E DIEL 29 Shtator

2013

e-mail: milosao2005@yahoo.com

A i ideoi Ismail Qemali simbolet tona kombtare?!

Redaktor: Ben Andoni; Grafika Artan Buca 98

Akademiku Vaso Tole mton se Ismail Qemali pa tek simbolet kombtare (para dhe pas shpalljes s pavarsis), ekzistencn e nj Shqiprie shpirtrore, e cila kishte qen e till, pra n dshirat e shqiptarve t thjesht si dhe tek vizioni i drejtuesve historik t saj, t paktn q prej kohs s heroit ton kombtar Sknderbeut, n shek. XV. Ai, lideri bashkkohor i pavarsis s shqiptarve, me qllim i prdori qartazi kto simbole kombtare si strategji komunikimi: prmes dgjimit-himni dhe prmes shikimit-flamuri kombtar!

Mrgimi i int elektualit-Nga Enis Sulstar ova intelektualit-Nga Sulstaro Pr Zai Fundon, pr her t par poezit e panjohura-nga Visar Zhiti In memoriam pr Drita Siliqin-nga Eglantina Mandia

20- DITA E TRASHGIMIS KULTURORE

E diel, 29 Shtator 2013

Autori mton se Ismail Qemali pa tek simbolet kombtare (para dhe pas shpalljes s pavarsis), ekzistencn e nj Shqiprie shpirtrore, e cila kishte qen e till, pra n dshirat e shqiptarve t thjesht si dhe tek vizioni i drejtuesve historik t saj, t paktn q prej kohs s heroit ton kombtar Sknderbeut, n shek. XV. Ai, lideri bashkkohor i pavarsis s shqiptarve, me qllim i prdori qartazi kto simbole kombtare si strategji komunikimi: prmes dgjimit-himni dhe prmes shikimit-flamuri kombtar!

SIMBOLIKA

NGA AKADEMIK VASIL S. TOLE jat gjith periudhs q prej shpall jes s pavarsis s Shqipris m 28 Nntor 1912 e deri m sot, jan me dhjetra for mat e regjimeve politike q u eksperimentuan n Shqipri, duke filluar prej formave t republiks parlamentare, mbretris, regjimeve fashiste dhe diktatoriale komuniste e deri tek demokracit pluraliste, n ditt e sotme. Po ashtu, n prputhje me konjukturat politike t dits kemi pasur edhe shembujt se si zvoglohej, tkurrej ose n ndonj rast shkonte n kufijt natyral edhe kufiri shtetror i Shqipris, n krahasim me kufijt e Shqipris n kohn e shpalljes s Pavarsis prej Ismail Qemalit. Pavarsisht sa m sipr, ato q s`kan ndryshuar prej athere, sht akti i unik i shpalljes s pavarsis n vetvete si dhe przgjedhja e duhur e dy simboleve tona kombtare: flamurit dhe himnit ton kombtar. `prfaqsojn kto simbole kaq t rndsishme n thelbin e tyre pr mbar popullin ton dhe si duhet ta zbulojm kontributin e Ismail Qemalit n przgjedhjen e kngs "Rreth flamurit t prbashkuar" si knga jon kombtare? Pr kdo q e njeh sadopak origjinn dhe kontributin e familjes Vlora dhe veprimtarin e ngjeshur politike dhe administrative t Ismail Qemalit n institucionet e ndryshme t Perandoris Otomane, nuk do ta ket t vshtir t zbuloj disa t vrteta t thjeshta q lidhen t. Kemi t bjm me nj familje t madhe t lidhur ngushtsisht sa me Shqiprin natyrale dhe me shtresat e ndryshme shoqrore t saj, e po aq, me formimin me kultur t shndosh klasike dhe bashkkohore t pjestarve t ksaj familjeje, e posarisht t Ismail Qemalit, i cili monte rndsin q pati n formimin e tij intelektual veanrisht kultura franceze dhe angleze. N shtypin shqiptar t kohs mohej se Ismail Qemali u rrit n Evrop, duke u ushqyer me liri t kaltrt e t qruar e nuk do trembet asgj prpara s drejts. Duket se pjes e kulturs europiane sht edhe njohja e organizimit t shtetit dhe e funksioneve t tij n administrimin e jets shoqrore, ekonomike dhe politike t nj vendi t caktuar. Vet familja Qemali dhe pjestart e saj, me rrnj e me deg, prej qindra vitesh, ishte e shprndar si nj yllsi hapsirave t Shqipris etnike dhe t mbar Perandoris. Ismail Qemali flet n kujtimet e tij pr amanetet e t vdekurve t Vlorajve (gjysh, gjyshe, xhaxhallar, nipa, kushrinj, t afrm etj), t rn n luft ose t vdekur natyralisht n shtrat, q kurmi i tyre t kthehej n atdhe, n Vlor. Pjes e ksaj njohjeje t tij ishin t lidhura edhe me trashgimin shpirtrore t popullit shqiptar, n mnyr t veant me kngt dhe vallet e tij heroike, t cilat n thelb dshmonin rezistencn e nj populli dhe aspiratat e tij pr liri dhe pavarsi. Ismail Qemali vazhdimisht theksonte se shqiptari mbi t gjitha v nderin, familjen dhe vendin e vet!

Simbolet e Ismail Qemalit

Ismail Qemali ka nj lidhje shum t veant, por t pandriuar sa duhet e t pathn me forc deri m tani, me shqiponjn e flamurit ton kombtar, shum m prpara se ai t ngrihej n Vlor prej tij, si shenja m e qart e Shqipris s pavarur. N kujtimet e tij, ai shkruan se gjat kohs s qndrimit n Janin n vitet 1860-1867, pati mundsin t vizitoj nj iflig t nj miku t tij n fshatin Melingouss ku atij i treguan edhe disa rrnoja me rndsi shum t madhe sipas tij, q i kujtonin prshkrimet antike t vendit t Dodons dhe t Malit Tmarus s bashku me lisat shekullor rreth e rrotull tyre, ende t pazbuluara n at koh. Ismail Qemali kt vizit t tij ia prshkruan mikut t tij t fmijris Z. Konstantin Karapanos, megjithse nj ekspedit arkeologjike franceze kishte deklaruar s ishte thjesht fantazi gjetja e Dodons antike n at zon. Konstantin Karapanosi (i cili megjith amatorizmin dhe prirjet filogreke gjat veprimtaris s mvonshme t tij n dm t interesave kombtare t shqiptarve, sidomos pr shtjen e Epirit), n grmimet arkeologjike q bri disa vjet m von, n t njjtin vend t sugjeruar por edhe i ndihmuar prej Ismail Qemalit pr marrjen e lejes prej autoriteteve osmane, zbuloi Dodonn antike dhe Zeusin e Dodons s bashku me simbolin e shqiponjs epirote q mban n kthetra rrufen e tij!
Ismail Qemali

"Ismail Qemal Bej Vlora, bekuesi i simboleve tona kombtare: himnit dhe flamurit"
dhe artistik, zhvlersohen dhe dalin nga prdorimi shum shpejt. Pr kt gj mjafton t shohsh historikun e simboleve t vendeve fqinj me ne, e m gjer. E kundrta ka ndodhur me kto dy simbole, t cilat pagzuan si shtetin shqiptar n vitin 1912, por u shndrruan n simbole unikale t gjith shqiptarve, kudo ku jan, sot e mot. Nuk sht e rastsishme q n fillim t viteve 1900, n kohn kur ende Shqipria ishte nn sundimin osman, n kngt e sapokrijuara patriotike shqiptare, ndr to knga "Betimi mi flamur" e krijuar n vitin 1908, u artikulua qart, si n nj lloj manifesti, pavarsia e Shqipris. Vargjet si: N dor armt do t`i mbajm/T mprojm atdhen m do knt/T drejtat tona ne s`i ndajm/ Ktu armiqt s`kan vent nuk ishin gj tjetr vese nj thirrje pr mbrojtjen e integritetit territorial t Shqipris s pavarur. Pikrisht, kjo krkes sublime, shprehje e shpirtit t lir t shqiptarit, ndodhi n kohn kur qeveria e re e xhonturqve premtonte vetm projektin e nj Shqiprie vrtet t pavarur. Por le t shohim m konkretisht lidhjen flamur dhe himn flamuri. Ismail Qemali ka nj lidhje shum t veant, por t pandriuar sa duhet e t pathn me forc deri m tani, me shqiponjn e flamurit ton kombtar, shum m prpara se ai t ngrihej n Vlor prej tij, si shenja m e qart e Shqipris s pavarur. N kujtimet e tij, ai shkruan se gjat kohs s qndrimit n Janin n vitet 1860-1867, pati mundsin t vizitoj nj iflig t nj miku t tij n fshatin Melingouss ku atij i treguan edhe disa rrnoja me rndsi shum t madhe sipas tij, q i kujtonin prshkrimet antike t vendit t Dodons dhe t Malit Tmarus s bashku me lisat shekullor rreth e rrotull tyre, ende t pazbuluara n at koh. Ismail Qemali kt vizit t tij ja prshkruan mikut t tij t fmijris Z. Konstantin Karapanos, megjithse nj ekspedit arkeologjike franceze kishte deklaruar s ishte thjesht fantazi gjetja e Dodons antike n at zon. Konstantin Karapanosi (i cili megjith ama-

Simbolet e Ismail Qemalit

Pa u zgjatur n hollsi t teprta, do t fokusohem n disa t dhna q lidhen me njohjen shum t rndsishme q Ismail Qemali kishte pr simbolet shpirtrore pr nj komb dhe fuqin e tyre n krijimin e unitetit kombtar. N thelb, prcaktimi i dy simboleve baz t nj shteti sht nj pun nga m t vshtirat, pasi n rast se simbolet nuk jan te gjetura ashtu si duhet dhe pa kontekst t rndsishm patriotik, filozofik

liri dhe t drejta vetm brenda suazs s perandoris dhe kur diplomacia ndrkombtare ishte e preokupuar m s shumti me plane pr coptimin e Shqipris, se sa me

