You are on page 1of 77

KASAYSAYAN NG PILIPINAS • 1200, nagsimulang maging tangi ang wikang Tausug mula sa wikang

Butuan.
(Unang Linggo) • 1380, unang dating ng mga muslim [Moro ang tawag ng mga Espanyol]
upang magturo ng Islam sa Pilipinas, sa pulo ng Simunul, Tawi-Tawi, sa
The Spaniards gathered 7,000 islands, gave the thing a name, and made themselves kanluran ng Mindanao.
masters of the place. For 300 years, the natives resisted fiercely, singly at first, then • 1450, itinatag sa Sulu ni Abu Bakr ang unang kaharian [sultanate] ng
in larger and larger groups. And lost each time. In typical islander fashion, it was Muslim.
no big deal.
Saan Mula Ang Lupa?
And then the Americans came.
ANG alikabok na tinatapakan, nasisinghot at nagpapadumi ng damit ay galing sa
Iyan ang dati at lumang kasaysayan ng Pilipinas, naituro at sa kasawimpalad ay sahig ng dagat, nalukot paitaas nang mabundol ng sahig ng Pacific Ocean. Mula
itinuturo pa sa lahat ng Pilipino. Laging English, laging nagsisimula sa pagdating ng naman ang malalaking bahagi ng mga pulo sa bulwak ng mga bulkan sa mga butas at
mga Espanyol, laging tungkol sa mga dayuhan, laging walang katuturan sa mga siwang ng tipak na lupa na lumulutang sa kumukulong bato. Dating akala, kasama ng
katutubo. Laging laos, simula’t simula pa. Pilipinas ang Malaysia at Indonesia sa munting tipak na lupa na iniipit ng 3
naglalakihang tipak:
Kahit gaanong tapat at taos-puso, hindi mahuhuli sa ibang wika ng ‘Once upon a
time’ ang kalooban ng Pilipino, ang pag-unawa at pakikipag-isa ng damdamin sa 1. Sahig ng dagat Pacific, sa silangan;
mga tao ng nakaraan na, sa huling tuusan, ay ang buod at puso ng anumang 2. Tipak ng Australia at India, sa timog at kanluran; at
kasaysayan. Kaya nang mabalita na Tagalog, o Pilipino, o Filipino (whichever) ang 3. Lupa ng China at Japan, sa hilaga.
gagamitin na sa pagtuturo sa mga paaralan, masigla ang naging paghanap ng
kasaysayan ng Pilipinas na sulat sa Tagalog, o Pilipino, o Filipino (alinman) dahil sa
pag-asang mababasa na, sa wakas! ang karanasan ng bayan mula sa paningin ng Ngunit napagtanto nitong 1983 lamang na ang Pilipinas mismo ay 3 o higit pang
katutubo, hindi sa wika (at damdamin) ng dayuhan. magkakadikit na tipak na nagkikiskisan at umuusad sa 3 o higit pang
makakasalungat na tungo.
MAHIGIT 7,100 piraso ang Pilipinas, isang libo lamang ang may tao, kalahati
ay ni walang pangalan, marami ang lulubog-lilitaw sa urong-sulong ng dagat, Bakit umuusad?
46 piraso lamang ang malaki pa sa 100 kilometro cuadrado. Sa dadalawa,
Luzon at Mindanao, nakatira ang 7 sa bawat 10 Pilipino. Bawat kasaysayan ay Ang sapantaha ng mga nag-agham, batay sa mga katibayang nausisa mula nuong
kinakailangang magsimula sa umpisa, kaya ang unang paksa sa kasaysayan ng 1950s, ang kumukulong bato ang siyang nagpapalutang at nagpapagalaw sa iba't
Pilipinas ay kailangang iukol sa pinanggalingan ng kinalalagyan ng bayan. ibang lupain ng daigdig - animo'y takip ng palayok o caserola na itinutulak at
pinaiiktad ng sumusubong sinaing. Ang nasukat na pinakamabilis na usad, hindi sa
Mga Bakas Ng Lumipas (I) Pilipinas, ay 15 sentimetro o 6 pulgada sa santaon, ang pinakamabagal ay 2
sentimetro o kulang-kulang isang pulgada, santaon; karaniwang usad ay kasing bilis
ng tubo ng kuko sa daliri, daw.
• 26,000 - 24,000 SN, may tao na sa Pilipinas.
• 9,000 - 8,000 SN, nasa Pilipinas ang mga magdaragat [Austronesians]. Patuloy ang gitgitan ng mahigit 12 piraso na
• 3,300 SN, nagsimulang humiwalay ang iba’t ibang wikang katutubo mula sa natuklasang bumubuo sa balat ng daigdig,
isang ninunong wika. pati na sahig ng mga dagat. Maraming lamat
• 2,100 SN, nagsimulang mabuo ang wikang Tagalog, Visaya at Manobo at butas dahil sa salyahan, at duon
mula sa humiwalay na mga wika. bumubulwak ang kumukulong bato na
• 600, nagsimula ang kalakal ng makalumang porselana mula China; 300 taon nakabalot sa buong daigdig sa ilalim ng mga
pa bago nagkalakal ng tunay na porselana. tipak. Ang tipak ng Pacific Ocean ang
• 1001, dumating sa China ang mga sugo [ambassadors] mula Butuan. kinikilalang pinakamapanganib sa
kasalukuyan; tinawag na sinsing na apoy
[ring of fire] dahil sa dami ng bulkan at lindol sa paligid nito. Kasama ang Pilipinas bayan bilang “Perla del mar de Oriente” (Mutyang Mahalaga sa
sa sinsing, kasama sa pagsabog ng bulkan, kasama sa lindol. Dagat Silangan).
- Ang pangalang Filipinas ay unang lumitaw sa isang mapa na
Maikling Deskpripsyon ng Pilipinas nalimbag sa Venice nuong 1554 sa pangunguna ni Battista Ramusio,
isang Italyanong heograpiko. Ang Kastilang salita na Filipinas ay
● Sukat: 300,400㎦ nuong lumaon ay napalitan ng pangalang “Philippine Islands” sa
● Bilang ng Pulo: 7,107 islands panahon ng pamamalakad ng Kolonyang Amerika noong 1898.
● Populasyon : Humigit kumulang sa 87 Milyon (estimate: 2005) - Napalitan ito ng pangalang “Republika ng Pilipinas” nuong kinilala
● Kapal ng Tao : 295 katao gada 1 sq. km. ang kanyang kalayaan nuong 1946.
● Nakatira sa Kabayanan : 61% (2003)
● Nakatira sa Kabukiran : 39% (2003) • Isang pangarap na palitan ang pangalan ng Pilipinas:
● Inaasahang mabubuhay ng : 69.9 taon (2005) - Si Artemio Ricarte, isang Katipunang heneral, ay ninais palitan ang
● Bilang ng sanggol na namamatay pagkasilang : 24 sa 1,000 pagsilang pangalan ng Pilipinas ng Rizaline Republic.
● Pursyento ng maypinagaralan : 96% (2005) - Si Ferdinand Marcos ay nagmungkahi na gawing “Maharlika”
● Lahing Pinagmulan : Malay race
(pangalan ng kanyang grupo na kumalaban sa mga hapon nuong
● Uri ng Gobyerno: 6 na taong pamamahala sa ilalim ng isang Presidente
Ikalawang Digmaang Pangdaigdig) ang pangalan ng Pilipinas.
● Pambansang Salita: Filipino, Sinasalita ng karamihan - English
● Relihiyon : Katoliko (83%), Protestante (9%), Islam (5%), Iba pa (3%)
Linguahe at Dialekto sa Pilipinas:
● Pangunahing Syudad : Manila, Baguio, Cebu, Davao
Ayon sa pagsasaliksik ng isang Americanong linguistiko na si Richard
● Sistemang pang Edukasyon: 6 na taon sa elementarya, 4 na taon sa
Pitman, tinatayang nasa 55 uri ng katutubong linguahe at 142 dialekto ang
high school, 4 na taon sa kolehiyo
matatagpuan sa Pilipinas. Lahat ng katutubong salita ay base sa Malay at
● Semestre : Unang semestre, simula Enero hanggang Octubre
Polinisyang salita. Ang pursyento ng mga pangunahing linguahe sa Pilipinas
Ikalawang semestre, simula Nobyembre hanggang Marso
ay:
Bakasyon: Simula Abril hanggang Mayo
1. Cebuanos – Cebu, Western Leyte, Bohol, at Eastern Negros,
Ang Mga Naging Pangalan ng Arkipelago: Zamboanga at iba pa. (24.39%) region 7, 9, 10 at ilan sa 11
2. Tagalog – Central at Southern Tagalog Region (23.82%)
- Nuong panahon bago dumating ang mga Kastila, ang mga dayuhang
Chino ay nakikipagkalakalan na sa Pilipinas. Nuong panahon ng
3. Ilocanos – Ilocos at La Union (11.14%) karamihan ay sa region 1
pamumuno sa China ng pamilya Sung at Ming, taong 900 – 1300 4. Ilonggos or Hiligaynon – Western Negros, Southern Mindoro, at
AD, tinawag na “Mait” – (pulo ng ginto) ang ilang pulo ng Pilipinas, Panay Island (9.99%) region 6 at ilan sa 11
partikular na ang Mindoro. 5. Bicolanos – Bicol Region <Albay, Camarines Norte, Camarines Sur,
- Nuong 1521, panahon ng pagdating ni Fernando Magallanes, Catanduanes, Masbate, at Sorsogon> (6.96%) region 5
pinangalanan niya ang mga kapuluan bilang “Islas de San Lazaro” 6. Waray-waray – Samar and Eastern Leyte (4.62%) region 8
(Mga Kapuluan ni San Lasaro) 7. Ibanags (Cagayanos) – Cagayan (3.80%)
- Ang pangalang Pilipinas ay nanggaling sa salitang Kastila na 8. Pampanguenos (Kapampangans) – Pampanga (3.43%)
“Filipinas”, na ibinigay ng isang Kastilang manlalayag na si Ruy 9. Zambals – Zambales (2.70%)
Lopez de Villalobos nuong 1543AD sa pagpaparangal sa nuon ay
batang prinsipe ng Espana na si Prinsipe Felipe II.
10. Pangasinenses – Panggasinan (2.26%)
11. Iba pa – (6.89%)
- Nuong taong 1751, si Padre Juan J. Delgado, isang Hesuitang
Ang Ingles ang isa sa pinaka gamit na salita sa Pilipinas lalo na sa larangan
manunulat ng kasaysayan, ay tinawag ang Maynila na “Perlas ng
ng politika, edukasyon at komersyo. Sa katunayan, ang Pilipinas ang isa sa
Silangan” dahil sa ito ay naging isa sa mga sentro ng kalakalan sa
mga bansang hindi Ingles ang pananalita subalit isa sa pinaka gumagamit ng
Asya kahit nuong bago pa man dumating sa bansa ang mga kastila.
Ingles bilang salita.
Sa kanyang huling liham, nuong 1896, araw bago maisagawa ang
hatol na kamatayan, tinawag ni Dr. Jose Rizal ang kanyang inang
Ang Pambansang Salita ng Pilipinas: Ipinahag at ipinatupad ni Presidente
Manuel Quezon ang Tagalog nuong 1935 bilang pambansang salita ng
Pilipinas sa pagaakalang ang pagiisa ng salita ay mahalagang aspeto sa Ang mga tao na unang nagka-katawan upang mabuhay nang nakatayo maghapon,
pagunlad sa politika at ekonomiya. araw-araw at habang-buhay, ay tinawag na mga unang taong nakatindig [homo
erectus], natuklasan sa 2 bahagi ng Asia at tinawag na taong Java [Java Man] at
(Ikalawang Linggo) taong Peking [Peking Man].

Unang natuklasan ang bungo ng taong Java


Ang Mapa ng Pilipinas: nuong 1861 malapit sa Trinil, sa Java,
a. Ang mga Rehiyon (17 Rehiyon) Indonesia, ni Eugene Dubois at
b. Ang mga Probinsya (81 Probinsya) inakalang 700,000 taon ang tanda.
Pagkaraan ng 100 taon, nuong 1969,
Ang Edukasyon sa Pilipinas: Ang mga Pilipino ay matindi ang natuklasan ang isa pang bungo ng taong
pagmamahal sa edukasyon. Ang mga magulang sa Pilipinas ay talaga Java sa Sangiran naman, sa Java rin, at natantong 1.7 milyon taon ang tanda. Ang
namang nagtatrabaho ng husay mapagaral lang ang kanilang mga anak. Sa taong Peking ay inakalang kulang-kulang kalahating milyong taon ang tanda
Pilipinas, halos humigit kumulang sa 50 colegio, pribado man o pam-publiko. matapos natuklasan ang bungo sa China, malapit sa Beijing, ngunit hindi matiyak
Ang colegio na may pinakamatandang kasaysayan sa Pilipinas ay ang Santo sapagkat nadurog ang bungo sa bombahan nuong nakaraang digmaan. [Nasabing
Tomas (UST) na itinatag nuong 1611, mas matanda pa sa Harvard University babae daw ang bungo na natagpuan, kaya ang dapat daw itawag ay Peking Woman,
na itinatag nuong (1636) na sinasabing pinakamatandang eskwelahan sa hindi po biro.]
kasaysayan ng Estados Unidos. Dahil sa mga eskwelahang itinatag sa
Pilipinas, wala sa 10% sa kasalukuyang panahon ang bilang ng walang May natuklasang butu-buto ng 3 tao sa kuweba sa Tabon
pinagaralan sa Pilipinas. [Tabon cave], sa Palawan, na nabuhay 24,000 taon SN.
Sabi ng mga nag-agham sa ninuno [anthropologists] na
Para sa Madaling pagpapatakbo ng bansang Pilipinas, hinati ito sa 16 na sila ay taong kasalukuyan [homo sapiens] at hindi mga
rehiyon at 79 na probinsya. Bawat probinsya ay pinamumunuan ng unang tao. Maaari daw na kauri sila ng mga unang
gobernador na inihahalal ng taong bayan para mamuno sa loob ng tatlong katutubo o aborigines ng Australia, ang Koori na dumayo
taon. Ang mga Rehiyon ay ang National Capital Region (NCR), na binubuo mula Asia 60,000 taon nakaraan, at ng Japan, ang Ainu na
ng buong kamaynilaan; ang Cordillera Administrative Region (CAR), isang dumating duon 3 o 4 na libong taon [may nagsasabing
semiautonomous na rehiyon ng mga tribo sa kabundukan ng hilagang Luzon; 10,000 taon] SN. Ang katunayan ay may tao na sa Pilipinas 24,000 taon SN, kung
at ang Autonomous Region of Muslim Mindanao (ARMM), na binubuo ng hindi man higit na maaga pa. Ang katotohanan ay walang nakaaalam kung ano sila,
apat na probinsya sa Mindanao. Ang ARMM ay isang quasi self-governing maliban sa hindi sila Negrito.
region na binuo nuong 1989. Meron itong inihalal na legislative assembly at
pinamumunuan ng gobernador na may kapangyarihang magpairal ng batas
Hindi ba Negrito ang unang tao sa Pilipinas?
Ang Unang Tao
Malamang. Baka naman hindi, maaaring may
ANG lawin, matapos awayin ang panginoon ng ibang nauna. Ang pinakamatandang katibayan ay
dagat, ay lumapag sa isang pulo upang ang tao sa Tabon, kaya masasabing 'katunayan'
magpahinga. Namataan niya ang isang malaki at na hindi Negrito ang unang tao sa Pilipinas.
matayog na punong kawayan. Pinagtutuka, at Ngunit hindi pa matiyak kung kailan dumating
nabiyak ang kawayan. Lumabas mula sa biyas si ang mga Negrito, kaya hindi pa masasabing
Maganda at si Malakas, ang unang tao sa 'katotohanan' ito. Ang mga gamit na bato na
Pilipinas. natuklasan sa Cagayan Valley ay maaaring ilang
daan libong taon ang tanda. Negrito ba o hindi
ang may gawa?
Ang dating sapantaha ay nakarating sa Pilipinas ang Negrito nuong huling tag-ginaw Ang kalakal naman ng Intsik, lalo na ang kanilang mga banga at mangkok, ang
[Ice Age] 30,000 taon hanggang 18,000 taon SN, nang bumabaw ang dagat at umakit sa mga taga-ibang pulo na magkalakal sa Mindoro, pati na marahil ang mga
nakalakad ang tao sa lupang lumitaw mula Vietnam, Indonesia at Malaysia. Iyon ang Hanuno, kaya masagana ang mga Mangyan hanggang dumating ang mga dayong
sapantaha dahil akala walang alam ang Negritong magbangka o maglakbay sa dagat. Muslim na nagtaboy sa kanila sa bundok, gaya ng nangyari sa mga Negrito dati sa
Maaaring totoo ang sapantaha, maaaring mali ang akala. Marunong gumawa ng iba't ibang bahagi ng Pilipinas.
bangka at sagwan ang mga aborigine sa New Guinea at Melanesia, gamit ay palakol
at askarol na batong pinatulis, at marunong mamangka nang maghapon. Marunong Walang sukat ang poot ng mga Espanyol nang matuklasan nilang mga Muslim ang
din kaya ang mga Negrito na gamit din ay bato, at kailan natuto? ilang Hanuno nuong ika-16 sandaan taon [16th century] at pinuksa nila hanggang sa
looban at bundukin ng Mindoro. Napasamang naapi at nalipol ang lahat ng mga
Ang katotohanan ay walang may alam kung kailan o kung saan nanggaling ang Mangyan at Negrito sa matagal na digmaan. Ngayon, patuloy pa rin ang pagkaapi at
Negrito. Kung tutuusin, walang patunay na may Negrito o pagtataboy sa mga Mangyan ng mga dayo mula sa Luzon at Visayas, at ang pagsira
nagkaroon kailan man ng Negrito sa Pilipinas, maliban sa ng mga loggers sa kanilang mga kaingin at pananim sa bundok.
nasa Pilipinas sila. Ngayon at noong matagal na. Walang
patunay sapagkat mahirap matunton sa sukal ng gubat
ang mga gamit nila, ang pamumuhay nilang palaboy- • Ilan sa mga Katutubong Grupo (Indigenous Groups) na
laboy, walang bahay o pirmihang tirahan, o libingan ng matatagpuan sa Pilipinas
patay. Sa Apayao Sa Palawan
1. Apayao o Isneg 13. Tagbanuwa
Sila ang pinaka-hindi-pinansin sa lahat ng tao sa daigdig; Sa Kalinga 14. Batak
sa Pilipinas, iilan na lamang ang natitirang pangkat- 2. Kalinga 15. Tagabato
pangkat [walang tribo ang mga Negrito; angkan-angkan Sa Benquet at Mountain 16. Taut-bato
lamang ang pagsasama-sama nila]. Ang Aeta ng Province 17. Molbog
Zambales, Cagayan at Isabela, ang Agta, Arya, Ata at 3. Ifugao 18. Jama-Mapun
Ati ng Panay at Negros, ang Baluga, ang Batak ng 4. Igorot Sa Surigao del Norte
Palawan at ang Mamanuwa ng Mindanao. Ngunit hindi pa nagtagal, sila ang 5. Ibaloy 19. Mamanuwa
pinakamadanak sa maraming pulo, gaya ng Panay [pinangalanan mula sa tawag nila 6. Kankanay 20. Kalibugan
sa isang halaman, ang aninipay] at ng Negros, pinangalan ng ganuon ng mga 7. Bontok 21. Subanun
Espanyol dahil sa dami nila duon nuon. 8. Benguet Sa Zamboanga del Sur
Sa Isabela 22. Samal
Magkakaiba ang kanilang gawi; ang mga Aeta ng Cagayan at Isabela ay mapusok, 9. Gadang Sa Maguindanao, Cotabato
ang mga Batak ng Palawan ay kimi, maraming bulaklak sa kawatan at patagu-tago Sa Zambales at Sultan Kudarat
sa gubat. Malamang magkakahiwalay at magkakaibang panahon, daan-daan o libu- 10. Negrito o Aeta 23. Manobo
libong taon ang pagitan, ang pagdating nila sa Pilipinas. Sa Quezon 24. Tiruray
11. Ken-uy 25. Iranun
Sa Mindoro 26. T’boli
12. Mangyan Sa Davao Oriental
Sinasabing dinatnan ng mga Mangyan ang mga Negrito sa a. Alangan 27. Mandaya
Mindoro 600 - 700 taon SN at, naitaboy man nila mula sa mga b. Bangon Sa Davao del Sur
dalampasigan, hindi naman nila inapi at kuway c. Batangan 28. Bagobo
nakipagkalakal pa, lalo na ang mga gintong iniluluwas ng mga d. Buhid 29. B’laan
Negrito mula sa bundok. Ang ginto ang naging batayan ng e. Iraya Sa Basilan
kalakal ng mga Mangyan sa mga nagpapabalik-balik na Intsik f. Nauhan 30. Yakan
nuong kaharian ng Sung at ng Ming nuon ika-13 sandaang g. Ratagnon Sa mga pulo ng Sulu
taon [13th century]. Hinayag ng mga Intsik ang kalakal sa h. Tagaydan 31. Tausug
pulo na tinawag nilang Mait, ang pulo ng ginto o Min-o-Lo. i. Hanuno 32. Buranun
Sa Karagatan ng Sulu
33. Badjao 3. Ang Chocolate Hills sa Bohol ay binubuo ng libong bulubundukin.
Kapag tag-araw, simula Pebrero hanggang Mayo, nagkukulay
(Ikatlong Linggo) chocolate ang mga bulubundukin habang natutuyo ang mga damo
na tumubo dito.
• Labingisang Pinakamalalaking Isla sa Pilipinas 4. Cagayan River na may haba na 513 km. ay ang pinaka mahabang
1. Luzon ilog sa bansa. Dumadaloy ito mula sa bundok Caraballo malapit sa
2. Mindanao Nueva Ecija papuntang Babuyan Channel sa may hilagang Luzon.
3. Panay 5. San Juanico Strait – na matatagpuan sa pagitan ng Samar at Leyte
4. Samar ay tinuturing na pinaka makipot sa buong mundo.
5. Negros 6. Tubbataha Reef sa Tubbataha ay isang lugar sa Pilipinas na
6. Palawan nakatamo ng pangalang “World Heritage Site.”
7. Mindoro
8. Leyte
9. Cebu Panahon ng Pakikipagugnayan: (900 AD-1300AD) – ito ay panahon ng
10. Bohol pakikipagkalakalan ng mga tao sa Pilipinas sa mga karatig bansa
11. Masbate
Nuong panahon ng Pakikipagugnayan, ang pangunahing salita na ginagamit
ay ang Malay. Kaya naman hindi katakatakang ang ilang salita sa Filipino ay
• Tatlong mahahabang kabundukan na matatagpuan sa Luzon: may pagkakahawig sa salitang Malay lalot higit sa salitang tumutukoy sa
1. Kabundukan ng Sierra Madre – simula Appari hanggang Quezon, Komersyo. Ang mga halimbawa nito ay:
siya ang pinakamahabang kabundukan sa Pilipinas upa (payment), lako (peddle), gusali (hall), tunay (real), biyaya (grace),
2. Kabundukan ng Cordillera – simula Ilocos Norte hanggang La Union aral (learning), atsara (pickles), patis (brine-salty water), puto (native
at Benguet cake), kalan (stove), pinggan (plate), pagsamba (adoration)
3. Kabundukan ng Caraballo – simula Nueva Vizcaya hanggang Nueva
Ecija Ang mga kaugalian, produkto at ilang tradisyon ng mga Pilipino ay
naimpluwensyahan din ng kulturang Hindu, tulad ng:
• Humigit kumulang sa 50 Bulkan ang matatagpuan sa Pilipinas , 1. pagbibigay ng dowry
2. mga pamahiin tulad ng pagkain ng kambal na saging na maaaring
ang pinaka aktibo ay ang mga sumusunod:
magresulta sa kambal na anak, at ang paglilinis ng mukha ng pusa
1. Iraya sa Batanes
na nagpapahiwatig na may bisitang darating.
2. Pinatubo sa Zambales
3. ang uri ng pananamit tulad ng putong at sarong na nahahalintulad sa
3. Taal sa Batangas
puttee at sari ng mga Indian.
4. Banahaw sa Quezon
4. mga uri ng bulaklak tulad ng sampaguita at champaka
5. Mayon sa Albay
5. prutas tulad ng Indian mango at nangka
6. Bulusan sa Sorgoson
6. mga gulay tulad ng ampalaya, patola, at malunggay
7. Kanlaon sa Negros
7. Hindung mga salita tulad ng:
8. Hibok-hibok sa Camiguin
Ama (father), nanay (mother), asawa (wife or husband), halaga
9. Makaturing sa Lanao
(price), kalapati (dove), kuta (fort), sutla (silk), saksi (witness), tala
10. Apo sa Davao del Sur
(star), raha (king), sandata (weapon), maharlika (noble)
• Bundok na may bukal ng mainit na tubig:
Ang mga minanang salita naman sa mga Intsik ay may kinalaman sa
1. Mt. Makiling sa Laguna pamilya tulad ng:
2. Mt. Bulusan sa Sorsogon
- ate (big sister), kuya (big brother), suki (friend), gunting (scissors),
hiya
• Iba pang mahahalagang lugar sa Pilipinas:
1. Banaue Rice Terraces sa Ifugao
2. Baguio City sa Benguet
Ayaw din ng mga Visaya na sumamba sa Buddhism mula sa India na pinairal sa
kaharian ng Sri Vijaya sa malaking pulo ng Sumatra, sa Indonesia, mula nuong 650
(Ikaapat na Linggo) hanggang 1290 AD. Nuong kalawakan ng kanilang kaharian, sakop ng mga Vijaya
ang buong Sumatra at ang kanluran ng katabing pulo ng Java, pati ang ibat-ibang
• Mga Tradisyonal na Pampamayanang Pilipino bahagi ng Malaysia, timog Thailand, at ang kanlurang Borneo, matapos puksain ng
- sa Islam nanggaling ang sultanatong uri ng gobyerno, kasama sa kanilang malaking sandatahang dagat [navy] ang mga mandarambong at mga
mga titulong pangpulitika at maharlika ay ang: magdaragat sa mga pook na iyon.
1. sultan (pinakamataas na pinuno)
2. raja muda (tagapagmana) Pilit nilang pinadadaanan ang lahat ng barko at bangkang nagkakalakal sa
Palembang, ang kanilang himpilan, upang magbayad ng buwis. Pilit din nilang
3. dayang (prinsesa)
pinasasamba ang mga sakop sa mapagpayapang Buddhism upang mapigil ang
4. kali (hukom) anumang damdaming mag-aaklas ng mga tao. Ang mga ayaw sumamba o magbayad
- ang sunod sa hanay ng mga pinuno at mamayan base sa ng buwis sa kalakal ay tumakas papuntang Visayas, malayo at hindi abot ng
kayamanan, impluwensya at pribilehiyo ay ang: sandatahang dagat ng mga Vijaya.
1. datu o namumuno
2. maharlika o pamilya ng namumuno Nang mawasak ang Sri Vijaya ng mga taga-Indonesia sa Kediri, sa katabing pulo ng
3. timawa o pangkaraniwang mamamayan Java, nagkagulu-gulo at muling nagtakasan ang tao. Naiba, ang mga nagsitakas at
4. alipin o ang tagapaglingkod nakarating din sa Visaya ay ang mga Vijaya naman na umiiwas sa pagsakop ng mga
- iba pang hanay sa lipunan ay binubuo ng: taga-Java, na nagtayo ng kanilang kaharian, ang Majapahit nuong 1292 hanggang
5. umalahokan – isang tagapagbalita 1478. Naging matumal ang pagsamba ng Buddhism ngunit ipinagpatuloy ng mga
Majapahit ang paggamit ng mga hiram na gawi, salita at parangal mula sa India,
6. anito – ninuno gaya ng rajah at maharlika, upang maging katangi-tangi sa mga pangkaraniwang
7. babaylan – pari na may mataas na antas tao. Damdamin nilang nakakatulong ito sa pagpapatahimik sa mga nasakop na mga
8. mangkukulam – pari na may mababang antas tagapulo, at sa pangingikil ng buwis na kinabubuhay nila. Patuloy na naglayasan ang
mga ayaw pasakop at magbuwis, pami-pamilya, angkan-angkan at pangkat-pangkat,
Ang Islam ay dinala sa kapuluan ng mga mangangalakal na Indones. Ilang dala pa mandin ang mga hiram na gawi mula India. Sa 800 taon ng 2 kaharian ng Sri
taon bago dumating ang mga kastila, ang Islam ay naitaguyod na sa Vijaya at Majapahit, kumalat ang mga takas sa Visayas at ibang bahagi ng
kapuluan ng Sulu, at lumaganap sa Mindanao na umabot sa Maynila nuong Pilipinas, nauso ang rajah-rajah at datu-datu.
1565. Subalit kahit na ang Islam ay nakarating sa Luzon, ang pagsamba sa
Anito ang sya paring ginagawa ng karamihang katutubo sa kapuluan. Ang Inaangkin ng mga taga-Cebu na sila ang tunay na Visaya sapagkat "dalisay" daw
mga migranteng Muslim na dumating sa Pilipinas ang syang nagpakilala ng ang salita nilang Sugbuanon o Cebuano, hindi nahaluan ng ibang wika gaya ng
pampulitikang konsepto ng mga teritoryong pinamumunuan ng isang raja o Waray na Cebuanong nahaluan ng Bicolano, at ng Ilonggo na Cebuanong hinaluan
sultan na kung saan ay may kapangyarihan syang higit kaysa sa datu. ng Tagalog. Inaangkin din nila na Cebu ang una at pangunahing pinuntahan ng mga
Tinatayang nasa 500,000 ang mga taong naninirahan sa mga barangay sa takas mula Vijaya sapagkat sila ang pinakamatagal nang Visaya.
buong kapuluan ng Pilipinas nuong panahon ng pagdating ng mga Kastila sa
Pilipinas. Ang Bohol daw ay maraming may wika at gamit ng mga Bukidnon, at dati rin daw
may mga Bukidnon sa Negros. Ang Panay naman daw ay sakop ng maraming
Visaya: Mga Takas-Hari Karay-as at Aklanon, mga tao na higit na matagal na sa Pilipinas kaysa sa mga
Visaya.
Lalaki: Pahaloka ko, Inday!
Babaye: Halok lang sa uban! Malamang mula sa Indonesia ang mga nanirahan sa Ormoc, Leyte, pinatibayan ng
- Awit Cebuano mga gintong palamuti at alahas na natuklasan ng mga nag-agham [scientists] duon na
hawig daw sa gawa-gawa sa Java bago umunlad ang kaharian ng Majapahit duon.
AYAW magpahalik si Inday, sa iba na lang daw Hawig din daw ang isang kuwintas sa mga alahas ng mga unang tao sa Batanes at sa
humalik! Luzon, katibayan na nakipag-ugnay ang mga dayo sa mga katutubo duon.
Nakipagkalakal din sa mga Intsik at mga taga-Indonesia at taga-Malaysia ang mga Mula Malaysia ang mga Tiruray, karaniwang nagsisiksikan ang ilang pamilya sa
Visaya. Marunong silang magmina at magpanday ng ginto at bakal, gumawa ng isang tahanan, madalas higit sa isa ang asawang babae, mahilig sa kabayo, gaya ng
bangka, maghawi ng tela at magpalay kahit bahagya pa lamang kumakalat ang mga Tiboli. Mahigit 200 taon SN, isang lagalag mula sa France, si Pierre Sonnerat,
paggamit ng araro at kalabaw nang dumating ang mga Espanyol. Karaniwang 30 ang nakapansin na hindi nila tinatali ang mga kabayo, hinahayaang lamang maglibot-
hanggang 100 pamilya lamang ang naninirahan sa isang baranggay; magkakalapit libot. Kapag kailangan lamang nila hinuhuli at ginagamit; pagkatapos, pinawawalan
naman at magkaka-ugnay ang mga baranggay sa bawat pulo, at nagkakampi- muli. Bilang pang-aliw sa mga piging at ibang pagdiriwang, pinaglalaban nila ang
kampihan kapag binubulabog ng mga dayuhan. Ngunit sila-sila rin ang nag-aaway- mga kabayong lalaki, ngunit pinipigil agad at hindi pinababayaang magkasakitan o
away, kahit na ang mga magka-baranggay; ang mga lalaki ay laging may dalang magkasugatan.
sandata, sibat at gulok, kahit na mangangapit-bahay lamang. Madalas ang nakawan,
patayan at pag-aalipin ng mga tagapulo, magkakalapit man o magkakalayo, kaya ang Malaking pangkat-pangkat ang mga Tiruray, nagkakaingin at nangangahoy mula sa
sinumang malakas ay nagiging datu, rajah o pinuno ng baranggay. Walang ibaba o timog ng Cotabato River hanggang sa mga gubat ng bulubundukin ng
kinikilalang hari ang mga Visaya nuong dumating ang mga Espanyol, bagaman at Cotabato. Tatlong magkakahiwalay na pangkat sila, batay sa kanilang mga tirahan.
nagsisimula na ang ilan-ilang datu na magtayo ng pang-2 baranggay bilang Ang mga taga-bundok ay mga pagano; ang iba ay nag-ugnay sa mga kalapit na
bakasyunan o pandagdag sa pagkakakitaan. May ilan ding baranggay na lumaki Muslim ngunit, maliban sa pailan-ilan, hindi sila sumapi sa Islam.
kagaya ng Cebu nuong panahon ni Rajah Humabon na nagkakaroon ng daan-daang
pamilya. Ngunit pangkaraniwang nagkakasama lamang ang maraming Visaya sa Ang mga babaing Tiboli ang pinakamakulay magdamit sa Pilipinas.
kalakal at paghahanap ng kita. Karaniwang pantaas nila ay maitim na asul na may burdang pula,
dilaw at puti, may putong sa ulo ng hawing abaca na kung minsan
Ang isa pang hiram na gawi ng mga Visaya mula India, sumidhi at lumaganap nang ay malapad, o kaya ay maliit ngunit napapaligiran ng mga
husto sa pagdating ng mga Muslim pagkatapos, ay ang pagkakaroon ng maraming makukulay na suklay. Nagkikislapan ang mga kuwintas, hikaw at
alipin. singsing sa mga bisig, daliri, binti at paa. Malalapad na sinturon na
may palamuti at pangkawit na tanso, dala-dala ang kanilang nga-
Mindanao: Ang Mga Ayaw-Hari nga sa tansong sisidlan na sinasabit sa kanilang balikat. Tunay na
tanyag ang kanilang anyo!
Ako'y ibigin mo, lalaking Matapang!
Ang baril ko'y pito, ang sundang ko'y siyam Ang mga batang babae ay nagsisimulang maghikaw sa edad na 6
- Awit, Leron-leron Sinta lamang, marami pang hikaw ang isinusuot nang sabay-sabay. Ang
mga batang lalaki naman ay nagpapatato, o kaya ay nagpapalamuti
MARAMING pangkat sa Mindanao ay tumangging maging sa katawan ng mga peklat na hinugis nang iba-iba. Nuong dati,
Muslim, nagtago, nakipagdigmaan, ayaw bitawan ang kanilang kinikikil at iniitiman nila ang mga ipin.
pananampalataya sa kanilang mga ninuno at ibat-ibang anyito,
ayaw kilalanin ang mga sultan na ibig sumupil sa kanila. Sa Bantog ang kanilang mga hawing tela. Kinukulayan nila ang mga sinulid na abaca
pagkakahawig ng gawi nila sa maliliit na bara-baranggay, hiwa- bago hawiin, pinung-pino at kaakit-akit ang mga kathang
hiwalay sa gubat, bundok at parang, makikilatis ang buhay ng kulay sa tela. Ang telang gagamitin sa kasal ay inaabot ng
mga Pilipino bago ilang buwan hawiin; may paniwalang mapalad ang telang ito,
nagdatingan ang hindi ginugupit at baka malasin. Ginagamit pa uli sa
mga hari. panganganak at sa iba pang pagdiriwang. Kapag ipagbibili
ang telang pinangkasal, kinakabitan o tinatalian muna ng
Sinasapantaha na sinsing na tanso nang hindi magalit ang mga espiritu.
marami sa mga
umayaw sa Islam ay Ang mga datu ang tagapag-ayos ng kanilang mga away-
galing sa Malaysia at Indonesia nang away, ang nagtuturo sa kanilang mga dating gawi at mga
unang pumasok duon ang alituntunin sa buhay. Pinagkakasunduan ng mga magulang
pagsampalataya ni Mohamed, lalo na sa ang pag-aasawa ng mga anak; karaniwang mag-asawa ng
maunlad na lungsod ng Malacca, sa Malaysia. higit sa isa ang mga mayaman. Nabubuhay sila sa
pagkakaingin, pangangahoy na may gamit na lason sa pana at patalim. Gaya ng ilalahad ng mga magiting ang kanilang mga tagumpay; at lahat sila ay aawit at tutula
karamihan sa mga taga-Mindanao, mahilig silang umawit at sumayaw. ng mga kasaysayan ng kanilang mga ninuno, habang nag-iinuman ng lambanog.

Kapag may namatay, binuburol nila sa loob ng inukang punong-kahoy at Ang mga Subanon ang mga "taga-ilog" ng Mindanao, naninirahan sa kanlurang
ipinaglalamay nang 2 linggo. Sa huling gabi ng lamay, buong magdamag papasanin Lanao. Bantog ang kanilang mga gawang banga, tapayan at palayok. Sa kabila, sa
ang kabaon at inilalakad paikut-ikot sa bahay, sinasaliwan ng tugtog ng mga musiko bulubundukin ng silangang Lanao, ay mga Bukidnon, malalaking pangkat ng mga
at panaghoy ng mga naulila, at ng mga salaysay at papuri sa buhay ng namatay. mandirigma, mapusok at ayaw pasupil. Ang mga katabi-tabi nila ay mandirigma rin,
Pagsikat ng araw, itatali ang kabaong sa tuktok ng mataas na kawayanan; duon iiwan ang mga Mandaya, mga Manobo at mga Bilaan.
hanggang lubusang maagnas ang bangkay. Ang bahay ng namatay ay sinusunog
upang mapilitang lumisan ang kaluluwa; kung manatiling paligid-ligid ang kaluluwa, Mahilig ang mga Bukidnon sa pagdiriwang na tinawag nilang kaamulan.
kakainin ito ng mga masasamang espiritu. Nagdiriwang sila sa mga kasalan, at pagkatapos ng ani. Ginagawa rin tuwing
nagkakasama ang mga magkakalapit na pangkat o baranggay upang maiwasan ang
Kalapit, kaugnay at kahawig ng mga Tiboli ang mga Ubu sa look o lawa ng Sebu pagdidigmaan. Halos lahat ng pagkakataon, nagdiriwang sila, lalo na sa pagpuputong
[Lake Sebu]. Magara rin silang manamit, masinop din silang maghawi ng tela at sa datu. Sayawan ang kanilang pagdiriwang, tugtugan ng mga tansong gong, may
manahi ng mga gamit. Kaiba ang kanilang paniwala na kapag natapos gawin ang paligsahan ng mga bugtong at tula.
anumang gamit o tela, nagkakaroon ng kaluluwa o espiritu ang mga ito at ayaw na
nilang ipagbili. Dinaig din nila ang mga Tiboli sa pagpapanday ng tanso at bakal. Sa Davao, ang mga Mandaya at mga Mansaka ay magkalapit at magka-ugnay sa
wika at gawi. Kapwa nagkakaingin sa mga gulod at bundok, nangangahoy ng mga
Ayaw mag-Muslim, ngunit panay ang gaya sa mga Muslim ng mga Bagobo, bantog baboy-damo at usa, gamit ang sibat at mga aso. Gumagamit sila ng lason at lambat sa
na mga panday ng tanso, sandata at bitbitang bakal. Sakop nila ang timog Davao at pangingisda. Maliliit at hiwa-hiwalay ang kanilang mga baranggay, ilan-ilang
Cotabato, lagpas sa bundok Apo hanggang Pulangi River. Lubhang makulay ang pamilya lamang bawat isa, pinamumunuan ng bagani [bayani], isang mandirigmang
kanilang mga damit na, gaya ng mga Tiboli, ay hawi sa abaca, bordado at nakapatay na ng 10 tao o higit pa. Tinatayo nila
pinalamutian ng mga bakal, batu-bato, at kabibing makukulay. ang mga kubo nila sa matatayog na puno,
madalas sa gilid ng bangin upang mahirap
Ang mga kumpol ng mga Bagobo, ang mga malaya at mga alipin, ay pinamumunuan lusubin at madaling ipagtanggol. Mahilig sila sa
ng mga datu, naghahatol at nagpapataw ng parusa ukol sa mga batas at dating gawi, mga estatwa ng kanilang mga anyito. Kapag
katulung-tulong ng mga matatanda. Ang mga magigiting nila ay tinatawag na may nagkakasakit, tinatawag nila ang baylan,
magani [bayani sa Tagalog], karaniwang mga lalaking nakapatay na ng ilang tao at matandang babaing nagdarasal, sumasayaw at
may karapatan nang magsuot ng pulang damit. nag-aalay sa mga espiritu upang maalis ang
sakit o kulam. Kapag may namatay, 2 araw ang
Hawig sa mga taga-India, marami silang sinasambang gimokod [bathala] at mga lamay bago ilibing sa gubat ang bangkay, balot
kaluluwang tinatawag na mabalian [anyito]. Kasunduan ang pag-aasawa nila; ang sa banig; pagkatapos, susunugin ang bahay ng
mga magulang ng lalaki ang pumipili ng mapapangasawa, at nakikipagtawaran sa namatay. Pinagkakasunduan ng mga magulang ang kasal ng kanilang mga anak
bayad sa mga magulang ng babae. Bilang kapalit, nang hindi naman sabihing habang bata pa ang mga ito. Bantog ang hawing tela sa abaca ng mga Mandaya,
ipinagbili nila ang kanilang anak na babae, ang mga magulang ay nagbibigay ng itinuturo sa mga anak na babae ng kanilang ina. Makulay at
handog na kala-kalahati ang halaga ng ibinigay ng mga magulang ng lalaki. Dagdag maraming palamuti ang damit ng babae at lalaki. Dating
pa, gawi na magsilbi ang lalaki sa pamilya kinikikil at iniitim ang mga ngipin. Inaahit na makitid ang
ng babae bago at pagkaraan ng kasal. mga kilay.

Mayroon silang dating ginagawang Sinasamba ng mga Manobo o Kulaman ang bundok ng
pagdiriwang, kung nanalo sa digmaan o Apo, kalat-kalat sila mula sa timog Cotabato at Davao
gumaling sa sakit o kulam - ibinibilad nila hanggang Agusan at Surigao del Sur. Sila ay nagkakaingin,
ang pugot na ulo ng mga kaaway at nangingisda at nangangahoy, naghahawi ng tela at mga supot
pumapatay sila ng alipin bilang handog at at buslo, at gumagawa ng mga palayok at paso.
pasasalamat sa mga anyito. Pagkatapos,
Kamag-anakan ng mga Manobo sa Cotabato ang mga Ata, na may 2 pangkat naman, Gumaya sa kanya si Mohamed Kabungsuwan, isang maharlikang tumakas mula sa
ang mga Talaingod sa gubat-gubat ng Davao, at ang mga Matigsalug. Nagkakaingin Malaysia nang sakupin ng mga Portugis ang Malacca nuong 1511. Pagkarating sa
sila ng gabi, at tulad ng mga Hawayano, mahilig sila sa taro. Makukulay ang tinatawag ngayong Malabang nuong bandang 1515, pinangasawa niya ang mga anak
kanilang damit, ang mga babae ay nagsusuot ng mga sinsing sa braso at binti. na babae ng ilang datu sa gitnaang Mindanao, pati na ang mga Iranun at mga
Maranao. Isa sa mga napangasawa ay si Putri Tunoma, prinsesa sa Cotabato, at
Ang mga Bilaan ay may ilang pangkat--ang mga Tagalakad sa gubat-gubat sa duon itinayo ni Kabungsuwan ang kanyang kaharian ng mga nakararaming
tuktok ng mga bundok, ang mga Buluan sa tabi-tabi ng Buluan Lake, at ang mga Maguindanao.
Biraan. Silang lahat ay namumuhay sa kaingin, nangingisda, nangangahoy at nag-
aalaga ng baboy at manok. Siya ang pang-2 hari sa Pilipinas.

