd hadslrn ntcs olduu km lent alnm v dnyann ksr televzya kanallar l gstrlmdr. Tannm Azrbaycan jurnalst, Azrbaycan televzyasnn mxbr, sonralar z pekar borcunu yern yetrrkn cbhd hlak olmu ngz Mustafayev grdklr haqda bel yazmd: "lk df fevral aynn 28-d k hrb vertolyotun maytl hads yern gldk. Havadan grdk k, byk br sah nsan meytlr l doludur. Tyyarlr vertolyotu yer endrmy qorxurdular, nk hmn raz ermnlrn nzart altnda d. Buna baxmayaraq, yer enndn sonra bz vertolyotdan xdq v bu zaman gcl at mruz qaldq. Bzml olan mls mkdalar meytlr vertolyotlara gtrml dlr k, onlar qohumlarna versnlr. Mls mkdalar cm 4 meyt gtrdlr, qalanlarn gtrmk mmkn olmad. Grdymz dhtdn ok vezyytn dmdk. k nfr s huunu trmd. Hmn hal mart aynn 2-d d ba vermd. Gstrln tarxd bz xarc jurnalstlrl brlkd hads yern glmdk. O zaman meytlr daha dhtl hala gtrlmd. Br ne sutka rsnd onlarn zrnd thqredc hrktlr edlmd". Jan-v Yunet (jurnalst, Fransa) yazrd: "Bz Xocal facsnn ahd olmuuq. Yzlrl lnlrn meytlrn grmk. Onlarn arasnda qadnlar, qocalar, uaqlar v Xocalnn mdafsnd duran adamlar var d. Bzm xtyarmza vertolyot verlmd. Hndrly qalxaraq havada grdklrmz kameraya krdk, Xocal v onun trafn lent alrdq. Bu zaman ermn hrb brlmlr bzm vertolyotu at tutdular v bz mcburyyt qarsnda qalb kl yarmq qoyaraq ger

qaytdq. Mn mharb haqqnda ox etmm, alman fastlrnn qddarlndan oxumuam, ancaq ermnlr dnc haln v 5-6 yal uaqlar ldrmkl vhlkd onlar bel arxada qoymudular. Bz xstxanalarda, vaqonlarda, htta uaq baxalar v mktblrn otaqlarnda oxlu sayda yarallarn olduunu grmk". V.Belx ("zvestya" qzetnn mxbr, Rusya) yazrd: "Zaman-zaman Adama meytlr gtrlrd. Tarxd bel eylr grnmmd. Meytlrn gzlr xarlm, qulaqlar v balar kslmd. Br ne meyt zrehl manlara qoularaq srklnmd. gnclrn hdd-hdudu yox d". Leond Kravets (mayor) yazrd: "Fevral aynn 26-da nvbt uu zaman gzm yerd al-qrmz lklr dyd. Surt azaltdm, bu zaman bort-mexank qqrd k, "yerd uaqlar v qadnlar var." Mn artq zm 200 yaxn meyt grrdm. Onlarn arasnda l slahl adamlar gzrd. Sonra bz meytlr gtrmk n vertolyotla hmn yer getdk. Bzml Xocaldan olan mls kaptan da getmd. O, meytlrn arasnda z drd yal olunu ba zlm halda grnd havalanmd. Baqa br uan ba kslmd. Qadnlarn, qocalarn v uaqlarn meytlr hr yana splnmd" Ermn hrb brlmlrnn yuxarda qeyd olunan vhlklr aada gstrln br ne xarc mtbuatda da z ksn tapmdr. Fayneyl Tayms, 14 may 1992-c l. "General Pyankovun mlumatna gr 366-c alayn 103 nfr hrbs Dalq Qarabada ermnlrl brlkd vurumaq n qalmlar. "Krasnaya zvezda" qzetnn 11 mart 1992-c l tarxl nmrsnd drc olunan "Karabax: voyna do pobednoqo kontsa" mqalsnd aq-aydn etraf olunur k, 366-c motoalayn hrb qulluqular pul v xarc valyuta hesabna Xocalnn alnda ermnlrl brlkd trak etm v alayn hrb texnkasn ermn separatlarna thvl vermdlr. Valer Aktuel, 14 may 1992-c l. "Dalq Qarabada ermnlr Surya v Lvanda "Asala" tklat trfndn gtrlm n masr slah v vertolyotlardan stfad etmlr". sr dm Xocal sakn Sryy Talbova sonralar xatrlayrd: "Bz ermn qbrstanlna gtrdlr. Burada ba vernlrdn danmaq mnm n ox tndr...4 cavan mhst trknn v 3 azrbaycanlnn ermn quldurunun qbrlr stnd balarn ksdlr. Bundan sonra uaqlar valdeynlrnn gz qarsnda gnc l ldrdlr. Sonra meytlr buldozerl alaya krdlr. Qandan doymam bu nsanabnzr vhlr k mll ordu geymnd olan azr-baycanlnn baqla gzlrn xardlar..." Bu cr yazlarn syahsn davam etdrmk mmkndr. Dhtls odur k, Xocal soyqrm bard dnyaya car kmk vzn, facnn sl hqqtlr bard Respublka rhbrly hakmyyt trmk, xalqn hddtn qazanmaq qorxusundan haly drhal mlumat vermd. Mxalft s Xocal soyqrmn, ermn qsbkarlarnn vhlkln, terroruluu fa etmk vzn, hakmyyt urunda mbarz aprrd. Sank bel d olmal d. Baqa cr d ola blmzd. Bel k, hr k trf dndrn yalnz hakmyyt hrsly d. qtdar xocallarn qan bahasna yalnz z hakmyytn saxlamaq, mxalft s hakmyyt glmk bard dnrdlr. Ax Xocalda soyqrma mruz qalanlar n onlarn ata-analar, n bac-qardalar, n d qohum-qrbalar d. Bu hakmyyt hrslynn ac ntcs s Xocaldan sonra Klbcr, ua, Lan v dgr yaay mntqlrmzn al olunmasma gtrb xard. Bl, Xocal facs n Xatndr, n d Sonqm. Xocal msbt daha dhtldr. Bu nnk bz, btn trk dnyasna qar trdln dhtl soyqrmdr. Xocal soyqrm XX srn snsnd alan n drn qanl rm, xalqmzn tarxn yazlm n mdh shflrdn brdr. Fkrm son llrd bu hadslr barmaz mvqe nmay etdrn Azerbaycan Respublkasnn Prezdent cnab Heydr lyevn Azrbaycan xalqna Xocal soyqrmn 9 lly l laqdar etdy mract l davam etdrmk strdm: "Bu gn xalqmzn v bryytn tarxnd n dhtl ktlv terror hadslrndn br km daxl olmu Xocal facsnn qurbanlarnn xatrsn drn hzn v kdr hss l

yad edrk. 1992-c l feraln 26-da n masr slah v texnka l tchz olunmu ermn hrb brlmlr kem sovet ordusunun 366-c alaynn blavast trak l Azrbaycann Xocal hrn yerl yeksan etdlr. Yzlrc gnahsz mlk haly qadnlara, qocalara, uaqlara amanszcasna dvan tutdular. Xsus qddarl l seln bu tcavz akt tkc Xocal halsn deyl, btvlkd nsanla qar br cnayt d. srn vvllrndn balayaraq tcavzkar ermn mlltlr trfndn azrbaycanllara qar dflrl soyqrm akt trdlmdr. Amma Xocal soyqrm bunlarn n dhtls olmudur". Bellkl, cnab Prezdentn mractndn d grndy km, btnlkd Azrbaycan xalqnn mhvn ynldlm Xocal msbt ermn mlltlrnn mqsdynl soyqrm syastnn ntcsdr. Etnk tmzlm syast aparan ermn mllt-separatlar zaman-zaman ktlv qrn trdrk, Ermnstandan sonuncu azbaycanln da zoraklqla ddrgn saldqdan sonra, onlar Azrbaycan razsnn alna baladlar. Svl dnya brlynn bu qddarln qarsn almaa chd gstrms, ermnlrn vh mllrn v qanl tcavzn antnsan br akt km syas-hquq qymt vermms, onlarn razmzn al hesabna monoetnk "Byk Ermnstan" dvlt yaratmaq nyytlrn daha da aznlqla gerkldrmy ruhlandrd. Ntcd, Azrbaycan Respublkasnn razsnn 20%- al olundu, br mlyondan ox qaqn dzlmz ratd yaamaq Xocal facsnd trak edn ermnlrn v onlarn havadarlarnn mllr nsan hquqlarnn kobud surtd pozulmas, beynlxalq hquq aktlarna hyaszcasna mhl qoyulmamasnn mayt olunmas l brabr, Cenevr konvensyas, nsan Hquqlarnn mum bynnams, Mlk v syas, habel qtsad, sosal v mdn hquqlar haqqnda beynlxalq faktlara, Uaq Hquqlar Bynnams, fvqlad vzyyt v hrb mnaqlr zaman qadn v uaqlarn qorunmas haqqnda Bynnam v dgr Beynlxalq hquq aktlarna zddr. ox tssflr olsun k, bu gndk dnya lklr bu facy dzgn mnasbt bldrmm, soyqrm km tanmam, bganlk gstrmlr. oxsayl ahdlrn, foto v knolentlr olan facn soyqrm km tanmamaq he br demokratk dvlt ba ucal gtrmz. Bunu tarx d onlara balamaz. ksn, ermnlrn he br sbutu olmayan uydurmalarna nanaraq, br sra dvltlr qrarlar qbul etdlr k, guya "mdn", "mzlum" xalq trklr qrblar. Bs bu "mdn", "mzlum xalqn Xocalda, Dalq Qaraba v onun trafnda trtdklr soyqrm deyldm? Br gecnn, br ne saatn nd br hrn yox edlms, hrn halsnn qddarcasna, xsus amanszlqla mhv edlms onlarn dr-dr yandrlmas, balarnn kslms, drsnn soyulmas, gzlrnn xarlmas soy-qrm deyldm? Soyqrm deyls, bs onda ndr?! Bzm md vzflrmzdn br d mhz Xocal facsnn dnya dvltlr trfndn soyqrm km tannmasna nal olmaqdan bartdr. Tsadf deyl k, Trky Byk Mllt Mclsnn sdr tnr zg Azrbaycan Respublkasna rsm sfr zaman yaxn gnlrd Trky Byk Mllt Mclsnd ermnlrn azrbaycanllara qar trtdklr Xocal soyqrm l bal mslnn mzakr olunacana v bu aksyan pslyn mvafq qrar qbul edlcyn vurulamd. Trk qardalarmzn ataca bu addm dgr lklr n d rnk olmaldr. Xsus olaraq qeyd etmk lazmdr k, Xocal hrnn qhrman mdaflr tpdn drnaadk masr slahlarla slahlanm dmn qarsnda zlrn trmm, qeyr-brabr dyd sl qhrmanlq v cat nmunlr gstrmlr. Cnab prezdent trfndn onlarn br nesnn fxr adlara, orden v medllara layq grlms bard mvafq frmanlar vermdr. Hr l fevral aynn 26-s Xocal facs dvlt svyysnd qeyd olunur. Xocallar kdklr ar v ztrablara barxmayaraq, onlar glcy byk mdlr bslyrlr. mndrlr k, z doma yurdlarna qaydacaq, ondan da gzl Xocal tkcklr. nd s qonaqprvr, ryaq Xocal camaat sxnt nddrlr. Respublkann 48 rayonunda mskunlablar. Cnab prezdent Dalq Qaraba mslsnn slh yolu l hll olunmas n sy v bacarn, tcrbsn srgmr. Bu br ntc vermzs, mharb yolu l bz al altnda olan torpaqlarmz tam azad edb z mrurluumuzu br daha sbut etmlyk.