E diel, 29 Shtator 2013

HISTORI-21

NGA BEN ANDONI imbolika e nj figure e tejkalon shum her perceptimin q kan njerzit pr t. Kryesisht ata q s'jan bashkkohs dhe q reflektimin e figurave t tilla e marrin n mnyr t trthort. Pak a shum nj gj e till na ndodh sot me Ismail Qemalin. I anatemuar pr at q bri n fund t karriers s vet politike aktive, i przier me apo pa dashje n qerthullin e sikletshm t politiks tepr t vogl shqiptare, ai pr shum vjet 'rreshti' s qni "Babai i Kombit" shqiptar. Drrmn do ia jepte indiferenca e dy pasardhsve t tij t mdhenj Ahmet Zogut dhe Enver Hoxhs, q edhe pse e glorifikuan de jure, de facto i krijuan humnera t mdha,

Simbolet e Ismail Qemalit

pr t mos br diferenca me kultin e tyre. Pa pasur si tem simbolikn e figurs s tij, po merremi m shum me krijimin e simboliks pr shtetin q ai krijoi dhe q e trashgojm sot. Akademiku Vaso Tole mton se simbolika q ai krijoi ishte jo simbolik bizanti. Nj e dhn tejet interesante, e cila prkon disi me at vzhgim q bn nj bashkkohs interesant si Faik Konica, lihet t kuptohet se tek shqiptart sht domethnia e simboleve aktuale dhe ngjyrave, q para 1912. Por Ismail Qemali i institucionalizoi me vetdije. Nj tjetr vzhgues shum interesant, Eqerem bej Vlora, kushriri i tij, q ka ln kujtime pr kt koh na thot nj variant krejt t ndryshm, sipas t cilit shqiptart nuk ia kishin fare iden flamurit, q do t valvitej at dit n ballkonin e shtpis s pavarsis. Madje, kur do t ngrihej do shpreheshin se: "Ismail Qemali kishte przgjedhur nj korb si simbol t Shqipris s lir n vend q n flamur t kishim suret e bukura t kuranit! Dhe m tej:... Po `mund t pressh tjetr nga Ismail Beu, q e ka kaluar t gjith jetn n vendin e frngjve?!" Nnkonsulli austriak na thot se: "N vendin ku moloja bashkohet me tok, dhe n hyrjen e qytetit ngriheshin flamur. Pr t'u theksuar do t ishte gjithashtu, se duke udhtuar prej Skels n qytet, Ai mbante n mes prpara nj flamur shqiptar me zhgabn dykrenore!" Vaso Tole shkon m tej duke e lidhur me simbolin epirot t Dodons me flamurin! A mund t themi se ai sht ideuesi i simboliks q kemi dhe sot? Kjo ha vend pr diskutime pr ideja e akademikut pr simbolikn e flamurit dhe himnin na fut n nj lm t ri argumentimesh pr punn e Ismail Qemalit, q duket se pak nga pak po z nj vend tejet t nderuar si simbol bashkimi ndr shqiptar. qiptarve t Bukureshtit n mbledhjet e tyre, por akoma m shum qartsohet se edhe ata e njihnin kt kng deri n at mas sa t mund ta kndonin bashk me t tjert. N kto kushte, Ismail Qemali e dinte m mir se askush forcn q buron prej nj atdheu, i cili prpara se t jet materialisht nj cop toke, duhet q t ishte m prpara i projektuar shpirtrisht, si nj ideal sublim, n zemrat e shqiptarve t thjesht. Si nj diplomat i regjur, ai kishte njohurit e duhura si pr mekanizmat e duhura t funksionimit t shtetit ashtu edhe n njohjen dhe forcn e simboleve kombtare, posarisht t himneve kombtare, ne mnyr t veant t himneve t vendeve fqinje me ne, t shkputur nga Perandoria Osmane para Shqipris si Greqia, Bullgaria, Rumania, Serbia etj. Himnet e ktyre vendeve mbanin shpesh her titujt kuptimplot si n rastin e himnit grek: "Ode pr lirin", aq t dshiruar pr popujt e robruar. Kshtu, Ismail Qemali e ka projektuar n mendjen e tij kt simbol shpirtror, deri m athere "n pritje" brenda grumbullit t "kngve kombiare" dhe kolonia e Bukureshtit thjesht ja vendosi "mbi pjat" pr ta zgjedhur n momentin e duhur. Besojm se Ismail Qemali pa tek simbolet kombtare (para dhe pas shpalljes s pavarsis), ekzistencn e nj Shqiprie shpirtrore, e cila kishte qen e till, pra n dshirat e shqiptarve t thjesht si dhe tek vizioni i drejtuesve historik t saj, t paktn q prej kohs s heroit ton kombtar Sknderbeut, n shek. XV-t. Ai, lideri bashkkohor i pavarsis s shqiptarve, me qllim i prdori qartazi kto simbole kombtare si strategji komunikimi: prmes dgjimit-himni dhe prmes shikimit-flamuri kombtar! Vini re kt fragment t fundit t fjals s Ismail Qemalit n astin e shpalljes s pavarsis: duke prfunduar, s'm mbetet gj, vese t'i drejtoj nj lutje Zotit t Madh, q, bashk me bekimet e Tij, t pranoj q ktej e tutje t jem un dshmori m i par i Atdheut, ashtu si pata nderin dhe fatin q t jem i pari ta puth e ta bj t valvitet i Lir. Flamuri i yn, n'atdhen t'on t lir. Rroft Flamuri! Rroft Shqipria! Ismail Qemali v shenjn e barazimit mes Atdheut dhe Flamurit t tij. Pra, duke e ditur e njohur dhe pranuar sinonimin atdhe=flamur, pa m te voglin dyshim sht merita e Ismail Qemalit q ndikoi n zgjedhjen e himnit kombtar si nj kng kushtuar po flamurit, pasi, si flamuri n vetvete ashtu dhe nj kng kushtuar atij, jan koncepte dhe fakte etnikrisht shqiptare. N 12 shkurt t vitit 1919, i mbshtjell me Flamurin kombtar dhe nn tingujt e "Himnit t Flamurit" prcillet pr n shtpin e fundit nga autoritetet shqiptare e italiane dhe nga populli i Vlors, n varrezat e Kanins, vet Ismail Qemali, plaku i shenjt i Vlors, pr t cilin Noli, n poezin "Hymni i Flamurit" shkroi: Me Sknderben' u-lavdrove Dhe n furtun' i funtmi u-shove, Me Malon prap lart vrapove, Yll i pavdekur pr Liri. Ksisoj, me aktin e shpalljes s pavarsis, Ismail Qemali u b njkohsisht edhe bekuesi i kngs son kombtare, "Himnit t Flamurit".

Nga varrimi i Ismail Qemalit torizmin dhe prirjet filogreke gjat veprimtaris s mvonshme t tij n dm t interesave kombtare t shqiptarve, sidomos pr shtjen e Epirit), n grmimet arkeologjike q bri disa vjet m von, n t njjtin vend t sugjeruar por edhe i ndihmuar prej Ismail Qemalit pr marrjen e lejes prej autoriteteve osmane, zbuloi Dodonn antike dhe Zeusin e Dodons s bashku me simbolin e shqiponjs epirote q mban n kthetra rrufen e tij!

Simbolika
Esht kjo shqiponj, pra shqiponja epirote, t ciln studiuesit e heraldiks e mojn si simbolin baz t flamurit ton, e cila njihet n origjinn e vet si shqiponja lajmtare, aq vlersuar edhe n trashgimis shpirtrore etnografike t popullit ton, shum m prpara se t vihej n flamurin e Sknderbeut, tashm me dy krer. N nj lloj kuptimi, Ismail Qemali mund t quhet iniciuesi i zbulimit t tempullit t Dodons e posarisht t gjetjes s shqiponjs pellazgjike t Zeusit, t asaj shqiponje q Faik Konica e prshkruante n vitin 1909, n artikullin "Shqipria e ka nj flamur autentik". Vlora dhe Ismail Qemali ishin familjarizuar m hert me prdorimin e flamurit si simbol kombtar. Nj ndr to lidhet me manifestimin e dats 3 shtator 1908, i zhvilluar gjat vizits s Tij n Vlor, n kuadr t zgjedhjeve pr deputet n parlamentin osman. Dshmit e kohs evidentojn sa reputacionin q Ai gzonte n shtresat e gjera t popullsis, e po ashtu edhe prdorimin prej Tij, n publik, t flamurit dhe t ngjyrave tona kombtare kuq e zi. Ja nj fragment nga letra e nnkonsullit austro-hungarez Kraus, drguar ministrit t jashtm baronit Fon Erental, n Vien: arritja e Ismail Qemal Beut mori pamjen e nj manifesti patriotik madhshtor. N Skel ishte mbledhur nj mori njerzish prej mijra vetsh t ardhur prej qyteteve dhe fshatrave prqark. Moloja ishte e stolisur me shum flamur. Mastet dhe shtyllat ishin t dekoruara me plhura me bojrat kombtare shqiptare kuq e zi. N vendin ku moloja bashkohet me tok, dhe n hyrjen e qytetit ngriheshin flamur. Pr t'u theksuar do t ishte gjithashtu, se duke udhtuar prej Skels n qytet, Ai mbante n mes prpara nj flamur shqiptar me zhgabn dykrenore! Eqrem Bej Vlora, n kujtimet e tij na jep nj detaj domethns mbi reagimin q patn disa qarqe fanatike pr przgjedhjen e ktij flamuri si flamur kombtar t Shqipris. Aty thuhet se: ... Ismail

Varri i Ismail Qemalit Qemali kishte przgjedhur nj korb si simbol t Shqipris s lir n vend q n flamur t kishim suret e bukura t kuranit! Dhe m tej:... Po `mund t pressh tjetr nga Ismail Beu, q e ka kaluar t gjith jetn n vendin e frngjve?! N kt pik, nuk po zgjatemi me hollsi pr t prcaktuar se cili flamur u ngrit n ballkonin e sarajeve t Vlorajve, ai i Eqrem bej Vlors, ai i qndisuri prej Marigos dhurat e shqiptarve t Ameriks n Korfuz, apo flamuri q solli me vete Spiridon T. Ilo nga Bukureshti? N t gjitha rastet sht i njjti flamur me shqiponjn n t dhe se kurrsesi nuk duhet t besojm ose t zhvillojm teori, t cilat t bjn t mendosh, sikur Ismail Qemali bashk me shokt e tij krkuan pr t gjetur nj flamur dhe himnin e tij n minutn e fundit, a thua se ata nuk e dinin se cilat qen aktet formale q do ta shpallnin Shqiprin e Pavarur, pas nnshkrimit t deklarats! M 28 Nntor 1912 ai kujton se: ...duart m dridheshin emocionesh shprese dhe krenarie, kur po ngulja n ballkonin e shtpis sime t hershme, flamurin e Sovranit t fundit kombtar t Shqipris. Dukej sikur shpirti i heroit t pavdekshm ndriti at ast si nj drit e shenj prmbi kokat e njerzve! Pyetja q lind sht se pavarsisht ksaj hollsie pr kuriozt, a nuk ishte Ismail Qemali nj lajmtar i madh i liris s shqiptarve, ashtu si ishte n antikitet shqiponja e Zeusit? N nj lloj kuptimi, Ismail Qemali e solli me vete Himnin e ardhm t Shqipris nga Bukureshti, drejtprdrejt nga vendi ku Himni kishte lindur pr ta sjell at n Vlor, duke bashkuar kto dy simbole n nj unitet t

