Raport alternativ i organizatave joqeveritare ndaj raporteve shtetrore pr gjendjen e t drejtave t fmiut n Republikn e Maqedonis

Krijimi i kulturs s pjesmarrjes fmijrore -Projekt i finansuar nga Unioni Evropian Shkup 2009

ISBN 978-9989-857-12-6 Titulli: Raport alternativ i organizatave joqeveritare ndaj raporteve shtetrore pr gjendjen e t drejtave t fmiut n Republikn e Maqedonis Botues: Ambasada e par e fmijve n bot Megjashi - Republika e Maqedonis Drejtor egzekutiv dhe themelues: -r Dragi Zmijanac Autor: Koalicioni nacional pr t drejtat e fmiut Mentor/editues: Gordana Pirkovska Zmijanac Ekipi i projektit: Tatjana Janevska, katerina Koneska, Jagoda Naskovska, Angelina alakovska, Roza Vasilevska Redaktimi: Svetlana Mulkueen, Keti Jandrijeska Jovanova Prkthim dhe lektorim: Florim Ismailovski Dizajnimi i kopertins: Besnik Selmani Pregaditje grafikuese dhe shtypje: Jugorekllam Tirazhi: 100 cop dresa e botuesit: Ambasada e Par e fmijve n bot MEGJASHI 1000 Shkup, Kosta Novakoviq 22 a, Maqedoni Tel. +389 2 2465 316; i-mejli/faks: +389 2 2463 900 SOS telefoni pr t rinj dhe fmij: 0800 1 2222 info@childrensembassy.org.mk www.childrensembassy.org.mk

Raport alternativ i organizatave joqeveritare ndaj raporteve shtetrore pr gjendjen e t drejtave t fmiut n Republikn e Maqedonis

PARATHNIE
Para Jush sht raporti Alternativ ose i a.q. Raport n hije t pregaditura nga koalicioni Nacional i organizatave joqeveritare pr t drejtat e fmiut. Konventa pr t drejtat e fmiut - KDF u soll nga Asamblea e Prgjithshme e KB me 20.11.1989 dhe hyri n fuqi me 2.9.1990. T drejtat e shnuara n KDF i definojn parimet univerzale dhe normat pr statusin e fmiut. Sot, sa m shum bhet e qart se qeverit vet nuk kan mundsi q vet dhe n mnyr t plot ti sigurojn t drejtat e fmiut pa pjesmarrjen e shoqris n prgjithsi dhe n kt drejtim OJQ-t luajn rol fundamental n implementimin e KDF. Ajo sht njra nga shkaqet plus t cilt mundsuan q nga KDF sot t bhet instrumenti m i rrespektuar gjersisht me parimet e s cilit u pajtuan pothuajse t gjitha vendet. Republika e Maqedonis u bashkangjit KDF n Nntor t vitit 1993. Me qllim q t prparohet implementimi i KDF-s, u krijuan Protokole t veanta me t cilat shtetet q i kan ratifikuar duhet gjithashtu t raportojn se si shkon implementimi i tyre. Protokoli Fakultativ ndaj Konvents pr t drejtat e fmiut pr tregti m fmij, prostitucionin fmijror dhe pornografin fmijrore u soll n Nju Jork me 25 Maj t vitit 2000, ndrsa i ratifikuar nga ana e Republiks s Maqedonis me 17 tetor t vitit 2003. Protokoli fakultativ ndaj Konvents pr t drejtat e fmiut pr involvim t fmijve n konflikte t armatosura u soll n Nju Jork me 25 Maj t vitit 2000, ndrsa u ratifikuar nga republika e Maqedonis me 12 Janar t viti 2004. N pajtim me nenin 118 t Kushtetut s republiks s Maqedonis: Marrveshjet ndrkombtare q jan ratifikuar n pajtim me Kushtetutn jan pjes e sistemit t brendshm juridik dhe nuk mund t ndryshohen me Ligj. Raportin e par pr gjendjen me t drejtat e fmijve, shteti nnshkrues patjetr duhet q ta drgoje 2 vite pas ratifikimit t Konvents. M tej, raporte krkohen do 5 vite, me mundsi pr

raporte shtes n ndrmjet-periudh, nse kjo sht e nevojshme. N vitin 2007, Republika e Maqedonis e dorzoi raportin e dyt periodik pr KDF, ndrsa n vitin 2008 raportet Inicuese pr protokolet fakultative. T gjitha raportet i shqyrton Komiteti pr t drejtat e fmiut pran OKB-s, i cili mblidhet disa her n vit n Gjenev. Kur do ti fitoj Komiteti raportet shtetrore, m tej krkon informata t shkruara nga organizatat joqeveritare ose ndrqeveritare. Pr kt qllim OJQ-t npr gjith botn mblidhen n koalicione Nacionale pr mbrojtjen e t drejtave t fmiut (koalicioni i Maqedonis u formua me 13 nntor t vitit 1997 me zyrn e saj -sekretariatin n ambasadn Fmijrore Megjashi) q t munden m s miri t prgjigjen n krkesat e Komitetit. Nga koalicionet nacionale n veanti krkohen informata t rndsishme dhe t besueshme nga lmit ku raporti shtetror nuk jep sqarime t mjaftueshme, dhe nga lmi t cilat nuk jan t prfshira, ose sipas mendimit t antareve t koalicionit jan t prfshira, por nuk jan plotsisht t sakta. Gjithashtu duhet q ti ndihmojn Komitetit q t fitoje nj pamje t qart pr at se kta raporte a e tregojn situatn reale t fmijve dhe t fitohet qasje alternative pr raportin qeveritar, t vendos prioritete dhe ti prcaktoje pyetjet kryesore deri te qeverit. Gjat kohs s takimit preliminary, Komiteti pr t drejtat e fmiut i merr parasysh t gjitha informatat e rndsishme nga OJQ-t. M pas, n takimin plenar, Komiteti i thrret prfaqsuesit e qeverive q t prgjigjen n pyetje t caktuara, por gjithashtu i thrret edhe nga nj ose dy prfaqsues nga koalicionet joqeveritare. N fund t dialogut, Komiteti i pregadit aspektet kryesore dhe rekomandimet deri te Qeveria. Gjat kohs s takimeve preliminare, antart e Komitetit pregadisin nj list t pyetjeve t cilat drgohen deri te qeverit. Nga qeverit krkohet q t prgjigjen n ata pyetje me shkrim. Rolin q e kan OJQ-t shihet edhe n kt q vijon: n rast se situate n vend sht serioze, me rrezik q t vazhdoje t keqsohet, organizata joqeveritare mund q t krkoje procedur urgjente nga Komiteti. Ai mund ta vizitoj shtetin ose tia bart komunikimin

ndonj organi tjetr t OKB-s, prkatsisht nga Qeveria t krkoj informata shtes pr gjendjen. Qeveria ka koh q t prgjigjet para se procedura e Komitetit t bhet publike. Komiteti nuk prgjigjet pr raste individuale. Me qllim q n mnyr adekuate t prgjigjet n krkesat e Komitetit pr t drejtat e fmiut, n Vjeshtn e vitit 2008 ambasada e Par fmijrore n bot Megjashi filloi me realizimin e projektit Ndrtimin e kulturs s pjesmarrjes fmijrore si pjes e programit pr Mbrojtje dhe promovim t t drejtave t fmiut. Aktivitetet ishin t drejtuara kah inkuadrimi m aktiv n procesin e monitorimit t t drejtave t fmijve, jo vetm nga organizatat qytetare, por edhe nga fmijt dhe t rinjt dhe pjesmarrja e tyre aktive n hartimin e shtjeve shoqrore nga lmi t ndryshme, e t cilat jan n interes t fmiut. Pr t pregaditur nj raport m gjithprfshirs, ambasada e Fmijve Megjashi u ofroi numrit m t madh t organizatave t cilat jan aktive n lmi t ndryshme t t drejtave t fmiut, q t kyen n Koalicion dhe bashkarisht ti pregadisin raportet. U mbajtn tre trajnime dhe tre puntori t drejtuara kah prforcimi i kapaciteteve t OQ n monitorimin e implementimit t Konvents pr t drejtat e fmiut nga OKB, protokolet Fakultative dhe instrumentet tjera internacionale t rndsishm pr mbrojtjen e t drejtave t fmiut. Si rezultat i gjith procesit t pregaditjes, n fund doln raportet alternative t cilat i keni para Jush. Ata paraqesin qasje t sublimuara t antareve t koalicionit pr gjendjen me t drejtat e fmiut n republikn e Maqedonis. T pregaditen kta raporte nuk ishte leht, prkve koordinimit me t gjitha organizatat, vshtirsi paraqiste edhe ajo se pr ka m s teprmi duhet q t alarmojm, duke i pasur parasysh problemet e shumta n lidhje me implementimin e t drejtave t fmiut n Republikn e Maqedonis.

I faleminderojm Delegacionit t Unionit Evropian dhe UNICEF-it pr mbshtetjen n procesin e hartimit t ktyre raporteve.

Gordana Pirkovska Zmijanac Menaxhuese e programit dhe themeluese Ambasada e Par pr fmij n bot Megjashi

PRMBAJTJA:

PARATHNIE ..................................................................................................... 3 QASJE NDAJ PRPLIMIT T RAPORTIT ALTERNATIV ...................... 11 TABELA E SHKURTESAVE .......................................................................... 13 1. HYRJE ............................................................................................................ 15 2. REZIME ......................................................................................................... 16 3. MASAT E PRGJITHSHME T IMPLEMENTIMIT ............................. 17 3.1 KORRNIZA LIGJORE.................................................................................... 17 3.2 REALIZIMI IT DREJTAVE DHE FUNKSIONIMI I INSTITUCIONEVE N VEND .. 19 3.3 PLANI NACIONAL PR AKSION : IMPLEMENTIMI, KOORDINIMI DHE EVALUIMI ........................................................................................................................ 20 3.4 STRUKTURAT E PAVARURA MONITORUESE ................................................. 21 3.5 AVOKATI I POPULLIT .................................................................................. 23 3.6 BUXHETI .................................................................................................... 25 3.7 EVIDENTIMI, GRUMBULLIMI DHE SELEKTIMI IT DHNAVE ....................... 26 3.8 BASHKPUNIMI .......................................................................................... 28 ) Bashkpunimi me sektorin qytetar ......................................................... 28 ) Bashkpunimi ndrkombtar .................................................................. 29 3.9 SHPRNDARJA E KONVENTS MBI T DREJTAT E FMIJVE DHE TRAJNIMI . 30 4. DEFINIMI I TERMIT FMI ....................................................................... 34 5. PARIME T PRGJITHSHME .................................................................. 37 5.1 BARAZIA DHE MOSDISKRIMINIMI (NENI 2) ................................................. 37 5.2 INTERESI M I MIR U FMIUT (NENI 3) ...................................................... 39 5.3 E DREJTA E FMIUT N PJESMARRJE DHE RRESPEKTIMI I MENDIMIT T FMIUT (NENI 12) ............................................................................................. 40 6. LIRIT DHE T DREJTAT E QYTETARVE........................................ 43 6.1 E DREJTA N EMR DHE IDENTITET (NENI 7 DHE 8) .................................... 43 6.2 LIRIA E SHPREHJES (NENI 12 DHE 13) DHE E DREJTA E INFORMIMIT (NENI 17) ........................................................................................................................ 46 6.3 LIRIA E MENDIMIT, NDRGJEGJES DHE FES (NENI 14) ............................... 48 6.4 LIRIA E SHOQRIMIT DHE TUBIMIT PAQSOR (NENI 15) .............................. 49 6.5 E DREJTA E PRIVATSIS (NENI 16) ............................................................ 50 6.6 MBROJTJA NGA TORTURA OSE VEPRIM TJETR I ASHPR, JONJERZOR, VEPRIMIT DEGRADUES OSE DNIMIT (NENI 37 A) .............................................. 52 6.7 FMIJ T PRIVUAR NGA LIRIA DHE NDSHKIMI I T MITURVE (NENI 37) ... 55 ) Shtpia edukativo-prmirsuese - tov ............................................... 55

) Burgu pr t mitur - Ohr ...................................................................... 58 7. AMBIENTI FAMILJAR DHE KUJDESI ALTERNATIV ........................ 60 7.1 AMBIENTI FAMILJAR .................................................................................. 60 7.2 SHRBIME ALTERNATIVE PR FMIJT E PRIVUAR NGA PRKUJDESJA PRINDROR (NENI 20) ..................................................................................... 62 7.3 ADOPTIMI I VENDIT DHE ADOPTIMI I HUAJ (NENI 21) .................................. 66 7.4KEQPRDORIMI I FMIJVE, LNJA PAS DORE DHE DHUNA (NENI 19) .......... 67 ) Dhun n arsim ..................................................................................... 67 ) Dhuna n familje .................................................................................... 70 8. SHNDETSIA DHE NDIHMA SOCIALE ............................................... 72 8.1 SHNDETI DHE SHRBIMET SHNDETSORE (NENI 24)................................ 72 8.2 SHNDETI I ADOLESCENTVE..................................................................... 74 ) Hulumtimi global pr shndetin e adoleshentve ................................... 74 ) Aktivitete pr mbrojtje nga HIV/SIDA ................................................... 76 8.3 FMIJ M NEVOJA T POSAME (NENI 23)................................................. 77 8.4 SIGURIM SOCIAL DHE SHRBIME E ENTE PR MBROJTJEN SOCIALE T FMIUT (NENI 18.3 DHE 26) .......................................................................................... 79 8.5 STANDARDET JETSORE (NENI 27)............................................................. 82 9. ARSIMI, KOHA E LIR DHE AKTIVITETET KULTURORE ( NENI 28, 29 DHE 31) ................................................................................................... 84 9.1 ARSIMI FILLOR ........................................................................................... 84 9.2 ARSIMI I MESM ......................................................................................... 88 9.3 REKREIM, SPORT DHE AKTIVITETE KULTURORE ......................................... 91 10. MASA SPECIALE MBROJTSE ............................................................. 93 10.1 REFUGJAT DHE FMIJ T ZHVENDOSUR N BRENDI (NENI 22) ............... 93 10.2 EKSPLOATIMI EKONOMIK (NENI 32) ......................................................... 94 ) Fmijt e rrugs ..................................................................................... 96 10.3 EKSPLOATIMI SEKSUAL DHE TREGTIA ME FMIJ (NENI 34 DHE 35) ......... 98 10.4 SHFRYTZIMI I FMIJVE N PRODHIMIN ILLEGAL DHE TREGTIN ME DROGA DHE SUPSTANCA NARKOTIKE (NENI 33) ............................................... 99 ) Adoleshent t cilat injektojn droga ................................................... 102 10.5 JURISPRUDENCA PR T MITUR (NENI 37, 39 DHE 40) ............................ 105 10.6 FMIJ Q U PRKASIN MINORITETEVE .................................................. 107 REKOMANDIME KRYESORE: ................................................................... 108 RAPORT ALTERNATIV ............................................................................... 110 I ORGANIZATAVE JOQEVERITARE NDAJ RAPORTIT INICUES T REPUBLIKS S MAQEDONIS SIPAS PROTOKOLIT FAKULTATIV T KONVENTS PR T DREJTAT E FMIUT N LIDHJE ME TREGTIN ME FMIJ, PROSTITUCIONIN FMIJROR DHE PORNOGRAFIN FMIJRORE ............................................................... 110

