You are on page 1of 0

1

UNIVERSIDADE DE SO PAULO
Faculdade de Filosofia, Letras e Cicias !u"aas
De#arta"eto de Letras Cl$ssicas e Ver$culas
Pro%ra"a de P&s'(radua)*o e" Literatura +rasileira
O Brasil na Internacional Naturalista
Adequao da esttica, do mtodo e da temtica naturalistas
no romance brasileiro do sculo 19
!AROLDO CERAVOLO SERE,A
-./-
2
UNIVERSIDADE DE SO PAULO
Faculdade de Filosofia, Letras e Cicias !u"aas
De#arta"eto de Letras Cl$ssicas e Ver$culas
Pro%ra"a de P&s'(radua)*o e" Literatura +rasileira
O Brasil na Internacional Naturalista
Adequao da esttica, do mtodo e da temtica naturalistas
no romance brasileiro do sculo 19
!AROLDO CERAVOLO SERE,A
0ese a#resetada ao Pro%ra"a de
P&s'(radua)*o e" Literatura
+rasileira, do de#arta"eto de
Letras Cl$ssicas e Ver$culas da
Faculdade de Filosofia, Letras e
Cicias !u"aas da Ui1ersidade
de S*o Paulo, #ara a o2te)*o do
t3tulo de Doutor e" Letras4
Orietador5 Professor Doutor Valeti" Facioli
-./-
3
Para Joana, Helena e Francisco
4
Agradecimentos
6a"ais teria escrito este tra2al7o caso *o ti1esse ecotrado Valeti"
Facioli, #or acaso, a sala da or%ai8a)*o da Se"aa Euclidiaa e" -..-, e" S*o
6os9 do Rio Pardo :SP;4 L$, ele fe8'"e as #ri"eiras #ro1oca)<es4 Etre u" ci%arro
e outro e etre u"a cutucada e outra a o2ra =ue esta1a l$ #ara ser caoi8ada :era
o cete$rio de #u2lica)*o de Os sertes;, co"e)ou u"a iteressate troca de
o#ii<es e #osi)<es, =ue resulta" a%ora, de8 aos de#ois, este tra2al7o, e" =ue
se%ura"ete 7$ "uitos "9ritos dele e "uitos defeitos "eus4
A #artir desse ecotro casual, #ro1ocado e" 2oa "edida #ela isistcia de
Ro2erto Vetura :#re"atura"ete falecido este u" acidete de carro ao retorar
do ecotro #ara S*o Paulo; #ara =ue eu aco"#a7asse o e1eto #ara o >oral e"
=ue tra2al7a1a, te1e i3cio u"a troca itelectual e u"a a"i8ade =ue trascede" os
li"ites da orieta)*o a este tra2al7o4 U" dia, Valeti" fe8'"e u"a #er%uta5 o =ue
eu dese>a1a estudar u"a e1etual #&s'%radua)*o4 Eu disse =ue era o aturalis"o e,
#assados al%us aos, a=ui est$ o resultado, =ue es#ero sicera"ete estar ? altura
5
das #ro#osi)<es =ue ele "e fe84 Ele 9, de certo "odo, o res#os$1el #ela
a2ra%cia deste tra2al7o, #or=ue *o #er"itiu =ue eu "e restri%isse a u"a o2ra
ou a u" autor, le1ado'"e a e@#adir cada u"a das =uest<es =ue coloc$1a"os #ara
=ue esta tese #udesse, e" al%u"a "edida, =uestioar as leituras "ais cosolidadas
do aturalis"o 2rasileiro4 0i1e #ara "i" =ue estes aos todos isso foi feito co"
tra=uilidade de =ue" sa2ia =ue al%us ca"i7os seria" escol7idos e outros
a2adoados4 Aas =ue al%us deles era" fuda"etais, e so2re estes, Valeti"
te1e a #acicia de 1oltar aos assutos, at9 =ue eu os efretasse4 Auitas das
a1alia)<es a=ui #resetes s*o resultado de 7oras de co1ersa =ue ti1e"os e das
#istas =ue ele "e su%eriu4
6oaa Aoteleoe, al9" de co"#a7eira e" =uest<es itelectuais e #essoais
co"o o s*o a edi)*o de li1ros e a cria)*o dos fil7os !elea e Fracisco, 9 a "el7or
iterlocutora di$ria =ue se #ode i"a%iar #ara discuss<es so2re o s9culo /B4 A
co"2ia)*o =ue fa8 e" seus tra2al7os das =uest<es ecoC"icas co" as culturais,
e1ol1edo "oda e ali"eta)*o, "as recorredo criati1a"ete ? literatura co"o
fote 7ist&rica, a>udou'"e e" "uitos "o"etos e" refle@<es cetrais deste
tra2al7o4
Nas duas 2acas de =ualifica)*o =ue atecedera" a fiali8a)*o deste tra2al7o,
6os9 Leoardo do Nasci"eto, Paulo Frac7etti, Aa Paula Pac7eco e Paulo C9sar
Careiro Lo#es dera" su%est<es 1alios3ssi"as, =ue #rocurei a "edida das "i7as
for)as icor#orar ao tra2al7o4 Nas disci#lias de !9lder (ar"es, Atoio Di"as,
Salete de Al"eida Cara, A#arecida de F$ti"a +ueo, Paulo Aotta e 6os9 Ai%uel
DisiE #ude dese1ol1er al%u"as das "ais i"#ortates =uest<es iclu3das a=ui4
6
Pedro Putoi, Aaria LFcia Ferreira Oli1eira, Aa Paula Ae%iai, Pl3io
6u=ueira S"it7, Euice OstresEG, Vera LFcia A"aral Ferlii, Rodri%o Ricu#ero,
RuG +ra%a, Alie Aoraes Costa +ra%a, Leo#oldo Dai82ort, 0a"ara
(ri%oroHitsc7s, I1Iia Ca"#i%otto A=uio, 6ac=uelie Si7oretto, Fl$1ia +ra%a
Vieira e RosI%ela Ferreira Leite, etre tatos outros #es=uisadores e autores da
Ala"eda, fora" a"i%os =ue esti"ulara" a costru)*o deste tra2al7o4
Dos cole%as de >oralis"o, ca2e" al%us a%radeci"etos i"#ortates4
Aaur3cio Puls, desde os "eus #ri"eiros aos de >oralis"o a Folha de !Paulo,
#er"aece u" iterlocutor #resete, =ue cola2orou co" al%u"as =uest<es
e@tre"a"ete rele1ates esta tese4 Nos Flti"os te"#os, !eitor Ferra8 Aello
#artici#ou de co1ersas =ue fora" ite%radas ao te@to fial4 Aida de1o a%radecer a
Ro2erto Cosso, Aariaa Car1al7o, +reo Alt"a, La"ia Oualalou, Dillia" Aaia e
Aaria 0erra, e" o"e de todos os cole%as de O"era #undi, $ltima %nst&ncia e
amuel4 E1aldo Aocar8el e Lui8 ,ai #er"itira"'"e al%o raro do8e aos atr$s,
e" O 'stado de ! Paulo5 a es#eciali8a)*o a co2ertura liter$ria, u" te"#o e"
=ue a dire)*o de reda)*o da1a #ouca i"#ortIcia ao te"a4 Se" isso, *o teria ido a
S*o 6os9 do Rio Pardo4
Fial"ete, a%rade)o o a#oio =ue se"#re rece2i dos fa"iliares4 Co"o a
fa"3lia 9 "uito %rade "es"o , 1ou citar a=ui a#eas "eu #ai, 6os9 Sere8a,
"i7a "*e, Aaril8a Aoteiro Cera1olo Sere8a, =ue #Cde 1er este #ro>eto co"e)ar,
,9lia !eri%er de Aoraes, Ro=ue Aoteleoe, "eus ir"*os C3t7ia e !eri=ue e
seus co"#a7eiros Di&%ees e (isele, "eus cu7ados 0eresa Aoteleoe e Al2erto
+ertocco, 2e" co"o os so2ri7os Aa +eatri8, Vi3cius, La3s, Aaria e Lu3sa4
7
Resumo
Este tra2al7o #rocura ler o Naturalis"o 2rasileiro co"o #arte i"#ortate de
u" "o1i"eto iteracioal e aalisa al%u"as das ade=ua)<es est9ticas,
te"$ticas e de "9todo #elo =ual #assou4 Cosidera =ue, a #artir do "odelo de
ro"ace e@#eri"etal #ro#osto #or J"ile ,ola, autores co"o Alu3sio
A8e1edo, 6Flio Ri2eiro e Adolfo Ca"i7a, etre outros, escre1era" ro"aces
=ue trasfor"ara" e" "at9ria liter$ria o #rocesso de "oderi8a)*o
ecoC"ica coser1adora do +rasil o fial do s9culo /B, costruido
#ersoa%es e tra"as =ue dei@ara" "arcas "ais #rofudas a literatura
2rasileira do =ue tradicioal"ete 9 reco7ecido4 Ro"aces co"o O cortio,
A carne e (om)*rioulo tocara" e" =uest<es trau"$ticas #ara o #a3s, co"o a
escra1id*o e o cotrole da se@ualidade dos idi13duos, u"a sociedade =ue se
a2ur%uesa1a e" 1$rios setidos, e si%ificara" u"a "oderi8a)*o as letras e
as "etalidades do #a3s4
Abstract
07is HorE atte"#ts to read t7e +ra8ilia Naturalis" as a i"#ortat fact of
t7is iteratioal "o1e"et ad e@a"ies so"e of aest7etic, t7e"atic ad
"et7odolo%ical ad>ust"ets it 7as 2ee #assed i +ra8il4 It cosiders t7at t7e
"odel #ro#osed 2G E"ile ,ola Has ada#ted i +ra8il 2G aut7ors suc7 as
Aluisio A8e1edo, 6ulio Ri2eiro ad Adolfo Ca"i7a, a"o% ot7ers4 07e
o1els Hritte 2G t7ese aut7ors e@#ressed t7e coser1ati1e ecoo"ic
"oderi8atio of +ra8il i t7e late /Bt7 ceturG, 2uildi% c7aracters ad #lots
t7at 7a1e left "arEs i t7e +ra8ilia literature t7at are dee#er t7a is used to
reco%i8e4 No1els liEe O cortio, A carne e (om)*rioulo touc7ed o
trau"atic issues, suc7 as sla1erG ad se@ualitG of idi1iduals, i a
#ro%ressi1elG 2our%eois societG, ad "eat a e@#ressi1e "oderi8atio i
+ra8ilia letters ad "etalities4
8
Resum
Cette t7Kse a lLitetio de lire le Naturalis"e 2r9silie co""e u 9l9"et
i"#ortat dLu "ou1e"et iteratioal et e@a"ie certais des a>uste"ets
est79ti=ues, t79"ati=ues et de la "9t7ode #ar les=uelles le "ou1e"et a #ass9
das lLada#tatio ? r9alit9 du #aGs4 Il esti"e =ue, ? #artir du "odKle du
M ro"a e@#9ri"etal N #ro#os9 #ar J"ile ,ola, des auteurs tels =ue Aluisio
A8e1edo, 6ulio Ri2eiro et Adolfo Ca"i7a, dLetre autres, o 9crit des ro"as
=ui ot trasfor"9 e litt9rature le #rocessus de "oderisatio 9coo"i=ue
coser1atrice du +r9sil das la fi du /BK"e siKcle4 Ils ot costruit des
#ersoa%es et des itri%ues =ui ot laiss9 des traces #rofodes das la
litt9rature 2r9siliee, #lus forts =ue le recou traditioelle"et4 Des
ro"as co""e O cortio, A carne et (om)*rioulo o #ort9 ? la litt9rature des
=uestios trau"atisates #our le #aGs, co""e lLescla1a%e et la se@ualit9 des
idi1idus das ue soci9t9 de #lus e #lus 2our%eoise4 Ils si%ifiet, aussi, ue
"oderisatio das les lettres et les "etalit9s du #aGs4
Palavras-chave
Naturalis"o literatura 2rasileira literatura co"#arada cr3tica liter$ria
ro"ace e@#eri"etal 7ist&ria da literatura4
9
Sumrio
IN0RODUOO
PAR0E I4 A %nternacional +aturalista
CAP4 /4 O aturalis"o 2rasileiro e o iteracioal ,-
CAP4 -4 Aac7ado de Assis e o #ro2le"a do Prealis"o'aturalis"oQ .-
CAP4 R4 O "ostro aturalista5 arrar ou descre1er 9/
PAR0E II4 A re0oluo bur1uesa brasileira
em Alu2sio A3e0edo
CAP4 S4 O fator ecoC"ico e" O cortio a %era)*o da desi%ualdade 1,4
CAP4 T4 O coru5a e a #aralisia #atriarcal 169
PAR0E III4 O cor"o, a 7orma e o romance
CAP4 U4 Se@ualidades fe"iias o aturalis"o 2rasileiro 1/8
CAP4 V4 A carne co"o ro"ace e@#eri"etal ,-1
CAP4 W4 !o"oerotis"o "asculio e" Portu%al e o +rasil ,9,
CONSIDERAOXES FINAIS ,49
+I+LIO(RAFIA ,6.
10
Introduo
Yuado #u2licou #ela #ri"eira 1e8 o esaio PDe corti)o a corti)oQ,
e" /BB/, Atoio Cadido re%istrou =ue a #edreira de +otafo%o =ue #ro1a1el"ete
ser1iu de is#ira)*o #ara Alu3sio A8e1edo cotiua1a sedo e@#lorada a dia"ite
o fial da Rua Aarec7al Nie"eGer4 !o>e, usado os "ecais"os de "a#a di%ital e
de foto%rafias de sat9lite dis#o31eis #ara =ual=uer #essoa a Iteret, 9 #oss31el,
co" al%u" cuidado, o2ser1ar do alto o recorte do "orro =ue o tra2al7o secular
esta #edreira #ro"o1eu4 Se%uido #ela Aarec7al Nie"eGer, dado as costas #ara a
#raia de +otafo%o e ca"i7ado e" dire)*o ? terra, a rua "uda de o"e, #assado
a se c7a"ar Aiistro Raul Ferades, e de#ois fa8 u"a cur1a ? es=uerda4 Nesta
cur1a, ao lado direita da rua, 7$ u" co>uto de #r9dios, co" u"a #iscia4 0odos
esses #r9dios #arece" ter sido costru3dos e" $reas a#ossadas ao "orro #ela a)*o
7u"aa4 Aas *o a#eas isso5 outro "ecais"o, o (oo%le Street VieH, #er"ite
o2ser1ar =ue 7$ u" co>uto de escadas e ra"#as de "adeira icrustadas a roc7a,
e =ue, a#arete"ete, o#er$rios circula" #or l$, u"a i"a%e" feita e" >aeiro de
11
-./.4 A cete$ria a)*o 7u"aa, esse caso, *o foi ca#a8 de aca2ar co" a
for"a)*o %eo%r$fica4 A "aior #arte da roc7a =ue o "udo da literatura teria
co"e)ado a ser e@#lorada #or 6o*o Ro"*o #er"aece "arcado a %eo%rafia de
+otafo%o, u" 2airro e" =ue aida se "istura" 7a2ita)<es #o#ulares das fa1elas do
"orro Sata Aarta co" casar<es eor"es =ue a2ri%a" istitui)<es co"o a
Fuda)*o Casa de Rui +ar2osa e, etre outros es#a)os culturais, u"a %aleria de arte
=ue e@i2e a sua etrada u"a 1aliosa e #esada escultura de a)o de Fra8
Deiss"a4
Assi" co"o a #e7asco do +otafo%o, o aturalis"o 2rasileiro atra1essou
"ais de u" s9culo se" se dei@ar 1ecer #elos ata=ues Pa dia"iteQ #ro"o1idos #or
cr3ticos e istitui)<es da I%re>a Cat&lica ? 6usti)a co"u", #assado #ela Aari7a
e cotado co" o a1al de autores de li1ros did$ticos, todas elas tetara", e"
al%u"a "edida, o2scurecer o aturalis"o do es#a)o liter$rio 2rasileiro4 A e%a)*o
do seu 1alor liter$rio co" ar%u"etos est9ticos, #ol3ticos e so2retudo "orais *o foi
ca#a8, o etato, de reali8ar este #ro>eto de recalca"eto4 E sua iflucia, =ue
"uitas 1e8es *o ousa1a di8er seu o"e, #ode ser lida o ro"ace de 0rita, o
ro"ace're#orta%e" dos aos /BV. e e" autores cote"#orIeos co"o Paulo Lis
e Ferr984
Este tra2al7o co"e)ou co" o o2>eti1o de i1esti%ar, essecial"ete, O
cortio e suas rela)<es co" a 1ida social e #ol3tica do +rasil do fial do s9culo /B4
Era u"a =uest*o =ue #arecia se i"#or, #or=ue, de al%u"a "aeira, setia'"e P"al
re#resetadoQ #elas leituras tradicioais dessa o2ra4 A 2usca #or estudos =ue
desse" cota do "o1i"eto liter$rio do =ual ela se ori%iou, es#ecial"ete o
+rasil, "as *o a#eas, #or9", *o a>udara" a esclarecer o cote@to, ates
12
reafir"ara" o descoforto4 Al%u"as ideias so2re Alu3sio A8e1edo re#etia"'se
e@austi1a"ete, recorredo a ar%u"etos cotradit&rios #ara, o "es"o li1ro,
aceitar =ualidades e re>eit$'la co" a codea)*o "assi1a de todo o "o1i"eto4
Valeti" Facioli, et*o, su%eriu outra #ers#ecti1a5 rea1aliar *o a#eas e" O
cortio os ca"i7os o aturalis"o 2rasileiro ecotrou #ara, ao "es"o te"#o,
ada#tar o "9todo de J"ile ,ola o #a3s e costruir u"a o2ra #eree4 O resultado 9
este tra2al7o, =ue es#ero, e" al%u"a "edida, dar cota deste #ro>eto4
Di1idi esta tese e" trs #artes4 A #ri"eira delas trata de eteder o =ue
si%ificou o aturalis"o 2rasileiro detro do =ue c7a"ei, co" al%u" %rau de
li2erdade, de Piteracioal aturalistaQ, e de co"o o aturalis"o e" si foi
iter#retado #or u"a das "ais ifluetes leituras, a de (Zor%G LuE$cs4 A se%uda
#arte e@#lora co"o dois ro"aces de Alu3sio A8e1edo, O cortio e O coru5a,
e@#ressa" o dile"a da "oderi8a)*o ca#italista de u" #a3s aida #reso ? 7era)a
cultural do siste"a #atriarcal e escra1ocrata4 A terceira #arte #rocura, #or fi", dar
cota de co"o as =uest<es aterior"ete tratadas a #artici#a)*o e" u" #ro>eto
liter$rio iteracioal e a trasfor"a)*o da realidade 2rasileira e" "at9ria liter$ria
se articula" co" a di"es*o do cor#o e da se@ualidade e" ro"aces co"o O
homem, de Alu3sio A8e1edo, A carne, de 6Flio Ri2eiro, O chromo, de !or$cio de
Car1al7o, e (om)*rioulo, de Adolfo Ca"i7a4
A associa)*o co" as Iteracioais Socialistas 9 #ro#osital"ete #ro1ocati1a4
O aturalis"o, tedo u" te@to doutri$rio co"o 2ase, O romance e:"erimental de
;ola, e u" %rade "odelo #r$tico a s9rie dos Rou%ou'Aac=uart, =ue, co" seus
1ite ro"aces, 9 #u2licada durate a e@#as*o do #ro>eto #elo "udo , %a7ou
#ara si o tra2al7o e a "ilitIcia de 1$rios escritores de di1ersos #a3ses a #artir do
13
fial do s9culo /B, etre eles o +rasil4 Esse "odelo de iteracioali8a)*o e de
P#artidari8a)*oQ do discurso liter$rio %uarda se"el7a)a co" o1as for"as de
difus*o de ideias #elo "udo4 Assi" co"o o "o1i"eto o#er$rio, =ue #or "eio de
seus #artidos "ais ou "eos radicais e de seus sidicatos costruiu redes de
for"a)*o de =uadros e de trocas de ifor"a)<es #elo "udo e or%ai8ou as duas
#ri"eiras iteracioais, o aturalis"o re#resetou #ara a literatura u"a
co"2ia)*o de e%a>a"eto u" #ro>eto es#ec3fico e de di$lo%o #er"aete co"
literaturas ui1ersais, tedo seu cetro e" Paris4
Essas caracter3sticas #er"ite" =ue se co"#reeda esse "o1i"eto co" u"a
es#9cie de Piteracioal liter$riaQ, =ue fa8 co" =ue essa e@#as*o do "o1i"eto
se d de "odo "ais or%ai8ado do =ue o ocorrido co" a difus*o do ro"atis"o
#elo Ocidete4 No caso do aturalis"o, *o 7ou1e u"a istitui)*o t*o #eree
=uato fora" as iteracioais socialistas, "as os "odelos de iter1e)*o dos
escritores, #or "eio de arti%os cr3ticos e" >orais e" =ue era" ifluetes,
reali8a)*o de cofercias e or%ai8a)*o de %ru#os de itelectuais do %ru#o das
Soir9es de A9da ? Padaria Es#iritual do aturalis"o cearese , #er"ite"
idetificar u" "9todo de atua)*o #ol3tica e de #roselitis"o a esfera liter$ria4
Aes"o a ru#tura do %ru#o =ue se reuia as Soir9es de A9da, co" o #ani7esto
dos *inco, a#&s ,ola #u2licar A <erra :/WWV;, se d$ #or "eio de u" "9todo
co"u" ? 1ida #ol3tica e ? 1ida liter$ria, ou se>a, u" te@to coleti1o =ue e@#ressa
u"a o#ii*o dissidete4
Por cota da "ulti#licidade de =uest<es =ue aca2ei efretado, ti1e de
recorrer a autores =ue desse" cota de cada u" dos #ro2le"as de =ue fui tratado4
De LuE$cs a Adoro e 6ac=ues RaciKre, #assado #or Foucault, etre outros,
14
#rocurei e1itar =ue este Pecletis"oQ #erdesse o setido5 de al%u"a for"a, creio, 7$
u"a sitoia etre eles, =ue 1ai al9" da iflucia e da refle@*o so2re o
aturalis"o e[ou o realis"o4 E" todos eles 7$ u"a forte #reocu#a)*o co" a
=uest*o da ideolo%ia e de co"o ela se tradu8 a e@#ress*o liter$ria4 Cosiderado
=ue o aturalis"o 9 u" #ro>eto ideol&%ico o setido estrito de ter"o, #or=ue asce
co" a ideia de u" P#artido liter$rioQ, e te" seu te@to'#ro%ra"a, "as ta"29" a
e@#ress*o de u"a ideolo%ia o setido lato do ter"o, essas escol7as "e #arece"
fa8er setido, #or=ue elas #er"itira" a2rir diferetes #ortas e dese1ol1er
diferetes as#ectos do "o1i"eto o +rasil4 No caso "ais radical, ao tratar de O
cortio, a ideia da re1olu)*o 2ur%uesa aalisada #or Floresta Ferades foi
essecial #ara eteder o #a#el da ecoo"ia o dia"is"o do es#a)o, ao #asso =ue
a leitura de (il2erto FreGre o ca#3tulo se%uite, so2re O coru5a, a>udou a eteder
os setidos =ue este ro"ace, t*o #ouco aalisado #ela cr3tica 2rasileira, escodia,
ao e@#ressar o coflito de "etalidades =ue coloca1a e" crise o siste"a #atriarcal e
suas ra38es escra1ocratas4 As o2ras de Floresta e FreGre #ode" ser coflitates e"
"uitos as#ectos e %uardar %rades difere)as de estilo e de #recis*o sociol&%ica,
"as feitas co" as cautelas de1idas, essas leituras *o i"#ede" =ue cada u"a a seu
"odo cola2ore #ara a#rofudar a co"#rees*o da e@#ress*o desse "o"eto t*o
si%ificati1o da 7ist&ria liter$ria e cultural 2rasileira4
As cr3ticas de Aac7ado de Assis, =ue s*o ateriores ? cosolida)*o do
aturalis"o o +rasil, #er"itira" idetificar a #rese)a, o Flti"o =uartel do
s9culo /B, de dois #ro>etos cocorretes o de Aac7ado, =ue foi ca#a8, co"o
"ostra Valeti" Facioli e" =m de7unto estramb>tico, de reali8ar u"a articula)*o
liter$ria "odera co" "at9ria ati%a :escritores co"o LaHrece Stere, \a1ier de
15
Aaistre e "es"o a s$tira "ei#eia de Luciao de So"o8a;, e do aturalis"o, =ue
1ai #rocurar reali8ar essa articula)*o "odera co" a "at9ria o1a5 a #rodu)*o
ciet3fica do fial do s9culo /B4 Se Aac7ado de Assis #Cde re>eitar, assi", u"a
s9rie de cotradi)<es #resetes o discurso aturalista, co"o a aceita)*o e"
se"#re cr3tica de u" discurso ciet3fico carre%ado de #recoceitos raciais e de
%ero, 9 #reciso cosiderar ta"29" =ue o aturalis"o aca2ou #or e@#ressar de
for"a diferete al%u"as =uest<es de ossa sociedade =ue #er"aece" *o
su#eradas4 Al9" disso, seu car$ter o2>eti1o e cote"#orIeo #er"itiu =ue essas
cr3ticas fosse" "ais 2e" co"#reedidas #elos leitores5 o aturalis"o *o foi
a#eas u"a for"a de fa8er literatura, "as ta"29" u" o1o #acto de leitura4
Aida =ue te7a u" car$ter a"#lo, =ue #er"ite rea1aliar as leituras so2re o
aturalis"o co"o u" todo, este tra2al7o #recisou se restri%ir ? a$lise de al%us
ro"aces4 A o#)*o foi #or a=ueles =ue s*o "ais tradicioal"ete citados co"o
e@e"#lares do "o1i"eto, co"o O cortio, O mulato e A carne, e #or al%u"as
o2ras =ue #assara" #or i"#ortates releituras os Flti"os aos, co"o (om)*rioulo
e O chromo4
Nos ca#3tulos fiais, #rocurei "ostrar co"o a te"$tica do cor#o e da
se@ualidade, =ue ser1iu de "oti1o #ara a re>ei)*o e" 2loco do "o1i"eto #ela
fra)*o "ais coser1adora e "oralista da cr3tica, tal1e8 se>a u" dos #rici#ais
"oti1os cote"#orIeos #ara u" reecotro "ais li1re co" a literatura aturalista4
O =ue ates #odia ser classificado co"o esca2roso foi, e os estudos "ais recetes
de al%us dos ro"aces tratados "ostra" isso, resultado de u"a ousadia e de u"
ad"ir$1el dese>o de tratar do #roi2ido4 Parte do =ue ocorria esta cora%e"
aturalista era a afir"a)*o de o1as for"as de cotrole social, "as, #or outro lado,
16
7a1ia ta"29" u" reco7eci"eto da di1ersidade e da 7u"aidade e" #ersoa%es
=ue #assaria" 2oa #arte do s9culo -. esti%"ati8ados, co"o os 7o"osse@uais e as
#rostitutas4 Al9" disso, as leituras recetes de o2ras co"o O homem "ostra" a
sesi2ilidade de autores co"o Alu3sio o trato de te"as delicados e caros ? cicia
do s9culo /B, co"o a =uest*o da 7isteria fe"iia4 Lo%e de a#eas afir"ar o #oder
"9dico, Alu3sio costruiu u" ro"ace e" =ue o car$ter i=uestio$1el do sa2er
ciet3fico 9, o "3i"o, relati1i8ado e #osto etre #arteses e =ue ateci#ou
al%u"as das coclus<es da #sica$lise freudiaa4
O #redo"3io #ositi1ista o es#a)o cultural 2rasileiro, iclusi1e a cr3tica
liter$ria, aida =ue ecoe os ro"aces aturalistas, *o co=uistou #lea"ete seus
autores4 Aes"o u" "eio e" =ue a cicia era fr$%il, e #ortato a ideolo%ia da
cicia #odia a1a)ar co" "eos resistcia, esses autores *o adotara" o
#ositi1is"o co" u"a f9 ce%a ou #aaceia4 0a"29" fora" ca#a8es de iiciar, co"o
seu esfor)o de a11iornamento, o #rocesso de Pdes"ota%e" da #essoa 7u"aa e do
LretratoL idi1idualQ
/
=ue resultaria o ro"ace "odero4
Al%u"as =uest<es =ue %ostaria de ter tratado, o etato, aca2ei *o
dese1ol1edo4 A #ri"eira delas 9 =ue a releitura das o2ras "ais tradicioal"ete
associadas ao aturalis"o dei@ou de fora a$lises i"#ortates, co"o o si%ificado
do re%ioalis"o o aturalis"o 2rasileiro, o =ue sus#eito ser u"a c7a1e i"#ortate
#ara co"#reeder "el7or o feC"eo do Ro"ace de 0rita4 0al #ers#ecti1a "e
o2ri%aria a aalisar o2ras co"o A 7ome, de Rodolfo 0e&filo, e ?ona @uidinha do
Poo, de Aauel de Oli1eira Pai1a, etre outros4 0a"29" ficara" de fora desta tese
releituras de ro"aces tradicioal"ete cosiderados "eores, co"o Flor de
/
Aatol Rosefeld, PRefle@<es so2re o ro"ace "oderoQ, #4 WU, e" <e:toA*onte:to %4 S*o Paulo5
Pers#ecti1a, /BBU4
17
an1ue, de Valeti" Aa%al7*es, O marido da adBltera, de LFcio de Aedo)a, e
H>s"ede, de Pardal Aallet, etre outros4 S*o o"es =ue fora" i"#ortates a
cosolida)*o do aturalis"o 2rasileiro #or sua "ilitIcia os >orais da 9#oca e
=ue, e" al%u" "o"eto, de1e" ser rea1aliados #ara =ue #ossa" fi%urar a 7ist&ria
do "o1i"eto =ue" sa2e co" o1as co"#rees<es, se lidos co" u"a dese>$1el
li2erdade4

Nas i"a%es aci"a, a Rua Aiistro Raul Ferades, cotiua)*o da
Rua Aarec7al Nie"eGer, e" +otafo%o, o Rio de 6aeiro4
18
Pic7a)*o ifor"a =ue o terreo est$ sub 5udice] o detal7e, fora de
foco, "ac7as a8uis =ue, a#arete"ete, s*o o#er$rios tra2al7ado a
ecosta4 Fote das i"a%es5 (oo%le Aa#s, CNES[S#ot I"a%es,
Di%ital (lo2e, (eoEGe, -./- :"a#as; e (oo%le Street VieH, >a4-./.
:fotos a #artir do solo;4 Cosulta e" -4>ul4-./-4
HHH4%oo%le4co"["a#s4
19
PAR! "
A internacional naturalista
20
"# O naturalismo brasileiro
e o internacional
No i3cio do osso tra2al7o, os de#ara"os co" a fra%ilidade da
2i2lio%rafia so2re o aturalis"o 2rasileiro4 Era" raras as o2ras =ue trata1a" de
for"a a"#la o "o1i"eto liter$rio =ue #reted3a"os estudar, tato a a$lise de
=uest<es for"ais =uato a 7istorici8a)*o do "o1i"eto, co" al%u"as e@ce)<es,
etre as =uais se destaca O naturalismo no (rasil
/
, de Nelso DerecE Sodr94
A#esar disso, #ode'se di8er =ue 7$ u" discurso "ais ou "eos cosolidado so2re o
"o1i"eto, =ue se re1ela as 7ist&rias da literatura 2rasileira e e" outros li1ros de
s3tese, assi" co"o a >$ citada o2ra de DerecE Sodr94 Esse discurso #ode 1ariar
o to", "as sua "Fsica te" acordes =ue se re#ete", ide#edete do rit"o
escol7ido #elo autor5 e" li7as %erais, #ode'se di8er =ue a cr3tica 2rasileira trata o
ro"ace aturalista #rodu8ido o #a3s co"o u"a tras#osi)*o "ais ou "eos direta
e acr3tica, "as se"#re atrasada do "9todo liter$rio de J"ile ,ola, e co"o resultado
/
Nelso DerecE Sodr94 O naturalismo no (rasil4 Rio de 6aeiro5 Ci1ili8a)*o +rasileira, /BUT4
21
da iflucia de u"a #arte da o2ra de E)a de Yueir&s, e" es#ecial dos ro"aces O
crime do "adre Amaro e O "rimo (as2lio e, e1etual"ete, Os maias4
Essa leitura sofreria sua "ais i"#ortate ifle@*o a #artir dos aos /BV.,
=uado te" i3cio a #ol"ica e" toro de O cortio etre Affoso Ro"ao de
SatLAa, =ue 2usca a#licar o "9todo estruturalista a leitura de ro"aces
2rasileiros
-
, e Atoio Cadido, =ue a#ostou a dial9tica #ara res#oder ao autor de
Anlise estrutural de romances brasileiros4 A dis#uta etre as leituras de SatLAa
e Cadido resulta, e" /BB/, a #u2lica)*o, #or Cadido, do te@to PDe corti)o a
corti)oQ
R
a re1ista +o0os 'studos, do Ce2ra# :Cetro +rasileiro de A$lise e
Plae>a"eto;, #osterior"ete icor#orado ao li1ro O discurso e a cidade
S
, =ue
a2re es#a)o #ara u"a rea1alia)*o da o2ra "ais lida do aturalis"o 2rasileiro4
Cadido fa8 u"a leitura co"#arada de O cortio co" CDAssomoir de, J"ile ,ola,
#ara idetificar =ualidades #resetes a o2ra de Alu3sio =ue *o #ode" ser
ecotradas, co" a "es"a for)a, u" ro"ace fudador do "o1i"eto e cetral
o #rocesso de iteracioali8a)*o do aturalis"o #ara al9" do territ&rio fracs4
Ao lo%o de #ratica"ete todo o s9culo -., #ortato, o aturalis"o 2rasileiro
foi lido =uase se"#re co"o u"a literatura "eor, calcada e" #recoceitos e
utili8adora de u"a f&r"ula i"#ortada e iade=uada ? realidade acioal, cu>o
sucesso duradouro etre os leitores se e@#lica e" 2oa "edida #elo teor se@ual
e@#l3cito de "uitas arrati1as, >ustificati1a a#licada es#ecial"ete os casos de O
cortio, de Alu3sio A8e1edo, e A carne, de 6Flio Ri2eiro, as o2ras "ais #o#ulares4
-
Affoso Ro"ao de SatLAa, Anlise estrutural de romances brasileiros, #4 WW'/.U4 S*o Paulo5
^tica, /BB.4
R
Atoio Cadido4 PDe Corti)o a Corti)oQ4 Re1ista +o0os estudos, _ R.4 S*o Paulo5 Ce2ra#,
/BB/4
S
Atoio Cadido4 O discurso e a cidade! S*o Paulo[Rio de 6aeiro5 Duas Cidades[Ouro so2re
A8ul, -..S4
22
Essa ideia de si"#les tras#osi)*o acr3tica do aturalis"o o +rasil 9, de#ededo
da ite)*o e das #osi)<es de =ue" escre1e, ora refor)ada, redu8ido o 1alor da
#rodu)*o 2rasileira co"o u" si"#les decal=ue do ori%ial, ora su2stitu3da #ela
su%est*o de =ualidade de u"a Pc&#ia i"#erfeitaQ, #ara e@#licar o iteresse #or
o2ras cu>o 1alor s& #ode ser co"#reedido =uado se acredita ter 7a1ido u"a
su#era)*o *o cosciete dos P"ales de ori%e"Q da escola ori%ial4 Para re2ai@ar a
escola, =uei@a'se da ite)*o de co#iar o "odelo fracs4 Para elo%i$'la, defede'se
=ue a c&#ia foi torta4 0rata'se de u" Pelo%ioQ =ue #ode ser ra#ida"ete "ai#ulado
e %a7ar u" sial i1ertido4 Ou se>a, o ro"ace aturalista 2rasileiro e" se"#re 9
u"a Pc&#ia ser1ilQ, "as 9, de u"a for"a ou de outra, se"#re Pc&#iaQ, cu>a
ori%ialidade s& #ode ad1ir da ica#acidade de o escritor a#licar u"a outra
sociedade os dita"es da escola fracesa4 Di1ersas 7ist&rias da literatura 2rasileira
re#ete" essa toada, co" al%u"as 1aria)<es,
T
de tal "odo =ue, co"o o2ser1ou Flora
S`sseEid e" <al (rasil, qual romanceE, Pa refercia ao "odelo estra%eiroQ
torou'se u"a "arca do aturalis"o 2rasileiro e de sua cr3tica, Pco"o se at9 #ara
criticar o te@to latio'a"ericao se ti1esse =ue #edir u"a 2)*o euro#eiaQ5 a
#reocu#a)*o co" o referete euro#eu fica "aior do =ue Pco" o #r&#rio siste"a
itelectual =ue acol7e o aturalis"o fracsQ
U
4
DerecE Sodr9 c7e%a a es#el7ar o discurso da c&#ia a #r&#ria estrutura de
seu tra2al7o5 os #ri"eiros ca#3tulos do li1ro O +aturalismo no (rasil, efati8a a
filia)*o, #ara, os fiais, destacar o =ue se#ara a #rodu)*o 2rasileira da fracesa4 O
#ri"eiro ca#3tulo 9 dedicado ao aturalis"o fracs, co" es#ecial ate)*o #ara a
T
Cf4, #or e@e"#lo, as 7ist&rias da literatura 2rasileira de LFcia Ai%uel'Pereira, Alfredo +osi,
Luciaa Ste%ao Picc7io e Roald de Car1al7o, etre outros4
U
Flora SusseEid, <al (rasil, qual romanceE Rio de 6aeiro5 Ac7ia"9, /BWS, #4 TU4
23
o2ra de J"ile ,ola4 O se%udo 1olta'se #ara o aturalis"o e" Portu%al, tedo E)a
co"o fi%ura cetral, desde o "o"eto e" =ue #artici#a das afa"adas Cofercias
do Cassio, e" /WV/, e" =ue to"a" #arte outros o"es =ue "arcaria" a cultura
#ortu%uesa o fial do s9culo /B, co"o 0e&filo +ra%a, Atero de Yuetal e Oli1eira
Aartis4 Sito"atica"ete, o terceiro ca#3tulo 9 dedicado a#eas a E)a4 Ao fi"
dele, "ais da "etade da o2ra est$ coclu3da e "uito #ouco se falou dos autores
2rasileiros4 O =uarto ca#3tulo 9 ititulado PE)a e o aturalis"o o +rasilQ e a#eas
o Flti"o, ates das coclus<es, te" co"o foco o Paturalis"o o +rasilQ, o t3tulo do
1olu"e4 Ou se>a, co" al%u" ri%or adicioal, #oder3a"os e@cluir o tra2al7o de
DerecE Sodr9 do =uadro de o2ras %erais =ue trata" da e@#ress*o aturalista o
#a3s, desde =ue *o se aceite u"a de suas #re"issas, a de =ue a #rodu)*o aturalista
local seria a#eas u" refle@o =uase direto, aida =ue i"#erfeito, de #ro>etos
i"a%iados e reali8ados a Fra)a e e" Portu%al4
O 7istoriador e cr3tico liter$rio 2rasileiro 1alora e%ati1a"ete o aturalis"o
e" si4 Desde o #ric3#io cosidera o ro"ace aturalista a e@#ress*o da
Pdecadcia 2ur%uesaQ
V
a Euro#a4 E, a sua o#ii*o, ,ola e seus cole%as escritores
*o cose%uira" ultra#assar o es=ue"atis"o e o dese>o de re#rodu8ir a 1ida, e"
1e8 de e@#lic$'la ou se>a, *o alca)ara" o estatuto de Po2ra de arteQ, tal co"o a
defie4
W
A ori%e" do #ro2le"a *o est$, #ro#ria"ete, a falta de taleto dos
escritores 2rasileiros4 Se P*o 2asta re#rodu8ir o 7orr31el] 9 #reciso ta"29"
e@#lic$'loQ, DerecE Sodr9 cocluir$ =ue, Pora, isso 9 =ue a circustIcia 7ist&rica
*o #er"itia ao aturalis"oQ ou se>a, a=uele "o"eto do dese1ol1i"eto do
ca#italis"o, a Euro#a ou o +rasil, a #ers#ecti1a adotada #or Sodr9, *o era
V
Nelso DerecE Sodr9, o#4 cit4, #4 /W4
W
Nelso DerecE Sodr9, o#4 cit4, #4 RW4
24
#ro#3cio a u"a cr3tica =ue, #or "eio da literatura, desudasse o #rocesso 7ist&rico4
0al i"#ossi2ilidade, fial"ete, e@#licaria o r$#ido es%ota"eto do aturalis"o,
es#ecial"ete e" sua P$rea ori%i$riaQ4
B
Etre os cr3ticos do aturalis"o, ta"29" 9 co"u" =ue o elo%io a u" escritor
da escola 1e7a aco"#a7ado da afir"a)*o de =ue ele 9, a 1erdade, u" PrealistaQ
ou de =ue *o se%uiu ? risca o "9todo =ue e" tese adotou e o i1erso, di%a'se,
ta"29" ocorre, ou se>a, a reclassifica)*o de u" escritor realista co"o sedo, a
1erdade, u" aturalista, #ara di"iuir o 1alor de sua cria)*o4 Ve8 ou outra, sur%e"
al%u"as #ala1ras etusias"adas, se%uidas #or es#9cies de P#edidos de descul#asQ
#ela 1alora)*o #ositi1a de u" estilo, u" trec7o, u"a escol7a, u"a descri)*o, u"
ce$rio P#itadoQ co" taleto de artista4 Aida citado DerecE So2r9, sua
a1alia)*o de E)a de Yueir&s #ode ser cosiderada #aradi%"$tica4 Sodr9 e@clui E)a
do =uadro de Paturalistas ortodo@osQ, e o "oti1o #ara tal e@clus*o s*o suas
=ualidades5
Ea no foi um fisiologista, no sentido de tentar expliar suas personagens
pelas teorias ient!fias" #$edeeu antes aos ensinamentos de %aine& suas
personagens no se expliam pela 'ereditariedade, mas pelo meio" #ra, o
naturalismo $rasileiro apresenta, no redu(ido aer)o *ue 'egou a onstituir,
muito mais o$edi+nia ao ientifiismo do *ue a outra oisa" ,*ui, os
ensinamentos de %aine, na fio, resultaram *uase nulos- os de .ola,
importantes"
10
Na "es"a o2ra, o autor cair$ e" e1idete cotradi)*o4 Ao aalisar O cortio,
DerecE Sodr9 cosidera o li1ro Pdeso, tr$%ico, #o1oado de ceas #o#ulares
e@ata"ete a#a7adas, retratado a 1ida co"u" a ca#ital do #a3s, co"
B
Nelso DerecE Sodr9, o#4 cit4, #4 RB4
/.
Nelso DerecE Sodr9, o#4 cit4, #4 U/4
25
fidelidadeQ, de "odo =ue, #or si s&, Psal1aria do es=ueci"eto e, "ais do =ue isso,
"arcaria a i"#ortIcia do aturalis"o 2rasileiroQ
//
4 DerecE Sodr9 ta"29" o situa
co"o P%rade li1roQ, e@#ress*o "$@i"a do au%e do "o1i"eto, >usta"ete a=uele
e" =ue os ro"aces P*o se afir"ara" #elo es=ueci"eto dos cIoes da escola,
"as #elo res#eito a esses cIoesQ
/-
4 Ou se>a, esta #assa%e", o cr3tico, a#esar de
#referir 0aie, elo%ia a fidelidade a ,ola #ara, e" outros "o"etos, essa
fidelidade ser 1ista co"o e%ati1a, *o #or ,ola ser u" "odelo rui", "as #or=ue
as codi)<es 2rasileiras seria" outras da=uelas o2ser1adas #elo ro"acista fracs5
#ra, por *ue o naturalismo foi importante em outras literaturas e, entre n/s,
no te)e papel de rele)o, no marou 0poa, no fiou representado por
ria1es de )alor destaado2
13


DerecE Sodr9 acredita =ue o aturalis"o euro#eu foi u"a "aifesta)*o
ade=uada ao Fcleo cetral da cocetra)*o ca#italista, e=uato o +rasil *o
#assaria de u"a tetati1a de re#rodu)*o u" "o"eto iade=uado do
dese1ol1i"eto 7ist&rico4 Co"o a Fra)a 1i1ia u"a fase su#erior do
dese1ol1i"eto ca#italista, 9 atural, #ara ele, =ue l$ o aturalis"o fi8esse "ais
setido =ue a=ui4 No +rasil, seria al%o "eor e, so2retudo, fora do te"#o o
etato, #arado@al"ete, ele #arece 1alorar Alu3sio A8e1edo "ais #ositi1a"ete do
=ue J"ile ,ola4 Da3 o car$ter dF2io de sua a$lise, #resa a u"a ideia de 7ist&ria e"
eta#as, =ue fica este 1ai19", se" cocluir co"o al%o =ue *o dei@ou "arcas a
literatura 2rasileira resultou u"a o2ra t*o rele1ate e t*o "arcate co"o O
cortio4
//
Nelso DerecE Sodr9, o#4 cit4, #4 /WB4
/-
Nelso DerecE Sodr9, o#4 cit4, #4 /WW4
/R
Nelso DerecE Sodr9, o#4 cit4, #4 --T4
26
Atoio Cadido, e" PDe corti)o a corti)oQ, se" citar DerecE, resol1e a
=uest*o adotado u"a #ers#ecti1a diferete4 Co"o assiala o autor, e rele"2ra
Ro2erto Sc7Har8, o te@to PAde=ua)*o acioal e ori%ialidade cr3ticaQ
/S
, Cadido
2usca, esse estudo, discutir u" #ro2le"a de filia)*o de te@tos e de fidelidade a
cote@tos
/T
4 Essa #reocu#a)*o sur%e a d9cada de /BV. e #ercorre,
croolo%ica"ete, u" ca"i7o o#osto ao da asserti1a de Sc7Har85 a #ri"eira
1ers*o da refle@*o de Cadido, de /BVS, 2usca discutir, so2retudo, a fidelidade ao
cote@to] a #u2licada a re1ista +o0os 'studos, a terceira 1ers*o, icor#orada co"
al%u"as "odifica)<es o li1ro O discurso e a cidade
/U
, o #ro2le"a da filia)*o4 O
=ue ue essas trs 1ers<es do esaio de Cadido 9 a discuss*o =ue #assa Pdo te@to
#ara a sociedade e[ou da sociedade #ara o te@toQ, co"o siteti8a o autor >$ a
se%uda 1ers*o, PLiteratura'Sociolo%ia5 a a$lise de O cortio de Aluisio
A8e1edoQ
/V
4
Cadido #assou a de2ater o ro"ace de Alu3sio A8e1edo a#&s a #u2lica)*o,
e" /BVR, #or Affoso Ro"ao de SatLAa, do li1ro ititulado Anlise estrutural
de romances brasileiros, resultado de sua e@#ericia co"o #rofessor ui1ersit$rio
=ue itrodu8ia "9todos de a$lise estruturalistas4 U" dos ro"aces estudados 9
>usta"ete O cortio4 SataAa iicia seu te@to o"eado as cicias =ue
#autara" #rioritaria"ete o tra2al7o de Alu3sio5 a ter"odiI"ica e a 2iolo%ia4 E"
se%uida, "uito ra#ida"ete, o te@to a#ota a o2ra Po re19r2ero de leis e #ric3#ios
/S
E" Ro2erto Sc7Har8, equFncias brasileiras4 S*o Paulo5 Co"#a7ia das Letras, /BBB4
/T
Utili8o, a=ui, 2oa #arte do tra2al7o POs ca"i7os da cr3ticaQ, =ue escre1i e" cola2ora)*o co"
NacG Lo#es bu% #ara a disci#lia PAodos do Realis"oQ, da #rofessora Salete de Al"eida Cara4
O tra2al7o foi #u2licado a re1ista 'cos, _ /, #4 VB'W-4 C$ceres5 Editora Ue"at, -..V4
/U
Nessa discuss*o, utili8o, as cita)<es de Cadido, a 1ers*o #u2licada a re1ista +o0os estudos,
e@ceto =uado idicado!
/V
Atoio Cadido, a re1ista Prtica de inter"retao te:tual, s9rie Letras e Artes, cadero -W,
PUC, Rio de 6aeiro, /BVU4
27
for"ulados #or Aedell, DarHi, !u@leG, S#ecer e u"a s9rie de outros
#esadores rastreados o li1ro Historia G 7iloso72a de la ciencia
/W
#ara "ostrar os
focos de Pideias estruturadorasQ da 1ida o s9culo #assado a ci1ili8a)*o ocidetal,
ifor"a)*o =ue ser$ a 2ase das o2ser1a)<es de SataAa so2re o ro"ace4
SataAa dir$ aida a itrodu)*o do te@to =ue PO cortio se idetifica co"o u"a
arrati1a de estrutura si"#les co"#ro"issado co" ele"etos e@teriores ao seu
te@to, aida =ue o euciado sua #rodu)*o o colo=ue do lado da cotraideolo%ia,
u"a 1e8 =ue deucia o c&di%o social 1i%ete criticado o es#a)o da ideolo%ia
do"iateQ
/B
4 O cr3tico idetifica, et*o, #ares 2i$rios =ue estruturaria" a
co"#osi)*o da o2ra5 te"os o co>uto /, o corti)o S*o Ro"*o, =ue estaria o 31el
da ature8a e do istito, da si"#licidade, da 7ori8otalidade e da 1iolcia, =ue se
cotra#<e ao co>uto -, da casa do Airada, es#a)o do co"#le@o, do racioal, da
1erticalidade, da cultura e, #or fi", da troca4 P0oda a "o1i"eta)*o de Ro"*o, #or
e@e"#lo, 9 #ara sair do solo #ura"ete 2iol&%ico e istiti1o e" =ue se a%ita o
corti)o e etrar u"a or%ai8a)*o social re%ida #or u" siste"a >ur3dico e #ol3tico
re#resetati1o da CulturaQ
-.
4 Esse "odelo 2i$rio ser$ desdo2rado #ara outras
o#osi)<es, co"o as =ue SatLAa locali8a etre so2eraia e escra1id*o, etre
"asculio e fe"iio e etre 2racos e e%ros4
E" /BVS, Cadido res#odeu ? leitura de SataAa co" u" arti%o =ue,
desde o t3tulo, 2usca su#erar o "9todo estruturalista #or "eio do "9todo dial9tico5
PA #assa%e" do dois ao trs :cotri2ui)*o #ara o estudo das "edia)<es liter$rias;Q,
#u2licado a He0ista de Hist>ria :_ /..;4 Cadido =uestioa as or%ai8a)<es duais
/W
L4D4!4 !ull, Historia G 7iloso72a de la ciencia4 +arceloa5 Edicioes Ariel, /BU/, #4 R-W4
/B
Affoso Ro"ao de SatLAa, o#4 cit4, #4 WW4
-.
Affoso Ro"ao de SatLAa, o#4 cit4, #4 WB4
28
su%eridas #or SatLAa4 Essa cr3tica 9 a"#liada u"a se%uda 1ers*o do te@to,
a#resetada #or Cadido o II Ecotro Nacioal de Professores de Literatura,
or%ai8ado #or SatLAa a PUC'R6 :essa 1ers*o 9 #u2licada os caderos do
ecotro, e" /BVU;4 Cadido cosidera irrele1ates, o ui1erso do li1ro, os #ares
1ente do bairro @ 1ente de outros bairros] 1ente do bairro @ 1ente do centro] adulto
@ criana] #ouco rele1ate homem @ mulher e rele1ates os dois Flti"os, brasileiro
@ "ortu1uFs e branco @ Ide corJ4 Aas, "es"o =uado eles s*o rele1ates, Cadido
resiste ao =ue cosidera ser u"a si"#lifica)*o do "9todo estruturalista e
ar%u"eta, #or e@e"#lo5 PE" ter"os de cor, 1erifica'se =ue o so2rado, sal1o
al%u" ser1idor, s& 7$ 2racos] e=uato o corti)o 7$ 2racos, "esti)os e e%ros,
"ostrado =ue o %ru#o #o2re 9 "ais co"#le@o e di1ersificado4Q

Cadido ca"i7a,
assi", #ara a 2usca de u"a o1a iter#reta)*o da o2ra, =ue 1iria a se cosolidar
a#eas o i3cio dos aos /BB., o esaio #u2licada a re1ista +o0os 'studos4
-/

E" PDe corti)o a corti)oQ, Cadido #ro#<e'se a de2ater Po #ro2le"a da
filia)*o de te@tosQ recu#erado "uitas das refle@<es ori%iadas a #ol"ica co"
Ro"ao de SatLAa4 Ele a2adoa, o etato, a dis#uta co" o "9todo
estruturalista #ara reali8ar u"a leitura co"#arada de CDAssomoir e de O cortio e"
=ue s*o aalisadas as realidades fracesa e 2rasileira e as ideolo%ias e" >o%o os
dois cote@tos, recriados #or ,ola e #or Alu3sio a for"a de fic)*o4 Esses ro"aces
se associa" *o a#eas #ela filia)*o de Alu3sio ao #ro>eto aturalista, "as ta"29"
#or=ue seus etrec7os t" e" co"u" a te"$tica da e@#lora)*o do tra2al7o ur2ao
-/
Ro"ao de SatLaa #u2lica, aida os aos /BV., u"a Ptr9#licaQ, u" arti%o c7a"ado
PCurti)*o5 O Corti)o do "estre Cadido e o "eu :icor#orado ao li1ro Kue 7a3er de '3ra PoundE,
Rio de 6aeiro5 I"a%o, -..R;, e" =ue re2ate as cosidera)<es de Cadido, reafir"ado a esscia
de suas cosidera)<es e #reec7edo al%u"as lacuas dei@adas #or seu #ri"eiro esaio4 Na 1ers*o
fial do te@to #u2licado a +o0os estudos e as suas edi)<es e" li1ro, Cadido *o se refere ?
#ol"ica co" Ro"ao de SatLAa, =ue *o c7e%a a ser citado o esaio4
29
e a "ercatili8a)*o do es#a)o f3sico, e" #articular da 7a2ita)*o4 PDo corti)o
#arisiese ao corti)o carioca :Lflu"ieseL o te"#o de Alu3sio;, 1ai u"a correte
=ue #ode a>udar a a$lise co1eiete da o2ra, 1ista ao "es"o te"#o co"o
li2erdade e de#edciaQ, escre1e Cadido4
Cadido 2usca a filia)*o *o #ara a#otar o "ais &21io, ou se>a, as
a#ro#ria)<es =ue o autor 2rasileiro #oderia fa8er de#ois de ler CDAssomoir4 O
"9todo #er"ite 1islu"2rar o o#osto, ou se>a, a#otar co"o o2ras =ue est*o
iti"a"ete li%adas o o2>eto :a 1ida dos #o2res; e a tradi)*o liter$ria :aturalista;
#ode" %uardar %rades difereciais est9ticos, resultado de o#)<es feitas #or u"
autor =ue *o #oderia" e" "es"o ser i"a%iadas, dado o cote@to diferete, #or
outro4 Assi", Cadido reco7ece a filia)*o de Alu3sio a ,ola, "as 2usca a#otar as
fotes das ori%ialidades e es#ecificidades de Alu3sio, o =ue l7e #er"ite di8er =ue o
te@to de O cortio 9 Pse%udo a "edida e" =ue 1 o "eio co" letes to"adas de
e"#r9sti"o$ "as #ri"eiro a "edida e" =ue filtra o "eioQ4 O ro"ace 2rasileiro se
destacaria a #rodu)*o de Alu3sio >usta"ete #or reali8ar esse ecotro feli8 de dois
#rocedi"etos4 0rata'se de u" e@e"#lo de Pco"#ati2ilidade te@tualQ e de
Pico"#ati2ilidade cote@tualQ4 Para o cr3tico, co"o o corti)o de ,ola e sua
P7ero3aQ (er1aise s*o a#resetados u" outro "o"eto de dese1ol1i"eto do
ca#italis"o, o escritor fracs aca2a *o #odedo torar "ais e@#l3cito e
literaria"ete eficiete u" dos as#ectos cetrais =ue Alu3sio e@er%a e e@#lora co"
sucesso artistica"ete4
Ou se>a, a leitura de DerecE Sodr9, aida =ue *o citada direta"ete, 9 #osta
de #ota'ca2e)a5 ao utili8ar'se do "9todo aturalista, e" =ue a realidade a ser
a#reedida #ela literatura 9 u" co"#oete *o a#eas sociol&%ico, "as ta"29"
30
for"al do ro"ace, o PatrasoQ 2rasileiro, e" 1e8 de ser u" #ro2le"a, trasfor"a'se
u"a solu)*o4 De for"a tal1e8 "ais co"#leta, #oder3a"os di8er, a 1erdade, =ue o
"o"eto do ca#italis"o 2rasileiro, "ais =ue seu atraso e" rela)*o ao fracs :e,
#or outra 1ia, seu a1a)o e" rela)*o ao #ortu%us, co"o tratarei u" dos ca#3tulos
da tese, u"a a$lise co"#arada dos ro"aces O baro de Ca0os e de (om)
*rioulo;, 9 es#ecial"ete fecudo #ara a leitura =ue Alu3sio #Cde fa8er4 No +rasil,
e@#lica Cadido, Alu3sio A8e1edo #Cde associar ? 1ida do tra2al7ador a #rese)a
direta do e@#lorador ecoC"ico, 6o*o Ro"*o4 Essa e@#lora)*o do es#a)o co"o
for"a de re#rodu8ir o ca#ital e e@#lorar a for)a de tra2al7o, o li1ro de J"ile ,ola,
Pa#arece 1a%a"ete so2 a for"a do se7orio co2rado alu%u9is os "o"etos
dif3ceisQ] >$ o corti)o de Alu3sio, esse #rocesso Pse tora o ei@o da arrati1aQ4
Co"o #retedo "ostrar adiate, Alu3sio #arece ter feito da ecoo"ia o ei@o cetral
do ro"ace, e "es"o esse detal7e, de e1olu)*o e %a7o de co"#le@idade a
e@#lora)*o da 7a2ita)*o #o#ular, 9 a#resetado a o2ra5 co" o sur%i"eto do
corti)o cocorrete PCa2e)a'de'%atoQ, 7$ u" o1o P6o*o Ro"*oQ, "as *o 9 "ais
ele o ca#italista a cuidar do e%&cio5 PFi%ura1a co"o seu doo u" #ortu%us =ue
ta"29" ti7a 1eda, "as o le%3ti"o #ro#riet$rio era u" a2astado cosel7eiro,
7o"e" de %ra1ata la1ada, a =ue" *o co1i7a, #or decoro social, a#arecer e"
se"el7ate %ero de es#ecula)<esQ
--
4
Desta for"a, Cadido 1olta ao te"a da rela)*o da o2ra co" o cote@to
7ist&rico tal1e8 "ais a#ro#riada"ete ideol&%ico =ue circuda a cria)*o de O
cortio4 +usca o dito P#ara #ortu%us, e%ro e 2urro, trs #s5 #*o #ara co"er,
#ao #ara 1estir, #au #ara tra2al7arQ, 2astate #o#ular o te"#o de A8e1edo, a
--
Alu3sio A8e1edo, Fico com"leta, 1ol4 -, #4 TTW4 Rio de 6aeiro5 No1a A%uilar, -..T4
31
costru)*o "etal =ue d$ *o s& PcoteFdoQ ao ro"ace, "as ta"29" #artici#a da
costru)*o de sua for"a4 Para Cadido, o dito 1isa oculta"ete defiir u"a rela)*o
de tra2al7o Pa =ual o 7o"e" #ode ser cofudido co" o 2ic7o e tratado de acordo
co" esta cofus*oQ
-R
, e suas #oucas #ala1ras tra8e" u" si%ificado #rofudo, =ue
#ode assi" ser tradu8ido5
Eu, $rasileiro nato, li)re, $rano, no posso me onfundir om o 'omem de
tra$al'o $ruto, *ue 0 esra)o e de outra or- e odeio o portugu+s, *ue
tra$al'a omo ele e aa$a mais rio do *ue eu, sendo al0m disso, mais
$rano" 3uanto mais ruidosamente eu prolamar os meus pri)il0gios, mais
possi$ilidades terei de ser onsiderado $rano, gente de $em, andidato
)i4)el aos $enef!ios *ue a 5oiedade e o Estado de)em reser)ar aos seus
prediletos
24
"
Cadido ta"29" dir$, cotudo, =ue a o2ra de A8e1edo e%a o #ro>eto
aturalista de ser Pu"a tras#osi)*o direta da realidadeQ4 O autor cita Proust
:P0odas as 1e8es =ue u" artista asce, 9 co"o se o "udo fosse criado de o1o,
#or=ue &s co"e)a"os a e@er%$'lo cofor"e ele o "ostraQ; e Oscar Dilde
:PDe#ois de ter "ostrado Corots e Dau2i%Gs, a ature8a da Fra)a "ostra1a
a=uela altura Aoets e PissarrosQ; #ara ar%u"etar =ue o escritor *o cose%ue
ficar diate da ature8a Pa situa)*o de #uro su>eito e" face do o2>eto #uro,
re%istrado as o)<es e i"#ress<es =ue iria" costituir o seu #r&#rio te@toQ4 Assi",
-R
O dito, #or sua 1e8, 9 ta"29" u" te@to se%udo, deri1ado da (2blia :Eclesiastes, RR5-T PPara
aso, forra%e", c7icote e car%a] #ara ser1o #*o, corre)*o e tra2al7oQ; ou, aida, da c9le2re
for"ula)*o de Atoil e" =ue os trs #s era" destiados a fa8er o escra1o tra2al7ar5 PNo
+rasil, costu"a" di8er =ue #ara o escra1o s*o ecess$rios trs PPP, a sa2er, #au, #*o e #ao4 E,
#osto =ue co"esse" "al, #rici#iado #elo casti%o =ue 9 o #au, cotudo, #ro1era a Deus =ue t*o
a2udate fosse co"er e o 1estir co"o "uitas 1e8es 9 o casti%o, dado #or =ual=uer causa #ouco
#ro1ada, ou le1atada] e co" istru"eto de "uito ri%orQ4 Adr9 6o*o Atoil, *ultura e
o"ulFncia do (rasil "or suas dro1as e minas4 S*o Paulo5 Edus#, -..V4
-S
Atoio Cadido, o#4 cit4, #4 //R4
32
a rela)*o co" a realidade *o e%a o fato de =ue Pco19" #es=uisar ela "es"a ca
o2ra de arted as ra8<es =ue a sust" co"o talQ4 O cr3tico cita aida (Zor%G LuE$cs,
=ue 1ia co"o al%o e%ati1o o ro"ace aturalista su2stituir a realidade #ela
ale%oria4 PA ale%oria *o ocorre o Naturalis"o e" %eral, co"o *o 9 ecotrada
a o2ra de Ver%a % #ala0o1lia L, e" a de E)a de Yueir&s, #or9" est$ #resete
e" ,ola, =ue #or sua 1e8 iflueciou A8e1edo, sedo e" a"2os os casos ele"eto
de for)a, "as *o de fra=ue8aQ4 C7e%a"os, a=ui, a u" i"#ortate ele"eto
"ediador, a #reocu#a)*o cetral de Cadido esse te@to5
# fato de ser $rasileiro le)ou ,lu!sio a interpor uma amada mediadora de
sentido entre o fato partiular 6ortio7 e o signifiado 'umano geral
6po$re(a, explorao7" Em 89,ssomoir, a 'ist/ria de :er)aise nos ondu(
diretamente ; experi+nia mental da po$re(a, sendo o ortio e o $airro
ingredientes graas aos *uais ela 0 partiulari(ada e determinada" <as no
li)ro de ,lu!sio, entre a representao onreta partiular 6ortio7 e a nossa
perepo da po$re(a se interp1e o =rasil omo intermedi4rio" Essa
neessidade de representar o pa!s por ar0simo, *ue no se impun'a a .ola
em relao ; >rana, diminui o alane geral do romane de ,lu!sio, mas
aumenta o seu signifiado espe!fio"
A ideia de =ue u" 2o" escritor aturalista de1e e" al%u"a "edida fal7ar ao
se%uir o "9todo aturalista, #resete e" Sodr9, 9 reto"ada, #ortato, 2astate a seu
"odo, #or Cadido4 A falta de fidelidade a u" #ro>eto e=ui1ocado 9 o =ue a2re
es#a)o #ara o2ras de =ualidade, #ara Sodr9, desde =ue a realidade e o est$%io de
dese1ol1i"eto se>a" Pcote"#orIeosQ ao "9todo criati1o] #ara Cadido, 9
>usta"ete o desco"#asso etre o est$%io do ca#italis"o euro#eu, e" =ue foi
i"a%iado o #ro%ra"a aturalista, e o %rau de dese1ol1i"eto o +rasil =ue a2re
33
es#a)o #ara a a2orda%e" criati1a feita #or Alu3sio da realidade do #a3s4 !$ u"a
eor"e distIcia de #rofudidade te&rica e aal3tica etre as duas cr3ticas s&
Cadido, #or e@e"#lo, cose%ue ro"#er =ue a ideia de =ue o P"estre de escolaQ, o
caso ,ola, 9 ecessaria"ete su#erior a seus se%uidores , e"2ora elas
co"#artil7e" "ais u" tra)o co"u"5 o de #riori8ar a "edida de realidade =ue
codicioa a cria)*o liter$ria4
O te@to de Cadido, #u2licado "ais de ce" aos a#&s a #ri"eira edi)*o de O
cortio, assi", #ode ser to"ado co"o u" "o"eto'c7a1e de u"a o1a
co"#rees*o das =ualidades do aturalis"o etre &s, u"a leitura e" =ue 9
#oss31el #Cr o autor secud$rio ao lado do seu "odelo e, assi", e@er%$'lo *o
co"o u" es#el7o defor"ado e #ouco iteressate, co"o e" tese de1eria" ser
se"#re 1istas as o2ras secud$rias, "as co"o u" li1ro ca#a8 de a#resetar
i"#ortates o1idades #ara o leitor, aida =ue essas o1idades aca2e" sedo
fi@adas, a a$lise de Cadido, a u"a certa re#reseta)*o do +rasil4 Ao fi" e ao
ca2o, o Piteresse %eralQ des#ertado #ela o2ra de Alu3sio #er"aece "eor =ue o de
,ola, e"2ora o Piteresse es#ec3ficoQ se>a "aior e" O cortio4
Al%u"as #er%utas o1as, o etato, sur%ira" de#ois da #ol"ica etre
Cadido e Ro"ao de SatLAa4 Aida a d9cada de /BW., Flora S`sseEid etrou
a discuss*o so2re o #a#el =ue assu"iu o aturalis"o o +rasil co" a #u2lica)*o
de sua disserta)*o de "estrado4 0rata'se de u" tra2al7o =ue e@#ressa u"a %a"a
eor"e de #reocu#a)<es e =ue fa8 al%u"as i"#ortates o2ser1a)<es, a2rido
al%u"as o1as #ossi2ilidades de iter#reta)*o do aturalis"o 2rasileiro4 Se%uido
#istas dei@adas, etre outros, #or Atoio Cadido e Otto Aaria Car#eau@
-T
e
-T
Flora S`sseEid, o#4 cit4, #4 S.'S/4
34
re#isado icot$1eis 1e8es a estrutura do t3tulo, to"ada da "$@i"a Ptal #ai, tal
fil7oQ
-U
, S`sseEid a#ota o ro"ace de /BR. e o ro"ace're#orta%e" dos aos
/BV. reto"adas, co" o1as refercias, da for"a aturalista itrodu8ida o #a3s o
fial do s9culo \I\4 O #oto'c7a1e #ara S`sseEid, e" todos estes "o"etos da
literatura 2rasileira, seria u"a 2usca coser1adora #or u"a idetidade etre fic)*o e
realidade4 Da3 a aalo%ia etre fa"3lia e est9tica, t*o i"#ortate a sua leitura4
I%orado as #ossi2ilidades irCicas da e@#ress*o Ptal #ai, tal fil7oQ :se>a #ela
desse"el7a)a tatas 1e8es e1idete, #or9" i%orada #elos ol7os =ue 1ee" os
fil7os se" distacia"eto, se>a #ela leitura e%ati1a e ada or%ul7osa, =ue #ode,
iclusi1e, 2uscar di"es<es tr$%icas a 1ida cotidiaa;, S`sseEid ar%u"eta =ue a
2usca #or u" P+rasilQ, u"a P1erdadeQ, u"a PacioalidadeQ a ser re#rodu8ida de
"odo fiel le1a as literaturas PaturalistasQ a, o li"ite, e%ar a #r&#ria ideia de
literatura4 Elas, assi", se e%aria" Pe=uato fic)*o, e=uato li%ua%e", #ara
ressaltar o seu car$ter de docu"eto, de es#el7o ou foto%rafias do +rasilQ4 Na
"es"a #$%ia, ela escre1e5
# leitor de uma o$ra ient!fia ou de uma not!ia de ?ornal pouo o$ser)a a
linguagem om *ue foram esritos, ontanto *ue l'e transmitam uma
impresso de )eraidade" @ontanto *ue paream apontar para al0m de si
mesmos, para um mundo e uma linguagem extratextuais" Ao mesmo modo,
o leitor de um texto 9naturalista9 0 ondu(ido para fora da linguagem" @omo
se emo1es e a seduo *ue a leitura por)entura l'e possa pro)oar no
ad)iessem de um texto, de um modo pr/prio de narrar, de uma fio
internamente tra$al'ada"
27
-U
A autora atri2ui a su%est*o do t3tulo a esaio de Alai +uisie so2re (uG de Aau#assat
ititulado P0el fils, =uel #KreeQ :tal fil7o, =ual #aie;, i Ce naturalisme :Collectio /.'/W, /BVW;4
-V
Flora S`sseEid, o#4 cit4, #4 RB4 (raciliao Ra"os aceita o r&tulo de Pfot&%rafoQ, defededo, o
te@to PO fator ecoC"ico o ro"ace 2rasileiroQ, "9todos de a#ro@i"a)*o co" a realidade
a$lo%os ? foto%rafia5 PCo" certe8a os ossos autores dir*o =ue *o dese>a" ser fot&%rafos, *o
35
Os trs "o"etos de #redo"iIcia aturalista a literatura 2rasileira,
acredita S`sseEid, e" suas re#eti)<es, o#era" u"a i1ers*o ideol&%ica =ue e%a a
de#edcia, o car$ter #erif9rico e a falta de idetidade #r&#rias ao +rasil4 Assi", a
re#eti)*o for"al seria aco"#a7ada #or u"a re#eti)*o ideol&%ica4 A #erce#)*o de
S`sseEid #er"itiria, o etato, ir al9"4 Afial, o =ue e@#licaria o res%ate da
for"a aturalista do s9culo /B estes outros dois "o"etose Se a ecoo"ia #ol3tica
:os aos /BR.; e as t9cicas de re#orta%e" :os aos /BV.; su2stitue" o discurso
ciet3fico co"o ele"eto e@traliter$rio a arrati1a, o =ue o ui1erso e@traliter$rio
#oderia, de al%u" "odo, idu8ir os escritores a 2uscare" o1a"ete e" ,ola e
Alu3sio alterati1as #ara a co"#osi)*o ro"aescae Dito de "odo "ais direto, o =ue
7$ de co"u", 7ist&rica e ecoo"ica"ete falado, etre o fi" do s9culo \I\, os
aos /BR. e os aos /BV.e De u" "odo %eral, #ode"os 1er estes trs #er3odos u"
#rocesso de "oderi8a)*o coser1adora, e" =ue ele"etos #ro%ressistas, co"o a
a2oli)*o da escra1atura, a costitui)*o de u"a idFstria acioal e de u"
#roletariado ur2ao e a acelera)*o do dese1ol1i"eto ecoC"ico ca#italista fica"
su2ordiados ao cotrole de #oderosas elites =ue cose%ue", a#esar da resistcia
de #arcelas si%ificati1as da #o#ula)*o, cotrolar o Estado e o #rocesso de
a%%iora"eto do #a3s a elite cafeeira aliada aos "ilitares #ositi1istas o fial do
s9culo /B, o %etulis"o :e o #ositi1is"o %aFc7o; sustetado e" ar"as #elo
"o1i"eto teetista os aos /BR. e, fial"ete, os "ilitares :aida forte"ete
#ositi1istas; do %ol#e de /BUS a#oiados #ela 2ur%uesia acioal :a#eas
for"al"ete; Pli2eralQ e"#ol%ada co" as #ossi2ilidades de acu"ula)*o #er"itidos
#elos %a7os #erif9ricos do "ila%re ecoC"ico da d9cada de /BV.4 No etato, e"
t" o ituito de re#rodu8ir co" fidelidade o =ue se #assa a 1ida4 Aas et*o #or =ue #<e" o"es
de %ete as suas ideias, #or =ue as 1este", fa8e" =ue elas ade" e fale", te7a" ale%rias e
doreseQ :Cinhas tortas, #4 -TU, Rio de 6aeiro[S*o Paulo5 Record[Li1raria Aartis Editora, /BVU4;!
36
e7u" desses trs "o"etos os Paturalis"osQ 2rasileiros re#resetara" u"a
ades*o aos #ro>etos de #oder do"iates4 Ao cotr$rio, #ode"os di8er =ue, e"
todos eles, #redo"iou u" 1i9s cr3tico, u"a 1oca)*o "iorit$ria, P%auc7eQ,
si"#$tica aos setores "ais #re>udicados #elos "o1i"etos de "oderi8a)*o
coser1adora do ca#italis"o 2rasileiro4 O aturalis"o do s9culo /B era forte"ete
re#u2licao, aticlerical e atiescra1ista, e=uato os #ol3ticos re#u2licaos e
atiescra1istas fa8ia" alia)as co" setores "oar=uistas e escra1istas] o ro"ace
de /BR., e" diferetes "ati8es, foi u" dos ele"etos "ais cr3ticos e" rela)*o ?
ditadura %etulista, e (raciliao Ra"os a"ar%ou o c$rcere #or cota de suas
#osi)<es #ol3ticas] e o ro"ace're#orta%e" dos aos /BV. a#ota1a o cresci"eto
da 1iolcia e da e@clus*o ur2aa e" #lea ditadura "ilitar, cotrariado o cli"a
ufaista #redo"iate4
Do #oto de 1ista da for"a, isso se e@#ressa, estes trs "o"etos, #or
e@e"#lo, a forte #rese)a de #rota%oistas etre as ca"adas "ar%iali8adas, a
descri)*o cr3tica de seus es#a)os de 1i1cia e de e@#lora)*o, a iade=ua)*o de
seus sa2eres diate de u" "udo e" "o1i"eto e trasfor"a)*o acelerada4
Pese"os e" dois #ersoa%es alta"ete si"2&licos #ara a 7ist&ria da literatura
2rasileira e sua 1is*o so2re a #o#ula)*o "ar%iali8ada5 +ertole8a, =ue su#era a
"etalidade de escra1a e "ostra'se #rota a costruir u"a 1ida detro do ici#iete
ca#italis"o 2rasileiro, "as ecotra co"o o2st$culo u" siste"a #roduti1o decidido
a ree%$'la, e Fa2iao, de Midas secas, =ue 2usca, co" sua fa"3lia, esca#ar de u"
a"2iete de e@#lora)*o *o ca#italista ru"ado e" dire)*o a u" o1o es#a)o, co"
u"a o1a diI"ica, ate1ista :es#ecial"ete #or sua co"#a7eira, Si7a Vit&ria;,
"as desco7ecida4
37
Pode"os di8er, assi", =ue a a$lise de S`sseEid, a#esar de se rei1idicar
ati"ar@ista, aca2a re#rodu8ido al%u"as das #osi)<es do "ar@ista Nelso
DerecE Sodr9, a#otado o aturalis"o u"a for"a ecessaria"ete
coser1adora e iade=uada, se" atetar #ara os 2lo=ueios e as iterdi)<es =ue
e@istia" o es#a)o do ro"ace cotra os =uais o aturalis"o se isur%e, usado, 9
1erdade, ar%u"etos e@traliter$rios, "as =ue le%iti"a" a idisci#lia co" =ue
2usca a"#liar o ui1erso do =ue #odia ser arrado ou descrito #or u" ro"acista4
Esse 1i9s atiaturalista de S`sseEid fa8 co" =ue ela, e" "uitos "o"etos,
recorra a e1idetes o"iss<es #ara ade=uar sua forte tese ? realidade dos ro"aces
=ue aalisa4 Ao tratar dos casos de 7isteria t*o fre=uetes os ro"aces do s9culo
/B, ela cita u"a #assa%e" de O homem e" =ue o caso de Aa%d$ 9 cosiderado #elo
doutor Lo2*o Po caso "ais 2oito de 7isteria o2ser1ado #or eleQ4 Flora to"a todas
as "e)<es a Lo2*o ao #9 da letra, se" #erce2er o to" de2oc7ado do autor5 ates
de ser o re#resetate de u"a cicia ca#a8 de e@#licar o co"#orta"eto e a saFde
da #ersoa%e", Lo2*o 9 u" "9dico rui", se*o c7arlat*o4 Seus re"9dios s*o
i&cuos e sua #aciete a#reseta u"a e1olu)*o ru"o ? "orte, e ele 9 ca#a8 de
"ara1il7ar'se co" isso, #or sua ca#acidade de #re1er Alu3sio *o est$ fa8edo u"
elo%io da "edicia, "as a#otado >usta"ete sua iutilidade, #elo "eos diate
de "9dicos co"o Lo2*o4 A doe)a *o o fa8 2ril7ar, fa8 ele torar'se, cada 1e8
"ais, rid3culo4 Ao to"ar as falas de Lo2*o co"o se fosse" a#eas u"a e@#osi)*o
do #oder "9dico o =ue 9, iclusi1e, cotestado #elas "ul7eres do ro"ace , o
autor sai di"iu3do
-W
4
-W
Flora S`sseEid, o#4 cit4, #4 /-W4
38
E" outro "o"eto, co"#arado a #rodu)*o do s9culo /B co" o ro"ace de
0rita, Flora dir$ =ue, Pse os estudos de tem"eramento, ro"aces escritos e"
aalo%ia aos casos cl3icos, "arca" a fic)*o 2rasileira aturalista do s9culo
#assado, esse o1o aturalis"o #rolifera" os ciclos e as aalo%ias etre a
li%ua%e" liter$ria e as cicias sociais4 Se ates os or%ais"os doetes e seus
"9dicos ocu#a1a" o #ri"eiro #lao, a%ora s*o as %rades #ro#riedades e seus
doosQ4 Pouco ? frete, le"2ra t3tulos co"o O homem, A normalista, Filomena
(or1es e os co"#ara a (an1uF, =sina, o (ernardo, o Jor1e dos %lhus, <erras
do em Fim4
Bos primeiros, a +nfase reai so$re o indi)!duo, so$re o omportamento e a
fisiologia 'umanos" Bos t!tulos dos romanes de Cos0 8ins do Dego, :railiano
Damos e Corge ,mado, so$ressaem ati)idades eonEmias, produtos e nome
de propriedades"
29
Esse racioc3io, e" li7as %erais, *o est$ de todo errado, "as s& se "at9"
fir"e se i%orar"os t3tulos co"o O cortio e *asa de "enso, de Alu3sio A8e1edo,
duas das "ais destacadas o2ras do aturalis"o do s9culo /B, =ue t" sua
cetralidade os es#a)os de re#rodu)*o ecoC"ica e social4 E ta"29" i%orar"os
o =uato te" de car$ter %eral t3tulos co"o A 7ome, A carne e O chromo, e" =ue os
estudos de te"#era"eto sur%e" *o co"o si"#les e@#lica)*o de co"#orta"etos
idi1iduais, "as co"o e@#ress*o de teorias %eerali8ates e leituras da sociedade4
O mulato, (om)*rioulo e A normalista *o s*o a#eas idi13duos, "as ta"29"
re#reseta)<es de cate%orias fuda"etais #ara o de2ate #ol3tico e ideol&%ico do
#er3odo e "es"o #ara a 1i1cia di$ria dos 2rasileiros4 E"2ora si%ulares, s*o
-B
Flora S`sseEid, o#4 cit4, #4 /T.4
39
ta"29" coleti1os4 Nesse setido, 9 aida "ais sito"$tico =ue etre as #ersoa%es
7ist9ricas =ue aalisa, S`sseEid *o ecotre %rades difere)as etre Aa Rosa,
=ue #ouco sofre co" a "orte de Rai"udo, Aa%d$, de O homem, =ue "orre se" se
casar e se" co#ular, cotrariado a 1o8 #oderosa da sociedade =ue sai #ela 1o8
i"#oete e i"#otete do "9dico dr4 Lo2*o, e Leita, de A carne, =ue ecotra
u"a res#osta #r&#ria #ara a ecessidade "9dica e "oral i"#osta #elo ro"ace
aturalista, se%udo a cr3tica, o casa"eto e a #rocria)*o4
Flora S`sseEid te", o etato, o %rade "9rito de a#otar, co" todas as
letras, a #er"acia de caracter3sticas da literatura aturalista o s9culo -.4 De tr$s
#ara frete, esta2elece sua P$r1ore %eeal&%icaQ5
DomaneFreportagemFdepoimento para a d0ada de 5etenta, romane
dominado pelo 9fator eonEmio9 em %rinta, romane experimental no s0ulo
passado" DepeteFse id+ntio pri)il0gio da o$ser)ao, da o$?eti)idade, do
estreitamento das rela1es entre fio e i+nia" DepeteFse a tentati)a de
esta$eleer analogias e identidades" # naturalismo se repete" <as su$metido
a alianas $astante di)ersas& om a i+nia natural, om a eonomia, om o
?ornalismo" E a transforma1es tam$0m di)ersas na forma romanesa"
DepeteFse a est0tia naturalista, mas so$ a forma do aso l!nio, na )irada
do s0ulo- do ilo, em %rinta- do flagrante, na d0ada de 5etenta"
30