Prcaktimi i Simboleve
N thelb, prcaktimi i dy simboleve baz t nj shteti sht nj pun nga m t vshtirat, pasi n rast se simbolet nuk jan t gjetura ashtu si duhet dhe pa kontekst t rndsishm patriotik, filozofik dhe artistik, zhvlersohen dhe dalin nga prdorimi shum shpejt. Pr kt gj mjafton t shohsh historikun e simboleve t vendeve fqinj me ne, e m gjer
vetm t pazgjidhshm: flamur dhe himn kushtuar flamurit. Ismail Qemali, pak prpara shpalljes s Pavarsis ishte pr vizit n Rumani, n Bukuresht, aty ku si ai shkruan: jetonte nj koloni e madhe shqiptare. Nga mbledhja q bra atje 15 bashkatdhetar vendosn t ktheheshin me mua n Shqipri. U telegrafova t gjitha krahinave t Shqipris pr t njoftuar se po vija, dhe deklarova, se kishte ardhur koha pr t prmbushur aspiratat tona kombtare. Ajo q dim me siguri sht se nipi i Asdrenit Zisi Stavre, njeri me aftsi muzikore, n kujtimet e tij pr at takim thot se n momentin e nnshkrimit t rezoluts s ktij takimi nga t gjith pjesmarrsit: ...t gzuar, i muarm n mes Ismail Qemailin dhe Luigj Gurakuqin, i prqafuam dhe knduam s bashku nj kng kombtare! Ky sht nj informacion i jashtzakonshm i cili na bn t kuptojm se si Ismail Qemali ashtu edhe Luigj Gurakuqi, jo vetm ishin n dijeni t tradits s kndimit t kngs-himn "Betimi mi flamur" prej antarve t shoqris s sh-

22- REFLEKSION

E diel, 29 Shtator 2013

ARGUMENT

M 25 shtator u mbushn dhjet vjet nga ndarja prej jets e Eduart Said, ktij personazhi shum interesant t mendimit ndrkombtar. Publicisti dhe studiuesi Sulstarova na e sjell n nj optik shum t kndshme sa i prket pozicionit t tij t intelektualit...

NGA ENIS SULSTAROVA

Mrgimi i intelektualit
Asnjher mos e vendos solidaritetin prpara kritiks.
mend. T gjith q i prdorim kto teknologji jemi br mobilizues t opinionit dhe nga pak intelektual. N kuptimin e dyt, q do t'i prmbahemi n vijim, dallimi i intelektuali nga qytetart e tjer tashm nuk sht sipas asaj q ai bn, por sipas etosit universal, stilit t tij dhe guximit q ai ka. Intelektuali sht nj kritik i rendit shoqror dhe denoncues i padrejtsive, n emr t parimeve universale. Intelektuali tregon problemin, mendon pr zgjidhjen, mobilizon, ushtron presion, por edhe i udhheq t tjert pr zbatimin e ksaj. Atij i duhet t zbres n rrug, t komuniEduar d Said Eduard cionin e ka rutinizuar punn publike q m par e kryente intelektuali. Opinionisti mund t na flas prnat nga disa ekrane televizioni njhersh; shumkush mund t botoj opinionet e tij si libra, artikuj shtypi apo para mikrofonit t gazetarit n rrug; shumkush mund ta ver emrin, apo pseudonimin e vet n komentet pr nj artikull t nj gazete virtuale, posht apo krahas emrit t autorit; gjithkush mund t komentoj ngjarjet publike n rrjetet sociale virtuale; dhe donjri mund t ndrmarr nj fushat pr nnshkrime peticioni n Facebook, pr fardolloj shtje apo teme q t'i vij ndrIntelektuali i vrtet nuk e ndan jetn e tij nga veprimtaria publike. Ai jeton pr shtjet publike dhe kto jan pr jetike pr t. Edhe pse i zhytur n shtjet q shqetsojn shoqrin e tij, popullin, kombin apo njerzimin, intelektuali, n mnyr q t vazhdoj t luaj rolin e vet kritik, sht njkohsisht i distancuar nga grupimet e ndryshme. Po t prdorim nj metafor t nj ikone t intelektualizmit, kritikut palestinezo-amerikan Eduard Said, intelektuali sht gjithnj i mrguar. Pozita e t mrguarit ishte pr Saidin sa nj fat q iu imponua, por aq edhe nj zgjedhje q ai e prqafoi pr t qen n gjendje t mbronte idet e tij dhe pr t mos br kompromise kur vinte puna te e vrteta dhe te e drejta, n emr t asnj lloj prkatsie prvese ndrgjegjes s tij. Saidi, t cilin ktu po marrim ktu si prfaqsues t intelektualit, ishte si t thuash i prgatitur qysh hert pr nj jet mrgimtare. Ai u lind n Jeruzalem gjat mandatit britanik. Feja q trashgoi nga familja ishte protestantizmi, gj q i bnte t ndjeheshin disi t veuar jo vetm midis ifutve e arabve mysliman, por edhe midis arabve t krishter t zons. I ati mbante edhe nnshtetsi amerikane dhe kishte deg t siprmarrjes s tij edhe n Egjipt. Familja e Saidit ishte n gjendje t mir ekonomike dhe ai mund t konsiderohej i privilegjuar n shanset e jets. Saidi qysh hert u largua nga Jezulemi pr t'u shkolluar n shkollat elitare evropiane n Egjipt dhe m pas n SHBA. N kt vend ndoqi karriern akademike dhe u b profesor i letrsis s krahasuar n Universitetin e Kolumbias t Nju Jorkut, nj nga institucionet arsimore m t njohura n vend. Pas krijimit t Izraelit dhe luftrave t tij me shtetet arabe, q u pasuan nga mrgimi i palestinezve, familja e gjer e Saidit u shprnda npr Lindjen e Mesme, kurse familja brtham n SHBA. Saidi u b nj i mrguar, edhe pse nuk prjetoi skamjen, pasigurin e arbitraritetin e kampeve q po prjetojn prej disa brezash shumica e palestinezve. Edhe n statusin e mrgimtarit, fati i Saidit dallonte. Edhe pse qytetar amerikan dhe i mbrujtur qysh hert me kulturn elitare evropiane, gjra kto q i mundsonte nj karrier akademike dhe nj jetes komode n SHBA, Saidi zgjodhi t mos identifikohej me politikn e jashtme t vendit t tij, e cila prkrahte fuqishm Izraelin, por t solidarizohej me shtjen palestineze. Ai u b zri m i njohur n SHBA i shtjes palestineze dhe u zgjodh pr ca koh si antar i pavarur i parlamentit palestinez n mrgim. Kjo zgjedhje e vuri at n nj pozit t veuar me pjesn m t madhe t kolegve akademik, me vet politikn zyrtare t shtetit, me lobin e fuqishm ifut dhe me pjesn m t madhe t opinionit publik. Ai nuk u lkund n pozicionet e tij as prpara etiketimeve si "profesori i terrorizmit", sulmeve verbale apo krcnimeve me vdekje q mori disa her. Saidi nuk mund t mos ndjehej i mrguar edhe nga atdheu i tij i dyt. Angazhimi i Saidit me shtjen palestineze ishte nj zgjedhje pr tr jetn. Kjo pr t nuk do t thoshte aspak prkrahje pr Arafatin dhe OP-n kurdoher dhe n do rast. Pas marrveshjes s Oslos t vitit 1993 pr krijimin e Autoritetit Palestinez, Saidi u b nj nga kritikt m t mdhenj t Arafatit, pr shkakun se ai besonte se n negociatat Arafati ishte dorzuar para krkesave t izraelitve. Sovraniteti palestinez,