(NGA SHKURTI I VITIT 2008) ..................................................................... 110 TABELA E SHKURTESAVE ........................................................................ 111 1. HYRJE .......................................................................................................... 112 2. UDHZIME T PRGJITHSHME .......................................................... 114 3. T DHNA, ANALIZA DHE STATISTIKA............................................ 115 3.1 PROSTITUCIONI I FSHEHUR DHE TREGTIA ME NJERZ ................................ 115 3.2 KEQTRAJTIMI SEKSUAL DHE PEDOFILIA.................................................... 119 4. MASA T PRGJITHSHME T IMPLEMENTIMIT ........................... 121 5. PARANDALIMI .......................................................................................... 122 6. NDALESA .................................................................................................... 125 7. MBROJTJA E T DREJTAVE T VIKTIMAVE .................................. 126 REKOMANDIME T PRGJITHSHME: ................................................... 132 T ORGANIZATAVE JOQEVERITARE NDAJ RAPORTIT INICUES SHTETROR T REPUBLIKS S MAQEDONIS PAS PROTOKOLIT FAKULTATIV NDAJ KONVENTS PR T DREJTAT E FMIUT PR INVOLVIM T FMIJVE N KONFLIKTE T ARMATOSURA (NGA NNTORI I VITIT 2008) ................................................................................ 134 TABELA E SHKURTESAVE ........................................................................ 135 1. HYRJE .......................................................................................................... 136 2. PARANDALIMI .......................................................................................... 139 3. MBROJTJA, REHABILITIMI DHE RIINTEGRIMI ............................. 141 3.1. REFUGJATT NGA KOSOVA ..................................................................... 141 3.2 PERSONA T ZHVENDOSUR N BRENDI (PZHB)........................................ 142 3.3 MASA PR MBROJTJE ................................................................................ 145 4. DISEMINIMI I PROTOKOLIT DHE TRAJNIME................................. 146 REKOMANDIME ........................................................................................... 147 INFORMATA PR ORGANIZATAT - ANTARE T KOALICIONIT NACIONAL PR T DREJTAT E FMIUT .............................................. 149

Koalicioni nacional pr t drejtat e fmiut Republika e Maqedonis

i koordinuar nga Ambasada e Par e fmijve n bot MEGJASHI 1000 Shkup, Kosta Novakoviq 22 a, Maqedoni Tel. +389 2 2465 316; i-mejli/faks: +389 2 2463 900 info@childrensembassy.org.mk .childrensembassy.org.mk

RAPORT ALTERNATIV
i organizatave joqeveritare ndaj Raportit t Dyt periodik shtetror sipas Konvents pr t drejtat e fmiut ( nga Qershori 2007) dhe ndaj gjendjes s t drejtave t fmiut n Republikn e Maqedonis deri n vitin 2009

Shkup, 2009

10

Qasje ndaj prplimit t raportit Alternativ

Raporti Alternativ i OJQ-ve sipas raportit t Dyt periodik shtetror pas Konvents pr t drejtat e fmiut dhe pr gjendjen me t drejtat e fmiut deri n vitin 2009 sht i prpiluar nga koalicioni Nacional pr t drejtat e fmiut - Republika e Maqedonis - KNDF (Koalicion joformal e formuar n vitin 1997) si aktivitet nga projekti i ambasads s Par n bot MEGJASHI. Pr nevojat e prpilimit t ktij raporti n vitin 200- u zgjerua dhe u riformua ky KNDF me orgqanizata t reja antare dhe dy koalicione ( t gjitha jan antare t reja prve Kshillit pr preventiv nga delikuenca pr t mitur nga Kavadari dhe ambasada e par e fmijve n bit Megjashi). N prpilimin e raportit Alternativ morrn pjes (21) organizata qytetare dhe (2) koalicione t organizatave qytetare: 1. Asociacioni pr Inicijativa Demokratike (ADI) Gostivar 2. Asociacioni pr edukat shndetsore dhe krkim HERA- Shkup 3. Iniciativa qytetare e grave Antiko - Krov 4. Koalicioni T gjith pr gjykim t drejt - Shkup (koalicion i 17 OJQve) 5. Lajfstart - Manastir 6. Maqedonia pa diskriminim (bashksi e 11 OJQve) 7. Forumi rinor edukativ - Shkup 8. Dera e Hapur - La Strasa - Shkup 9. Hapeni dritaret - Skopje 10. Post polio grupi pr mbshtetjen e Polio Plus Shkup 11. Ambasada e par e fmijve n bot Megjashi Shkup 12. Phurt - Delev 13. Kshilli pr preventiv nga delikuenca pr t mitur Kavadar

11

14. Komiteti i Helsinkit pr t drejtat e njeriut n Republikn e Maqedonis - Shkup. 15. HOPS Opcione pr jet t shndosh - Shkup 16. Shoqata Humanitare Nna - Kumanov 17. Organizata humanitare dhe bamirse e romve n Maqedoni Mesechina - Dibr. 18. Organizata humanitare dhe bamirse e romve n Maqedoni Mesechina - Gostivar. 19. Qendra pr bashkpunim Ballkanik Loja Tetov 20. Qendra pr iniciativ qytetare - Prilep 21. Qendra pr t drejtat e njeriut dhe zgjidhjen e konflikteve - Shkup 22. Qendra pr zhvillim t qndrueshm Porta Strumic 23. Shellter qendra - Shkup Metodologjikisht ky raport e ndjek strukturn e raportit t Dyt periodic shtetror pas Konvents pr t drejtat e famiut.

12

TABELA E SHKURTESAVE
AID BPSH OQ PFM PF EU KP KPF ENP KPT onventa 182 PID SH PB D MPPS ASH HMK AMSHA OJQ PNA PN KB ECD PAC OJPH PSC Adoleshent t cilat injektojn droga Bruto Prodhimi Shtetror Organizata Qytetare Parlamenti i fmijve n Maqedoni Parlamenti i Fmijve Unioni Europian Kodi Penal Konventa pr t drejtat e fmiut Enti ndshkimor prmirsues Komiteti pr parandalim nga tortura Konventa kundr formave m t kqija t puns fmijrore Persona t cilt injektojn droga Ministria e Shndetsis inistria e Punve t Brendshme Ministria e Drejtsis inistria pr pun dhe politik sociale inistria pr Arsim dhe Shkenc Hulumtim Multiindikues dhe Kllasterik Akademia Maqedonase e shkencs dhe arteve Organizata Joqeveritare Plani Nacional pr Aksion Plani Nacional rganizata e Kombeve t Bashkuara Organizata Ekonomike pr Bashkpunim dhe Zhvllim Protokoli Fakultativ pr kyjen e fmijve n aktivitete dhe konflikte t armatosura Organizata joqeveritare Porta e Hapur Protokoli Fakultativ pr shitjen e fmijve, prostitucionit ne fmij dhe pornografin fmijrore Ambasada e Par fmijrore n bot gjashi Republika e Maqedonis

Megjashi RM

13

ESHMSH KR SPB SNS UNICEF UNGAS HERA HOPS CSR

Enti Shtetror pr mbrojtje shndetsore Kshilli Radioudifuziv Sektori i punve t brendshme Smundje ngjitse seksuale Fond pr fmij pran Kombeve t bashkuara Sesioni Special i Asambles s Prgjithshme t Kombeve t Bashkuara pr HIV - SID-n Asociacioni pr edukat dhe hulumtim shndetsor Organizata Joqeveritare Opcione pr jet t shndosh Qendra pr pun sociale

14

1. HYRJE
1

Republika e Maqedonis (RM) n vitet e fundit tejkaloi shum pengesa politike dhe ekonomike, por nga pikpamja e t drejtave t fmiut prparimi sht i kufizuar. Evidenca q sht e dhn n Analizn e gjendjes me fmit n RM nga Shkkurti i vitit 20081 rgumenton se situata me fmijt n Maqedoni n shum gjra bhet m e vshtir. Edhe prkundr reformave t shumta ligjore dhe hartimin e politikave, fmijt dhe familjet e tyre, veanrisht fmijt e varfur dhe familjet e varfura i lshojn t drejtat e realizimit t s drejts n prkujdesje shndetsore dhe edukim si dhe t drejtat pr pjesmarrje dhe kyje.
2

Gjat prpilimit t raportit inicues n vitin 1996 nga ana e shtetit ishin t konsultuara organizatat qytetare, por gjat hartimit t raportit t dyt periodik n vitin 2007 ky konsultim ishte i ln pas dore.
3

N raportin e dyt periodik shteti nuk jep nj pamje pr gjendjen aktuale t t drejtave t fmiut pr at se cka ka br por vetm pr at se ka planifikon q n t ardhmen t bje. I gjith raporti m s teprmi sht i orientuar kah ndryshimet ligjore dhe kah ajo se ka parashikojn kta norma ligjore, ndrsa m pak ose n disa pjes t veanta aspak nuk prmendet se si kta norma ligjore aplikohen n praktik.
4

Poashtu, n disa vitet e fundit, jo do her prputheshin lmit e interesit t shtetit me politikat e implementuara, kshtu ndoshte q n disa raste t egzistoj nj qllim, t prmbarohen politika t tjera, ndrsa t sillen zgjidhje ligjore krejtsisht t ndryshme. Si shembull do ta prmendim qllimin e shtetit q ta lehtsoje realizimin e s drejts s fmiut n emrin e tij personal me bartje t ingerencave nga Ministria e punve t brendshme (MPB) n Ministrin e drejtsis. Ky qllim ishte i shpallur publikisht, por n baz t ndryshimeve m t reja ligjore paraqitja e fmiut t posalindur
1

UNICEF

15

prapseprap mbetet n ingerenca t MPB, por dnimet pr kundrvajtje u rritn. Kjo na shtyn n at se praktikisht edhepse egzistojn ndryshime n ligje, t njejtat nuk jan pozitive dhe t njejtat rezultojn n demotivimin e qytetarve.
5

Ndryshimet kadrovike n administratn publike tregojn se nuk vlersohet shum ekspertiza dhe njohuria e njerzve, veanrisht n lmin e mbrojtjes s t drejtave t fmijve.

2. REZIME
6

Kt vit Konventa pr t drejtate fmiut (KDF) e kremtoi 20 vjetorin e saj. Pr fat t keq, n RM edheprkundr prpjekjeve pr prmirsimin e t drejtave t fmijve dhe ndryshimeve t shumta ligjore, ende t drejtat e fmijve n trsi nuk jan t mbrojtura. N disa raste kjo ndodh pr shkak t lshimeve ligjore, por n disa raste ku egziston nj korrniz e mir ligjore ndodh q lshimi t bhet gjat implementimit t Ligjit.
7

Raporti Alternativ prmban nj numr t madh t problemeve me t cilat ballafaqohen fmit n RM dhe rekomandime se si t tejkalohen t njejtat. Para s gjithash jepet nj prshkrim i gjendjes dhe nevojs q t punohet n lmin e ratifikimit t t gjitha dokumenteve ndrkombtare t cilat i sigurojn mbrojtje t t drejtave t fmijve, si edhe krijimin e korrnizs s trsishme ligjore n Republik. Ktu bn pjes edhe nevoja pr ratifikimin e Konvents s Kshillit Europian pr mbrojtjen e fmijve nga eksploatimi seksual dhe keqprdorimi seksual, ratifikimin e Konvents pr mbrojtje t t drejtave t personave me nevoja t posame n suaza t OKB dhe sjelljen e Ligjit pr mbrojtjen nga diskriminimi prmes t cilit do t dizajnohen masa t cilat nuk do t ln zbraztira ligjore pr tolerimin e cilitdo lloj t diskriminimit. Poashtu, sht e nevojshme t bhet edhe plotsimi dhe ndryshimi i Ligjit mbi familjen, Ligjit pr mbrojtje sociale, Ligjit pr mbrojtjen e fmijve etj. Gjithashtu, formimi i Avokatit t Popullit pr fmij si nj institucion i posam i cili n trsi do t prkushtohet n mbrojtjen e t drejtave t fmijve sht njra nga rekomandimet

16

m t rndsishme pr ka m detalisht sht e sqaruar n raportin Alternativ.

8

Prce problemeve t prgjithshme dhe rekomandimeve q i prmban raporti, jan t prpunuara edhe mjaft probleme specifike nga tejkalimi i s cilve varet edhe niveli i mbrojtjes dhe realizimit t t drejtave t fmijve.

3. MASAT E PRGJITHSHME T IMPLEMENTIMIT

3.1 Korrniza Ligjore
9

Si pjes e procesit eurointegrues korrniza ligjore vazhdimisht ndryshon. Kta ndryshime jan t shpeshta dhe t shpejta dhe t njejtat bhen pa analiz t gjendjes paraprake dhe prcaktimit t nevojave reale. Nuk ka t vendosur nj sistem pr ndjekjen e asaj se si implementohen ligjet, as q kemi informat se sht br analiz adekuate sa mjete jan t nevojshme pr implementimin e ligjeve. Vetm si shembull t ndryshimit t ligjeve jan ndryshimet dhe plotsimet e Ligjit mbi familjen, Ligjit pr mbrojtje sociale, Kodit penal (KP), Ligjit pr mbrojtjen e fmijve, Ligjin mbi arsimin fillor, Ligjin mbi arsimin e mesm, sjelljen e Ligjit pr t drejtat e t miturve etj.
10

N vitin 2009 u solln ndryshimet dhe plotsimet e Ligjit mbi mbrojtjen e fmijve. Ligji n vend q t kufizohet vetm n trajtimin e ngusht t t drejtave t fmijve, ai prpunon shtje nga sfera e marrdhnieve t puns, organizimin e foshnjoreve, mbrojtjen gjyqsore dhe kompetencat e gjyqeve, sfera sociale, mosdiskriminimi e t ngjajshme. Me t njejtn krijohet konfuzion pr qytetart q sht e kundrt me qllimin prshkak t s cilit propozohen kta ndryshime, e ajo sht mbrojtje m e madhe e t drejtave t fmijve n nj procedur t qart dhe koncize.
11

N kto ndryshime propozohet q t shtohet nj nen i ri i cili e siguron t drejtn e fmiutq ta shpreh mendimin e tij n pajtim me

17

nj procedur t caktuar dhe me ligj, pa mos precizuar n ciln procedur gjyqsore, para cilit organ dhe n pajtim me cilin ligj. Kjo zgjidhje apsolutisht sht e paaplikueshme n praktik dhe e njejta edhe nj her sht e dnuar q ta fitoje epitetin fjali e vdekur n letr n vend se t prfaqsoje prmirsimin e t drejtave t fmijve.
12

N lidhje me definimin e terimt fmi, n propozim ndryshimet sht ofruar nj zgjidhje e paknaqshme pr t ciln reaguan edhe ekspertt e pranishm kur si fmij konsiderohet personi deri n mbushjen e moshs 18 vjeare, por personi me t meta n zhvillimin trupor dhe mental llogaritet si fmij deri n mbushjen e moshs 26 vjeare. sht e paqart pse sht ofruar ky definicion i uditshm kur legjislacioni i vendit njeh nj procedur t hjekjes s aftsis afariste pr t ciln t drejt ekskluzive pr t vendosur n lidhje me kt ka organi gjyqsor.
13

M tej propozohen nj sr nenesh n lidhje me mbrojtjen e fmijve nga diskriminimi. Edhe ta lm pas dore dilemn se pse normohet diskriminimi n veanti n kt ligj kur sht n sjellje e sipr Ligji kundr diskriminimit, prap mbisundon mendimi i ekspertve se ndryshimet e ofruara krijojn m tepr konfuzion sesa q metevrtet i mbrojn fmit.
14

Kshtu n nenin e njejt rregullohet ndalimi i diskriminimit s bashku me llojet e tjera t ndalesave ( Shoqrimi fetar, prdorimi i substancave narkotike, aktivitete ushtarake e t ngjajshme), q n fund t lihet mundsia q secili qytetar t paraqes para organit kompetent fardo forme t diskriminimt. Prap logjikisht shtrohet pyetja se kush sht ai organ ku qytetari mund t paraqes diskriminimin dhe n far procedure.
15

Edhepse qytetari mund t paraqes fardo forme tjetr t diskriminimit, prap definicionet e veanta t diskriminimit t direkt dhe indirekt taksativisht u prkasin vetm rasteve t diskriminimit prshkak t prkatsis racore, etnike etj.
16

Poashtu, n ligj rregullohet se diskriminimi gjat kryerjes s

18

detyrs zyrtare sht baz pr prgjsi disciplinore dhe m tutje udhzohet q mbrojtje t krkohet n procedurn administrative, q n nenin tjetr t prcaktohen edhe llojet e padive q mund t parashtrohen n Procedurn gjyqsore civile.
17

Jo m pak keqardhse jan edhe ndryshimet e propozuara n dispozitat kundrvajtse t ofruara nga njri prej ekspertve q kan punuar n hartimin e ligjit. Kshtu, me t njejtat dispozita rregullohet dnimi i barabart ose m i lart pr kryerjen e kundrvajtjes administrative se sa pr maltretim fizik ose psiqik, ndshkim ose veprim tjetr jonjerzor ose keqprdorimin e fmijve.
18

Shembulli m posht ilustron se si qndrimet pr t drejtat e fmijve negativisht ndikojn n implementimin e Konvents.
SHEMBULLI 1: Fmiut i cili ka paraqitur dhun familjare i sht thn dnimi me mbykqyrje t forcuar nga ana e prindrve nn kontrollin e organit social, prshkak se Qendra ka vlersuar se familja ka potencial q t kujdeset pr t miturin, i mituri gjindet n shtpi, ndrsa me tr familjen punohet n tejkalimin e konfliktit, ndrsa nga kontrollimi i mjekut, i br pas nj viti q nga moment ii paraqitjes s rastit, sht prcaktuar se fmiu seksualisht ka qen i keqtrajtuar nga ana e m tepr personave (nga t cilat njri mund t jet edhe babai) dhe i sht shnuar terapi me tableta Dijazepam nn mbikqyrjen e prindrve. Pas ksaj mase fmiu ka tentuar q t bje vetvrasje.