Aida =ue a #erce#)*o de S`sseEid se>a e%ati1a e" rela)*o a todos estes
aturalis"os, ela 9, certa"ete, a cr3tica dedicada ao "o1i"eto =ue re%istra co"
"ais acuidade a #er"acia do "9todo a#&s o P#ri"eiroQ aturalis"o4 A
associa)*o etre estes diferetes "o"etos da literatura 2rasileira 9 feita #or "eio
da for"a o recurso a u" discurso le%iti"ador e@tero ao da arte , "as a2re
R.
Flora S`sseEid, o#4 cit4, #4 WW4
40
ca"i7o #ara outras =uest<es, de for"a e de coteFdo4 Se, co"o >$ disse"os, 7$
u"a tedcia dos escritores, estes "o"etos, de costruir #ersoa%es
"ar%iali8ados =ue #ossa" =uestioar o e@erc3cio do #oder a sociedade 2rasileira,
7$ outros #otos e" co"u"5 esses autores coloca" e" dF1ida o status do escritor
a sociedade, relati1i8a" o #a#el da o2ra de arte e co"#artil7a" u" seti"eto de
=ue 9 #reciso e@#adir o ui1erso de leitores5 o discurso e@tero ser1e *o a#eas
#ara le%iti"ar o te@to do ro"ace, "as, e" es#ecial, co"o istru"eto de
#ro#a%ada da o2ra
R/
4
O escIdalo #ro1ocado #elas o2ras aturalistas do fial do s9culo /B,
es#ecial"ete e" rela)*o ? e@#lora)*o fre=uete do se@o co"o "aterial liter$rio,
rece2eu, "ais recete"ete, o1as leituras, e" =ue se destaca" os tra2al7os de
Aarcelo +ul7<es e Leoardo Aedes4 O ol7ar cote"#orIeo desses autores #ara o
#a#el das se@ualidades #resetes o ro"ace aturalista #er"itiu su#erar "uito da
codea)*o "oralista da #rosa aturalista 2rasileira4
+ul7<es, #or e@e"#lo, 1ai "ostrar co"o a te"$tica se@ual 9 ele"eto %erador
de #ol"ica e" toro do ro"ace aturalista e, ao "es"o te"#o, o2>eto de %rade
fasc3io #or #arte dos cr3ticos4 E co"o o ro"ace aturalista 9, ta"29", Pu"
ca#3tulo da e@#osi)*o do trau"a da se@ualidade o "udo ocidetalQ4 PNesse
setido, ele se afia co" a #sica$lise co"o istIcia de ausculta)*o das tra"as e
dos la2iritos do dese>o, dos ca"i7os tortuosos aos =uais o dese>o se@ual
R/
J 2astate co7ecido o fato de =ue ,ola foi res#os$1el, ates de #oder 1i1er dos direitos
autorais de seus ro"aces, #ela #u2licidade de u"a editora4 Se%udo 6ea'b1es A9ria, P#ara
cotra2ala)ar a i1as*o de o2ras estra%eiras, os escritores da %era)*o de Alu3sio A8e1edo fora"
le1ados ? #r$tica, de "odo siste"$tico e" certas 9#ocas, do elo%io "FtuoQ4 6ea'b1es A9ria,
Aluisio A3e0edoN Mida e Obra O186/)1919P O 1erdadeiro +rasil do s9culo /B, #4 STV4 Rio de
6aeiro5 INL, /BWW4
41
eca"i7a :ou deseca"i7a; a=ueles =ue dese>a"4Q
R-
Aedes, #or sua 1e8, re1ela
ter se es#atado Pco" o =ue di8e"Q os ro"aces aturalistas Pso2re "ul7eres =ue
*o se casa", #rostitutas e 7o"osse@uaisQ5 PAes"o =ue eles ta"29" di%a" "al,
essecial"ete eles di8e" 2e"Q e, desta for"a, o2ras co"o O cortio e (om)
*rioulo, o trata"eto =ue dis#esa" ao te"a da se@ualidade o fial do s9culo /B,
Pre1ela" 1erdades 7ist&ricas e culturais a res#eito do +rasil =ue s& #ode" ser
ecotradas a fic)*oQ
RR
Essas duas leituras, etre outras feitas e[ou #u2licadas >$ o
s9culo -/, ao retorare" ? te"$tica se@ual >$ li1res da ecessidade de codear o
car$ter P#oro%r$ficoQ do aturalis"o e, #elo cotr$rio, aalisado'o co"o "aterial
liter$rio, cotri2u3ra" eor"e"ete #ara a desesti%"ati8a)*o da #rodu)*o liter$ria
do fial do s9culo /B e #ara =ue al%u"as de suas =ualidades fosse", "ais de ce"
aos de#ois de as o2ras tere" sido escritas, fosse" re1eladas4

%odelo im&ortado$ cr'tica tambm
Neste tra2al7o, =ue co"e)ou al%us aos atr$s a #artir das #reocu#a)<es e
iteresses =ue o ro"ace O cortio "e des#erta1a", aca2ei, #or su%est*o e
iceti1o do orietador Valeti" Facioli, *o "e restri%ido ao ro"ace de
Alu3sio A8e1edo4 O#ta"os #or 2uscar costruir u"a a$lise dos setidos e das
for"as =ue o ro"ace aturalista %a7ou o +rasil4 Este #ro>eto s& se torou
#oss31el =uado #use"os e" #ers#ecti1a o #rocesso 7ist&rico'liter$rio =ue resultou
a i"#orta)*o do "odelo de J"ile ,ola4
R-
Aarcelo +ul7<es, Ceituras do dese5o O erotis"o o ro"ace aturalista 2rasileiro, #4 -..4 S*o
Paulo5 Edus#, -..R4
RR
Leoardo Aedes, O retrato do im"erador Ne%ocia)*o, se@ualidade e ro"ace aturalista o
+rasil, #4 /T4 Porto Ale%re5 Edi#ucrs, -...4
42
+usca"os eteder "el7or o #rocesso de disse"ia)*o do aturalis"o #elo
"udo, #ara 1erificar al%u"as das #re"issas =ue t" orietado a leitura do
"o1i"eto o #a3s4 0i1e"os, assi", =ue reto"ar al%u"as #er%utas5 co"o se deu
essa a#ro#ria)*o de u" "odelo su#osta"ete iade=uado e atrasado ao #a3se Co"o
atuara" as #articularidades da realidade 2rasileira a co"#osi)*o dos ro"aces
aturalistase O =ue, afial, #er"itiu =ue o ro"ace aturalista 2rasileiro #ercorresse
"ais de u" s9culo de 7ist&ria de se1eras cr3ticas se" =ue #erdesse o iteresse dos
leitorese
U" e@e"#lo, a#eas #ara idicar co"o #ude"os ecotrar al%u"as res#ostas
diferetes #ara =uest<es =ue, de certa for"a, >$ #arecia" ter sido res#odidas a
coteto5 a #artir da co"#ara)*o das 7ist&rias da literatura 2rasileira co" 7ist&rias
da literatura de outros #a3ses, da Ar%etia ? +9l%ica, dos Estados Uidos ?
Es#a7a, #assado e1idete"ete #ela Fra)a, 2usca"os a1aliar a #erticia da
afir"a)*o de =ue a literatura 2rasileira co7eceu o aturalis"o tardia"ete, co"o
escre1e, etre outros, LFcia Ai%uel'Pereira4 Neste #oto es#ec3fico, #ude"os
costatar, a #artir da co"#ara)*o co" 7ist&rias liter$rias de 1$rios outros #a3ses =ue
ta"29" co7ecera" o aturalis"o, =ue este atraso *o se 1erifica4
LFcia Ai%uel'Pereira, ecoado S3l1io Ro"ero, co"e)a o ca#3tulo dedicado ao
aturalis"o da Hist>ria da Citeratura (rasileira afir"ado =ue Po atraso co" =ue
foi a=ui adotado o realis"o 9 u" sito"a do al7ea"eto dos escritores de et*o *o
s& ao "udo, "as ?s codi)<es do #a3s4 E ta"29" da "aior corres#odcia etre
o osso feitio e a atitude idealistaQ
RS
4 E" se%uida, ela ar%u"eta =ue O 1uarani foi
#u2licado o "es"o ao =ue #adame (o0arG e =ue ,ola >$ iiciara a #u2lica)*o da
RS
LFcia Ai%uel'Pereira, Hist>ria da Citeratura (rasileira L Prosa de 7ico, 18/-)19,-, 14 /-, #4
/-.4 Rio de 6aeiro5 6os9 OlG"#io, /BT.4
43
s9rie dos Hou1on)#acquart =uado 0auaG escre1eu %nocFncia4 LFcia cita, a
se=ucia, S3l1io Ro"ero5 PNo Rio de 6aeiro, s& de /WVS e" diate 9 =ue, #ela
#ri"eira 1e8, os o"es de DarHi e Co"te fora" #rouciados e" #F2lico, e"
cofercias ou escritosQ
RT
4
Esta cita)*o de Ro"ero fa8 #arte do te@to =ue 2usca afir"ar a P#rioridade de
Pera"2ucoQ o #rocesso de atuali8a)*o da itelectualidade 2rasileira, e" rela)*o ?
Euro#a, o fial do s9culo /B4 A #arte *o le"2rada #or Ai%uel'Pereira
co"#le"eta a ifor"a)*o de =ue os o"es e as teorias de C7arles DarHi e
Au%uste Co"te >$ era" P1ul%aresQ o Estado ordestio e" /WUB4 Ocorre =ue
Ro"ero ta"29" se e=ui1oca4 E" seu tra2al7o so2re a ilustra)*o o #a3s, Ro=ue
S#ecer Aaciel de +arros a#ota =ue desde /WUT, #elo "eos, a tese <eoria das
1astrolo1ias e das ne0roses em 1eral, a#resetada >uto ? Faculdade de Aedicia
do Rio de 6aeiro, Pereira +arreto >$ usa1a a o2ra de Au%usto Co"te e" suas
ar%u"eta)<es
RU
4 A =uest*o do su#osto atraso liter$rio e itelectual acioal,
#ortato, "erece ser #osta e" dF1ida4 Se 7a1ia ro"acistas =ue Pcotiua1a" a
escre1er co"o se ada "udaraQ, 9 #reciso reco7ecer =ue a #eetra)*o do
aturalis"o o +rasil se%uiu u" rit"o =ue *o foi e@clusi1a"ete acioal e =ue,
de certa for"a, foi "ais c9lere e efica8 do =ue o 1erificado e" "uitos outros #a3ses4
Otto Aaria Car#eau@ escre1e =ue, co" O cacaulista, e" /WVU, assiado co"
o #seudCi"o de Lu3s Dol8ai, I%ls de Sousa torou'se o #ri"eiro escritor
aturalista do +rasil4
RV
DerecE Sodr9 afir"a, #or sua 1e8, =ue O coronel an1rado,
RT
S3l1io Ro"ero, A "rioridade de Pernambuco no mo0imento es"iritual brasileiro! He0ista
(rasileira, -f fase, ao I, to"o II, Rio, /WVB, #$%4 SBU, a#ud LFcia Ai%uel'Pereira, o#4 cit4, #4 /-.4
RU
Ro=ue S#ecer Aaciel de +arros, A ilustrao brasileira e a ideia de uni0ersidade, #4 /R/4 S*o
Paulo5 Co131io[Edus#, /BWU4
RV
Otto Aaria Car#eau@, Pequena biblio1ra7ia cr2tica da literatura brasileira, #4 /UW4 Rio de
6aeiro5 Ediouro, se" data4
44
ta"29" de I%ls de Sousa, #u2licado e" /WVV, re1ela "uito "ais Ptra)os
aturalistas do =ue O mulato, a#arecido =uatro aos de#ois e aceito co"o "arco
iicial da o1a escola etre &sQ
RW
! Aas Po fuda"etal *o est$ a croolo%iaQ,
u"a 1e8 =ue outros li1ros, co"o O seminarista e O 1arim"eiro, de /WV-, de
+erardo (ui"ar*es, P>$ *o se cofor"a1a" co" a #rosa de 6os9 de AlecarQ
RB
4
Ou se>a, aida =ue se cocorde co" Car#eau@, co" DerecE Sodr9 ou aida co"
outras croolo%ias =ue a#ote" atecedetes, o %rade "arco iicial da literatura
aturalista 2rasileira torou'se, de1ido ? re#ercuss*o =ue %a7ou,
idiscuti1el"ete, a #u2lica)*o de O mulato, e" /WW/4
O ro"ace trata da 7ist&ria de Rai"udo, o "ulato e" =uest*o, fil7o de u"
#ortu%us co" u"a escra1a4 Seu #ai, eri=uecedo'se, se casa co" u"a "ul7er =ue
o trair$ co" u" #adre o #ai de Rai"udo, et*o, "ata o reli%ioso e e1ia o fil7o ?
Euro#a, ode ele estuda e tora'se res#eitado #elos cole%as de Coi"2ra4 Na 1olta ao
+rasil, co" -U aos, ele se 7os#eda a casa de u" tio, cu>a fil7a, Aa Rosa, se
a#ai@oar$ #or ele4 Ela e%ra1ida de Rai"udo, "as a fa"3lia *o aceita o
casa"eto co" o "ulato =ue, o +rasil, desco2re'se P7o"e" de corQ e sete "ais
forte o #recoceito racial4 Rai"udo aca2a sedo "orto #or u" cai@eiro do #ai de
Aa Rosa, co" =ue" ela, cico aos de#ois do ocorrido, a#arece casada e feli84
E"2ora desde a sua #u2lica)*o a #rese)a de tra)os ro"Iticos te7a sido a#otada
a o2ra
S.
, isso *o resultou u" atraso si%ificati1o e" rela)*o ao =ue ocorreu e"
RW
Nelso DerecE Sodr9, o#4 cit4, #4 /VT4 Para o 7istoriador, o caso de I%ls de Sousa #er"ite
Pcostatar, cocreta"ete, co"o ca2e ao #F2lico, a realidadeQ, os >ul%a"etos so2eraos e
defiiti1os4 Sousa *o teria cose%uido Pesta2elecer o cotato, a co"uica)*o, co" o #F2lico, e
#er"aeceu #ratica"ete es=uecido #or lo%os aosQ4
RB
Erso Aartis de Oli1eira, Alu2sio A3e0edo L da crCica >oral3stica ao ro"ace realista5 u"a
re1is*o cr3tica, #4 /B4 0ese de doutorado4 S*o Paulo5 PUC'SP, -..R4
S.
Arari#e 6Fior, Citeratura (rasileira ) #o0imento de 1899, #4 /R.4 Rio de 6aeiro5 0i#o%rafia da
E"#resa De"ocr$tica, /WBU4
45
outras #artes do "udo4 6$ 9 #oss31el ecotrar fortes ele"etos aturalistas esse
ro"ace de A8e1edo4 O "ais forte deles 9 o aticlericalis"o, o =ue reder$ a O
mulato u"a eor"e #ol"ica a #ro13cia do Aara7*o, re%istrada #or 6osu9
Aotello e" A "olFmica dDO Aulato! Aas *o 9 o Fico5 Aa Rosa a%e "o1ida #or
seus istitos, do"iado a cea a #artir de seus i"#ulsos se@uais4 J ela =ue"
Petre%a'seQ a Rai"udo a rela)*o se@ual ocorre "uito "ais #or a)*o dela =ue
dele4 Al9" disso, ela, at9 =ue o ato ocorra, sofre co" crises de 7isteria, u"a doe)a
2astate fre=uete os li1ros de Alu3sio e e" outras o2ras aturalistas4 Aas, #ara
al9" disso, 7$ u"a escol7a te"$tica =ue 9 recorrete os ro"aces de Alu3sio e =ue
retorar$ co" for)a e" O cortio, "as ta"29" e" (om)*rioulo, de Adolfo
Ca"i7a5 a =uest*o racial co"o u" as#ecto cetral da 1ida social 2rasileira, fruto
de i>usti)as =ue as #ersoa%es *o cose%ue", #or "ais for)a de 1otade e 2oa'f9
=ue te7a", su#erar4 U"a =uest*o =ue #artici#a a2erta"ete do P"eioQ e =ue
#er"ite, assi", itrodu8ir e%ros e afrodescedetes co"o fi%uras cetrais das
tra"as4
Se to"ar"os /WW/ co"o data fudadora do aturalis"o o +rasil, *o 7$ u"
atraso si%ificati1o e" rela)*o ao =ue ocorreu co" outras literaturas do "udo4 Na
Es#a7a, #or e@e"#lo, Pco e@ce#ci& de al%uos cr3ticosQ, i%ora1a'se o
Paturalis"o literario 7asta /WVB o /WW.Q4
S/
O aturalis"o es#a7ol, assi" co"o o
de outras #artes do #laeta, 9 de1edor e" seu dese1ol1i"eto iicial ao sucesso de
CDAssomoir, la)ado a Fra)a e" /WVV4 A #artir da3, o "o1i"eto liter$rio, =ue
#or 1e8es rece2eu o o"e de P8ola3s"oQ e de P8olis"oQ, e #or outras era etedido
a#eas co"o siCi"o de realis"o, %a7ou terreo ta"29" a literatura es#a7ola4
S/
Dalter 04 Pattiso, 'l naturalismo es"aQol 7istoria e@tera de u "o1i"ieto literario, #4 /B4
Aadri5 (redos, /BUB4
46
Eric7 Auer2ac7 escre1e =ue a#eas #or 1olta de /WB., a Ale"a7a, Pas iflucias
estra%eiras #eetra" e" toda #arteQ5 PNo =ue res#eita ? re#reseta)*o da realidade
cote"#orIea, isto le1a ao sur%i"eto de u"a escola aturalista ale"*, cu>a fi%ura
"ais i"#ortate 9, de lo%e, a do dra"atur%o c(er7artd !au#t"aQ4 O #ri"eiro
%rade ro"ace aturalista ale"*o, a o#ii*o do cr3tico, s& seria escrito >$ o
s9culo -.5 trata'se de (uddenbrooRs, de 07o"as Aa, #u2licado e" /B./4
S-
Auer2ac7 1ai di8er aida, o "es"o te@to
SR
, =ue, os restates #a3ses da Euro#a
Ocidetal e Aeridioal, Po realis"o ta"#ouco ati%e, durate a se%uda "etade do
s9culo, a "es"a for)a ide#edete e" a "es"a coercia do realis"o fracs]
e" se=uer a I%laterra, e"2ora etre os ro"acistas i%leses se cote"
i"#ortates realistasQ
SS
4 Na A"9rica Latia, o "9todo de ,ola "uitas 1e8es s& foi
to"ado co"o "odelo o i3cio do s9culo -., "ais de duas d9cadas a#&s a
#u2lica)*o de O mulato4 No A9@ico, anta, a o2ra "ais i"#ortate de Federico
(a"2oa, 9 de /B.R4 No C7ile, +aldo"ero Lillo :/WUV'/B-R; #u2licou ub <erra
e" /B.S
ST
4 Na Ar%etia, P7u2o u %ru#o de #rosistas =ue coociera G al%uos
de ellos #racticarao #or lo "eos dos de las "odas fracesas5 el Parasis"o G el
Naturalis"o4 Es el %ru#o de los L7o"2res del WBLQ
SU
4
b1es C7e1rel, =ue trata do aturalis"o co"o u" "o1i"eto iteracioal
essecial"ete euro#eu e orte'a"ericao, i%orado co"#leta"ete a #rodu)*o
S-
Eric7 Auer2ac7, #imesis, #4 SUS4 S*o Paulo5 Pers#ecti1a, -..-4
SR
P(er"iie Lacerteu@Q, =ue te" co"o #oto de #artida, #ortato, a o2ra dos ir"*os (ocourt4
SS
Eric7 Auer2ac7, o#4 cit4, #4 SUU4 Auer2ac7 trata aida ra#ida"ete da literatura realista
escadia1a, =ue, co"o a russa, Pa #artir da d9cada de oitetaQ, a#reseta'se ? lu8 do #F2lico
euro#eu, tedo co" I2se a fi%ura =ue ser$ to"ada co"o "estre #elos aturalistas ale"*es, a #artir
dos aos o1eta do s9culo /B4
ST
(iuse##e +ellii, Historia de la literatura his"anoamericana, #4 RRT4 Aadri5 Castalia, /BWU4
SU
Eri=ue Aderso I"2ert, Historia de la literatura his"anoamericana %, #4 R-T4 A9@ico :DF;5
Fodo de Cultura Eco&"ica, /BBT4
47
latio'a"ericaa , ela2orou al%u"as ta2elas do =ue cosidera "o"etos'c7a1e do
aturalis"o4 J iteressate otar =ue C7e1rel iclui, co"o autores aturalistas,
escritores =ue, aterior"ete, 7a1ia" escrito o2ras =ue o #r&#rio cr3tico classifica
co"o PrealistasQ5 (usta1e Flau2ert co" #adame (o0arG e Leo 0olst&i co"
*ontos de ebasto"ol4
Primeiras obras naturalistas (1864-1869):
47
(it# de l'ngua 'tulo Autor Ano
Francesa @erminie Cacerteu: E4 e 64 de
(ocourt
/WUT
<hrSse Haquin E4 ,ola /WUV
#adeleine Frat E4 ,ola /WUW
A educao sentimental (4 Flau2ert /WUB
Russa *rime e *asti1o F4 Dostoi91sEi /WUU
@uerra e Pa3 L4 0olst&i /WUV'/WUB
Essa ta2ela de C7e1rel *o 9, re%istre'se, iocete4 Clara"ete, e" sua o2ra,
ele est$ tetado desesti%"ati8ar a #ala1ra aturalis"o4 A iclus*o dos autores
caCicos russos, #ortato, *o #arece ser acidetal, este estudo cu>a #reocu#a)*o
cetral 9 a#otar a iflucia fracesa o aturalis"o ale"*o4
Etre as o2ras a se%uir, ele iclui te@tos cr3ticos5
Primeira onda naturalista, 1879-1881:
48
(it# de l'ngua 'tulo Autor Ano
Alem A adBltera 04 Fotae /WW. :re14;
Inglesa TorRers in the ?aUn (4 (issi% /WW.
Dinamarquesa HaablVse lW1ter :@nrations
sans s"oir e" fracs;
!4 +a% /WW.
SV
b1es C7e1rel, Ce naturalisme L 9tude dLu "ou1e"et litt9raire iteratioal, #4 RB4 Paris5 PUF,
/BBR4
SW
b1es C7e1rel, o#4 cit4, #4 S/4
48
(it# de l'ngua 'tulo Autor Ano
+iels CGhne 64P4 6aco2se /WW.
Espanhola A deserdada +4 P9re8
(ald&s
/WW/
=n 0ia5e de no0ios E4 Pardo +a8$ /WW/
Francesa Ces H>is em e:il A4 Daudet /WVB
Ces FrSres ;em1anno E4 de (ocourt /WVB
Ces oeurs Matard 64'g4 !uGs"as /WVB
Ces oires de #dan :V$rios; /WW.
+ana E4 ,ola /WW.
Ce roman e:"rimental E4 ,ola /WW.
=ne belle 5ourne !4 C9ard /WW/
+uma Houtestan A4 Daudet /WW/
'n mna1e 64'g4 !uGs"as /WW/
Ca maison tellier (uG de
Aau#assat
/WW/
=n male C4 Le"oier /WW/
(ou0ard et Pcuchet (4 Flau2ert /WW/
Italiana @iacinta L4 Ca#uaa /WVB
tudi sulla letteratura
contem"or&nea
L4 Ca#uaa /WW.
Os #ala0o1lia (4 Ver%a /WW/
Norueguesa *asa de bonecas !4 I2se /WVB
@arman X Torse A4 giellad /WW.
's"ectros !4 I2se /WW/
Russa Os irmos Yaram3o0 F4 Dostoi91sEi /WVB'/WW.
Sueca O quarto 0ermelho A4 Strid2er% /WVB
C7e1rel #u2lica "ais duas ta2elas, Po aturalis"o triufateQ
SB
, #ara o #er3odo
/WWT'/WWW :@erminal 9 de /WWT;, e" =ue s*o iclu3dos te@tos e" #olos :A
boneca, de R4 Prus, /WWV; e e" #ortu%us :Os maias, de E)a, /WWW, e 'sttica
naturalista, de 64L4 Pito, /WWT;, al9" de o2ras as l3%uas >$ citadas, e Pa Flti"a
SB
b1es C7e1rel, o#4 cit4, #4 SS4
49
oda aturalista, /WB/'/WBTQ
T.
, e" =ue, etre os li1ros de literatura e" l3%ua
i%lesa, s*o iclu3das as o2ras #a11ie, a 1irl 7rom the streets e <he red bad1e o7
coura1e, do orte'a"ericao Ste#7e Crae4
Essas ta2elas, e" =ue #ese" as cotesta)<es =ue #ossa" ser feitas #ela
iclus*o[auscia de al%u"as o2ras e o si%ificado #ol3tico das escol7as as
dis#utas liter$rias, idica" =ue o aturalis"o o +rasil *o a#eas sur%iu o
"o"eto e" =ue o "o1i"eto se es#al7a1a #ela Euro#a co"o, ta"29",
aco"#a7ou seu rit"o4 O mulato 9 #u2licado e" /WW/, a "es"a 9#oca da
#ri"eira %rade 1a%a aturalista] O cortio 9 de /WB., #ouco de#ois do
Paturalis"o triufateQ a Euro#a, e (om)*rioulo, de Adolfo Ca"i7a, de /WBT,
#oderia "uito 2e" ser iclu3do a PFlti"a oda aturalistaQ4
Portato, E)a de Yueir&s, =ue di8 ter escrito O crime do Padre Amaro e"
/WV/, o "es"o ao e" =ue, as cofercias do Cassio, afir"a =ue o es#3rito do
te"#o 9 a re1olu)*o, 9 u"a ot$1el e@ce)*o o #rocesso =ue fe8 do aturalis"o u"
"o1i"eto liter$rio "udial4 Aas "es"o ele, a o#ii*o de LFcia Ai%uel'Pereira,
Pco=uistou sua o"eadaQ co" O "rimo (as2lio, de /WVW
T/
4 Ad7er2al de Car1al7o
re%istra, tal1e8 u" tato "al ifor"ado, =ue O crime do Padre Amaro, P#or "io#ia
cere2ral ou #or iai)*o liter$riaQ, #assou iteira"ete des#erce2ido, *o
cose%uido se=uer Ptras#or as raias do escIdalo a =ue 1isa1aQ
T-
4
T.
b1es C7e1ral, o#4 cit4, #4 SU4
T/
LFcia Ai%uel Pereira, o#4 cit4, #4 /-R4
T-
Ad7er2al de Car1al7o, 'sboos Citerrios, #4 /./4 Rio de 6aeiro5 (arier, /B.-4
50
A &o&ularidade do bastado
A literatura aturalista 2rasileira su#erou "ais de u" s9culo de resistcia da
cr3tica e de re#ro1a)*o "oral, de "odo =ue al%u"as de suas o2ras #reser1ara"'se
etre as "ais co7ecidas dos leitores do #a3s, co"o o caso dos ro"aces >$ citados
O cortio e A carne, o2ras e" se"#re idicadas as aulas do esio "9dio, "as
"uitas 1e8es lida P?s escodidasQ e a#ai@oada"ete #elos estudates4 Por outro
lado, a fortua cr3tica do aturalis"o, aida =ue irre%ular e, #or 1e8es,
e@cessi1a"ete es=ue"$tica, #er"ite di8er se" "edo =ue o "o1i"eto te" u"
#eso cosider$1el o de2ate liter$rio do s9culo /B e u"a #rese)a =ue #ode ser
1erificada a literatura 2rasileira do s9culo -. iclusi1e a cofor"a)*o de al%us
lu%ares co"us =ue at9 7o>e #artici#a" da #rodu)*o ficcioal destiada ao %rade
#F2lico, co" forte a#elo, ao lado de "odelos ro"Iticos4
TR
0rata'se de u"a #o#ularidade ico"u", re%istrada "uitas 1e8es #or cr3ticos
=ue re#ro1a" estetica"ete o "o1i"eto, e =ue #ode ser ta"29" setida, co"
fre=ucia, "as de for"a i"#ressioista, e" co1ersas ifor"ais =ue re%istra" o
%osto #ela leitura de ro"aces aturalistas4 E1etual"ete, os cr3ticos re%istra"
essa i"#ress*o col7ida as ruas5 Otto Aaria Car#eau@, e" sua Pequena
biblio1ra7ia cr2tica da literatura brasileira, #or e@e"#lo, a#&s cosiderar as
restri)<es ? o2ra de Alu3sio A8e1edo, =uado *o diri%idas ? escola, de i"#ortIcia
"eor, afir"a =ue o autor de O cortio Pcotiua u" dos ro"acistas "ais lidos do
TR
E"2ora *o se>a este o lu%ar #ara a#rofudar o assuto, 9 #oss31el a1aliar as 2ri%as etre
"ul7eres as teleo1elas de autoria de (il2erto +ra%a :"as *o a#eas dele; bolada :6oaa
Fo""; 1ersus 6Flia :Soia +ra%a; e" ?ancinZ ?aGs :/BVW;, Ra=uel :Re%ia Duarte; 1ersus sua
fil7a, Aaria de F$ti"a :(l&ria Pires; e" Male <udo :/BWB;, Aaria Clara :Aalu Aader; 1ersus
Laura :Claudia A2reu;, e" *elebridades :-..R; u"a #er"acia do lu%ar'co"u" aturalista
das dis#utas f3sicas etre as la1adeiras de CZAssomoir4
51
+rasil, ri1ali8ado a esse res#eito co" c6os9 ded Alecar e su#erado :fora da
o#ii*o das elites liter$rias; o #r&#rio Aac7ado de AssisQ
TS
4
O discurso liter$rio #adr*o o +rasil, =ue 1 as o2ras aturalistas escritas o
#a3s co"o re#rodu)*o acr3tica de u" "odelo iteracioal, #arado@al"ete, *o 9,
#or sua 1e8, ori%ial4 Ele re#ete, a seu "odo, u"a 1is*o de literatura =ue #artici#a
das restri)<es ? o2ra de escritores aturalistas e" 1$rios #a3ses, iclusi1e a Fra)a4
Para discutir a leitura =ue co"u"ete se fa8 da o2ra liter$ria de J"ile ,ola, seu
2i&%rafo !erG Aitterad, e" ;ola et le naturalisme, escre1e5
5ui)ons d9a$ord la pente la plus $anale, elle des manuels& .ola est un
romanier 9naturaliste9""" Gne sorte de $Htard, en somme I puissant et
om$atif, omme les $Htards, mais a)e *uel*ue 'ose d9impur, de d0grad0"
Gn $Htard de =al(a et de >lau$ert, les grands Jr0alistesK
55
O ter"o 2astardo, utili8ado a=ui #or Aitterad #ara re%istrar a coota)*o
e%ati1a =ue a #ala1ra aturalis"o co" fre=ucia carre%a os "auais de
literatura, 9 2astate a#ro#riado #ara iiciar a ossa discuss*o, #or =ue ele re1ela a
#eetra)*o do discurso "oral o es#a)o da cr3tica liter$ria4 O ro"ace de ,ola 9
"etaforica"ete tratado co"o u" P2astardoQ #or=ue de%rada o "odelo P#uroQ e
PrealistaQ de !oor9 de +al8ac e de (usta1e Flau2ert, ou se>a, utili8a suas for"as
#ara e@#ressar coisas, #essoas, fatos e ideias =ue, #esado 2e", tal1e8 *o
"erecesse" lu%ar a literatura4 U" desses o2>etos =ue o aturalis"o 1ai e@#lorar
de "odo recorrete 9 >usta"ete o se@o se@o =ue, Pfora do cotroleQ, #ode %erar
fil7os 2astardos4 No caso 2rasileiro, o discurso da Pliteratura 2astardaQ fica aida
TS
Otto Aaria Car#eau@, o#4 cit4, #4 /V/4
TT
!eri Aitterad, ;ola et le naturalisme, #4 R-4 Paris5 PUF, -..-4
52
"ais forte, #ois o ro"ace aturalista 2rasileiro >$ *o 9 a#eas u" fil7o 2astardo
do realis"o, ele 9 du#la"ete i"#uro, u" 2astardo do 2astardo ,ola4
E" sua tese so2re a rela)*o etre o >oralista e o ro"acista =ue foi Alu3sio
A8e1edo, Erso Aartis de Oli1eira reali8a u" lo%o tra2al7o de elecar cr3ticas ao
escritor =ue a#ota" a P1ul%ari8a)*o da arteQ e =ue cose%ue", a seu 1er, aco2ertar
o "oralis"o so2 a cr3tica te"$tica e de for"a desde 6os9 Ver3ssi"o, #assado #or
o"es co"o Aac7ado de Assis
TU
, A%ri#io (riecco e LFcia Ai%uel'Pereira
TV
4 U"
li1ro did$tico u" "aual, #ortato "uito 2e" destacado #or ele 1ai "ostrar de
for"a ie=u31oca o =uato a a#recia)*o est9tica do ro"ace de Alu3sio A8e1edo
foi, #or 1e8es, codicioada #or leituras e@tre"a"ete coser1adoras, reli%iosas e
"oralistas4 Ao a#resetar os li1ros do ro"acista, o li1ro did$tico a#reseta 2re1es
co"et$rios, re#rodu8idos a2ai@o5
J@asa de penso& imoral- I , @ondessa de L0sper& inon)eniente, desla)ado
por )e(es- :irHndola de ,mores& impudio, leitura desenxa$ida- , mortal'a
de ,l(ira& tem )alor liter4rio, mas sua leitura 0 perniiosa- AemEnios
6ontos7& alguns so detest4)eis- # ortio& imund!ssimo- F # oru?a&
re?eitamFno por ino)eniente- # 'omem& 0 inaeit4)el por*ue ofende a
moral- # li)ro de uma sogra& inon)eniente, torpe- # mulato& o *ue se pode
one$er de mais pornogr4fio- Megadas& re?eitemFno- Gma l4grima de
mul'er& inon)eniente, tem passagens franamente imoraisK"
58

TU
Valeti" Facioli a1alia, #or sua 1e8, =ue, Pa u" leitor "odero #oder$ #esar =ue a cr3tica
"ac7adiaa 9 2astate "oralista :o setido #e>orati1o =ue o ter"o te" 7o>e;, #or=ue ele acusa o
ro"acista #ortu%us de ocu#ar'se e@cessi1a"ete Ldas coisas "3i"as e i%&2eisL c444d Por9" o
#ro2le"a *o 9 de "oralis"o, #ois, de fato, Aac7ado rei1idica o =ue ele c7a"a de Lrealis"o
"iti%ado "as iteso e co"#letoL, discordado de =ue o Lcarre%ado as titasL e" E)a de Yueir&s
se>a o to" certoQ4 Valeti" Facioli, =m de7unto estramb>tico L Anlise e inter"retao das
#em>rias ">stumas de (rs *ubas, S*o Paulo5 NaEi, -..-, #4 S.4
TV
Erso Aartis de Oli1eira, o#4, cit4, #4 --'R/4 0ese de doutorado :PUC'SP, /BBR;4 Oli1eira
#refere tratar Alu3sio co"o u" escritor realista e *o aturalista, u" "o1i"eto =ue ocorre co"
al%u"a fre=ucia etre cr3ticos =ue 2usca" 1alori8ar =ualidades de autores do #er3odo4
53
No ca"#o da rece#)*o, #ara co"#reeder"os o alcace dessa iterdi)*o
"oralista, creio =ue 9 Ftil aida, este te@to, destacar al%us re%istros
e"2le"$ticos4
E" %n7&ncia, o arrador e" #ri"eira #essoa criado #or (raciliao Ra"os
escode u" e@e"#lar de O cortio Pe" "uitas do2ras de #a#el %rossoQ e s& se
#er"ite co1i1er co" a o2ra de#ois de Pser a#resetadoQ ? #rostituta Ot3lia da
Cocei)*o4
@orreram semanas" ,doei" , artrite amarrouFme ; espreguiadeira, o meu
desgraado orpo se o$riu de man'as" @apengando, a$ri a estante, exumei
# ortio, desempaa)ireiFo, restitu!Fo ; on)i)+nia dos outros romanes"
Bo me inspira)a uriosidade" E ?4 no 0 o$?eto de a)erso" Nist/ria ra(o4)el,
om alguma safade(a para atrair leitores"
59
Ao #er"itir'se ler O cortio a#eas a#&s sua iicia)*o co" a #rostituta, o
arrador de %n7&ncia e@#licita a rela)*o etre o cotrole da se@ualidade da cria)a
e" sua #assa%e" #ara a 1ida adulta e as or"as =ue re%ula1a" o acesso ao
ro"ace de Alu3sio A8e1edo4 Por outro lado, ao iiciar sua 1ida se@ual e,
#aralela"ete, a liter$ria , ele a#rede ra#ida"ete =ue o iteresse des#ertado #elo
co"#oete er&tico da o2ra aturalista *o #ode "erecer u" trata"eto #F2lico
elo%ioso, e" o da a1ers*o reli%iosa e" o da curiosidade ifatil4 0oda a
fascia)*o =ue o ro"ace P#roi2idoQ, "as %uardado cuidadosa"ete, e@ercia at9 o
ritual de #assa%e" da etrada a 1ida adulta 9 colocada so2 o1a for"a de
1i%ilIcia, #ara =ue a o2ra e, #or cose=ucia, a 1ida se@ual do %aroto, #ossa" ser
codu8idas ? u"a codi)*o de Por"alidadeQ, e de cofor"idade, >$ o fial do
TW
V$rios, Citeratura brasileira, a#ud Erso Aartis de Oli1eira, #4 -U4 A idica)*o 2i2lio%r$fica 9
fal7a a tese, *o #er"itido a#otar o ao de #u2lica)*o4
TB
(raciliao Ra"os, %n7&ncia, #4 -TW'-TB4 Rio de 6aeiro5 Record, /BW/4
54
li1ro4 Assi", ao "es"o te"#o e" =ue redu8 o discurso o a#elo se@ual do ro"ace
:o li1ro P#roi2idoQ, afial, teria a#eas Pal%u"a safade8aQ, "aladra"ete utili8ada
#elo escritor #ara atrair leitores su#osta"ete i%uos;, 7$ u"a des=ualifica)*o de
todo ro"ace co"o o2ra liter$ria, =ue #assa a ser a#eas u"a P7ist&ria ra8o$1elQ4 O
discurso liter$rio atua direta"ete so2re o car$ter er&tico e sesual da o2ra, ii2ido
#or "eio do #oder da cr3tica *o a#eas suas #otecialidades co"o arte, "as
ta"29" co"o ele"eto de #ro1oca)*o da li2ido do leitor'arrador4
Aarcelo +ul7<es, a itrodu)*o de seu li1ro Ceituras do dese5o, recu#era u"a
carta de #rotesto da Ui*o +rasileira de Escritores cotra a a#rees*o reali8ada, e"
/BU-, do ro"ace A carne, #or decis*o da Vara Pri1ati1a de Aeores da Co"arca
da Ca#ital do Estado de S*o Paulo4 E" defesa do li1ro, !elea Sil1eira, #residete
e" e@erc3cio da etidade, le"2ra di1ersos cr3ticos =ue a coloca" co"o #arte da
7ist&ria liter$ria 2rasileira, "as, e" o"e de u"a cocess*o ao iterlocutor,
recoloca o icC"odo =ue o li1ro #ro1oca5

5em dO)ida a$e ao Cui(ado de <enores preser)ar a adoles+nia de o$ras
pre?udiiais ; formao do seu ar4ter, prinipalmente em ra(o de os ?o)ens
geralmente as lerem sem serem guiados por seus mestres de literatura" P
preiso por0m onsiderar *ue a apreenso pura e simples dessas o$ras, sem
a onsulta aos espeialistas e sem *ue se d+ ao pO$lio explia1es laras
so$re o signifiado desta defesa da adoles+nia, le)a o leitor omum, o
'omem no pre)enido pelo estudo liter4rio, a ?ulg4Flas delet0rias, noi)as,
sem expresso art!stia, e a e*uipar4Flas ; triste literatura o$sena e
pornogr4fia )endida ;s esondidas, omo so )endidos os t/xios"
60
N*o a#eas as cria)as, os >o1es *o orietados #elos "estres de literatura,
os leitores co"us e o 7o"e" *o #re1eido #elo estudo liter$rio de1e" ter seu
U.
!elea Sil1eira, "auscrito citado #or Aarcelo +ul7<es, o#4 cit4, #4 /B4
55
acesso ? literatura aturalista re%rado #elo #oder e@ercido #or #eda%o%os, cr3ticos e,
e1etual"ete, at9 >u38es4 hs "ul7eres, ta"29", seu acesso foi #osto so2 cotrole,
de "odo =ue o dese>o de co7ec'lo fosse "ediado #elo #oder do 7o"e"4 A
>oralista e escritora Elsie Lessa :/B/-'-...;, #or e@e"#lo, cota, u" #ref$cio a A
carne, =ue sua a1&, "ul7er de 6Flio Ri2eiro, Pcrete co1icta =ue eraQ, se"#re se
recusou a rece2er Pu" tost*o =ue fosse dos direitos autorais desse li1ro #eca"ioso,
escrito, ela *o sa2ia #or =ue, #or esse "arido 2e"'a"adoQ4
U/
A "*e de Elsie, fil7a
de Ri2eiro, s& leria o ro"ace Pde#ois de casada e #edido lice)a ao "aridoQ
U-
4
A cr3tica "oral ao aturalis"o *o 9 e@clusi1idade fracesa ou 2rasileira e 1ai
escol7er for"as "uito di1ersas #ara se "aifestar4 Cofir"ado as o2ser1a)<es de
Oli1eira, 9 #oss31el ecotrar e" outras 7ist&rias liter$rias u"a #ro@i"idade =ue
#er"ite a =ue ar%u"etos est9ticos e ar%u"etos de fudo "oral se ali"eta"
"utua"ete4 E" Historia de la literatura his"anoamericana, a#eas #ara citar "ais
u" e@e"#lo etre tatos outros #oss31eis, (iuse##e +ellii costr&i sua cr3tica
#artido da descri)*o da escola5 di8 =ue os escritores latio'a"ericaos, co"o ,ola,
se dedicar*o
a la explorai/n entusiasta de las situaiones m4s in*uietantes de la psi*ue, a
la par *ue sondean en los estratos m4s s/rdidos de la soiedad" 8o *ue
mu'os de ellos presentan al letor es un material 'orripilante *ue denunia
la tesis a$ra(ada desde el omien(o" 5in em$argo en medio de este lima se
perfilan esritores )4lidos *ue produen p4ginas de gran )alor dram4tio
donde denunian las plagas *ue a(otan a la soiedad 'ispanoameriana, las
ondiiones misera$les en *ue )i)en, la explotai/n in'umana del 'om$re,
U/
Elsie Lessa, #ref$cio a A carne, #4 /.4 /-f edi)*o4 Rio de 6aeiro5 Ediouro, /BBU4
U-
Elsie Lessa, o#4 cit4, #4 B4
56
'orri$les miserias materiales Q morales, logrando em algunos asos onmo)er
a la opini/n pO$lia Q 'asta saudir la indiferenia de los go$ernantes
63
"
Na "es"a #$%ia, ao destacar o "e@icao Federico (a"2oa :/WUS'/BRB;
co"o o arrador aturalista 7is#aoa"ericao de "aior desta=ue, +ellii o2ser1ar$
=ue, a#esar do iteresse =ue o li1ro anta a#reseta, u"a su#erficial e isidiosa
co"#laccia er&tica d$ #or terra co" a P#rofesada siceridad del autorQ4 O se@o,
"ais u"a 1e8, "acula a literatura4 Cotrolar a arte te", co"o cose=ucia e,
ta"29", ecessidade, cotrolar o dese>o do leitor4 E, co"o sa2e"os, o se@o 9
PisidiosoQ, *o u" seti"eto PsiceroQ4
Co"o dito, esse trec7o de +ellii *o est$ isolado4 0rata'se de u" for"a
2astate co"u" de a1aliar o aturalis"o, recorrete, de for"a clara ou co"o
#ressu#osto "ais ou "eos declarado4 Co"o #oto de #artida #ara tratar da escola,
9 t*o co"u" a#otar a se@ualidade e@cessi1a =uato codear o dese>o de tratar
dos Pestratos "ais s&rdidos da sociedadeQ4 A#esar disto, ou se>a, desta escol7a
Ps&rdidaQ, Psu>aQ, afir"a +ellii, ecotra"'se escritores P1$lidosQ, "erecedores de
a#recia)*o *o #or suas =ualidades est9ticas, "as #or tere" #rodu8ido #$%ias
ca#a8es de "e@er co" a o#ii*o #F2lica e at9 co" a idifere)a dos %o1erates4 J
co"o se os estratos "ais "ar%iali8ados da sociedade *o de1esse" fi%urar o
a"2iete liter$rio, "as, u"a 1e8 =ue os escritores aturalistas *o res#eitara" esta
re%ra de coduta, 9 aceit$1el ad"itir =ue a #rese)a deles ti1esse #ro1ocado
"uda)as #rofudas a#eas o ca"#o da #ol3tica, >a"ais o terreo sa%rado da
est9tica4
UR
(iuse##e +ellii, o#4 cit4, #4 RRT4
57
A resistcia ? literatura aturalista, e@#ressa #or "eio de codea)<es ao
a#elo se@ual, ao dese>o de #Cr a realidade aci"a da arte ou ? #rese)a de classes ou
setores sociais =ue de1eria" ficar co1eiete"ete colocados ? "ar%e" da
literatura 9 aterior "es"o ao sucesso de ,ola4 Os escritores aturalistas fraceses,
desde os ir"*os Ed"od e 6ules de (ocourt, sa2ia" "uito 2e" =ue essa
resistcia esta1a forte"ete relacioada a u"a sorte de P#recoceito de classeQ
cotra os tra2al7adores ur2aos e o lu"#esiato, =ue #assa" a ser o2>eto
#ri1ile%iado dessas o2ras4 Al9" disso, o ro"ace aturalista adota u"
#osicioa"eto 9tico =ue =uestioa 1alores "orais 2ur%ueses e aristocr$ticos, #ara,
a1ali8ado #elo Pdistacia"etoQ =ue o "9todo ciet3fico #ro#orcioa, a2ra)ar ou
#elo "eos co"#reeder ele"etos da 1ida e da "oral desses setores
"ar%iali8ados4
Ceas co"o a do coflito das la1adeiras lo%o o i3cio de CDAssomoir, e" =ue
a #rota%oista (er1aise se 2ate co" a ri1al Vir%iie o es#a)o de tra2al7o #or cota
da dis#uta #or Latier, tra8e" sesa)<es 1i1idas #elas ca"adas #o#ulares =ue
ofede", #ro#osital"ete, o %osto do leitor "9dio e do cr3tico coser1ador, =ue as
cosidera P2ai@as de"aisQ #ara ser1ire" de "at9ria'#ri"a #ara a literatura de
=ualidade4 !a1er$ =ue" #refira ler essas ceas a#eas co"o "at9ria de deFcia
o =ue, de fato, s*o, e #arte de sua for)a 1e" da3 , "as ta"29" 9 #oss31el e@er%ar
#ara u" =uadro at9 et*o *o #itado4 E" /WUS, o ro"ace @erminie Cacerteu:,
dos ir"*os (ocourt, =ue te" co"o fio arrati1o a 1ida de u"a criada, c7e%ou aos
leitores fraceses co" u" #ref$cio 2astate o2>eti1o, =ue ataca1a a2erta"ete as
#refercias de u" #F2lico #elas Pleituras a&dias e cosoladoras, das a1eturas
=ue ter"ia" 2e", das i"a%ia)<es =ue *o #ertur2a" e" a di%est*o e" a
58
sereidadeQ
US
4 O "es"o #ref$cio, dessa o2ra =ue 9 tal1e8 a "ais i"#ortate da
7ist&ria do "o1i"eto ates =ue ,ola #u2licasse <hrSse Haquin e fi8esse
#roselitis"o do aturalis"o, dei@a claro =ue o ro"ace *o se #rederia a este
%osto do leitorado, "as, ao cotr$rio, 2uscaria tratar da P"is9ria dos #e=ueos e dos
#o2resQ4 A du#la de escritores afir"a aida5 PCo"o 1i1e"os o s9culo /B, u"
te"#o de sufr$%io ui1ersal, de de"ocracia, de li2eralis"o, #er%uta"o'os se o
=ue 9 c7a"ado de Las classes 2ai@asL *o teria direito ao ro"ace] se este "udo so2
u" "udo, o #o1o, de1ia ficar su2"isso ? iterdi)*o liter$ria e ao des#re8o dos
autores, =ue %uardara" silcio at9 a=ui acerca da al"a e do cor#o =ue #ossa terQ4
A arrati1a dos Peredos er&ticos e a %radual #erdi)*oQ de (er"iie
UT
, o
etato, #ara o cr3tico Eric7 Auer2ac7, res#odia "eos a u" i"#ulso social do =ue
a u" i"#ulso est9tico5 *o esta"os diate de u" te"a, acredita ele, P=ue ati>a o
cere da estrutura socialQ, P"as da descri)*o de u" te"a isolado e si%ular, ?
"ar%e" dessa estrutura4 Para os (ocourt, trata'se da atra)*o est9tica do feio e do
#atol&%icoQ4
UU
Ou se>a, a iclus*o do P=uarto estadoQ a literatura teria se iiciado
#or "eio do e@&tico, do 2i8arro4 Na se%uda #arte do esaio so2re o aturalis"o,
Auer2ac7 1ai usar @erminal, de J"ile ,ola, co"o cotra#oto, #ara "ostrar co"o
essa iclus*o a#rofudou'se e su#erou a "era atra)*o #ela su#osta
P"ostruosidadeQ das ca"adas #o#ulares, #ara tratar de =uest<es #rofudas,
relacioadas ? #r&#ria estrutura da sociedade ca#italista
UV
4
US
Utili8a"os a=ui a tradu)*o da edi)*o 2rasileira de #imesis, de Eric7 Auer2ac74
UT
Eric7 Auer2ac7, o#4 cit4, #4 SSR4
UU
Eric7 Auer2ac7, o#4 cit4, #4 STR4
UV
A 1alori8a)*o de ,ola #or Auer2ac7 cotrasta co" a leitura si"#lificadora de DerecE Sodr9,
#ara =ue" o fracs 1iu os #o2res =ue 2uscou retratar Pa#eas %rades re2a7os ai"ali8adosQ,
i%orado a e"#atia do escritor #ara co" seus #ersoa%es :o#4 cit4, #4 -.;4
59
Por cota de suas escol7as te"$ticas e #or colocar esses o1os setores sociais
co"o o2>etos e ta"29" co"o su>eitos liter$rios, o aturalis"o torou'se u" al1o
costate da cr3tica coser1adora4 0edo sur%ido e sido e"2alado #or "o1i"etos
filos&ficos cr3ticos ao li2eralis"o, co"o 9 o caso do #ositi1is"o e do deter"iis"o,
o aturalis"o 9 ta"29" cote"#orIeo de "o1i"etos socialistas e de o2ras
fuda"etais #ara a es=uerda4 No s9culo -., es#ecial"ete de#ois da cr3tica de
LuE$cs a ,ola, ele se trasfor"ar$ u"a es#9cie de "o"eto #aradi%"$tico #ara
#esar as rela)<es e as "edia)<es etre a #rodu)*o liter$ria e a realidade,
es#ecial"ete a #artir das restri)<es a#otadas #ela es=uerda4
Ates de tratar desse #rocesso, o etato, 1a"os aalisar a "ais si%ificati1a
rece#)*o do aturalis"o o +rasil do s9culo /B5 a leitura de Aac7ado de Assis4
60
)# %achado de Assis e o &roblema
do *realismo-naturalismo+
Dois ro"aces #u2licados e" /WW/ torara"'se "arcos a tradi)*o
liter$ria 2rasileira5 #em>rias ">stumas de (rs *ubas, de Aac7ado de Assis, e O
mulato, de Alu3sio A8e1edo4 S*o o2ras "uito distitas e" suas #ro#ostas for"ais e
e" seu alcace social e liter$rio4 Para ser "ais e@ato, "el7or seria di8er =ue s*o
o2ras cocorretes, =ue dis#uta" o setido =ue os escritores e a itelectualidade do
#a3s 2usca1a" e 2usca" dar ?s letras4 Re#reseta" aida dois o1os ru"os =ue
#assara" a do"iar o ce$rio da literatura 2rasileira4 A#esar disso, a"2os
costu"a" rece2er u"a classifica)*o co"u" :or"al"ete, co" o2ser1a)<es =ue
a#ota", se" u"a co"#ara)*o direta, suas difere)as;, a de fudadoras de u"
o1o "o"eto do ro"ace o #a3s4 O mulato e #em>rias ">stumas e seus
res#ecti1os autores est*o >utos o ca#3tulo PRealis"oQ da Hist>ria da Citeratura
(rasileira, de Alfredo +osi4 Aac7ado de Assis e Alu3sio ta"29" s*o aalisados o
co>uto de te@tos da #arte PA era realistaQ de A literatura no (rasil, cole)*o
61
diri%ida #or AfrIio Couti7o e Eduardo de Faria Couti7o
/
, etre tatos outros
e@e"#los #oss31eis4
Nesse #rocesso, 9 co"u" esta2elecer'se u"a li7a di1is&ria etre os dois,
defiido Aac7ado de Assis co"o PrealistaQ e Alu3sio co"o PaturalistaQ ou
Prealista'aturalistaQ4 Essa classifica)*o e1ol1e #elo "eos dois #ro2le"as
i"#ortates5 #ri"eiro, #ara os cote"#orIeos :iclusi1e #ara Aac7ado, co"o
1ere"os;, *o 7a1ia u" tra)o t*o 3tido se#arado essas duas deo"ia)<es]
se%udo, #or=ue essas defii)<es re#rodu8e" u"a lo%a tradi)*o de des1alori8a)*o
do aturalis"o liter$rio ao defeder u"a re1is*o cr3tica da o2ra de Alu3sio
A8e1edo, Erso Aartis de Oli1eira defede =ue a o2ra do escritor "ara7ese P9
a#resetada co"o resultado de u" realis"o desfi%urado #elo aturalis"oQ5 PN*o 9
#or acaso =ue os estudos so2re o realis"o e o aturalis"o do +rasil, 1ia de re%ra,
cosidera" =ue Aac7ado de Assis re#reseta o "el7or do realis"o #or *o ser
aturalista e Alu3sio *o alca)ou esta tal estatura #or fa8er do seu realis"o u"
aturalis"oQ
-
4
Ou se>a, essas #ala1ras t" forte #eso o >o%o #ol3tico da cr3tica liter$ria, e
tal1e8 #or isso, a#esar de #ro2le"$ticas, *o se>a" uca a2adoadas4 PRealis"oQ
e Paturalis"oQ s*o co"o P#ala1ras'ir"*sQ5 elas #ode" se #arecer, fa8er #arte da
"es"a Pfa"3liaQ, "as ta"29" idica" difere)as4 Pode" estar relacioadas ao
estilo, ? #osi)*o #ol3tica do autor, ? co"#osi)*o da o2ra, a "uitos as#ectos da o2ra
/
Poder3a"os citar al%us outros e@e"#los e, es#ecial"ete, os "auais do esio "9dio4 Aes"o
cosiderado =ue 7$ =ue" colo=ue Aac7ado de Assis co"o u" ca#3tulo ? #arte das escolas
liter$rias o #a3s, se%uido a a1alia)*o de 6os9 Ver3ssi"o :#or e@e"#lo, 6o*o Pac7eco, e" A
literatura brasileira 0! %%% L O Healismo4 S*o Paulo5 Cultri@, s[d4, c7a"a Aac7ado de Patecessor e
cote"#orIeoQ do realis"o;, a classifica)*o de a"2os co"o realistas 9 suficiete"ete fre=uete
e #ertiete #ara =ue o #ro2le"a se>a tratado de "odo a#rofudado4
-
Erso Aartis de Oli1eira, PJ #reciso u"a re1is*o cr3tica da o2ra de Alu3sio A8e1edoQ, #4 -,
Re1ista *ultura *r2)ti)ca, _ /R4 S*o Paulo5 A#ro#uc, -.//4
62
de arte4 Seu uso *o 9 #reciso >usta"ete #or isso, #or=ue o recurso a elas tra8
cosi%o a 7ist&ria #essoal de cada cr3tico, %uarda rela)*o direta co" seus #otos de
1ista e co" o ca"i7o =ue est$ tra)ado4 Nesse setido, *o c7e%are"os uca a
u"a defii)*o a2soluta"ete #recisa do =ue 9 ou *o u" ro"ace realista ou
aturalista4 Por9", co"o essas cate%orias s*o usadas co"o #otos de a#oio #ara a
refle@*o, tra2al7ar co" as diferetes leituras #er"ite *o a#eas eteder co"o
escritores e cr3tica costroe" es#a)os de etedi"eto e de le%iti"a)*o de suas
o2ras, "as ta"29" co"o essas o2ras se relacioa"4
Neste ca#3tulo, #ortato, *o #retedo es%otar o assuto, "as #ercorrer al%us
ca"i7os #oss31eis #ara a#rofudar tato =uato #oss31el a co"#rees*o de co"o
essas o2ras se a#ro@i"a" e se distacia", se atrae" e se re#ele" ao lo%o do
te"#o e das leituras e" =ue fora" utili8adas e =ue, cocorde"os ou *o,
cotiuar*o e" al%u"a "edida a sere" utili8adas4 Co" esse tra2al7o de eteder
os ru"os =ue elas to"a", 9 #oss31el =ue, ao fial, se #ossa to"$'las "eos co"o
ele"etos fiais de a1alia)*o, e "ais co"o id3cios de coce#)<es cr3ticas =ue os
leitores es#eciali8ados adota", #er"itido u" etedi"eto "ais #reciso dos
"o1i"etos =ue esses coceitos reali8a", se" =ue se trasfor"e" e" si"#les
cari"2os de a#ro1a)*o ou desa#ro1a)*o4
O ca"i7o #ara eteder autores co"o Alu3sio A8e1edo, a osso 1er, *o
de1e cosiderar u"a "$cula a classifica)*o co"o PaturalistaQ afial, ele
#lae>ou escre1er o2ras aturalistas e e@ecutou, este as#ecto, a coteto o #lao
tra)ado4 Aes"o =ue" l, desde o #oto de #artida, a escola aturalista de u" "odo
e%ati1o cocorda =ue foi e" O cortio =ue Alu3sio, ao "es"o te"#o, c7e%ou "ais
63
#r&@i"o do "odelo de J"ile ,ola e reali8ou sua "el7or o2ra4
R
Portato, *o fa8
setido re>eitar a deo"ia)*o a#eas #or=ue ela %a7ou coota)*o e%ati1a #ara
#arte da cr3tica, u"a 1e8 =ue ela a>uda a eteder e a situar o te"#o e o es#a)o
liter$rio seus "el7ores ro"aces4
A r$#ida "uda)a #or =ue #assou o ce$rio liter$rio do #a3s o fial do s9culo
/B a #artir da #u2lica)*o de O mulato e de #em>rias ">stumas 9 e@#licitada #or
LFcia Ai%uel'Pereira, =ue escre1e o i3cio do se%udo ca#3tulo de seu li1ro so2re
a #rosa de fic)*o o #er3odo de /WV. a /B-.5
# ano de 1881 foi dos mais signifiati)os e importantes para a fio no
=rasil, pois nele se pu$liaram as <em/rias p/stumas de =r4s @u$as de
<a'ado de ,ssis 6sa!das na De)ista =rasileira, no ano anterior7 e # mulato
de ,lu!sio ,(e)edo" @om estes li)ros, se enerra)a a indeiso da d0ada de
setenta 6"""7
4
Se 7o>e a o2ra de Aac7ado rece2e ico"#ara1el"ete "aior ate)*o da
cr3tica, isso *o acoteceu o ao de seu la)a"eto4 PO ro"ace "ais a2usado
#rodu8ido o +rasil oitocetista, "arco da "aturidade e da "oderidade das letras
acioais e de u"a es#9cie de reasci"eto liter$rio do #rici#al escritor 2rasileiro
de todos os te"#osQ, escre1e !9lio de Sei@as (ui"ar*es, Pte1e rece#)*o "odesta
a i"#resaQ
T
4 O mulato, #or sua 1e8, foi o2>eto de "ais de ce" arti%os e" /WW/,
se%udo !ele CaldHell
U
4 Aas essa rea)*o *o foi e@ata"ete #rol3fica, do #oto
de 1ista de u"a a1alia)*o #rofuda da o2ra4
R
Cf4 Nelso DerecE Sodr9, o#4 cit4
S
LFcia Ai%uel'Pereira, o#4 cit4, #4 TT4
T
!9lio de Sei@as (ui"ar*es, Os leitores de #achado de Assis, #4 /B-4 S*o Paulo5 NaEi, -..-4
U
!ele CaldHell, #achado de Assis L <he bra3ilian master and his no0els, a#ud o#4 cit4, #4 /BR4
64
6ea'b1es A9ria defede =ue, Pa#esar dos u"erosos co"et$rios
#u2licados a i"#resa, a difus*o de O mulato, o Rio de 6aeiro, *o te1e a
"es"a re#ercuss*o =ue e" S*o Lu3s do Aara7*oQ
V
4 A#eas o fi" de /WW/,
acredita ele, sur%e a cr3tica de Arari#e 6r4, =ue "el7or situaria a o2ra a 7ist&ria do
ro"ace 2rasileiro4 Arari#e afir"a =ue o li1ro 9 tra2al7o de u" escritor e"
trasi)*o do ro"atis"o #ara o realis"o5 PPode'se di8er a cris$lida de u"a o2ra
realista4 Ne" la%arta, e" 2or2oletaQ4
W
Essa cr3tica de Arari#e 6r4 #eetrou
#rofuda"ete a #erce#)*o do ro"ace, =ue, detro da o2ra de Alu3sio, aca2ou
sedo cosiderado aida i"aturo, do #oto de 1ista de *o ro"#er co"#leta"ete
co" a literatura ro"Itica4 N*o 1a"os tratar disto esse "o"eto, "as co19"
re%istrar =ue, se #em>rias ">stumas #ode ser cosiderada a %rade o2ra de
Aac7ado, de#ededo do cr3tico =ue a aalisa, isso *o ocorre co" O mulato,
tradicioal e a osso 1er correta"ete colocada a re2o=ue de O cortio a
arrati1a da tra>et&ria de Alu3sio A8e1edo4
Aida =ue *o iter#retado a coteto ? 9#oca, O mulato caiu o %osto da
ca#ital do #a3s4 O terreo e" =ue seu li1ro foi rece2ido esta1a de1ida"ete
#re#arado #or al%u"as o2ras ateriores e, so2retudo, #or u"a cr3tica =ue >$ 1i7a
discutido a2erta"ete a #rodu)*o =ue 7o>e c7a"a"os de aturalista, "as =ue, ?
9#oca, costu"a1a rece2er "ais co"u"ete a desi%a)*o de realista4 +rito +roca
B
a1alia =ue o a#areci"eto de O "rimo (as2lio desecadeara u" "o"eto de
V
Ode a #ol"ica aticlerical ali"etada #or =uest<es locais deu %rade otoriedade ? o2ra4 Cf4 a
res#eito, Alu2sio A3e0edo e a "olFmica dDO "ulato4 Rio de 6aeiro5 6os9 OlG"#io, /BVT4
W
Arari#e 6Fior, PSe" OrieteQ, O mulato, P(a8eta da 0ardeQ, Rio de 6aeiro, T4//4/WW/4 A#ud
6ea'b1es A9ria, o#4 cit4
B
+rito +roca, +aturalistas, "arnasianos e decadistasN 1ida liter$ria do realis"o ao #r9'
"oderis"o, #4VR'VT! Or%4 Lui8 Datas :coordea)*o Ale@adre Eul$lio;4 Ca"#ias5 Editora da
Uica"#, /BB/4
65
efer1esccia a 1ida liter$ria 2rasileira
/.
4 Ora Aesser Le1i, =ue or%ai8ou a "ais
recete edi)*o da fic)*o co"#leta de A8e1edo, afir"a =ue o escritor, co" O
mulato, Pcose%uia co=uistar a si"#atia de leitores atetos #ara os =uais os
escritos realistas *o era" #ro#ria"ete u"a o1idadeQ5
Na)ia anos irula)am os romanes # a$eleira 618767, de >ranRlin %4)ora,
<ota @o*ueiro 618777, de Cos0 do Matro!nio, # aaulista 618767 e # oronel
5angrado 618777, de Sngl+s de 5ousa, lem$rados muitas )e(es omo
preursores na introduo dos proessos do Baturalismo entre n/s" # primo
=as!lio, de Ea de 3ueiro(, desenadeara uma ontro)0rsia na imprensa, no
in!io de 1878, *uando se pu$liaram as J@artas MortuguesasK de Damal'o
#rtigo na :a(eta de Bot!ias" Aefensores e opositores do Dealismo
onfrontamFse pu$liamente a respeito da narrati)a do on'eido autor das
J>arpasK
11
"
Na Flti"a d9cada da escra1id*o e da "oar=uia, os leitores "ais "oderos e
are>ados discutia" e 2usca1a" o2ras =ue su#erasse" a do"iate literatura
ro"Itica4 +usca1a" ta"29" o2ras =ue atuali8asse" a literatura 2rasileira, e u"
dos "odelos 2uscados foi o da 1a%a iteracioal =ue re#reseta1a o 8olis"o, ou
8ola3s"o, ou realis"o, ou aturalis"o u"a 1a%a =ue do"ia1a o de2ate a
Fra)a desde a d9cada de /WU., "as =ue %a7ou for)a iteracioal "es"o a#&s o
sucesso de CZAssomoir
/-
4 O mulato, co" sua #rosa "odera, o2>eti1a, "eos
/.
No =ual Aac7ado de Assis, co"o sa2e"os, e1ol1eu'se direta"ete, o#odo'se ao #ro>eto
PrealistaQ =ue 1 e" E)a, a seu 1er u" se%uidor de J"ile ,ola4 Cf4 a res#eito 6os9 Leoardo
Nasci"eto, O #ri"o +as3lio na im"rensa brasileira do sculo 19 L Est9tica e !ist&ria, S*o Paulo5
Ues#, -..W4
//
Ora Aesser Le1i, PAlu3sio A8e1edo ro"acistaQ, e" Alu3sio A8e1edo, Fico com"leta, 14 /,
#4 /B4 Rio de 6aeiro5 No1a A%uilar, -..T4
/-
CZAssomoir, tradu8ido #ara o #ortu%us co" o t3tulo de A ta0erna, 1edeu /.. "il e@e"#lares
e" =uatro aos, se%udo J"ile !eriot, Healistes et naturalistes, #4 -W/4 Paris5 Al2i Aic7el,
/BTS4
66
seti"etal :aida =ue e" al%us "o"etos o ro"atis"o fosse e1idete;, e co"
sua cr3tica a2erta da escra1id*o e do #a#el do clero, saciou u" dese>o =ue crescia
etre 2oa #arte dos leitores4
U" dos seus co"etaristas usaria dois 1er2os =ue *o dei@a" dF1ida =uato
isso5 afir"aria =ue a o2ra o deleita1a co"o o2ra de arte, "as =ue ta"29" o
etusias"a1a co"o o2ra de #ro#a%ada
/R
4 Co"o #ersoifica)*o dos #ro2le"as do
#a3s, Rai"udo, o 7er&i do ro"ace, cu>o fial tr$%ico cotrasta co" a 1ida
2ur%uesa =ue o autor destia a Aa Rosa, #ro1oca u"a forte e"#atia do leitor
#ro%ressista, =ue 1 ele *o s& u" 7o"e" i>usti)ado, "as u"a re#reseta)*o
liter$ria dos coflitos "ais i"#ortates =ue do"ia1a" o de2ate #ol3tico4 Se"
escoder sua si"#atia #ela o2ra do 2io%rafado, A9ria defede =ue o ro"ace *o
#ode ser resu"ido a u" li2elo #r&'a2oli)*o ou a u" #afleto aticlerical4 Alu3sio
e@#ressaria co" 2astate clare8a, Psuas teses so2re a sociedade ideal do futuro5 u"a
re#F2lica #ositi1ista e li2eral, =ue fa1ore)a a ite%ra)*o racial e cultural co" a
fialidade de ati%ir u"a ci1ili8a)*o euro#eia tro#icalQ4 Aida se%udo ele, Po
"ulato claro, 1erdadeiro #rot&ti#o do homo brasiliensis, 9 o ei@o e" toro do =ual a
de"ocracia racial 2rasileira de1e ser edificadaQ
/S
4
/R
I%otus :6oa=ui" Serra;, O mulato, ro"ace #or Alu3sio A8e1edo, (ilhete "ostal a Artur
A3e0edo, P(a8eta da 0ardeQ, Rio de 6aeiro, /.4T4/WW/, a#ud 6ea'b1es A9ria, o#4 cit4, #4 R-/4
/S
6ea'b1es A9ria, o#4 cit4, #4 R/V4 O uso da e@#ress*o Pde"ocracia racialQ 9 aacrCico4 Aas o
trec7o citado te" ra8*o =uado coloca o "ulato cultural"ete euro#ei8ado co"o o 1alori8ado #or
Alu3sio4 Dito de outra for"a, te"os o P#reto de al"a 2racaQ co"o o 7er&i do ro"ace4 A
coscicia =ue te"os 7o>e da 1iolcia =ue est$ #or tr$s desse #ro>eto 9 suficiete #ara a#otar
u"a li"ita)*o ideol&%ica do #ro>eto de Alu3sio4 E" cotraste co" o escritor "ara7ese =ue
coloca a #ala1ra o t3tulo de seu ro"ace, Aac7ado de Assis usa "uito rara"ete a e@#ress*o
P"ulatoQ, =ue re"ete ao "udo ai"al e =ue te" coota)*o de#reciati1a :"ula 9 u" 732rido
est9ril;, #ara referir'se a "esti)os de e%ros e 2racos, co"o #ode ser coferido a coletIea
#achado de Assis a7ro)descendente, or%ai8ada #or Eduardo de Assis Duarte4 Rio de 6aeiro[+elo
!ori8ote5 Pallas[Cris$lida, -..V4
67
#em>rias ">stumas, =ue sur%ia esse "o"eto e =ue, ao "es"o te"#o,
desafia1a e di"iu3a o leitor, *o #odia ser "ais cotrastate, =uado colocado ao
lado de O mulato4 No =uadro a2ai@o, siteti8a"os al%u"as caracter3sticas =ue
#er"ite" eteder o distacia"eto etre as duas o2ras do #oto de 1ista for"al5
Memrias pstumas de Brs u!as
de #achado de Assis
" mulato
de Alu2sio A3e0edo
Narrador e" #ri"eira #essoa4 Narrador e" terceira #essoa4
Se" #retes*o realista a#arete5 desde o
i3cio, sa2e"os =ue +r$s Cu2as, o su#osto
autor, 9 u" defuto =ue escre1e suas
"e"&rias, u"a i"#ossi2ilidade
otol&%ica, o Rio4 Volu2ilidade do
arrador4
O2ra se #assa u" #assado recete,
so2retudo a ca#ital da #ro13cia do
Aara7*o4 !$ u" esfor)o descriti1o =ue
2usca refor)ar o car$ter realista da o2ra4
Forte uso de situa)<es iicial"ete
etedidas #elos cr3ticos co"o P7u"ourQ
e, de#ois, irCicas4 Uso de i"a%es
#arado@ais4
C7a"ado desde "uito cedo de Pro"ace
de teseQ4 O arrador 9 #ro%ra"atica"ete
o2>eti1o e dei@a es#a)o li"itado #ara
leituras "Flti#las ou irCicas4
Ca#3tulos curtos, e" %rade F"ero :/S.;
e di%ressi1os, =ue P%uia" ? direita e a
es=uerda, ada" e #ara", res"u%a",
urra"Q4
/T
Ca#3tulos lo%os, e" "eor F"ero
:/B;, ecadeados de "odo Pse%uroQ #ara
o leitor4
Do #oto de 1ista ideol&%ico, 7$ u"a fia
cr3tica ao discurso ciet3fico :Cu2as 2usca
otoriedade co" o seu e"#lasto; e do
#ositi1is"o4
Pro@i"idade co" o #ositi1is"o e co" o
re#u2licais"o4 Lido co"o o2ra #r&'
a2olicioista4 Cofia)a a educa)*o e
a cicia e@#ressa #ela si"#atia #elo
7er&i Rai"udo, educado a Euro#a4
Lar%o uso de fi%uras de li%ua%e" =ue
idica" co"#orta"etos e seti"etos
cotradit&rios das #ersoa%es4
Cofia)a a cicia #ara e@#licar o
co"#orta"eto 7u"ao, co" desta=ue
#ara a 7isteria de Aa Rosa4
Ou se>a, to"adas a#eas #elas caracter3sticas "ais e1idetes, 9 dif3cil a#otar
ele"etos =ue >ustifi=ue" colocar #em>rias ">stumas e O mulato co"o
ite%rates de u" "es"o "o1i"eto liter$rio4 O =ue e@#lica, et*o, =ue a"2as
/T
Aac7ado de Assis, #em>rias ">stumas de (rs *ubas, #4 -/B4 S*o Paulo[Rio de 6aeiro[Porto
Ale%re4
68
se>a" c7a"adas de PrealistasQe U"a a1alia)*o e=ui1ocada =ue se #er#etua ou u"a
classifica)*o "arcada #ela #eriodi8a)*o =ue #recisa Pa#a%arQ a di1ersidadee Ou,
aida, u"a fra%ilidade coceitual da cr3tica e da 7istorio%rafia liter$rias 2rasileirase
Problema internacional
A ri%or, esse feC"eo decorre de u" #ro2le"a =ue *o se li"ita ?s
froteiras do #a3s4 Por=ue Prealis"oQ 9 u"a #ala1ra t*o carre%ada de setidos =ue
*o #ode ser iter#retada co"o u"a classifica)*o coclusi1a =uado isolada4
De#ededo do #oto de #artida, ela #ode ser usada *o #ara defiir u"a
escola liter$ria, co"o esta"os tratado este te@to, "as u"a sorte de estilo, de
caracter3stica %eral =ue *o est$ #resa e" "es"o ao s9culo /B4 E" o2ras de
7istorio%rafia liter$ria, #ara tratar do realis"o, autores co"o Alfredo +osi, LFcia
Ai%uel'Pereira e Aassaud Aois9s, etre tatos outros, #arte" dessa #ossi2ilidade
#ara defiir a escola PrealistaQ4 Por sua 1e8, ecotra"os e" autores co"o Ro2erto
Sc7Har8, =ue associa" a #rodu)*o de Aac7ado ? realidade social 2rasileira, a
a1alia)*o de =ue Pa fic)*o "ac7adiaa adota u" o1o #ric3#io co"#ositi1o, =ue
a7ronta as con0enes do realismo e cu>a si%ularidade reside o dese"#e7o
ar2itr$rio e tras%ressi1o do arradorQ :%rifo osso;
/U
4 6o7 (ledso, #or sua 1e8,
recorrer$ ? fi%ura do Parrador e%aosoQ #ara associar o escritor ao realis"o e, ao
"es"o te"#o, ? i"#ostura4 Para co"#licar a situa)*o, Aac7ado de Assis c7a"a1a
de realis"o, e" suas cr3ticas, o2ras de E)a de Yueiro8 declarada"ete li%adas ?
literatura de ,ola e ? filosofia deter"iista de !i##olGte 0aie4 J co"u" ta"29" o
/U
Ro2erto Sc7Har8, PA 1ira1olta "ac7adiaaQ, #4 /T4 Re1ista +o0os estudos, Ce2ra#, >ul7o de
-..S4
69
uso da classifica)*o Prealis"o'aturalis"oQ #ara idetificar essas o2ras :assi" o
fa8, #or e@e"#lo, Valeti" Facioli, e" =m de7unto estramb>tico;4
b1es C7e1rel, ao tratar es#ecifica"ete do #ro2le"a da coceitua)*o do
aturalis"o, escre1e =ue,
; la differene des autres mou)ements litt0raires *ui, tant $ien *ue mal, sont
d0finis para un terme uni*ue 6m+me s9il est ontest07, le naturalisme se
trou)e en onurrene a)e un autre terme, r0alisme, a)e le*uel la riti*ue
uni)ersitaire lui fait entretenir de rapports 0troits omplexesK"
17