Ang Mga Unang Hari Siya ang nakaluklok sa Mindanao nang dumating sa Pilipinas ang mga unang
Espanyol, sina Ferdinand Magellan, nuong 1521. Isa sa mga anak niya kay
Kung ayaw lumapit ng bundok kay Mohammed Angintabu, princesa naman ng mga Iranun, si Saripada Makaalang, ang sultan ng
Si Mohammed ang lalapit sa bundok! malawak na kaharian sa kalagitnaan ng Mindanao nuong 1543 nang dumating ang
- sinabi raw ni Mohammed isa pang pangkat ng mga Espanyol, sina Ruy Lopez de Villalobos, ang nagpangalan
sa Pilipinas.
TOTOO man o hindi ang Maragtas, kung
may 10 datu ngang tumakas mula Borneo, Pagkasakop ng mga Espanyol sa kalakihan ng Visayas at Luzon, nuong panahon na
bago pa sila nag-ati-atihan sa Panay, ni Miguel Lopez de Legazpi, tinangka nilang simulan ang pagsakop sa timog
nakarating na sa Pilipinas ang mga Arabe. Pilipinas ngunit napasama sila sa labu-labo ng mga Tausug, mga Maguindanao at
ang mga Iranun at mga Maranao ng Buayan. Nagdigmaan pa ang mga taga-
Ang mga una ay hindi pa Muslim, Buayan laban sa mga Maguindanao nuong 1619 hanggang 1621 bago naging
nagkakalakal lamang, ngunit bandang pangunahing sultan si Kudarat, kilala ng mga Espanyol sa pangalang Corralat at ng
1300, nagkaroon na ng daungan sa Jolo mga Dutch bilang Guserat. Sa kanyang 50-taon paghahari mula nuong 1619
ang mga Muslims, Arabe, Malay at mga taga-Indonesia, sabay sa hanggang 1671, naging makapangyarihan ang kaharian ng mga Maguindanao,
pagbagsak ng kaharian ng Majapahit sa Java. Mula Malaysia at umabot mula sa Davao hanggang Dapitan, sa hilagang dalampasigan ng Zamboanga.
Indonesia, hindi sa Arabia, ang Islam na pumasok sa Pilipinas
nuong 1350, nang nagkaroon ng sultan o hari sa lungsod ng Sa pamumuno ng mga sultan o hari sa Pilipinas, naging malakas at magilas ang mga
Malacca sa Malaysia. Mabilis ang paglawak ng Islam sa mga Muslim sa Mindanao at sa ilang pulo ng Visayas. Nagsisimulang dumanak ang mga
pulu-pulo, ang isang dahilan ay ang paggamit ng kanyon. Ang mga Muslim sa Luzon nang dumating ang mga sundalong Espanyol ni Legazpi nuong
kahariang Muslim ay sa mga kapwa Muslim lamang naglalako ng 1565; malamang naakit o nadaig nila ang buong kapuluan kung hindi sila sinupil ng
kanyon. Sa Malacca nanggaling si Makdum [ama sa wikang mga Espanyol. Ang mga Muslim ang unang nagpasok ng maraming kanyon sa
Arabe], ang unang nagturo ng Islam sa Sulu. Duon siya namalagi Pilipinas.
hanggang mamatay nuong 1380, at nalibing sa Tawi-Tawi. Siya
ang kinikilala ng mga Tausug na simula ng kanilang kasaysayan Ang mga unang Muslim, at unang "naghari" sa Mindanao ang mga Tausug, ang mga
sa Sulu. tao ng usug o agos [ng dagat]. Nagkakalakal, nagpupuslit [smuggling], nang-aalipin
[slave trading], mapusok, pala-away, mga tunay na lalaki. Sa tingin nila sa sarili,
Ipinagpatuloy ang pagtuturo ng Islam sa Sulu ni Rajah Bagginda, nakatataas sila sa lahat ng tao sa Mindanao. May 3 sapinan ang kanilang lipunan, -
mula naman sa Sumatra, Indonesia. Napangasawa ng anak niya si ang maharlika, ang karaniwang mamamayan, at ang mga alipin. Lubha nilang
Abu Bakr, isang lagalag mula Arabia na, nang mamatay si Rajah Bagginda nuong ikinararangal ang kanilang pangalan, ayaw mabahiran ng anumang pintas lalo na ng
1450, ay hinirang ang sarili niya bilang sultan ng Sulu. pagkaduwag. Kumpol-kumpol ang mga magkakapit-bahay sa mga dalampsigan; sa
looban, kalat at magkakahiwalay ang mga bahay. Ang mga bahay nila ay karaniwang
Siya ang unang hari sa Pilipinas. nakasampa sa mga tukod na puno, 2 tao ang taas ng sahig mula lupa, at may batalan
papuntang likuran o kusina. Upang makapasok ang araw sa umaga, hanggang maaari
ay inihaharap nila sa silangan ang pintuan ng bahay sapagkat karaniwang walang
durungawan ang mga bahay, mga siwang lamang ang nasa mga dingding. Para daw bulkang Hibok-hibok sa pulo ng Camiguin. May kasabay pa raw na dambuhalang
madaling maipagtanggol, at para maikubli ang kanilang mga dalaga. alon [tsunami or tidal wave]. Ang sabi, ang iba sa mga Iranun ay humiwalay at sa
Lanao nagtuloy.
Malaki ang mga sala nila, mahilig silang magkabisita. Isang dingding sa sala ay
karaniwang buo at duon nakasalansan ang Sa mga naging Muslim, ang mga Samal ang pinakahirap, sunud-
kanilang mga banig at kutsong kapok na sunuran sa ibang tribo sa paligid. Kumpol-kumpol sila sa mga
gamit sa pagtulog. Madalas may taklob na kubong nakapatong sa mga tukod na nakatarak sa dalampasigan
nakasabit sa kisami. ng dagat o tabing ilog. Isda at gulay lamang ang kinakain nila;
madumi ang tingin nila sa karne ng mga
Mahilig magnga-nga at magbihis ng magara hayop sa lupa. Madalas silang makihalo sa
ang mga Tausug, lalo na kung may mga espiritista at naniniwala sila sa mga
pagdiriwang - may nakasulsi pang ginto- bathala at diwani ng mga ilog, batu-bato at
ginto sa damit. Ang mga babae ay nagsusuot malalaking punung-kahoy.
ng pantalong maluwag, tinatawag na sawal
[salawal sa Tagalog] at balot ng patadyong na maaaring gamiting balabal, kumot o Kaugnay sila ng mga Badjao, ang mga
kung kinakailangan, duyan. Ang mga lalaki ay nagpapantalon ng makipot, tinatawag palaboy ng dagat. Sukdulang naninirahan sa
na salway kuput [makipot na salawal] na hanggang binti lamang ang haba. May kanilang mga bangka o vinta, umaahon
balot na malaking panyo sa ulo, ang putong, na maaaring gamiting sisidlan o supot. lamang sila sa lupa upang mailibing pagkamatay.
Ang tinitignan nilang kayamanan ay ginto at alahas. Karaniwang nagmamana ng
mga alahas ang mga babae; alahas din ang inaasahang handog ng mga lalaki sa Sa pulo ng Basilan naninirahan ang munting tribo ng mga Yakan, nagsasaka at
kanilang asawa paminsan-minsan. Ang mga lalaki ay mapagmahal sa kanilang mga nagpapastol ng hayop, naghahawi ng tela at banig. Tahimik at malumay, hindi
sandata, lalo na ang mga baril. gaanong makulay ang kanilang mga damit. Kagawi at malamang kauri nilang
malapit ang mga Tagapulong Magdaragat [Polynesians] na sumakop sa Hawaii at
Ang mga Maguindanao ang sumunod na naging Muslim, at sumunod naging "hari", iba pang pulu-pulo ng Pacific Ocean. Nagtatanim sila sa mga gulod at gilid ng
mga taga-Central Plains ng Cotabato. Sila ang pinakamalaking tribo sa Mindanao, bundok ng kamote, gabi, buko at gulay. Magkakalayo ang kanilang bahay-bahay na
mga magsasaka at mangingisda, naging mga mandirigma at makapangyarihan sila karaniwang malapit sa simbahan ng mga Muslim [mosque] gayung matumal ang
dati sa buong kapuluan. Kulang-kulang 100 taon pagkarating ng mga Espanyol sa kanilang pananampalataya, nahaluan ng dati nilang pagsamba sa anyito at mga
Pilipinas, ginapi at pinalayas nila ang mga Espanyol sa Zamboanga at sa buong kaluluwa sa pali-paligid.
Mindanao nuong 1663, sa pamumuno ni Sultan Kudarat. Nakipag-ugnay at
nakipagkalakal pa sila sa mga taga-Holland, ang mga Dutch na sumasakop nuon sa Inaangkin na mga Muslim din daw si Rajah Suliman, ang huling katutubong pinuno
Maluku [Moluccas, Spice Islands] at kalakihan ng Indonesia. sa Manila na sinakop ng mga Espanyol. May ilang kanyon si Suliman, pahiwatig na
sinusulsulan siya ng mga Muslim na sumasarili nuon sa mga kanyon sa kapuluan.
Ang mga Maranao sa paligid ng Lanao Lake ang pinakahuling naging Muslim. Ngunit walang ulat ang mga Espanyol na Muslim ang mga taga-Manila na dinatnan
Bantog sa kanilang magagandang ukit sa kahoy, nag-aaway-away sila-sila. Kalapit sa nila. Masugid ang mga Espanyol sa pagtuus sa mga Muslim, kaya mahirap
mga Maguindanao, maraming pinaghawig ang 2 tribo; mahilig din sila kapwa sa paniwalaang hindi nila napansin kung Muslim sina Suliman. Ang nababakas lamang
awit at sayawang sinasaliwan sa mga gong.Kahit na sila ang huling naging Muslim, sa mga lumang ulat ng Espanyol ay bagong salta sina Suliman at hindi pa nagtatagal
masugid ang mga Maranao sa pagsampalataya. Ayaw nilang makipag-ugnay sa mga ang pagsakop ng pangkat niya sa Manila nang dumating ang mga Espanyol. Ang
hindi Muslim; makaluma sila at magalang, away pasaling, umabot man sa patayan. mga katutubo sa paligid ng Manila nuon ay nagtangkang kumampi sa mga Espanyol
dahil nais nilang gapiin sina Suliman. Pahiwatig ito na hindi nagkaroon ng sapat na
Ang mga Maranao ay may kapangkat, ang mga Iranun o Ilanun sa hilagang libis panahon si Suliman na pagbuuin at patatagin ang kapangyarihan niya sa pali-paligid.
sa baybayin ng Illana. Inaangkin nila na mga takas sila, o ang mga pinuno man
lamang nila, mula sa mga kaharian ng Sri Vijaya at Majapahit sa Indonesia.
Bagaman naging mga Muslim, patuloy na ginamit ng kanilang mga pinuno ang
parangal na rajah mula sa India sa halip ng sultan na mula sa Arabia. Nasalaysay na
dati silang naninirahan sa Misamis Oriental, napilitang lumikas nang sumabog ang
Mga Bakas Ng Lumipas (II) • 1579, nagapi ng mga Maguindanao ang pagsakop ng mga Espanyol na
inutos ni Governador Francisco de Sande.
• 1492, narating ni Cristobal Colon [Christopher Columbus] ang America, • 1580, itinatag ang Alcayceria sa Binondo, sa kabila ng ilog Pasig, para sa
pinagkamalan niyang India. mga katolikong Intsik.
• 1494, kasunduan [treaty] sa Tordesillas, pinaghatian ng Portugal at Espanya • 1581, dumating ang mga unang frayleng Dominican.
ang daigdig. • 1580, naging hari ng Portugal si Felipe 2; natigil ang pagdarambong ng
• 1511, sinakop ng mga Portugis ang lungsod ng Malacca, sa Malaysia. Isa sa Portugis sa Pilipinas.
mga napalayas ay ang maharlikang pamilya ng binatang Mohamed • 1584, itinatag ang Audiencia Real [Royal Auditor] sa Manila upang supilin
Kabungsuwan, na nagtayo ng kahariang Muslim sa Cotabato. Narating ni ang anumang kalabisan ng governador at iba pang pinunong Espanyol sa
Fernando Magallanes [Ferdinand Magellan] ang kapuluan ng Maluku Pilipinas.
[Moluccas, the spice islands] sa Indonesia, matapos bagtasin ang Indian • 1587, bumalik sa Espanya si Alonso Sanchez upang hilingin ang pagbabago
Ocean, kasama ng mga Portugis na nagtayo ng himpilan at kalakal sa pulo ng palakad sa Pilipinas mula kay Felipe 2.
ng Ternate. • 1590, sinimulan itayo ang makapal na batong pader ng Intramuros sa
• 1521, Mar 17, narating ni Magallanes ang kapuluan ng Pilipinas matapos Manila.
bagtasin ang Pacific Ocean. • 1593, inutos ng emperador ng Japan, si Hideyoshi, na sumuko ang Pilipinas.
• 1521, Abr 27, napatay si Magallanes ng mga sandatahan ni Lapu-Lapu sa • 1596, napatay ni Ubal, taga-Buayan, si Capitan Rodriguez de Figueroa nang
pulo ng Mactan, sa Visayas. matalo ang lusob ng mga Espanyol sa mga Muslim ng Buayan, Cotabato, sa
• 1522, Sep 6, nakabalik sa Espanya si Sebastian del Cano, kasamahan ni Mindanao.
Magallanes, matapos umikot sa daigdig. • 1598, dumating si Ignacio de Santibanez, unang arsobispo ng Manila.
• 1524, unang pag-ani sa Pilipinas ng mais na dala ni Magallanes. • 1599, nilusob at sinunog ng mga Muslim ang mga baranggay at simbahan
• 1526, dumating si Juan Garcia Loaysa mula Espanya, umiwas sa Mindanao sa dalampasigan ng Panay, Negros at Cebu. Maraming napatay at naalipin.
at nagtuloy sa Maluku. • 1603, nilipol ang mga Intsik sa Manila at paligid, libu-libo ang pinatay at
• 1528, narating ang Surigao, sa Mindanao, ni Alvaro Saavedra de Ceron kinulong.
mula Mexico; nagtuloy sa Maluku. • 1604, itinatag ang unang ospital, simbahan at kumbento sa Los Banyos,
• 1543, narating ni Ruy Lopez de Villalobos ang Pilipinas mula Mexico; Laguna.
bininyagan ang mga kapuluan sa Leyte, Visayas, ng Islas del Felipinas • 1606, dumating ang mga unang frayleng Recollect. Nagapi si Datu
bilang parangal kay Felipe 2, tagapagmana ng kaharian ng Espanya. Sirongan sa Buayan, Cotabato.
• 1553, naging hari ng Espanya si Felipe 2. • 1609, nilathala ni Dr. Antonio de Morga sa Mexico ang aklat, Sucesos de
• 1565, narating ni Miguel Lopez de Legazpi ang Pilipinas mula Mexico, las Islas Filipinas [Historical Events in the Philippine Islands].
kasama ng 5 frayleng Augustinian at sinakop ang Cebu. Natagpuan ang • 1611, itinatag ni frayle Miguel de Benavides ang paaralan ng Santo Tomas
estatwa ng Santo Nino na iniwan ni Magellan sa Cebu nuong 1521. sa Manila.
Tinuklas ni Fray Andres Urdaneta ang landas pabalik sa Mexico na • 1616, sumabog ang bulkan Magayon [Mayon] sa Ybatan [Bicol]. Nag-
gagamitin sa galleon trade sa susunod na 240 taon.
aklas ang mga Ilocano, pinamunuan ni Pedro Almazan.
• 1571, Mayo, sinakop ni Legazpi ang Manila. Sinimulang itayo ang
• 1617, tinalo ng mga Espanyol, pinamunuan ni Juan Ronquillo, ang mga
Intramuros.
barkong pandigma ng mga Dutch na lumusob sa Manila.
• 1574, nilusob ang Manila ng mandarambong na Intsik, si Lim [a] Hong.
• 1621, nag-aklas sa Bohol si Tamblot laban sa Espanyol.
• 1576, namatay si Juan de Salcedo, apo ni Legazpi, matapos sakupin ang • 1624, ipinatapon ang lahat ng Espanyol mula sa Japan; ipinatigil ng mga
maraming lalawigan ng Luzon. Espanyol ang kalakal ng mga Hapon sa Pilipinas.
• 1577, dumating ang mga unang frayleng Franciscan sa Pilipinas. • 1626, dumating ang estatwa ng Virgin de Antipolo sa Manila. Nagtatag ang
• 1578, hinirang na katedral ang simbahan sa Manila. Sinimulan ng mga mga Espanyol ng daungan sa pulo ng Formosa [Taiwan ngayon].
Espanyol ang pagsakop sa Mindanao laban sa mga Muslim. Tinalo nila, sa • 1635, itinayo ni Juan de Chavez ang unang kuta ng Espanyol sa
pamumuno ni Capitan Rodriguez de Figueroa, si Sultan Panguian ng Sulu; Zamboanga, ang Fuerza Pilar, sa utos ni Gov Gen Juan Cerezo de
sinunog nila ang Jolo.
Salamanca; hindi nagtagal, natalo si Datu Tagal, nandarambong sa Visayas.
• 1637, tinalo ni Governador Hurtado de Corcuera ang mga Muslim, kasama
ang bata pang Sultan Kudarat, nang lusubin ng mga Espanyol ang Lamitan
at Ilian, sa Cotabato, Mindanao.
• 1638, sinakop ni Corcuera ang Jolo.
• 1640, napag-isa ng mga Muslim ang kanilang kaharian [sultanate] ng sultan (Ikalimang Linggo)
sa Cotabato matapos ang matagal na digmaan ng mga taga-Buayan at mga
Maguindanao. Humiwalay ang kaharian ng Portugal sa kaharian ng Spices: Bulabog Mula Sa Malayo
Espanya. Nagapi ang pagsakop ng mga Espanyol sa Macao, China.
• 1641, pumutok ang bulkan Taal. MAHIGIT 400 taon SN, nilusob ng mga Espanyol ang Pilipinas. Bakit?!
• 1642, itinigil ng mga Espanyol ang pagtatag ng simbahang katoliko sa
Japan. Hindi sinasadya, naligaw lang, naghahanap lang ng panghalo sa ulam, - ni hindi alam
• 1645, ginawang kolehiyo ang paaralan ng Santo Tomas sa Manila. Nagiba na mayroon palang Pilipinas! Ang sadyang hinahanap nila nuon una ay ang mga
ang Manila ng malaking lindol. pulu-pulo sa Indonesia, ang
• 1647, sinakop ng mga Dutch ang Corregidor, nangulimbat sa Bataan, Maluku [Moluccas, the Spice
pinatay ang 400 Pilipino sa Abucay. Itinaboy sila ng mga Pilipino, Islands], na naging bantog bilang
pinamunuan ni Capitan Juan de Chaves. kaisa-isang tinubuan ng spices,
• 1649, nag-aklas si ‘Conde’ Gumapos sa Zambales. Nag-aklas din si mga panghalo at pampalasa sa
Sumuroy sa Palapag, hilagang Samar. pagkain na inasam nuon, at
• 1660, pinagpapatay ang mga Intsik sa Pilipinas. Nag-aklas ang mga inaasam hanggang ngayon sa
Kapampangan, pinamunuan ni Francisco Maniago. Nag-aklas din si “Hari” Europa, lalo na ang nutmeg, cloves [clavos sa Espanyol] at ang tinawag nilang kayu
Andres Malong, nagtangkang magtatag ng kaharian sa Pangasinan. manis [cinnamon o matamis (manis) na kahoy (kayu)]. Nagpapabango at
• 1662, nagtangkang sakupin ang Manila ni Koxinga, lagalag na Intsik. nagpapasarap ng pagkain.
Pinagpapatay na naman ang mga Intsik sa Manila.
• 1663, napaurong ng mga Muslim ang mga Espanyol na umalis sa Ang mga anak-anakan [descendants] kasi ng mga magdaragat na lumikas sa Maluku
Zamboanga at buong Mindanao; muling naging makapangyarihan si Sultan nuong araw ay naglayag pabalik-balik sa India at sa pulo ng Madagascar, sa tabi ng
Kudarat na nakipag-ugnay pa sa mga Dutch sa Indonesia. Africa. Nagkalakal ang mga taga-Maluku ng spices
• 1683 Marso 13, ipinatapon sa Mariveles, Bataan, si Felipe Pardo, arsobispo kapalit sa mga salamin, tanso, mga sinsing,
ng Manila, ni Juan de Vargas, governador-general ng Pilipinas. kuwintas, damit at iba pa. Isang balikan at mayaman
• 1684, ipinatapon sa Cavite si Valenzuela, pangunang ministro [Prime habang buhay ang lahat ng naglayag, kaya lakas
Minister] ng mga Espanyol. loob nilang tinawid ang lawak at panganib ng dagat
ng India [Indian Ocean], kahit na 5 taon bago
• 1700, pinayagan maging pari ang mga Pilipino; pinagbawalang maging
nakakabalik sa Maluku. Karamihan ng mga spices
frayle.
na dala sa India ay nauubos duon; ang mga dala sa
• 1718, lumusob muli sa Mindanao ang mga Espanyol. Madagascar ang natikman ng mga taga-Europa.
• 1719, nag-aklas ang mga frayle sa Intramuros, pinatay si Fernando Mula duon, dala-dala ng mga Arabe at Afrikano ang
Bustamante, governador general ng Pilipinas, at ang kanyang anak na lalaki. mga spices papunta sa Rhapta, sa Somalia, tapos
Nagtayo uli ng kuta, ang Fuerza Pilar, ang mga Espanyol sa Zamboanga. tuloy sa Muza, Yemen, bago dinadala sa baybayin
• 1751, ipiniit sa Manila si Sultan Muhamad Alimudin ng Mindanao. ng Red Sea sa Arabia papunta sa Mediterranean Sea
• 1754, sumabog ang bulkan Taal, nasalanta ang mga kabayanan ng Tanauan, at sa mga bayan ng Europa.
Taal, Sala at Lipa. Itinatag ang unang hukbo ng Espanyol sa Pilipinas.
Hayag ni Pliny the Elder, manalaysay [historian] ng ancient Rome nuong bandang
2040 taon SN, na ang cinnamon na nilalako ng mga taga-Ethiopia ay binibili lamang
nila sa mga kalapit, na bumibili naman sa mga magdaragat na palaging tumatawid sa
Indian Ocean.
Tinatawid ang mga malalawak na dagat sakay sa mga balsang walang gabay o Hagad ang mga Espanyol, nais magpayaman din kahit na upahan nila ang sinumang
sagwan, o anumang tulong sa paglalakbay maliban sa kanilang tapang at buong payag maglayag para sa Espanya. Una nilang pinundaran si Cristobal Colon
kalooban. Naglalayag sila kapag tag-ginaw, nang humaharabas ang hangin mula [Christopher Columbus], taga-Italya na balak, upang makaiwas sa mga sandatahang
silangan at tuloy-tuloy silang nakakarating. Halos 5 taon bago sila nakakabalik sa Portugis sa Africa at dahil paniwala niyang bilog ang daigdig, maglayag pakanluran
pinanggalingan, at marami sa kanila ang namamatay sa paglalakbay. At ano ba't at bagtasin ang Atlantic Ocean at datnan ang Asia at India mula sa kabilang panig.
para lamang sa hilig ng mga babae nila sa alahas at moda. Wala nuong nakaaalam na may America palang nakaharang duon. Akala ni
Columbus, India ang tinumbok niya nuong 1492, tinawag niyang indio ang mga
Ngunit bago pa sumikat ang ancient Rome, nagkalakal na ang mga magdaragat sa taong natagpuan niya. Hanggang ngayon tuloy, indian pa rin ang tawag sa mga
iba't ibang lugar sa kanluran. May natagpuang cloves sa Terga, Syria, na bandang katutubong Amerkano [native Americans], kahit na wala silang anumang kaugnayan
3,700 taon na ang tanda. Sa ancient Egypt din nuong bandang 3,500 taon SN, sa India.
nabanggit ang cinnamon nuong reyna pa duon si Hatshepsut, ang tanging babaing
naging Paraoh. Pati sa mga lumang kasulatan ng mga Hudyo, nuong 2,700 taon SN, Sumugod din ang mga Portugis sa America, sinakop ang Brazil. Nagsasalpukan na
nang nakatayo pa ang Templo sa Jerusalem, kahalo ang cinnamon, at baka na rin ang 2 magkapit-kaharian nang umawat si Papa Julio Dos [Pope Julius II] at
ang pandan [lemon grass] sa mahal na langis na ginagamit sa Templo. Ang mga pinagkasundo sa Tordesillas [Treaty of Tordesillas] nuong 1494 na hatiin ang
Hudyo ang nagpangalan ng quinamon na nahiram naman sa English na cinnamon. daigdig. Ang lahat ng lupaing "natuklasan" sa bandang silangan ay angkin ng
Portugal, at sa bandang
Kung ilang daang taon nahirati ang mga taga-Europa sa lasa at bango ng mga spices, kanluran ay sakop naman ng
kaya lubha silang naunsiyami nang sakupin ng mga Muslim ang Middle East at Espanya. Lintik ang galit ng
hilagang Africa nuong bandang 700, at naipit ang daloy ng spices mula Maluku. Lalo ibang mga taga-Europa -
nang naputol ang daloy nang sakupin ng mga Muslim sa Turkey ang Constantinople France, England, [Dutch]
[Istanbul ang tawag ngayon] nuong 1453. Ang 2 mayaman at magkaribal na lungsod Netherlands at Italya - na nais
sa Italia lamang, ang Genoa at Venice, ang pinayagan ng mga Muslim na bumili ng ding magkalakal sa Asia at
mga spices at iba pang bilihin sa Arabia at sa Middle East. Sinarili ng 2 ang India. At huwag ka, patuloy na
napakaunting kalakal sa Mediterranean Sea at nagmahalan ang seda [silk] at lahat ng nagsasalpukan ang mga
mga bagay mula sa Asia. Lumagpas ng 30 patong ang halaga ng spices sa Europa, Portugis at Espanyol kapag nagsasalubong sa karagatan.
pang-mayaman na lamang ang pampalasa ng pagkain duon.
Mula sa Goa, ang kanilang himpilan sa India, narating ng mga Portugis ang kaharian
Samantala, sa dulong kanluran ng Europa, ang magkatabing kaharian ng Portugal at ng Malacca, sa Malaysia [malapit sa Singapore] nuong 1510 at nalaman kung saan
Espanya ay kapwa naghirap sa gilid ng Atlantic Ocean. Barado mula sa ugnayan sa ang Maluku [Moluccas, Spice Islands] na tanging pinanggagalingan ng mga spices.
buong Europa dahil sa mapagkamkam na mga taga-France at mga taga-Italia, at dahil Hindi nag-isang taon, nuong 1511, sinakop ni Alfonso de Albuquerque ang
sa matagal na pagsakop sa kanila ng mga Muslim, hindi sila nakapagkalakal at Malacca, na ginawa nilang malaking kuta, Porta de Santiago [Port of St. James]. Sa
kumita nang mainam. Naisipan ng mga Portugis, sa sumunod na taon, 1512, natagpuan at sinakop ng mga Portugis ang Maluku. Ang
pamumuno ni Principe Enrique [Prince Henry, the laking ligaya nila nang makitang tumutubo nang ligaw ang cinnamon, cloves at iba
navigator], na mag-aral ng paglalayag upang pang spices sa mga pulu-pulo ng Maluku, hindi ginagamit, ni hindi pinapansin ng
makapagkalakal sila sa iba't ibang bayang nararating mga tagaruon. [Gaya ng mga Pilipino, ang mga taga-Indonesia ay hindi mahilig kahit
sa Atlantic Ocean. Yumaman ang Portugal, nasarili hanggang ngayon sa lasa ng cinnamon at cloves. Nalalasap lamang ang mga ito sa
ang ginto at iba pang kalakal sa kanlurang Africa, at mga lutong Amerkano at Espanyol; ang nutmeg ay karaniwang gamit ng mga taga-
palayo nang palayo ang naabot ng kanilang mga India naman.
barko hanggang nuong 1488, nabagtas ni Bartolome
Diaz ang buong pampangin ng Africa hanggang Ipinagbibili lamang ng mga taga-
dulong timog. Duon, nuong Pasko ng 1500, naikot Indonesia ang cinnamon, hindi
ni Vasco De Gama ang lusutang tinawag niyang Cabo da Boa Esperanza [Cape of nila ginagamit. At ang cloves, ni
Good Hope] papuntang Asia. Lalong yumaman ang mga Portugis nang marating at wala silang pangalan kundi
magkalakal sa India. Nagtayo sila ng mga kuta sa Africa at India upang hadlangan kretek, ang tunog nito kapag
ang ibang mga taga-Europa na nais ding humakot ng spices at iba pang kalakal mula nasusunog. Hinahalo kasi nila sa
Asia.
bantog na sigarilyo, rokok kretek [clove cigarettes], at kapag sinindihan, ang tunog 7. Rio Santa Cruz
ng putok ng cloves ay tek-krek-tek! Agosto ng 1520, nagdagdag sila ng pagkain sa lugar na ito.
8. Ilang mga insidente
Hindi na mamahalin ang spices ngayon dahil naitanim na sa India, Africa at mga Nawasak ng malakas na bagyo ang barkong Santiago.
pulo-pulo sa Caribbean at South America. Ang pinakamahal na spice ngayon ay ang Ang San Antonio, sa pangunguna ni Esteban Gomez ay lumikas nuong gabi
saffron, hibla ng bulaklak na hinihimay isa-isa at nagpapasarap sa lahat ng lutuin, ng Nobyembre 20, 1520 at nagbalik sa Espanya.
lalo na sa arroz valenciana at paella. Abot sa 25,000 piso ang isang kilo ng saffron. 9. Kipot ni Magallanes
Saan tumutubo ang saffron? Sa Espanya, at ilan pang pook lamang. Pinangalanan ni Magallanes bilang Kipot ng mga Santo, lumusot sila rito at
narating ang karagatan ng Pacifico nuong Nobyembre 28, 1520.
10. Guam
Panghuli: Isa sa mga sundalong Portugis na lumusob sa Malacca nuong 1511, at
Pagkatapos ng 98 araw sa Pacifico, narating nila ang mga Isla ng Guam na
dumayo sa Maluku nuong 1512, ay isang magiting na binata, nagngangalang Fernao
tinwag ni Magallanes bilang “Islas Ladrones” (Isla ng mga Magnanakaw)
de Magalhaes. Sa Espanya, nang lumikas siya duon, ang pangalan niya ay
nuong Marso 6, 1521.
Fernando Magallanes [sa English, Ferdinand Magellan].
11.
Isla
Mga Barkong ginamit nina Magallanes: ng
1. San Antonio – Juan de Cartagena ang Capitan
2. Trinidad – Fernando Magallanes and Capitan
3. Conception – Gaspar de Quesada and Capitan
4. Victoria – Luiz de Mendoza ang Capitan
5. Santiago – Juan Serrano and Capitan

Ang Espedisyon ni Magallanes


1. San Lucar de Barameda, Espanya
Nuong Setyembre 20, 1519, Si Magallanes, kasama ang may 250 tauhan
lulan ng limang barko (ang Trinidad, Conception, Santiago, San Antonio, at Suluan sa Samar
Victoria) ay umalis ng Espanya at naglayag papuntang kanluran. Kasama at Nuong Marso 16 o 17, 1521, narating nila ang Samar at pinangalanan itong
panauhin ang isang tagamasid [observer], si Antonio Pigafetta na nagtala "Islas de San Lazaro," sa karangalan ng kapiestahan ni San Lazaro.
araw-araw ng buong paglalakbay mula, at pabalik sa Espanya. 12. Maliit na Isla ng Homonhon
2. Mga Isla ng Canary Matatagpuan sa may Golpo ng Leyte, dito sila bumaba at ginamot ang mga
Unang sinapit nina Magallanes ang Isla ng Canary nuong Setyembre 26, may sakit.
1519. 13. Masao,Butuan, Agusan del Norte
3. Pernambuco, Brazil Lumapag nuong Huwebes Santo, Marso 18, nakaniig ni Magallanes si Raja
Tinawid nila ang karagatan ng Atlantiko, at nuong Nobyembre 29,1519 Kolambu, nagkasundo silang magsandugo (kasi kasi or blood compact
narating nila ang Pernambuco, Brazil. ceremony) nuong Marso 29, 1521.
4. Rio de Janiero, Brazil 14. Ang Unang MIsa
Nuong Disyembre 13, 1519, pinangalan ni Magallanes ang ‘Rio de Janiero’ Nuong Linggo ng Pagkabuhay Marso 31 1521, isang misa ang tinanghal sa
bilang Santa Lucia dahil lumapag sila rito nuong kapiestahan ng santa. Masao sa panguguna ni Padre Pedro de Valderrama.
Duon, nakipagpalitan sila ng produkto sa mga katutubong Indian para sa Isang malaking krus na yari sa kahoy ang itinayo sa may burol, at sa
pagkain. pagkakataong ito, pinangalan ni Magallanes ang buong kapuluan bilang
5. Rio de la Plata "Islas de San Lazaro."
Narating nila ang lugar na ito nuong Pebrero 1520. Nagsisimula nang 15. Cebu
lumamig sa parting ito ng mundo. Si Magellanes at Raha Kolambu, kasama ang kanilang mga tauhan ay
6. Puerto San Julian pumunta at nakalapag sa Cebu nuong Abril 7, 1521. Tinanggap ang
Sa lugar na ito nagtago sina Magallanes sa bagyo nuong Marso 1520. Sa kanilang pagdating nina Rajah Homabon at ng kanyang asawa na si
panahong ito rin nagsimulang magplano ang ibang Kapitan na huwag nang Lisabeta. Ang dalawa ay bininyagan sa pagkakatoliko, Carlos at Juana bilang
magpatuloy at bumalik na lamang sa Espanya.
mga bagong pangalan, at binigyan ng imahen ng batang Jesus (Sto. Nino)
bilang regalo.

16. Mactan (Ikaanim na Linggo)


Dalawa ang Datu sa Mactan, si Zula na tumangkilik kay Magallanes, at si
Lapu-lapu na hindi tumangkilik. Para ipakita ang kanyang bangis, sinugod Legazpi: Magalang, Maraming Kanyon
ni Magallanes ang Mactan nuong Abril 27, 1521, subalit napipilan siya,
sampu ng kanyang tauhan ng pangkat ni Lapu-lapu at napatay pa sa Bawat isa, naghiwa sa bisig o dibdib at nagpatak ng dugo sa tubig o tuba.
enkwentro.
Pinaghati-hati
17. Ang Pagpatay sa natitira pang mga Espanyol
ang halo sa lahat, at walang lilisan hanggang hindi nauubos ang madugong inumin.
Nuong Mayo 1 1521, ang nalalabing tauhan ni Magallanes ay tinangkang
- Miguel de Legazpi, tungkol sa kasi-kasi
pagpapatayin ng mga Cebuano habang nakikipag-piging kay Raha
Humabon. Napilitan silang tumakas sakay ng barkong Trinidad at Vicrtoria.
Hindi na nila nadala pa ang barkong Conception dahil kulang na sila sa HINIRANG na pinuno si Andres Urdaneta, nakabalik uli sa Mexico at naging
tauhan para patakbuhin pa ito, kaya sinunog na lamang nila ito. frayleng Augustinian matapos ng ilang taong pagkulong ng mga Portuguese nuong
18. Tidore Moluccas kasama siya ni Juan Loaysa sa paglakbay sa Pilipinas nuong 1525. Subalit tumanggi
Nuong Nobyembre 8, 1521, narating nila ang Tidore kung saan nakabili sila si Urdaneta at tinanggap na lamang na siya ang maging pangunahing piloto ng
ng mga sangkap para sa pagluluto (spices). Sakay ng Victoria, sa paglalakbay sapagkat alam na niya kung paano magpunta sa Pilipinas. Higit pa,
pangunguna ni Juan Sebastian del Cano, nagtuloy sila ng paglalakbay paniwala niya na may paraang makabalik sa Mexico mula Pilipinas, kailangan kung
hanggang sa makabalik sa Espanya. magpapabalik-balik sa Mexico at Pilipinas.

19. Pagbabalik sa Espanya Hinirang ni Urdaneta at itinanghal ang


Ang Victoria, sa panguguna ni Juan Sebastian del Cano nuong Setyembre isang matandang kawani, si Miguel
6 1522, kasama ang 18 tauhan ay naikot ang mundo sa tagal na 2 taon, 11 Lopez de Legazpi, at siya, pagkaraan ng
buwan, at 16 na araw. 6 taon paghahanda sa Mexico, ang
namuno sa 4 barkong naglayag nuong
Mga Espedisyon Pagkatapos ni Magallanes: Noviembre 20, 1564, ang San Pedro, San
Mga espedisyon sa Pilipinas na hindi naging matagumpay: Pablo, San Juan at San Lucas. Kasama
niya ang kanyang apo, si Felipe de
1st: Pinamunuan ni Kapitan Garcia de Loaysa nuong 1525 kasama ang Salcedo, si Urdaneta at 4 frayleng
450 katao lulan ng 7 barko (hindi nakarating sa Pilipinas) Augustinian at 380 tauhan. Sa gitna ng
Pacific Ocean nuong Enero 9, 1565,
2nd: Pinamunuan ni Sebastian Cabot nuong 1526 kasama ang 250 katao nadaanan nila ang isang pulong tinawag
lulan ng 4 na barko (hindi nakarating sa Pilipinas) nilang Isla delos Barbados dahil may
balbas ang mga nakatira. Narating nila ang Guam pagkaraan ng isang buwan, at
3rd: Pinamunuan ni Alvero Saavedra Ceron nuong 1527 kasama ang 110 inangkin ni Legazpi ang mga pulu-pulo sa ngalan ng Espanya.
katao lulan ng 3 barko. Ang barkong Florida lamang ang nakarating sa
Pilipinas sa may Surigao. Nuong Febrero 13, 1565, natapos ang tahimik sa Pilipinas nang namataan nila
Legazpi ang Samar. Hindi sila nakadaong sapagkat ipinagtabuyan sila ng mga
4th: Pinamunuan ni Ruy Lopez de Villalobos nuong 1542 kasama ang 400 Waray-waray duon. Pati na sa Limasawa, Camiguin at Butuan, Mindanao,
katao lulan ng 6 na barko. Narating nila ang baybayin ng Banganga sa may sinagupa sila ng mga tagapulo. Sumunod si Legazpi sa utos ni Felipe 2, hari ng
Silangang bahagi ng Mindanao nuong Pebrero 2, 1543. Narating din ng ilan Espanya, na huwag digmain ang mga Pilipino kundi kaibiganin at binyagan; kaya sa
sa kanila ang isla ng Leyte. Pinangalanan nila ang kapuluan ng Felipina Bohol sila nagtuloy.
bilang pag pupugay sa kanilang susunod na hari sa Espanya na si Prinsipe
Filipe II.
Duon, nakadambong ang mga Espanyol ng isang barkong nagkalakal mula Borneo Sabi patabi: Si Catunas na tinuran sa liham ni Rizal ay maniwaring si Raja
at nadakip nila ang isang Muslim na marinero [navigator] na umamin na Sikatuna ng mga lumang salaysay. Sinasabi ngayon na dapat si Raja Katuna ang
nagkakalakal duon ang mga taga-Borneo, taga-Maluku ng Indonesia, mga taga- tawag sa kanya ngunit batay sa sulat ni Rizal, hindi siya raja o datu, at ang parangal
Malacca ng Malaysia, at iba pang barko mula China at India. Ang marinero rin ang sa kanya ay Ka na gamit pang panggalang hanggang
naghayag kung bakit inaway sina Legazpi ng lahat ng mga tagapulo. Ilang taon ngayon sa mga lalawigan. Kaya ang tunay niyang
pagkaalis ng pangkat ni Ferdinand Magellan nuong 1520, at ilang ulit pagkatapos, pangalan ay Ka Tunas, na nagsilbi kay Datu o Raja
may mga dumating na Espanyol daw sila at nakipagkaibigan, tapos sinunog ang mga Lagubayan. Ang Lagubayan sa Visaya ay 'malaking
baranggay, inabuso, pinatay o inalipin ang mga tagapulo. Walang 2 taong nakaraan, lupain' o 'malawak na sakop o ari-arian', ngunit ito ay
ang hayag, nalusob ang Bohol at kulang-kulang sanlibong Boholano ang nasalanta at kaibang paksa na. May ulat din na Tunas ay tuksong
nadukot. palayaw lamang dahil naglalaho siya tuwing may
labanan, ngunit ito ay hindi napatibayan sa ibang ulat at,
Hintay muna: Kung galit ang lahat ng tagapulo sa mga Espanyol, paano kung anuman, ay kaiba nang paksa rin.
nakadaong sina Legazpi sa Bohol? Kung walang tao duon, wala ring pagkain,
bakit sila dumaong? At kung may tao, bakit hindi sila kinalaban at itinaboy, Ipinaliwanag ni Rizal na ang tawag sa Dapitan ng mga katutubo ay Ilihan, maaaring
ganung katatapos lang silang dambungin ng mga Espanyol? pahiwatig na tirahan ni Ilison, ang kapatid ni Lagubayan. Sabi
pa niya, ang ibig sabihin ng Dapit sa wikang Bisaya ay
Totoong kaunti lamang, wala pang 400 ang mga Espanyol, marami pa sa kanila ang anyayahan, at ang kahulugan ng Dapitan ay ang purok na
nanghina sa gutom at maysakit, at kayang-kaya silang ipagtabuyan ng mga tagapulo. pinag-anyayahan ng 800 pami-pamilya ng mga Boholano.
Ang pagdambong sa barkong nagkakalakal na inulat ng mga Espanyol ay maaaring
pagyayabang lamang; nadaig nila ang mga nasa barko dahil kusang hindi lumaban. Bilang patibay sa salaysay, inulat ni Rizal na ang lahat nang ito
ay nakalahad sa kasulatang nilagdaan at nilagyan ng selyo
Si Jose Rizal ang naghayag kung paano nuong Julio 7, 1718, ni Fernando Manuel de Bustillo
at bakit nakadaong nang matiwasay Bustamante y Rueda, ang pinaslang na governador-general sa
sina Legazpi sa Bohol. Isinulat ni Rizal Manila. Ang kasulatan ay binili ni Rizal mula sa anak-anakan ni
nuong Abril 5, 1896, habang siya ay Lagubayan, na nuon ay sadlak na sa pagdarahop, at ipinatago sa
nakatapon [exiled] sa Dapitan, Museo Biblioteca de Manila nang hindi mawala sa kanyang
Mindanao, sa kanyang kaibigan, si dukhang kubo sa Dapitan. Hinayag ni Rizal na tunay, hindi
Fernando [Ferdinand] Blumentritt ng huwad ang kasulatan.
Austria, bayan sa tabi ng Germany. Ang
sulat niya: Mabalik kay Legazpi: Ipinasundo niya sa marinero ang mga
pinuno ng Bohol, at hinarap at nakipagkasi-kasi siya sa mga
Si Lagubayan ang pangunahing tao o alumpihit na Ka Tunas [si Raja Sikatuna, o si Raja Katuna o si Catunas, alinman] at
datu ng Bohol, Baclayon, Mansasan, kasamang Raja Gala, kapwa malungkot sa pagdating ng mga Espanyol.
Dawis at sa gulod ng Mindanao, ng
Dapitan na pinaruonan niya, kasama ng Mga Portuguese galing sa Maluku, hindi mga
800 pami-pamilyang alalay niya dahil sa kataksilang tinamasa ng kanyang kapatid, si Espanyol gaya namin, ang mga nagsamantala sa
Donya Ilison sa kamay ng mga katutubo. Mula dito naghiganti si Lagubayan at inyo! ang pilit ni Legazpi. Ewan, ang sabi naman ni Ka
kinatakutan ng mga katutubo, at siya ang naging panginoon ng mga Subano. Nang Tunas, magkakamukha kayong lahat, pati ang damit at
dumating ang mga Espanyol, pinaalis niya ang mga sugo [ambassadors] ng Ternate, sandata, magkakahawig.
isa sa mga pulo ng Maluku o [Moluccas, Spice Islands], na sakop nuon ng mga
Portuguese, karibal ng mga Espanyol. Nagpasiya siya na ang mga Espanyol na Nagpatuloy makipagkaibigan si Legazpi;
lamang ang kakaibiganin niya. Kaya binigyan ni Lagubayan sina Legazpi ng mga nagpatuloy din ang mga Espanyol sa
gabay [guides] na nagdala sa kanila kay Catunas, ang iniwan ni Lagubayan upang pagmamasid sa pali-paligid, lalo na't gipit sila sa
mamahala sa Bohol. At si Catunas ang naghatid kina Legazpi sa Cebu na pagkain - may 380 sundalo at marinerong
pinagtayuan ng mga Espanyol ng una nilang kuta.
kasama ni Legazpi at malalakas kumain lahat. Namataan ng kanyang tauhan ang paligid. Sakay sa mga barkong bagong dating mula Mexico, ang San Miguel at La
mayamang baranggay ng Cebu sa katabing pulo. Tortuga, lumunsad si Goiti nuong Mayo 8, 1570, kasama ang 90 sundalo, 20 marino,
si Capitan Salcedo at ang tagapagtala [notario], si Hernando Riquel. Sumabay sa
Cebu, sa tingin ng mga Espanyol, ang mga unang binyagan, ang mga pumatay kina kanila ang 15 bangkang pandagat [paraw] ng mga taga-Panay at mga taga-Cebu na
Magellan, ang mga nagtatwa ng kanilang pagka-catholico, ang mga talipandas. ibig sumali sa anumang mangyayari at bumahagi sa anumang makukurakot.

Nilusob ni Legazpi ang Cebu nuong Abril 25, 1565. Hindi na pagkakaibigan ang Narating pagkaraan ng 2 araw ang mga pulo ng Calamian [Calamianes Islands] na
sadya, pinagkakanyon niya ang baranggay na pinamumunuon na ni Raja Tupas, nasa pagitan ng Mindoro at Palawan; una ang bunduking Sibuyan, balitang may mga
anak ni Humabon, ang dating kaibigan ni Magellan. Takbuhan patakas ang mga minahan ng ginto, ngunit hindi nakipag-usap kahit kanino, tumuloy sa pulo ng
taga-Cebu at dumaong ang sandatahang Espanyol, sinunog ang mga kubu-kubo. Banton, sa timog ng Marinduque, tirahan ng ilan-ilang Espanyol na nakarating duon
Natagpuan nila ang estatwa ng Santo Nino na handog ni Magellan sa asawa ni kasama ng mga tagapulo. Maraming tao sa Banton at maraming kambing, inilalako
Humabon. sa mga kalapit.

Milagro! palatas ni Legazpi; madaling nag-utos na magtayo ng capilla na Narating at dumaong sa pulo ng Mindoro, bantog nuon bilang Munting Luzon.
magbabahay sa Santo Nino. Matatag na ang pagsakop ng Cebu, at tapos na ang Sakop ng mga Muslim ang lahat ng baybay at daungan. Sa looban, napag-alaman na
capilla nuong Junio 1, 1565, nang magbalikan ang mga nagugutom na taga-Cebu at patago-tago ang maraming mga hubad, ang Chichimecos [Mangyan ang tawag sa
sumuko sa Espanyol, kasama si Raja Tupas at pamilya niya. Sinimulan silang kanila ngayon]. Nabalita rin na sa kalapit na ilog, tawag ay Bato [Baco, ang
binyagan nina Frayle Urdaneta. Nang naghukay ang mga Espanyol upang itayo ang pangalan ngayon, malapit sa Calapan], may
kanilang malaking kuta, Fuerza de San Pedro, natagpuan nila ang labi ng malaking nakadaong na 2 barko ng mga Sangley
cross na itinayo duon ni Magellan at sinunog nina Humabon, at ito ay ibinahay sa [tawag sa Intsik ng mga taga-Mindoro]
capilla kasama ng Santo Nino. ngunit, dahil sa masamang panahon, hindi
agad narating ng mga pinadalang paraw sa
Ginamit ni Frayle Urdaneta ang isang barko pabalik sa Mexico nuong Julio, 1565, pamumuno ni Salcedo. Kinabukasan,
kasama si Felipe de Salcedo. Ang landas na nilayag nila, sa hilaga ng Pacific Ocean, biglang sagsag magkasabay ang 2 barko ng
malapit sa Japan, ang batay ng galleon trade, kalakal ng Pilipinas at Mexico sa mga Intsik, nagpapaputok ng mga culverin
susunod na 200 taon. Nang dumaong si Urdaneta sa Acapulco nuong Octobre 3, [maliit na kanyon], binabayo ang mga
1565, silang dalawa ni Salcedo na lamang ang nakatayo pa, ang mga kasama nila ay tambol, labas lahat ng espada at
pulos gulapay na sa sakit at gutom; 14 na mga kasama ang namatay na. Nagtuloy si naghihiyawan ang mga Intsik ng digmaan.
Urdaneta sa Espanya upang maglahad at, pagkabalik sa Mexico, isinulat ang Wala si Salcedo, ngunit naagap na
paglakbay niya kasama ni Loaysa, at ang paglakbay kasama ni Legazpi. sumagupa ang mga Espanyol, sakay sa
maliliit na paraw, at binaril ang mga Intsik ng kanilang mga de sabog [arquebus].
Napatay ang 20 Intsik at nagkubli ang 80 natira; sinampa ng mga Espanyol ang 2
Sa Cebu, samantala, unti-unting ginugutom ang mga Espanyol; hindi kaya ng pulo barko, dinakip ang mga Intsik at sinunggaban ang maraming kalakal na natagpuan.
na sustentuhan ang dami ng tao duon. Nuong 1567, 2 taon pagkalisan ni Urdaneta, Naasar si Salcedo nang makita ang ginawa ng mga Espanyol. Lalong galit ang
dumating sa Cebu ang tulong na hiniling ni Legazpi mula sa Mexico. Kasama ng sumunod na Goiti, nais sanang makipagkaibigan gaya ng utos ni Legazpi, at hindi
mga dagdag na sundalo ay ang 18 taong apo ni Legazpi, si Juan de Salcedo, pumalit makipag-away. Sinita niya ang mga Intsik, Hindi dapat lumusob! Inutos niyang
sa kapwa apo, si Felipe de Salcedo, bilang pinuno ng 100 sundalong kasama. kumpunihin ang mga sira ng 2 barko. Ibinalik ang isang barko sa
Natiyak ng mga Espanyol na kaunti rin ang pagkain sa Bohol at sa Isla delos mga Intsik upang makauwi sa China, ang pang-2 ay ipinabalik
Negros, kaya lumipat sila nuong 1569 sa pulo ng Panay. Sa tabi ng ilog Banica, kay Legazpi sa Panay, sakay lahat ng nakamkam sa mga Intsik.
nagtayo sila ng isa pang kuta, tinawag nilang Capiz, pangalan ng kabibe o tulya
duon at ngayon ay ngalan ng isa sa mga lalawigan sa pulo.
Inutos ni Goiti sa mga taga-ilog Bato na ipunin ang kanilang
mga ginto at hahakutin ng mga Espanyol pagbalik. Hangos ang
Ngunit Panay man ay salat sa bigas dahil sa peste ng mga tipaklong, ilang taon nang buong pangkat sa baranggay ng Mindoro, nabalitaang nag-ipon
sinasalanta ang mga palayan. Narinig nila na mayamang lungsod ang Manila sa ang mga Muslim duon ng mga culverin, pana, palaso at mga
malawak na pulo ng Luzon. Hindi nag-isang taon, pinalikas ni Legazpi ang kanyang sandata upang makipaglaban. Gigil ang mga Espanyol
kanang-kamay, si Martin de Goiti, upang usisain ito at ang iba pang mga pulo sa makipagsagupaan! Mahigit 4 metro ang kapal ng pader na
batong napaligid sa kuta ng baranggay. Sangkatutak na mandirigmang Muslim at isang baranggay na madaraanan. Ninakaw daw kasi ang kanilang kalakal mula
maraming culverin sa tuktok ng gulod sa loob ng kuta. Napuna ni Goiti na marami sa Manila nuong minsan napadpad sila ng bagyo sa Tulayan, pinugutan pa ang 2 sa
mga mandirigma ang kunway ayaw makipagdigmaan. Inutos niyang mamalagi sa kanila at isinabit ang mga ulo. May nakita nga ang mga Espanyol na mga ulo ng tao,
malayo ang kanyang mga sundalo at, kasama lamang si Salcedo, ang tagapagtalang nakatusok sa sibat, ngunit nakipagkaibigan ang mga taga-Tulayan at nangakong
si Riquel, isang tagapagsalita at ilang kawal, lumapit sa kuta si Goiti at nakipag- magbabayad ng buwis kaya ipinagbawal ni Goiti ang paghihiganti ng mga taga-
usap. Balayan. Kaming mga Espanyol ang maghuhusga ng mga away ninyo, utos niya.
Habang abala si Goiti sa Tulayan, hinarang ng mga Espanyol at ng mga kasamang
Alumpihit pa rin ang maraming Muslim, at gigil na ang mga sundalong Espanyol. tagapulo, sakay sa mga paraw, ang mga nakasalubong na tapaque [maliit na
Inutos ni Goiti na magparada at magpakitang gilas ang mga Espanyol, sabay sa bangka, hindi pandagat] galing sa Manila. Ninakaw ang mga bigas at tuyong isda.
paputok ng mga kanyon ng kaniyang 2 barko. Gimbal ang mga Muslim, Lumaban ang iba, nasugatan ang 2 Espanyol at napatay ang isang kasama nilang
nagtakbuhan sa gulud-gulod ang mga mamamayan ng baranggay, tangay ang tagapulo. Nadakip ang isa sa mga naka-tapaque. Nagsiklab si Goiti nang malaman,
kanilang mga pamilya at ari-arian. Nangako ang mga pinuno ng Muslim na Wala nang maglilimayon mula ngayon! Dito kayong lahat sa nakikita ko!
magbabayad sila ng ginto at, sa loob ng 5 araw, 200 tael [sukat ng Intsik, higit-
kulang sa 1.5 onsa] na ginto ang tinanggap ng mga Espanyol. Dahil sa mga kuwento Kinabukasan, pasok sila sa Manila Bay, kasama ang 2 Cebuano, si Mahomet at ang
ng yaman ng Manila, nainip si Goiti at inutos sa mga taga-Mindoro na ihanda ang kapatid, kapwa dating taga-Manila. Sa payo nila, hindi nagtuloy sa Manila kundi
200 pang tael ng ginto sa pagbalik niya. Lumusong sila sa Luzon, dumaong ang mga dumaong muna sa may kalayuan [malamang sa Sangley Point, Cavite, dating
barko sa baranggay ng Balayan. Tapos, pinasok ni Salcedo at ng mga paraw, daungan ng mga barkong lumalaot sa Manila] at naghintay ng pasintabi ni Raja
kasunod ang mga taga-Balayan sa kanilang mga bangka, ang katabing ilog Suliman. Nakita ng mga Espanyol na punung-puno ng mga bangka, tao-tao at bara-
hanggang sa baranggay at lawa ng Bombon [tinatawag ngayong kabayanan ng Taal baranggay ang pampang hanggang Manila. Naghintay nang 3 araw sina Goiti
at Taal Lake]. Nang makita ng mga taga-Balayan na walang tao sa Bombon, matapos nagpa-Manila ang 3 magpapasintabi: ang kapatid ni Mahomet, na may
umuwi sila matapos punuin ang kanilang mga bangka ng mga ari-arian ng mga taga- asawa daw sa Manila, ang nadakip na naka-tapaque, at isang tagasalitang marunong
Bombon. mag-Arabe na Kafir [hindi Muslim na taga-India]. Kasama ng kapatid ni Mahomet
pagbalik ang isang tio ni Raja Suliman na nagsabing nais ni Suliman
Patuloy si Salcedo sa paghanap sa mga taga-Bombon. Natambangan at nasugatan makipagkaibigan sa mga Espanyol. Nuon din, naglayag sina Goiti pa-Manila;
siya sa binti ng panang may lason pinauna nila ang tio ni Suliman upang ipaalam ang pagdalaw. Maraming bangka na
ngunit nagamot naman. Pagka-daong lumapit kina Goiti, umaangal na hinamig ni Suliman ang lahat ng kanilang yaman at
nila sa pampang, natagpuan ang mga maraming pinatay sa kanila ngunit walang kibo si Goiti. Mataas na ang araw nang
taga-Bombon sa isang bukid, dumaong sila pampang ng ilog Pasig, sa labas ng Manila. Karimot na lumapit ang
naghihiyawan at walang tigil ng mga Intsik mula sa 4 barkong nakadaong din duon, nagkalalako ng alak, seda,
pagpana sa mga Espanyol. Hinati ni manok at bigas. Nagsumbong na kinuha raw ng mga taga-Manila nang walang bayad
Salcedo ang kanyang mga sundalo at ang pinakamamahalin nilang kalakal. Wala pa ring kibo si Goiti.
lumusob sa magkabila ng mga taga-
Bombon; nagtakbuhan naman ang Napapaligiran ang Manila ng matayog na bakod ng mga tinulisang punung-kahoy.
mga ito, mahigit 40 ang napatay. Nakahilera sa tabing-ilog ang sandakmang sandatahan ni Suliman, may mga kanyon
sa bukana ng baranggay. Ang daming tao! Hanga ang mga mandirigma sa mga
Sa loob ng Bombon, pinakawalan ni Salcedo ang 2 Intsik na natagpuang nakagapos arquebus ng Espanyol. Sa pampang nagkita si Goiti at si Raja Matanda; sumunod
at duguan; nakita rin ang bangkay ng ilan-ilang Intsik, ang iba ay nagdurugo pa. ang kanyang nakababatang pamangkin, si Suliman. Nagpalitan sila ng talumpati:
Nagkakalakal sa Bombon ang 2 barkong Intsik, ang hayag, nang marinig nilang may kapwa sila makapangyarihan, kapwa sila
mga Espanyol sa Mindoro. Pupunta sana sila, ngunit pinigilan sila ng mga taga- magtatanggol ng kanilang karangalan, kapwa
Bombon. Nag-away na; nagpaputok ng culverin ang mga Intsik at napatay ang isang sila mapayapa, at iba pa, bago nagbalikan sa
pinuno ng Bombon. Dinumog sila ng mga taga-baranggay at isa-isang pinahirapan barko ang mga Espanyol at umuwi sina
hanggang mamatay, maliban sa 2 natagpuang buhay pa. Suliman at Matanda. Nuong hapon,
nagpaalam si Mahomet, nakitulog sa mga
Pagkaraan ng 3 - 4 araw sa Balayan, naglayag muli papuntang Manila sina Goiti. kamag-anak sa Manila. Napansin ng mga
Sumabit ang 8 bangka ng mga taga-Balayan, nais maghiganti sa mga taga-Tulayan, Espanyol na parami nang parami ang mga
mandirigma sa Manila; panay ang dating ng
mga bangka, puno ng mga sandatahan. At sa pagdami, bumabangis ang turing sa sakuping lahat, at baka magkahiwa-hiwalay ang kanyang mga sundalo. Tumalilis si
kanila ng mga mandirigma. Pagbalik kinabukasan, kasama ni Mahomet ang tio ni Suliman at ang mga kasamahan.
Suliman na sumundo sa kanila sa Cavite: Nabalita daw na hihingan ng buwis ang
Manila; dahil dito, hindi na maaaring pumasok sa ilog Pasig ang mga Espanyol! Tupok na ang Manila nang bumagsak ang inaasahang ulan. Maraming nakurakot ang
lahat, lalo na sa malaking bahay ni Suliman at katabing imbakan [bodega], puno ng
Huwag paniwalaan ang sabi-sabi, sagot ni Goiti. Mag-uusap kami uli at bakal, tanso, porselana, bulak, kumot, at kasko ng alak. Ang mga kama at gamit
magkakasundo. bahay lamang, sabi ng mga nakakita, ay tumbas ng 5 libong piraso ng pilak.

Pagkaalis ng tio, nagpasiya si Goiti na kausapin si Suliman nang harapan at, kasama Bakit nakipagdigmaan kayo, mayroon nang casi-casi? tanong ng Espanyol sa mga
ang 2 tagapagsalita, pumasok sa Manila. Pinaligiran sila ng mga mandirigma at nadakip na taga-Manila. Si Suliman ang may kagagawan!, ang sagot, laging
pinaghintay sa kubo [maliit na bahay ang hayag ng Espanyol, malamang tanggapan sinasalungat ang tio, si Raja Matanda. Malupit talaga ang pag-iisip! Siya raw ang
lamang o hintayan ng mga bisita] ni Suliman na hangos dumating. Pati na si nag-utos magpaputok ng kanyon. Pagkaraan ng 2 araw, lumunsad sina Goiti, kasama
Matanda. Silang tatlo ay nagcasi-casi; nangako si Suliman na padadalhan ng pagkain ang 4 barkong Intsik na nagtuloy sa Mindoro. Dumaan si Goiti sa mga baranggay na
ang mga Espanyol, ngunit may tangka siyang lihim na puksain ang mga Espanyol. nangakong magdadagdag ng buwis na ginto, ngunit wala ni isang lumitaw. Dahil sa
Nuong hapong iyon, nang tangkang magkalakal sa Manila ang tagapagtala, si papaiba na ang ihip ng hangin, napilitang bumalik agad sa Panay nang hindi
Riquel, sinaway ni Mahomet at pinabalik sa barko, may pasabi: Upang ipagdiwang mabalam ng ilang buwan sa malayo.
ang kasunduan nuong umaga, magpaparada at pagpapakitang gilas ang lahat ng
mga taga-Manila pati na sa dagat. Huwag daw mabahala, papuputukin ang lahat ng Sa sumunod na taon, nuong Abril 20, 1571, si Legazpi na mismo ang nagtungo sa
kanyon ng Manila! Manila, dala ang buong sandatahan, 27 barko sakay ang 230 arquebusiers at si frayle
Diego de Herrera, padre provincial ng mga Augustinian, bagong dating mula
Sa bangka pabalik sa barko, nagsumbong ng mga nagsasagwan, balak daw ng mga Mexico. Ilang linggo sila sa Mindoro bago tumuloy sa Luzon. Sinunog ng mga taga-
mandirigma na upakan ang mga Espanyol sa susunod na pag-ulan, nang mababasa at Manila ang kanilang mga bahay nang mamataan nilang papalapit ang malaking
hindi magagamit ng mga Espanyol ang kanilang mga arquebus. Natunugan ang lihim sandatahan Espanyol, tapos tumakas sila sa kabila ng ilog Pasig, sa purok ni Lakan
ni Suliman nang ibalita ni Riquel ang pasabi at sumbong, at naalaala ang bangis at Dula. Alas-2 ng hapon na nang dumaong si Legazpi sa Manila. May ilan-ilang bahay
tirya ng mga mandirigma sa mga sundalong Espanyol. Dumating pa si Mahomet, pang nakatayo, hindi lahat ay nasunog. Dumating naka-bangka si Lakan Dula,
may dagdag na pasabi mula kay Suliman: Balak lusubin sa dagat ang mga Espanyol upang makipagtawaran para kina Raja Matanda at Raja Suliman. Nang mapaniwala
ni Lakan Dula, puno ng bara-baranggay sa kabila ng ilog Pasig. Inanyayahan daw si ni Legazpi na hindi parurusahan at walang maghihiganti kay Suliman, sumuko na
Suliman na sumapi ngunit tumanggi. Pinasabi ni Suliman na, dahil dito, ang mga taga-Manila at pumayag mapasa-ilalim sa mga Espanyol.
maghahandang makipag-digmaan ang mga taga-Manila at, paglusob ni Lakan Dula,
susugod din sila upang tulungan ang mga kaibigan nilang Espanyol. Dito inilipat ni Legazpi nuong May 18, 1571, ang pamahalaan niya bilang
governador habang buhay [adelantado] ng Pilipinas, ayon sa kasunduan nila ni
Nagpasalamat si Goiti sa babala. Handa kaming lumaban! Kung hindi madilim na, Felipe 2, hari ng Espanya. Malawak ang mga bukirin at palayan ng Central Luzon
susugurin na namin si Lakan Dula, ang sagot niya kay Suliman. Nuong gabing iyon, kaya natiyak niyang hindi na magkukulang ang pagkain para sa kanyang mga tauhan.
lahat ng Espanyol ay natulog nakasandata; lahat ng sabit na tagapulo ay sa pampang Dito rin namatay ang matandang Legazpi pagkaraan ng isang taon, nuong Agosto 20,
pinatulog. Mga Espanyol lamang ang maaaring pumasok sa mga barko. Mataas na 1572, habang pinapalitan ang bakod na kahoy ng batong pader sa paligid ng Manila
ang araw kinabukasan nang maaninaw ang maraming sasakyan sa dagat, papalapit. na, hindi nagtagal, tinawag na Intramuros [sa pagitan ng mga pader].
Baka ito na ang salakay, isip ni Goiti, at nagpadala ng isang paraw upang mag-usisa.
Ngunit nang malapit nang kaunti, mga tapaque lamang pala! Baka nakawan uli ng SA MGA sumunod na taon, ang mga kasalukuyang lalawigan ng Bulacan,
mga nasa paraw, inutos ni Goiti na magpaputok ng kanyon upang pabalikin ang Pampanga at bahagi ng Tarlac na tinawag nuong La Gran Pampanga ay sinakop
paraw. Sumagot ang 3 kanyon ng mga taga-Manila, akala umpisa na ang salpukan. ni Martin Goiti, mayamang encomendero na. Ang apo ni Legazpi, si Juan de
Haging ang 2 putok, ang isa ay tumama, butas ang gilid ng barko! Sa isang iglap, Salcedo, ang pinakahuling conquistador, ang sumakop sa tinawag nilang Ilocos na
nilusob ng mga Espanyol at mga kasamahang tagapulo ang kuta ng Manila, winalat binuo ng tinatawag ngayong Ilocos, Pangasinan at bahagi ng Zambales. Si Salcedo
ang bakod na kahoy, sinunggaban ang 13 kanyon duon at pinagkakanyon ang mga rin ang sumakop sa Cagayan, sa dulong hilaga ng Luzon, at sa timog, sa mga
mandirigma! Inutos ni Goiti na sunugin ang Manila dahil napakalaki nito upang tinatawag ngayong Laguna, Tayabas at Bicol. Kakampi nina Goiti at Salcedo ang
ilang daang mandirigma mula sa Cebu, Negros at Panay. Nang bandang huli, Senora del Santissimo Rosario, na pinangalanang Universidad de Santo Tomas
kasama na rin ang mga Kapampangan at ang mga taga-Cavite. nuong 1645 ni Papa Innocencio X.
Itinatag din nga mga Dominikano ang Colegio de San Juan de Letran nuong 1620
Kasunod ng mga conquistador, madalas kasabay pa, ang mga frayle na nagkanya- para pangalagaan ang mga naulilang Espanyol
kanya sa buong Pilipinas. Ang mga Augustinian ang umari sa Batangas, Bulacan, Ang kauna-unahang Colegio para sa mga kababaihan ay ang Colegio de Santa
Pampanga, Ilocos, Cebu at Panay. Ang mga Franciscan ang kumuha sa Bicol, Potenciana nuong 1594. Isinara ito pagkalipas ng dalwang taon at inilipat ang mga
Tayabas at malalaking piraso ng Laguna. Napasa sa mga Jesuit ang Cavite, magaaral sa Colegio de Santa Isabel na itinatag nuong 1596 (pinaka matandang
Marinduque, Samar, Leyte, Bohol, Negros at ilang piraso ng Mindanao. Ang mga eskwelahan na umiiral sa Pilipinas). Ang Santa Catalina (1696) at Santa Rosa (1750)
Dominican naman ang humawak sa Bataan, Pangasinan at ang buong Cagayan ay mga eskwelahan din na itinatag para sa mga babae.
Valley. Napunta sa mga Recollect ang Romblon, Palawan at ibang purok sa Luzon Iba pang halimbawa ng mga eskwelahan na itinatag na nuong panahon ng
na hindi nakuha na ng ibang mga frayle. Amerikano:
University of the Philippines (1908), Adamson University (1932), the University of
Mga Orden ng Romano Katoliko the East (1946), Far Eastern University (1928), Feati University (1946), at ang
Unibersidad ng Santo Tomás (1611), na lahat ay nasa Maynila. Ang ilan pa ay ang
Bicol University (1969) sa Legaspi; University of Mindanao (1946) sa Davao; Saint
Katulad sa Amerika, ang mga dumating sa Pilipinas na orden ng Romano Louis University (1911) sa Baguio; at Southwestern University (1946) sa Cebu.
Katoliko na tumulong para sa konbersyon ng mga Pilipino ay ang mga
Agustino (1565), Franciskano (1577), Hesuita (1581), Dominikano (1587),
Recolleto (1606), and Benedikto (1895). Sa pagsunod sa patakaran ng Nuong Agosto 22, 1677, ipinag-utos ni Carlos 2, hari nuon sa Espanya, na turuan at
patronato real ng Simbahang Katoliko, ang pamahalaang Espanya ang gawing pari ang sinumang katutubo na magnais. Isa sa mga paaralang nakakatupad
umako ng mga gastusin para sa pagpapalaganap ng mabuting balita, nito ay ang kolehiyo ng Santo Tomas, na may seminaryo para sa mga nag-aaral ng
binabayaran ang mga prayle at sinusuportahan sa kanilang mga pagpapari. Sa kahilingan ng kolehiyo, hinirang ito nuong 1680 ni Carlos 2 sa
pagmimisyon. Nagkaroon ang mga prayle ng malaking impluwensya hindi pagkalinga ng kaharian, at inutos niya kay Felipe Pardo, arsobispo ng Manila, na
lamang sa simbahan kundi maging sa pamahalaan. Sa kalaunan ang mga tangkilikin ang pagiging pari ng mga tagapulo. Ngunit masidhi ang pagka-makalahi
orden ng simbahan ay nagkamal ng maraming mga lupain sa biyaya ng mga [racism] ng maraming frayle sa Pilipinas at laban sa pagpapari ng mga indio. Isa na
mayayamang Espanyol (the principalía, or “principal ones”), at nabigyan rin sa kanila si Pardo, na sumagot nuong Junio 6, 1680, sa utos ni Carlos 2, at
sila ng karapatang pagtrabahuhin ang mga katutubo sa kanilang mga lupain. pinintasan ang kakayahan at pagkatao ng mga indio:

Mga Eskwelahang naitatag nuong Panahon ng Espanyol: Walang tiyagang mag-aral ng religion ang mga indio, lalong hirap matuto dahil sa
kanilang mga bisyo, mga masamang gawi at mga maling akala. Kaya kailangan
Kahit nuong simula ng ika 19 na siglo, ang salitang espanyol ay hindi pa rin alam silang ituring na mga mistulang bata, kahit na iyong mga 50 - 60 anyos na. Pati na
salitain ng maraming mga katutubo. Pinilit ipakita ng mga Espanyol ang kanilang ang mga anak ng Espanyol, ang nagpalaki kasi ang mga inang indio, o mga aliping
pagiging mataas kaysa sa mga indio sa pamamagitan ng antas ng edukasyon at sa uri babae, mali ang natutunan at hindi angkop maging mga pari. Pulos tamad kasi,
ng salitang ginagamit. medyo binabae at lahat ay itinuturing na biro lamang. Kung gagawing pari, magiging
Ang mataas na paaralan ay bukas lamang sa mga Espanyol at Pilipino (tawag sa mga masamang tutularan ng mga sumasamba. Ang dapat mangyari, ipadala rito ang mga
espanyol na ipinanganak sa Pilipinas). Binuksan lamang sa mga meztizo at mga matimtimang Espanyol na masugid sa pagligtas ng kaluluwa.
indio ang mataas na paaralan nuong 1863.
Ang mga Hesuita ang unang nagtatag ng paaralan sa Pilipinas. Tinawag itong Nuong 1700, sa utos ng hari, nagsimulang papasukin ang mga katutubo at mga
Colegio de Manila na natatag nuong 1589. Napalitan ito ng pangalan bilang Colegio mestizo sa mga seminaryo at paaralan ng pagpapari. Ngunit nanaig ang mga frayle sa
de San Ignacio. Nuong 1621, ginawa itong universidad ni Papa Gregorio XV. pagpigil sa mga katutubong maging frayle, kaya pulos Espanyol lamang ang lahat ng
Subalit naipasara ito nuong 1768 nuong napalayas sa Pilipinas ang mga Hesuita. frayle sa Pilipinas, na nakipag-agawan sa mga paroco [parishes], laban sa mga pari
Itinatag din nila nuong 1601 ang Colegio de San Jose. na kinabibilangan ng mga katutubo at mga mestizo.
Pagbalik nila sa Pilipinas nuong1859, itinatag nila ang Ateneo de Manila, ang unang
eskwelahan na tumanggap ng mga indio at meztizo. Bakit kinalaban ang pagpapari ng mga katutubo at mestizo? Bakit nag-agawan
Ang mga Dominikano naman sa pangunguna ni Padre Miguel de Benavides, ang sa mga paroco? Bakit ang hari pa ang nag-utos sa pagpapari, nakikialam lang
ikatlong arsobispo ng Maynila nuong 1611 ay itinatag ang Colegio de Nuestra 'ba?
Lagi nang ma-politica ang bigayan ng mga paroco na, batay sa gawi ng feudalism, Sangley: Intsik
ay kapangyarihan, karangalan at yaman ng sinumang magkamit. Naging mainit ang
agawan sa Pilipinas sapagkat naging luklukan [throne] ang paroco ng lahat ng Ang mga mestizong Intsik sa ibang bayan sa timog silangang Asia ay itinuring na
kapangyarihan sa baranggay, nayon o kabayanan. Karaniwan, ang frayle, nag-iisang tangi at kakaibang uri ng Intsik, ngunit sa Pilipinas, itinuring silang tangi at
Espanyol sa buong pook, ang mistulang 'hari' ng libu-libong katutubo sa paroco. kakaibang uri ng Pilipino
Damdamin ng mga frayle, na pulos Espanyol, na hindi dapat magkaroon ng ganuong - Edgar Vickberg, historian, US Library of Congress
uri ng kapangyarihan ang mga katutubo at mestizo, makakabawas sa pagkamataas ng
Espanyol, lalo na ng frayle, sa kapuluan. Ang pagbawas sa kapangyarihan ng frayle
ang nasa ni Carlos 2 nang nag-utos siya nuong 1677. Gawi sa Europa na pailalim Putoseko sa tindahan, kung ayaw kang
ang pari sa obispo [o arsobispo] na sumasagot naman sa hari na siyang nagpapasiya magpautang, uubusin ka ng langgam
sa lawak ng sakop ng obispo [diocese], kaya madaling mapasunod ng kaharian. Sa - awit, Sit-si-rit-sit
Espanya, tawag sa pari ay sacerdote [secular priest] dahil hindi sila kasapi ng
matimtimang lipunan [religious society]. Samantala, ang mga frayle ay pailalim sa INTSIK ang tawag sa kanila ng mga Pilipino, hindi na matunton kung saan
superior ng kanilang kumbento, na pailalim naman sa provincial ng kanilang nagmula ang pangalan. Ang nais nilang tawag sa mga sarili ay Chinoy, mula sa
'lalawigan', na pailalim naman sa pinuno [director general, general of the order] ng pinagkabit na Chinese at Pinoy. Nuong panahon ng Espanyol, ang tawag sa kanila ay
kanilang matimtimang lipunan. Ang pinuno ay sumasagot sa Papa sa Roma, na Sangley, mula sa seng li o maglalako sa wika ng mga taga-Xiamen [Amoy dati],
siyang nagpapasiya tungkol sa pagbuo o paglansag ng lipunan ng frayle. Kaya isang lungsod sa Guandong [dating Canton], sa China. Dito nanggaling ang
mahirap pasunurin ng kaharian ang mga frayle, lalo na't madalas magka-digmaan ng pangalang Sangley Point ng daungan sa Cavite ng mga barkong nagkalakal sa
hari ang Papa dahil sa mga sakop na lupain sa Italya, at sa buong Europa na. Manila daan-daang taon bago dumating ang Espanyol.