Azrbaycan torpa al altnda qala blmz! Bu bzm Vtn urunda hd olanlarn ruhunun, glck nsllrn v tarxn qarsnda olan mqdds borcumuzdur. Bunun n s gcl dvlt, gcl ordu v sarslmaz vtnda brly lazmdr. Nhayt, hr brmz drk etmlyk k, balanlmayan br cnayt varsa, o da Vtn xyantdr! hmd Hsnov Xocal rayon prokuroru, kk dlyy mavr "Azrbaycan" qzet, fevral 2002

QONDARMA "ERMN GENOSD" V XX SRN XOCAL FACS Son llrd ermnlrn ortaya atd problemlrdn br d "genosd" szdr. Onlar dnya ctmayytn zlrn "yazq" v "zabke" br mllet km tandr, trklr trfndn genosd mruz qaldqlarn byan edrlr. Bu prd altnda da baqalarnn ata-baba torpan qoparb "Byk Ermnstan" yaratmaa alrlar. Mlum olduu km V srdn balayaraq ermn tarxlr srlrnd qonu dvltlr qar (vvlc Azrbaycana, sonralar s Osmanl dvltn H.M) raz ddalar srm v dnz hat edn (Qara dnz, Aralq dnz v Xzr dnz) "Byk Ermnstan" yaratmaq deyasn ortaya atmlar. Ermn mlltlr mxtlf tarx dvrlrd vzyytdn stfad edrk mqsdlrn hyata kermy chd gstrmlr. Onlar mqsdlrn atmaq n mqam gzlm v frst ddkc mxtlf vastlr l atmlar. Bel vastlrdn br d XX srn ortalarndan balayaraq byk dvltlrn hmaysn snb, onlarn l l mqsdlrn atmaq d. Bel mqamlardan stfad edn ermnlr "ermn soyqrm" mslsn ortala xara bldlr. "Ermn msls" lk df 1878-c ld Avropa dvltlrnn Berlnd kerln konqresnd rl srlmdr. Bu msl hazrda mumdnya statusu aldndan ermnlrl qonu olan v ermnlrn laq saxlad btn xalqlar n thlk yaradr. Bs, "ermn msls" n demkdr? XX-XX srlrd Trkynn rq vlaytlrnd Rusyann vtse-konsulu olmu V.F.Mayevsk xatrlrnd gstrmd k, "ermn msls"nn brnc mahyyt konkret Trkyd ermn qyam, dgr mahyyt s Qafqazda ermn-azrbaycanl mharbsdr. Ermnlr n bu msl "hyat" v "lm" mslsdr. Bs ermnlr n mslnn mahyyt ndr? "Byk Ermnstan"n zl torpaqlarn kr barbarlar (trklr nzrd tutulur-HM) tutmudular. Bu gn dalt brpa etmk olar. Bunun n btn dnya ctmayyt sylrn brldrb, allar czalandrmal v onlar tarx ermn torpaqlarndan qovmaldr. Hmn torpaqlar hanslardr? Qrb Ermnstan (ndk btn Trky v Surya), rq Ermnstan (ndk Azrbaycan, Ermnstan, Grcstan v rann br hsss), mal Ermnstan (Stavropol, Krasnodar, Rostov v Voronej qdr btn Qafqaz). Aparlan tdqqatlar gstrr k, 387-c ld Ermnstan Roma l Sasanlr arasnda bldrlrk dvltlyn trdkdn sonra ermnlr btn bu llr rznd z dvltn yaratmaa, mstqllk ld etmy, nnk Asyada, hm d Avropada terroruluq hrkatn genlndrmy, "Danakstyun", "Qnak" partyalarnn kmy, Rusyann, ngltrnn, Fransann vastly l Trkyd muxtaryyt almaa chd gstrblr. Bu mqsdl ermnlr 1874-1876, 1894-1896 v 1917-c llrd Trkyd qanl qrnlar trtmlr. Onlar 1905-1906, 1918-1920-c llrd Azrbaycanda da bu cr qrnlara yol vermlr. 1915-c ld Trkyd ba verm qondarma ermn genosdnn mahyyt ndr? Bel br genosd olubmu? Brnc dnya mharbs balayanda Osmanl dvlt Almanya

v Avstrya-Macarstanla br blokda d. Bu dvlt Antantaya qar vuruurdu. Antanta dvlt Osmanl dvltn qar tzyq vasts km ermnlrdn stfad etdlr v ermnlr vd verdlr k, onlar trklr qar arxada qyam qaldrb vurusalar, ermnlr mkan yaradacaqlar k, onlar Trky-nn 7 vlaytnd (Van, Dyabkr, Btls, Trabzon, Svas, rzuram v Xarput) muxtar ermn dvlt yaratsnlar. Hl 1919-cu ld ermn general Andrank Fransa prezdent R.Puankarenn qbulunda olarkn ona bldrmd k, ermn xalq Brnc Dnya Mharbs llrnd hm Trkyy, hm d Almanyaya qar Antanta l yn-yn vurumudur. Rus ordusunun trkbnd 180 mn, Avropa ordusunda s 15 mn knll ermn vurumudur. Ermnlr Trkynn bann mharby qarmasndan stfad edrk arxada syan qaldrb, trklr, btvlkd mslmanlara qar soyqrm trtdlr. Bel vzyytd Osmanl dvlt ermn terrorunun qarsn almaq n mharb dvrnn tlblrn uyun olaraq ermn quldur dstlrn qar tdbrlr grmy mcbur oldu. Bu mlyyat 1915-c l apreln 24-dn balam v avqust ayna km davam etmdr. Ermnlr dda edrlr k, trklr trfndn 1,5 mlyon ermn mhv edlmdr. Bu rqm tamaml yalandr. Bel k, Trkynn 7 vlaytnd 870 mn ermn yaamdr. Bu da halnn bed brn tkl edrd. Hmn 7 vlaytn bz blglrnd mslmanlar ermnlrdn stnlk tkl edrdlr. Ermnlr Trkyd mstqllk ld ed blmdklr n 1917-c ld Rusyada ba verm Oktyabr nqlabndan stfad edrk Qafqazda ermn mxtaryyt yaratmaq n ndk Ermnstann az br hsssnd yaayan ermnlr syknrk mstql Ermnstan yaratmaq xyalna ddlr. 1905-1906, 1918-1920-c llrd ermnlr trfndn 100 mnlrl azrbaycanl z vtnndn qovulmudur. 1948-1953-c llrd Ermnstandan 150 mn azrbaycanl ddrgn dmdr. 1950-1960c llrd d ermnlr Azrbaycan torpaqlarn tutmaq n chd gstrdlr. Lakn bu chdlr ba tutmad. Yalnz 1988-1989-cu llrd ermn mlltlr sovet mperyasnn kmy l Ermnstanda btn azarbaycanllar qovub xara bldlr. 230 mn nfr azrbaycanl z doma torpaqlarn trk etmy mcbur oldu. Ermn mlltlr bununla kfaytlnmyb Azrbaycann zl torpaqlar olan Dalq Qaraba Azrbaycandan ayrmaq n gen hrb mlyyatlara baladlar. lbtt k, bu d ermnlr vvlk havadarlar kmklk gstrrdlr. Onlar Dalq Qaraba v ona btk 7 rayonu al etdlr. Ermnstann Slahl Qvvlrnn hyata kerdy "etnk tmzlm" ntcsnd 20 mn azrbaycanl hd olmu, 50 mn nfr yaralanm, 4 mn sr dm, 1 mlyondan ox hal z lksnd qaqna evrlmdr. XX srn axrlarnda s Xocal soyqrm trdld. Ermn fastlr SSR-nn 4-c ordusunun 23-c dvzyasnn trkbn daxl olan 366-c alayn kmy l Xocal hrn hr trfdn mxtlf nv slahlardan gcl at tutdular. Ermnlr gcl texnka v byk qvv l hr al etdlr. Bundan sonra da ayr-ayr mhlllrd, evlrd dylr davam etdrls d, Xocal facs bard xbr artq ldrm srtl btn dnyaya yayld. Xocal v Naxvank yaxlnda qrnlarn canl ahdlrndn br fransz jurnalst Jan v Yunet yazr: "Bz Xocal facsnn ahdyk. Bz Xocal mdaflrnn, yzlrl dnc saknn qadnlarn, uaqlarn, qocalarn eybcr hala salnm csdlrn gzlrmzl grdk. Xocal trafna getmk n bz Bakda vertolyot ayrdlar. Hl qrnn ba verdy yerlrn zrndn uarkn grdklrmz lent alrdq. Ermnlr bzm vertolyotu da at tutduqlarna gr kl baa atdra blmdk. Ancaq el yksklkdn grdklrmz d trdln vhlklr tsvvr gtrmk un kfayt edrd. Bu tk rpdc mnzr d. Ham km mn d dnyada ba verm mharblr, alman fastlrnn qddarl bard ox etm, ktablar oxumu, knoflmlr grmm. Lakn 5-6 yal uaqlar, krplr, haml qadnlar vhlkl ldrn etmnlr clladlqda he ksl mqaysy glmzlr. Bu fac zaman 613 nfr dnc sakn facnn qurban olmu, 8 al bsbtn mhv edlmdr". ox tssf k, ermnlr dnyaya yalandan "ermn soyqrm" bard hay-ky saldqlar halda xocal soyqrmna ndy qdr beynlxalq almd hquq v syas, mnv

qymt verlmm, ermnlrn bu qddar cnayt dnya ctmayyt trfndn pslnmmdr. Fransa, talya, Almanya parlamentlr "ermn genosd"n tanmaq haqqnda qrar qbul edblr. nd Avropann hmn dvltlrnn parlamentlrndn sual olunur: Bs n n 1988-c ldn br er-mnlrn Azrbaycan xalqna qar soyqrmna gz yumursunuz? N n hmn dvltlrn parlamentlr Xocal soyqrmna z mnasbtlrn bldrmrlr? Btn bunlar Avropann byk dvltlr kemd olduu km, nd d Trky dvltn v Azrbaycan xalqna qar ermnlrn tcavzkarlq syastn dstklyrlr. Havva Mmmdova "Dyrman" jurnal, Hollandya, yul 2002