C7e1rel trata da =uest*o co"o Po #ro2le"a do Lrealis"o'aturalis"oLQ e, a
#artir da3, a1alia =ue a cr3tica se di1idiu e" cico %rades corretes, das =uais trs
t" e" co"u" o fato de li%ar direta"ete as duas o)<es etre si
/W
4 Sua s3tese 9
2astate o2>eti1a e a>uda a situar a =uest*o4 Creio =ue 1ale a #ea resu"i'la, #or=ue,
"es"o =ue *o assu"ida co"#leta"ete co"o "odelo, a>uda a eteder a
di"es*o do #ro2le"a4
A #ri"eira correte descrita #elo autor, cu>o #rici#al re#resetate 9 Eric7
Auer2ac7, reco7ece o realis"o e" literatura u"a costate a arte ocidetal,
tratado'o co"o u" feC"eo tras'7ist&rico e ilustrado e" #articular #ela o)*o
filos&fica de "i"ese4 Essa #osi)*o fa8 do aturalis"o u"a eta#a de u" #rocesso
%eral, ao "es"o te"#o e" =ue se recusa a forecer u"a defii)*o e u" "odelo
te&rico do realis"o4 Nessa #ers#ecti1a, o aturalis"o seria u"a es#9cie de
ecara)*o #assa%eira da tedcia tras'7ist&rica do realis"o, u" #oto e@tre"o,
es#9cie de 7i#er'realis"o4
/V
b1es C7e1rel, o#4 cit4, #4 //'/-4
/W
b1es C7e1rel, o#4 cit4, #4 /-4 A a#reseta)*o das diferetes leituras do aturalis"o se%ue at9 a #4
/W do #ri"eiro ca#3tulo do li1ro4
70
A se%uda leitura te" e" co"u" co" a #ri"eira o fato de 1er o realis"o
u"a tedcia =ue rea#arece de te"#os e" te"#os4 C7e1rel cita Ro22e'(rillet,
escritor do nou0eau roman fracs, =ue #retedia ta"29", a seu "odo, #ro"o1er
u" Po1o realis"oQ4 A #ala1ra realis"o seria, esta #ers#ecti1a, u" idicador, u"
Psial de alar"eQ =ue aucia u"a crise est9tica e u" %ru#o o1o sur%ido >uto
co" o1as for"as liter$rias4 No s9culo /B, o cr3tico ecotra de#oi"eto
se"el7ate5
%ous eux *ui apportent *uel*ues aspirations nou)elles sont dits r0alistes" #n
)erra ertainement des m0deins r0alistes, des 'imistes r0alistes, des
manufaturiers r0alistes, des 'istoriiens r0alistes" <" @our$et est un r0aliste,
?e suis un r0aliste& puis*ue les riti*ues le disent, ?e les laisse direK"
19
E" outro te@to do s9culo /B, o aturalis"o a#arecer$ e@ata"ete o "es"o
lu%ar do realis"o5 PCLest 2ie cela] le aturalis"e a##arait c7a=ue fois =uLue
9#o=ue artisti=ue est r91olueQ, escre1eu D4 Dilt7eG
-.
4 O aturalis"o, assi", seria
u" feC"eo de trasi)*o =ue, o li"ite, *o te" 1alor #r&#rio4 Vale co"o #ala1ra
de orde" de eucia)*o de u"a o1idade est9tica4 E"2ora essa for"a de eteder
o realis"o e o aturalis"o se>a a "eos co"u", ela 9 iteressate #or=ue "ostra
certa cotiuidade a 7ist&ria liter$ria, certa circularidade dos ar%u"etos, =ue s*o
reto"ados e %a7a" o1os setidos o correr do te"#o u" "o1i"eto =ue >$ era
#erce2ido o s9culo /B "es"o a co"#ara)*o co" o ro"atis"o4 E" /WWU, 9
tradu8ido #ara o fracs u" esaio da es#a7ola E"ilia Pardo +a8a so2re o
aturalis"o4 Pardo +a8a o2ser1a, lo%o o i3cio de seu li1ro, =ue 9 curioso co"o a
/B
C7a"#fleurG, PSur A4 Cour2et4 Lettre ? Aada"e Sad :- se#t4 /WTT;, i ID4, Ce Halisme, s4d4
c/WTVd, #4 -V-4 A#ud b1es C7e1rel, o#4 cit4, #4 /S4
-.
D4 Dilt7eG, ?eutsche Hundschau, #4 -WS, a#ud b1es C7e1rel, o#4 cit4, #4 /S4
71
re#ro1a)*o diri%ida ao ro"atis"o o i3cio do s9culo /B se #arece, Pco"o se
#arece" u"a %ota dL$%ua co" outraQ, co" a re#ro1a)*o =ue o fi" do s9culo
rece2e o aturalis"o5 PLire la criti=ue du Ro"atis"e faite #ar u Classi=ue, cLest
lire la criti=ue du R9alis"e #ar u Id9aliste4Q
-/
A terceira atitude 9 a =ue ecara o realis"o co"o u" P#er3odo'coceitoQ, ou
se>a, u" "o1i"eto liter$rio =ue sucede o ro"atis"o e se es#al7a #ela Euro#a
u"a 9#oca es#ec3fica, ou se>a, a se%uda "etade do s9culo /B4
8e onept 9naturalisme9 tend alors ; se dissoudre dans elui de 9r0alisme9, em
partiulier dans la perspeti)e angloFam0riaine, ou ; )enir le redou$ler,
omme dans la tradition franaise *ui parle )olontiers de 9r0alisme et
naturalisme9, omme s9il s9agissait de deux manifestations suessi)es d9un
p'0nomTne ontinu,
escre1e C7e1rel4 O aturalis"o 9 a=ui ecarado co"o u"a "aifesta)*o e@tre"ista
do realis"o e =ue, Pco""e o sait 2ie e Frace, Ltout ce =ui est e@a%9r9 est
isi%ifiatLQ
--
4 A PifI"iaQ do ter"o aturalis"o *o ocorreria a#eas a Fra)a,
"as ta"29" as literaturas #oloesa, russa, escadia1a4 Na literatura i%lesa, a
#ala1ra aturalis"o teria #ratica"ete desa#arecido4 PE re1ac7e, le ter"e
r9alis"e se"2le, lui, a1oir %a%9 e res#ecta2ilit9Q, co"#leta C7e1rel4 A=ui,
-/
E"ilia Pardo +a8a, Ce naturalisme, #4 V4 0rad4 Al2ert Sa1ie4 Paris5 E4 (iraud, /WWU4 Na
se=ucia, ela co"#le"eta5 PDLa#rKs les Classi=ues, lL9cole ro"ati=ue rec7erc7ait tout
s#9ciale"et le laid, re"#la)ait le #at79ti=ue #ar le r9#u%at, la #assio #ar lListict, fouillait les
9%ojts, "ettait e lu"iKre les #laies et les ulcKres les #lus d9%ojtats, corro"#ait la la%ue et
e"#loGait des ter"es 2as et #o#ulaires4 Ne dirait'o #as =ue lDAssommoir soit lLo2>et de cet
aat7K"eeQ
--
No +rasil, Aac7ado de Assis se =uei@aria, 1oltado'se #ara u"a outra =uest*o, 9 1erdade, da
Pe@a%era)*o de #ric3#iosQ =ue faria os escritores assi"ilare" de"asiada iflucia da l3%ua
fracesa4
72
C7e1rel "ostra a "o2ilidade desses coceitos, =ue aca2a" sedo "ai#ulados
#elos escritores e #ela cr3tica4
J a =uarta correte cr3tica a#resetada #or C7e1rel =ue se #ode idetificar a
#ri"eira dissocia)*o "ais clara etre o realis"o e o aturalis"o4 A disti)*o etre
os dois ter"os ocorreria a cr3tica "ar@ista, =ue, a#oiada a ideia de Prealis"o
socialistaQ, tederia a fa8er do aturalis"o u" "o1i"eto #ro%ressista, P"ais =ui
reste isuffisat ? cause dLue coce#tio tro# 2iolo%i=ue de la soci9t9 et dLue
ica#acit9 ? "otrer des 79ros L#ositifsLQ4 Assi", cr3ticos co"o LuE$cs, a o#ii*o
de C7e1rel, aca2aria" #or coceder a classifica)*o de aturalista a#eas a
escritores cosiderados "ed3ocres a escala de 1alor liter$ria4 Vale re%istrar =ue o
autor, este "o"eto de seu li1ro, 9 2astate ecoC"ico a a$lise do =ue c7a"a
de cr3tica "ar@ista, de realis"o socialista e "es"o da o2ra de LuE$cs4 C7e1rel *o
cita, #or e@e"#lo, e" "es"o o te@to PNarrar ou Descre1erQ, e" =ue o #esador
7F%aro, e" li7as %erais, to"a o esfor)o descriti1o de ,ola co" cotra'e@e"#lo
do =ue a literatura de1eria 2uscar4 Na o#ii*o de LuE$cs, =ue discutire"os "ais ?
frete, a Pliteratura 2aseada a o2ser1a)*o e descri)*o eli"ia se"#re, e" "edida
crescete, o itercI"2io etre a "ra:is e a 1ida iteriorQ
-R
4
A =uita e Flti"a correte cosidera o aturalis"o Pu "ou1e"et
relati1e"et autoo"e #ar ra##ort ? u certai r9alis"e et, surtout, co""e le d92ut
dLue ou1elle Kre litt9raireQ4 Esta Flti"a #osi)*o sur%e a Ale"a7a a d9cada de
/WW. e 1 o "o1i"eto u" sial de "oderidade, =ue ro"#e co" o Prealis"o
2ur%usQ4 C7e1rel se #er%uta se essa tedcia cr3tica, =ue *o 9 uIi"e "es"o
a Ale"a7a, #ode ser estedida a literaturas de outros #a3ses, "as 1 ela,
-R
(eor% LuE$cs, 'nsaios sobre literatura, #4 TB4 Rio de 6aeiro5 Ci1ili8a)*o +rasileira, /BUT4
73
ta"29", o "9rito de "oti1ar a co"#rees*o de u" "o1i"eto aida tido co"o
Psus#eitoQ4
Se defiir aturalis"o *o 9 u"a "iss*o si"#les, 9 #reciso ta"29" *o cair
a teta)*o de "itificar as dificuldades co" o ter"o, co"o se fosse u" #ro2le"a
es#ecial e e@clusi1o4 A ri%or, *o 9 si"#les defiir e7u" "o1i"eto liter$rio,
#or=ue as froteiras etre eles s*o "ais flu3das, as o2ras, do =ue o ideal
esta2elecido #elo cr3tico4 E" rela)*o a outras corretes est9ticas, 7$ al%u"as
1ata%es o "o"eto de se esta2elecer =ue o2ras #ode" ser c7a"adas de
aturalistas5 sur%idos so2 o es#3rito cietificista do s9culo /B, is#irados #or
aturalistas da 2iolo%ia co"o C7arles DarHi e de (eor%e Cu1ier e da filosofia
co"o !i##olGte 0aie, os escritores do aturalis"o liter$rio co"#reedia" "uito
2e" o setido do descre1er de #latas a ai"ais, #ara classific$'los co" o "$@i"o
de #recis*o #oss31el4 O escritor aturalista, #ortato, est$ fa"iliari8ado co" a ideia
de ta@oo"ia e, a seu "odo, a#lica a ideia o #r&#rio ca"#o das artes4 Classificar e
autoclassificar'se *o 9 al%o estra7o #ara o artista aturalista, =ue fre=uete"ete
declara a2erta"ete sua filia)*o ? escola4 A ades*o ? escola e a ideia de re#rodu8ir
o "9todo de ,ola #er"ite", #or sua 1e8, =ue *o 7a>a tata cofus*o, a #r$tica,
=uato aos autores =ue #ode" ser etedidos co"o aturalistas, "es"o =ue as
corretes cr3ticas di1ir>a" so2re o raio =ue o %uarda'c7u1a da deo"ia)*o #ode
co2rir, o =ue le1a u" ro"ace ou outro a #oder ser iclu3do ou e@clu3do do %ru#o4
O decorrer da #es=uisa "ostrou, #or outro lado, =ue u"a "oti1a)*o
i"#ortate #ara a iclus*o ou e@clus*o de u"a o2ra %uarda "ais rela)*o co" a
1alora)*o e%ati1a =ue a #ala1ra aturalista %a7ou do =ue co" coceitos 2e"
defiidos #or =ue" aalisa o "o1i"eto4 J co"u" ecotrar cr3ticos =ue 2usca",
74
#ara elo%iar u" autor, retir$'lo do rol dos aturalistas, assi" co"o 9 #oss31el
ecotrar =ue", #ara criticar a escola, e@clua dela o"es =ue 1iria" a 1alori8$'la4
Os ro"aces "ais a2erta"ete aturalistas de E)a de Yueir&s O crime do "adre
Amaro, Os maias, O "rimo (as2lio , #or e@e"#lo, e" se"#re s*o tratados co"o
tal4 Por outro lado, =ue" l o aturalis"o "ais #ositi1a"ete teder$ a icluir
o2ras e" se"#re le"2radas assi" 9 o caso do tra2al7o >$ citado de C7e1rel, =ue,
ao tratar da iteracioali8a)*o do aturalis"o, iclui, se" a#otar restri)<es,
Dostoi91sEi etre eles, reto"ado u"a tedcia do s9culo /B5 o #ri"eiro tra2al7o
"oo%r$fico dedicado ao aturalis"o #u2licado o +rasil, #u2licado ori%ial"ete
e" /WBS, Dostoi91sEi 9 cele2rado co"o Po "aior re#resetate do #sicolo%is"o
liter$rio da Euro#aQ, =ue P#rodu8iu 1erdadeiros tratados de #sico#atolo%ia cri"ial
e de a$lise e@#eri"etal das sesa)<es e dos seti"etosQ
-S
4 Esta a1alia)*o de
Car1al7o associa1a Dostoi91sEi ao "9todo de ,ola, u"a a#ro@i"a)*o =ue #erdeu
for)a e #ratica"ete se a#a%ou a leitura =ue fa8e"os 7o>e da literatura do s9culo
/B, cofor"e o russo a1a)a1a a aceita)*o dos cr3ticos e ,ola #erdia ade#tos4
Naturalismo em ,ogo- %achado versus !a
A coceitua)*o e a a1alia)*o do aturalis"o e do realis"o o +rasil
efreta" u" #ro2le"a adicioal e" rela)*o ao ce$rio iteracioal4 A=ui, o2ras
cote"#orIeas, "as a2soluta"ete distitas e" seu #ro>eto e reali8a)*o, s*o
cosideradas PrealistasQ4 Dito de outro "odo, "ais cocreto, *o 7$ u" autor
cote"#orIeo a J"ile ,ola do #orte de Aac7ado de Assis4 A=ui, o "es"o ao
e" =ue sur%e o Alu3sio PaturalistaQ ou Prealista'aturalistaQ 9 #u2licado o #ri"eiro
-S
Ad7er2al de Car1al7o, o#4 cit4, #4 TU, Rio de 6aeiro5 (arier, /B.-4
75
Aac7ado PrealistaQ4 E"2ora a#ro@i"ados #ela #ala1ra, as difere)as etre os dois
*o s*o sutis, >usta"ete #or=ue elas e1ol1e" di1ersas a"#litudes e setidos =ue
Prealis"oQ #ode ter do realis"o Pfoto%r$ficoQ dos aturalistas ao realis"o
PirrealistaQ ou PfatasiosoQ
-T
do defuto'autor de #em>rias ">stumas4
Assi", as cr3ticas de Aac7ado de Assis a O "rimo (as2lio tora"'se de
%rade 1alia #ara #esar"os o =ue esta1a e" >o%o o fial da d9cada de /WV. e o
=ue %a7ou a for"a de li1ro o co"e)o da de /WW.4 E)a 9, a cr3tica de Aac7ado
:=ue 1ai ta"29" le"2rar'se de O crime do Padre Amaro;, a#otado co"o Pfiel
as#9rri"o disc3#ulo do realis"o #ro#a%ado #elo autor do AssomoirQ
-U
e co"o u"
escritor =ue *o =uis ser Prealista "iti%ado, "as iteso e co"#letoQ
-V
4 Aac7ado
afir"a aida =ue, at9 et*o, P*o se co7ecia e" osso idio"a a=uela re#rodu)*o
foto%r$fica e ser1il das cousas "3i"as e i%&2eisQ5 PPela #ri"eira 1e8, a#arecia
u" li1ro e" =ue o escuso e o di%a"os o #r&#rio ter"o, #ois trata"os de re#elir a
doutria, *o o taleto, e "eos o 7o"e" e" =ue o escuso e o tor#e era"
tratados co" u" cari7o "iucioso e relacioados co" u"a e@a)*o de
i1et$rio4Q
-W
Etre os e@a%eros descriti1os, Aac7ado a1alia =ue a o1a #o9tica s&
c7e%ar$ ? #erfei)*o o dia e" =ue os disser o F"ero e@ato dos fios de =ue se
co"#<e u" le)o de ca"2raia ou u" esfre%*o de co8i7a4
Lidas co"o #e)as de co"2ate circustacial ou co"o refle@*o de u" escritor
=ue dese7a1a seus #r&#rios #ro>etos, as cr3ticas ao Primo (as2lio re#reseta" u"
"o"eto "arcate tato #ara o aturalis"o co"o #ara o #ro>eto #aralelo de
-T
E1itei a=ui, #ro#ositada"ete, a #ala1ra Pfat$sticoQ, #ara *o su%erir rela)<es =ue #oderia"
e"2aral7ar aida "ais a =uest*o4
-U
Aac7ado de Assis, *ritica litteraria, #4 /U/4 S*o Paulo[Rio de 6aeiro[Porto Ale%re5 D4A4
6acEso Ic4 Editores, /BS-4
-V
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 /VR4
-W
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 /U-'/UR4
76
Aac7ado de Assis, =ue, e" 1e8 de retorar ao ro"atis"o, assu"iu u"a #ostura
cr3tica, descofiada Pdas #ro"essas do discurso li2eral do #ro%resso ou do
cietificistaQ
-B
4
Por outro lado, elas #er"ite", se>a #elo dito, se>a #elo elidido, a#otar #ara
al%us #otos de cotato =ue, de certa for"a, #ode" ser 1istos os dois #ro>etos4
0ato o #ro>eto "ac7adiao =uato o #ro>eto aturalista t" al%o 2astate
i"#ortate e" co"u"5 eles recusa" e" %rade "edida a ideia de literatura co"o
u" feC"eo a#eas acioal4 Se as refercias de Aac7ado itida"ete 1ia" a
2oa literatura co"o resultado de P1ia%es ? 1olta da 2i2liotecaQ, o #ro>eto
aturalista 2rasileiro #artici#ou a seu "odo de u" "o1i"eto liter$rio
trasacioal4 A cor local do aturalis"o 2rasileiro foi ecotrada, de certa for"a,
detro dos #arI"etros su%eridos #or Aac7ado de Assis o PIstito de
NacioalidadeQ, e dois dos ro"aces "ais 2e"'sucedidos esse setido s*o, se"
so"2ra de dF1ida, O cortio, de Alu3sio A8e1edo, e (om)*rioulo, de Adolfo
Ca"i7a *o #or acaso, #e)as =ue deucia" a2erta"ete o #re)o =ue o #a3s
#a%a1a #ela tr$%ica 7ist&ria da escra1id*o, cotri2uido de for"a Fica #ara =ue
este feC"eo fi8esse #arte do ca2edal da #rodu)*o do aturalis"o iteracioal4 A
escra1id*o *o 9 tratada co"o ele"eto e@&tico, co"o adoro, "as co"o ele"eto
estruturate dos ro"aces, o =ue fa8 delas o2ras es#eciais detro do #r&#rio
"o1i"eto iteracioal do aturalis"o5 se os coflitos ecoC"icos s*o cruciais
#ara o ro"ace aturalista e" 1$rias #artes do "udo, o +rasil esses ro"aces
fora" ca#a8es de lidar co" a #er"acia da istitui)*o da escra1id*o o fial do
s9culo /B, o =ue tora al%us desses coflitos "ais dra"$ticos e co"#le@os4
-B
Valeti" Facioli, o#4 cit4, #4 R/4
77
Volte"os ?s cr3ticas de Aac7ado a E)a, #u2licadas e" /U e R. de a2ril do ao
de la)a"eto de O "rimo (as2lio, /WVW, e =ue fa8e" #arte da tradi)*o liter$ria do
+rasil e de Portu%al4 Afial, trata'se do %rade e"2ate a2erto etre a=ueles =ue s*o
cosiderados os dois %rades autores de l3%ua #ortu%uesa da se%uda "etade do
s9culo /B e, #ara 2oa #arte da cr3tica, os dois "aiores #rosadores da l3%ua4 Isso
a#esar de, co"o re%istra 6os9 Leoardo do Nasci"eto, e@#ressado u" seti"eto
%eerali8ado, de Pa i"#ortIcia de E)a de Yueir&s #ara a cultura letrada 2rasileiraQ
ser Pitida"ete su#erior ? de Aac7ado de Assis #ara a elite itelectual
#ortu%uesaQ
R.
4 Dessa cr3tica a E)a, co"o escre1e Valeti" Facioli, e" =m de7unto
estramb>tico, #ode'se di8er =ue tato 7a1ia Pu"a ite)*o #eda%&%ica, de alertar e
educar o #F2lico leitor do #a3s :=ue, ali$s, era "uito #e=ueo; #ara os e@a%eros e
defor"a)<es LcietificistasL do realis"o'aturalis"o, =uato ta"29" cosistia o
"es"o L#ro%ra"aL #ara o ro"acista 2rasileiroQ, u"a es#9cie de Pautoeduca)*o e
auto#re#ara)*oQ do #r&#rio Aac7ado
R/
4 Paulo Frac7etti, #or sua 1e8, le"2ra =ue
Aac7ado escre1ia #ara Pdefeder u"a dada coce#)*o do ro"ace e #ara atacar
outraQ4 Por este "oti1o, o car$ter da a1alia)*o da o2ra de E)a, esse "o"eto, 9
Pco"2ati1oQ e Por"ati1oQ, se" Ii"o #ara co7ecer u"a for"a es#ec3fica de
fucioa"eto te@tual4
R-
Esses te@tos t" sido usados #ara a"#liar as leituras das o2ras de E)a e de
Aac7ado
RR
, "as o =ue #retede"os a=ui ao reto"$'la 9 #Cr essa co7ecida #$%ia
R.
6os9 Leoardo do Nasci"eto, o#4 cit4, S*o Paulo5 Ues#, -..W4
R/
Valeti" Facioli, o#4 cit4, #4 S.4
R-
Paulo Frac7etti, 'studos de literatura brasileira e "ortu1uesa, #4 /SW4 Cotia5 Ateli Editorial,
-..V4
RR
Cf4, #or e@e"#lo, 6o*o Ca"ilo dos Satos, PAac7ado de Assis, critic of E)a de Yueir&s A
sG"#to"atic "isuderstadi%Q, i <he autor as "la1iarist L <he case o7 #achado de Assis, a
re1ista Portu1uese CiterarG X *ultural tudies, F"eros /R e /S :editado #or 6o*o Ce8ar de Castro
Roc7a;4 i 07e autor as #la%iarist Dart"out7 :Aassac7usetts;, -..S[-..T4
78
da 7ist&ria da literatura de l3%ua #ortu%uesa a ser1i)o do feC"eo aturalista o
+rasil4
A #u2lica)*o de O "rimo (as2lio foi o %rade e1eto do ao liter$rio de /WVW,
e" Portu%al e o +rasil4 La)ado e" fe1ereiro, u"a rese7a de Ra"al7o Orti%*o,
>$ #u2licada e" Portu%al, foi re#rodu8ida #ela @a3eta de +ot2cias e" -T de "ar)o4
Orti%*o declara e@#licita"ete sua a"i8ade e cola2ora)*o co" E)a, di8 =ue a o2ra
ficaria #ara a i"ortalidade e a#reseta al%u"as de suas restri)<es a ela4 Orti%*o
a1alia, #or e@e"#lo, =ue a fi%ura do 2ur%us +as3lio 9 icosistete, es#ecial"ete
#or cota do seu dadis"o, e@#resso, etre outras for"as, o seu %osto #or
#erfu"es caros4 U" 7o"e" de e%&cios, =ue te" e" si a 9tica do tra2al7o, acredita
i%eua"ete Orti%*o, *o tetaria sedu8ir a #ri"a Pco" os atrati1os de sua
toilette, da sua #erfu"aria e da crCica ele%ate, co"o fre=uetador do boule0ard
RS
4
E)a 1ai res#oder ?s cr3ticas de Aac7ado, assiadas co" o #seudCi"o de
Elea8ar, a ota ? se%uda edi)*o de O crime do Padre Amaro4 Etre outras
=uest<es, a2ordar$ a su#osta re#eti)*o do etrec7o do ro"ace de ,ola Ca Faute de
lDAbb #ouret5
6"""7 no =rasil e em Mortugal esre)euFse 6sem toda)ia adu(ir nen'uma pro)a
efeti)a7 *ue # rime do padre ,maro era uma imitao do romane do sr" E"
.ola I 8a >aute de l9,$$0 <ouret" 6U7 Eu ten'o algumas ra(1es para rer *ue
isto no 0 orreto" # rime do Madre ,maro foi esrito em 1871, lido a
alguns amigos em 1872, e pu$liado em 1874" # li)ro do sr" .ola, 8a >aute
de l9,$$0 <ouret 6*ue 0 o *uinto )olume da s0rie Dougon <a*uart7, foi
esrito e pu$liado em 1875"
35
RS
A cr3tica de Orti%*o e outros te@tos dedicados ao Primo #u2licados o +rasil e" /WVW e /WVB s*o
trascritos #or 6os9 Leoardo do Nasci"eto e" O #ri"o +as3lio na im"rensa brasileira
:a#dice, #4 /TV'R..;4
RT
E)a de Yueir&s, PNota da Se%uda Edi)*oQ, i Obras de 'a de Kueiro3, 1ol4 /, #4V4 Porto5
LellokIr"*os, s[d4 E" Portu%al, diate do sucesso de E)a, o li1ro de ,ola rece2eu o t3tulo de O
79
Al2erto Aac7ado da Rosa, autor de 'a, disc2"ulo de #achadoE, a1alia =ue
esta ota %uarda u"a Pad"ir$1el #erf3diaQ e =ue Ptal1e8 e@#li=ue o silcio =ue
se#arou e" 1ida os dois "estres do ro"ace luso'2rasileiroQ4 PNa 1erdade, o =ue
E)a afir"a so2re as datas de Ca Faute e do *rime costitui u" asso"o #ol"ico e
u" estoteate ato de #restidi%ita)*oQ, cotiua Aac7ado da Rosa4 E)a teria, #ara o
autor, "ai#ulado astuta"ete as datas #ara escoder o fato de =ue Aac7ado de
Assis te1e acesso ? edi)*o do ro"ace #osterior a Ca Faute, e =ue sua cr3tica *o
#odia ser, #ortato, de Po2tusidade c&rea ou "$'f9 c3icaQ de =ue l7e acusou E)a4
RU
A E)a, Aac7ado de Assis s& 1oltaria a se referir #u2lica"ete e" /B.., u"a
carta a !4 C7a1es, #u2licada a #ri"eira #$%ia de @a3eta de +ot2cias =ue
7o"ea%ea1a o escritor #ortu%us, =ue falecera4 E)a, #or sua 1e8, e" carta a
Aac7ado lo%o a#&s a #u2lica)*o das duas cr3ticas, >ustificaria as suas escol7as e se
filiaria, e@#ressa"ete, ? escola de ,ola5
,pesar de me ser ad)erso, *uase re)esso, e de ser inspirado por uma
'ostilidade *uase partid4ria ; Esola Dealista I esse artigo, pela sua ele)ao
e pelo talento om *ue est4 feito, 'onra o meu li)ro, *uase l'e aumenta a
autoridade" 3uando on'eer os outros artigos de L" 5"V, poderei permitirFme
disutir as suas opini1es so$re este I no em min'a defesa pessoal 6eu nada
)al'o7, no em defesa dos gra)es defeitos dos meus romanes, mas em
defesa da Esola *ue eles representam e *ue eu onsidero omo um ele)ado
fator do progresso moral na soiedade moderna"
37
crime do "adre #ouret!
RU
Al2erto Aac7ado da Rosa, 'a, disc2"ulo de #achado, Rio de 6aeiro5 Fudo de Cultura, /BUR,
#4 -. e -/4 E" seu estudo, Rosa relacioa as "odifica)<es reali8adas #or E)a as edi)<es
sucessi1as de O crime do "adre Amaro a #ro1$1el iflucia, *o declarada, da cr3tica de
Aac7ado4
RV
A#ud Al2erto Aac7ado da Rosa, o#4 cit4, #4 /WW4 A carta 9 datada de -B de >u7o de /WVW, e
assiada de NeHcastle'o'0Ge4
80
E)a de Yueir&s aida afir"a essa carta =ue o acol7i"eto de O "rimo o
+rasil 9, P#ara o Realis"o, o fi" de tudo, u"a cofir"a)*o es#ldida de
iflucia e 1italidadeQ
RW
4 E"2ora fale e" Prealis"oQ, a "e)*o a ,ola a cr3tica de
Aac7ado e a #ala1ra escola a carta'res#osta de E)a tora" claro de =ue #ro>eto
liter$rio a"2os os escritores est*o tratado5 o =ue a 7ist&ria liter$ria #assou a
c7a"ar, co"o ta"29" fa8e"os este tra2al7o, de aturalis"o4
As cr3ticas de Aac7ado de Assis e as res#ostas de E)a de Yueir&s s*o
i"#ortates #ara este estudo de co"o o aturalis"o, o +rasil, efretou desde
ates "es"o de seu esta2eleci"eto u"a o#osi)*o est9tica e@#l3cita e cosistete,
=ue resultaria, al%us aos "ais ? frete, u" ca"i7o #r&#rio, di1erso do
#ercorrido #elo aturalis"o, e at9 "ais 2e" sucedido estetica"ete, #elo "eos do
#oto de 1ista idi1idual, de recusa do idealis"o ro"Itico4 Ou se>a, e"2ora o
aturalis"o te7a re#resetado u"a for"a de rea%ir a u" "odelo su#erado de
e@#ress*o liter$ria, o +rasil, ele *o foi o Fico a reali8$'lo co" sucesso4 Isso
de"ostra, de certa for"a, a relati1a 1italidade do ui1erso liter$rio do #a3s o fial
do s9culo /B :e" =ue #ese a fra=ue8a da #rodu)*o ciet3fica e filos&fica do #a3s;,
u" "o"eto ates de as duas for)as ata%Cicas, a #artir do i3cio da d9cada de
/WW., dis#utare" os destios da #rodu)*o ro"aesca e as duas dei@ar*o "arcas
#rofudas a for"a)*o dos escritores e leitores da literatura 2rasileira4
As duas cr3ticas de Aac7ado, so"adas aos te@tos PIstito de NacioalidadeQ,
aterior, e PA o1a %era)*oQ, #osterior a elas, re#reseta" u" co>uto =ue
e@#ri"e u"a coce#)*o liter$ria 2astate di1ersa da a#otada #or J"ile ,ola, cu>o
"odelo seria adotado #or 1$rios escritores 2rasileiros4 Aostra" ta"29" =u*o
RW
A#ud Al2erto Aac7ado da Rosa, o#4 cit4, #4 /WW4
81
r$#ido Aac7ado to"ou coscicia do de2ate liter$rio =ue se tra1a1a a Euro#a e
co"o se dis#Cs a co"2at'lo #ri"eira"ete co"o cr3tico, a d9cada de /WV., e
de#ois co" a #r&#ria fic)*o, a #artir da #u2lica)*o de #em>rias ">stumas de (rs
*ubas, seu ro"ace do i3cio dos aos /WW.4
E" PIstito de NacioalidadeQ, datado de /WVR, Aac7ado fa8 a #ri"eira
refercia idireta ao aturalis"o4 A#&s afir"ar =ue as Ptedcia "orais do
ro"ace 2rasileiro s*o %eral"ete 2oasQ, ele feste>a5
#s li)ros de erta esola franesa, ainda *ue muito lidos entre n/s, no
ontaminaram a literatura $rasileira, nem sinto nela tend+nias para adotar
as suas doutrinas, o *ue 0 ?4 not4)el m0rito" ,s o$ras de *ue falo foram a*ui
$emF)indas e feste?adas, omo '/spedes, mas no se aliaram ; fam!lia nem
tomaram o go)erno da asa"
39
Aac7ado de Assis ta"29" a#ota outra caracter3stica =ue #ode,
e1etual"ete, ser associada ao aturalis"o5 PDo ro"ace #ura"ete de a$lise,
#ou=u3ssi"o e@e"#lar te"os, ou #or=ue a ossa 3dole *o os c7a"e #ara a3, ou
#or=ue se>a esta casta de o2ras aida ico"#at31el co" a ossa adolesccia
liter$riaQ
S.
4
Por9", o "ais rele1ate este "o"eto, o setido de a#otar caracter3sticas
=ue distaciaria" o #ro>eto do ro"ace "ac7adiao do #ro>eto Prealista fracsQ,
est$ o fato de Aac7ado de Assis 2uscar refercias e" o2ras ui1ersais, "es"o
=ue o o2>eti1o se>a alca)ar o es#3rito acioal Pe #er%utarei "ais, se o Hamlet,
o Othello, o JBlio *sar, a Julieta e Homeu t" al%u"a cousa co" a 7ist&ria i%lesa
RB
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 /SR'/SS4 J #oss31el =ue este te@to de /WVR Aac7ado esti1esse
fa8edo u"a alus*o idireta a O crime do Padre Amaro co"o id3cio de #eetra)*o da Pcerta
escola fracesaQ e" Portu%al4
S.
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 /S-4
82
e" co" o territ&rio 2ritIico, e se, etretato, S7aEes#eare *o 9, al9" de u"
%io ui1ersal, u" #oeta essecial"ete i%lsQ] PFeitas as e@ce)<es de1idas, *o
se lee" "uito os cl$ssicos o +rasilQ
S/
;4 0ratado, "ais ? frete, da #oesia,
Aac7ado afir"ar$ =ue a #reocu#a)*o co" a Pcor localQ fa8 os #oetas 2rasileiros,
"uitas 1e8es, ca3re" Pu"a fuesta ilus*oQ5 PU" #oeta *o 9 acioal s& #or=ue
isere os seus 1ersos "uitos o"es de flores ou a1es do #a3s, o =ue #ode dar u"a
acioalidade de 1oca2ul$rio e ada "ais4Q
S-
Por outro lado, ele criticar$ a
Pe@a%era)*o de #ric3#iosQ
SR
=ue fa8 escritores aceitare" u"a e@cessi1a iflucia
da l3%ua fracesa4
E"2ora a 2usca descuidada #ela cor local e "es"o a tal e@a%era)*o de
#ric3#ios *o de1a" ser lidas co"o cr3ticas e@clusi1as ao aturalis"o, elas
dialo%a" clara"ete co" os ar%u"etos cotr$rios ? escola =ue se cristali8ara"
co" o #assar dos aos5 o aturalis"o, e" sua 2usca #or retratar a realidade
i"ediata, "uitas 1e8es se #reder$ a caracter3sticas =ue #ode" ser a#otadas co"o
ele"etos dessa Pcor localQ, e a resistcia ? Pe@a%era)*oQ #or Aac7ado 1ai
a#arecer a sua 2usca #or u" e=uil32rio e #ela re#reseta)*o de u"a tetati1a de
cotrole das e"o)<es :#ese"os, #or e@e"#lo, a #ersoa%e" de +eti7o, de
?om *asmurro; =ue 1ai ca"i7ar u" setido o#osto do tril7ado #elo
aturalis"o
SS
4
S/
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 /RB e /TR4
S-
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 /SB4
SR
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 /T-4
SS
Paulo Frac7etti, e" PO "rimo (as2lio e a 2atal7a do realis"o o +rasilQ, otar$ =ue, a #oesia,
Aac7ado de Assis *o colocaria e" #r$tica a 1ira1olta =ue deu a #rosa, ao reto"ar autores co"o
Al"eida (arret, Ale@adre !erculao e Ca"ilo Castelo +raco, al9" de Stere e \a1ier de
Aaistre, #ara fa8er sur%ir #em>rias ">stumas de (rs *ubas4 Na #oesia, ele P#er"aeceu fiel ao
co"2ate ? 1eia 2audelairiaa ou realista e ? defesa siste"$tica da corre)*o "9trica e do 2o" %osto
de sa2or classici8ateQ :i 'studos de Citeratura (rasileira e Portu1uesa, #4/B/;4
83
Fial"ete, e" PIstito de NacioalidadeQ, Aac7ado criticar$ al%o =ue,
e"2ora *o se>a u"a cria)*o do aturalis"o, fe8 #arte de sua 7ist&ria5 a #rodu)*o
de literatura #ara o "ercado4 Na Fra)a, ates de ,ola, 7$ al%us casos de escritores
=ue 1i1era" da fic)*o e co" ela co"#rara" *o s& o #*o, "as ta"29" a
"atei%a
ST
4 Os casos "ais c9le2res s*o os de !oor9 de +al8ac e de Ale@adre
Du"as, e"2ora *o se>a" os Ficos e, #or outro lado, *o #ossa" ser 1istos co"o
"odelo =ue todo escritor de al%u" taleto fracs cose%uiu se%uir4 Ao tratar
literatos de2atedores de O "rimo (as2lio, 6os9 Leoardo do Nasci"eto afir"a =ue
eles era", do #oto de 1ista da ati1idade ecoC"ica ou #rofissioal, "uito
se"el7ates aos #ro"otores da est9tica do aturalis"o 8oliao5 afial, a "aior #arte
dos escritores do %ru#o das Soir9es de A9da ocu#a1a e"#re%os de fucio$rios
dos "iist9rios #arisieses, al%o #arecido co" o =ue ocorria co" Aac7ado, E)a e a
"9dia dos escritores 2rasileiros e #ortu%ueses4
Descosiderado a =uest*o da 1ida #r$tica, Aac7ado de Assis a#otar$ a
2usca #or a#lausos co"o a res#os$1el #ela P#reci#ita)*oQ, =ue *o afia)aria
"uita 1ida aos escritos da "ocidade5 P!$ ite)*o de i%ualar as cria)<es do es#3rito
co" as da "at9ria, co"o se elas *o fosse", este caso, icocili$1eisQ, afir"a4 E,
u"a irCica refercia a 6ules Vere, e"eda5 PFa)a "uito e"2ora u" 7o"e" a
1olta ao "udo e" oiteta dias] #ara u"a o2ra'#ri"a do es#3rito s*o #recisos
al%us "aisQ4
SU

ST
Valeti" Aa%al7*es, u"a frase so2re Alu3sio A8e1edo =ue se torou c9le2re, disse ser ele o
Fico 2rasileiro a %a7ar Po #*o e@clusi1a"ete ? custa de sua #ea, "as ote'se =ue a#eas %a7a
o #*oQ, #or=ue as letras o +rasil Paida *o da1a" #ara a "atei%aQ4
SU
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 /TR4
84
Co" a #u2lica)*o de O "rimo (as2lio, o co"2ate de Aac7ado ao aturalis"o
tora'se e@#l3cito4 Atecededo =ue o autor #ortu%us *o era u" Psi"#les co#istaQ
de ,ola
SV
, e"2ora fosse u" realista Piteso e co"#letoQ, Aac7ado afir"a =ue E)a
0 'omem de talento, transpEs '4 pouo as portas da ofiina liter4ria- e eu,
*ue no l'e nego a min'a admirao, tomo a peito di(erFl'e franamente o
*ue penso, ?4 da o$ra em si, ?4 das doutrinas e pr4tias, u?o iniiador 0, na
p4tria de ,lexandre Nerulano e no idioma de :onal)es Aias"
48
Ates de adetrar a a$lise de O "rimo (as2lio, Aac7ado a#ota as
se"el7a)as etre O crime do Padre Amaro e Ca Faute de lDAbb #ouret, de ,ola,
e di8 *o eteder o terror de A"aro o dia e" =ue l7e asce u" fil7o4
A for"a co"o E)a tra8 #ara a cea o coflito etre Lu3sa, a es#osa adFltera, e
6uliaa, a criada =ue a c7ata%eia, ico"oda o escritor 2rasileiro4 A=ui, >$ *o
esta"os "ais diate de u"a cr3tica #ura"ete est9tica, ou se>a, =ue se =uei@a, #or
e@e"#lo, do detal7is"o foto%r$fico4 Aac7ado fa8 u"a cr3tica te"$tica5 PYue te"os
&s co" essa luta itestia etre a a"a e a criada, e e" =ue os #ode iteressar a
doe)a de u"a e a "orte de a"2aseQ Essa resistcia ao te"a, o etato, e"
e7u" "o"eto se e@#ressa u"a codea)*o ? #rese)a das ca"adas #o#ulares
o ro"ace, o =ue cofi%uraria u"a cr3tica coser1adora ao aturalis"o4 Aac7ado
resiste a cosiderar a rela)*o etre 6uliaa e Lu3sa iteressates literaria"ete, "as,
co"o 9 2e" co7ecido, fa8 u" forte elo%io da costru)*o da #ersoa%e" da criada,
SV
Se o fosse, Po de1er da cr3tica era dei@$'lo, se" defesa, as "*os do etusias"o ce%o, =ue
aca2aria #or "at$'loQ, di8 o 2rasileiro4
SW
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 /U/4
85
cosiderada P3te%raQ, o setido de co"#leta4 Aac7ado #ede aida =ue Lu3sa fosse
u"a P#essoa "oralQ e la"eta =ue ela *o te7a re"orsos, "as a#eas "edo4
SB

O cr3tico ta"29" i"#lica co" a car1oeira =ue E)a a#reseta, ? frete da lo>a,
co" u"a P%ra1ide8 2estialQ4 Aac7ado #er%uta5 P+estial #or =ue Natural"ete
#or=ue o ad>eti1o a1olu"a o su2stati1o, e o autor *o 1 ali o sial da "ateridade
7u"aa] 1 u" feC"eo ai"al, ada "ais4Q
T.
O te@to, este "o"eto, =uei@a'se
de u" dos as#ectos "ais fre=uetes do aturalis"o e u"a de suas "aiores
fra=ue8as, a o#)*o #or "et$foras e descri)<es is#iradas #ela 8oolo%ia, co" a
cose=uete ai"ali8a)*o da fi%ura 7u"aa e a su2"iss*o, 7o>e e1idete #ara os
leitores "9dios, ? ideolo%ia da 9#oca4
No fial da cr3tica, Aac7ado afir"ar$ =ue o Pto" carre%ado das titasQ, =ue
cosidera ser o to" a#ro#riado #ara caracteri8ar o estilo de E)a, o PassustaQ5
Aado, por0m, *ue a doutrina do sr" Ea de 3ueir/s fosse )erdadeira, ainda
assim umpria no aumular tanto as ores, nem aentuar tanto as lin'as- e
*uem o di( 0 o pr/prio 'efe da esola, de *uem li, '4 pouo, e no sem
pasmo, *ue o perigo do mo)imento realista 0 'a)er *uem supon'a *ue o
trao grosso 0 o trao exato"
51
A cr3tica ? Pdoutria caduca, e"2ora o 1erdor dos aosQ seria reto"ada duas
se"aas de#ois, =uado Aac7ado res#ode aos te@tos =ue se le1atara", cotra a
cr3tica iicial, e" fa1or de E)a
T-
4 U" deles, o =ue a#arete"ete toca "ais
direta"ete o escritor 2rasileiro, assiado #or S4 Sarai1a :#ro1$1el #seudCi"o de
!eri=ue C7a1es, u" dos fudadores da @a3eta de +ot2cias;, re#rodu8 as =uest<es
SB
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 /UW4
T.
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 /V/4
T/
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 /VR4
T-
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 /WR4
86
a#otadas #or Aac7ado e 2usca res#od'las u"a a u"a4 Esse de2ate e@#l3cito
"ostra co"o, ao cotr$rio do =ue se #Cde di8er aci"a da Es#a7a, 7a1ia u"a
clare8a 2astate %rade o +rasil do =ue si%ifica1a a ado)*o do "9todo aturalista,
e"2ora ele aida fosse classificado co"o realista, >$ os "eados dos aos /WV.4
S4Sarai1a defede, co" 2astate ra8*o, =ue a Pluta itestiaQ etre Lu3sa e
6uliaa, da =ual Aac7ado de =uei@a1a, 9 e@ata"ete Pa #arte #rici#al do li1roQ4
0a"29" 1ai #ro1ocar, de "odo sarc$stico, Aac7ado, u" de2ate =ue, a 1erdade,
e@#<e u"a =uest*o fuda"etal #ara a o2ra liter$ria =ue 2usca a 1erossi"il7a)a
o #a#el do icidete a codu)*o da tra"a #elo autor
TR
4 Aac7ado, e" deter"iado
"o"eto da #ri"eira cr3tica, =uestioa o =ue teria ocorrido se 6uliaa *o ti1esse
ac7ado as cartas =ue icri"ia" Lu3sa, e retorica"ete re2ate5 PEssa su#osi)*o
le1a'"e ta"29" a #er%utar5 Se E)a de Yueir&s *o ti1esse escrito O "rimo
(as2lio, estar3a"os &s tratado deleeQ
TS

Aas o "ais iteressate, #ara &s, 9 a defesa do "9todo aturalista
e"#reedida #or S4 Sarai1a4 Para ele, E)a
apro)eitou o tri)ial!ssimo epis/dio de um adult0rio sem esHndalo,
transplantou para o li)ro o )i)er, o ar4ter, os '4$itos, os defeitos, as
)irtudes dos seus personagens, e, om mais apurado proesso de
o$ser)ao, om o mais esrupuloso respeito ; )erdade, apresentaFnos uma
mul'er adOltera, *ue no 0 morta pelo marido, *ue no se en)enena, *ue
no foge om o amante, *ue no 0 repelida pela soiedade, mas *ue
suum$e ; sua )ergon'a e ;s mil torturas *ue o seu passo errado l'e
aarretou"
55
TR
Reto"are"os a discuss*o =uado discutir"os a cr3tica de LuE$cs ao aturalis"o4
TS
S4Sarai1a, PAida O "rimo (as2lioQ, a#ud 6os9 Leoardo do Nasci"eto, o#4 cit4, #4 -.R4
TT
S4Sarai1a, o#4 cit4, #4 -./4
87
Para S4Sarai1a, *o a#eas isso, a tra"a ta"29" #reec7e u"a codi)*o
essecial do ro"ace aturalista5 a 1erossi"il7a)a4 Al9" disto, #ara ele, Aac7ado
de Assis co"ete u"a i>usti)a ao reco7ecer =ue E)a filia'se ? escola de ,ola, se",
o etato, cosiderar a o2ra detro do #ro>eto aturalista, P#ara s& a codearQ
TU
4
No Flti"o #ar$%rafo do te@to, S4Sarai1a adota u" to" triufalista5 PPode" os =ue
*o aceita" o realis"o for"ar as coluas cerradas da resistcia, esta ser$ iFtil
#or=ue as coluas sucu"2ir*o ao #eso do %rade colosso, =ue se c7a"a
si"#les"ete a 1erdadeQ
TV
4 Aac7ado res#ode a S4Sarai1a e a outras cr3ticas =ue
rece2eu a#otado =ue seus cotedores =ue lou1a" o li1ro #or di8er a 1erdade
cofude" Pa arte co" a "oralQ4 E reafir"a ad"irar o taleto de E)a, "as ser
ad1ers$rio Pde suas doutriasQ
TW
4
O cr3tico Paulo Frac7etti le"2ra =ue o Aac7ado de Assis =ue escre1e so2re
E)a 9 autor de %ai @arcia, "as *o aida de #em>rias P>stumas4 Estaria, assi",
e"#e7ado a cosolida)*o do ro"ace o +rasil e seria, #ortato, u" autor
iteressado, cu>a cr3tica de1e ser 1ista, #ri"eira"ete, co"o istru"eto de
co"2ate4 Por9", co"o re%istra Leoardo do Nasci"eto, o Pautor de %ai @arcia
re1isitou e reiterou a=ueles ar%u"etos atiaturalistas e" LA o1a %era)*oL, te@to
#u2licado =uase dois aos "ais tarde as #$%ias da He0ista (rasileira4 Nesse
"o"eto, resta2elecido fisica"ete #elos ares de No1a Fri2ur%o, o escritor, =ue
su2ira a serra co" a %ai, re%ressara ? Corte co" u" "isterioso e 2i8arro
aco"#a7ate, o defuto +r$s Cu2asQ
TB
4
TU
S4Sarai1a, o#4 cit4, #4 -.S4
TV
S4Sarai1a, o#4 cit4, #4 -.T4
TW
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 /WU4
TB
6os9 Leoardo do Nasci"eto, o#4 cit4, #4 /-B4
88
De fato, e" PA o1a %era)*oQ, Aac7ado reto"a cr3ticas ao aturalis"o
:o1a"ete c7a"ado de realis"o;, 2adeira =ue, a seu 1er, P9 a e%a)*o "es"a do
#ric3#io da arteQ4 Aac7ado i1oca o #r&#rio !i##olGte 0aie, cu>o deter"iis"o
filos&fico tato iflueciou ,ola5 PU" cr3tico, 0aie, escre1er$ =ue, se a e@ata
c&#ia das cousas fosse o fi" da arte, o "el7or ro"ace ou o "el7or dra"a seria a
re#rodu)*o ta=ui%r$fica de u" #rocesso >udicialQ
U.
:essa =uest*o #arece ter
#eetrado #rofuda"ete a #reocu#a)*o dos escritores de tedcia realista
2rasileiros5 Li"a +arreto, de for"a sit9tica, u"a crCica de >oral, reto"ar$ a
=uest*o5 PA o2ra de arte, disse 0aie, te" #or fi" di8er o =ue os si"#les fatos *o
di8e"4 Eles est*o a3, ? "*o, #ara &s fa8er"os %rades o2ras de arteQ4
U/
;4
Aostrado'se a2erto, #or9", a al%u"as #ossi2ilidades liter$rias sur%idas co" o
aturalis"o, Aac7ado tece elo%ios ao #oeta Car1al7o 6Fior, cu>a literatura
classifica de realista e cu>a sesualidade P9 a sesualidade le1ada efeti1a"ete ?
atro#ofa%iaQ5 POs dese>os do #oeta s*o istitos cai2ais =ue ele "es"o co"#ara
a >u"etas lF2ricasQ
U-
4 Ao fial, o1a"ete Aac7ado 1ai criticar u"a o1a for"a
de Pe@a%era)*oQ5
, no)a gerao fre*uenta os esritores da i+nia& no '4 a! poeta digno
desse nome *ue no on)erse um pouo, ao menos, om os naturalistas e
fil/sofos modernos" Ae)em, toda)ia, aautelarFse de um mal& o pedantismo
W"""X" Aigo aos moos *ue a )erdadeira i+nia no 0 a *ue se inrusta para
ornato, mas a *ue se assimila para a nutrio- e *ue o modo efia( de
U.
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 /BU4
U/
Li"a +arreto, PLiteratura "ilitateQ, i #ar1inlia, #4 //U4 S*o Paulo[Rio de 6aeiro5 A9rito,
/BTR4
U-
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 -.S4
89
mostrar *ue se possui um proesso ient!fio no 0 prolam4Flo a todos os
instantes, mas apli4Flo oportunamente"
63
As cr3ticas de Aac7ado s*o a osso 1er u" ele"eto "arcate #ara
#esar"os o realis"o e o aturalis"o 2rasileiros4 Por=ue elas re#reseta" u"a
e%a)*o o2>eti1a, cosciete e aterior ? cocreti8a)*o a #r&#ria o2ra de autoria
do escritor de u" #ro>eto cocorrete ao aturalis"o4 Aais =ue isso, elas "ostra"
u" autor ca#a8 de idetificar u" ca"i7o =ue, a seu "odo, res#odia a #ro2le"as
=ue Aac7ado de Assis efretaria co"o o su2>eti1is"o ro"Itico e o
distacia"eto e" rela)*o a =uest<es "orais =ue a escra1id*o i"#u7a ? 1ida
social 2rasileira e1eredado #or u"a tra>et&ria 2astate di1ersa4
Aac7ado de Assis, e" 1e8 de retorar ao ro"atis"o co"o for"a de se
afastar do #ro>eto aturalista, assu"iu u"a #ostura cr3tica, descofiada Pdas
#ro"essas do discurso li2eral do #ro%resso ou do cietificistaQ
US
4 Sua res#osta ao
leitor *o 9 efretar o %osto esta2elecido #ara alca)ar u" o1o e "ais
P"oderoQ, de acordo co" as "odas euro#eias4 N*o 9 trocar o ro"atis"o #elo
aturalis"o
UT
4 J desortear =ue" l o ro"ace, afir"ar o1idades #ara
des=ualific$'las e" se%uida, torado o leitor u" t3tere do arrador'defuto
UU
4 Para
Ro2erto Sc7Har8, a #ala1ra'c7a1e ser$ a 1olu2ilidade, "as u"a 1olu2ilidade =ue 9
u" #rocedi"eto liter$rio ca#a8 de e@#ressar a estrutura social do #a3s5
UR
Aac7ado de Assis, o#4 cit4, #4 -TS4
US
Valeti" Facioli, o#4 cit4, #4R/4
UT
A o#)*o #or u" ca"i7o =ue e%asse essas duas escolas #ode ser "edida ta"29" #elo sarcas"o
co" =ue as trata a a2ertura de u"a das crCicas de A semana, datada do dia -T de de8e"2ro de
/WB-, =ue trata do assassiato de cico odaliscas5 PJ dese%aar4 (ete =ue "a"ou leite
ro"Itico, #ode "eter o dete o ros2ife aturalista] "as e" l7e c7eirado a teta %&tica e orietal,
dei@a o "el7or #eda)o de care #ara correr ? 2e2ida da ifIciaQ4 :Aac7ado de Assis, A semana, #4
/V.4 S*o Paulo5 !ucitec, /BBU;4
UU
!9lio de Sei@as (ui"ar*es, o#4 cit4, #4 /WV4 O autor est$ siteti8ado a =uest*o da 1olu2ilidade
tal co"o #osta #or Ro2erto Sc7Har8 e" =m mestre na "eri7eria do ca"italismo4 S*o Paulo5 Duas
Cidades[Editora RS, -...4
90
5e no erramos, <a'ado ela$ora)a um proedimento liter4rio u?a
onstituio o$?eti)a pun'a a )ida do esp!rito em oordenadas ompat!)eis
om a realidade naional, independentemente de on)i1es a respeito desta
ou da*uela doutrina" # fundamento da ?uste(a 'ist/ria no est4, no aso,
em opini1es, mas na soluo t0nia *ue 0 o ontexto delas" , ?uste(a
mim0tia passa a ser efeito do rigor onstruti)o"
67
Voltado #ara a Euro#a, "as os "atedo co" Ro2erto Sc7Har8, 7$ u"
deo"iador co"u" a #rosa realista #osterior a /WSW4 Ele est$ o P#ri"ado do
#rocedi"eto so2re as o#ii<es, =ue fica" se>a 2aidas, se>a ar"adas de cicia,
se>a e=uadradas #or u" re%ra de rod38io, se>a #ostas ? distIciaQ
UW
4 Sc7Har8 cita
Flau2ert, =ue, u"a carta e" =ue tece al%u"as o2ser1a)<es so2re a escra1id*o e as
refle@<es #resetes o cor#o do te@to de A cabana do Pai <oms, de !arriet
+eec7er StoHe, defede =ue o Pautor de1e estar a sua o2ra co"o Deus o
ui1erso, #resete e" toda #arte, "as 1is31el e" #arte al%u"aQ4 E" se%uida,
e"eda =ue, e" #ric3#io, ada "ais cotr$rio a isto, a#arete"ete, =ue o
arrador de #em>rias ">stumas4 Aas foi >usta"ete esta solu)*o
UB
=ue #er"itiu a
Aac7ado, #ara Sc7Har8, "arcar Po fi" de u" ciclo da literatura acioalQ, #ois a
fi%ura do arrador Pdesacreditado e #ouco esti"$1el *o se #resta1a ao #a#el
costruti1o =ue #or "ais de u" s9culo os escritores, tato $rcades co"o
ro"Iticos, i"#re%ados #elo "o1i"eto de afir"a)*o da acioalidade, 7a1ia"
atri2u3do ?s letras e a si "es"osQ
V.
4
UV
Ro2erto Sc7Har8, o#4 cit4, #4 TV4
UW
Ro2erto Sc7Har8, o#4 cit4 /W.4
UB
Alicer)ada a t&#ica da s$tira "ei#eia, co"o "ostra Valeti" Facioli e" =m de7unto
estramb>tico4
V.
Ro2erto Sc7Har8, o#4 cit4, #4 /WW4
91
O >o%o de criar u" arrador e" =ue te"os de Pcofiar descofiadoQ *o
i"#ediu =ue LFcia Ai%uel'Pereira escre1esse a res#eito das o2ras de Alu3sio e
Aac7ado5
,poiandoFse no prest!gio de uma esola liter4ria, entri'eirandoFse o outro no
interior das suas personagens, dois esritores patentea)am repentinamente
uma li$erdade at0 ento deson'eida, e onferiam ao romane um no)o
alane" @omeouFse a esre)er para prourar a )erdade, e no mais para
oupar os /ios das sen'oras sentimentais e de um ou outro a)al'eiro dado
a leituras fr!)olas"
71
A 2usca da 1erdade, #resete o "odelo tortuoso de Aac7ado e o "9todo
o2>eti1o 8oliao adotado #or Alu3sio, afasta", cada u" a seu "odo, o ro"ace do
#ro>eto Pcostruti1oQ da acioalidade4 A cr3tica a 1alores ideol&%icos e
co"#orta"etos caracter3sticos da elite 2rasileira e a 2usca #or u" a%udo %rau de
o2ser1a)*o e@#<e" al%u"as das ati%as e das o1as cotradi)<es da sociedade do
#a3s4 O ro"ace, assi", de certo "odo, su#era o #ro>eto acioal, e,
si"ultaea"ete, tora'se "ais i"#ortate co"o ele"eto de refle@*o do =ue de
distra)*o4 O ro"ace #assa a e@i2ir *o a#eas ce$rios Pdesa%rad$1eisQ #ara o
discurso do"iate, "as ta"29" sutile8as ideol&%icas e al%u"as de suas
"aifesta)<es "ais e1idetes, "o1i"etos =ue %uarda" #rofudo si%ificado4
De#ois das leituras de Sc7Har8, sa2e"os =ue isso fucioa "uito a coteto
e" Aac7ado4 Aas al%o se"el7ate #ode ser dito e" rela)*o a Alu3sioe 0o"e"os,
#ois, o caso es#ec3fico de Rai"udo, e" O mulato4 Nele, 9 #oss31el o2ser1ar =ue a
#rese)a do e@'escra1o *o ico"oda at9 =ue ele se "ostra cultural"ete su#erior ?
elite de S*o Lu3s, e" =ue %ra1ita de#ois de retorar da Euro#a4 J et*o =ue sua cor
V/
LFcia Ai%uel'Pereira, o#4 cit4, #4 TT e TU4 (rifo "eu4
92
#assa a ser #erce2ida co"o ele"eto =ue #ode ser "ai#ulado de for"a a de#reci$'
lo, e 7$ u" "o"eto "uito sito"$tico disto5 o cai@eiro Lu3s Dias a#ro1eita'se de
u"a festa da fa"3lia #ara adetrar u" dos a#osetos da casa e, u" orat&rio, #Cr'
se diate de S*o Rai"udo4 PAfial 1eio'l7e u"a ideia, =ue l7e deu u" sorriso de
coteta"eto, acedeu lo%o u"a das 1elas de cera, to"ou #elas #eras a i"a%e"
de S*o Rai"udo e tisou'l7e a cara e a careca de ecotro ? c7a"a do #a1io4
De#ois da o#era)*o, o #o2re sato #arecia u" car1oeiro] ficara t*o e%ro co"o o
seu co"#a7eiro de orat&rio, o e%ra)ado S*o +eedito4Q
V-
A8e1edo d$, a3, for"a #l$stica e diI"ica a u" #rocesso cruel da sociedade
"ara7ese e, #or e@tes*o, 2rasileira4 Fil7o de escra1a, ascido escra1o e
alforriado a #ia, o itelectual Rai"udo te" tudo =ue u" 2raco #recisa ter #ara
ser res#eitado5 educa)*o e" Coi"2ra, 2ele8a, si"#atia, ca1al7eiris"o, cortesia4 At9
ol7os a8uis4 Aas 2asta ele dese>ar al%o =ue est$ reser1ado #ara u" 2raco :o caso,
a 2raca Aa Rosa; #ara =ue a P2racuraQ do seu car$ter se>a isuficiete #ara a sua
co"#leta assi"ila)*o4 Passa'se, et*o, a tisar a sua i"a%e" co" o e%ru"e, a
refor)ar a 7era)a e%ra, a trat$'la co"o u"a "arca idel91el e, at9, cC"ica4 Ao
torar e1idete a ori%e" e%ra de Rai"udo, Dias *o a#eas rele"2ra =ue o
#ersoa%e" 9 "ulato, "as, o =ue 9 aida "ais iaceit$1el #ara a sociedade, =ue 9
e%ro, Pt*o e%roQ co"o S*o +eedito4
A cr3tica social, u" %rau "aior de li2erdade cultural e" rela)*o ? classe
do"iate, o dese>o de ro"#er co" o idi1idualis"o ro"Itico, a ca#acidade de
e@#ressar as o1as ideias =ue c7e%ara" ao #a3s e as Pfudas co"o)<es da al"a
acioalQ ocorridas a d9cada de /WUW a /WVW, Po decio =ue iiciou e adiatou a
V-
Alu3sio A8e1edo4 Fico com"leta, 1ol4 /, #4 RU-4
93
derrocada do 1el7o +rasil cat&lico'feudalQ
VR
, se%udo Sil1io Ro"ero, esses s*o
al%us dos ele"etos =ue autori8a" a colocar O mulato e #em>rias ">stumas de
(rs *ubas a "es"a estate do realis"o, aida =ue e" #osi)<es diferetes4 A
distIcia etre eles, o etato, #er"ite 1isuali8ar co"o o #ro2le"a do Prealis"o'
aturalis"oQ o #a3s %a7a u" setido es#ecial4 Por=ue, o +rasil, diferete"ete
do =ue ocorreu e" outros #a3ses euro#eus e da A"9rica, o aturalis"o "ais 8olista,
ou se>a, "ais a#e%ado ao #ro>eto do ro"ace e@#eri"etal de ,ola, ecotrou u"
#ro>eto cocorrete ta"29" ao seu "odo realista4 E esse #ro>eto, o de Aac7ado de
Assis, "ostrou'se, e" "uitos as#ectos, "ais #eree do #oto de 1ista est9tico e
ideol&%ico4 Aas *o foi ca#a8 de sufocar total"ete a rele1Icia e a #o#ularidade
da #rosa aturalista4
A co"#le@idade do #a3s =ue fa8ia sua re1olu)*o 2ur%uesa #or ci"a, e" =ue a
elite 1i1ia o Pi"#asse "oralQ de #er"aecer Pcodeada a u"a co"o =ue
ile%alidade estruturalQ
VS
, %a7ou duas 1ias de e@#ress*o u"a =ue %uarda #aralelo
direto co" o aturalis"o euro#eu e outra =ue o e%a e@#licita"ete, se" #or isto
dei@ar de ser realista5 #odedo ser cosiderado aida "ais realista =ue Alu3sio, de
Aac7ado uca se #oder$ di8er =ue caiu o 7i#er'realis"o4
A osso 1er, O mulato, 2e" co"o 2oa #arte da o2ra de Alu3sio A8e1edo, de1e
ser cosiderada, si", aturalista c7a"$'la de realista *o est$, o21ia"ete,
e=ui1ocado, de#ededo dos cuidados =ue se to"a, #or=ue, co"o 1i"os, realis"o e
aturalis"o s*o ter"os =ue "at" rela)<es 3ti"as e co"#le@as4 #em>rias
">stumas, ta"29" co" ri%or #ara =ue se e1ite a si"#lifica)*o, #ode ser c7a"ado
VR
Sil1io Ro"ero, PE@#lica)<es idis#es$1eisQ, #4 \VII e \\III, #ref$cio a Marios escri"tos, de
0o2ias +arreto4 Rio de 6aeiro5 Lae""ert k C4, /B..4
VS
Ro2erto Sc7Har8, o#4 cit4, #4 /WS4
94
de realista, aida =ue *o se de1a i%orar os #otos de cotato co" os aturalistas
e" setido estrito
VT
"uito "eos as es#ecificidades =ue o li2erta" do circuito
fec7ado das ideias do s9culo /B4 Por outro lado, a ri1alidade etre os #ro>etos dos
dois escritores *o de1e #er"itir =ue o #ro>eto de Aac7ado, se>a ele cosiderado
realista ou *o, #ossa di"iuir toda a acu"ula)*o liter$ria =ue o "o1i"eto
aturalista si%ificou a sua i"#le"eta)*o o +rasil e, es#ecial"ete, a =ualidade
de al%us de seus "el7ores ro"aces4
.e/inindo o naturalismo
A #rese)a de o2ras co"o O mulato e #em>rias ">stumas de (rs *ubas
tora", assi", o +rasil, "ais co"#le@o o #ro2le"a do Prealis"o'aturalis"oQ do
s9culo /B, #or=ue a=ui as #ala1ras s*o colocadas, "uitas 1e8es, e" o#osi)*o direta,
=uado e" outros ce$rios o discurso da cotiuidade, aida =ue Pdefor"adaQ,
#redo"ia4 Aais do =ue resol1er defiiti1a"ete a =uest*o, cre"os =ue, #ara este
tra2al7o, 9 fuda"etal dei@ar"os claro o =ue =uere"os di8er =uado to"a"os u"
ro"ace co"o u"a o2ra aturalista4
Iicial"ete, aceita"os o uso da #ala1ra aturalista #ara o2ras =ue, de al%u"a
for"a, fora" >$, e" al%u" "o"eto, assi" cosideradas #ela cr3tica, #rocurado
e@#licitar, se"#re =ue ecess$rio, o =ue le1ou a cr3tica a trat$'la co"o tal4 Yuado
este *o for o caso, ou se>a, se esti1er"os classificado co"o aturalista u"a o2ra
=ue tradicioal"ete *o 9 assi" defiida ou =ue rece2e outras =ualifica)<es,
fare"os o #oss31el #ara e@#licitar os "oti1os da ossa Preclassifica)*oQ4 Por9",
VT
Alfredo +osi, #or e@e"#lo, di8 =ue P9 a "oral ci8eta do fatalis"o =ue se destila a #rosa de
Alu3sio A8e1edo, de Raul Po"#eia, de Adolfo Ca"i7a, ou a #oesia de Rai"udo Correa4 E,
a#esar das "eias'titas co" =ue sou2e te"#erar o %io de Aac7ado, ela *o ser$ os seus
ro"aces "aduros "eos o#ressora e ia#el$1elQ :Hist>ria concisa da literatura brasileira, #4
/WV, S*o Paulo5 Cultri@, /BWB;4
95
te"os claro =ue este *o 9 o o2>eti1o #rici#al do tra2al7o, 2uscar o1as eti=uetas
#ara 1olu"es =ue os fora" dei@ados o fial do s9culo /B, e" "es"o de
siste"atica"ete coferir se o r&tulo ati%o 2ate co" o seu coteFdo4
Partido do #ric3#io de =ue o aturalis"o, so2retudo o fracs, "as *o
a#eas, #ro1ocou u"a "o1i"eta)*o i"#ortate a literatura 2rasileira, e =ue u"
%ru#o de escritores 2rasileiros #rocurou esse "odelo recursos #ara escre1er
ro"aces =ue #assara" a ite%rar a 7ist&ria da literatura 2rasileira, =uere"os
idetificar as o2ras e" =ue esta iflucia costu"a ser a#otada es#ecificidades
=ue #er"ita" discutir o sucesso liter$rio da e"#reitada de ade=uar o "9todo e a
est9tica aturalista o #a3s4 O sucesso liter$rio, etretato, *o de1e ser iferido
#rioritaria"ete a #artir do %rau de fidelidade ao #ro>eto iicial, "as a "edida e"
=ue resulta u"a o2ra ca#a8 de #artici#ar do ui1erso dos ro"aces aturalistas de
for"a ori%ial, a#resetado solu)<es arrati1as for"ais e de coteFdo =ue
e@#ade" os setidos da literatura do s9culo /B4
De for"a a2re1iada, #ode"os afir"ar =ue adota"os a #ers#ecti1a de =ue o
aturalis"o 9 u" "o1i"eto liter$rio #r&#rio, sur%ido da ra"a do realis"o do
s9culo /B, "as =ue dele se diferecia e %a7a autoo"ia e "es"o ide#edcia,
la)ado o1as ra38es #ara a 7ist&ria da literatura e a2rido o1as #ossi2ilidades
#ara os escritores4 J, #ortato, co"o "o1i"eto, criati1o, o setido de tra8er
"uitas io1a)<es te"$ticas e est9ticas, al9" de u"a #erce#)*o 2astate #eculiar do
=ue 9 literatura4 N*o se trata de u"a "era o#)*o #elo 7i#errealis"o, "as de u"a
leitura #eculiar e defiida o te"#o de co"o tratar a realidade4 Nesta #ers#ecti1a,
u" ro"acista aturalista de1e, e" al%u"a "edida, 1er'se co"o u" estudioso da
#sicolo%ia de seus #ersoa%es e ta"29" da sociedade, 2e" co"o da rela)*o etre
96
essas duas esferas da 1ida4 O %rau de cofia)a essa #sicolo%ia, a 2iolo%ia, a
"edicia, a sociolo%ia =ue se estrutura e e" outras cicias e ideolo%ias de seu
te"#o, co"o o #ositi1is"o, o deter"iis"o e o socialis"o, utili8adas #ara e@#licar
o "udo a fic)*o, #ode 1ariar, "as al%u"a:s; dessas cicias e ideias te:;" de
estar #resete:s; a co"#osi)*o do te@to essa 9, tal1e8, a faceta =ue "ais distacia
a o2ra aturalista do ro"ace realista e 9 isto, #or e@e"#lo, =ue 1ai afastar
clara"ete as o#)<es est9ticas de u" escritor co"o Aac7ado de Assis das de u"
co"o Alu3sio A8e1edo, e"2ora a"2os #ossa" ser cosiderados realistas,
de#ededo da #ers#ecti1a da cr3tica =ue os aalisa4 Fial"ete, ca2e re%istrar =ue
o aturalis"o, co"o "o1i"eto liter$rio, o#era ta"29" u"a 2e" sucedida 2usca
#or u" o1o #a#el #ara o escritor a do itelectual e%a>ado, ca#a8 de ol7ar #ara o
"udo =ue o cerca #ara a#otar suas cotradi)<es, #ara, e1etual"ete #ro1ocar
"uda)as e #ara a o2ra de arte liter$ria4
97
0# O monstro naturalista-
narrar ou descrever
O e7eito de realidade um e7eito de i1ualdade
6ac=ues RaciKre
A cr3tica "ar@ista cota co" u" te@to fuda"etal #ara a
discuss*o do aturalis"o, u" te@to =ue desde o t3tulo coloca a for"a co"o
ele"eto cetral da a$lise da o2ra liter$ria, u"a rela)*o dial9tica co" a realidade,
#ro"o1edo u"a di1is*o etre os "9todos de co"#osi)*o #rici#ais dos ro"aces
realistas e aturalistas5 PNarrar ou descre1erQ, de (Zor% LuE$cs, datado de /BRU4 As
ideias #resetes esse esaio, 2e" co"o a 7ist&ria e os de2ates =ue %erara" essas
ideias e =ue fora" dese1ol1idos a #artir delas, s*o i"#ortates #ara eteder"os
co"o le"os 7o>e o aturalis"o e, #rici#al"ete, co"o o aturalis"o ta"29" se
li%a aos "o1i"etos est9ticos do s9culo -., *o #odedo ser iter#retado a#eas
co"o u" "o"eto da literatura do s9culo /B, se" cose=ucias #osteriores #ara a
arte de escre1er4
98
Volte"os ao te@to e" si4 A #ro#osta #ri"eira de LuE$cs 9 clara e o2>eti1a,
a#resetada #or "eio de e@e"#los retirados dos ro"aces Anna YarFnina, de
0olst&i, e +an, de ,ola, e est$ relacioada a duas estrat9%ias de co"#osi)*o
#redo"iates e" cada u"a dessas o2ras5 a arra)*o e a descri)*o4 Para LuE$cs,
0olst&i, realista, arra a corrida de ca1alos, e a arra do #oto de 1ista do
#artici#ate, e=uato ,ola, aturalista, a descre1e, e a descre1e do #oto de 1ista
do es#ectador4 PA descri)*o da corrida 9 u" es#ldido e@e"#lo de 1irtuosis"o
liter$rio de ,ola4 0udo o =ue #ode acotecer u"a corrida, e" %eral, 1e" descrito
co" e@atid*o, co" #lasticidade e sesi2ilidadeQ, escre1e LuE$cs, #ara "ais ? frete,
afir"ar5
Bo entanto, esta desrio, om todo o seu )irtuosismo, no passa de uma
digresso dentro do on?unto do romane" #s aonteimentos da orrida so
apenas de$ilmente ligados ao entre'o e poderiam failmente ser suprimidos,
de )e( *ue o ponto de onexo onsiste apenas no fato de *ue um dos
muitos amantes passageiros de Ban4 se arruinou em onse*u+nia do
desfe'o da trama
1
"
LuE$cs #rocura ua)ar a ado)*o do #rocedi"eto4 Afir"a, o decorrer de
sua a$lise, =ue *o 7$ ro"acista =ue s& arre e" escritor =ue a#eas descre1a4
A#otar$, o etato, =ue a tedcia de su2ordiar u" "9todo a outro 9 u"a
caracter3stica =ue a"#lia ou li"ita a ca#acidade do ro"ace de e@#ressar as
=uest<es "ais #rofudas das #ersoa%es e de suas rela)<es co" a realidade4 Para o
cr3tico 7F%aro, o e@cesso descriti1o 9 u" #oto fr$%il do ro"ace de ,ola :"as
/
(eor% LuEacs, PNarrar ou Descre1erQ, i 'nsaios sobre Citeratura, #4 SV e SW4
99
ta"29" de Flau2ert;, e" o#osi)*o ao "odelo adotado #or 0olst&i :e #or +al8ac;,
e" =ue, a sua a1alia)*o, a descri)*o est$ su2ordiada ? arra)*o44
A Pe@ce#cioal arte 9#icaQ de 0olst&i, a1alia LuE$cs, se "aifesta o fato de
ele fa8er da corrida de ca1alos o $#ice de u" "o"eto de tes*o as rela)<es de
gari co" Aa4 A descri)*o, este caso, estaria a ser1i)o da arra)*o4 E, #ara
LuE$cs, essa 9 a difere)a essecial etre u" e outro "9todo ro"aesco4 PA
arra)*o disti%ue e ordea4 A descri)*o i1ela todas as coisasQ
-
4 A o2ra de arte,
#ara LuE$cs, de1e co"#or'se, ideal"ete, a#eas de ele"etos =ue afir"e" o todo,
e esse setido os detal7es e as #articularidades t*o caras ? descri)*o s& de1e" estar
#resetes =uado cotri2ue" #ara a reali8a)*o da tra"a e o desdo2ra"eto da a)*o4
No 9#ico e o dra"a, o =ue *o 9 essecial 9 u" estor1o4 No ro"ace aturalista,
#ortato, a descri)*o atuaria o setido de atra#al7ar essa uidade4 O #articular
%a7a autoo"ia, a "ediocridade a1a)a e o autor #erde a oiscicia e,
es#ecial"ete, a clari1idcia, #ara se #Cr, itecioal"ete, o 31el de seus
#ersoa%es o ro"ace, et*o, #ara LuE$cs, 1ira u" caleidosc&#io, e o setido e
as coe@<es 9#icas s*o atro#elados #elo re2ai@a"eto do 7o"e" ao 31el das
coisas iai"adas4 O coceito de "i"eses, cate%oria est9tica cetral #ara LuE$cs,
assu"e, #ortato, u" car$ter #rofuda"ete atiaturalista
R
4
At9 este "o"eto, a cr3tica de LuE$cs *o 2uscou, direta"ete, ar%u"etos
"ar@istas e, u" certo setido, est$ 2astate #r&@i"a das o2>e)<es =ue Aac7ado de
Assis e@#ressou e" rela)*o a O "rimo (as2lio, de E)a de Yueir&s, e sua filia)*o ?
escola de ,ola5 o #or"eor 9 1isto co"o u"a a2erra)*o ou u"a Pe@a%era)*oQ, u"
-
(eor% LuEacs, o#4 cit4, #4 UU4
R
Nicolas 0ertulia, @eor1 CuRcs Eta#as de seu #esa"eto est9tico, #4 US4 S*o Paulo5 Ues#,
-..W4
100
dese=uil32rio e" rela)*o ? ideia de uidade =ue o artista de1eria 2uscar4 Co"o >$
"ostra"os, Aac7ado di8ia =ue o aturalis"o, e" sua fi@a)*o descriti1a, c7e%aria
ao #oto de re1elar o F"ero e@ato de fios de =ue se co"#<e u" le)o de ca"2raia
ou u" esfre%*o de co8i7a4 Outro "o"eto e" =ue 9 #oss31el idetificar u"a
a#ro@i"a)*o etre os dois cr3ticos est$ o icC"odo co" o =ue LuE$cs c7a"a de
PacidetalQ a re#reseta)*o art3stica4 Aac7ado #ede =ue o leitor su#o7a o =ue
teria sido do ro"ace O "rimo (as2lio se 6uliaa *o desco2risse as cartas =ue
a#ota" a rela)*o e@traco>u%al de Lu3sa ou =ue a criada *o as ti1esse #rocurado
#or falta de "al3cia ou, aida, si"#les"ete #or *o estar l$5 PEsta1a aca2ado o
ro"ace, #or=ue o #ri"o efastiado se%uiria #ara a Fra)a, e 6or%e re%ressaria do
Alete>o] os dois es#osos 1olta1a" ? 1ida e@terior4 Para o21iar a este
ico1eiete, o autor i1etou a criada e o e#is&dio das cartasQ, escre1e Aac7ado,
#ara co"#letar5 PCo"o u" es#3rito t*o esclarecido, co"o o do autor, *o 1iu =ue
se"el7ate coce#)*o era a coisa "eos co%ruete e iteressate do "udoeQ
S
4
LuE$cs, #or sua 1e8, 1ai #er%utar Po =ue 9 =ue se #ode c7a"ar de acidetal
a re#reseta)*o art3sticaeQ, #ara res#oder5
5em elementos aidentais, tudo 0 a$strato e morto" Ben'um esritor pode
representar algo )i)o se e)ita ompletamente os elementos aidentais- mas,
por outro lado, preisa superar na representao a asualidade nua e rua,
ele)andoFa ao plano da neessidade
5
"
Ou se>a, #ara LuE$cs, a casualidade #ode #artici#ar do etrec7o do ro"ace,
"as ela te" de se "ostrar ecess$ria, e *o u"a si"#les o#ortuidade #ara a>ustar
S
Aac7ado de Assis, *ritica litteraria, #4 /UW4
T
(eor% LuEacs, o#4 cit4, #4 T.4
101
eredos frou@os4 Para dar susteta)*o ? ar%u"eta)*o, ele 2uscar$ u" o1o
#aralelo, o do teatro, =ue 9 descrito e" %luses "erdidas, de +al8ac, e o1a"ete
e" +an, de ,ola4 U"a 1e8 "ais, o e@e"#lo de ,ola 9 e%ati1o, #elo e@cessi1idade
descriti1a :c7a"ado a%ora de Pcar$ter co"#leto de i1et$rioQ; se" coe@*o, #ara
LuE$cs, co" os 3ti"os dra"as 7u"aos =ue se deserola" esse es#a)o
U
4
Essa afiidade etre Aac7ado e LuE$cs a codea)*o do "9todo descriti1o
#or cota de sua tedcia i1etariate e ta"29" a resistcia a e#is&dios
cosiderados acidetais #ro1a1el"ete %uarda ra38es filos&ficas =ue *o 9 o caso de
a=ui e@#lorar4 Ca2e, o etato, le"2rar =ue ates de se torar u" #esador
"ar@ista, LuE$cs dese1ol1eu cosidera)<es so2re a o2ra liter$ria =ue uca
dei@ar*o de fa8er #arte de seu re#ert&rio, e"2ora, claro, %a7e" o1os cotoros
o decorrer do a"adureci"eto do cr3tico4 U" dos e@e"#los disso, le"2rado #or
Nicolas 0ertulia e" @eor1 CuRcs L 'ta"as de seu "ensamento esttico, 9 a
coce#)*o de LuE$cs de =ue a e#o#eia re#reseta Pa e@#ress*o art3stica ideal das
9#ocas da #erfeita or%aicidade da 1ida social e 7ist&rica, e=uato o ro"ace seria
a e@#ress*o ecess$ria de u"a 9#oca 7ist&rica =ue se torara #ro2le"$ticaQ
V
4 O
"udo da e#o#eia 9, #ara o cr3tico 7F%aro, o de u"a #erfeita 7ar"oia etre a
Po2>eti1idade e a su2>eti1idadeQ, u" "udo e" =ue *o 7$ u"a dissocia)*o etre
os destios do 7er&i e os da coleti1idade o 7er&i da e#o#eia #ode, assi", ecarar,
#or "eio de seus atos :ou se>a, do =ue 9 arrado, *o do =ue 9 descrito;,
seti"etos e e@i%cias da coleti1idade est*o iterditados ao 7er&i do ro"ace,
fruto de u"a 9#oca e" =ue a ideia de totalidade foi destru3da4 Para 0ertulia, este
de2ate, #resete o LuE$cs #r9'"ar@ista, e@#ressa e@ata"ete a P"ais #rofuda
U
(eor% LuEacs, o#4 cit4, #4 T/4
V
Nicolas 0ertulia, o#4 cit4, #4 RT4
102
as#ira)*o secreta de LuE$cs5 a sede de totalidadeQ :%rifo dele;, u"a as#ira)*o
Petusi$stica #or u"a e@istcia total, or%Iica e 7ar"oiosaQ, da =ual toda a o2ra
de LuE$cs estaria re#leta4
W
A for"a)*o sociol&%ica e o "ar@is"o #er"ite" a LuE$cs a#rofudar'se u"
outro setido e #er%utar =uais seria" as rela)<es =ue e@iste" etre a
#re#oderIcia da descri)*o o ro"ace do fial do s9culo \I\ e a sociedade4 Para
ele, os %rades escritores realistas sur%idos a#&s a re1olu)*o de /WSW Flau2ert e
,ola >$ *o usa" a descri)*o, cu>a #rese)a a literatura 9 crescete o s9culo
/B
B
, co"o 2ase #ara u" o1o ele"eto ro"aesco, o Pele"eto dra"$ticoQ4
Passa" a us$'la co"o ele"eto #rici#al de co"#osi)*o4 A e@#lica)*o sociol&%ica
=ue teria ecotrado u"a res#osta coser1adora #ara a asces*o do "9todo
descriti1o 9 =ue +al8ac, Sted7al, DicEes, 0olstoi e (oet7e fora" P#artici#atesQ
da 7ist&ria, e=uato Flau2ert e ,ola Piiciara" suas ati1idades de#ois da 2atal7a
de >u7o, u"a sociedade 2ur%uesa >$ cristali8ada e costitu3daQ5
Bo partiiparam mais ati)amente da )ida desta soiedade- no *ueriam
partiipar mesmo" Bessa reusa se manifesta a trag0dia de uma importante
gerao de artistas da 0poa de transio, ?4 *ue a reusa 0 de)ida,
so$retudo, a uma atitude de despre(o *ue eles t+m pelo regime pol!tio e
soial de seu tempo" #s 'omens *ue aeitaram a e)oluo soial desta 0poa
tornaramFse est0reis e mentirosos apologistas do apitalismo" >lau$ert e .ola
so demasiado grandes e sineros para seguir este amin'o" Mor isso, omo
soluo para a tr4gia ontradio do estado em *ue se a'a)am, s/
W
Nicolas 0ertulia, o#4 cit4, #4 RV'RW4
B
PO ro"ace do s9culo /W :Le Sa%e, Voltaire, etc4; "al co7ecia a descri)*o, =ue ele e@ercia u"a
fu)*o "3i"a, "ais do =ue secud$ria4 A situa)*o "uda so"ete co" o ro"atis"oQ, escre1e
LuE$cs e" PNarrar ou descre1erQ4 O#4 cit4, #4 TT;4
103
puderam esol'er a solido, tornandoFse o$ser)adores e r!tios da soiedade
$urguesa"
10
LuE$cs acredita =ue o tra2al7o do escritor 9 deter"iado #ela situa)*o
7ist&rica e" =ue 1i1e, o =ue est$ li%ado *o a#eas ao te"#o e" =ue #rodu8 suas
o2ras, "as ta"29" ? classe social e" =ue sur%e e[ou se isere, a sua coce#)*o de
"udo e a sua ca#acidade de fi%ura)*o4 Esses ele"etos codicioa" a ca#acidade
do artista de c7e%ar ?s for)as "otri8es reais da realidade =ue ele re#reseta e de
fi%urar artistica"ete a esscia a#reedida4 Aer%ul7a"os a=ui #rofuda"ete o
ca"#o da cr3tica #ro#ria"ete "ar@ista, e" =ue a estrutura social deter"ia,
dialetica"ete, a #rodu)*o, iclusi1e a #rodu)*o art3stica4
Flau2ert e ,ola seria" os #ri"eiros %rades escritores #rofissioais, o
setido da di1is*o ca#italista do tra2al7o4 Os dois *o s*o, #ara LuE$cs, defesores
do ca#italis"o, "as teria", #or "eio da #redo"iIcia descriti1a, e@#ressado o
iflu@o das ideias de seu te"#o es#ecial"ete ,ola4 PO 31el #o9tico da 1ida
socialQ, o ca#italis"o da se%uda "etade do s9culo /B, decai, di8 LuE$cs, e a
literatura aturalista Psu2li7a e au"eta esta decadciaQ
//
4 O =ue a arra)*o
disti%uia e ordea1a, tratado de colocar 7o"es e coisas o #ret9rito, #assa a ser
i1elado #ela descri)*o, =ue *o cocere ? su2stIcia e tora'se, #ortato, u"
estor1o a"arrado ? ideia de #resete4 Neste #rocesso, o 7o"e" 9 reificado,
re2ai@ado ao 31el das coisas4 As #articularidades %a7a" autoo"ia, e os 7o"es
"ed3ocres to"a" a cea4 O 9#ico e o dra"$tico #erece", e Po 1erdadeiro cetroQ
dos ro"aces de ,ola P9 u" co"#le@o de coisas5 o di7eiro, a "ia, etc4Q
/-
/.
(eor% LuE$cs, o#4 cit4, #4 TU'TV4
//
(eor% LuEacs, o#4 cit4, #4 UU4
/-
(eor% LuEacs, o#4 cit4, #4 VS
104
Esta li7a de #esa"eto le1ar$ LuE$cs a =uestioar'se se o #rocesso =ue
destr&i a 1el7a co"#osi)*o 9#ica *o 9, P#recisa"ete, a i"a%e" ade=uada do
ca#italis"o Lfeito e aca2adoLeQ5
P )erdade *ue a no)a forma geral de omposio 0 inumana e tranforma o
'omem em aess/rio das oisas, em ser im/)el, elemento est4tio de uma
nature(a morta- mas no 0 exatamente esta a transformao operada no
'omem real pelo apitalismo real2
13