Padalaw-dalaw lamang muna nuong panahon ng


kaharian ng Tang [Tang dynasty] sa China nuong taong
618 hanggang 987. Dumalas at naging palagian ang
balik-balik nuong 1127 - 1279 nang naghari ang mga
Sung [Sung dynasty], pinatibayan ng mga porselanang
banga at tapayang nahukay sa lumang libingan sa Santa
Ana, Manila, at sa Calatagan, Batangas kamakailan.
Patuloy ang pagkalakal nuong mga kaharian ng mga
Yuan [umpisa sa apo ni Genghis Khan, si Kublai
Khan] nuong 1279 - 1368 at ng mga Ming nuong 1368 -
1644.

Giliw nuon ng mga tagapulo ang mga porselana, gamit sa bahay at sa pagkain, at
ataol sa paglilibing ng mga kamag-anak, at ang seda [silk], tanso, salamin, at
sariwang pancit ng mga Intsik. Kapalit ang mga kalakal ng mga katutubo, ginto,
perlas, pagong, mamahaling kahoy na narra, kamagong at iba pa, at ang giliw naman
ng Intsik, ang pagkit [wax] at hibe. Binanggit ang kalakal sa mga lumang kasulatan
sa China; tinawag na Liu Sung o Luzon ang mga pulo sa ibaba o timog ng China, at
Ma-it ang Manila, Cavite, Batangas at pulo ng Mindoro. Lumago ang kalakal mula
Lingayen, Pangasinan, hanggang Mindanao, Borneo at Melaka, sa Malaysia.
Dumalaw pa raw sa China ang ilang magdaragat mula Butuan sa Mindanao nuong
panahon ng Sung. Nuong 1372 - 1424, ang mga datu naman ng Ma-it ang pabalik-
balik na bumabati sa mga emperador ng mga Ming.

Sa buong China, ang mga taga-Guandong at mga taga-Fujian [dating Fookien]


lamang ang nagkagawi ng pagdaragat, kaya sila ang karamihan sa mga Intsik na
dumayo sa Pilipinas, lalo na pagkarating nuong 1571 ni Miguel de Legazpi, ang ng kalakal [enterpreneurs] sa bara-baranggay. Sa kalakihan ng sanpuluan, naging 3
Espanyol na sumakop sa Manila. Sadyang inakit sila ni Legazpi at ng mga sumunod bahagi ang paghanapang-buhay [economy]:
na governador sa Manila upang pagyamanin ang kalakal ng China at Pilipinas, na
madaling pinalitan ng balikan mula China at Mexico na pinadaan sa Manila at • Ang maka-Europa at maka-kabayanang rangya ng mga Espanyol, nakapako
tinawag na galleon trade. Dahil sa pasok ng pilak mula Mexico, dumagsa ang mga sa Manila at malalaking lungsod
taga-Guandong at mga taga-Fujian, at hindi lamang nagkalakal, mandin nanirahan • Ang kahig-tukang pamumuhay ng mga katutubo, ayaw mawalay sa
na at naging mga naglalako, kargador, karpintero, mason, magsasaka at artisan sa
kanilang giliw na nayon at baranggay
mga simbahan at kumbentong itinatayo ng mga Espanyol sa Manila at pali-paligid.
• Ang kalakal at pananalapi ng mga Intsik na nag-ugnay - at naghiwalay - sa
magkabilang pamumuhay ng mga sumakop at ng mga sinakop.
Kaya nuong 1603, 38 taon lamang pagkarating ni Legazpi, mayroon nang mahigit
30,000 Intsik ang nabilang sa Manila at mga kalapit na pook, kahit na ipinatapon ng
mga Espanyol ang 12,000 Intsik nuong 1596. Dinaig nila sa dami ang mga Espanyol Isa sa mga kabayanang dinanak ng mga Intsik kasunod sa mga frayle ay ang, sa una,
na, upang hindi matabunan, ipinagbawal ang pagtira ng mga Intsik sa loob ng munting baranggay ng Pagsanjan, katabi ng Lumban, sa Laguna. Walong Intsik at 2
Intramuros. Pinagbayad din ang bawat isa ng buwis. Nagsisikan sila sa Parian Hapon, pulos binata, pulos binyagang katoliko, agad nanirahan duon pagkatapos pa
[dating tawag ng mga taga-Manila sa palengke o lamang itatag ni frayle Juan de la Plasencia, Jesuit na misyonaryo at manalaysay
malaking talipapa] sa labas, kinatatayuan ngayon [historian]. Galak ang 10 dayuhan sa katayuan ng bagong baranggay sa dugtong ng 2
ng city hall ng Manila, hanggang sa ilog Pasig, ilog, mainam sa kalakal, at nagtayo sila ng tindahan at nagpundar ng paglalako ng
ang kauna-unahang squatters area at Chinatown nga-nga [betel nut]. Lahat sina Alfonso at Diego Changco, Mateo Caco, Jose
sa Pilipinas. Sa lupit ng turing sa kanila, Jegote, Juan Juco, Diego at Marcos Suico at Eugenio Vinco ay
naghimagsik ang 6,000 Intsik sa Parian nuong nag-asawa ng mga Pilipina mula sa mga katabing baranggay ng
1603, sinunog ang mga baranggay ng mga Longos, Paete, Pakil, Cavinti at Santa Cruz. Lumago ang
katutubo sa paligid ng Intramuros at sinugod ang kanilang kalakal at hindi nagtagal, dumating ang iba pang mga
Intramuros mismo. Maraming Espanyol na Intsik na nag-asawa rin ng mga Pilipina at nagkalakal din.
pinatay, pinugutan ng ulo. Pagdating ng malaking Dumating din ang mga naging kapit-bahay nila mula sa mga
sandatahang Espanyol mula sa Visayas at kabayanan sa paligid, hanggang sa naging kabayanan at bantog
Mindanao, katulong ang mga taga-Manila, nilipol ang Pagsanjan, pinagyaman ng mga mestizong Intsik na anak-
ang mga Intsik at sinunog ang Parian. Mahigit anakan ng mga unang 10 binata.
20,000 Intsik ang pinatay bago natapos ang
himagsikan. Kahit na malawak ang pinsala, Nuong 1750, sinimulan ang paghigpit sa mga Intsik. Pinagbawal
nagpatuloy ang galleon trade at pagkaraan na ang pagpasok mula China; ang mga nandirito na, pinagbawalang magkalakal o
lamang ng 1 taon, nuong 1604, nagsimula uling manirahan sa mga lalawigan at mga purok sa looban ng pulu-pulo. Pinagbawalan din
dumami ang mga Intsik sa Pilipinas. nuong 1755 ang mga hindi-binyagang Intsik na sumali sa kalakal ng galleon trade,
sa mga Espanyol napunta lahat ng kita. Nuong 1766, pinalayas nang tuluyan ang
Sa bawat purok at nayong pasukin ng mga Espanyol, sumunod ang mga Intsik upang mga hindi-binyagang Intsik. Madaling baling sila sa palusot, karamihan ay mga
magkalakal o maging manggagawa. Sa bawat simbahang itayo ng mga frayle, may hampas-lupang binata na simula't simula pa ay wala nang balak bumalik sa China.
tindahang itinayo ang mga Intsik. Sa bawat lansangang ipagawa sa kabayanan upang Marami ang nag-asawa ng mga Pilipina at naging mistulang Pilipino na, gaya ng 10
mag-ugnay sa Manila, tinahak pabalik-balik ng mga Intsik, bitbit at pasan-pasan, taga-Pagsanjan, nagpabinyag at naging katoliko. Nang kinakainitan ang mga hindi-
tulak kariton ang mga paninda at bilihin. Walang 50 taon pagkarating ni Legazpi, binyagan, nagkaroon sila at ang kanilang mga anak-anakan ng pagkakataong pumalit
naging pangkaraniwan nang makita ang Intsik sa bawat sulok ng mga lupaing sa kalakal at pananalapi na sinarili dati ng mga Intsik. Sila, ang libu-libong mestizo,
sinakop ng Espanyol. At sila ang ginamit na bilihan ng mga kailangan ng lahat, ang naging pang-3 bahagi ng hanapang-buhay sa Pilipinas. Kahit na nuong itigil ang
Espanyol, frayle at katutubo, na ayaw nang lumuwas sa kabayanan o sa Manila. pagpapalayas nuong 1788, bihirang Intsik ang pinayagang makalayo, pinagkumpul-
Hindi nagtagal, walang 100 taon mula nang dumating si Legazpi, namakyaw na ang kumpol na lamang sila sa Binondo at Santa Cruz, sa tabi ng ilog Pasig, at nasa
mga Intsik ng bigas, palay at mga pananim at prutas, nagpundar na ng mga imbakan kabilang panig ng Intramuros.
[bodega] at gilingan ng palay at mais. Nagpautang, naningil, nag-ilit, sila ang naging
paluwagan [bank, financier], mga tagapagluwas [middlemen] at mga tagapagtayo Sa panahon ito, bandang 1800, ang mga frayle ang pinakamayaman sa Pilipinas at
mga may-ari ng mga pinakamalawak na lupain. Sila rin, matapos palayasin ang mga
Intsik, ang pinakamalakas magpa-utang sa mga magbubukid na, dahil walang pag- mga familia at kamag-anak, ay naging mistulang alipin ng mga may-ari ng lupa, ng
asang makaahon sa utang, ay unti-unting nagapos sa lupang sinasaka, gaya ng mga mga cacique at mga haciendero.
serfs nuong panahon ng feudalism sa Europa. Sa pagdami, at pagsidhi ng hirap ng
mga may-utang, unti-unti silang nawalan ng tiwala, nagsimulang mapoot sa mga Hintay muna: Paano nasunggaban ang mga lupa? Mga pari, nag-land-
frayle at hindi nagtagal, pati sa simbahan at sa pamahalaan sa Manila. Samantala sa grabbing?
pagkasangkot ng Espanya sa digmaan, kasabay sa pagdanak sa Pilipinas ng mga
patapon ng Central at South America, pinutol ng bagong layang Mexico nuong Ang pag-aari ng lupa, nuong dumating ang mga Espanyol, ay nasa
1820 ang galleon trade at natigil ang pagpasok ng pilak ng Mexico sa Pilipinas, ang baranggay o nayon. Bagaman may kani-kaniyang tahanan at
tanging paghanapang-buhay at tustos sa pamahalaan ng Manila, na napilitang taniman ang bawat tao, ang tinuring lamang na 'ari' ay ang ani o
pasanin ng naghihirap nang kaharian sa Madrid. Duon nuong 1839, napagpasiyahan ang mga bunga ng sariling pagpapawis. Batay ito sa dating gawi ng
na kailangan palaguin ang kalakal sa Pilipinas upang mabayaran ang pamamahala sa mga magdaragat na ninuno ng mga tao sa Pilipinas. Ari nila ang
kapuluan at ang patuloy na digmaan laban sa mga Muslim sa Mindanao at Sulu. mga nahuling isda, hindi nila ari ang dagat. Hawak nila at
Itinigil ang 81 taong paghigpit sa Intsik, hinayaan nang manirahan at maghanap- ipinagtanggol ang mga bahagi ng dagat na malapit sa baranggay o
buhay sa alin mang pook sa Pilipinas. nayon, ngunit ang pag-aari nila ay angkinan lamang, maaaring
ipaggamit o ipaupa sa iba paminsan-minsan, ngunit hindi
Dumami uli ang mga lumikas mula sa China. Inutos nuong 1844 maaaring ipagbili. Marami pang lupain sa Mindanao ang
ng Madrid na itigil ng mga alcalde mayor ng mga lalawigan itinuturing nang ganito ng mga Muslim, kaya nagkadigmaan
ang kanilang pansariling pagkalakal dahil hadlang ito sa paglago tuwing ilitin ng pamahalaan sa hindi pagbayad ng buwis o ariin ng
ng kalakal sa kapuluan. Nakita ng mga Intsik ang malaking mga "nakabiling" katoliko. Nuong panahon ng mga frayle, sila ang
pagkakataon - nasok sila sa lahat ng lalawigan at hinamig ang nagtala ng mga pag-aari sa paroco, karamihan ay lupa, upang
lahat ng kalakal na dating sinarili ng mga pinunong Espanyol. mabuwisan. Sa tinagal ng panahon, nalista nila sa sariling
Lalong dumami ang dumating mula sa China. Pagkaraan lamang pangalan, o sa pangalan ng mga anak nila, ang mga lupaing walang may-ari o nailit
ng 5 taon, umabot 6,000 ang mga Intsik sa paligid ng Manila sa hindi pagbayad ng buwis. Sa maraming baranggay, lubusang ninakaw na lamang
nuong 1849. Buhos na ang pasok ng mga Intsik at nuong 1866, ng mga frayle ang mga taniman, inilagay nila sa sariling pangalan nang walang
mahigit 66,000 ang nabilang at kalahati, mahigit 30,000 ay pasubali, kaya maraming magsasaka ang biglang naging mga kasama o sacada na
naglipana na sa ibat ibang bahagi ng Pilipinas. Nahamig nilang lamang sa mga bukid na minana mula pa sa mga ninuno. Isa ito sa mga
muli, at napalawak pa, ang mga kalakal at pananalaping pinakamalaking dahilan ng Himagsikan nuong 1896.
inangkin ng mga mestizong Intsik nuong napaghigpitan sila.
Nasarili o nasakop nila ang ilang mahahalagang gawain - Nang tumagal na rito ang mga bagong saltang Intsik, sila at ang kanilang mga
pakyawan, pagbodega, pagluwas at pagtitingi ng bigas at mga kakanin. mestizong anak-anakan ay gumaya na rin sa pagpo-professional, pag-ari at pagpa-
upa ng lupa at pagpapautang. Nagsiksikan ang mga mestizong Intsik sa mga paaralan
Ang mga mestizong Intsik, nang maramdaman ang pagdumog ng mga Intsik at mga at kolehiyo, at libu-libo ang naging mga de campanilla, dumami ang mga naging
patapong Espanyol, ay umalis sa pagkalakal at inasikaso na lamang ang pag-ari at professional. Marami ang nagpatuloy ng pag-aral at pagdalubhasa sa Europa, kung
pagpa-upa ng lupa, nagpundar ng pautangan o lumipat sa mga bago at lumalawak na saan nila namasdan na hindi sila kailangang maging utusan ng mga Espanyol, na sila
gawaing dalubhasa [professions] sa medisina, batasan [law], pharmaceutica ay maaaring makapantay ng mga puti. Sa pagbalik ng mga educado, pumasok sa
[chemistry] at pamamahala ng mga pabrika at kalakal [commercial and industrial Pilipinas ang mga narinig at natutunan tungkol sa pantayan ng mga mamamayan, ng
management]. Ang mga kalakal na pinagkuwartahan ng pamahalaan ay mga pakikibahagi ng lahat sa kapangyarihan, ng pagsali sa pamamahala ng bayan. At
pananim [agricultural products] - tabako, abaka, asukal, copra at iba pa - na umiral sa Manila at iba pang lungsod ng kapuluan mula nuong 1860 ang pagnasa,
nagsulsol sa mga frayle na pag-ibayuhin ang pagkalkal ng pag-aari ng lupa sa buong hindi ng kalayaan at democracia - matagal pa bago makusa ang mga iyon - kundi ng
kapuluan. Masigla silang sinalihan nuong bandang 1850 ng mga mestizong Intsik, at pagbuti ng turing ng mga Espanyol sa mga katutubo. Kaya nuong 1860, pagkaraan
ng mga familia ng mga Pilipino na may kapit sa mga frayle at mga mestizong Intsik. ng halos 300 taon, ang pag-ari ng lupa, ang pagiging educado at de campanilla at,
Lumaganap ang walang puknat na nakawan ng lupa [rampant land-grabbing] at higit sa lahat, ang pagkakaroon ng yaman ay nagtutok sa libu-libong mestizong
lalong nawalan ng ari ang mga katutubong magsasaka, libu-libo ang napilitang sangley sa bingit ng politica, ng paghangad na makabahagi sa kapangyarihan ng
umalis sa mga bukirin at naghanap-buhay sa mga kabayanan at mga lungsod. Ang bayan. Kapangyarihang walang balak ang Espanyol na ipamigay.
mga naiwan, ang mga kasama at sacada, ay lalong nabaon sa utang at, pati nang
Dumating ang pagkakataon nila nuong 1750 nang simulang paghigpitan ang mga
Intsik. Ginamit nila ang mga pamanang katungkulan at munting kapangyarihan sa
(Ikapitong Linggo) bara-baranggay upang maka-ugnay at maka-pamilya ang mga masalaping sangley at
mga mestizong Intsik, - sa kasalan at compadrehan sa mga binyag at kumpil, sa
pagtulong sa pagbili ng lupa at pasimula ng pagkalakal sa nayon. Ang mga
Ang Maharlika At Ang Ilustrado principales ay nagsimulang maging masalapi, at handa sila nang maganap ang
sunud-sunod na mga pangyayari sa Pilipinas pagkasimula ng ika-19 sandaang taon
May payneta pa siya, oy! May suklay pa mandin, oy! [19th century].
Haharap sa altar at mananalamin
At saka lalakad nang pakendeng-kendeng
• Tumiwalag ang Mexico mula sa pagsakop ng Espanya nuong 1819 at
-- Awit, Paruparong Bukid
naghayag sa sumunod na taon ng pagkapag-sasarili [independence].
• Itinigil ang galleon trade. Ang kahuli-hulihang barko mula Acapulco,
SI Felipe 2, hari ng Espanya, ang nag-utos nuong Pebrero 8, 1597, na panatiliin sa Mexico, ay dumaong sa Manila nuong 1815. Naglaho na ang taon-taong
tungkulin ang mga maharlika kapag nagpabinyag. Namana ng mga anak-anak nila tustos na pilak sa lipunan at pamahalaan ng Espanyol sa Intramuros.
ang tungkulin ng pagsilbi sa mga frayle at utusan ng mga Espanyol. Sila ang naging
• Masigasig na pinalago ng Espanya ang kalakal panlabas [exports] sa
mga utusan, taga-manman, taga-sumbong, tagapamahala at taga-parusa ng mga galit,
Pilipinas upang maiwasan ang pagkalugi ng pamahalaan sa Manila at
ng mga lumalabag sa utos. Bilang mga capitan del barrio, mga cabeza de
pagtigil ng pagsakop sa Mindanao. Agad lumaganap ang pagtanim at
barangay , at mga governadorcillo, unti-unti silang nakakupit ng kapangyarihan
paglako ng mga aning pangkalakal [farm products] gaya ng abaca, tabako,
hanggang nuong bandang 1800, nakaipon sila ng sapat upang matanghal na mga
copra at asukal. Mabilis lumawak ang mga bukirin - at ang agawan ng lupa
principales o pangunahing mamamayan sa kabayanan. Sa ganitong katayuan, madali
- sa buong kapuluan.
silang nakapagsamantala nang naging magulo at labu-labo ang agawan sa
kapangyarihan at nakagawan ng lupa ng mga frayle at iba pang mga Espanyol. Sila • Upang maakit ang pasok ng salapi sa Pilipinas, itinigil ang pagpigil sa
ay nagpalawak din ng mga lupain. kalakal ng ibang bansa at "binuksan" ang iba't ibang lungsod -
Zamboanga nuong 1831, Manila nuong 1834, Iloilo nuong 1855 at Cebu
nuong 1863.
Matumal nuong simula, nang maging tagapagsilbi lamang sila ng mga frayle,
• Isinara ng pamahalaan ang 1,000
malaking pagbagsak matapos ng daan-daang taong naghari-harian sila sa mga
mandirigma bilang mga datu at rajah, nilibak pa man sila ng mga pinunong monasteryo at ipinagbili ang kanilang
Espanyol sa Manila. Nang unang naupo si Miguel Lopez de Legazpi bilang mga lupain sa Espanya nuong 1835.
governador nuong 1571, nag-alok si Lakan Dula at iba pang maharlika ng tulong, Pinatay ang mga frayle at mongha na
pasusukuin ang mga karatig baranggay, ngunit tinanggihan sila at pinagsabihan pa, lumaban. Marami ang napalayas at
na hindi naman nila magagampanan ang inaalok nila, na hindi naman sila sinusunod nagpuntahan sa Pilipinas. Ang mga
na ng mga tao. Totoo naman, wala ngang nakinig kina Lakan Dula sapagkat bagong frayle sa Pilipinas ay hindi na
salta sila sa Manila at sa mata ng marami, mga mananakop na dayuhan din sila tulad pinayagang bumalik sa Espanya.
ng mga Espanyol. • Itinigil ang pagsara sa gabi ng mga
pintuan ng Intramuros, at hinayaan
nang "bukas" ang Manila araw at
Wala rin silang pananggalang sa masugid na pagkamakalahi [racism] ng mga
gabi simula nuong 1852.
Espanyol na nagsadlak sa kanila sa pagiging indio, at sa kalupitan ng mga
encomiendero na panay ang hamig ng ginto at yaman. Nakatulong ang mga frayle, at • Nagbalik sa Pilipinas ang mga ipinatapong frayleng Jesuit nuong 1859 at
ang pananatili nila sa katungkulan bilang itinatag nila ang Ateneo sa Manila, ang unang paaralang tumanggap ng mga
pinuno ng baranggay. Bahagya lamang katutubo at mga mestizo. Buhos ang tustos ng mga anak ng mayamang
nagbuti ang kalagayan nila nang maging ka- mestizo at principales kaya gumaya agad ang ibang paaralan at dumami
pamilya nila ang mga frayle at ang mga ang mga katutubo at mga mestizong Intsik na educado.
anak-pari dahil karaniwang nag-utos-utos • Nabuksan ang Suez Canal sa Egypt nuong 1869. Nagsimula rin ang
din ang mga ito sa kanila, at ang pagdamay paggamit ng mga barkong dimakina [steamships]. Napamura, napabilis at
at pakikisama ng mga kanayon lamang ang napadali ang lakbayan sa Europa. Nagdatingan ang iba't ibang taga-Europa
naging ginhawa nila sa nagdaang 200 taon. upang magkalakal sa Manila, Cebu at iba pang lungsod. Higit katuturan,
nagpuntahan sa Europa ang mga katutubo at mga mestizong Intsik na ang natagpuan kundi ang pantayan ng mga mamamayan sa ilalim ng mapagtangkilik
educado upang ipagpatuloy ang pagdadalubhasa. na pamahalaan, hindi ng hari, hindi ng pari, kundi ng mga karaniwang tao.

Sa pagpasok ng bagong salapi at paglawak ng kalakal sa buong kapuluan, dumami Huli na upang ipinid muli ang mga nabuksan.
ang mga mayamang mestizo at principales at sila ay naging kapansin-pansin at
kinainggitan. Ang mga mapaglibak na Espanyol sa Pilipinas ay nagsimulang maging Nagsimula nilang tawagin ang mga sariling ilustrado [the enlightened], ang mga
malupit at mapagparusa, lalo na't naging siksikan ang agawan ng mga lupain, ng mga nasinagan ng mga bagong kalayaan, isa na ang karapatan
paroco at ng mga katungkulan sa pamahalaan sa Pilipinas sa pagdanak ng mga ng mamamayan na makibahagi sa pamahalaan. Halo sa
patapon mula sa Central at South America. Nakisiksik na rin ang maraming takas pagiging pinakamataas sa lipunan ng mga katutubo, ang
mula sa gulo at paghihirap sa Espanya, pati na ang mga frayle na napalayas nang pag-aari nila ng lupa at pagiging mga mayaman at educado,
sarahan ang mga monasteryo duon. Naghari ang suhol, lagay at kapit sa lumalaking hindi na indio ang tingin sa sarili, mga mamamayan na at
pamahalaan, at simbahan, sa Pilipinas. Abala sa sariling mga suliranin, bahagya hindi mga "nasakop", hindi na nila naatim na hindi
lamang napag-ukulan ng pansin ng Madrid ang Manila, lalo na nang itigil nuong magkamit ng karagdagang kapangyarihan.
1837 ang pagdalo ng mga kinatawan [deputados] mula Pilipinas sa batasan o cortez
ng Espanya. Bahagya ring nakinabang ang Espanya sa paglawak ng kalakal sa Hindi pa nila inisip, nuong bago mag-1880, na pumiglas sa
Pilipinas dahil sinarili ng mga Espanyol duon na inggit din, at balisa, sa unti-unting Espanya. Kabaligtaran, ninasa ng marami na maging higit
pagyaman ng mga principales at mga mestizo. na malapit, maging lubusang bahagi na, hindi lamang
sakop, ng Espanya. Unsiyami sa patuloy na paglibak ng
Hintay muna: Ano ang pinag-abalahang mga suliranin sa Espanya? Bakit hindi mga Espanyol sa Pilipinas, hindi naiwasan ang dapat
napansin ang mga nangyayari sa Pilipinas? asahang pagbaling nila sa politica. Sa pagnasang maging kapantay ng mga Espanyol,
ang ilan, gaya ni Jose Rizal, ay nagsimula nang tumawag sa mga sarili ng Pilipino
Una na, kasangkot ang mga nasa pamahalaan ng Pilipinas at ang mga frayle [pati upang ipahiwatig ang kanilang pagiging kapantay ng mga Espanyol na ipinanganak
ilang obispo] sa dumi [graft and corruption] ng pamamalakad kaya sadyang sa Pilipinas.
inilihim sa Madrid ang mga pangyayari, o ang sanhi ng mga suliranin sa kapuluan.
Ang mga nasa Espanya naman ay gulung-gulo sa himagsikan laban sa France, sa NABAON ang mga timawa.
pagbalik ni Fernando 7 bilang panibagong hari, sa himagsikan at pagtiwalag ng mga
sakop [colonies] sa Central at South America, sa pag-usig ni Fernando 7 ng mga Sa pagsigla sa politica ng mga ilustrado, sa paglaganap ng kalampag na ipagbuti
Espanyol na makabago at ayaw maging matimtiman, sa pagkalugi ng paghanapang- ang turing sa mga katutubo, lalo namang sumidhi ang pagpigil at pagmalupit ng mga
buhay at paghihikahos [economic decline, poverty] sa Espanya, sa digmaang Espanyol sa Pilipinas, lalo na ng mga frayle, upang hindi mabawasan ang kanilang
sumunod sa pagkamatay ni Fernando 7 nuong 1833, sa kudeyta [coup d'etat] ng mga lupain, yaman at kapangyarihan. Sa mga dukha unang nabuhos ang kanilang
mga general ng hukbong Espanyol na sumunod sa digmaan, sa contra kudeyta, lupit. Nang buksan ang mga paaralan sa mga katutubo at mga mestizo, lalong naging
tapos, himagsikan uli...sunud-sunod ang mga suliranin sa Espanya nuon. hamak ang mga hampas-lupa sa pataasan sa lipunan. Walang na ngang pangtustos
makapag-aral, dinagdagan pa ang kanilang mga pasanin nang simulan silang
Sa Pilipinas, ang mga Espanyol lamang ang nagdambulan. pagbayarin taon-taon ng buwis sa cedula nuong 1884. Baon sa utang sa mga cacique
at mga haciendero, lubusang nawalan sila ng pag-asang makaahon sa paghihirap.
Puwera ang mga katutubo at mga mestizong Intsik; ang pag-unlad ng kapangyarihan
ay itinangi ng mga Espanyol sa mga Espanyol lamang. Nang umungol ang angal ng Nawalan pa sila ng kakampi.
mga principales, pinag-ibayo ng mga Espanyol at mga frayle ang paglibak at
pagmalupit sa mga katutubo at mga mestizo upang tumahimik at manatiling aba. Pamana sa mga anak-anakan ng mga
Nang ayaw tumahan, muhi at parusa ang ginamit, ngunit huli na. Nang buksan ang magiting, kasama ng kanilang pagiging
mga paaralan sa mga katutubo at mga mestizo, nabuklat ang mga aklat ng karanasan pinakamataas sa lipunan, ang pagtangkilik at
ng mga tao sa ibang bayan. Nang 'buksan' ang Pilipinas sa kalakal ng ibang bansa, pag-aruga sa mga taga-baranggay. Nang
hindi lamang hasang dunong sa kalakal ang dala ng mga dayuhan na pumasok sa maging maharlika ang mga magiting
kapuluan, pati na mga maunlad na pag-iisip at babasahin mula Europa at America. nuong panahon ng mga mandirigma,
Nang buksan ang Suez Canal at nagtungo ng Europa, hindi lamang pagdalubhasa nabawasan ang pagtangkilik na ito sa
paghangad ng mga datu at rajah na magkaroon ng maraming alipin. Nang dumating • 1768, ipinag-utos ng Espanya ang pagpalayas sa mga frayleng Jesuit.
ang mga Espanyol at gawing mga utusan ang mga maharlika, naging napakababa Ipinag-utos din ng Papa sa Roma sa sumunod na taon.
ang mga taga-baranggay, naging utusan ng mga utusan. Gayunman, mahigit 200 taon • 1770, ipinatapon ang mga frayleng Jesuit. Hinirang ng Madrid na
namuhay nang tahimik ang mga timawa dahil kasama-sama nila sa baranggay at governador general ng Pilipinas si Simon de Anda y Salazar.
nayon ang mga principales at natutungo nila tuwing kinakailangan. Naglaho ang • 1774, inutos ng Madrid na ibigay sa mga Pilipino at mestizong pari ang
ugnayang ito nang nauso ang pagkurakot at pagyaman ng mga pinuno sa dambulan mga paroco na hawak ng mga frayle, na pulos mga Espanyol.
ng lupa at ari-arian nuong pagkaraan ng 1850, at lumuwas na sa Manila at mga
• 1775, ibinalik ang mga frayleng Augustinian sa Pampanga matapos sumuko
lungsod ang mga maylupa upang bumahagi sa lumalagong pakikipagkalakal sa mga
sa pamamahala ng obispo.
taga-Europa. Kagaya ng mga Espanyol at mga frayle, naging mababa na rin ang
tingin ng mga principales sa mga magbubukid. • 1776, binawi ng Madrid ang utos na mga Pilipino at mestizong pari lamang
ang mamuno sa mga paroco. Nagsimula ang himagsikan sa America laban
sa mga British.
Naging bantog ang mga mapuputi at makikinis ang balat. Naging pintas ang maging
• 1781, sinarili ng pamahalaan sa Manila ang pagtanim at pagkalakal ng
maitim ang balat, ang magpawis sa paghahanap-buhay, ang magka-kalyo sa kamay.
tabako, pinamunuan ni Jose Basco.
Naging kagalang-galang ang magsapatos, katawa-tawa ang magbakya, kahiya-hiya
ang nakayapak. Nauso ang umiwas sa mahirap na laging maraming hiling na • 1783, nagwagi ang mga Amerkano sa himagsikan, sumuko at umurong ang
nakakabawas sa salapi, at sa pamumuhay sa lungsod at kabayanan, ng mayaman. British mula America.
• 1785 Marso 10, itinatag ni Carlos 3, hari ng Espanya, ang Real Compania
Simula nuong 1860 hanggang 1890, patuloy na naiwang nag-iisa sa pagkaapi ang de Filipinas upang paunlarin ang mga kalakal sa Pilipinas.
mga dukha sa bukid at nayon, lalo na sa mga dampa sa Gitnaang Luzon, at sa mga • 1788, nag-aklas ang mga Ilocano, pinamunuan ni Ambaristo, laban sa
barung-barong ng mga squatters sa Tondo at Caloocan, sa gilid ng Manila. Natuto pagsarili ng kalakal ng tabako.
ang mga timawang magtulungan at magdamayan sila-sila, kilalaning magkakahawig • 1803, binili ng America ang malaking lupain ng Louisiana; nagsimula ang
ang kanilang kalagayan at kapakanan. Nang lumaganap ang mga adhika ng mga paglawak ng America papuntang Pacific Ocean.
ilustrado na ipagbuti ang turing sa katutubo, natuto rin ang mga timawa na • 1807, sinarili ng pamahalaan sa Manila ang kalakal ng basi. Nag-aklas ang
magsama-sama at magka-isa. Ngunit kakaiba sa mga ilustrado, wala silang mga Ilocano, pinamunuan ni Pedro Mateo.
pagmamahal sa Espanya at walang nasang manatiling kasa-kasama ng mga • 1808, sinakop ang Espanya ng France, pinamunuan ni Napoleon Bonaparte.
Espanyol. Kaya nuong 1890, handa na ang mga timawa na makibaka nang sabay- Hinirang na hari ang kapatid, si Joseph Bonaparte. Naghimagsik ang mga
sabay sa ikabubuti ng mga sarili. Espanyol at nagtatag ng pamahalaan sa Cadiz. Naghimagsik sa America
ang mga sakop ng Espanya.
Mga Bakas Ng Lumipas (I) • 1810, isinali ang mga Pilipino sa pambansang batasan [cortez] ng Espanya.
• 1811, lumisan ng Cavite ang kahuli-hulihang galleon papuntang Acapulco,
• 1754, sinimulan ni Dagohoy ang paghimagsik sa Bohol, tumagal hanggang sa Mexico.
1829. • 1812 Enero 6, ipinanganak si ‘Tandang Sora’ Melchora Aquino, ina ng
• 1754 Marso 3, nakipagkasunduan si Sultan Muhamad Alimudin sa mga Katipunan.
Espanyol. • 1814, sa tulong ng Britain, napalayas ang mga Frances sa Espanya.
• 1755, ipinatapon sa labas ng Pilipinas ang mahigit 2,000 Intsik mula Hinirang na hari si Ferdinand 7.
Manila. • 1815, lumisan sa Acapulco, Mexico ang kahuli-hulihang galleon papuntang
• 1762, sinakop ang Manila ng mga British hanggang Abril 1764. Nag-aklas Manila.
si Juan de la Cruz Palaris sa Pangasinan laban sa pagbuwis ng mga • 1817, nagwagi ang himagsikan sa Argentina at nakalaya mula sa Espanya.
Espanyol. Sa 2 taon, lumaganap ang aklasan hanggang Ilocos. • 1818, hinati ang Ilocos, ginawang Ilocos Norte at Ilocos Sur.
• 1763, naghimagsik si Diego Silang sa Ilocos. Ibinalik ng mga British si • 1819, tumiwalag ang Mexico mula sa Espanya.
Sultan Alimudin sa kanyang kaharian sa Mindanao. • 1820, naghayag ang Mexico ng pagkapag-sasarili [independence]. Inutos ni
• 1767, ipinadakip ni Simon de Anda, pansamantalang governador, ang mga Hari Ferdinand 7 sa pamahalaan sa Cadiz na sakupin uli ang mga bayan sa
frayle Augustinian sa Pampanga na ayaw pumailalim sa pamamahala ng America. Tumanggi ang Cadiz at nagsimula ang himagsikan sa Espanya
obispo. laban kay Ferdinand. Nalugi at nagsara ang Real Compania de Filipinas.
Napalayas ang libu-libong Espanyol at mestizo mula sa America, puntahan
sa Pilipinas at sinarili ang kalakal at pamahalaan. Lumaganap ang • 1851, sinakop ng mga Espanyol, pinamunuan ni Antonio de Urbiztondo,
pagpababa ng mga katutubong Pilipino. Octobre 9, pinagpapatay ng mga ang Sulu.
Pilipino ang mga dayuhan sa Manila at Cavite nang ipamalita ng mga • 1852, nagbukas ang Banco Espanol-Filipino. Sinimulang iwanang bukas
Espanyol na ang mga dayuhan ang sanhi ng cholera na pumatay sa libu- ang Manila [Intramuros] araw at gabi.
libong Pilipino. • 1853 Peb 21, ipinanganak si Felix Resurreccion Hidalgo sa Binondo,
• 1821, inagaw ng America ang Florida mula sa Espanyol. Manila.
• 1822, itinatag ang unang pahayagan sa Manila, ang El Filantropo. • 1854, nag-aklas si Cuesta.
• 1823, sa tulong ng France, ginapi ni Hari Ferdinand 7 ang himagsikan sa • 1855, binuksan ang Iloilo sa kalakal ng buong mundo.
Espanya. Nakalaya na ang lahat ng sakop ng Espanya, maliban sa Cuba, • 1857, itinatag ang pagawaan ng salapi sa Manila.
Puerto Rico, Pilipinas, Guam at ilang lupain sa Africa. Junio, nag-aklas sa
• 1859, nagbalikan ang mga frayleng Jesuit sa Pilipinas. Itinatag ang Ateneo
Manila si Andres Novales, mestizong Mexicano sa hukbo ng Espanya,
de Manila, ang unang paaralang tumanggap ng mga Pilipino at mga
laban sa paglibak ng mga Espanyol.
mestizo.
• 1826, ipinag-utos na mga frayle lamang ang mamuno sa mga paroco sa
• 1860 Mayo 8, ipinanganak si Gregorio Aglipay. Mayo 22, ipinanganak si
Pilipinas. Ibinaba ang mga Pilipino at mestizong pari sa pagka-kura [curate]
Julio Nakpil. Nagsimula ang digmaan ng mga kapwa mamamayan [civil
na lamang. Deciembre 17, ipinanganak si Graciano Lopez-Jaena.
war] sa America dahil sa pag-alipin sa mga Negro.
• 1829, nasugpo ng mga Espanyol ang himagsikan ni Dagohoy sa Bohol.
• 1861, ipinag-utos na palitan ng frayle ang lahat nang paroco sa Manila na
Pinatawad ang libu-libong kasapi na namuhay nang tahimik mula nuon.
hawak ng Pilipino at mestizong pari. Sinakop ng mga Espanyol ang
• 1830, binuksan ang unang bangko sa Pilipinas.
Cotabato at iba pang lupain sa Mindanao habang nag-aaway duon ang mga
• 1831, binuksan ang Zamboanga sa kalakal ng buong mundo. Maguindanao at mga taga-Buayan. Enero 28, ipinanganak si Julian Felipe.
• 1833, naging reyna ng Espanya si Isabela 2. Junio 19, ipinanganak si Jose Rizal.
• 1834, binuksan ang Manila sa kalakal ng buong daigdig. • 1862 Nob 30, ipinanganak si Andres Bonifacio.
• 1835, nag-aklas sa Cavite si Feliciano Paran. Sa Espanya, ipinag-utos na • 1863, binuksan ang Cebu sa kalakal ng buong mundo. Lumindol sa Manila,
wasakin lahat ng mahigit 1,000 monasteryo at ipinagbili ang mga lupain. nasira ang katedral, maraming nasaktan.
Pinatay ang mga mongha at frayle na lumaban; ang mga pari at mga Jesuits • 1864, nanawagan si Padre Jose Burgos na gawing kapantay ng mga frayle
ay pinaghanap at dinakip. Ang mga frayle sa Pilipinas ay hindi na ang turing sa mga Pilipino at mestizong pari; kasama ni Burgos na
pinayagang makabalik pa sa Espanya. nanawagan sina Padre Mariano Gomez at Padre Jacinto Zamora. Julio 23,
• 1837, ipinagbawal ang pagdalo ng mga Pilipino sa pambansang batasan ipinanganak si Apolinario Mabini sa Tanauan, Batangas. Nagwagi sa
[cortez] ng Espanya. America ang mga laban sa pag-alipin ng mga Negro.
• 1839, pinayagan ang mga Intsik na manirahan at magkalakal nang husto sa • 1868, nagkudeyta ang hukbong Espanyol at pinalayas si Reyna Isabela 2.
buong Pilipinas. Dumami ang mga Intsik sa kapuluan. Dumating sa Manila ang mga kinatawan ng mga ‘reforma’ ng
• 1841, nag-aklas si Apolinario dela Cruz, “hari ng mga Tagalog,” at ang “maluwalhating himagsikan” [glorious revolution] sa Espanya. Nagsimula
Confradia de San Jose. ang himagsikan sa Cuba sa “sigaw sa Yara” [grito de Yara] ni Carlos
• 1843, pinayagan nang magtindahan ang mga Intsik kapantay ng mga Manuel de Cespedes, nahalal na pangulo ng Republika ng Cuba.
Espanyol. Nagsimula ang himagsikan sa Puerto Rico, sa “sigaw sa Lares” [grito de
• 1844, ipinagbawal ang pagkalakal ng mga pinuno ng mga lalawigan Lares], nagtatag ng ‘junta’ ng himagsikan. Okt 13, ipinanganak si ‘Nay Isa’
[alcalde mayor] na sinasarili ang kalakal. Lumawak ang kalakal ng mga Teresa Magbanua sa Pototan, Iloilo.
Intsik sa buong kapuluan. Lumusob ang hukbong Espanyol, pinamunuan ni • 1869, binuksan ang Suez Canal sa kalakal dagat ng buong mundo. Dumami
Claveria, laban sa mga Muslim sa Mindanao. Pinagbawalan ang mga ang mga taga-Europa na nagkalakal sa Pilipinas. Tumanggi ang America na
Intsik na pumasok sa mga lalawigan at looban ng mga pulo. tulungan ang himagsikan sa Cuba.
• 1847, sinakop ng mga Espanyol ang Davao, sa Mindanao. • 1870, nag-aklas sa Cavite si Eduardo Camerino laban sa mga frayle.
• 1848, sinakop ng America ang California sa pagkatalo ng Mexico sa • 1872, nag-aklas sa Cavite si Sarhento La Madrid at 200 sundalo ng hukbong
digmaan. Nasa kabilang gilid na ng Pacific Ocean ang mga Amerkano. Espanyol; ginapi ni Governador Rafael de Izquierdo. Peb 17, binitay ang 3
• 1850 Agosto 30, ipinanganak si Marcelo H del Pilar. Pilipinong pari, Mariano Gomez, Jose Burgos at Jacinto Zamora, sa
Bagumbayan, Manila.
Kapampangan ang sarili nilang mga bahay at sumumpang ipaglalaban nila ang
kanilang mga karapatan. Pinuno nila si Francisco Maniago ngunit wala silang
nagawa nang tumangging sumapi ang pinuno ng Arayat, si Juan Macapagal, sa
pakana ni governador Manrique de Lara.
Mga Unang Aklasan
Nuong 1744 nagsimula ang pinakamahabang aklasan sa
Lintik lamang ang walang ganti Pilipinas, tumagal ng 85 taon, nang nautusan ang isang pulis,
-- Matandang wikain si Sagarino Sendrijas, na dakpin ang isang taga-Bohol na
umalis sa kanyang pagka-katoliko. Si Sagarino ang napatay sa
pagdakip. Dinala ng kapatid niya, si Francisco 'Dagohoy'
PARANG nag-iipong bagyo na ipinahiwatig ng kulog at kidlat, ang papalapit na Sendrijas, ang bangkay sa nag-utos na frayle, si Gaspar
himagsikan ay pinangunahan ng maraming aklasan. Dalawa ang nakapagtayo ng Morales ng mga Jesuits, ngunit tumanggi itong ilibing ang
malayang pamahalaan sa Pilipinas; ang isa ay tumagal nang 85 taon bago nasupil. kapatid sa cementerio dahil napatay sa duelo, na labag daw sa
utos ng simbahan. Sumumpa si Dagohoy na maghihiganti.
Nuong 1585, 11 taon lamang pagkamatay ni Miguel de Legazpi, nagtangka nang Nagtayo siya ng malayang pamahalaan sa bundok-bundok ng
maghimagsik sa Pampanga, ngunit ipinagkanulo ng isang babae. Pagkaraan ng 2 Bohol, ang kauna-unahang pamahalaan ng Pilipino mula nang
taon, nagsapakat sina Felipe Salonga, puno ng Polo, Esteban Tasi, puno ng dumating ang mga Espanyol nuong 1565. Mahigit 3,000
kabayanan ng Bulacan, at ang mga pinuno ng Tondo, sina Misilo at Ta-is. Humingi Boholano ang namundok at sumapi sa kanya.
pa ng tulong sa Borneo ngunit napigil ng mga Espanyol. Sa sumunod na taon, nag-
aklas naman ang mga Ilocano sa pamumuno ni Dingras. Sa Cagayan naman Pinatay ni Dogohoy si Frayle Morales. Napatay din ang isa
naghimagsikan nuong 1596 ang mga punong baranggay sa pamumuno ni Magalat at pang frayle, si Giuseppe Lamberti, ng mga kakampi ni
ng kanyang kapatid. Umarkila ng mga mamamatay-tao si Francisco Tello, Dagohoy. Umabot sa 20,000 ang mga sumapi sa kanya nang
governador general ng Pilipinas, na pumatay kay Magalat. Sumunod nag-aklas ang mabantog na siya ay may "galing" at tinawag siyang
mga Igorot nuong 1601; gaya ng mga Muslim sa Sulu, kailan man ay hindi sila Dagohoy mula sa wikang "dagon sa hoyohoy" [anting-anting
nagawang binyagan ng mga Espanyol. sa hangin, nakatatalon sa kabilang bundok]. Ilang ulit niyang
tinalo ang mga sandatahang Espanyol; naitaboy niya ang mga
Nag-aklas muli sa Ilocos nuong 1616, sa pumumuno ni Pedro Almazan. Ang mga kampo ng sundalo sa Loboc, Jagna, Talibon at Dauis na
Gaddang ang sumunod naghimagsik. Isang matandang binyagan, si Bancao ang itinayo ng mga Espanyol upang lupigin siya. Tuloy pa rin ang
nag-aklas sa Leyte, upang bumalik ang mga Waray-waray sa pagsamba sa mga aklasan pagkamatay niya, sa pamumuno ng anak, si Handog,
anyito gaya nang dating gawi; nagapi ang kanyang pangkat nang lusubin ng alkalde at ng kapatid, si Iwag. Nuong Mayo 1827, sa utos ni governador Mariano Ricafort,
mayor [provincial governor] ng Cebu, kasama ang 40 bangka ng mga mandirigmang ang pang-21 governador na lumusob kay Dagohoy, nagpadala ng mahigit 2,000
Cebuano. Pati ang mga Intsik sa Parian, sa labas ng Intramuros, ay nag-aklas dahil sundalo at Cebuano si Jose Lazaro Cairo, alkalde-mayor ng Cebu, upang puksain
sa lupit ng turing sa kanila. Mahigit 12,000 Intsik nuong 1603 ang sumugod sa ang aklasan. Ilang ulit silang nanalo sa sagupaan ngunit patuloy ang aklasan. Nuong
Manila at gumapi sa mga sundalong Espanyol na nanawagan ng tulong mula mga Abril sa sumunod na taon, nagpadala uli ng kanyon at sundalo sa pamumuno ni
katutubo. Pinagpapatay ng mga ito ang mga Intsik at napuksa ang aklasan. Kapitan Manuel Sanz. Mahigit isang taon naglabanan bago nagapi ang aklasan
nuong Agosto 31, 1829. Mahigit na 19,000 sa mga naghimagsik ang bumaba sa
Nuong 1621, isang babaylan sa pulo ng Bohol ang humikayat sa mahigit 2,000 bundok at nagbalikan sa mga kabayanan ng Batuanan, Cabulao, Catigbian at
Boholano na wakasan ang pagka-api sa kamay ng mga Espanyol. Ipinangako ni Vilar.
Tamblot, ang babaylan, na tutulungan sila ng mga ninuno at ng mga diwata. Itinaon
nila ang aklasan sa kapistahan ni San Javier nang lahat ng frayleng Jesuit ay nasa Si Diego Silang ang naghimagsik sa Ilocos nuong Disyembre 1762. Napalayas niya
Cebu upang magdiwang. Sugod uli ang sanlibong mandirigmang Cebuano at 50 ang mga Espanyol mula Vigan, Ilocos Sur, at tinalo niya ang
sundalong Espanyol sa utos ni Don Juan de Alcarazo at pinuksa si Tamblot nuong mga sandatahang Espanyol na paulit-ulit nagtangkang lupigin
araw ng bagong taon ng 1622. Si Pedro Ladia, isang taga-Borneo, ang nagsabing siya. Nagtayo siya ng malayaang pamahalaan, ang pang-2
apo-apo siya ni Lakan Dula, ang nanawagan sa mga taga-Malolos na hirangin pamahalaan ng katutubo sa Pilipinas [nakatayo pa nuon ang
siyang Hari ng mga Tagalog nuong 1643. Ngunit nadakip siya ng mga Espanyol at malayang pamahalaan ni Dagohoy sa Bohol]. Nakipag-ugnay at
pinatay sa Manila. Sumiklab sa Pampanga nuong 1660 nang sunugin ng mga kinilala ang pamahalaan niya ng sandatahang Britain, na nuon
ay sumasakop sa Manila, dahil sa digmaan ng Espanya at Britain sa Europa [seven- pa nila si Ortega. Nagpadala ng higit na maraming Espanyol
year war, 1756-1763]. Napatay siya nuong Mayo 1763 ng isang mamatay-taong si Governador Oraa, kasama ng ilan daang sundalong
inarkila ng mga Espanyol. Ipinagpatuloy ng kanyang viuda, si Maria Josefa Kapampangan. Umurong sina Dela Cruz sa Alitao, sa
Gabriela Silang, at ng tio, si Nicolas Carino, ang paghihimagsik ngunit nagapi sa paanan ng bundok Banahaw. Duon sila nagapi ng mga
sagupaan sa Kabugao. Tumakbo sila sa Abra at nagbuo ng sandatahang lumusob sa Espanyol nuong Nobyembre 1 1841. Mahigit 500 sa samahan
Vigan uli ngunit natalo; binitay si Gabriela nuong Septiyembre 30, 1763. ang pinagpapatay, pati mga babae at mga bata. Nahuli si Dela
Cruz at pinugutan ng ulo sa plaza ng kabayanan ng Tayabas
Sa Ilocos pa rin, nang simulan ng mga Espanyol ang sunud-sunod na sarilinan ng nuong Nobyembre 4, 1841. Ibinitin ang ulo sa harap ng
kalakal [monopolies], sunud-sunod din ang aklasan. Nuong 1788, namuno si bahay niya sa Lukban. Libu-libo sa mga kasapi ng Cofradia ang tumakas sa mga
Ambaristo laban sa sarilinan ng kalakal na tabako na itinayo ni Jose Basco y bundok ng Banahaw at San Cristobal at naging mga taga-bundok o remontado
Vargos nuong 1781. Nuong 1807, si Pedro Mateo ang nag-aklas laban naman sa mula nuon. Dumanak sila at nagbara-baranggay, lalo na ang mga nasa Banahaw, at
sarilinan ng alak na basi. Nuong 1814, nagligalig si Hernando Sarrat upang maging naging bantog bilang mga relihiyoso. Ngayon, dinadayo ng maraming sumasamba, at
kapantay ng mga Pilipino ang mga Espanyol sa Pilipinas. Dahil sa maraming aklasan tinatawag na silang mga colorum.
sa Ilocos, pinaghati ang Ilocos Norte at Ilocos Sur nuong 1818 upang higit na
madaling supilin ang mga maligalig. Sukdulan na ang baba ng tingin ng mga frayle Ngunit nuong panahon ni Dela Cruz, patuloy ang paglibak ng mga frayle sa mga
sa Pilipino nuong ipanganak si Apolinario dela Cruz sa Lukban, Tayabas, nuong Pilipino. Alam nilang nais ng kaharian sa Madrid na kunin ang pinakamalalaking
1815. Espanyol lahat ng frayle, hindi pinayagan simula't simula pa na sumali ang lupain sa Pilipinas, na ari nuon ng mga frayle, upang gamitin sa gastos ng
mga Pilipino o mestizo sa kanilang matimtimang lipunan [religious order]. Matagal pamahalaan sa Manila. Umabot sa paghataw nila ng sinumang katutubo na
nang nais ng kaharian sa Madrid na mga katutubo ang humawak ng mga paroco sa nagsasalita ng Espanyol. Ayon kay Apolinario Mabini, nais ng mga frayle na
Pilipinas, upang mabawasan ang lumalagong kapangyarihan at lupain ng mga frayle. matuto lamang ang mga indio ng dasal at buhay ng mga santo ngunit hindi dapat
Utos ng Hari sa Madrid nuong 1774 na ibigay sa mga katutubong pari ang mga matuto ng Espanyol, at kapag natuto, mauunawaan na nila ang mga utos at batas ng
paroco na hawag ng mga frayle. Naglagay ang pamahalaan ng mga katutubo at pamahalaan, at hindi na nila kailangan pang sumangguni sa mga frayle.
mestizong pari sa ibat ibang paroco ngunit hindi sumuko ang frayle, pagkaraan
lamang ng 2 taon, nuong 1776, napatigil nila ang utos ng hari. Saka, ginawang pari o Ipinaghiganti si Dela Cruz ni Sarhento Samaniego at ng mga taga-Tayabas na
sacerdote lamang ang mga katutubo o mestizong nais sumapi sa simbahan, hindi sundalo ng sandatahang Espanyol, nakadestino malapit sa Manila. Nilusob at
maaaring maging frayle. Hindi lamang ito, nuong kapanahunan ni Dela Cruz, sinakop nila ang Fuerza Santiago nuong Enero 20, 1843, ngunit nagapi ng mga
hinadlangan pa nila ang pagiging pari ng mga katutubo o mestizo, upang mabawasan Espanyol at binitay kinabukasan. Isang tauhan ni Dela Cruz, si Januario Labios, ay
ang karibal nila sa paghawak ng mga paroco. Kaya nang lumaking matimtiman si nag-aklas sa Tayabas sa panig ng mga magsasaka.
Dela Cruz at paulit-ulit nagtangkang mag-pari, lagi siyang nilibak ng mga frayle.
Nagtiyaga na lamang si Dela Cruz na maging tagapaglinis at utusan sa ospital ng Nasugpo sa dahas si Dela Cruz at Samaniego, ngunit hindi nagapi ng pananakot ang
San Juan de Dios sa Manila, ngunit nang sumapi siya sa kapatid-samahan ng mga masidhing pagnanasa ng madlang makaingos sa tuluyan at sumisidhing
mapagdasal [lay brotherhood] ng Cofradia de San Juan de Dios, sinisante siya at pagmamalupit at pang-aapi. Sa panahong maaaring ipiit ang sinumang ayaw
napilitang bumalik sa Lukban. Duon, itinatag niya at 19 kasama nuong 1832 ang lumuhod at humalik sa kamay ng frayle, nang ang sinumang magsalita laban sa
sariling kapatid-samahan, ang Cofradia de San Jose, para sa mga katutubo o Espanyol ay maaaring bitayin sa Bagumbayan, marami at panay ang tumakas sa
mestizo lamang, walang Espanyol. Sa loob ng 8 taon, libu-libo ang naging kasapi pinakaliblib na natagpuan nila, gaya ng mga colorum, o nagtulisan nang tuluyan at
nila sa Tayabas, Batangas, Laguna at Tondo. Sa payo ng mga kasaping abogado, namuhay sa pandarambong. Sa mga lalawigan paligid ng Manila, nagsimulang
hiniling niyang kilalanin ang samahan ng obispo sa Nueva Caceres, Camarines, at naglipana ang mga tulisan, ilang pook sa Laguna ang tinawag na villas delos
pagkatapos sa Audiencia Real sa Manila, ngunit tinanggihan nang kalabanin siya ng ladrones - takot, hawak ang gulok at walang tiwala ang mga tao sa sinumang
mga frayleng Franciscan at ni Manuel Sancho, ang frayle sa Lukban. Inutos ni nakasalubong na hindi kilala.
Marcelino de Oraa, ang governador general, na lansagin ang samahan. Dinakip at
pinahirapan ng mga sundalo ng Espanyol ang mga kasaping taga-Majayjay, sa
Laguna. Napilitang tumakas si Dela Cruz at ang libu-libong kasapi sa Inlaying Itinatag nuong 1868 ang Guardia Civil, mga masunuring Pilipinong ginawang pulis,
Isabang, malapit sa Sariaya, at duon, hinayag niyang ililikas ng Diyos ang mga pinamunuan ng mga Espanyol; hinimpil sa bawat lalawigan at malalaking
katutubo mula sa pang-aapi ng mga Espanyol. Nuong Octobre 23, 1841, nilusob sila kabayanan. Kasabay ang pagdami ng mga carcel. Sa Bilibid ipiniit ang mga
ni Joaquin Ortega, governador ng Tayabas, kasama ng mga frayle at mga sundalong nahatulan nang mahaba; ginamit na lagakan ang Fuerza Santiago ng mga bibitayin
Espanyol. Lumaban at nagwagi sina Dela Cruz, tinulungan ng mga Negrito, napatay sa Bagumbayan. Hindi nakaligtas sa pansin ng mga Espanyol na ang aklasan ni
Dela Cruz ang pinakamalawak, sinapian ng libu-libong tao mula sa iba't ibang purok 5. Ang pag-aalsa ng mga Igorot (1601), Dahilan Cause: Pagtanggi sa
ng Luzon, at nagsimula ito sa mga matimtiman. Kinalimutan muna ng mga Espanyol Relihiyong Kristiano
at ng mga frayle ang kanilang labanan at nagkaisa sa pagsugpo sa nakikitang 6. Ang pag-aalsa ng mga Iraya sa Hilagang Isabela sa Cagayan Valley
paghamon sa kanilang kapangyarihan. Lalong nag-init ang tingin sa mga katutubo o (1621), Dahilan: Pagmamalabis ng mga Kastilang opisyal
mestizong pari. Nuong 1861, ipinag-utos ng pamahalaan na ibalik sa mga frayle ang 7. Ang pag-aalsa ni Tamblot sa Bohol (1621-22), Dahilan: Ang
lahat ng paroco sa Manila na hawak ng katutubo o mestizong pari. Lagablab ang kagustuhang bumalik sa katutubong relihiyon
labu-labo, agawan sa mga paroco. Nuong 1864, naglabas ang mestizong Padre Jose 8. Ang pag-aalsa ni Bankaw sa Leyte (1622), Dahilan: Ang
Burgos ng isang matigas na panawagan [manifesto] na gawing pantay ang pagturing kagustuhang bumalik sa katutubong relihiyon
sa mga pari at frayleng katutubo, mestizo at Espanyol. Sa mga sumanib sa kanyang 9. Ang pag-aalsa ni Ladia (1643), Dahilan: Ang pagmamalabis ng mga
kampanya ay 2 pang mestizong pari, sina Padre Mariano Gomez at Padre Jacinto Espanyol
Zamora. 10. Ang pag-aalsa sa Dabao (1650), Dahilan: Ang pagtanggi sa
kautusang pagpapadala ng mga karpintero sa pagawaan ng barko
Nang mag-aklas ang 200 sundalong katutubo sa sa Cavite
Cavite nuong Enero 20, 1872, sa pamumuno ng isang 11. Ang pag-aalsa ni Sumoroy sa Samar (1649-50), Dahilan:
mestizong Espanyol, si Sarhento La Madrid, at Pwersahang pagpapatrabaho
patayin ang kanilang mga pinunong Espanyol, ginamit 12. Ang pag-aalsa ni Maniago sa Pampanga (1660), Dahilan: Ang
itong dahilan upang dakpin at bitayin ang 3 mestizong palagiang pagpapadala ng mga kalalakihan para magputol ng kahoy
pari. Nuong Pebrero 15, 1872, sa harap ng buong sa kabundukan
Manila, ginarote sila sa Bagumbayan, unti-unting 13. Ang pag-aalsa ni Andres Malong sa Pangasinan (1660-61), Dahilan:
sinakal ng bakal sa leeg hanggang mamatay. Pagmamalabis ng mga Espanyol at ang kagustuhang mamuno
Sinadyang malupit ang pagpatay upang matigil ang 14. Ang pag-aalsa ni Gumapos (1661), Dahilan: para ipagtatuloy ang
kalampag at takutin ang sinumang nais umangal sa sinimulan ni Andres Malong
pamamahala ng Espanyol. Ngunit ang kabaligtaran 15. Ang pag-aalsa ni Almazan (1660), Dahilan: para sa pansariling
ang nangyari. Gimbal ang buong Pilipinas sa ambisyon
pagpaslang hindi lamang sa iisa kundi sa 3 pari, na walang kasalanan at nagnais 16. Ang pag-aalsa ni Tapar sa Panay (1663), Dahilan: para magtatag ng
lamang makapantay ng mga Espanyol, gaya ng nais ng nakararaming tao. Kaya sa bagong relihiyon sa tulong ng mga katutubo
halip na masindak, maraming nag-alab loob muli, gaya nang nangyari nuong 17. Ang pag-aalsa ni Dagohoy sa Bohol (1744-1829), Dahilan: Ang
panahon ni Dela Cruz. Naghintay lamang ng may isa muling magtayo ng watawat at pagtanggi ng simbahan na bigyan ng maayos na liRefusal to Give
maghayag ng paglikas ng Pilipino sa kaapihan. His Brother a Christian Burial
18. Ang pag-aalsa ni Diego Silang (1762-63), Dahilan: His
Imprisonment, Abusive Government Officials, Heavy Taxation
At hindi gaya ng panahon ni Dela Cruz, kadamdamin nila ngayon ang mga
19. Ang pag-aalsa ni Palaris (1762-65), Dahilan: Tribute, Spain’s Loss of
ilustrado. Ngayon, hindi gaya ng nakaraan, hindi na nila tatanggapin ang taguring
Prestige Due to the British Occupation of Manila
indio ng mga Espanyol. Mula ngayon, sa kauna-unahang panahon, sila na ang 20. Ang pag-aalsa para sa Alak na Basi (1807), Dahilan: Wine Monopoly
tatawaging Pilipino. of 1786
21. Ang pag-aalsa par depensahan ang Konstitusyong Espanyol (1815),
Mga pag-aalsa ng Mamamayang Pilipino at mga Pinagmulan ng Dahilan: Abolition of the Liberal Spanish Constitution
Kamalayang Makabayan 22. Ang pag-aalsa ng magkapatid na Bayot (1822), Dahilan: Feeling of
Distrust between the Peninsulares and the Creoles
1. Pag-aalsa ni Lakandula at Sulayman (1574), Dahilan: Ang 23. Ang pag-aalsa pangrelihiyon ni Hermano Pule (1840-41), Dahilan:
pagbabago sa polisiyang ipinatupad ni Legazpi Religious Freedom
2. Ang unang pag-aalsa sa Pampanga (1585), Dahilan: Pangaabuso 24. Ang Digmaang Muslim-Kristiano (1578-1898)
ng mga Encomendero
3. Ang sabwatan sa Tondo (1587-88), Dahilan: Para ibalik ang dating Polo – ang pwersahang pagpapatrabaho sa mga indiong kalalakihan na may
kalayaan edad 16-60 taong gulang. Nagsisilbi sila sa gobyerno o simbahan sa loob ng
4. Ang pag-aalsa ni Magalat sa Cagayan (1596), Dahilan: Tributo 40 araw taon-taon. Nuong 1884, ginawa na lamang itong 15 araw.
privileges of the arsenal workers and engineer corps regarding exemption
Ang Tributo - nagkakahalaga ng 8 reales (1 peso) sa pera o ano mang from tribute and force labor. About 200 Filipino soldiers and dock workers
kagamitan, itinaas sa 12 reales (1.50 pesos) nuong 1851. At nuong 1884, in the province of Cavite mutinied and killed their Spanish officers under
pinalitan ang sistemang ito ng tinatawag na cedula. the leadership of Sergeant Lamadrid. The rebellion was quickly suppressed.
(Ikawalong Linggo) Lamadrid was executed at Bagumbayan. Accused of alleged conspiracy in
the rebellion were Father Mariano Gomez, Jose Burgos, and Jacinto
Kilusang Reporma o Propaganda: Zamora. They were sentence to death by garrote on February 17, 1872.
The Spaniards succeeded in uniting the Filipinos in a common spirit to
Pinagmulan ng Kamalayang Makabayan oppose colonial authority. Between 1872 and 1892, national consciousness
was growing among Filipinos who had settled in Europe. The execution of
1. Paglaganap ng Kaisipang Malaya – when Spain gradually exposed the GOM-BUR-ZA eventually hastened the growth of Filipino nationalism.
Philippines to international commerce in the late 18th and early 19th
centuries, liberal ideas from Europe filtered in. The thoughts of Ang Propaganda:
Montesquieu, Rousseau, Voltaire. Locke, Jefferson and other political
philosophers were made known through books and periodical brought into
the country by men from foreign ports.