ERMNSTAN RESPUBLKAS. TERRORZM - DVLT SYASTNN TRKB HSSS KM (faktlar v rqmlr) Ermnstan Respublkas al etdy Azerbaycan razsnd etnk tmzlm v soyqrm syast hyata kermkl yana, mnaq zonasndan yzlrl klometr aralda dnc haly qar ardcl surtd terror-txrbat aksyalar trtm, ntcd yzlrl adam hlak olmu v yaralanmdr. Aparlm stntaq v mhkm thqqatlar zaman Ermnstan Respublkasnn xsus xdmt orqanlar, ermn terroru tklatlar v onlarla bal separat qurumlar trfndn trdlms sbuta yetrlmdr. ld olunan materallar Ermnstan Respublkasnda terrorzmn dvlt svyysnd dstklnmsn, b mqsdl hrb sr v grovlardan nc dvltlrn vtndalarndan, azsayl xalqlarn nmayndlrndn gen stfad olunmasna dlalt edr. 16 sentyabr 1989-cu l "Tbls-Bak" srnn avtobusu partladlm, 5 nfr hlak olmu, 25 nfr yaralanmdr. 10 avqust 1990-c l "Tbls-Adam" srnn avtobusu partladlm, 20 nfr hlak olmu, 30 nfr yaralanmdr. Aray: Cnaytlrn cralar A.Avanesyan v M. Tatovasyan hbs olnmular. Myyn edlmdr k, bu terroru qrup trfndn 1991-c l yul aynn 17-d "AdamTbls" avtobusunda partlay trdlms planladrlm, lakn onlarn hbs buna mkan vermmdr. 30 may 1991-c l Rusya Federasyas Dastan Respublkasnn Xasavyurd stansyas yaxnlnda "Moskva-Bak" srnn qatar partladlm, 11 nfr hlak olmu 22 nfr yaralanmdr. 31 yul 1991-c l Dastan Respublkasnn Temrtau stansyas yaxnlnda "Moskva-Bak" srnn qatar partladlm, 16 nfr hlak olmu, 20 nfr yaralanmdr.\ 8 yanvar 1992-c l Trkmnstandan Krasnovodsk (ndk Trkmnba hr) Bak marrutu l srnn dayan dnz brsnd trdlm terror akt ntcsndn 25 nfr hlak olmu, 88 nfr yaralanmdr. 28 fevral 1992-c l Rusyann mal Qafqaz razsnd Qudermes stansyas yaxnlnda "Kslovodsk-Bak" srnn qatar partladlm, 11 nfr hlak olmu, 18 nfr yaralanmdr. 2 yun 1993-c l Bak dmr yolu vazalnda srnn qatarnn vaqonu partladlm, dvlt kll mqdarda madd zyan dymdr.

Aray: Partlayn cras Rusya vtanda qor Xatkovsk Bakda hbs olunmu v etraf etmdr k, Ermnstan Respublkas Mll Thlkszlk Nazrly kfyyat bsnn rs polkovnk Jan Ohanesyan trfndn mxf mkdala clb edlrk, casusluq terroruluq mqsdl Azrbaycana gndrlm, byk nsan tlfat l ntclnrk partlaylar trtmk tapr almdr. Azrbaycan Respublkasnn Mll Thlkszlk Nazrly v Rusya Federal ks-Kfyyat Xdmtnn kerdy brg tdbrlr ntcsnd Jan Ohanesyan, onun mavn mayor Aot Qaloyan, Rusya Federal ksKfyyat Xdmtnn amkda mayor Bors Smonyan 1994-c l mayn 13-d Moskva hrnd tutulmular. stntaq sbut etmdr k, hmn qrup 1991-1994-c lhrd Rusya razsndn Bakya gln dmr yolu srnn qatarlarnn partladlmasn tkl etm, ntcsd 47 adam hlak olmu, 83 nfr yaralanmdr. 1 fevral 1994-c l Bak dmr yolu vazalnda "Kslavodsk-Bak" srnn qatarnda terror akt trdlm, 3 nfr hlak olmu, 20 nfr yaralanmdr. 9 fevral 1994-c l Azrbaycann Xudat stansyasnda ehtyat yolda dayanan yk vaqonu partladlm, dvlt kll mqdarda zyan dymdr. 19 mart 1994-c l Bak metropoltennn "20 yanvar" stansyasnda trdlm partlay ntcsnd 14 nfr hlk olmu, 49 nfr yaralanmdr. Aray: Myyn edlmdr k, terror aksyas Ermnstan kfyyat trfndn hazrlanm, separat "Sadval" lzg tklatnn zvlr trfndn kerlmdr. stntaq v mhkm l sbuta yetrlmdr k, 1992-c ln vvlrnd Ermnstan Respublkasnn xsus xdmt orqanlar "Sadval" tklat l gzl laq yaratm, onu malyyhdrrk, Azrbaycana qar stqamtlndrmlr. 1992-c l-d Ermnstandan Dastana "Sadval"n yaraqllar n vertorlyotlarla kll mqdarda slah, dy srsat, partlayc maddlr gtrlm v Azdrbaycann mal rayonlarnda tklatn fallarna paylanmdr. 19921993-c llrd ermn kfyat trfndn Ermnstan Respublkasnn Nar v Arzn rayonlarnda, elc d Dastan Respublkasnn razsnd gzl hrb tlm mq bazalar yaradlm, bu drglrd 100- yaxn "sadval" Ermnstandan glm tlmatlarn rhbrly altnda xsus terror-txrbat hazrl kemdr. Hmn terrorularn 30 nfr Bak metropoltenn "20 yanvar" stansyasndak partlayla laqdar cnayt msulyyatn clb olunmudur. 13 aprel 1994c l Dastan Respublkasnn "Daqestanske Oqn" stansyas yaxnlnda "Moskva-Bak" srnn qatar partladlm, 6 nfr hlak olmu, 3 nfr yaralanmdr. 3 yul 1994-c l Bak metropoltennn "28 may" v "Gnclk" stansyalar arasnda elektrk qatarnda partlay trdlm. 14 nfr hlak olmu, 54 nfr mxtlf drcl bdn xsart almdr. Aray: Terror aksyas Azrbaycan Respublkasnn vtnda, mllytc lzg Aslanov Azr Salman olu trfndn trdlmdr. A.Aslanov Qaraba urunda gedn dylar zaman sr dm v Ermnstan Xsus Xdmt orqanlar trfndn mxf mkdala clb edlmdr. stntaq v mhkm prosesnd sbuta yetrlmdr k, Aslanovun terroru km hazrlanmasnn "deoloj tmnatnda" ermn separat mllt ekstremzmnn deoloqlarndan br pub-lsst Zor Balayann v Dalq Qaraba ermn separatlarnn lder, hazrda Ermnstan Respublkasnn Prezdent Robert Koyaryann trak olmudur. 1994-c ln may ayndan qvvd olan atks, hmnn Azrbaycan trfnn gstrdy tbbslr faktk surtd eyn yaxtda mnaq zonasnda dy mlyyatlarnn v Azrbaycann cbh xttndn uzaq rayonlarnda Ermnstan Respublkasnn terroruluq falyytnn dayandrlmasna rat yaratd. Bu br daha gstrr k, hm brbaa hrb tcavz, hm d dnc hal v mlk obyektlr ynlm terroruluq Ermnstan Respublkasnn Azrbaycan Respublkasna qar yerdln vahd dvlt syastnn trkb hsslrdr. Ermn trfnn mnaqnn slh yolu l nzama salnmasn sn kld uzatmas sbut edr k, regonda vzyyt grgnlcy halda Ermnstan Respublkas dnc haly qar terror taktkasna dvlt syastnn trkb hsss km yendn l ata blr.

AZRBAYCAN RAYONLARNN ERMNSTAN TRFNDN AL OLUNMASNN XRONOLOGYAS 18 sentyabr 17 fevral 26 fevral 8 may 18 may 2 aprel 7 yun 23 yun 23 avqust 24 avqust 31 avqust 29 oktyabr 1988 1992 l992 1992 1992 1993 1993 1993 1993 1993 1993 1993 Xanknd Xocavnd Xoal ua Lan Klbcr Adr Adam Fzul Cbrayl Qubadl Znglan

XOCALNN AL RFSND AZRBAYCAN KNDLRNN ZBT OLUNMA XRONOLOGYAS 30.10.91 Tu, Slaktn kndlr 12.11.91 Ahulluknd 19:11.91. Xocavnd knd 15.12.91. Cmllknd 21.12.91. Nblrknd 23.12.91. Melknd 25.12.91. Hsnabad knd 28.12.91. Krkcahan qsbs 21.02.92. Qaybal knd, Mahbyl, Aa v Yuxar Quular kndlr 15.02.92. Qaradal knd

XOCAL FACS BEYNLXALQ CNAYT OLARAQ ERMNSTANN AZRBAYCAN XALQNA QAR APARD MQSDYNL SOYQRM SYASTNN TRKB HSSSDR Ermnstan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqs dvrnd Azrbaycan xalqna qar n dhtl cnaytlrdn br 1992-c l fevraln 25-dn 26-na ken gec Azrbaycann

Dalq Qaraba blgsndk Xocal hrnd tarxd nsanla qar trdln grnmm vhlklrdn brdr. Br gecnn nd yzlrl gnahsz nsan xsus qddarlqla mhv edlb. Xocal hrnn alnn facl ntclr bunlardr: 613 nfr, o cmldn 106 nfr qadm v 63 uaq qtl yetrlb, 487 nfr kst olub, 1275 adam ermn srlynn dhtlrndn keb, 150 nfr tkn db, hrn z s yerl-yeksn edlb. Bu facnn ntcsnd onlarca uaq, qadn v qoca glllnb. Ermnstann slahl qvvlr v muzdlular btv allr mhv edb, nsanlar amanszcasna qtl yetrmlr: adamlarn drs soyulub, qulaqlar kslb v balarnn drs syulub xarlmdr.

I.