Para LuE$cs, os escritores descriti1os *o se o#<e" ao ca#italis"o, da3 =ue
*o reali8a" o =ue se #ro#<e" a fa8er, =ue 9 re#resetar, "i"etica"ete, a
realidade4 Na 1erdade, Peles re%istra" se" co"2ater os resultados Laca2adosL, as
for"as costitu3das da realidade ca#italista, fi@ado'l7e so"ete os efeitos, "as *o
o car$ter 7ist&rico'cofliti1o, a luta de for)as o#ostasQ, defede o cr3tico4 LuE$cs
a1alia aida =ue, "es"o =uado esses escritores descre1e" u" #rocesso, co"o os
ro"aces de desilus*o, Pa 1it&ria fial da iu"aidade ca#italista est$ esta2elecida
#or ateci#a)*oQ5
Em outras pala)ras, no se narra omo o 'omem 'ega a se adaptar
gradualmente, no urso do romane, ao apitalismo 9aa$ado9, de )e( *ue o
personagem re)ela desde o in!io traos *ue s/ de)eriam apareer nele omo
resultado do proesso" Mor isso, o sentimento )em dilu!do, enfra*ueido e
a$stratamente su$?eti)i(ado no urso do romaneK"
14
O escritor aturalista, ao a2adoar a oiscicia e u"a 1is*o co"#reesi1a
da realidade, ao dei@ar de lado a ideia de 7ierar=uia a co"#osi)*o da o2ra e da
/R
(eor% LuEacs, o#4 cit4, #4 WU4
/S
(eor% LuEacs, o#4 cit4, #4 WW4
105
ecess$ria rela)*o causal co"o ele"eto cofor"ador do ro"ace, aca2a #or se
1oltar #ara as di1ersas #sicolo%ias de seus #ersoa%es4 PSe descri2e situacioes
est$ticas, co" o2>etos 1ueltos fetic7es, alterado co i"#resioes aisladas,
ef3"eras, su2>eti1as5 ua o2>eti1idad a2stracta =ue altera co" ua su2>eti1idad
falsaQ
/T
4 Se%udo Eu%ee Lu, esse "o1i"eto #edular #er"ite eteder =ue
LuE$cs susteta1a, e" seus escritos, =ue o aturalis"o se co1ertera e" u"
#rot&ti#o de toda a literatura "oderista
/U
4
At9 a=ui, #ro#ositada"ete, trata"os de se%uir de #erto o te@to de LuE$cs,
#rocurado "at'lo co"o =ue PisoladoQ, a "edida do #oss31el, de outras o2ras
suas e, #rici#al"ete, da realidade =ue o %erou4 Se%uire"os a%ora o ca"i7o
o#osto, o de 2uscar locali8ar 7istorica"ete o setido i"ediato =ue as #ala1ras de
LuE$cs %a7a1a" a dis#uta etre os diferetes #ro>etos art3sticos =ue dis#uta1a" a
codu)*o da arte socialista4
LuE$cs, co"o 9 sa2ido, torou'se u" co"uista durate a Pri"eira (rade
(uerra, =uado >$ era u" #esador e cr3tico liter$rio reco7ecido4 Partici#ou do
#ri"eiro escal*o do fracassado %o1ero da !u%ria re1olucio$ria :/B/W'/B; e
#assou, et*o, a fi%urar ati1a"ete o >o%o #ol3tico =ue e1ol1ia os co"uistas da
!u%ria e o Partido Co"uista so1i9tico, u" #rocesso =ue cul"ia, e" /B-W, a
defesa de #ol3ticas de a#ro@i"a)*o do #roletariado 7F%aro co" outras classes, #or
"eio das c7a"adas <eses de (lum :+lu" era seu codio"e;4 Para LuE$cs, era
i"#oss31el, a !u%ria, o esta2eleci"eto de u"a ditadura do #roletariado #or
"eio de so1ietes, co"o ocorrera a RFssia, se" ates a costru)*o de u"a
/T
Eu%ee Lu, #ar:ismo G modernismo L U estudio 7ist&rico de LuE$cs, +e>a"i G Adoro, #4
BV4 Cidade do A9@ico5 Fodo de Cultura, /BW-4
/U
Eu%ee Lu, o#4 cit4, #4 BV
106
re#F2lica de"ocr$tica de o#er$rios e ca"#oeses, u"a coali8*o de for)as de
es=uerda4 Para Nicolas 0ertulia, essas teses re#reseta" a su#era)*o, #elo
7F%aro, do Pati%o dualis"o etre o re1olucio$rio co" tra)os de e@tre"a
es=uerda e as e@i%cias realistas da luta #ol3ticaQ e ta"29" est*o re%istradas ele,
e" %er"e, Pa itolerIcia =ue LuE$cs iria "aifestar, a #artir de et*o, diate de
todo do%"atis"o ou sectaris"o :co"#reedido a3 o #ro%ra"a de u"a cultura
L#ura"ete #rolet$riaL; e sua 1otade de esta2elecer u"a #ote dur$1el etre a
cultura do #assado e a cultura autetica"ete de"ocr$tica ou socialista do
#reseteQ
/V
4
A tese foi "al rece2ida o iterior do Partido Co"uista, e LuE$cs, cededo ?
#ress*o staliista, #u2lica u"a Pautocr3ticaQ, =ue #er"ite a ele ree=uadrar'se co"o
itelectual #artid$rio :e" /BUV, u" #ref$cio a Hist>ria e consciFncia de classe,
LuE$cs re1ela o seu descoforto co" a #ol3tica de et*o de St$li, =ue c7a"ou, e"
/B-W, os socialde"ocratas de Pir"*os %"eos do fascis"oQ;
/W
4 Se este e#is&dio
a#ota #ara u" distacia"eto "o"etIeo :"as *o desi"#ortate; de LuE$cs e
St$li, as <eses de (lum, o etato, idica" a afiidade =ue LuE$cs teria, os aos
/BR., co" a #ol3tica staliista de Frete Po#ular, adotada #elos co"uistas
so1i9ticos de#ois do s9ti"o co%resso do go"iter :/BRT;4 Nos aos /B-.,
LuE$cs 7a1ia estado #r&@i"o de St$li a dis#uta #ela sucess*o de Li e >$ 7a1ia
#ole"i8ado cotra 0r&tsEi4 Para o 2i&%rafo de 0r&tsEi, Isaac Deutsc7er, LuE$cs era
o PFico %rade cr3tico liter$rio staliistaQ4 Deutsc7er P>ustifica1a essa desi%a)*o
#elo fato de =ue o %osto do te&rico 7F%aro #ela literatura cl$ssica e #elo %rade
ro"ace do s9culo /B se ecotraria e" #erfeita cocordIcia co" o culto ?
/V
Nicolas 0ertulia, o#4 cit4, #4 SV'SW4
/W
Nicolas 0ertulia, o#4 cit4, #4 /V.4
107
literatura de #orte eocl$ssico e Lreal3sticoL =ue reia1a as letras so1i9ticas a #artir
dos aos /BR.Q4 Se%udo a a1alia)*o de Nicolas 0ertulia, da "es"a for"a, a
si"#atia de LuE$cs #or 07o"as Aa e Psuas reser1as a res#eito das e@#ericias
2rec7tiaas da=uele te"#o se e@#licaria" #or sua ades*o ? #ol3tica staliista de
alia)a co" as ca"adas 2ur%uesas o seio da frete #o#ular atifascista e #elo
a2adoo das e@i%cias de u"a literatura re1olucio$ria L#uraLQ
/B
4
0ertulia, "uito 2re1e"ete, re2ate a cr3tica de Deutsc7er, "as 7$ =ue"
reforce essa 1is*o e at9 ecotre e@#lica)<es #ara o #rocesso de dissocia)*o das
i"a%es de LuE$cs e St$li4 !el%a (allas, e" <eoria mar:ista de literatura, #or
e@e"#lo, e" =ue estuda o de2ate tra1ado a re1ista ale"* ?ie CinRscur0e :cur1a
#ara a es=uerda; a 1irada dos aos /BR., cosidera =ue a #ostura decidida =ue
LuE$cs adotou e" a#oio ? isurrei)*o 7F%ara de /BTU e a cose=uete codea)*o
de sua #osi)*o #elo Partido Co"uista co1ertera"'o o Ocidete o P#rot&ti#o
da o#osi)*o ? #ol3tica est9tica staliista e ? doutria do realis"o socialistaQ, se"
o2ser1ar o #a#el =ue o #r&#rio LuE$cs dese"#e7ou a ela2ora)*o e a i"#osi)*o
dessa doutria4
-.
Lu, #or sua 1e8, a1alia =ue LuE$cs, e i%ual"ete o dra"atur%o
+ertold +rec7t, "at9"'se distate das crue8as do staliis"o :e, acresceto, fa8
cr3ticas diretas a al%us de seus resultados, co"o #ode"os o2ser1ar o #r&#rio
PNarrar ou Descre1erQ;, aida =ue a dis#uta te&rica tra1ada #or a"2os te7a
#er"aecido detro dos #arI"etros da discuss*o cultural e da "ilitIcia #ol3tica
co"uista
-/
4
/B
A s3tese da a$lise de Deutsc7er #or Nicolas 0ertulia 9 2aseada o te@to PLuE$cs, criti=ue de
07o"as AaQ, #u2licado #or Deutsc7er o #eri&dico Ces <em"s #odernes, >u7o de /BUU4
Nicolas 0ertulia, o#4 cit4, #4 TS4
-.
!el%a (allas, <eoria mar:ista de literatura, #4 /. e //4 +ueos Aires5 Si%lo Veiteuo
Ar%etia, /BVR4
-/
Eu%ee Lu, o#4 cit4, #4 BR4
108
Para &s, *o 7$ e7u" iteresse e" PacusarQ ou PdefederQ LuE$cs de ser
u" #esador staliista
--
, "uito "eos de #ercorrer o ca"i7o ideol&%ico do LuE$cs
#ol3tico4 +usca"os, o etato, eteder e" =ue "edida suas cr3ticas ao
aturalis"o ta"29" res#odia" ao de2ate est9tico e" =ue esta1a "er%ul7ado o
cr3tico 7F%aro4 LuE$cs tra1ou, a 1irada dos aos /B-. #ara o /BR. e durate
#ratica"ete toda a d9cada de /BR., at9 a eclos*o da Se%uda (uerra Audial, u"
de2ate a2erto co" 1a%uardas art3sticas li%adas ao Partido Co"uista Ale"*o e ao
Partido Co"uista da Ui*o So1i9tica4 Se a autocr3tica #&s'<eses de (lum 9
aco"#a7ada #or u" afasta"eto de LuE$cs de #osi)<es de #oder e do de2ate
#ol3tico detro da 0erceira Iteracioal, ela, de certo "odo, fa1oreceu a fi@a)*o de
LuE$cs o de2ate est9tico, #er"itido idetificar u"a coercia etre seus dois
#ro>etos o est9tico e o #ol3tico4 Para al9" disso, #ode"os di8er =ue LuE$cs
e"#reede u" "o1i"eto claro de 2usca, a tradi)*o do ro"ace 2ur%us, de
escritores *o idetificados, u" #ri"eiro "o"eto, co" a asces*o 2ur%uesa
u"a tetati1a de 2uscar alia)as liter$rias o #er3odo de asces*o do #roletariado
co" escritores =ue, #elo "eos do #oto de 1ista da ori%e", *o esti1esse" t*o
#r&@i"os da 1a%uarda co"uista "as =ue #udesse" tra8er cosi%o e #assar
adiate a 7era)a 2ur%uesa4
Defesor de #ol3ticas de a#ro@i"a)*o co" setores da 2ur%uesia a luta cotra
o fascis"o, LuE$cs 1ia a o2ra costru3da durate o #er3odo de asces*o 2ur%uesa
ele"etos #ro%ressistas e 7u"aistas, =ue #oderia" co"2ater as tedcias
--
S9r%io Lessa, e" PLuE$cs e a otolo%ia5 u"a itrodu)*oQ :#4 WR e WS, Re1ista Outu2ro, _ T, #4
WR'/..4 S*o Paulo5 \a"*, -../;, fa8 u"a 2re1e a#reseta)*o do #ro2le"a, le"2rado a
Picas$1el Lluta de %uerril7aL cotra a cosolida)*o do =ue teorica"ete se cristali8ou co"o o
do%"a staliistaQ #or u" lado e, #or outro, a Pdefesa do "odelo so1i9tico co"o u" #asso efeti1o a
dire)*o da sociedade co"uistaQ4 Ou se>a, a res#osta ? =uest*o co"e)aria, ecessaria"ete, #or u"
Pde#edeQ do =ue se etede #or staliis"o4
109
"oderistas =ue flerta1a" ou =ue era" a#ro#riadas #ela e@tre"a'direita euro#eia,
e" es#ecial a ale"*4 Para ele, as for"as liter$rias sur%idas a #artir do aturalis"o
:so2retudo o i"#ressiois"o, "as *o a#eas; refletia" e se li%a1a" ao
su2>eti1is"o irracioal ou ao #ositi1is"o "ecIico da Pdecadcia 2ur%uesaQ4
Co"o cose=ucia, esses "oderis"os, a o#ii*o de LuE$cs, s& #oderia"
Pali"etar la ideolo%3a fascista, e lu%ar de usarse e su cotraQ
-R
4
Ocorre =ue LuE$cs *o efretou a#eas as tedcias "oderistas =ue se
a#ro@i"a1a", 1olutaria"ete ou *o, do fascis"o, "as ta"29" alterati1as #ara
a arte =ue se 2usca1a o ca"#o co"uista4 Nesse setido, o tra2al7o "oo%r$fico
de !el%a (allas so2re os de2ates e a 7ist&ria de ?ie linRscur0e, #u2licada #ela
Federa)*o dos Escritores Prolet$rios'Re1olucio$rios, =ue 2usca1a costruir u"a
teoria liter$ria "ar@ista, 9 Ftil #ara eteder o outro as#ecto do de2ate est9tico
codu8ido #or LuE$cs a 1irada dos aos /BR. e =ue fa8e" #arte da costru)*o do
te@to =ue a=ui discuti"os, PNarrar ou Descre1erQ4 (allas recu#era a 7ist&ria da
re1ista, di1idido'a e" =uatro #artes5 a #ri"eira, de a%osto de /B-B ? "etade de
/BR., e" =ue a re1ista #re%a o afasta"eto dos co"uistas e" rela)*o aos
escritores 2ur%ueses, e" fa1or dos corres#odetes o#er$rios o itelectual de
for"a)*o 2ur%uesa de1eria atuar co"o u"a es#9cie de Pau@iliar de #artoQ, #ois
a#eas os tra2al7adores #rolet$rios #oderia" criar u"a arte %euia"ete
#rolet$ria, #ol3tica =ue aca2ou afastado iclusi1e os escritores co"uistas da
re1ista] a se%uda :de "eados de /BR. at9 o outoo de /BR/;, e" =ue as coce#)<es
o2reiristas d*o lu%ar ? defesa de u"a teoria liter$ria is#irada e" !e%el] a terceira,
e" =ue 7$ u"a tetati1a de 7ar"oi8a)*o das cotradi)<es :do 1er*o de /BR/ at9
-R
Eu%ee Lu, o#4 cit4, #4 /..4
110
"eados de /BR-;] fial"ete, u"a =uarta fase :de "eados de /BR- a de8e"2ro de
/BR-, =uado a re1ista ecerra as ati1idades;, e" =ue as o1as t9cicas liter$rias
:es#ecial"ete as e@#ericias teatrais de +rec7t e Piscator; s*o rec7a)adas e 1ece
a #osi)*o de LuE$cs de su%erir =ue a o1a literatura #rolet$ria de1e cotiuar a
tradi)*o 2ur%uesa da #ri"eira "etade do s9culo /B4
Neste =uarto #er3odo da re1ista, etre outros te@tos, (allas destaca a cr3tica de
LuE$cs a Erst OttHalt, o esaio PDa ecessidade, 1irtudeQ4 O cr3tico 7F%aro
cesura OttHalt #or ter, su#osta"ete, Preuciado ? tradi)*oQ liter$ria e de =uerer,
co"o os #artid$rios do ProletEult do i3cio da d9cada de /B-., Pcriar do ada a
o1a literaturaQ
-S
4 Assi", OttHalt etre%aria Pse" luta toda a 7era)a 2ur%uesaQ4
Para (allas, LuE$cs sa2e "uito 2e" =ue OttHalt e Pseus "estresQ, ou se>a, +erltolt
+rec7t, *o #retedia" criar Pdo adaQ, "as =ue #rocura1a" se iserir
cosciete"ete e" u"a tradi)*o5
#ttoYalt, por e?emplo, en la t0nia narrati)a de 5ue, .ola Q 5inlair 6omo el
mismo 8uR4s 'a$!a seZalado7 Q =re't, entre otras, en la tradii/n del teatro
ateniense, el teatro 'ino Q la /pera Q de los antores de oplas populares"
5a$e tam$i0n *ue a =re't le interesa Jdar )uelta del re)0sK, JdestaparK,
am$iar el sentido de las formas tradiionales" Mero I Q en ello reside el
)erdadero pro$lema I 8uR4s onsidera *ue esas formas representan Jla
'erenia de la $urgues!a deadente de la 0poa imperialistaK
25
"
O =ue (allas c7a"a de realis"o de for"as a2ertas ecotra, #ortato,
resistcia t*o acirrada de LuE$cs os arti%os da CinRscur0e =uato as for"as
art3sticas "ais #r&@i"as do fascis"o4 Para +rec7t, o etato, essa resistcia
-S
!el%a (allas, o#4 cit4, #4 /-B4
-T
!el%a (allas, o#4 cit4, #4 /-B4
111
esta1a relacioada a u" te"or diate da #osi)*o deste realis"o a2erto, =ue se
recusa1a a res#eitar a tradi)*o e a autoridade, co" seus #rocedi"etos
e@#eri"etais4 O dra"atur%o 1ai ar%u"etar =ue as for"as liter$rias t" de ser
cote>adas co" a realidade, e *o co" a est9tica4 O =ue foi re1elador o te"#o de
+al8ac >$ *o o seria o s9culo -.4 Al9" disto, >$ 7a1ia u"a tradi)*o, ite%rada #or,
etre outros SHift, de autores =ue recorrera" a di1ersos "eios, etre eles a fatasia
"ais des2ocada e o %rotesco, co" o2>eti1os realistas4 A totalidade, efi", *o seria
u" o2>eti1o e" si, e a #r&#ria for"a =ue descostr&i seria ta"29" a =ue #re#ara
#ara a a)*o4 O #rocesso de descostru)*o da uidade e da 7ierar=uia do "udo
#ro"o1ida #or dra"atur%os e eceadores co"o Piscator, OttHald e +rec7t :os
=uais LuE$cs teta a#ro@i"ar da e@tre"a es=uerda ale"* u"a P"ao2ra t$ticaQ
#ara isol$'los detro do Partido Co"uista Ale"*o
-U
;, se te" u" efeito defor"ador
da realidade, isto ocorre #or=ue a realidade de1e costruir'se a #artir de i"a%es
*o lieares, >usta#ostas cuidadosa"ete e deli2erada"ete, se se =uer su%erir al%o
da PtotalidadeQ4
-V
Nu"a fa"osa carta e1iada a Aar%aret !arEess, reto"ada #or LuE$cs o
te@to PItrodu)*o aos escritos est9ticos de Aar@ e E%elsQ, E%els e@#lica co"o
+al8ac, u" le%iti"ista, de"ostra e" sua o2ra toda sua si"#atia #ara a Pclasse
codeada a desa#arecerQ5 PAas, a#esar disso, a s$tira uca 9 t*o cotudete e"
a iroia uca t*o a"ar%a co"o =uado #<e e" a)*o, #recisa"ete, os aristocratas,
esses 7o"es e "ul7eres #or =ue" setia u"a si"#atia t*o #rofuda4Q
-W
07eodor
-U
!el%a (allas, o#4 cit4, #4 //T4
-V
Eu%ee Lu, o#4 cit4, #4 /.T4 Lu cita a corres#odcia #ri1ada de +rec7t, ode ficou
re%istrada sua o#osi)*o a LuE$cs4
-W
E%els, Carta a A4 !arEess, a2ril de /WWW, citada e" obre a literatura e a arte, #4/BV4 Lis2oa5
Esta"#a, /BV/4
112
D4 Adoro reto"ar$ esta carta critica"ete, co" o o2>eti1o de co"2ater o realis"o
socialista =ue relacioa a LuE$cs4 Dir$ =ue este te@to, de E%els e" sua 1el7ice, foi
Pdes%ra)ada"eteQ
-B
caoi8ado #ela est9tica "ar@ista4 Para Adoro,
@uando prefiere =al(a a 9todos los .olas pasados, presentes Q futuros9,
dif!ilmente puede 'a$er *uerido referirse a otra osa *ue a esos momentos
en *ue a*u0l es menos realista *ue el suesor de mente ientifiista, *ue sus
$uenas ra(ones tu)o para reempla(ar el onepto de el realismo por el de
naturalismo"
30
Co"o a filosofia #ositi1ista, ar%u"eta Adoro, os escritores realistas
costu"a" acusar os atecessores de *o sere" Psuficiete"eteQ realistas4 Se o
realis"o socialista, a"#arado esta carta de E%els, acusa o aturalis"o de *o ser
suficiete"ete realista ao se cosa%rar ? re#rodu)*o #rotocolar dos fatos, os
aturalistas ta"29" e@er%ara" a for"a de #esar dial9tica de E%els u" "9todo
*o realista, "as "etaf3sico4 !$ u"a dis#uta de discursos realistas =ue, #ara ele,
#recisa ser su#erada #ara =ue se co"#reeda o "o1i"eto =ue le1ou de +al8ac
#ara ,ola e, de#ois, #ara o1as co"#rees<es do realis"o4 Assi", #ara Adoro,
tato o realis"o socialista co"o a idFstria cultural ca#italista adota"
#rocedi"etos de fac7ada, auto"ati8ados, se" as defor"a)<es e@istetes a o2ra
de +al8ac, #ara afir"ar o2ras =ue or%ai8a" dados desestruturados4 A #laifica)*o
9 a tedcia cotra a =ual, a 1erdade, E%els estaria se re2elado, e essa 9 a
=uest*o cetral4 A for)a de +al8ac estaria, >usta"ete, e" *o se do2rar diate das
realidades cocretas, "as e" ecar$'las de frete, de "odo a #er"itir =ue o 7orror
-B
07eodor D4 Adoro, PLeitura de +al8acQ, e" +otas sobre literatura, #4 /SW4 O2ra co"#leta, //4
0radu)*o5 Alfredo +rotos Aulo84 Aadri5 AEal, -..B4
R.
07eodor D4 Adoro, o#4 cit4, #4 /SW4
113
tras#are)a4 Al%u"as #$%ias ates de citar a carta de E%els, Adoro, #ara
defeder =ue o realis"o liter$rio torou'se o2soleto, e1oca o teste"u7o de +rec7t,
=ue teria se "etido Pe la ca"isa de fuer8a del realis"o co"o si fuera u disfra8Q4
Adoro escre1e, et*o, =ue o dra"atur%o #erce2eu =ue el Pens realissimum so
#rocesos, o 7ec7os i"ediatos, G =ue o se los #uede co#iarQ
R/
5
8a situai/n se 'ae tan ompliada por*ue una simple 9reprodui/n de la
realidad9 die menos *ue nuna so$re la realidad" Gna fotograf!a de las
f4$ria [rupp o ,E: no informa de asi nada so$re estas empresas" 8a
aut0ntia realidad se '4 ido desli(ando 'asta on)ertise em la funional" 8a
reifiai/n de las relaiones 'umanas, em onseuenia la f4$ria por
e?emplo, Qa no las restituQe
32
"
O realis"o, defede Adoro, *o 9 "ais u" realis"o #ri"$rio, "as deri1ado5
9 u" realis"o #ela #erda da realidade4 E este ca"i7ar e" dire)*o a u" realis"o
deri1ado =ue far$ co" =ue da #rosa de +al8ac se c7e%ue ? de ,ola5 a 9#ica =ue >$
*o do"ia o o2>eto =ue #retede #rote%er 1'se o2ri%ada #or sua atitude ao
Pe@cessoQ, a descre1er o "udo co" u"a "iuciosidade e@a%erada, #recisa"ete
#or =ue o o2>eto se distacia4 PEsa o2>etualidad "$s "oderaQ codu8ir$ o ro"ace
? dissolu)*o do te"#o e da a)*o, e" o2ras co"o O 0entre de Paris, de ,ola,
defede Adoro4
Esse de2ate e" toro do realis"o tra1ado #elos #esadores "ar@istas, #ara
al9" de toda u"a redefii)*o dos setidos do ro"ace e de suas rela)<es co" a
sociedade, os 9 es#ecial"ete i"#ortate #ara idetificar co"o, a#esar das
difere)as #ro%ra"$ticas, 7$ certo coseso e" idetificar o aturalis"o de ,ola
R/
07eodor D4 Adoro, o#4 cit4, #4 /SS4
R-
+ertolt +rec7t, ?rei1roschenbuch, FraEfurt a" Aai, /BU., #4 BR, a#ud 07eodor D4 Adoro,
o#4 cit4, #4 /SS4
114
u" "o"eto cetral #ara a literatura "odera4 Lo%e de ser a#eas u" "o1i"eto
=ue e@a%era o %rade realis"o, trasfor"ado as =ualidades #assadas e" f&r"ulas
re#etiti1as, o aturalis"o 9 #erce2ido co"o u" "o"eto e" =ue a arte liter$ria e
ta"29" a arte dra"$tica to"a" u" o1o ru"o4 Suas defor"a)<es #ode" ser 1istas
e%ati1a"ete ou #ositi1a"ete, "as o fuda"etal a=ui 9 #erce2er =ue elas s*o
tudo, "eos desi"#ortates4 LuE$cs la"eta =ue o aturalis"o te7a a2erto as
#ortas #ara a defor"a)*o descriti1a =ue ser$ t*o Ftil aos escritores "oderos]
Adoro, se" fa8er u"a defesa #ro#ria"ete do aturalis"o, idetificar$
#ositi1a"ete >$ e" +al8ac e (oet7e as defor"a)<es =ue caracteri8ar*o a o2ra de
,ola e =ue #er"itir*o o sur%i"eto da arte cr3tica da 1a%uarda euro#eia4 J este
#rocesso =ue #er"itir$ a +ecEett, defede Adoro, re#resetar e" Fim de "artida a
fase co"#leta da reifica)*o do "udo, a=uela e" =ue toda a ature8a 9 aulada,
a=uela e" =ue *o 7$ ada =ue *o te7a sido feito #elos 7o"es4 Para Adoro, Pla
realidad irrecociliada o tolera e el arte i%ua recociliaci& co el o2>eto] el
realis"o, =ue de i%ua "aera lle%a a #oerse a la altura de la e@#eriecia
su2>eti1a, "eos aida a su#erarla, "era"ete i"ita sus %estosQ
RR
4 Ora, aode
c7e%ou Adoroe Ao "eos a=uilo =ue os iteressa "ais direta"ete, ele est$
di8edo =ue de1e"os 1alori8ar as caracter3sticas "eos realistas as o2ras =ue
defii"os co"o #ertecetes ao Prealis"oQ4 Ou se>a, as defor"a)<es dial9ticas da
realidade, =ue, lo%e de di"iuir a co"#rees*o, s*o ca#a8es de e@#or essa
realidade co" "ais a#uro do =ue a tetati1a de re#eti'la #erfeita"ete4
Dare"os u" salto te"#oral4 Nu" te@to #u2licado a re1ista +o0os 'studos, o
esa3sta fracs 6ac=ues RaciKre *o esta2elece u" di$lo%o direto co" LuE$cs4
RR
07eodor D4 Adoro, PIteto de eteder Fin de "artidaQ, e" +otas sobre literatura, #4 -W.4
115
Para discutir o #a#el da descri)*o e" ro"aces realistas e a=ui o #ro2le"a da
cofus*o etre os ter"os realis"o, aturalis"o e realis"o'aturalis"o 1olta a se
fa8er #resete , RaciKre 2usca esta2elecer u" cotra#oto co" a a$lise
estruturalista de Rolad +art7es, autor do esaio PO efeito de realQ
RS
, #u2licado
ori%ial"ete e" /BUW4 Le"2rado u"a cr3tica de Adr9 +reto o #ani7esto do
surrealismo e u"a r$#ida o2ser1a)*o de 6or%e Luis +or%es a a#reseta)*o de A
in0eno de #orel, de +ioG Casares, +art7es reto"a a cr3tica do e@cesso descriti1o4
Nas #ala1ras de RaciKre, +art7es d$ Pf&r"ula te&ricaQ #ara recri"ia)<es
=ue 1ee" a descri)*o u"
exesso *ue o$re uma falta& o exesso de oisas I mais preisamente, o
exesso de representao das oisas I su$stitui um at4logo de li'+s para
o profuso emprego da imaginao po0tia ou ela fia no amin'o do enredo e
em$aral'a suas lin'as- ou, no)amente, ela apaga o ?ogo de signifiao
liter4ria e op1e sua falsa o$)iedade ; tarefa de interpretao
35
"
Na a$lise estrutural, e@#lica RaciKre, tede a ser #reser1ada a ideia
"oderista da o2ra de arte Pco"o dese1ol1i"eto autCo"o da sua #r&#ria
ecessidade itera, i1alidado a 1el7a l&%ica da se"el7a)a e da
referecialidadeQ, e" =ue ada #ode ser su#9rfluo4 Aas, co"o o estruturalis"o,
co"o "9todo de a$lise, P#recisa #ro1ar =ue o su#9rfluo *o 9 su#9rfluoQ e =ue
"es"o os tra2al7os =ue *o res#eita" o #ric3#io da ecoo"ia de ele"etos
ta"29" #ode" ser o2>etos da a$lise estrutural, Pao su#9rfluo de1e ser dado u"
lu%ar e u" estatuto a estruturaQ5
RS
Rollad +art7es, PO efeito de realQ, #4/TW'/UT, e" O rumor da l2n1ua4 S*o Paulo5 +rasiliese,
/BWW4
RT
6ac=ues RaciKre, PO Efeito de Realidade e a Pol3tica da Fic)*oQ, #4 VU4 Re1ista +o0os 'studos,
_ WU4 S*o Paulo5 Ce2ra#, "ar)o de -./.4
116
=art'es oferee duas ra(1es para o exesso realista" Em primeiro lugar, ele
d4 ontinuidade a uma tradio *ue data da ,ntiguidade, a tradio do
disurso Jepid!tioK, no *ual o o$?eto da desrio importa menos do *ue o
emprego de imagens e met4foras $ril'antes, exi$indo a )irtuosidade do autor
em nome do puro pra(er est0tio" Em segundo lugar, ele tem a funo de
ompro)ao" 5e um elemento est4 em algum lugar apesar de no 'a)er
ra(o para a sua presena, isso signifia preisamente *ue a sua presena 0
inondiional, *ue ele est4 presente simplesmente por*ue est4 presente"
,ssim, o detal'e inOtil di(& eu sou o real, o real *ue 0 inOtil, despro)ido de
sentido, o real *ue pro)a sua realidade por sua pr/pria inutilidade e ar+nia
de sentido
36
"
Para RaciKre, a cr3tica estruturalista, ao reto"ar a o#osi)*o etre o =ue 9
ecess$rio e o =ue ocioso a o2ra liter$ria, ao a#otar as iFteis ota)<es do real,
re#ete u"a cr3tica =ue >$ era feita, #or leitores "ais reacio$rios, o te"#o de
Flau2ert4 Ele cita, #or e@e"#lo, o cr3tico cat&lico +ar2eG daAure1illG, =ue
PdeuciouQ a o2ra do escritor sua Pifiita, etera, ato"3stica e ce%a #r$tica da
descri)*oQ e" rese7a ao li1ro A educao sentimental
RV
4 DaAure1illG =uei@a'se da
auscia de u" #lao e de o ro"acista escre1er se" u"a 1is*o total #recoce2ida4
Assi", Flau2ert, #ara DLAure1illG, *o e@#ressa as leis l&%icas e ifle@31eis da 1ida,
arrastado'se Petre o isi%ificate, o 1ul%ar e o a2>eto #elo Fico #ra8er do
dei@ar'se estarQ4
Para +ar2eG, escre1e RaciKre, Pa =uest*o *o 9 so"ete a #rese)a de
detal7es =ue e" ada cotri2ue" #ara o fucioa"eto da estrutura ficcioal e
a#eas iter#reta" o #a#el do real afir"ado LEu sou o realL4 A =uest*o 9 =ue as
RU
6ac=ues RaciKre, o#4 cit4, #4 VU4
RV
6ules +ar2eG dLAure1illG, PLLeducatio seti"etaleQ, Ce *onstitucionnel, -B4o14/WUB4
117
#artes *o est*o su2ordiadas ao todo] os "e"2ros *o o2edece" ? ca2e)a4 O o1o
ro"ace realista 9 u" "ostroQ4
# artista tornouFse um tra$al'ador" Ele arrega suas sentenas adiante, di(
=ar$eQ, da mesma forma *ue o oper4rio arrega suas pedras adiante num
arrin'o de mo" , omparao mostra *ue essa no)a osmologia fiional 0
tam$0m uma no)a osmologia soial
38
"
Outro cr3tico reacio$rio se isur%ir$ cotra a de"ocracia o ro"ace realista,
=uei@ado'se da #rese)a de #ersoa%es isi%ificates, =ue a2arrota" o es#a)o,
ocu#ado o lu%ar de #ersoa%es iteressates #ara u" 7ar"oioso
dese1ol1i"eto de u" eredo4
A #artir da descri)*o do 2arC"etro so2re o #iao, #resete o coto PU"
cora)*o si"#lesQ, de Flau2ert, RaciKre dir$ =ue o o2>eto e@#ressa u"a #o9tica da
1ida aida desco7ecida, P"aifestado a ca#acidade de =ual=uer u" :#or
e@e"#lo, da 1el7a e"#re%ada de Flau2ert; de trasfor"ar a rotia do dia'a'dia a
#rofude8a da #ai@*o, se>a #or u" a"ate, u" se7or, u"a cria)a, se>a #or u"
#a#a%aioQ4 RaciKre co"#leta5 PO efeito de realidade 9 u" efeito de i%ualdadeQ
RB
4
Aas *o ecerra a =uest*o5 i1ertedo a #refercia de LuE$cs #ela arra)*o,
a#otar$, co"o ta"29" fe8 Adoro, o car$ter 7ierar=ui8ate #resete a f&r"ula
=ue #ri1ile%ia o arrar so2re o descre1er, ao afir"ar =ue o Paristocr$tico e"#re%o
da a)*o 9 2lo=ueado #ela de"ocr$tica cole)*o desordeada de i"a%esQ
S.
4
A descri)*o tora'se, assi", o istru"eto for"al =ue #er"ite e@#ressar a
ca#acidade de =ual=uer u" de e@#eri"etar =ual=uer ti#o de 1ida, ide#edete de
RW
6ac=ues RaciKre, o#4 cit4, #4 VW4
RB
6ac=ues RaciKre, o#4 cit4, #4 VB4
S.
6ac=ues RaciKre, o#4 cit4, #4 W.4
118
sua #osi)*o social4 Ao ro"#er co" a estrutura 7ier$r=uica =ue o ro"ace
a#reseta1a, a descri)*o cria, de fato, u" P"ostroQ, o setido de =ue as #artes
=ue o co"#<e" #ode" ser des#ro#orcioais ? i"#ortIcia dos fatos4 E esta
P"ostruosidadeQ reali8a, a literatura, a e@#ress*o do a1a)o de"ocr$tico a
sociedade do s9culo /B4 Para discutir o efeito da descri)*o a literatura, RaciKre
2uscar$ e@e"#los as o2ras de Dostoi91sEi, Sted7al e ,ola4 Aas ta"29" reto"ar$
as leituras =ue !e%el fa8, e" suas li)<es de est9tica, de dois =uadros de Aurilo5
u" deles, u"a "*e cata #iol7os a ca2e)a de u" %aroto e=uato ele
sileciosa"ete "asti%a seu #*o] o outro, dois "eios "altra#il7os co"e" u1as
e "el*o4
Negel no se satisfa( om meramente afirmar *ue todos os temas so
e*ui)alentes" Em )e( disso, ele fa( uma forte onexo entre a *ualidade da
pintura de <urilo e a ati)idade da*ueles pe*uenos pedintes, uma ati)idade
*ue onsistia em nada fa(er e om nada preouparFse" Eles mostram, ele di(,
uma a$soluta falta de preoupao om a realidade exterior, uma li$erdade
interna em meio a essa realidade externa *ue 0 exatamente o exigido pelo
oneito do ideal na arte" ,ga'ados, eles go(am de um tipo de $emF
a)enturana *ue os torna *uase deuses ol!mpios
41
"
A descri)*o da #ossi2ilidade do 7arniente iclusi1e #elas Pclasses "ais
2ai@asQ si%ifica a iclus*o o cora)*o da literatura de u"a o1a de"ocracia, =ue
*o se cofude ecessaria"ete co" u"a de"ocracia #ol3tica, e"2ora este>a" as
duas clara"ete relacioadas4 Assi", a=uilo =ue +art7es c7a"ou de Pefeito de
realidadeQ, o foco o PiFtilQ e o Pocioso do cotidiaoQ =ue ico"oda1a +or%es,
re#resetaria a etrada dos Pfil7os de artes*os e ca"#oeses u" o1o "udo da
S/
6ac=ues RaciKre, o#4 cit4, #4 W.4
119
sesi2ilidadeQ, o "udo da arte e da literatura4 O e@cesso realista *o estaria,
#ortato, li%ado ? osteta)*o 2ur%uesa da ri=ue8a e da cofia)a o reio da
2ur%uesia =ue al%us autores ali detectara", escre1e RaciKre4 PO =ue est$ o seu
cora)*o 9 "uito "ais a cofus*o itrodu8ida =uado o e@cesso de #ai@*o e o 1a8io
do de1aeio s*o a#ro#riados #elas al"as das classes 2ai@asQ4
Para RaciKre, o ro"ace realista e a for"a da descri)*o, a seu "odo, e%a"
o #ro>eto "ar@ista de re1olucioar a sociedade5 #ara =ue ocorresse a re1olu)*o,
seria #reciso ro"#er co" esse Pfa8er adaQ4 Aar@, assi", atri2uiria ? cicia o
#oder de sair dessa ulidade, co"o cose=ucia da cotradi)*o social 2aseada o
co7eci"eto da cocatea)*o de causas e efeitos =ue estrutura" a e@#lora)*o e a
do"ia)*o4 PmA 1ida *o =uer adaa, este 9 o se%redo iilista =ue destr&i desde
detro as arrati1as ciet3ficas oti"istas do s9culo /BQ, escre1e RaciKre4 A cr3tica a
Aar@ de RaciKre #ode ser estedida e de1e "es"o ser a"#liada =uado se le1a e"
cota a resistcia de LuE$cs ao "9todo descriti1o4
Percorredo os autores discutidos este ca#3tulo, resu"ida"ete, #ode"os
di8er =ue, a cr3tica ao aturalis"o, as =uest<es est9ticas est*o i"#re%adas de
#osi)<es #ol3ticas4 Se a Fra)a do s9culo /B os escritores aturalistas setia"'se
#arte do de2ate #ol3tico, "as e1itara" e%a>a"etos itida"ete #artid$rios ou
fraca"ete socialistas, o car$ter #ro%ressista do "o1i"eto foi ra#ida"ete
idetificado #elos cr3ticos "ais reacio$rios, o =ue foi etedido #ositi1a"ete
#elos escritores4 0o"e'se, #or e@e"#lo, o #ref$cio dos ir"*os (ocourt a @erminie
Cacerteu:5 a cr3tica ? icor#ora)*o das classes 2ai@as 9 i1ertida, u"a 1is*o #r&'
de"ocr$tica4 !$ u" etedi"eto claro, #elos escritores aturalistas, do
"o1i"eto =ue o#era" o =ue #er"ite =ue =uase u" s9culo e "eio de#ois da
120
#u2lica)*o de @erminie al%us dos ar%u"etos do #ref$cio aida #ossa" ser
recu#erados u"a leitura #ro%ressista do "o1i"eto, co"o 9 a de RaciKre4
Al%us as#ectos =ue 7o>e cosidera"os, se" dF1ida, coser1adores o
ro"ace aturalista, co"o o a#e%o ao deter"iis"o, ao e1oluciois"o social e at9
"es"o a coce#)<es racialistas e racistas da 7ist&ria *o fora" suficietes #ara =ue
o "o1i"eto fosse co"#leta"ete su#erado4 O %osto #o#ular #elo aturalis"o
#er"aece, e a discuss*o erudita =ue LuE$cs, +rec7t, Adoro e RaciKre tra1a" e"
toro da descri)*o, caracter3stica for"al t*o i"#ortate #ara os aturalistas :"as
=ue *o 9 suficiete #ara defii'lo;, tal1e8 a>ude a eteder a ra8*o dessa
#o#ularidade4 Se as defor"a)<es da realidade iiciadas co" o "o1i"eto
e@#ressa" a i%ualdade :co"o =uer RaciKre;, as cotradi)<es 2ur%uesas :+rec7t e
Adoro; ou "es"o o ro"#i"eto co" a 7ierar=uia do ro"ace realista de +al8ac
:LuE$cs;, 7$ 2os "oti1os #ara =ue o leitor dos ro"aces aturalistas sita
#rofuda e"#atia co" essas o2ras5 afial, elas res#oderia", desta for"a, a
literatura, a u"a as#ira)*o #rofuda"ete re#ri"ida de#ois de /WSW :a i%ualdade; e
cotiuaria" re1elado cotradi)<es =ue a 2ur%uesia #recisa escoder ou, #elo
"eos, cotrolar4 Na #ers#ecti1a "ais cr3tica, "as =ue *o dei@a de e@#licar o
relati1o sucesso etre o #F2lico, a ru#tura co" a 7ierar=uia te" u" efeito
PalieateQ so2re o leitor, =ue o afastaria da o#ress*o cotidiaa da l&%ica do
tra2al7o a orde" ca#italista resta #er%utar se, ao a#resetar u" ui1erso co"
u"a outra l&%ica de or%ai8a)*o, o ro"ace aturalista *o estaria, >usta"ete,
idicado o car$ter 7ist&rico e, #ortato, #erec31el desta orde" =ue LuE$cs =uer
co"2atere
121
@arotos "edintes comendo u0as e melo, de +artolo"9 Este2a
Aurillo, #itura =ue ite%ra o acer1o do "useu Alte Piacot7K=ue
122
Parte )
A revoluo burguesa brasileira
em Alu'sio A1evedo
123
2# O /ator econ3mico em " corti#o-
a gerao da desigualdade
*ada ca"italista elimina muitos outros ca"italistas
garl Aar@
Auitos dos ro"aces da s9rie Rou%o Aac=uart, de J"ile ,ola, t"
tra"as =ue %ira" e" toro da 1ida ecoC"ica, etre os =uais ca2e destacar
@erminal, CZAr1ent e Au (onheur des ?ames! Nestas o2ras, a #rodu)*o, a
es#ecula)*o co" o di7eiro e a circula)*o de "ercadorias est*o o cetro da tra"a4
E" outros li1ros, co"o CZAssomoir, a e@#lora)*o do es#a)o ur2ao dei@a cicatri8es
t*o #rofudas a 1ida das #ersoa%es =uato a 2e2ida e o Pata1is"oQ, se"#re
e1idetes #ara os cr3ticos liter$rios, tal1e8 #or=ue "ais e@#l3cito o discurso te&rico
do "o1i"eto aturalista4 No aturalis"o 2rasileiro, Alu3sio A8e1edo 9 o autor =ue
toca "ais fre=uete"ete a =uest*o do di7eiro e da 1ida ecoC"ica5 e" O
homem, sur%e o te"a da trasfor"a)*o da ature8a as #edreiras, aliada ? #rese)a
de u"a 7ero3a ti#ica"ete aturalista] e" O coru5a, te"os a educa)*o #ri1ada
co"o ele"eto cetral, "as *o a #oto de se esta2elecer co"o e%&cio 1i$1el o
124
#a3s, e e" *asa de Penso a#arece ta"29" a =uest*o da e@#lora)*o ca#italista da
7a2ita)*o #o#ular4
Aas 9 e" O cortio =ue a "oderi8a)*o ecoC"ica da se%uda "etade do /B
%a7a u"a %eo%rafia es#ecial, atores diI"icos, ele"etos trasfor"adores e u"a
coflucia de #rocessos =ue resulta" u" #aiel 7u"ao e" =ue a e@#lora)*o do
tra2al7o sur%e 1i1a e e" "o1i"eto, dado for"a a diferetes #ersoa%es e
situa)<es, u" "o"eto es#ecial"ete co"#le@o da 1ida acioal4 A
co"#le@idade ecoC"ica do corti)o de 6o*o Ro"*o e +ertole8a e@#ressa o %a7o
de co"#le@idade a 1ida ur2aa do Rio de 6aeiro, a dra"$tica #assa%e" do
tra2al7o escra1o #ara o tra2al7o li1re, =uado ca#italistas e" asces*o ecotra"
o1as o#ortuidades de e@#lora)*o e os tra2al7adores era" for)ados a se ada#tar ?s
o1as for"as de do"ia)*o4 Alu3sio #erce2eu e deu for"a de ro"ace ? leitura de
=ue o Pdra"a socialQ da e@#lora)*o escra1ista e de seu fi" era, ta"29", a=uele
"o"eto, u" dra"a ecoC"ico, e" =ue os e%ros era" as "aiores 13ti"as, "as
*o as Ficas, do ca#italis"o 2rasileiro e" costru)*o4
No co7ecido esaio PO fator ecoC"ico o ro"ace 2rasileiroQ, (raciliao
Ra"os la"eta =ue os escritores 2rasileiros te7a" e1itado u"a =uest*o cetral a
1ida 7u"aa5 a ecoo"ia4 PA leitura dos ro"aces 2rasileiros, at9 dos "el7ores,
=uase se"#re os d$ a i"#ress*o de =ue ossos escritores *o cose%ue" fa8er
se*o tra2al7os ico"#letos4Q (raciliao defede, #ara su#rir esta falta, u" #ro>eto
essecial"ete realista4 PcFalta'osd a o2ser1a)*o cuidadosa dos fatos =ue de1e"
cotri2uir #ara a for"a)*o da o2ra de arte4 Nu"a coisa co"#le@a co"o o ro"ace
o desco7eci"eto desses fatos aca2a #re>udicado os caracteres e torado a
arrati1a i1eross3"il4Q Aida a #ri"eira das sete #$%ias desse esaio curto, "as
125
deso, (raciliao a1alia =ue os escritores Pa2adoara" a outras #rofiss<es tudo o
=ue se refere ? ecoo"iaQ4 A cose=ucia disto 9 =ue Pfi8era" u"a costru)*o de
ci"a #ara 2ai@oQ, e" =ue as =uest<es sociais e #ol3ticas sur%e" se" =ue se #erce2a
=ue elas de#ede" de outras "ais #rofudas, P=ue *o #odia" dei@ar de ser
e@a"iadasQ4
/
Aais ao fial do te@to, (raciliao la"etar$ =ue os escritores 1e>a"
a#eas P"etade de u" 7o"e"Q ao i%orar as co"#lica)<es e@teras #elas =uais as
#ersoa%es de1e" #assar4 A "etade 1ista #elo escritor P#ode crescer "uito, #ode
ser a "etade de u" %i%ate, "as ser$ se"#re a "etade, e isto *o os a%radaQ
-
4
A leitura do esaio co"#leto #er"ite iferir =ue (raciliao est$ co"etado
o2ras cote"#orIeas suas, e *o fa8edo u"a a1alia)*o a2ra%ete da tra>et&ria
liter$ria acioal4 Etretato, a le"2ra)a da o2ra de !oor9 de +al8ac =ue Pe"
u" s& li1ro estuda a fa2rica)*o de #a#el, a i"#resa de Paris, casas editoras,
teatros, restaurates, oficias de i"#ress*o etc4Q :refercia e1idete, "as *o
declarada, ao ro"ace As iluses "erdidas; le1atado toda a 2ase ecoC"ica
desses setores ates de colocar #ara se "o1er toda a sociedade #er"ite cosiderar
=ue o escritor #oderia ter o2ser1ado u"a e@ce)*o ada des#re831el a literatura
2rasileira5 este te@to, (raciliao *o fa8 =ual=uer "e)*o a O cortio, ro"ace
=ue 2usca a esfera ecoC"ica u"a de suas for)as estruturates4 J a ecoo"ia =ue
d$ setido e, recu#erado u" coceito =ue 9 caro a (raciliao, 1erossi"il7a)a ao
li1ro de Alu3sio, e os #arece ot$1el =ue "es"o o escritor da %era)*o de /BR.
"ais #reocu#ado co" esta =uest*o te7a dei@ado O cortio de lado ao a#otar u"a
si%ificati1a auscia de =uest<es "ateriais a literatura 2rasileira4
/
(raciliao Ra"os, PO fator ecoC"ico o ro"ace 2rasileiroQ, i Cinhas tortas, #4 -TR e -TS4 O
te@to co"#leto, datado de /T de >ul7o de /BST, se%ue a edi)*o citada at9 a #$%ia -TB4 Rio de
6aeiro[S*o Paulo5 Record[Li1raria Aartis Editora, /BVU4
-
(raciliao Ra"os, o#4 cit4, #4 -TV4
126
A 7ist&ria de 6o*o Ro"*o e +ertole8a sur%e, desde o seu #ri"eiro ca#3tulo, de
u"a co"#rees*o #rofuda da 1ida ecoC"ica dessas duas #ersoa%es e dos
7a2itates do corti)o =ue eri%e" >utos e #assa" a %erir, co" u"a di1is*o de
tra2al7o cada 1e8 "ais sofisticada e #er1ersa"ete reo1ada, co" o ca#italista 6o*o
Ro"*o eli"iado "uitos outros ca#italistas ou #ersoa%es =ue est*o a froteira
de ite%rar a codi)*o de ca#italista etre eles, +ertole8a4 Si", #or=ue
costu"a"os o2ser1ar +ertole8a a#eas co"o Pe%raQ, Pescra1aQ e P"*o'de'o2raQ
de 6o*o Ro"*o, "as o i3cio do li1ro #er"ite 1er +ertole8a ta"29" co"o u"a
#otecial ca#italista =ue *o se dese1ol1er$4 Aida =ue seu e%&cio 1olte'se #ara a
su2sistcia e *o #ara a a"#lia)*o de ca#ital, "es"o =ue *o se>a doa da #r&#ria
li2erdade e =ue #recise #a%ar o >oral a seu doo, o =ue a coloca u"a #osi)*o
es#ecial a 7ist&ria ecoC"ica acioal, etre o li1re'#o2re e o escra1o =ue fica so2
o cotrole "ais direto do #ro#riet$rio, ur2ao ou rural, +ertole8a 9 ca#a8 de cuidar
de sua =uitada, #a%ar o %a7o de seu doo e #ou#ar o ecess$rio #ara a futura
alforria, ou se>a, reali8ar u"a #e=uea acu"ula)*o4 A codi)*o >ur3dica de
+ertole8a, e"2ora a#arete"ete irrele1ate o es#a)o cotidiao, o etato, *o
ser$ de #e=uea i"#ortIcia #ara o etrec7o de O cortio, co"o 1ere"os adiate4
Se, o dia a dia, ela est$ social"ete "uito #r&@i"a de Ro"*o, o #eso da
escra1id*o *o dei@ar$ de se fa8er setir, e@#odo o =uato 7a1ia de ist$1el a
su#osta i%ualdade iicial4
A associa)*o ecoC"ica de +ertole8a co" 6o*o Ro"*o, lo%o a#&s a "orte do
#ri"eiro co"#a7eiro #ortu%us da e%ra, a #ers#ecti1a da escra1a a2re a
#ossi2ilidade de or%ai8ar aida "el7or a =uitada "ais #o#ular do +otafo%o4 J
iicial"ete co" este o2>eti1o =ue ela cofia a Ro"*o sua #ou#a)a, for"ada co"
127
o o2>eti1o de u" dia #a%ar a alforria, e o cai@a do e%&cio, al9" de fa8er dele seu
#rocurador e cosel7eiro4 Ca2e le"2rar =ue, iicial"ete, 9 Ro"*o =ue" #rocura
se acercar de +ertole8a, #or 1er ela #otecialidades de %a7o ecoC"ico4 Ou se>a,
a ri%or, #ode"os di8er =ue, o i3cio do ro"ace, +ertole8a ecotra'se u"a
#osi)*o ecoC"ica su#erior ? de Ro"*o4 6utos, eles esta2elece" #ri"eira"ete
u"a rela)*o =ue 9 ates de tudo Psociet$riaQ e de di1is*o de tra2al7o, e 9 s& a #artir
do "o"eto e" =ue #assa" a 1i1er e" "ace2ia 9 =ue te" i3cio o #rocesso =ue
le1ar$ ? asces*o social de Ro"*o4 Da situa)*o de #ro@i"idade social etre os dois,
ca"i7a"os #ara o eri=ueci"eto #ro%ressi1o de 6o*o Ro"*o e o a#a%a"eto
social, at9 a "orte, de +ertole8a4 A costru)*o do corti)o co"o es#a)o de
acu"ula)*o ser$, #ortato, ta"29" a %esta)*o de u" es#a)o social de %era)*o de
desi%ualdade ecoC"ica, social e #ol3tica etre seus "oradores e, so2retudo, etre
seus #rota%oistas
R
4
Ates de a1a)ar"os essa dire)*o, cotudo, co19" reto"ar"os as
#rici#ais o2ser1a)<es de (raciliao Ra"os so2re ecoo"ia e ro"ace, e testar
essas #ro#osi)<es co" O cortio4 Ao fi", es#era"os =ue o leitor cocorde,
#odere"os di8er =ue O cortio 9 u" ro"ace =ue atede co"#leta"ete ?s
de"adas for"uladas #or (raciliao4
Ao cotr$rio do =ue acotece co" as #ersoa%es das o2ras =ue ico"oda" o
escritor do s9culo -., e" e7u"a #$%ia do ro"ace de Alu3sio te"os 1otade de
#er%utar Pde =ue 1i1e" as suas #ersoa%esQ4 No i3cio de O cortio, Alu3sio
esta2elece o "9todo =ue do"iar$ a a#reseta)*o das #ersoa%es durate todo o
R
J #oss31el, claro, e@er%ar u"a iflucia do darHiis"o social este #rocesso, 2aseado a ideia
de =ue 6o*o Ro"*o seria "ais Pa#toQ e, #ortato, so2re1i1eria, do"iado os de"ais "oradores4 O
co"#oete =ue #er"ite essa P1it&riaQ de Ro"*o, o etato, *o se e@#lica racial ou
%eetica"ete, "as #ela 7a2ilidade ecoC"ica de e@#lorar e acu"ular4 Assi", #ode"os di8er =ue,
se 7$ cicias =ue e@#lica" seu sucesso, elas s*o a #sicolo%ia e a sociolo%ia, *o a 2iolo%ia4
128
ro"ace5 toda #ersoa%e" i"#ortate de1e ter u"a 7ist&ria ecoC"ica #re%ressa4
Assi",
Coo Domo foi, dos tre(e aos )inte e ino anos, empregado de um )endeiro
*ue enri*ueeu entre as *uatro paredes de uma su?a e o$sura ta)erna nos
refol'os do $airro do =otafogo- e tanto eonomi(ou do pouo *ue gan'ara
nessa dO(ia de anos, *ue, ao retirarFse o patro para a terra, l'e deixou, em
pagamento de ordenados )enidos, nem s/ a )enda om o *ue esta)a
dentro, omo ainda um onto e *uin'entos em din'eiro"
4
Nu" #ar$%rafo a#eas, sa2e"os =ue #or do8e aos 6o*o Ro"*o tra2al7ou
co"o e"#re%ado, =ue *o rece2ia todo o ordeado co"2iado, reali8ado u"a
#ou#a)a u" tato for)ada, u" tato cosetida, =ue se "ati7a as "*os do
#ro#riet$rio da ta1era e =ue, ao ca2o do #er3odo, ser1iu'l7e de ca#ital #ara assu"ir
o e%&cio e aida cotar co" reser1as e" di7eiro4 h a#reseta)*o ecoC"ica da
#ersoa%e" 6o*o Ro"*o se%ue'se a de +ertole8a, escra1a de u" ce%o residete e"
6ui8 de Fora, =ue se susteta e #a%a o >oral de seu #ro#riet$rio 1ite "il r9is #or
"s :ou UUV r9is #ara cada u" dos R. dias do "s; tra2al7ado forte a =uitada
"ais 2e" afre%uesada do 2airro4 0a"29" ela #ou#a, e >$ te" %uardado =uase o
ecess$rio #ara a sua alforria4 Na =uitada de +ertole8a 9 =ue Ro"*o fa8 suas
refei)<es, a =uatrocetos r9is #or dia :*o s*o es#ecificadas =uatas;4 O #ortu%us,
#ortato, o co"e)ar de sua asces*o, 1i1e a codi)*o de cliete de +ertole8a4 As
duas ifor"a)<es s*o dadas e" se=ucia, o =ue #er"ite ao leitor fa8er as cotas e
ter u"a di"es*o do e%&cio de +ertole8a5 a#eas #ara #a%ar o %a7o de seu
#ro#riet$rio, era" ecess$rias ci=ueta di$rias co" as de Ro"*o4
S
Alu3sio A8e1edo, O cortio4 Fico com"leta, 14 -, #4 SS/4 Rio de 6aeiro5 No1a A%uilar, -..T4
129
Esta"os o terceiro #ar$%rafo de O cortio e >$ sa2e"os e@ata"ete do =ue
1i1e" as duas #rici#ais #ersoa%es do ro"ace, =ue rela)<es ecoC"icas tra1a"
ates de iiciare" a rela)*o de "ace2ia e co"ercial =ue esta2elecer*o e,
fial"ete, =ue a"2os s*o alta"ete #roduti1os, ca#a8es *o a#eas de so2re1i1er
o ca#italis"o e" asces*o do s9culo /B o Rio de 6aeiro, "as ta"29" de
acu"ular e fa8er #laos co"erciais4
Da "es"a for"a, ser$ res#odida u"a outra de"ada de (raciliao, =ue
sur%e a for"a de u" cotra'e@e"#lo5 PO cidad*o 9 ca#italista4 Auito 2e"4
Fica"os se" sa2er dode l7e 1eio o ca#ital e de =ue "aeira o utili8aQ, escre1e,
#ara su%erir casos se"el7ates de a%ricultores e o#er$rios4 PN*o sur#reede"os
essas #essoas o ato de criar ri=ue8a4 A ri=ue8a sur%e criada, co"o as 7ist&rias
"ara1il7osasQ
T
4 Co"o sa2e"os, *o 7$ ada de "ara1il7oso o #rocesso de
#rodu)*o de ri=ue8a #or Ro"*o e +ertole8a5 ele 1e" do so2retra2al7o, da #ri1a)*o,
da a#ro#ria)*o ile%al de terreos, do rou2o de "ateriais de costru)*o ou de
ecoo"ias al7eias4 Co" as reser1as de +ertole8a, 6o*o Ro"*o co"#ra al%us
"etros de terreo ao lado es=uerdo da 1eda, e le1ata u"a casi7a de duas #ortas,
co" a =uitada ? frete e o dor"it&rio ao fudo, Pode se arra>ou co" os
cacarecos de +ertole8aQ4 Pouco te"#o de#ois, o 1edeiro d$ a +ertole8a u"a carta
de alforria falsificada, Pe e" "es"o o selo, =ue ele etedeu de #es#e%ar'l7e e"
ci"a, #ara dar ? 2urla "aior for"alidade, re#reseta1a des#esa #or=ue o es#erto
a#ro1eitara u"a esta"#il7a >$ ser1idaQ
U
4 O cri"e a=ui, o etato, aida #ode
T
(raciliao Ra"os, Cinhas <ortas, #4 -TS e -TT4 A a#reseta)*o PecoC"icaQ das #ersoa%es se
"at9" "es"o o caso de Rita +aiaa5 sua 1ida P"aladraQ *o 9 suficiete #ara dei@$'la se"
#rofiss*o4 Assi" =ue as la1adeiras d*o #or sua falta, u"a delas, Au%usta, os ifor"a do =ue
de1eria 1i1er Rita, =ue se "ete a P#Ide%a se" dar cota da rou#a =ue l7e etre%ara"Q :Alu3sio
A8e1edo, o#4 cit4, #4 SUW;4
U
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 SS-4
130
cotar co" u" ateuate #ara o leitor5 e"2ora "ate7a +ertole8a u"a codi)*o
de ise%ura)a e, a #r$tica, se>a u" rou2o dos recursos da e%ra, a ri%or Ro"*o
est$ se recusado a #a%ar u" falso direito, aturali8ado #elo direito 2rasileiro a
9#oca do ro"ace, "as =ue o leitor atiescra1ista e >$ 1i1edo so2 o re%i"e
re#u2licao e" %eral cosidera i>usto4
Iicial"ete, 6o*o Ro"*o e +ertole8a e@#lora", so2retudo, a #r&#ria "*o'de'
o2ra4 Nesse setido, est*o reali8ado u"a acu"ula)*o =ue *o 9 ca#italista, e"2ora
a"2os >$ atue" detro do "ercado ca#italista4 0ra2al7a" duro, co"o u"a >uta de
2ois, #ouco 2e2e", #ouco se di1erte", se ali"eta" dos #iores le%u"es, *o
co"e" o1os4 Vi1e" u" ascetis"o es#ecial, u"a 9tica =ue le"2ra a descrita #or
Aa@ De2er do #oto de 1ista reli%ioso, cotudo, Alu3sio ifor"a seus leitores
=ue o #ortu%us *o fre=ueta a i%re>a4 U" ao de#ois de fraudar a alforria de
+ertole8a, o 1edeiro arre"ata al%u"as 2ra)as de terra situadas ao fudo da
ta1era, ode costr&i as #ri"eiras casas =ue resultar*o a cria)*o do corti)o :=ue
so"ar$ "ais de ce" casi7as alu%adas ou se>a, co" ceteas de 7a2itates;4 PYue
"ila%res de es#erte8a e de ecoo"ia *o reali8ou ele essa costru)*on Ser1ia de
#edreiro, a"assa1a e carre%a1a 2arro, =ue2ra1a #edraQ
V
4 A #edra era furtada da
#edreira ao fudo, su2tra3da, co"o ta"29" acotecia co" outros "ateriais, de
casas e" o2ra a re%i*o4 Ro"*o :e a3 o ro"acista o se#ara ideolo%ica"ete de
+ertole8a; Ps& ti7a u"a #reocu#a)*o5 au"etar os 2esQ
W
, e 9 essa #reocu#a)*o, o
dese>o de acu"ular se" freios, =ue se "ater$ co"o o ele"eto ecoC"ico cetral
do ro"ace4 E" seu te@to, (raciliao #ede aida =ue a estrutura ecoC"ica da
re%i*o =ue os escritores #retede" a#resetar e" li1ro 9 fuda"etal #ara =ue os
V
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 SSR4
W
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 ST.4
131
ro"aces trate" co1eiete"ete das rela)<es sociais e #ol3ticas4 A
PdesoestidadeQ de Ro"*o *o 9 u" P#reseteQ de Alu3sio a sua #ersoa%e", "as
u"a caracter3stica fuda"etada e" ele"etos ecoC"icos4 Ro"*o #arece,
ituiti1a"ete, co"#reeder a co"2ia)*o de "eios de #rodu)*o e de acu"ula)*o
=ue #er"ite" seu eri=ueci"eto ao cotr$rio de +ertole8a, =ue, a#&s a
associa)*o co" o #ortu%us, #assa a atuar de acordo co" as orieta)<es dele4
Ro"*o dei@a de #a%ar todas as 1e8es =ue #ode, "as *o dei@a uca de rece2er4
Aai#ula #esos e "edidas #ara auferir "ais lucro e co"#ra #rodutos rou2ados #or
escra1os, ro"#e as rela)<es de tra2al7o co" o cai@eiro Do"i%os se" #a%ar as
d31idas #ara co" o tra2al7ador, =uado este e%ra1ida Florida, a#ro#ria'se das
ecoo"ias do 1el7o Li2&rio, "ofadas e es#re"idas detro de %arrafas de 2e2ida, e
"es"o as otas 1ecidas s*o a#ro1eitadas co"o troco, "isturadas a otas 1$lidas4
Al%us desses e#is&dios sur%e" >$ de#ois do esta2eleci"eto do #ortu%us co"o
u" ca#italista 1i$1el, cu>o "arco 9 a co"#ra e o i3cio da e@#lora)*o da #edreira
>uto ao corti)o, "as aida assi" eles t" fu)*o de Pala1aca%e"Q do e%&cio,
#er"itido u"a acelera)*o dos i1esti"etos, co"o a costru)*o de o1as casas4
E" O ca"ital, Aar@ recorre a u"a "et$fora #ara e@#licar o #a#el cetral do
#rocesso de acu"ula)*o #ri"iti1a o dese1ol1i"eto do ca#italis"o4 No
i"a%i$rio ca#italista, defede, a Pleda ecoC"icaQ *o e@#lica #or =ue e co"o
sur%e" 7o"es =ue *o #recisa" 1i1er do tra2al7o4 Ela i%ora cri"es e as
1iolcias escodidas #or tr$s do #rocesso =ue se#ara o ca#italista do tra2al7ador5
, lenda teol/gia ontaFnos *ue o 'omem foi ondenado a omer o po om
o suor de seu rosto" <as a lenda eonEmia expliaFnos o moti)o por *ue
existem pessoas *ue esapam a esse mandamento di)ino" ,onteeu *ue a
132
elite foi aumulando ri*ue(as, e a populao )adia fiou finalmente sem ter
outra oisa para )ender al0m da pr/pria pele" %emos a! o peado original da
eonomia" Mor ausa dele, a grande massa 0 po$re e, apesar de se esfalfar,
s/ tem para )ender a pr/pria fora de tra$al'o, en*uanto rese
ontinuamente a ri*ue(a de pouos"
9
Aar@ de"ostra =ue o #rocesso de acu"ula)*o #ri"iti1a *o te" ada de
atural e =ue, a 1erdade, trata'se do #rocesso 7ist&rico =ue resulta da dissocia)*o e
do #ro%ressi1o afasta"eto do tra2al7ador e" rela)*o aos "eios de #rodu)*o4 Esse
ca"i7o e1ol1e a a#ro#ria)*o #ri1ada de terras #F2licas, dissolu)*o de
#ro#riedades co"uais, fraudes, co2ra)as de i"#ostos e "ae>o do #oder estatal,
se>a #or "eio da iter1e)*o do #oder e" dis#utas #ri1adas e" fa1or de u" dos
lados, se>a #elo "ae>o da d31ida #F2lica4 Aar@ iclui, ta"29", a refor"a
#rotestate co"o u" fator =ue acelerou esse #rocesso a I%laterra, ao torar
#ri1adas terras da I%re>a Cat&lica4 J esse #rocesso =ue cria o ca#italista e o
assalariado a 1erdade, esta 9 a #rici#al resultate, #ara a 7ist&ria do ca#italis"o,
da acu"ula)*o #ri"iti1a, a cria)*o do #roletariado, =ue fica #ri1ado de outras
for"as de so2re1i1cia al9" da 1eda de sua for)a de tra2al7o4
O ca#3tulo -R de O ca"ital, PA lei %eral da acu"ula)*o ca#italistaQ, se iicia
#ro"etedo e@a"iar Pa iflucia =ue o au"eto do ca#ital te" so2re a sorte da
classe tra2al7adoraQ
/.
4 J este #rocesso, di8 Aar@, =ue codu8 ? su2ordia)*o do
tra2al7ador ao ca#ital4 PAo #ro%redir a #rodu)*o ca#italista, dese1ol1e'se u"a
classe tra2al7adora =ue, #or educa)*o, tradi)*o e costu"e, aceita as e@i%cias
da=uele "odo de #rodu)*o co"o leis aturais e e1idetes4 A or%ai8a)*o do
#rocesso de #rodu)*o ca#italista, e" seu #leo dese1ol1i"eto, =ue2ra toda a
B
garl Aar@, O ca"ital, li1ro /, 1ol -4, #4 W-V4 Rio de 6aeiro5 Ci1ili8a)*o +rasileira, /BBW4
/.
garl Aar@, o#4 cit4, #4 V/T4
133
resistcia] a #rodu)*o cot3ua de u"a su#er#o#ula)*o relati1a "at9" a lei da
oferta e da e@#as*o do ca#ital e a coa)*o surda das rela)<es ecoC"icas cosolida
o do"3io do ca#italista so2re o tra2al7ador4Q
//
A #ro#riedade #ri1ada do #e=ueo
#rodutor, a=uela o2tida co" esfor)o #essoal, ser$ su#latada #ela #ro#riedade
ca#italista, e" =ue a e@#lora)*o do tra2al7o al7eio, li1re a#eas for"al"ete, 9 a
%rade res#os$1el #ela %era)*o de ri=ue8as4
!$, #or assi" di8er, u"a #ro@i"idade etre as a$lises de Aar@ e as dos
aturalistas4 Se Aar@ te" a ite)*o de re1olucioar a sociedade e os aturalistas de
refor"$'la #or "eio do discurso ciet3fico, as duas a$lises co"#artil7a" a
#reocu#a)*o de e@#or co"o a diI"ica ca#italista #ro"o1ia su2staciais altera)<es
o "odo de 1i1er e, ta"29", de co"#reeder a 1ida #elos tra2al7adores4 As duas
leituras s*o ui1ersali8ates, totali8ates, cada u"a a seu "odo4 A #rodu)*o
ro"aesca de ,ola le1ar$ #ara a literatura o dese>o de co7ecer os "ecais"os
%erais da sociedade de classes4 E"2ora *o 2us=ue sua fuda"eta)*o te&rica o
"ar@is"o, o ro"ace aturalista *o se furta, co"o #ede (raciliao, a tetar
teste"u7ar o Pcoflito e" =ue se de2ate" o ca#ital e o tra2al7oQ
/-
4 Co"o u"
"o1i"eto iteracioal, esses coflitos s*o #erce2idos e re%istrados e" "o"etos
e es#a)os diferetes, co" "el7or ou #ior resultado est9tico4
Atoio Cadido, e" sua leitura #aralela de CDAssomoir e O cortio, a#otou
a P#erticiaQ da escol7a de Alu3sio #or u" ro"ace =ue trata1a da 1ida
ecoC"ica5
//
garl Aar@, o#4 cit4, #4 WT/4
/-
(raciliao Ra"os, o#4 cit4, #4 -TT4 Neste trec7o, (raciliao tece cr3ticas diretas aos ro"aces
uor e Jubiab, de 6or%e A"ado4
134
Ba >rana, o proesso eonEmio ?4 tin'a posto o apitalista longe do
tra$al'ador- mas a*ui eles ainda esta)am ligados, a omear pelo regime da
esra)ido, *ue aarreta)a no apenas o ontato, mas explorao direta e
predat/ria do tra$al'o musular" Aa! a pertin+nia om *ue ,lu!sio esol'eu
para o$?eto a aumulao do apital a partir das suas fases mais modestas e
prim4rias, situandoFa em relao estreita om a nature(a f!sia, ?4 o$literada
no mundo europeu do tra$al'o ur$ano" Bo seu romane, o enri*ueimento 0
feito ; usta da explorao $rutal do tra$al'o ser)il, da renda imo$ili4ria
arranada ao po$re, da usura e at0 do rou$o puro e simples, onstituindo o
*ue se poderia *ualifiar de primiti)ismo eonEmio"
13
O =ue fa8 O cortio es#ecial, do #oto de 1ista ecoC"ico, 9 >usta"ete ele
"ostrar a=uilo =ue Aar@ c7a"ou de PledaQ e de P#ecado ori%ialQ do ca#italis"o5
ao descre1er o sur%i"eto de ca#italistas e de u" #roletariado e@#lorado :u"
ce$rio e" =ue 6o*o Ro"*o 9 a#eas #arcial"ete res#os$1el;, o ro"ace aca2a
re1elado u"a sucess*o de Pcri"esQ =ue Ro"*o e, #or e@tes*o, o a%ete
ca#italista co"ete, 2e" co"o a rela)*o etre acu"ula)*o e e@tra)*o de ri=ue8as da
ature8a4 O suor de 6o*o Ro"*o e o suor de +ertole8a est*o #resetes os #ri"eiros
est$%ios de acu"ula)*o4 N*o 9 o suor, #ortato, cota'os Alu3sio, =ue fa8 o
ca#italista, "as os cri"es =ue sua ri=ue8a #er"itir$, #or "eio da ideolo%ia,
escoder4 +ertole8a cotiuar$ PsuadoQ at9 o fi" do ro"ace, ao #asso =ue
Ro"*o se li1rar$, #ro%ressi1a"ete, do tra2al7o 2ra)al4
Outras for"as de acu"ula)*o, e" "aior escala, esta1a" e" ada"eto o
"o"eto 7ist&rico e" =ue ele fuda seu corti)o4 A ici#iete i"i%ra)*o italiaa
re%istrada, en "assant, a o2ra ser$, aos ? frete :#ouco de#ois da #u2lica)*o do
ro"ace;, u"a das "ais i"#ortates delas4 Aas o #r&#rio #rocesso de colocar fi" ?
/R
Atoio Cadido, O discurso e a cidade, # /.W4 S*o Paulo[Rio de 6aeiro5 Duas Cidades[Ouro
So2re A8ul, -..S4
135
escra1id*o si%ifica1a u"a li2era)*o de "*o'de'o2ra fuda"etal #ara a
cosolida)*o da re1olu)*o 2ur%uesa 2rasileira, al9" de, os casos de alforrias
co"#radas, ta"29" de ca#ital4 J este o #rocesso =ue cria o ca#italista 6o*o Ro"*o
e, #or cose=ucia, seus assalariados4 Ro"*o *o te" escra1os, e =ue *o os
co"#ra co" o ca#ital acu"ulado4 +ertole8a, o etato, #er"aece co"o #ro1a de
seu #assado #ara o leitor5 desde o co"e)o sa2e"os da %rade fraude =ue si%ificou
sua alforria, "as ela a i%ora4 +ertole8a *o #recisa a#arecer "uito ao lo%o do
ro"ace #ara =ue esta tes*o #er"ae)a5 9 este #oto de iterro%a)*o so2re sua
codi)*o =ue #er"ite =ue Alu3sio costrua u" corti)o diI"ico, c7eio de arrati1as
#aralelas4 E=uato a%uarda"os o desfec7o da tra"a etre Ro"*o e +ertole8a, a
"assa de 7a2itates do corti)o 9 colocada e" "o1i"eto, co" diferetes %raus de
autoo"ia e" rela)*o a Ro"*o4 A#ro@i"ados do "udo do co"9rcio #o#ular e da
e@#lora)*o da 7a2ita)*o, =uest<es culturais e sociais 1" ? 2aila4
J a #edreira =ue o "odo de #rodu)*o #ro#ria"ete ca#italista %a7a 1ida4 A
acu"ula)*o #ri"iti1a "ostra seus li"ites, #or=ue s& et*o Ro"*o #assa a P%a7ar
e" %rosso, t*o e" %rosso =ue, detro de ao e "eio, arre"ata1a >$ todo o es#a)o
co"#reedido etre as suas casi7as e a #edreiraQ
/S
4 O %rade salto, #or9", 1ir$
co" a cotrata)*o de 6erCi"o, o ca#3tulo S do li1ro4 A cotrata)*o do o#er$rio,
ta"29" #ortu%us, 9 #recedida de u" di$lo%o etre ele e Ro"*o, u" di$lo%o so2re
a or%ai8a)*o do tra2al7o4 Pela #ri"eira 1e8 o ro"ace, al%u9" se i"#<e diate
de Ro"*o 6erCi"o #ede u" sal$rio de V. "il r9is
/T
, #ro"etedo a"#liar a
/S
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 SSS4
/T
A reda de V. "il r9is "esais 9 si%ificati1a o ro"ace5 ela "arca a #ossi2ilidade de 1i1er a
1ida #rolet$ria co" al%u" coforto5 al9" de 6erCi"o, Fir"o so7a co" u" e"#re%o #F2lico =ue
l7e %arata este ordeado, e Au%usta Care'Aole, u"a la1adeira, %a7ou esse 1alor co"o a"a de
leite4 J #ara cose%uir a "es"a #osi)*o =ue Leoc$dia, "ul7er de +ruo, teta e%ra1idar de
!eri=ue, o >o1e" estudate =ue 1i1e a casa dos Airada4
136
racioalidade da e@#lora)*o da #edreira ao o2ser1ar os o#er$rios, ele se =uei@a do
rela@a"eto dos tra2al7adores e afir"a, u"a terceira #essoa "a>est$tica5 P0udo
isso est$ a recla"ar u" 7o"e" teso =ue ol7e a s9rio #ara o ser1i)oQ
/U
4 Ro"*o, =ue
di8 #a%ar R. "il #ara seus outros ca1ou=ueiros, resiste, "as aca2a se do2rado
=uado, a #artir das o2ser1a)<es de 6erCi"o, #erce2e =ue ser$ itrodu8ida u"a
racioalidade at9 et*o ausete o tra2al7o da #edreira4 Ro"*o et*o i"a%ia o
flu@o do di7eiro, #er%uta ode 6erCi"o far$ suas co"#ras e, ao fi", aceita #a%ar
os V. "il r9is, co1ecido de =ue eles 1oltar*o ao seu cai@a direta e idireta"ete
ou se>a, #ara al9" da acu"ula)*o #ro#ria"ete dita, Ro"*o #assa a cosiderar
ta"29" o seu #rocesso de eri=ueci"eto a l&%ica da circula)*o do ca#ital a
acu"ula)*o5 a c9le2re for"a de O ca"ital, D'A'DL4
Essa o1a eta#a a acu"ula)*o, =ue iclui a a"#lia)*o da "ais'1alia relati1a,
*o es%ota as tra#a)as e a acu"ula)*o #ri"iti1a, a#eas as tora #ro%ressi1a"ete
"eos i"#ortates diate do =uadro %eral4 Elas cotiua" tedo si%ificado
rele1ate a acelera)*o do eri=ueci"eto do 1edeiro4 Aas a eta#a se%uite *o
eli"ia co"#leta"ete a aterior
/V
4 Yuado se casa co" a fil7a do Airada, Ro"*o
#assar$ a acu"ular ca#ital se" diri%ir direta"ete todos os seus e"#reedi"etos,
u" #rocesso de acu"ula)*o e" escala a"#liada, e seu corti)o se trasfor"ar$
/U
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 SVT4
/V
O %e&%rafo Da1id !ar1eG cu7ou recete"ete o coceito de Pacu"ula)*o 1ia es#olia)*oQ
sustetado'se e" Aar@, "as ta"29" as o2ser1a)<es de !aa7 Aredt so2re as crises dos aos
/WU. e /WV. a I%laterra4 A Pacu"ula)*o 1ia es#olia)*oQ sur%e #or=ue !ar1eG, =ue discute as
#ri1ati8a)<es eoli2erais dos aos /BB. co"o u"a reto"ada e" %rau ele1ado dos %rades
#rocessos de acu"ula)*o #ri"iti1a, di8 cosiderar Pestra7o =ualificar de L#ri"iti1oL ou Lori%ialL
u" #rocesso e" ada"etoQ4 !ar1eG di8 aida =ue a acu"ula)*o 1ia es#olia)*o P#ode ocorrer de
u"a 1ariedade de "aeiras, 7a1edo e" seu modus o"erandi "uitos as#ectos fortuitos e casuaisQ, o
=ue #er"itiria associ$'la aos "9todos de Ro"*o de#ois =ue ele >$ e@#lora o1os "odos de
#rodu)*o e >$ 1i1e de redas %eradas #elos alu%ueis4 !ar1eG, o etato, aca2a #or difereciar essa
Pacu"ula)*o #ri"iti1aQ reo1ada das acu"ula)<es #ri"iti1as ori%iais5 a acu"ula)*o 1ia
es#olia)*o *o a2re es#a)o #ara #rocessos de acu"ula)*o a"#liada, a#eas Pfa8 ruir e destr&i u"
ca"i7o >$ a2ertoQ4 Cf4 O no0o im"erialismo, S*o Paulo5 Edi)<es LoGola, -..S, es#ecial"ete o
ca#3tulo PA acu"ula)*o 1ia es#olia)*oQ, #4 //T'/SW4
137
u" #e=ueo 2airro, co" ruas or%ai8adas, e=uato o1os corti)os sur%e" a
re%i*o, co" desta=ue #ara o PCa2e)a'de'(atoQ
/W
, =ue >$ *o 9 e@#lorado co"o o
corti)o de Ro"*o5 o #ortu%us =ue cuida deste a%lo"erado 7u"ao *o 9 "ais o
#ro#riet$rio, "as u" %erete do es#a)o] e=uato isso, Ro"*o cuida de u" e%&cio
=ue te"
primeiros, segundos e tereiros aixeiros, al0m de guardaFli)ros, do
omprador, do despa'ante e do aixa- do seu esrit/rio sa!am
orrespond+nias em )4rias l!nguas e, por dentro das grades de madeira
polida, onde 'a)ia um $ufete sempre ser)ido om presunto, *uei?o e
er)e?a
19
, fa(iamFse largos ontratos omeriais, transa1es em *ue se
arrisa)am fortunas- e propun'amFse negoia1es de empresas e pri)il0gios
o$tidos do go)erno- e reali(a)amFse )endas e ompras de pap0is- e
onlu!amFse empr0stimos de ?uros fortes so$re 'ipoteas de grande )alor"
20
A Vila S*o Ro"*o, o"eada o i3cio do ro"ace, %a7a u"a eor"e
refor"a e "uda de o"e, #ara A1eida S*o Ro"*o4 As casi7as e@#loradas #elo
#ortu%us c7e%a" et*o a =uatrocetas, e os "oradores #assa" a ser selecioados4
O es#a)o #ri1ado de e@#lora)*o #ri1ada trasfor"a'se, so2 as 2)*os do
catolicis"o =ue Ro"*o *o #ratica, "as =ue 9 seu aliado ideol&%ico o cotrole da
1ida do corti)o, e" es#a)o #F2lico de e@#lora)*o #ri1ada4 Ro"*o #ode a%ora 1i1er
u"s "as*o "aior aida =ue a do Airada, e seu ca#ital 9 co2i)ado #elo 1i8i7o,
=ue, *o #odedo co" ele, trasfor"a'se e" seu s&cio, #or "eio do casa"eto do
#ortu%us co" ,ul"ira4 Ro"*o dese>a ser 1iscode, e *o sa2e"os se c7e%ar$ a
/W
No"e =ue %uarda rela)*o co" Pca2e)a'de'#orcoQ, outro o"e #o#ular #ara corti)o4
/B
Produtos de lu@o4 Para "ais detal7es so2re a "uda)as ali"etares e a cria)*o de 7ierar=uias de
cosu"o ali"etar o s9culo /B, cf4 6oaa Aoteleoe, abores urbanos L ali"eta)*o,
socia2ilidade e cosu"o4 S*o Paulo :/W-W'/B/.;4 S*o Paulo5 Ala"eda :o #relo;4
-.
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 U-T4
138
tato, "as sua codecora)*o co"o a2olicioista 9 o id3cio de =ue as 2eesses do
seu eri=ueci"eto *o ser*o "ais a#eas "ateriais, co"o at9 et*o Ro"*o
co"e)a, ao fi" do ro"ace, u" #rocesso acelerado de acu"ula)*o de ca#ital
si"2&lico, #asso fuda"etal #ara o1os e%&cios e acu"ula)*o aida "ais
a"#liada4 Se 6o*o Ro"*o ecotra +ertole8a as #ri"eiras letras do seu a2eced$rio
ca#italista, ,ul"ira est$ #r&@i"a ao 8ite do ciclo re#resetado o ro"ace4
O cortio de Bertole1a
A #ala1ra corti)o desi%a o fial do s9culo /B u" ti#o de 7a2ita)*o #o#ular
=ue %uarda rela)*o co" duas for"as #resetes as %rades cidades 2rasileiras 7o>e5
o corti)o, =ue 7erdou o o"e, 7o>e "ais associado a casar<es cu>os cC"odos s*o
alu%ados se#arada"ete #ara fa"3lias iteiras, e a fa1ela, e" =ue a for"a alu%uel
de 7a2ita)<es #rec$rias co1i1e co" outras diferetes for"as de uso do solo5 as
fa"3lias #o2res #ode" alu%ar, "as ta"29" co" %rade fre=ucia s*o #ro#riet$rias
"ais ou "eos for"ais do terreo e das casas =ue 7a2ita"4 Ori%ial"ete, cotudo,
a #ala1ra corti)o est$ iti"a"ete li%ada ao "udo atural5 a defii)*o direta do
?iccionario de lin1ua brasileira, de /WR-, 9 Pode as a2el7as cria", e fa8e" o
"elQ4 Na li%ua%e" #o#ular, c7a"ada de Pter"o 2ai@oQ #or Lui8 Aaria da Sil1a
Pito, ta"29" #ode si%ificar Pcor#o "al feito #or %rosso, e i%ualQ4
-/
Ao
re#resetar a 7a2ita)*o #o#ular, a #ala1ra, de certo "odo, ue essas duas ace#)<es5
a alta cocetra)*o de"o%r$fica =ue a i"a%e" da col"eia e@#ressa e,
si"ultaea"ete, o car$ter #rec$rio dessas 7a2ita)<es e" =ue tata %ete 1i1e4
-/
Lui8 Aaria da Sil1a Pito, ?iccionario de l2n1ua brasileira, #4 -BT4 Ouro Preto5 0G#o%ra#7ia de
Sil1a, /WR-4
139
Do #oto de 1ista do ro"ace, a associa)*o co" o "udo das a2el7as #er"ite
aida u"a outra leitura5 a col"eia, 7$ a rai7a, os 8a%<es e as o#er$rias, =ue
cu"#re", de#ededo da fase da 1ida, fu)<es diferetes, de li"#adoras, utri8es,
ar"a8eadoras, %uardi*s e ca"#eiras4 A di1is*o do tra2al7o e sua or%ai8a)*o
PfucioalQ 9 u"a "et$fora co"u" da sociedade ca#italista, e"2ora as a2el7as
se>a", desde a (r9cia ati%a, u"a fote #er"aete de re#reseta)*o das
sociedades ocidetais, de suas or%ai8a)<es sociais e de suas for"as de %o1ero
--
4
Por fi", o fial do s9culo /B, o o"e Pcorti)oQ tra8 ta"29" u"a associa)*o
#oss31el co" a #ol3tica5 o Rio de 6aeiro era, at9 o fi" do I"#9rio, u"a corte :o
ro"ace se #assa, a#ro@i"ada"ete, etre /WV- e /WW., e"2ora essas datas *o
se>a" e@#licitadas] #ara o 2i&%rafo 6ea'b1es A9ria, a auscia de datas a o2ra
se d$ #or=ue, #ara o leitor da 9#oca, era "uito f$cil idetificar o #er3odo;4 O corti)o
seria, assi", u" "icrocos"o da cidade, co" re%ras #r&#rias e u" o1o ti#o de
d9s#ota, o 2ur%us4 Na=uele ti#o de es#a)o =ue 1ai to"ado da cidade, 6o*o Ro"*o
#rocla"a'se u" i"#erador *o de u"a corte, "as i"#erador de seu #r&#rio cortio,
de sua #e=uea corte5 ao to"ar co7eci"eto do t3tulo de 2ar*o o2tido #elo 1i8i7o
Airada, ele co"o =ue #rocla"a a%ressi1a"ete a sua ide#edcia de
#ro#riet$rio, e@#ulsado u"a das suas i=uilias, a Aarciaa5 POs tarecos foran e
>$n A=ui "ado eun A=ui sou eu o "oarcanQ
A "et$fora das a2el7as, assi" co"o a da corte, o etato, 9 i"#erfeita4
Desde o s9culo /W, sa2e'se =ue a a2el7a #rici#al de u"a col"eia, a c7a"ada
rai7a, 9 u"a f"ea, e *o u" "ac7o4 Se o "udo da col"eia e se as cicias da
ature8a fosse", assi", o "odelo e@clusi1o de Alu3sio A8e1edo, o PaturalQ seria a
--
Para u"a 7ist&ria das co"#ara)<es etre as sociedades das a2el7as e as sociedades 7u"aas, cf4
+ee Dilso, <he Hi0eN the torG o7 the HoneGbee and =s! Lodres5 6o7 AurraG Pu2lis7ers, -..T4
140
abelha (ertole3a assu"ir o #a#el de Pi"#eratri8Q do ro"ace afial, as col"eias
1i1e" e" toro de u"a a2el7a rai7a, e *o de u" 8a%*o4 Aas 9 o 3an1o Joo
Homo =ue assu"e esse #a#el de autoridade4 Re#ito os o"es a=ui >uto a seus
#a#9is PaturaisQ #ara idicar =ue as suas sooridades *o #arece" ser
isi%ificates5 elas ta"29" re"ete" ao "udo atural =ue ser1e de "odelo, "as
=ue ser$ su21ertido4 Se o corti)o de 6o*o Ro"*o cotiuar$ sedo o local e" =ue as
a2el7as o#er$rias se re#rodu8e" :Pcria"Q; e #rodu8e" :Pfa8e" o "elQ;, sua
Por%ai8a)*o aturalQ ser$ su#erada #ela or%ai8a)*o social ca#italista, e" =ue o
tra2al7o e a orde" cotidiaa s*o re%idos so2retudo #or 7o"es, e" es#ecial #or
Ro"*o4 Este o"e, siCi"o de Pro"aoQ, coloca o #ortu%us a #osi)*o #oss31el
de u" re#u2licao e"2ora Ro"a te7a seus #er3odos de reio e i"#9rio, ela era
essecial"ete o "odelo, etre as sociedades ati%as, #ara #ro>etos re#u2licaos,
*o ecessaria"ete de"ocr$ticos4 U"a outra iter#reta)*o #oss31el, defedida #or
AfrIio da Sil1a (arcia, 1 a 1ariate de ro"ao u" des3%io de Pu"
conquistador, u" 0encedor, =ue *o 7esitar$ e" la)ar "*o de "eios il2citos ou
0iolentos #ara cose%uir o =ue =uer, ? "aeira do =ue ocorreu co" o I"#9rio
Ro"aoQ4 6$ +ertole8a, Pe"2ora #ossa 7a1er u"a e@#lica)*o eti"ol&%ica "ais
#rofuda, =ue os te7a esca#adoQ, seria, #ara o cr3tico, Pu" %rade ac7ado, e"
ter"os de "reciso e minBcia, ao descre1er *o s& o carter co"o a 7uno, detro
do ro"ace, da escra1a e@#lorada e tola4 Pela >u)*o de u"a s& #ala1ra dos radicais
de bele3a e tolice, Alu3sio A8e1edo fa8 u"a "et$fora cruel, "as "uito eficiete5 a
escra1a #ode *o ser u"a bele3a, "as 9 u"a (ertole3a, ou se>a, u"a bela de uma
tola :e@#ress*o #o#ular #ara desi%ar al%u9" "uito tolo, f$cil de ser e%aado;Q
-R
4
-R
AfrIio da Sil1a (arcia, PRecursos estil3sticos e" Alu3sio A8e1edoQ, #4 T/, re1ista *ultura *r2)
ti)ca, _ /R4 S*o Paulo5 A#ro#uc, -.//4 O autor trata de o"es de 1$rias #ersoa%es de Alu3sio
de O cortio, s*o aalisadas Po"2i7a e L9oie, "et$foras ai"ais e #rofuda coota)*o se@ual,
141
O #a#el de +ertole8a o ro"ace, #or9", *o de1e ser e%li%eciado5 ele 9
cetral a estrutura do ro"ace "es"o =uado ela *o est$ #resete, =uado sua
#rese)a 9 a#eas aludida, #or=ue sua sociedade co" Ro"*o o i3cio da o2ra e
seu suic3dio ao fial =ue d*o o car$ter dra"$tico do eredo e =ue #er"ite" =ue as
ceas do correr do li1ro %a7e" a t*o cele2rada uidade, a #oto de "uitos tere"
idetificado o corti)o a #rici#al #ersoa%e" do ro"ace4 O destio de +ertole8a
ta"29" #er"itiu ao autor iserir o li1ro o de2ate #ol3tico "ais i"#ortate do seu
te"#o5 =ue futuro a Re#F2lica reser1a1a aos e@'escra1os, =ue 7a1ia" aca2ado de
ser li2ertados o fec7ar das cortias do #er3odo i"#eriale O cortio foi la)ado a /R
de "aio de /WB., Pe@ata"ete dois aos a#&s a a2oli)*o da escra1atura o +rasilQ,
fortalecedo essa associa)*o etre o ro"ace e a 1ida #ol3tica i"ediata4 PE
u"erosos leitores ficara" c7ocados de 1er o tr$%ico suic3dio de +ertole8a
coicidir co" o e#is&dio de u" di#lo"a de "e"2ro 2efeitor =ue os a2olicioistas
etre%a" a 6o*o Ro"*o4 Aas =uatos a2olicioistas de Flti"a 7ora de1e" ter
reco7ecido e" si #r&#rios a 6o*o Ro"*onQ, escre1e A9ria
-S
4 O te@to teria ta"29"
ico"odado "uitos co"erciates #ortu%ueses de1ido ? Pa2orda%e" =ue *o dei@a
de ser #rofuda"ete #ol3ticaQ5 POs co"erciates #ortu%ueses, #rici#al"ete, *o
>ul%ar*o o ro"ace co"o u"a iter#reta)*o est9tica da 1ida social carioca, "as si"
co"o u"a a%ress*oQ
-T
4
Piedade de 6esus, =ue ter"ia o li1ro sedo tratada se" e7u"a Piedade e se" es#3rito crist*o,
Rita +aiaa :a +a7ia re"etedo a ale%ria e festa;, Florida :co"o 1ir%e", u"a Pflor aidaQ; e o
uso de e#3tetos #ara Aac7oa, Das Dores, Nee, Au%usta Care'Aole, 6u>u, +ru@a e Se7ori7a
co"o ele"eto =ue cria u" cli"a de ca"arada%e" e de Piti"idade %al7ofeiraQ a co"uidade4
Os %rifos o trec7o citado aci"a s*o do autor4
-S
6ea'b1es A9ria, Alu2sio A3e0edo L Vida e o2ra :/WTV'/B/R;, #4 TVW4 Rio de 6aeiro5 Es#a)o e
0e"#o[INL, /BWW4
-T
6ea'b1es A9ria, o#4 cit4, #4 TVW4 O #a#el do #recoceito do 2rasileiro "9dio e" rela)*o aos
#ortu%ueses 9 2astate e@#lorado #or Atoio Cadido e" PDe corti)o a corti)oQ4
142
O autor #arece ter tido coscicia clara de =ue seu ro"ace *o trata1a
a#eas da %esta)*o de u" "udo de tra2al7adores Pli1resQ :o o#erariado;,
e@#lorados #or ca#italistas e" asces*o social, co"o ta"29" 1ia e" +ertole8a u"a
#ersoa%e" es#ecial, =ue re#reseta1a os e%ros e "esti)os :ela 9 cafu8a, ou se>a,
"esti)a de e%ro e 3dio e" al%u" %rau ou, #elo "eos, a a#arcia; de seu te"#o
e a auscia de #ers#ecti1as o #&s'a2oli)*o4 +ertole8a, ao fial do li1ro, Pu"
relace de %rade #eri%oQ, co"#reede a situa)*o5 PAdi1i7ou tudo co" a lucide8
de =ue" se 1 #erdido #ara se"#re5 adi1i7ou =ue ti7a sido e%aada] =ue a sua
carta de alforria era u"a "etira, e =ue o seu a"ate, *o tedo cora%e" #ara
"at$'la, restitu3a'a ao cati1eiroQ4 A sa3da =ue +ertole8a ecotra, cosiderada
Pa#eas teatralQ #or +osi
-U
, 9 o suic3dio4
A carta de sua alforria, =ue l7e fora etre%ue #or 6o*o Ro"*o, cotudo, creio,
#er"ite outra leitura deste fial4 A falsa li2erdade de +ertole8a "erece ser lida
co"o u"a ale%oria e" e%ati1o da lei assiada #ela #ricesa Isa2el, dois aos ates
da #u2lica)*o de O cortio4 Esta"os diate de u" docu"eto for>ado, assi" co"o
era PfalsaQ, ou #elo "eos #rec$ria, a li2erdade cocedida #elo I"#9rio4 Desta
for"a, +ertole8a #arece 1i1er de for"a dra"$tica e alta"ete cosciete Pa
ite%ra)*o do e%ro a sociedade de classesQ, co"o a estudou Floresta Ferades4
Para o soci&lo%o, a a2oli)*o e a Re#F2lica si%ifica", #ara e%ros e "ulatos, u"a
o1a for"a de #er1ers*o social, =ue "ar%iali8a as #o#ula)<es outrora res#os$1eis
#ela #rodu)*o da ri=ue8a a orde" social esta"etal4 A asces*o 2ur%uesa, u" dos
te"as #rici#ais de O cortio, 7erdou ele"etos da 1el7a orde" social 2rasileira,
=ue s*o "ai#ulados a Porde" social co"#etiti1aQ4 Por "eio de "ecais"os
-U
Alfredo +osi, o#4 cit4, #4 -/R4
143
ideol&%icos =ue atua" forte"ete so2re 2racos e e%ros, defede Floresta
:recorredo a u"a 2ase te&rica fucioalista, co" fortes ra38es a sociolo%ia
oitocetista de J"ile DurE7ei";, ocorreu u" #rocesso de #au#eri8a)*o da
#o#ula)*o e%ra, =ue caiu u"a situa)*o de Pao"ia socialQ5 fa"3lias desa>ustadas,
sustetadas #elo tra2al7o fe"iio, es#ecial"ete do tra2al7o do"9stico,
e@#lora)*o #er"aete da co"#a7eira #elo 7o"e" e%ro, o2te)*o de tra2al7os
ocasioais e #refercia #ela co"erciali8a)*o do cri"e4 PE" 1e8 de #re#arar o
e%ro e o "ulato #ara co"#etire" co" os 2racos a ci1ili8a)*o idustrial, elas
cocorria" #ara co1ert'los u" a%ete ecoC"ico defor"adoQ
-V
, escre1e
Floresta4 +ertole8a, =ue se setia u"a a%ete ecoC"ica #lea aterior"ete,
res#os$1el #ela #r&#ria =uitada, de#ois s&cia de 6o*o Ro"*o sua "etalidade
durate o ro"ace trafe%a da Pe"#res$riaQ :#or9" escra1i8ada; iicial #ara u"a
codi)*o de tra2al7adora :se" sal$rio; so2 as ordes do co"#a7eiro , #reocu#ada
co" a #rodu)*o e a or%ai8a)*o da 1eda do #ortu%us, 9 cofrotada co" a o1a
realidade costru3da, #erce2e, o fi" da o2ra, =ue ser$ colocada de lado #elo
#ortu%us, e se recusa a aceitar essa o1a e@clus*o, essa o1a "orte social4
No ca#3tulo -/ do ro"ace, o "ais cadeciado da o2ra, e" =ue o arrador usa
lo%os #ar$%rafos #ara e@#ressar a 2usca de alterati1as #or Ro"*o, iterro"#idos
#or frases curtas da #ersoa%e", co" iter>ei)<es e "uitos #otos de e@cla"a)*o e
iterro%a)*o :PE se ela "orressee444Q, PE se eu a "atasseeQ, PDia2onQ
-W
;, +ertole8a
fla%ra Ro"*o e" co1ersa)<es co" +otel7o so2re o futuro casa"eto co"
,ul"ira4 Ela, =ue P*o 9 tolaQ se%udo o #r&#rio Ro"*o, de"ostra u" alto %rau
-V
Floresta Ferades, A inte1rao do ne1ro na sociedade de classes, 14 /, #4 /TV e /TW4 S*o
Paulo5 ^tica, /BVW4
-W
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, 14 -, #4 U/U4
144
de coscicia de seu #a#el a acu"ula)*o de ri=ue8as o #er3odo e" =ue "ate1e
a sociedade co" o #ortu%us5
I Lo+ est4 muito enganado, seu Coo, se uida *ue se asa e me atira ;
toa\ Exlamou ela" 5ou negra, sim, mas ten'o sentimentos\ 3uem me omeu
a arne tem de roerFme os ossos\ Ento '4 de uma riatura )er entrar ano e
sair ano, a puxar pelo orpo todo o santo dia *ue Aeus manda ao mundo,
desde pela man'(in'a at0 pelas tantas da noite, para ao depois ser ?ogada
no meio da rua, omo galin'a podre2\ Bo\ Bo '4 de ser assim, seu Coo\
29
Ro"*o oferece'l7e u"a o1a =uitada, "as +ertole8a isiste =ue seu #a#el a
asces*o do corti)o *o foi #e=ueo e e@#ressa clara"ete suas a"2i)<es co"
rela)*o ao futuro5 PYuero desfrutar o =ue &s dois %a7a"os >utosn Yuero a "i7a
#arte o =ue fi8e"os co" o osso tra2al7onQ Ro"*o, et*o, res#ode le"2rado o
estatuto social de +ertole8a4 Co"o 9 2raco, *o #recisa di8'lo co" todas as letras5
P0u *o te co7ecese444 :o; 0i7a %ra)a, co" efeito, =ue fic$sse"os 1i1edo
>utosn444 N*o sei co"o *o "e #ro#<es casa"etoQ4 +ertole8a, et*o, res#ode
co" clari1idcia5 PEt*o a e%ra ser1ia #ara u" tudo] a%ora *o #resta #ara "ais
ada, e atira'se co" ela o "oturo do ciscon N*onQ
R.
A asserti1idade e o2>eti1idade
de +ertole8a *o ser*o suficietes, o etato, #ara e1itar =ue Ro"*o or%ai8e u"a
ar"adil7a #ara deuci$'la co"o fu%iti1a, a#ro1eitado'se da fraude iicial da carta
de alforria
R/
4 A deFcia de =ue +ertole8a era u"a escra1a fu%ida, feita #or +otel7o
e" coluio co" Ro"*o, coloca a e%ra diate da #ers#ecti1a de u"a escra1id*o
-B
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, 14 -, #4 U-/4
R.
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, 14 -, #4 U--4
R/
N*o 9, a 1erdade, a #ri"eira 1e8 =ue Ro"*o usa sua codi)*o de #ro#riet$rio #ara "o2ili8ar o
#oder do Estado5 =uado Aarciaa elou=uece, a#&s ser des#e>ada, ele recorre a u" #olicial =ue
etra a 1eda #ara to"ar u" %ole de #arati4 Se" ifor"ar o detal7e de =ue ele aca2ara de des#e>ar
u"a i=uilia, afir"a =ue ela *o te" do"ic3lio, e u"a 7ora de#ois sua e@'i=uilia 9 le1ada #ara
a dele%acia4
145
reo1ada, e@#osta co" a c7e%ada de #oliciais4 Essa #ossi2ilidade de futuro, =ue
re#reseta e" ter"os #r$ticos u" retoro a codi)<es de su2"iss*o e crueldade
tal1e8 a"#liadas, 9 recusada #or +ertole8a, =ue recorre ? 1iolcia autodestruti1a
tra3da #or Ro"*o, o 7o"e" e" =ue" de#ositara iicial"ete toda a sua cofia)a,
ela fa8 essa 1iolcia 1oltar'se cotra si #r&#ria, suicidado'se co" u"a #ei@eira,
seu istru"eto de tra2al7o, recusado o destio de "ais dor e sofri"eto4
+ertole8a recusa a reiser)*o a l&%ica da escra1id*o, da =ual uca 7a1ia sido
Pli2eradaQ4 Por=ue a "au"iss*o 9, co"o "ostra Orlado Patterso o estudo
co"#arado 'scra0ido e morte social, =ue aalisa as diferetes for"as =ue a
istitui)*o %a7ou a 7ist&ria da 7u"aidade, e" todos os siste"as escra1ocratas5
, esra)ido era a separao 6ou exeuo sim$/lia7, a esra)ido o estado
liminar de morte soial, e a manumisso um renasimento sim$/lio"
,ompan'ando este proesso ultural, nas rela1es internas da esra)ido,
'4 uma dial0tia ideol/gia" # sen'or onede ao esra)o a )ida f!sia se?a
diretamente 6se ele foi o esra)i(ador original7, se?a indiretamente 6se ele
omprou ou 'erdou o esra)o7- em ontrapartida o esra)o fia o$rigado a
prestarFl'e o$edi+nia total e ser)ios" 6U7 @om a manumisso o sen'or
onede outro $em ao esra)o, agora o $em da )ida soial, *ue 0 uma
ompensao pelo ser)io lealmente prestado"
32