2. Pagdaramdam laban sa mga Principales - there was a mounting


dissatisfaction against the principales (or the political and social aristocracy,
which includes the prominent landowning and propertied citizens),
accommodated as intermediaries of the Spanish government from the
inception of its colonial rule.

3. Pagbabago sa Kultura – with the implementation of a new educational Nuong 1872, matapos ipahuli ng pamahalaan ang daan-daang ilustrado at katutubong
system, qualified Filipinos were able to pursue higher education. They pari, lalot higit ang pagpatay sa tatlong pari na sina Gomez, Burgos at Zamora,
were able to see the repressive colonial policies of Spain after being pinagigting nitong lalo ang kamalayang makabayan at ang paghingi ng pagbabago sa
enlightened with liberal ideas; thus, giving birth to a new breed of Filipinos bansa. Ang mga Pilipinong liberal na ipinatapon sa Uropa at mga ilustrado na
– the ilustrados (enlightened ones). nagaaral sa mga unibersidad sa Uropa ay nagtatag ng kilusang propaganda.
Pinangunahan ito ng tatlong matatalinong Pilipino na sina Graciano López Jaena, M.
4. Hindi pantay na pagtingin sa Lahi – the Spaniards commonly regarded H. del Pilar, at José Rizal.
the Filipino natives as belonging to the “inferior race” and haughtily called
as the indios. The preconceived notion of the Spanish colonizers that the Pangalan ng mga Magigiting na Propagandista:
natives could not rise beyond their “limited intelligence” instigated the
enlightened Filipinos to struggle for equality. 1. Graciano Lopez Jaena (1856-1896) – Nuong 1874, sinulat niya ang satirong
Fray Botod na nagbubulgar ng kasakiman, katamaran, at kalaswaan ng mga
5. Pagtatalo para sa Sekularisasyon ng Simbahan – the return of the Jesuits prayle.
in1859 as well as the policy of desecularization directly affected the native 2. Marcelo H. del Pilar (1850-1896) – isang abogado at magaling na
seculars. The secularization controversy transformed into a Filipinization manunulat. Sinulat nya ang mga sumusunod:
issue since the secular priests were mostly Filipinos. The effort to a. Dasalan at Tocsohan
secularize the parishes in a way heightened the nationalist feeling of the b. Pasyong Dapat Ipag-alab ng Taong Babasa
people. c. Ang Kadakilaan ng Dyos
Some of the strong proponents of the secularization movement of parishes d. Caiingat Cayo
were Archbishop Gregorio Meliton Martinez and Father Jose Burgos. e. Dupluhan
f. Sagot ng Espana sa Hibik ng Pilipino
6. Pagaaklas sa Cavite nuong 1872: Pagpatay sa Gomburza) – when
g. La Soberania Monacal
Rafael de Izquierdo replaced Governor de la Torre in 1871, he abolished the
h. La Frailocracia Filipina
- Ginamit niya ang mga Pen name o alyas na: Dolores Manapat, Piping 2. La Solidaridad - itinatag nuong Disyembre 31, 1888 sa Barcelona. Naging
Dilat, Siling Labuyo, Kupang, Haitalaga, Patos, Carmelo D.A. Murgas, pangulo nito si Galicano Apacible at ikalawang pangulo naman si Graciano
L.O. Crame at Plaridel. Lopez Jaena. May pahayagan ito na tinawag ding “La Solidaridad” na
3. Jose Rizal (1861-1896) – isang doctor na nagmula sa bayan ng Calamba sinimulan nuong Pebrero 15 1889 sa Barcelona bilang patnugot nito si
Laguna. Sinulat niya ang: Graciano Lopez Jaena.
a. Noli Me Tangere (1886) 3. Asociacion Hispano-Filipina – itinatag nuong 1889 ni Propesor Miguel
b. El Felibusterismo (1891) Morayta, propesor ni Rizal sa Unibersidad de Madrid.
c. Filipinas Dentro de Cien Anos (Ang Pilipinas sa Loob ng Isang 4. Logia Revolucion – unang samahang masonarya na pawang mga pilipino
Daang Taon) ang kasapi na natatag nuong 1889 ni Graciano Lopez Jaena sa Barcelona.
d. La Indolencia de los Filipinos (Ang Katamaran ng mga Pilipino) 5. Lodge Solidaridad – itinatag nuong 1890 nina M. H. del Pilar at Julio
e. Sucesos de las Islas Filipinas [Kasaysayan ng Sanpuluang Lorente sa Madrid.
Filipinas], 6. Lodge Nilad – itinatag nuong Enero 6, 1892 ni Pedro Serrano Laktaw sa
- Itinatag niya ang samahang La Liga Filipina noong Hulyo 3, 1892. Manila.
- Ginamit nya ang mga alyas na: Dimas Alang at Laong Laan 7. La Liga Filipina – itinatag nuong Hulyo 3, 1892 ni Jose Rizal sa Manila.
Naging pangulo nito si Ambrosio Salvador.
4. Gregorio Sanciangco – nalathala sa Madrid Espana and kanyang aklat na El
Progreso de Filipinas nooong 1881 na tumutukoy sa mga pagkukulang ng
Pamahalaang kolonyal. Ang mga Propagandista at ang Kilusan sa Europa:
5. Jose Maria Panganiban (1863-1890)– nagsulat siya ng mga artikulo sa La
Solidaridad, sa ilalim ng alyas na Jomapa at J.M.P. Lagablab ang politica ng protesta ng mga ilustrado sa Barcelona, Espanya, at
nahawa si Rizal, bumulwak ang tinitimping pagkasuklam sa pang-aapi sa katutubo,
6. Pedro A. Paterno (1858-1911) – isang magaling na abogado. namasdan niya mula pa nuong pagkabata. Sumapi siya sa mga mason [freemasons]
7. Mariano Ponce (1863-1918) – habang nasa Espanya, sumali sya sa kilusang at nagsimulang sumulat sa protestang pahayagan, La Solidaridad nina Graciano
propaganda at naging isa sa nanguna sa pagtatatag ng La Solidaridad. Lopez Jaena, taga-Iloilo, at Marcelo H del Pilar, ng Bulacan. Ang mga frayleng
Ginamit niya sa kanyang mga sinulat ang mga alyas na Naning, Kalipulako, Franciscan, Augustinian, Recollect at Dominican ang sinisi ni Rizal sa pagkasadlak
or Tigbalang. ng Pilipinas, at nanawagan sa 'Inang Espanya' na:
8. Antonio Luna (1866-1899) – mahusay sumulat ng mga sanaysay, at ginamit
ang alyas na Taga-ilog. • Maging lalawigan ng Espanya ang Pilipinas
9. Juan Luna (1857-1899) – isang magaling na pintor, at kilala sa kanyang • Isali ang Pilipinas sa Cortez, ang batasan ng Espanya
obra na Spoliarium. • Palitan ang mga frayle ng mga Pilipinong pari
10. Isabelo de los Reyes (1864-1938) – katulad ng ibang progagandista, nagalit • Maging malayang magsalita ang mga Pilipino
sa kanya ang mga prayle at mga nanunungkulan sa pamahalaan sa walang
• Magpantay ang Pilipino at Espanyol sa harap ng batas
habas niyang pagbubunyag ng katiwalian sa simbahan at pamahalaan.
11. Pedro Serrano Laktaw – naging guro ni Prinsipe Alfonso de Bourbon na
naging Haring Alfonso XIII ng Espanya). Nagpatuloy sa pagdadalubhasa si Rizal sa France, Germany at Austria. Nuong 1886,
12. Felix Resurreccion Hidalgo – kinilala sa kanyang obrang Virgenes timigil sa Belgium at sinulat niya ang Noli Me Tangere, nobelang nagbulgar ng
kalabisan ng mga frayle. Ipinagbawal ng mga Espanyol ang pagbasa ngunit
Cristianas Expuestas al Populacho (Christian Virgins Exposed to the
maraming aklat ang napalusot at nabantog sa Manila. Isa sa mga patagong bumili ng
Rabble).
Noli si Bonifacio, at isinama niya sa munting aklatang tinipon nilang 3 magkaibigan
13. Galicano Apacible – naging pangulo ng La Solidaridad nuong araw na
sa kanilang hanap-buhayan. Sina Jacinto at Valenzuela ay takaw din sa pagbasa at
itinatag ito nuong Disyembre 31, 1888.
nagkasundo silang magsusyo ng mga aklat. Dinala ni Valenzuela ang mga aklat ng
medisina niya; mga aklat ng batas at abogasya ang abuloy ni Jacinto, ang pinag-
Mga Organisasyon ng Kilusang Propaganda aralan niya dati sa San Juan de Letran at sa Santo Tomas. Ang mga dinagdag ni
Bonifacio maliban sa Noli, ay ilang limbag ng La Solidaridad, ang bibliya, isang
1. Circulo Hispano-Filipino – itinatag nuong 1882 ni Juan Atayde, isang nobelang French, ang Les Miserables, at ilang aklat sa English, Lives of the
Espanyol na ipinanganak sa Maynila. Presidents of the United States, History of the French Revolution, at Religion
Within the Reach of All. Mahapding panghihinayang ni Bonifacio na hindi siya
nakapagtapos ng pag-aaral; tinuruan ang sarili ng English, German at French, at Si Bonifacio at libu-libo pa, marami ay ilustrado, ang sumapi sa Liga ngunit hindi
nagbasa ng maraming aklat upang palawakin ang kanyang pag-iisip. nagtagal, dinakip si Rizal, dinala sa Malacanang at, upang hindi mabitay, ipinatapon
ni Governador Despujol sa Dapitan [ngayon ay lungsod sa Zamboanga del Norte, sa
Nuong 1887, bumalik sa Pilipinas si Rizal pagkaraan ng 5 taon sa Europa ngunit Mindanao] nuong Julio 17, 1892. Gimbal at sindak ang buong Manila, dahil naging
madaling umalis muli sa payo ni governador general Eulogio Despujol, isang sagisag na si Rizal ng pagtawag ng ikabubuti ng mga Pilipino. Nuong gabi ng Julio
mason din, dahil sa galit ng mga frayle sa mga isinulat niya. Nagdaan ng Japan at 27, 1892, nagpulong nang lihim sa bahay ni Deodato Arellano sa Calle Azcarraga
America, bumalik si Rizal sa Europa at, sa London, England, tinapos ang pagsulat [ngayon, Claro M. Recto Avenue], sa Tondo, sina Bonifacio at ilang kaibigan,
ng kanyang mga kuru-kuro at sapantaha sa Sucesos de las Islas Filipinas Ladislao Diwa, Teodoro Plata at Valentin Diaz. Nagkasundong itatag ang lihim na
[Kasaysayan ng Sanpuluang Filipinas], tungkol sa nakalipas na kaugnayan ng mga Kataastaasan, Kagalang-galangang Katipunan ng mga Anak ng Bayan, upang
tao sa Pilipinas, Malaysia at Indonesia, mula sa mga ulat nuong 1609 ni Antonio de tuparin ang 3 adhikain:
Morga, isang archaelogist o tagapag-aral ng mga unang tao, tungkol sa mga gawi at
pagsamba ng mga Tagapulong Timog nuong bago dumating ang mga Espanyol. • Magkamit ng kalayaan mula Espanya
Sinulat din ni Rizal nuong 1891 ang pang-2 niyang nobela, El Filibusterismo [Ang • Gawing pantay ang mga mayaman at mahirap
Subersibo], karugtong ng Noli, at higit na palaban kung hindi tunay na • Magtulungan sila-sila sa mga panahon ng paghihirap, sakit at kamatayan
mapaghimagsik.
Inilagda ang kanilang mga pangalan sa
Muling ipinagbawal ang pagbasa, muling pinuslit ang mga aklat, muling bumili si sariling dugo, nagbigay ng 25 sentimos
Bonifacio at isinama sa kanyang aklatan, at muling kumalat ang Fili sa kapuluan. At na paunang-bayad at nangakong
muling napuot ang mga frayle. magbubuwis ng 12 sentimos buwan-
buwan. At manghihikayat ng iba pang
Inilit ng mga frayle ang haciendang inuupahan ng pamilya ni Rizal, sinunog ang nais sumapi. Upang hindi mabuska ng
kanilang bahay sa Calamba, at tuluyang pinalayas na. Bulag na ang ina ni Rizal. mga Espanyol, pumili sila ng mga
Tumakas ang mag-anak papuntang Hongkong at duon sumagsag si Rizal nuong palayaw na gagamitin sa halip ng tunay
Noviembre 20, 1891. Sa dunong at galing bilang manggagamot, mabilis siyang na pangalan.
nakapagpatayo ng clinica, naging bantog sa mga taga-Hongkong at natustusan ang
buong pamilya. Isinulat niya kay Ferdinand Blumentritt, kaibigang Aleman na nais Nawasak ang Liga Filipina bago nakapagsimula. Nalugi ang La Solidaridad nuong
pumigil sa pagbalik niya sa Pilipinas, na pati nang ama at mga kapatid niya ay nasa 1895, at sumunod na taon, namatay sa dalita at sakit sina Marcelo del Pilar at
Hongkong na rin at mapayapang namumuhay. Ang mga magulang niya, sabi sa sulat, Graciano Lopez Jaena sa Barcelona. Antal na ang mapayapang pag-adhika ng mga
ay nais nang manatili sa Hongkong habang buhay sapagkat higit pa sa kayang ilustrado. Simula nang gabing iyon, dugo ng mga timawa na ang mananawagan.
pagtiisan ang naging buhay na nila sa Pilipinas. Gayun pa man, alumpihit na
magpasa-Manila si Rizal, nasaring sa isinulat ng isang tagahanga duon tungkol sa
mga nananawagan nang walang panganib sa Europa habang araw-araw nanganganib
ang buhay ng mga nananawagan sa Manila. Pagkaraan ng 6 buwan lamang, sa
hilakbot ng kanyang familia, bumalik sa Pilipinas si Rizal nuong Junio 26, 1892 ,
naniwalang duon at hindi sa Europa higit na mabisa manawagan. Itinatag niya nuong
Julio 6 ang samahang Liga Filipina upang

• Pagkaisahin ang lahat ng tao


• Mapayapang pilitin ang pamahalaang itigil ang pag-api
• Pag-aralan at pairalin ang pagbubuti ng bayan.

At kampanya talaga ang ginawa niya - lakbay sa lalawigan, talumpating Tagalog,


hindi Espanyol, sa lahat ng nais makinig, tagpuan sa mga kilalang taong
makakapaghikayat ng iba pa sa mga adhikain: Magkaisa, Magkasama-sama nang
maayos, at Maging makibayan, Mapayapa sa gabay ng Inang Espanya!
Listahan ng mga kilalang Katipunero:

• Emilio Aguinaldo
• Melchora Aquino
(Ikasiyam na Linggo) • Andrés Bonifacio
• Gregoria de Jesús
Ang Impluwensya ng Kilusang Propaganda • Gregorio del Pilar
• Licerio Gerónimo
Ang Katipunan at ang Cuerpo de Compromisarios ay mga samahang nagmula sa La • Emilio Jacinto
Liga Filipina. Ang nagtatag ng Katipunan na sina Andres Bonifacio, Ladislao Diwa • Mariano Llanera
and Teodoro Plata ay pawang mga kasapi sa La Liga at pawang mga
• Vicente Lukban
naimpluwensyahan ng Kilusang Propaganda sa Espanya.
• Antonio Luna
• Miguel Malvar
Ang Katipunan
• Macario Sakay
• Saturnino Echavez
Ang Katipunan ay isang lihim na samahan na itinatag nina Bonifacio, Diwa, at Plata
nuong Hulyo 7, 1892 sa may bahay sa Calle Azcarrage (ngayon ay Claro M. Recto
Avenue) sa Tondo Manila na dinaluhan nina Deodato Arellano, Valentin Diaz at Jose Libu-libo na ang mga naging kasapi sa lihim pa ring Katipunan, tantiyang umabot
Dizon. Layunin ng samahan na patalsikin ang Kolonyang Espanya sa Pilipinas. Ang na sa 30,000 sa sangpuluan, karamihan ay mga manggagawa sa Manila at mga
buong pangalan ng Katipunan ay Kataastaasang, Kagalanggalangang Katipunan magsasaka sa gitnaang Luzon. Ang unang supremo, si Deodato Arellano, ay
ng mga Anak ng Bayan (sa ingles ay: Supreme and Venerable Society of the Sons of pinalitan nuong 1893 ni Roman Basa ngunit hindi niya nagampanan, kaya si
the People). Bonifacio ang naging punong tagapagpaganap. Katulong niya si Jacinto bilang
kalihim at fiscal. Silang dalawa rin, katulong si Pio Valenzuela, ang mga patnugot
Ang pagsali sa Katipunan ay nangangailangan ng pagpirma gamit ang sariling dugo. ng una at kaisa-isang lathala ng Kalayaan, ang pahayagan ng Katipunan na
Tatlo ang antas ng kasapi sa samahan. Ang una ay tinatawag na katipun, na nagpalaganap ng mga adhikain ng napipintong himagsikan at naghikayat sa mga
nagsosoot ng itim na mascara at gumagamit ng password na Anak ng Bayan. Ang taong sumapi.
ikalawang antas ay ang kawal, na nagsosoot ng berde na mascara at gumagamit ng
password na Gomburza. Ang ikatlo at pinakamataas na antas ay ang bayani, na Sa Kalayaan unang nabunyag ang pagka-utak ng Katipunan ni Jacinto. Dukha ring
nagsosoot ng pulang mascara na gumagamit ng password na Rizal. gaya ni Bonifacio ipinanganak si Emilio Jacinto sa Trozo, Tondo, nuong Deciembre
15, 1875, kina Mariano Jacinto at Josefa Dizon, isang hilot. Nang maulila sa ama,
Ang mga Dokumento at Pahayagan ng Katipunan: napilitan siyang makitira sa tio, si Don Jose Dizon upang makapag-aral sa San Juan
de Letran. Labag sa kagustuhan ng ina at tio, itinigil niya ang pagkuha ng abogacia
sa Universidad de Santo Tomas upang sumapi sa Katipunan, nang 19 taon gulang pa
1. Ang Kartilla, isang dokumento na inihanda ni Emilio Jacinto na naglalaman lamang. Ang mga sinulat niya sa Kartila sa palayaw na Pingkian [swordfight] at sa
ng 13 aral na kinakailangang tangkilikin ng mga miembro ng Katipunan. Kalayaan bilang Dimasilaw, ang humuli ng kalooban ng mga tao:
2. Katungkulang Gagawin ng mga Anak ng Bayan, sampung utos na sinulat
ni Bonifacio na dapat sundin ng mga katipunero. Ipagtanggol mo ang inaapi, makibaka sa umaapi.
3. Kalayaan, ang pahayagan ng Katipunan, sa ilalim ng pangangasiwa ni Ang may mataas na kalooban, inuuna ang puri kaysa pagpipita sa sarili; ang
Emilio Jacinto, layon ng pahayagang ito na ipakalat ang mga idealismo ng may hamak na kalooban, inuuna ang pagpipita sa sarili sa puri.
Katipunan. Isang beses lamang nalathala ito nuong Enero ng 1896, subalit Huwag sayangin ang panahon; ang yamang nawala'y mangyayaring magbalik;
nagpukaw ito sa napakaraming mamamayang Pilipino na magkaisa laban sa ngunit panahong nagdaan nay di na muli pang magdadaan.
pamahalaang Espanya. Isa sa nilalaman ng pahayagan ay ang sanaysay na Ang halaga ng tao'y wala sa pagkahari, wala sa tangos ng ilong at puti ng
sinulat ni Bonifacio, ito ay pinamagatang “Ang Dapat Mabatid ng mga mukha, wala sa pagka-pare na kahalili ng Diyos, wala sa mataas na kalagayan sa
Tagalog.” balat ng lupa. Wagas at tunay na mahal na tao, kahit laking gubat at walang
nababatid kundi sariling wika, yaong may magandang asal, may isang
pangungusap, may dangal at puri, yaong di nagpa-aapi't di nakikiapi; yaong at agawin ang mga baril ng mga bantay na sundalong Espanyol sa El Deposito,
marunong magdamdam at marunong lumingap sa bayang tinubuan. imbakan ng tubig para sa Manila sa San Juan del Monte [ngayon ay Pinaglabanan,
San Juan, sa Metro Manila]. Nuong Agosto 30, pinamunuan nilang dalawa ang 800
Nuong 1896, pakiramdam ni Bonifacio na may sapat na lakas na ang Katipunan Katipunerong sumalakay sa bandang 100 lamang na mga Espanyol at mga Pilipinong
upang simulan ang himagsikan, ngunit wala silang mga baril; kailangan din nila ang sundalo duon, kayat masugid na umurong at nagkulong sa El Deposito. Bitbit ang
malaki, lihim at ligtas na himpilan upang imbakan ng mga gamit at pagkain, mga nakurakot na sandata, buong loob na lumusob ang mga Katipunero papuntang
pagkumpulin at turuan ang mga Katipunero sa pakikipaglaban. Minsan nuong 1896, Manila ngunit sa Caloocan pa lamang, nakasalubong na nila ang hukbong Espanyol
nagtungo si Bonifacio at si Guillermo Masangkay sa Montalban upang sipatin ang na humahangos pasaklolo sa El Deposito. Tumalbog hanggang Mandaluyong ang
mga gulod at cueva, pati na ang cueva ni Bernardo Carpio sa bundok Tapusi, sa mga Katipunero sa sagupaan, mahigit 150 ang napatay at bandang 200 ang nahuli,
San Mateo, Morong [lalawigan ng Rizal ngayon], ngunit wala silang nagawa na marami ay binitay sa Bagumbayan.
tungkol duon sapagkat, handa o hindi, nagsimula na ang himagsikan.
Bagama't talo, ang labanan sa San Juan at Caloocan ay nagpasiklab ng himagsikan sa
Sa dami ng mga kasapi, nangyari ang dapat asahang mangyayari - nabulgar ang buong gitnaan at timog Luzon. Sa mga sumunod na araw, nilusob ng mga Katipunero
Katipunan. Patago, inimprenta nila ang Kartilya at Kalayaan sa El Diario de ang mga Espanyol at Guardia Civil sa Marikina, Pasig, San Mateo, Pateros at
Manila, kasabwat ang mga Katipunero duon. Ang isa, si Teodoro Patino ay Taguig. Nuong araw ng Pinaglabanan, hinayag ng governador general, si Ramon
nangumpisal kay Mariano Gil, frayleng Augustinian, tungkol sa mga balak ng Blanco, na panahon ng digmaan [state of war] na sa mga lalawigan ng Manila,
Katipunan, at kung sinu-sino ang kilala niyang Katipunero. Hangos nagsumbong ang Batangas, Bulacan, Laguna, Cavite, Nueva Ecija, Pampanga at Tarlac. Ang mga
frayle at nuong Agosto 19, 1896, sinimulan ng Guardia Civil ang magdamag at Ilocano at mga Bicolano, takot na baka masakop ng mga Tagalog, ay bumitin at
maghapong halughugan at dakipan sa Manila. Umabot nang 4,000 ang pinahirapan at naghintay ng kung anuman ang mangyayari.
binitay sa Bagumbayan, kasama ang karamihan ng mga ilustrado na dating kasapi sa
wasak nang La Liga Filipina. Kinabukasan ng Pinaglabanan, Agosto 31, 1896, inupakan ang mga Espanyol sa
Noveleta at ang munisipyo ng General Trias [dating San Francisco de Malabon],
Kaskas tumakas palabas ng Manila si Bonifacio, Jacinto at mga pinuno ng kapwa sa Cavite, ng mga katipunero ng pangkat ng Magdiwang habang ang pangkat
Katipunan. Ang isang hindi nakatakbo ay si Rizal. Sakay siya sa barko papuntang ng Magdalo ay sumalakay at sumakop sa himpilan ng mga sundalong Espanyol sa
digmaan sa Cuba, nakalayag na mula Manila nang abutin ng balita ng himagsikan sa Kawit [dating Cavite del Viejo, Old Cavite] sa pamumuno ni Candido Tirona.
Manila, at ng utos na dakpin siya. Ibinalik sa Manila, nilitis kunwari ng sandatahang Nuong Septiembre 2, 1892, ang mga Katipunero ni 'Capitan Miyong' Emilio
Espanyol at, sa utos ni Camilo de Polavieja, ang bagong dating na governador Aguinaldo ay nagtangkang tambangan ang mga saklolong sandatahang Espanyol sa
general, hinatulan siyang mabitay sa Bagumbayan pagkaraan ng 3 araw, sa ika-8 ng Bacoor ngunit napa-urong sila. Sa Imus, kinabukasan, muling sumagupa ang mga
umaga ng Deciembre 30, 1896. Katipunero at tinalo nila ang sandatahang Espanyol ni General Ernesto de Aguirre.
Itinanghal na bayani si Aguinaldo nang umuwi sa Kawit, hindi na lamang siya si
Ang Rebolusyon: Capitan Miyong ng Kawit, siya na ay si General Miyong ng Katipunan.

MAY 1,000 katipunero ang nagkita-kita nuong Agosto 23, 1896, sa gubat-gubat ng Maaga napahilig sa politica at kapangyarihan si Aguinaldo, pang-7 anak ng mga
Balintawak, Caloocan. Upang hindi matutop ng mga umaaligid na Guardia Civil at mestizong Intsik na Carlos Aguinaldo at Trinidad Famy nang ipanganak nuong
mga sundalong Espanyol, tumuloy sina Bonifacio sa munting tindahan at tahanan ni Marso 22, 1869. Bantog, capitan municipal sa Kawit ang ama nang mamatay nuong
'Tandang Sora' Melchora Aquino sa kalapit na Pugad Lawin at duon nagpulong 1878. Itinigil ni Aguinaldo ang pag-aral sa San Juan de Letran at ilang ulit naging
kung ano ang gagawin. Nagkaisa na, nabisto na rin lamang ang Katipunan, simulan cabeza de barangay sa Binakayan bago nahalal nuong Enero 1, 1895 na capitan
na nila ang himagsikan at, bibitayin na rin lamang sila, lumaban na sila hanggang sa municipal ng Kawit, tulad ng ama. Naging mason siya nuong araw ding iyon at,
'huling patak ng dugo'. nuong sumunod na Marso, sinamahan siya ng kaibigang Santiago Alvarez sa Tondo
at sa harap ni Bonifacio, sumapi sa Katipunan sa palayaw na Magdalo, ang santo ng
Kawit. Bilang capitan, mabilis niyang napalago ang pangkat at, hiwatig ng kanyang
Mabuhay ang Pilipinas! hiyawan ng mga katipunero, sabay sa pagpunit ng kanilang ambisyon, ihiniwalay nuong simula't simula pa sa ibang pangkat ng mga Katipunero
mga cedula. Mabuhay ang Himagsikan! Mabuhay ang Katipunan!. sa Cavite, at hindi nagtagal, mula na rin sa Katipunan ni Bonifacio. Marami sa
pangkat niya, ni hindi alam kung ano ang Katipunan at kung sino si Bonifacio dahil
Pagkatapos ng sigaw-sigaw, lumapit si Bonifacio kay Jacinto, Ano na'ng gagawin sa malaking paglilihim ng mga katipunero mula pa nuong 1892. Sumama lamang sa
natin ngayon? Iminungkahi ni Jacinto na kailangan nila ng sandata, lusubin agad nila paghihimagsik at Magdalo ang tawag sa mga sarili.
Ginawang General ng Katipunan sa Laguna ni Bonifacio ang mahal at matalik naunsiyaming pulong ng mga Magdiwang at mga Magdalo sa Imus upang tapusin
niyang kaibigan, si Emilio Jacinto. Hindi nila kayang pasukin ang Manila, at may ang pagkakaribal nila. Hiniram ni Bonifacio kay Josephine ang Huling Paalam nang
ilan-ilang himpilan ng mga sandatahan Espanyol ang nanatiling lumalaban, ngunit ilang araw upang isa-Tagalog niya, katulong si Diego Mojica, isang makata ng
madaling nasakop ang mga kabayanan sa Gitnaang Luzon dahil sa kakulangan ng Cavite. Sa hiling ni Josephine, naglingkod sila sa ospital ng mga katipunero sa
mga sandatahang Espanyol. Nuong 1896, higit lamang 5,000 lahat-lahat ang mga hacienda ng Tejeros, sa tabi ng General Trias. Sa Cavite rin ang tungo ng kulang-
Espanyol sa buong Pilipinas, karamihan ay mga frayle, mga opisyal sa Manila, at kulang 30,000 sundalong Espanyol na
mga di-sandatahang nagkakalakal lamang. May 7,000 sundalo sa hukbong Espanyol, naipon ni General Polavieja at sa walang
ngunit mahigit lamang 1,000 ang Espanyol, ang iba ay mga katutubo. Karamihan pa puknat na labanang tumagal nang halos 2
ng mga sundalo ay nasa Mindanao at nakikipagbaka sa mga Muslim. Nagsimula buwan, unti-unting naagaw nilang muli ang
silang ibarko pabalik sa Manila. baha-bahagi ng lalawigan. Isa sa
nakapagpahina sa mga katipunero sa Cavite
Samantala, nagtatag ng kani-kaniyang pamahalaan ang mga naghimagsik sa Luzon. ay ang pagkakaribal, at hindi pagtutulungan
Sa San Isidro, Nueva Ecija, nagbuo ng sandatahan si Mariano Llanera, 41-anyos ng mga Magdiwang at mga Magdalo.
na taga-Cabiao, nuong Septiembre 2, 1896, at maagap sinapian ng mga magsasaka Dahil sa sunud-sunod na pagkatalo ng mga
ng Nueva Ecija, Pampanga at Bulacan. Sa Binakayan, Cavite, naganap ang manghihimagsik, tumawag uli ng pulong si
pinakamalaking tagumpany ni Aguinaldo nuong Nobyembre 10, 1896, nang talunin Bonifacio upang pagniigin ang 2 pangkat; kaya nuong Marso 22, 1897, nagtagpo
niya ang isang pangkat ng sandatahang Espanyol sa kanyang dating baranggay at muli ang matataas na pinuno ng Katipunan sa convention ng Tejeros. Maysakit at
lubusang patalsikin mula sa Cavite. Sa Kawit hinayag ni Aguinaldo ang himpilan ng hindi nakadalo si Emilio Jacinto kaya ang nakasama lamang ni Bonifacio ay ang
himagsikan niya, at dahil mahusay sa politica, nagsimulang nagpadala ng mga utos asawa, si Gregoria de Jesus, kamag-anak ng pinuno ng mga Magdiwang, at ang 2
sa iba't ibang pangkat ng mga katipunero sa timog Luzon sa ilalim ng kanyang kapatid niyang Procopio at Ciriaco.
sagisag, hindi ng Katipunan. Si Bonifacio, walang kaalaman sa politica o sa
digmaan, ay unti-unting natakpan ng matagumpay na Aguinaldo. Isa sa mga saksi si Josephine Bracken nang imungkahi ng mga Magdalo sa Tejeros
convention na magtayo ng pamahalaang himagsikan upang ipalit sa Katipunan. Kahit
Wala ring kaalaman sa digmaan si Governador Blanco kaya pinalitan ng malupit na na nasa Kawit si Aguinaldo dahil sa papalapit na hukbo ni General Polavieja, nahalal
General Camilo Polavieja, tanghal na berdugo ng nag-aalab na himagsikan sa Cuba, siyang pangulo. Si Mariano Trias [pangalan niya ang ipinalit sa San Francisco de
nuong Deciembre 1896 at nag-utos na bitayin lahat ng kasangkot sa himagsikan, pati Malabon] ang naging pang-2 pangulo, at si Bonifacio ang hinirang na pang-3,
na si Jose Rizal at lahat ng kasapi ng Liga Filipina. Nawalan na ng pag-asa si Rizal Kalihim Panglooban [secretary of the interior].
sa piitan ng Fuerza Santiago sa Intramuros. Sinulat ang kanyang Huling Paalam at,
upang mapakasalan sa simbahan ang nagmimighating Josephine Bracken, ang 'Hindi siya abogado!'
kanyang Pagbawi [retraction] ng mga sinulat laban sa mga frayle. Nuong madaling-
araw ng Deciembre 30, 1896, nagkumpisal at nagkomunyon si Rizal at nang isa-5 ng Sinalungat si Bonifacio ni Daniel Tirona, ang alagad ni Aguinaldo. Nagpanting ang
umaga, ikinasal sila ni Josephine ni Victor Balaguer, frayleng Jesuit at padre ng hapdi ng kalooban ni Bonifacio sa hindi niya pagtatapos ng pag-aaral, isinigaw na
mga guwardiya sa piitan. Ibinigay ni Rizal kay Josephine ang lamparang siya pa rin ang Supremo ng Katipunan, pinawalang-bisa ang buong convention at
pinagtaguan niya ng Huling Paalam at dinala na siya ng mga sundalo kahit bandang nagpunta sa Naic upang bumuo ng sariling pamahalaan at sandatahan. Inutos ni
alas-6 lamang ng umaga. Maaga nang isang oras, ika-7 lamang ng umaga, nang Aguinaldo kina Pio del Pilar at Mariano Noriel na iwanan si Bonifacio at sagupain
dumating si Rizal sa Bagumbayan, punung-puno ng mga nagpalakpakang mga ang papalapit na sandatahang Espanyol upang walang kasamang sandatahan sina
Espanyol at tahimik, nagdurusang mga Pilipino. Binaril siya agad kaysa maghintay, Bonifacio papuntang Indang, dala ang kasulatang nilagdaan ng 40 pinuno ng
sa takot na lumusob ang mga Katipunero at sagipin si Rizal. Kasama sa nagmasid Katipunan na kampi sa kanya. Balak ni Bonifacio na tumuloy sa Batangas, alam
ang 2 kapatid, kapwa katipunero, sina Paciano at Trinidad. Si Paciano ang nagpayo niyang sasaniban siya ng mga katipunero duon. Ngunit dumating mula Montalban si
kina Bonifacio na huwag nang magtangkang iligtas si Rizal at masasalanta lamang Aguinaldo at inutos na dakpin si Bonifacio, wala siyang balak na hayaang makalabas
sila ng libu-libong sundalong Espanyol na dumating na mula sa Mindanao, sa Cuba ng Cavite si Bonifacio. Nuong Abril 26, 1897, tinambangan ng mga sandatahan ni
at sa Espanya. Agapito Bonzon ang pangkat at sa labanan, napatay si Ciriaco Bonifacio. Nabaril sa
kaliwang bisig si Bonifacio, at sinaksak sa leeg ni Jose Ignacio Paua, Intsik na
Sa isang lihim na libingan sa cementerio ng Paco ibinaon ang bangkay ni Rizal, bayaw ni Aguinaldo. Ang asawa ni Bonifacio, si Gregoria de Jesus, ay iginapos sa
upang hindi hukayin at nakawin. Pagkatapos, nagtungo sina Josephine, Paciano at isang punong-kahoy at ginahasa ni Bonzon. Kinaladkad sa himpilan ni Aguinaldo sa
Trinidad sa mga katipunero sa General Trias. Nakatagpo nila si Bonifacio, galing sa Naic ang sugatang Supremo at nuong Mayo 8, 1897, hinatulang bitayin. Sa gulod ng
Nagpatong sa bulubundukin ng Maragondon, pinatay ang 34 taong Bonifacio at Espanya hanggang umabot sa 28,000 ang mga sundalo ni General Polavieja.
ang kapatid na Procopio ni Lazaro Makapagal at ng kanyang mga sundalo, sa utos Nagkasagupaan nang 52 araw na walang patid sa Cavite at napatakbo ang mga
ni Mariano Noriel, nuong Mayo 10, 1897. Nuong araw na iyon nagsimulang Pilipino. Sa timog ng Manila nalipat ang bakbakan. Nuong nagbabakbakan pa sa
pumanaw ang Katipunan, ang pagdilim ng Cavite, isang mestizong nagngangalang Llanera ang nakapag-ipon ng ilang libong
katipunero sa mga lalawigan ng Pampanga at Bulacan. Napaglabanan niya ang lahat
maningning na sikat ng araw ng mahal na kalayaan dito sa kaaba-abang na sandatahang Espanyol na sumugod. Duon nagtungo si Aguinaldo, dala-dala ang
Sangkapuluan [ -- Emilio Jacinto, Kartilya ng Katipunan ] nawatak na sandatahang aklasan mula Cavite. Kara-rakang lumaganap ang aklasan
sa mga lalawigan ng Pangasinan, Zambales, Nueva Ecija, Tarlac at Ilocos.
Sa mga sumunod na araw, hinalughog ni Gregoria ang guong Maragondon sa Samantala, nagbitiw ng tungulin si General Polavieja dahil sa nanghihina sa siya.
paghanap sa libingan ng kanyang asawa hanggang sa magdugo ang kanyang mga paa Pinalitan siya ni General Primo de Rivera.
subalit hindi na natagpuan kahit kailan ang itinagong bangkay ni Bonifacio. Nakita
ng mga magsasaka at manggagawa ng Manila at paligid na pataksil na pinatay ang July 1897. Nagpahayag ang Katipunan ng kanilang mga inaasam:
nagmalasakit at katulad nilang timawa ng pangkat ng mga principales na hindi pa
nagtatagal ay katulong ng mga Espanyol na nagbuwis at nagpa-trabaho sa kanila • Ipatapon ang mga frayle [friars] at ibalik sa mga tao ang mga lupang
nang walang bayad. At nawalan sila ng gana. Libu-libo ang umuwi, marami rin ang kinamkam nila. Ibigay ang mga katayuang hinahawakan ng mga frayle sa
hindi na sumapi. Mula nuon, wala nang tagumpay na nakamit ang Himagsikan. mga paring paroco [sacerdote o secular priests]
Tuluyang natalo at napalayas si Aguinaldo nang sakupin ang buong Cavite ng mga • Kalayaan mula sa Espanya, gaya nang ibinigay sa Cuba, sa pamamahala,
sandatahan ni General Primo de Rivera, pumalit kay General Polavieja, na nagbitiw sa pagsamba at sa pagbabalita [political, religious and press freedoms].
ng tungkulin. Napilitang tumalilis si Aguinaldo, una sa Talisay upang magtago sa • Pantay na bayad sa Pilipino at Espanyol na namamasukan sa pamahalaan.
tabi ni Miguel Malvar, matapang na general ng Katipunan sa Batangas.
• Ibalik sa mga may-ari o sa mga angkop na kabayanan ang mga lupaing
Pagkatapos, tumakbo siya sa bundok ng Puray, malapit sa Montalban, ang himpilan
kinakam ng mga frayle; sakaling hindi matagpuan ang mga may-ari, hati-
ni Bonifacio nuong hindi pa niya pinapatay, upang maipagtanggol naman siya ng
hatiin at ipagbili ng pamahalaan ang mga lupa sa halagang kayang bayaran
mga sandatahan ni Mariano Llanera. Paulit-ulit silang tinalo ng mga Espanyol
ng lahat sa 4 na taong pagbabayad. Pati na rin ang mga lupang hawak ng
ngunit, dahil sa kakulangan ng sundalo at walang karagdagang tulong mula Espanya,
pamahalaan.
hindi kaya ni General Rivera na wasakin ang Himagsikan. Nang bigyan niya ng
400,000 pesos si Aguinaldo, sumuko ito at nagpatapon sa Hongkong kasama ng 34 • Itigil ang pagpapatapon ng mga mamamayan at ano pa mang pagmamalupit
niyang alalay. sa mga Pilipino; pagpantayin ang tayo ng lahat sa batas, Pilipino o hindi.