Shqipri intelektuali sht nj nga kategorit shoqrore m t abuzuara. Shumkujt i plqen ta gzoj kt status, ta thrrasin "intelektual", por me sa m pak mund e djers dhe duke e pasur fjoll me t fuqishmit. Rnia e vlers kulturore e simbolike e intelektualit vihet re me mbipopullimin e kategoris, q sjell dhe zhvlersimin peshs q ka do intelektual m vete. Partit politike kan filluar t garojn se cila do ta bj m t gjat listn e intelektualve q i mbshtesin pr kt apo at shtje dhe q harrohet brenda disa ditve. Mbi 100 intelektual, firmosn para ca kohsh nj peticion, teksti i t cilit ishte nj turp i vrtet dhe duhej t'i kishte br t skuqeshin. Kur fillon e mendon pr ndonj intelektual publik q mbron n vijimsi dhe me vetmohim ndonj nj "shtje t humbur", q si Don Kishoti prpiqet t ruaj nj frym idealizmi n kohn ton t maskarenjve, t vijn n mendje dy apo tri emra, jo m shum. Ndoshta kaq intelektual, pra zra moral q i thon t vrtetn n sy pushtetit, ka pasur dhe ka do brez njerzor i nj shoqrie, sepse t guximshmit jan t rrall dhe shumica sht gjithmon n ann e m t fortit, e gatshme q t vr aftsit intelektuale n shrbim t pushtetit pr ndonj prfitim apo privilegj: ka disa q u vardisen kryetarve t partive pr ndonj vend deputeti, t tjer kan krkesa m modeste drejtorsh dhe ndonj tjetr nuk lakmon dika m shum se ndonj dekorat apo mim t republiks, q t'i dshmoj tr bots q sht intelektual dhe far intelektuali se! Intelektual kemi shum, por mbrojts t vrtets, q sht detyra e intelektualit, kemi shum pak! Q t vm pak rend n kto shnime pr intelektualin, ky i fundit mund t prkufizohet n dy mnyra. Mnyra e par sht "strukturore", sepse e kupton intelektualin si nj shtres, apo kategori, t shoqris moderne. E thn thjesht, shoqria moderne varet shum nga prodhimi i dijes dhe prdorimi i saj. Sot ne kemi nevoj pr inxhinier, mjek, fizikant, msues, jurist, shkrimtar, poet, filozof, artist, gazetar etj. dhe pr kt qllim shum individ arsimohen dhe specializohen n kto fusha. T gjith kta quhen intelektual. Zgjerimi i arsimit dhe lindja e shoqris pasmoderne t shrbimeve dhe informacionit, e ka br kt kategori gjithmon e m t gjer e t kudondodhur, ndrsa e ka zvogluar statusin e saj. Para disa dhjetvjearsh t merrje nj diplom universitare ishte nj arritje, sot pasja e saj sht kthyer gati-gati n nj t drejt q duhet ta ket gjithkush. Mnyra e dyt pr ta prkufizuar intelektualin sht si formues dhe mobilizues i opinionit shoqror pr nga vet kapitali kulturor dhe aftsit q ai ka n nj fush t caktuar. Edhe nse specializimi i tij sht n nj fush t dijes, intelektuali ka pr detyr t jet prgjithsues n ndrhyrjet e tij publike pr t orientuar dhe drejtuar qytetart pr shtje q krkojn interesimin dhe angazhimin e tyre. Sipas nj thnieje t njohur, t Zhan Pol Sartrit, ai specialist q punon pr krijimin e bombs atomike sht thjesht nj shkenctar, por kur ai shqetsohet pr efektet q mund t sjell krijimi i tij pr njerzimin dhe merr vendimin q t firmos nj peticion kundr prdorimit t ar mve brthamore, ather ai kthehet n nj intelektual. Gjithashtu zgjerimi i mundsive t ndrveprimit publik t qytetarve si pasoj e formave t reja t teknologjis s informa-

Eduard Said

Eduard Saidi
Intelektuali i vrtet nuk e ndan jetn e tij nga veprimtaria publike. Ai jeton pr shtjet publike dhe kto jan pr jetike pr t. Edhe pse i zhytur n shtjet q shqetsojn shoqrin e tij, popullin, kombin apo njerzimin, intelektuali, n mnyr q t vazhdoj t luaj rolin e vet kritik, sht njkohsisht i distancuar nga grupimet e ndryshme. Po t prdorim nj metafor t nj ikone t intelektualizmit, kritikut palestinezo-amerikan Eduard Said, intelektuali sht gjithnj i mrguar. Pozita e t mrguarit ishte pr Saidin sa nj fat q iu imponua, por aq edhe nj zgjedhje q ai e prqafoi pr t qen n gjendje t mbronte idet e tij dhe pr t mos br kompromise kur vinte puna te e vrteta dhe te e drejta, n emr t asnj lloj prkatsie prvese ndrgjegjes s tij.

koj me njerz nga shtresa t ndryshme, t prpiqet bashk me ta. Intelektuali nevojitet q t jet nj misionar dhe nj shembull pr t'u ndjekur nga t tjetr. Dhe pr kt krkohet guxim e vetmohim. Gjithashtu, intelektuali duhet t dij t trheq t tjert me fuqin e fjals dhe bukurin e shprehjes. Jo m kot kandidatt e par pr t qen intelektual jan shkrimtart dhe gazetart. Sigurisht q po ta shohim n kt mnyr, detyra e intelektualit duket e rnd, por nuk sht e pamundur. N shtetet ku ekzistojn liria e shprehjes dhe ajo e organizimit kolektiv, detyra bhet m e leht, sepse intelektualit i duhet q t'i shfrytzoj ato pr qllimin q i ka vn vetes. Aty ku kto liri nuk ekzistojn, detyra bhet m e vshtir, madje e rrezikshme, sepse fillimisht intelektuali duhet t luftoj pr kto liri. N pamundsi pr t luftuar n vendin e vet, beteja e intelektualit zhvendoset n mrgim. Bota e lir sht plot me shkrimtar t mrguar prej bots s robruar, q vazhdojn t shkruajn dhe t mbrojn kauzn e tyre edhe pse regjimet e vendeve t tyre ua kan penguar apo minimizuar kontaktet me publikun e gjuhs amtare. Disa akoma enden fshehurazi npr bot, pr t mos u diktuar nga vrassit q mund t'i arrijn edhe n mrgim (Selman Ruzhdije sht m i njohuri ndr ata).

E diel, 29 Shtator 2013

MEA CULPA-23
mund t konsiderohet nga autori, prbn fakti q njerz si ai, shpesh shkruajn pr rrethe shum t ngushtuara njerzish. Megjithat, shkrimi ishte qartsisht i shtjelluar. Henri ili, drejtuesi i UET u ankua me t drejt tek redaktori, se pse nuk ishte vendosur kopertina e librit, nj gabim q besojm t mos prsritet n t ardhmen. N pjesn e krijimtaris kishim disa poezi t nj autore kosovare Ilire Zajmi Rugovs, t cilat kishin gjendje poetike t pastra dhe shum bot nga autorja. Profesor Josif Papagjoni kishte shkruar pr edicionin e fundit t "Butrinti 2000" dhe zhvillimet e tij. Edhe pse mbeste n stilin e zakonshm t autorit, ishte prshkruar kndshm, por me mungesn e zakonshme t sensit t kritiks, q ai e ka fashitur disi prej komfortit t mosprplasjes. Redaktori i numrit kish shtuar nj shkrim t Adrian Kyykut, pr nj vllim me tregime t tij, q besojm se mund t ishte m i sakt nse do konsultonte dhe libra t tjer t autorit q shkruan n dy gjuh (shqip dhe rumanisht) dhe prbn nj nga autort m interesant t shqipes sot... Mungonte tregimi dhe kjo prbn nj gabim nga redaktori...

...nga numri i shkuar

Ky numr artikullin e vet kryesor ia kushtonte prshkrimit sesi sht prcjell Shqipria n shekullin e shkuar. Asti Papa, nj inxhinier i vjetr, me skrupulozitetin dhe pasionin e vet na solli nj copz q sillte n vmendjen e publikut bektashinjt e Elbasanit. E habitshme q shqiptart shikohen, jan shikuar dhe me sa kuptojm do vazhdojn t shikohen, si ekzotik. Fatos Tarifa na kish sjell nj shkrim pr nj nga sociologt m t njohur t kohs son, Anthony Giddens. Shkrimi ishte shkruar shum mir, por nj e met q mbase nuk

kufijt e vitit 1967, kthimi i refugjatve dhe nj pjes e Jeruzalemit, nuk mund t ishin gjra q do t vendoseshin m von, por duhej t ishin diskutuar dhe vendosur n bisedime. Ai e akuzoi Arafatin se m shum mendonte pr pushtetin dhe pasurin e vet se sa pr popullin palestinez. N vitin 1996 ai madje deklaroi se Arafati "nuk sht president, por realisht zbatuesi me mjete t tjera i pushtimit ushtarak izraelit". N at koh, Saidi u etiketua si i mendur, luftnxits, i paarsyeshm etj. Atij iu ndalua hyrja n territorin e kontrolluar nga Autoriteti Palestinez dhe librat e shkrimet e tij nuk u lejuan t qarkullonin. At e mrguan nga vet populli i tij, sepse zgjodhi q t thoshte t vrtetn, sado e dhimbshme dhe e paplqyer t ishte ajo. Dshtimi i marrveshjes s Oslos ndodhi vrtet si e parashikoi ai dhe palestinezt e zhgnjyer shprthyen Intifadn e Dyt. Gjithashtu, Saidi ka kritikuar diktaturat dhe korrupsionin e regjimeve arabe n Lindjen e Mesme, qofshin laike apo fetare, por kjo nuk e ka penguar aspak q njherazi t denoncoj at q ai i quante politik t jashtme imperialiste amerikane n Lindjen e Mesme dhe mnyrat degraduese e raciste me t cilat paraqiteshin arabt me mediat perndimore. Mbi prkatsit e tij arabe dhe amerikane ai vuri luftn intelektuale pr drejtsin dhe t vrtetn. Besnik ndaj pasionit t tij pr nj jet intelektuale, ai u ndje gjithmon pa nj vend, apo "jasht vendit" (Out of Place), si e ka titulluar autobiografin e vet. Edhe pse i angazhuar thellsisht me shtjen e popullit palestinez, n at mision q ai e quante "nacionalizm mbrojts", ai asnjher nuk i mohoi t drejtat e popullit ifut dhe asnjher nuk i prkrahu teorit dy-lekshe t komplotit botror sionist. Ai vazhdimisht shprehej se "palestinezt ishin viktimat e viktimave". Kjo shprehje nderonte vuajtjen e kundrshtarit dhe njherazi ishte nj akuz ndaj kundrshtarit: si mundeshin ifutt, pasi kishin psuar jo shum koh m par przniet, mrgimin dhe masakrat, tani t bnin t njjtat gjra ndaj nj populli tjetr? Si mundej populli q u kthye n tokn e tij t lasht t mos e lejonte fqinjin q t kthehej n vendin e tij? Nga gjysma e dyt e viteve 70, si antar i parlamentit n mrgim ai kshillonte q lvizja palestineze ta njihte shtetin e Izraelit, por u kritikua pr kt nga Fatah dhe organizata t tjera t OP-s, nj hap q ato vet do ta merrnin vite m von. Fillimisht ai i ishte prkrahs i planit t dy shteteve sovrane, por pasi vizitoi Izraelin e Palestinn n vitin 1992, ai u b kampion i ides s nj shteti dykombsh, laik e demokratik pr ifutt dhe palestinezt. Nj shtet palestinez plot me enklava ifute dhe i rrethuar me mure e tela me gjemba nuk mund t jet funksional. Saidi thot se "Palestina historike" sht e humbur, por po kshtu sht edhe "Izraeli historik", sepse palestinezt jan brenda tij dhe nuk mund t zhduken. Prandaj, hert a von do t jet i nevojshm nj rregullim i prbashkt i prshtatshm pr t dyja kombet, jo pr t'i ndar por pr t'i br q t jetojn bashk. Nga fundi i jets, at harmoni q nuk arriti ta shikonte n politikn e Lindjes s Mesme, u prpoq q ta krijonte n muzik. S bashku me dirigjentin ifut Daniel Borenboim m 1999 themeloi orkestrn Divani Perndim-Lindje, ku muzikant ifut dhe palestinez luajn s bashku muzik klasike. Sikurse ai i bnte thirrje publikut perndimor q t mos e shikonte Orientin, apo fen

islame si dika monolite, por kshtu publikut arab e mysliman i kujtonte se nuk ka nj Perndim armiqsor ndaj tyre, se Perndimi sht shum m i larmishm se sa politikat e shteteve t caktuara perndimore n Lindjen e Mesme: "Nuk mund ta denoncosh imperializmin amerikan (ose kolonializmin sionist) nga sallat e Bejrutit apo Kajros, pa e kuptuar se Izraeli dhe Amerika jan shoqri t ndrlikuara dhe jo gjithmon jan me t vrtet t prfaqsuara nga politikat e trasha ose mizore t qeverive t tyre". Saidi mbeti i mrguari i prhershm. Edhe nj nga veprat e tij e fundit i kushtohet