Ao #a%ar sua li2erdade ao #ro#riet$rio #or "eio da associa)*o co" 6o*o
Ro"*o, e *o direta"ete, co"o e" tese seria #oss31el, dada sua tra>et&ria iicial,
+ertole8a co"o =ue se li1ra de aceitar o #rocesso de "au"iss*o, ou se>a, a
alforria, detro do siste"a escra1ista4 Ela a2adoa a lealdade ao se7or e a
trasfere, si"2olica"ete, ? sociedade =ue acredita "ater co" Ro"*o4 Essa
trasfercia de2ilita sua de#edcia e" rela)*o ao siste"a escra1ista, a2rido a
R-
Orlado Patterso, 'scra0ido e morte social, #4 S.B4 S*o Paulo5 Edus#, -..W4
146
#ossi2ilidade #ara =ue ela #ossa cotest$'lo =uado Ro"*o ro"#e co" o #acto =ue
os uiu o i3cio do ro"ace4 Ao *o o2edecer a Ro"*o =uado ele rele"2ra seu
Pde1ido lu%arQ, +ertole8a tora e1idete =ue *o aceita "ais o acordo e" =ue
a=uilo =ue o e@'escra1o %a7a Puca 9 i%ual ao =ue o se7or #erdeQ, #ois Pa ta@a
de rede)*o 9 iter#retada "ais co"o u" 2e" si"2&lico, co"o sial de %ratid*o ao
se7or #elo 2e" da li2erdadeQ, torado'se, assi", Po i3cio de u"a o1a dial9tica
de do"ia)*o e de#edciaQ
RR
4
Na l&%ica da escra1id*o, "es"o de#ois de li1re, o escra1o #er"aece
su2"isso a seu e@'#ro#riet$rio4 Aac7ado de Assis de"ostra essa ideolo%ia #or
"eio da iroia5 Prudcio, o %aroto =ue ser1e de ca1ali7o a +r$s Cu2as a
ifIcia, >$ li1re, co"#ra u" escra1o e #a%a Pco" alto >uroQ a 1iolcia =ue sofrera4
Ao reecotrar seu se7or, =ue l7e #ede #ara #erdoar o escra1o, =ue dei@ara a
=uitada #ara 2e2er e #or isso esta1a sedo casti%ado, Prudcio res#ode5 PPois
*o, 7o7C4 N7o7C "ada, *o #ede4 Etra #ara casa, 22adonQ Ou se>a, "es"o
li1ro, Prudcio "ati7a #ara seu e@'se7or u"a rela)*o de su2"iss*o, e *o ?'toa
+r$s Cu2as coclui =ue esse ca#3tulo, ititulado PO 1er%al7oQ, Pale%reQ, P%aiatoQ,
PfioQ, Pe at9 #rofudoQ4
RS
+ertole8a se co"#orta de for"a o#osta ? de Prudcio4
E, ao #rocla"ar assi" seu direito ? i%ualdade, coloca, #arado@al"ete, seu #arceiro
e" codi)<es P"oraisQ, a sociedade escra1ista 2rasileira, de recorrer ao ati%o
estatuto >ur3dico da e%ra #ara ro"#er a seu "odo o acordo =ue l7e #er"itiu torar'
se u" 2ur%us Pres#eit$1elQ
RT
, =ue foi ca#a8 de co"#reeder os "o1i"etos e
RR
Orlado Patterso, o#4 cit4, #4 S/.4
RS
Aac7ado de Assis, #em>rias ">stumas de (rs *ubas, #4-/T4 S*o Paulo[Rio de 6aeiro[Porto
Ale%re5 D4A4 6acEso, /BSS4
RT
O 1edeiro 9 u" dos atores da "oderi8a)*o ca#italista o +rasil do s9culo /B elecados #or
Floresta Ferades e" A re0oluo bur1uesa no (rasil! A descri)*o =ue ele fa8 le"2ra "uito a
asces*o de 6o*o Ro"*o5 PSo2 se"el7ate cli"a de 1ida "aterial e "oral, u" 1edeiro, #or
e@e"#lo, #odia %al%ar dura "as ra#ida"ete os de%raus da fortua4 E" se%uida, fa8ia #or lo%rar
147
o#ortuidades de u" ca#italis"o e" e@#as*o e cada 1e8 "ais co"#le@o, e=uato
sua s&cia #ercorria u" ca"i7o =ue re"ete ao da #ersoa%e" #rici#al do ro"ace
CDAssomoir, (er1aise, =ue ta"29" teta, se" sucesso, reali8ar u" #ro>eto de
asces*o social4
(er1aise, iicial"ete u"a la1adeira =ue usa u" es#a)o coleti1o de tra2al7o
:co"o tatas la1adeiras de O cortio;, tetar$ costruir o seu #r&#rio e%&cio4 Nos
seis #ri"eiros ca#3tulos :dos tre8e; do ro"ace de J"ile ,ola, seus #ro>etos,
ecoC"icos e seti"etais, #arece" ca"i7ar #ara a cosolida)*o, aida =ue co"
al%u"as frustra)<es, a sociedade 2ur%uesa4 No s9ti"o ca#3tulo, 7$ a i1ers*o das
e@#ectati1as, e a #artir de et*o, os seis ca#3tulos fiais, a 1ida de (er1aise to"a
u" ru"o descedete, co" a #ro%ressi1a #erda de cotrole so2re o #r&#rio destio
e o destio dos seus4 Co"o escre1e u" cr3tico fracs u"a itrodu)*o ? o2ra, ao
idicar a associa)*o etre os locais e" =ue 1i1e (er1aise e a cur1a =ue ela #ercorre
de u" =uarto a #es*o +ocoeur a u" cati7o so2 a escada do corti)o 1ertical
#arisiese , ela P#arte de "uito 2ai@o #ara ter"iar aida "ais 2ai@oQ
RU
4
O =ue fal7a os #ro>etos 2ur%ueses de (er1aise e, #or e@tes*o, de +ertole8ae
De i3cio, 1ale idicar =ue, e"2ora 7ou1esse "ul7eres =ue co"ada1a" e%&cios
o s9culo /B, elas era" e@ce)*o, *o a re%ra assu"ir este #a#el era relati1a"ete
"ais si"#les #ara 1iF1as do =ue #ara fil7as de 7o"es ricos, #or9" u" #ro>eto de
asces*o #rota%oi8ado #or u"a "ul7er tra2al7adora era, relati1a"ete, raro4 Aas
s& a iterdi)*o social *o e@#lica o 2lo=ueio #resete a o2ra de fic)*o5 ele #recisa
ser costru3do >uto co" outros fatos e ar%u"etos #elo ro"acista4 Lo%o o i3cio,
res#eita2ilidade e iflucia, atra19s dos s3"2olos da #r&#ria Laristocracia a%r$riaL, co1ertedo'se
e" Lco"edadorL e e" L#essoa de 2e"LQ :A re0oluo bur1uesa no (rasil, #4 -W, Rio de 6aeiro5
,a7ar, /BVT;4
RU
6ac=ues Du2ois, PItroductioQ ? CDAssomoir4 #4 /W4 Paris5 Le Li1re de Poc7e, /BBU4
148
(er1aise 9 dei@ada #or Latier, e #assa a 1i1er co" Cou#eau, u" tra2al7ador
es#eciali8ado da costru)*o ci1il, =ue lida co" 8ico4 Co" as ecoo"ias do
tra2al7o "ais al%us e"#r9sti"os, ela a2re sua #r&#ria la1aderia4 Cou#eau, et*o,
sofre u" acidete, cai de u" tel7ado e" costru)*o4 O $lcool 9 a res#osta "ais
direta #ara a decadcia de Cou#eau, e de#ois da #r&#ria (er1aise, e 9 co"u"
associar a su#osta si"#lifica)*o dos escritores aturalistas a essa e@#lica)*o
deter"iista4 Aas 9 #reciso cosiderar ta"29" co"o ,ola idica ser #e=ueo o
es#a)o de acu"ula)*o do casal, =ue associa1a o tra2al7o assalariado e cada 1e8
"ais icostate do 7o"e" ao e%&cio da "ul7er =ue, co"o +ertole8a, te" u"a
"etalidade 1oltada, so2retudo, #ara a su2sistcia4 (er1aise #assa a ter de
sustetar *o a#eas o seu #ro>eto, "as ta"29" o fracasso e a falta de =ual=uer
assistcia ao "arido4 E, a #sicolo%ia da #ersoa%e" (er1aise, #ode"os
idetificar =ue ela, ao cotr$rio de 6o*o Ro"*o, *o sucu"2e ? Pdoe)aQ ou ?
P9ticaQ ca#italista, ou se>a, 1i1er #ara acu"ular, o =ue a le1aria a dei@ar Cou#eau ?
#r&#ria sorte4 (er1aise 9 solid$ria5 se #reocu#a ta"29" co" o destio das #essoas
#r&@i"as, #a%a cotas =ue es#era1a di1idir, or%ai8a festas =ue *o sa2e co"o
#a%ar$4 Sua a"2i)*o "aterial *o su2ordia o dese>o de ser =uerida #elos #ares
#rolet$rios4 Da "es"a for"a, ela *o su2ordia, co"o fa8 6o*o Ro"*o, sua 1ida
se@ual ?s ecessidades da acu"ula)*o4 J sito"$tico =ue, e" O cortio, u"
ro"ace e" =ue *o falta" ceas se@uais e@#l3citas :etre Airada e Estela, etre
L9oie e Po"2i7a, etre Rita +aiaa e 6erCi"o;, *o 7a>a e7u" Pfla%rateQ de
Ro"*o fa8edo se@o4 Ne" "es"o co" Florida, Fica "ul7er =ue sa2e"os ser
dese>ada #or ele, e =ue aos =ui8e aos esta1a Ptoda ela a #edir 7o"e"Q
RV
, o
RV
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 SUS4
149
#ortu%us cocreti8a u"a rela)*o se@ual aos ol7os do leitor4 Sa2e"os =ue ele e
+ertole8a fa8e" se@o, "as a#eas #or "eio de id3cios5 s*o c7a"ados de a"i%os e
a"ates, #or9" u"a cofir"a)*o ie=u31oca s& c7e%a =uado Ro"*o, e" discurso
idireto, #elo arrador, feste>a o fato de +ertole8a, co" a a>uda das er1as da +ru@a,
ter reali8ado dois a2ortos e, assi", facilitado o casa"eto co" ,ul"ira4
No i3cio do ro"ace fracs, (er"iie es#aca Vir%iie, o =ue #reci#ita o
a2adoo de Latier4 De#ois, >$ doa da la1aderia, 1oltar$ a t'lo co"o a"ate,
e=uato Cou#eau afuda'se a 2e2ida e o #r&#rio 1C"ito4 Fial"ete, ela *o
e@#lora os #oteciais %a7os =ue teria u" relacioa"eto co" (ou>et, =ue a
co1ida a fu%ir4 A#eas =uado >$ est$ deses#erada #ela fo"e e >$ fla%rada #ela
fil7a Na$ o =uarto co" Latier, =ue retora ao fial do ro"ace e se tora seu
a"ate, oferece'se co"o #rostituta, se" sucesso :u" recurso a =ue +ertole8a *o
ousa recorrer, fiel ? sua tetati1a de se%uir u"a "oral =ue se afir"a #elo tra2al7o;4
(er1aise, "es"o o au%e da fo"e, #er"aece solid$ria e fiel a sua cultura
#rolet$ria4 Co"o *o se #er"ite desu"ai8ar, 9, #arado@al"ete, desu"ai8ada
#ela 2e2ida e, #rici#al"ete, #elo ca#italis"o4 Se (er1aise *o tra8 e" si o
Pes#3rito do ca#italis"oQ, ? se"el7a)a do descrito #or Aa@ De2er, ela ta"29"
*o 9 ca#a8 de ecotrar for"as de resistir ao #rocesso de acu"ula)*o =ue #<e fi"
a seus dese>os, #ro>etos e a"2i)<es4
+ertole8a se%ue u" ca"i7o #arecido4 Seu ocaso a PsociedadeQ co" o
#ortu%us ta"29" se e@#ressa o cor#o do ro"ace5 se a #ri"eira #$%ia
#esa"os =ue a o2ra ser$ cetrada os dois, ao lo%o do li1ro o #ortu%us tora'se
cada 1e8 "ais o #rota%oista, dei@ado +ertole8a u" se%udo #lao4 As 2re1es
"e)<es a ela t" #ouca i"#ortIcia a tra"a, "as ser1e" de le"2ra)a ao leitor
150
de =ual 9 a tra"a #rici#al do ro"ace4 Ao fi" da o2ra, o o"e P+ertole8aQ foi
citado ST 1e8es a#eas :de8 delas o #ri"eiro ca#3tulo;, e=uato P6o*o Ro"*oQ,
co"#leto, a#areceu /-T 1e8es :de8essete o ca#3tulo iicial;
RW
4 +ertole8a
#er"aeceu co"o =ue a P1o8 #assi1aQ o deserolar da o2ra4 Est$ se"#re l$, "as
cada 1e8 "ais re2ai@ada4
Aida =ue +ertole8a *o te7a a "es"a deter"ia)*o e" acu"ular =ue
Ro"*o, sua eli"ia)*o co"o s&cia do #ro>eto ca#italista do #ortu%us ser$
facilitada #ela iter1e)*o do Estado5 =uado *o sa2e "ais o =ue fa8er co"
+ertole8a, Ro"*o i"a%ia recorrer ao #oder "9dico, #ois Pia #esado e" "et'la
co"o idiota o !os#3cio de Pedro IIQ4 Aas u"a #er%uta do +otel7o, =ue =uer
sa2er se +ertole8a Pera escra1a =uado 6o*o Ro"*o to"ou cota delaQ, a2re'l7e
o1as #ers#ecti1as e si"#lifica as coisas4 PAcudia'l7e a%ora coisa "uito "el7or5
etre%$'la ao seu se7or, restitu3'la le%al"ete ? escra1id*o4Q
RB
Ao #erce2er o %ol#e
=ue Ro"*o l7e a#licara, teta re1erter a situa)*o le"2rado o #acto =ue selou co"
o a"ate4 Este *o 9 ca#a8, #or "eio de ar%u"etos, de recoloc$'la e" seu Pde1ido
lu%arQ, u" %esto de resistcia da #ersoa%e" e%ra4 Ro"*o et*o recorre ao
#oder de #ol3cia do Estado, =ue "o2ili8a suas for)as #ara reescra1i8ar +ertole8a e,
assi", tir$'la do ca"i7o =ue o codu8ir$ ? acu"ula)*o de ca#ital social e, #or esta
1ia, de o1as for"as de acu"ula)*o de ca#ital ecoC"ico4 Ro"*o escode o rosto
ao 1er o suic3dio, "as a 1ida se%ue e" frete, co"o acotece e" "uitos ro"aces
aturalistas4
RW
Para este le1ata"eto, cosulta"os a #ri"eira edi)*o de O cortio, dis#o31el a 2i2lioteca
di%ital HHH42rasiliaa4us#42r, cosultada e" -.4"ar4-./-4
RB
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 U-- e U-R4
151
Esta cea *o 9, o etato, c7ocate, #ara o leitor4 A#eas cofir"a o =ue
7a1ia sido isiuado aterior"ete4 Isso #or=ue, de certa for"a, O cortio 9 u"
ro"ace se" sur#resas4 Co" isso, *o =uero di8er =ue a o2ra *o 7a>a %rades
ceas, "o"etos dra"$ticos ou e"ocioates4 Yuero di8er =ue 7$ u" %rau ele1ado
de #re1isi2ilidade as a)<es e sesa)<es de seus #rici#ais #ersoa%es4 Co"o e"
e7u"a outra o2ra do aturalis"o 2rasileiro, "es"o as de Alu3sio, 7$ u" cuidado
es#ecial a costru)*o da arrati1a, de "odo =ue a toda cea rele1ate atecede
u"a cea #re#arat&ria4 Reto"ado o #a#el =ue a ecoo"ia te" a o2ra, #ode'se
di8er =ue 7$ "ais =ue u"a ad"iistra)*o do etrec7o, 7$ u"a cota2ilidade =ue fa8
co" =ue, #ara cada sa3da do ro"ace, 7a>a u"a ou "ais etradas corres#odetes4
O caso "ais e@#l3cito desta Pcota2ilidadeQ est$ o suic3dio de +ertole8a4 Para
sua "orte ao fial :sa3da;, 7$ u"a etrada #rici#al, =ue 9 a carta falsa de alforria4
Aas ela *o 9 suficiete5 cada %esto de 6o*o Ro"*o ao lo%o do li1ro costitui u"a
o#era)*o =uase "ate"$tica =ue 1ai fa8er o leitor, ao fial do li1ro, cosiderar
1eross3"il =ual=uer a)*o do #ortu%us cotra a escra1a4 O distacia"eto etre os
dois 9 costru3do ao lo%o ro"ace #or "eio de #e=ueas adi)<es #ara o lado de
Ro"*o e de su2tra)<es #ara o de +ertole8a4 Nessa cota co"#le@a, o etato,
etra" outras #ersoa%es4 E" dois "o"etos do li1ro, a e@#ress*o P2e" tolo 9
=ue" se "ataQ a#arece, a #ri"eira delas a 2oca de Rita +aiaa, a se%uda a de
Pataca, ao assediar Piedade, =ue a esta altura >$ 1i1e se" 6erCi"o4 O PateuateQ
de =ue +ertole8a 9 e%ra e =ue 6o*o Ro"*o #ode dar o destio #lae>ado a ela 9
oferecido #or +otel7o, =ue afir"a ao #ortu%us5 P+olasn N*o foi 1oc =ue a fe8
e%ran444Q
S.
a 1erdade, 9 esse "o"eto =ue a cota se fec7a5 a afir"a)*o iicial,
S.
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 UR.4
152
e" =ue 9 #oss31el di8er =ue o racis"o de Alu3sio cofude'se co" o do arrador,
=uado este afir"a =ue, Pco"o toda a cafu8a, +ertole8a *o =ueria su>eitar'se a
e%ros e #rocura1a istiti1a"ete o 7o"e" u"a ra)a su#erior ? suaQ
S/
, ecotra
seu co"#le"eto, e" =ue ocorre >usta"ete o =ue +otel7o est$ e%ado4 Durate
todo o li1ro, a =uest*o racial te", a rela)*o etre os #rota%oistas, u" #a#el
secud$rio, "as o "o"eto e" =ue "o2ili8a a #ol3cia #ara #reder +ertole8a,
Ro"*o, si", a refa8, social e, #rici#al"ete, >uridica"ete, escra1a e, #ortato,
e%ra4
E" seu estudo so2re o #a#el dos #ro19r2ios e" % mala0o1lia, Atoio
Cadido "ostra co"o o escritor italiao recorreu a u" recurso co"u" a fic)*o
arrati1a5 P"ostrar u"a realidade a#arete"ete i%ual ? =ue #ode"os o2ser1ar,
"as a 1erdade ri%orosa"ete marcada, o setido de =ue 9 #oss31el marcar as
cartas do 2aral7o, a fi" de le1ar o >o%o aode =uere"osQ5
Lerga ostuma)a semear anteipa1es *ue rompem a o$?eti)idade do relato,
omo se o leitorFo$ser)ador ti)esse o dom de pre)er o *ue se )ai dar em
seguimento ao *ue l'e 0 mostrado"
42

Alu3sio fa8 al%o #arecido, "as #or outros "eios :e"2ora 7a>a u" uso *o
irrele1ate de #ro19r2ios #or ele ta"29"
SR
;4 Yuado Ro"*o coloca a ca#a de u"
cadero o t3tulo PAti1o e #assi1o de +ertole8aQ, o i3cio do ro"ace, idica =ue
sua rela)*o co" ela, co"o acotece co" =ual=uer fre%us, ser$ "ediada #ela
e@#ectati1a de %a7o "aterial4 A cadereta de +ertole8a *o ser$ "ais "ecioada,
S/
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 SS-4
S-
Atoio Cadido, o#4 cit4, #4 BW4
SR
POra, o "udo 9 lar%on, seteciou a +aiaa4 !$ lu%ar #ro %ordo e 7$ lu%ar #ro "a%ron +e" tolo
9 =ue" se "ataQ :Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 T/S;4
153
"as ela #er"aece co"o u" a1iso de =ue, se o saldo da rela)*o etre os dois for
e%ati1o #ara o #ortu%us, ela ficar$ #ass31el de ser fiali8ada4 A #ossi2ilidade de
ru#tura 9 co"#le"etada =uado ele afir"a =ue tudo o =ue ela %a7ar ser$ dela e
de seus fil7os, Pse os ti1erQ
SS
4 Ro"*o e1ita, desde o i3cio, a #ri"eiro #essoa do
#lural, o =ue d$ a ele, o #lao da li%ua%e", u"a %aratia PcotratualQ de =ue a
ui*o co" +ertole8a de#ede da rela)*o custo[2eef3cio4
Da "es"a for"a, Ro"*o aucia, o i3cio do ro"ace, cotrolar a etrada
da #ol3cia o corti)o4 No li1ro, #ara o cotrole da "assa dos "oradores, a #ol3cia
etrar$ u"a Fica 1e8 #ara =ue2rar tudo detro das casas, a#esar da resistcia dos
7a2itates, a#ro1eitado u" %rade icdio :atecedido #or u" outro, de "eor
escala, =ue aucia a #ossi2ilidade do se%udo;4 Aas e" 1$rios "o"etos Ro"*o,
co"o >$ idica"os, "ai#ula a for)a #olicial #ara se 1er li1re de u" ou outro
idi13duo4 Al9" disto, a #rese)a de Ale@adre, #olicial =ue or"al"ete tira a
farda detro do corti)o, si"2oli8ado o cuidado de se fa8er i%ual, "as =ue e@erce
sua autoridade =uado ela 9 de"adada #elos 1i8i7os :se>a #ara le%iti"ar u"a
festa, se>a #ara tetar u"a solu)*o de co"#ro"isso etre Leoc$dia e seu "arido
tra3do +ruo;, a"#lia a o)*o de =ue esse #oder do Estado, a 1erdade, 9
#er"aete"ete e%ociado #ela co"uidade e es#ecial"ete #elo ca#italista =ue
a cotrola4 Dessa for"a, a#esar do risco =ue e1ol1ia a o#era)*o de deFcia de
+ertole8a, >$ est$ idicada a #ossi2ilidade de sucesso, #ara o #ortu%us, da a)*o
codu8ida #or +otel7o4
A Pcota2ilidadeQ =ue ateci#a o futuro das #ersoa%es *o se li"ita a
Ro"*o e +ertole8a4 So2re Po"2i7a, =ue sur%e a o2ra co"o P"uito =uerida #or
SS
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 SS-4
154
a=uela %eteQ, fica"os sa2edo lo%o =ue ela Pti7a suas >oia8i7as #ara sair ? rua,
e, aos do"i%os, =ue" a ecotrasse ? "issa a i%re>a de S*o 6o*o +atista, *o
seria ca#a8 de descofiar =ue ela "ora1a e" corti)oQ
ST
4 Ou se>a, esta si%ela
a#reseta)*o >$ est*o #resetes id3cios =ue le1ar*o Po"2i7a #ara fora do corti)o5
a li%ua%e", o arrador a se#ara, #or "eio do #roo"e Pa=uelaQ, dos de"ais
"oradores do lu%ar] #ara al9" disso, so"os ifor"ados do seu %osto #or >oias,
id3cio do dese>o de lu@o =ue a codu8ir$ #ara a #rostitui)*o, e =ue ela 9 ca#a8 de
le1ar u"a 1ida "ar%ial iicial"ete, co"o "oradora de u"a 7a2ita)*o #o#ular
e, #osterior"ete, co"o cole%a e a"ate de L9oie4 Do "es"o "odo, Rita +aiaa,
=ue dei@ar$ o corti)o #ara 1i1er o ri1al PCa2e)a'de'(atoQ co" 6erCi"o, >$
a#arece a o2ra fora dele, os co"et$rios de suas cole%as la1adeiras4 Yuado
6erCi"o, doete, est$ sedo si"ultaea"ete tratado #or todas as "ul7eres do
corti)o, sua irrita)*o 9 crescete, at9 =ue, P#elo c7eiro, setiu =ue a Rita se
a#ro@i"a1a ta"29"Q
SU
4 O c7eiro de Rita >$ 7a1ia sido #rocla"ado aterior"ete
#elo arrador, e" se%uida foi refor)ado #ela associa)*o da "Fsica =ue tra8 co"
Fir"o co" 2auil7a e 9 aida refor)ado #ela cor de seu #eito, o2ser1ado
#arcial"ete #or 6erCi"o5 ele te" cor de caela4 Rita 9 u"a "orea aro"$tica o
c7eiro, o te"#ero da co"ida, o so", a cor, a #ele :tato; ou se>a, e" todos os
setidos4 Aas, =uado, #ouco de#ois, Piedade reco7ece a "el7ora de 6erCi"o,
Rita res#ode =ue foi Ps& co" o c7eironQ, oferecedo'l7e u" caf9 2e" forte co"
#arati4 A fala disfar)a "al, #ro#ositada"ete, toda a cota2ilidade aterior5 o =ue
fe8 6erCi"o "el7orar foi o c7eiro dela, Rita, e" o#osi)*o ao c7eiro a8edo da
#ortu%uesa Piedade, "as essa sa3da >$ 9 ta"29" u"a etrada, #ois idica =ue Rita e
ST
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 SUU4
SU
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, 14 -, #4 T..4
155
6erCi"o 1*o se uir, iludido, se" "uita #reocu#a)*o co" a #erfei)*o da fraude, a
#ortu%uesa4
De "odo aida "ais #rofudo, a dualidade es#acial for"ada #elo corti)o e
#ela casa do Airada aca2a re#resetado, de for"a a"#liada, P#re1isi2ilidadeQ4
As festas de u" lado do "uro s*o ateci#a)<es das festas do outro lado, =ue ao
"odo aturalista te" efeito co"#arati1o, co"o os cotos de *omo se nasce, como
se morre, de ,ola4 A costru)*o do "uro =ue se#ara os dois es#a)os aca2a sedo
a#eas u"a di1is*o te"#or$ria, fadada a ser su#erada] a 1erdade, 9 o #reI"2ulo
do casa"eto, #or=ue desde o i3cio Ro"*o dei@a claro =ue *o aceitar$ as
PfroteirasQ i"#ostas #elo co"erciate4
Airada rece2e o t3tulo de +ar*o =ue ser$ i1e>ado #or Ro"*o5 co"o este
dese>a su#er$'lo, ele #lae>a se torar 1iscode4 A P#re1is*oQ se estede #ara fora
do li1ro5 o Flti"o ca#3tulo, =uado 9 selada fial"ete a alia)a etre Airada e
Ro"*o, u"a cofeitaria da Rua do Ou1idor, ou se>a, o cetro do Rio, e *o "ais
o +otafo%o, o arrador c7a"a Ro"*o de Pe@'ta1ereiro e futuro 1iscodeQ
SV
*o
sa2e"os a=ui se ele fala e" o"e da #ersoa%e", e" discurso idireto, refletido o
=ue #esa Ro"*o, ou se est$ a2rido a Flti"a etrada do ro"ace, a=uela =ue
#er"itiria u"a das se=ucias #lae>adas e uca e@ecutadas #or A8e1edo4
O cortio aca2a, assi", co" saldo #ositi1o4 O ro"ace #reucia u" futuro
=ue #ode ser i"a%iado #elo leitor, treiado essa c7a1e ao lo%o da o2ra4 E co"o
os a"2ietes s*o es#a)os de e@#lora)*o ecoC"ica =ue esse leitor :=ue, co"o
re%ra, #artici#a da 1ida do ca#italis"o; #ode reco7ecer e o =ual #ode, e" al%u"a
"edida, se reco7ecer, O cortio #assa a fa8er #arte, direta ou idireta"ete, da sua
SV
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 U-B4
156
#r&#ria Pcota2ilidade #essoalQ4 O futuro de 6o*o Ro"*o, 1ale di8er, da sociedade
ca#italista PascidaQ o ro"ace, *o est$ "ais cotido #elo corti)o do +otafo%o4
As ati1idades co"erciais, culturais e fiaceiras de =ue Ro"*o #assa a #artici#ar
faculta" ao leitor i"a%iar'se itera%ido, se *o direta"ete co" ele, co" u"
siste"a e" =ue ca#italistas co"o ele atua"4 Ro"*o *o 9 u" 1il*o cl$ssico5 ao fi"
e ao ca2o, ele 9 o res#os$1el #ela "oderi8a)*o do corti)o e do #a3s4 Aas o
ro"ace, esta "edida, 9 dial9tico5 se" dei@ar de "ostrar esse seu #a#el
P#ro%ressistaQ, e@#<e a 1iolcia =ue se escode so2 a leda do ca#italista =ue
eri=uece co" o suor do #r&#rio rosto4 Aais =ue as ceas fortes de se@o, =ue
e%aara" o #r&#rio (raciliao, =ue re>eita o li1ro e" %n7&ncia, #arece'os =ue 9
>usta"ete a #ossi2ilidade de dar a co7ecer o =ue est$ #or tr$s dessa leda
ca#italista =ue fe8, e aida fa8, de O cortio u" ro"ace #o#ular4 Ao "ostrar co"o
ele Pa#a%a"'se, assi", os tra)os do #assado, eli"iado da 7ist&ria os
assassiatos, as trai)<es, a #er1ersidade utili8ada #ara alca)ar o #oderQ, al9" de
#er"itir =ue os =ue eri=uece" a#a%ue" as rela)<es de P"esti)a%e" ori%ialQ e
o caso de O cortio, essa "esti)a%e" 9 "eos racial, #or=ue Ro"*o e +ertole8a
*o t" fil7os, do =ue cultural e ecoC"ica , o ro"ace de Alu3sio re1ela co"o a
elite 2rasileira costruiu'se, #or "eio de falsifica)<es e 1iolcias, P2raca, 7oesta,
reli%iosa e co" 2os costu"es] al9", 9 claro, de cultural"ete #re#arada #ara
assu"ir o co"adoQ
SW
4
Nu" arti%o relati1a"ete recete, =ue discute O cortio co"o u"
"icrocos"o racial da re#F2lica 2rasileira e o a1alia co"o u" ro"ace fudacioal,
o autor co"eta =ue, Piroica"ete, e ua o1ela e la =ue el autor 7ace #or
SW
Re%ia Dalcasta%9, PDa se8ala ao corti)o !ist&ria e literatura e" Alu3sio A8e1edo e 6o*o
U2aldo Ri2eiroQ, e" He0ista (rasileira de Hist>ria, 14 -/, _ S-, #4 SWS4 S*o Paulo5 -../4
157
ealtecer al 7o"2re 2laco, es la "u>er e%ra =ue "erece la re1erecia del lectorQ
SB
4
A a1alia)*o de =ue 9 +ertole8a a #ersoa%e" co" a =ual o leitor cria e"#atia 9
#recisa, "as tal1e8 *o 7a>a tata iroia assi"5 u" #a3s =ue esta1a t*o #reocu#ado
co" =uest<es raciais, Alu3sio costruiu u"a 7ero3a e%ra, =ue aceita as re%ras do
>o%o e se d$ "al4 O =ue a iferiori8a a #r$tica *o 9 a ra)a co"o u" fator
2iol&%ico, "as as rela)<es de #oder da sociedade aida escra1ista e >$ #ratica"ete
#&s'escra1ista4 No corti)o de Ro"*o, +ertole8a ter"ia co"o Pdoa ifa"adaQ de
O cortio de Alu3sio A8e1edo4
SB
+ria L4 Price, P:Aisce%e;aci& e O cortioQ, re1ista <HA+) ce li%ed4 N_ T, #4 U4 Cosultada
e" /V de "ar)o de -./-4 7tt#5[[tras4re1ues4or%[-RB4 Paris5 Presses Sour2oe Nou1elle, -..W4
158
4# " coru$a e a
&aralisia &atriarcal
Os ro"aces de Alu3sio A8e1edo, #ara (il2erto FreGre, de1e" ser lidos
*o a#eas co"o fic)*o, "as co"o fote de co"#rees*o da sociedade4 C7e%a
FreGre, e" obrados e mucambos, a escre1er =ue, so2re o corti)o, Pdei@ouQ o
escritor u" Pretrato disfar)ado e" ro"ace =ue 9 "eos fic)*o liter$ria =ue
docu"eta)*o sociol&%ica de u"a fase de u" as#ecto caracter3stico da for"a)*o
2rasileiraQ4
/
Esse retrato "ostraria co"o o "eio ur2ao #re>udicou a co"#leta
asces*o do "esti)o 2rasileiro, do "ulato de 1ida "ais dif3cil4 PSo2re eles, "ulatos
ascidos e criados e" "uca"2os e corti)os, a%iu #oderosa"ete o desfa1or das
circustIcias sociais, #redis#odo'os ao estado de flutua)*o e de iada#ta)*o aos
=uadros or"ais de 1ida e de #rofiss*oQ4
-
Para FreGre, Alu3sio era u" escritor de
#ri"eira cate%oria
R
, e a #ersoa%e" #rici#al de O mulato, Rai"udo, ser1e #ara
FreGre iiciar u" lo%o #erfil de u" ti#o es#ec3fico de 2ac7arel, o P2ac7arel
/
(il2erto FreGre, obrados e mucambos, #4 VSB4 S*o Paulo5 (lo2al, -..R4
-
(il2erto FreGre, o#4 cit4, #4 VSB4
R
(il2erto FreGre, o#4 cit4, #4 VBU'VBV4
159
"ulatoQ4 Outra 1e8 usado o 1er2o Pdei@arQ e o su2stati1o PretratoQ, o soci&lo%o
1 o ro"ace =ue te" Rai"udo co"o #rota%oista u" Pdocu"eto 7u"aoQ,
Precortado da 1ida #ro1iciaa do seu te"#o, se%udo a t9cica realistaQ, do
7o"e" co" sa%ue e%ro ca#a8 de des#ertar #ai@*o e atra)*o se@ual a "o)a
2raca4
S
PEra de fato u" "ulat*o 2oito o Dr4 Rai"udo, 7er&i do ro"aceQ, di8
FreGre, ates de a#ro#riar'se das descri)<es de A8e1edo #ara idicar a=ueles tra)os
e a=uelas caracter3sticas =ue, *o fosse" #or u"a ou outra auscia as orel7as,
#or e@e"#lo , defiiria" o #erfil Patro#ol&%ico =ue se tra)a do "ulato
eu%icoQ
T
4
Se O mulato ser1e #ara e@#licar a asces*o do 2ac7arel "esti)o e O cortio
#ara e@#or os #re>u38os =ue os "eios ur2aos si%ificara" #ara a #o#ula)*o #o2re e
e%ra, "uitos "ais #aralelos etre o =ue escre1eu o ro"acista e a sociolo%ia
freGriaa #ode" ser tra)ados, re1elado as afiidades te"$ticas e aal3ticas etre
essa fic)*o =ue se #retedia cicia, do fial do s9culo /B, e essa sociolo%ia =ue
2uscou le%iti"a)*o #ela for"a liter$ria, do s9culo -.4 Para "ais u"a 1e8 citar"os
O cortio, #ode"os ler a descri)*o =ue FreGre fa8 do i"i%rate #ortu%us =ue
eri=uece o +rasil ? custa da e@#lora)*o do #r&#rio tra2al7o e de u"a
co"#a7eira e%ra doos de ar"a89" =ue, e" /WSR, >$ era" doos de so2rados
t*o sutuosos =uato o de se7ores de e%e7o u" Pti#o idealQ criado o s9culo
-. #elo soci&lo%o ? i"a%e" e se"el7a)a de 6o*o Ro"*o, aida =ue FreGre *o
cite o "ais #o#ular ro"ace de A8e1edo, este "o"eto, #ro1a1el"ete #or ele
#assar'se d9cadas a tra"a deserola'se a #artir da d9cada de /WV. de#ois do
S
(il2erto FreGre, o#4 cit4, #4 VR-4
T
(il2erto FreGre, o#4 cit4, #4 VRR4 FreGre tra2al7a este trec7o co" u"a atro#olo%ia =ue aida era
ade#ta da atro#ro"etria, #rocurado 1alori8ar o fe&ti#o "esti)o, cotrariado al%u"as
coclus<es "ais co"us deste "9todo4
160
i3cio desse #rocesso arrado o ca#3tulo PAida o so2rado e o "uca"2oQ
U
de
obrados e mucambos4 Os ro"aces de Alu3sio ta"29" re1elaria", co"o a#otou
ta"29" Atoio Cadido, o #recoceito do 2rasileiro "9dio cotra o #ortu%us
o dia a dia da=uele 7in)de)siScle, #recoceito cu>a for"a)*o e cosolida)*o durate
o s9culo /B FreGre descre1e "iuciosa"ete, #rocesso =ue resulta ta"29" da
1alori8a)*o de tudo =ue fosse Pi%resiaQ ou PfracesiaQ, ou se>a, as "odas =ue
1i7a" da I%laterra e da Fra)a4
V
4
Neste ca#3tulo #rocura"os, essecial"ete, e" outra o2ra de A8e1edo, O
coru5a, #aralelos co" os #rocessos descritos #or FreGre e" obrados e mucambos!
O o2>eti1o *o 9 "ostrar a#eas co"o u"a o2ra es#el7a a outra, "as eteder
co"o Alu3sio criou #ersoa%es li%adas a u"a es#9cie de P#aralisiaQ #atriarcal =ue,
o a"2iete cultural do +rasil do s9culo /B, coloca1a 2arreiras #ara a afir"a)*o da
sociedade de classes4
O te@to de (il2erto FreGre *o 9 1isto a=ui co"o u" "ero refle@o do
ro"ace, aida =ue isso #ossa ter ocorrido e" al%u"a "edida, "as co"o u"a
refercia =ue #er"ite idetificar setidos aida *o e@#lorados os #rodu)*o
liter$ria de Alu3sio4 Essa leitura *o e@clui as outras o2ras da trilo%ia freGriaa,
*asa)1rande X sen3ala e Ordem e "ro1resso4 Aas, esse caso, 9 a o2ra do "eio
da trilo%ia, cetrada o s9culo /B, e" =ue as afiidades s*o "ais e1idetes co" u"
U
(il2erto FreGre, o#4 cit4, #4 RW/'S-V4
V
E" Portu%al, #or sua 1e8, esse "i%rate de ori%e" #o2re =ue eri=uecia o +rasil e retora1a a
Portu%al, co"o o #ri"eiro #atr*o de 6o*o Ro"*o, era, costu"eira"ete, c7a"ado de P2rasileiroQ e
e" %eral re>eitado #elos co"#atriotas4 O #recoceito cotra o ca#italista =ue eri=uecera o +rasil,
e@#resso a for"a de 1$rias #iadas e a1alia)<es e%ati1as, #ode ser 1erificado a crCica O
brasileiro, de E)a de Yueir&s4 E)a to"a #artido do 2rasileiro e PdefedeQ sua dedica)*o ? #rodu)*o
de ri=ue8as, =ue, ao fi" e ao ca2o, sustetaria a 1ida ecoC"ica #ortu%uesa5 POra o 2rasileiro *o 9
for"oso, e" es#irituoso, e" ele%ate, e" e@traordi$rio 9 u" tra2al7ador4 E tu #ortu%us *o
9s for"oso etc4 9s u" "adri*on De tal sorte =ue te ris do 2rasileiro "as #rocuras 1i1er ? custa
do 2rasileiroQ4 Obras de 'a de Kueiro3, 1ol4 R, #4 /4/B-4 Porto5 LellokIr"*os, s[d4
161
ro"ace calcado e" u"a 9#oca de fortes trasfor"a)<es o ce$rio social
2rasileiro, co" a trasi)*o do tra2al7o escra1o #ara o assalariado4 Essas afiidades
etre as duas o2ras #er"ite", aida, #erce2er o =uato a literatura aturalista foi
ca#a8 de usufruir da=uilo =ue o soci&lo%o Dri%7t Aills c7a"aria o s9culo -. de
Pi"a%ia)*o sociol&%icaQ5 a co"#rees*o de =ue os destios idi1iduais est*o
codicioados #elas estruturas sociais, de =ue a arrati1a #articular *o #ode ser
etedida fora de sua rela)*o co" a sociedade4 Para Aills, Pter coscicia da ideia
da estrutura social e utili8$'la co" sesi2ilidade 9 ser ca#a8 de idetificar as
li%a)<es etre u"a %rade 1ariedade de a"2ietes de #e=uea escala4 Ser ca#a8 de
usar isso 9 #ossuir a i"a%ia)*o sociol&%ica4Q
W
!$, o etato, u"a outra for"a de
1er este "o1i"eto =ue a#ro@i"a a literatura da fic)*o5 PPassar dos %rades
acoteci"etos e #ersoa%es ? 1ista dos aCi"os, idetificar os sito"as de u"a
9#oca, sociedade ou ci1ili8a)*o os detal7es 3fi"os da 1ida ordi$ria, e@#licar a
su#erf3cie #elas ca"adas su2terrIeas e recostituir "udos a #artir de seus
1est3%iosQ, escre1e 6ac=ues RaciKre, 9 Pu" #ro%ra"a liter$rio, ates de ser
ciet3ficoQ4 Ele cotiua5
Bo se trata apenas de ompreender *ue a i+nia 'ist/ria tem uma pr0F
'ist/ria liter4ria" , pr/pria literatura se onstitui omo uma determinada
sintomatologia da soiedade e ontrap1e essa sintomatologia aos gritos e
fi1es da ena pO$lia"
9

Assi", ao 2uscar de for"a criati1a co"#reeder a sociedade, a literatura
aturalista aca2ou ateci#ado refle@<es =ue a cicia social ou 7ist&rica freGriaa
iter#retaria, co" o1os ele"etos, #osterior"ete, se" a2dicar do "o1i"eto
W
C4 Dri%7t Aills, A ima1inao sociol>1ica, #4/V! Rio de 6aeiro5 ,a7ar, /BUB4
B
6ac=ues RaciKre, A "artilha do sens20el, #4 SB4 S*o Paulo5 Editora RS[E@o E@#eri"etal, -..T4
162
cotr$rio5 a 2usca #or u" estilo e" =ue a sociol&%ica 2usca1a se afir"ar ta"29"
#ela Pi"a%ia)*o liter$riaQ4 S*o o2ras, assi", co"#le"etares *o a#eas #or
tere" al%u"as te"$ticas co"us, "as #elo "9todo de costru)*o4 Lidas
#aralela"ete, suas =ualidades e suas li"ita)<es fica" "ais e1idetes, #odedo ser
"ais 2e" co"#reedidas4
Para Alfredo +osi, O coru5a *o se situa e" etre os Pro"aces s9riosQ :O
mulato, *asa de Penso e O cortio; e" etre os P#astel<es "elodra"$ticosQ de
A8e1edo :A condessa Ms"er, @ir&ndola de amores, A mortalha de Al3ira;4
/.
0rs
#$%ias ? frete, +osi escre1e =ue, esta o2ra, A8e1edo #erde'se e" Psi"#lis"os
de caracteri8a)*o "oralQ
//
4 A a1alia)*o do ro"ace, #u2licado iicial"ete co"o
fol7eti", o >oral O "a2s, de - de >u7o a /- de outu2ro de /WWT
/-
, 9, o etato,
isuficiete #ara eteder"os o #a#el =ue te1e #ara Alu3sio o te@to, #u2licado
=uado O mulato >$ era u" sucesso :era tradu8ido et*o #ara o fracs; e o "aior
de seus Pro"aces s9riosQ, O cortio, esta1a sedo %erado 9 #recisa"ete este
ao =ue A8e1edo aucia, e" etre1ista ao >oral A emana, seus #laos de
escre1er u"a s9rie de cico ro"aces, ititulada (rasileiros anti1os e modernos
/R
,
is#irada a sa%a dos Rou%o'Aac=uart de J"ile ,ola, #lao =ue aca2ou li"itado
ao #ri"eiro li1ro, >usta"ete o =ue te" co"o #rota%oistas o #ortu%us 6o*o
Ro"*o e a e%ra +ertole8a4 O coru5a aca2a, assi", res#odedo, acredito, a u"a
du#la ecessidade5 a de e@#lorar =uest<es =ue #oderia", e1etual"ete, ali"etar
essa s9rie aturalista e, ao "es"o te"#o, a>udar o escritor a #a%ar suas cotas :o
/.
Alfredo +osi, Hist>ria concisa da literatura brasileira, #4 -/.4 S*o Paulo5 Cultri@, /BWB4
//
Alfredo +osi, o#4 cit4, #4 -/R4
/-
Cf4 croolo%ia e" Alu3sio A8e1edo, Fico *om"leta, 0ol! 1! Rio de 6aeiro5 No1a A%uilar,
-..T4
/R
6ea'b1es A9ria, e" seu Alu2sio A3e0edo L Mida e Obra O1869)1919P, trascre1e essa etre1ista
?s ##4 TSB e TT.4
163
2i&%rafo de A8e1edo di8 *o ter idica)<es de cotratos assiados #elo ro"acista
co" os >orais esta 9#oca, "as, se%udo as "e"&rias de Coel7o Neto, utili8adas
#or 6ea'b1es A9ria co"o refercia, ele rece2ia /.. r9is #or li7a
/S
] este du#lo
"o1i"eto, de esaio #ara u"a %rade o2ra e de #rodu)*o #ara satisfa8er
ecessidades #r$ticas, O coru5a sur%e co"o u" ro"ace =ue, e" al%us "o"etos,
iclia'se #ara a cr3tica social, e e" outros #ara o fol7eti", e" idas e 1idas =ue
tora" a o2ra desco"#assada
/T
, "as *o de todo desiteressate4
A ri%or, #ode'se di8er =ue 7$ "ais de u"a %rade tra"a e" O coru5a4 Na
#ri"eira de suas trs #artes, te"os u" ro"ace de for"a)*o, u"a 7ist&ria de dois
estudates, Adr9, a#elidado de Coru>a :u" a#elido =ue re"ete ? feiura e ?
Pes=uisiticeQ, "as =ue ta"29" est$ associado ao co7eci"eto, ? filosofia e ?
#r&#ria educa)*o
/U
; e =ue, #ortato, d$ o"e ? o2ra, e 0eo2aldo, iteros de u"
col9%io =ue costituir*o, detro de u" a"2iete ad1erso e #ercorredo u"a
tra>et&ria 2astate diferete, u"a %rade a"i8ade4 !$ u" #reFcio de O ateneu
:datado de "ar)o de /WWW;, de Raul Po"#eia, essa #ri"eira #arte4 Na se%uda,
te"os a tra"a "ais fol7etiesca, co" duas "ul7eres, Erestia e Leo3lia,
dis#utado o a"or de 0eo2aldo, =ue *o se defie #or e7u"a das duas, e=uato
o Coru>a 1i1e u"a etera *o'reali8a)*o de sua 1ida afeti1a e se@ual *o'
reali8a)*o =ue se estede at9 o fi" do ro"ace4 Por fi", te"os a Flti"a #arte, a
/S
6ea'b1es A9ria, o#4 cit4, #4 S/.4
/T
Para Lucia Ai%uel Pereira, o ro"ace 9, co"o O homem, Filomena (or1es e O li0ro de uma
so1ra, a#esar de feito ca#ric7ada"ete, Pa 2e" di8erQ, ile%31el4 Hist>ria da Citeratura (rasileira L
0ol! [%%, #4 /SS4 Rio de 6aeiro5 6os9 OlG"#io, /BTV4 Por sua 1e8, o or%ai8ador das o2ras
co"#letas de A8e1edo, No%ueira de S$, =uado da #u2lica)*o da se@ta edi)*o do ro"ace e"
/BS., la"eta ter sido ele Po "eos lidoQ dos ro"aces de A8e1edo, "as, Pse" dF1ida al%u"a, 9
dos "el7oresQ :a#reseta)*o a O coru5a, #4 T, Rio de 6aeiro5 F4 +ri%uiet k Cia Editores, /BS/;4
6o*o Pac7eco 9 u" raro cr3tico a elo%i$'lo, e" A literatura brasileira 14 III O Realis"o4 S*o
Paulo5 Cultri@, s[d4
/U
A coru>a 9 o ai"al #referido da deusa %re%a Atea e de sua #ar ro"aa Aier1a, #rotetoras da
ati1idade itelectual4
164
"ais a2erta"ete #ol3tica, e" =ue 0eo2aldo, >$ total"ete co1ertido u" #erfeito
"edal7*o
/V
, fa8 carreira, a#esar do seu 1a8io itelectual e "oral a=ui, #arece =ue
te"os u" atecessor de u"a o1ela "eos co7ecida de Li"a +arreto, +uma e a
nin7a, co" a difere)a de =ue o li1ro de A8e1edo esta"os o I"#9rio, e o de
+arreto, a Re#F2lica :a ifa de Nu"a 9, di%a'se, "uito "ais iteressate
e=uato #ersoa%e" =ue a de 0eo2aldo5 "eos casta =ue +raca e "ais culta, ela
escre1e os discursos =ue fa8e" o sucesso do de#utado Nu"a a CI"ara] e" O
coru5a, +raca res#ode #ela %aratia de "oralidade, e=uato Adr9 9 =ue"
ali"eta a a#arcia de itelectual de seu a"i%o e de#ois "iistro e seador
0eo2aldo, colocado suas coscieciosas otas a ser1i)o das Plate>oulas da
ret&ricaQ
/W
do a"i%o;4
Aas o =ue os iteressa, essa a#ro@i"a)*o co" (il2erto FreGre, *o 9 a
descotiuidade, e, si", as #ersoa%es cetrais, =ue, a#esar desse so2e e desce,
aca2a" #or dar uidade ? o2ra4 A rela)*o etre os dois #arece isu#er$1el, a#esar
das cotradi)<es =ue carre%a, o =ue se trasfor"a u" #eso #ara o lado "ais fr$%il4
Adr9 e 0eo2aldo s*o e@#ress*o de dois ti#os =ue iteressar*o #rofuda"ete
FreGre a co"#osi)*o de obrados e mucambos e a arrati1a sociol&%ica e
7ist&rica do s9culo /B5 Adr9 co"o re#resetate de u" o1o ele"eto a %a7ar
#rest3%io ou #elo "eos al%u" es#a)o a 1ida social do #a3s e 0eo2aldo co"o o
re#resetate da decadcia =ue a 1ida ur2aa si%ificou #ara os fil7os de #atriarcas
a"2os li%ados ? ur2ai8a)*o, ao co7eci"eto citadio, "as co" destios
2astate di1ersos, tra)ados e" %rade #arte #or suas ori%es4
/V
E" certo "o"eto, =uado co"e)a a ter dificuldades #ara #u2licar seus te@tos u" >oral,
0eo2aldo le"2ra'se de u" cosel7o do #ai, =ue #oderia "uito 2e" ter sa3do da #ea de Aac7ado
de Assis5 PEscode o "ais =ue #uderes a tua ecessidade] ela s& #or si 9 o #ior =ue se #ode le1atar
defrote de ti, =uado #recisares de di7eiro444Q :Alu3sio A8e1edo, O coru5a, #4 /R/;4
/W
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit!, #4 RRS4
165
Adr9 Airada 9 u" &rf*o triste, criado #or u" #adre =ue, e" deter"iado
"o"eto, =uado o "eio te" de8 aos, decide e1i$'lo #ara u" col9%io #ri1ado
itero *o'reli%ioso o =ue 9 si%ificati1o5 u" #adre etre%a seu #rote%ido :aida
=ue *o te7a "ais e7u"a si"#atia #elo %aroto; ao "udo dos lei%os, =ue *o
t" e7u" escrF#ulo de coscicia a 7ora de co2rar #ela "aute)*o do
"eio e =uei@ar'se a frete do %aroto, #or e@e"#lo, =ue ele co"e de"ais4 O
esio 9, clara"ete, u" e%&cio =ue #recisa ser ret$1el, #ro%ressi1a"ete
iserido a l&%ica =ue #assa a se i"#or, *o sedo lu%ar #ara PcaridadesQ4 No
col9%io, Adr9, c7a"ado de Pfil7ote de #adreQ, tora'se co7ecido #or defeder
cria)as "aiores dos 1alet<es, idicado seu #otecial de futuro de educador, e
%a7a o a#elido de Coru>a5
,ssim ia )i)endo o @oru?a, desestimado e desprotegido no ol0gio, e omo
*ue formando na sua es*uisitie uma il'a ompletamente isolada dos $ons e
dos maus exemplos, *ue em torno dele se agita)am"
19
Nu" #er3odo de f9rias, =uado o #adre decide dei@$'lo o col9%io, Adr9
a#ai@oa'se #ela 2i2lioteca, *o a#eas #elos li1ros, "as ta"29" #or sua
or%ai8a)*o4 O Coru>a, et*o, co"e)a a "er%ul7ar a 1ida de itelectual e a fa8er
>us #lea"ete ao seu a#elido4 E" se%uida, c7e%a ao col9%io 0eo2aldo, et*o co"
/- aos, fil7o do +ar*o de Pal"ar o 2ar*o, "esti)o, fil7o de u" e"i%rate
#ortu%us e de u"a #araese, a 1erdade, to"ara sua o2re8a do casa"eto co" a
"*e de 0eo2aldo, Laura, essa, si", re#resetate de u"a fa"3lia "ieira
tradicioal, Pu" desses a>osQ criados P#ara a 2oa se%ura)a do lar do"9stico] u"a
/B
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 -/4
166
dessas criaturas =ue asce" #ara fa8er a felicidade dos =ue a cerca"Q
-.
:o +ar*o de
Pal"ar, de#ois de fi@ar'se a fa8eda, este1e "etido co" o tr$fico de escra1os e
1iu'se Patro8"ete #erse%uido #or Eus92io de Yueir&s, terror dos e%reiros e seu
ii"i%o #ol3ticoQ esse "o"eto, A8e1edo co"o =ue assu"e a arrati1a e
co"#leta a 7ist&ria do #ai de 0eo2aldo5 PEis a3 =ue" era e dode 1i7a o #ai de
0eo2aldoQ
-/
, dei@ado clara sua o#osi)*o ao siste"a escra1ocrata, se", cotudo,
a1a)ar "ais essa =uest*o;4 0eo2aldo Pfala1a "el7or o i%ls e o fracs do =ue
sua #r&#ria l3%ua, #or=ue esti1era "ais te"#o e" Lodres do =ue o +rasilQ a
i%resia e a fracesia de =ue fala FreGre co"o s3"2olo "$@i"o de u"a ci1ili8a)*o
=ue >$ a2re "*o das l3%uas cl$ssicas , e seu Pti#oQ de cria)a Pfa8ia u"
1erdadeiro cotraste co" o do Coru>aQ, ifor"a'os o arrador de Alu3sio4 Passou a
ser tido e >ul%ado Pco"o o "ais e"2irrate e o "ais isu#ort$1el etre todos os
aluos do Dr4 Aos=uitoQ :o diretor do col9%io;5 PN*o l7e #erdoa1a" ser ao "es"o
te"#o t*o rico, t*o for"oso, t*o iteli%ete e t*o %etil"ete 1adio4Q
--
A#esar de t*o distates, u" icidete os a#ro@i"ar$5 Coru>a defeder$
0eo2aldo de u" ata=ue de outros seis "eios4 0eo2aldo, a%radecido, diate do
diretor, assu"e a res#osa2ilidade #ela cofus*o, e aca2a" os dois de casti%o4 A
a#ro@i"a)*o e sua situa)*o de =uase a2adoado #elo #adre #rotetor le1a" Coru>a
a #assar as f9rias a serea e #atriarcal fa8eda dos !eri=ue de Al2u=uer=ue4
Coru>a 1i1e al%us "o"etos co"o1etes, outros 7u"il7ates, "as, afial, ele e
0eo2aldo sela" defiiti1a"ete u"a a"i8ade =ue #erdurar$4
-.
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 SR4
-/
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 SS4
--
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 -B4
167
Os dois "uda"'se #ara a Corte :co" u" "ole=ue, #ortato, u" escra1o,
Sa2io, a aco"#a7$'los;, #ara u"a casa a Aata'Ca1alos4 Os li"ites =ue as
diferetes ori%es i"#<e" fica", et*o, claros5 0eo2aldo fa8 #laos de torar'se
ad1o%ado, "9dico, "ilitar4 Seu 2ril7o, o etato, 9 #ouco #roduti1o o =ue o
arrador aturalista atri2ui a Pa=uele te"#era"eto "esti)oQ, te"#era"eto =ue
seria Pa%ra1ado #or u"a educa)*o de "i"os e li2erdade se" li"itesQ
-R
4 Adr9, #or
sua 1e8, #ertecia a Pessa orde" de es#3ritos, ica#a8es de =ual=uer #rodu)*o
ori%ial, "as #oderos3ssi"os #ara dese1ol1er e a#erfei)oar o =ue os outros
i1eta"] es#3ritos for"ados de #erse1era)a, de dedica)*o e de "od9stiaQ
-S
4
O Coru>a te" a#eas co"o #ers#ecti1a arru"ar u" e"#re%o, de#ededo
e@clusi1a"ete de seus taletos, #ara esca#ar da ecoo"ia de fa1ores =ue o 2eeficiara
a ifIcia4 0eo2aldo ser$, et*o, o fil7o rico do #atriarca dis#osto a %astar tudo o
adar =ue ocu#a" u" so2rado :sa2e"os =ue te" dois adares #or=ue 9 l$ =ue
Erestia, de#ois de e1ol1er'se co" 0eo2aldo, P#assa1a a "aior #arte dos seus
diasQ
-T
;, e" =ue ca2e "uita "o23lia e =ue o >o1e" fil7o de fa8edeiro es"era'se e"
ocu#ar co" lu@os =ue, "es"o sedo ele 7erdeiro de u" 7o"e" rico, *o codi8ia"
co" a codi)*o de estudate4 E=uato 0eo2aldo se di1erte, Adr9 tra2al7ar$ #ara
>orais, 1irar$ #rofessor, ter$ dificuldades #ara ser a#ro1ado e" cocursos #F2licos
:#or=ue *o cose%ue, essas ocasi<es, e@#or seu co7eci"eto; e #lae>ar$ e
rascu7ar$ u"a 7ist&ria do +rasil4 J ele =ue, co" seu tra2al7o, "ater$ a casa de#ois
de 0eo2aldo dis#or de tudo o =ue acredita1a #ossuir, cotrair d31idas i"#a%$1eis e, *o
"eos i"#ortate, desco2rir =ue a situa)*o do +ar*o de Pal"ar *o era t*o 2oa assi"4
-R
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 /RV4
-S
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 /RU4
-T
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 BU4
168
Na cidade, 0eo2aldo *o cose%ue for"ar'se e" e%e7eiro, e" "ilitar,
e" "9dico e"2ora c7e%ue a #assar #elo e@a"e da escola de "edicia4 C7e%a a
#esar o teatro :A8e1edo usa, esse "o"eto do ro"ace, 0eo2aldo #ara fa8er
iroias co" sua codi)*o de escritor, e escritor ta"29" de #e)as de teatro, =ue *o
9 cosiderado tra2al7ador #ela sociedade de seu te"#o;, "as falta'l7e cora%e"4
E"2ora *o se tore o 2ac7arel t3#ico =ue FreGre utili8a #ara descre1er a o#osi)*o
etre fil7os e %eros cotra #ais e #atriarcas o Se%udo I"#9rio, *o dei@a de
re#resetar a decadcia do siste"a #atriarcal a cidade4 Adr9, #or sua 1e8,
re#resetar$ u" elo%io a u"a #rofissioali8a)*o a#eas ici#iete, u" "o"eto
e" =ue o tra2al7o escra1o se a#ro@i"a do fi"4
E" Ordem e "ro1resso, FreGre re%istra o cresci"eto do F"ero de escolas
o #a3s durate o I"#9rio4 PE" /WUB o +rasil #ossu3a u"a escola #ri"$ria #ara TS/
cria)as li1res de U a /T aos4 Cico aos de#ois, tal foi o #ro%resso =uatitati1o
alca)ado esse #articular =ue o I"#9rio osteta1a u"a escola #ara R/S 2rasileiros
li1res e" idade escolar :444;4 E" /WWB, calcula1a'se ser o F"ero de escolas
#ri"$rias, tato #F2licas =uato #articulares o +rasil, cerca de V4T.., fre=uetadas
#or cerca de R.. "il aluos, cotra as R4T/U escolas e os //T4VRT aluos do ao de
/WUB4Q
-U
Do "es"o "odo =ue 0eo2aldo ser1iu #ara Alu3sio "ostrar a resistcia de
sua 9#oca ?s #rofiss<es de escritor e de %ete e1ol1ida co" o teatro, Adr9 ser$ a
1o8 e" defesa de u"a educa)*o li1re de "eios 1ioletos, u"a 9#oca "arcada #ela
o#ress*o =uase s$dica de #rofessores 7$2eis o uso da #al"at&ria cotra as cria)as
:u"a 1iolcia =ue atra1essaria a 1irada do s9culo e a "uda)a de re%i"e;4 Adr9
c7e%a a fa8er #laos de criar u"a escola co" u"a #eda%o%ia "ais 7u"aa,
-U
(il2erto FreGre, Ordem e "ro1resso, #4 RVB'RW.4 S*o Paulo5 (lo2al, -..S4
169
so7ado co" Pu" col9%io se" casti%os cor#orais, se" terrores] u" col9%io efi"
tal7ado #or sua al"a co"#assi1a e casta] u" col9%io ode as cria)as 2e2esse"
istru)*o co" a "es"a 1olu#tuosidade e co" o "es"o %osto co" =ue e"
#e=ueias 2e2ia" o leite "ateroQ
-V
5
5em ser um esp!rito reformador, o @oru?a sentiu, logo *ue tomou onta de
seus dis!pulos, a neessidade urgente de su$stituir os )el'os proessos
adotados no ensino prim4rio do =rasil por um sistema todo $aseado em
o$ser)a1es psiol/gias e *ue tratasse prinipalmente da eduao moral
das rianas- sistema omo o entendeu Mestallo((i, a *uem ele mal on'eia
de nome"
28
E=uato o Coru>a fa8 #laos e tra2al7a, 0eo2aldo %asta seu te"#o e di7eiro
co" lu@o :u" deles, o #erfu"e, i"#ortado da I%laterra
-B
;, e "ul7eres duas, e"
es#ecial5 Erestia, P"ul7er 7oestaQ, se7oria da casa e" =ue os dois >o1es 1*o
1i1er a corte, Pu"a ra#ari%a de 1ite e #oucos aos, c7eia de cor#o, "uito 2e"
dis#osta, "as u" tato "isteriosa a sua 1ida 3ti"aQ 1isitada cotidiaa"ete #or
u" certo Pseu Al"eidaQ, Pu" su>eito de "eia idade, %ordo, se"ical1o,
discreta"ete riso7o e #elo >eito 7o"e" de e%&ciosQ
R.
] e Leo3lia, Pa "ais
for"osa criatura =ue e"#u7a1a esse te"#o o cetro do a"or 2o"ioQ4 A
#rostituta ti7a, et*o, P#ouco "eos de trita aos e #arecia *o 7a1er aida
or)ado #elos 1iteQ
R/
, e >$ co"e)a1a a efretar a cocorrcia das estra%eiras4
R-
-V
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 /RU4
-W
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 /RU4
-B
POu #or iflucia orietal, ou #or iflucia outra, aida a ser a#urada, o 7o"e" foi se"#re, o
+rasil, idi13duo t*o #erfu"ado =uato a "ul7erQ, se%udo (il2erto FreGre4 obrados e
mucambos, #4 S/W4
R.
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 B/4
R/
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 /.B4
R-
Cf4 ta"29" (il2erto FreGre, Ordem e "ro1resso, #4 R.-'R.R4
170
Erestia e Leo3lia dis#utar*o, #or 1e8es e" laces di%os de o#ereta, o
a"or de 0eo2aldo4 Yuado a tra"a *o te" "ais #or ode e1oluir, A8e1edo d$ u"
>eito de fa8er Erestia atear, u" tato i1olutaria"ete, fo%o ao #r&#rio cor#o4
0eo2aldo tetar$ reco"#or "ais u"a 1e8 sua 1ida, "as, o1a"ete, *o cose%uir$
e%ar sua =uase istiti1a a"oralidade5 de ol7o o dote de u"a o1a #ersoa%e",
+raca, Pu" "i"o de =ui8e aosQ, educada #or u"a se7ora fracesa, for"osa
fil7a de u" co"edador4
RR
+raca era corte>ada #elo #ri"o A%uiar, resistido de
"odo fraco a seus a1a)os e ao a#oio =ue o #ai da1a ao #retedete4 A%uiar era
u" a"i%o de 0eo2aldo5 co7ecera"'se u" 2aile de "$scaras o col9%io Pedro II
e, a #artir de et*o, o fil7o do fa8edeiro c7e%ou a escre1er 1ersos ro"Iticos #ara
=ue o a"i%o co=uistasse +raca4 Aas, ao #erce2er a #ossi2ilidade de casar'se co"
a rica fil7a do co"edador, 0eo2aldo #assar$ #or ci"a dessa a"i8ade4 Co" o
ituito de %a7ar a cofia)a do co"edador, c7e%a a tra2al7ar #ara ele o
co"9rcio *o a%rada co"o fucio$rio, e et*o ra#ta a "o)a #ara co" ela se
casar
RS
4 O ra#to le1a o co"edador a cair ful"iado #or u"a co%est*o cere2ral,
P"orredo lo%o e" se%uida, se" dar u"a #ala1raQ
RT
4
E=uato isso, Adr9 iicia u" a"oro casto co" Is, u"a alua co" cara
de P"osca "orta, os seus ol7os sooletos e a sua 1o8 arrastada e frou@aQ4
RU
O
Coru>a #ro"ete casar'se co" ela, "as a#eas =uado ti1er %aratidas as codi)<es
de "ater a "ul7er, a so%ra, doa Aar%arida, e os fil7os =ue 1iria"4 A3, a coisa
e"#erra, >usta"ete #or=ue ele uca cose%uir$ essa codi)*o5 toda 1e8 =ue est$
RR
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 -/-4
RS
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 -U-4
RT
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 -U-4
RU
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 /.-4
171
#r&@i"o de al%u"a esta2ilidade fiaceira, as e@tra1a%Icias de 0eo2aldo l7e
to"ar*o as ecoo"ias4
O e@a%ero de a2e%a)*o e de fidelidade do Coru>a a 0eo2aldo resiste "es"o
ao tiro =ue o a"i%o l7e acerta =uado acredita =ue +raca est$ tedo u" caso co"
ele4 Essa a2e%a)*o, =ue i"#ede o Coru>a de acu"ular o "3i"o #ara satisfa8er
al%u" coforto e #ara #er"itir sua reali8a)*o seti"etal, fa8edo'o #Cr tudo a
#erder re#etidas 1e8es, te", a#esar da fra%ilidade liter$ria, 2astate setido =uado
#esada a #artir de u"a #ers#ecti1a sociol&%ica4 Ela e@#ressa u"a li%a)*o etre u"
futuro aida e" costru)*o, "arcado #elo tra2al7o li1re e, #ortato, #ela e@#lora)*o
ca#italista do tra2al7o, e o #assado #atriarcal, ca#a8 de "ater la)os de cofia)a e
de afei)*o, "es"o u"a fase de decadcia4 0eo2aldo e Adr9 s*o,
res#ecti1a"ete, #assado e futuro co1i1edo u"a "es"a %era)*o, u" #rocesso
e" =ue *o 7$, #or "ais =ue este>a" dadas as codi)<es, u"a ru#tura4 A=ui,
Floresta Ferades 9 "ais Ftil #ara eteder a fidelidade ao cote@to #or #arte de
Alu3sio A8e1edo do =ue (il2erto FreGre4 Na re1olu)*o 2ur%uesa 2rasileira, =ue,
#ara Floresta, ocorre se"#re a for"a de #rocesso, e uca a for"a de e1etos
co"o os casos cl$ssicos de re1olu)*o, co"o a i%lesa e a fracesa, for"ou'se u"
circuito fec7ado, e" #arte de1ido a u"a articula)*o #er"aete a 7ist&ria
2rasileira etre os setores arcaicos e os "oderos, etre o co"#le@o a%r$rio 1ale
di8er, #atriarcal e o co"#le@o ur2ao'co"ercial4
RV
Essa articula)*o, defede
Floresta, e a ta"29" cotradit&ria associa)*o etre o ca#ital e@tero e o itero,
i"#<e" Pa cocilia)*o e a 7ar"oi8a)*oQ de iteresses d3s#ares5 PFor"a'se, assi",
u" 2lo=ueio =ue *o #ode ser su#erado e =ue, do #oto de 1ista da trasfor"a)*o
RV
Floresta Ferades, o#4 cit4, #4 -S/4
172
ca#italista, tora o a%ete ecoC"ico da ecoo"ia de#edete de"asiado i"#otete
#ara efretar as e@i%cias da situa)*o da de#edciaQ4
RW
O =ue os iteressa
essa a$lise de Floresta, #ara #esar"os O coru5a, *o s*o as rela)<es de
de#edcia etre as 2ur%uesias iteracioais e as acioais, "as, si", a ideia de
2lo=ueio5 0eo2aldo e Adr9 #arece" 1i1er, os dois, u"a 1ia se" sa3da, u"a
etera ica#acidade de a%ir de for"a autCo"a a=uela corte =ue se "oderi8a, =ue
se "odifica ra#ida"ete, =ue co7ece o1os %ostos, o1as #rostitutas, o1as
%o1eratas, "as =ue *o 9 ca#a8 de oferecer o#ortuidades cocretas a %ete
co"o eles, ra#a8es c7eios de eer%ia e taletos diferetes4 0eo2aldo, co" sua
li%a)*o ao "udo rural, 9 ica#a8 de atuar co"o ca#italista, a#esar de tra8er u"
certo ca#ital acu"ulado #ara a cidade, e o tra2al7o de Adr9 ta"29" *o te" o
efeito trasfor"ador =ue suas =ualidades, e1idetes desde a ifIcia o col9%io
itero, #ro"ete"4 Ou se>a, e" o ca#ital rural'ur2ao de 0eo2aldo e" o tra2al7o
ur2ao e itelectual de Atr9 to"a" as r9deas do #r&#rio destio o #rocesso de
"uda)a social =ue ocorre o +rasil a se%uda "etade do /B4 Aais =ue isso, eles
t" iteresses cotradit&rios, #or9" *o cose%ue" se distaciar o =ue seria
"uito 2o" #elo "eos #ara Adr9 , e esses iteresses cotradit&rios aca2a"
#re>udicados #ela Pcocilia)*oQ e #ela P7ar"oi8a)*oQ for)adas #or u" #assado
#atriarcal4
A asces*o social do fil7o do fa8edeiro co" o casa"eto e, e" es#ecial,
co" sua etrada a 1ida #ol3tica tora" clara"ete icC"oda a rela)*o etre
0eo2aldo e Adr94 O #ri"eiro dei@ar$ =ue se es#al7e a 1ers*o de =ue ele, si", 9
=ue "ati1era "aterial"ete o a"i%o de col9%io, e *o o cotr$rio4 Adr9 dei@a a
RW
Floresta Ferades, o#4 cit4, #4 -T.4
173
casa de 0eo2aldo :e, #ortato, a codi)*o de a%re%ado; defiiti1a"ete #ara "orar
co" a fa"3lia de Is :a essa altura, >$ casada e "*e de dois fil7os co" u" alferes
c7a"ado Picui7a, iterado #or cota de u"a loucura "o1ida a #arati;, fa"3lia
=ue #assa a sustetar se", cotato, ao cotr$rio do =ue acredita" as #essoas,
#assar a 1i1er u"a rela)*o co>u%al ou se"ico>u%al co" Is4
O %rade #ro>eto itelectual do Coru>a, o de escre1er u"a 7ist&ria do +rasil
RB
,
ta"29" 9 2lo=ueado #elas #ro"essas do a"i%o 0eo2aldo, =ue ora a"ea)a
#artici#ar da escrita #ara dar'l7e for"a liter$ria :=ue su#osta"ete faltaria a Adr9;,
ora, >$ "iistro, #ro"ete 1er2a #ara #u2lic$'la4 Pro"essa, o1a"ete, *o
cu"#rida4 Das otas do a"i%o estudioso, #or9", 0eo2aldo fa8 uso #u2licado'as,
co" as tais late>oulas liter$rias, u" >oral e esses arti%os s*o 2astate
i"#ortates a costru)*o de sua carreira #ol3tica4 Se e" O cortio o "o1i"eto de
costru)*o de u"a sociedade 2ur%uesa, co" ca#italistas e tra2al7adores e"
coflito, re1ela o dia"is"o do +rasil do s9culo /B, O coru5a reali8a outro
"er%ul7o, a=uele =ue a#ota os 2lo=ueios =ue o tra2al7o li1re e a ati1idade
itelectual efreta1a" diate de u" #atriarcado decadete, "as aida #oderoso4
Este 2lo=ueio social ao a1a)o ecoC"ico e itelectual, o ro"ace, 9
siteti8ado u"a fala de 0eo2aldo a Adr95 o #atriarcal 0eo2aldo at9 1alori8a o
tra2al7o, desde =ue ele #r&#rio *o #recise tra2al7ar4 Yuei@ado'se do seu dif3cil
destio, sofredo a%ora co" a falta de rece#ti1idade dos seus te@tos os >orais
de#ois =ue se tora" #F2licas as ecessidades =ue efreta, la"eta ao
co"#a7eiro5
RB
A%ri#io (riecco, citado #or Nelso DerecE Sodr9, re%istrar$ =ue, se%udo al%us, o li1ro
reflete Pa co"#licada #si=ue do tacituro e %eeroso Ca#istraoQ cde A2reu, /WTR'/B-Vd, cf4 O
naturalismo no (rasil, #4 /BB4 Rio de 6aeiro5 Ci1ili8a)*o +rasileira, /BUT4 Ca#istrao ti7a,
#ortato, "ais de S. aos =uado o ro"ace foi escrito e "orreria de fato se" #rodu8ir a sua t*o
es#erada #elos cole%as de seu te"#o 7ist&ria do +rasil4
174
I ,'\ >alas assim por*ue te ou$e em sorte a inestim4)el )entura de dar no
mundo os teus primeiros passos pelo pr/prio p0 e no ti)este, omo eu, de
entrar na )ida arregado ao olo de meus pais\ ,'\ # tra$al'o 0 a alegria e a
onsolao dos fil'os da po$re(a, mas 0 tam$0m o astigo e o supl!io dos
*ue naseram rios e mais tarde se a'am no estado em *ue me )e?o\"""
40
!$ u"a co"#leta i1ers*o da realidade5 o outro, =ue efretou dificuldades
desde a ifIcia, 9 =ue te" sorte4 E o tra2al7o, a7, este #ode tra8er ale%ria e
cosola)*o aos Pfil7os da #o2re8aQ, cotudo, #ara os =ue ascera" ricos, 9 u"
casti%o e u" su#l3cio4 Adr9, =ue acredita e, "ais =ue isso, =uer fir"e"ete
acreditar *o o =ue di8 0eo2aldo, "as a sua rela)*o afeti1a e, #or e@tes*o, a
%eerosidade do siste"a #atriarcal, retruca =ue essas ideias *o s*o di%as do
a"i%o4 Alu3sio codu8ir$ o ro"ace #ara #ro1ar =ue, si", elas era" 2astate di%as
de 0eo2aldo e dos 2a>uladores =ue o cerca1a"4
As fra%ilidades da tra"a e a ades*o =uase ce%a ? "oral 2i$ria etre o 2o" e
%eeroso Adr9 e o cada 1e8 "ais cr$#ula 0eo2aldo :=ue, co"o 2e" di8 LFcia
Ai%uel'Pereira, deter"ia de ate"*o o futuro da arrati1a; ser*o, de certa for"a,
co"#esadas #elo fial do ro"ace, =ue, e"2ora res1ale u" certo #o#ulis"o, te"
a=uela for)a =ue aco"#a7a u"a #er%uta at9 et*o *o feita4 Co" a "orte de
0eo2aldo, 13ti"a de u"a 7e#atite ful"iate, o Coru>a 1'se li1re do #eso da=uela
a"i8ade #atriarcal4 C7ora "uito, "as se sete Parre2atado #or u" soo deliciosoQ
:%rifo osso;5 P"as caiu lo%o e" si, le"2rado'se de =ue >$ se fa8ia tarde e a=uele
dia, distra3do co" a "orte do a"i%o, descuidara'se da %ete =ue ti7a ? sua cota4Q
S.
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 /R.4
175
E man*ue?ando, a limpar os ol'os om a manga do asao, l4 se foi, rua
a$aixo, perguntando a si mesmo J#nde dia$o iria, ;*uelas 'oras, arran?ar
din'eiro para dar de omer ao seu po)o2"""K
Alu3sio fiali8a seu fol7eti", assi", colocado u" #ro2le"a =ue os
tra2al7adores co7ece" "uito 2e"4 Aas =ue 9 ta"29", u"a falsa =uest*o5 afial,
Adr9 at9 et*o so2re1i1era a#esar de 0eo2aldo, e *o #or cota dele4 A
desa%re%a)*o da sociedade #atriarcal, de =ue fala (il2erto FreGre >$ o su2t3tulo de
Ordem e "ro1resso, esta1a e" 1ias de co"#letar'se] ela >$ *o o #rote%ia e, "ais
=ue isso, Adr9 fora icot$1eis 1e8es tra3do #or ela4 O futuro #oderia *o ser
#ro"issor, "as ta"#ouco 7a1ia o #assado sido fote de u"a e@#ericia
costruti1a #ara ele4
A=ui, claro, esta"os "ais #r&@i"os da Psociolo%iaQ de Alu3sio A8e1edo do
=ue da de (il2erto FreGre4 A co"#rees*o das o1as rela)<es =ue se for"a1a" 9
"ais co"#leta #ela #ea do autor de O coru5a do =ue da do autor de obrados e
mucambos, =ue, #or outro lado, #er"ite co"#reeder, #or sua ri=ue8a de detal7es,
al%u"as das "el7ores #erce#)<es do ro"acista4 Se Adr9 foi, se" ser Pestallo88i,
ca#a8 de otar a ur%cia de "uda)as a educa)*o acioal, Alu3sio idetificou e
ro"aceou a for)a ideol&%ica do #atriarcado, "es"o o a"2iete ur2ao e" =ue o
ca#italis"o %a7a1a for)a, ates =ue a sociolo%ia 2rasileira costru3sse seus
"odelos de iter#reta)*o #ara esse feC"eo4
176
Parte 0
5or&o$ /orma e romance
177
6# Se7ualidades /emininas no
naturalismo brasileiro
Na ecoo"ia est9tica de O cortio, 7$ u"a #reocu#a)*o es#ecial5 a
caracteri8a)*o e o cotrole dos cor#os das #ersoa%es4 Essa caracteri8a)*o 9
fre=uete"ete racial, u"a =uest*o crescete o de2ate ideol&%ico 2rasileiro da
9#oca, ali"etado #or de2ates ciet3ficos so2re as ori%es da 1ida e da 7u"aidade4
+ertole8a, c7a"ada de cafu8a e de e%ra, e Rita +aiaa, "ulata, #rocura" os seus
7o"es 2racos Ro"*o e 6erCi"o ele"etos de u"a Pra)a su#eriorQ4 Esse
discurso de a#ri"ora"eto racial da #o#ula)*o e%ra #or "eio de Pcru8a"etosQ
co" 2racos ecoa u" dos #rici#ais de2ates culturais o +rasil do s9culo \I\,
resultado de "ais de u" s9culo e" =ue a discuss*o so2re as Pra)as 7u"aasQ se
cofudiu co" o dese1ol1i"eto de teorias so2re a e1olu)*o das es#9cies ai"ais4
O ter"o Peu%eiaQ PeuQ, 2oa] P%eusQ, %era)*o 9 cote"#orIeo do
aturalis"o4 Seu sur%i"eto ocorre o ao de /WWR, ou se>a, a#eas sete aos ates
da #u2lica)*o de O cortio e dois a#&s o sur%i"eto de O mulato4 Cu7ado #elo
cietista 2ritIico Fracis (alto, ele resu"ia u"a #ala1ra u" #ro>eto =ue ascede
178
durate o s9culo \I\, a #ers#ecti1a de u"a #ol3tica de cotrole das #o#ula)<es,
u"a es#9cie de P#r$tica a1a)ada do darHiis"o socialQ
/
4 PU"a es#9cie de
idolatria #ela ciciaQ
-
, =ue, aliada ? asces*o do discurso racialista o Ocidete e
ao cote@to da escra1id*o o #a3s, e" =ue cor, ra)a e #osi)*o social esti%"ati8a1a"
a #arcela #roduti1a da #o#ula)*o, fe8 co" =ue a =uest*o racial se torasse cetral
#ara a iteli%cia 2rasileira4 No +rasil, o etato, o darHiis"o social =ue
acredita =ue as ra)as 7u"aas 7a1ia" se se#arado 7$ te"#o suficiete #ara =ue
%erasse" a#tid<es e 7era)as t*o di1ersas =ue todo Pcru8a"etoQ etre elas
resultaria e" Pde%eera)*oQ, ou se>a, 7era)a dos defeitos e P#ioraQ da es#9cie,
uca das =ualidades, aca2ou #assado #or ada#ta)<es =ue #er"itia" seu uso o
de2ate #ol3tico acioal se" =ue fosse decretado u" destio a2soluta"ete fatalista
#ara a a)*o5 PO "odelo racial ser1ia #ara e@#licar as difere)as e 7ierar=uias, "as,
feitos certos arra>os te&ricos, *o i"#edia #esar a 1ia2ilidade de u"a a)*o
"esti)aQ
R
4
De "odo si"#lificado, #ode'se di8er =ue 7a1ia duas #osi)<es eu%eistas e"
dis#uta #ara a #ri"eira, as "isturas raciais #oderia" atuar de for"a #ositi1a
ta"29" etre os 7u"aos, e a "estici8a)*o #oderia resultar a trasfercia das
caracter3sticas #ositi1as aos descedetes] #ara a se%uda, e" =ue o re#resetate
"ais ifluete 9 (o2ieau, autor do 'ssai sur lDine1alit des races humaines, de
/WTS, os 7o"es 7a1ia" se distaciado tato =ue a #role de =ual=uer ui*o etre
Pra)asQ diferetes si%ificaria u" re2ai@a"eto das ra)as su#eriores4 PA#eas a
/
Lilia Aorit8 Sc7Harc8, O es"etculo das raas cietistas, istitui)<es e =uest<es raciais o
+rasil /WV.'/BR., #4 U.4 S*o Paulo5 Co"#a7ia das Letras, -..S4
-
Feli8 e@#ress*o #resete e" 6o*o Cru8 Costa, *ontribuio \ hist>ria das idias no (rasil, #4
-W-4 Rio de 6aeiro5 Ci1ili8a)*o +rasileira, /BUV4
R
Lilia Aorit8 Sc7Harc8, o#4 cit4, #4 UT4
179
"estici8a)*o #oderia ele1ar itelectual"ete as ra)as iferiores, co" o
ico1eiete de Lre2ai@arL as etias su#eriores #artici#ates da "isturaQ
S
4 Esse
discurso, =ue e1ol1ia #ara (o2ieau a Pde%rada)*oQ dos euro#eus a A"9rica do
Sul, foi a"#lificado #or autores co"o (usta1e Le +o, Louis A%assi8 e !er2ert
S#ecer e torara"'se u"a ideolo%ia disse"iada *o a#eas etre a elite, "as
ta"29" etre a #o#ula)*o *o'letrada 2rasileira4
Assi", #ode'se di8er =ue o racis"o re1elado #elo arrador de Alu3sio 9
e@#ress*o do #rofudo erai8a"eto dessas teorias, #ois *o fica a2soluta"ete
claro de =ue" 9 a #osi)*o5 se do autor, do arrador, das #r&#rias #ersoa%es ou de
todos eles4 Co"o as duas #ersoa%es citadas *o t" fil7os +ertole8a clara"ete
*o 9 est9ril, #ois reali8a dois a2ortos, e Rita +aiaa *o a#reseta, o correr do
ro"ace, iteresse e" u" casa"eto for"al ou a #rocria)*o
T
, *o fica e1idete
se Alu3sio 1ia a descedcia "esti)a u"a de%eeresccia do 2raco #ortu%us
ou se 1alori8aria a "isci%ea)*o e al%u"a for"a de P2ra=uea"etoQ da #o#ula)*o
2rasileira co"o alterati1a #ara o #a3s4 As frases isoladas de dese>o de a#ura)*o
racial, aida =ue idi=ue" a Psiceridade aturalistaQ
U
do autor, s*o se" su2stIcia,
*o fa8e" setido =uado se #erce2e =ue o resto da o2ra cele2ra a P"ulatice de
RitaQ e isiste e" Psua autoo"ia de "ul7er =ue 1i1e s&, =ue *o =uer se casar e
=ue se susteta co" seu tra2al7oQ] al9" disto, ela 9 ca#a8 de adiar o se@o e
S
Ro2erto Vetura, 'stilo tro"ical, #4 TU4 S*o Paulo5 Co"#a7ia das Letras, /BB/4
T
Leoardo Aedes, O retrato do im"erador Ne%ocia)*o, se@ualidade e ro"ace aturalista o
+rasil, #4 TV4 Porto Ale%re5 Edi#ucrs, -...4 Para o cr3tico, =ue cita leitura de Reata Aauter
Dasser"a, autora de ':otic +ations! Literature ad cultural idetitG i t7e US ad +ra8il, /WR.'
/BR.4 It7aca5 Corell UP, /BBS, #4 -RU, Pco"o #ara o li2idioso Aacua3"a cu>o casa"eto se
dissol1e e cu>o Fico fil7o "orre , a cria)*o de u"a #o#ula)*o futura *o 9 u"a =uest*o #ara
Rita, u"a 1e8 =ue a"2os #ertece" a u"a #o#ula)*o =ue >$ est$ l$ e =ue >$ 9 "esti)aQ4
U
Leoardo Aedes, o#4 cit4, #4 VR4
180
%ereci$'lo a seu %osto, Paida =ue etre ta#as e %ritosQ
V
4 Acresceta"os =ue, o
caso de +ertole8a, o trec7o racista ta"29" est$ e" dessitoia co" o restate do
ro"ace, =ue, co"o disse"os aterior"ete, codu8 #ara a e"#atia do leitor co" a
#ersoa%e" e%ra e, a 2oca de Ro"*o, reco7ece =ue ela *o 9 tola4 As tra>et&rias
de +ertole8a e de Rita s*o, assi", i"#roduti1as do #oto de 1ista de se #esar u"a
ideolo%ia do P#lae>a"eto racialQ e sua i"#re%a)*o #or co"#leto o ro"ace
aturalista 2rasileiro4
A#esar da auscia de u"a descedcia "esti)a etre as #rici#ais
#ersoa%es do ro"ace, o arrador de O cortio *o dei@a de se ocu#ar da=uilo
=ue 9 #arte ecess$ria e" =ual=uer #ro>eto de P"el7ora"etoQ racial5 o cotrole
so2re os cor#os e se@ualidades das #ersoa%es4 Se a #reocu#a)*o co" a
descedcia *o te" resultado #al#$1el, a se@ualidade #er"aece sedo u"
ele"eto fuda"etal de O cortio do #oto de 1ista idi1idual, do %ru#o e
"es"o de todo o ro"ace4 Por =ue ela, aida =ue *o resulte e" u"a #role ou e"
o1os 2ra)os #ara o tra2al7o, cotiua a ter u" setido ecoC"ico e1idete4 O
co7eci"eto da se@ualidade e de seu #a#el social trascede a =uest*o racial, e
aca2a se "ostrado ta"29" co"#le@a co"o iter"edi$ria ecoC"ica, #resete as
"ais di1ersas rela)<es4 Sua #rese)a #er"ite a for"a)*o de sociedades, co"o a =ue
asce de Ro"*o e +ertole8a, a e%ocia)*o etre os 7a2itates do ui1erso do
corti)o e o do Airada, si"2oli8ado #elo coel7o =ue Leoc$dia rece2e de !eri=ue
e" troca de se@o, a iicia)*o se@ual e, si"ultaea"ete, co"o #rostituta de
Po"2i7a #or L9oie, a rela)*o 1i2rate e carre%ada de dese>o e &dio de Airada
#or sua "ul7er Estela, o iteresse de 7o"es e "ul7eres #or festas e" =ue a "Fsica
V
Leoardo Aedes, o#4 cit4, #4 VR'VS4
181
e a da)a s*o ele"etos de sociali8a)*o dos "oradores4 Co"2ia)<es de iteresse
ecoC"ico a2arca", e" "aior ou "eor %rau, as rela)<es se@uais, e "es"o as
e@ce)<es, e" =ue se destaca a li%a)*o etre o #ortu%us 6erCi"o e a "ulata Rita
+aiaa, t" cose=ucias #ara a 1ida fiaceira das #ersoa%es5 6erCi"o, #or
e@e"#lo, de#ois de "udar #ara o PCa2e)a'de'(atoQ, #erder o #osto a #edreira de
6o*o Ro"*o e #assar a 1i1er co" Rita, *o cose%ue "ais #a%ar #ela educa)*o da
fil7a, o =ue era u"a #rioridade sua ates de Pa2rasileirar'seQ4 O casal Rita +aiaa e
6erCi"o aca2a re#resetado, o *ortio, u"a Presistcia "aladraQ ? o1a
orde" 2ur%uesa, #or=ue eles s*o ca#a8es de se "ater o li"ite desta orde",
o#tado #or "o"etos de #erteci"eto :=uado %a7a" a 1ida co"o ca1ou=ueiro
e la1adeira, res#ecti1a"ete; e de distacia"eto, =uado esca#a" das re%ras do
tra2al7o #ara %o8are" da 2e2ida e do se@o, se" se li%are" co"#leta"ete co"o
u" casal for"al4 Assi", 9 si%ificati1o =ue a li2erdade se@ual de Rita *o se
cofuda co" a #rostitui)*o, e"2ora ela ta"29" *o a codee4
Ne" se"#re, o etato, os autores aturalistas esca#ara" ? ar"adil7a de
idetificar a fi%ura da "ulata ? da #rostituta4 O e@e"#lo "ais radical de
co"2ia)*o de re#reseta)<es #ode ser ecotrado e" A mulata, o2ra de u"
ro"acista #ortu%us esta2elecido o +rasil4 Carlos Aal7eiro Dias asceu o Porto
e" /R de a%osto de /WVT4 Fil7o de u"a 2rasileira, ele 1i1ia o +rasil o i3cio de sua
carreira liter$ria, cola2orado o #eri&dico A emana, de Valeti" Aa%al7*es4 E"
/WBU, aos -/ aos, #u2lica A mulata, 7erdeira o t3tulo de O mulato, a essa altura
u"a refercia #ara todo escritor =ue dese>asse escre1er ao "odo aturalista o
#a3s4 O li1ro, ao cotr$rio do =ue sua #rese)a as 7ist&rias das literaturas 2rasileira
e #ortu%uesa #ossa su%erir, fa8 u" eor"e sucesso etre o #F2lico, co" o re%istro
182
de duas tira%es de cico "il e@e"#lares o ao de #u2lica)*o, e"2ora ecotre
u"a eor"e resistcia etre os cr3ticos e cole%as4
E" P1inas de sensao, Alessadra El Far lista A mulata co"o u" dos
ro"aces "ais 1edidos do aturalis"o o +rasil4 A escol7a do t3tulo do li1ro #or
Aal7eiro Dias *o #arece i%ua4 Ao o#tar #or u"a refercia e1idete a u" li1ro
>$ acla"ado #ela cr3tica e #elos escritores 2rasileiros, O mulato, de Alu3sio
A8e1edo, ao "es"o te"#o >$ co7ecido do #F2lico leitor, Aal7eiro Dias efetua
u"a >o%ada liter$ria =ue 9, ao seu "odo, ta"29" #u2licit$ria, o#)*o refor)ada #ela
escol7a de u" te"a =ue certa"ete faria dele u" Pro"ace de sesa)*oQ, u"
PescIdalo de li1rariaQ! Esse #rocedi"eto de reto"ar o o"e de ro"aces >$
co7ecidos, ali$s, se re#etiria co" o #r&#rio A mulata! El Far re%istra =ue, de#ois de
seu sucesso de 1edas, sur%iria" ro"aces co"o A crioula e CenitaN cenas
"ecaminosas do Hio de Janeiro4 Se%udo El Far, Pco" ceas aida "ais #icates,
Cenita #la%ia1a se" =ual=uer receio o eredo do literato #ortu%us4 Pode"os
acrescetar, aida, =ue to"a ta"29" e"#restado o o"e da #ersoa%e" cetral de
A carne, de 6Flio Ri2eiro4 Afial, co"o escre1e a #es=uisadora, P#ara al9" da
c&#ia, os ro"aces aturalistas cita1a"'se us aos outros u" icessate di$lo%oQ4
W
E" A mulata, a #ersoa%e" #rici#al 9 o 7o"e", o >o1e" Ed"udo, u"
ro"Itico, t3sico, =ue se a#ai@oa #ela #rostituta !ooria4 Prostitutas s*o
costates os ro"aces aturalistas, es#ecial"ete a#&s a #u2lica)*o de +ana, de
,ola4 Aas, este caso, !ooria co"2ia a caracteri8a)*o racial co" u"
co"#oete "&r2ido, #ois ela codu8ir$ Ed"udo #elo ca"i7o da autodestrui)*o
e da "orte4 A#esar de #rofuda"ete atra3do #or !ooria, Ed"udo se recusa a
W
Alessadra El Far, P1inas de ensao Literatura #o#ular e #oro%r$fica o Rio de 6aeiro
:/WV.'/B-S;, #4 -UV4 S*o Paulo5 Co"#a7ia das Letras, -..R4
183
aceitar racioal"ete a atra)*o, "as *o ecotra sa3da e" "es"o etre outras
#rostitutas do ro"ace, co"o E"3lia, a"ate de !ooria, Pe#a, cu>a cor *o
co7ece"os, "as =ue, Pco" u" 1estido a8ul'#a1*o, a"ora1a u"a ra#ari%a loura,
1i1a e "a%raQ, a Ri88a
B
, A4 C$r"e
/.
e Laura S4
//
, "ul7eres =ue, co"o "oscas
1are>eiras #ara Ed"udo, Pes1oa)a" se"#re o de2oc7e e a i"ud3cieQ4 O
arrador, dado 1o8 ao #ersoa%e", afir"a =ue !ooria P*o era 2oitanQ e =ue
ela P*o era s& "orea, co"o #esara, ti7a o sa%ue "au da ra)a e%ra, "as
#arecia ter u" ca2elo ad"ir$1el, fio co"o seda, liso, 2asto e casta7oQ4 Ela aida
Pti7a os %estos o a2adoo e a #re%ui)a da crioula4 Era idolete at9 o falarQ4
/-
Ates de aalis$'la assi", Ed"udo l u" trec7o de Othelo, de S7aEes#eare, e
a1alia =ue Pe" u"a "ul7er #odia 7a1er u"a al"a assi" 2ra1ia, feria, 2$r2ara,
sel1a%e" co"o a cofus*o de u"a 2atal7a4 O sa%ue de ^frica tra8ia da=uilo4
Parecia" ra)as cru8adas co" ti%res e le<es, o ascer dos te"#os, =uado o
cotiete e%ro era u"a floresta de "ares a "ares, e e" o so7o #eetra1a as
2re7as #rofudas444Q4
/R