XOCAL SOYQRMMN BEYNLXALQ CNAYT KM SCYYS

Soyqrmn hquq mzmunu BMT Ba Mclsnn 9 dekabr 1948-c l tarxl 260 () sayl qtnams l qbul edlm Soyqrm cnaytnn qarsnn alnmas v czalandrlmas haqqnda Konvensya l myyn olunmudur v hr hans mll, etnk, rq, yaxud dn qrupu tam v ya qsmn mhv etmk mqsdl trdln aadak hrktlrdn bartdr: - bu cr qrup zvlrnn ldrlms; - bel br qrup zvlrn ar bdn xsart, yaxud ql pozunluq yetrlms; -hr hans qrup n qsdn onun tam, yaxud qsmn fzk mhvn nzrd tutan hyat rat yaradlmas; -bu cr qrupda doumun qarsn almaa ynldlm tdbrlrn grlm; -uaqlarn zorla br nsan qrupundan alnb baqasna verlms. Soyqrm cnayt n xsus nyytn olmas zrur nsr aylr. B soyqrm cnaytn obyektv chtn gr oxar beynlxalq cnaytlrdn frqlndrr. Soyqrm cnaytn tkl edn mllrdn hr br z xaraktern gr urlu, blrkdn v ehtyatszlq ntcsnd trdl blmz. Eyn zamanda hmn mllr trtmk nyyt v onlarn mmkn ntclrnn mumn drk edlms mln soyqrm km tvsf n kfayt deyldr. Burada cnaytkarlarn fkrnn xsus stqamtn v ya mln neqatv ntclr l bal vvlcdn mvcud olan konkret nyyt ortaya xarmaq tlb olunur. Qabaqcadan xsus olaraq dzldlm pusqulardan qab cann qurtarmaq styn azraycanl mlk halnn avtomat, pulernyot v baqa slahlardan gllbaran edlms mhz soyqrm nyytn sbut edr. Hmn cnaytn azrbaycanl mll qrupuna qar ynlms d danlmaz faktdr. Soyqrm cnaytn thll edrkn onun sas nsrnn mvcud olmas aydnlar: - tannan mll, etnk, rq v ya dn qrupun olmas; -bu cr qrupu tamaml v ya qsmn mhv etmk nyytnn olmas (mens rea); - tannan qrupla bal soyqrm hrktlrndn hr hans brnn trdlms (actus reus). Deml, soyqrm akt hkmn mll, etnk, rq v ya dn qrupa qar ynltmldr. Baqa qrupa, msln, syas v ya sosal qrupa qar ynln bu cr hrktlr soyqrm km qymtlndrl blmz. Soyqrm anlay qadaan olunmu mln mum ntclrn dar konkret nyytn olmasn tlb edr. Soyqrm cnaytnn tvsfedc lamt km nyyt znd br ne cht brldrr:

-nyyt, tsadf, bu v ya dgr konkret qrupa mxsus olan br, yaxud br ne xsn deyl, qrupun mhv edlmsndn bart olmaldr. Frqn xsyyt yox, mhz myyn qrupa mnsubluu soyqrm qurbanlarn tyn etmk n hlledc meyardr; -nyyt z-zlynd, baqasndan frqlnn br qrupun mhv edlmsndn bart olmaldr. Soyqrm btv nsan qrapunun mvcudluu hququnu tanmaqdan mtnadr.Adamldrm (hemosd) s ayr-ayr nsan varlqlarnn yaamaq hququnun tanmaqdan mtna km scyylnr. Deml, actuz reus (qadaan olunmu ml) br adamla mhdudlaa blr, lakn mens rea (nyyt) qrupun mvcudluu lehn ynlmldr; -nyyt, qrupun "tamaml v ya qsmn" mhv edlmsndn bart olmaldr. -nyyt mhz, mll, etnk, rq v ya dn qruplardan brnn mhv edlmsndn bart lmaldr. Soyqrm cnaytn gr msulyytn ortaya xmas n myyn qrupun tamaml v ya qsmn mhv edlmsndn bart son ntcnn ld olunmas tlb km qoyulmur. Bunun n hmn cnaytn obyektv chtn edn mllrdn hr hans brnn myyn qrupun tamaml v ya qsmn mhv edlms nyyt l trdlms kfaytdr. Soyqrm cnaytnn obyektv chtn ad olan mhvetm anlay qrupun n mxtlf vastlrl csmn mhv olunmasn bldrr. "Barselona Trakton" zr qrarnda BMT-nn Beynlxalq Mhkms soyqrm aktlarnn qadaan olunmas l bal hdlklr erqa omnes hdlklr adlandrmdr. Beynlxalq Mhkm soyqrm cnaytnn qarsnn almmas v czalandrlmas haqqnda Konvensyann sasnda duran prnsplr beynlxalq adt hququnun br hsss, btn dvltlr n mcbur xarakter dayan normalar km tanmdr.

XOCAL SOYQRMNN BEYNLXALQ CNAYT KM TANNMAS N SAS VERN HQUQ SNDLR

BMT Bas Mclsnn 9 dekabr 1948-c l tarxl 260 () sayl qtnams l qbul edlm Soyqrm Cnaytnn Qarsnn Alnmas v Czalandrlmas haqqnda Konvensya. Nrnberq Hrb Trbunalnn Nzamnams (Nzamnamd brbaa soyqrm cnayt gstrlms d, hmn cnayt tkl edn mllr nsanlq leyhn cnaytlr v mharb cnaytlr km nzrd tutulmudur). Yuqoslavya Beynlxalq Cnayt Trbunalnn Nzamnams (mad.4). Ruanda Beynlxalq Cnayt Trbunalnn Nzamnams (mad.l). Beynlxalq Cnayt Mhkmsnn Statusu (mad.6). Azrbaycan Respublkasnn Cnayt Mclls (mad. 103). Azrbaycan Respublkasnn Prezdentnn "Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda" 26 mart 1998-c l tarxl frman.

. XOCAL SOYQRMNN BEYNLXALQ HQUQ NTCLR

Beynlxalq hquq soyqrm cnayt l laqdar aadaklar myynldrmdr: Soyqrm cnayt trtm xslrn cnayt mhakms v czalandrlmas labddr. Soyqrm cnaytnn tkc cralar deyl, soyqrm trtmy su-qsd, soyqrma brbaa v aq thrklk, soyqrmda trak etmk d cnayt msulyyt dourur. Soyqrm cnayt trtm xslr unversal yursdksya prnsp ttbq olunmaldr. Soyqrm cnaytn trtmkd mrn crasna stnad, xs cnayt msulyytndn azad etmr. Soyqrm cnaytnn trdlmsnn qarsnn alnmas n tdbr grmy gr rhbr xs msulyyt dayr. Soyqrm cnaytlrn cnayt msulyytn clbetm mddtlr ttbq edlmr. Soyqrm cnaytn gr qanunun retrorktv ttbqn yol verlr. Soyqrm cnaytn trtm xslr cnayt msulyytn clb edlms n tlb edn dvlt verlmldr Bellkl, ermnlr trfndn Xocal hals olan etnk azrbaycanllara qar trdlm btn mllr beynlxalq hquq sndlrn uyun olaraq soyqrm km qymtlndrlr v beynlxalq hquq prnsplrn gr bryyt qar cnayt saylr.

V. XOCAL FACSNN BEYNLXALQ CNAYT OLARAQ ERMNSTANN AZRBAYCAN XALQNA QAR APARD MQSDYNL SOYQRM SYASTNN TRKB HSSS OLMAS FAKTNN DNYA CTMAYYTN ATDRLMAS Azrbaycan MEA nsan Hquqlar nsttutunun Ekspert urasnn 19 fevral 2002-c l tarxl clasnda qbul edlm "Xocal facs beynlxalq cnayt olaraq Ermnstann Azrbaycan xalqna qar apard mqsdynl soyqrm syastnn trkb hsssdr" adl bu snd Azrbaycan Respublkas Mll Mclsn, habel Trky, Grcstan, Rusya v dgr dvltlrn parlamentlrn, BMT nsan Hquqlar Al Komssarl, Avropa uras Parlament Assambleyas, Avropa uras nsan Hquqlar Ba Drektorluu, ATT-n Parlament Assambleyas v ATT-n Demokratk Tssatlar v nsan Hquqlar Brosu km beynlxalq tklatlara, o cmldn mll v beynlxalq qeyr-hkumt nsan hquqlar mdafs tklatlarna, Azrbaycan dasporunu tmsl edn mrkz v brlklr gndrlckdr. Azrbaycan Mll Elmlr Akademyasnn nsan Hquqlar nsttutunun analtk nformasya nrkz

DAR AACLAR KLM LAN 10 l vvl bu hr al edn ermnlr ancaq onlara mxsus qeyr-nsan vhlklr trtdlr. R.Nadrolu.