Statusi i mrgimtarit nuk do t thot q intelektuali nuk solidarizohet. Saidi thot se intelektuali e ka pr detyr t solidarizohet me grupet e pafuqishme q kan nevoj pr zrin e tij, pr prfaqsimin e tij dhe se do akt prfaqsimi sht nj akt solidarizimi. Mirpo intelektuali nuk duhet ta vej solidaritetin prpara kritiks, pra t hesht prpara padrejtsis, dhuns apo gnjeshtrs, sepse kshtu e krkon interesi i grupit ku ai bn pjes. Intelektuali duhet t mrgoj n skajet e shoqris dhe t kulturs pr t formuluar kndvshtrimin e tij kritik, por atij i duhet

veprs s Frojdit, nj tjetr figur e mrguar, mbi Moisiun dhe lindjen e monoteizmit, vepr q trajton kthimin e ifutve t lasht nga mrgimi egjiptian. Prvojn e tij t mrgimit, Saidi e ktheu n nj etos dhe e integroi n meditimet q vitin 1994 botoi mbi rolin e intelektualit (Representations of the Intellectual). Sipas tij, intelektuali ka detyrn t synoj universalen, q do t thot t kaprcej sigurit q i jep formimi, gjuha, kombsia e vet, pr t rrokur prvojat dhe kndvshtrimet e kulturave t tjera. Gjithashtu, universalitet do t thot q intelektuali t prdor t njjtat kritere gjykimi si pr kulturn dhe vendin e vet, po ashtu edhe pr ato t vendeve t tjera. Prandaj, pr t'i qndruar besnik rolit t vet, intelektuali duhet t prpiqet me veten q t pezulloj, apo t largohet disi nga detyrimet q ushtrojn prkatsit kulturore, kombtare, klasore, profesionale, gjinore, familjare etj. Ky sht "mrgimi metaforik" i intelektualit q prmend Saidi, sepse, si shkruan te libri Prfaqsimet e intelektualit, "detyra parsore intelektuale sht krkimi pr nj pavarsi relative nga trysni t tilla. Prandaj un e karakterizoj intelektualin si mrgimtar, si t mnjanuar, si amator dhe si autor i nj gjuhe q i thot t vrtetn pushtetit".

t udhtoj srish n qendr, n mainstream, pr t br t mundur q kritika e tij t dgjohet. Fjala e tij duhet thn n mnyr strategjike, aty ku ka m shum pesh dhe krijon efektin m t gjer: "T'i thuash t vrtetn n sy pushtetit nuk sht nj idealizm prej Panglosi: ta bsh kt do t thot q peshosh me kujdes alter nativat, t zgjedhsh t duhurn dhe pastaj me zgjuarsi ta prfaqsosh aty ku ajo mund t gjeneroj t mirn m t madhe dhe t shkaktoj ndryshimin e duhur". Saidi vet nuk do ta kishte ndrruar Nju Jorkun me asnj vend tjetr, sepse ky metropol kozmopolit atij i jepte mundsit, t cilat diku tjetr nuk do t'i kishte, pr t ndikuar mbi opinionin botror. Diku ai ka shkruar se vija e frontit palestinezo-izraelit nuk sht n Lindjen e Mesme, por n televizionet amerikane, sepse aty mund ta bsh pr vete publikun e vendit m demokratik dhe m t fuqishm t bots dhe aty ke shansin pr ndikuar n rrjedhat e politiks botrore. Prve metafors s mrgimit, Saidi prdor edhe at t "amatorizmit" pr t cilsuar punn e intelektualit. Me kt ai krkon t na kumtoj se intelektuali duhet t dal nga kufijt e profesionit t tij, prej disiplins, prej paradigmave teorike t cilat ka msuar

dhe ka ushtruar n punn e tij dhe t ndjek, me pasionin e amatorit, shtjet publike dhe t mbaj qndrim pr to, pa u friksuar prej akuzave se nuk qenka "specialist", apo "ekspert" pr gjrat q thot. Pr fat t keq, n kulturn e prgjithshme shqiptare sht ngulitur kuptimi "joserioz" pr fjaln "amator". Mirpo, mjafton t'i hedhim nj sy Fjalorit t Gjuhs Shqipe pr t par se amator sht "ai q sht i dhn pas dikaje me endje dhe dashuri". Kjo sht ideja e amatorizmit q propozon Saidi: zgjedhja e lir e nj shtjeje publike dhe ndjekja e saj me pasion, guxim dhe mendje t hapur pr t msuar dhe hetuar mbi at. Intelektuali publik duhet ta mrgoj "ekspertizn" prej vetes, sepse ndonse ajo sht e nevojshme pr prparimin n dije, ajo sht edhe nj mjet i pushtetit pr t kontrolluar mendjet dhe vullnetet e njerzve, pr t'i mbajtur ata t painteresuar pr shtjet prtej kufirit disiplinor dhe, n fund pr t'i ndar qytetart nga njritjetri. Shpeshher problemet publike paraqiten nga pushteti si probleme teknike q kuptohen e zgjidhen vetm nga specialistt e fushs dhe kjo bhet pikrisht q pushteti t realizoj qllimet e veta pa dhn llogari prpara publikut. Pushteti me kt tregon mosprfillje ndaj njerzve t thjesht "q nuk marrin vesh nga kjo pun" dhe sht detyra e intelektualve, sidomos e atyre q jan specialist pr problemin n fjal q t marrin rolin e "amatorit" dhe t'ua shpjegojn shtjen dhe rrezikun q ai mbart publikut n terma t kuptueshm dhe ta bj kt t reagoj. Amatorizm pr Saidin do t thot edhe q intelektuali punn e tij e hap ndaj nj publiku m t gjer se sa rrethi i ngusht i specialistve/ekspertve t fushs. Ai shkruan n Prfaqsimet e intelektualit se sht prpjekur t ruhet prej grackave t profesionalizmit dhe censurs politike. Saidi ka refuzuar q t punoj si analist vetm n nj media, sepse kjo do t thoshte q t mos u drejtohej mediave t tjera. Ai ka refuzuar t prgatis dokumente politikash pr qeverin dhe n vend t ksaj ka zgjedhur auditoret e universiteteve. N krahun tjetr, ai kapitalin e tij t intelektualit sa her q i sht krkuar pr t prfaqsuar grupe t shtypura q u mohohen lirit dhe t drejtat npr bot. Kjo nuk do t thot se ka pasur gjithmon t drejt, se ndonjher nuk ka arritur t shquaj se n nj bot aspak ideale, ka edhe veprime arbitrare q e ndihmojn viktimn. Kshtu, Saidi ishte i rezervuar pr ndrhyrjen perndimore n Kosov n vitin 1999 pa mandatin e Organizats s Kombeve t Bashkuara, sepse me t drejt ai vrente se po kta shtete q bombarduan Jugosllavin nuk kan pasur vullnetin pr ta br Izraelin q t zbatoj nj sr rezolutash OKB-s pr trheqjen prej territoreve t pushtuara dhe kthimin e refugjatve. Mirpo, e ligjshme ose jo, ndrhyrja ndrkombtare e ndrpreu gjenocidin serb n Kosov. Serbia mund t hiqej si viktima e radhs e arbitraritetit t Ameriks, por nuk mund ta fshihte nga opinioni botror at po i bnte shqiptarve. Sidoqoft, edhe pse mund ta ket gjykuar gabim kt rast, Saidi s paku tregoi guximin vetjak pr t shkuar kundr rryms. Sepse vetm zgjuarsia dhe prdorimi i shkatht i gjuhs e i pens nuk mjaftojn pr t qen nj intelektual.

24- PROFIL INTELEKTUALI

E diel, 29 Shtator 2013

Nj shkrim i realizuar me shum ndjenj nga autorja pr nj emr t dashur, q ka mbetur n hije n kt koh globalizmi, ku t mbyt era e pseudo artit. Edhe pse artikulli sht disi panegjirik dhe kjo lidhet me sa duket me nj afrsi shum t madhe t autores me t ndjern, t grish q t futesh n nj bot, q kinset sot po mundohen ta fshehin dhe ta harrojn n turravrapin e tyre drejt siprfaqsores... E ndjera Drita Siliqi ishte nj publiciste, prkthyese dhe krijuese e nderuar, atribute q autores son 'i humbasin' deridiku n prshkrimin e vet t dashur duke e prcjell profilin e saj drejt nj rekuiemi...