Rekomandimi 1: Ndryshime urgjente t Ligjit pr mbrojtjen e fmijve. 3.2 Realizimi it drejtave dhe funksionimi i institucioneve n vend
19

N lidhje me punn e gjyqeve dhe Prokuroris publike patjetr e kemi t potencojm se asnjri nga kto organe gjat puns s tyrenuk e prdor KDF. Bile ka raste ku t njejtat na sqarojn se rregullat ligjore jan m t forta sesa Konventa dhe mu pr kt t njejtn nuk munden q ta aplikojn n mnyr direkte. Si shembull

19

do ta prmendim nj rast n Prokurorin themelore n Shtip dhe n gjykatn Themelore t Shtipit, ku ishte hedhur posht padia penale e paditses pr veprn penale Sulm gjinor ndaj fmiut me sqarimin se sipas KP t RM-s fmij konsiderohet individi deri n moshn 14 vjeare.
20

Patjetr duhet t potencojm se mbikqyrja ndaj puns s Qendrave pr pun sociale (QPS), n baz t Ligjit pr mbrojtje sociale sht nn kompetencn e Ministris pr pun dhe politik sociale (MPPS). Pr fat t keq, edheprkundr egzistimit t normave ligjore pr aktivitetet t cilat Ministria mund q ti merr n rast t veprimit kundrligjor nga ana e qendrave, Ministria rrall reagon me aktivitete konkrete pr mbrojtjen e t drejtave t tyre.
SHEMBULLI 2: E palejueshme sht q nga ana e MPPS, e cila ka aq ingerenca dhe kompetenca, e para s gjithash OBLIGIM Q T KUJDESET PR T DREJTAT E FMIUT, n kallzimin ton se egzistojn thyerje t t drejtave nga ndonj person n nj lnd konkrete ndaj t drejtave t fmiut q t jeo sqarim se lnda sht e mbyllur duke marr parasysh at se nuk ka prova se personi n fjal e ka kryer veprn penale dhe nuk kan prcaktuar asnj lloj malltretimi, ndrsa nga ana tjetr Inspektorati shtetror pr arsim( i cili ka dal n shkoll) dhe ka konstatuar se egziston dyshimi se edukuesi ka kryer maltretim fizik dhe psiqik ndaj fmijve nga ky institucion edukues dhe ka propozuar q edukuesi t largohet nga vendi i puns dhe kundr tij t ngrihet procedura kundrvajtse, ndrsa njkohsisht ka ngritur edhe kallzim penal kundr edukuesit deri te Prokuroria publike themelore.

3.3 Plani nacional pr aksion : implementimi, koordinimi dhe evaluimi

21

Prshkak t brengosjes se nuk egziston mekanizm prgjegjs pr vlersimin dhe koordinimin e implementimit t Konvents, Komiteti rekomandoi q shteti tja transferoj prgjegjsin kryesore pr koordinim dhe vlersim t aplikimit t konvents n nj mekanizm.

20

22

R solli planin Nacional pr aksion (PNA) pr fmit (20062015) n t cilin sht potencuar se me miratimin e tij do t ket pr qllim q t forcohet roli i fmijve dhe t jipet priorotet apsolut t drejtave dhe intereseve t tyre, ndrsa pr realizimin e planit n t gjitha fazat etij, sht e nevojshme kyja e t gjitha faktorve relevant dhe resurseve q jan n disponim nga sektori qeveritar dhe joqeveritar n vend.
23

irpo n sjelljen e planit Nacional (PN) dhe prcaktimit t aktiviteteve t cilat duhet q t ndrmirren me qllim q t mbrohen t drejtat e fmijve u harrua participimi i fmijve dhe t njejtit aspak nuk ishin t kyur n procedurn pr sjelljen e planit.
24

N vitin 2007 u formua komisioni Nacional pr t drejtat e fmijve me qllim q t prforcohet implementimi i planit. 3.4 Strukturat e pavarura monitoruese
25

Qeveria e RM-s, duke vepruar sipas rekomandimeve t komitetit pr t drejtat e fmijve t OKB n seancn e 28-t t mbajtur me 05.05.2005, solli vendim pr formimin e komisionit Nacional pr hartimin dhe implementimin e PNA pr fmijt n RM.
26

Me qllim q t rritet kredibiliteti i komisionit Nacional dhe q ti mundsoj autoritet m t madh n kryerjen e funksioneve Qeveria e RM-s n seancn e mbajtur m 17.09.2007 solli vendim t ri pr themelimin e Komisionit Nacional pr t drejtat e fmijve n RM. N pajtim me kt vendim, rolin koordinues e ka Sekretari gjeneral i Qeveris, ndrsa antart e Komisionit nga ministrit kompetente dhe institucione tjera jan nga rradht e punonjsve shtetror me titull kshilltar shtetror. Avokati i popullit t RM-s, i obliguar pr t drejtat e fmijve, UNICEF dhe shoqatat e qytetarve: Ambasada e Par e fmijve n bot Megjashi (APFB) dhe Parlamenti i fmijve n Maqedoni (PFM), poashtu jan antar t Komisionit Nacional.
27

N punn e Komisionit nuk jan t inkuadruar prfaqsuesit e autoriteteve t decentralizimit edhe prkundr asaj se pjesa m e

21

madhe e obligimeve jan t ndrlidhura ngusht me aktivitetet e komunave.

28

Roli i ktij Komisioni sillet n marrjen vesh rreth disa aktiviteteve t cilat nuk jan prioritet t Komisionit, si sht pr shembull hartimi i nj broshure pr t drejtate fmiut. Komisioni pr prgaditjen e broshurs mbajti katr mbledhje n vend se ta definoj gjendjen me t drejtat e fmijve dhe t reagoj deri tek t gjitha institucionet pr implementimin e KDF.
29

Raporti i Komisionit nuk sht i hapur pr publikun. N raportin pr vitin 2008 deri tek i cili erdhi APFB dhe PFM kryesisht jan t dhna vetm konstatime nga rrethi i puns s ministrive, ndrsa nuk jan t locuara problemet me t cilat ballafaqohen fmijt n shtet dhe propozime pr tejkalimin e tyre. Raportet drgohen dhe mbarojn n Qeveri pa asnjfar hapash tjera pr aksion. N at mnyr Komisioni vendoset n rolin e mbrojtsit t shtetit, n vend q ta mbikqyr implementimin e t drejtave t fmijve. Ajo disponon me nj buxhet mjaft t vogl, sht konstatuar se nuk egzistojn plane dhe politika specifike pr realizim n lidhje me disa shtje q kan t bjn me fmijt.
30

M tej vet struktura e komisionit Nacional sht n kundrshtim me rregullat e Konvents, pasiq n t kan t drejt q t marrin pjes APFB dhe PFM, ekspert pr fmij dhe institucione tjera shkencore dhe edukative nga kjo lmi, por nuk kan t drejt n marrjen e vendimeve. Poashtu, fmijt nuk marrin pjes n komisionin Nacional.
31

Konsiderojm se pavarsisht nga ajo q Komisioni pr t drejtat e fmijve e ngrit nivelin me participimin e kshilltarve shtetror dhe ka dhn detyrime q ta monitoroj implementimin e KDF, si edhe afirmimin e PN, nuk meriton q ta kryej kt funksion si mbikqyrs, pasiq njherit i ka rolet e hartuesit, implementuesit dhe monitoruesit. N veanti sht ajo q n kt komision antare jan vetm dy organizata qytetare t cilat marrin pjes n diskutimet pr implementimin e KDF dhe afirmimin e PNA, por pa t drejt t

22

vendimmarrjes. patjetr duhet q t potencohet fakti se roli afirmativ i Komisionit sht shum i dobt, pothuajse i padukshm.
32

N lidhje me PNA mungon definimi faktografik n lidhje me principet, prkatsisht se si realizohet PNA n lidhje me parimet (n veanti mendojm n parimin e pjesmarrjes s fmijve). Rekomandimi 2: Pavarsia m e madhe dhe transparenca e komisionit Nacional. Kyje aktive e fmijve n punn e saj. Rritja e numrit t OJQ-ve t cilt marrin pjes n punn e komisionit Nacional dhe dhnien e s drejts pr vendimmarrje t OJQ-ve. 3.5 Avokati i popullit
33

N lidhje me Avokatin e Popullit, nga ana e OJQ-ve sht konstatuar se egziston motivim m i madh dhe bashkpunim me kt institucion, por rekomandohet rritja e ingerencave t tij. sht e nevojshme q t bhet ngritja dhe ekipimi i zyrs e cila punon n mbrojtjen e t drejtave t fmijve, e para s gjithash specializimi i tyre vetm n kt lmi (avokati i popullit i cili punon n mbrojtjen e t drejtave t fmijve, punon edhe n lmi tjera si sht shndetsia etj.)
34

Edhepse APFB q n vitin 1996 zotohej pr formimin e nj institucioni t veant Avokati i popullit pr fmij (ombudsman pr fmij), ky institucion sht i sjellur vetm n nivel t njrit nga zavendsit e avokatit popullor. Edhepse Qeveria n raportin e saj jep informata pr mbrojtsin e t drejtave t fmijve dhe punn e tij, patjetr duhet q t prmendim se bhet fjal pr nj departament t veant i cili merret me t drejtat e fmijve, por zavends avokati popullor i cili punon n t drejtat e fmijve, punon edhe n lndt nga shndetsia dhe nga lmit e tjera tematike.

23

35

Avokati popullor i fmijve duhet q t ket ingerenca q t bje hetime, t ngrej padi penale, t udhheq procedura dhe t bje mbikqyrje dhe n rezultatin prfundimtar t procedurs.
36

N lidhje me egzistimin e Zyrs pr mbrojtjen e t drejtave t fmiut n kuadr t institucionit avokati i popullit konsiderojm se egziston nevoja pr ngritjen e ndrgjegjes n kt zyr, si tek fmijt ashtu edhe tek prindrit, por edhe tek shkollat e ndryshme.
37

Poashtu, do t kishim dashtur q ta potencojm faktin se egziston mundsia ligjore dhe obligimi pr paraqitjen e veprave penale: Neni 1422 nga KP parasheh se organet shtetrore, institucionet q bjn autorizime publike dhe personat e tjer juridik jan t obliguara q ti paraqesin veprat penale pr t cilat bhet ndjekja ose ex-officio (sipas detyrs zyrtare) pr t cilat jan t lajmruar ose pr t cilat do t marrin vesh n ndonj mnyr tjetr.
38

N baz t t dhnave me t cilat disponon Koalicioni, avokati popullor gjat gjitha ktyre viteve ka paraqitur vetm dy deri n tre padi penale. N asnjrin nga rastet t cilat i kemi ne - antaret e Koalicionit, avokati i Popullit nuk ka paraqitur padi penale n drejtim t mbrojtjes s t drejtave t fmiut. Pas mosreagimit t tij, OJQ-t jan t detyruara q n mnyr t pavarur t ngrejn padi penale deri tek prokuroria Publike. Rekomandimi 3: T formohet avokati popullor pr fmijsi institucion i veant dhe i ndar i cili trsisht do u prkushtohet mbrojtjes s t drejtave t fmijve.
2 Neni 142 (1) Organet shtetrore, institucionet q bjn autorizime publike dhe subjektet e tjera juridike jan t obliguar q ti paraqesin veprat penale pr t cilat ndjekja behet n mnyr zyrtare, pr t cilat jan t informuar ose pr t cilat do t kuptojn n ndonj mnyr tjetr. (2) Duke paraqitur padi, paraqitsit nga paragrafi 1 i ktij Neni do ti numrojn dshmit q i kan t njohura dhe do t ndrmmarin masa pr tu ballafaquar me gjurmt e veprs penale, mjetet mbi t cilt ose me ndihmn e s cilve sht kryer vepra penale dhe dshmit e tjera. (3) Secili sht i obliguar q t paraqes veprn penale pr t cilin ndjeket sipas detyrs zyrtare. (4) Me ligj prshkruhen rastet n t cilat mosparaqitja e veprs penale paraqet vepr penale.

24

3.6 Buxheti
39

Edhe prkundr egzistimit t trendeve pozitive n buxhetet dhe shpenzimet n disa lmi, sikurse jan mjetet e ndara pr arsimim, shndetsin parabdakuese, n disa lmi raporti i pregaditur nga ana e UNICEF-it prcaktoi nj pakujdesi n punn buxhetuese. Sipas prvojs s OJQve3 t cilat morrn pjes n pregaditjen e ktij raporti, por edhe sipas Shikimit t shpenzimeve publike t dedikuara pr fmijt, Shkurt 2009 UNICEF, lmit t cilat krkojn vmendje t posame jan:
40

Arsimi Nj pjes e rndsishme e rritjes s fondeve pr sektorin e arsimit sht kanalizuar n dy programet kryesore t qeveris: arsimit t detyrueshm t mesm dhe projektit Kompjutor pr secilin fmij. Investimet n dimensione t tjera t cilsis n arsimit, si t tilla jan fondet e dedikuara pr Byron pr Zhvillimin e Arsimit pr zhvillimin e kurrikulumeve dhe trajnim t msimdhnsve ose investimeve n ndrtimin e godinave shkollore dhe rindrtimin e tyre, jan rritur, por jo me t njjtin ritm. Duke marr parasysh rezultatet e dobta arsimore t nxnsve, veanrisht msimin e shkrim-leximit themelor, duket se sht m e rndsishme q t investohet n komponentet themelore t cilsis s arsimit. Zhvillimi i hershm i fmijris (nprmjet t finansimit t qendrave parashkollore dhe pr kujdesin e fmijve) nuk sht i financuar sa duhet, sidomos duke pasur parasysh kthimin e madh t investimeve n zhvillimin e fmijris s hershme dhe rndsin e tyre pr zhvillimin e fmijs. Prkundr t gjitha mjeteve n arsim t cilat jan mbi mesataren e Organizats pr Bashkpunim Ekonomik dhe Zhvillim (OECD), fondet e destinuara pr zhvillimin e fmijris s hershme jan dukshm nn mesataren e OECD-s . *Edhe pse jan caktuar fonde t veanta pr arsimimin dhe zhvillimin e fmijve rom, kto fonde jan t vogla, si nj
3

Pamje e t dalave publike t dedikuara pr fmit, Shkurt 2009 UNICEF

25

pjesmarrje n nevojat e rndsishme nga investimet pr promovimin e zhvillimit t fmiut. ka nevoj pr t promovuar zhvillimin e fmijs. Nuk ka kujdes t veant n lidhje me ersimimin i cili do t promovoje prfshirjen e t gjithve, e veanrisht fmijt me aftsi t kufizuara dhe fmijt Rom.
41