1992-c l may aynn 18-d ermn separatlar bzm lky qar allq syastn davam etdrrk Azrbaycann Lan hrn al etdlr. Dnc halnn mhv edlms stqamtnd zlrnn nsanlq leyhn yrtdklr syast uyun olaraq ermnlr Landa da "frqlndlr". Azrbaycanllara qar olan nfrtndn doan ermn vhlynn ahdlr arasnda xarc lklrdn glm ktlv-nformasya vastlrnn nmayndlr d vard. Bu mvzu l bal xarc mtbuat aradran poltoloq Rvn Novruzolu "Ryter" agentlynn mxbr Vanor Bennetn yayd mlumat msal gtrr: "Lan urunda gedn dyn zlr dzlmzdr... Rsm Yerevann nmayndlr byan edr k, Landa yaayan krdlr zlr caz verblr k, rzaq v tbb lvazmatn danmas n humantar kordor km bu yoldan stfad olunsun... Amma k gn sonra Landan kend hl d drlrd sahbsz qalm meytlr grdm... Yerl jurnalst Me ded: "Baxmaym. El eylr var k, szn ora baxmanz olmaz. V el suallar var k onlar vermmlsz..." (19 may 1992-c l, lav mlumat Moskva, "MQ", hmn tarx, sh. 2.) Lan yolu ldrlm, gll l dlm-dek edlm nsan csdlr l dolu d. V.Bennet hmnn yazr k, ona gnc verlrk ldrlm nsanlarn csdlrn baxmaa caz vermrdlr. "Onlardan bzlrnn balar kslmd" deyrk, bu jurnalst qadn qeyd edr v zn sz verr k, br daha "Bu yrnc qddarlqla dolu olan yer glmyck". Qddarlq shnsnn daha br epzodu. 18 may 1992-c ld Lann Qaraqlaq kndnd (qrb raz) saat 13.50 dqqd 9-11 yalarnda 8 qz ua glllnmd. Onlardan drd Hacl knd saknlr d. R.Novruzlunda olan mlumata gr V.Bennet bu hadsn lent almaq myssr olmudu. Ancaq ngltry dnrkn gzl xdmt orqanlar (M-6) ondan bu lent alblar. R.Novruzolunun szlrn gr, hl Lann alndan 3 gn vvl 15 mayda mayor Abram Arakyann balq etdy muzdlular rotas Sadnlar kndn hcum edr. Shr gn kndn 13 sakn sr gtrlr. ld olan mlumatlara r, onlardan bzlr bu gn km ermn thlkszlk xdmtnn hbsxanasnda saxlanlr. Mayn 19-da sa qalm srlr Sonasar kndndk sr drgsn gndrrlr. Bu drgd hr ey satlrd. lm ayanda olan azrbaycanl srlr drmanlar verlmd. Burada a xalatl cllad rolunu azrbaycanl uaqlar zrnd alasmaz vhlklrl dolu tcrblr aparan hkm-terrorst (onu baqa cr adlandrmaq olmaz) Ada Nersesovna Saakyan oynayrd. Bu aln trm frtnn lnd olan uaqlar n xsus qbrstanlq salnmd. El gn olurdu k, bu qbrstanlqda 36 uaq basdrlrd. Bu haqda mlumat lk df 1992-c l mayn 27-d dplomat Franesk Vendrell trfndn BMT-nn Uaq Fonduna verlmdr (BMT: "Uaq Fondunun hesabat v mlumatlar". 1992.X-9). Ermn vhlynn daha br ahd, ran jurnalst Syyar Hseyn ermnlrn Lan kndlrnd qurduqlar dar aaclarndan yazr: "Dar aaclarnn grkm mn dht gtrmd... Alxasl kndnd br-brnn yannda quradrlm dar aaclarndan k qadn aslmd... Blmrm, blk d onlar ana-bala dlr... Ancaq bu mnzr dnyan rqqt gtr blr, ry olan hr ks dnmy vadar edr. Br kmk lmz uzada blmrdk, ancaq Allaha onlarn balanmas n dualar edrdk... randa bu kadrlar he ks drc etmd..." ("Lan gndly". "Murtuza qardalar" nryyat. 1995-c l. sh.52). Qeyd edk k, 1993-c ld myynldrlmdr k, o aslan qadnlar mrova Hcr jdr qz (1942-c ld anadan olmu, pasport: X-VQ, N: 469214) v Abdullayeva Rby Aslan qz (1950-c ld anadan olmu, pasport: X-VQ , N: 312612) mlr. Aslm k azrbaycanl qadnn kl 1992-993-c llrd "Zartunk" (Lvan), "Ararat" (Trky), "Araz" (ran), "Varetu" (AB) mtbu orqanlarnda drc edldkdn sonra ermn terrorstlrnn clafl br daha sbut olundu. Burda hmn qadnlar Xankdnd azrbaycanllar trfndn aslm ermn qadnlar km qlm verrdlr. Bundan baqa bu dhtl shnn ks etdrn vdeokadrlar ermenlr br ne festvallarda uur qazandrmd: Kalfornyada kerln s-ndl flmlr festvalnda "Hvskarlarn sndl kadrlar" (gm medal); Parsd kerln eyn adl festvalda qzl medal almlar.

R.Novruzolunun szlrn gr, onun apard tdqqatlara sasn ermnlrn Azrbaycan razsnd trtdklr vhlklr sbut eden sndlr v lentlr dvlt arxvlrnd, publsstlrd, br ox lklrn ngltrnn, AB-n, rann, Almanyann, Rusyann, Fransann xsus xdmt orqanlarn arxvlrnd saxlanlr. "Bu dvltlr rsm mract etmk lazmdr. Mn el glr k, Dvlt Neft Fondundan hmn lklrdn bu materallarn alnmas n myyn mbl ayrlsa, he br qanun pozuntuluuna yol verlmm olar. Mn tamam baqa ey grrm. 16 may 2001-c ld bz ermnlrn Dalq Qarabadak vhlklrn ks etdrn kadrlara baxa bldk. Ancaq hmn lent almaq n vsat tapmadq. Bzm rsm xslr, nazrlklr hmn lent almaq n pul ayrmaqdan mtna et-dlr. Bel hesab edrm k, Ermnstann zn amaq, onu al v terroru km tantmaq n hmn 17 dqqlk lent kfayt edr"-dey R.Novruzolu fkrn yekunladrd. Trcm etd: S.Aayev. "Qaraba" qzet, 4-24 yun 2002-c l

ERMNLRN AL ETDY RAZLRD ETNK TMZLM V "YANDRLM TORPAQ" SYAST qtsadyyat -Azrbaycann 20% razs Ermnstan Respublkas trfndn al edlmdr; -al ntcsnd 900-dn artq yaay mntqs talan edlm, yandrlm v dadlmdr; -6000 snaye, knd tsrrfat mssss v dgr obyektlr mhv edlmdr; -mum yaay sahs 9 mln mr-dn artq olan 150 mn yaay bnas dadlmdr; -4366 sosal mdn obyekt, eyn zamanda 695 tbb mntqs 927 ktabxana 464 tarx abd v muzey 6 dvlt teatr v konsert studyas mhv edlmdr; -al edlm razlrd knd tsrrfat sahs, su tsrrfat, hdrotexnk qurular, btn nqlyyat v kommunkasya xttlr tam sradan xarlmdr; -al olunmu razlrd dantlar ntcsnd qtsadyata 6 mlrd AB dollarndan artq zyan dymdr.

HAL -Ermnstan Respublkasnn Azrbaycana qar slahl tcavz ntcsnd 20 mndn artq vtndamz oldrlmdr; -50 mndn artq adam yaralanm v kst edlmdr; -1 mlyondan artq adam qaqn v mcbur kkndr; -mnaq zonasnda 4965 nfrdk adam sr dmdr, bunlardan 69 nfr uaq, 320 qadn, 358 nfr s qocalardr.

ERMNSTANDA V DALQ QARABADA SAXLANLAN AZRBAYCANL SR V GROVLARA QAR ANTNSAN MNASBT (Ermn trfndn 1949c l 12 avqust tarx Cenevr konvensyasn pozduunu tsdq edn faktlar) 16 fevral 1994-c ld Ermnstan Respublkas Xarc lr Nazrlynn yayd press-kommunked gstrlrd k, guya qamaa qsd edrkn atma zaman 8 azrbaycanl hrb sr ldrlmdr. Azrbaycan trfnn tlblr ntcsnd Beynlxalq Qrmz Xa Komtsnn vastly l 23 mart 1994-c l tarxnd on azrbaycanl hrb srn meyd Yerevandan Bakya atdrlmdr. 24-25 mart 1994-c l tarxnd meydlr laborator, mhkm-kmyv, mhkmhstoloj, mhkm-boloj, tbb-krmnalst mayndn kerlm v 8 srn ox yaxn msafdn gcgah nahysn alan at ntcsnd qtl yetrldy myyn edlmdr. Csdlrdn n ba nahysnd gll dyn bsd akar edlm hss qalqlar slahn aznn at zaman baa drndyn sbut edr. Dgr hrb srlr s at ox yaxn msafdn, dnlrk, mhvetm mqsdl almdr. Meydlrn mayns zaman onlarn brnd qara cyr, dalaq v ryn xarld, sa-qulaq seyvannn ksldy akar edlmdr. Dgr k meyddn brnn hr k qula, kncsnn s sa qula kslmdr, dgrnn d sns dlb ken gll yaras akar edlmdr.Meydlrdn brnd boazda drn ksk yaras myyn edlmdr. Baqa br meydd s d qfsnn hr k hsssnd br ne qabra smynd oxsayl snqlar akar edlmdr. Sonuncu meydd kskn arqlama (kaxeksya) lamatlr akarlanmdr. 7-8 aprel 1994-c l tarxd Beynlxalq Hquq v Sosal Tbabt Akademyas Ryast Heytnn v byk Brtanyann "Hkmlr nsan hquqlar urunda" tklatnn zv, beynlxalq tatuslu mhkm-tbb ekspert, professor Derek Paunder hmn meydlr tkrar mayndn kerm v lkn ekspertzann ntclrn tsdqlyrk azrbaycanl hrb srlrn eyn slahdan (tapana) gcgah nahysn yaxn msafdn alan at ntcsnd qtl yetrldyn bldrm v srlrn guya "qamaa chd edrkn" ldrlms fkrn rdd etmdr. Ermn grovluundan azad edlm mrlyeva Arzu Bnnt qz ermnlrn grov gtrdklr 30 nfrdn 19-nu, o cmldn, onun hyat yoldan, anasn v bacsn, qaynatasn, qaynn, baldzn v ms arvadn 18 aprel 1993-c l tarxd gllldklrnn ahd olub. 57 yal kem grov Hseynov Hsn Mcd olu tsdq edrk, 23 oktyabr 1993-c l tarxd ermnlr Horadz-Fzul yolunda grov gtrdklr 40 mlk xsn ksryytn glllmlr. Ermn slahl brlmlr Klbcr rayonunu al edrkn 6721 Khs tezlkd lyn radobkdn stfad edrk al mlyyatn laqlndrlm v ona mum rhbrly hyata kermdr. Azrbaycan Respublkasnn Mll Thlkszlk Nazrlynn rado ks-kvyyat xdmt 6-7 aprel 1993-c l tarxd ermnlrn gstrln tezlkdk rado dann akar etmdr. Radodanqda Ermnstann Vardens rayonundak qrargah radostansyasndan Klbcr dy blgsndk radostansyaya sr v grov gtrlm azrbaycanllar hmn vaxt blgy glck beynlxalq tklatlarn nmayndlrndn gzltmk mqsd l ktlv kld glllmk v basdrmaq mr verlr. 61-yal kem grov Alanov Budaq l olu Arkad adl ermnnn 5 azrbaycanl sr Drmbon kndnd (Dalq Qaraba) ar fzk lrd qul km stfad edrk ldrdynn ahd olmudur.