MIKJA IME E SHTRENJTE, DRITA

NGA EGLANTINA MANDIA u desh nj cop her t mendoja si do t'a filloja kt kuvendimin ton t ln prgjysm pasi me t vrtet e paskam t vshtir t hedh penelatat pr portretin tnd,pr jetn tnde t bukur, t pasur e plot drit, si sht edhe emri yt. Fati na bashkoi qysh nga adoleshenca, kur ti u prezantove n grupin ton t klasave t ulta, maturantja Drita Shundi, q do t na udhhiqje me dashamirsin e pafundme, inteligjencn e shquar, si nxnse e medaljes s art. Nuk the shum fjal, vese mbolle respekt e zgjove dashuri t prjetshme n zemrat tona t njoma . Kshtu filloi rrugtimi yn i gjat nga Klubi i gocave t shquara t shkolls Pedagogjike, tek msueset e para t Gjimnazit :"Sami Frashri "e deri te bashkpunimi i ngusht, si publiciste npr udht e Atdheut nga Konispoli n Fierz! Fillimi qe koha, kur ti e gjete princin tnd, POETIN dhe u bre burim frymzimi pr t:

REKUIEM

kt libr pr Ollga Plumbin, Milla Vangjelin, Musine Kokalarin, Afrdita Asllanin dhe veanrisht Selfixhe Ciun{Colombia] jan nga m t arrirat, q do ishin nj vler serioze, po t studioheshin n fakultetet e gazetaris, si nj shembull i publicistiks , t bazuar dhe argumentuar me fakte t vrteta e t pa diskutueshme. M posht vijon nj shembull i rrall kur ndjek thnien filozofike t popullit, m e ngushta udh e jets, sht udha e s VRTETS. Kshtu e shohim edhe ne,"Sefixhene tnde, krejtsisht t gjall ashtu si e prshkruan ti: "Njohja ime
me Selfixhe Ciun,sht e hershme. M kan mbetur t pashlyera kujtimet nga koha e fmijris, kur dy familjet tona, kishin shtpit afr n plazhin e Durrsit e kalonin bashkrisht pushimet e gjata t vers. Un, si fmij kisha nj trheqje e prfytyrim t veant pr njrn nga motrat Ciu, Selfixhen, ndoshta m e heshtura, po me nj fuqi trheqse n vshtrimin e zgjuar e t menduar. Kaluan vite. Msova, kur si studente shfletoja shtypin e viteve"35"se pseudonimi Colombia, q takohej shum dendur n faqet e gazetave t kohs i prkiste Selfixhes, e cila filloi t shkruaj n moshn 17 vjeare. Poezia e par u botua me 28Nentor 1935. Ky shkrim u ndoq nga shum t tjer n revistat"Bota e re" "Diana" "Java"e gazetat' Drita' ,'Shtypi'.Dalja e ksaj firme t re,vajze ngjalli shpres e gzim n radht e letrarve dhe lexuesve shqiptare. Si kujton Selfixheja "shkruanim tepr t ndrojtura", ajo i quan poezit e skicat e para "gati si ditar, si rrfime t vetvetes, po q ishin pasqyr e shpirtit t saj t trazuar,e endrrave t prhershme'q Shqipria e jon e vogl dhe e varfr t prparonte." N vend t veant n krijimtarin e S.Brojs z bashkpunimi me revistn prestigjioze"Bota e re",q qndronte n ball t mendimit m t prparuar letraro-shoqror t kohs. Bashkpunimi nuk sht rastsi. Kjo e re q pati kaprcyer drotjen e botimit,me mjaft siguri po ante n fushn e problemeve shoqrore..Duke u njohur me krijimtarin e saj t m vonshme, plotsohet portreti me element t reja,si krijuese e talentuar dhe plot personalitet e me mendime t pavarura... Me themelimin e Partis Komuniste Shqiptare, Selfixheja e bashkshorti i saj, Xhemal Broja,qen ndr t part antar t saj. Si nj ndr organizatort e demonstrats t 22 Shkurtit n Shkodr, Sefixhen e arrestojn. Ndrsa Xhemali kalon n ilegalitet. Po mbas lirimit, ifti Broja u vu n shnjestr; pas deklarimit t Xhemalit kundr vijs s ndjekur nga P.K, ndaj shtjes s Kosovs dhe Promemorja e Selfixhes lidhur me shkeljen e parimeve baz t t drejtave e lirive t njeriut,drejtuar udhheqjes s partis.Me 23 Mars 1946, prjashtohen si armiq t Partis. N Janar t 1947 u internuan n shkrepat e Kurveleshit, ku jetuan n kushte njerzore. Dhe Sasha i vogl, me kaurrela t verdha dhe sy te kaltr si xhami, u rrit larg vshtrimit prkdhels t prindrve, nn kujdesin e gjysheve t mira. Kurr s'mund t pajtohesha me prndjekjen e pafund q u bhej nga regjimi i Hoxhs.'"

Drita dhe Drago Siliqi sht e"RINIA E NJE SHQIPTARE", pjes t zgjedhura t Dora d'Istrias,t qmtuara me kujdes npr arkiva e biblioteka,t prkthyera nga ty, q na e solln t plot, n ditt tona, kt figur t rrall t Rilindjes Kombtare, t ciln Naim Frashri, e quajti:'Elena Gjika nga Prmeti" 'Ish n dituri si deti."

ASAJ QE ANDRRES SIME I NGJAN

Kaloi koha. Andrrat rinore N nj fytyr t vetme m'u shndrruen mue Un s'e harroj kurr ditn pranverore, Kur syt e mi pan dy syt e tu Ti do minut tashti m dukesh pran, Sikur buzqesh e rrugn an me mue Edhe njqind her rasti po t ishte dhan, ve ty n jet un kisha me t'krkue.
DASHUNIA Asht dashunia:krue i pashterim! Sa her q pi,ma shum t shtohet eti N'te pasqyrohet qielli n kthjellim, Ma e pafundshme ajo asht se deti. ..

Maska t Maskat
Edhe n prkthimet e ORIANA FALLACIT,"Seksi i Shprfillur"dhe"Intervist me historin" ashtu si edhe tregimi :"Maskat'e Gianfranco Draghit, gjen vokacionin tnd;' lajmotivin e gjith jets, plot nder e dinjitet njerzor. Maska t.[fra gment] Maskat.[fra t.[fragment]
-Perse-i thash rastism n nj kafene? E di q njerzit m bezdisin,e s'mund t t flas? -Njerzit?-tha e prkulur nga un. Se sheh q jan t gjith t maskuar? T gjitha maskat q njihja ishin aty,si n nj takim. Ve t'i shihje si shtrngonin duart, sa t knaqur ishin q po takoheshin,e nuk po e bezdisnin fare njra- tjetrn. Si mund t'i durosh? 'sy t przemrt, 'mblsi, 'ngrohtsi, 'mirkuptim, 'dashamirsi e 'dashuri! E si puthen!Dy maska ,q shkrihen n nj t vetme,e nxjerrin sheshit t njjtn mask. Vshtro, t njjtn maskn sensuale?' -S'sht e mundur klitha i pezmatuar. S'mund t'a duroj nj hipokrizi t till! -Asq e vlen t dshprohesh pr gjra kaq t parndsishme. --Jo ulrita ,duke u ngritur n kmb,mjaft me kto mashtrime. Hidhini posht, posht t gjitha maskat, zotrinj! E ja,krejt papritur,me urdhrin tim, t gjith:burra, gra, pleq t gjymt, e tr ajo turm elegante e se diels ose m sakt, turma e pushuesve me pantallona roz, t kaltra me doreza t bardha, me flok valvitse, me zonjat me buzt e kuqe,t lyera n masn e duhur, me veshjet e kndshme mngjezore, t gjith ata persona t shoqris s lart, m t pasurit, e m n z t ksaj toke, hoqn maskat dhe m vshtruan, q t gjith me kokn bosh, si ndoca manekin t mjer!".

Drita Siliqi zonj si n skenn e nj teatri absurd. Pr t qar e pr t qeshur,ish ajo epok personazhesh tragjikomik!Pse ishin aq t trembur nga nj Zonj aristokrate ato maska? Ndoshta ishte forca e argumentit dhe logjiks n do gj q shkruaje. E pr t mos ardhur shum rrotull ,po u jap lexuesve vetm njrin nga pes portretet e tua botuar tek libri yt i mrekullueshm:GRUAJA SHQIPTARE,ku vet Botuesi, Globus R, evidentoi:
"Publicistja e njohur, Drita Siliqi, n kt libr analizon me thellsi gruan shqiptare, prpjekjet e saj t gjithanshme pr t dal nga vorbulla e obskurantizmit n dritn e civilizimit. Figurat t shquara t grave, veanrisht t atyre q lan gjurm lapidare n historin e shtypit shqiptar, prshkruhen me ngjyra t gjalla dhe prcjellin te lexuesi mesazhin se roli i gruas n historin e kombit, po edhe n historin e emancipimit t tyre,ka qen nj rol parsor. Penda e zhdrvjellt e Drita Siliqit,edhe kt radh, ka ditur t ngrer piedestale pr gruan shqiptare."

Asht dashunia:er e liri,q fryn E plagt ma t randa t'i shron, Minier e thell,q plot visare ndryn Pallat prrallor, ku lumturia rron. Edhe nuk vdes. S'asht andrr kjo. E vrtet. Pr gjith ata q kan dashuri. Ajo provohet ve njher n jet,

Nuk vdes,as plaket kurr si pr udi. (DRAGO SILIQI,KUR ZEMRA FLET,poezi t zgjedhura). Mikja ime e shtrenjt, e brisht qe ajo koh e rinis s hershme e dashuris, q as vdes as plaket, po mbetet nj flak e pashuar shpirti. Ky qe edhe fati i jets, pr TY, e urta dhe e mira Drit, nj nga shpirtrat me t pastr t ksaj bote, q e bn at m t bukur pr t gjith Po ta shohsh thell, thell , e gjen t shprndar si fill i kuq, tek librat e tu. Se librat q shkruan a zgjedh njeriu, nuk jan gj tjetr vese dritare t shpirtit, ashtu si

... T kujtohet Drita, q edhe ti grise ca maska ne nj Seli tepr prestigjoze n kryeqytet? Ato t ndiqnin, vraponin pas teje, t shanin,t ofendonin,e ulrinin: zonj, zonj,

Si kritike letrare e studiuese me sens te rrall prgjegjsie, portretet q ravijzove n

.... Ja m n fund i gjeta edhe un fjalt magjike pr profilin tnd, mikja ime e shtrenjt,e menur, e bukur, trime e rrall, nn e baba pr Darinn e Laurn, intelektuale e klass s par, personalitet i spikatur, me t ciln do t krenohej do Komb. Nj rreze e vrtet drite.