Se@o e ai"ali8a)*o se cofude", co"o ta"29" ocorre e" O cortio, "as o
cuidado si"2&lico =ue #ode"os o2ser1ar o ro"ace de Alu3sio *o se re#ete4 Se
o li1ro do escritor "ara7ese, #or e@e"#lo, a i"a%e" da co2ra 9 reto"ada
di1ersas 1e8es #or "ul7eres isiuates e se Po"2i7a 9 do"iada #ela leoa
L9oie e o calor do Sol fa8 de Po"2i7a u"a 2or2oleta, =ue si"ultaea"ete
B
Italiaae
/.
Es#a7olae
//
Portu%uesae
/-
Carlos Aal7eiro Dias, A mulata, #4 /-.4 Lis2oa5 Arc$dia, /BVT4
/R
Carlos Aal7eiro Dias, o#4 cit4, #4 /.R4 E" ?om *asmurro, a fi%ura de Ot7elo 9 reto"ada co"
iF"eras i"#lica)<es, co"o atesta !ele CaldHell e" O Otelo brasileiro de #achado de Assis4
Cotia5 Ateli, -..-4
184
re"ete a a"adureci"eto :dei@a de ser u"a cris$lida;, a 2ele8a colorida e ?
#rostitui)*o :as #rostitutas de alto 31el ta"29" era" c7a"adas de 2or2oletas o
fial do s9culo /B;, e" Aal7eiro Dias a si"2olo%ia d$ lu%ar a u" Pcru8a"etoQ
=ue *o 9 "ais iterracial, "as etre es#9cies co"#leta"ete diferetes, e" =ue o
7u"ao se su2"ete se@ual"ete a Ple<es e ti%resQ, da3 a de%eera)*o co"#leta e a
cofi%ura)*o de u" car$ter "ostruoso #or =ue" ele, #arado@al"ete, se sete t*o
atra3do4 E" O cortio, *o a#eas os 7o"es e "ul7eres se ai"ali8a", "as
ta"29", e" setido cotr$rio, os ai"ais se 7u"ai8a", o ca2rito esfolado le"2ra
u"a cria)a a =ue" eforcasse" e u" %rade #ei@e te" ol7ar e"2aciado e triste4
Alu3sio #ode at9 ser P%rosseiroQ e e@cessi1o as suas re#reseta)<es, co"#arado a
lasc31ia 7u"aa ? de 9%uas, 2odes e "acacos, "as *o PerraQ a si"2olo%ia5
6erCi"o, #or e@e"#lo, 9 associado a u" 2oi =uado tra2al7a duro se" recla"ar,
"as a u" touro =uado est$ se@ual"ete ati)ado #or Rita, e as a1es de ra#ia s*o
associadas ? o2sess*o #elo di7eiro de Li2&rio e +otel7o
/S
4
Ao a#ro@i"ar os seres 7u"aos do "udo da ature8a, trasfor"ado
7o"es e "ul7eres =ue 1i1e" o corti)o e" Pu"a a%lo"era)*o tu"ultuosa de
"ac7os e f"easQ, e" =ue a #rostitui)*o 9 a#eas u"a das #ossi2ilidades de
e@erc3cio de u"a se@ualidade ai"al, O cortio cede es#a)o ?=uela =ue se
cofi%ura co"o a "aior o2sess*o ideol&%ica do "o1i"eto, locali8$1el as "ais
diferetes o2ras da Piteracioal aturalistaQ4 No +rasil, co"o e" outros es#a)os
liter$rios, a cicia, e" es#ecial a 2iolo%ia e a "edicia, criou codi)<es #ara =ue o
se@o etrasse os ro"aces de for"a e@#l3cita e di1ersificada e =ue u" discurso
detal7ado e classificat&rio fosse ela2orado e dese1ol1ido #elos ro"acistas4
/S
Soia +raGer, A met7ora do cor"o no romance naturalista4 Estudo so2re PO Corti)oQ4 Rio de
6aeiro5 Li1raria S*o 6os9, /BVR4 Cf4 o ca#3tulo PU"a estil3stica ai"alQ, #4 WB'/.W4
185
Por=ue #ratica"ete todos os ro"aces aturalistas do fial do s9culo /B 1*o, de
fato, tratar de for"a cada 1e8 "ais "iuciosa, "uitas 1e8es Pfoto%r$ficaQ, do
assuto, co" u"a ri=ue8a descriti1a e u"a di1ersifica)*o at9 et*o e1itada #ela
literatura4 !$ u" dese>o coleti1o desses autores e" es"iu)ar as "ais diferetes
se@ualidades a o2ra, o =ue era %aratia de duas coisas5 escIdalo, u" istru"eto
#u2licit$rio do"iado #or estes escritores, "as ta"29", e #rici#al"ete,
cu"#ri"eto de u"a PtarefaQ ou P"iss*oQ ciet3fica5 o estudo Ps9rioQ >ustifica o
trata"eto de u" te"a P#roi2idoQ4
Aic7el Foucault cu7ou u" coceito a #artir da a$lise dessa #rofus*o de
o1os discursos so2re o se@o o fial do s9culo /B5 o c7a"ado Pdis#ositi1o de
se@ualidadeQ4 Os autores aturalistas ao "es"o te"#o e" =ue desco2re" o car$ter
tras%ressor da se@ualidade co"o di8 Foucault, P=ue" e"#re%a essa li%ua%e"
coloca'se, at9 certo #oto, fora do alcace do #oder] desordea a lei] ateci#a, #or
"eos =ue se>a, a li2erdade futuraQ
/T
, #or outro lado a>uda" a costruir esse o1o
#oder, ou P2io#oderQ, =ue aca2a #or criar u"a se@ualidade ecoo"ica"ete Ftil a
sociedade 2ur%uesa4 O aturalis"o 9, a literatura, o "o1i"eto =ue 1ai di8er co"
%rade #ai@*o =ue so"os re#ri"idos se@ual"ete, =ue 1ai itesificar os discursos
so2re o se@o e =ue aca2a #or cola2orar a Pcostru)*oQ e a difus*o de o1as
se@ualidades4 Ser$, ta"29", "ais u" Pfator de se@uali8a)*oQ =ue, dialetica"ete,
co" o discurso li2ert$rio, a>udar$ a criar u" o1o #oder so2re o se@o4 A 7i#&tese de
Foucault, de =ue a Pcicia se@ualQ, ou scientia se:ualis, tal1e8 *o #asse de u"a
Pfor"a #articular"ete sutilQ de Parte er&ticaQ, ou ars erotica
1.
, #ode, e" 2oa
/T
Aic7el Foucault, Hist>ria da se:ualidade L a 1otade de sa2er, #4 /-4 Rio de 6aeiro5 (raal,
/BB.4
/U
Aic7el Foucault, o#4 cit4, #4 V.4
186
"edida, ser P#ro1adaQ #ela fic)*o aturalista5 ela ser$ u"a arte =ue se =uer cicia,
"as =ue tal1e8 se>a a#eas a=uilo =ue =uer e%ar5 arte "es"o4 E esta #rodu)*o de
arte er&tica, co" sua o2sess*o #ela "ul7er 7ist9rica e #elo adulto #er1erso, co"o
e" toda a o2sess*o #or co7ecer o se@o e siste"ati8$'lo, 9 #reciso cosiderar os
>o%os de #oder e cotrole =ue todos e@erce", us so2re os outros, e" diferetes
setidos4 A P1otade de sa2erQ se trasfor"a *o s& e" ele"eto de cotrole da
#r&#ria classe e das de"ais classes #ela 2ur%uesia, "as, ela #r&#ria, e" ele"eto de
e@cita)*o4 Nesses discursos ciet3ficos e 7i%ieistas, 7$ u"a P#rodu)*o da
se@ualidadeQ, =ue *o de1e ser coce2ida, #ara Foucault, co"o Pu"a es#9cie de
dado da ature8a =ue o #oder 9 tetado a #Cr e" @e=ue, ou co"o u" do"3io
o2scuro =ue o sa2er tetaria, #ouco a #ouco, des1elarQ4 Ele co"#leta5
, sexualidade 0 o nome *ue se pode dar a um dispositi)o 'ist/rio& no ;
realidade su$terrHnea *ue se apreende om difiuldade, mas ; grande rede
da superf!ie em *ue a estimulao dos orpos, a intensifiao dos pra(eres,
a initao ao disurso, a formao dos on'eimentos, o reforo dos
ontroles e das resist+nias, enadeiamFse uns aos outros, segundo algumas
grandes estrat0gias de sa$er e de poder"
17

Aarcelo +ul7<es coloca o erotis"o aturalista co"o resultado da est9tica
cietificista4 Ecoado e a#rofudado as o2ser1a)<es de Atoio Cadido, aalisa
co"o, a#esar de o #ro%ra"a de O romance e:"erimental de ,ola di8er =ue o
tra2al7o do escritor 9 #artir da realidade e fa8'la dese1ol1er'se #or "eio da
dedu)*o, Pco"o etre os cietistasQ
/W
, a i"a%ia)*o dese"#e7a u" #a#el cetral
a cria)*o do ro"ace, a Ptrasfi%ura)*o si"2&licaQ e o dese1ol1i"eto de
/V
Aic7el Foucault, o#4 cit4, #4 /./4
/W
J"ile ,ola, O romance e:"erimental e o naturalismo no teatro, #4 RB4 S*o Paulo5 Pers#ecti1a,
/BW-4
187
o2ras co"o O homem, de Alu3sio A8e1edo, A carne, de 6Flio Ri2eiro, O chromo, de
!or$rio de Car1al7o, etre outras o2ras do #er3odo4 Os trs ro"aces t", e"
co"u", a #rese)a de #rota%oistas =ue 1i1e" crises de P7isteria'ifo"aiaQ4
Elas fa8e" #arte e1idete do "o1i"eto de P7isteri8a)*oQ do cor#o da "ul7er o
fial do s9culo /B4
Pode'se di8er =ue, a #artir do ro"ace de Alu3sio :=ue >$ criara u"a
#ersoa%e" 7ist9rica e" O mulato;, datado de /WWV, as outras duas o2ras,
#u2licadas o ao se%uite, /WWW, reto"a" a su%est*o de =ue a frustra)*o se@ual
seria o ele"eto e@#licati1o da doe)a4 E, co"o aida *o 7a1ia ocorrido "es"o
o aturalis"o fracs, a 7isteria dei@a de sur%ir e" e#is&dios do ro"ace #ara ser
o seu cetro
/B
4 Aais =ue isto, estes ro"aces associa" direta"ete o co7eci"eto
ao #ra8er er&tico4 PFatasiar >$ 9 u"a e@#ericia #ra8erosa =ue se #ro>eta e"
dire)*o ? ateci#a)*o da reali8a)*o se@ualQ, escre1e +ul7<es, ao tratar de u" =uarto
ro"ace aturalista =ue te" u"a "ul7er co"o #rota%oista, HortFncia, de Aar=ues
de Car1al7o4 J o co7ecer =ue esti"ula a se@ualidade, e a re#ress*o da se@ualidade,
costra%ida #elas re%ras "orais da sociedade, =ue codu8 ? doe)a4
Para a #si=uiatria #r9'freudiaa, essa rela)*o era "ais "9dica e fisiol&%ica do
=ue #sicol&%ica4 O *o uso de &r%*os li%ados ao se@o, es#ecial"ete do Ftero
:histera, e" %re%o, 9 Ftero; ou a ocorrcia de trau"as eles le1aria a Pe1ro#atiasQ
e a Pifla"a)<esQ =ue resulta" os =uadros 7ist9ricos4 Esse racioc3io 9
si"#lificado #ela fi%ura do "9dico dr4 Lo2*o, =ue #rescre1e o casa"eto co"o
for"a de curar a 7ero3a Aa%d$ de O homem4 Lo2*o 9 u" "9dico u" tato
rid3culo, caricato, =ue se coteta e" feste>ar os dia%&sticos e #ro%&sticos, se"
/B
S9r%io Paulo Rouaet, PA costru)*o da 7isteria fe"iia e" Alu3sio A8e1edoQ, #4 SRR, e"
Escolas liter$rias o +rasil to"o /4 Rio de 6aeiro5 Acade"ia +rasileira de Letras, -..S4
188
i"a%iar sa3das #ara o trata"eto da >o1e" al9" de di8er ao #ai =ue a fil7a
#recisa1a de PcoitoQ4 A truculcia co" =ue o "9dico e@#<e a 7i#&tese da causa da
doe)a, o2ser1ada #elas #ersoa%es, cofi%ura, #ara Adr9 Lui8 +arros da Sil1a,
u"a P#rototese freudiaa da li2ido, li"itada a seu Fcleo "ais 2ruto e =uase
#ar&dico, e"2ora ta"29" sitoi8ado co" os e@#eri"etos de 6ea'Aaria C7arcot
:/W-T'/WBR; co" a 7isteria a escola de Sal#triKre, e" ParisQ4 Para C7arcot, 7a1ia
u"a rela)*o etre a 7isteria e estados 7i#oides, Patessala dos del3rios e" #lea
1i%3lia, 2ase dos ata=ues 7ist9ricosQ4 PA rela)*o =ue C7arcot fa8ia co" a
se@ualidade era tue e =uase 2iol&%ica5 a doe)a eurol&%ica seria resultado de u"
trau"a li%ado direta"ete aos &r%*os se@uaisQ
-.
4 Lo2*o, o etato, =uado
cofrotado #elo #ai de Aa%d$, recua da si"#lifica)*o, #ara afir"ar =ue a 7isteria
#oderia ter 1$rias causas e
nem sempre 0 ausada pela a$stin+nia- seria asneira sustentar o ontr4rio"
@on)en'o mesmo om alguns m0dios modernos em *ue ela nada mais se?a
do *ue uma ne)rose do en0falo e no esta$elea a sua sede nos /rgos
genitais, omo *ueriam os mais antigos"
21
Para +arros da Sil1a, Pa#esar de 2ruto o trato, o doutor #arece ser "odero
a for"a de 1er a 7isteriaQ4 Sua tese so2re a ori%e" doe)a, ar%u"eta, se
a#ro@i"ar$ do =ue Freud c7a"ar$ de id, a istIcia #s3=uica =ue co"ada o e1o
#or i"#ulsos icotrol$1eis4 No trec7o =ue atecede a #odera)*o aci"a, Lo2*o
afir"a =ue P9 #eri%oso 2ricar co" a fera =ue #rici#ia a des#ertar444 O "ostro >$
deu sial de siQ4 Sua arro%Icia, o etato, idica P=ue a re>ei)*o ao "9dico *o se
-.
Adr9 Lui8 +arros da Sil1a, PRo"ace da 7isteria O homem e as trasfor"a)<es a arte e a
#si=uiatria os aos /WWBQ, #4 US4 Re1ista *ultura *r2)ti)ca, _ /R4 S*o Paulo5 A#ro#uc, -.//4
-/
Alu3sio A8e1edo, Fico com"leta, 14 -, #4 R-4
189
resu"e a sua %rosseria de "odos, "as ta"29" ao =ue se #oderia c7a"ar de
L%rosseria e#iste"ol&%icaL4 Ou se>a, a #re#otcia da cicia 9 fi%urada, u"
ro"ace de is#ira)*o aturalista, a caricatura de u" #si=uiatra =ue 9 #re#otete
tato o trato co" os #acietes e co" seus #r&@i"os, =uato a i"#osi)*o da
L1erdadeL ciet3fica =ue >ul%a #ossuir4Q
--
Essa #ersoa%e" =ue trafe%a da seriedade ciet3fica co" =ue se e@er%a e
co" =ue 9 a1aliado #ela sociedade #ara u"a caracteri8a)*o 7u"or3stica =ue o leitor
#ode #erce2er e@#<e a ca#acidade de Alu3sio A8e1edo de trasfor"ar as
cotradi)<es da cicia, e" es#ecial a 1iolcia do discurso "9dico =ue se
i"#u7a, e" "at9ria liter$ria4 Rouaet classificar$ a co"#rees*o da 7isteria co"o
Pdescocertate"ete "odera, a =ue Freud s& c7e%aria =uase 1ite aos de#ois5 a
de =ue a %ese da 7isteria estaria o coflito etre duas istIcias, u"a =ue
recalca, e" o"e da "oralidade 1i%ete, e outra =ue 9 recalcadaQ4 Co"o ele"eto
de cofir"a)*o desta aterioridade de Alu3sio, o cr3tico le"2ra o e#is&dio e" =ue
os "9dicos a#lica" e" Aa%d$ u"a Pco"#ress*o do FteroQ, co" resultados
#ratica"ete ulos, co" o =ue o ro"acista Pdei@a claro =ue a 1erdadeira causa da
doe)a esta1a al7uresQ
-R
4 Aes"o a Pca#a de #odera)*o te&rica e "etodol&%icaQ de
Lo2*o, #ara +arros da Sil1a, #ode ser 1ista co"o u"a for"a de a "edicia 2uscar o
#oder da Flti"a #ala1ra, =ue a cicia se ar1ora "es"o diate de =uest<es
cotro1ersas e *o resol1idas, co"o era o caso da 7isteria4
A Lo2*o se cotra#<e u" arrador "uito "ais refiado, ca#a8 de idicar
a2erta"ete as rela)<es etre as fatasias o3ricas de Aa%d$ e a re#ress*o de sua
se@ualidade4 A edi)*o de O homem, #or Alu3sio, atecede e" "ais de u"a d9cada a
--
Adr9 Lui8 +arros da Sil1a, o#4 cit4, #4 US4
-R
S9r%io Paulo Rouaet, o#4 cit4, #4 SRW4
190
#u2lica)*o, #or Si%"ud Freud, de A inter"retao dos sonhos, "arco da
"aturidade das teorias #sicaal3ticas, de /WBB4 No ro"ace est$ #resete a rela)*o
etre os so7os e o ca"#o das #uls<es e at9 a Lli)*oL de =ue a distor)*o dos so7os 9
cose=ucia de u" distFr2io iteroQ, "ostra +ul7<es4 PN*o dei@a de ser
es#atosa a costata)*o de =ue o ro"ace de Alu3sio A8e1edo le1a a li"ites de
certo "odo a1a)ados a rela)*o =ue or%aica"ete se esta2elece etre a
se@ualidade, o ato :arc3sico; de dor"ir e so7ar e u" 1asto re#ert&rio de situa)<es
si"2&licas e "itol&%icas o iterior da arrati1a dos so7os e a costata)*o de =ue
o escritor ele1a o LestudoL de u"a 7ist9rica a u"a di"es*o =ue #arece ecotrar o
dese1ol1i"eto #leo so"ete a #artir do dese1ol1i"eto da #sica$lise a o2ra
de Freud4Q
-S
Esta rela)*o etre as Pe@#eri"eta)<esQ do aturalis"o e a teoria #sicaal3tica
*o s*o, o etato, casuais4 Al9" de o sur%i"eto da #sica$lise ser
cote"#orIea ao aturalis"o a 1erdade, u" #ouco #osterior ao "o1i"eto
liter$rio e P2e2ere"Q as "es"as fotes a o2ra de C7arcot, #or e@e"#lo , a
literatura aturalista foi ta"29" u"a fote direta #ara o dese1ol1i"eto da teoria
freudiaa, a a1alia)*o de Rouaet4 A #artir de al%us so7os e o2ser1a)<es do
#r&#rio Freud =ue se relacioa" co" ro"aces de ,ola, e" es#ecial co"
Fecondit :/WBB;, o2ra #osterior ? coclus*o do ciclo Hou1on)#acquart, Rouaet
a1alia =ue, e" rela)*o ao Per1osis"o "oderoQ, P*o 7$ cotradi)*o etre o
dia%&stico de ,ola e o de FreudQ5
Mara >reud, esse ner)osismo inluiria essas neuroses atuais, geradas pelo
onanismo e por pr4tias antionepionais insatisfat/rias, mas inluiria, al0m
-S
Aarcelo +ul7<es, Ceituras do dese5o, #4 /R-4 O erotis"o o ro"ace aturalista 2rasileiro4 S*o
Paulo5 Edus#, -..R4
191
disso, as psioneuroses, produ(idas pela represso de ideias ondenadas pela
moral i)ili(ada" >reud 0 mais a$rangente *ue .ola, mas no o ontradi("
5u$siste a diferena $4sia de *ue para >reud o ner)osismo )em
primariamente da insatisfao sexual, en*uanto para .ola )em primariamente
da limitao da natalidade" <as na medida em *ue tal limitao se tradu(
num empo$reimento ou numa pertur$ao da sexualidade, essa diferena
se relati)i(a" 5al)o pro)a em ontr4rio, podeFse afirmar *ue >eondit0 foi
uma importante matri( da teoria freudiana do ner)osismo moderno"
25
Pro1a1el"ete #ro1ocado #or O homem, de Alu3sio, O chromo, de !or$cio de
Car1al7o, a#resetar$ u"a 1is*o da 7isteria "ais #r&@i"a do discurso "9dico, #or
"eio de u" etrec7o =ue coloca se" "uitas "edia)<es a =uest*o do o1o #oder
e@ercido #ela "edicia so2re o cor#o fe"iio4 O =ue sur%e istitucioali8ado a
fi%ura de u" "9dico es#eciali8ado e 2e" re"uerado e" O homem 9 reto"ado de
for"a e@#l3cita, direta, #ois a rela)*o a"orosa e a iterdi)*o se@ual se d*o etre o
"9dico da fa"3lia, Lis 0ei@eira, e Est7er, fil7a de u" %rade #ro#riet$rio rural do
oeste #aulista
-U
4 O ro"ace, assi", aca2a #or e@#licitar a rela)*o etre o Pdese>o de
sa2erQ #ro#osto #or Foucault e o cotrole do cor#o fe"iio4 Nele, Paos #oucos a
7ist&ria de u" caso de 7isteria ou ifo"aia se trasfor"a e" u" caso de #ai@*o e
sedu)*o er&ticas 1i1idas #ela efer"a e seu "9dicoQ
-V
4
O chromo 9 u" ro"ace lo%o, co" =uase =ui7etas #$%ias e "uitos
e#is&dios, e" =ue etra" e" >o%o a"ores e rela)<es se@uais etre #ro#riet$rios e
-T
Paulo S9r%io Rouaet, Os de3 ami1os de Freud, 14 /, #4 /VB4 S*o Paulo5 Co"#a7ia das Letras,
-..R4
-U
Sito"atica"ete, o ro"ace se dese1ol1e u" es#a)o se"el7ate ao de A carne, etre o
iterior de S*o Paulo e a ca#ital4 O resultado liter$rio se>a 2astate iferior, o etato, ao do li1ro
de 6Flio Ri2eiro5 a li%ua%e" 9 aida "ais colada o discurso ciet3fico e os tra)os ro"Iticos da
o2ra s*o "ais #rofudos4 Al9" disto, o autor siali8a u"a #ostura #ol3tica "ais coser1adora,
re1elado #or "eio de cola%es e@#licitadas de te@tos de >oral u"a ades*o e@#l3cita aos l3deres
re#u2licaos #aulistas Ca"#os Salles e Prudete de Aoraes4
-V
Aarcelo +ul7<es, o#4 cit4, #4 W.4
192
tra2al7adoras, 0oGeurismo, trai)<es4 Ricardo, ir"*o de Est7er, #or e@e"#lo,
e%ra1ida Leoarda, P"ulati7a 2oitaQ, fil7a da escra1a 6oaa
-W
, *o se" ates
1ioletar +eatri8, u"a a"i%a =ue #assa1a se"aas co" a fa"3lia do coroel e =ue
se tora sua oi1a4 Est7er e +eatri8 %osta" de 2ricar de "arido e "ul7er,
o2ser1adas co" si"#atia #or doa Eu#7rasia, "*o de Est7er, =ue recorda seus dias
de >u1etude4 P+eatri8 %osta1a "ais de fa8er de "arido, ao #asso =ue a outra
#referia fa8er de es#osaQ
-B
4 As duas troca" 2ei>os e discute" co"o eles de1e" ser
dados, "as a 7ora de se deitare", 2rica" de a oi1a ter sido e%aada, #ois
Pdesco2reQ =ue o "arido era, a 1erdade, ta"29" u"a "ul7er4 O "9dico Lis
0ei@eira, iicial"ete 1ir%e", aca2a se iiciado se@ual"ete co" a ta"29"
"ulata 0Cica, de#ois de u" lo%o #rocesso de sedu)*o, =ue e1ol1e o artista
6aco2 Des#ois, autor da #itura =ue re#rodu8 o cro"o usado a 7i#ose de Est7er e
seu co"#a7eiro4 Neste "o"eto, Ptudo o =ue 7a1ia de racioc3io, de 0ontade, de
de1eres, de estoicis"o o dr4 0ei@eira, foi desa#arecedo a #ouco e #ouco,
icosciete"ete, e o lu%ar dessas cousas crescia a 2esta 7u"aa, co" os ui1os
da care e a fatalidade ce%a =ue ue o "ac7o ? f"ea #ara a "aute)*o da
es#9cieQ
R.
4 Re%istre'se =ue, o ro"ace, 0Cica, u"a "esti)a, 9 a#resetada co"o
u" e@e"#lar su#erior da ra)a 7u"aa, o =ue idica =ue, #ara !or$cio de Car1al7o,
a "isci%ea)*o era #ositi1a #ara a 7u"aidade do #oto de 1ista 2iol&%ico4
Lis 0ei@eira, al9" de se a#ai@oar #or Est7er, far$ dela o2>eto de u"
e@#eri"eto5 o uso da 7i#ose co"o istru"eto de cura do =uadro 7ist9rico4 As
fotes do co7eci"eto de t9cicas "9dicas s*o a#otadas o ro"ace5 C7arcot 9
-W
!or$cio de Car1al7o, O chromo :Estudo de te"#era"etos;, #4 RBS4 Rio de 6aeiro5 0G#4 De
Carlos (as#ar da Sil1a, /WWW4
-B
!or$cio de Car1al7o, o#4 cit4, #4 S--4
R.
!or$cio de Car1al7o, o#4 cit4, #4 S.W4
193
citado, "as ta"29" seu ri1al !i##olGte +er7ei", autor de ?e la su11estion dans
lDtat hG"notique et dans lDtat de 0eille, #u2licado a#eas =uatro aos ates, e"
/WWS4 J +er7ei" =ue" su#erar$ a ideia de C7arcot, de =ue a 7i#ose era u"
estado #atol&%ico #r&#rio dos casos de 7isteria, e 1er$ ele #oteciais tera#uticos
co"o os =ue Lis 0ei@eira usar$ #ara curar Est7er :#osterior"ete, +er7ei", =ue
te1e te@tos tradu8idos #ara o ale"*o #or Freud, a2adoar$ a 7i#ose e" fa1or da
#sicotera#ia;4 Ocorre =ue Est7er *o 9 a#eas curada #or "eio da 7i#ose5 ela
ta"29" ser$ sedu8ida #or "eio da t9cica, e" es#ecial o fial do ro"ace4 A#esar
de "edical"ete o cor#o de Est7er estar P#edidoQ, co"o esti1era Aa%d$, PcoitoQ,
ele ci1ili8ada"ete se cotrola, colocado e" risco a saFde da #aciete, e declara
seu a"or #or "eio de ora)<es escritas o cor#o da "ul7er4 Ela est$ Pse"
coscicia de adaQ, e 0ei@eira a 2ei>a #or iteiro, dos P2elos >oel7osQ ? 2oca,
#assado #elo Pcito fle@31elQ e #elos Pseios tFr%idosQ4 N*o cosu"a o ato se@ual,
o etato, "as escre1e u" 2il7ete =ue dei@a so2re Po 1eludo "acio do "ote'
VusQ4 PDe#ois, co" u" l$#is a8ul, escre1era'l7e e" cada co@a u"a frase]
escre1era'l7e os seios, escre1era'l7e os 2ra)osQ, e, Pa #ele 7F"ida e 2raca da
ra#ari%a, al13ssi"a #ele de flor, #e%ara 2e"a tita do l$#isQ
R/
4 De#ois disso, ele a
dei@a, e =uado Est7er retora ao estado de coscicia, fica idi%ada5 ac7a =ue
ele a2usou dela e, #ior, foi e"2ora de#ois de satisfa8er'se4 U" dos escritos, o
etato, re1ela a Est7er =ue ada ocorrera5 PItacta co"o se"#reQ4 De#ois, ela 1ai
desco2rido outras declara)<es ro"Iticas, =ue refor)a" a certe8a de =ue ela
ca"i7a 1ir%e" #ara o casa"eto =ue fial"ete ocorre4 Na Flti"a #$%ia do
ro"ace, os dois est*o a Vila Aariaa, a cidade de S*o Paulo, se%uido e"
R/
!or$cio de Car1al7o, o#4 cit4, #4 SW. e SW/4
194
P#asseio 7i%iicoQ, =uado ela aucia =ue, Po seu >ardi", a=uele "s, *o se
ti7a" desa2oc7ado as ru2ras 7lores de HG"athiaQ4 Ou se>a, Est7er est$ %r$1ida,
u"a cea =ue re#rodu8 a i"a%e" do cro"o =ue #ro1oca1a as crises 7ist9ricas de
Est7er4
Etre Aa%d$, Est7er e Leita, as 7ist9ricas dos ro"aces 2rasileiros, 7$ al%o
e" co"u"5 a ori%e" social4 Elas s*o "ul7eres de e[ou #ara as classes do"iates
ou se>a, de[#ara o #atriarcado decadete e de[#ara a 2ur%uesia ascedete4 O
dia%&stico "9dico da 7isteria cofir"a a 7i#&tese de Foucault de =ue a 2ur%uesia,
ates de cotrolar o se@o das de"ais classes sociais, cuidou de cuidar da #r&#ria
se@ualidade4
>oi na fam!lia J$urguesaK, ou Jaristor4tiaK, *ue se pro$lemati(ou
iniialmente a sexualidade das rianas ou dos adolesentes- e nela foi
mediali(ada a sexualidade feminina- ela foi alertada em primeiro lugar para
a patologia poss!)el do sexo, a urg+nia em )igi4Flo e a neessidade de
in)entar uma tenologia raional de orreo" >oi ela o primeiro lugar de
psi*uiatriao do sexo 6U7" , personagem in)estida em priemrio lugar pelo
dispositi)o de sexualidade, uma das primeiras a ser Jsexuali(adaK foi, no
de)emos es*ueer, a mul'er JoiosaK, nos limites do JmundoK I onde sempre
de)eria figurar omo )alor I e da fam!lia, onde l'e atri$u!am no)o rol de
o$riga1es on?ugais e parentais& assim apareeu a mul'er Jner)osaK,
sofrendo de J)aporesK- foi a! *ue a 'isteri(ao da mul'er enontrou seu
ponto de fixao"
32
Foucault isiste =ue, "ais =ue su2"iss*o das classes tra2al7adoras, o discurso
e a #r$tica do cotroles dos cor#os, do 1i%or, da lo%e1idade e da #ro%eitura atuou
o setido de autoafir"ar a classe e"er%ete4 Se a aristocracia o2ili$r=uica se
afir"ou #elo Psa%ueQ, ou se>a, #ela ascedcia, o Psa%ueQ da 2ur%uesia seria o
R-
Aic7el Foucault, o#4 cit4, #4 //S4
195
cotrole de sua descedcia4 Da3 essa #reocu#a)*o e" co7ecer e do"iar a
iicia)*o se@ual da "ul7er >o1e" da classe, =ue esses ro"aces aturalistas
2rasileiros e@#ressa" t*o 2e"4
Para S9r%io Paulo Rouaet, "ais =ue u"a P#re#ara)*oQ #ara a escritura de O
cortio
99
, O homem, datado de /WWV, for"a u" Pd3#ticoQ co" o ro"ace "ais
reco7ecido de Alu3sio, #u2licado e" /WB.4 Os dois li1ros seria" o PdireitoQ e o
Pa1essoQ u" do outro4 PO homem 9 u" *ortio so7adoQ e IO cortioJ 9 u"
P#esadelo 1i1idoQ e =ue Pa doe)a de Aa%d$, fil7a da re#ress*o, 9 a e@#ress*o da
se@ualidade 2ur%uesa, e=uato a lasc31ia de Po"2i7a, #or sua des"edida, 9 a
e@#ress*o da se@ualidade #rolet$riaQ4 Para o cr3tico, Ps*o duas doetes, u"a #or
falta e outra #or e@cesso, t*o cotrastates etre si =uato as 7ist9ricas de lu@o =ue
Freud rece2ia e" sua cl3ica 1ieese cotrasta1a" co" as 7ist9ricas idi%etes
=ue C7arcot e@i2ia e" seu 7os#italQ
RS
4 Rouaet, co"o se 1, rea%e ? Pli2erdadeQ de
Po"2i7a, =ue re>eita o casa"eto e escol7e co"o "eio de 1ida e de afir"a)*o a
#rostitui)*o, ao lado de sua co"#a7eira L9oie4 O cotraste etre as duas >o1es
adultas, co"o e@#ress*o de diferetes se@ualidades, 9 #ertiete, e"2ora 7a>a u"
#recoceito #or #arte de Rouaet e" 1er e" Po"2i7a u"a PdoeteQ4 Por outro
lado, cosiderado =ue O cortio 9, do #oto de 1ista estrutural, u" li1ro dual, e"
=ue o cotra#oto se d$ itera"ete, etre o es#a)o #rolet$rio criado #or Ro"*o
e" sua asces*o 2ur%uesa e o es#a)o aristocrati8ado Partificial"eteQ #elo
ta"29" 2ur%us Airada, seria "ais ra8o$1el #rocurar o cotra#oto de Po"2i7a
detro do #r&#rio li1ro4 Aas esse cotraste social, =ue #oder3a"os co>eturar e@istir
RR
A #rese)a da #edreira 9 u" forte ele"eto co"u" etre os dois ro"aces4 Alu3sio, de certo
"odo, usou ele"etos de O homem, O coru5a e *asa de Penso e" O cortio4 Rita +aiaa, #or
e@e"#lo, 9 u"a #ersoa%e" "ecioada e #assat e" *asa de Penso, >$ co"o Pu" de"CioQ
=ue fa8 os 7o"es #erdere" a ca2e)a4 Alu3sio A8e1edo, Fico com"leta, 14 /, #4 VWV4
RS
S9r%io Paulo Rouaet, PA costru)*o da #ersoa%e" fe"iia e" Alu3sio A8e1edoQ, #4 SRS4
196
etre a fil7a do Airada, ,ul"ira, e Po"2i7a, o etato, *o se costr&i5 ,ul"ira
#er"aece u"a #ersoa%e" #ouco e@#lorada ao lo%o do ro"ace4
Al9" disto, #ode'se di8er =ue, e" O cortio, 7$ Pu"a auscia co"#leta de
=ual=uer #reocu#a)*o de orde" "9dicaQ
RT
, "es"o e" rela)*o a te"as P=uetesQ o
+rasil do #er3odo, co"o a #roi2i)*o de =ue as la1adeiras "isturasse" as rou#as de
seus clietes, le%isla)*o a#ro1ada e" /WW/4 Leoardo Aedes a1alia =ue e" O
cortio Alu3sio est$ "eos #reocu#ado co" =uest<es de orde" 7i%ieistas e
sait$rias e "es"o co" a "is9ria social do =ue co" a itera)*o se@ual etre
7o"es e "ul7eres4 Po"2i7a, #ara ele, ocu#a u" lu%ar #ri1ile%iado4 A 1ida co"o
#rostituta de lu@o, #arceira e 7erdeira de L9oie, cofere a ela u" #oder ecoC"ico
=ue se tradu8 e" #rest3%io e lidera)a o corti)o de 6o*o Ro"*o4 PCo"o L9oie
ates dela, Po"2i7a 9 rece2ida co" festa todas as 1e8es =ue 1isita o corti)oQ
RU
,
escre1e o cr3tico, #ara =ue" Po"2i7a "ais escol7e este ca"i7o do =ue te" a
1ida deter"iada #elo "eio, co"o seria de se su#or o ro"ace aturalista4 Aida
=ue o arrador atri2ua ao corti)o u"a cadeia de #rostitui)*o, de L9oie #ara
Po"2i7a e de Po"2i7a #ara a fil7a de 6erCi"o, o cr3tico 1 as #ersoa%es do
ro"ace co" outra #erce#)*o, e" =ue a #rostitui)*o 9 u"a escol7a *o a#eas
aceita, co"o ad"irada4 Rita +aiaa, #or e@e"#lo, o i3cio do ro"ace, dir$, a
res#eito de L9oie5
, )erdade 0 *ue ela passa muito $em de $oa e nada l'e falta& sua $oa asa-
seu $om arro para passear ; tarde- teatro toda a noite- $ailes *uando *uer
e, aos domingos, orridas, regatas, pagodes fora da idade e din'eirama
grossa para gastar ; farta\ Enfim, s/ o *ue afiano 0 *ue esta no est4
RT
Leoardo Aedes, o#4 cit4, #4 //R4
RU
Leoardo Aedes, o#4 cit4, #4 //V4
197
su?eita, omo a 8eo4dia e outras, a pontap0s e a'a1es de um $ruto de
marido\ P dona das suas a1es\ li)re omo o lindo amor\ 5en'ora do seu
orpin'o, *ue ela s/ entrega a *uem muito $em l'e der na )eneta\
37
L9oie e Po"2i7a Pistala"'se a #rostitui)*o co"o ca#italistas
esclarecidas5 9 das ruas =ue l7es 1e" o "o1i"eto fiaceiro e seus cor#os s*o a
for"a de i1esti"eto =ue l7e tra8 reda %aratidaQ
RW
, u" dos ca"i7os =ue
#er"ite" u"a 1ida cofort$1el e relati1a"ete ide#edete do ui1erso 2ur%us
RB
4
Os outros s*o o tra2al7o es#eciali8ado de 6erCi"o, o e"#re%o #F2lico ou a
#osi)*o de a"a'de'leite4 Aas o =ue c7a"a a ate)*o e" O cortio 9 a 1ariedade de
#a#9is =ue a "ul7er #ode assu"ir, #a#9is =ue s*o aco"#a7ados #or diferetes
se@ualidades4 Se a "ul7er >o1e" P2ur%uesaQ era os outros ro"aces discutidos
este ca#3tulo casta e, #or cose=ucia, su>eita ?s "aifesta)<es 7ist9ricas, as
"ul7eres desse ro"ace de Alu3sio ter*o diferetes tra2al7os e assu"ir*o diferetes
31eis de ati1idade se@ual4 +ertole8a tra2al7a diutura"ete, e sua li2ido est$ "ais
direcioada ? e@ecu)*o de u"a rotia =ue #er"ite a acu"ula)*o de 6o*o Ro"*o4
Ela e" co%ita a 2usca de u" outro #arceiro, e s& sa2e"os =ue sete falta de
Ro"*o co"o #arceiro se@ual =uado este *o a #rocura "ais4 Rita +aiaa,
fre=uete"ete iter#retada co"o ale%oria do +rasil "esti)o e se@uali8ado,
ta"29" 9 ca#a8 de sustetar'se #elo tra2al7o de la1adeira, e"2ora esta *o se>a sua
RV
Alu3sio A8e1edo, Fico com"leta, 14 -, #4 T-R4
RW
Soia +raGer, o#4 cit4, #4 UR!
RB
E" PNa la"a forte do 13cio de lar%o fCle%o5 aturalis"o e #rostitui)*o o +rasilQ :#u2licado a
re1ista *adernos neolatinos, _ S Es#ecial, Rio de 6aeiro5 De#arta"eto de Letras Neolatias
UFR6, -..T;, Leoardo Aedes a#ota =ue L9oie e Po"2i7a ocu#a", PNa classifica)*o
oitocetista do "9dico carioca !erculao Au%usto Lassace Cu7a, cu>o estudo so2re a
#rostitui)*o o Rio de 6aeiro a#areceu e" /WST, a #ersoa%e" seria u"a L#rostituta #F2licaL :=ue
1i1eria e@clusi1a"ete da #rostitui)*o;, re#resetate das L"ul7eres de #ri"eira orde"] a=uelas
fre=uetadas #or ricos, 1i1edo isolada"ete e" casas de so2rado decetesLQ4 Para Aedes, a
escol7a deli2erada #or Alu3sio de u"a #rostituta de lu@o #er"ite ao escritor Pdestacar os as#ectos
#ositi1os do of3cioQ4
198
#rioridade4 Rita escol7e seus #arceiros, e se or%ul7a de fa8'los dis#utare" sua
co"#a7ia e seu cor#o4 Ela ser$ PsucedidaQ o ro"ace #or Florida, fil7a da
Aarciaa4 L9oie e Po"2i7a s*o #rostitutas de alto lu@o, e=uato Leoc$dia 9
u"a #rostituta e1etual fa8 se@o co" !eri=ue e" troca de u" coel7o e
la1adeira a "aior #arte do te"#o4 A "ul7er de Ale@adre 9 P7oestaQ e a "ais
#rol3fica das #ersoa%es do corti)o4 Sua 7oestidade, o etato, 9 Pse" "9rito,
#or=ue 1i7a da idolcia do seu te"#era"eto e *o do ar23trio do seu car$terQ
S.
4
Piedade 9 a doa de casa #rolet$ria, =ue acredita #oder "ater'se cuidado dos
fil7os, a#esar do car$ter #rec$rio da codi)*o de tra2al7ador4 A cre)a esta
situa)*o a dei@ar$ se" ru"o =uado 6erCi"o a a2adoa #ara ficar co" Rita
+aiaa, le1ado'a a #erder ta"29" o cotrole so2re o se@o4 Do lado do Airada,
Estela 9 a "ul7er =ue det9" o #oder ecoC"ico da rela)*o, #or "eio de seu dote, o
=ue l7e d$ codi)<es de 1i1er a1eturas a"orosas co" iF"eros 7o"es, e as
criadas Isaura, P"ulata aida "o)a, "oleiroa e tolaQ, e Leoor, u"a Pe%ri7a
1ir%e"Q, =ue, o etato, co7ece Pde orel7aQ toda Pa 1asta tecolo%ia da
o2sceidadeQ
S/
4
Co"o se 1, a fi%ura da #rostituta 9 a#eas u"a das 1$rias #ossi2ilidades =ue
a "ul7er #ode Passu"irQ, "as, de al%u"a for"a, todas as o#)<es de
co"#orta"eto se@ual est*o idetificadas a #a#9is ecoC"icos "ais ou "eos
ite%rados ? sociedade ca#italista e" for"a)*o4 Aida =ue a se@ualidade de Rita
+aiaa este>a associada ao co"#oete racial, isso *o i"#ede Alu3sio de criar
outras "ulatas "eos se@uali8adas, co"o a P"oleiroaQ Isaura4 Esse #rocedi"eto,
=ue re"ete aos diferetes destios =ue os #ortu%ueses 6erCi"o, 6o*o Ro"*o e
S.
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 SUS4
S/
Alu3sio A8e1edo, o#4 cit4, #4 STU4
199
Airada co7ece", >$ 2astate estudados #ela cr3tica, co"o =ue efra=uece", #elo
efeito co"#arati1o, o car$ter deter"iista e racialista da o2ra, "es"o =uado
e@#resso de for"a desa2rida #elo arrador4 J co"o se a realidade e%asse ou
#udesse ir al9" da #re"issa da e@#eri"eta)*o aturalista, u"a =ualidade do autor
=ue *o se a#lica a todas as o2ras aturalistas4
Se LFcia Ai%uel Pereira #ode escre1er =ue, caso O mulato ti1esse
#ersoa%es "ais realistas, Aa Rosa seria su#erior ? sociedade =ue a rodea1a, e
*o Rai"udo, "as =ue Alu3sio este ro"ace o#ta #elo P"ais f$cilQ, =ue era P#Cr
as tituras aturalistas a "o)a, #or=ue so2re as "ul7eres 7a1ia teorias feitasQ, e"
O cortio 7$ u"a #rofus*o de "ul7eres e de 7o"es co" diferetes se@ualidades,
"ostrado u"a a"#lia)*o os discursos so2re a =uest*o4 6$ *o 9 #oss31el resu"ir
as #ersoa%es'c7a1e ao 7o"e" :Rai"udo; =ue 9 o es#3rito e a "ul7er :Aa
Rosa; =ue 9 a care4 Etre /WW/, se>a #ela o2ser1a)*o, #elo a"adureci"eto co"o
escritor ou #ela a"#lia)*o das leituras #oss31eis so2re a se@ualidade, o ro"ace
aturalista de Alu3sio #assa a re1elar, re%istrar e "ai#ular literaria"ete u"
es#ectro "uito "ais a"#lo de ca"i7os #ara a e@#ress*o se@ual5 7o"es e
"ul7eres >$ *o s*o todos i%uais e t*o #re1is31eis4
A %rade cotradi)*o aturalista #er"aece5 #or=ue ao Pes%ar)arQ os li"ites
da orde" ca#italista e" asces*o #or "eio de u" discurso cotestador, ele aca2a
#or a"#liar os li"ites de atua)*o do siste"a4 O aturalis"o *o a#eas ateci#a u"
es#a)o de li2erdade se@ual, "as ta"29" u" es#a)o de cotrole4 Nos seus #iores
"o"etos, o aturalis"o re#ete #recoceitos raciais, sociais e se@uais4 Nos
"el7ores, #rodu8 u" discurso do co7eci"eto =ue "ais li2erta :e" rela)*o aos
cote"#orIeos;, "as =ue, cotraditoria"ete, 9 ta"29" o =ue "ais a#risioa4
200
8# A carne como
romance e7&erimental
Se a costru)*o da i"a%e" do ro"ace aturalista 2rasileiro
aco"#a7ou a cr3tica =ue foi feita ao "o1i"eto e" outros #a3ses a =uest*o da
"oral, da ades*o a "odelos e ideolo%ias cietificistas, ? iclus*o das ca"adas "ais
2ai@as a literatura , s*o, #or outro lado, escassas as a$lises =ue a#ota" #ara os
setidos o1os =ue esses ro"aces %a7ara" =uado a for"a te1e de ada#tar'se aos
cote@tos locais, u"a 1e8 =ue o escritor aturalista #retede'se, ates de tudo, u"
o2ser1ador do es#a)o =ue 2usca descre1er4
Desta for"a, as leituras de Atoio Cadido dos ro"aces de J"ile ,ola,
(io1ai Ver%a e Alu3sio A8e1edo, reuidas o li1ro O discurso e a cidade, #ode"
ser cosideradas e@ce#cioais4 Cadido, e@#ressa"ete, 2usca a1eri%uar Pco"o os
#ric3#ios do Naturalis"o, a#licados a te"as 7o"&lo%os, atua" de "aeira
diferete cofor"e o "eio social =ue o autor descre1eQ4
/
S& a de1ida co"#rees*o
deste #rocesso #er"ite colocar e" de2ate outras duas P"arcas de asce)aQ do
/
Atoio Cadido, O discurso e a cidade, # //4 S*o Paulo[Rio de 6aeiro5 Duas Cidades[Ouro
So2re A8ul, -..S4
201
ro"ace aturalista 2rasileiro, as ideias de PatrasoQ e de Pc&#iaQ, e #erce2er o
=uato de io1ador, e" al%us as#ectos, foi o "o1i"eto4 Parti"os ta"29" da
a1alia)*o de =ue o tra2al7o de ca"#o do escritor aturalista #or 1e8es co"#arado
ao do soci&lo%o
-
, ao do atro#&lo%o
R
, ao do et&lo%o
S
e ao do >oralista
T
tra8 #ara
o ro"ace 2rasileiro u"a s9rie de o1os #ersoa%es, o1os es#a)os e o1os
#ro2le"as, =ue e@i%e" e =ue d*o ori%e", #or sua 1e8, a o1os trata"etos =uato ?
for"a, fudado u" "9todo e u"a for"a =ue #er"aece" ifluetes at9 os dias de
7o>e
U
4 Acredita"os =ue e" a escol7a #or retratar os Pestratos "ais s&rdidosQ da
sociedade 2rasileira e" a forte #rese)a de te"$ticas se@uais #ode" ser, de "odo
e@#l3cito ou idireto, usadas #ara rotular esta literatura4 0a"29" #arti"os da ideia
de =ue *o 7$ P#ecado ori%ialQ a ado)*o do "9todo aturalista e =ue esta escol7a,
#or si s&, *o 9 ca#a8 de defiir a =ualidade ou a falta de =ualidade de u" escritor4
No1as rela)<es de #oder, o1as rela)<es de #rodu)*o, e@#ress*o #ol3tica de
classes sociais, su#ostos Pdesarra>osQ e P#atolo%iasQ sociais, desafios acioais
co"o a educa)*o, a ite%ra)*o ou *o do e%ro e do "ulato a sociedade de
classes, o #recoceito racial, a decadcia do #atriarcado rural, a difus*o :ou *o;
-
,ola, e" O romance e:"erimental, afir"a =ue o ro"acista aturalista fa8 Psociolo%ia #r$ticaQ e
=ue seu tra2al7o au@ilia as Pcicias #ol3ticas e ecoC"icasQ :O romance e:"erimental e o
naturalismo no teatro, #4SB, S*o Paulo5 Pers#ecti1a, /BW-;4 LuE$cs afir"a, e" PNarrar ou
descre1erQ :'nsaios sobre literatura! Rio de 6aeiro5 Ci1ili8a)*o +rasileira, /BUT;, =ue Po "9todo
da o2ser1a)*o e descri)*o sur%e co" o iteto de torar ciet3fica a literatura, trasfor"ado'a
u"a cicia atural a#licada, e" u"a sociolo%iaQ4
R
Leoardo Aedes a1alia =ue, ao tratar da rela)*o etre 6erCi"o e Rita +aiaa, Pu" Alu3sio
A8e1edo atro#&lo%oQ se e"#e7a e" fa8er u" "a#ea"eto dos 7$2itos culturais #ortu%ueses e
2rasileirosQ4 Leoardo Aedes, o#4 cit4, #4 T/4
S
6ac=ues Du2ois, e" sua itrodu)*o a CDAssomoir :Paris5 Le Li1re de Poc7e, /BBU;, escre1e =ue
,ola, Ploi de toute iroieQ, P#orte aisi sur les ou1riers de la (outte'dLOr u re%ard de sG"#at7ie,
=ui est aussi re%ard et7olo%i=ueQ4
T
P+al8ac 9crit des dra"ati=ues] ,ola ro"ace des re#orta%esQ, escre1e Adr9 Dur"ser u"
#ref$cio a u"a edi)*o de 2olso de (er"ial :Paris5 Folio[(alli"ard, /BBR, #4V;
U
Esse *o 9 o assuto deste tra2al7o, "as 9 #oss31el idetificar fortes tra)os do #ro>eto aturalista
e" o2ras cote"#orIeas co"o *a"o Pecado, de Ferr98, e *idade de ?eus, de Paulo Lis, #or
e@e"#lo4
202
da cicia, esses s*o al%us dos P%rades te"asQ, al%us deles a#arete"ete at9
et*o P#roi2idosQ, =ue o ro"acista aturalista 2rasileiro colocar$ e" #auta,
e@#lorado, "uitas 1e8es co" sucesso, e e@#licitado coflitos de u"a sociedade
=ue co7ecia "uitas o1idades, e"2alada =ue esta1a #or u" "o1i"eto de
"oderi8a)*o ecoC"ica e #or al%us o1os ideais de i%ualdade, associados ao
#ro>eto re#u2licao, aida =ue se "ati1esse #resa a "uitas 1el7as for"as de
do"ia)*o4
O aturalis"o tora'se, #ro%ressi1a"ete, "ais do =ue u"a si"#les tedcia
liter$ria =ue alca)a 1$rios #a3ses4 6os9 Ver3ssi"o, u" te@to so2re a o2ra de ,ola,
destaca a dire)*o Psocial e 7u"aa, se"#re ai"ada #or u" %rade a"or da
1erdade, =ue se fa8 lo%ica"ete o #oeta o a"or da >usti)a ta"29"4Q
V
0al
e%a>a"eto est9tico e 9tico, o etato, *o se li"itou ao o"e "ais i"#ortate
desse "o1i"eto liter$rio4 E" diferetes 31eis, ele alca)ou autores e" 1$rios
#otos do #laeta, o =ue co"2ia "uito 2e" co" outros "o1i"etos de e@#as*o e
de cotesta)*o do ca#italis"o etre os =uais o "o1i"eto socialista de seu
te"#o4 O aturalis"o 1ai to"ar co"o #ersoa%es cetrais de ro"aces Po
o#er$rio, o ca"#os, o #e=ueo artes*o, o des1alido, a #rostituta, o discri"iado
e" %eralQ
W
, #ersoa%es =ue e"er%e" #or "eio do "o1i"eto a literatura, ao
"es"o te"#o e" =ue #assa" a #rota%oi8ar al%us dos "ais i"#ortates e1etos
#ol3ticos e sociais de seu te"#o, co"o a Co"ua de Paris4 N*o a#eas isso, 1ai
o#erar u"a fus*o de li%ua%es eruditas e #o#ulares =ue "uda #rofuda"ete a
for"a de fa8er e de ler ro"aces4 Ates de aalisar co"o (io1ai Ver%a, =ue
V
6os9 Ver3ssi"o4 Homens e coisas estran1eiras, #4 /-B4 Rio de 6aeiro5 0o#2ooEs[A+L, -..R4
W
Atoio Cadido, Mrios escritos, #4 /WS, Sf edi)*o4 S*o Paulo[Rio de 6aeiro5 Duas
Cidades[Ouro so2re A8ul, -..S4
203
ti7a co"o l3%ua oficial o toscao liter$rio, foi e@tre"a"ete criati1o ao
Pi1etarQ u"a l3%ua #o#ular #ara =ue as #ersoa%es #o#ulares siciliaas se
e@#ressasse" de for"a a sere" co"#reedidos #elos leitores cultos, Atoio
Cadido c7a"a, o te@to PO "udo'#ro19r2ioQ, a solu)*o estil3stica do arrador de
CDAssomoir, co"#arati1a"ete "uito "ais si"#les :#or=ue tra2al7a co" u"a
l3%ua >$ esta2elecida, o fracs, e"2ora o#ere "ais ou "eos o "es"o #rocesso;,
de Pre1olucio$riaQ, #ois ela re#resetaria Po #ri"eiro #asso irre1ers31el o setido
de icor#orar a li%ua%e" falada ao estilo da fic)*o, #elo fato de criar u"a 1o8
arrati1a =ue, e"2ora atuado a terceira #essoa e re#resetado o autor, *o se
disti%ue =ualitati1a"ete da dos #ersoa%es, escol7idos outra esferal social4Q
B