15 sentyabr 1994-c ld grovluundan qaytm Nuhyeva Ras rn qznn mlumatna gr, grovluqda olarkn Lan rayonunun sakn Krmova Smay 2 yal qz Nurlany v zn verln gnclr dzmyrk o zn nthar etmdr. Nurlan bandan v bdnndn ald yaralarn tsrndn grm qablyytn tam trmdr. Ermnlr 15 yal grov Nzakt Mmmdovann gzlr qarsnda atasna dhtl gnclr verm, onun qulaqlarm ksm anas antajlara dzmyrk dl olmu, qzn zn s 4 mn rus puluna alsn satmlar. Ermn hrblr grov gtrdklr Fzul rayonu Krdmahmudlu knd sakn Aayev Mrvt Ft olunu dyrk qulan ksm, llrn mftll arxadan balayaraq aacdan asm v ayaqlarnn altnda ocaq qalayaraq yandrmlar. Mrvt Aayev 19 avqust 1994-c ld grovluqdan azad edlmdr. Ermn grovluundan 1994-c ld azad edlm hmdovlarn ahdlyn gr, 17 avqust 1993-c l tarxd ermnlr Fzul rayonu Qacar kndnn 25 dnc saknn onlarn gzlr qarsnda glllmlr. 30 yal mart Mmmdovann fadsn gr, o Klbcr rayonunun al zaman k az yal ua l grov gtrlmdr. mart Mmmdovann gzlr qarsnda ermnlr skkz mlk xs, o cmlden, onun skkz yal olu Taleh glllm v meydlr yandrmlar. Bundan sonra ermnlr onun zn, 10 yal olu Yadgar v dgr qadn, uaq v qocalar Xankndn apararaq dhtl gnclr mruz qoymula Kem grov Xudyeva Glsm tsdq edr k, anas Aft Mrzyev v babas Aslan Mrzyev ermnlr vhcsn glllyrkn onun nvs lyasov Babk cm yedd aylq m. Qlplr Babkn sa gzn yaralam, lakn buna baxmayaraq ermnlr onu da dgr grovlarla brlkd yalnz drd aydan sonra v hm d malc etmdn qaytarmlar. Hazrda Babkn br gz kordur. 1926-c l tvlldl evelyev Vladmr vanov 22 yul 1993-c ld Adam hrnd grov gtrlb. Onun szlrn gr, ermnlrn mlk haln grov gtrmycklrn, ruslara s mumyytl, toxunmayacaqlarna md edrk Adamn alndan sonra als l brlkd hrd qalb. Lakn ermnlr onun gzlr qarsnda anasn, bacsn v yataq xsts olan qardan glllmlr. O, Adam klrnn brnd partladlm tankn trafnda ldrlm tank heyt l brlkd, tannmaz vzyyt salnm qadn v uaq meydlr grmdr. evelyev Vladmr 28 aprel 1994-c ld ermn srlyndn azad edlmdr. 20 yal Atakyev Frhad Rhman olunun meydnn qalqlarnn mhkm-tbb ekspertzas gstrr k, o mntzm dylmlr v ar gnclrn ntcsnd lmdr. Ermnlr br ox hallarda btv br aln grov gtrmlr. Bel k, 26 fevral 1992-c ld Xocal hrnn al zaman Mmmdovlar alsnn 6 zv, o cmldn qadn grov gtrlmdr. 1993-c ln mart aynda grov gtrln Klbcr rayonunun Klsl knd saknlrndn 15 nfr Qulyevlr alsnn zv d. Hmn ln yul aynda s grov gtrlm Fzul rayon Gorazll knd sa-knlrnn 19 nfr Nuryevlr alsnn zvlr d. Grov gtrlrkn onlardan byynn 80, kynn s cm 4 ya var d.

AZRBAYCAN RESPUBLKASNN SR V GROVLARN HQUQLARNN MDAFS SAHSND HYATA KERDY TDBRLR 1993-c ln fevral aynda svernn Montre hrnd Qafqaz mslmanlarnn dn lder Allahkr Paazadnn btn ermnlrn Katalkosu knc Vazgenl gr kerlmdr. Hmn grd mzalanm brg kommunked Azrbaycan trfnn

tbbs l dgr msllrl yana grov gtrlm xslrn txr salnmadan azad edlms msls d z ksn tapmdr. Lakn sonradan ermn trf zrn gtrdy hdlklrdn mtna etmdr. 9 mart 1993-c l tarxd Beynlxalq Qrmz Xa Komtsnn Moskva nmayndlynd sr v tkn dm, grov gtrlm vtndalarla laqdar Dvlt Komssyasnn sdr Namq Abbasovann Ermnstan Respublkas Mdaf Nazrlynn dar rs Andrank Arakyanla gr kerlmdr. Hr k dvltn Rusyadak sfrlklrn nmayndlrnn d trak etdy bu grd hmn ln mart aynda Jenevrd mzalanmaq n 4 snd layhsnn hazrlan-mas haqqnda razlq ld edlmdr. Azrbaycan trf on gn rznd aadak sndlrn layhlrn hazrlamdr: Grovlarn "hamnn hamya" prnsp l dydrlns v grov gtrmkdn mtna edlms; Yarallarn v ar xst olan srlrn dydrlms; Meydlrn 48 saat rznd dydrlms; Hrb srlrn Cenevr Konvensyalarnn tlblrn uyun saxlanlmasna rayt olunmas. Hmn sndlr Beynlxalq Qrmz Xa Komtsnn Bak nmayndlynn vasts l Ermnstana v Cenevry gndrlmdr. Sonradan ermn trf syas tlblr rl srrk Cenevry glmkdn v sndlr mzalamaqdan mtna etmdr. 1994-c ln avqust aynda BQXK-nn vastly l Azrbaycan trf brtrfl qaydada 27 ermn hrb sr, o cmldn, grovlar azad etdkdn sonra Azrbaycanda br nfr d grov qalmamdr. 1993-1999-c llr rznd aparlan danqlarda (sr, tkn v grovlar problem l bal) Ermnstan Respublkasnn nmayndlr v Dalq Qaraba separatlarnn onlarda cm 50-60 nfr grov v srn olmasn byan etmsn baxmayaraq, bu gndk ermn srlyndn 1327 nfr Azrbaycan vtnda azad edlmdr. tkn dm 4965 nfrdn 783-nn (bunlardan 18- uaq, 43 nfr qadn v 56 nfr qocalardr) hrb mlyyatlarn gednd sr v grov gtrlmsn tsdq edn sbutlar mvcuddur. Onlar ermn srlynd kmn v vaxt, harada grdyn v mmkn saxlanma yerlrn tsdq edn ahdlrn fadlr sasnda syas v anketlr hazrlanmdr. Buna baxmayaraq onlarn sr dms fakt er-mnlr trfndn danlr v onlar VQXK trfndn rsm qeydyyata alnmamlar. Lakn dflrl Bakya, Yerevana v Xankndn sfrlr etm, trkbnd hquq mdafclr Bernhard Klazenn (Almanya), Svetlana Qannuknann (Rusya) v Paata Zakarevlnn (Grcstan) olduu, grov v tknlrn axtar, srlrn azad edlms zr Beynlxalq Axtar Qrupu 1999-cu ld Yerevanda olarkn hmn syahda ad kln 6 azrbaycanl bard mlumat ld etmlr. Myyn olunmudur k, hmn 6 hrb sr ermn srlynd olmu, ancaq ermn trf 6 ldn artq br dvrd dam onlar sr gtrms faktn nkar etmlr. Azrbaycan hr br zaman Beynlxalq mahdlr z razsnd moptornq kermy rat yaradr. Bel k, ermn srlrnn Azrbaycanda axtar mqsd l 25-29 sentyabr 1999-cu l tarxd ATT nmayndsnn trak l hquq mdaflrndn bart qrup Ermnstann v Dalq Qaraban nmayndlr l brlkd Bak hrn glmlr. Ermn trfnn soyldklrnn hqqt uyun olmadn sbuta yetrmk mqsdl qrupa onlarn zlrnn ermn srlrnn saxlandn ehtmal etdklr yerlr baxmaq n rat yaradlmdr. Azrbaycan trf 1999cu ln dekabr aynda Avropa uras Parlament Assambleyasnn syas msllr zr Komtsnd yen tbbsl x etm v br daha tsdqlmdr k, sr, grov v tkn dm xslr ad olan msllr Cenevr Konvensyalarnn mddalar v aadak prnsplr saslanaraq hll olunmaldr: Grov, sr v tkn dm xslr ad olan problemlrn br qayda olaraq humantar problem km qbul edlms v syas mqsdlr n stfad olunmamas; Beynlxalq Qrmz Xa Komts trfndn qeydyyata alnm btn hrb srlrn txr salnmadan azad edlms;

tkn dm xslrn brg axtarnm tkl edlms v axtarda olanlarla bal daxl olmu mlumatlarn txrsahnmadan qarlql mbadls; srlrn mmkn saxlanlma yerlrn humantar tklatlarn v hr hans trfn nmayndlrnn bax kerms n lazm ratn yaradlmas; sr v tkn dm, grov gtrlm xslrl laqdar msllrn hllnd BQXK, dgr hquq mdaf tklatlar v humantar tklatlarla laqlrn genlndrlms v nkaf etdrlms; srlkdn azad edlm xslrn malcsn v reabltasyasna kmk mqsd l, Avropa urasnn zv olan dvltlr mract edlms. Qeyd olunan prnsplr Avropa uras Parlament Assambleyasnn syas msllr zr Komts dstklnm, v bu prnsplr Azrbaycan Respublkas Mll Mclsnn 30 dekabr 1999-cu l tarxl byanatnda z ksn tapmdr.

XOCAL QAQNLARNN BRLM MLLTLR TKLATNA, AVROPA URASNA V AVROPA THLKSZLK V MKDALQ TKLATNA MRACT Dnyann nfzlu beynlxalq tklatlar olan Brlm Mlltlr Tklat, Avropa uras v Avropa Thlkszlk v mkdalq Tklatna mract etmkd mqsdmz 1992-c ln fevralnda Azrbaycann Dalq Qaraba blgsnd ermnlr trfndn trdlm Xocal soyqrm haqqnda hqqtlrn dnya ctmayytnn dqqtn atdrlmas v bu qanl cnayt hquq-syas qymt verlmsdr. Azrbaycann tarxn az-ox bld olan hr br xs blldr k, Qaraban dalq hsssnd yerln v bzm eradan vvl 3-c mnllkdn z br mvcud olan Xocal Azrbaycann qdm yaay msknlrndn brdr. Xocal hrnn razsnd aparlm arxeoloj qazntlar zaman ld olunmu eksponatlar v unkal tarx abdlr yuxarda qeyd olunanlara yan sbutdur. randan Azrbaycana kmlrnn 150 llyn Dalq Qarabada 1978-c ld abd ucaltm ermnlr tarx Azrbaycan torpaqlar hesabna xyal "byk Ermnstan" deyasn realladrmaq mqsd l son k srd xarc havadarlarnn kmy l Azrbaycana qar ardcl allq syastn hyata kerm v zaman-zaman bu mkrl mqsd atmaq n dhtl terror, ktlv qrn, deportasya v soyqrm km br cnaytlrdn bel knmmlr. oxsayl tarx sndlr ahdlk edr k, 1905-1907, 1918-1920, 1948-1953-c llrd Qafqazda z tarx etnk razlrnd etnk tmzlm v soyqrm syastn mruz qalan mlyonlarla azrbaycanl ktlv surtd qtl yetrlm, dd-baba torpaqlarndan deportasya olunmudur. Nhayt, 1988-c ldn balayaraq Azrbaycana qar sassz raz ddalar v ermn separatzm yendn ba qaldrm, he br tarx, syas, etnk sas olmayan Dalq Qaraba ftnkarlna rvac verlmdr. 1988-1989-cu llrd Ermnstanda z tarx etnk torpaqlarnda yaayan 250 mndn .artq azrbaycanl son nfrn km deportasya edlm, bu zaman yzlrl dnc sakn vhcsn qtl yetrlmdr. Ntcd Ermnstan ermnlrn llrl arzusunda olduqlar monorespublkaya evrlmdr. Tssf k, 1988-c ldn balayan sassz Dalq Qaraba mnaqs, Azrbaycan razlrnd meydan sulayan ermn rtcas v bu rtcann qurban olan gnahsz Azrbaycan halsnn ac ztrablar kem SSR rhbrlynn v svl dnyann bgan