E diel, 29 Shtator 2013

IN MEMORIAM-25

Me tekstin e shkrimtarit Visar Zhiti vjen prkujtimi pr Zai Fundon, nj figur interesante t historis son n gjysmn e dyt t shekullit XX, dhe kt her si krijues. Duke vrar Fundon, ata vran qysh n fillim filozofin pr nj Evrop t Bashkuar, mendsin, at ndjesi ku paska pasur dhe shqiptar q paskan ln nj gjurmz drite. Por po t shtyhemi m thell, n Rilindjen evropiane, do t gjejm dhe beteja pr Evropn... N nderim t Zai Fundos, t asaj ka ai prfaqson, prkthyem kto poezi t tij nga italishtja, t gjetura nga profesori italian Giovanni Falceta, hulumtues pasionant i jets s Zai Fundos

PERSONAZH

NGA VISAR ZHITI

pushkatuan n shtator t vitit 1944, s'dihet n 'dit, n kulmin e burrris, 45 vjear... pasi e kishin torturuar egrsisht... ia thyen eshtrat me porosi t diktatorit t ardhshm, Enver Hoxha. Nse 7 dekada m par e nxorrn nga jeta, sht detyr ta sjellim n kujtesn ton kolektive. Ndrkaq gjallrojm nj aspirat, nj porosi t hershme. Shqipria sht n Europ jo vetm prej harts, sado t vjetra qofshin ato, por prej qytetarve t saj, t lufttarve dhe martirve. Po kush ishte ai q vran n at shtator t hershm? Zai Fundo. Dhe ja 'tregojn bashkvuajtsit e tij. 1- "T dgjojm" prof. Safet Butkn: N Ventotene ishte i internuar edhe nj profesor korar me emrin Llazar Fundo, pra ortodoks. N fillim ky ishte komunist, sepse e quante komunizmin shptim t njerzimit dhe model t barazis e t humanizmit. Mirpo, kur vajti

EUROPIANI I VRAR
n Rusi dhe e pa me syt e tij se 'ishte n praktik komunizmi, i shkroi nj letr Fan Nolit: 'Pandeha se komunizmi ishte si Krishti, por ai qnka m i keq se djalli'. Qysh prej asaj kohe ai u b nj antikomunist i vendosur, po aq sa 'ishte dhe antifashist i betuar. N Ventotene u bm miq. 2- Nj portret t Zai Fundos, dshmi t shklqyer dhe t dhmbshme, copza jete, na jep nj tjetr mik i tij, ideatori i Europs s Bashkuar, federalisti italian Altiero Spinelli, n autobiografin "Si provova t bhesha i urt": E ndiej pr detyr t flas ktu pr Fundon, sepse kemi qen miq pr disa vjet. Ishte m autoritari nga gjith shqiptart, sepse kishte nj prvoj politike t gjat dhe komplekse, q iu mungonte jo vetm pastorve mysliman, po edhe intelektualve, t cilt ishin futur n politik vetm s fundi, t shtyr nga neveria pr pushtuesin fashist. Fundo ishte br komunist n Paris gjat studimeve universitare. Duke qen se besimit t tij i shtohej inteligjenca dhe njohja e jo pak gjuhve, angazhimi i tij politik kishte arritur prtej Shqipris, dhe kur Dimitrov ishte arrestuar pas zjarrit n Rajhshtag, Fundo ishte n Berlin si nj nga bashkpuntort e tij. I kishte shptuar arrestimit dhe kishte rihyr n Mosk ku punonte n Internacionale. Kur nisi era e spastrimeve t mdha, ai, komunist besnik, por i edukuar n nj atmosfer kulturore liberale n vendet demokratike, kishte krijuar lidhje me jo pak kundrshtar t Stalinit... N Ventotene ishte afruar n mnyr t natyrshme me ish-komunistt dhe socialistt, me t cilt fliste shpesh pr mallkimin e regjimit t Stalinit. Ndrkaq shtiste i qet, i bukur e i drejt, me flok bjond q ia merrte era, duke mrmritur me z t ult fjalt e Platonit q ishte duke lexuar n greqisht, duke krkuar tek tekstet antike qetsin e shpirtit q ia kishte marr dshtimi i prvojs s tij komuniste dhe q nuk e gjente gjkundi... Pas 8 shtatorit kur u lirua dhe grupi i fundit i t internuarve t Ventotenes, Lazar Fundo zbriti n bregun puliez, kaloi n Shqipri, u njoh me partizant komunist duke u thn kush ishte dhe q po vinte t luftonte me ta, u vu pas murit dhe u pushkatua. Ishte a s'ishte dyzet vje. Dua t shpresoj se prve meje ka ndonj shqiptar n bot q e kujton? 3 - T kujtojm Llazar Fundon... Shkurt, Ai i prkiste nj familje tregtare, me origjin nga Voskopoja, lindi n Goric t Kors m 20 mars 1899. Studio n Liceun France z n Selanik dhe pastaj pr drejtsi n Sorbon, n Paris. Kthehet n atdhe si jurist, futet n shoqrin "Bashkimi" dhe pas vrasjes s Avni Rustemit, zgjidhet kryetar i saj dhe drejton gazetn me t njjtin emr t shoqris. Kur ra qeveria e Nolit m 1924, Fundoja - 25 vjeari q gzonte respekt t madh, bashkpuntor aktiv me Luigj Gurakuqin, Hasan Prishtinn, Tajar Zavalanin, etj, mrgoi n Itali, Austri, Gjermani, Franc, Rusi. N Vjen u lidh me Federatn Komuniste Ballkanike, ku bnte pjes dhe KONARE-ja dhe Komiteti pr Kosovn. M pas shkoi n Bashkimin Sovjetik, diplomohet pr filozofi n Mosk, jep leksione n Lening rad dhe antaroset n Kominter n. Interesohet pr krijimin e nj partie komuniste n Shqipri dhe punon pr grupin komunist t Kors.

Zai Fundo

NGA MNGJEZI N MESNAT

Nga mngjezi n mesnat kur dremit i tr qyteti pr tokn mm mendoj M trallis ajo... t gjithin... Zmrat tona patriote shpata u bn pr Shqiprin Prandaj larg atdheut, ndjej nj angushti t madhe Dhe ja pse shkruaj pr t nxjerr nostalgjin q dallndyshen e Shiroks ma sjell kaq t zjarrt... larg n Kor, ma drgon n shtpi tek t afrmit sepse zmrn e kam Kor vetm trupin - Paris.

POEZI NGA ZAI FUNDO

Botohen pr her t par
dhe nse ballin nuk munda t ta puth prulem me nderim nga ktej. zgjohemi e flem si hajdut? Sa m pik ky z misterioz! Kshtu foli Zarathustra T mos zvarritemi si lypsa n llum dhe n vnde prulse duke u ngushlluar me fjalt "Kshtu foli Zarathustra" dhe nj dor e fort m ngre lart me forc Tungjatjeta Zarathustra mirsevjen Mbinjeri.

DIMR N MOSK
Bora me flok t dndur mbulon kupolat e Kremlinit ky peizash i bardh, i kristalt m on n Kor larg fmij, athere, luanim me topa bore nuk e dinim q matan, prtej kishte dit si kto, dimrore, dhe ulrin e shfryn Veriu fyelli i bariut meket, gjithandej n mbretrin e steps zbardhllon nata e dimrit. Oh, e largt, sa e largt Shqipria zemra m derdh gjith at mall kur rrshqas mbi born e ngrir befas arrij n Korn e kujtimeve. Mosk 1930

PR TY E...
Bionde elegante trupi i drejt qiparis syt lshojn shkndija syt e tu t mdhenj. M sheh n bebz ndrsa pi gotn me liker s't dalin fjal nga goja vese sheqer e mjalt. Sa ndjells manikyri n ato gishta kaq fine. Me asgj nuk do t'i kmbeja edhe mbret po t m bnin. Teksa flasim or dhe or s'e ndjej kohn q rrjedh vetveten brenda teje aty e gjej gjithmon dhe bredh npr bot nga nj vnd n tjetrin me vete mbaj si suvenir diamantt syt e tu.

AVNI RUSTEMI
Ti ngrihesh kaq superb dhe prball na shfaqesh m i lart pr ne se kjo kulla Eiffel. Dhjet vjet, Avni, kaluan q kur s'je, por ti jeton ato fjal mbi varr m jan gdhndur n zemr... Mbi ty ne u betuam s'do qndrojm pa u hakmarr, Dhjet vjet n mrgim, jo, Avni, nuk jan pak Dhjet vjet n mrgim Dhjet vjet q ti s'jeton ndrra e madhe pr atdhen na mban n jet na lumturon U betuam mbi varrin tnd u betua Shqipria, derdhm lot Bashk me ne dhe Shklqesia* Nuk harrojm premtimet q bm t gjith mbi Tokn Mm fuqi do t mbetesh fli i qet, mik i dashur. ___________ * Fan Noli

PER VDEKJEN E TIM ETI

Mngjes mbyts m duket dhe zemra m ther dihat Nga Kora mbrrin lajmi babai im i dashur nuk jeton babai im kaq i mir tani s'do t jet m me ne dhe un q shum t desha nuk kam mundsi t t hedh nj grusht dh Eci npr rrugn e gjr n kmb, pa nj drejtim, atje sipr, kujtohem, im at sht zhdukur nga syt dhe zemra m rrshqasin lot przihen njerz karroca makina por un asgj s'dalloj prreth baban tim e mbshtjell toka sot ky shpirt n heshtje vuan, nuk t kam par prej vitesh baba larg andej-ktej n mrgim

KUJTOJ TOKN MM
Vetm step, syri sheh qiellin tej, lejla. Larg nga atdheu S'e di 'dua n Mongoli. Kuajt duke galopuar hingllijn vazhdimisht dielli si nj furr prflaket humnerave t reve... Syri sheh lop, dele, dhi Kujtoj atdheun larg n Mongoli Me nj krrab t gjat vrapon nj bari kullot kopet si n Shqipri. Prktheu nga italishtja A. V. Zhiti

FALEMINDERIT ZARATHUSTRA
Ndjehem i kputur si ariu q shtriq putrat N mndje m vijn fjalt "Kshtu foli Zarathustra" Shkoi ai andej lart n mal mbi shkmbinj e troje guri Po prse e le knetn o i madh Zarathustra po prse e lm atdheun

Vijon n faqen 24

26- EREDITUS

E diel, 29 Shtator 2013

Nga Miranda Haxhia

Kemi shkputur kto poezi nga nj cikl i autores prcjell pr Milosao. Mund ta ngrej gjendjen poetike dhe me m pak vargje, por kjo sht zgjidhja e saj...
N hijen e lisit t madh n oborr, si t qe statuja e fundit, dhe sheshi i Shn Pjetrit n Rom, lidh e zgjidh lulet arom livande do ndrr e pash, pastaj agon.