Reto"ado a #ro#osi)*o de Auer2ac7 de =ue o %osto est9tico #elo feio,
e@#resso #elos ir"*os (ocourt, foi o %rade "otor do aturalis"o e de =ue a
iclus*o do P=uarto estadoQ a literatura iiciou'se #or "eio do e@&tico, #ode"os
di8er =ue o dese>o de e@#ressar a realidade e os seti"etos das ca"adas #o#ulares,
=ue esta1a latete e" @erminie Cacerteu:, %a7a e@#ress*o "$@i"a e" @erminal!
Esse a#elo ? refle@*o so2re a sociedade e ? 2usca #or trasfor"a)<es de
"etalidades a sociedade de classes certa"ete cotri2uiu #ara =ue o aturalis"o
fosse ca#a8 de ultra#assar, co" a for)a =ue ultra#assou as froteiras da Fra)a #ara
se re#rodu8ir e" di1ersos es#a)os acioais4
,ola e@erceu, #ro%ressi1a"ete, u"a eor"e iflucia o ce$rio liter$rio
"udial4 U"a re#ercuss*o =ue cotrasta forte"ete co" u"a frase sua, =uado,
escre1edo so2re os artistas realistas do Sal*o de +elas Artes de Paris, e" te@to
#u2licado e" /WUU, disse5 P0oute 9cole "e d9#lait, car ue 9cole est la 9%atio
B
Atoio Cadido, O discurso e a cidade, #4 B.4
204
""e de la li2ert9 de cr9atio 7u"aie4 Das ue 9cole, il G a u" 7o""e, le
"aitre] les disci#les sot forc9"et des i"itateursQ4
/.
Se esse discurso era real"ete
"ais do =ue "ero recurso ret&rico, #oucas 1e8es as o2ras de arte fu%iria" tato do
dese>o de u" autor4 J #ratica"ete i"#oss31el ecotrar u"a refercia a u"
escritor aturalista =ue, #elo "eos idireta"ete, *o re"eta a ,ola4 Para al9"
desta costata)*o &21ia, 9 #reciso #erce2er #elo "eos dois setidos a re#eti)*o
#ersistete da tese de Pre#rodu)*oQ do "odelo ,ola, co"o for"a de di"iuir as
o2ras aturalistas4 O #ri"eiro deles est$ o fato de =ue ,ola era "oti1o de
escIdalo e" todo o "udo, dada a a2ertura =ue sua literatura ti7a #ara tratar de
te"as at9 et*o c7eios de iterdi)<es, co"o a #rostitui)*o, o se@o, o cor#o e o
dese>o, associados fre=uete"ete a 1iolcias e@#ressas, es#ecial"ete de %rades
e #e=ueos #oderosos] #ortato, associar u" escritor =ual=uer a ,ola era, ta"29",
atac$'lo do #oto de 1ista "oral, colocado'o co"o u" escritor de te"as
esca2rosos
//
, fora dos li"ites da P2oa literaturaQ4 O outro setido deri1a da
#ro@i"idade co" o "9todo ciet3fico a literatura aturalista5 assi" co"o o
7o"e" de cicia *o se i"#orta e" re#etir u"a e@#ericia alterado u" dos
ele"etos de u"a rea)*o =u3"ica, #or e@e"#lo, #ara a1aliar o =ue essa "uda)a
re#reseta a lei %eral =ue #retede descre1er, o 7o"e" de letras aturalista *o 1ai
se i"#ortar e" re#etir u"a 7ist&ria adicioado'l7e altera)<es =ue #er"ita" a ele
descre1er co"o "eio, "o"eto e ra)a atua" e" codi)<es se"el7ates4
Co"o escre1e ,ola e" O romance e:"erimental, o ro"acista aturalista
de1e Ptra2al7ar co" os caracteres, as #ai@<es, os fatos 7u"aos e sociais co"o o
/.
J"ile ,ola, Ce bon combat L ?e *ourbet au: %m"ressionistes! Paris, !er"a5 /BVS4
//
Alfredo +osi, a sua Hist>ria concisa da literatura brasileira, afir"a =ue Adolfo Ca"i7a
to"ou do aturalis"o Pa cre)a a fatalidade do "eio e o %osto dos te"as esca2rososQ :#4 -/U;4
S*o Paulo5 Cultri@, /BWB4
205
=u3"ico e o f3sico tra2al7a" co" os cor#os 2rutos, co"o o fisi&lo%o tra2al7a co"
os cor#os 1i1osQ, #ara =ue os ro"aces de P#ura i"a%ia)*oQ dos idealistas #ossa"
ser su2stitu3dos #elos Pro"aces de o2ser1a)*o e de e@#eri"eta)*oQ4
/-
Aas, este
ce$rio, ca2e ao ro"acista =ue adota o "9todo e@#eri"etal P1er, co"#reeder,
i1etarQ, de "odo =ue Pu" fato o2ser1ado far$ eclodir a ideia da e@#ericia =ue
de1e istituir, do ro"ace =ue de1e escre1er, #ara c7e%ar ao co7eci"eto
co"#leto da 1erdadeQ
/R
4 Por 1$rias 1e8es, ,ola defiiu a arte co"o Pu coi de la
cr9atio 1u ? tra1ers u te"#9ra"etQ
/S
4
Aas a ades*o ?s o1as for"as de co7eci"eto *o 9 suficiete #ara o
escritor aturalista5 ele te" de e%a>ar'se u" #ro>eto de co"#rees*o e de
e@#ress*o da sociedade e de seus "ales fre=uete"ete c7a"ados de #atolo%ias
sociais4 O escritor aturalista, =uase se"#re, declara'se aturalista ou realista, o
"3i"o e fa8 #roselitis"o deste aturalis"o co"o for"a liter$ria e do
co7eci"eto =ue >ul%a estar #rodu8ido4
O escritor aturalista, ates de ser escritor, >ul%a'se u" cietista e u"
estudioso e, co" o a1a)ar do s9culo, cada 1e8 "ais u" #ol3tico4 Auito ates de
#u2licar O romance e:"erimental, ,ola, e" /WUW, afir"a1a o #ref$cio ? se%uda
edi)*o de <hrSse Haquin =ue #retedera Pestudar te"#era"etos e *o
caracteresQ5
@omeaFse, espero, a ompreender *ue o meu o$?eti)o foi um o$?eti)o
ient!fio antes de tudo" 3uando as min'as duas personagens, %'0rTse e
8aurant, foram riadas, eu ti)e o pra(er de le)antar e resol)er determinados
/-
J"ile ,ola, O romance e:"erimental e o naturalismo no teatro, #4 S/4
/R
J"ile ,ola, o#4 cit4, #4 RT4
/S
Cf4 J"ile ,ola, Ce bon combat! Na #$%4 T/, a a#reseta)*o, 6ea'Paul +ouillo reFe al%u"as
1aria)<es dessa defii)*o utili8ada #or ,ola4
206
pro$lemas& dessa feita, tentei expliar a unio estran'a *ue se pode produ(ir
entre dois temperamentos diferentes, mostrei as pertur$a1es profundas de
uma nature(a sangu!nea em ontato om uma nature(a ner)osa" 3ue se leia
o romane om uidado e )erFseF4 *ue ada ap!tulo onstitui o estudo de
um aso urioso de fisiologia"
15
Esse "9todo te&rico, a#ro#riado direta"ete da "edicia e@#eri"etal, %a7a
for"a e1idete e" duas s9ries de cotos de ,ola, PCo""et o "eureQ e
PCo""et o se "arieQ4 PCo"o se "orreQ, #u2licado e" /WWR, "ostra os rituais
fFe2res de cico diferetes #ersoa%es cada u" deles %a7a u" ca#3tulo'coto
=ue #ode, iclusi1e, ser lido de for"a ide#edete4 Aas eles fa8e" "uito "ais
setido =uado lidos e" co>uto5 o =ue est$ e" >o%o, ao fi" e ao ca2o, 9 a ideia de
=ue, diate de u"a "es"a situa)*o, =ue ue todos eles, ou se>a, a "orte, as causas,
os si%ificados, os rituais, a "oral e as cose=ucias dessas "ortes ser*o
a2soluta"ete diferetes4 E o =ue "uda de u" #ersoa%e" #ara o outroe
Essecial"ete, o estrato social a =ue eles #ertece"4 A "orte do code de
Verteuil, "e"2ro de u"a das "ais ilustres fa"3lias da Fra)a, se%ue rit"os e
rituais total"ete distitos da "orte do ca"#os 6ea'Louis Lacour, =ue *o
aceita =ue os fa"iliares o assista" durate a doe)a, #ara *o #re>udicar a col7eita4
De8 aos de#ois, ,ola 1ai reto"ar o "9todo, aalisado a for"a co"o se d*o os
arra>os ecoC"icos #or tr$s do casa"eto e" =uatro diferetes classes sociais
fracesas4 !$, e1idete"ete, u"a re#eti)*o a for"a, "as isso *o 9, #ara o
escritor aturalista, u" #re>u38o #ara a o2ra u"a 1e8 =ue esta re#eti)*o, co"
diferetes ele"etos, #er"ite a#resetar as#ectos o1os de co"o u" dos ele"etos
/T
J"ile ,ola, PPref$cio ? se%uda edi)*oQ de <hrSse Haquin, #4 /.4 S*o Paulo5 Esta)*o
Li2erdade, -../4
207
da 1ida 7u"aa aca2a #or iflueciar toda u"a for"a de 1i1er =ue #ode e "erece
ser re#resetada literaria"ete4
Nesse setido, 9 #oss31el di8er =ue ,ola e o aturalis"o cu"#re" #arte do
#ro>eto, =ue 9 o de #rodu8ir co7eci"eto a #artir de u" "9todo co"#arati1o =ue
>$ se esta2elecera co"o re%ra #ara as cicias aturais e =ue, #ro%ressi1a"ete,
#assa1a a ser utili8ado #elas cicias da 7u"aidade, co"o a sociolo%ia e a
atro#olo%ia, #ara co"#reeder diferetes "etalidades e culturas4 Esta 9, tal1e8, a
%rade cotri2ui)*o de ,ola #ara a teoria do ro"ace5 o esta2eleci"eto de u"
"9todo de tra2al7o, ou se>a, u" "9todo Pre#rodu831elQ #ara a cria)*o liter$ria4
Aais do =ue re#etir ou utili8ar'se do discurso ciet3fico o =ue a "9dia dos autores
aturalistas fa8 "uito "al , o =ue ,ola criou foi u"a for"a de fa8er ro"ace =ue
foi sociali8ada, #or "eio de seus te@tos te&ricos, >uto ? co"uidade liter$ria
iteracioal4 Esse %ru#o de escritores da iteracioal aturalista %a7ou, et*o,
u" P"odeloQ =ue, se%uido co" al%u" cuidado, #er"ite de"ocratica"ete =ue
"uitos se a1eture" o #ro>eto de cria)*o art3stica4 Aas o resultado se"#re
de#eder$ *o a#eas da o2ser1a)*o, co"o ta"29" do te"#era"eto 1ale di8er,
do taleto do autor4 Salete de Al"eida Cara a1alia =ue Pa e@#osi)*o "uito
e@#l3cita do #ro>eto desse ro"ace, tri2ut$rio dos a1a)os das cicias 2iol&%icas,
foi to"ado e@cessi1a"ete ao #9 da letra, #odo "uitas 1e8es a #erder a di"es*o
"ais 1i1a das arrati1as efeti1a"ete reali8adasQ
/U
4 Aas o "9todo de #es=uisa *o
9 suficiete5 PJ #reciso =ue a "at9ria recol7ida #ossa re1elar, #ela "edia)*o
ficcioal, o aida *o #re1isto, o =ue est$ sedo descartado co"o i"#roduti1o :a
/U
Salete de Al"eida Cara, #ar:, ;ola e a "rosa realista, #4 --4 Cotia5 Ateli, -..B4
208
re#eti)*o 9 #ro#osital; ou o =ue, sedo da orde" da #r$tica dos 7o"es, 9 tido o
etato co"o #rocesso aturalQ
/V
4
De fato, o ol7ar fre=uete #ara a 2iolo%ia costu"a ser usado #ara a#otar
leituras ideol&%icas e ultra#assadas do ro"ace aturalista, =uado a #rici#al
cotri2ui)*o =ue a cicia trou@e #ara literatura est$ a for"a de fa8er e de
estruturar os ro"aces, e *o o coteFdo ifor"ati1o =ue #or1etura eles tra%a"4
As Pdesco2ertas liter$riasQ a#reseta" co"o decorrcia u" car$ter a2erto, e #or
cota disto a e@#eri"eta)*o *o #recisa ser, ecessaria"ete, #raticada #or u" s&
autor4 Para ,ola, e #arece'"e =ue os autores aturalistas aco"#a7ara"
a2erta"ete este racioc3io, o aturalis"o *o Pse ecara, #or e@e"#lo, o %io
de u" 7o"e", e" as e@tra1a%Icias de u" %ru#o, co"o o ro"atis"oQ4 Ele
cosistiria Psi"#les"ete a a#lica)*o do "9todo e@#eri"etal ao estudo da
ature8a e do 7o"e"Q5
,ssim sendo, o *ue '4 0 apenas uma )asta e)oluo, uma mar'a para a
frente na *ual todo mundo 0 oper4rio segundo seu g+nio" ,dmitemFse todas
as teorias, e a teoria *ue )ene 0 a*uela *ue explia mais as oisas" Bo
paree existir )ia liter4ria e ient!fia mais larga nem mais direta" %odos,
grandes e pe*uenos, nela se mo)em li)remente, tra$al'ando para a
in)estigao omum 6grifo meu7, ada um na sua espeialidade e no
reon'eendo outra autoridade *ue no a dos fatos, pro)ada pela
experi+nia"
18

Essa #ossi2ilidade de re#eti)*o de u" "9todo e" "eios diferetes afial, o
ro"ace aturalista 9 assu"ida"ete deter"iista fa8 "ais setido aida este
#ro>eto ficcioal =uado "uda o doo da #ea e o lu%ar ode ele escre1e, al%o de
/V
Salete de Al"eida Cara, o#4 cit4, #4 T-4
/W
J"ile ,ola, O romance e:"erimental e o naturalismo no teatro, #4 UU'UV4
209
=ue 2oa #arte dos escritores da iteracioal aturalista ti7a #lea coscicia,
"as =ue *o 9[era aceito[co"#reedido #elos =ue resiste"[resistia" ? ado)*o do
"odelo4
E" al%us "o"etos, essa caracter3stica do aturalis"o resultar$ o fato de
=ue #assa%es de diferetes ro"aces #ode" ser cosideradas P=uase idticasQ,
co"o a#ota Dorot7G Scott Loos e" <he naturalistic no0el o7 (ra3il #ara
descri)<es de 6Flio Ri2eiro e" A carne =ue se%ue" a l&%ica e usa" #ala1ras
itida"ete tiradas de trec7os de Ca 7autte de lDabb #ouret4
/B
A carta de 6Flio
Ri2eiro a ,ola =ue a2re o ro"ace, o etato, 9 aida "ais e@e"#lar da
coscicia dos autores aturalistas dessa caracter3stica4 Edere)ada a A4 J"ile
,ola, ates c7a"ado de P#r3ci#e do aturalis"oQ, e assiada afracesada"ete #or
6ules Ri2eiro, ela afir"a de for"a ie=u31oca a filia)*o ao "9todo do escritor
fracs e, de ate"*o, defede'se da acusa)*o de si"#les c&#ia, di8edo =ue *o o
i"ita, "as o ad"ira5 PCe Lest #as CDAssommoir, ce Lest #as Ca *ure, ce Lest #as
Ca <erre, "ais, diatren Ue c7adelle Lest #as le soleil, et #ourtat ue c7adelle
9claireQ4 Ri2eiro reco7ece =ue sua o2ra, =ue 2usca re#rodu8ir o "odelo de ,ola,
#ode *o ter todo o 2ril7o da=uele =ue teria, a o#ii*o dos ad1ers$rios, co#iado,
"as =ue, e" esscia, a"2as #ode" ter a "es"a fu)*o, a de ilu"iar a 1ida
,ola co"o u" Sol, Ri2eiro, "odesta"ete, co"o u"a si"#les 1ela, "as os dois
co" o #oder da "et$fora ilu"iista4 Ao fial da carta, Ri2eiro c7e%a ao li"ite da
re1ercia e i1oca a o2ra de Date Ali%7ieri #ara declarar J"ile ,ola co"o sedo
seu %uia, seu se7or e seu "estre4
-.
/B
Dorot7G Scott Loos, <he naturalistic no0el o7 (ra3il, #4 VW'VB4 No1a borE, !is#aic Istitute i
t7e Uited States, /BUR4
-.
6Flio Ri2eiro, A carne, #4 W, /-f edi)*o4 S*o Paulo5 ^tica, /BBW4
210
A co"#ara)*o co" ,ola #erse%uiu *o a#eas os autores =ue e@#ressa1a"
a2erta e des"esurada"ete a sua ad"ira)*o #elo fracs, "as ta"29" "uitos =ue
*o %osta1a" tato da co"#ara)*o, e" di1ersas re%i<es do #laeta4 Ste#7e Crae,
orte'a"ericao, autor de #a11ie, o2ra =ue te" u"a #rostituta co"o #ersoa%e"
#rici#al, =uei@ou'se u"a carta das a#ro@i"a)<es =ue fa8ia" etre sua o2ra e a
dos aturalistas fraceses, es#ecial"ete etre os cr3ticos i%leses5 P07eG stad "e
a%aist Halls Hit7 a teacu# i "G 7ad ad tell "e 7oH I 7a1e stolle all "G t7i%s
fro" De Aau#assat, ,ola, Loti4Q
-/
Atra19s do li1ro de 6o*o SedGcias, =ue co"#ara
o aturalis"o de trs ro"aces escritos o cotiete a"ericao #a11ie, de
Ste#7e Crae, O cortio, de Alu3sio A8e1edo, e anta, do "e@icao Federico
(a"2oa fica e1idete =ue o sucesso de ,ola le1ou seus cole%as aturalistas a
tere" de, ecessaria"ete, res#oder ?s acusa)<es de si"#les i"itadores,
ide#edete"ete da l3%ua e" =ue escre1ia"4
Isso, e" %rade "edida, ocorreu de1ido ao eor"e sucesso de ,ola fora da
Fra)a4 Se%udo u" cr3tico citado #or SedGcias
--
, dois ou trs aos de#ois da
#u2lica)*o de CDAssomoir :o su#osto "odelo de #a11ie; a Fra)a, e" /WVV, duas
ou trs tradu)<es >$ esta1a" dis#o31eis os Estados Uidos4 A +i2lioteca
Nacioal, o Rio de 6aeiro, cota co" u"a tradu)*o #ara o #ortu%us de /WW. de
+ana, "es"o ao do la)a"eto do li1ro a Fra)a4 A +i2lioteca Nacioal de
Lis2oa ta"29" cota co" u"a edi)*o e" #ortu%us de @erminal datada de /WWT,
"es"o ao do la)a"eto do li1ro e" fracs
-R
4 Isso *o i"#edia =ue, a l3%ua
-/
A#ud 6o*o SedGcias, <he naturalistic no0el o7 the +eU Torld, #4 B4 +osto5 Ui1ersitG Press of
A"erica, /BBR4
--
Aarcus Culiffe, autor do te@to PSte#7e Crae ad t7e A"erica +acE%roud of #a11ieQ4
A"erica YuaterlG, 14 V, _ /4 +alti"ore, AarGlad5 07e 6o7s !o#Eis Ui1ersitG Press,
Pri"a1era de /BTT4
-R
Cl$udia Pocioi, 'mile ;ola em "ortu1uFs, #4 R. e SU4 U" estudo das tradu)<es de (er"ial
o +rasil e e" Portu%al4 S*o Paulo5 Aa2lu"e, /BBB4
211
ori%ial, esses li1ros c7e%asse" aida "ais ra#ida"ete aos leitores #ortu%ueses e
2rasileiros fa"iliari8ados co" o fracs4
O %osto #ela cicia e #ela iter1e)*o o de2ate #F2lico difudiu'se #elo
"udo ati%ido lu%ares e escritores certa"ete *o i"a%iados #or ,ola e #elos
ir"*os (ocourt4 A S de "ar)o de /WWT :a#esar de a edi)*o das *artas ertane5as
a#otar #ara /WWS, u" claro erro ti#o%r$fico;, Ri2eiro, ates de #u2licar A carne, de
Ca#i1ari :SP; #ara o "udo, #rocla"a1a5 PO 7o"e" =ue sa2e ser1ir'se da #ea,
=ue #ode #u2licar o =ue escre1e, e =ue *o di8 a seus co"#atriotas o =ue etede
ser a 1erdade, dei@a de cu"#rir u" de1er, co"ete o cri"e de co1ardia, 9 "au
cidad*oQ
-S
4
As *artas sertane5as de 6Flio Ri2eiro era", #ortato, ates de liter$rias,
#ol3ticas4 Ri2eiro luta1a cotra os re#u2licaos #aulistas4 Acredita1a =ue o PRP, a
elei)*o de R/ de de8e"2ro de /WWS, =ue le1ou ? CI"ara dos De#utados Ca"#os
Sales e Prudete de Aoraes, 7a1ia tra3do a causa do #artido e da a2oli)*o4 Diate da
2a>ula)*o da i"#resa #aulista #ara co" os o1os de#utados, P6Flio Ri2eiro ar"a'
se co" 1o8 discordate esse coro =ue l7e #arecia e@a%erado e falso, deuciado
=ue a elei)*o dos dois 2ac7ar9is :futuros #residetes da Re#F2lica; ti7a sido
cose%uida ? custa de acordos o#ortuistas do PRP co" os "oar=uistas e
escra1istas4 E e%a =ue eles esti1esse" Lcietifica"ete #re#aradosL #ara o car%o
#F2lico, #ois o curso >ur3dico *o era u"a educa)*o "odera co" 2ase a
uni0ersidade do conhecimentoQ
-T
4 As Pcartas sertae>asQ dei@a" claras suas 1is<es
de "udo e da=uilo =ue de1ia ser, #ara o escritor =ue se afir"a1a ateu e
-S
6Flio Ri2eiro, *artas ertane5asAProcellarias, edi)*o fac'si"ilar, #4 /B4 Or%ai8a)*o5 6os9
Leoardo do Nasci"eto4 S*o Paulo5 I"es#, -..V4
-T
Valeti" Facioli, P6Flio Ri2eiro E"aci#ado, Pol"ico, RadicalQ, #osf$cio ae@o a A carne, #4
S4 S*o Paulo5 ^tica, /BBW4
212
re#u2licao itrasi%ete, u" 7o"e" Pcietifica"ete #re#aradoQ #ara ocu#ar os
car%os #F2licos, ca#a8 de discutir a coteto as %rades =uest<es =ue Pa%ita" a
sociedade "oderaQ5
# 'omem ientifiamente preparado de)e on'eer, ao menos
elementarmente, as matem4tias, a f!sioF*u!mia, a $iofisiologia, a
psiologia moral" Ae)e ter $oas no1es de aritm0tia, de 4lge$ra, de
geometria, de meHnia, de osmologia, de astronomia sideral e planet4ria,
de geod0sia, de geografia f!sia, de geologia, de mineralogia, de
paleontologia, de $otHnia, de (oologia, de anatomia, de 'ist/ria, de
patologia, de psiologia, de oral WsiX, de antropologia, de etnologia, de
lingu!stia, de 'ist/ria e geografia 'ist/ria, de indOstria, de arte, de
literatura, de soiologia, de legislao, de pol!tia"
26

Esse #erfil tra)ado as *artas sertane5as ser$ "uito Ftil a ela2ora)*o de A
carne! Leita, a #rota%oista do ro"ace, te1e P&ti"os #rofessores de l3%uas e de
cicias] estudou o italiao, o ale"*o, o i%ls, o lati", o %re%o] fe8 cursos "uito
co"#letos de "ate"$ticas, de cicias f3sicas, e *o se coser1ou estra7a ?s "ais
co"#le@as cicias sociol&%icas4 0udo l7e era f$cil, e7u" ca"#o #arecia fec7ado
a seu 1asto taletoQ
-V
4
Aida =ue o la)a"eto de A carne te7a sido saudado #or cr3ticos e%a>ados
e" #ro"o1er o aturalis"o o +rasil, co"o 0ito L31io de Castro, #ara =ue" o li1ro
asse%ura1a Pa 1it&riaQ do "o1i"eto o +rasil, a fortua cr3tica do li1ro #edeu
#ara =ue l7e fosse" e%adas =ualidades est9ticas
-W
4 Para Alfredo +osi, a o2ra de
-U
6Flio Ri2eiro, *artas ertane5asAProcellarias, #4 -R4
-V
6Flio Ri2eiro, A carne, #4 /. :^tica;4 Leita, assi", te" u" educa)*o essecial"ete "asculia4
Ela 9 o P7o"e" cietifica"ete #re#aradoQ =ue o autor %ostaria =ue ocu#asse os car%os #F2licos4
-W
Aarcelo +ul7<es fa8 u" iteressate le1ata"eto dessa fortua e" PLeituras de u" li1ro
Lo2sceoLQ, a#reseta)*o a u"a edi)*o recete de A carne :S*o Paulo5 Ateli, -..-;4
213
aturalistas t3#icos, etre eles estaria iclu3do o autor de A carne, caiu Pso2 o #eso
de es=ue"as #recoce2idos, #ouco 1ido a sal1ar'se do #oto de 1ista ficcioalQ
-B
A4 Ca1alcati Proe)a, u"a itrodu)*o ? o2ra, codesa os i"#ro#9rios =ue
fora" diri%idos a A carne5 PPara 6os9 Ver3ssi"o, o li1ro 9 u" L#arto "ostruoso de
u" c9re2ro artistica"ete efer"oL] #ara ^l1aro Lis, La #rese)a de 6Flio Ri2eiro
a 7ist&ria do ro"ace 2rasileiro 9 u" e=u31ocoL] #ara LFcia Ai%uel'Pereira o autor
Ls& cose%uiu co"#or u" li1ro rid3culoLQ4 Ca1alcati Proe)a e"2arca a oda e
cotiua5 PE" "eio a sete)as radicais, duas acusa)<es #recisas fora" feitas a
6Flio Ri2eiro a filia)*o ao ro"ace O homem, de Alu3sio A8e1edo, e a
i1erossi"il7a)a e "ostruosidade do eredoQ
R.
4
0odos esses te@tos re#ercute", a seu "odo, a s9rie de arti%os do Padre Sea
Freitas, #ara =ue" Leita era P"acroc9falaQ, Pfalsa e i1eross3"ilQ, Po eredo era
frou@o, i1eross3"il, icoerete, e de c7ofre, ad1o%a1a ideias co"o o a"or li1re e
2isse@ualQ, o te@to era Paturalista e idecete co"o a "aior #arte dos de ,olaQ e
ac7a1a =ue Pa for"a *o 9 tudo, a for"a *o cose%ue sal1ar o fudo =uado o
fudo 9 detest$1elQ4 A s9rie de arti%os do #adre, #u2licados o >oral ?irio
#ercantil, co"e)a1a co" o t3tulo de PA Cari)aQ e co"#ara1a as li1rarias =ue
e@#u7a" os li1ros a a)ou%ues4
R/

O #oeta "oderista Roald de Car1al7o 9 u"a das e@ce)<es, e"2ora ta"29"
te7a suas restri)<es ao ro"ace5 a#esar de di8er =ue 6Flio Ri2eiro *o os deu Pa
o2ra =ue era l3cito es#erar do seu te"#era"etoQ, afir"a =ue
-B
Alfredo +osi, o#4 cit4, #4 -.W4
R.
A4 Ca1alcati Proe)a, P6Flio Cesar Ri2eiroQ, itrodu)*o a A carne, #4 /-4 /-f edi)*o4 Rio de
6aeiro5 Ediouro5 /BBU4
R/
A cole)*o de arti%os de Sea Freitas e as res#ostas de 6Flio Ri2eiro a eles fora" reuidas o li1ro
=ma "olFmica celebre4 S*o Paulo5 Edi)<es Cultura +rasileira, /BRS4
214
, arne 0 um li)ro de exaltao, um 'ino dionis!ao ao pra(er, ao go(o
relati)ista, ao apro)eitamento do momento *ue passa" ,pesar do proesso
(olista, e)idente no arran?o das enas, no exagero das pa!x1es, na
$rutalidade das riaturas, e, at0, num erto prop/sito de onfundir o leitor
ing+nuo- apesar da grosseria da pala)ra e do gesto, notadamente )iolentos e
estran'os, 4speros e pesados, '4 em , arne uma poesia instinti)a, um
penetrante perfume de sel)a exu$erante e sel)agem" P uma o$ra
omprometida pelo tom geral esandaloso e atre)ido, mas onde, no '4
negar, so$ressaem muitas *ualidades aprei4)eis e um forte lirismo"K
32
Se 6os9 Ver3ssi"o c7a"ou Leita de P!er2ert S#ecer de saiasQ, i"#licado
co" sua 1erossi"il7a)a, Or3%ees Lessa, u" #ref$cio ? PolFmica clebre etre
Ri2eiro e o Padre Sea Freitas so2re o li1ro, e"edaria, e" /BRS5 PEscre1edo u"
ro"ace ? ,ola, 6Flio Ri2eiro *o fa8 "ais do =ue #uro ro"atis"o, #itado a
7ero3a co"o >ul%a1a =ue de1eria ser e *o co"o seria, #elo "eos
itelectual"ete4 Por=ue aida 7o>e seria dif3cil u"a Leita real, co7ecedo das
l3%uas "oderas ao lati" e ao %re%o, forte e" "ate"$tica, f3sicas e filosofia4Q
RR
Essa leitura, =ue a#ota Leita co"o i1eross3"il o +rasil do s9culo /B,
descosidera a ideia da difere)a, co"o se todas as #ersoa%es de1esse" ser
i%uais, u" ti#o Fico :de certa for"a, 9 isso =ue Aac7ado critica e" E)a, o fato de
ter costru3do u"a Lu3sa =ue 9 a#eas "ul7er, se" u" car$ter #r&#rio;4 0a"29"
i%ora =ue a 1irada do /B #ara o -. 7a1ia al%u"as "ul7eres co" e@celete
for"a)*o, co"o 9 o caso das escritoras 6Flia Lo#es de Al"eida e Car"e Dolores
e ates delas, N38ia Floresta , #ara ficar"os a#eas o ca"#o da literatura;
RS
4
R-
Roald de Car1al7o, Pequena hist>ria da literatura brasileira, #4R/V'R/W! Rio de 6aeiro5 F4
+ri%uiet e Cia4, /.f edi)*o, /BTT4
RR
A#ud Elsie Lessa, #ref$cio a A carne :Ediouro;, #4 B'/.4
RS
Ates aida do "oderis"o, Li"a +arreto, e" +uma e a nin7a :Rio de 6aeiro[S*o Paulo[Porto
Ale%re, (r$fica Editora +rasileira5 /BT.;, iroi8ar$ a #ol3tica 2rasileira colocado o de#utado
Nu"a Po"#3lio de Castro co"o #orta'1o8, e" seus discursos, do co7eci"eto de sua "ul7er4
215
Essa cr3tica a Leita 9, #ortato, #articular"ete i>usta =uado cosidera"os
=ue o #ric3#io do ro"ace cote@tuali8a clara"ete de ode 1iria essa for"a)*o
#ouco tradicioal #ara u"a "ul7er5 seu #ai, Lo#es Aatoso, e1iu1ara "uito
#recoce"ete e tratara de trasfor"ar Leita a Pota ale%re do ere"it9rioQ de sua
1ida5
8eitura, esrita, gram4tia, aritm0tia, 4lge$ra, geometria, geografia, 'ist/ria,
fran+s, espan'ol, natao, e*uitao, gin4stia, mOsia, em tudo isso 8opes
<atoso exeritou a fil'a, por*ue em tudo era perito& om ela leu os l4ssios
portugueses, os autores estrangeiros de mel'or nota, e tudo *uanto 'a)ia de
mais seleto na literatura do tempo"
,os *uator(e anos Nelena ou 8enita, omo a 'ama)am, era uma rapariga
desen)ol)ida, forte, de ar4ter formado e instruo aima do )ulgar"
35
Ou se>a, desde o i3cio, te"os u"a #ersoa%e" e@ce#cioal, =ue 9
tras#ortada, ta"29" de for"a se%ura #elo escritor, #ara u" a"2iete tradicioal,
u"a fa8eda de caf9 do iterior #aulista4 Nessa fa8eda de caf9, essas for)as
di1er%etes ser*o colocadas ? #ro1a, o co7eci"eto e a ci1ili8a)*o de u" lado, o
#ra8er e a ature8a do outro4
Outro #oeta, Aauel +adeira, e" seu discurso de #osse a Acade"ia
+rasileira de Letras, fe8 u"a das leituras "ais iteressates e #ositi1as de A carne4
Para ele, a ado)*o dos "9todos de ,ola #or Ri2eiro *o se deu #or P"i"etis"oQ,
"as P#or=ue eles corres#odia" ? 1erdade #rofuda do seu te"#era"eto sesual,
fraco, ro2usto, ? sua iteli%cia $1ida de cicia, ao seu estilo de e@#ress*o rude,
o2>eti1a, diretaQ
RU
4 Se Or3%ees Lessa 1ia ro"atis"o e" A carne, +adeira i1erte
RT
6Flio Ri2eiro, A carne, #4 B :^tica;4
RU
Aauel +adeira, PDiscurso de #osseQ, #roferido e" R. de o1e"2ro de /BS.4 0odas as cita)<es
deste te@to fora" retiradas da 1ers*o dis#o31el o site da A+L :Acade"ia +rasileira de Letras;4
216
a leitura5 cosidera =ue Ri2eiro >$ era u" Paturalista a =ue a at"osfera liter$ria do
te"#o i"#usera a "etalidade ro"IticaQ e" seu li1ro Padre (elchior de Pontes,
Ptraido'seQ e" aota)<es co"o a Pcea do esfolar da #resa, =uado o c*o,
Lre#leto de care, la"2ia #or #ostres o foci7o 2esutado de sa%ueiraLQ e e"
#assa%es u"erosas Pe" =ue a2usa dos ter"os t9cicos de %uerra, de f3sica, de
aato"iaQ4 E" A carne, ele reco7ece =ue, #ara u" escritor aturalista, Ri2eiro *o
caracteri8a suficiete"ete 2e" a fa8eda #rodutora de caa e caf9 e ac7a =ue 9 o
desfec7o =ue Leita 9 i1eross3"il, *o o co"e)o da o2ra, e" =ue ela 9
a#resetada co"o u" Pe@e"#lar de e@ce)*o, "as 2e" >ustificadoQ4 PO desfec7o
tr$%ico 9 itrodu8ido #or u" ro"#i"eto de Leita se" 2ase a #sicolo%ia
fe"iia, #or=ue e7u"a "ul7er ro"#er$ co" o a"ate, se" e@#lica)<es, #elo
si"#les fato de desco2rir al%u"as rel3=uias de a1eturas a"orosas ateriores,
co"#leta"ete aca2adasQ4
Para +adeira, a cr3tica atacou o ro"ace "eos #or essas Pfal7as esseciaisQ
do =ue #or u" su#osto P#ro#&sito deli2erado de escIdaloQ4 PO %osto do escIdalo,
se e@istiu, foi o #F2lico, *o o autorQ, di8 +adeira, =ue cotiua5
COlio Di$eiro pagou muito aro a gl/ria relati)a de ser o iniiador em nossa
fio da*uela oragem de di(er *uase tudo" @onfundiramFno om os
de)assos, om o =oage do s0timo )olume" =ar$osa e 8enita foram
lassifiados por ,lfredo Mu?ol omo seres mes*uin'os, s/rdidos, infames,
J*ue a$solutamente no se on'eem na soiedadeK"
Na a1alia)*o de +adeira, Leita e +ar2osa *o ti7a" P#recoceitos sociais,
"as a sociedade esti%"ati8a1a o a"or li1re, o a"or fora do casa"etoQ, e =ue
7tt#5[[HHH4acade"ia4or%42r[a2l[c%i[c%ilua4e@e[sGs[start47t"eifoidpUTRksidp-SB4 Cosultado e"
-V4fe14-./-4
217
"es"o assi" teta" aceitar a Plei atiaturalQ da sociedade4 Isso e@#licaria a carta
=ue *o 9 de a"or e" de de1assid*o, "as si" u" tratado de P%eolo%ia da re%i*o
"ar3ti"a da #ro13ciaQ, a a1alia)*o de 6os9 Ver3ssi"o, =ue Aauel e1ia de sua
1ia%e" a Satos4 Na coclus*o de sua leitura, +adeira recua u" #asso e di8 =ue A
carne P9 u" ro"ace defeituoso, "as =ue "erece ficar, e de fato ficou, ao lado de
tatos outros ro"aces, ta"29" defeituosos, do ro"atis"o e do aturalis"oQ4
.e/ormao e criao
A caracteri8a)*o de A carne co"o ro"ace PdefeituosoQ, aida =ue u"
cote@to u" tato diferete, re"ete ?=uelas leituras =ue >$ trata"os aterior"ete,
=ue a#ota" a P"ostruosidadeQ dos ro"aces realistas e aturalistas fraceses4
Al9" do car$ter de"ocr$tico, a#otado #or 6ac=ues RaciKre, =ue essa
Pdefor"idadeQ e@#ressa, esse descoforto =ue o ro"ace aturalista #ro1oca
se"#re, "es"o etre seus defesores, #ode ter u"a ori%e" est9tica4
Para afir"ar a rela)*o Par2itr$riaQ e Pdefor"ateQ =ue o tra2al7o art3stico
ecessaria"ete te" co" a realidade, P#ois a "i"ese 9 se"#re u"a for"a de
#oieseQ, Atoio Cadido c7a"ar$ a ate)*o #ara o fato de Alu3sio A8e1edo ter
cosultado o "9dico Ferades Fi%ueira so2re o e1eea"eto #or estricia
durate a co"#osi)*o de O homem se", o etato, ter sido fiel ?s idica)<es
rece2idas a co"#osi)*o da o2ra4 PA#esar do escrF#ulo ifor"ati1o do
aturalis"o, desres#eitou os dados da cicia e deu ao 1eeo u"a a)*o "ais
r$#ida e "ais dra"$tica, #or=ue ecessita1a =ue assi" fosse #ara o seu des3%io4Q
RV
A 7istoriadora 6eae (aillard, #or sua 1e8, 1ai "ostrar o seu #ref$cio a O "ara2so
RV
Atoio Cadido, Citeratura e sociedade Estudos de teoria e 7ist&ria liter$ria, #4 /-4 S*o Paulo5
0A Yueiro8, -...4
218
das damas OAu bonheur des dames;, li1ro da sa%a dos Rou%o'Aac=uart =ue trata
do sur%i"eto e da cosolida)*o do %rade "a%a8ie e" Paris, o =uato J"ile
,ola, Pdese>oso de co"#artil7ar co" seus leitores a ad"ira)*o =ue os
cote"#orIeos do Se%udo I"#9rio 7a1ia" setido #elo Li3cio su2li"eL das lo>as
de la Pai@Q, ? "edida =ue escre1e, aca2a P#or icor#orar sistematicamente :%rifo
"eu; e" suas descri)<es o aacrois"o, =ue recusa1a o i3cio do seu tra2al7oQ
RW
4
PA o2ra de LuE$cs, cr3tico de ,ola, ta"29" disti%ue o coceito de "i"esis da
si"#les tras#osi)*o direta da realidade, =ue diferecia radical"ete a e1oca)*o
dos seti"etos de sua e@#ress*o diretaQ4
RB
A 7i#o1alori8a)*o da i"a%ia)*o o tra2al7o aturalista *o 9 fruto,
essecial"ete, do #ro>eto, "as, essecial"ete, das codea)<es a =ue ele foi
su2"etido4 Se o discurso o a#e%o ? realidade 9 de fato ise#ar$1el do #ro>eto
aturalista, esse a#e%o *o se d$ u"a tras#osi)*o acr3tica dessa realidade4 O
te"#era"eto do autor, co"o defie J"ile ,ola, #ode e, #ara ser "ais #reciso,
de1e iter1ir a #rodu)*o de u"a o2ra de arte4 0aie, #or sua 1e8, defiir$ a Pf$2ula
#o9ticaQ co"o *o a#eas Psiste"$tica co"o a ciciaQ, "as ta"29" P1i1a co"o a
ature8aQ4 Ao #oeta, ca2e re=uisitar ao fil&sofo Pideias %erais e a2stratas #ara as
trasfor"ar e" seres 1i1os e #articularesQ4 O artista te" a "iss*o de criar a #artir
da ature8a4 Se ele a co#ia, 9 #ara a trasfor"ar4
S.

RW
6eae (aillard, #ref$cio a O Para2so das ?amas, #4 //4 S*o Paulo5 Esta)*o Li2erdade, -..W4
RB
Para Nicolas 0ertulia, LuE$cs cocorda co" a tese de +eedetto Croce so2re o car$ter te>rico
da ati1idade est9tica4 Para o ro"eo, =uado LuE$cs isiste =ue Pa %rade8a de S7aEes#eare 9
deter"iada *o #ela LauteticidadeL dos %ritos de dor, "as #or seu refle@o 1erdadeiro, a"#lo e
#rofudoQ, Pde1e"os o2ser1ar =ue o coceito luRcsiano de Lrefle@o da realidadeL :a "i"esis;,
tatas 1e8es =uestioado, 9, o fudo, siCi"o da LidealidadeL e do Lcar$ter te&ricoL da arte
elo%iados #elo idealista CroceQ4 Nicolas 0ertulia, @eor1 CuRcs ) Eta#as de seu #esa"eto
est9tico, #4 US4 S*o Paulo5 Ues#, -..W4
S.
Pascale SeGs, Hi""olGte <aine et lDa0Snement du naturalisme L u itellectuel sou le Secod
E"#ire, #4 VB4 Paris[Aotreal5 LL!ar"atta, /BBB4 As cita)<es de 0aie feitas #or SeGs e trascritas
a=ui ite%ra" o li1ro 'ssai sur les 7ables de Ca Fontaine4
219
A *arne 9 u" ro"ace =ue costu"a ser citado #elos "auais de literatura do
esio "9dio, "as rara"ete 9 reco"edado co"o leitura #elos #rofessores4
A#esar disto, e de *o ser cosiderada u"a o2ra'#ri"a da literatura 2rasileira, 9
cotiua"ete reeditado4 Otto Aaria Car#eau@, cu>a erudi)*o *o dei@a1a de le1ar
e" cota o %osto #o#ular, o #ar$%rafo =ue dedica a Ri2eiro e" Pequena
biblio1ra7ia cr2tica da literatura brasileira, escre1e5
, partir da 'ora da pu$liao, , arne foi 'amado de li)ro esandaloso,
pornogr4fio, sem )alor liter4rio- por outro lado, 0 inontest4)el o grande
suesso popular do romane, por)entura ausado por a*ueles defeitos"
Snsistem por0m os defensores de COlio Di$eiro em afirmarFl'e as *ualidades
de fil/logo ient!fio e li)reFpensador destemido"
41
Se a rea)*o ao coteFdo er&tico e escadaloso #ode ter e@#licado, o #assado,
o sucesso do li1ro, o ar%u"eto 7o>e #erde for)a, diate do cresci"eto 1erti%ioso
do "ercado de "ateriais #oro%r$ficos e de sua difus*o di%ital, e" =ue a PidFstria
cultural oferece u" sortido re#ert&rio do se@ual e" 1$rios for"atos e %ostosQ e e"
=ue se 1i1e Pu" te"#o e" =ue o se@o *o foi e@ata"ete li2erado, "as ca#tado
co"o es#et$culo #oderoso #ara cosu"oQ
S-
4 A carne cotiua a ser editado e lido4 J
#reciso, #ortato, refletir o =ue #er"itiu ao li1ro atra1essar "ais de u" s9culo se"
cair o es=ueci"eto ou a 1ala co"u" de outros ro"aces i%ual"ete
escadalosos do fial do s9culo /B4 Co"o a1aliou u" defesor da o2ra, P7o>e, os
=ue e%a" a e@istcia de 6Flio Ri2eiro at9 co"o escritor re#ele" A carne, "as, ?s
escodidas, "arota"ete, a solid*o do =uarto, ol7ado de 1i9s, a2re" a %a1eta do
S/
Otto Aaria Car#eau@, Pequena biblio1ra7ia cr2tica da literatura brasileira, #4 /VR4 Rio de
6aeiro5 Ediouro, se" data4
S-
Aarcelo +ul7<es, PLeituras de u" li1ro Lo2sceoLQ, a#reseta)*o a A carne :Ateli;, #4 -B4
220
criado'"udo e refocila"'se, %ostosa"ete, e" <r>"ico de *a"ric>rnio e outros
acioais da "es"a li7aQ
SR
4
A tra"a de A carne se #assa u"a fa8eda do Oeste #aulista, do"3io do
#atriarca Coroel +ar2osa, co"adada #or u" ad"iistrador ca2oclo e re#leta de
escra1os4 Para este es#a)o, o i3cio da d9cada de /WW., u"a "ul7er de -- aos =ue
rece2era u"a educa)*o or"al"ete destiada a#eas aos 7o"es, Leita, se
"uda, a#&s a "orte do #ai, =ue >$ era 1iF1o4 L$, ela se iteressar$ #or u" 7o"e"
casado, "as se#arado da "ul7er :u"a #ersoa%e" distate;, o fil7o do coroel,
c7a"ado Aauel +ar2osa4 0rata'se de u"a Pfa8eda ti#oQ da e@#lora)*o cafeeira
o iterior #aulista da se%uda "etade do \I\, e" =ue Pcafe8ais ali7ados,
re%ulares, cot3uos, co"o u" ta#ete cres#o, 1erde'e%ro, estedido #elo dorso da
"orrariaQ co1i1e" co" Pa "ata 1ir%e", escura, acetuada, "aci)a =uase,
cofudido e" u" s& to" "il cores di1ers3ssi"asQ4 A to#o%rafia da fa8eda, o
etato, ta"29" 9 "arcada #elo P1erde'claro ale%re e uifor"e dos caa1iais
a%itados se"#re #elo 1etoQ4 !$ aida es#a)o #ara as #asta%es4
E"2ora o caf9 se>a o cetro da ati1idade ecoC"ica e de suas rela)<es co" a
ca#ital e co" Satos :u"a carta descriti1a da #aisa%e" do litoral #aulista, Aauel
+ar2osa se =uei@a de ter de discutir =uest<es co"erciais relati1as ao caf95 Pe"
e"2ar=ues, e" sa=ues, e" descotos444Q;, o tra2al7o e" toro da caa ri1ali8a e"
i"#ortIcia a caracteri8a)*o do a"2iete do li1ro4 O ca#3tulo T 9 todo dedicado ?
"oa%e" da caa4 Nele, Leita aco"#a7a todo o #rocesso, e co"o 6Flio Ri2eiro
fa8 da #rota%oista u"a #ersoa%e" iteressada e" co"#reeder todo o #rocesso
SR
6os9 Alei@o Ir"*o, JBlio Hibeiro, #4 /BV'/BW4 Soroca2a5 Editora Cu#olo, s[d4 A#ud Aarcelo
+ul7<es, o#4 cit4, a#reseta)*o a A carne :Ateli;, #4 R.4
221
#roduti1o do a)Fcar, 9 a#resetada u"a descri)*o do fucioa"eto da e"#resa
rural, =ue esse "o"eto se "o2ili8a #ara #rodu8ir a)Fcar4 Leita
su$ia ao tendal, onta)a as fErmas, duas em ada pau- omputa)a o produto
em aOar das *uatro tarefas de ada dia- alula)a o *ue 'a)iam de
produ(ir, em aguardente, os res!duos, a espuma, o mel- a)alia)a a
apaidade dos aix1es, dos estan*ues, dos )asos de tanoa de grande
ar*ueao- pun'aFse ao fato dos preos- ompara)a os do ano orrente om
os dos no)e anos anteriores do de+nio- generali(a)a, indu(ia, 'ega)a a
onlus1es positi)as so$re a renda do muni!pio em futuro pr/ximo, dada
mesmo a eliminao do fator ser)il
44
"
Ou se>a, desde o i3cio, te"os u"a #ersoa%e" e@ce#cioal, =ue 9
tras#ortada, ta"29" de for"a se%ura #elo escritor, #ara u" a"2iete tradicioal,
u"a fa8eda de caf9 do iterior #aulista4 Nessa fa8eda, essas for)as di1er%etes
ser*o colocadas ? #ro1a, o co7eci"eto e a ci1ili8a)*o de u" lado, o #ra8er e a
ature8a do outro4 Do #oto de 1ista ficcioal, este "o"eto do tra2al7o, acredito
=ue cu"#re destacar "ais dois 2os "o"etos de A carne5 a e@#ress*o do sadis"o
de Leita e o suic3dio de +ar2osa, ao fial da o2ra, e" =ue a i1e)*o aturalista 9
#or de"ais e1idete #ara #oder ser e%ada4
Leita aida *o co7ece Aauel +ar2osa, o fil7o do %rade fa8edeiro, "ais
>$ #esa1a cotiua"ete o Pca)ador e@ctrico do Paraa#ae"aQ, e=uato
Petre%a1a'se ? "ole8a er&ticaQ dos #asseios #ela fa8eda4 Aas *o s& isso5 o
arrador associa o erotis"o de Leita a sua crueldade5
>iara ruel& $elisa)a as rioulin'as, pia)a om agul'as, feria om ani)ete
os animais *ue l'e passa)am ao alane" Gma )e( um a'orro reagiu, e
SS
6Flio Ri2eiro, A carne :^tica;, #4 -T4
222
mordeuFa" Em outra oasio pegou um an4rio *ue l'e entrara na sala,
*ue$rouFl'e e arranouFl'e as pernas, desartiulouFl'e a asa, soltouFo, rindo
om um pra(er !ntimo ao )+Flo es)oaar misera)elmente, om uma asa s/,
arrastando a outra, pousando os otos sangrentos na terra pedregosa do
terreiro"
45
Essa 1iolcia 9, ra#ida"ete, trasfor"ada e" 0oGeurismo e trasferida #ara
a fi%ura de u" escra1o #or =ue", aterior"ete, Leita itercedera, e1itado u"
casti%o e =ue, e" se%uida, tetara outra fu%a4 Co"o cose=ucia, ao e%ro seria
a#licado o 2acal7au, ou se>a, c7icotadas descritas os detal7es #or Ri2eiro, se%uida
da coloca)*o de sal"oura so2re as feridas4 Leita, escodida, #or u"a feda
o2ser1a toda a 1iolcia da escra1id*o5 PE tre"ia, a%itada #or estra7a sesa)*o,
#or dolorosa 1olF#ia4 0i7a a 2oca u" sai2o de sa%ueQ4
SU
0e"os, #ortato, o dese>o da #ersoa%e" trasfor"ado'se e" 1iolcia
cotra o ai"al :o ca$rio;, =ue se a"#lia a 1iolcia cotra o escra1o, =ue, #or
sua 1e8, ali"eta aida "ais o dese>o s$dico de Leita4 A #assa%e" 9 costru3da
cuidadosa"ete5 #ri"eiro, Leita e@#ressa sua P2odadeQ e" rela)*o ao escra1o,
itercededo #or ele] e" se%uida, a crueldade a#arece, se e@#ressa a tortura do
ai"al e s& et*o se diri%e #ara o escra1o, =ue *o te" coscicia, e" e7u"
"o"eto, de co"o a=uela "es"a "ul7er =ue atuara e" seu fa1or a%ora %o8a o
#ra8er de 1'lo cotrair'se e %ritar de dor4
A 1iolcia resultate da cultura e da aturali8a)*o da escra1id*o, e" A
carne, ecotrar$ outras "aifesta)<es4 Ela se "aifesta #or "eio de 6oa=ui"
Ca"2ida, u" l3der "$%ico'#o#ular da fa8eda do coroel +ar2osa4 Ca"2ida
ST
6Flio Ri2eiro, o#4 cit4, #4 R. :^tica;4
SU
6Flio Ri2eiro, o#4 cit4, #4 RS :^tica;4
223
co"ada o terreiro e" =ue ocorria" os rituais reli%iosos e o Psa"2aQ, do =ual e"
todos os e%ros #artici#a"4 Ele is#ira res#eito e "edo etre 2racos e e%ros da
fa8eda, #or cota de suas Pfeiti)ariasQ
SV
4 E" deter"iado "o"eto, o coroel
+ar2osa coclui ser Ca"2ida o res#os$1el #or 1$rios e1eea"etos de
escra1os e" sua #ro#riedade4 E, de#ois da a"ea)a de "adar o e%ro 1el7o Paca2ar
a 2acal7auQ, o e%ro cofessa ter reali8ado de8eas de e1eea"etos4 O escra1o
e o fa8edeiro #atriarcal tra1a", et*o, o se%uite di$lo%o5
I >ui eu mesmo *ue matei a todos"
I E por *u+2
I <aria =aiana pelo mesmo moti)o *ue me fe( matar <aria =ugra" #s outros
para fa(er mal a sin'E"
I Mara me fa(er mal2 Mor *u+2 Mois )o+ no 0 o mesmo *ue forro2 Exi?o eu
algum ser)io de )o+2 Bo l'e dou moradia, roupa, omida2 Mor *ue me
*uer mal2
I C4 *ue prinipiei a falar, irei at0 o fim" 5in'E 0 $om para mim, 0 )erdade,
mas sin'E 0 $rano, e o$rigao de preto 0 fa(er mal a $rano sempre *ue
pode"
I <atarFme ino esra)os\
I @ino\ 5/ rioulin'os mandei eu em$ora de(essete" 6"""7
48
O e%ro, =ue, co" seus sa2eres reli%iosos, a #r$tica e@erce u" #e=ueo
cotra#oder at9 este "o"eto res#eitado #ela #o#ula)*o escra1a da fa8eda, recusa
a P2odadeQ #atriarcal =ue o coroel +ar2osa l7e oferece4 Este, #or sua 1e8,
la"eta a "orte de cico escra1os e ad"ite, desta for"a, =ue o e%ro fe8'l7e "al
ou se>a, a 1iolcia do e%ro cotra o #r&#rio e%ro #re>udica os e%&cios do
2raco, #ois ataca o fuda"eto ecoC"ico do #atri"oialis"o escra1ista, a
SV
Ri2eiro fa8 u" e1iesado #or9" iteressate re%istro de rituais reli%iosos dos escra1os o ca#4 \4
SW
6Flio Ri2eiro, o#4 cit4 #4 B/ :^tica;4
224
#ro#riedade do escra1o ou, cosiderado =ue o ro"ace se #assa de#ois da
a#ro1a)*o da Lei do Vetre Li1re :/WV/;, at9 "es"o da #ers#ecti1a de o1as
for"as de tra2al7o e, #ortato, de e@#lora)*o e" ici#iete costru)*o4 A atitude
autodestruti1a de Ca"2ida, co"o a de +ertole8a, =ue reali8a dois a2ortos se"
e7u"a "oti1a)*o e1idete, al9" de ecotrar o suic3dio a Fica sa3da ca#a8 de
e1itar a reescra1i8a)*o e, #ortato, a desu"ai8a)*o, "ostra, #ortato, a sua ra8*o
de ser4 N*o tedo "eios de 1ecer o coflito #er"aete istaurado, a alterati1a
Ps$2iaQ 9 re>eitar, #or =ual=uer "eio dis#o31el, a l&%ica da escra1i8a)*o4
Ca"2ida, assi", *o se coteta co" a res#osta #r$tica, 9 ca#a8 de "ais5 #ouco ?
frete, ele atri2ui o Petre1a"eto de si7$ 1el7aQ do coroel +ar2osa a seus
tra2al7os reli%iosos, ates de soltar u"a P%ar%al7ada fero8Q, dei@ado o #atriarca
aida "ais te"eroso diate dos #oderes so2reaturais e, #ortato, si"2&licos, de
Ca"2ida4 +ar2osa, et*o, etre%ar$ Ca"2ida aos outros e%ros, =ue o =uei"ar*o
1i1o, u" ritual de >usti)a"eto c7ocate, "as =ue *o "e@e co" a coscicia de
e7u" dos #ersoa%es da casa'%rade4
J f$cil ecotrar fal7as e" A carne5 a li%ua%e" e@cessi1a"ete re2uscada
e" al%us trec7os, a #rese)a de al%u"as #ersoa%es Pes=uecidasQ #elo escritor, a
#rese)a de trec7os =ue s*o 1erdadeiros arti%os, co"o o da >$ citada carta de
Aauel +ar2osa a Leita, o ca#3tulo //, =ue cotri2ue" "uito #ouco #ara a
fic)*o4 Aas di$lo%os co"o o re#rodu8ido aci"a re1ela" u" escritor ca#a8 de
reali8ar a tras#osi)*o da realidade #ara a fic)*o de al%u"as das dores e crueldades
sociais "ais rele1ates de seu te"#o4 Co"o escre1e Facioli u" #ref$cio ? o2ra, a
deFcia ao costu"e 2$r2aro de a#licar casti%os cor#orais e sa%retos ao escra1o e
225
do sadis"o =ue do"ia1a toda a sociedade, Pt*o #resete o li1roQ, Puca foi
LotadaL #ela cr3tica, co"o se *o costitu3sse "9rito al%u"Q5
Em geral, os r!tios preferiram 9esandali(arFse9 om os amores li$ertinos de
8enita, omo se estes fossem um esHndalo maior do *ue o sadismo e a
$ar$4rie disseminados pela soiedade esra)ista $rasileira"
49