Napilitan ding tumakas mula Cavite sina Josephine Bracken at magkapatid na Patuloy ang bakbakang walang hanggan. Araw-araw, nakikita ng Governador na
Trinidad at Paciano Rizal, tumawid ng bunduking Maragondon papuntang Laguna kahit hindi magwagi ang mga Katipuneros, makakatagal sila nang hindi napupuksa.
de Bay gayung duguan na ang mga paa ng nakayapak na Josephine. Tinulungan Napilitang makipag-usap si General Rivera. Ginamit niya ang isang Pilipino, si
silang makapuslit sa Manila ni Venancio Cueto, isang pinuno ng Katipunan, at Pedro Paterno, upang makipagniig kina Aguinaldo.
naisakay si Josephine sa isang barko papuntang Hongkong. Duon namalagi ang
biyuda ni Rizal hanggang Deciembre 15, 1898, nang napangasawa niya ang isang Deciembre 14, 1897. Pinirmahan ang Kasunduan sa Biac-na-bato [Pact of Biac-
Pilipinong nagkakalakal, si Vicente Abad. Bumalik ang mag-asawa sa Manila, na-bato] matapos ang 4 - 5 buwang tawaran nina Emilio Aguinaldo at iba pang
kasama ang anak nila, si Dolores. Nagturo ng English si Josephine, at isa sa mga pinuno ng Katipunan, at ni Paterno, bilang abogado ni General Rivera.
naturuan niya ang binatang taga-Cebu, si Sergio Osmena, bayani ng Pilipinas nuong
panahon ng Amerikano. Tahimik na yumao si Josephine, ang dayuhang giliw ni Deciembre 27, 1897. Sumuko ang mga katipunero at isinauli ang kanilang mga
Rizal, nuong Marso 15, 1902, ng tuberculosis sa lalamunan. Nalibing siya sa Happy armas. Si Aguinaldo at 34 ng kanyang mga alalay ay nagtungo sa Hongkong, dala
Valley cemetery sa Hongkong. Lumaki at nakapag-asawa si Dolores at nag-iwan ng ang paunang bayad, ika-5 bahagi, sa salaping ipinangako sa kanila ng Espanyol.
mga anak na apelyido ay Mina. Gaya ng ama, si Vicente Abad, ipinilit niya Wala na silang tinanggap na salapi pagkatapos. Hindi pa matiyak ngayon kung ano
hanggang sa kahuli-hulihan, na anak siya ni Abad, hindi ni Rizal. ang pinagkasunduan sa Biac-na-bato. Umangal ang mga Katipunero na hindi
tumupad ang mga Espanyol sa mga pangako ng pagpapaigi ng turing sa mga
Deciembre, 1896. Pinalitan si General Blanco ni General Polavieja, na may dalang Pilipino at kapatawaran sa lahat ng katipunerong sumuko. Ngunit hindi nila ipinakita
2,000 sundalo mula sa Espanya. Mabilis dumating ang iba pang karagdagan mula sa ang anumang kasulatan ng kasunduan. Ipinipilit ng mga Espanyol na ang bayad na
salapi lamang ang ipinangako nila sa mga pinuno ng Katipunan. Malamang na may
mga ipinangako nga ang mga Espanyol. Malamang din na may mga inayunan sina The flags shown in this article are the official flags recognized during the Philippine
Aguinaldo na ikinahihiya nilang ilahad ngayon. Kaya ang magkabilang panig ay Centennial celebration in 1998. These flags are often erroneously included in the
kapwa ayaw magpakita ng kasulatan o copia ng kasunduan. "evolution of the Philippine Flag"; these flags are properly called "flags of the
Revolution". While many of the depicted symbols and layouts on some of the flags
Samantala, patuloy ang pakyawang pagparusa ng mga Espanyol sa mga katipunero have inspired the national flag, there is no direct relationship.
at mga kakampi.
Katipunan flags
MARAMI ang naghimagsik sa pagsuko nina Aguinaldo matapos tumanggap ng With the establishment of the Katipunan, Andres
400,000 pisong bayad sa Biac-na-bato at pagbakasyon sa Hongkong. Ang ibang Bonifacio requested his wife, Gregoria de Jesus, to
pinuno ng Katipunan ay patuloy nanawagan ng himagsikan, gaya ni Emilio Jacinto create a flag for the society. De Jesus devised a
sa Laguna at ni Feliciano Jhocson na tumangging sumama sa Hongkong at, sa halip, simple red flag bearing the society's acronym, KKK,
pumuslit sa Pugad-baboy, sa Caloocan, upang ipagpatuloy ang pakikibaka. Patuloy in white and arranged horizontally at the center. This
ring nakibaka sina Francisco Makabulos, bayani mula sa La Paz, Tarlac, at si was the first official flag of the society.
Luciano San Miguel. Nagtatag ng pangkat ng Katipunan sa Tarlac si Makabulos
matapos sumabog ang Himagsikan sa Manila. Tumanggi siya sa pagsukong atas ng
kasunduan sa Biac-na-bato, sa halip, nagtatag pa ng sariling pamahalaan sa
Gitnaang Luzon [Central Luzon] at nagpairal ng Kasulatan ng Katauhan ng Bayan,
tinawag ngayong Makabulos Constitution, nuong Abril 17, 1898. Isa sa mga Some members of the Katipunan used other
pinuno ng Magdiwang sa Cavite si Luciano San Miguel, karibal ng mga Magdalo variations. One variaton has the three Ks arranged in
ni Aguinaldo. Hindi niya pinansin ang Biac-na-bato at patuloy na lumaban sa the form of a triangle. Some others used a red flag
Espanyol. with only one K.

Nuon lamang umalis na sina Aguinaldo nagsimulang mag-ipon ng tao at armas ang
mga taga-Ilocos at mga taga-Cebu. Dalawang angkan ng mga Ilocano, ang mga
Abaya at mga Guirnalda, ang nagtatag ng kanilang Katipunan, ang Espiritu de
Candon, at sumakop sa Candon, Ilocos Sur, nuong March 25, 1898, at natatag ng
Republica ng Candon, pinamunuan ni Fernando Guirnalda. Dumating ang mga
sundalong Espanyol pagkaraan ng 3 araw at dinakip ng mga naghimagsik. Binitay
ang mga pinuno, maliban lamang sa magkapatid na Guirnalda at si Federico Isabelo
Abaya, tumakas at namundok.

Sa Cebu, humingi ng tulong mula sa Luzon sina Candido Padilla, Teofisto Cavan
at Alejandro Climaco matapos nilang itatag ang kanilang kilusan. Ang ipinadala ay
si Pantaleon Villegas, matapang at hindi magkasing-laki ang mga mata.

Flags of the Philippine Revolution

During the Philippine Revolution, various flags were used by the Katipunan secret
society and its various factions, and later, after the Katipunan had been dissolved, the
Philippine Army and its Civil Government.

Other flags were the personal battle standards of different military zone commanders
operating around Manila.
When the revolution heated up, the Magdiwang General Pio del Pilar, the hero of Makati, used a red
faction of the Katipunan, which operated in Cavite banner which has a white equilateral triangle on the
under Gen. Santiago Alvarez, adopted a flag mast with a K at each corner. At the center of the
consisting of a red banner with white sun, at the triangle was a mountain with the sun rising behind it.
center of which is a white baybayin (the ancient The flag was called Bandila ng Matagumpay (Flag
Tagalog script) letter ka. The sun initially had an Of Victors) and was first used on July 11, 1895. The
indefinite number of rays and was later standardized flag was also one of the first to depict an eight-rayed
to eight rays, to represent the eight provinces that sun.
Spain first placed under martial law (Manila, Cavite, General Gregorio del Pilar, referred to as ang batang
Laguna, Batangas, Bulacan, Pampanga, Tarlac, and General ("the young General") for his youth, used a
Nueva Ecija). This eight-rayed sun was later used in tricolor banner with a blue triangle at the mast and a
the national flag of the Philippines. The flag is red stripe at the top of the flag and a black stripe at
actually incorrectly placed on this page. It is flipped the bottom. Del Pilar patterned his flag after that of
horizontally. Cuba's, which then was also revolting against Spain.
The Magdalo faction of the Katipunan, which also
operated in Cavite under Gen. Emilio Aguinaldo,
used a flag similar to the Magdiwang faction's. It First Official Flag
features a white sun with a red baybayin letter ka. At the Naic Assembly of March 17, 1897, the
Katipunan military leaders decided to adopt a
This emblem has recently been revived by a flag with a new design. This new flag was red
breakaway faction of army officers calling and depicted a white sun with eight rays and a
themselves the Magdalo Group. These officers face. This flag became the first official flag of
rebelled against the government of Gloria the Filipinos. The flag was used for less than a
Macapagal-Arroyo at the behest of Senator Gregorio year because the Filipinos signed a truce with
Honasan (see Oakwood Mutiny). Spanish authorities (see Pact of Biak-na-Bato)
on December 14 to 15, 1897.
Personal flags
Andres Bonifacio, the Supremo of the Katipunan, had
a personal flag which depicts a white sun with an
indefinite number of rays on a field of red. Below the
sun are three white Ks arranged horizontally. This
flag was first unveiled on August 23, 1896 during the
Cry of Pugadlawin where the assembled Katipuneros
tore their cedulas (poll tax certificates) in defiance of
Spanish authority. The flag was used later during the
Battle of San Juan del Monte on August 30, 1896, the
first major battle of the Philippine Revolution.
General Mariano Llanera who fought in the
provinces of Bulacan, Tarlac, Pampanga, and Nueva
Ecija used a black flag with a white K on the left and
a white skull-and-bones on the right. Bonifacio
referred to the flag as Bungo ni Llanera (Llanera's
Skull).
(Ikasampung Linggo) durugin ni Dewey ang 7 luma at karag-karag na barkong pandigma ni Admiral
Patricio Montojo sa harap ng Cavite sa Manila Bay.
Ang Pananakop ng Estados Unidos sa Pilipinas
Nasugatan si Montojo at isa sa 2 anak niyang kasama sa labanan, si Eugenio
Matagal nang ayaw ng America na makialam ang mga taga-Europa sa North o South Montojo. Dahil sa pagkatalo niya sa Manila Bay, sinuspindi si Montojo ng hari ng
America kaya tuwang-tuwa sila nang mag-aklasan ang mga tagaroon at kumalas Espanya nuong Septiembre 1898, at nilitis siya ng hukumang militar [court
mula sa Espanya nuong 1810 - 1820. Ang nalabi lamang na sakop pa ay ang Puerto martial] sa Madrid. Ikinulong siya matapos mahatulan nuong Marso 1899, ngunit
Rico at Cuba. Nang simulan ni Jose Marti ang himagsikan sa Cuba nuong 1895, ipinagtanggol siya ni Dewey, ang tumalo sa kanya sa Manila Bay. Pinawalan din si
nais ng America na tumulong, lalo na nang nakita nila ang lupit ng mga Espanyol sa Montojo, sinisante na lamang mula sa tungkulin. Namatay ang 75-anyos na Montojo
mga taga-Cuba. Gaya sa Pilipinas, maraming tao ang pinahirapan at binitay. Walang sa Madrid, Espanya, nuong Septiembre 30, 1917, salat sa gantimpala para sa
nakitang pasubali ang America, pagtulong niya, bilang pinuno ng sandatahang dagat ng Espanyol sa Pilipinas, sa
ngunit nagpadala pa rin sila ng pagpuksa sa mga naghimagsik nuong 1896 - 1898.
ilang barkong pandigma sa Cuba
upang 'magmasid'. Sa loob ng 7 oras, tinapos ng mga Amerkano ang 333 taong
pagsakop ng Espanya sa Pilipinas, 1565 - 1898. Nang
Nagkaroon ng dahilan ang tumahimik ang mga kanyon ni George Dewey nuong hapon
America nuong Febrero 15, 1897, ng Mayo 1, 1898, alam lahat ng mga Espanyol na wala na
nang sumabog at lumubog ang silang laban - wala nang barkong makakarating mula
kanilang barkong pandigma, ang Espanya o Cuba upang tumulong o magdala ng gamit
USS Maine habang nakadaong sa digmaan, o ng pagkain man lamang. Ni wala silang barkong
Havana, capitollo ng Cuba. Pinaratangan nila ang Espanya at inutusang umalis na sa masasakyan upang tumakas pabalik sa Espanya. Takbuhan at
Cuba. Tumanggi ang Madrid at hindi nagtagal, naghayag ng digmaan laban sa nagsiksikan lahat ng 30,000 sundalong Espanyol sa Intramuros at nagmakaawa kay
America. Kinabukasan, Abril 25, 1898, naghayag din ang batasan [Congress] ng Dewey na sila, ang mga Amerkano, ang sumakop sa Manila sa halip ng galit na mga
America ng digmaan laban sa Espanya. Libu-libong sundalong Amerkano ang Pilipinong pinahihirapan at pinapatay nila nang dumating si Dewey. Wala akong
lumusob sa Cuba, sa pangunguna ni Theodore Roosevelt, pinuno ng mga magagawa hanggang hindi dumarating ang mga sundalo namin, ang sagot ni
Amerkanong nais sumakop ng iba't ibang lupain sa South America at Asia. Dewey.
Nagkaroon ng suliranin si William McKinley, pangulo ng America nuon. Hati sa 2
ang sandatahang dagat ng Espanya. Ang isa ay nasa Atlantic Ocean, malapit sa Cuba. Ipinasundo niya si Aguinaldo sa Singapore at dumating ito sakay sa USS
Inutusan niya ang sandatahang dagat ng America sa Atlantic Ocean na wasakin ito. McCullock, kasama ang 34 alalay, nuong Mayo 19 at, pagkadaong sa Cavite,
Winasak naman! Ang pang-2 sandatahang dagat ng Espanya ay nasa Pacific Ocean, mabilis na itinatag muli ang Pamahalaang Himagsikan nuong Mayo 24, 1898, at
malapit sa Manila, at ito naman, 2 araw pagkahayag ng America ng digmaan laban sa hinirang ang sarili niyang dictador na naman. Binigyan ni Dewey si Aguinaldo ng
Espanya, ang inutos niyang salakayin ng pang-2 sandatahang dagat ng America, isang lantsa, galing sa lumubog na punong barko ni Montojo, ang Cristina, at mga
nakadaong nuon sa Hongkong. baril na halungkat mula sa mga pinalubog na barkong Espanyol. Walang hinala si
Aguinaldo na kinabukasan lamang ng pagdidictador niyang muli, mahigit 10,000
Kaya nuong Abril 27, 1898, walang sabi-sabi, tahimik na naglayag ang 6 barkong sundalong Amerkano ang nagsimulang bumarko sa San Francisco, California, sa
pandigma ng America, pinangungunahan ni Commodore George Dewey, upang pamumuno ni General Thomas Anderson, upang sakupin ang Pilipinas.
salakayin ang mga Espanyol sa Manila. Magkakaroon na ng sundalo si Dewey.

SI EMILIO AGUINALDO at si George Dewey ay nagkakilala nang nagbakasyon Nabuhayan ng loob muli ang mga naghihimagsik. Marami sa Luzon at Visayas ang
sa Hongkong si Aguinaldo nuong Deciembre 27, 1897, pagkatapos siyang bayaran nagsimulang lusubin ang mga Espanyol at mga guardia civil na iniwang bigla ng
ng mga Espanyol sa Biac-na-bato, ngunit hindi sila naging magkaibigan sapagkat sandatahang Espanyol na nagtatago na sa Intramuros. Ang mga Espanyol na kayang
bihira nakikipag-kaibigan si Dewey. Matanda na, nag-retiro na dapat at umalis na sa umalis, ang mayaman at mga mataas na opisyal, ay lumisan na. Ang karamihan ay
US Navy kung hindi inabutan ng utos ni William McKinley, president ng America, tumuloy sa Zamboanga, madaling nakasakay ng barko pa-Malaysia, nuon ay sakop
na palubugin ang sandatahang dagat ng Espanya sa Manila. Walang pasintabi kay ng English at hindi kalaban.
Aguinaldo, na nasa Singapore nuong Mayo 1, 1898 - vacacion grande talaga - nang
Sa loob ng Intramuros, ngatog ang mga Espanyol at ang mga kakamping Pilipino. Si Sumulat ang mga Espanyol mula sa Manila kay Dewey at Merritt, hindi na raw
Pedro Paterno, ang kasapakat sa suhulan sa Biac-na-bato, ay naglabas nuong Mayo kailangang dumanak pa ang dugo. Nagkasundo sila nuong Agosto12, nagbarilan
31, 1898, ng isang manifesto ng pangako na pagbubutihin na ng mga Espanyol ang nang kaunti nuong Agosto 13, upang hindi mapahiya ang mga Espanyol bago
pagturing sa mga Pilipino at hinikayat ang mga Pilipinong tulungan ang Espanya, sumuko, at pumasok sa Manila ang mga sundalo ni Merritt nuong Agosto 14.
'ang ating kakampi' sa digmaan laban sa America. Ang kasabwat niya sa Biac-na- Binantayang walang makapasok na Pilipinong kampi kay Aguinaldo. Kahit na mga
bato, si Governador-General Primo de Rivera, ay nakaalis nuon pang Abril 10, alalay ni Aguinaldo. Kahit na si Aguinaldo.
1898, 3 linggo lamang bago naglabanan sa Manila Bay. Pinalitan siya ng sawing-
palad na General Basilio Agustin na walang nagawa matapos matalo si Montojo Dinaya man o hindi ang mga naghihimagsik ng mga
kung hindi humingi ng tulong mula sa mga Pilipino. Katuwang si Bernardino Amerkano, tunay na pahele-hele ang turing ng
Nozaleda, arsobispo ng Manila, inalok si Aguinaldo ng isang milyon piso at pamahalaan ng America sa Washington DC dahil
pangakong susuwelduhan pa nang palagian kung sasanib sa pamahalaan ng marami man ang nais sumakop sa Pilipinas, marami
Espanyol sa Manila. Payo ng kanyang mga alalay na tanggapin ang malaking salapi, rin ang laban sa pagsakop kahit saan o kahit
ngunit tumanggi si Aguinaldo, abala nuon sa pagtitipon ng mga kabayanan sa Luzon kangino. Karamihan sa mga laban ay ang mga
at Visayas sa ilalim ng kanyang pamahalaan. pinuno at kasapi ng mga simbahan sa America, at
napilitan si President McKinley ipagliwanag sa
Nakapag-ipon ang mga naghihimagsik ng kulang-kulang 30,000 sandatahan sa kanila kung bakit nilusob at sinakop ng mga
paligid ng Manila, bagamang kaunti lamang ang may baril. Karaniwang itak at sibat sundalong America ang Manila.
na kawayan lamang ang sandata kaya hindi nila napasok ang Intramuros nang
walang tulong mula sa mga kanyon ni Dewey. Dinaan na lamang sa pagsigaw-sigaw Hayag ni McKinley sa mga preachers at pinuno ng
na tatagain sa leeg ang lahat ng Espanyol na makita nila pagkapasok sa mga simbahan nuong 1898:
Intramuros, bantang pinaniwalaan ng mga Espanyol. At ng mga Amerkano.
Ang tutuo, hindi ko nais ang Pilipinas, at nang napasa-atin, parang handog ng
Nuong Junio 12, 1898, hinayag ni Aguinaldo ang pagkapag-sasarili [independence] langit, hindi ko malaman ang gagawin ko sa kanila. Nang mag-umpisa ang digmaan
ng Pilipinas sa kanyang bahay sa Kawit, Cavite. Tumangging dumalo si Dewey laban sa Espanya, si Dewey ay nasa Hongkong at inutusan kong pumunta sa Manila
ngunit isang coronel ng US Army, si LM Johnson, ang naparuon at nagmasid. at napilitan siya; sapagkat kung matalo, wala siyang madadaungan sa parte ng
Sinundan ni Aguinaldo ang pahayag sa sumunod na 2 linggo ng balak na pagtatag ng daigdig duon, at kung manalo ang mga Don [mga Espanyol] malamang tumawid
pamahalaan sa mga purok na napalaya na mula sa mga Espanyol, pagpupulong ng sila ng Pacific Ocean at lapastanganin ang Oregon at California . Kaya
mga kinatawan ng mga lalawigan sa isang Congreso ng kinailangang wasakin niya ang sandatahang dagat ng Espanyol, at nagawa naman
Himagsikan sa Malolos, Bulacan. Nuong Junio 23, 1898, hinayag niya! Ngunit hanggang duon na lamang ang mga balak ko nuon.
ni Aguinaldo na hindi na siya dictador at isang Republica ang
gagawing pamahalaan sa Pilipinas. Ngunit naubusan na siya ng Nang matapos at natanto ko na napasakamay natin ang Pilipinas, inaamin kong
panahon. Nuong Junio 30, 1898, dumaong ang libu-libong hindi ko alam ang gagawin sa kanila. Humingi ako ng payo sa lahat -- Democrats at
sundalong Amerkano ni General Anderson mula sa San Francisco. pati na Republicans -- ngunit walang naitulong. Naisip ko kunin ang Manila
Sumulat si Aguinaldo kay Anderson, umangal sa pagdaong ng mga lamang; o baka Luzon lamang; pagkatapos, naisip kong maaari ring ilan-ilang pulo
Amerkano nang walang pahintulot. Hindi siya pinansin at lamang ang kunin. Hindi ako nahihiyang sabihin sa inyo, mga ginoo, na ilang gabi
sumunod pa ang kulang-kulang 9,000 sundalong Amerkano, nang akong lumuhod at nagdasal sa Maykapal at humingi ng payo at liwanag. At isang
dumating si General Wesley Merritt nuong Julio 25, 1898, upang pamunuan ang gabi, nasaisip ko - hindi ko alam kung paano ngunit nasaisip ko:
pagsakop sa Manila.

May mga sundalo na si Dewey. Panahon na ng Amerkano. 1. Hindi natin maaaring ibalik ang Pilipinas sa Espanyol.
Kaduwagan at laban sa karangalan ang gawin ito.
Mabilis na pumaligid sa Manila ang mga Amerkano, naghukay ng kanilang 2. Hindi natin maaaring ibigay ang Pilipinas sa France o sa Germany
paglalabanan, at nagkalat ng kanilang mga kanyon, upang walang Pilipinong - ang mga karibal natin sa kalakal sa Asia - hindi mahusay na
makapasok sa Manila. Nanawagan si Aguinaldo nuong Agosto 6, 1898, sa mga kalakal ito at makakasira ng tiwala.
pinuno ng ibang bansa na kilalanin ang kaniyang pamahalaan. Walang pumansin. 3. Hindi natin maaaring iwanan na lamang ang Pilipinas - hindi sila
handang mamahala sa sarili nila - at madali silang magkakagulo
at magkaka-abusong masahol pa kaysa sa mga ginawa ng ang Pilipinas na binili ng America ng 20 milyong dolyar mula sa Espanya. Ang 3
Espanyol. kapuluan ang sakop ng kasunduang tinawag na Treaty of Paris. Nagtangkang
4. Wala tayong ibang magagawa kung hindi kupkupin silang lahat at dumalo si Felipe Agoncillo bilang sugo ng Pilipinas sa lagdaan ng kasunduan nuong
turuan; pangalagaan, pangaralan at gawing mga Kristiyano at, sa Deciembre 10, 1898, ngunit hindi siya pinapasok.
biyaya ng Diyos, gawin ang lahat nang ating kaya upang
mapagbuti natin sila, silang kapwa natin na pinagpahirapan para Ipinag-utos ni McKinley na sakupin agad ang buong Pilipinas.
sagipin ni Jesus Christ.
Maliban sa Manila, patuloy ang paglusob ng mga Pilipino at pagpalaya sa buong
Matapos nito, nakatulog ako nang mahimbing at kinabukasan, ipinatawag ko ang kapuluan. Nuong Noviembre 6, 1898, sumuko sa kanila ang mga Espanyol sa
chief engineer ng War Department at inutos ko na ilagay ang Pilipinas sa mapa ng Negros. Nuong Deciembre 23, 1898, isinuko ni General Diego de los Rios, ang
America; at duon sila lalagi habang ako ang Pangulo! naiwan at kahuli-hulihang governador ng Pilipinas, ang pulo ng Iloilo. Sa lungsod ng
Iloilo, katatapos pa lamang mag-Pasko at magdiwang sa pagsuko ng mga Espanyol
Maaaring salitang politica ang mga pinuno ng himagsikan sa Panay, sina General Martin Delgado at Coronel
lamang ang pagdarasal sa gabi ni Quintin Salas nuong Deciembre 28, 1898, nang biglang sumulpot ang mga
Mckinley, ano ba't mga sundalong Amerkano at si General Marcus Miller at nagtangkang dumaong.
relihiyoso ang kaharap niya kaya
dinagdagan pa ng gagawing Hindi! ang sagot ng mga Ilonggo, at mabilis na naghukay ng paglalabanan, may 10
Kristiyano ang mga Pilipino kilometro ang haba, sa harap ng Guimaras Strait at sa harap ng mga kanyon ng
nang matuwa naman. Katunayan, sandatahang Amerkano. Nagbakbakan sila hanggang Febrero, 1899, nang masupil
sinabi niya ang tunay na ang karamihan ng mga naghihimagsik at sinakop ng mga Amerkano ang kalakihan
harangin ng America: Ayaw ng Panay. Sa mga bahaging malaya pa, patuloy nakibaka si Salas sa kabayanan ng
maiwan sa agawan ng mga taga-Europa, lalo na ng Germany, sa kalakal sa Asia, Cabatuan hanggang Septiembre, 1899, nang dumugin sila ng maraming Amerkano.
ngunit China ang talagang tukoy niya, dahil ito na lamang ang nalalabing lupaing Sumuko ang karamihan ng mga Ilonggo, ngunit namundok si Salas at ilang pang
maaaring lapain at sakupin [Ganito nga ang ginawa ng mga taga-Europa sa China sa kasama, at nag-guerrilla hanggang naiwan na lang siyang nag-iisa. Sumuko siya sa
sumunod na 30 taon]. Sakop na ng English ang India at Malaysia, sakop ng France mga Amerkano nuong Octobre, 1901, ang kanyang ika-31 kaarawan, at ipinatapon
ang Indochina [Cambodia, Laos at Vietnam]; sa Dutch Netherlands naman ang siya. Nagtungo siya sa Manila nuong 1908 at nag-abogado nuong 1912. Nang
Indonesia. Aali-aligid ang gutom na Germany; hindi sakuna na dumaong sa Manila payagan, bumalik siya sa Iloilo at duon siya namatay ng tuberculosis nuong Enero
Bay ang kanilang mga barkong pandigma, sa pamumuno ni Admiral Otto von 24, 1917. Ang kaisa-isa niyang anak, si Rosario, ay nag-abogado rin, ang
Diederichs, nuong Junio, 1898, ilang linggo lamang matapos ang labanan sa Manila pinakaunang babaing abogado sa Iloilo.
Bay. Isa sila sa mga tinutukoy ni Aguinaldo nang manawagang kilalanin ang
kanyang pamahalaan nuong Agosto 6. Ngunit ang balak ng Germany ay sumakop, Nagbalik sa Bohol si Bernabe Reyes, isang taga-Dauis, malapit sa Tagbilaran, may
hindi magpalaya, ng ibang bayan, kaya hindi pinansin. kasulatan mula kay Aguinaldo upang magbuo ng pansamantalang pamahalaan sa
Bohol, isasapi pagkatapos sa pamahalaan ng Pilipinas. Lumigid siya sa pulo, at sa
Anuman ang nais ng karamihan sa mga Amerkano, napilitan silang lusubin ang mga harap ng mga pinuno ng mga baranggay at purok, nahalal siyang presidente o
sakop ng Espanya nang maghayag ang Madrid ng digmaan nuong Abril 24, 1898. governador ng Bohol. Mapayapang namuhay ang buong Bohol hanggang dumating
Nawasak nila ang sandatahang dagat ng Espanya sa Santiago Bay at napasuko ang ang sandatahang Amerkano nuong Marso 14, 1899, sa pangunguna ni Major Henry
mga Espanyol sa Cuba nuong Julio 17, 1898. Sumunod na Octobre, nagsimulang Hale. Dahil walang sandata o sundalo, napilitang sumuko nang walang laban si
magtawaran ang mga Espanyol at mga Amerkano sa Paris, France. Inalok ng Reyes. Samantala, sa Malolos, Bulacan, itinatag ang unang Republica ng Pilipinas
Espanya ngunit ayaw tanggapin ng America ang Cuba, may utang na 400 milyon nuong Enero 1899, hinirang na Pangulo si Aguinaldo at pinairal ang Kasulatan ng
dolyar ito at walang Amerkanong payag na sakupin pagkatapos ng digmaan upang Katauhan ng Bayan [constitution]. Inirapang lahat ng mga Amerkano, patuloy na
palayain ito. Kaya napilitang maging malaya [free] ang Cuba, subalit baon sa utang nag-ipon ng mga sundalo at sandata sa Manila, at paghanda sa paglusob sa mga
at watak-watak, hindi naging makapag-sarili [independent], ngunit mahaba at ibang Pilipino.
salaysay na iyon. Ang tinanggap lamang ay Puerto Rico, nais gawing daungan sa
Carribean Sea ng sandatahang dagat ng America [United States Navy], ang Nuong gabi ng Febrero 4, 1899, binaril at pinatay ni William Grayson, sundalong
Marianas Islands, nais din ng US Navy na daungan sa gitna ng Pacific Ocean, at Amerkano, ang 2 o 3 Pilipinong naghihimagsik na nagtangkang tumawid sa tulay ng
Santa Mesa, sa labas ng Manila. Nagalit ang mga kasamahan at bumaril din ang (Ikalabingisang Linggo)
mga Pilipino. Nagsimula na ang digmaan, hayag ng alalay ni General Elwell Otis,
kapalit ni General Merritt bilang pinuno ng mga sundalong Amerkano. Sugurin ang Si Aguinaldo At Si Mabini
mga Pilipino ayon sa ating napagpasyahan, ang sagot ni Otis.
...hinatulan ko siya na di nakiming magpapaslang upang angkinin at
Masiklab ang bakbakan ngunit dehado ang mga Pilipino. May 3,000 patay silang sarilinin
iniwan nang umurong mula sa paligid ng Manila dahil sa dami ng baril at kanyon ng ang Himagsikan... Sukdulan ang mga kasalanan niya, ang Maykapal
mga Amerkano. Nagsasayawan nuon sina Aguinaldo at mga alalay, ipinagdiriwang man
ang bagong pamahalaan, nang dumating sa Malolos ang balita ng labanan. Agad ay nagpasiyang hindi siya karapatdapat... Ang tanging pag-asa ni
nagpasugo si Aguinaldo kay Otis na itigil ang barilan at simulan ang usapan. Huli Aguinaldo
na, ang sagot ni Otis, Tignan na lamang natin kung saan makakarating 'to. ay ang mamatay na ipinaglalaban ang kalayaan ng Bayan...
-- Apolinario Mabini, sa Himagsikan Ng Pilipinas

ANG UTAK ng Himagsikan ay isang guro, tahimik at nag-iisa, laging nagmumuni-


muni. Ipinanganak na dukha si Apolinario Mabini nuong Julio 23, 1864 kina
Inocencio Mabini at Dionisia Maranan, sa Talaga, Tanauan, Batangas. Nais ng ina
na mag-pari siya, ngunit abogasya ang tinapos sa San Juan de Letran at sa
Universidad de Santo Tomas nuong 1894 upang ipagtanggol ang mga naaaping
dukha. Nilagnat at nalumpo naman siya nuong 1896; kaya nang dakpin siya ng mga
Espanyol nuong Julio 1897 bilang kasapi sa La Liga Filipina ni Jose Rizal, hindi
siya binitay gaya ng ibang mga kasapi at napilitang pakawalan nang nakita ang
kanyang kapansanan.

Nuong Julio 1898 inilathala niya Ang Tunay na 10 Utos [The True
Decalogue], na sinulat niyang katulad sa 10 utos ng Diyos ng
simbahang katoliko ngunit naglaman ng kanyang adhika, paunlarin
ang pag-iisip at gawi ng mga tao upang magkaroon ng sabay na
himagsikan o pagbabago sa Pilipinas at sa kalooban ng mga
Pilipino. Tigatig sa mga adhika ni Mabini ang mga principales at
ilustrado na kakampi ni Aguinaldo, ngunit naging kilala siya sa
mga pangkaraniwang mamamayan at maghihimagsik. Higit sa
lahat, hayag ni Mabini, magsigasig kayong magpalaya ng bayan
sapagkat kayo lamang ang may tunay na pagtingin sa kanyang pag-
unlad at maging marangal, sapagkat ang kalayaan ng bayan ay
kalayaan para sa inyo, ang kanyang pagbuti ay inyong
kasaganahan.

Mahina ang katawan, nagpapahinga si Mabini sa Los Banyos nang ipatawag ni


Emilio Aguinaldo nuong 1898; mahigit sandaang tao ang nagbuhat sa kanyang
nakaduyan papuntang Kawit, Cavite. Walang paniwala si Aguinaldo nang makita
ang payat at lumpong Mabini, hindi gaya nang inasahan niyang matikas at
matipunong manunulat. Ngunit napahanga siya nang magsalita si Mabini, tahimik at
matatag, lalo na nang sabihin ni Mabini na kinalaban niya ang kasunduan ni
Aguinaldo sa Biac-na-bato sapagkat alam niya nuong pang unang nilagdaan
Deciembre 1897 na hindi matutupad. At ngayon, sinalungat ni Mabini ang balak ni
Aguinaldo na ihayag ang pagkapag-sasarili [independence] ng Pilipinas. Unahin Si Mabini, bilang pangunang ministro [prime minister] at kalihim panlabas
ang pagbuo ng pamahalaan, sabi ni Mabini, at kailangang handa nang magsilbi sa [secretary of foreign affairs] ay nagtungo sa Manila upang makipagtawaran sa mga
bayan bago pa ihayag ang pagkapag-sasarili. Amerkano. Kinausap si Jacob Schurman, puno ng bagong dating na Philippine
Commission, binuo ni McKinley nuong Enero 20, 1899, bago pa nagsimula ang
Kailangan ko ang pananalig ng mga tao, sagot ni Aguinaldo, at sa pahayag ng digmaan, upang pamahalaan ang pagsakop sa Pilipinas. Alok ni
kalayaan lamang sila mapapaniwala sa himagsikan at sa ating pamahalaan. Schurman, ayon sa utos ni McKinley, na papayagang magtatag
Napasang-ayon si Mabini at itinuloy ni Aguinaldo ang balak na ihayag nuong Junio ng pamahalaang pansarili [self government] ang mga Pilipino,
12, 1898, ang pagkapag-sasarili [independence]. Naging malaki ang tiwala niya kay sa ilalim ng America. Ito ang unang nasa ng mga tao bago
Mabini at ginawa niyang punong tagapagpayo. Dito nagsimula ang pagiging Utak naghimagsik laban sa Espanya, ngunit dimdim ni Mabini na huli
ng Himagsikan ni Mabini -- napagtibay niya ang bagong pamahalaan ng Pilipinas sa na--lubusang kalayaan na lamang ang tatanggapin ngayon ng
Malolos at hinirang siyang presidente ng cabinete ni Aguinaldo nuong Enero 2, mga naghihimagsik. Humingi siya ng panahon kay Schurman
1899. Siya ang nagpayo kay Aguinaldo na tapusin ang pagiging dictador at gawing upang kausapin sina Aguinaldo, at hinirang na itigil muna ang
pansuguan [representational] o republica ang pamahalaan. Bilang pangunahing labanan simula Abril 28, 1899, habang pinag-uusapan ang alok
ministro [prime minister] sa pulong ng himagsikan sa simbahang Barasoain sa ni Schurman. Tumanggi ang mga Amerkano, na mabilis at
Malolos, Bulacan, siya ang nag-asikaso ng pag-ayos at pagsasama-sama ng mga patuloy na nagtatagumpay sa mga sagupaan, at walang nagawa
kabayanan sa bawat purok at lalawigan. Pinamunuan niya ang pagsulat ng si Mabini kundi umalis nang walang kasunduan. Naghayag siya nuong Abril 15,
Kasulatan ng Katauhan ng Bayan [Malolos Constitution] na pinairal nuong Enero 1899, ng manifesto na nagtatwa ng karapatan ni McKinley at ni Schurman na
1899. Sa pagsulat nito naganap ang pinakamasidhing pagtatalo nila ni Aguinaldo, sumakop at mamahala sa Pilipinas, at naghikayat sa mga Pilipino na ipagpatuloy ang
hanggang umabot sa pagbitiw ni Mabini at ng buong cabinete nuong Deciembre 26, paglaban sa mga Amerkano.
1898.
Kinalaban ng mga Pilipino ang mga Amerkano kinabukasan sa Majayjay, Laguna,
Ayaw bitawan ni Aguinaldo ang hangaring maging hari, kahit pagkatapos niyang ngunit natalo, at napatay si Emilio Jacinto, ang katuwang ni Bonifacio sa
ihayag ang katapusan ng kanyang pagiging dictador nuong Katipunan. Sa kanyang pagyao, 2 na ang pumanaw na pag-asa ng Pilipinas
Junio 23, 1898. Sabay sa pahayag na 'yon, sinabi niyang makalaya; 2 na lamang ang nalalabi, at isa rito, si Mabini ay unti-unti nang nawalan
tagapagpayo lamang, hindi batasan, ang congreso ng ng tiwala kay Aguinaldo. Si Aguinaldo man ay nawalan na ng tiwala kay Mabini, at
Malolos. Ipinilit ni Mabini na ang congreso ang susulat ng nakinig na sa mga bulong at pintas ng mga naiingit sa dakilang lumpo. Pinasugo
mga batas na magpapairal ng pamahalaan sa buong bayan. niya nuong Abril 28, 1899 si
Nanaig si Mabini at, matapos mahirang na Pangulo si Pedro Paterno, ang
Aguinaldo nuong Enero 1, 1899, binuo ni Aguinaldo kasapakat niya sa suhulan ng
kinabukasan ang kanyang cabinete, at si Mabini uli ang Biac-na-bato, upang
hinirang na presidente nito. At republica ang itinatag sa makipagtawaran tungkol sa
Malolos na unang pamahalaan ng Pilipinas, hindi pamahalaan pagtigil ng labanan, ngunit
ng isang tao lamang, nuong Enero 23, 1899. tumanggi si General Otis.
Pagkaraan ng 3 araw,
Samantala, patuloy ang pagkalupig ng mga Filipino. Nuong nagpasugo uli si Aguinaldo
Febrero 22, 1899, sinakop ng mga Amerkano ang Cebu at nuong Mayo 2, 1899, at
Iloilo; madaling sumuko ang buong pulo ng Panay. Sumunod na buwan, Marso, kinausap nina Major
sinakop naman ang pulo ng Bohol. Katapusan ng buwang iyon, nuong Marso 31, Manuel Arguelles at
1899, nilusob at sinakop ng mga Amerkano ang Malolos mismo. Takbuhan ang mga Tenyente Jose Bernal si General Otis, ngunit tumanggi na naman ito. Pagkaraan ng
pinuno ng bagong pamahalaan matapos sunugin ang simbahan ng Barasoain nang 5 araw, lubusan nang sinisante ni Aguinaldo si Mabini nuong Mayo 7, 1899, at
hindi mabahiran ng mga Amerkano. Sa Tarlac muna inilipat ang capitollo, tapos sa nagbuo ng panibagong cabinete sa ilalim ni Pedro Paterno upang makiusap sa mga
Nueva Ecija; sa sumunod na 2 taon, napilitan si Aguinaldo na paglipat-lipatin ang Amerkano. Ngunit hindi maulit ni Paterno ang tagumpay niya sa Biac-na-bato, pilit
himpilan ng bayan habang patuloy na umuurong palayo sa sumusugod na kasi ng mga Amerkano na isuko muna ng mga Pilipino ang mga sandata bago mag-
sandatahang Amerkano. usapan. Kaya walang nagawa si Paterno kundi maghayag ng manifesto, gaya ni
Mabini, ng hikayat sa mga tao na ipagpatuloy ang paglaban sa mga Amerkano.
Walang pinag-aralan at walang pagkatao, ang sulat ni Mabini tungkol kay Espanyol, sindak na baka matatag ang isang kaharian ng mga Tagalog na pipilit sa
Aguinaldo. Lubusan nang nawalan ng tiwala kay Aguinaldo si Mabini nang dakpin kanilang pumailalim sa Tagalog o maging Tagalog na rin.
siya ng mga Amerkano nuong Septiembre 10, 1899. Sa piitan lagpas nang isang taon,
sinulat niya ang Pagtayog at Katapusan ng Republica ng Pilipinas. Pagkalaya Hintay muna: Hindi ba kasama ang Pampanga at Tarlac sa mga lalawigang
nuong Septiembre 23, 1900, nagsulat siya para sa mga pahayagan sa Nagtahan, unang naghimagsik laban sa Espanyol? Nasa mga silahis ng araw sa watawat
Batangas, patuloy nanawagan para sa ikabubuti ng mga Pilipino at ng digmaan. Kaya ng Pilipinas sila, hindi ba?
ipinatapon siya ng mga Amerkano sa Guam nuong Enero 5, 1901, at nakabalik
lamang nuong Febrero 26, 1903, matapos sumumpang kakampi na sa America. Naging mainit ang agawan ng silahis ng araw sa watawat o bandila ng Pilipinas.
Pinayo niya sa mga Pilipino na magniig at tumulong sa mga Amerkano sa Ang pinakahuli ay ang lalawigan ng
pamamahala, at sa inaasam na pagpalaya, ng bayan. Walang 3 buwan pagkabalik sa Zambales na naghimagsik halos kasabay ng
Pilipinas, namatay si Mabini sa lumaganap na cholera epidemic nuong Mayo 13, ibang lalawigan nuong 1896. Tinanggihan
1903. ng Centennial Commission nuong 1998
dahil ang official daw ay ang lista ng 8
Isa na lamang ang nalalabing pag-asa ng bayang makalaya. lalawigan ni General Ramon Blanco,
governador nuon, sa paghayag ng
Ayaw Na Ng Bayan pamahalaang pandigma [martial law] sa
Pilipinas nuong Agosto 30, 1896: Manila,
Maraming taga-Manila, taga-Laguna at mga taga-Batangas na nakikipagbaka sa Laguna, Cavite, Batangas, Bulacan,
Cavite ang nawalan ng gana sa Himagsikan dahil sa karumaldumal na pagpatay Pampanga, Nueva Ecija at Tarlac.
kay Bonifacio, nawalan ng pag-asa at nagsi-uwian. Kaya madaling nagapi at
nasakop ang Cavite at napilitan ang tinaguriang 'pamahalaan ng Himagsikan' na Ang ginamit na batayan ng Zambales ay ang 8 lalawigang nilista ni General Camilo
tumakas at magtago sa bundok-bundok ng Biac-na-Bato sa Bulacan... Polavieja, ang pumalit
-- Apolinario Mabini, sa La Revolucion Filipinas kay Blanco bilang
governador, sa pahayag
SIMULA'T SIMULA pa ng pagsiklab ng Himagsikan, milyon-milyong Pilipino nuong Deciembre 24,
na ang hindi pumansin, sadyang umayaw o 1896. Napalitan ng
lubusang kumampi sa Espanyol at lumaban Zambales ang Tarlac:
sa Katipunan. Sinadya o hindi, nasarili ng Manila, Laguna, Cavite,
mga Tagalog ang pakikibaka, at lalong Batangas, Bulacan,
nadiin ang pag-angkin sa mga panulat, gaya Pampanga, Nueva Ecija at
ng mga hayag ni Andres Bonifacio sa Ang Zambales.
Dapat Mabatid ng mga Tagalog, at ni
Emilio Aguinaldo sa Simula ng Iba rin ang mga lalawigan
Pamahalaang Tagalog at sa Mabuhay ang sa pahayag ni Aguinaldo
mga Tagalog! na panting sa tenga ng mga ng Pagkapag-sasarili [independence] nuong Junio 12, 1898. Nawala ang Tarlac at
hindi-Tagalog. Zambales, nasali ang Bataan: Manila, Laguna, Cavite, Batangas, Bulacan,
Pampanga, Nueva Ecija at Bataan.
Ang iba, gaya ng mga Kapampangan, kahit malapit sa Manila, ay hindi nakatikim ng
pagkaaping dinanas ng mga Tagalog - pagnakaw ng mga lupa at bukid at sapilitang Sa pahayag ni Aguinaldo, ang kulay ng watawat, pula, puti at bughaw [azul o blue]
pagsisilbi sa Espanyol nang walang bayad. Maraming Kapampangan nuon ay kawani ay ginaya mula sa watawat ng America, bilang parangal sa 'kakampi at katulong ng
sa pamahalaan o sundalo sa sandatahang Espanyol, tumatanggap ng sueldo at Himagsikan'.
nakakataas kahit papaano sa kalagayan ng pangkaraniwang Tagalog. Ang sakmalan
ng lupa sa Pampanga at Tarlac ay nangyari pagkatapos ng Himagsikan, hindi nuong Tungkol sa Pampanga at Tarlac: Ang mga Kapampangan na ang umaamin na
panahon ng Espanyol. Ang mga Ilocano, mga Bicolano at mga Visaya naman ay may nakahiligan sila ng mga Espanyol at palagiang sinapi sa kanilang sandatahan at
likas na hinala sa mga Tagalog at, gaya ng mga taga-Albay na kumampi sa mga kawanihang pamahalaan. Sabi pa, umunti ang dating nakararaming Kapampangan sa
Luzon dahil sa mahigit 300 taon ng pagsugod, dala ng mga Espanyol, sa iba't ibang ilang buwan sa Manila mismo nuong 1897. Pagkapatay kay Bonifacio, nang malagas
pulo, lalo na sa digmaan laban sa mga Muslim sa Mindanao. Marami raw ang mga ng mga Espanyol ang mga alalay ng mga principales, walang tinanggap na tulong si
nasalanta, higit na marami ang hindi na nagbalik sa Pampanga at Tarlac, at Aguinaldo sa mga tao, kahit na sa Cavite mismo, gayung patuloy na lumaban sa
nanirahan na lamang sa mga pulong pinagdalhan. Karamihan sa mga inarkila ng mga Espanyol sina Emilio Jacinto sa Laguna, at si Luciano San Miguel sa Cavite. Kaya
Espanyol ay sa Manila nadestino, at hindi maipagkakaila na maraming mga napilitan si Aguinaldo na makisukob sa mga sandatahan ni, una, Miguel Malvar ng
Kapampangan ay naging mga taga-Manila na. Batangas at, sunod, kay Mariano Llanera sa Bulacan at Nueva Ecija, bago tuluyang
nagpasuhol at nagpatapon mula sa Biac-na-bato.
Hindi rin maipagkakaila na maraming Kapampangan sa sandatahang Espanyol. Isa
sa mga pinakahuling malaking pakikibaka nila ay ang pagpuksa sa daan-daang Lalong pumanglaw ang tingin ng tao sa Himagsikan nang bumalik mula Hongkong
kasapi ng Cofradia de San Jose sa bundok ng Banahaw nuong 1841. Nuong si Aguinaldo at itinanghal ang sariling dictador ng Pilipinas sa hayag niya ng
sumiklab ang Himagsikan ng Katipunan, Kapampangan ang karamihan sa 6,000 pagkapag-sasarili [independence] nuong Junio 12, 1898. Pulos mga don ang sumaksi
Pilipinong sundalo sa sandatahang Espanyol sa Manila at Mindanao na ayaw nang at lumagda sa pahayag, - ang mga don na kumaladkad sa mga tao na magsilbi para
pagkatiwalaan ni General Ramon Blanco, ang governador nuon. Ang mga sa mga frayle nang walang bayad, ang mga tumulong magnakaw ng mga lupa at pag-
sundalong Espanyol na lamang ang pinanglaban, ang mga Pilipino [Kapampangan] aari ng mga katutubo. Sa pahayag ni Aguinaldo walang pangako gaya ng ginawa ni
ay inalisan ng armas at sinisante. Marami marahil sa mga napilitang bumalik sa Bonifacio ng
Pampanga at Tarlac ay sumapi sa pag-aklas ni General Francisco Makabulos at
naging malaking bahagi ng pagpalaya sa Tarlac, ngunit matanda na ang Himagsikan • Pagbuti ng mga tao
nang mangyari ito, hindi sa simula. • Pagbalik ng lupa ng mga magsasaka
• Pagbawas ng buwis, at
Sa unang 2 taon, 1896 at 1897, halos lahat ng sagupaan ng mga Pilipino at mga
• Pagtigil ng pa-trabaho nang walang bayad.
Espanyol ay nangyari sa mga paligid ng Manila at, mayroon mang ilan-ilang Ilocano,
Cebuano o Kapampangan, ang Himagsikan nuon ay likas at lubusang Tagalog.
Lumawak lamang sa Visaya at ibang lalawigan ang Himagsikan nuong napatay na si Kaya wala ring sumapi kay Aguinaldo maliban sa mga alalay ng mga don.
Andres Bonifacio dahil
Hindi man alam ng mga Amerkano na mga principales at mga batakan lamang nila
• Ang mga kakilala nilang mga principales ang nagdala at namahala na sa ang 30,000 Pilipinong nakapaligid sa Manila nuong Febrero 4, 1899, madali nilang
Himagsikan, gaya ni Leandro Fullon ng Antique natuklasan pagkatapos nilang tastasin ang mga ito sa walang puknat na labanan.
Walang hukbo sa likuran ng mga sandatahan, walang kakampi ang mga kalaban sa
• Nasuklam ang marami nang tumanggap ng lagay sina Aguinaldo at iniwan
pali-paligid ng Intramuros na madaling nalinis ng mga Amerkano. Pagkatapos, higit
ang Himagsikan sa Biac-na-bato, gaya ni Arcadio Maxilom ng Cebu
pa ang lakad at takbuhan kaysa sa labanan hanggang masakop nila ang Malolos
• Naglayasan ang mga takot na Espanyol at walang naiwang pamahalaan sa nuong Marso 31, 1899. Sumunod na buwan, 4 araw na naglabanan sa Calumpit,
pulo maliban sa mga binuo ng mga katutubo, gaya nang nangyari kay Bulacan, simula nuong Abril 24, 1899. Pagkatalo at pagka-urong ng mga
Bernabe Reyes ng Bohol. sandatahang Pilipino, wala na kundi katahimikan. Natuklasan ng mga Amerkano na,
kahit na sa paligid ng Manila, ang dating pugad ng ngitngit ng Katipunan, walang
Gayun pa man, marami ang mga wala pa ring tiwala sa mga Tagalog, gaya ng mga namuhi sa kanila, walang tumaga sa likod, dumura sa nilakaran, umirap man lamang
taga-Panay na nagtatag ng Federacion delos Visayas dahil nais sumapi lamang, at o kahit nagsalita nang mataras.
hindi pumailalim, sa pamahalaan ng mga taga-Luzon. Napalawak man ang Nakipagkaibigan sa kanila ang mga
Himagsikan pagkapatay kay Bonifacio, ito rin naman ang nagpaunti ng mga pangkaraniwang mamamayan!
lumalaban sa Espanyol dahil sa pagka-unsiyami ng mga timawa na nawalan ng gana
nang sarilinin ng mga principales at ng mga alalay nila ang Himagsikan. Naglaho Walang paki ang mga timawa kung
ang malasakit ng mga tao-tao sa mga naghihimagsik. Nuong buhay pa si Bonifacio, wakwakin ng mga Amerkano ang
nakakapuslit pa ang mga katipunero labas-pasok sa Manila sa tulong ng mga tao-tao, sandatahan ng mga principales. Ang
gaya ni Josephine Bracken; pati na ang mag-asawang Bonifacio ay binigyan ng tanging naka-antal sa pagsakop ng mga
babala at tinulungang makatakas pa-Balintawak. Ang mga sugatang katipunero ay Amerkano sa Luzon ay ang tag-ulan,
ginagamot at itinatago sa mga naghahanap na Espanyol ng mga mamamayang gaya nang nagputik ang mga lansangan at
ni Tandang Sora. Ang asawa ni Bonifacio, si Gregoria de Jesus, ay naitago nang umapaw ang mga ilog. Nang matapos
ang ulan nuong Octobre 1899, sinimulan ng mga Amerkano ang walang patid na (Ikalabingisang Linggo)
pagsakop at hindi mabilang na pagwasak ng takbo nang takbong hukbo ng mga
naghihimagsik, hanggang napilitan si Aguinaldo nuong Noviembre 1899, pagkaraan Koboys En Indios
ng isang buwan lamang, na tuluyang pagpira-pirasuhin ang nalalabi niyang
sandatahan at pagbundoking bilang mga guerrilla na lamang. Nakaabot na sa The only good indian is a dead indian.
Bayambang, Pangasinan, nuon ang pagkaripas niya. Tapos, tumakbo uli si - Gen. Phil Sheridan, US Army
Aguinaldo at nakatakas lamang nang nakipaghamok hanggang napatay si Gregorio
del Pilar at ang kanyang pangkat sa Lagusang Tirad [Tirad Pass] sa timog ng
Candon, Ilocos Sur, nuong Deciembre 2, 1899. Shit happens.
- Kasabihan sa California
Sumunod na buwan, nuong Enero 15, 1900, muling nakapuslit si Aguinaldo dahil
lamang sa pakipagbaka ni Manuel Tinio at ng kanyang pangkat ng mga taga-Nueva HINDI lamang sa larangan ng sandata napipilan ang mga Pilipino. Nuong
Ecija, sa Monte Bimmuaya, Ilocos Sur. Lumusot sa Abra, tuloy sa Cordillera si Deciembre 1900, hindi pa nahuhuli si Aguinaldo, nagsama-sama na ang mga
Aguinaldo at mula nuon, wala nang sapat na kakampi upang makipagsagupaan pa sa mestizong Espanyol, napag-iwanan ng mga lumikas na mga Espanyol, upang
humahabol na mga Amerkano, na tinutulungan pa ng ilan daang Pilipino sa puksain ang mga Pilipino sa politica. Nuong Febrero 2,
pamumuno ni Januario Galut. Sa libu-libong tao na nadaanan ni Aguinaldo, walang 1901, itinatag nina Trinidad Pardo de Tavera, Pedro
nagtanggol sa kanya. Nagtago na lamang ang maliit na pangkat niya sa gubat-gubat Paterno, Cayetano Arellano at Benito Legarda ang
ng Isabela. Partido Federal upang maghikayat na isama na sa
America ang Pilipinas, gaya nang ginawa ng America
sa Hawaii nuong 1898.
Ayaw na ng tao kay Aguinaldo.
Tuwang-tuwa sa kanila si William Howard Taft, ang
politico na pumalit kay General Arthur MacArthur
bilang governador ng Pilipinas nuong 1901. Matapos
niyang iutos nuong Enero 7, 1901 na itapon sa Guam
sina Apolinario Mabini, Artemio Ricarte at iba pang
ayaw kumampi sa mga Amerkano, magiliw niyang ginamit sina Pardo de Tavera,
Arellano at Legarda, 'my Brown Americans', upang ipakita na makakapagtatag ng
pamahalaan ang mga Pilipino sa ilalim ng America, ayon sa tuntunin [policy] ni
Pangulo McKinley ng America. Bilang paghahanda, ginawa ni Taft na lubusang
civilian na ang mga tagapamahala sa Pilipinas nuong Julio 4, 1901, tinanggal sa
tungkulin ang mga sundalong Amerkano na nanunungkulan sa kapuluan. Pagkaraan
ng 2 linggo, itinatatag naman ni Taft ang
Philippine Constabulary upang ipakitang mga
Pilipino na ang magpupulis sa Pilipino.