Mbrojtja sociale Fondet t cilat jan t ndara pr QPS jan mjaft t vogla dhe t njejtat jan t pamjaftueshme pr pun, duke i marr parasysh kompetencat e shumta me t cilat sht prgjegjse.
42

Pjesmarrja e shoqris civile Promovimi i angazhimit dhe pjesmarrjes aktive t shoqris civile n monitorimin e buxhetit dhe sigurimin e shrbimeve on drejt sigurimit m efektiv t shrbimeve dhe shfrytzimit m adekuat t mjeteve.
43

Buxhetet egzistuese nuk prputhen me gjendjet momentale dhe t ardhshme pr realizimin e t drejtave t fmijve. N vet buxhetin sipas ministrive nuk parashihet rregull me t ciln do t prcaktohet se sa mjete alokohen vetem pr fmijt dhe saktsisht sa nga pjesa e buxhetit n mnyr strikte sht i ndar vetm pr fmij. Rekomandimi 4: Formimi i nj artikulli t veant n buxhet me nj prqindje sakt t prckatuar i cili do t jet i dedikuar pr fmijt -Buxhet pr fmij. Nj pamje m e mir ndaj mjeteve t cilat n mnyr direkte jan t ndara pr fmijt. 3.7 Evidentimi, grumbullimi dhe selektimi it dhnave
44

Si mund t shihet nga Analiza e fmijve n RM4 egziston munges e t dhnave kualitative, t mbledhura n mnyr rutinore,
4

UNICEF 2008

26

t ndara n s paku sipas moshs, gjinis, arsimimit dhe statusit ekonomik. sht arritur nj prparim sa i prket t dhnave statistikore sociale, prmes zhvillimit t projektit pr informata zhvillimore dhe prmes projektit pr edukim statistikor n suaza t Entit Shtetror pr statistik, por prap duhet q edhe shum t punohet n kt fush.
45

Bashkpunimi n mes atyre q sigurojn t dhnat ndonjher sht joadekuat prshkak t garimit t vet departamenteve n brendi, si dhe mungess s koordinimit ndrmjet ministrive pamundson akumulimin e t dhnave dhe themelimin e sistemeve punuese t cilat i plotsojn krkesat minimale pr nj pako t t dhnave nacionale.
46

Nuk do t mund t thuhet shum edhe pr t dhnat n sektorin shndetsor, edukativ dhe social, pasiq ata nuk grumbullohen gjithmon n mnyr rutinore, ndrsa n disa raste ata thjesht edhe nuk egzistojn. T dhnat n nivel nacional grumbullohen n mnyr rutinore nga ana e Ministris s shndetsis, Ministris s ekonomis dhe MPPS dhe para s gjithash jan t pjesshme, e ndonjhere edhe nuk jan objective.
47

PPS me departamentet e saja t shumta ballafaqohet me probleme t bgjajshme gjat grumbullimit t t dhnave dhe monitorimit t programeve. Pr shembull, QPS n mnyr rutinore nuk mbledhin t dhna pr persona t ndryshm, q do t mund t prdoreshin pr analiza n nivel qendror, ndrsa monitorimi i programeve dhe e valuimi vazhdimisht jan t lna pas dore, q pa ndonj qllim sjell deri te mbrojtja e transaksioneve joetike dhe ilegale dhe i pengon reformat n sektor.
48

Nga prvoja e OJQ-ve t cilt punuan n kt raport vrehet mungesa e nj sistemi pr evudenc, grumbullimin dhe selektimin e t dhnave statistikore te QPS, komunat, shkollat dhe institucione tjera shtetrore nga lmia e interesit. Trsisht mungonte evidence e fmijve viktima nga veprat penale e cila duhet q t evidentohet nga MPPS, ndrsa n bashkpunim me QPS. N kuadr t qendrave

27

bhet evidentimi i sakt dhe i vazhdueshm vetm pr shfrytzuesit e s drejts n ndihm sociale, e jo edhe pr viktimat.
49

Q t fitohet pamja e veant pr situatn me t drejtat e fmiut, por edhe n drejtim t mbrojtjes m kualitative t t drejtave t fmijve sht e nevojshme q n vazhdimsi t bhet evidentimi pr numrin e fmijve viktima edhe at m precizimin se pr far lloji t keqprdorimit dhe thyerjes s t drejtave t fmiut bhet fjal. Gjithashtu, statistika oficiale pr personat me nevoja speciale (fmij me nevoja speciale) nuk e jep pamjen e vrtet, pasiq numri i fmijve prcaktohet sipas llojit t nevojave t veanta dhe sipas mnyrs s realizimit t t drejtave t tyre. Prap planifikohet q pr Evidentimin e ardhshm n vitin 2011 t bhet edhe nj statistik e till.
50

N lidhje me statistikn q ka t bje me personat, fmijt me rrezik, fmijt e rrugs, viktimat nga tregtia me njerz, viktimat nga dhuna familjare, viktimat nga pedofilia etj, vrehet, prkatsisht egzistojn implikime pozitive q t determinohet numri i sakt i fmijve. Nuk egziston evidence e fmijve t cilt nuk jan t kyura n sistemin edukativo-arsimor. Rekomandimi 5: Prforcimi i sistemeve pr grumbullimin dhe analizn e t dhnave n nivel nacional dhe lokal pr t promovuar sjelljen e politikave t bazuara n dshmi. 3.8 Bashkpunimi ) Bashkpunimi me sektorin qytetar
51

Egzistojn situate t bashkpunimit t Qeveris me OJQ-t n dy tre vitet e fundit. Ky bashkpunim sht i ngarkuar me administratn e ngadalsuar shtetrore dhe procedurat burokratike.
52

Shembull pozitiv pr bashkpunim t Qeveris me OJQ-t sht edhe pregaditja e PNA kundr pedofilis dhe implementimit t nj

28

pjes t aktiviteteve nga kjo strategji ku implementues direkt jan edhe organizatat qytetare (OQ), prkrah atyre shtetrore.
53

Nga buxheti i prgjithshm i parapar pr OQ i cili arrin 15 miljon denar, Qeveria pa ndonj kriter i ndan kta mjete n fund t vitit. OJQ-t pr kta mjete aplikojn n fillim t vitit dhe deri n fund t vitit nuk dijn aspak se a do t jen t zgjedhura pr implementimin e aktiviteteve t cilat i kan parapar n vitin vijues.
54

N baz t analizs nga viti 2008 , Qeveria ka vendosur q vetm 5% nga kta mjete tu ndahen OJQ-ve t cilat kujdesen pr t drejtat e fmijve ose t cilat punojn me fmij. 70-80 % nga OJQ-t t cilat i fitojn mjetet jan t panjohura pr publikun, ndrsa 90% nga to nuk drgojn raporte vjetore ose mendime nga revizort t cilat do t mund t shpallen publikut m t gjer. Egziston dyshimi se kta OJQ jan t afrta me Qeverin dhe nga gjithsej 6000 OJQ t regjistruara vetm 80 fitojn mjete.
55

Qeveria nuk e merr parasysh rolin e departamentit t saj pr bashkpunim me OJQ-t dhe prpjekjet e tyre q mjetet e buxhetit t harxhohen n mnyr transparente dhe t prgjigjshme dhe t definojn kriteret pr shprndarjen e mjeteve buxhetore t dedikuara pr OQ. Kjo mnyr e bashkpunimit formalisht egziston, por vet fakti se ky Koalicion nuk sht e ln pas dore nga fardo qoft bashkpunimi flet vet pr gjendjen reale dhe transparencn e s njejts. ) Bashkpunimi ndrkombtar
56

N lidhje me bashkpunimin ndrkombtar t RM-s me shtete tjera n fushn e mbrojtjes s t drejtave t fmijve,m pr fat t keq patjetr duhet q t konstatojm se e njejta ose nuk egziston fare ose nuk ka transparenc n lidhje me bashkpunimin ndrshtetror pasiq n public sht e dukshme se mungon nj informat pr nj bashkpunim t till.

29

Rekomandimi 6: Bashkpunimi Inter-parlamentar mes vendeve q kan ratifikuar Konventn. Bashkpunimi n mes t qeverive t vendeve q kan ratifikuar Konventn. Bashkpunim i synuar dhe i vazhdueshm bashkpunimin i shtetit dhe OJQ-ve me organizatat ndrkombtare dhe donatort. Bashkpunimi ndrmjet organizatave qytetare t cilat punojn n lmin e t drejtave t fmiut dhe shtetit. Qeveria t hartoj kritere pr kushtet e finansimit t barabart t OJQ-vet cilat punojn n mbrojtjen e t drejtave t fmiut, t cilat praktikojn pjesmarrjen e fmijve dhe e rrespektojn mendimin e fmijve dhe zmadhimin e mjeteve pr OJQ-t t cilat punojn me fmij. Qasje transparente deri te mjetet nga t gjitha Ministrit t dedikuara pr OJQ-t. 3.9 Shprndarja e Konvents mbi t drejtat e fmijve dhe trajnimi
57

N lidhje me informimin pr egzistimin e Konvents dhe t drejtave t cilat ajo i parashikon, patjetr duhet prmendur se ajo sht e ult edhe tek institucionet shtetrore, komunat, shkollat, prindrit, mediumet, si edhe tek shrbyesit shtetror q e praktikojn KPF-n.
58

Hulumtimi5 tregon se shkalla e njoftimit t fmijve me Konventn sht shum e ult. Edhepse Maqedonia e ratifikoi KPF n vitin 1993 dhe morri pr obligim pr shprndarjen e saj t gjer edhepse si pjes e obligueshme e programit arsimor n arsimin fillor n klasn e tret msohet njsia msimore pr t drejtat e fmiut n lndn Njoftimi me rretin dhe n klasn e shtat prmes lnds Shoqri Civile, prqindja e nxnsve t cilt nuk jan t njoftuar me
5

http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/istrazuvanje%20za%20prvata%20na%20decat a%20vo%20skolite%202009.pdf http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/Percepcija%20na%20pravata,%20diskriminac ija%20i%20nasilstvo%20vrz%20decata.pdf

30

t drejtat e fmijve sht shum e lart. T dhnat nga hulumtimi jan t treguara n tabeln m posht. N rast kur grumbullimi i prqindjeve sht m i madh se 100% ather anketuesi sht prgjigjur n m tepr se nj opcion.
PYETJE A jeni t njoftuar me t drejtat e fmiut? Cilat t drejta t fmiut i keni t njohura? A keni ndgjuar pr Konventn pr t drejtat e fmiut? Prej nga fiton informata pr t drejtat e fmiut? PRGJIGJE 31,21% JO

mbi 70% nuk jan prgjigjur n kt pyetje 53% PO 38,5% JO 68,9% nga shkolla 46,5% nga televizionet 39,1% nga shtpia 28,9% nprmjet t internetit 25,6% revistat 10,2% Organizatat qytetare Ku ke ndgjuar pr Konventn pr 61,2% nga shkolla t drejtat e fmiut? 60,7% nga mediat 42,6% nprmjet t internetit 33,3 % prej shtpie 21,3% n veb faqen e ambasads s Par n bot 21,1% nga organizatat qytetare Kur t sht cenuar ndonj e drejt 65% JO e ytja, a u ke drejtuar n shkolln tnde? Ku jeni drejtuar kur u sht cenuar 49,7% tek prindrit ndonj e drejt? 13,5% n polici 9,1% n shkoll Kush sht i obliguar q ti 71,2% shteti garantoj/ siguroj t drejtat e 68,3% familja fmiut? 46,8% shkolla 19,6% organizatat qytetare Sipas jush t drejtat e famiut a i 82,5% PO kSipas jush t drejtat e famiut a i kyin edhe prgjegjsit? ka paraqet prgjegjsia sipas teje? 63,9% ti kryejm obligimet personale 61,8% t sillemi me rrespekt ndaj

31

t tjerve 46,8% ti rrespektojm t drejtat e t tjerve 20,2% t kontribuouj pr rrespektimin e t drejtave t t tjerve
Tabela 1: T dhna nga hulumtimi n temn njoftimi me t drejtat e fmiut
59

APFBM doli me nj shpallje6 nga hulumtimi7 se mbi 70% t fmijve n mosh shkollore nuk i njohin t drejtat e tyre, ndrsa t tjerat e dijn se kan t drejta por nuk kan informata t sakta pr to. Fmijt edhe kur mund t identifikojn se ndonj e drejt e tyre sht e thyer nuk dijn ku t drejtohen q ta mbrojn at t drejt. sht interesante e dhna se fmijt m s teprmi kan njohuri pr t drejtat e fmijve nga shkollat, ndrsa diku rreth 65% nga ata, nse do u kishte qen e thyer nuk do tu kishin drejtuar n shkoll. Ky konkluzion paraqet nj problem serioz, pasiq parashtrohet pyetja: Si fmijt do t tentojn pr t drejtat e tyre nse nuk i njohin dhe nse nuk munden q ti mbrojn n institucionet ku e kalojn kohn m t madhe t dits? Fmijt i identifikojn shtetin dhe familjen si sigurues t t drejtave t tyre dhe jan t ndrgjgjshm se t drejtat i inkuadrojn edhe prgjegjsit e tyre.
60

Qeveria n suaza t kompetencave t saja ndrmorri masa pr kyjen e fmijve n t gjitha sferat e jets, veanrisht n arsim dhe n veprimtarit sociale, zhvillon forma pr preventim nga dhuna familjare. Por me ligj nuk sht e rregulluar punsimi i defektologve q t realizohet kyja n trsi. Ka tentime pr edukim t kuadrove msimdhnse pr stabilizimin e puns me fmit q kan pengesa n zhvillim, por nevoja nga defektologt sht e patjetrsueshme.

6 7

http://childrensembassy.org.mk/?ItemID=DED8E0F2EA1A2B4DB67BFA37D65147EB

http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/istrazuvanje%20za%20prvata%20na%20decat a%20vo%20skolite%202009.pdf

http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/Percepcija%20na%20pra vata,%20diskriminacija%20i%20nasilstvo%20vrz%20decata.pdf

32

61

Me qllim t detektimit dhe pengess s dhuns familjare dhe formave m t rnda t keqprdorimit, sht e nevojshme kyja e puntorve social n procesin edukativo-arsimor i cili do t mundte t vrej n familjet disfunksionale t fmijve q nga mosha e hershme e tyre.
62

Peroneli professional i punsuar n QPS i inkuadron edhe puntort social dhe psikologt, sociologt dhe juristt. Mirpo t dhnat nga Studimi i UNICEF-it nga viti 2007 pr varfrin e fmijve treguan se vetm 18 nga QPS n t gjith vendin kan nj ekip t kompletuar profesionale i cili punon, ndrsa t tjert punojn pa ose me nj numr t kufizuar t personelit t kualifikuar dhe profesional.
63

Mosegzistimi i personelit t trajnuar paraqet brengosje t madhe dhe ka implikacione serioze n kuptim t kualitetit dhe sigurimit t shrbimeve pr mbrojtje. N vitet e fundit profesionistt nga QPS fituan nj sr trajnimesh por ende egziston nj zbraztir e madhe n kuptim t njohurive profesionale dhe shkathtsive t tyre. Profesionistt t kyur n sektorin pr shrbime sociale, vazhdimisht tregojn n nevojn pr zhvillim dhe implementim efikas t standardeve dhe protokoleve pr prkujdesjen e fmijve. N kt drejtim, zmadhimi i niveleve t personelit dhe prforcimit t kapacitetit institucional t QPS n mas t madh do t kontriboje na rritjen e efikasitetit dhe sigurimit t shrbimeve m t mira.
64

Sipas hulumtimit t APFBM, m tepr se 40% nga fmijt q jan prfshir n kt anket kan qen t rrahura nga ndonj antar i familjes, ndrsa rreth 30% kan qen verbalisht t lnduara. Rekomanimi 7: Trajnime t rregullta pr institucionet shtetrore, komunat, shkollat, prindrit, mediumet, shrbyesit shtetror t cilt e implementojn KPF-n. Shtypjen dhe shprndarjen e KPF n m tepr gjuh. Kampanja m t dukshme pr ngritjen e vetdijes dhe kuptimit t KPF-s.