A carne, co"o O cortio, ter"ia co" u" suic3dio4 Aauel +ar2osa
e1eea'se ao sa2er =ue Leita, %r$1ida de u" fil7o seu, Pco"#rouQ u" o1o
"arido e" S*o Paulo4 Nu"a carta c7eia de refercias liter$rias :cita Ra"al7o
Orti%*o e o #r&#rio 6Flio Ri2eiro, Pu" %ra"$tico =ue se #ode #arecer co" tudo,
"eos co" u" %ra"$tico5 *o usa si"ote, e" le)o de Alco2a)a, e" "ince)ne3,
e" se=uer cartolaQ
T.
;, Leita ifor"a =ue, co"o a lei *o #er"ite o di1&rcio o
+rasil e Aauel +ar2osa era casado, ela te1e de P#rocurar outroQ5 P0i1e de #rocurar
9 u" "odo de di8er5 o outro de#arou'se'"e, ofereceu'se'"e] eu "e li"itei a aceit$'
lo e aida i"#us'l7e codi)<esQ
T/
4
A e%ocia)*o *o ecerra o ro"ace4 +ar2osa to"a o 1eeo, "as se
arre#ede4 E #esa :o arrador #elo discurso idireto os ifor"a;5
5e 'ou)esse *uem entendesse de fisiologia, *uem esta$eleesse a respirao
artifiial, at0 *ue fosse ompletamente eliminado o )eneno, arredarFseFia a
morte, a )ida )oltaria"
<udassem as irunstHnias, outrem fosse o paiente, e =ar$osa sal)a)aFo"
52
SB
Valeti" Facioli, PA crue8a do aturalis"oQ, #ref$cio a A carne, #4S4 S*o Paulo5 ^tica, /BWW4
T.
6Flio Ri2eiro, o#4 cit4, #4 /RV :^tica;4
T/
6Flio Ri2eiro, o#4 cit4, #4 /RB :^tica;4
T-
A carne, #4 /SS :^tica;4
226
Aas o a"2iete 9 esse "es"o5 o co7eci"eto ciet3fico, o #a3s e a
fa8eda, est$ isolado, 9 u"a e@ce)*o, *o a re%ra4 E at9 o 1eeo fa8er o fil7o do
fa8edeiro cair o Psoo #rofudo de =ue i%u9" acordaQ, Aauel +ar2osa teria
de aceitar =ue Ps& 1i1ia a coscicia, e 1i1ia #ara a torturaQ de *o #oder a%ir,
#aralisado =ue esta1a" seus er1os e "Fsculos4 E #elo a"2iete itelectual"ete
atrasado do +rasil e da fa8eda #aulista =ue, se fosse es#erar #ela o#ortuidade de
,ola ilu"i$'la co" seu Sol, >a"ais sairia das tre1as, aida =ue co" a a>uda da lu8
de u"a 1ela4
A #rese)a de Leita, u"a #ersoa%e" e@ce#cioal, o setido estrito,
#er"ite a Ri2eiro #eetrar u" es#a)o #ouco co"u" #ara os ro"aces aturalistas
:es#ecial"ete os euro#eus;, o "udo rural, =ue, o +rasil, dese"#e7a u" #a#el
fuda"etal o #rocesso #roduti1o e social4 J a fa8eda #atriarcal #aulista de caf9
:e, secudaria"ete, de a)Fcar; =ue #rodu8 as "ercadorias destiadas ? e@#orta)*o
=ue #er"ite" a acu"ula)*o de ca#ital e" lar%a escala o #a3s4 Vedidos o
"ercado "udial do fial do s9culo /B, o caf9 e o a)Fcar #rodu8idos #ela "*o'de'
o2ra escra1a reali8a" a iser)*o do +rasil a ecoo"ia ca#italista iteracioal4
Ri2eiro, assi", #ode e@#ressar literaria"ete cotradi)<es =ue os ro"acistas
aturalistas ur2aos #er"ite" #erce2er a#eas secudaria"ete, #or "eio dos
desdo2ra"etos =ue a 1ida #atriarcal alicer)ada a #rodu)*o a%r3cola e@#ortadora
te" o a"2iete ur2ao4 O a"2iete rural da fa8eda de caf9, #or9", est$ u" tato
=uato distate do dia a dia do leitor t3#ico de ro"aces4 E, a#arete"ete #ara
resol1er esta distIcia cultural etre o ce$rio :=ue de1e ser realista; e o leitor do
ro"ace =ue #oder3a"os c7a"ar ta"29" de aliea)*o , Ri2eiro recorreu a u"a
estrat9%ia e" se"#re associada ao aturalis"o seu ro"ace, =ue cota co"
227
al%u"as descri)<es =ue se li%a" ao #ro>eto de ,ola, tal co"o lido, etre outros, #or
LuE$cs, ser$, se *o #redo"iate"ete, #elo "eos si%ificati1a"ete arrati1o4
Leita *o ser1e de #rete@to a#eas #ara =ue o arrador descre1a a fa8eda do
coroel +ar2osa4 Ela ta"29" a%e4 Ca"i7a so8i7a, =ue2ra as #eras de u"
#assari7o, fa8 e@#ericias ao lado de seu a"ate4 N*o a#eas se e@cita co" a
1iolcia cotra os escra1os, ela 1ai al9", to"a cota da cea e se "astur2a4
Yuado se de#ara co" a ia)*o de Aauel +ar2osa diate de sua %ra1ide8, #arte
#ara a cidade e, co" o #oder do di7eiro, co"#ra u" "arido, reecotrado #or
a)*o #r&#ria u" re#osicioa"eto social Pres#eit$1elQ a sociedade4 E fa8 =uest*o
de ifor"ar Aauel da escol7a e dos "oti1os =ue a le1ara" a to"ar a decis*o4
O desloca"eto o es#a)o f3sico e ideol&%ico #ro"o1ido #elo autor *o
eli"ia seu car$ter e@#eri"etal4 0a"29" *o o fa8 a #rese)a afir"ati1a de
Leita, =ue #er"ite e@#or u"a s9rie de caracter3sticas e de cotradi)<es da fa8eda
cafeeira #aulista4 A#esar de, estes as#ectos, *o res#oder ao ti#o ideal de
ro"ace aturalista, o li1ro cotiua a cu"#rir o #ro>eto su%erido #or ,ola4 Reali8a
u" PestudoQ do Ptra2al7o rec3#roco da sociedade so2re o idi13duo e do idi13duo
so2re a sociedadeQ e ta"29" "ostra Pa e%rea%e" das "aifesta)<es itelectuais
e sesuaisQ so2 as circustIcias'a"2iete :e *o tato so2 as iflucias da
7ereditariedade;4 Aostra Po 7o"e" 1i1edo o "eio social =ue ele "es"o
#rodu8iu, =ue "odifica todos os dias, e o seio do =ual e@#eri"eta #or sua 1e8
u"a trasfor"a)*o cot3uaQ
TR
4
A for)a da arrati1a e" A carne, cotra#osta ?s descri)<es c7eias de >ar%<es
ciet3ficos e #ositi1istas de curta #ereidade est9tica, de fato dese=uili2ra o
TR
J"ile ,ola, O romance e:"erimental e o naturalismo no teatro, #4 SR4
228
ro"ace, o =ue tal1e8 e@#li=ue #arte da resistcia ? o2ra etre a cr3tica4 Por outro
lado, ca2e #er%utar se *o 9 >usta"ete esse dese=uil32rio =ue #er"ite ? o2ra
e@#or a 1iolcia e o autoritaris"o do siste"a escra1ocrata #atriarcal, =ue era o
res#os$1el #ela "oderi8a)*o da ecoo"ia 2rasileira e, si"ultaea"ete, #ela
"aute)*o de seu elo "ais P#r9'ca#italistaQ, a escra1id*o4 Leita, co" sua
ca#acidade de e@#or u"a "ul7er diferete, e" 2usca de e"aci#a)*o, c7oca "eos
#ela li2erdade se@ual =ue 1i1e #lea"ete e "ais #or=ue ousa utili8ar os ca#itais
=ue acu"ulou #ecui$rios e sociais #ara se li2ertar do cotrole "asculio4
Aes"o +adeira, =ue foi seu cr3tico "ais codescedete, a#ota u"a
i1erossi"il7a)a =ue *o se susteta5 #arafraseado'o, o dese>o de *o aceitar
Leita est$ "ais o cr3tico do =ue o escritor e o arrador, =ue costroe" u"a
etrada e u"a sa3da #lea"ete co1icetes #ara a #ersoa%e"4 O #ro2le"a 9 =ue
aceit$'la si%ifica1a aceitar ta"29" a2rir "*o de u" #oder so2re o cor#o da "ul7er
=ue a leitura coser1adora, feita #or 7o"es e "ul7eres, *o esta1a dis#osta a
cosiderar4
A cesura "oral ao li1ro se e@#lica, assi", #ela ide#edcia co=uistada
#ela #rota%oista, #or sua Pse@ualidade idisci#liada, =ue *o 9 e" de u"a
"uca"a, e" de u"a #rostituta, "as de u"a "o)a 2raca, rica, 2oita e
istru3daQ
TS
4 Se todo o discurso aturalista ca"i7a #ara ali"etar u"a tras%ress*o
=ue, ao "es"o te"#o, cria1a u"a o1a for"a de o#ress*o, Leita esca#a ?s
#ossi2ilidades =ue fora" aceitas co"o #adr*o #ela sociedade do fial do s9culo /B4
Ne" #rostituta, e" doa de casa, e" a"ate 2e" co"#ortada, ela su21erte co"
o #oder "asculio do di7eiro a orde" "asculia4 Leita su#era o i"#asse do
TS
Leoardo Aedes, o#4 cit4, #4 -/4
229
i"#edi"eto ao casa"eto co" Aauel +ar2osa co"#rado u" "arido e" S*o
Paulo, u"a afir"a)*o de #oder descocertate #ara a "oral do"iate4
6Flio Ri2eiro, o etato, *o cocede a Leita, a#&s a co"#ra, u"a solu)*o
cociliadora, co"o a #resete e" outro ro"ace 2rasileiro do s9culo /B5 Aur9lia
Ca"ar%o, a fil7a de u"a costureira #rota%oista do ro"ace enhora, de 6os9 de
Alecar, #u2licado e" /WVT, ta"29" #a%a #elo "arido, u" ati%o a"orado, a#&s
rece2er u"a 7era)a ies#erada4 Aas o casa"eto, iicial"ete i"a%iado co"o
u"a fac7ada #or Aur9lia, co" o du#lo o2>eti1o de res#oder ?s de"adas sociais e
de 7u"il7ar Ferado Sei@as, aca2a se cosu"ado4 Na o2ra de Alecar, a c7a1e
da #orta do =uarto de Aur9lia, =ue re#reseta a reali8a)*o se@ual do casa"eto, 9
cofiada ao "arido =uado este reali8a u" %rade e%&cio e restitui'l7e os ce"
cotos de r9is =ue rece2era co"o dote4
O ro"ace de Alecar 9 or%ai8ado e" =uatro #artes, e cada u"a delas te"
u" t3tulo =ue re"ete a u"a e%ocia)*o co"ercial5 PO #re)oQ, PYuita)*oQ, PPosseQ
e PRes%ateQ4 A "ercatili8a)*o do casa"eto, o etato, 9 coclu3da co" u"a
trasa)*o =ue te" *o o car$ter de afir"a)*o #or #arte de Aur9lia, "as o de
restitui)*o da Por"alidadeQ do #oder "asculio5 a cota2ilidade do dote do casal
#rodu8 u" efeito "orali8ate e re%ulador das co1e)<es sociais4 Leita, *o5 ela
se afir"a co"o "ul7er ide#edete Pe%ociadoQ co" as co1e)<es sociais
u"a #osi)*o de autoo"ia, reco7ecedo o #eso dessas co1e)<es, cededo
cosciete"ete a u"a delas, =ue 9 a#resetar u" #ai #ara seu fil7o, se" a
#reocu#a)*o de 2uscar u"a sa3da =ue restitua a codi)*o de su2"iss*o a u"
7o"e"4 Seu "arido *o 9 u"a #ersoa%e" =ue este>a #re1ia"ete li%ada a ela,
230
"as, ao cotr$rio, u" 7o"e" =ual=uer4 N*o a#eas o casa"eto 9 coisificado, a
#r&#ria fi%ura "asculia #erde =ual=uer tra)o idealista4
Leita torou'se, assi", u" e@e"#lo a ser e%ado #or todas as 1ias, e a cr3tica
liter$ria cu"#riu o #a#el de PcastrarQ todo o discurso cr3tico e li2ert$rio do
ro"ace4
231
9# :omoerotismo masculino
em Portugal e no Brasil
0ato Alfredo +osi =uato Luciaa Ste%a%o Picc7io, e" suas
7ist&rias da literatura 2rasileira, =uado cita" as fotes #ortu%uesas do aturalista
Adolfo Ca"i7a, i%ora" o ro"acista #ortu%us A2el +otel7o e le"2ra"'se
a#eas da iflucia de E)a de Yueir&s4 Pouco ? frete e" seu tra2al7o, Picc7io, ao
tratar do "o1i"eto cearese da Padaria Es#iritual, do =ual Ca"i7a to"ou #arte e
=ue faria o #roselitis"o do "9todo aturalista o Cear$ a d9cada de /WB., le"2ra,
al9" de E)a, de (uerra 6u=ueiro, Ra"al7o Orti%*o e AtCio No2re4 Aais u"a
1e8, o etato, o o"e de +otel7o *o a#arece
/
4 Essa auscia re#ete'se e"
Nelso DerecE Sodr94 E" O naturalismo no (rasil, ele afir"a =ue Pos aturalistas
ortodo@os #ortu%ueses *o iflu3ra" a literatura 2rasileiraQ e, #elos "oti1os =ue
usa #ara e@cluir E)a do %ru#o dos Portodo@osQ :Psuas #ersoa%es *o se e@#lica"
/
Parto dessas 7ist&rias "ais PrecetesQ da literatura 2rasileira #or u" "oti1o5 creio =ue elas
re#reseta" si%ificati1as sedi"eta)<es das 7ist&rias da literatura =ue 1" sedo escritas desde o
s9culo /B #or ossos es#ecialistas e" literatura4
232
#ela 7ereditariedade, "as #elo "eioQ; e #elas sio#ses =ue fa8 dos ro"aces de
+otel7o :a #ersoa%e" do +ar*o de La1os, #or e@e"#lo, P*o #ode resistir ?
7era)a at$1icaQ;, #ode"os icluir este Flti"o o rol dos escritores #ortu%ueses =ue
su#osta"ete *o teria" dei@ado rastros o aturalis"o 2rasileiro
-
4
N*o cosidero essa auscia de todo estra7a4 Parece'"e, ao cotr$rio, =uase
PaturalQ, se to"ar"os #or 2ase o "odo co"o tede a se costru3re" "uitas das
arrati1as das 7ist&rias da literatura4 Pode'se di8er, de "odo si"#lificado, 9 claro,
=ue elas se%ue" u" "odelo #ira"idal, e" =ue os %rades escritores ifluecia"
a=ueles =ue est*o u" 31el a2ai@o =ue, #or sua 1e8, #ode" ser1ir de "odelo #ara
os =ue est*o aida a2ai@o =ue, e1etual"ete, #ode" 2e2er direta"ete do
%rade escritor, "as ecessaria"ete e" doses "oderadas , e assi"
sucessi1a"ete4 I%ora"'se ou s*o su21alori8adas as trocas laterais e as iflucias
=ue 1*o Pde 2ai@o #ara ci"aQ4 Aas ote'se =ue esta"os aida detro do "odelo o
=ue di8er, et*o, se i"a%iar"os =ue a #irI"ide e" si e@#lica #ouca coisa e =ue, a
1ida real, ou se>a, a 1ida do escritor =ue est$ #or escre1er u"a o2ra, "uitas outras
leituras est*o sedo #rocessadas durate a ela2ora)*o de u" ro"acee
Aes"o Nelso DerecE Sodr9 ad"ite =ue as =uest<es, as #ol"icas e os
de2ates da #ri"eira fase do aturalis"o #ortu%us Pfora" a=ui discutidos co" a
a"#litude =ue o "eio #er"itiaQ, "as *o a2re es#a)o #ara a 7i#&tese de =ue *o
a#eas as #ol"icas #osteriores :tato Ca"i7a =uato +otel7o s*o autores de u"
aturalis"o >$ P"aduroQ, tato o +rasil =uato e" Portu%al, e aida assi"
itesa"ete de2atidos ? 9#oca;, "as as o2ras desse aturalis"o PtardioQ te7a"
sido lidas e %erado frutos #ositi1os o ca"#o da cria)*o liter$ria4
-
Nelso DerecE Sodr9, O naturalismo no (rasil, #4 TB'U/4 Rio de 6aeiro5 Ci1ili8a)*o +rasileira,
/BUT4
233
Procurare"os defiir os #otos de cotato etre a o2ra de Ca"i7a e a de seu
#ar #ortu%us A2el +otel7o4 Para al9" de Ca"i7a ter lido a o2ra de "aior sucesso
de +otel7o, O (aro de Ca0os, ates de escre1er (om)*rioulo
R
, "uita coisa os ue,
e" es#ecial o fato de o2ras de a"2os tere" co=uistado o1os cr3ticos o fial do
s9culo -. e i3cio do -/ e sido recu#eradas #or leituras de %ero =ue to"ara"
co"o 1alor #ositi1o o 7o"oerotis"o, cetral os dois ro"aces, ates e" %eral
a1aliado co"o ele"eto e%ati1o ou aida iter#retado se%udo a 1is*o caCica
do aturalis"o, ou se>a, co"o "era e@#lora)*o do #atol&%ico4
Se +otel7o, #ara qscar Lo#es e At&io 6os9 Sarai1a, re#reseta a Pest9tica
aturalista e@tre"aQ e" Portu%al
S
, O (aro de Ca0os :/WB/; 9, de acordo co"
Aario C9sar Lu%ari7o, Pa arrati1a fudadora da re#reseta)*o da
7o"osse@ualidade e@#l3cita e" L3%ua Portu%uesaQ4 Para Lu%ari7o, a o2ra de
+otel7o *o #ossui P%rades a"2i)<es est9ticasQ, cotado Pco" estrutura arrati1a
2e" irre%ular e co" #ersoa%es #ouco cosistetesQ4 Se%uido o cIoe
aturalista, o ro"ace trata, co" assiala o cr3tico, a =uest*o da 7o"osse@ualidade
Pde "aeira #atol&%ica e atro#ol&%icaQ
T
4 A o2ra =ue iicia o ciclo da Patolo%ia
Social =ue iclui aida os ro"aces O li0ro de Alda :/WBW;, Amanh :/B./;,
Fatal ?ilema :/B.V; e Pr>s"ero Fortuna :/B.V; 2uscado tra)ar o #erfil do +ar*o
R
P(om)*rioulo de Adolfo Ca"i7a e a Fra)aQ, de Aaria Let3cia Alcoforado :#4 WV, He0ista de
Cetras, _ -W4 Arara=uara5 Faculdade de Cicias e Letras De#arta"eto de Letras Aoderas
[Ues#, /BWW; a#ota essa leitura4 So2re o sucesso do li1ro, a edi)*o das Obras de Abel (otelho
ifor"a, ? #4 \\, =ue a #ri"eira edi)*o es%otou'se e" =ui8e dias4
S
Citados #or 6os9 Lui8 Foureau@ de Sousa 6Fior e" PA2el +otel7o5 o lado Les=uisitoL do
es=ueci"etoQ, #4 //-4 E" Ida Aaria Satos Ferreira Al1es e Sil1io Reato 6or%e :or%s4;, A
"ala0ra silenciada5 Estudos de literatura #ortu%uesa e africaa4 Rio de 6aeiro5 V3cio de Leitura,
-../4
T
A$rio C9sar Lu%ari7o, PDireito ? 7ist&ria ou o silcio de u"a %era)*o5 u"a leitura dL O (aro
de Ca0os, de A2el +otel7oQ, #4 /US4 E" Ida Aaria Satos Ferreira Al1es e Sil1io Reato 6or%e
:or%s4;, A #ala1ra sileciada5 Estudos de literatura #ortu%uesa e africaa4 Rio de 6aeiro5 V3cio de
Leitura, -../4
234
de La1os co"o u" o2re decadete, casado co" El1ira, u"a 2ur%uesa4 Esse o2re
a#ai@oa'se #elo efe2o Eu%9io, u" >o1e" louro, de ol7os a8uis, i"2er2e e saido
da adolesccia =ue, a arrati1a, re#reseta a #o#ula)*o #o2re de Portu%al4 A
li%a)*o, cosiderada tor#e #elo arrador, aca2ar$ #or afastar defiiti1a"ete o
2ar*o da es#osa, =ue, #or sua 1e8, iiciar$ u"a rela)*o co" o #r&#rio Eu%9io4
Nu"a 2re1e e ifor"ati1a sio#se, Aassaud Aois9s coclui5 PCriada a situa)*o
dra"$tica, os acoteci"etos se a1olu"a", codu8ido o +ar*o de 2ai@e8a a
2ai@e8a, at9 =ue, ao fi", "orre a sar>eta, i%o2il"ete4Q
U
O co"#orta"eto do 2ar*o, =ue rece2e o si%ificati1o o"e de Se2asti*o
V
, 9,
durate todo o li1ro, tratado co"o u"a doe)a4 Aas *o u"a doe)a =ual=uer4
0rata'se de u"a doe)a Pat$1icaQ, 1ale di8er, 7eredit$ria4 Ele 9 u" Pre2eto
de%eeradoQ, as #ala1ras do arrador4 Os ter"os utili8ados #ara descre1er sua
ori%e" to"a"'se e"#restados da f3sica, da 2otIica, da #atolo%ia, da %e9tica5 PO
2ar*o %arfa1a #or en:ertia du#la"ete 2astarda e" duas das "ais ati%as e ilustres
fa"3lias de Portu%alQ] Pdesta ro"aesca "ace2ia "ore5ou u" fil7o, =ue 1i7a a ser
o se@to a1C do osso 2ar*o de La1osQ] Po ata1is"o fe8 e@#lodir este co" rbida
eer%ia todos os 13cios costitucioais =ue bacila0am o sa%ue de sua ra)a,
e@a%erados u"a coflucia de seis %era)<es, de e1olta co" istitos doidos de
#ederasta, inoculados e #ro%ressi1a"ete a%ra1ados a sociedade #ortu%uesa :444;Q4
W
A codea)*o ao P7o"osse@ualis"oQ, #ala1ra =ue 9 cria)*o da cultura
"9dica do s9culo /B, 9 e1idete e os e@e"#los #oderia" ec7er #$%ias e #$%ias4
U
Aassaud Aois9s, A I"atolo1ia socialJ de Abel (otelho, #4 --4 S*o Paulo5 FFLC!, /BU-4
V
Alus*o #ro1$1el a D4 Se2asti*o, ou se>a, a u" rei =ue *o dei@a descedetes e =ue "er%ul7a
Portu%al u"a crise istitucioal4
W
A2el +otel7o, Obras de Abel (otelho, 14 / L O baro de Ca0os, #4 /U :%rifos "eus;4 Porto5
LellokIr"*os, /BVB4
235
No etato, o "es"o Lu%ari7o o2ser1a =ue a arrati1a a#reseta u"a es#9cie de
ar"adil7a #ara o leitor4 PA#arete"ete, o arrador 9 u" cosciete #orta'1o8 de
u"a "oral 2ur%uesa "oralista, 1itoriaa, iferido, e" di1ersos "o"etos
co"et$rios so2re o cri"e co"etido cotra a ature8a #elos #ersoa%es
7o"osse@uaisQ, e@#lica ele4 P0oda1ia, tra8 ? toa u"a s9rie de co"et$rios
a2oadores do co"#orta"eto do +ar*oQ4 Ates de ser a#resetado se%uido e"
sua de%rada)*o "oral e f3sica, Psua tra>et&ria rece2e u" trata"eto de iicia)*o ?
#er1ers*o, #odedo, e" al%us "o"etos, se recorrer ao "odelo de Sade e" =ue a
#er1ers*o li2ertia 9 ca"i7o de co7eci"eto e, #ortato, de acesso ? Ra8*oQ4
B
U" dos e@e"#los "ais fortes dessa du2iedade arrati1a ocorre =uado o +ar*o
desco2re o %osto de s"e ao #raticar se@o oral o efe2o Eu%9io5 PEtre i"#utar'
l7e o 13cio e a de%rada)*o "oral e f3sica defiiti1a"ete, o arrador #refere
a#resetar a cea co"o %rade "o"eto iici$tico e l3rico, o "o"eto su#re"o da
tra>et&ria do +ar*onQ
/.
Se cocorda"os =ue O (aro de Ca0os iau%ura a arrati1a 7o"osse@ual
"asculia e@#l3cita e" Portu%al co" o car$ter a"23%uo a#otado #or Lu%ari7o,
#ode"os ta"29" afir"ar =ue #a#el se"el7ate dese"#e7ar$ (om)*rioulo o
+rasil
//
4 Para 6o*o Sil19rio 0re1isa, PCa"i7a 1ai tecedo a rela)*o 7o"osse@ual
co" sur#reedete aturalidade, co"o u" dado es#ec3fico e irrefut$1el, c7e%ado a
criar u"a le%3ti"a terura etre dois 7o"es do #o1oQ4 Aida =ue P#a%ado tri2uto
aos #recoceitos ciet3ficos da 9#ocaQ, tato e" rela)*o ? 7o"osse@ualidade =uato
B
A$rio C9sar Lu%ari7o, o#4 cit4, #4 /UT4
/.
A$rio C9sar Lu%ari7o, o#4 cit4, #4 /UU4
//
E"2ora Ca"i7a cite o li1ro =m homem 1asto :/WWT;, de Ferreira Leal, co"o #recursor ao tratar
da 7o"osse@ualidade, esse ro"ace, =ue te" co"o #rota%oista u" aristocrata e" Petr&#olis :R6;
*o te1e re#ercuss*o a 7ist&ria da literatura 2rasileira4
236
e" rela)*o ? =uest*o racial, a a1alia)*o de 0re1isa, o autor Pcoloca'se
=uilC"etros ? frete de seu te"#oQ
/-
4 Na a1alia)*o do 7istoriador 6a"es (ree,
autor de Alm do *arna0al A 7o"osse@ualidade "asculia o +rasil do s9culo
-., (om)*rioulo P9 u" ro"ace co"#le@o =ue e1ol1e "Flti#las o)<es de ra)a e
de se@ualidade o +rasil da 1irada do s9culoQ, e P9 ot$1el co"o Ca"i7a descre1e
o 7o"oreotis"o co" u"a ousada fra=ue8aQ4
/R
Esse #ioeiris"o %a7ou,
recete"ete, iteresse iteracioal, e o ro"ace foi tradu8ido #ara o ale"*o, o
i%ls, o es#a7ol, o fracs, o italiao e o turco4 Carlos Eduardo +e8erra a1alia =ue
essa iteracioali8a)*o de (om)*rioulo idica =ue a o2ra P#reec7eu lacuasQ *o
s& o +rasil, ao colocar u" e%ro e 7o"osse@ual co"o #rota%oista, "as ta"29"
e" outros #a3ses, #or costruir u"a #ersoa%e" o "ari7eiro =ue est$ li%ada ?s
fatasias, ?s i"a%ia)<es er&ticas e ?s re#reseta)<es #oro%r$ficas do
7o"oerotis"o =ue atra1essara" o s9culo -. e c7e%ara" ao s9culo -/4 U"a das
#er"acias "ais "o"s do "ari7eiro co"o 3coe %aG seria a "Fsica %n the +a0G,
catada #elo %ru#o Villa%e Peo#le4
/S
Co"o ocorreu co" outras o2ras aturalistas, Pa#&s seu la)a"eto e@#losi1o,
e" /WBT, o ro"ace sofreu u" #rocesso =ue se #oderia c7a"ar de Lcos#ira)*o do
silcioL as esferas oficiais, "as ta"29" a $rea acad"icaQ, di8 0re1isa, =ue
atri2ui essecial"ete ? codea)*o "oral o fato de a o2ra ter sido escodida e"
otas de roda#9 da 7ist&ria liter$ria4 Aas co"o ta"29" ocorreu co" outras o2ras
de =ue trata"os, a codea)*o "oral uca e@#lica total"ete a =uest*o, e ta"29"
/-
6o*o Sil19rio 0re1isa, PItrodu)*oQ a (om *rioulo, #4 /.'//4 S*o Paulo5 !edra, -..B4
/R
6a"es (ree, Alm do *arna0al 7o"osse@ualidade "asculia o +rasil do s9culo -., #4 VR4
S*o Paulo5 Ues#, /BBB4
/S
Carlos Eduardo +e8erra, P+o"'Crioulo5 u" ro"ace da literatura %aG "ade i +ra8ilQ, #4 BS'
/.., e" He0ista de Cetras, _ -W, 14 /[-, >a[de84 -..U4
237
*o foi ca#a8 de e@cluir o li1ro defiiti1a"ete da 7ist&ria liter$ria4 No seu #ri"eiro
ca#3tulo, !erculao, u" %ru"ete =ue se "astur2a o co19s, co"etedo Pu" cri"e
de lesa ature8a, derra"ado iutil"ete o co19s seco e est9ril a sei1a %eradora
do 7o"e"Q
/T
, 9 #uido co" a c7i2ata4 A c7i2ata 9 u"a #rese)a costate o
ro"ace e =ue #ode ser atri2u3da ao dese>o de Ca"i7a de deuciar a #r$tica de
casti%os cor#orais a Aari7a4 Aas 9, ta"29", u"a res#osta est9tica +osi escre1e
=ue A"aro, o #rota%oista do li1ro, "o1e'se P#elos "eadros do
sado"aso=uis"oQ, e Leoardo Aedes 1 esse sado"aso=uis"o Pu" "ecais"o
de defesa cu>o o2>eti1o 9 ai=uilar a irru#)*o de se@ualidades #er1ersas e
idisci#liadasQ
/U
4 As Pceas de 7o"osse@ualis"o e@#l3citoQ #ode" ter
ico"odado os "ari7eiros, "as ele 9 forte"ete aco"#a7ada o li1ro #or
idisci#lias *o a#eas se@uais5 a cr3tica ? Ar"ada #ela 1iolcia dos casti%os
cor#orais, =ue #ro1ocaria" u"a d9cada e "eia "ais adiate ? Re1olta da C7i2ata,
le1ou a Aari7a a #edir a iterdi)*o de u"a reedi)*o do ro"ace, =ue ter"iou
a#reedida #or ser o li1ro cosiderado Pco"uistaQ
/V
4 Para co"#letar o ce$rio de
#roi2i)<es, e" /BWR, se%udo 0re1isa, u"a rese7a do ro"ace, escrita #elo
cr3tico liter$rio Leo (ilso Ri2eiro, Pfoi 1etada #elos editores de u" >oral
#aulistao, so2 #rete@to de =ue o te"a desa%rada1a os doos do tal di$rioQ
/W
4
/T
Adolfo Ca"i7a, (om)*rioulo, #4 RV4 S*o Paulo5 !edra, -..B4
/U
PAs ru3as da 7o"osse@ualidade5 o %&tico e" (om)*rioulo, de Adolfo Ca"i7aQ, #4 U/4 Essa
leitura 9 =uestioada #or OsHaldo Al1es Lara Neto, #ara =ue" o sado"aso=uis"o 9 Pcostituti1o
de u" dese>o se@uali8ado =ue se reali8a a 1iolcia4 'ntre o IinstintoJ e a I7alta de hbitoJ L A
#si=uiatri8a)*o da se@ualidade e" (om)*rioulo :/WBT;4 Disserta)*o de "estrado4 S*o Carlos5
Pro%ra"a de P&s'(radua)*o e" Sociolo%ia, -..B4
/V
+rito +roca, Horas de leitura, a#ud 6o*o Sil19rio 0re1isa, PItrodu)*oQ a (om *rioulo, #4 //4
/W
6o*o Sil19rio 0re1isa, PItrodu)*oQ a (om *rioulo, #4 //'/-4
238
O discurso cient'/ico como estratgia de de/esa
Os ro"aces de Ca"i7a e de A2el +otel7o t" u" etrec7o 2astate
se"el7ate4 Co"o O (aro de Ca0os, (om)*rioulo se fir"ar$ so2re a rela)*o etre
u" 7o"e" "ais 1el7o, A"aro, e u" efe2o, o %ru"ete Alei@o4 Fisica"ete, ele
le"2ra Eu%9io, do ro"ace #ortu%us4 Vido do sul, es#ecifica"ete de Sata
Cataria, 9 >o1e", loiro, te" ol7os a8uis4 A"aro 9 u" e%ro =ue o arrador su%ere
ser fu%ido e =ue ecotrara a2ri%o a Aari7a4 Ele 9 descrito co"o P"uito alto e
cor#uleto, fi%ura colossal de cafre, desafiado, co" u" for"id$1el siste"a de
"FsculosQ, a 1iolcia =ue disci#lia a "aru>ada4 Co"#arado a !9rcules
/B
, A"aro
9 ca#a8 de resistir 2ra1a"ete aos casti%os cor#orais =ue rece2e4
A#&s a iicia)*o se@ual de Alei@o a cor1eta, o >o1e" %ru"ete e o +o"'
Crioulo #assa" a 1i1er >utos, di1idido u" =uarto u"a casa de #es*o e" terra4
L$, fica" >utos os dias de fol%a, traca"'se, =uado ecess$rio, %uardado certa
#ri1acidade, so2 a 2)*o da #ortu%uesa Carolia, u"a se7ora de RW aos, u"
tato %orda, =ue "at9" seu e%&cio co" a a>uda de u" a"ate a)ou%ueiro =ue
te" o a#elido de Carola +uda, "as ta"29" #asseia" >utos4 0udo 1ai
relati1a"ete 2e", e Carolia c7e%a a 2ricar =ue, "ais u" #ouco, A"aro e Alei@o
teria" fil7os
-.
, at9 =ue o +o"'Crioulo 9 trasferido #ara u" outro a1io, Pu" de
a)o, "uito co7ecido #elo seu "a=uiis"o co"#licado e #ela sua for"id$1el
artil7aria] 2elo co>uto de for)as a1ais, =ue fa8ia desse coura)ado u" dos "ais
#oderosos do "udoQ
-/
4 A"aro te" o #resseti"eto de =ue a trasfercia #ara a
/B
A "itolo%ia e o "udo %re%os, ali$s, est*o "uito "ais #resetes o ro"ace de A2el +otel7o,
e" =ue 7$ refercias recorretes ao ra#to de (ai"edes e ta"29" ? rela)*o etre S&crates e
Alce23ades4
-.
Adolfo Ca"i7a, o#4 cit4, #4 WR4
-/
Adolfo Ca"i7a, o#4 cit4, #4 WS4
239
o1a e"2arca)*o 1ai afast$'lo de Alei@o, o =ue a#ota #ara u" %rau si%ificati1o
de coscicia do #rocesso social e" ada"eto, e isso real"ete se 1ai
cocreti8ado4 A troca de a1io, assi", *o 9 u" si"#les e#is&dio, "as u" fator
=ue su%ere o #rocesso de "oderi8a)*o da Aari7a e seu efeito so2re as rela)<es
etre os 7o"es do "ar e, e" es#ecial, etre 7o"es e%ros e 7o"es 2racos4 Ela
cria u" desco"#asso e #ro1oca u" distacia"eto, e *o 9 a#eas o tra2al7o de
u" e de outro =ue dei@a de ocorrer #ro@i"a"ete, "as ta"29" os dias de fol%a
dei@a" de coicidir4 A rela)*o etre os dois fica, #ortato, cada 1e8 "ais dif3cil4
A #ortu%uesa Carolia #erce2e =ue Alei@o est$ so8i7o, ol7a'se o es#el7o e
>ul%a'se ca#a8 de sedu8ir o ra#a84 E ele dei@a'se co=uistar4 A"aro tetar$ fu%ir do
seu o1o a1io, certa feita, e ser$ dura"ete casti%ado, sedo trasferido #ara o
7os#ital da Aari7a4 Se Alei@o era u" escra1o fu%ido, e" tese >$ li1re #or suas
#r&#rias for)as, os casti%os f3sicos da Aari7a #ara essa o1a tetati1a de fu%a
co"o =ue reo1a" sua escra1id*o, o =ue, u" certo setido, est$ #r&@i"o ?
tetati1a de reescra1i8ar +ertole8a e" O cortio4 Diate dessa for)a, at9 "es"o o
!9rcules e%ro sucu"2e4 A recu#era)*o o afasta aida "ais de Alei@o, e sua
tetati1a de costruir u"a idetidade #r&#ria, aida =ue codeada social"ete,
fracassa #or co"#leto4 O fial da 7ist&ria 1ioleto, le"2rado, u" certo setido, o
ce$rio e a a)*o =ue "arca" o fial de O *ortio, co" a difere)a de =ue o li1ro
de A8e1edo te"os o suic3dio da e%ra +ertole8a4 e=uato e" (om)*rioulo te"os
u" assassiato e u"a #ris*o =ue 9 ta"29" u" fi", u"a "orte social *o "eos
dra"$tica5
240
Bingu0m se importa)a om Jo outroK, om o negro, *ue l4 ia, rua a$aixo,
triste e desolado, entre as $aionetas, ; lu( *uente da man'& todos, por0m,
*ueriam J)er o ad4)erK, analisar o ferimento, meter o nari( na 'aga"""
22
Assi" co"o e" O (aro de Ca0os, =ue" a#reseta o efe2o ? Pdoa da casaQ,
co" =ue" o >o1e" ter$ sua #ri"eira rela)*o 7eterosse@ual, 9 a #ersoa%e" =ue
#ri"eiro a iiciou se@ual"ete, u" 7o"e" "ais 1el7o e "ais #oderoso Se2asti*o
#or=ue 9 rico e o2re, A"aro #or=ue 9, 7ierar=uica"ete, 9 su#erior a Alei@o4
Assi" co"o o ro"ace de A2el +otel7o, A"aro sofrer$ #or a"or, u" a"or
#roi2ido, at9 #ratica"ete destruir'se e ter"iar o li1ro cercado #or #oliciais4 Co"o
a tra"a =ue se dese1ol1e e" Portu%al, a =ue se #assa o +rasil cosidera
atiatural o a"or e as rela)<es se@uais etre 7o"es, "as ta"29" "at9" u"
discurso a"23%uo5 a#&s o #ri"eiro itercurso etre A"aro e Alei@o, e" =ue
Pcosu"ou'se o delito cotra a ature8aQ, a tal ature8a rea%e #ositi1a"ete5 a
"a7* se%uite a#reseta'se co"o Pu" 2elo dia de sol, =uete, lu"ioso, de u"a
tras#arcia fia de cristal la1adoQ
-R
4
Para al9" das a#ro@i"a)<es e das deri1a)<es etre os ro"aces, ta"29"
ecotra"os distacia"etos4 O +rasil 1i1ia u" "o"eto de itesa
trasfor"a)*o, co" a i"#lata)*o de u" o1o re%i"e, a Re#F2lica4 U"a re#F2lica
=ue re#resetou u"a s9rie de frustra)<es4 A#esar disso, o #a3s 1i1eu o fial do
s9culo /B e i3cio do -. u" certo dia"is"o #ol3tico e ecoC"ico =ue aca2ou
e@#resso essa literatura =ue dese>a1a estudar a sociedade4
E" (om)*rioulo, a tra"a #ode a2rir "*o de #ersoa%es da elite, #elo "eos
o #lao e" =ue ocorre a "aioria das a)<es, o =ue su%ere a "i"ese de u"a
--
Adolfo Ca"i7a, o#4 cit4, #4 /TV4
-R
Adolfo Ca"i7a, o#4 cit4, #4 UR4
241
sociedade "uito "ais co"#le@a do =ue a de O baro de Ca0os e dLO li0ro de Alda,
ode a "oderi8a)*o 2ur%uesa esta1a al%us #assos atr$s4 Se a 1irtude de O cortio,
#ara Atoio Cadido, foi o de #oder criar u"a situa)*o de e@#lora)*o =ue
a#ro@i"a1a o #ro#riet$rio do corti)o dos "oradores, e" (om)*rioulo 7$ u"a
distIcia =ue aca2a sedo, o setido i1erso, t*o si%ificati1a =uato4
O aturalis"o 2rasileiro *o ecotrou %rades dificuldades e" re#resetar o
"udo do tra2al7o e da asces*o 2ur%uesa4 A"aro 9 u" "ari7eiro =ue sofre as
a%ruras e as 1iolcias da or%ai8a)*o do tra2al7o a Ar"ada] o %ru"ete Alei@o
ta"29" te" suas fu)<es os a1ios de %uerra, e Carolia, al9" da #es*o, cota
co" u" a#orte re%ular do a)ou%ueiro, seu a"ate4 E" O cortio e O coru5a, o
tra2al7o e a #rodu)*o, se>a #elo dia"is"o, se>a #elos 2lo=ueios, s*o #reocu#a)<es
fre=uetes4 Esse "udo do tra2al7o est$ #ratica"ete ausete de O baro de Ca0os!
Na o2ra de A2el +otel7o, *o sa2e"os de ode 1" as redas4 Se2asti*o te" u"a
#ro#riedade o iterior, "as ela ser1e ates #ara "ostrar seu descaso #ara co" sua
su#osta fortua, =ue o a"or #or Eu%9io arru3a :o =ue "ostra, #or outro lado, =ue
ela *o 9 t*o %rade assi";, do =ue #ara de"ostrar a or%ai8a)*o social #ortu%uesa
tal1e8 #or cota da crise =ue o #a3s 1i1ia, ? es#era de u"a Re#F2lica =ue aida
de"oraria duas d9cadas #ara c7e%ar4 Li"a +arreto, e" /B/W, ao arrar u" ecotro
co" Carlos Aal7eiro Dias, autor de A mulata, afir"aria cate%orica"ete =ue Po
+rasil 9 "ais co"#le@o, a orde" social ecoC"ica, o seu #r&#rio destio, do =ue
Portu%al4 A 1el7a terra lusa te" u" %rade #assado4 N&s *o te"os e7u"] s&
te"os futuroQ
-S
4 E" O li0ro de Alda, de +otel7o, aida =ue as rela)<es dee"'se
-S
Li"a +arreto, PLiteratura "ilitateQ, i #ar1inlia, #4 //T4
242
=uase todas e" toro do di7eiro
-T
, ta"29" *o sa2e"os de ode ele 1e",
e@ata"ete A$rio, o arrador, 9 u" estudate de e%e7aria, "atido, o i3cio
do ro"ace, *o se sa2e #or =ue", 1i1edo co" cole%as =ue ta"29" *o t"
#rofiss*o ou fotes de reda defiidas4
Por outro lado, as #ersoa%es "ar%iais de +otel7o co7ece" fiais feli8es4
Eu%9io fa8 sucesso o teatro, a#ro1eitado'se da #u2licidade =ue sua rela)*o co"
o 2ar*o #ro#iciara, e Alda *o te" #udor de lar%ar A$rio =uado isso 9 co1eiete
#ara seu 2e"'estar e felicidade4 6$ Alei@o ter"ia "orto #or A"aro, u" A"aro >$
destru3do #elo fracasso da rela)*o e" =ue i1estira suas eer%ias4 Nu" ca"i7o
aal3tico #oss31el, #ode"os di8er =ue +otel7o 1 futuro essas #ersoa%es =ue s*o
u"a ale%oria do #o1o, e=uato o +rasil, esse #o1o, ta"29" ale%orica"ete,
aida =ue ati1o a 1ida ecoC"ica e social, 9 codu8ido ao fracasso4 Aais u"a 1e8,
co"o ocorre co" CDAssomoir e O cortio, a rela)*o etre a o2ra #ri"eira e a
se%uda *o #ode ser si"#lificada co"o c&#ia ou #l$%io4 (om)*rioulo *o escode
sua filia)*o a O baro de Ca0os, "as fa8 uso do etrec7o #ara e@#lorar u"s
situa)*o di1ersa, e" =ue escra1id*o, tra2al7o e se@ualidade s*o fatores =ue
cocorre" #ara =ue a tra"a %a7e o1os cotoros e co"#le@idades4
Ao a2ordare" a rela)*o 7o"osse@ual de for"a t*o e@#l3cita e t*o cetral e"
seus ro"aces, +otel7o e Ca"i7a se%uira" a 1a%a do "o1i"eto aturalista =ue
esti"ula1a o PestudoQ de co"#orta"etos se@uais cosiderados Pdes1iatesQ ou
P#atol&%icosQ, al9" de causar escIdalo e #u2licidade o "ercado de li1ros e"
for"a)*o4 Ca"i7a, "ais de u"a 1e8, escre1eu de "odo a e@terar sua frustra)*o
#or o a"2iete cultural e ecoC"ico 2rasileiro atuare" de "odo a i"#edir a
-T
Al%us cr3ticos a#ota" u"a iflucia de Ca"ilo Castelo +raco a o2ra de +otel7o4 A for)a
do di7eiro essas rela)<es e o for"ato e#istolar s*o ele"etos e" O li0ro de Alda =ue su%ere"
essa afiidade4
243
#rofissioali8a)*o do escritor
-U
4 Essa frustra)*o, o etato, idica, co"o o #r&#rio
Ca"i7a #erce2e, u"a situa)*o e" =ue editar li1ros >$ e@iste co"o e%&cio
ca#italista e =ue #ode #rodu8ir lucro, Pse *o fa2ulosoQ, #elo "eos ca#a8 de
%aratir u" resultado Pifal31el e satisfat&rioQ
-V
4 Aida =ue defeda =ue os
escritores *o de1a" sacrificar seu ideal art3stico e" ceder ?s #ress<es dos
editores #or o2ras #o#ulares, Ca"i7a 1i1ia u" a"2iete e" =ue o li1ro tora1a'
se u"a "ercadoria "ais #o#ular4
0odo u" "ercado de li1ros o +rasil e e" Portu%al "o1i"eta1a'se, tedo
o1os ro"aces e reedi)<es de o2ras fracesas li2ertias e@#lorado o iteresse do
#F2lico #or leituras ca#a8es de "e@er de o1as for"as co" seus setidos4 E"
P1inas de ensao, Alessadra El Far a#reseta u"a #reciosa #es=uisa =uato ?
eor"e circula)*o de li1ros #ortu%ueses o +rasil o fial do s9culo /B e i3cio do
s9culo -., es#ecial"ete a=ueles =ue era" classificados co"o Pro"aces de
sesa)*oQ e Pleituras #ara 7o"esQ os aFcios de >oral cate%orias e" %eral
distitas, "as, #or 1e8es, cofudidas #ro#ositada"ete #elos e%ociates do li1ro,
=ue #odia" e%lo2ar desde o #o#ular e =uase ro"Itico 'l3ira, a morta 0ir1em
:/WWR; at9 O "rimo (as2lio, de E)a de Yueir&s, aalisado os >orais #or cr3ticos
res#eitados, #assado #elos ro"aces do Pciclo da 0u2erculose SocialQ, assiados
#or u" falso Ra2elais, #seudCi"o do escritor Alfredo (allis
-W
, e A #ulata :/WBU;,
de Carlos Aal7eiro Dias4 Os li1ros ficara" "ais 2aratos, %a7ara" edi)<es "ais
si"#les, #assara" a ser lidos #or "ais %ete, %ete =ue *o lia as l3%uas
-U
O te@to "ais re#resetati1o dessa frustra)*o de Adolfo Ca"i7a 9 PEditoresQ, =ue ite%ra o
1olu"e *artas literrias, #4//B'/-T4 Fortale8a5 UFC Edi)<es, /BBB4
-V
Adolfo Ca"i7a, o#4 cit4, #4 /-.4 O escritor, co"o se 1, u" tato i%eua"ete ac7a =ue o
e%&cio da edi)*o 9 se"#re lucrati1o4
-W
Se%udo El Far, e" P1inas de ensao, #4 -.4 O li1ro =ue ela cita *o 9 datado, "as #ode"os
su#or =ue, se *o sucedeu o ciclo da Patolo%ia Social de +otel7o, foi seu cote"#orIeo4
244
estra%eiras da "oda, o fracs e o i%ls4 Aida =ue os escritores *o
cose%uisse" ati%ir esse #F2lico, ele era dese>ado4 As #rostitutas era"
#ersoa%es recorretes os ro"aces e #assara" a ser, ta"29", u" 3dice de
#eetra)*o #o#ular do li1ro5 u" croista do Jornal do (rasil escre1eu, e" R/ de
de8e"2ro de /B.., =ue Po li1ro es#al7ou'se] dei@ou de ser o2>eto raro e caro, #ara
c7e%ar at9 o #o1oQ
-B
] outro, Orestes +ar2osa, arrou a 7ist&ria de Alice da Sil1a
Ra"os, u"a #rostituta =ue, se%udo ele, a#redeu a ler #ara Psa2orearQ arrati1as
fa"osas e" seu te"#o
R.
4
A e"er%cia desses o1os letrados coicide co" a 1otade, rara"ete
reali8ada o +rasil, de #rofissioali8a)*o do escritor4 Adolfo Ca"i7a usar$ a
iroia da #ri"eira #essoa #ara =uei@ar'se, e" suas *artas literrias, dos editores
=ue #referiria" Pu" 2o" eredo, u"a 7ist&ria de sa%ue c7eia de "ist9rios,
co"o1ete, arre2atadoraQ ao estilo e ? arte e =ue co"#leta1a" o discurso di8edo5
PJ disso =ue o #o1o %osta, e &s, a res#eito do %osto liter$rio, s& co7ece"os o
#o1oQ4
R/
O escritor aturalista ti7a, #ortato, ao "es"o te"#o, de i"#or'se co"o
literato etre seus #ares e 2uscar ati%ir esse #o1o =ue co"#ra1a li1ros e =ue l7e
#er"itiria, #elo "eos ideal"ete, 1i1er de escre1er4
A #artir da3 9 #oss31el eteder, e" al%u"a "edida, o car$ter dF2io de
arrati1as co"o O (aro de Ca0os, (om)*rioulo, O Ci0ro de Alda e tatas outras
o2ras do #er3odo4 U"a ousadia te"$tica =ue es2arra u" discurso "orali8ate4
Escritores #olitica"ete #ro%ressistas, re#u2licaos e "uitas 1e8es declarada"ete
socialistas =ue e@#ressa" desa2rido #recoceito racial, de classe e de %ero4 O
-B
Citado e" P1inas de sensao, #4 V/4
R.
Citado e" P1inas de ensao, #4 V.4
R/
Adolfo Ca"i7a, *artas literrias, #4 /-/4
245
dese>o de deuciar as 1iolcias cotra os "ais #o2res coicidido co" a
reafir"a)*o de iF"eros #adr<es de do"ia)*o4
Se a cicia =ue trasfor"a a se@ualidade 7o"oafeti1a e" doe)a 9 7o>e sial
de fra=ue8a desses ro"aces, essas o2ras os i"#<e" u" du#lo desafio5 e@i%e" ser
lidas co" a li2erdade =ue te"os 7o>e #ara tratar dos te"as outrora Pesca2rososQ
>uta"ete co" o es#3rito cr3tico =ue #er"ite, ta"29", co"#reeder as for)as =ue
deter"ia1a" os li"ites dessas o2ras4
Se tato Ca"i7a =uato +otel7o dese>a1a" *o a#eas a #o#ularidade etre
os leitores, "as ta"29" sere" reco7ecidos co"o escritores #elos #ares e cr3ticos e
es#a)o as editoras, u"a a#ro1a)*o direta do P7o"osse@ualis"oQ era, se *o
i1i$1el, 2astate #eri%osa4 O escritor ti7a, e" al%u"a "edida, de e%ar sua
ades*o ao #roi2ido #ara cotiuar tratado dele4 Os te@tos de iter1e)*o #ode" ser,
assi", tato "ais cotudetes =uato ti1ere" sido tras%ressi1os os ro"aces4
Ca"i7a, #or e@e"#lo, tetou >ustificar suas =ualidades co"o ro"acista e%ado
=ual=uer rela)*o co" u"a literatura Pi"oralQ e a#otado autores >$ cosa%rados
=ue, e" tese, seria" "ais #eri%osos do =ue ele4 Escre1edo ? @a3eta de +ot2cias
Pe" defesa #r&#riaQ, dir$ =ue, se o ro"ace A normalista 9 i"oral,
u?a irulao de)e limitarFse a um erto e determinado grupo de leitores,
ento o *ue direi dos romanes naturalistas de ,lu!sio ,(e)edo2 3ue no
de)em ter entrada nas $i$lioteas pO$lias2 Beste aso, e om muito mais
forte ra(o, , arne, de COlio Di$eiro, de)eria ser *ueimado solenemente
perante um onsel'o de ?esu!tas"""
32
Ca"i7a afir"a ta"29" =ue 9 cotr$rio ? Pli2idia%e" liter$ria e *o
#erdoaria uca o escritor =ue "e 1iesse, #or a"or do escIdalo, descre1er ceas
R-
Adolfo Ca"i7a, o#4 cit4, VR4
246
i"orais, e#is&dios er&ticos a t3tulo de aturalis"oQ
RR
4 Esse esfor)o de Ca"i7a e"
se distaciar da i"a%e" de i"oral es#el7a, de for"a i1ertida, o trata"eto =ue
rece2ia da cr3tica5 Valeti" Aa%al7*es, e" A +ot2cia, usar$ "aliciosa"ete u"a
ifor"a)*o 2io%r$fica de Ca"i7a #ara atac$'lo4 Ca"i7a, teete da Aari7a,
7a1ia sido e@oerado da Ar"ada e" fe1ereiro de /WB. a#&s e1ol1er'se co" a
"ul7er de u" oficial do E@9rcito, =ue a2adoa o "arido #ara 1i1er co" ele4 A
Aari7a, co"o #ui)*o, decide e1i$'lo u" a1io #ara a Euro#a, o =ue ele *o
aceita4 Yuado da #u2lica)*o de (om)*rioulo, Valeti" Aa%al7*es =uestioa o
fato de Ca"i7a 7a1er Pac7ado liter$rio tal assuto, de ter >ul%ado =ue a 7ist&ria
dos 13cios 2estiais de u" "ari7eiro e%ro e 2o)al #ode ser literaria"ete
iteressateQ4 E co"#le"eta5 PPro1a1el"ete o sr4 Ca"i7a >$ foi e"2arcadi)o,
tal1e8 %ru"ete co"o os seu louro Alei@o o =ue i%oroQ
RS
4
Para se defeder dessa cr3tica =ue 9 =uase u"a acusa)*o, Ca"i7a escre1er$
u" arti%o ititulado PU" li1ro codeadoQ, e" =ue se #er%uta5 PYue 9, afial de
cotas, o (om)*riouloeQ, #ara, acorado'se a cicia, res#oder5
Bada mais *ue um aso de in)erso sexual estudado em [rafftFE$ing, em
<oll, em %ardieu, e nos li)ros de mediina legal" Gm marin'eiro rudo, de
origem esra)a, sem eduao, nem prin!pio algum de soia$ilidade, num
momento fatal o$edee ;s tend+nias 'omossexuais de seu organismo e
pratia uma ao torpe& 0 um degenerado nato, um irrespons4)el pelas
$aixe(as *ue omete, at0 assassinar o amigo, a )!tima dos seus instintos"
35
RR
Adolfo Ca"i7a, o#4 cit4, V/4
RS
Valeti" Aa%al7*es, a#ud SI8io de A8e1edo, Mida e obra de Adol7o *aminha5 Edi)<es UFC,
/BBB4 N*o 7$ co"o *o otar u"a certa #ro@i"idade etre o ro"ace #roi2ido de Ca"i7a co" a
"ul7er casada e o de A"ara e Alei@o4 !$, o etato, u"a i1ers*o5 Ca"i7a est$, a tra"a,
#r&@i"o a A"aro4
RT
Adolfo Ca"i7a, PU" li1ro codeadoQ, e" +o0a re0ista, _ -, #4 S., fe14 /WBU4 O trec7o 9 citado
#or Carlos Eduardo +e8erra, o#4 cit4, #4 /.W4
247
E"2ora o ro"ace A"aro se #er%ute Pco"o 9 =ue se co"#reedia o a"or,
o dese>o de #osse ai"al etre duas #essoas do "es"o se@oeQ
RU
, Ca"i7a *o usa a
#ala1ra P7o"osse@ualQ a o2ra, a =ue recorrer$ e" sua defesa4 Do "es"o "odo, o
trec7o aci"a #er"ite #erce2er =ue o car$ter dF2io do ro"ace se es1ai, e o autor
aca2a recorredo ao discurso "9dico e ta"29" ao sociol&%ico #ara defeder'se
co"o escritor4 A codea)*o ciet3fica ?s rela)<es 7o"oer&ticas aca2a fucioado
co"o u" escudo, =ue o ro"acista usa #ara tetar e1itar, e" se"#re co" sucesso,
a codea)*o co"o escritor4
RU
Adolfo Ca"i7a, (om)*rioulo, #4 T/4
248
5onsidera;es /inais
O #rici#al o2>eti1o deste tra2al7o foi o de rea2rir os li1ros aturalistas
2rasileiros #ara l'los co" "ais acuidade e li2erdade4 0irar dessa #il7a de li1ros =ue
fora" #rodu8idos o fial do s9culo /B o #eso de u" s9culo de recal=ues do
"o1i"eto, relati1a"ete =ue2rados, 9 1erdade, as Flti"as d9cadas #or leituras
"ais #lurais de al%u"as de suas "el7ores e[ou "ais si%ificati1as o2ras4
O #oto de #artida foi a releitura do "o1i"eto aturalista o "udo, #ara
eteder o =uato esse #ro>eto se es#al7ou #or di1ersos #a3ses e co"o foi sua
rece#)*o o +rasil e e" outras #ara%es4 Para tato, ti1e de reto"ar al%us de2ates
fuda"etais #ara a discuss*o do aturalis"o, co"o o tra1ado etre os itelectuais
"ar@istas, es#ecial"ete a#&s a #u2lica)*o de PNarrar ou descre1erQ, de LuE$cs4
Esse de2ate #er"itiu locali8ar al%us dos #ilares est9ticos =ue est*o #or tr$s da
i"#le"eta)*o e da cr3tica ? es=uerda do aturalis"o, =ue 9 fuda"etal #ara a
ossa leitura4 Co"o etede"os o aturalis"o co"o u" "o1i"eto =ue re1ela, a
literatura, as co=uistas e as li"ita)<es de"ocr$ticas do #er3odo de cosolida)*o da
2ur%uesia co"o classe 7e%e"Cica o Ocidete, o de2ate =ue e1ol1e LuE$cs,
249
+rec7t e Adoro, etre outros, #ossi2ilita reco7ecer =ualidades e li"ita)<es desse
#ro>eto4
Aida =ue *o e@#licitado, esse de2ate ecoa a leitura =ue Atoio Cadido
fa8 de O cortio e =ue re#resetou #ara "i" u"a #orta #ara co"#reeder o #a#el
=ue esse ro"ace te" o ce$rio liter$rio 2rasileiro4 A leitura de Cadido #ela
#ri"eira 1e8 =uestioou a 1is*o do"iate de =ue o aturalis"o 2rasileiro, ao fi" e
ao ca2o, *o #assa1a de c&#ia di"iu3da ori%ial fracs4 Sua ideia de =ue u" li1ro
se%udo, co"o O cortio, #ode ser "ais re1elador de u" "o"eto de
trasfor"a)*o da sociedade do =ue a o2ra =ue o is#ira, o caso o ro"ace de
J"ile ,ola CDAssomoir, "es"o ,ola tedo escrito o cetro do es#a)o liter$rio
"udial e Alu3sio a #eriferia, =uestioa a 7ierar=uia tradicioal =ue, de certo
"odo, Pco%ela1aQ a leitura do aturalis"o 2rasileiro co"o u" "o1i"eto =ue
teria #rodu8ido o2ras de #e=ueo iteresse4 Cadido, #or9", *o ro"#eu total"ete
co" essa l&%ica, ao li"itar o iteresse "aior da o2ra de Alu3sio a u"a certa
re#reseta)*o do +rasil e di8er =ue o Piteresse %eralQ do ro"ace de ,ola
#er"aecia "aior =ue o de Alu3sio4 Acredito =ue e%ar essa afir"a)*o era de #ouco
iteresse #ara este tra2al7o5 o "el7or, tal1e8, fosse a2adoar a 7ierar=ui8a)*o e
#rocurar ler o aturalis"o 2rasileiro de "odo =ue a refercia e@tera, se" ser
i%orada, fosse etedida co"o u" ele"eto fudador de u" #ro>eto de ade=ua)*o
da est9tica, do "9todo e da te"$tica aturalistas o +rasil, *o co"o u" P"etro
#adr*oQ diate do =ual o ro"ace acioal ti1esse de ser #er"aete"ete "edido
e, #rioritaria"ete, re2ai@ado4
Se a o#osi)*o etre Parra)*oQ e Pdescri)*oQ #ara LuE$cs #er"ite discutir o
=uato e co"o o aturalis"o e@#ressa ou *o os coflitos de classe de seu te"#o e
250
a do"ia)*o 2ur%uesa, o =uestioa"eto a suas leituras so2re a rela)*o est9tica
etre realidade e fic)*o a"#lia" a co"#rees*o de al%o =ue os aturalistas 7a1ia",
>$ ates de J"ile ,ola, #rocla"ado co"o 2adeira5 a iclus*o de #rolet$rios e
"ar%iali8ados #elo ca#italis"o a o2ra de arte4
Essa iclus*o, =ue a osso 1er fa8 do Pefeito de realidade u" efeito de
i%ualdadeQ, co"o siteti8ou 6ac=ues RaciKre, #ro"o1ida *o a#eas #ela
descri)*o, "as ta"29" #ela escol7a de te"as, "9todos e #ersoa%es, 9 =ue
#er"itira" a Alu3sio A8e1edo escre1er u" ro"ace e" =ue u"a #ersoa%e" da
i"#ortIcia de +ertole8a *o se>a #rota%oista, =ue 9 6o*o Ro"*o4 J essa
sesi2ilidade #ara a crueldade =ue a "oderi8a)*o 2rasileira re#reseta1a #ara os
e@'escra1os =ue, creio, fe8 o ro"ace atra1essar tatos aos de codea)*o est9tica
e "oral, "es"o #or #arte de leitores "ais #ro%ressistas e afiados co" seus
#ro>etos est9ticos, co"o 9 o caso de (raciliao Ra"os =ue re>eita a o2ra e"
%n7&ncia e *o se d$ cota do #a#el =ue a ecoo"ia ti7a o ro"ace4
O cortio, e isso #arece ter #assado "ais de u" s9culo e al%u"as d9cadas se"
ser de1ida"ete tratado #ela cr3tica, 9 i"#ortate #ara a literatura 2rasileira #or=ue
coloca u"a escra1a o #a#el #rici#al4 N*o u"a escra1a i%orate, su2"issa, se"
1otade ou #ro>eto de 1ida, "as u"a escra1a de %a7o ca#a8 de escol7er seus
a"ates, cuidar de sua =uitada, %uardar al%u" di7eiro, #lae>ar sua alforria e =ue
#arece co7ecer seus direitos, se 9 =ue a sociedade l7e reco7ecia al%u"4 0udo
#arece cos#irar #ara =ue ela se li2ere do #assado de 1iolcia e escra1id*o e
%a7e, se *o u"a 1ida 2ur%uesa, #elo "eos u"a 1ida #rolet$ria, "as e=uato ela
cr esse #ro>eto de autoo"ia, o =ue de fato se dese1ol1e 9 u" ca"i7o #ara sua
251
Preescra1i8a)*oQ4 N*o ?'toa ela #refere a autodestrui)*o a dei@ar'se #reder5 9 a
i"ola)*o co" sua faca de estri#ar #ei@es =ue reu"ai8a +ertole8a4
Essa reu"ai8a)*o *o descostr&i a fi%ura de 6o*o Ro"*o, "as d$ u" o1o
setido a ela4 Ro"*o *o 9 u" 7er&i ou 1il*o ro"Itico, "as u" cotradit&rio e,
"uitas 1e8es costra%ido "oral"ete, #ro%ressista'o#ressor4 +e" ou "al, 9 ele
=ue" #ro"o1e a "oderi8a)*o do es#a)o ur2ao do corti)o4 O suic3dio de
+ertole8a, #or9", i"#re%a esse Ptriufo ci1ili8at&rioQ, =ue ele re#reseta, co"
"arcas de 7ist&ria, 1iolcia e 2ar2$rie4
A =uest*o racial, a =ue o aturalis"o 2rasileiro dedicou ro"aces iteiros
co"o O mulato e (om)*rioulo, #rici#al"ete, "as =ue #er"eia "uitas outras
o2ras, etre elas O cortio, A carne e O chromo , 9 tal1e8 a "aior cotri2ui)*o do
aturalis"o 2rasileiro, se colocado ao lado dos aturalis"os de outros #a3ses4 Na
Piteracioal aturalistaQ, e7u" outro #a3s #Cde, de1ido ?s codi)<es
es#ec3ficas =ue o +rasil efreta1a, dar ta"a7a 1ida liter$ria ? =uest*o da
e@#lora)*o do tra2al7o diate desse fator co"#licador, =ue 9 a escra1id*o4 E, ao
tratar desse te"a t*o delicado, =ue e1ol1ia #ai@<es e #recoceitos itelectuais =ue
fica1a" ra38es o fial do s9culo /B, esse aturalis"o, "es"o =ue recorredo ?
cicia de seu te"#o co"o refercia, "es"o =ue for"ado a l&%ica deter"iista,
"es"o =ue re#etido al%us desses #recoceitos, foi ca#a8 de dar co"#le@idade ao
te"a, fa8edo itera%ir #ersoa%es =ue se "ostrara" #erees #ara o de2ate so2re a
sociedade 2rasileira4
Procurei ta"29" e" diferetes 7ist&rias PacioaisQ de diferetes literaturas o
re%istro do =ue se costu"a di8er so2re o aturalis"o4 Co"o a #rese)a do
aturalis"o o "udo 9 2astate a"#la, #recisa1a escol7er u" recorte #ara tratar
252
de u" "o1i"eto =ue, "es"o teto sua ori%e" clara"ete locali8ada a Fra)a,
%a7ou cotoros iteracioais4 Co"o *o 7a1ia codi)<es, este caso, de fa8er
u"a leitura da cr3tica de todos os #a3ses citados, #arti do #ric3#io de =ue as
7ist&rias da literatura, a seu "odo, cosolida" u" discurso sit9tico as leituras
"ais ifluetes so2re os li1ros =ue for"a" o cIoe das diferetes literaturas
acioais4 Se *o #ode" ser to"adas co"o Pcr3ticaQ u" setido estrito, elas s*o
s3teses de cr3ticas, e assi" coloca" as #rici#ais =uest<es =ue os leitores
es#eciali8ados efreta" a leitura das o2ras4 Aida =ue teda", de u" "odo
%eral, a ser "eos #recisas do =ue leituras es#ec3ficas dos ro"aces, suas #osi)<es
re#ercute" leituras es#ec3ficas e, ta"29", re#ercute" so2re elas4
O resultado desta #es=uisa, acredito, autori8a'"e a di8er =ue o aturalis"o
2rasileiro, diferete"ete do =ue costu"$1a"os eteder, *o c7e%ou ao +rasil
PatrasadoQ e" rela)*o ao =ue ocorreu e" outros #a3ses5 ao cotr$rio, o de2ate =ue o
atecedeu e do =ual #artici#ou, #ela e%ati1a, Aac7ado de Assis, acoteceu a=ui
ates da 1a%a de iteracioali8a)*o do aturalis"o #elo "udo, iiciada co" a
#u2lica)*o #or ,ola de CDAssomoir e" /WVV4 0a"29" #ude 1erificar =ue a
#u2lica)*o dos #rici#ais ro"aces aturalistas 2rasileiros se%uiu te"#oral"ete
u"a tedcia "udial4
A releitura de A carne, de 6Flio Ri2eiro, foi re1eladora de co"o =ualidades
i"#ortates do aturalis"o fora" ideolo%ica"ete o2literadas #ela tradi)*o cr3tica
2rasileira4 Nele a =uest*o da 1iolcia se@ual sur%e, #or "eio de u"a est9tica
cietificista, associada ? 1iolcia cotra o escra1o4 A se@ualidade de Leita, co"o
2e" o2ser1ou Valeti" Facioli u"a itrodu)*o ao ro"ace, se"#re escadali8ou
os cr3ticos, "as i%u9" se c7ocou co" o 2acal7au a#licado aos escra1os4 Nu"
253
ro"ace =ue 9 "ais arrati1o =ue descriti1o, aida =ue #er"ae)a #rofuda"ete
aturalista, cotrariado a leitura de LuE$cs so2re u" dos #ilares est9ticos do
"o1i"eto, Leita sete u" #ra8er s$dico ao 1er u" e%ro #or =ue" itercedera
ser torturado4 0a"29" *o a#arece" as a$lises a #rese)a de u" l3der "$%ico'
#o#ular, u" "estre feiticeiro, =ue, #ara Pfa8er "alQ ao coroel, "ata cria)as
e%ras assi" co"o os dois a2ortos de +ertole8a e" O cortio *o costu"a" fa8er
#arte dos =uestioa"etos dos "el7ores leitores da o2ra4
O sadis"o da escra1id*o e" A carne, e1idete ao leitor, foi co2erto #ela
ideali8a)*o de =ue *o #oderia 7a1er "ul7er co"o Leita u"a sociedade co"o a
do +rasil do s9culo /B4 Essa =uei@a =uato a sua 1erossi"il7a)a, o etato,
i%ora1a a costru)*o da #ersoa%e" *o a#eas o i3cio do ro"ace, "as e" seu
resultado4 A afir"a)*o de Leita co"o "ul7er ide#edete, =ue co"#ra u"
"arido a ca#ital #aulista =uado se casa da rela)*o co" Aauel +ar2osa, 9
#ro1a1el"ete o fator "ais rele1ate #ara a rea)*o =ue tetou descartar esse
ro"ace da 7ist&ria da literatura 2rasileira4
A re#eti)*o do te"a da 7isteria fe"iia os ro"aces aturalistas 2rasileiros
9 re1eladora de u" #rocesso adiatado de i"#osi)*o de o1os cotroles so2re o
cor#o a sociedade 2rasileira, e" es#ecial so2re o cor#o da "ul7er de[#ara a
2ur%uesia4 O ro"ace aturalista, assi", re#rodu8 u"a #reocu#a)*o %eral de sua
9#oca, e" =ue a "edicia #assa1a a e@ercer u" #a#el cetral esse #rocesso de
disci#liar se@ualidades e o uso do cor#o4 As leituras "ais recetes de ro"aces
co"o O homem, A carne e O chormo, etre outros, idica" =ue os aturalistas
2rasileiros esta1a" 2e" ifor"ados #ara re#rodu8ir co" u" 2o" %rau de #recis*o
coceitos da #si=uiatria de seu te"#o e, e1etual"ete, ir al9", reali8ado u"a
254
leitura dissidete da "edicia do"iate o #a3s e ateci#ado al%us dos
co7eci"etos so2re o so7o, #or e@e"#lo, =ue a #sica$lise de Si%"ud Freud
iria siste"ati8ar4 A res#eito dos a"ores etre 7o"es e etre "ul7eres, ro"aces
co"o (om)*rioulo, is#irado #ela o2ra #ortu%uesa O baro de Ca0os, de A2el
+otel7o, e O cortio, co" a rela)*o etre L9oie e Po"2i7a, ta"29"
re#resetara", e" "uitos "o"etos, u"a e"#atia e res#eito #ela 7o"oafeti1idade
:e" =ue #ese, cotraditoria"ete, ta"29" #artici#are" da costru)*o de o1as
for"as de cotrole; =ue foi reco7ecida os Flti"os aos #or cr3ticos e #or
"o1i"etos de %ero4
0ra2al7o, ra)a, %ero, se@ualidade, desi%ualdades sociais, cria)*o de es#a)os
ur2aos de se%re%a)*o de ricos e #o2res5 "ais de ce" aos a#&s a #u2lica)*o de O
cortio, s*o esses os te"as da orde" do dia a 1ida #ol3tica4 O aturalis"o liter$rio
e o aturalis"o liter$rio 2rasileiro e" #articular, co" suas =ualidades e li"ita)<es,
t" al%o a di8er so2re todos esses assutos4
Yue outros "o1i"etos da literatura 2rasileira "ati1era" essa atualidade,
co" #ersoa%es t*o re1eladores =uato +ertole8a, 6o*o Ro"*o, Rita +aiaa,
L9oie, Po"2i7a, Leita, Rai"udo e A"aroe
255
Bibliogra/ia
ADORNO, 07eodor D4 +otas sobre literatura4 O2ra co"#leta, //4 0radu)*o5
Alfredo +rotos Aulo84 Aadri5 AEal, -..B4
AN0ONIL, Adr9 6o*o4 *ultura e o"ulFncia do (rasil "or suas dro1as e minas4
S*o Paulo5 Edus#, -..V4
ALENCAR, 6os9 de4 enhora4 S*o Paulo5 ^tica, /BWU4
ALENCAS0RO, Lui8 Feli#e, e RENAU\, Aaria Lui8a4 PCaras e "odos dos
"i%rates e i"i%ratesQ4 I Hist>ria da 0ida "ri0ada, 14 -4 Dire)*o5 Ferado
No1ais4 Or%ai8a)*o do 1olu"e5 Lui8 Feli#e Alecastro4 S*o Paulo5
Co"#a7ia das Letras, /BBV4
ALCOFORADO, Aaria Let3cia4 P(om)*rioulo de Adolfo Ca"i7a e a Fra)aQ4
He0ista de Cetras, _ -W4 Arara=uara5 Faculdade de Cicias e Letras '
De#arta"eto de Letras Aoderas :Ues#;, /BWW4
ARNOLD, A4 (erard4 POs siste"as a casa das a2el7asQ4 0rad4 de 6o*o So2eEo4
Re1ista #ensa1em doce, _ VB4 S*o Paulo5 A#aca"e, -..S4
ASSIS, Aac7ado de4 *ritica litteraria4 S*o Paulo[Rio de 6aeiro[Porto Ale%re5
D4A4 6acEso, /BS-4
ASSIS, Aac7ado de4 #achado de Assis a7ro)descendente! Or%4, esaio e otas de
Eduardo de Assis Duarte4 -f edi)*o4 Rio de 6aeiro[+elo !ori8ote, -..V4
256
ASSIS, Aac7ado de4 A emana4 Itrodu)*o e otas de 6o7 (ledso4 S*o Paulo5
!ucitec, /BBU4
ASSIS, Aac7ado de4 #em>rias ">stumas de (rs *ubas4 S*o Paulo[Rio de
6aeiro[Porto Ale%re5 D4A4 6acEso, /BSS4
AUER+AC!, Eric74 #imesis :Sf edi)*o, -f rei"#ress*o;4 0rad4 *o ifor"ado4 S*o
Paulo5 Pers#ecti1a, -..-4
A,EVEDO, Alu3sio4 O cortio! S*o Paulo5 Aartis Editora, /BTS4
A,EVEDO, Alu3sio4 O coru5a! Rio de 6aeiro5 F4 +ri%uet k Cia4, /BS.4
A,EVEDO, Alu3sio4 Obras com"letas O14 0ols!P! Rio de 6aeiro5 /BRW'
A,EVEDO, Alu3sio4 Fico com"leta O, 0ols!P! Rio de 6aeiro5 No1a A%uilar,
-..T4
A,EVEDO, SI8io4 Mida e obra de Adol7o *aminha4 Fortale8a5 Edi)<es UFC,
/BBB4
+ANDEIRA, Aauel4 PDiscurso de #osseQ4 Acade"ia +rasileira de Letras4
7tt#5[[HHH4acade"ia4or%42r[a2l[c%i[c%ilua4e@e[sGs[start47t"e
ifoidpUTRksidp-SB4 Cosultado e" -V4fe14-./-4
+ANDEIRA, Aauel4 PCete$rio de 6Flio Ri2eiroQ, He0ista da Academia
(rasileira de Cetras, 1ol4 L\I\4 Rio de 6aeiro5 A+L, /BST4
+ARRE0O, Li"a4 #ar1inlia4 S*o Paulo[Rio de 6aeiro5 A9rito, /BTR4
+ARRE0O, Li"a4 +uma e a nin7a4 Rio de 6aeiro[S*o Paulo[Porto Ale%re5 (r$fica
Editora +rasileira, /BT.4
+ARRE0O, 0o2ias4 Marios escri"tos! Rio de 6aeiro5 Lae""ert k C4, /B..4
+ARROS, Ro=ue S#ecer Aaciel de +arros4 A ilustrao brasileira e a ideia de
uni0ersidade, #4 /R/4 S*o Paulo5 Co131io[Edus#, /BWU4
+AR0!ES, Rollad4 O rumor da l2n1ua4 0rad4 de A$rio Lara>eira4 S*o Paulo5
+rasiliese, /BWW4
+ELLINI, (iuse##e4 Historia de la literatura his"anoamericana4 -f edi)*o4 Aadri5
Castalia, /BWU4
257
+EN6AAIN, Dalter4 #a1ia e tcnica, arte e "ol2tica! O2ras escol7idas, 14/4 /Rf
rei"#ress*o4 0rad4 Ser%io Paulo Rouaet4 Pref4 6eae Aarie (a%e2i4 S*o
Paulo5 +rasiliese, /BWT4
+E,ERRA, Carlos Eduardo4 P+o"'Crioulo5 u" ro"ace da literatura %aG "ade i
+ra8ilQ, #4 BS'/.., e" He0ista de Cetras, _ -W, 14 /[-, >a[de84 Fortale8a5
UFC, -..U4
+O0EL!O, A2el4 Obras de Abel (otelho! Mol! 1! Porto5 LellokIr"*os, /BVB4
+OURDIEU, Pierre4 As He1ras da Arte4 Aaria LFcia Aac7ado4 S*o Paulo5
Co"#a7ia das Letras, /BBU4
+OSI, Alfredo4 Hist>ria *oncisa da Citeratura (rasileira :R4f Edi)*o;4 S*o Paulo5
Cultri@, /BWB4
+OSI, Alfredo4 ?ialtica da *oloni3ao! S*o Paulo5 Co"#a7ia das Letras, /BBS4
+O0EL!O, A2el4 Obras de Abel (otelho! Mol! 1! Porto5 LellokIr"*os, /BVB4
+RAbNER, Soia4 A met7ora do cor"o no romance naturalista L Estudo so2re PO
Corti)oQ4 Rio de 6aeiro5 Li1raria S*o 6os9, /BVR4
+ROCA, +rito4 A 0ida literria no (rasil L 19--4 Rf edi)*o4 Rio de 6aeiro5 6os9
OlG"#io, /BVT4
+ROCA, +rito4 +aturalistas, "arnasianos e decadistas5 1ida liter$ria do Realis"o
ao Pr9'Aoderis"o4 Or%4 Lui8 Datas :coordea)*o Ale@adre Eul$lio;4
Ca"#ias5 Editora da Uica"#, /BB/4
+UL!XES, Aarcelo4 Ceituras do dese5o L O erotis"o o ro"ace aturalista
2rasileiro4 S*o Paulo5 Edus#, -..R4
+UL!XES, Aarcelo4 PA#reseta)*o5 Leituras de u" li1ro Lo2sceoLQ4 A#reseta)*o
a A carne4 S*o Paulo5 Ateli Editorial, -..-4
CAAIN!A, Adolfo4 (om)*rioulo! S*o Paulo5 Escala :s[d;4
CAAIN!A, Adolfo4 (om *rioulo4 S*o Paulo5 !edra, -..B4
CAAIN!A, Adolfo4 *artas literrias! Fortale8a5 Edi)<es UFC, /BBB4
258
CAAIN!A, Adolfo4 PU" li1ro codeadoQ4 A +o0a He0ista, _ -4 Rio de 6aeiro,
fe14 /WBU4
CANDIDO, Atoio4 PLiteratura'Sociolo%ia5 a a$lise de O cortio de Alu3sio
A8e1edoQ4 Re1ista Prtica de %nter"retao <e:tual, s9rie Letras e Artes,
cadero -W4 Rio de 6aeiro5 PUC, /BVU4
CANDIDO, Atoio4 PA Passa%e" do dois ao trs :cotri2ui)*o #ara o estudo das
"edia)<es liter$rias;Q4 He0ista de Hist>ria, _ /..4 S*o Paulo5 FFLC!, /BVS4
CANDIDO, Atoio4 O discurso e a cidade! Rf edi)*o4 S*o Paulo[Rio de 6aeiro5
Duas Cidades[Ouro So2re A8ul, -..S4
CANDIDO, Atoio4 PDe Corti)o a Corti)oQ4 Re1ista +o0os 'studos, _ R.4 S*o
Paulo5 Ce2ra#, /BB/4
CANDIDO, Atoio4 #onte *risto ou ?a 0in1ana4 Ser1i)o de Docu"eta)*o
Rio de 6aeiro5 Aiist9rio da Educa)*o e SaFde, /BT-4
CANDIDO, Atoio4 Citeratura e sociedade Estudos de teoria e 7ist&ria liter$ria4
Wf edi)*o4 S*o Paulo5 0A Yueiro8, -...4
CANDIDO, Atoio4 Mrios escritos4 Sf edi)*o4 S*o Paulo[Rio de 6aeiro5 Duas
Cidades[Ouro so2re A8ul, -..S4
CALDDELL, !ele4 O Otelo brasileiro de #achado de Assis4 0rad4 de F$2io
Foseca de Aelo4 Cotia5 Ateli, -..-4
CARA, Salete de Al"eida4 #ar:, ;ola e a "rosa realista4 Cotia5 Ateli, -..B4
CARPEAU\, Otto Aaria4 Pequena biblio1ra7ia cr2tica da literatura brasileira4 Rio
de 6aeiro5 Ediouro, s[d4
CARPEAU\, Otto Aaria4 'nsaios reunidos4 /BS-'/BVW, 1ol4 /4 Rio de 6aeiro5
0o#2ooEs[Editora Ui1ercidade, /BBB4
CARONE, rtalo4 PA uto#ia aturalistaQ4 Pref$cio a ,OLA, J"ile, ?o romance! S*o
Paulo5 Edus#[I"a%i$rio, /BBT4
CARVAL!O, Ad7er2al4 'sboos litterarios4 Rio de 6aeiro5 (arier, /B.-4
CARVAL!O, !or$cio de4 O chromo :estudo de te"#era"etos;4 Rio de 6aeiro5
0G#4 De Carlos (as#ar da Sil1a, /WWW4
259
CARVAL!O, Roald de4 Pequena hist>ria da literatura brasileira :/.f edi)*o;!
Rio de 6aeiro5 F4 +ri%uiet e Cia4, /BTT4
CARVAL!O, Roald de4 Pequena hist>ria da literatura brasileira :/.f edi)*o;!
Rio de 6aeiro5 F4 +ri%uiet e Cia4, /BTT4
CASANOVA, Pascale4 He"Bblica #undial das Cetras4 0rad4 de Aaria
A##e8eller4 Editora Esta)*o Li2erdade4 S*o Paulo, -..-4
CAS0RILLON, Susae Aaria Li"a4 A mulata de Carlos Aal7eiro Dias5 i"a%e" e
#oder4 Disserta)*o de "estrado4 S*o Paulo5 FFLC!, -..-4
C!EVREL, b1es4 Ce naturalisme L ]tude dDun mou0ement littraire international4
-f edi)*o4 Paris5 PUF, /BBR4
CORRsA, Patr3cia Al1es Car1al7o4 O naturalismo em "ers"ecti0a com"arada L de
J"ile ,ola a Alu3sio A8e1edo4 0ese de doutorado4 Rio de 6aeiro5 Cetro de
Educa)*o e !u"aidades Istituto de Letras, UER6, -.//4
COS0A, 6o*o Cru84 *ontribuio \ hist>ria das idias no (rasil4 Rio de 6aeiro5
Ci1ili8a)*o +rasileira, /BUV4
CRANE, Ste#7e4 #a11ieN A 1irl o7 the streets L ad ot7er tales of NeH borE4
No1a borE5 Pe%ui +ooEs, -...4
CRU,, Laura Ca"ilo dos Satos4 O cortio, de Alu3sio A8e1edo5 esta2eleci"eto
de te@tos e" edi)*o cr3tica e #arte da fortua cr3tica4 Disserta)*o de "estrado4
S*o Paulo5 FFLC!, /BBW4
CRU,, Laura Ca"ilo dos Satos4 O naturalismo em cenaN estudo da e1olu)*o da
li%ua%e" aturalista de Alu3sio A8e1edo e" O mulato so2 u"a #ers#ecti1a
%e9tica4 S*o Paulo5 Faculdade de Filosofia, Letras e Cicias !u"aas da
USP, -..W4
CUNLIFFE, Aarcus4 PSte#7e Crae ad t7e A"erica +acE%roud of #a11ieQ4
American KuaterlG, 14 V, _ /4 +alti"ore4 AarGlad5 07e 6o7s !o#Eis
Ui1ersitG Press, Pri"a1era de /BTT4
260
DALCAS0A(NJ, Re%ia4 PDa se8ala ao corti)o !ist&ria e literatura e" Alu3sio
A8e1edo e 6o*o U2aldo Ri2eiroQ4 He0ista (rasileira de Hist>ria, 14 -/, _S-,
#4 SWR'SBS4 S*o Paulo5 -../4
DLAUREVILLb, 6ules +ar2eG4 PLa educatio seti"etaleQ4 Paris, -4 Dis#o31el
e" 7tt#5[[flau2ert4ui1'roue4fr[etudes[educatio[est2ar4#7#4 Acessado e"
-R[S[-./-4
DIAS, Carlos Aal7eiro4 A mulata4 Lis2oa5 Arc$dia, /BVT4
DUAR0E, L9lia Parreira4 %ronia e humor na literatura! S*o Paulo[+elo !ori8ote5
Ala"eda[PUC'A(, -..U4
DU+OIS, 6ac=ue4 Itroductio, otes et co""etaires a CDAssomoir4 Paris5 Le Li1re
de Poc7e, /BBU4
EL FAR, Alessadra4 P1inas de ensao Literatura #o#ular e #oro%r$fica o
Rio de 6aeiro :/WV.'/B-S;4 S*o Paulo5 Co"#a7ia das Letras, -..R4
ESCARPI0, R4(4, Historia de la literatura 7rancesa :-f edi)*o;! A9@ico
:D4F4;[+ueos Aires5 Fodo de Cultura Eco&"ica, /BT.4
FACIOLI, Valeti"4 PA crue8a do aturalis"oQ, #ref$cio a A carne, de 6Flio
Ri2eiro4 S*o Paulo5 ^tica, /BBW4
FACIOLI, Valeti"4 P6Flio Ri2eiro E"aci#ado, #ol"ico, radicalQ, #osf$cio a A
carne, de 6Flio Ri2eiro4 S*o Paulo5 ^tica, /BBW4
FACIOLI, Valeti"4 =m de7undo estramb>tico4 S*o Paulo5 NaEi, -..-4
FACIOLI, Valeti"4 PAtolo%ia "ostra estilo re"ediado de A8e1edoQ4 Folha de
!Paulo, cadero #ais^, /4_ de a%osto de /BBR4
FANINI, A%ela Aaria Ru2el4 A assi"ila)*o est9tica do "udo do tra2al7o e"
Alu3sio A8e1edo4 Ai"eo4
FERNANDES, Floresta4 A inte1rao do ne1ro na sociedade de classes4 -
1olu"es4 Rf edi)*o4 S*o Paulo5 ^tica, /BVW4
FERNANDES, Floresta4 A re0oluo bur1uesa no (rasil! Rio de 6aeiro5 ,a7ar,
/BVT4
261
FOUCAUL0, Aic7el4 Hist>ria da se:ualidade A 1otade de sa2er4 0rad4 De
Aaria 07ere8a da Costa Al2u=uer=ue e 64A4 (uil7o Al2u=uer=ue4 /.f edi)*o4
Rio de 6aeiro5 (raal, /BB.4
FRANC!E00I, Paulo4 PE)a e Aac7ado5 cr3ticas de ultra"arQ4 Re1ista *ult, _ RW,
set4 -...4
FRANC!E00I, Paulo4 'studos de Citeratura (rasileira e Portu1uesa, #4 /SW4
Cotia5 Ateli Editorial, -..V4
FREUD, Si%"ud4 Ca histeria! 0rad4 de Luis L&#e8'+allesteros G de 0orres4
+ueos Aires5 Satia%o Rueda Editor, /BTR4
FREbRE, (il2erto4 obrados e mucambos! S*o Paulo5 (lo2al, -..R4
FREbRE, (il2erto4 *asa)@rande X en3ala4 T.f edi)*o4 S*o Paulo5 (lo2al, -..T4
FREbRE, (il2erto4 Ordem e "ro1resso4 S*o Paulo5 (lo2al, -..S4
(AILLARD, 6eae4 Pref$cio a ,OLA, J"ile4 O Para2so das ?amas4 S*o Paulo5
Esta)*o Li2erdade, -..W4
(ALLAS, !el%a4 <eoria mar:ista de literatura! 0rad4 Ra"& Alcalde4 +ueos
Aires5 Si%lo Veiteuo Ar%etia, /BVR4
(ARAES, !elder :or%4;4 Oriente, en1enho e arte4 S*o Paulo5 Ala"eda, -..S4
(ARCIA, AfrIio da Sil1a4 PRecursos estil3sticos e" Alu3sio A8e1edoQ4 Re1ista
*ultura *r2)ti)ca, _ /R4 S*o Paulo5 A#ro#uc, -.//4 ISSN5 /BW/'.B//4
(ONCOUR0, Ed"od et 6ules de4 @erminie Cacerteu:! Paris5 (F Fla"ario, /BB.4
(RANDE DICION^RIO !OUAISS DA LrN(UA POR0U(UESA4 Edi)*o
olie4 Cosultada e" -B[S[-./-4 7tt#5[[7ouaiss4uol4co"42r[
(RANDO, Aari8ete Lia"ar4 O "rocesso de "roduo 7iccional do romance Casa
de Pes*o4 S*o Paulo5 FFLC!, -..W4
(REEN, 6a"es4 Alm do *arna0al L 7o"osse@ualidade "asculia o +rasil do
s9culo -.4 0rad4 de Cristia Fio e C$ssio Arates Leite4 S*o Paulo5 Ues#,
/BBB4
262
(UIAARES, !9lio de Sei@as4 Os leitores de #achado de Assis o ro"ace
"ac7adiao e o #F2lico de literatura do s9culo /B4 S*o Paulo5 NaEi[Edus#,
-..S4
(UbAU, 6ea'Aarie4 A arte do "onto de 0ista sociol>1ico4 0rad4 de Re%ia
Sc7u#Ee e Aauro +aladi4 S*o Paulo5 Aartis, -..B4
!ARVEb, Da1id4 O no0o im"erialismo4 0rad4 de Adail So2ral e Aaria Stela
(o)al1es4 S*o Paulo5 Edi)<es LoGola, -..S4
!AUSER, Arold4 Hist>ria social da arte e da literatura4 0rad4 de ^l1aro Ca2ral4
S*o Paulo5 Aartis Fotes, /BBT4
!ENRIO0, J"ile4 Healistes et naturalistes! Paris5 Al2i Aic7el, /BTS4
!OLANDA, Aur9lio +uar=ue de :coord4;4 O Homance (rasileiro :de /VT- a /BR.;4
Rio de 6aeiro5 Edi)<es O Cru8eiro, /BT-4
!ODE, Ir1i%4 A Pol2tica e o Homance! 0rad4 Aar%arida (olds8ta>4 Editora
Pers#ecti1a4 S*o Paulo, /BBW4
!ULL, LeHis Dillia" !alseG4 Historia G 7iloso72a de la ciencia4 0rad4 Aauel
Sacrist$4 +arceloa5 Edicioes Ariel, /BU/4
IA+ER0, Eri=ue Aderso4 Historia de la literatura his"anoamericana %! A9@ico
:DF;5 Fodo de Cultura Eco&"ica, /BBT4
6ANSEN, F464 +illesEo1 e !ANSEN, R4 Da%er4 Panorama da literatura
dinamarquesa4 0rad4 De Per 6o7s4 Rio de 6aeiro5 N&rdica, /BW/e
LOPES, Nei4 ?icionrio literrio a7ro)brasileiro4 Rio de 6aeiro5 Pallas, -.//4
6vNIOR, Arari#e4 Citeratura brasileira ) mo0imento de 1899, #4 /R.4 Rio de
6aeiro5 0i#o%rafia da E"#resa De"ocr$tica, /WBU4
gARASC!, AarG C4 A Mida dos escra0os no Hio de Janeiro4 0rad4 Pedro Aaia
Soares4 Co"#a7ia das Letras, S*o Paulo, -...4
LEI0E, Date Aoreira4 Psicolo1ia e literatura! S*o Paulo5 Ed4 Ues#, -..-4
LESSA, Elsie4 Pref$cio a RI+EIRO, 6Flio, A carne, /-f edi)*o4 Rio de 6aeiro5
Ediouro, /BBU4
263
LESSA, S9r%io4 PLuE$cs e a otolo%ia5 u"a itrodu)*oQ4 Re1ista Outu2ro, _ T, #4
WR'/..4 S*o Paulo5 \a"*, -../4
LEVIN, Ora Aesser4 PAlu3sio A8e1edo ro"acistaQ, i A,EVEDO, Alu3sio4 Obra
com"leta, 14 /4 Rio de 6aeiro5 No1a A%uilar, -..T4
LOOS, Dorot7G Scott4 <he naturalistic no0el o7 (ra3il4 No1a borE5 !is#aic
Istitute i t7e Uited States, /BUR4
LUC, Ae'Fra)oise4 Ce naturalisme bel1e4 +ru@elas5 Editios La2or, /BB.4
LU(ARIN!O, A$rio C9sar4 PDireito ? 7ist&ria ou o silcio de u"a %era)*o5 u"a
leitura dLO (aro de Ca0os, de A2el +otel7oQ, #4 /U/'/UW, i ALVES, Ida
Aaria Satos Ferreira e 6OR(E, Sil1io Reato :or%s4;, A "ala0ra silenciadaN
'studos de literatura "ortu1uesa e a7ricana! Rio de 6aeiro5 V3cio de Leitura,
-../4
LUg^CS, (eor%4 A teoria do romance4 0rad4 de 6os9 Aarcos Aariai de Aacedo4
S*o Paulo5 Duas Cidades[Editora RS, -...4
LUg^CS, (eor%4 'nsaGos sobre el realismo4 0rad4 6ua 6os9 Se2reli. +ueos
Aires5 Edicioes Si%lo Viete, /BUT4
LUg^CS, (eor%4 'nsaios sobre literatura4 0rad4 de 1$rios4 Coordea)*o e #ref$cio
de Leadro goder4 Rio de 6aeiro5 Ci1ili8a)*o +rasileira, /BUT4
LUg^CS, (Gur%G4 Arte e sociedade L Escritos est9ticos /BR-'/BUV4 0rad4 de
Carlos Nelso Couti7o e 6os9 Paulo Netto4 Rio de 6aeiro5 Editora UFR6,
-..B4
LUNN, Eu%ee4 #ar:ismo G modernismo L U estudio 7ist&rico de LuE$cs,
+e>a"i G Adoro4 0rad4 de Eduardo L4 Su$re84 Cidade do A9@ico5 Fodo
de Cultura, /BW-4
AAN0E(A,,A, Paolo4 ?i3ionario delle cose belle4 0er8a edi8ioe4 Ail*o5 Fratelli
0re1es, /WB-4
AAR0INS, Lu3s4 O "atriarca e o bacharel4 -f edi)*o4 Ala"eda5 S*o Paulo, -..W4
AAR\, garl4 O ca"ital4 Li1ro /, 14 -4 0rad4 de Re%ialdo SatLaa4 /Uf edi)*o4
Rio de 6aeiro5 Ci1ili8a)*o +rasileira, /BBW4
264
AAR\, garl e EN(ELS, Friedric74 obre a literatura e a arte! 0rad4 de Al2ao
Li"a4 Lis2oa5 Esta"#a, /BV/4
AEDINA, 6o*o4 'a de Kueir>s antibrasileiroE +auru5 Edusc, -...4
AENDES, Leoardo4 O retrato do im"erador Ne%ocia)*o, se@ualidade e ro"ace
aturalista o +rasil! Porto Ale%re5 Edi#ucrs, -...4
AENDES, Leoardo4 PO co#eiro de Alu3sio A8e1edo5 tras%ress*o, 2oe"ia e
"ar%ialidade o ro"ace 2rasileiro do fial do s9culo \I\Q4 E" LA(E,
VerCica LucG Couti7o4 Citeratura, cr2tica e cultura %% L Di$lo%os co"
Aac7ado de Assis e ca"i7os da cr3tica liter$ria4 6ui8 de Fora5 Editora UF6F,
-..W4
AENDES, Leoardo4 PAs ru3as da 7o"osse@ualidade5 o %&tico e" (om)*rioulo,
de Adolfo Ca"i7aQ4 Cuso)(ra3ilian He0ieU S/5/4 +oard of Re%ets of t7e
Ui1ersitG of Discosi SGste"5 -..S4
AENDES, Leoardo4 PNa la"a forte do 13cio de lar%o fCle%o5 aturalis"o e
#rostitui)*o o +rasilQ4 *adernos neolatinos, _ S Es#ecial, Rio de 6aeiro5
De#arta"eto de Letras Neolatias UFR6, -..T4 Dis#o31el e"
7tt#5[[HHH4letras4ufr>42r[eolatias["edia[#u2licacoes[caderos[aSe[leoard
o"edes4#df, cosultado e" -4>ul4-./-4
AENE,ES, Rai"udo de4 Alu2sio A3e0edo L uma 0ida de romance! S*o Paulo5
Aartis, /BTW4
AEbER'AINNEAANN, glaus4 Ca no0ela his"anoamericana de 7in de si1lo4 0rad4
Al2ert Vital D3a84 -f edi)*o4 A9@ico5 Fodo de Cultura, /BB/4
AEbER, AarlGse4 Folhetim L u"a 7ist&ria4 -f edi)*o4 S*o Paulo5 Co"#a7ia das
Letras, -..T4
AJRIAN, 6ea'b1es4 Aluisio A3e0edoN Mida e Obra O186/)1919P O 1erdadeiro
+rasil do s9culo /B4 Rio de 6aeiro5 INL, /BWW4
AI(UEL'PEREIRA, LFcia4 Hist>ria da Citeratura (rasileira L Prosa de Fic)*o
:/WV.'/B-.;4 -f Edi)*o4 Rio de 6aeiro5 6os9 OlG"#io, /BT.4
AI00ERAND, !erG4 ;ola et le naturalisme4 Sf edi)*o4 Paris5 PUF, -..-4
265
AOISJS, Aassaud4 PAl%us As#ectos da O2ra de Alu3sio A8e1edoQ, i He0ista do
Ci0ro! Rio de 6aeiro5 +i2lioteca Nacioal, de84[/BTB4
AOISJS, Aassaud4 A _Patolo1ia social_ de Abel (otelho4 S*o Paulo5 FFLC!,
/BU-4
AOISJS, Aassaud4 A literatura "ortu1uesa4 /Sf edi)*o4 S*o Paulo5 Cultri@, /BVV4
AOISJS, Aassaud4 Hist>ria da Citeratura (rasileira L 14 R4 Realis"o4 -f edi)*o4
S*o Paulo5 Cultri@, /BWB4
AON0ELEONE, 6oaa4 abores urbanos L ali"eta)*o, socia2ilidade e cosu"o4
S*o Paulo :/W-W'/B/.;4 S*o Paulo5 Ala"eda :o #relo;4
AON0ELLO, 6osu94 Alu2sio A3e0edo e a "olFmica dDO "ulato4 Rio de 6aeiro5 6os9
OlG"#io, /BVT4
NASCIAEN0O, 6os9 Leoardo4 O #ri"o +as3lio na im"rensa brasileira do sculo
19 L Est9tica e !ist&ria, S*o Paulo5 Ed4 Ues#, -..W4
NE0O, OsHaldo Al1es Lara4 'ntre o IinstintoJ e a I7alta de hbitoJ L A
#si=uiatri8a)*o da se@ualidade e" (om)*rioulo :/WBT;4 Disserta)*o de
"estrado4 S*o Carlos5 Pro%ra"a de P&s'(radua)*o e" Sociolo%ia, -..B4
OLIVEIRA, Erso Aartis de4 Alu2sio A3e0edo Da crCica >oral3stica ao
ro"ace realista5 u"a re1is*o cr3tica4 0ese de doutorado4 S*o Paulo5 PUC'SP,
-..R4
OLIVEIRA, Erso Aartis de4 PJ #reciso u"a re1is*o cr3tica da o2ra de Alu3sio
A8e1edoQ4 Re1ista *ultura *r2)ti)ca, _ /R! S*o Paulo5 A#ro#uc, -.//4 ISSN5
/BW/ .B//4
OLIVEIRA, Luc9lia Rodri%ues de4 PNos do"3ios da care5 6Flio Ri2eiro, Sea
Freitas e a #ol"ica o s9culo /BQ, i Anais do M%%% eminrio de Pesquisa
em *iFncias Humanas SEPEC!4 gRI0SC!, Ra=uel e DONA0, Airia4
Lodria5 Eduel, -./.4
PAC!ECO, 6o*o4 A literatura brasileira 0! %%% L O Healismo4 S*o Paulo5 Cultri@,
s[d4
266
PARDO +A,AN, E"ilia4 Ce naturalisme4 0rad4 Al2ert Sa1ie4 Paris5 E4 (iraud,
/WWU4
PA0ROCrNIO, 6os9 do4 #ota *oqueiro ou A "ena de morte4 Rio de 6aeiro5
Fracisco Al1es[SEEC'R6, /BVV4
PA00ERSON, Orlado4 'scra0ido e morte social4 0rad4 de F$2io Duarte 6olG4 S*o
Paulo5 Edus#, -..W4
PA00ISON, Dalter 04 'l naturalismo es"aQol L 7istoria e@tera de u "o1i"ieto
literario! Aadri5 (redos, /BUB4
PICC!IO, Luciaa Ste%a%o4 Hist>ria da literatura brasileira4 Rio de 6aeiro5
No1a A%uilar, /BBV4
PIN0O, Lui8 Aaria da Sil1a4 ?iccionario da l2n1ua brasileira4 Ouro Preto5
0G#o%ra#7ia de Sil1a, /WR-4
PONCIONI, Claudia4 'mile ;ola em "ortu1uFs L U" estudo das tradu)<es de
@erminal o +rasil e e" Portu%al4 S*o Paulo5 Aa2lu"e, /BBB4
PRICE, +ria L4 P:Aisce%e;aci& e O cortioQ, re1ista <HA+) ce li%ed4 N_ T4
Cosultada e" /V de "ar)o de -./-4 7tt#5[[tras4re1ues4or%[-RB4 Paris5
Presses Sour2oe Nou1elle, -..W4
PROENOA, A4 Ca1alcati4 P6Flio Cesar Ri2eiroQ, itrodu)*o a A carne4 Rio de
6aeiro5 Ediouro, /-f edi)*o4
POSADA, Fracisco4 CuRcs, (recht e a situao atual do realismo socialista!
0rad4 de A4 Vei%a Fial7o4 Rio de 6aeiro5 /BV.4
YUEIRO,, E)a de4 Obras de 'a de Kueiro3! Vol4 /, - e R4 Porto5 LellokIr"*os,
s[d4
YUEIRO, 6R4, 0e&filo de4 Preconceito de cor e a mulata na literatura (rasileira4
S*o Paulo5 ^tica, /BVT4
RAAOS, (raciliao4 %n7&ncia! /Vf edi)*o4 Rio de 6aeiro5 Record, /BW/4
RAAOS, (raciliao4 Cinhas tortas! Rio de 6aeiro[S*o Paulo5 Record[Li1raria
Aartis Editora, /BVU4
267
RANCIwRE, 6ac=ues4 A "artilha do sens20el L Est9tica e Pol3tica4 0rad4 de ACica
Costa Netto4 S*o Paulo5 Editora RS[E@o E@#eri"etal, -..T4
RANCIwRE, 6ac=ues4 PO Efeito de Realidade e a Pol3tica da Fic)*oQ4 0rad4 de
Carolia Satos4 Re1ista +o0os 'studos, _ WU4 S*o Paulo5 Ce2ra#, "ar)o de
-./.4
RI+EIRO, 6Flio4 *artas ertane5asAProcellarias4 Edi)*o Fac'si"ilar4 Or%ai8a)*o5
6os9 Leoardo do Nasci"eto4 S*o Paulo5 I"es#, -..V4
RI+EIRO, 6Flio e FREI0AS, Padre Sea4 =ma "olFmica celebre4 S*o Paulo5
Edi)<es Cultura +rasileira, /BRS4
RI+EIRO, 6Flio4 A carne! /-f edi)*o4 Rio de 6aeiro5 Ediouro, /BBU4
RI+EIRO, 6Flio4 A carne4 S*o Paulo5 ^tica, /BBW4
RI+EIRO, 6Flio4 A carne4 Cotia5 Ateli, -..-4
ROAERO, S3l1io4 Hist>ria da Citeratura (rasileira! T 1olu"es4 Rio de 6aeiro5
Li1raria 6os9 OlG"#io Editora, /BU.4
ROAERO, SGl1io4 PE@#lica)<es idis#es$1eisQ, e" +ARRE0O, 0o2ias, Marios
escri"tos4 Rio de 6aeiro5 Lae""ert k C4, /B..4
ROSA, Al2erto Aac7ado da4 'a, disc2"ulo de #achado, Rio de 6aeiro5 Fudo de
Cultura, /BUR4
ROSENFELD, Aatol4 <e:toA*onte:to %4 S*o Paulo5 Pers#ecti1a, /BBU4
ROUANE0, S9r%io Paulo4 PA costru)*o da 7isteria fe"iia e" Alu3sio
A8e1edoQ, e" 'scolas literrias no (rasil L to"o /4 Rio de 6aeiro5
Acade"ia +rasileira de Letras, -..S4
ROUANE0, S9r%io Paulo4 Os de3 ami1os de Freud, 14/4 S*o Paulo5 Co"#a7ia das
Letras, -..R4
SAN0LANNA, Affoso Ro"ao de4 Anlise 'strutural de Homances (rasileiros4
V4f Edi)*o4 S*o Paulo5 ^tica, /BB.4
SAN0LANNA, Affoso Ro"ao de4 Kue Fa3er de '3ra Pound4 Rio de 6aeiro5
I"a%o, -..R4
268
SAN0IA(O, Sil1iao4 =ma Citeratura nos <r>"icos! Rocco4 Rio de 6aeiro, -...4
SAN0IA(O, Sil1iao4 PDes1ios da fic)*oQ4 Itrodu)*o a #ota *oqueiro ou A "ena
de morte! Rio de 6aeiro5 Fracisco Al1es[SEEC'R6, /BVV4
SAN0OS, 6o*o Ca"ilo dos4 PAac7ado de Assis, critic of E)a de Yueir&s A
sG"#to"atic "isuderstadi%Q, i <he autor as "la1iarist L <he case o7
#achado de Assis, a re1ista Portu1uese CiterarG X *ultural tudies,
F"eros /R e /S :editado #or 6o*o Ce8ar de Castro Roc7a;4 Dart"out7
:Aassac7usetts;, -..S[-..T4
SALI+A, Elias 07o"94 Ha23es do Hiso! S*o Paulo5 Co"#a7ia das Letras, -..-4
SARAIVA, Atoio 6os94 A tertBlia ocidental L Estudos so2re Atero de Yuetal,
Oli1eira Aartis, E)a de Yueiro8 e outros4 -f edi)*o4 Lis2oa5 /BBU4
SC!DARC,, Lilia Aorit84 O es"etculo das raas cietistas, istitui)<es e
=uest<es raciais o +rasil /WV.'/BR.4 S*o Paulo5 Co"#a7ia das Letras,
-..S4
SC!DAR,, Ro2erto4 =m mestre na "eri7eria do ca"italismo4 Sf edi)*o4 S*o Paulo5
Duas Cidades[Editora RS, -...4
SC!DAR,, Ro2erto4 Ao 0encedor, as batatas4 Tf edi)*o4 S*o Paulo5 Duas
Cidades[Editora RS, -...4
SC!DAR,, Ro2erto4 equFncias brasileiras4 S*o Paulo5 Co"#a7ia das Letras,
/BBB4
SC!DAR,, Ro2erto4 Kue horas soE Rf rei"#ress*o4 S*o Paulo5 Co"#a7ia das
Letras, -..-4
SEDbCIAS, 6o*o4 <he +aturalistic +o0el o7 <he +eU Torld! +osto5 Ui1ersitG
Press of A"erica, /BBR4
SERE,A, !aroldo Cera1olo e bUN(, NacG Lo#es4 POs 0e"#os da Cr3ticaQ4
Re1ista Ecos, 14 /, #4 VB'W-4 C$ceres5 -..V4
SERE,A, !aroldo Cera1olo4 Florestan L A inteli1Fncia militante4 S*o Paulo5
+oite"#o, -..T4
269
SERE,A, !aroldo Cera1olo4 Rese7a a ROC!A, 6o*o Ce8ar de Castro :ed4;, <he
author as "la1iarist t7e case of Aac7ado de Assis4 Cuso)(ra3ilian He0ieU,
14 SU, _ /, #4/RB'/S/4 Aadiso :Discosi;5 >u7o de -..B4
SEbS, Pascale4 Hi""olGte <aine et lDa0Snement du naturalisme L U itellectuel
sous le Secod E"#ire4 Paris[Aotreal5 LL!ar"atta, /BBB4
SILVA, Adr9 Lui8 +arros da4 PRo"ace da 7isteria O homem e as
trasfor"a)<es a arte e a #si=uiatria os aos /WWBQ4 Re1ista *ultura *r2)
ti)ca, _ /R4 S*o Paulo5 A#ro#uc, -.//4 ISSN5 /BW/'.B//4
SILVA, A4 No%ueira da4 A#reseta)*o de A,EVEDO, Alu3sio, O mulato4 /.f
edi)*o4 Rio de 6aeiro5 F4 +ri%uiet k Cia4, /BRW4
SODRJ, Nelso DerecE4 Hist>ria da literatura brasileira! Editora (ra#7ia4 Rio
de 6aeiro, -..-4
SODRJ, Nelso DerecE! O naturalismo no (rasil! Rio de 6aeiro5 Ci1ili8a)*o
+rasileira, /BUT4
SODRJ, Nelso DerecE4 Hist>ria da %m"rensa no (rasil4 Sf edi)*o4 Rio de
6aeiro5 Aauad, /BBW4
SOUSA 6vNIOR, 6os9 Lui8 Foureau@4 PA2el +otel7o5 o lado Les=uisitoL do
es=ueci"etoQ, #4 /.B'//W4 I ALVES, Ida Aaria Satos Ferreira e 6OR(E,
Sil1io Reato :or%s4;, A "ala0ra silenciadaN 'studos de literatura "ortu1uesa
e a7ricana! Rio de 6aeiro5 V3cio de Leitura, -../4
S0OPINO, Aario4 PIdeolo%iaQ4 Ver2ete de +O++IO, Nor2erto, AA00EUCCI,
Nicola e PASYUINO, (iafraco4 ?icionrio de "ol2tica, 14 /, Tf edi)*o4
0rad4 6o*o Ferreira :coord4;4 +ras3lia[S*o Paulo5 Editora U+[I"#resa
Oficial, -../4
SxSSEgIND, Flora4 <al brasil, qual romanceE Rio de 6aeiro5 Ac7ia"9, /BWS4
0ER0ULIAN, Nicolas4 @eor1 CuRcs L Eta#as de seu #esa"eto est9tico4 0rad4
de Reira Lis2oa de Aoura Li"a4 S*o Paulo5 Ues#, -..W4
0IN!ORO, 6os9 Ra"os4 A #Bsica Po"ular no Homance (rasileiro! Mol! 1N
culos [M%%% e 194 Editora RS4 S*o Paulo, -...4
270
0IN!ORO, 6os9 Ra"os4 A Pro02ncia e o +aturalismo4 Ci1ili8a)*o +rasileira4 Rio
de 6aeiro, /BUU4
0IN!ORO, 6os9 Ra"os4 Os romances em 7olhetins no (rasil L /WR. ? atualidade4
S*o Paulo5 Duas Cidades, /BBS4
0ORRES, Ale@adre Pi7eiro4 Pref$cio a A mulata4 I DIAS, Carlos Aal7eiro4 A
mulata4 Lis2oa5 Arc$dia, /BVT4
0REVISAN, 6o*o Sil19rio4 PItrodu)*oQ4 I (om *rioulo4 S*o Paulo5 !edra, -..B4
VEN0URA, Ro2erto4 'stilo tro"ical4 S*o Paulo5 Co"#a7ia das Letras, /BB/4
VERrSSIAO, 6os94 Homens e coisas estran1eiras4 Rio de 6aeiro5 0o#2ooEs[A+L,
-..R4
VERrSSIAO, 6os94 Hist>ria da literatura brasileira! Sf edi)*o4 +ras3lia5 Ed4
Ui1ersidade de +ras3lia, /BUR4
VIEIRA, Fl$1ia +ra%a4 ?os "roletrios unidos \ 1lobali3ao da es"erana4 S*o
Paulo5 Ala"eda, -.//4
DE!RS, Carlos4 O Hio Anti1o de Alu2sio A3e0edo4 Rio de 6aeiro5 Edi)*o do
autore, /BBS4
DILSON, +ee4 <he Hi0eN the torG o7 the HoneGbee and =s! Lodres5 6o7 AurraG
Pu2lis7ers, -..T4
DILSON, Ed"ud4 Cetters on Citerature and Politics! Farrar, Straus ad (irou@4
No1a Ior=ue, s[data4
AILLS, C4 Dri%7t4 A ima1inao sociol>1ica4 0rad4 de Daltesir Dutra4 Rio de
6aeiro5 ,a7ar, /BUB4
DURASER, Adr94 Pr9face a ,OLA, J"ile, @erminal4 Paris5 Folio[(alliard, /BBR4
,OLA, J"ile4 @erminal4 Paris5 Folio[(alliard, /BBR4
,OLA, J"ile4 Ce bon combat L des *ourbet au: im"ressionistes4 !er"a, Paris,
/BVS4
,OLA, J"ile4 <hrSse Haquin4 0rad4 6oa=ui" Pereira Neto4 S*o Paulo5 Esta)*o
Li2erdade, -../ :-f edi)*o;4
271
,OLA, J"ile4 *omo se casa, como se morre! 0rad4 Duda Aac7ado4 S*o Paulo5 Ed4
RS, /BBB4
,OLA, J"ile4 O romance e:"erimental e o naturalismo no teatro! 0rad4 De Italo
Caroi e C9lia +erretii4 S*o Paulo5 Pers#ecti1a, /BW-4
,OLA, J"ile4 ?o romance4 0rad4 de Pl3io Au%usto Coel7o4 S*o Paulo5
Edus#[I"a%i$rio, /BBT4
,OLA, J"ile4 CDAssomoir4 Itroductio, otes et co""etaires de 6ac=ues Du2ois4
Paris5 Le li1re de #oc7e, /BBU4

You might also like