P OEZIA

AUTOBUSI U NIS
Autobusi u nis, qeliza e fundit e nj qyteti. E mori me vete babain tim. Nj kartmonedh i fut me ngut, n astin e fundit. Shenj dashurie, e pashprehur dot, pr udht q bra bashk me tim at, N ditt e ashpra, n stint me shi, kur hapat i hidhja,ku shkelte ai. Autobusi u nis Dhe dora ime hark prmbi qiell, e shtyn pr larg, a srish e ndjell. Dashuri e thell, ndarje e vshtir, babai im-nj bot ermir. M huton zvoglimi pak e nga pak. As shtjellat e tymit, as gazmendin si lulk mbi fustan, gjkund si ndiej, si t jem banor i huaj i nj qyteti kinez. U shprndan rreth meje mijra buburrec shatrvan, rezistoj mes zhurms s tyre, por shenj historie pr ta nuk jam. Autobusi u nis, perndimi i fundit i nj qyteti. Rrshqet kilometrat, nj e nga nj, nj qiell me re, nj ur mbi lum, e mori me vete udhtarin e dashur, at q nuk e ndaj dot kurr, nga ndrrat dhe shenjat, nga rruga e par, q bra un. Her duket nat, her bhet gri. Ku ajri mungon, nuk je as ti. Ike pa frym, m le n shi. Pa ty se prfytyroj dot botn, kur t jem e lodhur, ku do ta v kokn? Prej vitesh yjet jan paksuar, nett pa to i mendoj shpesh. Krrusem t mbjell lule n nj kthin betoni. Si nj zog ka harruar udhn, provoj me gulshe, m del pa frym, nj kng e bardh, si trishtim fushe, pa kallzat e grurit dhe folet e larashve.

GJITHMON KAM DASHUR

Gjithmon kam dashur t marr nj letr me zarf e zhubra fjalsh mbshtjell, me ndrra, flutura dhe kng mjellme. Drithrima t m pushtoj, kam dashur. Dhe pastaj t verbohesha thell. Sekrete e numra llogarie, bunac rre, kuti plot arturina, qytet antik mbi komo, tunele thesaresh dhe prralla magjie, para atij malli,t vdisnin me radh, si gjyshja ime q u fik dosido. Ikn pa tingujt e kngs s fundit, Pas draprit dhe kombajns. Po babai im? Autobusi e merr dhe pas xhamit Prqafimet nuk kan vler... Iku ngadal... si pjes e humbur vegimesh. M ngadal se ikja, sht ngrirja n brinj thllimesh. Mesdita n Tiran sht val, gnjeshtr e thn nga t rriturit; Pastaj tinz t rrqeth e ftohta, prvlim i cikns s ornamentit rreth shtratit t bardh, aq i bardh, sa vet syri, pa intrign e kurors s mbretit. Gjithmon nj autobus largohet... Ne shkelim vragat n vragat e ikjes, pa mundur dot t mbajm kthimin, si pajton t heshtur, humbur; n cep t nj kohe tjetr, me kuaj t vdekur, dhe kartmonedha t vjetra, harruar n xhep. s bashku, gjum kolektiv. Fustani i mams u b i bukur. Grshra preu ngadal prkushtimin e saj, linjat e buta t trupit, harkimet e ndrrave dhe ca pika loti Npr tegela ngjitur; Flutura rreth jaks me t qeshurat e do moti. N xhepin e vetm, dashuria e tim eti. Vshtrimi im aty mbeti. Pastaj, fusha e tr, e zbrazur si nj orizore pas stuhis s shiut. Mamaja dukej e bukur me at fustan lulebore. Copzat e petaleve, aty- ktu, dal boje, kallamishte q fsheh mushkonja, ndonj kallz n fush t kuqe. I ruajti pr motrn ditn e par t shkolls. Atje, n oborrin e shkolls, me ca mbeturina vere npr gjethe e bar t djegur. Ishte shtator. Streha e gjat e godins rnduar nga qindra fole zogjsh. Sapo kishin ikur. kush e di se ku... Frgllonte fustani, mbushur histori, rrahje dhe arom djerse. Bota e mbetur pezull, mes nj litari q vrtitet, kaprcen majtas e djathtas. Mbshtjell qiellin e tokn. Mes nj reje pluhuri. Pluhur ose balt. Dhe ndrrat tona zbardhur, si fustani i mams, me er t vjetr gjethurinash. U ngrit mundimshm, N copa kujtimesh. Gjithmon kam dashur ta nxjerr Ta end nga e para. Kombinati ka vdekur; Dhe shtigjet e grave krrusur. I paprekur sht aty... Avlmendi i mallit, grryes, si vajtim i gjat. Kng e paknduar kurr, Derisa e desha, derisa e pash. N hijen e lisit t madh n oborr, si t qe statuja gjigande dhe sheshi i Shn Pjetrit n Rom, lidh e zgjidh lule arom livande do ndrr u b, derisa agon. Makinn qepse, Se mban sepeti i vjetr, Gjilprat thyhen mbi fustan t vjetr; Nuk i fus dot ndr tegela dhe linja, As lulet e fikura, as t fshehtat e mia. Mbi kufijt e fustanit t nns, ndrtuar me izotope ngado, fusha e zbrazur,prer me ngut, dhe ndonj lulkuqe e kputur shenj orientimi, veri e jug. U b mngjes, pasi u nis ime bij n ditn e par t puns, dalldisur nn nj coh delikate, sa nja pik loti. Mija kilometra larg lisit t madh n oborr, Mija kilometra larg sepetit, mbajtur me zor. Dhe lisit me gjethe t vjetra. Harta e humbur e detit ndr val, larg portit t shkret n perndim, dy breshka t heshtura shekullore e bezdia e polenit t vjetr n gishta, brenda shpirtit tim, zhyten pikllim. Puthja e pamundur do zgjohej pas porte, mbi shpat lkura e djegur do vettinte, hojet e poreve mbushur drithrim, gishtrinj lakuar si knde pa grad, fllad arabeskash do na prfshinte. Letr e humbur mban fatin q se kam, e shkruara e vjetr, si Apollo endet. Kundrmon dashuri dimrore postieri, edhe pse te un nuk trokiti kurr. Adres e vjetr, nuk di ku gjendet. ................................... As un se shkrova dot nj letr.

MMA IME
Mma ime rri e fundit, te pragu, si pellg i vogl, diku n lirishta, mbledh bulza aq t mbla meraku. Dhe nett e prhumbura pa gjum, si fruta kputur,i mban ndr gishta. Liqen i pastr i njollave t brishta, me vraga prrenjsh n faqe,e n sy, ndonj thinja tekanjoze ndr flok, dhe sykat e prishura t trikos blu. Jasht porte rri, gjithmon dhe pak... qiell i prvluar n muzgun me shi, ndjek ikjen time, kur ndahem prej saj, rrug pas rruge, nj e nga nj. M shum nga ajo sdo duronte, i burgosuri, ditn e par n liri. Trikos nj syk srish i rrshqet fustani i grisur, diku n nj an, sht mma ime-nj gur i rnduar, te fundi i pragut, e ndoshta po qan.

FUSTANI
Fustani i mams ishte i kohs tjetr. Jeta matej me cop teke, gjithsej nntdhjet centimetra; Dhe kilometrat e nj kombinati q tym pafund prodhonte, basme dhe nj gjeografi t re; Vajza ndar n tre turne si kategori pambuku n xhepat e vjelseve, kurrize e lule t shtypura, njsoj si kodra e shkret, me gjumin e nj tuf dhish,

Vijon nga faqja xx

NGA VISAR ZHITI M 1933 shkon n Gjer mani, shok me Dimitrovin dhe... pas akuzs, largohen pr n Bashkimin Sovjetik ai gruaja me t ciln bashkjetonte, znj. Maria Margaretha Stemmer. Ndikon shum n vullnetart q do t shkonin n Luftn e Spanjs. Pasi del kundr Stalinit, Kominterni e dnon me vdekje. Kthehet n atdheun e sapo pushtuar nga Italia. Zai Fundo i ndr pret mar rdhniet me Partin Komuniste dhe Kominternin, afrohet dhe bashkpunon me nacionalistt shqiptar. Nis punn si msues gjimnazi, por pas nj viti

EUROPIANI I VRAR
hiqet pr shkak t veprimtaris s tij antifashiste dhe internohet n ishullin famkeq Ventotene. Atje do t jet me bashkatdhetart e tij, me intelektualt e njohur Safet Butka, Muzafer Pipa, Isuf Luzaj, me Kryezinjt e Kosovs, etj, por dhe me ideologt italian t Europs s Bashkuar, Altiero Spinelli, Ernesto Rossi, me t cilt Zai, bashk me mikun tjetr t tyre Stavri Skndo, hartuan Manifestin e njohur t Ventotenes, "Pr nj Evrop t lir dhe t bashkuar...", q prmban bazn e idealeve pr unifikimin e Europs. Pas rnies s fashizmit Sandro Pertini e mbshteti vllazrisht Zai Fundon q t rrinte n Rom, ta vazhdonin s bashku luftn, por ai vendosi t shkonte n nj tjetr shesh-beteje, n atdhe, u bashkua me vllezrit Kryeziu dhe me misionin britanik n Malsin e Gjakovs. Por aty, n Byty, n shtator t 1944 kapet nga partizan jugosllav dhe i dorzohet komunistve shqiptar, q e dinin pr trockisht. N Kolesian t Kuksit e pushkatojn menjher, me panik t madh. Kishte shptuar nga kthetrat e Stalinit, t Dues dhe t Hitlerit, por nuk mundi dot t'u shptonte atyre mes t cilve erdhi t vashdonte luftn pr atdhe, bashkatdhetarve. Duke vrar Fundon, ata vran qysh n fillim filozofin pr nj Europ t Bashkuar, mndsin, at ndjesi ku paska patur dhe shqiptar q paskan ln nj gjurmz drite. Por po t shtyhemi m thell, n Rilindjen europiane, do t gjejm dhe beteja pr Europn... N nderim t Zai Fundos, t asaj ka ai prfaqson, prkthyem kto poezi t tij nga italishtja, t gjetura nga profesori italian Giovanni Falceta, hulumtues pasionant i jets s Zai Fundos. N kto poezi ka mall atdheu dhe hapsir euroaziatike, shpesh autori nuk prdor shenja piksimi si surealistt...