33

4. DEFINIMI I TERMIT FMI

65

N ligjin pr t drejtat e t miturve nuk sht dhen definicion konkret pr definicionin pr fmijn8. N vend q ligjvnsi t parashikoj ashtu sikurse sht e parashikuar n ligjin pr mbrojtjen e fmijve se fmij konsiderohet secili person deri n mbushjen e moshs 18 vjeare, e m pas t bj gradacion t termeve varsisht nga mosha e fmijve, ai praktikon nj qasje t komplikuar me prdorimin e disa termeve. Edhe n kt ligj, por edhe n ligjet tjera t cilat i rregullojn t drejtat e fmijve nuk egziston pajtueshmri t terminologjis dhe shpesh hasen termet: fmij, i mitur, person i mitur, individ i cili nuk sht i moshs madhore.
66

Ndryshe nga mbrojtja e garantuar ligjore gjat procedurave gjyqsore pa marr parasysh plqimin e prindit / kujdestarit, legjislacionin maqedonas nuk parashikon mundsin pr t drejtat
8

Neni 12 Disa terme dhe shprehje t prdorura n kt ligj e kan domethnien si vijon: - i mitur sht secili person n mosh deri 18 vjet i cili sipas Konvents pr t drejtat e fmiut, llogaitet si fmi; - fmi n rrezik sht fmiu i cili n kohn kryerjes s aktivitetit q me ligj sht e prcaktuar si vepr penale ose thyerje t ligjit, ka mbushur shtat, a nuk ka mbushur katrmbdhjet vite; Fmij n rresik konsiderohet secili individ deri ne mbushjen e moshs 14 vjeare, i varur nga keqprdorimi i drogave, substancave psihotrope ose alkohiol, fmij me pengesa n zhvillim, fmij-viktim e dhuns familjare dhe fmiut t ln pas dore e i cili gjendet n nj situat t till n t ciln sht e ngarkuar ose e pamundsuar realizimi i kyjes s sistemit pr edukim ose sht dhn pas lypjes, bredhjes ose prostitucionit, e m s teprmi pr shkak t rolit edukues n familje, e me ka mund t vuhet deri n kundrshtim me Ligjin. - I mituri m i ri sht i mituri i cili n kohn e kryerjes s veprs penale q me ligj parashihet si vepr penale ose thyerje t ligjit ka pas t mbushur 14 vjet, por nuk ka pas t mbushura 16 vjet; - I mituri m i ri sht person ii cili n kohn e kryerjes s veprimit q me ligj sht i parapar si vepr penale pr t ciln sht i parapar dnimi n t holla ose dnim me burg deri m tre vite, ka mbushur 14 a nuk ka mbushur 16 vjet ose i ili sht i varur nga drogat, supstancat psihotrope ose alkoholi, fmij me pengesa n zhvillim dhe fmij i ln pas dore i cili gjindet n aso situate n t ciln sht e vshtir ose e pamundur realizimi i funksionit edukues t familjes, e cila prshkak t katyre gjendjeve sht ose mundet q t vij n ndeshje me ligjin. - i mituri i rritur sht i mituri i cili n kohn e kryerjes s veprimit q me ligj sht i prcaktuar si vepr penale ose thyerje e tij, ka mbushur 16 vjet por jo edhe 18; - i mituri i rritur n rrezik i cili gjat kohs s kryerjes s veprs penale q me ligj sht e prcaktuar si vepr penale , pr t ciln parashihet dnim n t holl ose burg deri n tre vite, i ka t mbushura 16 vite, ndrsa nuk ka mbushur 18 vite ose i cili sht i varur nga prdorimi i drogave, supstancave psiotrope ose alkoholit, fmij me pngesa n zhvillim dhe fmij i ln pas dore nga kujdesi socialoedukativ i cili gjindet n asi lloj situate ku sht e vshtir ose e pamundshme realizimi i funksionit edukues t familjes, e cila prshkak gjendjeve t ktilla sht ose mund t jet n ndeshje me ligjin; - I rritur i ri sht personi i cili n kohn e thnies s aktgjykimit ka mbushur 18 vite, ndrsa nuk ka mbushur 21 vjet;

34

n fushn e kujdesit shndetsor ose t konsultimit mjeksor (fmij apo t mitur nuk mund t ndikojn n vendimin e mjekut q t raportoj t dhna pr gjendjen shndetsore t prindrve). Ndrhyrjet kirurgjike dhe mjeksore te nj i mitur mirre vetm me plqimin e prindit / kujdestarit, dhe vendimi n raste urgjente me pajtimin e t paktn dy doktorve t mjeksis t cilt jan specialist n degn prkatse kirurgjikale mjeksore.
67

N lidhje me prkufizimin e fmijs duhet t prmendet se sipas Kodit Penal t vitit 1996. nuk kishte asnj prkufizim konkret pr moshn e fmijs viktim e nj krimi dhe nga nj analogji e gabuar prdoret /referohet paragrafi q u prkiste fmijve autor t kryerjes s krimeve apo Neni.71, sipas t cilit ndaj miturit i cili n kohn e kryerjes s veprs penale nuk ka mbushur 14 vjet (fmij) nuk mund t iniciohen sanksioneve penale.
68

Deri m vitin 2008 ka pasur disa raste ku viktima nj fmij i moshs sapo t mbushur 14 vjeare, por kur akuza penale ishte ngritur deri te Prokuroria Publike pr veprn penale "sulm seksual mbi fmi" u fitua prgjigjja se personi me mbushjen e moshs 14 vjeare nuk sht m fmij dhe prandaj u hodhn posht dhe akuzat penale, ndrsa autort e krimit u dnuan pr veprn penale "ndrmjetsim n kryerjen e prostitucionit.
69

N Kodin Penal ( "Gazeta zyrtare e Reoubliks s Maqedonis" nr. 37/96, 80/99, 4 / 2002, 43/2003, 19/2004 dhe 73/2006), n nenin 122 pas paragrafit (19) shtohen katr alinea t reja (20) (21) (22) dhe (23), t cilat jan: (20) Nn termin viktim e veprs penale nnkuptohet secili individ i cili ka fituar dmtim, duke llogaritur ktu edhe lndim trupor ose fizik, vuajtje emocionale, humbje materiale ose lndim tjetr ose rrezikimin e lirive dhe t drejtave themelore si pasoj e veprs penale t kryer. Si fmij i cili sht viktimi i veprs s kryer penale nnkuptohet person ii mitur deri n moshn 18 vjeare.
70

Pr fat t keq n kt periudh nga viti 1996 deri n vitin 2008 u cenuan t drejtat e nj numri t madh t fmijve n moshn ndrmjet 14 dhe 18 vjeare t cilat ishin viktima t veprave penale,

35

port cilat ishin t refuzuar nga ana e organeve shtetrore me sqarimin se nuk jan fmij.
71

Pas ndryshimeve m t reja t Ligjit pr arsim t mesm, me t cilat parashihet shkollimi i mesm i obligueshm, rrjedh edhe nevoja q punsimi i fmijve mbi moshn 15 vjeare t jet e rregulluar n pajtim me obligueshmrin pr shkollimin e mesm, prkatsisht puna e fmijve t mos e pengoj shkollimin e tyre t rregullt.
72

N lidhje me pajtueshmrin e hyrjes n marrdhnie seksuale, KP parasheh se deri n moshn 16 vjecare i mituri nuk sht mjaft i pjekur q t mund t pajtohet pr hyrje n marrdhenie seksuale. Deri n mbushjen e moshs 16 vjeare as prindrit nuk munden t japin pajtueshmri, prkatsisht t lejojn q fmiu i tyret jetoj n bashksi jashtmartesore. Do t dnohen pr vepr penale nga Neni 197 Jet jashtmartesorevme person t mitur dhe personi q ka hyr n marrdhnie seksuale me t mitur i cili nuk ka mbushur 16 vjet dhe pr prindrit t cilat kan lejuar jet jashtmartesore personit t mitur. N pajtim me kt jan edhe rregullat sipas t cilve vetm i mituri i cili ka mbushur 16 vjet mund q t krkoj leje para gjykats pr lidhjen e raporteve martesore. Rekomandimi 8: Harmonizim terminologjik t jurisprudencs me KPF dhe prdorimin e termit fmij pr personin deri n moshn 18 vjeare. t harmonizohet Ligji pr mrrdhnie t puns pr pun t prkohshme t fmijve me qllim q t mos pengoj n arsimimin e rregullt t tyre, e njheri t zhvillohen edhe shprehit punuese.

36

5. PARIME T PRGJITHSHME
5.1 Barazia dhe mosdiskriminimi (Neni 2)
73

N pjesn m t madhe t ligjeve prmendet se sht i ndaluar diskriminimi, por mungon implementimi i ktyre prcaktimeve. Prej me t 01.01.2010, hyn n fuqi edhe neni 7 i Ligjit pr ndryshimin dhe plotsimin e Ligjit pr mbrojtjen e fmijve, por problemi me procedurn n t ciln do t prcaktohej diskriminimi ngelet e njejt. N nj nen ligjvnsi thirret n procedurn administrative, ndrsa n nenin e ardhshm jep t drejt q t ngrihet padi para gjykats kompetente.
74

RM ende nuk e ka sjellur Ligjin pr mbrojtje dhe parandalim t diskriminimit, edhepse ajo sht nj nga kriteret politike pr sigurimin e antarsimit t plot t RM-s n UE.
75

Sipas ksaj, rekomandohet q sa m shpejt t sillet ligji i till, ndrsa at e tregoi edhe Raporti hulumtues: barometr pr mundsi t njejta sipas t cilit m i prfaqsuar ishte diskriminimi politik me 75%, m pas vijonte diskriminimi sipas prkatsis etnike, e m pas sipas moshs sipas s ciles ktu dhe me kategorit e tjera bn pjes edhe diskriminimi i fmijve.9
76

Diskriminimi vrehet n m tepr nivele, por ktu do ti prmendim vetm dy nga to: Fmijt me nevoja t veanta jan viktima t diskriminimit sipas m tepr bazave. fmijt me pengesa n zhvillimin psikofizik ballafaqohen me lnien pas dore nga familjet e tyre, shkollat dhe nga shoqria m e gjer. Egzistojn raste kur fmij me pengesa jan viktima t keqprdorimit seksual dhe fizik.Qasja ndaj ktyre fmijve shpesh sht primitive dhe joadekuat i cili edhe m tej kontribon pr vazhdimin e jotolerancs dhe diskriminimit social.

http://www.mcms.org.mk/en/our-work/research-and-publications/740-barometar-za-ednakvimoznosti.html

37

Grupet e tjera t margjinalizuara (Rom, individ q u prkasin grupeve m t vogla etnike) kan qasje t vshtirsuar ndaj mbrojtjes shndetsore primare dhe arsimimit, e cila m s shpeshti sht prshkak t varfris s madhe dhe problemeve tjera sociale me t cilat ballafaqohen. Vazhdon praktika e disa shkollave n arsimin fillor n m tepr qytete fmijt Rom t cilt nuk e njohin mjaft gjuhn maqedonase, t cilat jan fmij t rasteve m t rnda sociale t shkruhen n paralele speciale. N rastet m t shumta bhet fjal pr fmij Rom t cilt nuk e kan vendin aty, e me at mundsohet ndarja dhe vlersimi m i vogl i fmijve rom, t cilve edhe m tej u sht i kufizuar prparimi i tyre. Rasti m i ri me segregacionin e fmijve Rom doli n publik se n vitin 2009 kur ishte shpallur se fmijt rom n Manastir jan t ndar dhe t detyruar q t shkruhen vetm n nj shkoll.10

77

bela 2 tregon rezultate nga hulumtimi i br i APFBM11:

PRGJIGJE 44% prshkak t moshs 17% prshkak t grupit etnik t cils i prkasin 16% prshkak t gjinis 15% prshkak t besimit fetar 19,1% vajza 12,2% djem

PYETJE A keni qn t diskriminuar n ndonj situat edhe prshkak t kafit?

A ndjeni diskriminim sipas gjinis?

abela 2: T dhna nga hulumtimi i br n temndiskriminim

Rekomandimi 9: T miratohen ligjet e prgjithshme antidiskriminuese n pajtim me krkesat e UE-s (European Council Directive 2000/43/EC) dhe
10 11

Komiteti i Helsinkit http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/istrazuvanje%20za%20prvata%20na%20dec ata%20vo%20skolite%202009.pdf http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/Percepcija%20na%20pravata,%20diskriminac ija%20i%20nasilstvo%20vrz%20decata.pdf

38

PF, si dhe me instrumentet e tjera ndrkombtare, me ka do t implementohet parimi i barazis it gjitha njerzve, duke i kyur ktu edhe fmijt. sht e nevojshme se n procesin e arsimimit ti prkushtohet vmendje m e madhe rritjes s ndrgjegjes kuadrove pedagogjike dhe fmijve pr shtje nga lmia e (mos) diskriminimit, pasiq vetm 1.3% nga fmijt e kan t njohur t drejtn e barazis.12 5.2 Interesi m i mir u Fmiut (Neni 3)
78

Legjislacioni i Maqedonis prmban parimin eksplicit se duhet t mbahet llogari pr mbrojtjen e s drejts n jet dhe zhvillim t fmiut, mbrojtja e interesit m t mir t fmiut, sigurimin e minimum standardeve pr secilin fmij nn kushte t barabarta, eliminimin e cilsdo form t diskriminimt, rrespektimin e s drejts s fmiut n liri dhe sigurimin e personalitetit t tij, n mndim personal dhe shprehjen e mendimit t vet, shoqrim dhe edukim, kushte pr jet t shndosh dhe realizimin e t drejtave t tjera sociale dhe lirive t fmiut (Ligji mbi mbrojtjen e fmijve, Neni 3-a).
79

Pr fat t keq ky parim nuk sht i vendosur n Ligjin mbi familjen i cili rregullon shum shtje t rndsishme pr vlersimin e interesit m t mir t fmiut (e drejta prindore, marrdhniet familjare, shkurorzimi i martess, adoptimi, kujdestaria etj.).
80

Njra nga institucionet m t prmendura e cila duhet t q t kujdeset pr interesin m t mir t t drejtave t fmijve sht MPPS dhe QPS me ingerencat e tij. Prvojat e OJQ-ve n bashkpunimin me qendrat dhe ministrit tregojn pengesa t caktuara objektive dhe subjektive n realizimin e puns dhe n baz t asaj ka percepcion se t njejtat nuk kan kapacitet, njohuri,

12

http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/istrazuvanje%20za%20prvata%20na%20decat a%20vo%20skolite%202009.pdf http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/Percepcija%20na%20pravata,%20diskriminac ija%20i%20nasilstvo%20vrz%20decata.pdf

39

dshir q metevrtet ti kryejn obligimet q u jan ndar n lidhje me fmijt.13

81

N lidhje me pasivitetin e tyre dhe joaftsin q ti mbrojn t drejtat e fmijve, Komiteti i Helsinkit ve ka dalur me raporte t veanta pr t drejtat e fmiut14, ndrsa edhe rastet konkrete shpesh ishin t prmenduar n raportet e tyre mujore15.
82

Poashtu jan t numrta edhe rastet me QPS e cila vetm formalisht sjell Vendim pr pamjen e fmiut me njrin prind, prderisa ai sht i dhn n prkujdesje dhe ruajtje tek prindi tjetr, q paraqet shembull kur nuk mbahet llogari pr interesin m t mir t fmiut. N rastet e shumta q jan t paraqitura deri tek Komiteti i Helsinkit dhe APBFM kemi cenimin e t drejts s fmiut q ta realizoje takimin e tij me prindin tjetr. Rekomandimi 10: Rregullimi Ligjor u nevojs pr punsim t puntorve social dhe defektologve npr shkolla. Ekuipim t plot t personelit professional n t gjitha qendrat pr pun sociale QPS. Qendrat pr pun sociale duhet q t jen prezente n teren deri tek t gjitha familjet disfunksionale dhe familjet n rrezik pr parandalimin e dhuns q e durojn fmijt. 5.3 E drejta e fmiut n pjesmarrje dhe rrespektimi i mendimit t fmiut (neni 12)
83