skutu l qarland. Bel vzyytdn ruhlanan v stfad edn ermnlr azrbaycanllara qar soyqrm syastn v br-brnn ardnca msl grnmm tarx cnaytlrn hyata kermy mvffq oldular. Azrbaycan razsnn 20 faz, o cmldn Dalq Qaraba nzbat blgsn daxl olmayan 7 rayon Ermnstan slahl qvvlr trfndn al olundu, br mlyondan artq azrbaycanl z dd-baba ocaqlarndan vhcsn qovuldu, on mnlrl adam qtl yetrld, kst edld, grov gtrld. Yzlrl yaay mskn, mnlrl ctma-mdn bnalar, thsl v shyy mssslr, tarx-mdnyyt abdlr, mscdlr, mqdds stay yerlr, qbrstanlqlar yerl-yeksan edlrk msl grnmm ermn vandalzmn mruz qald. Mnaqnn lk llrnd Qaraba Krkcahan, Mel, Quular, Qaradal, Adaban v s. km azrbaycanllar yaayan kndlrnd ermn slahl quldurlarnn trtdklr faclr, terror v ktlv qrnlar, nhayt, Xocal soyqrm "mzlum v cfake ermn" vcdannda bd qara lk km yaayacaq tarx cnaytlrdr. 26 fevral 1992-c ld s XX srn n dhtl faclr hesab olunan Xatn, Xrosma, Naqasak, Sonqm km nsan flaktlr srasna Xocal soyqrm da lav olundu. 1992-c ln fevral aynn 25-dn 26-na ken gec ermn slahl brlmlr kem SSR-y mxsus olan v o dvrd Dalq Qaraban Xanknd (Stepanakert) hrnd yerln 366-c alayn blavast trak l yedd mn nfr qdr azrbaycanl halnn yaad Xocal hrn 5 stqamtdn hcum etdlr. (Hcum zaman hrd 3 mn yaxn adam qalmd). Hmn vaxta qdr Xocal hr artq drd aydan artq d k, ermn slahl brlmlr trfndn tam mhasr vzyytnd saxlanlr, hal tbb xdmt v rzaq sardan cdd zyyt krd. hrd ox sayda xstlr, yarallar, qocalar, qadnlar v uaqlar var d. Aznlam ermn quldurlar zlrnn muzdlu xarc havadarlarnn kmy l hmn gec Xocal hrn yerl-yeksan etdlr. 366-c alaya mxsus oxsayl ar texnkann kmy l hr tamaml dadld v yandrld. lyaln dnc mlk hal dhtl qtlama mruz qald uaqlar, qadnlar, qocalar, xstlr alasmaz vhlkl mhv edld. Ermnlr XX srn sonlarnda svlzasyal bryyt n z qaral olan nvbt tarx cnayt Xocal soyqrmn trtdlr. Bu vh aksyada mqsd hrn btn halsn mhv etmk d. Ancaq srf tsadflr ntcsnd xeyl Xocal sakn tarx ahdlk etmk n sa qald. Ermnlrn Azrbaycan xalqna qar trtdy nvbt genosd Xocal soyqrm ntcsnd 613 nfr mhv edld, 1275 nfr dnc sakn grov gtrld. Onlardan 150 nfrnn taley bu gn d mlum deyl. Fac ntcsnd 1000-dn artq dnc sakn mxtlf drcl gll yaras alaraq kst olmudur. Qtl yetrlnlrn 106 nfr qadn, 83 nfr azyal uaq, 70 nfr ahl qocalar d. kst olanlarn 76 nfr yetknlk yana atmam olanlar v qzlardr. Bu hrb-syas cnayt ntcsnd 8 al tamaml mhv edlm, 25 uaq hr k valdeynn, 130 uaq s valdeynlrndn brn trmdr. hd olanlardan 56 nfr xsus qddarlq v amanszlqla dr-dr yandrlm, balarnn drs soyulmu, balar kslm, gzlr xarlm, haml qadnlarn qarnlar sng l dek-dek edlmdr. Tsvvr etmk bel tndr k, tarxd analoqu olmayan bel qddarlq v vhlk nsan trfndn trdlm, XX srn sonunda, dnyann gz qarsnda ba vermdr! Ancaq dnya blb agah olmaldr: tkc azrbaycanllara deyl, btn svl bryyt qar ynlm bu tarx cnaytn mllf "zabke v mzlum" ermnlrdr. Artq on ldr k, qaqnlq hyat yaayan bz xocallar dnyann btn slhsevr xalqlarna, beynlxalq tklatlara rk ars l, eyn zamanda byk mdlrl mractlr edrk. Szlrdn xah edrk k, bzm bamza gtrln msbtlr, ermn hrb tcavz ntcsnd mbtla olduumuz drdlr soyuq, laqeyd mnasbt bslmysnz. Bz nanmrq k, dnyann ox nfuzlu beynlxalq tklatlar olan BMT, A v ATT, slhsevr qdrtl lklr svlzasyal beynlxalq alm qar meydan sulayan tcavzkar br dvlt Ermnstan haqq-dalt, nzam-ntzama ml etmy mcbur ed blmsnlr!

Bz mn olduumuzu bldrrk k, dnya brly Ermnstan dvltnn Azrbaycana qar hrb tcavzn pslyck, Azrbaycann raz btvlynn tmn olunmasna, br mlyondan artq qaqnn z doma yurd-yuvasna qaytmasna, Ermnstan-Azrbaycan (Dalq Qaraba) mnaqsnn tarx-syas dalt kontekstnd v slh yolu l hlln kmk edckdr. 11 sentyabr 2001-c ld AB-da mnlrl gnahsz nsann ktlv qrnna sbb olmu dhtl terror facsn bz xocalllar drn kdr hss l qarladq. Bu ar br fac bz, n qdr arl olsa da, on l vvl qaytard. nk on l bundan vvl bel br ac msbt bzlr v on mnlrl azrbaycanl qaqn z xs taleymzd yaamq v bu gn d adrlarda, vaqonlarda, yeralt qazmalar-da, zrzmlrd ar qaqnlq hyat yaamaqdayq. Bz Xocal soyqrmnn mcz ntcsnd sa qalm ahdlr 11 sentyabr terrorunu qtyytl pslyrk BMT-y, A-y v ATT-, dnyann btn mtrqq ctmayytn byk mdl nvbt mractmz edr, Xocal soyqrmna da hquq-syas qymt verlms zrurtn svlzasyal beynlxalq almn br daha nzrn atdrmq. XX srn n dhtl msbtlrndn brn yaam bz xocallar dnya xalqlarnn slh v mn-amanlq urunda brg mbarzy sslyrk. Bz dnyann btn beynlxalq tklatlar v slhsevr, nfuzlu dvltlr qarsnda hycan tbl alaraq hamn yer znd mharb ocaqlarnn sndrlms n sfrbr olmaa, slh v mn-amanlq ratnd yaayan, gn-gndn klnn azad, xobxt nsan cmyyt urunda mbarzy arrq! (Mract Bak hrnd Xocal rayon qaqmlarnn 20 fevral 2002-c l tarxl toplantsnda qbul olunmudur)

XOCAL SOYQRMNN ONUNCU LDNM L LAQDAR AZRBAYCAN RESPUBLKAS MLL MCLSNN BYANAT Xocal soyqrmnn 10-cu ldnm bu gnlr Azrbaycanda drn hzn rsnd qeyd edlr. Bu qddar v amansz soyqrm akt nsanln tarxn dhtl terror hadslrndn br km daxl olmudur. 1992-c l fevraln 26-da Ermnstan Respublkasnn slahl brlmlr, Dalq Qarabadak yerl ermn yaraqllar v kem Sovet Ordusunun 366-c motoatc alay Azrbaycann ayrlmaz hsss olan Dalq Qaraban Xocal hrn bsbtn mhv edrk, nsanla slnmz lk olan soyqrm akt trtmlr. Cm br nec saat rznd 613 nfr dnc hal, o cmldn 63 uaq, 106 qadn, 70 qoca yalnz azrbaycanl olduuna gr qddarcasna, dzlmz gnc verlmkl ldrlm, 487 nfr ar xsart yetrlm, 1275 sakn - kmksz qocalar, uaqlar, qadnlar grov gtrlrk alasmaz zlm, thqrlr v hqart mruz qalmdr. Ermn hrblr ldrdklr nsanlarn balarnn drsn soymu, mxtlf zalarn ksm, krp uaqlarn gzlrn xarm, haml qadnlarn qarnlarn yarm, adamlar dr-dr torpaa basdrm v ya yandrmlar. Azrbaycan Respublkasnn o dvrdk prezdent Ayaz Mtllbovun v dgr rhbrlrnn cnaytkar shlnkarl ermn mlltlrnn bu dhtl facn trtmsn rat yaratmdr. Hakmyytl mxalftn qarlql tthamlar v syas mbarzs ntcsnd Xocalnn mdafs lazm svyyd tkl edlmm, hrn dnc halsn he br kmk gstrlmmdr.