Ngunit talbog si Taft dahil, hindi niya napansin,


hindi Pilipino ang turing ng mga tao kina Pardo de
Tavera, Arellano at Legarda. Maging silang 3, ang
turing sa mga sarili ay Espanyol, hindi
Pilipino. Ang hangarin nga nila, sa kanilang
Partido Federal, ay mamuno ang mga
maka-Espanyol at ipagkait sa mga Pilipino ang
kalayaan at pagkakaroon ng sariling pamahalaan.
Isa pang hindi alam o hindi winari ni Taft, ang PC ay panibagong guardia civil
lamang, na gaya nuong panahon ng Espanyol ay walang ginawa kung hindi lumupig
sa mga tao. Kaya hindi agad pinansin ang mga hamuki ni Taft, at nagpatuloy ang hawak ang mga itak na naipuslit sa loob ng mga kabaong. Pinagtataga nila ang 73
tingi-tinging pakikibaka sa iba't ibang panig ng Pilipinas bagamang wala nang pag- sundalong Amerkano na inabutang nag-aalmusal sa kanilang mga tolda [tents]. May
asang manalo, at iilan-ilan na lamang ang nalalabing lumalaban. 48 ang napatay at 22 ang nasugatan bago nakapagtanggol ang mga Amerkano at
pinagbabaril ang mga Pilipino; mahigit 200 ang nabaril nilang Pilipino bago
Madaling ibinalik sa pakikibaka sa iba't ibang lalawigan ang mga Philippine Scouts nakaurong sa himpilan ng mga Amerkano sa katabing nayon ng Basey.
upang makatulong sa PC at sa hukbong Amerkano dahil sila ang pinakamahusay
tumunton at sumupil sa mga nakikibaka, gaya ni Federico Isabelo Abaya, isa sa Ang paglusob sa Balangiga ay pakana ni Pedro Abayan, presidente municipal o
mga nagpatalsik sa mga Espanyol sa Ilocos Sur. Siya ang nagbuo at namuno ng mayor ng Balangiga, sa tulong ng mga tauhan ni Vicente Lukban, pinuno ng mga
sandatahang Igorot na kasama-sama ni Antonio Luna sa paglusob sa Caloocan naghimagsik sa Samar. Inanyayahan ni Abaya ang mga Amerkano, kunyari upang
nuong Febrero 1899. Nag-guerrilla si Abaya at patuloy na nakipagsalpukan sa mga ipagtanggol ang kabayanan sa pandarambong ng mga Muslim at mga tulisan.
Amerkano hanggang sa mapatay siya nuong Mayo 3, 1900.
Bilang ganti, dinurog ang Balangiga ng mga sandatahan ni General Jake Smith, at
Sa Bohol, bagama't isinuko ang buong pulo sa mga Amerkano ni Bernabe Reyes, ipinag-utos niyang patayin ang lahat ng lalaki sa Samar na may edad na 10 taon o
naghimagsik si Pedro Samson dahil hindi maatim na pailalim sa mga Amerkano. higit pa. No prisoners! ang habilin niya kay Major Littleton Waller, sunugin at
Mahigit 2,000 sandatahan ang naipon niya, may kasamang Waray-waray mula sa patayin silang lahat! Sa loob ng 2 linggo, 39 taga-Samar ang pinatay ng pangkat ni
Leyte at Samar, at ilang Ilonggo mula sa Panay. Nuong Marso 10, 1901, isang Waller, at mahigit 250 bahay-bahay ang sinunog. Hindi na nabilang ang pinatay ng
pangkat niyang pinamunuan ni Capitan Gregorio Casenas ang natambangan ng mga iba pang pangkat ng mga Amerkanong pinasugod ni General Smith upang
Amerkano sa Lonoy, Jagna, Bohol. Walang pinayagang sumuko, pinatay ng mga maghiganti sa Samar. Dahil sa kalupitan, nilitis si General Smith sa America at
Amerkano ang lahat ng 406 Pilipinong kasama sa pangkat sa tinawag na Lonoy pinaalis sa hukbo.
massacre.
Ngunit lawak ang pagmamalupit sa buong kapuluan. Ginamit ng mga Amerkano ang
Maraming nagalit sa akin dahil sa Pilipinas,' sabi minsan ni Pangulo McKinley ng mga PC at Philippine Scouts upang pahirapan ang mga tao hanggang ibunyag ang
America, 'ngunit wala akong sala, hindi ko kagagawan 'yon.' Binaril si McKinley ng pinagtataguan ng mga naghimagsik o ng kanilang mga sandata. Marami ring mga
isang sira ang ulo, si Leon Czolgosz, nuong Septiembre 6, 1901, sa Buffalo, New baranggay at kabayanan sa Luzon at Mindanao ang winarak at sinunog, hinakot ang
York, at namatay pagkaraan ng isang linggo. Pinalitan siya ni Theodore Roosevelt, mga naninirahan sa ibang pook, winarak at sinunog ang mga palayan at babuyan. Sa
bayani ng paglusob sa Cuba at naging ika-26th Pangulo ng America. Binitay si ika-3 taon ng digmaan, lumaganap na ang pagkamuhi ng Amerkano sa mga Pilipino.
Czolgolz nuong Octobre 29, 1901. At ng Pilipino sa mga Amerkano. Gimbal sa kalupitan ng mga kapwa, ilang
sundalong Amerkano ang tumakas at nakitago sa mga Pilipino. Sa Ilocos Sur, naitala
Kamamatay pa lamang ni McKinley nang maraming babae ang nagsimba nuong pa ang kanilang mga pangalan, sina William Hyer, John Wagner, Edward
gabi ng Septiembre 27, 1901, sa kabayanan ng Balangiga, Samar. May dalang mga Walpole, Harry Dennis at si John Allance, dahil namarati sila duon kahit na
kabaong ang mga matipunong babae na nagkulong sa simbahan. Nang sitahin ng pagkatapos ng digmaan at nag-alisan na ang mga sundalong Amerkano. Nag-asawa
isang sargento ng 74 sundalong Amerkano ng 9th US Infantry Regiment, na destino at nagpamilya na sila sa Ilocos at Manila.
duon, nakita ang bangkay ng isang bata sa loob ng kabaong. 'El Colera!', ang
pahayag ng isang babae, kaya hinayaan Ngunit hindi lamang mga Amerkano ang nagmalupit sa mga Pilipino. Pati na ang
ng sargento. Madaling-araw mga namundok na
kinabukasan, sinamahan ni Pedro sandatahang Pilipino ay
Sanchez, pulis ng Balangiga, ang 80 nagparusa sa mga
tagapaglinis ng kabayanan. Sa ika-6:30 mamamayang ayaw tumulong
ng umaga, inagaw ni Sanchez ang baril lumaban sa mga Amerikano.
ng bantay na Amerkano at pinukpok sa Binitay ng mga Amerkano sa
ulo. Nagpaputok si Sanchez, at Ilocos Sur si Francisco
tumaginting ang kampana ng simbahan. Celedonio nuong Agosto 30,
Sugod mula sa simbahan ang mga 1901, bilang isang kriminal
sandatahang Pilipino, ang mga dahil sa pagpatay niya kina Basilio Noriega Sison, presidente municipal o mayor ng
nagbalatkayong mga babae, hawak-
Cabugao, at ang kanyang manugang, si Benigno Sison y Suller, dahil sa pagkampi Isang Bayan, Isang Wika: English
ng mga ito sa mga Amerkano.
Sukdulang lupigin natin sila nang agad matapos ang digmaan,
Ipinadukot at pinapatay din ni Miguel Malvar, pinuno ng mga namundok sa at maging kaibigan natin silang muli
Batangas at Tayabas, ang sinumang kumampi sa mga Amerkano, o sinumang ayaw - General Ulysses S. Grant, nuong US Civil War, 1860 - 1864
tumulong sa mga naghihimagsik. Inihayag niya nuong Julio 31, 1901, 4 buwan
matapos kumampi si Aguinaldo sa mga Amerkano, na siya na, si Malvar, ang NAGPAPANIBAGONG buhay o lagalag, nagka-catechismo
panibagong supremo ng Katipunan. Ngunit hapo na ang mga Pilipino sa kalupitan o naghahanap-buhay, anumang tangka, 540 Amerikanong guro
mula sa magkabilang panig. At unti-unti nang naaakit ang marami sa anyaya ng at ang kanilang mga pamilya ang naglayag mula San
Amerkano na magtayo ang mga tao ng sarili nilang pamahalaan. Si Malvar man ay Francisco, California, upang magturo sa Pilipinas. Nagkusa
umamin ng pagkatalo at walang isang taon mula ng pahayag niya nang pagiging sila sa Civil Service Commission [sangunian ng kawanihang
supremo, sumuko siya sa mga Amerkano nuong Abril 16, 1902. Sumuko na rin si bayan] at sumakay sa barkong panghakot ng sandatahan
Arcadio Maxilom sa Cebu nuong Octobre 1901. Sa Bohol, sumuko naman si Pedro Amerikano [US Army transport], pinangalanang Thomas,
Samson nuong Pasko ng 1901. Nang madakip si Vicente Lukban sa Samar nuong dating panglikas ng baka na tinawag na Minnewaska. Sila ang pumalit sa mga
Pebrero 27, 1902, wala nang naiwang namumundok pa maliban sa mga tulisan at sundalong umuwi na sa America.
mga mandarambong, na sinarili nang puksain ng PC.
Nauna sa kanila ang 46 Amerikanong sakay sa barkong
Kaya naihayag ni President Roosevelt ng America nuong Julio 4, 1902, ang Sheridan ngunit sila ang pinamalaking pangkat nang
katapusan ng digmaan sa Pilipinas. Hinayag din niya ang kapatawaran [amnesty] sa dumaong sila sa Manila nuong Agosto 23, 1901,
lahat ng sumuko at namuhay nang mapayapa. Umabot sa 125,000 sundalong pagkatapos ng isang buwang paglalakbay, at madali
Amerkano ang napalaban sa halos 4 taong digmaan, mahigit 4,200 ang napatay, silang binansagang Thomasites, ang mga taga-Thomas.
kulang-kulang 3,400 ang sugatan. Mahigit 600 milyong dolyar ang nagastos ng Pagkaraan ng isang taon, humigit sa 1,000 ang mga
America sa pagsakop sa kapuluang binili ng 20 milyon dolyar lamang mula sa Amerikanong nagtuturo sa iba't ibang lalawigan ng
Espanya nuong 1898. Sa mga Pilipino, mahigit 34,000 ang napaslang na sandatahan Pilipinas. At nagpapakasakit. Hindi nag-2 taon, 27 Thomasites ang namatay sa sakit
at halos 200,000 ang nasalantang mamamayan sa labanan, gutom o sakit na umiral o pinaslang ng mga tulisan. Ang bayad pa sa kanila ay pesos ng Mexico, na nuon ay
dahil sa digmaan. Marami ang namatay sa cholera na lumaganap nuong 1901 ] laging bumababa ang halaga. Dahil sa layo sa Manila, madalas huli ang kanilang
hanggang 1903; kabilang dito si Apolinario Mabini sa Nagtahan, nuong Mayo 13, sahod, wala silang makuhang gamit.
1903.
Naidadaos nila sa tulong ng mga tagaruon. Kapag
Nuong Mayo 1902, sinimulan ng mga Amerkano ang puspusang paglupig sa mga walang paaralan, inaanyayahan silang magturo sa
Muslim sa Mindanao dahil sa mga galaw ng mga ito ng pagkalas mula sa Pilipinas at mga munisipyo. Binibigyan at pinauutang sila ng
malamang, sa takot ng mga Amerkano, pagsapi sa mga British na sumasakop sa pagkain ng mga tindahan at ng mga nagkakalakal.
Malaysia nuon. Libu-libong Pilipino scouts ang kasama ng hukbong Amerkano na Pati ang mga bayad sa multa at iba pang kita ng
sumugod sa mga kuta ng mga Muslim sa Binadayan at Pandapatan sa Lanao. Sa nayon o ng kabayanan ay ibinigay sa kanila upang
mga sumunod na buwan, lumawak ang sagupaan sa Mindanao. gamitin sa paaralan. May mga kumalaban din sa
kanila: Ang mga pari na naghihinala na nagtuturo
Maligayang bati! sulat ni Andrew Carnegie, makapangyarihang millionario sa sila ng pagsamba ng Protestante. Ang mga dating
America at isa sa mga tutol sa pagsakop sa Pilipinas, matapos ibalita ni Pangulo guro rin ay maktol sa kakaibang gawi ng pagtuturo. Nuong panahon ng Espanyol,
Roosevelt ang katapusan ng digmaan sa Pilipinas, sa pagtatapos ng pag-sibilisa sa nagbabasa ng malakas at sabay-sabay ang mga bata, hindi inuunawa ang binabasa,
mga Pilipino. Nasabing may 8,000 sa kanila ang ginawang lubusang sibilisado at sadyang kinakabesa na lamang. Ang mga Thomasites ang nagturo sa mga Pilipino
ipinadala sa kabilang-buhay! kung paano mag-aral - magbasa ng tahimik at pagkatapos, isalaysay sa isa't isa ang
nabasa [recitation] at pag-usapan ang paksa [discussion]. Ang pag-unawa ay higit
na mahalaga kaysa pag-memoria. Ito hanggang ngayon ang turo sa mga bata sa
paaralan.
Sila ang nagturo sa mga Pilipino na igalang na muli ang pagbabatak ng buto, 'kalayaan' sa pangalan at adhika, ngunit ang mga Pilipino naman ang tumanggi.
pagkatapos ng mahigit 300 taon paglibak ng mga Espanyol sa pagpapatulo ng pawis, Kaya nasarili ng Partido Federal ang politica sa Manila, at nagsimulang maniwala
nang isama nila sa pag-aaral ang pagtanim sa bakuran [gardening]. Sila ang sina Pardo de Tavera, Arellano at Legarda na sikat sila. Nagkaroon ng pagkakataon
nagsimulang magbuklod sa iba't ibang pangkat nang gawin nilang iisa, English, ang ang mga Pilipino nang nahirang na kalihim ng digmaan ng America [US Secretary of
wika sa paaralan. May isang munting salaysay: Nang ipakita ng gurong Thomasite War] si Taft at lumisan ito nuong Enero 1904. Upang makalusot kay Luke Wright,
ang larawan ng isang kalabaw, magkakaibang pangalan ang isinagot ng mga bata, ang pumalit na governador ng Pilipinas, binago ng mga maka-kalayaan ang pangalan
mga galing sa Pangasinan, sa Ilocos, sa Pampanga at sa Benguet. Kaya ang itinuro ng kanilang sapian, naging Partido Nacionalista
ng guro ay iisa lamang ang pangalan nito - KERebaw [carabao, ang dinig at bigkas [Nationalist Party] nang iharap nila sa Philippine
ng Amerikano sa 'kalabaw']. At sa kanilang pagtuturo, sa kanilang pakikitungo sa Commission upang makamit ang kinakailangang
tao, mula sa kanilang kuru-kuro, natutunan ng Pilipino kung ano ang maging malaya, pagsang-ayon nito. Tinangkilik pa rin nila ang
kung paano mag-isip, magsalita at maging mamamayan. mga adhikang 'kalayaan sa pinakamadaling
panahon' at 'pang-sarili at makapag-isang
Ang pinamalaking nagawa nila ay simulan ang pagtuturo sa mga Pilipino na maging pamahalaan ng Pilipinas'. Napayagan silang
guro rin. Pagkaraan ng 12 taon, nuong 1913, mahigit 7 libong Pilipino na ang naging itatag ang Partido Nacionalista nuong 1906,
guro, kulang pa sa 700 ang mga natitirang Amerikanong guro. Pagkaraan ng 10 taon tamang-tama at nagkaroon sila ng isang taon
pa, mahigit 300 na lamang ang mga Amerikano, at mahigit 24,000 ang gurong upang kumampanya para sa halalan nuong 1907
Pilipino. At nuon ding 1923, mahigit 6,000 na ang mga paaralang may hardin ng ng mga magiging kinatawan sa kauna-unahang Philippine Assembly.
halaman at gulay. Nuong panahon ng Espanyol, wala.
Karumal-dumal ang pagkatalo ng Partido Federal nina Pardo de Tavera, Arellano at
Sila at ang itinayong Normal School, paaralan ng mga magiging guro sa mga Legarda, tinabunan sila ng mga kandidato ng Partido Nacionalista. Kaya pulos
mababang paaralan [elementary schools], ang nagbago sa Pilipino ang mga kinatawang nagpulong nuong Octobre 16, 1907, nang buksan ang
Pilipinas, mula sa pagiging isa sa pinakabobong bayan. Philippine Assembly upang sumulat ng mga batas sa Pilipinas. Isa sa mga saksi sa
Mahigit 300 taon, ayaw turuan ng mga Espanyol maliban pagbubukas si William Taft, kalihim ng digmaan ng America, nagbalik upang
sa pagbasa ng dasal at buhay ng mga santo. Ngayon, makita ang pagbubuo ng Assembly. Binago ng mga talunang Pardo de Tavera,
pagkaraan ng mahigit 3 anakan-anakan [generations], ang Arellano at Legarda ang kanilang Partido Federal, ginawang Partido Progressivo
Pilipinas ay isa sa mga may pinakamaraming marunong Nacional [Progressive National Party]. Ginawa ring kalayaan na at hindi pagsama
bumasa at sumulat, 9 sa bawat 10 tao, sa buong daigdig. sa America ang kanilang kampanya, ngunit tabingi pa rin. Kaya nakipagsanib sila sa
At 3 sa bawat 5 Pilipino ay marunong ng English. Partido Democrata Nacional [National Democratic Party] nuong 1917 upang
maging Democratic Party of the Philippines. Tinalo pa rin ng mga Nacionalista sa
Ngunit sa Manila nuong 1902, mga Amerkano lamang ang marunong mag-English, halalan.
pulos Espanyol pa ang wika ng mga principalia na nagsimulang dumanak sa
lungsod upang mag-politica - wala nang ibang landas na matatahak upang maging Nuong 1916, inilabas ng batasan ng America [US
malaya sapagkat lubusang supil na ang sandatahang Pilipino. Kinalampag nila si Congress] ang batas na tinawag na Jones Law na
governador William Taft na payagan silang magtatag ng Partido Independencia nangakong bibigyan ng kalayaan ang Pilipinas kapag
ngunit panay ang tanggi nito dahil sa salitang 'independencia'. Nuong 1902, ipinasa nakapagtatag ang mga Pilipino ng matibay at
ng batasan ng America [United States Congress] ang Philippine Organic Act na mapayapang pamahalaan. Nagkatotoo rin, sa wakas,
ang mga adhika ni Apolinario Mabini, 13 taon
pagkaraan ng kanyang kamatayan. Ipinayo niya nuong
• Nagbigay sa mga Pilipino ng mga karapatang nakatakda sa Bill of Rights at
pang 1902 sa lahat ng nais makinig, at sa mga
tinatamasa ng mga Amerkano
Amerkano na pulos ayaw makinig, na lubusang
• Nagtatag ng Philippine Assembly na bubuoin ng mga kinatawang ihahalal kalayaan lamang ang tatanggapin ng mga Pilipino, at
sa Hulyo 1907 lubusang kalayaan lamang ang mapapairal ng mga
• Inalis ang simbahan mula sa pamahalaan Amerkano dahil ito ang tanging karanasan nila. Ipinayo rin ni Mabini sa mga pinuno
ng mga Pilipino na makipagkasundo sa mga Amerkano at tumulong sa pamamahala
Dahil sa napipintong kauna-unahang halalan sa Pilipinas, pumayag na rin si Taft ng kapuluan sapagkat sa ganitong paraan lamang makakamit ang kalayaan ng bayan.
nuong 1902 na magtatag ng sapian ang mga Pilipinong makabayan, kung aalisin ang
'Hell Run By Filipinos' Nuong 1904, nagsisimula pa lamang sina Quezon at Osmena sa pagiging abogado
nang makilala nila ang batang tenyente, si Douglas MacArthur, anak ni General
Nanaisin ko pa sa infierno na palakad ng Pilipino kaysa sa langit sa ilalim ng Arthur MacArthur, dating governador ng Pilipinas. Katatapos din ni MacArthur
Amerkano! nuon sa West Point at kadi-destino pa lamang sa Pilipinas nang magkita sila sa US
-- Manuel Luis Quezon Army-Navy Club at nagsimula ang kanilang pagiging magkaibigang matalik sa
tanang buhay nilang tatlo, pagkakaibigan nakapaghugis ng kasaysayan ng Pilipinas
IKINULONG si Manuel Quezon dahil sa pagpatay sa sumukong sapagkat hindi nagtagal, silang 3 ay naging pinuno ng bayan nang mahirang si
sundalong Amerkano nuong digmaan ng Pilipino laban sa MacArthur na pinuno ng Philippine Department ng sandatahan ng America.
pagsakop ng America. Laban si Quezon sa Katipunan, hindi niya
pinansin ang Himagsikan nuong 1896 at nagpatuloy sa pag-aaral Nagtagumpay ang 7 taong kampanya ni Quezon sa Washington DC nang ipasa ng
ng abogasya. Ngunit tumigil siya at sumanib sa hukbong Pilipino batasan ng America [US Congress] ang Jones Law nuong 1916, na nagtatag ng
nuong 1899 upang labanan ang pagsakop ng mga Amerkano. Senado ng Pilipinas upang palitan ang Philippine Commission bilang pangunang
Mapusok si Quezon, anak ng mestizong Espanyol na dating bahagi ng Batasang Pilipinas [Philippine Congress] samantalang ang Philippine
sundalo ng sandatahang Espanyol, si Lucio Quezon, at ng Assembly ang naging pang-2 bahagi ng Batasang Pilipinas, sa bagong pangalang
mestiza ring Maria Dolores Molina ng Baler, Tayabas [lalawigan House of Representatives [Pulungan ng mga Kinatawan]. Mabilis na nagbalik si
ng Quezon ngayon]. Gaya ng libu-libong sandatahang Pilipino, Quezon at nahalal na senador, at nahirang na pinuno ng Senado habang si Osmena
nahuli si Quezon ng mga Amerkano at napiit sa paratang na ang naging pinuno naman ng House of Representatives bilang Speaker, hanggang
pagpatay. Pagkaraan ng 6 buwan, pinawalan din siya dahil sa siya man ay nahalal na senador nuong 1922.
kawalan ng sapat na katibayan laban sa kanya, at nagbalik si Quezon sa Universidad
de Santo Tomas at nagtapos, naging abogado. Naging fiscal sa Mindoro, bago naging Sa wakas, nagbunga ang pag-amuki ng mga Pilipino
governador sa Tayabas nuong 1905. nang ipasa ng US Congress nuong 1934 ang Tydings
McDuffie Act, nagbigay ng kalayaan sa Pilipinas sa
Naging governador din ang ka-eskuwela ni Quezon sa paaralan ng loob ng 10 taon, at bilang paghanda, nagtatag ng
abogasya sa UST, si Sergio Osmena, sa lalawigan ng Cebu pamahalaang Commonwealth. Nanalo sa halalan
pagkatapos nilang magtapos magkasabay nuong 1903. nuong 1935 ang magkatuwang na Quezon at
Magkasabay din silang tumigil sa pag-aaral at sumapi sa hukbong Osmena, tinalo sina Emilio Aguinaldo at Gregorio
Pilipino upang labanan ang mga Amerkano. Hindi rin sumapi si Aglipay. Naging unang pangulo ng Commonwealth si
Osmena sa Katipunan at nagtayo na lamang ng pahayagan, ang Quezon at Pangalawa [vice president] si Osmena.
El Nuevo Dia [The New Day, o Ang Bagong Araw], sa Nuong 1929, hiniling nilang 2 sa Washington DC na
paniwalang mapagbubuti ang bayan sa mapayapang paraan, gaya maging governador ng Pilipinas ang kaibigan nilang
ng paniwala ni Jose Rizal. Bagaman at sumama siya sa paglaban sa Amerkano, Douglas MacArthur, kapalit ni Henry Stimson na
labag sa kalooban ni Osmena ang gumamit ng dahas kaya naging mensahero na pabalik na sa America, ngunit sa halip, ginawang
lamang siya sa himpilan ni Emilio Aguinaldo. pinuno ng Hukbong America [US Army chief of staff] si MacArthur nuong 1930.
Nang matapos siya ng tungkulin nuong 1935, hinirang siya nina Quezon at Osmena
Halos magkasing-edad sila ni Quezon, bata lamang ng isang buwan si Osmena nang upang bumuo ng sandatahan ng Pilipinas [Philippine armed forces] sa harap ng
ipanganak nuong Septiembre 9, 1878, sa Cebu sa mestizong pamilya rin. Naging lumalaking panganib ng digmaan laban sa Hapon. Silang 3 magkaibigan muli ang
magkaibigan silang dalawa at, dahil kapwa mahilig sa umaalsang politica nuon, namuno sa Pilipinas mula nuon, maliban sa pagka-asaran nila nuong 1938 nang
naging matalik na magkakampi. Si Osmena, katulong si Quezon, ang nagtatag ng natanto ni Quezon na walang sapat na panahon si MacArthur upang makapagbuo
Partido Nacionalista nuong 1906, at nagbuklod sa mga principalia na nagsusumigi ng hukbo. Lihim siyang tumalilis sa Tokyo, Japan, upang makiusap na huwag
nuong magkatungkulan sa pamahalaang binubuo sa ilalim ng mga Amerkano. Kapwa isangkot ang Pilipinas sa darating na sagupaan ng Japan at America. Hindi siya
rin silang nahalal sa Philippine Assembly nuong 1907 at dahil sa pumumuno nila sa pinansin ng mga Hapon at, pagbalik sa Manila, nakipagkasundo muli kina
Partido Nacionalista ay naging makapangyarihan duon. Naging sugo ng Pilipinas sa MacArthur at Osmena upang madaliin ang pagbuo ng sandatahan. Ang America
America si Quezon bilang resident commissioner mula nuong 1909, habang pinuno man ay nakadama ng papalapit na paglusob ng Japan, at ibinalik sa tungkulin si
naman si Osmena ng Partido. MacArthur bilang puno ng USAFFE [US Armed Forces Far East] nuong 1941.
Iyong taon din, hahalal muli sina Quezon at Osmena bilang pangulo at pangalawa
ng Commonwealth, at silang 3 ang nag-abang sa pagdating ng mga kaaway.
(Ikalabintatlong Linggo) tagabukid at walang alam sa digmaan, at dinagdagan ng mga bagong sundalo, na
lalong walang alam sa digmaan.
Saling-Pusa: Panahon Ng Hapon
Ang mga Hapon, sa kabilang dako, ay mga beterano ng mahigit 5 taong matagumpay
Dayuhan ay nahalina na digmaan sa Manchuria at hilagang China.
Bayan ko, binihag ka
Nasadlak sa dusa Isa pang nakapilantod sa mga nagtanggol ay ang maling pakana ng mga Amerkano:
- awit makabayan, Bayan Ko Hahadlangan nila ang mga Hapon nang ilang linggo, sapat na panahon lamang upang
makarating ang tulong na hukbo mula sa America. Ngunit dinurog ng mga Hapon
Nais kong malaman ng lahat, kapag natagpuan ang iyong ang sandatahang dagat ng America sa Pearl Harbor, Hawaii, bago pa nilusob ang
bangkay, na ipinaglaban mo ang aking bayan Pilipinas, kaya walang tulong na hukbo o gamit na nakarating sa Bataan o
- Manuel Quezon, nang ibigay ang singsing kay General Douglas MacArthur bago Corregidor. Walang isang buwan pagkasimula ng digmaan, sinakop ng mga Hapon
pumunta sa America mula Corregidor ang walang labang Manila nuong Enero
2, 1942. Hinakot at iniligtas sa America
sina Pangulong Quezon, Sergio Osmena,
MATAGAL inabangan, ngunit napakagimbal din nang walang babalang lumusob ang Pangalawa, at ang kanilang mga
ang mga Hapon sa Pilipinas nuong Deciembre 8, 1941. Binomba at sinalanta ang pamilya. Si General MacArthur din ay
mga eroplanong pandigma sa Clark air base sa Pampanga; lumusong ang mga inutusan ni Franklin Roosevelt, pangulo
sundalo, pinamunuan ni General ng
Masaharu Homma, sa White America,
Beach sa Lingayen, Pangasinan, at na
iba pang pook sa Luzon at sabay- lumikas sa Australia nuong Marso 11, 1942, upang
sabay tumulak papuntang Manila. pamunuan ang pagtanggol sa Australia at pag-ipon
Tangkang duon paurungin, ipitin at duon ng sapat na lakas upang balikan at gapiin ang
durugin ang mga nagtatanggol, mga Hapon.
nang madaling matapos ang
pagsakop sa Pilipinas. Mahigit
isang buwan lamang ang itinakda Samantala, ang mga naiwang gutom, sugatan,
ng mga Hapon upang sakupin ang maysakit at nanlulumong nagtanggol sa Bataan at
Pilipinas. Corregidor, mga lubusang ulilang putok sa buho - "walang ama, walang ina, walang
Uncle Sam" - ay nakipagpalitan ng dugo at buhay sa mga Hapon, ngunit sa kawalang
ng tulong at karagdagang sandata, nadaig din: Ang Bataan nuong Abril 9, at nuong
Sa kahilingan ng pamahalaan ni Manuel Quezon na hindi madurog ang Manila, Mayo 6, 1942, isinuko na rin ang Corregidor ni General Jonathan Wainwright, ang
hinayo niGeneral Douglas MacArthur ang kanyang sandatahan, 64,000 Filipino at iniwan ni MacArthur upang mamuno sa Bataan.
16,000 Amerkano, sa gubat at bundukin ng Bataan at sa pulo ng Corregidor, higit
na mainam pagtanggulan. Duon sinagupa ang
sulong marahas ng bandang 65,000 sundalong Habang lumalaban pa ang mga nasa Corregidor, sinimulan ng mga Hapon nuong
Hapon. Bagaman at nakalamang ang mga Abril 9, 1942 ang karumaldumal na death march, pinalakad nang 90 kilometro mula
nagtanggol, karamihan sa kanila ay mga baguhan, sa Mariveles, Bataan, ang 70,000 sumukong Pilipino at Amerkano hanggang San
mga binatilyong bahagya lamang naturuang Fernando, Pampanga. Duon sila isinakay sa tren hanggang Capas, Tarlac, tapos
mandigma, kulang pa sila sa mga baril, bala, naglakad muli nang 13 kilometro hanggang Camp O'Donnell, kung saan sila ipiniit.
pagkain at gamot. Nuong 1936 lamang sinimulan ng Sa tanang lakbay, hindi sila pinakain. Pinaggugulpi, ninakawan, ang mga
pamahalaan ang hukbong sandatahan ng Pilipinas at humandusay at hindi na nakalakad, binayoneta at binaril, kaya 54,000 lamang ang
dahan-dahan pa ang ginawang pagbuo, pinilas nakarating sa Camp O'Donnell, - may 10,000 ang napatay, at bandang 4,000 lamang
lamang ang ilang pangkat mula sa PC [Philippine ang nakapuslit, sa tulong ng mga taga-nayon na nadaanan, at nagtago sa mga gubat
Constabulary ] na sanay lamang sa pagsupil sa mga at bundok. Maraming sundalo, Pilipino at Amerkano, ang tumangging sumuko sa
mga Hapon at nag-guerrilla, nakipagtira-at-taguan sa Kempetai, ang pulis militar
ng Hapon, at sa Makapili, mga Pilipinong kumampi sa mga Hapon, nag-ispiya at Nang pumasok ang mga Hapon nuong Deciembre 1941, namundok ang maliit na
nakipaglaban sa mga guerrilla sa bundok at gubat sa buong Pilipinas. Sa Manila at pangkat ng mga komunista, pinamunuan ni Crisanto Evangelista ng PKP o Partido
ibang mga lungsod, marami ring Pilipino ang nakipag-ayos sa mga mananakop; may Komunista ng Pilipinas, at nanawagan sa mga tao na tulungan silang sugpuin ang
ilan-ilan pang yumaman nuong panahon ng Hapon. mga dayuhan. Sa bundok ng Arayat at putikan [swamp] ng katabing Candaba,
bumuo sila ng mga guerilla mula sa mga namundok ding mamamayan. Upang
Nuong Oktobre 14, 1943, itinatag ang Republika ng Pilipinas magkasandata, ninakawan nila ang mga munisipyo at mga hacienda, tinambangan
sa ilalim ng mga Hapon, pinamunuan ni Jose Laurel bilang nila ang mga pulis at PC [Philippine Constabulary], pati maliliit na pangkat ng mga
Pangulo. Ngunit laking hirap ang dinanas ng mga tao sa sumusugod na sundalong Hapon. Nabantog ang mga komunista at tiningala ng mga
kapangahasan ng mga Hapon, at kinamuhian ng mga tao ang tao bilang kaisa-isang tagapagtanggol laban sa mga Hapon, dahil ang hukbong
pamahalaan ni Laurel. Marami ang sumanib sa mga guerrilla at Amerkano at Pilipino ay napako nuon sa Bataan at Corregidor. Ngunit pagkaraan
hindi nagtagal, nagkaroon ng ugnayan sa pamamagitan ng lamang ng isang buwan, nuong Enero 1942, nahuli si Evangelista ng mga Hapon at,
radio at paggamit ng mga sugo at ispiya, ang sandatahang nang tumangging maging collaborator, pinatay siya.
Amerkano sa Australia at mga guerrilla sa iba't ibang sulok ng kapuluan. Kahit
gaanong kanipis ang ugnayan, at walang naitulong laban sa pagmalupit ng mga Nuong Marso 29, 1942, sa gubat sa paanan ng bundok Arayat, sa gilid ng mga
Hapon, nakapagpatibay naman ng loob ng mga tao sa pananalig na magbabalik ang lalawigang Nueva Ecija, Pampanga at Tarlac, nagbuklod ang mga komunista at
mga Amerkano at magkakaroon ng ginhawa at katahimikan muli sa Pilipinas. ang higit na maraming mga socialista upang buoin ang Hukbalahap o Hukbong
Bayan Laban sa Hapon at hinirang si Luis Taruc, pinuno mula sa San Luis,
Ang panahon ng Hapon, 1941-1945, ay mapusok, madugo, malupit at nakakatakot Pampanga, bilang supremo. Mula sa 500 sandatahan lamang, dumami ang mga
ngunit napakaikli upang magkaroon ng matagalang bisa o pagbabago sa buhay ng sumapi sa kanila, sa sariling kusa o sapilitan, at dumami ang mga sandata mula sa
Pilipino. Lumantad muli sina Emilio Aguinaldo at Artemio Ricarte na hindi mga napulot sa mga pinagdaanan ng labanan ng mga hukbong Amerkano at Hapon,
pinansin nuong panahon ng Amerkano, upang tumulong sa pamahalaan ni Laurel. o kinamkam sa patuloy na pagtambang sa mga pulis at PC na kumampi na sa mga
Iniladlad pa nila ang watawat ng Pilipinas na ipinagbawal ng mga Amerkano. Ngunit Hapon. Sa simula, natanggol lamang sila sa mga sarili, ngunit hindi nagtagal, naging
hindi rin sila pinansin ng mga Pilipino na, maliban sa mga collaborators, ay balisa hukbo silang lawak sa buong Luzon; nakapagtatag pa sila ng sariling pamahalaan sa
sa paglaban sa mga Hapon, o paghanap ng makakain, sapagkat hinahamig ng mga ilang purok na napalaya nila.
Hapon ang lahat ng palay sa sanpuluan para sa kanilang mga sundalo, sa tulong ni
Manuel Roxas, ang kalihim ng bigasan sa pamahalaan ni Laurel. Ang mga Hintay muna: Ang pulis at ang PC ay kumampi sa mga Hapon? Hindi ba sila
collaborator lamang na tulad nila ang nagtamasa ng husto nuon. Nagtamasa rin, lumaban man lang?
ngunit bahagya lamang, ang mga manunulat sa Tagalog na nagsamantala sa
pagbawal ng Hapon sa paggamit ng English. Tinangka nilang palawakin, sa Maliban sa ilang namundok at sumapi sa Hukbalahap, taimtim na sumunod ang mga
pagtangkilik ng mga Hapon, ang paggamit ng Tagalog sa mga paaralan at sa mga pulis at PC sa lahat ng utos ng Hapon, mula pa nuong unang pasok ng Hapon.
kasulatan ng bayan. Ngunit naantal ang kanilang gana nang nagturo ng Niponggo o Walang natala na lumaban sila kahit minsan. Hindi lamang sila, pati na ang mga
wikang Hapon sa mga paaralan. bantay o civilian guards [hawig ang gawi sa mga guardia civil nuong panahon ng
Espanyol, kaya lamang hindi pamahalaan ang nagpasuweldo] na inarkila ng mga
Wala kahit katiting na napala ang Pilipinas sa panahon ng Hapon maliban sa (1) haciendero upang magmanman sa kanilang mga lupain ay kumampi sa Hapon.
pagpatibay ng damdamin ng tao na hiwalay sila sa pamahalaan, at (2) natutong Mayroon ding mga karaniwang mamamayan na, sa anumang dahilan, ay pumanig sa
maging marahas ang mga magsasaka at mga hampas-lupa [farm workers]. Maliban mga dayuhan at tinaguriang mga Makapili. Tulung-tulong silang lahat sa pagtiktik at
sa Bataan at Corregidor, sinakop ng mga Hapon ang buong Luzon sa loob lamang pagpuksa sa mga Huk at mga guerrilla.
ng isang buwan ng walang pitagang pagpatay, paggahasa, pagnakaw at pagwasak sa
bawat madaanan. Namundok o nagtago sa gubat-gubat ang mga hamak, takbuhan sa Nuong Septiyembre 1942, sumugod ang hukbong Hapon sa bundok Arayat upang
Manila at mga lungsod ang mga mayaman. Ngunit sa patuloy na karahasan at puksain ang mga Huk, ngunit ilan lamang ang napatay, at binaling ng mga Hapon
pagsakop ng mga dayuhan, napilitan silang lahat na mag-iba ng tangka. Marami sa ang galit sa malupit na pag-usig ng mga mamamayan ng Luzon. Lalong dumami ang
mga mayaman, mga taga-lungsod at mga educado ay sumanib at sumipsip sa mga namundok at sumapi sa Huk, at pagkaraan lamang ng 2 buwan, umabot ng 5,000 ang
Hapon, naging mga collaborator. mga sandatahang Huk. Sinimulan muli nilang lusubin ang mga garrison ng PC at
mga Hapon upang nakawin ang mga sandata, gamit at pagkain. Maraming naakit sa
Ang mga hampas-lupa ay lumaban. kanilang tapang at dahas, at nadoble ang mga kasapi nilang namundok , umabot ng
10,000 nuong Marso 1943. Nuong buwang iyon lumusob uli ang mga Hapon, - 5,000 Hintay muna na naman: Ano naman ang nangyari sa mga guerrilla? Hindi ba
sundalo, pulis, PC at Makapili - sa 1,500 Huk sa hilaga ng Pampanga. Sa 10 araw sila ang mahigpit na katunggali ng mga Hapon?
na madugong labanan, 100 Huk at ilang mataas na pinuno ang napipilan at nahuli ng
mga Hapon, ngunit karamihan ay nakatalilis. Lalong lumaganap ang pagtangkilik ng Maraming pangkat ng mga Pilipino at Amerkano,
mga tao at lumawak ang mga lupaing hinawakan o pinamahalaan ng mga Huk sa nakatakas sa Bataan, Corregidor at iba pang pulu-
Luzon. Nakapagtayo pa sila ng Stalin University sa mga bundok ng Sierra Madre. pulo ang lumaban bilang guerrilla. Ngunit
Ang mga "guro" ay ang mga komunistang sundalo mula sa China, mga beterano sa bandang 1943, sa utos ni General MacArthur,
paglaban sa mga Hapon. tumahimik sila at nag-imbak ng lakas at gamit. Sa
pagtanggol na lamang sa sarili sila lumaban sa
Hintay muna uli: Bakit hindi lumaban ang mga mayaman? Bakit sila nag- mga Hapon. Nangyari na mga Huk lamang ang
collaborator? Bakit hindi sila pinahirapan ng mga Hapon? lumusob sa mga Hapon. Pagkaraan lamang ng
mahigit isang taon, nuong 1944, nang malapit
Maagang nagkaunawaan at nagtulungan ang mga Hapon at mga collaborator. nang bumalik ang mga Amerkano, sa utos uli ni
Nakitungo ang mga Pilipino, ipinagamit pa ang mga pangasiwaan ng pamahalaan MacArthur, muli silang sumabak upang mabawasan ang mga Hapon sa Pilipinas.
upang mabilis na masakop at mabisang mapamahalaan ang Pilipinas. Kaya kaunti Iyon man ay paunti-unti lamang. Nabunyag pagkatapos ng digmaan na daig-
lamang na Hapon ang nahimpil sa Pilipinas, maliban sa mga lumaban sa Huk at mga karamihan sa mga guerrilla ang nagbansag sa mga sariling USAFFE [US Armed
guerrilla. Ang karamihan ng mga sundalo ay nagpatuloy makibaka sa mga Amerkano Forces Far East] kahit hindi tunay, at mga sundalong kanin lamang. Nilibak sila
at mga Australyano sa bandang Australia at sa maraming pulo sa dagat silangan nang husto ng mga tao nuon. Panay kasi ang hakot ng bigas at pagkain mula sa mga
[Pacific Ocean]. Bilang kapalit, hindi naman sinansala ng mga Hapon ang mga tagabukid ngunit ayaw lumaban o sumalungat sa pagmalupit ng mga Hapon. Naging
collaborator, binigyan pa ng kaunting kapangyarihan upang tumulong sa kasabihan na kapag may nawalang kalabaw o baboy na ang mga ito ay na-USAFFE,
pamamahala ng kalakal at pagsingil ng mga buwis. May mga collaborator na o kinuha ng mga tuliSAFFE [pinagduktong na tulisan at USAFFE].
yumaman pa sa kurakot at paglako ng mga kailangan ng Hapon.
Nais ni MacArthur, nabunyag din pagkatapos ng digmaan, na maging layunin ng
Hintay muna pa: Bakit hindi tumulad sa kanila ang mga tagabukid at mga guerrilla ang pagtulong lamang sa pagbalik ng mga Amerkano, at hindi ang
nakitungo na rin sa mga Hapon? pagtanggol sa mga mamamayang sakop at pinagmalupitan ng mga Hapon. At ayaw
ni MacArthur na maging mga bayani ang mga Huk, na sa tingin niya ay mga
Kung tutuusin, sapagkat hindi sila binigyan ng pagkakataon. Kinailangang dumaklot komunista na kailangan pang supilin pagkatapos ng
ng mga kailangan ang mga Hapon, gaya ng palay na pagkain ng milyon-milyong digmaan. Inilihim niya ito at inutos lamang na itigil ang
sundalong nakadestino sa mga bayan at pulong sinakop nila. Kaya hindi nila ginalaw paglaban, kaya nangyari pa kung minsan, ang mga guerrilla
ang mga bukirin ng mga haciendero upang patuloy na matamnan, at tinulungan ang tumambang at sumalungat sa mga Huk upang mapigil
pang bantayan upang hindi manakaw ang mga palay o masira ang mga ani. Hindi ang paglusob nila sa mga Hapon.
naiwasan na may maghirap dahil sa pagsakop at pagdaklot, at ang mga tagabukid at
mga manggagawa - ang mga pinakawalang kapangyarihan sa buong kapuluan - ang Hindi alam ng mga Huk ang balak at paniwala ni
pinili ng mga Hapon. Kaya ang mga kaawa-awa ay walang nabalingang magtanggol MacArthur kaya sila, gaya ng karamihan ng mga
o maghiganti kundi ang mga tulad nilang sawimpalad na sumanib o tumulong sa mga mamamayan, ay taimtim na naghintay sa pagbalik ng mga
Huk at sa mga guerrilla. Amerkano at pagpuksa sa mga malupit na mga Hapon, at sa
ipinangakong kalayaan ng Pilipinas pagkaraan ng digmaan.
Sa 3 mahabang taon, nakipagbaka sila - tinambangan ang mga patrol at mga convoy, At ang mga Huk ay umasa na kikilalanin din ang paghihirap at
nilusob ang mga himpilan at munisipyo sa mga ilang na kabayanan, dinukot at pagpapakasakit nila sa pakibaka sa mga kaaway. Sa wakas, sa pagbalik ni
pinatay ang mga Makapili at sinumang collaborator na natiktikan nila. Sa hinaba MacArthur.
ng panahon, naging bihasa sila at makapangyarihang hukbo. Sa ilang pook sa mga
bundok at gubat ng Luzon at Visayas na lubusang "napalaya" nila, naalis ang lahat
ng sundalong Hapon, PC at mga collaborator, at ang mga Huk ang naging
pamahalaan.
'I Shall Return!' Samantala, nag-aklas ang Hukbalahap. Nang lumusong ang mga sundalong
Amerkano sa Luzon nuong 1945, maraming kabayanan ang dinatnan nilang malaya
Iyong pangkat na 'yon, ako ang pinuno nila, kailangang mahabol ko sila, kailangang na at walang nagtanggol na mga Hapon. Ang sumalubong sa kanila, may paypayan
malaman ko kung saan sila pupunta, kung ano ang gagawin nila, para pa ng mga watawat ng America, tugtog ng mga musiko at matitikas na talumpati, ay
mapangunahan ko sila, maakay ko sila duon! ang mga Huk na, sa maraming kabayanan, ay sumingit lamang matapos umalis ang
Humahangos na taga-Paris, nuong French Revolution mga sundalong Hapon at nagkunwaring sila ang lumaban at nagpalaya ng
kabayanan. Gayun man, ang mga Huk ang tumulong sa pagluwas ng mga Amerkano
What are we in power for?! papuntang Manila, at pagkatapos, sa pagtunton sa mga pangkat ng mga Hapon na
Sagot ng isang nanunungkulan sa pamahalaan sa paratang ng graft and corruption namundok at nag-guerrilla sa iba't ibang bahagi ng Luzon. Pinuri sila ng mga
Amerkano sa pahayag nuong Deciembre 20, 1945, na malaki ang naitulong ng mga
Huk sa paglaban sa mga Hapon, at maraming sundalong Amerkano ang nailigtas sa
NAGTAYO si Manuel Quezon ng pansamantalang pamahalaan ng Pilipinas sa kamatayan dahil sa kanila. Hangad ng mga Huk na kilalanin at gantimpalaan sila ng
America upang hintayin ang muling paglaya ng bayan mula sa pagsakop ng mga America.
Hapon. Nang mamatay siya sa tuberculosis nuong Agosto 1944, pumalit bilang
Pangulo si Sergio Osmena, ang Pangalawa [vice president] sa naantal na
pamahalaan ng Commonwealth. Kasama si Osmena nang dumaong si General Ipinakulong sila ni MacArthur.
Douglas MacArthur at sandatahang Amerkano ng dagat silangan [Pacific Ocean ]
nuong Octobre 20, 1944 sa Leyte, upang simulan ang pagpapalayas sa mga Hapon. Gaya ng mga principales at mayayamang kaibigan niya, walang tiwala si
Itinatag muli ni Osmena ang pamahalaan ng Pilipinas sa Tacloban, punong lungsod MacArthur sa mga Huk at inutusan niya ang
[capital] ng Leyte nuong Octobre 23, 1944. Inabot nang 3 buwan bago nakarating sa mga espiya ng hukbong Amerkano , ang CIC
Luzon ang mga Amerkano, nang lumusong sa San Fabian, Lingayen Gulf, [US army counter intelligence corps] at ang
Pangasinan, nuong Enero 1945 at nakibaka sa mga Hapon papuntang Manila. pinagbuo muling PC [Philippine Constabulary]
Ibinuhos ng mga Hapon ang kanilang poot at kawalang pag-asang makaligtas pabalik na ibalik sa kapangyarihan ang mga dating
sa Japan sa walang labang mga mamamayan, lalo na sa Manila at mga paligid. pinuno ng pamahalaang Commonwealth, kahit na
Libu-libong tao ang nasalanta at nadurog halos ang buong lungsod sa madugong ang mga ito ang tumulong sa mga Hapon, at
bakbakan sa Manila, na nasakop muli ng mga Amerkano, sa tulong ng mga guerrilla paalisin ang mga tao na inilagay ng mga Huk sa
at mga karaniwang mamamayan, nuong Febrero 1945. mga kabayanan ng Gitnaang Luzon, kahit na ang
mga lumaban sa Hapon. Simula nuong pang
Nakipagsagupaan muli sa Bataan at Corregidor ang mga Amerkano laban sa mga Enero 1945, pinagdadakip na ng CIC at PC ang
Hapon ngunit nagkabaligtad ang kanilang katayuan - ang mga Hapon naman ngayon mga pinuno ng Huk sa pagiging subersibo, pati
ang walang pag-asang makatanggap ng tulong at karagdagang sandata mula sa labas. na ang supremo, si Luis Taruc. Nuong sumunod
Tuluyang nagapi ang mga ito nuong katapusan ng Junio, 1945, at ipinahiwatig ni na buwan, Pebrero 1945, sinimulang patayin ang
General MacArthur ang pagkatupad ng kanyang sumpang "Ako ay magbabalik!", maraming Huk. Isa sa pinakamadugong
nang ihayag nuong Julio 5, 1945, na napalaya na ang buong Pilipinas. Sa Mindanao pinaslang ay ang mahigit 100 Huk ng Pangkat
at ilan-ilang pulo, nagpatuloy ang ang bakbakan hanggang sa pagsuko ng Japan 77 na pauwi matapos mag-demo sa Manila.
nuong Septiembre 1945. Pagdaan sa Malolos, Bulacan, hinarang sila ng
mga sundalong Pilipino at pinatay sa utos ni
Coronel Adonias Maclang, sa sulsol ng mga
Mahigit 1 milyon Pilipino ang namatay sa digmaan, kulang-kulang kalahating Amerkanong pinuno ng CIC duon. Pagkatapos,
milyong Hapon ang napuksa sa Pilipinas, ngunit higit ang tinamasang dalamhati ng hinirang ng mga Amerkano si Maclang na
kapuluan. Nang muling magpulong nuong Junio 9, 1945 ang Batasang Bayan alkalde ng Malolos.
[Philippine Congress] mula nang mahalal nuong 1941, mabibigat ang mga suliraning
namulagat sa mga kinatawan - wasak ang kalakihan ng lungsod, naglaho ang
yaman-bayan [treasury], nagbabakbakan ang kani-kanilang pangkat ng mga Hintay muna: Tapos na ang digmaan, bakit aklas pa nang aklas, hindi na lang
mamamayan at madugo ang panggugulo ng mga naglipanang sandatahan at tulisan. tumahimik at naghanap-buhay ang mga Huk?
Danak ang karahasan at sunggaban, nakawan at patayan, paggahasa at pagkawalang
kapwa-tao.
Hindi sila nagkaroon ng pagkakataon. Pagkatalo ng mga Hapon, nagbalikan ang mga
maylupa (landowners) at humingi ng bayad-upa mula sa mga magsasaka para sa 3
taong sakop ng Hapon ang Pilipinas. Hiningi rin ang bahagi nila sa ani nuong 3 (Ikalabingapat na Linggo)
taong nakaraan. Gaya ng dapat asahan, walang naibayad ang mga hampas-lupa
[tillers of the earth] na naghirap din at nagutom pa dahil sa pagdakma ng mga palay
ng mga Hapon [at ng mga guerrilla at mga Huk na rin] nuong digmaan. Ngayon, Si Roxas At Ang Mga Collaborators
niligalig at pinahirapan sila ng mga security guards, pulis at PC na binayaran at
pinalusob ng mga maylupa. Dahil ibinalik ng mga Amerkano sa pamahalaan at ...Julio 4, 1946, sinimulan ang Republica ng Pilipinas at naging
hukuman ang mga mayaman at maylupa, walang napagkublihan ang mga dukha unang Pangulo si Manuel Roxas. Durog-durog ang Manila...
kundi ang mga Huk. O sila na mismo ang naging Huk na rin. Hindi gaya nuong Napakaraming Pilipino ang walang sapat na pagkain
bago nagdigmaan, nagkasandata na ang mga hampas-lupa at marami sa mga guards, nuong araw na iyon. Kahindik-hindik ang precio ng bigas
pulis at PC ang napaslang. Sa patuloy na pagligalig ng mga mayaman at maylupa sa - Robert Aura Smith, Philippine Freedom, 1946-1958,
mga magsasaka, maaaring sabihin na sila ang pinakamabisang kakampi ng mga Huk Columbia University Press, New York, 1958
sa pagpapalawak ng aklasan sa Pilipinas, gaya nang kalupitan ng mga Espanyol ang
nagpasimula at nagpalawak ng Katipunan nuong panahon ni Andres Bonifacio. Nasiwalat ang cancer na kumalat sa bayan. Natunghayan ng mga tao kung paano
ginamit
Nang kumalampag nuong Septiembre 1945 ang libu-libong hampas-lupa na lumuwas ang pamahalaan upang magpayaman...ang
sa Manila [pati na ang Pangkat 77], pinakawalan sina Taruc. Nilansag nila ang pagmamalabis ng mga kamag-anak at iba't
Hukbalahap at nagbuo ng panibagong kampihan, ang DA o Damayan ng mga ibang anomalia, ang pagkagutom at
Taong Bayan [Democratic Alliance] upang makipaghalalan bilang kinatawan sa kawalang-wala ng mga tao...
Batasan [congress] ng unang Republica nuong 1946. Mabilis silang sinapian ng Julio 4, 1946 ay tinalikuran na ng mga
PKM o Pambansang Kaisahan ng mga Magbubukid [National Peasants Union] Pilipino bilang araw ng paglaya
ang dati, at unang samahan ng mga magsasaka sa Nueva Ecija nuong 1924, ang - David Joel Steinberg, The Philippines,
KPMP o Kapisanang Pambansa ng mga Magbubukid sa Pilipinas [National A Singular and a Plural Place,
Peasants Party], na itinatag muli dahil sa patuloy na pag-usig ng mga may lupa. Westview Press, Colorado, 2000
Nabaling ang pagdakip at pagpatay sa mga kasapi ng DA-PKM nang nagsimulang
kumampanya ang mga kandidato nuong Deciembre 1945, at lubhang sumidhi KASAMANG lumaban sa Bataan at
hanggang napilitan si Taruc na tumelegrama nuong Enero 16, 1946 kay Harry Corregidor si Manuel Roxas nang lumusob sa Pilipinas ang mga Hapon nuong
Truman, pangulo ng America, na ipatupad sa CIC at PC ang utos niya [ni Truman] 1942. Tumakas siya nang magwagi ang mga Hapon ngunit
na gawing mapayapa ang halalan sa Pilipinas. nabihag siya ng mga ito sa Mindanao at, matapos tanggapin
ang alok na maglingkod sa pamahalaan sa ilalim ng Japan,
Nanalo ang 6 kandidato ng DA-PKM sa halalan nuong Abril 1946, kasama si Luis ibinalik siya sa Manila upang maging Kalihim ng Palay at
Taruc, bilang kinatawan sa Batasan ng bagong Republica ng Pilipinas. Bigas [Minister of Rice] sa pamahalaan ni Jose Laurel sa
ilalim ng mga Hapon nuong 1943-1944. Ang mga tinawag na
collaborators.

Tangi at mahalaga ang tungkulin ni Roxas at naubos ang


kanin sa Pilipinas dahil sa hakot para sa libu-libong sundalong Hapon na patuloy na
sumasakop sa mga pulo ng Timog Silangan nuong mga taon na iyon. Taimtim na
nanungkulan si Roxas, tumulong hindi lamang sa paghakot ng bigas kundi pati sa
pagtanggol sa mga palayan at bodega laban sa mga Huk at mga guerrilla na
tumatangay sa bigas o sumisira sa mga bukirin na pinagkukunan ng mga Hapon.
Bagabag si Manuel Quezon, pangulo ng Commonwealth at ng pansamantalang
pamahalaan ng Pilipinas sa America. Ilang ulit siyang nakiusap sa mga Amerkano na
sagipin si Roxas mula sa Pilipinas kung maaari ngunit walang nagawa, namatay sa
tubercolosis si Quezon nuong Enero 1944 at pinalitan ng kanyang Pangalawa (vice
president), si Sergio Osmena, at patuloy na naglingkod si Roxas sa mga Hapon at dukha ang hukuman, tumagal ang paglitis ng mga nasakdal hanggang, nuong
hanggang pagbalik ng mga Amerkano at pagpalaya muli sa Pilipinas nuong Octobre Enero 1948, pinatawad at pinakawalan silang lahat ni Roxas bilang pangulo sa isang
1944 hanggang Marso 1945. general amnesty.