Egzistojn nj numr i mad hi ndryshimeve ligjore t cilt e parashikojn t drejtn e fmiut n pjesmarrje. Edhe prkundr ktyre normave ligjore n jurisprudencn e RM-s ende nuk sht i siguruar implementimi i nenint 12 nga Konventa. Si rezultat i ksaj, fmiu edhe m tej nuk trajtohet si subject it drejtave porn mas
13

http://www.childrensembassy.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=9F8117EED263D7428197C4126AFCB128 14 Komiteti i Helsinkit 15 www.mhc.org.mk

40

m t madhe e ka rolin e objektit pasiv, intereset dhe t drejtat e s cilve varen nga prindrit, kujdestart dhe organet shtetrore.
84

N Ligjin mbi familjen nuk sht i parashikuar bligimi ligjor q fmiu gjithmon t ndjohet kur sillet vendim pr marrjen e tij nga njri prinen deri tek shkurorzimi i martess.
85

N jurisprudencn e RM-s nuk parashihet obligimi q t konsultohet i mituri n lidhje me intervenimet medicinale ndaj tij, duke e pasur parasysh moshn dhe pjekurin e tij. N nenin 50 t Ligjit pr mbrojtje shndetsore parashikohet se intervenime kirurgjike dhe intervenime tjera medicinale mirren vetem me pajtimin me shkrim t personit t smur, prkatsisht t prindit ose kujdestarit, nse ai sht i mitur ose i sht hjekur aftsia pr t vepruar. Bhet fjal pr nj shtje t rndsishme e lidhur me jetn dhe shndetin e t miturit dhe mu pr at duhet t merret parasysh edhe i mituri, duke e marr parasysh moshn dhe pjekurin e tij, t jep pajtimin e tij n lidhje me intervenimet medicinale.
86

N Ligjin pr emrin personal parashihet q ndryshimi i emrit t t miturit t bhet sipas krkess s prindrve t tij, adoptuesve ose kujdestarit t tij. I mituri mbi 10 vjet mosh duhet q t pajtohet me ndryshimin e emrit, por nuk mundet vet t inicoj procedurn pr ndryshimin e emrit. Kjo sht nj zgjidhje jologjike, veanrisht nse mirret parasysh se i mituri me mbushjen e moshs 16 vjeare i lejohet q t lidh martes, q ka shum m tepr pasoja nga ndryshimi i emrit.
87

Njri nga problemet kryesore pr aplikimin e Nenit 12 nga Nonventa n vendin ton sht mosegzistimi i obligimit ligjor t parapar q prindrit ta konsultojn fmiun kur sjellin vendime pr t dhe pr intereset e tij. Nga ana tjetr, patjetr duhet q t prmendet se egzistojn forma t nderyshme t shoqrimit fminor (Parlamenti i fmijve, bordet shkollore, Organizata e fmijve) t cilt jan t formuara me qllim q t ndgjohet zri i fmijve pr shtje q jan n interesin e tyre.

41

Parlamenti i fmijve si asocijacion joqeveritar prbhet nga: Parlamenti i fmijve t Maqedonis - Shkup, deg t PF n qytete tjera t Maqedonis si edhe klube t ambasadorve t rinj dhe parlamentarve n shkolla, n vendet m t vogla, fshatra dhe vende t banuara. Antar t PFM mund t bhet secili fmij n mosh prej 12 deri 19 vjeare, me pajtimin paraprak t prindrve. PFM ka 42 PF npr qytetet e Maqedonis dhe 8 n shkup me antarsi prej 8 deri m 10 000 antar.
89

88

Por edhe prkundr egzistimmit t ktyre formave, t drejtat e fmiut q t jet i ndgjuar shum rrall praktikohen npr shkolla dhe m gjer. At e tregon edhe hulumtimi16 i treguar n tabeln 3 m posht.
PYETJE A egziston n vendin tuaj Parlamenti i fmijve (organizat ose rreth debatues ose forma tjera t shoqrimit t fmijve)? A konsideroni se Parlamenti i fmijve kontribon n prmirsimin e t drejtave t fmiut? PRGJIGJE 19,8% PO 33% JO 47% NUK DIJN 34% nga 19,8% fmij q jan t njohur me kt institucion konsiderojn se kontribon

Tabela 3: T dhna nga hulumtimi i br n temn Parlamenti i Fmijve

Rekomandimi 11: T parashihet obligim ligjor fmiu ta tregoj mendimin e tij n procedurat kur sillet vendimi pr marrjen e tij nga njri prind ose kur sillet vendim se te cili prind do t mbetet t jetoj, nse prindrit nuk jetojn s bashku ose nse vjen deri te shkurorzimi i martess. N ligjinmbi familjen t vendoset nj rregull se prindrit kan obligim q ti konslutojn dhe ti marrin parasysh mendimet, qndrimet dhe dshirat e fmijve, varsisht nga mosha dhe

16

http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/istrazuvanje%20za%20prvata%20na%20decat a%20vo%20skolite%202009.pdf http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/Percepcija%20na%20pravata,%20diskriminac ija%20i%20nasilstvo%20vrz%20decata.pdf

42

shkalla e pjekuris s tyre kur sjellin vendime pr tad he pr intereset dhe t drejtat e tyre. I mituri, varsisht nga mosha e tij dhe shkalla e pjekuris, t mundet vet t inicoj procedur pr ndryshimin e emrit t tij. N ligjin pr mbrojtje shndetsore t parashihet se pr intervenimet kirurgjike dhe medicinale ndaj t miturve, prve prindrve ose kujdestarve, pajtim duhet t jep edhe i mituri, duke e marr parasysh moshn dhe pjekurin e tij.

6. LIRIT DHE T DREJTAT E QYTETARVE

6.1 E drejta n emr dhe identitet (Neni 7 dhe 8)
90

N baz t Raportit pr hulumtimet e bra (registrimit) t fmijve q nuk jan t regjistruara17, n RM ka fmij t cilat nuk jan t regjistruara dhe t cilat nuk kan dokumentacion adekuat pr identifikim. Numri m i madh i ktyre fmijve u takojn grupeve t margjinalizuara (etnike, sociale, statusore).
91

Gjat projektit jan identifikuar 840 fmij t cilt pr momentin nuk posedojn qertifikata nga evidentimi am, ndrsa nga to 338 aspak nuk jan t regjistruara ose bile as q jan t lajmruara. Nga numri i prgjithshm i fmijve t cilt nuk posedojn qartifikata nga evidentimi am (840), 62% ishin pa Qartifikat t lindjes, 32% jan fmij prindrit e s cilve ose s paku njri nga to kan shtetsi maqedonase dhe 6% jan fmij prindrit e t cilve ose njri nga to nuk kan shtetsi maqedonase.
92

Shkaqet kryesore t prmendura pr krijimin e situats s till jan: Mungesa e dokumentacionit nga ana e fmijve, mungesa e financave, prindrit jetojn n bashksi jashtmartesore pa ndonj
17

Raport pr hulumtimin e br (regjistrimin) e fmijve t cilt nuk jan t regjistruara ose nuk kan dokumentacion adekuat nga evidentimi am. Projektin regjistrimi gjat lindje UNICEF n realizim t Qendrs pr t drejtat e njeriut dhe zgjedhjen e konfliketeve.

43

shkak t qart pr at, nuk kan fletdshmi pr lshimin e spitalit, frig nga dnimet, mosnjohje, mosinteresimi i prindrve, i (e)lindur n kushte shtpiake, munges e dshmis pr atsi, mosrregullimi i statusit t vendbanimit, mosinformimit, munges e kohs, harxhime pr udhtim n qytet tjetr, procedur e gjat pr nxjerrjen e dokumentacionit, raporte t parregulluara martesore, fmiu q moti sht i lindur, pamundsia q ta paraqes fmiun p shkak t smundjes, krkimin e DNK-s pr prcaktimin e afrsis n gjini, mosinformim pr t metat etj.
93

Si disa nga problemet kryesore me t cilat u ballafaqua ky projekt u theksuan kta shkaqe: Zbulimi (identifikimi) i fmijve t cilt nuk jan t regjistruar. Sipas prvojs s deritanishme nga tereni momentalisht nuk sht hartuar asnj strategji pr identifikimin e tyre dhe zbulimi i tyre sht br rastsisht ose si rezultat i kampanjs momentale (projekt) t ndonj organizate joqeveritare. Nuk egziston njdshir politik e qart pr adresimin e problemit dhe se pushteti sillet pasivisht dhe n mnyr t painteresuar. Barierat administrative ishin t lidhura me trajtimin e ktij shrbimi si joprioritare dhe me prmbajtje jo t plot t t punsuarve. Barierat ligjore ishin t identifikuara si nj penges e rndsishme. Mosinformimi i qytetarve.
94

Sikurse mundet q t vrehet nga puna e prditshme n teren egzistojn fmij pa dokumentacion, pjesa m e madhe e tyre jan Rom n republikn e Maqedonis, nj pjes e madhe nga to nuk kan mbrojtje shndetsore t siguruar, nuk jan t kyur n sistemin edukativ, edhepse ligjet pr shndetsi tregojn se nuk guxon t ket qytetar n RM i cili nuk do t ket mbrojtje sociale. Ligjet pr arsim thon se nuk guxon fmiu n moshn e arritur pr arsimim t jet jasht sistemit edukativ, duke mos e prshkruar dhe duke mos e marrur parasysh se egzistojn fmij q jan t lindur dhe q jetojn

44

n Maqedoni t cilt jan jasht sistemit edukativ dhe jan pa sigurim shndetsor.
95

Nga ana tjetr, sipas informative nga OJQ Meseina nga Gostivari, n mes 3000 dhe 5000 Rom, Shqiptar dhe Turq n nivel t t gjith teritorit t Maqedonis nuk kan dokumente personale, si jan Qartifikata t lindjes nga Libri am, karton pr sigurim shndetsor ose punsim, t cilt jan t nevojshm pr sigurimin social, mbrojtjen sociale dhe shrbime tjera sociale.
96

Gjetja e mnyrs q t paraqiten sapo t lindurit e familjeve t varfura sht e drejt themelore e fmiut, por edhe vend pr qasje ndaj siguruesve t shrbimeve t cilat mund ta shfrytzojn kontaktin pr fillimin e nj sr intervenimesh pr t varfrit q kan rezultate pozitive zhvilluese pr fmijt dhe shoqrin n trsi.18 Nuk ka diskriminim m t madh nga ajo q shteti t mos mund t gjej mnyr q ta zgjidhe kt shtje disa vite me rradh, e pr t secilin vit t trhjekin vmendjen organizatat qytetare, Komisioni Evropian dhe organizata tjera ndrkombtare n Maqedoni.
97

Secilin vit rekomandimi sht i njejt, vetm numrat jan t ndryshm, a t ndryshm jan vetm pr at se familjet t cilat ballafaqohen me kt problematik jetese, i zgjerojn familjet e tyre. Poashtu, ngelet pyetja pse shteti e hedh obligimin e tij vetm prindit q ti paraqesin fmijt e tyre gjat lindjes. sht e nevojshme q me ligj t rregullohet ky obligim i shtetit dhe t parashihet paraqitja e fmijve nga ana e institucionit shndetsor n t ciln sht i lindur, ndrsa n t gjitha kushtet e tjera t formohen grupe mobile t cilt n teren do ta ndjekin gjendjen dhe do t bjn lajmrimin e fmijve t sapolindura. Rekomandimi 12: Zgjerimi i aktivitetit pr identifikimin e fmijve t cilt nuk jan t regjistruar edhe n komuna tjera edhe tek bashksit tjera etnike.

18

UNICEF

45

Inicimin e ndryshimeve ligjore n drejtim t lehtsimit t paraqitjes. Mbledhja elektronike e t dhnave t nevojshme pr regjistrim. Formimin e shrbimeve ndihmse npr komuna pr ndihm gjat regjistrimit. Prcaktimi i pakove stimuluese pr paraqitjen e par t fmiut. Formimin, rregullimin dhe edukimin e njsive mobile t shrbimit t ofiqarit.

6.2 Liria e shprehjes (neni 12 dhe 13) dhe e drejta e informimit (neni 17)
98

N Ligjin pr arsimin fillor dhe t mesm nuk sht e rregulluar pjesmarrja aktive e fmijve n drejtim t s drejts s formimit t mendimit t tyre dhe shprehjen e t njejtit. Kshtu neni.6 t Ligjit mbi arsimin fillor nuk sht planifikuar q t krkohet mendimi i fmijs n lidhje me transferimin nga nj shkoll n tjetrn.
99

sht e nevojshme q t bhet ndryshim edhe t Ligjit mbi arsimin fillor dhe t mesm n t gjitha pjest q ofrojn ndonj form e organizimit me pjesmarrjen aktive t fmijve, duke lejuar q fmijt ta realizojn t drejtn e tyre n shprehjen e mendimit t tyre.
100

APFBM tenton q sipas Ligjit t ri mbi Shoqatat dhe Fondacionet fmij mbi 15 vite t mund t formojn shoqata qytetarsh. Deri tani ky ligj kt mundsi ua ofron vetm t rriturve.
101

Kshilli pr radio difuzion (KR) si nj organ i pavarur rregullator n fushn e transmetimit sht i ngarkuar pr t vzhguar punn e mediave elektronike, por do dit prballohet me prmbajtje t pahijshme televizive (me dhun t tepruar), n lidhje me moshn dhe kohn e transmetimit qsht potencialisht e dmshme pr zhvillimin e fmijve. Ne jemi t shqetsuar se KR n raste shum t rralla t reagojn me nismn e vet ose KR reagon pas ndrhyrjeve t organizatave civile pr t drejtat e fmijve.

46

102

Radio programi n gjuhn rome n 30 minuta n dit, apo 3 or dhe 30 minuta nj jav nuk sht koh e mjaftueshme pr t arritur qllimet e informacionit. N kto korniza kohore nuk ka hapsir t mjaftueshme pr prezentimin e emisioneve fmijrore19.
103

Hulumtimi20 i br nga APFBM i tregoi kta t dhna:

PRGJIGJE 60% nuk jan t njoftuar

PYETJE A jeni t njoftuar me SOStelefonat ku mundeni t drejtoheni pr ndihm? Cilat numra t telefonave pr ndihmi i njihni ju? A jeni lajmruar ndonj her n ndonjrin nga numrat pr ndihm dhe na cilat?

83% nga t anketuarit e dijn numrin e policis 30% nga fmijt jan drejtuar n ndonjrin nga telefonat pr ndihm, nga t cilat 76% hyn policia

abela 4: t dhna nga hulumtimi n temn telefona pr ndihm

104

Hulumtimi tregon se 55-77% e fmijve jan mjaft t informuar pr shtjet e arsimit, varsia, parandalimin e HIV / SIDS dhe smundjeve ngjitse seksuale, kulturs dhe shndetsis. Kjo statistik, megjithat vlen pr nxnsit q shkojn n shkoll dhe t cilat jan pjes e familjeve urbane.
105

Prfitim n lidhje me informimin nuk kan fmijt e rrugs, nga grupet e rrezikuara dhe fmijt nga vendet rurale. Rekomandimi 13: Ndshkim i rrept pr stacionet televizive q nuk u prmbahen rregullores s detyrueshme pr kategorizimin e duhur t programeve q kan pr qllim audiencn e t miturve.
19
20

http://www.childrensembassy.org.mk/?ItemID=A3EF35A825543544BC3EDDDAEBC93593 http://www.childrensembassy.org.mk/?ItemID=9F5EC0F216636D4DBB6C57E120ABF85D http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/istrazuvanje%20za%20prvata%20na%20decat a%20vo%20skolite%202009.pdf http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/Percepcija%20na%20pravata,%20diskriminac ija%20i%20nasilstvo%20vrz%20decata.pdf

47

T jen t informuar pa pages pr prmbajtjet e prgatitura nga OJQ-t pr t drejtat e fmijve T miratohet nj Ligj pr mbrojtjen e fmijve n mediat e shtypura, ata elektronikedhe internetin.