Xocal hrnd trdlm mdh cnaytn xarakter v mqyas bu soyqrm aktnn BMT Ba Mclsnn 1948-c l 9 dekabr tarxl 260 () nmrl qtnams l qbul edlm "Soyqrm cnaytnn qarsnn almmas v czalandrlmas haqqnda" Konvensyada fad olunmu mddalara tam uyun gldyn sbut edr. Bu ktlv v amansz qrn Azrbaycann dvlt mstqllyn v raz btvlyn qar evrlm terror syastnn tzahr olmaqla, tkc azrbaycanllara qar deyl, mumn nsanlq leyhn trdlm qddar cnayt aktdr. Ermn mlltlr Xocalda bu soyqrm mln trdrkn doma torpan qsbkarlara vermk stmyn Azrbaycan xalqn qorxutmaq, onun mbarz zmn qrmaq v mhv etmk nyyt gdmlr. Tssf douran haldr k, dnya brly dvltlr arasnda svl brg yaay qaydalarnn hakm olduu XX srn sonlarnda Ermnstan Respublkasnn Azrbaycann raz btvlyn qsd etmsn, qonu dvlt torpaq ddalarn hyata kermk n allq mharbs v etnk tmzlm aparmasna, Xocal soyqrm km dhtl cnaytlr trtmsn bgan yanam, tcavzkarn clovlanmas n tsrl beynlxalq tdbrlr grmmdr. Qsbkar dvlt olan Ermnstan trafnda yaradlm bu czaszlq mhtnn ntcsdr k, ndydk lkmzn razsnn 20 faz, yn Dalq Qaraba v onun trafndak 7 rayon Ermnstan slahl qvvlr trfndn al olunmu, 1 mlyondan ox azrbaycanl yerndn-yurdundan ddrgn salnmdr. al olunmu torpaqlarn azad edlmsn dar BMT Thlkszlk urasnn drd qtnamsn (822, 853, 874 v 884 nmrl qtnamlr), Avropa uras Parlament Assambleyasnn, ATT-n Budapet, Lssabon v stanbul sammtlrnn sndlrn mhl qoymayan Ermnstan Respublkas Azrbaycann raz btvlyn tanmaqdan mtna edr. Dalq Qaraba razsnd tkc Ermnstandan deyl, dgr lklrdn d gln terrorularn hazrlanmas, Azrbaycan xalqna qar yen cnaytlrn tkl edlms n drglr yaradl-mdr. Burada narkotk vastlrn dvryysndn v nqlndn, slah alverndn ld edln glr terror mqsdlr n stfad olunur. Azrbaycan xalqna v dgr qonu dvltlr qar soyqrm v terror Ermnstanda dvlt syast svyysn qaldrlmdr. Ermn mlltlynn mqsdlrn nal olmaq n he br rkn vastdn knmyn yerl v beynlxalq terroru tklatlarn bu lkd srbst falyytn hr cr rat yaradlmdr. Son yz ldn artq br dvrd ermn xalqnn br ne nsl mll mstsnalq, Azrbaycan xalqna v dgr xalqlara qar dmnlk ruhunda trby edlmdr. Bu nfrt deologyasnn trtdy facl ntclr tarxdn yax mlumdur. XX srn sonlarndan etbarn byk dvltlrn hmaysndn stfad edn ermn mlltlr "Byk Ermnstan" yaratmaq xlyasna dm, dda etdklr razlr yerl saknlrdn tmzlmk nyyt l Qafqazda ktlv terror aktlar v qrnlar trdrk, yz mnlrl gnahsz azerbaycanln qtl yetrmlr. 1905-1907-c llrd rvanda v Zngzurda (masr Ermnstan Respublkas ra-zsnd), Tflsd, Bakda, Naxvanda, Gncd, Qarabada, 1918-1920-c llrd Bakda, amaxda, Qubada, Muanda, Lnkranda dnc haly amanszcasna dvan tutulmudur. Azrbaycan xalqna qar dmnlk syast Sovet hakmyyt llrnd d davam etdrlm, SSR-nn ermnprst rhbrlynn kmy l 1948-1953-c llrd, habel 1988-1989-cu llrd qsa br vaxt rsnd Ermnstandan yarm mlyona yaxn azrbaycanl deportasya edlm, yaxud qovulmu, yzlrl azrbaycanl mll mnsubyytn gr ldrlmdr. Ermnlrn bu qanl v avantrst syast k mlyondan ox azrbaycanlnn ayr-ayr vaxtlarda etnk tmzlm v soyqrm syastn mruz qalmas l ntclnmdr. Bu gn Ermnstanda br nfr d azrbaycanl qalmamdr. Ermn rnlltlr qarlarna qoyduqlar mqsd nal olmu, Ermnstan monoetnk dvlt evrmlr. Azrbaycan xalqna qar soyqrm v deportasya syast lap vvldn gen mqyasl nformasya mharbs l mayt olunmudur. Ermn "almlrnn" sylr l btn Qafqazn tarx saxtaladrlm, ermnlrn tarx rdlrk qdmldrlm, azrbaycanllara qar kskn mnv tcavz kampanyas aparlmdr. Qafqazda ba vern hadslr urlu surtd thrf olunmu, dnya ctmayytnn nzrnd "zabke,

mzlum v ncdlm ermn xalq" obraz yaradlmdr. Azrbaycan xalqna qar dmnlk v soyqrm syastn prdlmk, qonu dvltlr raz ddalarna v bunu hyata kermk vasts km sedklr allq mharbsn, ermn beynlxalq terrorzmn haqq qazandrmaq n ermn mlltlr guya 1915-c ld ermnlrn soyqrmna mruz qaldqlar bard uydurmalar ortaya atmlar. Bellkl, sl tcavzkar v cnaytkar zn tcavzn v cnaytn qurban km qlm verrk, beynlxalq ctmayyt adrmaa sy gstrmdr. N qdr qrb olsa da, Xocal facs km real soyqrmna gz yuman bz lklrn parlamentlr "ermn soyqrm" fsansn mzakr mvzusuna evrm, htta tarx hqqtlr etnaszlq gstrrk, bu bard daltsz qrarlar da qbul etmlr. Ermnstan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqsnn slh yolu l nzama salnmas sylrnn Ermnstan trfndn ndydk boa xarlmasnn sbblrndn br d mhz budur. Azrbaycan Respublkasnn Mll Mcls hesab edr k, dnya ctmayyt, nhayt, tcavzkar z ad l armal, Ermnstan Respublkas trfndn al olunmu Azrbaycan razlrnn azad edlmsn, qaqn v kknlrn doma yurdlarna qaytarlmasna kmk gstrmldr. Azrbaycan Respublkasnn Mll Mcls Brlm Mlltlr Tklatna, Avropada Thlkszlk v mkdalq Tklatna, Avropa urasna, Mstql Dvltlr Brlyn, dgr beynlxalq tklatlara, dnya lklrnn parlamentlrn v hkumtlrn mract edr k, Ermnstan Respublkasnn rhbrly trfndn tkl olunmu v Dalq Qarabada onun kmy l hakmyyt qanunsuz zbt etm ermn mlltlr trfndn Azerbaycan xalqna qar trdlm Xocal soyqrmn tansnlar v pslsnlr, Ermnstan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqsnn beynlxalq hquq normalar v prns-plr sasnda daltl hll n llrndn gln srgmsnlr. Xocal soyqrm km dhtl cnaytlr czasz qalmamaldr. Azrbaycan Respublkasnn Mll Mcls byan edr k, Azrbaycan dvlt mvcud mkanlarn hamsndan stfad edrk, znn raz btvlynn brpasn tmn edck, Xocal facsnn sl beynelxalq hquq-syas qymt almasna, onun deoloqlarnn, tklatlarnn v cralarnn layqnc czalandrlmasna nal olacaqdr. (Byanat Azrbaycan Respublkas Mll Mclsnn 2002-c l 26 fevral tarxl clasnda qbul edlmdr).

OXUCUYA 1988-c ldn balanm Qaraba mnaqs Ermnstann Azrbaycana qar raz ddas, elan olunmam mharbs davam etmkddr. Azrbaycan torpaqlar hl d al altnda qalmaqdadr. Bu gn Ermnstan Grcstana, Trkyy, Rusyaya qar raz ddalar l ftnfsadlar trtmkddr. Ermnstan terror yuvasna, terrorularn vtnn evrlmdr. Terror artq dvlt syast svyysnd qrarlamaqdadr. z uydurma xlyalarna atmaq mqsdl terroru n mnasb vastlrdn sem mllt danak syast Ermnstanda rsmn dstklnmkddr. 1983-c ld Parjn Orl aeroportunda "Trky hava yollar" tyyarsn partlatm terroru Varujan Karapetyan Fransa mhkmsnn qrar l 2001-c ld azad edlb lkdn srgn edldkdn sonra Yerevan onu qhrman km qarlamdr. Flppnn mll thlkszlyn thlk trdn terroru, bundan vvl Kanada da hbsd olmu Xak Aslanyan 2002-c ld Yerevana srgn edlr. Budur ermn terrorunun bugnk tzahrlr! Bunu ham blmldr! Bsdr! Dnya zn "mzlum", "genosd

qurban" km qlm vern ermnlrn ryakar smalarn ay-dn grml, "tmsah gz yalarna" uymamaldr. Xocal soyqrm XX srn n byk faclrndn brdr. BUNU HR KS BLMLDR: Ldtse facs yaam ex v slovak, Xatn facsn yad edn belorus, Babyar facsn unutmayan ukraynal, Prls facsn nsllrdn-nsllr atdran ltval, Oradur facsn xatrlayan fransz, Sonqm facsnn dhtlrn grm vyetnaml v dgr xalqlarn nmayndlr, Br srdn artq davam edn ermn mlltly v terroruna qar brg mbarz aparmaq lazmdr. 11 sentyabr 2001-c ld AB -da ba verm terror aktndan sonra btn dnyann mum mqsd namn thlksz hyat namn brlm xalqlar bu gn d n sas nsan hquqlar yaamaq v thlksz yaamaq n brg sy gstrmldrlr. Bunu bzdn hd olm yzlrl xocallarn ruhlar v yerl-yeksan olmu, tarx dnm qdm Xocal torpa tlb edr. Artq Xocal facsndn 11 l ker. Ancaq n Xocal drd, n d xocallarn nals yaddan xmr v xmayacaq. Bu fac yaddalardan slnmyckdr. Xocal facs bzm qan yaddamz olacaq. Glk nsllrmz o mdh gecn 26 fevral unutmayacaqdr. QARABA AZAD EDLCK, DADLM HR-KNDLRMZ YENDN QURULACAQDR! BU BZM HAQQMZDR MSTQL AZRBAYCANN RAZ BTVLY BRQRAR OLUNACAQDR!

STFAD EDLM DBYYAT Krl T.K. Qaraba: yalan v hqqt. Bak, 1998. Nsbzad N.L. Azrbaycann xarc syast (1918-1920). Bak, 1996. Gyov R. Qaraban kemn syaht, Bak, 1993. Taqran C. Kemdn gnmz Qaraba msls. Ankara, 1995. . . . : . . . 1989. ., . ( ). , 1996. .. : . , 1990 . . , 1994

 . - (.. 894. .10, 103) MNDRCAT Mllfdn Tarx gerklk Xocal soyqrm Xocal soyqrmna syas qymt Xocal hdlr Xocal ahdlr Xocal drdn dnyaya atdrnlar Xocal facs ayn-ayr dnclrd Ermnstann dvlt terroru syast Bln v agah olun Oxucuya 3 6 28 41 59 117 133 140 166 186 195

Korrektor: Mvq Qurbanov apa mzalanmdr: 20.02.2003 Format: 60x84 1/16. Traj: 500 dd. Hsm: 12.5 ap vrq. Sfar:5. "Qzl rq mtbs" ASC Havva sa qz Mmmdova XOCAL: HDLR, AHDLR (azrbaycan dlnd) "Yen nrlr ev", Bak, 2003