Agad ipinabilanggo ni General Douglas MacArthur sina Laurel, Claro Recto at iba Nasupil ni Roxas si Osmena at ang mga Nacionalista at napipilan niya ang mga
pang mga collaborator subalit pinalaya niya si Roxas at hinayag na nag-espiya ito mapaghiganting Amerkano ngunit hindi niya napatahimik ang mga hampas-lupa sa
para sa mga Amerkano nuong panahon ng Hapon. Ipinagpilitan niya, sa angal ng Gitnaang Luzon sa kanilang kalampag laban sa mga collaborator. Nagwagi sa
mga guerrilla at mga lumaban sa Hapon, na sa pagligid-ligid ni Roxas sa buong halalan nuong Abril 1946 si Luis Taruc at 5 pang kasapi sa DA-PKM [Democratic
Pilipinas, nakaniig niya ang iba't ibang pangkat ng mga guerrilla at nakapagpahatid Alliance-Pambansang Kaisahan ng mga Magbubukid] ngunit, sa utos ni Roxas, ang
ng mga palatas sa hukbong Amerkano sa Australia. Pinakawalan din ni MacArthur at bagong halal na pangulo, hindi sila pinapasok sa Batasan nang hirangin ang
ibinalik sa kanilang tungkulin ang mga dating pinuno ng mga lalawigan at Republica nuong Julio 4, 1946. Sa labu-labong sumunod, mahigit 2,000 kasapi ng
pamahalaan nuong bago magpanahon ng Hapon. Sa lawak ng paghihirap ng mga tao DA-PKM ang napatay o 'naglaho' sa Gitnaang Luzon. Hinukay na muli ng mga
at pagkawalang makakain, naging maalab ang salungat ng mga Huk, guerrilla at iba hampas-lupa ang mga itinagong sandata sa mga bara-baranggay, ngunit naantal ang
pang lumaban sa mga Hapon, sa pagbalik ng mga dating pinuno, marami ay aklasan habang nag-uusap pa ang mga pinuno ng DA-PKM at ang mga sugo ni
naglingkod at nagpayaman sa ilalim ng mga Hapon. Bagaman at binantayan at Roxas.
ipinagtanggol ng mga Amerkano ang mga mayaman at 'matataas,' maraming
Makapili at iba pang 'maliliit' na collaborator ang pinarusahan at pinatay sa mga Kulang-kulang sa 2 buwan, nuong Agosto 24, 1946,
lalawigan. Lumawak din ang paghihiganti at pagnanakaw sa mga yumaman nuong sumabog ang labanan.
digmaan.
Paluwas sa Manila si Juan Feleo, bayani ng digmaan at
Sa hirap at gulo ng panahong tinawag na Liberation, hindi nakatulong ang pagkulo pinuno ng PKM, nuong araw na iyon upang makipag-
ng politica nang kumalas ang isang pangkat mula sa Partido Nacionalista usap sa mga pinuno ng pamahalaan. Kasama niya ang
[Nacionalista Party] at hinamon si Osmena sa ngalan ng kanilang bagong Partido asawa at 5 kapanalig sa PKM, at hatid-hatid sila [under
Liberal [Liberal Party]. Nuong Enero 1946, hinirang ng bagong pangkat na escort] ng military police ng hukbong sandatahan
tumakbong pagka-pangulo si Roxas. [Philippine Army] nang 'naglaho' sila. Ihinayag ng
naghatid na military police na na-kidnap sila Feleo.
Hindi kumampanya si Osmena sa halalan nuong 1946 sa paniwalang alam na ng Natagpuan ang kanilang mga bangkay sa ilog ng
lahat kung anu-ano ang nailingkod niya sa bayan. Matanda at mahina na ang Pampanga pagkaraan ng 2 linggo. Pugot ang ulo ni Feleo.
katawan ng 68-anyos na Osmena nuon. Malamang din na maraming nagdamdam
nang lumisan sila ni Quezon at iniwan ang mga tao na walang muwang sa lupit ng Kalat-kalat ang labanan sa paligid ng bundok ng Arayat at sa malawak na putikan
mga Hapon. Kahit ano pa man, natalo si Osmena sa halalan nuong Abril 1946 at si ng Candaba. Inabot ng isang taon bago napagbuo muli nina Taruc ang mga
Roxas ang naging unang pangulo ng Republica nang matuloy ang Pagkapag- sandatahan duon nuong Junio 1847 sa panibagong bansag na HMB o Hukbong
sasarili ng Pilipinas [Philippine Independence] nuong Julio 4, 1946. Mapagpalaya ng Bayan [Peoples Liberation Army]. Sampal sa kanyang
pamahalaan bago pa man siya nagsimula, palit-palitang pagkausap at pagsupil ang
Tumanggi si Roxas na humingi ng tawad, ipagpaumanhin ang kanyang pagiging tinunton ni Roxas sa pagturing sa mga Huk. Nagtatag siya ng Kinatawan Ng
collaborator, at lubusang kabaligtaran, tinangkilik niya ang mga kapwang kumampi Pagsasaka [Agrarian Commission] na nagbatas na 7 bahagi ng ani ang laan sa mga
[at ang karamihan ng mga yumaman] sa mga Hapon, ginawa niyang tagapamahala magsasaka at 3 lamang sa may lupa, tulad ng matunog ngunit hindi natupad na
ng mga tulong mula sa America [US foreign aid] at ng bayad-pinsala [war palabas ni Manuel Quezon, pangulo ng Commonwealth nuong bago nagpanahon ng
reparations] mula sa Japan. Ang mga dating collaborator ay nagkamkam at Hapon. Kontra-mando, hiningi ng mga Huk na ibalik sa Batasan ang mga nanalong
nagpatuloy ng pagpayaman sa mga sarili. Ginamit din ni Roxas ang kanyang kinatawan ng DA-KPM, at lansagin ang military police at kapatawaran [amnesty] sa
tungkulin upang salangin ang tangka ng America, sa sulsol ni Harold Ickes, kalihim lahat ng Huk. Ayaw din ng mga Huk isuko ang kanilang mga sandata.
panloob [secretary of the interior] ng America, na parusahan ang mga collaborators.
Binawasan ni Roxas at ng kanyang mga kakampi sa pinulong muling Batasan Mando, ipinagbawal ni Roxas ang mga Huk bilang mga subersibo at inutos sa
[Commonwealth Legislature] nuong Agosto 1945 ang mungkahi ni Osmena na sandatahang bayan [Philippine armed forces] na sugpuin nang puspusan ang mga ito.
bumuo ng tanging hukuman upang usigin ang mga collaborator. Dahil naging maliit
Kasalukuyang pumupuksa si Roxas nang atakihin siya sa puso at namatay nuong Mabuti man ang pagkatao, kahit mahusay ang damdamin at mga tangka ni Quirino,
Abril 1948. nadaig siya ng mga alalay at kakampi sa politica, ang mga gahaman at walang
pitagang nagnakaw sa pamahalaan na pinakawalan at binigyan ng kapangyarihan ni
Roxas. Sa pamahalaan ni Quirino nagsimula ang masaklap na gawi sa Pilipinas -
ang bawat pamunuan [administration] ay nawawatak, walang pangulo ang muling
Si Quirino At Ang Minimum Wage nahahalal dahil sa kagagawan ng kanilang mga kawatan at katulong sa politica. Sa
English, graft and corruption ang tawag, latay pa sa likod ng bayan hanggang
ngayon.
Sa maraming paratang ng katiwalian ng mga nasa pamahalaan, wala ni isang
nagbahid sa
karangalan o bait ni Quirino. Inamin ng lahat na siya ay mabuting tao, kabutihang Sukdulang kakatwa na si Quirino, ang mapagpayapa, na kusa at handang pagbigyan
sinamantala ng mga pusakal na nakapaligid sa kanya. Ang gapang ng corruption ay ang mga Huk, ang naging sanhi ng pinakamasidhing lusong ng mga tagabukid
nuong 1950 nang umabot sa 15,000 ang mga nag-aklas. Ang patayan, mga karahasan
nagsimula sa pinakamababa hanggang sa pinakamataas, at pandarayang naganap nuong 1949 nang mahalal muling pangulo si Quirino ang
maliban na lamang kay Quirino. nag-udyok sa maraming magsasaka na tumulong o sumanib sa mga Huk. Biglang
- Robert Aura Smith, Philippine Freedom 1946-1958, nadagdagan ang 10,000 Huk na nakikipagbaka sa Gitnaang Luzon, kumalat pa sa
Columbia University Press, New York, 1958 hilaga at timog Luzon, maniwaring sa Visayas din - nagkaroon duon ng mga
"komite" upang maghikayat at magturo sa mga nais mag-Huk.
NAGING Pangulo ng Pilipinas ang kanyang Pangalawa
(vice president), si Elpidio Quirino ng Vigan, Ilocos Sur, Nang nagpahinga na mula sa politica si Quirino, kinalimutan ang ginawa niyang
nang mamatay si Manuel Roxas nuong 1948. Tanyag at pagpaunlad ng buhay ng mga tao; inalaala lamang ang paglaganap ng graft and
iginagalang si Quirino nuon, batikang politico kahit corruption sa kanyang pamahalaan. Ang mapagpayapa, kinalimutan ang kanyang
masasabing may pagka-makaluma (conservative). Kaiba kay Roxas na laging nasa pagbuklod ng mga nag-aaway na pangkat-pangkat sa buong kapuluan; inalaala
harapan, nagsisigasig si Quirino sa loob, at kasama, ng kanyang pangkat at mga lamang ang pag-alsa ng mga Huk sa Luzon. Sa maraming kabutihang ipinamana ni
kabig. Nakalaban niya si Jose Laurel, ang nagsilbing Pangulo nuong panahon ng Quirino sa bayan, isa lamang ang tanging inamin at inaalaala pa hanggang ngayon,
Hapon, sa magulo at madugong halalan nuong Noviembre 1949. Nagwagi si ang paghirang at matapat na pagtangkilik niya, hanggang sa kahuli-hulihan, sa
Quirino, at nabunyag na makapayapa [pacifist] pala siya nang taimtim niyang naging pambato laban sa mga Huk, si Ramon Magsaysay, ang tumalo sa kanya sa
tinangkang pagbuklod-buklurin ang mga nag-aaway na pangkat-pangkat sa buong halalan nuong 1953.
kapuluan. Nakipagkasundo rin siya ng kapayapaan [peace treaty] sa Japan, gayung
siya ay ikinulong at pinahirapan nuong panahon ng Hapon, at ang kanyang asawa, si Huks: Kangino Ang Lupa?
Alma Syquia, at 3 anak niya ay pinatay ng mga Hapon.
Tumuhutuhud makaysed a tachi
Marami siyang nahikayat at kung malaganap pa man din ang karahasan, ito'y unti- Malaking ginhawa kapag nakatapos ng dapat gawin
unting nabawasan at nagsimulang tumahimik ang kalakihan ng bayan, maliban sa 2 - - Sawikaing Ivatan, sa Batanes
ang sugod ng mga Huk sa Luzon, at ang pusok ng mga Muslim sa kanlurang
Mindanao. Sa 5 taon niyang pamamahala, iba't ibang paraan at pakana ang pinairal Para ano ang kalayaan kung ang mga alipin ngayon ay magiging diktador at
niya upang mapatahimik ang bayan at umunlad ang buhay ng mga mamamayan. Siya mapag-api bukas?
ang nagpasimula ng takdang arawang kita [minimum daily wage] para sa mga - Jose Rizal, sa El Filibusterismo
manggagawa at sa mga kawani ng pamahalaan. Umutang siya ng 200 milyon dolyar
mula sa America upang pundaran ang ACCFA, pautangan ng mga magsasaka, NAMUTLA ang mga taga-Manila, nalimot ang
sinabayan ng pagtatag niya ng mga bangko sa lalawigan upang mapundaran ang mga paratang sa mga collaborator, ang dugo at dahas ng
tagaroon. Isinugo niya ang kanyang kapatid, si Antonio Quirino, upang kararaang halalan, pati ang pagnanakaw ng mga
makipagkasundo kay Luis Taruc. Inalok niya nuong Junio 21, 1948 ng kapatawaran sugapa sa pamahalaan ay bahagya lamang napansin,
[amnesty] ngunit tumanggi ang mga Huk na isuko ang kanilang mga sandata. natakpan nang yumanig ang lupa sa yabag ng palapit
Nagpatuloy ang sagupaan sa Gitnaang Luzon. nang mga sandatahang sasakop sa Manila.
Sindak: Sumusugod ang mga Huk. nuong 1949. Nuong Enero 1950, naghiwalay ang CPP at Huk. Mula nuon, sa
pinakamatayog na tindig ng mga Huk, tuluy-tuloy silang bumagsak hanggang nuong
Ang ipinagbawal na PKP o Partido Komunista ng Pilipinas ay muling lumitaw at Mayo 1954, sumuko na si Taruc at ikinulong. Bagaman at nalupig ang sandatahan
naghayag ng, Himagsikan! Sumumpa silang tutulungan ang mga Huk, ang bubuwag ng Huk, nanatili ang mga lapastangang cacique at haciendero at muling bubulwak
sa pamahalaan at sasakop sa Pilipinas. Nuong Agosto 26, 1950, magkasabay nilusob ang ligalig sa Gitnaang Luzon sa mga darating na taon.
ng daan-daang Huk ang 2 panig ng Luzon.
Winasak ng 500 Huk ang Camp Makabulos sa Hintay muna: Bakit biglang-biglang natalo ang mga Huk?
Tarlac, pinatay ang 23 sundalo, pati ang mga
pinuno, pinawalan ang 17 Huk na nakakulong Marami at patung-patong na dahilan, dala ng sunud-sunod at sabay-sabay na mga
duon, at sinunog ang buong campo. Nuong araw pangyayari:
ding iyon, 300 Huk naman ang sumakop sa
kabayanan ng Santa Cruz, sa Laguna, pinatay
• Hindik ang mga tao sa pagpaslang kay Aurora Quezon nuong Abril 1949.
ang 3 pulis, dinambong ang lahat ng nakita bago
Hindi masukat ang pinsalang nagawa ng kalapastanganan. Madadahilanan
tumakas sa mga nakaw na sasakyan ng
ang pagpatay sa pulis, PC at mga civilian guard na nang-api, ngunit walang
pamahalaan. Sa Tayabas, tinambangan ni
katwirang patayin ang magiting at makataong biyuda. Si Taruc mismo ay
Alexander Viernes alias Kumander Stalin at
napilitang ipagkanulo ang pagtambang, hindi raw niya alam. Huli na,
200 Huk ang motorcade ni Aurora Aragon, biyuda ni Pangulo Manuel Quezon,
nawala na ang pagkakataong makahikayat ng mga kakampi na hindi
nuong Abril 1949. Pinatay ang biyuda at anak na babae. Gimbal ang buong Pilipinas.
magsasaka. Marami ring magsasaka ang nagdalawang loob na, at unti-
unting naglaho ang mga balita at babala ng mga tao na ginagamit ng mga
Kalakasan ng Huk nuon at walang sundalong nakatalo sa mahigit 15,000 sandatahan Huk upang maiwasan ang mga sundalo.
at 100,000 kakamping naglipana hindi lamang sa Gitnaang Luzon kundi pati timog • Nadakip si Jesus Lava at mga pinuno ng komunista nuong Oktobre 1950.
Luzon at ilang bahagi ng Visayas at Mindanao. Nang nakipag-usap si Pangulo
Kahit na hiwalay na sa Huk, malaking tulong ang pag-abala at pagsalakay
Elpidio Quirino at nag-alok ng payapa at kapatawaran sa lahat ng Huk, nagpahele-
ng mga komunista sa pamahalaan at mga sundalo. Kahit marami pa sila
hele si Luis Taruc, supremo ng Huk, humiling ng mga alam niyang hindi kayang
nuon, naiwan nang nag-iisa ang mga Huk sa labanan.
ibigay ni Quirino, at ginamit ang panahon upang magpalakas at mag-imbak ng mga
• Sumabog ang digmaan sa Korea nuong Hunyo 1950, at napaurong ng mga
gagamitin sa pagsakop sa Manila. Pati sa halalan nuong 1949, kinampihan ng Huk si
Quirino at hinikayat ang mga tao sa Luzon na huwag irapan ang halalan at ihalal si komunista ang hukbong Amerkano duon sa isang maliit na pirasong lupa.
Quirino. Nanaig sila laban sa mga sangganong nagtangkang pumilit sa mga taong Sa pagsigasig na huwag masalanta ang hukbo sa Korea, binuhos ng
ihalal si Jose Laurel bilang pangulo. Maliit lamang ang panalo ni Quirino kaya America ang gamit, sandata at salapi sa pag-usig sa mga komunista sa
maaaring sabihin na kung hindi sa Huk, malamang si Laurel ang naging pangulo Korea at iba pang bayan, pati Pilipinas. Milyon-milyon ang nakamit ng
nuong 1950. Ang lakas at dahas na ipinakita ng mga Huk ang nagdagdag amuki sa hukbong Pilipino upang sugpuin ang mga Huk.
marami na kumampi na sa kanila, bilang pinakamakapangyarihan pangkat sa bayan. • Hindi maiging naturuan ng Huk ang mga sandatahan. Marami ang
nagsamantala at nagpahirap sa mga tao. Marami pang nagmistulang
magnanakaw, tulisan at mandarambong. Nuong bandang huli, naging
Tiyak na tiyak na sa tagumpay si Jesus Lava,
pangkaraniwang mamamatay tao, magnanakaw at manggagahasa na lamang
punong pampolitica [political commissar] ng
ang mga Huk. Nawalan ng saysay, sa tingin ng mga tao, ang pakikibaka
CPP o Communist Party of the Philippines,
dahil sa kanilang kalabisan. Maraming tao ang bumaligtad nang lubusan at
itinakda niya ang pagsakop sa Manila sa 1951, 2
kumalaban na sa kanila.
taon maaga kaysa dating balak. Hinikayat niya
si Taruc na papasukin nang unti-unti ang mga • Isa sa mga kumalaban ang mga Negrito sa mga gubat ng Zambales at
sandatahan sa Manila upang simulan ang bundukin ng Sierra Madre, 2 mainam pagtaguan at pagtanggulan, dahil sa
paggulo sa pamahalaan at pag-adhika sa mga paglibak at pagligalig sa kanila ng mga Huk. Kaya walang natakbuhan
taga-Manila, patakarang ayon sa turo ng mga kundi ang bundok ng Arayat at ang putikan ng Candaba nang nagsimulang
komunista sa Russia. Tumanggi si Taruc, mapipilan ang mga Huk ng mga napagbuti at naging bihasang mga sundalo.
pinahirati ang mga Huk sa mga lalawigan sa Hindi nagtagal, naging mistulang kulungan ang Arayat at Candaba nang
paligid ng lungsod, gaya ng taktika naman ng napaligiran ito ng hukbong bayan. At sa loob ng mga kulungan, walang
mga komunistang Intsik na nanalo sa China
pahinga ang sapilitang tago at takbo ng mga Huk dahil sa walang tigil na lumaking mahirap at salat sa pagkain, at 1932 na nang nakapagtapos sa Jose Rizal
paglusob ng mga sundalo, hanggang natalo na sila sa pagod at gutom. College ng pagkakalakal [commerce]. Dahil mahina ang natapos, ang tanging hanap-
• Ang dalisay at makataong pakitungo ng pamahalaan ni Quirino. Gayong buhay na nakita niya ay mekaniko sa Try Transportation Bus Company sa Manila,
hindi nalunasan ang mahapding kasakmalan ng mga may-lupa at mga ngunit ilang taon lamang, siya na ang tagapangasiwa [general manager] duon.
mayaman, hindi naman nangimi si Quirino na ibigay ang kaya sa ikabubuti
ng mga hampa-lupa. Isa na rito ang pagtangkilik, sa harap ng ngawa at Hanggang lumusob ang mga Hapon.
balakid ng mga haciendero sa pamahalaan, sa mga makapagbagong
mungkahi ng pambato laban sa Huk. Nagbitiw siya ng tungkulin at kasama ng Philippine 31st Infantry Division
• Ang pambato at daig pinakamabisang pangsupil ng Huk, si Ramon nakipagbaka sa Bataan at, nang matalo, namundok at sumama sa mga guerrilla ng
Magsaysay. USAFFE. Matapang at magiting, nataas siyang capitan, major at pinuno ng 10,000
guerrilla sa buong Zambales - naghayag pa ang mga Hapon ng 100,000 pisong
gantimpala sa sinumang pumatay sa kanya. Sa pagbalik ng mga Amerkano,
itinanghal si Magsaysay na governador ng Zambales ni General Douglas
'Magsaysay Is My Guy!' MacArthur nuong Pebrero 1945.

He who has less in life should have more in law Ayaw ko, mga mayaman lamang ang tinatangkilik ninyo, ang tanggi ni Magsaysay
[Ang magkamit nang kulang sa buhay ay dapat makatanggap nang higit sa batas ] sa gulat na Manuel Roxas nang alukin siyang sumapi sa Liberal Party upang
- Ramon Magsaysay kumandidato bilang kinatawan ng Zambales sa halalan ng Batasang Bayan
[Philippine Congress] ng unang Republika ng Pilipinas nuong 1946. Nahikayat rin
siya nang iharap sa kanya ang amuki, nilagdaan ng 11,000 taga-Zambales, na sa
Nagpunta ako rito upang patayin ka.
pamahalaan niya ipaglaban ang kapakanan ng mga hampas-lupa [tillers of the earth].
Ngayon, payagan mo sana akong magtrabaho para sa 'yo
Nahalal na kinatawan ng Zambales nuong 1946 at 1949, nahirang siya sa Batasan
- 'Manila Boy' Tomas Santiago, bodyguard ni Luis Taruc,
bilang pinuno ng pulong sa tanggulang bayan [chairman, committee on national
sumuko matapos ng 1 oras na pagkausap kay Magsaysay
defense] dahil sa karanasan niya nuong digmaan. Nuon niya naipalipat ang PC
[Philippine Constabulary] sa ilalim ng hukbong bayan [Philippine army] upang
Sa kasaysayan ng Pilipinas, 3 lamang ang dukha na namuno sa bayan. Halos maturuan at pamunuan ng mga tunay na sundalo. Nuon din, Abril 1950, nagtungo
magkasabay ang 2 nauna: Si Andres Bonifacio, ang siya sa Washington DC, sa America, at matapos kausapin sina General George
kinitil ng mga taksil, at si Apolinario Mabini, ang Marshall, ang kalihim ng tanggulan [secretary of defense] at Harry Truman,
dakilang dininig lamang pagkamatay. Sa sumunod na pangulo ng America, nakautang siya ng 10 milyon dolyar pambayad sa Pilipinas ng
labu-labong agawan ng mga Pilipino sa kapangyarihan at suweldo ng mga sundalo at gantimpala ng mga nagsuplong laban sa Huk.
katungkulan sa pamahalaan, may 50 taon ang lumipas
bago nagkaroon muli ng isang pinunong dukha, si Ramon
Ako ang magpapatakbo, walang makikialam! hamon ni Magsaysay kay Pangulo
Magsaysay, ang sumagip sa bayan mula sa digmaan ng
Elpidio Quirino, na gipit na gipit na sa pagsulong ng mga Huk, at humirang sa
mga magkabayan [civil war], ang 'tao' ng mga tao [man
kaniyang kalihim ng tanggulang bayan [secretary of national defense] nuong
of the people].
Septiyembre 1950. Pagkaraan ng ilang araw lamang, tinanong nang lihim si
Magsaysay ng ilang mataas na pinuno ng hukbo kung kampi siyang itiwalag si
Ipinanganak nuong 1907 kina Exequiel Magsaysay at Quirino sa isang kudeyta [coup d'etat]. Bigyan n'yo ko ng 3 buwan, kung wala pa
Perfecta del Fiero sa Iba, Zambales, sa gilid ng Luzon, akong nagawa, bahala na kayo, ang sagot ni Magsaysay, pahiwatig na alam na niya
natutunan niya sa ama kung ano ang tunay na matuwid at kung paano maging ang gagawin laban sa mga Huk.
marangal. Natanggal ang ama bilang guro sa paaralan nang tumanggi siyang
"ipasang awa" ang anak ng school superintendent. Napilitang lumipat sa kabayanan
At pahiwatig na may taning siya sa sarili, 3 buwan, upang puksain ang mga Huk.
ng Castillejas, nagkarpintero at nagpanday na lamang ang ama. Lumaking kasama-
sama ng mga pawisan, matigas ang panindigan sa isip ni Magsaysay, at ang pag-
unawa sa mga dukha. Sa paaralan ng mga manggagawa [trade school], Zambales Puspusan niyang nilinis ang sandatahang bayan [Philippine armed forces]. Unang
Academy, nagtapos ng high school, naputol ang pag-aaral niya nuong 1927 sa araw bilang kalihim ng tanggulan, sinisante niya ang mga pinunong pusakal, ang
University of the Philippines dahil mahina ang katawan, karaniwan sa mga mga walang muwang at ang mga bayaran ng mga mayaman, pati ang pinakapuno ng
hukbo [armed forces chief of staff] at ang pinuno ng PC. Pinalayas din ang mga Sa larangan, binigyan niya ng mga camera ang bawat pangkat ng hukbong
sundalo at pinunong 'malapit' sa mga Huk, at ang mga alinlangang lumaban. Itinaas tumutugis sa mga Huk. Lahat ng napuksang Huk ay kinunan ng larawan, natunton
niya bilang pinuno ng hukbo ang mga marunong, ang mga handang kumilos at ang wastong bilang ng mga sandatahang Huk. Sa halip ng malalaking batalyon, mga
lumaban. Ginamit niya ang nautang sa America nuong 1950, umutang uli ng 10 maliliit na pangkat ng mga sundalo ang pinaligid at pinapasok sa putikan ng
milyon dolyar pa nuong 1951, upang itaas ang sahod ng lahat sa hukbo. Ginawang Candaba at bundok ng Arayat, nang walang tigil upang hindi makapagpahinga at
piso ang 30 sentimos na arawang suweldo ng karaniwang sundalo, nang matigil ang makapag-isip ang mga Huk. Nuong Disyembre 23, 1950, ginawa niyang pinuno ng
gawi ng mga itong magnakaw mula sa mga mamamayan ng pagkain at gamit para sa PC ang mga pinunong sundalo ng hukbo. Tinuruan ang mga PC at tinuring na mga
mga pamilya. sundalo na rin. Ginamit ni Magsaysay ang hukbo upang magtayo ng mga paaralan at
mga health center sa mga baranggay, naglatag ng mga lansangan, naghukay at
Sumasabog ang digmaan sa Korea nuong 1950 laban sa mga komunista ni Kim Il nagtayo ng libu-libong poso, tinawag na liberty wells, upang magkaroon ng malinis
Sung; katatapos lamang magwagi ang mga komunista ni Mao Tse Tung sa China. na tubig ang mga tagabukid, sa maraming baranggay, sa kauna-unahang panahon.
Sinamantala ni Magsaysay ang tuntunin ng America na supilin ang mga komunista
sa Asia. Mahigit 240 pinuno ng hukbo ang ipinadala niya sa America upang mag-aral Binigyan niya ng lupa ang mga sumukong Huk.
ng mga makabagong taktika sa pagsusundalo. Kulang-kulang 50 milyon dolyar ang
ibinigay ng America upang makapagbuo 16 bagong batalyon ng mga sundalo, at Itinatag ni Magsaysay nuong Disyembre 1950 ang EDCOR [Economic
nagkaroon si Magsaysay ng sapat na lakas, 26 batalyon, mahigit 8,000 sundalo, Development Corps] sa ilalim ng hukbo upang ibahay ang mga dating Huk sa mga
upang makipagpukpukan sa mga Huk. Mahigit 30 eroplano, dose-dosenang tangke at bukirin, 6 - 9 hektarya bawat pamilya, malayo sa Gitnaang Luzon. Sinimulan ang
maraming kanyon, daan-daang sasakyan, libu-libong baril at machine gun at 15 unang baranggay ng EDCOR sa Kapatagan, Mindanao, nuong Pebrero 1951 at,
milyong bala ang ipinadala ng America kay Magsaysay simula nuong 1951. pagkaraan ng 3 buwan, hinatid ni Magsaysay ang unang pangkat ng mga sumukong
Huk sa kanilang bagong tahanan, may mga paaralan, health centers, mga lansangan,
Pagsilbihan n'yo, ipagtanggol n'yo ang mga tao! Pinalikas ni Magsaysay ang mga mga poso ng tubig, may koryente pa - nagka-ilaw ang maraming tagabukid sa kauna-
sundalo, nagkukubli nuong una sa mga garrison at kampo habang gumagala ang unahang panahon. Pinautang ang mga sumuko upang mabili nila ang lupang
mga Huk sa buong kapatagan, at pinahalubilo sa mga tao sa mga baranggay at sinasaka, at binayaran ang utang mula sa ani sa bukid. Mabilis na nagtagumpay ang
kabayanan. Hindi lamang laban sa mga Huk, kundi laban din sa mga sangganong at tuntunin, kaya isa pang baranggay ang itinayo sa Mindanao, pagkatapos, 2 pa sa
mga civilian guard na nagmamalupit sa mga tao! ang utos ni Magsaysay sa mga Luzon, malayo sa Pampanga, upang bahayan ng libu-libong mga Huk sa sumuko
sundalo. Pinarusahan niya ang mga sundalong palalo sa mga tagabukid. Inutos niya upang makasama sa EDCOR. Libu-libo pang mga taga-Gitnaang Luzon na hindi
sa mga abogado ng hukbo na tulungan nang walang bayad ang mga magsasaka sa Huk ang lumikas, namasahe ng mga sarili, upang sumali sa tuntunin at magkalupa sa
hablahan laban sa mga may lupa. tabi ng mga baranggay ng EDCOR. Nuong 1955, nang matapos ang pagtatayo ng
EDCOR, mahigit 5,000 magbubukid o 1,200 pamilya mula sa Gitnaang Luzon ang
Ginamit ni Magsaysay ang karanasan niya sa 3 taong pagiging guerrilla nuong nakalipat sa sarili nilang bukid. Nakuba ang himagsikan ng Huk.
panahon ng Hapon, alam niya na ang lakas ng sandatahan ay nasa tulong at
pagtangkilik ng mga tao. Sabihin n'yo sa 'kin kung may magpangahas sa inyo, kung Sa kanyang tagumpay, maraming naging kaaway si Magsaysay, lalo na sa Batasan
ayaw kayong tulungan laban sa Huk, tumelagrama kayo, walang bayad, ako na ang [Congress] na pinagharian ng mga mayaman. Pati na si Quirino, ang humirang at
bahala! ang pangako ni Magsaysay sa mga taong nakausap sa araw-araw na matapat na tumangkilik sa kanyang mga tuntunin, ay naging karibal na niya, kaya
pagtahak at pag-usisa sa mga lalawigan. Sa maraming baranggay, siya ang kauna- nuong Pebrero 1953, napilitan siyang magbitiw sa tungkulin at tumiwalag mula sa
unahang pinuno ng pamahalaan na nakarating at kumausap sa mga tao. Marami ang Liberal Party. Katuwang ang bihasang politico, si Carlos Garcia ng Bohol, nanalo
nagpasalamat sa pagtigil niya ng mga sapilitang evacuation at marahas na si Magsaysay sa halalan nuong 1953 at naging pangulo ng Pilipinas nuong 1954,
pagkulong ng mga tagabukid sa mga pacification village, sa tangkang ihiwalay at ang tanging pangulo na tinawag ng mga tao sa kanyang palayaw, Monching.
putulin ang pagtulong ng mga tao sa mga Huk. Mas malupit pa kaysa sa mga
Hapon, ang sumbong kay Magsaysay ng mga tao. Nagpatuloy siya ng pagtangkilik sa mga common tao, binuksan niya ang
Malacanang Palace upang kahit sinong nakabakya lamang ay maaaring pumasok at
Lumipas ang taning ni Magsaysay. Dati-rati, takbong patakas sa gubat ang mga tao kausapin ang kanilang pangulo. Itinatag niya ang NARIC [National Rice
pagdating ng mga sundalo o PC. Pagkaraan ng 3 buwan, sinasalubong ng mga tao, Corporation] upang pamahalaan ang pag-imbak, kalakal at presyo ng bigas upang
pati ng mga bata, at binabati ang mga sundalong dumating. Hindi naganap ang balak makayanang bilihin ng kahit pinakadukhang Pilipino. Itinatag din niya ang Namarco
na kudeyta ng mga pinuno ng hukbo. [National Marketing Corporation] upang makabili ang mga tao ng murang delata,
gaya ng gatas, karne-norte, atbp. Pinalawak din ni Magsaysay ang SWA [Social dapat sana ay ginamit sa pagpundar ng mga industria. Ngunit bantog at makatao ang
Welfare Administration] upang tulungan ang mga dukhang dumadagsa sa mga ginawa ni Magsaysay at hindi sumalungat si Garcia.
squatters area sa Manila nuon.
Nang pumanaw si Magsaysay nuong Marso 1957, nahirang na pangulo si Garcia, at
Nagpatuloy ang pagkabantog ni Magsaysay sa madla at malamang nahalal siya sa halalan nuong sumunod na Noviembre, nahalal siyang pangulo ng Pilipinas.
muling pangulo nuong 1958 kung hindi siya namatay sa pagbagsak ng eroplano niya, Sinimulan niyang lunasan ang mga kalabisan at pagkukulang na laganap nuon.
ang Mount Pinatubo, sa bundok ng Manunggal, sa Cebu, nuong madaling-araw ng Inadhika niya ang alituntunin ng Pilipino Muna [Filipino First] sa pamahalaan
Marso 17, 1957. upang mabawasan ang pamamayani ng mga Amerkano sa Pilipinas dala ng malapit
na kampihan ni Magsaysay at ng America nuong himagsikan ng mga Huk, at upang
Garcia: Austerity At Pilipino Muna mabuhay ang paggalang ng mga Pilipino sa sarili. Dala rin nito, sinulsulan niya ang
paglalakbay ng Bayanihan Dance Troupe at iba pang pangkat ng sayaw Pilipino sa
NARARAPAT lamang, lamang, maaaring kapalaran, o marahil dahil sa isunusukat America at marami pang bansa upang ipakita, lalo na sa mga Pilipino mismo, ang
ng mga magiting ang sarili sa mga dapat tupdin. Kahit ganda at yaman ng mga gawi at katauhan ng mga tagapulo.
ano pa man, nakabuti na ang 2 sumunod na pangulo kay
Ramon Magsaysay ay kapwa masinop at maalam Nanawagan pa si Garcia sa bayan na magtipid at maging masinop, sundin ang
tungkol sa paghanapang-buhay [economy] ng bayan. austerity program niya nang masansala ang paggasta ng salapi ng bayan at
Sunud-sunod ang mapait na kapalaran ng kapuluan - makapag-imbak para sa kinabukasan.
maraming napatay at nadurog ang Manila sa digmaan
laban sa Japan, nagkagulo-gulo sa paghimagsik ng mga Hindi sumunod ang bayan. Naging giliw ang
Huk, sinundan pa ng paglustay ng salaping bayan at Bayanihan Dance Troupe ngunit hindi pinansin ng
pagkaligmok sa utang sa America na ginawa ni mga tao ang Filipino First sa malaganap na
Magsaysay upang mahimok ang mga taong kampihan pagtangkilik ng mga imported at ng mga made in
ang pamahalaan laban sa Huk. Nang matapos USA na naging pahiwatig ng kataasan sa lipunan
manungkulan sina Carlos Garcia at Diosdado [status symbol] sa Pilipinas. Dahil naman sa maliit
Macapagal, hindi man mayaman, malakas naman ang lamang ang panalo niya sa halalan, natanto siyang
hanapang-buhay [economy] ng Pilipinas, at maliban sa Japan, panguna sa buong Asia mahina sa politica at inirapan ang mga mungkahi ni
sa pagkain at kaunlaran. Garcia sa Batasan [congress] ng mga kinatawan na mayaman at walang nakitang
dahilang magtipid sa patuloy nilang pagkurakot sa salapi ng bayan. Ang mga
Tahimik at mahinahon si Carlos Garcia, ipinanganak sa Talibon, Bohol, nuong karaniwang mamamayan naman ay walang sapat na kinita upang magtipid nang
Noviembre 4, 1896, nang kasalukuyang kumakalat parang apoy sa buong pulo ang kasing laki ng inadhika ni Garcia.
balita ng kasasabog na himagsikan ng Katipunan sa Manila. Kapwa Boholano ang
mga magulang, sina Policronio Garcia at Ambrosia Polestico, at gaya ng Gayung kasing linis ni Magsaysay, kapwa ayaw gumamit ng salapi ng bayan sa
karamihan sa Bohol, ay hindi nasindak o nabalisa sa bali-balita ng labanan na halalan o sa sarili, namayani pa mandin sa pamahalaan ni Garcia ang kabulukan
malaganap na gumugulo sa katabing pulo ng Cebu nuon. [graft and corruption] na nagsimula pa nuong panahon ni Magsaysay sa ilalim ng
NARIC, NaMarCo, SWA at iba pang naglakihang pundar ng pamahalaan. Naging
Lumaking politico si Garcia. Nuong panahon ng Amerkano, 2 ulit siyang naging eskandalo ang walang puknat at malawak na pagnanakaw ng hindi masupil na mga
governador ng Bohol bago nahalal na kinatawan ng Batasan Bayan [congressman] kawani at pinuno ng pamahalaan. Natalo si Garcia sa halalan nuong Noviembre 14,
sa unang Republika ng Pilipinas nuong 1946, katulad at kasabay ni Magsaysay. 1961, nang tumanggi siyang gamitin ang kapangyarihan at salapi ng pamahalaan
Nahalal siyang senador nuong 1950, at nagbuo ng sariling sapian [political party] upang mahalal muli, at sa paratang ng graft and corruption na dumanak sa kanyang
kahiwalay sa Nacionalista Party at Liberal Party na bantog nuon, ngunit nayaya pamamahala.
siyang sumapi sa Nacionalista at naging katuwang ni Magsaysay sa halalan nuong
1953. Bilang Pangalawa [vice president] ni Magsaysay, namasdan ni Garcia ang Saglit siyang nabalik sa politica bilang pangulo ng constitutional convention nuong
paglustay ng milyon-milyong salapi, tulong [aid] galing sa America at bayad-pinsala 1971 ngunit inatake siya sa puso at namatay nuong Junio 14, 1971.
[war reparations] mula Japan, sa pagbili ng bigas at pagkain mula sa ibang bansa, na
ang mga lumalaking suliranin sa paghanapang-buhay ng bayan (national economy),
ipinatigil niya ang paghigpit sa palitan ng salapi ( foreign exchange controls ) nang
Ang Kahuli-hulihang Maginoo maging malaya ang halaga ng piso tumbas sa dolyar. Naging doble ang palitan, 4
piso sa bawat dolyar, maigi sa mga kalakal palabas (exports), kumita ng higit na
Bakit napakalawak ng pagitan ng mga mayaman sa mga mahirap? Kung ang buod maraming piso, at naka-antal sa kalakal papasok (imports) dahil nagmahal bigla ang
ng buhay ay katarungan, bakit nag-iiwan ng maraming pagkain sa pinggan sa mga halaga ng mga imported at mga made in USA na bilihin.
handaan
samantalang may mga taong nagbubungkal sa basurahan upang makapulot ng Kahit ayaw magpayaman sa sarili, hindi naman napipilan ni Macapagal ang mga
kapirasong makakain? kakampi sa politica at mga alalay niya sa pamahalaan sa pagkurakot sa salapi ng
... Ang lakas ng bansa ay nakasalalay sa mabuting kalagayan ng 'common tao' bayan, at mayabong pa rin ang graft and corruption nang matalo siya sa pagiging
- Diosdado Macapagal, Pangulo 1962-1965 pangulo muli nuong halalan ng Noviembre 1965.

MARANGAL kahit dukha, ipinanganak si Diosdado Macapagal sa baranggay ng Siya ang nahirang na pangulo ng constitutional convention nang namatay si Carlos
San Nicolas, sa Lubao, Pampanga, sa mga matimtimang magulang, sina Urbano Garcia nuong 1971. Sa kanyang paglisan sa Malacanan matapos ng halalan nuong
Macapagal at Romana Pangan, nuong Septiembre 28, 1910. Naging balakid ang 1965, itinanghal na siya ang huling maginoong pangulo (the last of the gentlemen
pagka-pobre sa kanyang pagiging valedictorian bagaman at siya ang pangunahin sa Presidents).
mataas na paaralan (high school). Tinantiya ng mga guro na wala siyang magiging
kinabukasan dahil walang yaman, at ibinaba ng isang guro ang kanyang grado upang
iba ang maging valedictorian.

Hindi makatarungan ang ginawa mo sa akin!


Nagsiklab si Macapagal at hinarap ang guro.
Ngunit may katarungang nangingibabaw at
naghahatol sa ating lahat, pati na sa iyo!

Ginamit na dahilan ni Macapagal ang pagiging


dukha upang mag-aral nang maigi, at nagtapos ng
pagka-doctor ng batas (civil law) at ng
paghanapang-buhay (economics). Nahalal siyang
kinatawan (congressman) ng Pampanga sa Batasang Bayan nuong 1950 hanggang
1957. Sa isa niyang saysay, nuong kinatawan na siya, may isang Kapampangan na
humarap sa kanya at humingi ng tawad, at ng trabaho. Walang iba kundi ang guro na
nagbaba ng grado niya sa high school.

Nahalal si Macapagal bilang Pangalawa (vice president) ni Carlos Garcia nuong


1958-1961, at nuong Noviembre 1961, bilang Pangulo ng Pilipinas. Ikinarangal ni
Macapagal ang kanyang pagiging dukha, 'poor boy from Lubao' ang palatak niya
sa sarili, at iminungkahi sa bayan ang simple living o pamumuhay ng walang rangya
bilang lunas sa bulok ng graft and corruption na laganap sa Pilipinas nuong una
siyang nanungkulan. Nanawagan siya sa mga pinuno ng pamahalaan na huwag
magpayaman sa pagnanakaw sa bayan.

Upang makatulong sa mga mahirap, itinatag niya ang EEA o Emergency


Employment Agency na nagbigay sa libu-libong tagalungsod ng arawang hanap-
buhay sa paglinis ng mga lansangan at iba pang gawaing pambayan. Upang lunasan
ang alingasngas kaya ipiniit na lamang siya nang 7 taon hanggang nagkasakit sa puso
at, sa hikayat ni Jimmy Carter, pangulo ng America, ipinadala siya sa Texas, sa
(Ikalabinlimang Linggo) America, upang ma-operahan nuong Mayo 1980. Dinalaw siya ni Imelda, asawa ni
Ferdinand, upang pagbawalang huwag nang bumalik sa Pilipinas at papatayin siya
ng mga "comunista" o ng iba pang mga pangkat. Pinag-usapan din nila kung ano ang
Patayan Sa New Society magiging kinabukasan ng pamahalaan sa Pilipinas kapag wala na si Ferdinand.
Nanahimik sa America si Benigno nang 3 taon habang nakikinig sa mga ulat ng unti-
Hindi ito government by law, ito'y government by outlaw! unti at lumalaganap na galit ng mga tao sa Pilipinas, at ng paghina ng katawan at
- Tsuper ng jeepney, matapos kikilan ng pulis pagkakasakit ni Ferdinand - palagian na sa Malacanan ang mga doctor at mga nurse
upang gamutin si Ferdinand araw at gabi - hanggang nuong Hulyo 1983, kumalat na
SA HALALAN nuong 1935, nang mahalal sina Manuel Quezon at Sergio Osmena agaw-buhay na, hindi tinanggap ng katawan ang kapalit na bato [kidney transplant
bilang pinuno ng Commonwealth, nahalal din si Julio rejection]. Labag sa payo ng asawa, si Corazon Cojuangco, nagpakana si Benigno
Nalundasan bilang kinatawan ng Ilocos Norte sa Philippine na pumuslit sa Manila at angkinin ang pagka-pangulo ng Pilipinas.
Assembly; tinalo niya ang ama ni Ferdinand Marcos, si
Mariano, na dati ring kinatawan ng Assembly. Panganay na Mahigit isang libong kakampi ni Benigno ang nagkumpol sa
anak, si Ferdinand ay asintado at kapitan ng rifle and pistol Manila International Airport nuong Agosto 21, 1983, upang
team sa University of the Philippines nuon. Binaril at napatay sumalubong kay Benigno na balak, matapos mapaligiran ng mga
si Nalundasan habang nagsisipilyo ng ngipin isang gabi sa alalay, ay sumugod patungong Mendiola at matapos salihan ng
harap ng bintana ng kanyang bahay. Dinakip at nilitis ang inaasahang 5 o 6 libong mga taga-Manila, sakupin ang
mag-amang Marcos, pati na ang 2 kapatid ng matandang Malacanan at ang pamahalaan. Walang malay-tao si Ferdinand
Marcos. Hinatulan si Ferdinand Marcos ni Judge Roman sa Malacanan dahil sa sakit, kaya si Imelda lamang at ang dating
Cruz, ng Laoag provincial court nuong 1939 na makulong tsuper ni Ferdinand, si Fabian Ver, na nuon ay pinuno na ng
dahil sa pagpatay kay Nalundasan. Nasa piitan si Ferdinand buong sandatahang bayan [Philippine armed forces], ang
nang makapasa sa bar examinations at naging abogado at, sa harap ng Philippine sumansala sa balak ni Benigno. Malayo sa mga sumalubong, sa tagong bahagi ng
Supreme Court na pinamunuan ni Jose Laurel, matagumpay siyang nangatwiran at airport pinalapag ang eroplanong sinakyan ni Benigno galing sa Taiwan at, matapos
pinalaya nuong 1940. siyang dakpin at ibaba ng mga sundalo, binaril sa ulo at napatay si Benigno.

Tatlong halalan ang pinagtagumpayan ni Ferdinand upang Bangkay ng isang "comunista" daw, si Rolando Galman, nakahandusay sa tabi ni
maging congressman at senador. Ang ika-4 na tagumpay Benigno, ang pinaratangan ng mga sundalo ngunit hinayag nuong Octobre 1984 ni
nuong 1965 ang pinakamarumi at pinakamagastos - mahigit Corazon Agrava, kaibigan ni Ferdinand at hukom [judge] na nag-usisa sa
15 milyon piso ang nilustay, pati ang mga alahas at sinsing pagpaslang, na pakana ng mga sundalo ang pagbaril at, nuong Septiembre 28, 1990,
pangkasal ng asawa, si Imelda Romualdez, ay isinanla upang nilitis at hinatulan si General Luther Custodio at 15 pang sundalo ng airport
maitustos sa kampanya upang maging pangulo ng Pilipinas si security sa pagpatay kay Benigno. Pinawalang sala si Fabian Ver at 25 pang
Ferdinand. Marahas, higit na marumi at higit na magastos kasapakat sa pakitang-taong paglilitis nuong Deciembre 2, 1985 ng Sandigang
ang halalan nuong 1969 nang naging pangulo muli si Bayan [National Bulwark, a special court], gawa-gawang tagapaghatol ni
Ferdinand. Nuong Septiembre1972, pinigil niya ang paghalal Ferdinand, ngunit taimtim ang paniwala ng madla, at napahayag sa Congress ng
sa 1973 ng kapalit bilang pangulo; naghayag siya ng martial America, na si Imelda at si Ver ang nagnasa na mapatay si Benigno.
law. Dictador na ng Pilipinas si Ferdinand.
Masuwerte o sakdal tigas ng loob, maaaring sa bisa ng walang tigil na dalubhasang
Isa sa mahigit 30,000 dinakip at ipinakulong paggamot, natauhan at nabuhayan si Ferdinand pagkatapos mapatay si Benigno
ni Ferdinand ay ang kahawig niya sa ngunit sukdulan na ang pagkawala ng tiwala ng karamihan sa kanyang pamahalaan;
pagkawalang hunos dili, si Benigno Aquino, kahit ang mga kaibigan niya sa pamahalaan ni Ronald Reagan, pangulo ng America,
sumisikat na senador at malamang pumalit sa ay gimbal sa pagkitil kay Benigno na paniwala nilang nagiging sanhi ng pagdami ng
kanya sa naantal na halalan ng 1973. mga comunista at iba pang kilusang nais bumuwag kay Ferdinand.
Hinatulang mabitay si Benigno ng mga
sundalo ni Ferdinand, ngunit mangingibabaw
lupaing sanhi ng pagkakabaon sa utang at paghihimagsik ng mga tao. Munting land
reform sapagkat sa Gitnaang Luzon lamang ginawa, at mga palayan at maisan
Hintay muna: Ano 'yong New Society? lamang ang mga lupaing isinaayos, hindi kasali ang mga hacienda ng tubo [asukal],
saging, pinya at ibang pananim. Munti, sapagkat ang pagpapairal ng land reform ay
Ang Bagong Lipunan [New Society] ang itinatag na pangkat pampolitica [political mabagal, nahaluan ng pagkurakot [graft and corruption] at piling-pili, ang mga
party] ni Ferdinand upang panalunin ang mga kakampi sa pakutsi-kutsing halalan sa kalaban niyang maylupa lamang ang inalisan ng lupa. Munti, sapagkat 6 lamang sa
Pilipinas nuong mahigit 20 taong dictador siya. Inakala ng marami pagkaraan ng bawat 100 magsasaka ang nagtamasa ng biyaya at naging may-ari ng kanilang
ilang buwan lamang nuong 1973 na ang New Society ay binubuo ng mga blue ladies sinasaka.
ni Imelda na laging nasa society pages ng mga pahayagan [kaya raw new society
pages ang tawag]. Ngunit bago pa nag-martial law, panay nang sinabi ni Ferdinand Maliban sa munting land reform nuong 1972, hindi nagtagal at maliit ang mga
na kailangang pairalin ang 'bagong lipunan' na walang colonial mentality o kabutihang nagawa ni Ferdinand kung iwawangis sa kurakot, - may ulat na abot sa
pagsipsip sa mga Amerkano at mababaw-isip na paggaya sa anumang gawi na 10 bilyon dolyar, - at karahasang umiral nuong pangulo, at nuong dictador siya.
sumikat o nauso sa America. Bagong lipunan daw na babawas din sa utang na loob
na sanhi ng pangkat-pangkatan at "kaniya-kaniya" sa politica at balakid sa pag-iisa Kailangang ibalik ang democracia o magtatagumpay ang mga comunista sa
ng mga tao. Kailangan ding samahan ng pagpapakasakit ng bawat isa, para sa ikabuti Pilipinas! ang sabi ng mga pinuno ng America sa Washington DC, kasaliw ng
ng nakararami, upang umunlad gaya ng Taiwan at South Korea. Daw. kalampag ng mga pinuno ng Batasan [Congress] ng America, at tunay at malawak
na democracia, hindi ang pakutsi-kutsing halalan ng mga kinatawan ng tutang
Hintay muna: Wala bang kabutihang nagawa si Marcos? congreso ni Marcos!

Nuong unang naging Pangulo, nagpagawa ng maraming kalsada, tulay at paaralan si Napilitan ngunit tuso pa rin, kahit mahina na ang katawan. Habang
Ferdinand. Sa kanyang politikang palay [politics of rice] din, naalis ang pagtatago nakikipagpanayam nuong Noviembre 3, 1985 kay David Brinkley sa harap ng
ng bigas ng mga may bodega upang pataasin ang presyo. Sa pagtangkilik niya sa television sa America, hinayag ni Ferdinand ang biglaang halalan [snap election] sa
IRRI [International Rice Research Institute] ng Los Banyos, Laguna, napalawak ang loob ng 75 araw, sa Enero 17, 1986 sana, tapos napaliban sa Febrero 7, 1986. Sa
paggamit ng miracle rice at naparami ang aning bigas. Ang mga ito ay nakabawas sa ganitong paraan, napatila ni Marcos ang kalampag ng mga
taunang pagbili ng bigas mula sa ibang bayan at nakapagbaba ng halaga ng bigas. Amerkano. Paniwala din niya na walang sapat na panahon
ang mga magiging kalaban upang magkampanya at mag-
Pinalaki niya ang hukbong sandatahan at itinaas ang katayuan at sahod ng mga ipon ng mga boto sa loob ng 3 buwan. Malaki rin ang
sundalo. Lahat-lahat ay nakatulong sa pagkahalal niya bilang pangulo muli nuong tiwala niyang manalo sa tulong ng mga galamay sa
1969. pamahalaan at mga pahayagan. Ngunit tuso man daw at
may sakit, hindi natantiya ni Ferdinand ang sidhi ng
paniwala ng mga Amerkano sa democracy - nagpadala ng
Nuong bagong iral ng martial law, karamihan ng mga tao ay sang-ayon sa pagsupil maraming tagapagmasid at mga kinatawan ng US
ni Ferdinand sa pagpuslit ng mga droga, heroine at opium, at sa nakatureteng Congress upang manmanan ang anumang alingasnas sa
kalampag ng mga demo at mga riot sa Manila. Umunti din ang nakawan dahil kampanya, halalan at bilangan ng boto. Hindi rin natantiya ni Ferdinand ang unos ng
natakot ang mga pusakal na barilin na lamang sila ng mga sundalo sa halip na dakpin kinatakutan niyang alingawngaw na pinawalan ng kanyang mga kakampi nang
ng mga pulis. paslangin si Benigno; hindi niya natantiya ang tibay at dami ng kanyang mga
kalaban, hindi niya natantiya ang kawalang-tiwala sa kanya ng mga karaniwang
Bago pa rin ang martial law nuong Septiembre at Octobre, 1972, nang iutos ni mamamayan ng Pilipinas, at ng America.
Ferdinand ang munti ngunit pinakamabisang land reform na ginanap sa Pilipinas
simula nuong unang dating pa ng mga Espanyol. Binili ang mga hacienda at Higit sa lahat, hindi niya natantiya si Cory.
malalaking palayan sa Gitnaang Luzon, pinaghati-hati sa 3 or 5 hektarya at ipinagbili
sa mga magsasaka at mga kasama nang hornalan [payment in installments], patak-
patak ang bayad sa loob ng 15 taon. Ang mga magbubukid sa maliliit na palayan, PANGKARANIWANG maybahay ang turing sa sarili, walang nag-akala na
kulang sa 7 hektarya ang sukat, ay ginawang taga-upa, pirmis ang bayad na upa, magiging pinakakilala si 'Cory' Corazon Cojuangco sa mayamang angkan ng mga
hindi bahagi ng ani, kaya may pagkakataong kumita ng malaki ang mga ito kapag Ko Hwan-ko ng Tarlac. Ipinanganak nuong 1933 at lumaki sa layaw, tahimik,
malaki ang naging ani. Mabisang land reform sapagkat nawatak ang malalaking relihiyosa at mataas ang pinag-aralan sa mga convento sa America, tiyak ng lahat,
pati na ng sarili, na hindi siya kailan man magiging pinuno, kahit na nuong Mabini ngunit naglakbay siya sa iba't ibang bayan at nagpatuloy ng pagdalubhasa sa
mapangasawa si Benigno, na simula't simula pa ay nagnasa nang maging pangulo ng halip na sumali sa Himagsikan o sa digmaan laban sa America kaya 2 ulit man
Pilipinas. Ngunit nagbago ang pag-iisip ng lahat mula nang paslangin si Benigno. siyang naging governador ng Nueva Ecija at nakilalang manalaysay [historian] at
Ang paghimagsik ng bayan sa kapaslangan, ano pa't hindi dinakip o pinarusahan ang tagakatha ng himig [musician composer], wala siyang kapansin-pansing naidulot sa
mga pumaslang, ay nasalamin sa damdamin at pasiya ni Cory na labanan si magulo at madugong kabanata ng kasaysayan ng Pilipinas nuong kapanahunan niya
Ferdinand sa snap election. bago siya pumanaw nuong Abril 18, 1928.