6.3 Liria e mendimit, ndrgjegjes dhe fes (neni 14)

106

Inkuadrimi i programeve t reja n kt fush nuk u pasuan me shpjegim t qndrueshm pr arsyet baz pse ndryshimet jan ndrmarr, cilat jan prfitimet dhe objektivat, a u sht spjeguar mjaftueshm msimdhnsve se ka pritet nga ta n realizimin e t njejtave, a jan marr parasysh potencialet reale, specifiteti i shkollave. Pr m tepr, shtja sht nse sht mbajtur llogari pr at se ka i nevoitet nj nxnsi n nj mosh t caktuar, me potenciale dhe interese jo mjaft t formuara q t mundet me sukses ti realizoj zhvillimin dhe suksesin e tij personal fizik, emocional dhe social dhe t vazhdoj me shkollimin e tij, e n fazn e mtejshme t zhvillimit personal vetvetiu ta realizoje edhe prcaktimin fetar.
107

Ministria e Arsimit dhe Shkencs (MASH) n ditn e 08.07.2008 (gjat pushimeve shkollore) i drgoi nj mesazh t shkruar t gjitha shkollave fillore, lnd e t cilit ishte Obligimi i tyre, me t cilin shkollat kompetente obligohen q s bashku me msimdhnsit e paraleleve t nxnsve q kan mbaruar klasn e katrt n vitin shkollor 2007/2008 t mbajn takime me prindrit/kujdestart e ktyre nxnsve m s voni deri me 11.07.2008, n t cilin do t plotsohen fletat anketuese ( t pregaditura nga ana e tyre dhe t lshohen si shtes shkrimit), me t cilat do t duhet q t zgjedhin nj nga dy lndt zgjedhore - njrin t parapar pr msimbesim ose njoftimin me religjionet. M tej obligohen q rezultatet e grumbulluara pr lndn e zgjedhur n klasn e pest t vitit shkollor 2008/2009 ta dorzojn deri te MASH, Sektorin pr arsim fillor dhe t mesm m s voni deri me t 15.07.2008.
108

Nuk kishte ndonj sqarim eksplicit nga Qeveria e RM-s dhe MASH se cilat ishin shkaqet pr afatet e ktilla, cilat ishin shkaqet

48

pr prshpejtimin e procesit t prgjithshm t reformave dhe a ishin t nevojshme ky lloj i reformave n sistemin edukativ n shtetin ton edhe at mu n arsimin fillor edhe mu n kt moment, veanrisht pa ndonj analiz t thell t nevojave dhe intereseve.
109

Pavarsisht nga vendimi i Gjykats Kushtetuese t RM-s e cila heq futjen e arsimit fetar n arsim, Qeveria e RM-s dhe MASH mjaft qet, josistematikisht prapa dyerve t mbyllura dhe larg nga syt dhe mendimet e publikut profesional dhe t prgjithm, veanrisht nga subjektet m t interesuar - prindrit dhe fmijt, n kundrshtim me t gjitha dokumentet e brendshme dhe ndrkombtare dhe rekomandimet, prsri shpejt e shtyu msimbesimin n arsimin fillor, me t zbutur edhe me nj lnd zgjedhore "Njoftim me religjionet" i cili edhe prkundr ksaj mbeti i mshehur diku nn hije, duke marr parasysh at se t gjith e predikojn msim-besimin.
110

Me vnien e lnds s Msimbesimit npr shkolla nuk u rrespektua mendimi i fmiut pr mendimin dhe vlersimin e tij. N fakt, me kt vendim t MASH duke u thirrur n t drejtn e religjionit i nxehu marrdhniet jotolerante ndrmjet religjioneve fetare. Fmijt me vnien e msimbesimit n vend q t ofrohen dhe t njoftohen, ata filluan q t ndahen n baz etnike. Rekomandimi 14: Fmijt duhet q sipas dshirs dhe vullnetit t lir t tyre ta msojn religjionin npr shkollat fetare, e jo si pjes e shkollimit t obligueshm fillor. 6.4 Liria e shoqrimit dhe tubimit paqsor (neni 15)
111

Sipas ligjit pr shoqrit e qytetarve dhe fondacioneve pr fmij munden q t ofrohen ose t ndrpresin t bhen antar t shoqrive qytetare. Me ligjin e ri me t cilin parashihet rregull se fmijt me mbushjen e moshs 15 vjeare t mund t formojn shoqat qytetarsh. Kjo do t kontriboj q t ndgjohet mendimi i

49

fmijve dhe njherit do t mundsoj pjesmarrjen e tyre n krijimin e politikave t cilat tangojn shtjet n interes t tyre.
112

Me kt sht br e mundur pjesmarrja e fmijve n shoqrin civile dhe pjesmarrjen e tyre aktive, duke br t mundur fmijve me nevoja t veanta q t marrin pjes n mbrojtjen e t drejtave t tyre dhe t veprojn n mnyr aktive n sektorin civil, por n legjislacion mungon rregullimi i s drejts s fmijve pr grev si dhe t drejtn e fmijve pr tubim paqsor.
113

Pr fat t keq, Avokati i Popullit pothuajse nuk merr pjes n informimin e fmijve pr t drejtat e tyre dhe nuk ka interes t ult n personelit arsimor pr informimin e fmijve pr t drejtat e tyre. Rekomandimi 15: Rregullimi ligjor is drejts s fmijve n grev, si edhe e drejta e fmijve pr tubim paqsor. 6.5 E drejta e privatsis (neni 16)
114

Kushtetuta e Republiks e garanton sigurin dhe konfidencialitetin e t dhnave personale dhe mbikqyrjen e ligjshmris s prpunimit dhe t mbrojtjes s t dhnave e kryen Drejtoria pr Mbrojtjen e t Dhnave Personale. Megjithat ka raste t shkeljes s identitetit personal, e me kt edhe cenimin e privatsis s fmijve. 21
115

Mbrojtjen e privatsis e shqyrtojm n suaza t familjes, shkolls, institucioneve shtetrore dhe mediumeve. N kuadr t familjes k nj prparim t caktuar, por prap egzistojn familje ku ka dukuri t mosrrespektimit t privatsis s fmijve. Kt e vrteton edhe hulumtimi i

21

Shih mbrojtjen e privatsis

50

br22 n t cilin n pyetjen se cilat t drejta nuk rrespektohen n familjen tnde 59,8% e t anketuarve jan prgjigjur se nuk rrespektohet e drejta e privatsis. N Shkoll gjendja n kt plan sht e prmirsuar, por ka nevoj t punimit t mtejshm. Msimdhnsit duhet t jen m diskret n pjesn e sjelljes s tyre ndaj fmijve, prkatsisht emrimin n disa situate t paknaqshme (pr shembull deklarata para gjith klass se ky fmij nuk mund q t pritet t sillet m mir prshkak se edhe babai i tij sht i till). N Institucionet shtetrore procedurat jan sekrete, mirpo ne vlersojm se duhet nj mbrojtje m e madhe e t dhnave personale, n drejtim t asaj se kta t dhna t jen t kapshme vetm personave zyrtar t cilat n mnyr direkte jan t involvuar n procedurat e tilla. ediumet duhet q t prkushtojn vmendje m t madhe gjat raportimit pr cenimin e t drejtave t fmijve. sht duke u prgaditur nj Kodeks pr gazetar gjat raportimit pr cenime t t drejtave t fmijve me accent t rasteve t keqprdorimit seksual t fmijve dhe pedofilin.23

116

Gazetart duhet q ta rrespektojn t drejtn e privatsis s fmiut, veanrisht fmijt q jan viktima t tregtis me njerz. Praktik gazetareske jan edhe raportimet pr viktimat e identifikuara t moshs s mitur e q jan viktim t regtis n terimnet e mbrmjes, gjat s cils publikohen para auditoriumit inicialet dhe vendbanimi i tyre, si edhe vendi ku ata drejtohen m tej.
117

Kt vit kemi paraqitje t nj rasti t t rinjve ku t rinjt i shprehin shembujt e tyre t keqprdorimit nprmjet t internetit:

22

http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/istrazuvanje%20za%20prvata%20na%20decat a%20vo%20skolite%202009.pdf http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/Percepcija%20na%20pravata,%20diskriminac ija%20i%20nasilstvo%20vrz%20decata.pdf 23 http://www.childrensembassy.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=8CEBECF73CB6884E8020DAC228948D40

51

n e-mejl adresn e tyre nprmjet t Hi5 profilit (vjedhjen e identitetit - thyerjen e odit dhe dhnien e informative t cilat nuk jan t shnuara nga autori i adress). Nprmjet t Hi5 profilit (sht e vendosur nj foto e huaj dhe person ii panjohur prezentohet si ajo q sht autor/e e adress). shembuj gjat edukimeve npr shkolla npr tr Maqedonin, ku fmijt dhe t rinjt tregonin eksperienca t kodeve t thyera, ftesa pr njoftim nprmjet onlajn shokve t njoftuar , shfrytzimin e fotografive n emr t tjetr kujt etj.

118

N vendin ton nuk egzistojn hetime konkrete dhe t dhna statistikore t ktij lloji, por prap egzistojn evidentime t rritjes s numrut t paraqitjeve t rasteve t ktilla. Rekomandimi 16: T formohet trupi rregullator pr kontrollim t mediumeve t shtypura. T rritet numri i KR-s. 6.6 Mbrojtja nga tortura ose veprim tjetr i ashpr, jonjerzor, veprimit degradues ose dnimit (neni 37 a)
119

Nga ana e komitetit Evropian pr prevencion nga tortura dhe sjellje jonjerzore ose dnim, n vitin 2008 u shpall se n entin edukativo-prmirsues disa t mitur deklaruan se kan qen t lnduar nga ana e rojeve t burgut me pendrek, ndrsa shumica e t miturve e lutn delegacionin q t prkujdeset q pendrekt t largohen nga objekti. Sikurse ishte rasti gjat vizits edhe nga viti 2006, delegacioni e pa se pendrekt dhe lidhzet ruhen npr zyrat e personelit (hapur n zyrn e pjess pr burgosje/izolim).
120

Prve shenjave t mundshme t torturs ndaj fmijve n institucionet e mbyllura, shpesh ndeshemi edhe me ankesat e shumta nga qytetart q fmijt e tyre jan t ngacmuar nga ana e

52

policis. Si rezultat prfundimtar, gati t gjitha kta procedura sht marrja e nj prgjigjeje nga ana e Sektorit pr kontroll t brendshm dhe standarde profesionale se parashtesat e qytetarve t paraqitura deri tek ato jan t pabazuara dhe se prdorimi i forcs sht i justifikuar.
121

Policia dhe vendet ku fmijt jan n vuajtje t dnimeve, institucionet e burgut duhet t kujdesen shum pr prkujdesjen dhe mbrojtjen e fmiut t bazuar n nenet 37, 39 dhe 40 t Konvents mbi t Drejtat e Fmijs.N praktik, mungesa e obligimeve t veanta dhe n procedurat q kan t bjn me fmij (n rregulloren lidhur me funksionimin e policis) dhe mungesn e zbatimit t standardeve minimale t prfshira n ligje me t cilat rregullohen strehimi dhe trajtimi i fmijve n institucione t mbyllura, paraqesin shkak pr shum shkelje t t drejtave t fmijve dhe t rrezikimit t jets dhe zhvillimit t tyre.
SHEMBULLI 3: MPB direkt sht prgjegjse pr rastin lidhur me fmijt XX dhe YY. Sipas t dhnave me t cilat disponon Komiteti i Helsinkit24, policia n asnj rast nga veprimi i tyre n lidhje me kt rast, nuk e morri parasysh faktin se bhet fjal pr fmij dhe se t gjitha procedurat q merren n lidhje me hetimin e t vdekurit XX edhe n veprimin me fmiun e mbijetuar (i cili paraqitet n rolin e dshmitarit kryesor, por edhe viktim e ngjarrjes) duhet q t udhhiqen nga Konventa pr t drejtat e fmiut. Veprimet policia duhet q ti kontrolloj nprmjet t prizms s Konvents: * n procesin e legjitimimit dhe ndjekjen e fmijve * mosofrimin e ndihms adekuate * veprimin me personin e kapur dhe trajtimin e tij n polici e m pas edhe gjat hetimit (gjat s cils nuk i sht ofruar ndihm nga puntori social, psikologu ose mjeku) * mungesa e rezultateve pas personit t zhdukur (q mund t na asocoj n mosinteresimin apsolut t fatit t tij t bazuar mbi diskriminimin ose tentimin q t mbulohen gjurmt e veprs penale)

24

http://www.mhc.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=22B90CA87B228B408901B9BA555F3F16&arc=1

53

* angazhimi jo i mjaftueshm i Sektorit pr kontrollim t brendshm dhe t institutit pr medicinn gjyqsore t ndriohen momentet kye n rastin e prmendur.

122

Gjithashtu, n propozimin e Ligjit t ri mbi Policin mungojn dispozita t sakta q do t rregullonin veprimin e policis n rastet n t cilat jan t prfshira fmijt (qoft nse bht fjal pr t dyshuarit ose viktimat dhe dshmitart n veprat e kryera penale.).
123

Mungesa e ktyre rregullave domethn edhe munges e vetdijes tk policia pr trajtimin e veant t cilin duhet ta fitojn fmijt, mungesn e procedurs precize t paraqitjes dhe thirrjes n prgjegjsi, probleme n dshmimin dhe joligjshmrin e veprimit joadekuat.
124

Egziston problem ii przierjes s fmijve n paraburgim me t miturit, edhepse n ligj sht e parapar vendosja e tyre ndaras nga m t moshuarit. Rekomandimi 17: themelimi i nj trupi t pavarur pr kontrollimin e puns s policis jasht korrnizave t MPB. Kryerjen e nj hetimi efikas gjithmon kur egzistojn t dhna pr torturim ose veprim i vrazhd, jonjerzor ose nnmues ose dnim. Plotsimin dhe ndryshimin e Ligjit mbi policin me rregulla t sakta dhe precise me t cilat do t rregullohej veprimi i policis n rastet kur jan t involvuar fmijt ( qoft nse bhet fjal kur ata jan t dyshuar ose viktima dhe dshmitar n veprat penale t kryera). Formimin e nj objekti t veant n t cilin fmijt do ta mbajn paraburgimin, por assesi s bashku me t paraburgosurit e moshs madhore.