Lahat ng laban kay Ferdinand ay dumayo sa bantayog ng tahimik at magiting na Wala ring pumansin o nagpangalan man lamang sa maalikabok at ilang na service
viuda. Pati si 'Doy' Salvador Laurel, senador na nais maging pangulo rin, ay road sa hilaga ng Manila na bumagtas mula Caloocan hanggang
pumayag na kumandidato bilang Pangalawa [vice president] ni Cory, sa amuki ni Paranaque, 54 kilometro ang haba kaya Highway 54 ang palayaw
Cardinal Jaime Sin, arsobispo ng Manila, upang mapalakas ang presidential ticket - ng mga Amerkanong naglatag ng lansangan. Nuon lamang paunlarin
giliw ng mga mamamayan si Cory ngunit wala siyang kaalaman sa politica, ng angkan ng mga Araneta ang Cubao binigyan ng Batasan
samantalang matipuno ang pangkat pampolitica ni Laurel, ang UNIDO, ngunit payat [congress] ng Pilipinas ang mahabang lansangan ng mahabang
ang pagtangkilik sa kanya ng mga mamamayan. Ang hindi kapani-paniwalang pangalan ng hindi kilalang dating governador ng Nueva Ecija. Kaya
pagtuwang nina Aquino-Laurel ang nagkamit nuong Febrero 7, 1986, ng kauna- mula 1959, ang bihirang gamiting lansangan ay nagkaroon ng
unahang pagkatalo ni Ferdinand sa ika-6 at kahuli-hulihan niyang halalan. [Hindi mahirap bigkasing pangalan ng Epifanio delos Santos Avenue.
itunuturing na halalan ang mga ipinaganap niya nuong dictador siya.]
Sa madaling sabi, EDSA.
Ngunit tuso at matibay ang kalooban, ninakaw ni Ferdinand ang tagumpay sa
bilangan ng boto sa COMELEC [Commission on Elections] sa pamamagitan ng Duon tumakas ang 2 ministro ni Ferdinand Marcos, kasama ng 300 sundalo, Sabado
halu-halong pananakot, pananakit, suhulan at dayaan ng kanyang mga kampon at ng hapon nuong Febrero 22, 1986 upang magbitiw ng tungkulin, magkubli mula sa
siya ang hinirang na pangulo muli ng tinawag na National Assembly nuong Febrero parusa ni Fabian Ver, kanang-kamay ni Ferdinand, at manawagan sa hukbo ng
15, 1986. Sakdal ang angal ng mga mamamayan, ni Cardinal Sin at ng mga Pilipinas na kumampi sa kanilang pagtiwalag sa pagdidictador sa Malacanan.
kinatawan ng US Congress, ngunit hawak pa rin ni Ferdinand ang hukbo at Matimtiman na nagsilbi kay Ferdinand si Juan Ponce Enrile, kalihim ng tanggulan
pamahalaan, at maaaring nabinbin ang pagsupil sa kanyang pagka-dictador kung [minister of defense] na nakahimpil sa Camp Aguinaldo, at si General Fidel Ramos,
hindi sa pagbubuklod ng mga pangyayari sa lumang lansangang hindi man lamang pinuno ng PC [Philippine Constabulary] na himpil naman sa katapat na Camp
binigyan ng maayos na pangalan nang ilatag ng mga Amerikano ilanpung taon sa Crame, hanggang mausog sila ni Ver at ng mga alalay nito at natanaw nilang wala
nakaraan upang pag-ugnayin ang mga kabayanan sa paligid ng Manila at ginawang silang kinabukasan sa pagpapatuloy ng kaharian ni Ferdinand at, sa tingin ni Enrile,
shortcut mula sa airport hanggang Camp Crame at sa katapat na Camp Aguinaldo hindi siya iiwanang buhay ni Ver.
na kapwa naging sangkalan ng pagwatak sa kaharian ni Ferdinand nuong
mahalagang mga araw ng Febrero 1986. Matapos manawagan sa mga sundalo na kampihan sila, hiniling nila kay Ferdinand
na magbitiw na bilang pangulo ng Pilipinas. Madaling nakita ng mga kakampi ni
EDSA: Lakas Ng Bayan 'Cory' Corazon Quino' at 'Doy' Salvador Laurel, ang mga tumalo kay Ferdinand
sa kararaang halalan, na ito ang pinakamabisang panlaban sa dahas at pusok na
Arava u mayet an namaes u ryes ginagamit ni Ferdinand upang manatili sa Malacanan. Sumugod nuong hatinggabing
Walang malakas na tao sa harap ng delubyo iyon si Agapito Aquino, kapatid ni Benigno, sa Radio Veritas ng simbahang
- Sawikain ng Ivatan sa Batanes katoliko at nanawagan sa mga tao na kumampi at ipagtanggol sina Enrile at Ramos
sa inaasahang paglusob ng mga sandatahan ni Ver. Pagkaraan ng ilang oras, si
Ang pagkamatay ni Ninoy ay pagkabuhay muli ng ating bayan Cardinal Jaime Sin man ay nanawagan na rin sa lahat na sumugod sa EDSA, ang
- 'Cory' Corazon Aquino mga pari, madre at mga relihiyoso sa Metro Manila, paligiran ang 2 campo at
harangin ang mga lulusob. Inutusan niya ang mga mongha sa mga kumbento na
KABABATA ni Emilio Jacinto si manalangin nang walang tigil, huwag kumain bilang panata, hanggang magtagumpay
Epifanio de los Santos y Cristobal, sina Cory at Doy.
ipinanganak nuong Abril 7, 1871, at
lumaking ilustrado gaya ni Apolinario
Hintay muna pa: Bakit natakot si Enrile na patayin siya ni Ver? Bakit sumama naging ilanpong libo, at naging daan-daang libo, matanda, bata, mayaman, mahirap,
sa kanyang mag-aklas si General Ramos? babae, lalaki, relihiyoso, walang-Diyos, sikat, dukha, humarap, lumuhod, humarang
sa mga tangke, sa mga truck, nanawagan sa mga sundalo, nanawagan sa radyo,
Nuong 1981, hinirang ni Ferdinand si Ver na nanawagan sa diyos, nanawagan ng pagkain, ng panalangin, ng awit at himala.
pinuno ng sandatahang bayan [AFP or
Armed Forces of the Philippines], At tumirik ang mga tangke.
nilaktawan si General Ramos. Pagkaraan ng
isang taon, nuong Hulyo, 1982, nadinig ni Ayaw magpaputok ng mga kanyon. Lumapag ang mga helicopter gunship sa Camp
Enrile na balak ni Ver na alisin siya sa Crame at tahimik na sumuko kina Enrile at Ramos. Tumanggi ang Philippine air
katungkulan. Kasapakat ni Coronel force sa utos ni Ver na bombahin at masingganin ang Camp Crame. Dumaong sa
Gregorio Honasan at ilan pang batang bunganga ng ilog Pasig ang mga barkong pandigma ng Philippine navy at tumawag
pinuno ng sandatahan, itinatag ni Enrile ang kina Ramos at Enrile, handa na silang kanyunin ang Malacanan anumang oras nila
RAM [Reform AFP Movement] at iutos. Handang makipagdigmaan laban sa mga tiwalag, tumanggi ang mga sundalo,
nagsimulang mag-imbak ng mga sandata at piloto at marinero na lipulin ang mga mamamayang dumanak sa EDSA. Sagot sa
maghikayat ng mga kakamping sundalo mga panalangin, dumating ang himala. At naglaho ang kapangyarihan ni Ferdinand.
upang labanan si Ver. Natunugan ito
ni Ver at naging mainit ang ugnayan Lunes, Febrero 25, 1986, ipinatawag ni George Schultz, kalihim panlabas ng
nila at si Ferdinand lamang ang America [US secretary of state], ang ambassador ng Pilipinas sa Washington DC
pumigil ng sugapaan nila. upang ipasabing magkakaroon ng digmaan ng mga magkabayan [civil war] sa
Pagkaraan ng isa pang taon, nuong Pilipinas kung hindi magbitiw si Ferdinand. Ito rin ang hinayag ng US ambassador
Hulyo 1983, nagbitiw sa sa Manila kay Ferdinand mismo kasabay ng pasabi sa Washington DC. Pinayuhan
katungkulan si Ramos at si Enrile din si Ferdinand ng ilang makapangyarihang senador sa US Congress na oras na
ngunit tinanggihan ni Ferdinand. upang bumitaw, at bumitaw nang malinis. Nagpasabi rin si Ronald Reagan, pangulo
Nagbuo na rin ng pangkat si ng America, na tutulungan si Ferdinand, ang kanyang pamilya at mga alalay na
Ramos, ang Special Action Force, lumisan nang mapayapa sa Pilipinas at manirahan sa America.
at sumapi sa RAM, ang pangkat ni
Enrile, upang magsanay sa labanan. Nang nag-agaw buhay si Ferdinand pagkatapos
ng pang-2 operasyon [renal transplant surgery], nagsimulang umamin si Enrile na Martes ng umaga, Febrero 25, 1986, halos buong hukbo ng Pilipinas ay tumiwalag
nais niyang maging pangulo ng Pilipinas kapag hindi na interesado si Ferdinand. na, at nagpasimulang panata ng tungkulin [inaugural oath of office] si Cory at
Nuong Febrero 1985, nagsimulang sumanib sa RAM ang mga matataas na pinuno ng Doy sa harap ng mga pinuno ng pamahalaang bansa [national government] bilang
hukbong Pilipino. Pagkaraan ng 6 buwan, nabunyag ang balak ni Ver na dakpin ang pangulo at pangalawang-pangulo ng Pilipinas. Sa Malacanan naman, hinirang na
mga pinuno ng pangkat. Nagsimulang magbalak ang RAM ng kudeyta [coup d'etat] pangulo muli si Ferdinand ng mga kakampi nuong umaga rin iyon. Ngunit
upang alisin si Ferdinand sa Malacanan, gaganapin sa Febrero 23, 1986 pagkatapos kinahapunan, nagsimulang kumapal ang mga galit na tao sa labas ng Malacanan,
manalo si Ferdinand sa snap election.. Natunugan ito ni Ver at nuong Febrero 14, napigilan lamang ng mga sandatahang presidential guard ni Ver. Naging kulungan
pinulong ni Ferdinand ang mga pinuno ng sandatahan upang pag-usapan ang na ang palasyo ni Ferdinand.
pagdakip sa mga pinuno ng RAM at ang pag-alis kay Enrile. Nuong Febrero 18,
1986, nadinig ni Enrile na pinakakalat na ni Ver ang mga sundalo niya paligid sa Tuso man at matibay ang kalooban, hindi na masulsihan ang kanyang pamahalaan
Manila. Nagtago na si Enrile at si Ramos. na, animo'y basahang basa, pinagwatak-watak ng mga taong pinagharian niya nang
mahigit 20 taon. Nuong gabing iyon, tinawagan ni Ferdinand si Enrile, na nangakong
Gaya ng inasahan ng libu-libong nagbabantay sa EDSA, pinalusob ni Ver ang mga mapayapa silang makakaalis, at sinundo ng mga helicopter mula sa US embassy si
tangke nuong Febrero 23, 1986 upang lipulin ang mga tiwalag sa Camp Crame at Ferdinand at mahigit 100 niyang pamilya at mga alalay, dinala sa Clark airbase sa
Camp Aguinaldo. Pinaligiran ng malalaking kanyon at pinalusob din ang mga Pampanga. Nais ni Ferdinand na tumigil nang ilang araw sa bayan niya sa Laoag,
helicopter gunships upang masingganin [machine-gun] ang 2 campo. Pinasabog ang Ilocos Sur, ngunit tumanggi si Cory at baka bumuo duon ng sariling niyang hukbo si
transmitter ng Radio Veritas upang matigil ang patuloy at kaisa-isang Ferdinand, kaya kinabukasan ng madaling-araw, inilipad si Ferdinand at pangkat sa
nagsasahimpapawid ng harapan sa EDSA, ngunit napalitan agad ng hindi natuntong Hawaii kung saan siya namatay pagkaraan ng 3 taon, nuong Septiembre 28, 1989.
Radio Bandido, at nagpatuloy ang pagdagsa ng mga tao sa EDSA. Ang libu-libo ay
(Ikalabinganim na Linggo) Sumunod nasawi si Ramos, na gaya ng karamihan sa mga sundalong
nakipagdigmaan ng mahigit 15 taon sa mga Muslim sa Mindanao at sa mga
Ang Mga Sawi Kay Cory komunista sa Luzon at Visayas, ay labag sa tangka ni Cory na makipagpayapa sa
naghihimagsik laban sa pamahalaan. Ngunit tapat at maginoong sundalo, hindi
Ang kauna-unahang hangarin ay hindi rangya o pakinabang kundi tumiwalag si Ramos at nanatiling kampi kay Cory - mabuti na lamang at kung hindi,
democracia, - ang karapatan ng bawat Pilipino at sinilangan ng ating lahi tumaob si Cory sa walang sawang pagku-kudeyta nuong mga sumunod na araw.
- 'Cory' Corazon Aquino, nuong Noviembre 1988
Hindi gaanong nasawi ang mga Amerkano, paniwala na wala namang alam at
Ang paggalang sa mga karapatan ng tao ang puso ng ating himagsikan, walang magagawa si Cory. Ngayon, marami, Amerkano at Pilipino, ang lingon sa
ang tanging dahilang matayog pa ang itinatag nating democracia...Ang paghanga kay Cory, ngunit nuong unang 2 - 3 taon, ang tingin ng mga Amerkano sa
pagkahalimaw ng mga said sa kapangyarihan at ng mga baliw sa mapagsakop na biyuda ay pasensiya na lang at wala nang iba. Baon sa utang
paniniwala ay nananatili pa, balot sa uniforme ng sundalo o sa camiseta ng ang Pilipinas nuong 1986, umabot ng 28 bilyong dolyar, at
comunista minungkahi ng cabinete at mga pinuno ng paghanapang-
- 'Cory' Corazon Aquino, nuong Deciembre 1988 buhay [economy] na gamitin ang salapi upang paunlarin ang
kalakal, mga pagawaan [manufacturing] at iba pang
pagkakakitaan sa bayan. Kalimutan na muna nang mga 2 taon
BUNYI ang lahat nang pumasok si Cory Aquino sa Malacanan, matapos itong ang pagbayad ng utang, sabi nila, tutal alam naman ng mga
laspagin ng mga usyoso at mga kawatan - hinakot pati ang mga halaman! - at nagpautang na nanakawin lamang ni Ferdinand at ng mga
nagsimulang nakipagpatintero sa kanyang mga alalay at mga kakampi. Panguna sina kasama niya. Tumanggi si Cory at ipinagpatuloy ang
Juan Ponce Enrile at Fidel Ramos, kapwa nagtaya ng buhay, at si Doy Laurel din, nakalulumpong pagbayad ng utang - kalakihan ay sa mga
na nagkimkim ng ambisyon. Patintero rin sa sanbayanan, pinangunahan ng laksang Amerkano.
nagbantay at humarap sa panganib sa EDSA, sinundan ng
milyon-milyong taong bumoto sa kanya na umaasa ng luwalhati
at ginhawa at, sa likuran, ang mga sundalo ng hukbong Ang kasawian ng mga sundalo ng hukbo ay huwad, walang nawala sa kanila kung
sandatahan na, hindi man unang kampi sa kanya, ang hindi ang kapangyarihang maghari sa Pilipinas, kapangyarihan na ayaw ng mga tao
nagpapatotoo ng kanyang tagumpay nang tumiwalag mula kay at labag sa atas ng Kasulatan ng Katauhan ng Bayan [constitution] ngunit
Ferdinand. And of course, ang mga Amerkano. Lahat ay kapangyarihan na, sa 20 taon ng martial law, ay naging ugali na hindi nila mabali.
tumulong, lahat ay umaasa, lahat ay naghihintay. Sunod sila sa sinumang nagmungkahi na sakupin nila ang pamahalaan at nauso ang
kudeyta sa Manila. God Save The Queen ang una, tinangka ng mga sundalo nuong
Nobyembre 1986 dahil nakipagpayapa si Cory sa mga kasapi ng New Peoples Army
Salu-salungat ang kanilang mga hangarin at labis ang dami ng o sandatahan ng mga komunista sa Gitnaang Luzon. Naunsiyami ang kudeyta ngunit
kanilang mga pangangailangan kaya - dapat asahan at alituntunin napilitan si Cory na alisin sa kanyang Cabinet ang mga leftist at maka-komunista na
sa politica: Lahat ay laging sawi - madaling kumupas ang papel kinaasaran ng mga sundalo, kasama sina Joker Arroyo, matagal na niyang kakampi,
ng karaniwang maybahay na walang karanasan sa politica o si Teodoro Locsin, kilalang mahilig sa socialist politics, at Jaime Ongpin, ang
pamamahala. Unang nasawi sina Enrile, nanatiling pinuno ng tanggulan bayan kanyang kalihim ng pagpundar [secretary of finance]. Nagkudeyta muli nuong Enero
[secretary of national defense], at Laurel, naging kalihim panglabas [secretary of 1987 nang nakipagpayapa si Cory sa mga Muslim ng Mindanao, at lagdaan ang
foreign affairs], kapwa tangkang madaliang iluklok si Cory sa trono ng superstar ng kasunduan ng Moro National Liberation Front. Unti-unti, sa bawat kudeyta,
Pilipinas, pagkatapos si Enrile [sa isip ni Enrile] o si Laurel [sa isip ni Laurel] ang nausog si Cory palayo sa tangkang isapi o ibalik sa kabuoan ng bayan ang mga
magpapalakad sa pamahalaan. Tumanggi si Cory na tumawag ng halalan uli sa loob nakalas o napag-iwanan dahil sa pagkadukha o kaibahan ng adhikain sa
ng ilang buwan at inihayag na magpa-pangulo siya sa takdang 6 taon. Nagmaktol buhay.
ang 2, kapwa lumayo sa Malacanan at kapwa tumigil sa pagpanggap ng mga
tungkulin, kapwa sinisante at kapwa pinalitan ni Cory. Kapwa nakipagsapakat sa
kung sinu-sinong mga sundalo upang maghari sa pamamagitan ng kudeyta sapagkat Hanggang umabot sa kudeyta nuong Disyembre 1, 1989 ng bandang
kapwa alam na tatalunin sila ni Cory, magkasapi o magkahiwalay, kahit gaanong 3,000 sundalong pinamunuan ni Gregorio Honasan ang lumusob sa
naging katamlay ang mga tao kay Cory, sa anuman at kailan mang halalan. Maliban Camp Crame, Camp Aguinaldo, Fort Bonifacio sa Nueva Ecija at sa
sa sunud-sunod na kudeyta, kapwa tapos na. himpilan ng sandatahang dagat sa Cavite. Pati Malacanan binomba ng eroplano, at
napilitan si Cory na humingi ng tulong sa US air force. Mabilis at madiin na
inihayag ng pamahalaan ng America ang pagpanig nila kay Cory, sa pulong ng mga
pinuno ng hukbong Pilipinas na tinawag sa US embassy sa Manila. Pati ang mga America at sa damdamin ng mga Pilipinong nakakaunawa. Napagtayog ni Cory ang
umutak sa mga kudeyta ay binalaan, sinimulang usisain ang mga ari-arian sa democracy, at pinamunuan niya ang pagtagumpay ng nasa ng mga tao na maging
America at iba pang bayan kung nanggaling sa pagkurakot sa mga tulong [US aid] malaya: Wala nang hari sa Pilipinas.
na inalay ng America sa Pilipinas, ginawang panakot ang paglitis at pagpiit sa
America. Kaginsa-ginsa, biglang nalaos ang kudeyta-kudeyta sa Manila.

Walang lumabas ng bahay upang ipagtanggol si Cory. Pagbabalik Ng Magiting

Ang daan-daan libong tao na nagtaya ng buhay upang ipaglaban siya sa EDSA ay Palakasin ang kapangyarihan ng mga tao at uunlad ang bayan,
maniwaring naglaho nang lubusan. Ang sagad na nasawi kay Cory ay ang mga magpapantayan sa lipunan at magkakaisa ang mga mamamayan.
sawing-palad. May ilang libong mga magsasaka at mangingisdang nanaghoy - Fidel Ramos, Pangulo ng Pilipinas, 1992-1998
papunta sa Macalanang nuong Enero 22, 1987, pinamunuan ng KMP o Kilusang
Magbubukid ng Pilipinas, ang mabilis na pinagbabaril ng mga sundalong bantay sa IPINANGANAK nuong Marso 18, 1928, sa Lingayen, Pangasinan. Ama si
paanan ng tulay sa Mendiola. Mahigit 90 ang tinamaan ng bala, 19 ang napatay. Narciso Ramos, abogado, 5 ulit kinatawan sa Batasang Bayan [Philippin Congress]
Nagtampo ang karamihan at umingos, kahit na nang nakisaliw si Cory sa mga at dating kalihim panlabas [secretary of foreign affairs]
magsasakang nanaghoy kinabukasan sa Malacanan. ng Pilipinas. Ina si Angela Valdez, guro, taga-Batac,
Ilocos Norte.
Hintay muna: Bakit nagtampo ang mga tao? Bakit walang nagtanggol kay
Cory? Nag-aral sa America, sa West Point Military Academy
sa New York nuong 1950, nagtapos ng civil engineering
Paniwala nilang tinalikuran ni Cory ang mga pangako nang unang maging Pangulo sa University of Illinois nuong 1951. Lumaban bilang
na susugpuin ang pagkurakot sa pamahalaan, palalawakin ang kalayaan ng mga tao, tenyente ng hukbo sa digmaan sa Korea nuong 1952.
at higit sa lahat, lulunasan ang paghihirap ng mga dukha. May paratang pa na Namuno sa mga sundalong Pilipino ng Civic Action
ibinalik ni Cory, anak ng haciendero, ang mga mayaman at may lupa sa Group sa digmaan sa Vietnam nuong 1966 hanggang
kapangyarihan at sila ay naghahari na naman sa pamahalaan. Sa amuki ng kapatid, si 1968. Pinuno ng PC [Philippine Constabulary] hanggang
Jose Cojuangco, pinagbutas-butas ng Batasang Bayan ang batas ng Pebrero 1986. Ministro ng Tanggulang Bayan hanggang
Pangkalahatang Pagsasaayos ng mga Sakahan [Comprehensive Agrarian Reform 1992. Pangulo ng Pilipinas, 1992 hanggang 1998.
Law o sa madaling sabi, CARP] kaya naging goyo-goyo lamang ang batas na
nilagdaan ni Cory nuong Hunyo 10, 1988, 6 buwan matapos patayin ang 13 Bago pa nahirang na pangulo nuong Hunyo 30, 1992, natupad na niya ang
magsasaka sa Mendiola sa harap ng Malacanan. pinakamalaking tungkulin niya sa bayan. Naiwasan ang digmaan at nanatiling
malaya ang Pilipinas. Gaya ngunit higit sa mga magiting ng baranggay nuong
Pati na ang kalayaan ng mga hampas-lupa [tillers of the earth] ay makitid pa rin, panahon ng mga magdaragat, si Fidel Ramos ay isang magiting ng bayan. Sa
kung mayroon mang mga karapatan ang mga walang kapangyarihan sa mga kanyang walang maliw na pagtangkilik kay Pangulo Cory Aquino nagapi ang
lalawigan. Nuong 1987, pinagpapatay ng mga sundalo ang 17 taga-nayon, pati 6 na paghahari ng mga nag-kudeyta-kudeyta nang walang puknat, at nanaig ang
musmos at 2 hukluban, sa Lupao, Nueva Ecija. Walang inusig sa mga pumatay. pamahalaan ng mga tao. Sa kanyang mahinahong paraan, hindi naganap ang
digmaan ng mga magkabayan [civil war] na malamang hangad ng mga nais maging
Tahimik na nakaraos si Cory sa pagiging pangulo, na sinimulang sintaas ng langit sa diktador gaya ni Ferdinand.
paghahangad ng karamihan at natapos singlalim ng dagat sa walang nangyari paris
din ng dati na pagtamlay ng mga tao. Maraming pagkakamali at pagkukulang ang Sapat na iyon upang tanghalin siyang bayani. Ang iba pang nagawa ni Ramos bilang
maybahay na naging pangulo at malamang matagal na panahon pa bago kilalanin ng pangulo ay dagdag na lamang.
mga mamamayang hindi pa ipinanganganak ngayon ang pagkabayaning ginampanan
niya nuong Himagsikan ng 1986 at sa pamamahala niya sa sumunod na 6 taon. Sa Tinangkilik niya si Ernesto Garilao bilang kalihim ng Pagsasaayos ng Pagsasaka
araw-araw na gulo at taon-taong kabalisaan, madaling nalimutan ng madlang [secretary of land reform] nuong 1992, na nagbahagi ng kulang-kulang 2 milyon
kahalubilo sa mga pangyayari na, sa harap ng panganib at magkakasalungat na hektarya ng lupa sa mga magbubukid. Bagama't hindi ganap, napakalaki naman ang
hiyaw-hiyawan, napaganap ni Cory ang 2 dahilan hinahangaan siya ngayon sa natupad ni Garilao kung ihahambing sa 848,518 hektaryang ipinamahagi sa
pamumuno ni Cory Aquino, na hinaluan pa ng pandaraya ng kapatid, si Jose Bayan [Philippine Congress]. Nagpatuloy ang bagong buhay niya sa politica nang
Cojuangco. Si Garilao din ang nagsulsol sa mga samahan ng mga magsasaka na manalo siya bilang Pangalawa [vice president] nuong 1992 nang naging Pangulo si
makisali sa pangangasiwa ng bahagian ng lupa hindi lamang upang mapadali ang Fidel Ramos.
pagbabahagi, kundi upang maganap ang pagmumudmod. Hindi masabi nang tuluyan
ni Garilao, ngunit sa dami, yaman at kapangyarihan ng mga kalaban ng land reform Kinalaban siya ng pambato ni Ramos, si Jose de Venecia, sa sumunod na halalan
sa Pilipinas, ang mga nangangasiwa ng pagsasaayos ng sakahan ay nangangailangan ngunit sa kanyang palatok sa madla ng 'Erap Para Sa Mahirap', at sa tulong ng
ng tulong, hindi ng sumbat. mga dating kakampi niya sa pamahalaan ni Ferdinand, nanalo si Estrada. Nuong
1998, hinirang siyang pangulo ng Pilipinas, ang pinakamalaking papel na maaari
Nakipagpayapa si Ramos sa MNLF [Moro National Liberation Front] matapos ng niyang gampanan sa buhay. Ang hirap
24 taong pag-aaklas nito sa Mindanao, bagama't nagpatuloy ng paglaban ang lang, hindi nagampanan. Sa kanyang
katuwang na pangkat na MILF [Moro Islamic Liberation Front] sa Basilan at Sulu. pagkahirang nagsimula, mula sa
Inis din ang ibang pinuno sa pamahalaan dahil sa unti-unting pagbigay ng sarilinang pinakamatayog na tagumpay niya,
pamamahala [autonomy] sa mga lalawigan ng mga Muslim. Ang pag-unlad ng natupad ang pinakamasakit na bagsak ni
paghanapang-buhay [economy] ng Pilipinas na inasam nuon pang namumuno si Estrada. Marahil, dahil napahaba nang
Aquino at nagsimula nuong 1992, lalo na nuong 1994 - 1995, sa pagharap ni Ramos husto ang paggantimpala sa sarili, o
sa mga suliranin ng koryente at tubig, pagsupil sa pagkurakot sa pamahalaan at maaaring nawaglit sa isip ang mga
pagpapasok ng pundar mula sa ibang bayan [foreign investments]. Ngunit gaya ng alituntunin na naghatid sa kanya sa
kasunduan sa Mindanao, hindi ganap ang bisa, at nadamay ang Pilipinas sa Malacanang. Nakalimutan niya ang
pagbagsak ng paghanapang-buhay sa buong Asia nuong 1997 bagaman at hindi maraming pelikula niyang nilabasan,
kasing sidhi ng dinanas ng mga katabing bayan. nalimot niya ang daan-daang papel ng pakikibaka na ginampanan, nalimot niya ang
pamumuhay nang marangal.
Erap Para Sa Mahirap
Nalimot niya na marahas at walang-awa ang lipunan.
Tawagin n'yo akong bobo, ngunit huwag n'yo akong tawaging 'corrupt'!
- Joseph Ejercito Estrada, Pangulo ng Pilipinas nuong 2001 Agad kumalat ang balita ng midnight cabinet, lasingan sa hatinggabi sa Malacanang
kasama ang mga kaibigan, inuman ng imported na alak, 1,000 piso ang halaga ng
LAKI sa Tondo kung saan siya ipinanganak nuong Abril 18, 1937, natagpuan ni bawat bote. Kumalat ang bulungan ng suhulan at walang tigil na pagkurakot sa
'Erap' Joseph Ejercito Estrada ang papel niya sa buhay sa pelikula, bilang isang pamahalaan. Sitsit-sitsit din ang bahay para sa isa sa mga querida , mahigit 1 milyon
matipunong hampas-lupa, nakikipagbakbakan piso ang halaga. Pinabayaan, hindi pinansin, walang tiyaga sa panunungkulan, hindi
hanggang makatagpo ng marangal na pamumuhay sa kaya o ayaw magtrabaho, nawalan ng tuntunin ang pamahalaan ni Estrada.
gitna ng marahas at walang-awang lipunan. Mahusay Sinabayan pa naman ng pagbagal ng kalakal at paghanapang-buhay [economy] sa
na artista, naging bantog at mayaman si Estrada kahit Pilipinas at buong Asia kaya nainis at nabalisa ang mga nagkakalakal at mga
na tutol ang mga magulang sa kakulangan ng dangal ng nagpupundar [financiers], ang mga bangko at kawanihan ng pananalapi [financial
kanyang hanap-buhay. Nuong lamang 1969, nang institutions] sa patuloy na pagkalugi sa Pilipinas, lalo na sa Makati.
mahalal si Estrada na alkalde ng San Juan, Rizal,
nabawi ang kalooban ng mga magulang. Sa gulat ng Nakasama ng mga inis at ng mga balisa ang 3 pang pangkat na galit sa pagiging
marami, mahusay at bantog na alkalde si Estrada, at sa pangulo ni Estrada, at sa loob ng 2 taon lamang, naglinaw ang opposition:
16 taong panunungkulan, napahanga niya ang lahat sa
dami at galing ng kanyang mga nagawa sa San Juan. 1. Mga inis at balisang nagkakalakal at nagsasalapi [financiers] na nalulugi sa
Makati , hindi nakasali o nausog ng mga alalay ni Estrada.
Naputol lamang ang kanyang pamumuno duon nuong 2. Simbahang katoliko. Nuong kampanya pa lamang, ipinagmalaki na ni
Pebrero 1986 nang naghimagsik ang mga taga-Manila Estrada ang dami ng kanyang mga querida, ang kanyang mga anak sa
sa EDSA laban kay Ferdinand Marcos, na kakampi ni Estrada. Napasama siya sa labas, mga eskandalong tangi at hinangaan, pahiwatig ng pagkalalaki,
mga itiniwalag ng bagong pamahalaan ni Pangulo Cory Aquino, ngunit nabalik siya ngunit itinuring ng simbahan na sampal sa mga utos ng simbahan at
sa politica nang nahalal siya sa sumunod na taon bilang senador ng Batasang pagyurak sa pag-aamuki ng mga pari sa mga sumasamba.
3. Mga old guard politico, lalo na ang mga pinuno ng unang EDSA na habang pangulo ng Pilipinas nang sumali siya sa pagkakalakal ng lupa ng
nagpabagsak kay Marcos. Tinalo na nga ang isa sa kanila, si Jose de pamilya niya
Venecia, sa halalan nuong 1998, may insulto pa si Estrada tuwing tututol
sila sa mga balak, Ako ang nahalal na pangulo, hindi kayo!. Tahimik ang pagdinig ng mga tao sa mga hayag ni Singson, ngunit
4. Ang mga pahayagan at media, maiglap na ikinakalat sa buong kapuluan nagimbal ang buong kapuluan sa testigo ni Edgardo Espiritu,
ang anumang bulong at sumbong laban kay Estrada o sa kanyang mga dating kalihim ng pananalapi [secretary of finance] at tauhan ni
kaibigan at tauhan. Ilang ulit, naghiganti si Estrada sa ilang pahayagan, Estrada sa Malacanang, na katuwang [partner] si Estrada ni Dante
nilibak niya ang sinuman sa media na pumintas sa kanyang pamamahala. Tan sa BW Resources Company, na inuusig ng Securities and
Exchange Commission dahil sa pandaraya sa stock market . Sabi
Sinuman ang nais maging pinuno ng bayan ay laging luhod sa mga pangkat na ito, daw ni Estrada kay Espiritu na malaki ang kinikita niya sa BW
kahit na si Ferdinand nuong una, ngunit hindi lamang sila inirapan, hinamon pa at Resources. Kaya ayaw daw ituloy ang pag-usig sa compania.
ginapi ni Estrada.
Lalong naniwala ang maraming tao na may mga kasalanan si Estrada nang tumestigo
Sumubo ang baho nuong Oktobre 9, 2000, nang naghayag si 'Chavit' Luis Singson, si Clarissa Ocampo, vice
governador ng Ilocos Sur at kainuman ni Estrada, na "nilagyan" niya si president ng Equitable-PCI Bank
Estrada ng 8 milyon dolyar na suhol mula sa mga nagpapasugal ng na lumagda si Estrada sa pangalang
jueteng, at mahigit 2 milyong dolyar na kurakot mula sa buwis sa tabako. Jose Velarde sa mga dokumento
Mabilis ang mga sumunod na pangyayari. Pagkaraan ng 5 araw, nagbitiw ng 10 milyon pisong pautang.
ang Pangalawa [vice president] ni Estrada, si Gloria Macapagal Arroyo, Nuong Disyembre 20, 2000,
sa tungkulin bilang kalihim ng Social Welfare and Development at nagbitiw ng tungkulin si George
sumama sa opposition. Wala pang 10 araw pagkahayag ni Governador Go bilang pangulo ng PCI Bank.
Singson, nuong Oktobre 18, 2000, sinimulang usisain ng house of Kasama sa mga dokumento mula sa
representatives ng Batasang Bayan [Philippine Congress] ang mga ulat PCI ay isang sobre [envelop] na
ng suhol at pagkaltas sa buwis. Sa kalagitnaan ng pag-uusisa, nuong nais buksan ng 10 kinatawan ng
Nobyembre 2, 2000, tumiwalag ang maraming kinatawan [congressmen] Batasan [House representatives] na
at mga pinuno ng Batasan mula sa pangkat pampolitica ni Estrada, ang PMP o tagapag-usig [prosecutor] sa impeachment. Magpapatunay daw na mahigit 63
Pwersa ng Masang Pilipino [Power of the Filipino Masses] at nagbitiw sa milyon dolyar ang naipon ni Jose Velarde sa iba't ibang deposito sa PCI.
tungkulin ang 6 kasapi sa kanyang cabinete. Isang buwan lamang mula nang
magsuplong si Singson, nuong Nobyembre 13, 2000, naglabas ang mga kinatawan Hindi tinukoy sa mga paratang! ang tutol ng mga senador na nagtatanggol kay
ng Batasan ng impeachment o paratang kay Estrada upang alisin siya mula sa Estrada sa impeachment. Sa botohan kung bubuksan ang sobre,
pagka-pangulo. 11 senador ang kumampi kay Estrada na walang kinalaman sa
impeachment ang mga dokumento, samantalang 10 senador
Nagsimula nuong Disyembre 7, 2000, ang paglitis kay Estrada ng mga senador sa lamang ang bumoto na isali ang mga dokumento sa paglitis kay
Batasang Bayan, sa pamumuno ni Hilario Davide Jr., punong hukom ng Philippine Estrada. Nanatiling nakasara ang sobre at, nuong Enero 16,
Supreme Court sa mga paratang na: 2001, nilisan ni Senador 'Nene' Aquilino Pimentel, pinuno ng
Senado, ang paglilitis sapagkat maliwanag na hindi makakamit
ang boto ng 15 senador na kailangan upang maalis sa pagka-
1. Tumanggap daw si Estrada ng 8.5 milyon suhol mula sa mga nagpapasugal Pangulo si Estrada. Sumunod na araw, lumisan na rin ang 10
2. Kumarakot daw si Estrada ng 2.7 milyon mula sa buwis sa tabako. kinatawan ng Batasan na umuusig, pinamunuan ni Joker
Hinuwad pa raw ang pahayag niya ng kita, upang makadaya sa pagbayad Arroyo. Sumama sila sa libu-libong tao na nagsimulang magkumpulan sa dambana
ng pansariling buwis [shrine] ng EDSA upang manawagan kay Estrada na umalis na sa Malacanang.
3. Hinadlangan daw ni Estrada ang pag-usig sa kaibigan niya ng Securities
and Exchange Commission sa salang pandaraya sa stock market
4. Bawal sa Kasulatan ng Katauhan ng Bayan [constitution] ang
magpayaman habang nanunungkulan, ngunit nagpayaman daw si Estrada
EDSA Na Naman! Subalit bayani pa rin ng mga mahirap si Estrada at, napatunayan man o hindi ang
mga paratang sa kanya, marami ang naniwala na inalis lamang siya sa Malacanang
Erap's ouster is the people's will dahil hindi niya sinunod ang mga kagustuhan ng mga mayaman, dahil patuloy
but Gloria is not the people's choice niyang tinangkilik ang mga dukha. Bilang ganti, hindi nagtagal, ipinakita sa buong
[Pasiya ng tao na alisin si Estrada kapuluan na, may sala o wala, tinatangkilik pa rin ng madla si Estrada.
ngunit hindi si Gloria ang kanilang nasa]
- Karatula ng Sanlakas sa EDSA 2 Gloria Macapagal Arroyo: EDSA 2, EDSA 3...
Sana naman, wala nang EDSA Tres
- Pangulo Cory Aquino, bulong kay Cardinal Jaime Sin Ngunit ako ang Pangulo ng EDSA dos at EDSA tres...
nuong EDSA 2, Enero 20, 2001 kaya ako narito, unang-unang humihingi ng tulong n'yo
- Gloria Macapagal Arroyo, sa harap ng Kabataang Makabayan
NAPAG-ALAMAN nuong paglilitis sa Senado [impeachment] na kalahati lamang
ng mga mamamayan ang sang-ayon na alisin si Joseph Ejercito Estrada mula sa PINAKABANTOG na Pangalawa [vice president], 13 milyong boto ang tinanggap
pagka-pangulo ng Pilipinas kaya sinimulan ng opposition nuong Enero 17, 2001, ni Gloria Macapagal Arroyo nuong halalan
ang araw-araw at gabi-gabing panawagan ng libu-libong mga taga-Metro Manila sa ng 1998, nang nahalal na pangulo si Joseph
dambana ng EDSA, pinamunuan ng 2 dating pangulo, sina Cory Aquino at Fidel Estrada. Ipinanganak kina dating Pangulo
Ramos, ni Gloria Macapagal Arroyo, pang-2 pangulo [vice president], at ni Diosdado Macapagal ng Lubao, Pampanga,
Cardinal Jaime Sin, na nagsulsol sa mga tao, at Dr. Evangelina Macaraeg ng Binalonan,
"Keep up the good work!" Pangasinan, nuong Abril 5, 1947, lumaking
sanay sa politica si Gloria. Nanalo siyang
Nagwagi si Estrada sa Senado, barado na ang senador sa kanyang unang pagkandidato
impeachment nuong Enero 16, 2001, ngunit, nuong 1992 at tumanggap ng 16 milyong boto
gaya ng nangyari kay Ferdinand Marcos, ang nang nahalal muling senador nuong 1995.
dati niyang kakampi, naging madulas ang
lubusang tagumpay. Sa sumunod na 4 araw, Nuong pang-2 pagsi-senador unang naungkat ang pagkandidato niya sa pagka-
maghapon at magdamag naglamay sa pangulo ng Pilipinas. Sa pag-usisa ng Asia Research Organization [Gallup] nuong
Malacanang si Estrada at mga kakampi kung Mayo, 1996, natantiya na tatalunin siya ni Estrada, Pangalawa nuon ni Pangulo Fidel
ano ang dapat gawin upang masaway ang EDSA Ramos, sa napipintong halalan ng 1998 kung tatakbo rin sina Senador Miriam
2, ngunit gaya ng kanyang pamumuno sa Defensor Santiago at Senador Edgardo Angara. Sa usisa ring iyon, lumitaw na
pamahalaan, walang nagawa kundi napuyat. Samantala, panay ang sali sa kumpulan tatalunin ni Gloria si Estrada, kung hindi tatakbo sina Defensor at Angara.
sa EDSA 2 ng mga pinuno ng pamahalaan na sunud-sunod nagbitiw ng tungkulin at
nanawagang magbitiw na rin si Estrada. Umiral ang damdamin na walang tigil nang Nakatutukso, at maaaring nasa isip ni Gloria sa tanang pagkandidato at pagkahalal
nawawarak ang pamahalaan ni Estrada, hanggang nuong Enero 19, 2001, ipinaalam niya bilang Pangalawa nuong 1998 nang naging pangulo si Estrada, sa tanang
ni General Angel Reyes, pinuno ng sandatahang bayan [chief of staff, Philippine panunungkulan niya bilang kalihim ng Social Welfare and Development sa
armed forces], kay Estrada na kampi na ang hukbo sa opposition. Kailangan nang pamahalaan ni Estrada, sa tanang pagbitiw niya ng tungkulin nuong Oktobre 12,
umalis si Estrada mula sa Malacanang. 2000 at pagsama sa opposition sa kalampagan ng EDSA 2 nuong Enero 2001.

Kasama ang pamilya, alsa balutan si Estrada kinabukasan, Enero 20, 2001, matapos Mano-mano, kaya niyang talunin si Estrada.
niyang lagdaan ang pagbibitiw na isinulat ng opposition para sa kanya.
Pagkapananghali nuong araw na iyon, nagpanata ng tungkulin [oath of office] sa
harap ni Hilario Davide Jr., punong hukom ng Philippine Supreme Court, si Gloria May mga ulat na nagsamantala lamang si Gloria at sumabit-sabit lamang kina Cory
Macapagal Arroyo bilang kapalit na pangulo ng Pilipinas. Aquino, Fidel Ramos at Cardinal Jaime Sin upang mapansin bilang pampalit kay
Estrada. Totoong hindi lubhang sumikat si Gloria nuong mga unang araw ng
kalampagan muli sa dambana ng EDSA 2. Ang mga bantog nuon, maliban kina
Nanaig muli ang lakas ng bayan [people's power]. Aquino, Ramos at Sin, ay sina Hilario Davilde, punong hukom ng Philippine
Supreme Court, si Joker Arroyo , kinatawan ng Batasang Bayan, at si Senador
'Nene' Aquilino Pimentel Jr., ang mga umusig kay Estrada sa paglilitis sa Senado Hindi na matiyak ngayon kung nauna ang mga kusang lumusong sa dambana ng
[impeachment]. Ngunit maaaring nagkubli lamang si Gloria nuong mga unang araw, EDSA upang umatungal o sumunod lamang sila sa mga inarkila ng mga alalay ni
kaunting delicadeza, sapagkat may mga ibang ulat na si Gloria ang nagbuo ng Estrada upang maghiyawan duon. Kahit sino ang nauna, kumapal ang mga tao sa
pangkat-pangkat na lumaban kay Estrada sa EDSA 2. Mga ulat na higit kapani- EDSA at simbilis ng kidlat na sumali ang mga kalaban at mga napag-iwanan ng
paniwala, batay sa mga pangyayari nuong mga huling araw nito, nang si Gloria na bagong pamahalaan ni Gloria. Nang nagpatuloy sa mga sunod na araw ang paghakot
ang nagmando sa mga parit-paritong pinuno ng mga nananawagan, sa mga taga- ng mga arkilado, ang paglusong nang kusa ng mga tao, ang pagsaliw ng mga
media na naghayag ng mga nangyayari, sa mga sugong nakipagtawaran kina Estrada naunsiyaming politico, nabuo, habang tanaw ng media na naghayag ng mga
sa Malacanang. Siya ang nakipagkasunduan sa mga pinuno ng hukbong sandatahan panawagan at atungal, ang kinatakutan ng dating Pangulo Cory Aquino, ang EDSA
[Philippine armed forces], ang huling 3.
tumiwalag na siyang nagpabagsak sa
pamahalaan ni Estrada. Siya ang Binale wala nuong una ng simbahang katoliko at ng mga pinuno at madla ng EDSA
nagpasiya kung kailan ihaharap kay 1 at EDSA 2 ang mga naganap nuong Abril 25 - Abril 30, 2001, sa akalang matitigil
Estrada ang sulat ng pagbibitiw na kapag naubusan ang mga galamay ni Estrada ng salaping pang-arkila ng mga
isinulat para sa kanya ng opposition. hinahakot na tao, ngunit nuong Mayo 1, 2001, sa udyok ng 2 senador, si Juan Ponce
Enrile at si Miriam Defensor Santiago, lumusob ang ilang libong tao mula sa
Kung siya nga ang pinuno, o kahit isa EDSA papuntang Malacanang. Kalahating araw nagsira ng mga nadaanang ari-arian,
lamang sa mga utak ng EDSA 2, nanggulo sa mga lansangan, ginulpi ang mga taga-media na sumubaybay sa
dapat kilalanin na taginting siya sa kaguluhan. Nayanig ang Metro Manila, iba nang mukha ang namasdan. Hindi na
politica, dapat magpugay sa husay panggugulo na lamang ng mga arkilado, hindi na basta-basta agawan sa
niya sa pamamahala ng mga pangyayari. Dapat ding aminin, kung gayon nga, na kapangyarihan ni Gloria at ni Estrada.
matagal pa bago nangyari ang EDSA 2, matagal pa bago unang nagsumbong si
Governador Luis Singson ng Ilocos Sur, marami nang kinausap si Gloria tungkol sa Ito na ba ang aklasan ng mga mahirap, ang sukdulang haribas ng poot sa pagiging
pagtanggal kay Estrada. Suriin, sa pag-antal ng paglilitis sa Senado, nawalan ng aba sa lipunan, sa kawalang pag-asa sa kinabukasan.
pagkakataon si Estrada na ipagtanggol ang sarili sa hukuman ng madla. At sa ingay
ng EDSA 2, hindi rin nagkaroon ng pagkakataon na sumalungat ang mga tao sa Kalahating araw na lumaganap ang sindak sa mga nagkubli sa loob ng kanilang mga
kabilang panig, ang mga hampas-lupang tumangkilik kay Estrada sa kabila ng lahat bahay, baka masunog ang lungsod, ang kanilang mga tahanan, baka maglaho ang
nang nasabi at paratang sa kanya. Napakalinis ang pagpapaalis, napakawalang pigil kanilang trabaho, nang bigla at maganang sinagupa ng mga pulis at sundalo ang mga
ang sunud-sunod na tiwalag, napakaganap ang pagkatalo ni Estrada, napiit pa at nanggulo, sinupil at pinatigil, pinaurong mula Mendiola at pinakalat pauwi. Walang
nililitis muli, upang mapaniwalaan na ang lahat ay basta nangyari lamang o napala ang mga dukha, nakapiit pa rin at inuusig si Estrada, ngunit nabalik ang
pinamahalaan ng marami. katahimikan sa Metro Manila at naghari muli ang kalagayang gaya-nang-dati-
walang-nangyayari dahil maagap na sinapo ni Gloria ang kanyang pamahalaan.
Totoo o hindi, mano-mano, kaya niyang talunin si Estrada. Ipinadakip niya ang mga politico na matagal nang lumalabag sa batas. Inutos niya sa
Kagawaran ng Paggawa at Lingkuran [DOLE, Department of Labor ang
Nanaig man si Gloria, hindi rin naalis sa pagtatangi ng mga mahirap si Estrada, at Employment] na ipagbawal na ang pag-arkila ng mga casual worker nang matigil
makapangyarihan pa ang mga kakampi ni Estrada sa politica. Samantala, ang mga ang pagsasamantala sa mga maghahanap-buhay at mawasto na ang kanilang sahod.
pangkat na nagkampihan sa EDSA 2 ay matamlay sa pagtangkilik kay Gloria, Ipinangako rin ni Gloria na itutulak niya ang pag-sasaayos ng mga sakahan [land
marami pa ang nagtampo nang, sa halip na maglinis sa pamahalaan, ibinalik niya sa reform] pati na ang mga hacienda ng pamilya niya. Sa sunud-sunod na sigasig,
kapangyarihan ang mga dating pinuno, waring bayad sa pagtulong sa pagtiwalag kay maiglap na nakamit ni Gloria ang tiwala ng tao sa kanyang pamumuno sa
Estrada. Sa magkatuwang na mga dahilang ito, ang dapat asahang mangyari ay pamahalaan ng bayan. Marami ang nagulat, sapagkat ilan-ilan lamang ang
nangyari, nuong Abril 24, 2001, wala pang 100 araw pangulo si Gloria, nang dakpin nakakaalam na dapat asahan ang mga nangyari, na likas ang kanyang kakayahan.
si Estrada sa paratang ng pagdambong sa yaman ng bayan. Siya man o hindi ang namahala sa pagpabagsak kay Estrada nuong EDSA 2, tiyak
naman na siya ang nagwagi sa EDSA 3.
Naghimagsik kinabukasan ang mga dukha ng Manila. Inaapi si Erap! Bagsak na,
sinisipa pa! Ngayon, sana naman wala nang EDSA 4...
Mga Pangulo ng Pilipinas Taon ng Panunungkulan: Nobyembre 15, 1935 - Agusto 1, 1944 (Namatay sa U.S.)
Bise Presidente: Sergio Osmena Sr. (1936-1944)
Kapanganakan: Agusto 19, 1878
Unang Republica (Pamahalaang Mapanghimagsik / Panahong ang Pilipinas ay Lugar: Baler, Tayabas
Sakop pa ng Espanya) Kamatayan: Agusto 1, 1944
Maikling Deskripsyon: Unang Presidente ng Pilipinas nuong panahon ng
Commonwealth. Isang magaling na politiko, binabansagan siya sa tawag na “Ang
Emilio F. Aguinaldo Kastila.” Siya ang unang naging Presidente ng Senado.

Ikalawang Republica (Pamahalaan sa Ilam ng mga Hapon)

Jose P. Laurel

Unang Presidente ng Pilipinas

Taon ng Panunungkulan: Hunyo 12, 1898 - Abril 1, 1901


Bise Presidente: Mariano Trias (1899)
Kapanganakan: Marso 22, 1869 Ikatlong Presidente ng Pilipinas
Lugar: Kawit, Cavite
Kamatayan: Pebrero 6, 1964 Taon ng Panunungkulan: Octubre 14, 1943 - Agusto 17, 1945
Maikling Deskripsyon: Presidente ng Unang Republika ng Pilipinas. Isang pinuno na Bise Presidente: Wala
nakipaglaban sa mga Kastila at sa mga Americano para makamit natin ang ating Kapanganakan: Marso 9, 1891
kalayaan Lugar: Tanauan, Batangas
Kamatayan: Nobyembre 6, 1959
Panahon ng Commonwealth (Panahon ng Amerikano) Maikling Deskripsyon: Siya ang Presidente nuong panahon na ang Pilipinas ay nasa
ilalim ng mga Hapon nuong ikalawang digmaang pandaigdig.
Manuel L. Quezon
Sergio S. Osmena Sr.

Ikalawang Presidente ng Pilipinas


Ikaapat na Presidente ng Pilipinas
Taon ng Panunungkulan: Agusto 1, 1944 - Mayo 28, 1946
Bise Presidente: Wala Ikaanim na Presidente ng Pilipinas
Kapanganakan: Setyembre 9, 1878
Lugar: Cebu City, Cebu Taon ng Panunungkulan: Abril 17, 1948 - Disyembre 30, 1953
Kamatayan: Oktubre 19, 1961 Bise Presidente: Fernando Lopez (1949-1953)
Maikling Deskripsyon: Ikalawang Presidente ng Pilipinas noong panahon ng Kapanganakan: Nobyembre 16, 1890
Commonwealth. Siya ang nagtatag ng Partido Nacionalista. Pinakamatanda sa mga Lugar: Vigan, Ilocos Sur
naging presidente ng Pilipinas, sa gulang na 67. Kamatayan: Pebrero 29, 1956
Maikling Deskripsyon: Ikalawang Presidente ng Ikatlong Republika ng Pilipinas.
Ikatlong Republica (Kalayaan sa mga Amerikano) Isang magaling na politiko at abogado, ang isa sa mga nagawa niya ay ang bigyan ng
amnistiya ang mga miyembro ng Hukbalahap.
Manuel A. Roxas
Ramon F. Magsaysay Jr.

Ikalimang Presidente ng Pilipinas


Ikapitong Presidente ng Pilipinas
Taon ng Panunungkulan: Mayo 28, 1946 - Abril 15, 1948
Bise Presidente: Elpidio Quirino (1946-1948) Taon ng Panunungkulan: December 30, 1953 - March 17, 1957 (Died in a airplane
Kapanganakan: Enero 1, 1892 crash)
Lugar: Roxas City, Capiz Bise Presidente: Carlos Garcia (1953-1957)
Kamatayan: Abril 15, 1948 Kapanganakan: August 31, 1907
Maikling Deskripsyon: Ikatlo at huling Presidente ng Pilipinas sa panahon ng Lugar: Iba, Zambales
Commonwealth (Mayo 28 - Hulyo 4 1946) at Unang Presidente ng Ikatlong Kamatayan: March 17, 1957
Republika ng Pilipinas (Hulyo 4, 1946 – Abril 15, 1948). Isang magaling na Maikling Deskripsyon: Ikatlong Presidente ng Ikatlong Republika ng Pilipinas.
abogado at politiko na nanungkulan lamang ng may dalawang taon dahil sa hindi Kinilala dalhil sa matagumpay na pagpuksa sa Hukbalahap, isang kilusang
inaasahang pagkamatay dahil sa atake sa puso. komunista. Idolo ng masa at tagapagtanggol ng kalayaan.

Elpidio R. Quirino Carlos P. Garcia


Ikawalong Presidente ng Pilipinas

Taon ng Panunungkulan: March 23, 1957 - December 30, 1961(Assumed the


remaining term and re-elected)
Bise Presidente: Diosdado Macapagal (1957-1961)
Kapanganakan: November 4, 1896
Lugar: Talibon, Bohol
Kamatayan: June 14, 1971
Maikling Deskripsyon: Ikaapat na Presidente ng Ikatlong Republika ng Pilipinas. Ikasampung Presidente ng Pilipinas
Kilala sa kanyang mga programang pangkabuhayan. Nakipagugnayan sya sa mga
kalapit bansa natin dito sa Asya para sa kalakalan. Taon ng Panunungkulan: December 30, 1965 - February 25, 1986 (The first to win 2
presidential terms)
Bise Presidente: Fernando Lopez (1965-1972), Arturo Tolentino (1986)
Diosdado P. Macapagal
Prime Minister: Prime Minister Cesar E. A. Virata (1981-1986)
Kapanganakan: September 11, 1917
Lugar: Sarrat, Ilocos Norte
Kamatayan: September 28, 1989
Maikling Deskripsyon: Ikaanim at huling Presidente ng Ikatlong Republika ng Pilipinas
(Disyembre 30, 1965- Disyembre 30, 1973) at nagiisang Presidente ng Ikaapat na Republika
ng Pilipinas (Hunyo 30, 1981 - Pebrero 25,1986). Isang abogado at politiko na nanungkulan
ng mahabang panahon sa ilalim ng batas militar, at napababa lamang sa pwesto sa
pamamagitan ng mapayapang rebolusyon.

Ikalimang Republica (Sa ilalim ng Bagong Constitusyon (Ang People’s Power)


Ikasiyam na Presidente ng Pilipinas Corazon C. Aquino
Taon ng Panunungkulan: December 30, 1961 - December 30, 1965
Bise Presidente: Emmanuel N. Pelaez (1961-1965)
Kapanganakan: September 28, 1910
Lugar: Lubao, Pampanga
Kamatayan: April 21, 1997
Maikling Deskripsyon: Ikalimang Presidente ng Ikatlong Republika ng Pilipinas. Isang
magaling na abogado, politiko, at ekonomista, siya ay ipinanganak sa isang mahirap na
pamilya ngunit umangat sa lipunan dahil sa kanyang sipag, tiyaga, at katalinuhan.

Ikaapat na Republica (Batas Militar, Ang Bagong Republica at ang Ikalabingisang Presidente ng Pilipinas
Parliamentaryong Gobyerno)
Taon ng Panunungkulan: February 25, 1986 - June 30, 1992
Ferdinand E. Marcos Bise Presidente: Salvador H. Laurel (1986-1992)
Kapanganakan: January 25, 1933
Lugar: Manila
Kamatayan: Still Living
Maikling Deskripsyon: Unang Presidente ng Ikalimang Republika ng Pilipinas. Siya
ang unang babaeng presidente ng Pilipinas. Minana niya sa kanyang asawa ang
pangunguna sa pagsalungat kay Ferdinand Marcos.
Fidel V. Ramos Gloria Macapagal-Arroyo

Ikalabingdalawang Presidente ng Pilipinas Ikalabingapat na Presidente ng Pilipinas

Taon ng Panunungkulan: June 30, 1992 - June 30, 1998 Taon ng Panunungkulan: January 20, 2001 - Present
Bise Presidente: Joseph Estrada (1992-1998) Bise Presidente: Teofisto Guingona (2001-2004), Noli de Castro (2004-Present)
Kapanganakan: March 18, 1928 Kapanganakan: April 5, 1947
Lugar: Lingayen, Pangasinan Lugar: San Juan, Metro Manila
Kamatayan: Still Living Kamatayan: Still Living
Maikling Deskripsyon: Ikalawang Presidente ng Ikalimang Republika ng Pilipinas. Maikling Deskripsyon: Ikaapat na Presidente ng Ikalimang Republika ng Pilipinas.
Ang kanyang programa ay nakasentro sa tinatawag na ‘Philippine 2000,’ na Siya ay anak ng dating presidente, Diosdado Macapagal, at pangalawang babae na
naglalayong iangat ang Pilipinas sa pagiging industriyang bansa sa taong 2000. naging Pangulo ng Pilipinas sa pamamagitan ng isang mapayapang rebolusyon.

Joseph E. Estrada

Ikalabingtatlong Presidente ng Pilipinas

Taon ng Panunungkulan: June 30, 1998 - January 20, 2001 (Deposed by "People Power")
Bise Presidente: Gloria Macapagal-Arroyo (1998-2001)
Kapanganakan: April 19, 1937
Lugar: Tondo, Manila
Kamatayan: Still Living
Maikling Deskripsyon: Ikatlong Presidente ng Ikalimang Republika ng Pilipinas. Isang aktor
at director sa pelikula na naging politico. Siya ay bumaba sa pwesto dahil sa nawalang tiwala
sa kanya ng publiko matapos na sya ay maparatangan sa salang korapsyon.

You might also like