54

6.7 Fmij t privuar nga liria dhe ndshkimi i t miturve (neni 37) ) Shtpia edukativo-prmirsuese - tov
125

Shtpia edukativo-prmirsuese - Tetov sht ent i karakterit gjysm t hapur dhe daton q nga viti 1962. Shtpia edukativoprmirsuese - Tetov, e cila prkohsisht sht e vendosur gjat kohs s konflikteve t armatosura n RM (viti 2001) sht nn suazat e Burgut t Shkupit. Kushtet materiale jan t vshtira dhe nuk i plotsojn standardet minimale. T miturit n shtpi ve nnt vite me rradh nuk jan t ndara strict nga t moshuarit t cilt gjinden n Burgun e Shkupit dhe egziston mundsi reale pr kontakt me t burgosurit e moshuar.25
126

T miturit q qndrojn n shtpi patjetr duhet q n mnyr urgjente t vendosen n ndonj institucion tjetr. Potencojm se ky problem sht me korrniz ligjore prej 9 viteve dhe pr t njejtin nuk shihet qllimi pr zgjidhen e shpejt t tij.
127

Prve kontaktit me m t moshuarit si probleme t zbuluara n shtpi jan edhe keto26: T miturit e vendosur n shtpi nuk konsiderohen si t siguruar shndetsor q sht n kundrshtim me normat egzistuese. Prdoret masa disciplinore izolim i vetmuar, e cila sipas standardeve ndrkombtare paraqet dnim johuman dhe i n jejti sht n kundrshtim me standardet ndrkombtare. Vizitat e rralla t QPS dhe pothuajse mosbashkpunimi i trsishm me shtpin, si edhe numri i vogl i gjykatsve t cilt i vizitojn t miturit dhe kujdesen pr sjelljen e t njejtve. Pamundsia pr realizim efikas t qllimit t vuajtjes s masave edukuese nprmjet t programeve egzistuese n
25

http://www.childrensembassy.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=39F936505D9E6F4D8BAE7B9B5E76BD48 26 Komiteti i Helsinkit

55

shtpi me qllimin prfundimtar resocializimin e t miturve dhe sigurimin e zhvillimit t vrtet t personalitetit t tyre. Pr t gjitha aktivitetet fmijt kan vetm nj dhom e cila n t njejtn koh shrben: pr qndrim ditor, msojtore pr lndt e ndryshme dhe si kuzhin. Fmijt nuk kan vend jashta ose Brenda ku do ta kishin kaluar kohn e lir (nuk egzistojn kushte pr aktivitete fizike, nuk ka biblotek, nuk ka kushte pr aktivitete t jashtme).

128

T njejtat vrejtje u fituan nga ana e komitetit Evropian pr parandalim nga tortura, sjellje jonjerzore dhe poshtruese ose dnim, i cili n raportin e tij pr vitin 2008 vrejti se: N lidhje me shtpin edukativo-prmirsuese, KEP qysh n raportin pr vizitn nga Nntori i vitit 2002e kritikonte faktin se t miturit ishin t vendosur n ndrtesn e njejt me t dnuarit e moshuar dhe shoqroheshin me ta, n burgun n Shkup. N Korrik t vitit 2008, gjendja mbetet e njejt. M tej, kushtet hapsinore, regjimi dhe aranzhmani i personelit ende asq ojn kah realizimi i qllimit: rehabilitimi i t miturve. Kjo gjendje sht apsolutisht e papranuarTani sht e nevojshme q t veprohet urgjentisht q t gjindet nj objekt i prshtatshm alternative, e jo premtime t mtutjeshme. KEP ju bn thirrje autoriteteve nacionale q t veprojn n mnyr adekuate. Rekomandimi 18: Shtpia duhet menjher t dislokohet n nj vend q do t jet adekuat pr vendosjen e t miturve. Deri tek dislokimi i shtpis n nj afat m t shkurt t mundshm t miturit e gjinis mashkullore n shtpin edukativo-prmirsuese t jen t ndara nga t burgosurit e moshuar n burgun n shkup, ndrsa personat e mitur nga gjinia femrore t jen t ndara nga departamenti i femrave nga enti ndshkimoro-prmirsues (ENP) Idrizov. T organizohen programe kualitative pr t miturit q jan t privuar nga liria.

56

Trajnim i vazdueshm dhe i detyrueshm pr t punsuarit n kt ent. Menjher t bhen prpjekje t miturit t vendosura n shtpin t jen t prfshir me Ligjin pr mbrojtje shndetsore dhe sigurim shndetsor, me rast do t mund ti shfrytzojn shrbimet nga mbrojtja sekondare dhe terciale, prderisa paraqitet nevoja e till. Trajnim i vazhdueshm dhe profesional pr veprimin dhe kontrollimin e detyrave t veta t tr personelit duke i inkuadruar ktu edhe mbikqyrsit. Przgjedhja e kujdesshme dhe punsimi i personelit sipas pjekuris s tyre personale q t mund t prballohen me sfidat q i bart puna me t rinj, pasiq t njejtat duhet q tu prkushtohen puns me t rinj dhe t mund t udhheqin dhe ti motivojn personat t cilat jan nn prgjegjsin e tyre. Vizit e rregullt nga ana e gjykatsve dhe QPS-s. Shfrytzimi i izolimeve t vetmuara si dnim disciplinues e t miturve duhet menjher q t ndrpritet, pasiq praktika e till paraqet dnim johuman e cila sht n kundrshtim me standardet ndrkombtare. Vazhdimin me praktikn e mir t filluar pr edukim shndetsor nprmjet programeve t cilat do ti kishin prmbajtur informatat pr smundjet ngjitse, shrim dhe parandalim t smundjeve ngjitse bartse. Vendosjen e nj mekanizmi adekuat juridik i cili do t kishte qen jasht organit administrativ t shtpis dhe trsisht i pavarur n shqyrtimin e ankesave t t miturve, me ka do t vijonte marrja e aksioneve dhe kontrollimeve prkatse. Autoritetet Maqedonase duhet q tju lejojn vizita OJQ-ve n t gjitha vendet prshkak t mbikqyrjes. Vizitat duhet t jen t vazhdueshme, me paralajmrim dhe organizatat duhet t jen n mundsi q t bjn biseda private me personat e vendosura n institucion, si dhe qasje tek dokumentacioni i nevojshm. Duhet q t ndrtohen vende pr qllime religjioze, si dhe t nnshkruhen marrveshje me organizatat fetare, me qllim q t burgosurit t ken mundsin q ta praktikojn

57

religjionin, pasiq mostregimi i interesit nuk do t thot mospasje t interesit. ) Burgu pr t mitur - Ohr
129

Enti pr burgim Burgu pr t mitur - Ohr sht ent i karakterit t mbyllur. Vet burgu pr t mitur gjindet n qendrn e qytetit me ka bjen pyetja e privatsis s t miturve, pasiq nga shtpit prreth t cilat jan n afrsi t vet burgut, mund q t shihet mnyra e jetess s vet t burgosurve, prkatsisht renditja e tyre, shkuarja e tyre n kuzhin, prdorimi i kohs s lir nga ana e tyre dhe t ngjajshme. Bukfalisht gjithka shohin banort e shtpive prrreth.
130

Gjat viti 2008 u zbulua se n kt ent egzistojn tre persona t cilt vuajn dnimin t cilin nuk e kan br si t mitur dhe nuk e mbajn t njejtn si t mitur, por si kryes t veprs penale n moshn madhore. Pas daljes n public t ksaj informate nga ana e Komitetit t Helsinkit27i cili e bri vizitn, personat e rritur u transferuan n Burgun n Strug.
131

Lista e problemeve t veanta t zbuluara28: Shrbimi edukues, q luan nj rol t madh n resocializimin e t burgosurve, sht e prbr vetm nga dy persona. Vendosja e t moshuarve n burgun pr t mitur t cilt gjat kohs s kryerjes s veprs penale kan qen t rritur sht n kundrshtim me Ligjin dhe me t gjitha dokumentet ndrkombtare. Kushte t kqija n paraburgim: n dyshemen gjindeshin vrima t mdha, i gjith ambienti kishte er t lagshtis, personat e paraburgosur nuk kan drit natyrale, ndrsa drita npr qelit vinte vetm nga dritat

27

http://www.mhc.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=0CB95FD3534FE8438716AB9B1D811CBD&arc=1 28 Komiteti i Helsinkit

58

q gjinden n koridorin e pjess pr paraburgim, nga t cilat nj pjes nuk ishin n prdorim. Gjendja tepr e keqe e qelive. N kuzhin ku servohet ushqimi nuk ka nxemje. Edhe prkundr prezencs s t burgosurve t smura nga smundja Hepatit C, t burgosurit e tjer dhe t punsuarit nuk jan t vaksinuar. Mungesa e kontrollimeve t rregullta e lre m kontrollimeve t jashtzakonshme. Kontrollimet stomatologjike t fundit u jan br para 2 viteve, ndrsa personat shkojn t vizitojn dentistin vetm sipas nevojs. Vizita t rralla nga ana e gjykatsve dhe QPS. Cenimi i s drejts s privatsis, burgu gjindet n vet qytetin, ndrsa nga shtpit prrreth sht i ndar vetm me nj mur t lart.

Rekomandimi 19: Zhvendosja e burgut. Punsimi i menjhershm i puntorit social. Rekonstruim i menjhershm i qelive n entin e paraburgimit. Vizita t rregullta dhe t obligueshme nga ana e gjykatsve dhe QPS. Vaksinimi it gjitha personave t cilat mbajn dnime n burg dhe t punsuarit n te, kontrollime t rregullta sistematike dhe stomatologjike. Ngrohjen e kuzhins ku servohet ushqimi. Marrja e masave reale dhe adekuate pr resocializim m efikas t personave t cilt m par kan kaluar nprmjet t programeve educative n shtpin edukativo-prmirsuese Tetov.

59

7. AMBIENTI FAMILJAR DHE KUJDESI ALTERNATIV

7.1 Ambienti familjar
132

E drejta dhe obligimi i prindrve q t kujdesen pr mirmbajtjen dhe edukimin e fmijve sht e parashikuar me Kushtetutn e RMs (Neni 40). Shteti siguron mbrojtje t veant familjes, mmsis, fmijve, t miturve, fmijve pa prind dhe pa prkujdesje prindore, siguron mbrojtjen e martess dhe familjes nga raportet e prishura dhe dhunn n martes dhe n familje.
133

N nenin2 t Ligjit mbi familjen, familja definohet si bashksi jetsore t prindrve dhe fmijve dhe t afrmive t tjer, nse jetojn n amvisri t prbashkt. N ligjin mbi familjen parashihet se raportet n familje bazohen nn parimin e barazis, rrespektimit t veant, ndihmesn e njritjetrit dhe mbajtjen dhe mbrojtjen e interesave t t miturve. Kjo do t thot se n sistemin ton juridik parashihet q fmijt t mos jen t nnshtruara prindrve t tyre dhe nuk duhet t jen vetm pasiv dhe prmbarues t ndgjueshm t urdhrave t prindrve t tyre, por duhet t trajtohen n mnyr t barabart dhe me rrespekt. Prapseprap n jurisprudencn ton nuk sht e prdorur n mnyr adekuate rregulla nga neni 5 i Konvents e cila thot se prindrit, kujdestart ligjor dhe personat e tjera q sipas ligjit jan prgjegjs pr fmiun, jan t detyrueshm q t sigurojn, udhzojn dhe ta drejtojn fmiun pr sigurimin e t drejtave t tyre t pranuara nga Konventa. Askund n jurisprudencn ton nuk ka rregull me t ciln u imponohet prindrve q ti informojn fmijt e tyre pr t drejtat nga Konventa dhe ti udhzojn ndaj realizimit t atyre t drejtave.
134

QPS si nj autoritet kompetent pr mbikqyrjen mbi t drejtat e prindrve n situata kur kjo krkohet n interes t fmijs, duke i paralajmruar prindrit n mangsit n edukimin e tyre dhe zhvillimin e fmijs dhe i ndihmon fmijt pr ti zhvilluar dhe edukuar ashtu si duhet, por munden edhe ti drejtoj ata q vet ose s bashku me fmijn t marrin pjes n kshillitoret e duhura apo n institucione t tjera mjeksore, sociale ose edukuese, t cilat

60

mund t japin kshilla t nevojshme. N praktik, vrehen dobsit n ushtrimin e ktij funksioni t QPS.
135

Egzistojn edhe dobsi gjat sjelljes s vendimeve nga ana e QPS n procedurn e shkurorzimit se kujt do ti jept e drejta e kontraktuar pr prkujdesje n lidhje me mnyrn n t ciln prcaktohet se cilit prind do ti jepet e drejta dhe n lidhje me mendimin dhe dshirn e fmiut se me cilin prind dshiron q t mbetet.
136

Gjat ksaj, QPS duhet ti merr parasysh mendimin dhe nevojat e fmiut edhe t moshs m t vogl gjat sjelljes s vendimit se cili prind do t kujdeset n trsi pr fmiun. N rast kur fmiu i humb q t dy prindrit n procesin e sjelljes s vendimit nga ana e QPS pr prcatimin e kujdestarit (antar i afrm i familjes) rekomandojm, gjithashtu q n mnyr t obligueshme t merret parasysh mendimi i fmiut.
137

Jan vrejtur mangsi nga ana e QPS gjat sjelljes s vendimeve pr t drejtn e takimit me prindin tjetr pa mbikqyrje, n kushte t egzistimit t dyshimt se egzistojn indicje pr sjellje joadekuate t atij prindi.
138

E drejta e t pamurit t fmijs shpesh sht e parapar q t bhet pa mbikqyrje nga ana e QPS dhe pa pamje n gjendjen dhe sjelljen e prindit, me ka n periudhn e kaluar kishte disa raste kur gjat shfrytzimit t ksaj t drejte fmijt t keqtrajtohen seksualisht.29 Rekomandimi 20: QPS n procedurn e shkurorzimit tam err parasysh edhe t drejtn e mendimit t fmiut se me cilin prind dshiron q t jetoj, me cilin prind ka vendosur lidhje emocionale stabile dhe ky mendim t merret parasysh njsoj sikurse edhe kushtet materiale dhe ekonomike t cilat prindi i ka. Fmijt nga mosha 6 vjeare e m

29

http://www.childrensembassy.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=B03FCFB256A1004D9F037C2B7E92D9A6

61

lart, kan pjekuri psikofizike dhe emocionale t vendosin se me cilin prind dshirojn q t jetojn. 7.2 Shrbime alternative pr fmijt e privuar nga prkujdesja prindror (neni 20)
139

N pajtim me t dhnat zyrtare t fituara nga ana e MPPS deri n Tetor t vitit 2006 n muaj ka pasur rreth 97 957 shfrytzues t ndihms sociale dhe t gjith patjetr sht dashtur t kontrollohen dhe t ndiqen nga m pak se 500 persona t cilat jan t punsuar n QPS. kta t punsuar, poashtu, angazhohen n nj numr t madh t aktiviteteve, duke e prfshir ktu edhe: mbrojtjen e fmijve lidhur me dhunn familjare, shtjet me familjet q adoptojn, mbrojtjen sociale t refugjatve dhe t ikurve politi (azilve). N kt drejtim dhe duke i marr parasysh kriteriumet pr fitimin e s drets n ndihm sociale dhe shtesa fmijrore, nuk na udit fakti q vendimet t cilat ballafaqohen me shtyrjen e tyre t vazhdueshme shpesh jan diskriminuese dhe t padrejta.
140

QPS n t gjitha aktivitetet e saja PATJETR duhet q t veproj n interesin m t mir t fmijve, e gjat ksaj nuk mundet e t mos i merr parasysh egzistimin e familjeve disfunksionale dhe familjeve t rrezikuara dhe t mundsoje t drejtn e shikimit t fmijve, e gjat ksaj fmijt t jen viktima t dhuns familjare, keqprdorimit seksual, dhe forma tjera t dhuns.
141

Edhepse QPS ka autorizime t gjera t dhna direkt me Ligjin mbi familjen, n praktik t njejtat shum rrall praktikohen dhe kjo sjell deri te cenimi it drejtave t fmijve, t cilat sjellin deri te pasojat e rnda, po bile edhe deri n vdekje pr shkak t reagimit jo n koh nga ana e qendrave.
142

Sistemet pr mbrojtje sociale n Maqedoni jan t komplikuara dhe n shum raste nuk arrijn q ti knaqinnevojat themelore t shum familjevev t varfura dhe fmijt e tyre nga nj sr

62

shkaqesh nuk munden q ti plotsojn ndonjher kushtet restrictive pr fitimin e ndihms sociale.30.
143

Ndarja e ndihms sociale duhet q t prmirsohet dhe ka shum pengesa n qasjen deri te ndihma sociale, e cila mund ti diskriminoj grupet e t varfrve dhe t minoriteteve etnike.
144

QPS t cilat jan dhnsit kryesor t shrbimeve n teren, n sasi t madhe jan jo mir t pajisura me personel dhe mungojn kuadrot professional. Gjithashtu ka nj dukuri t keqprdorimit t beneficioneve sociale nga ana e atyre q i ndajn dhe / ose nga ana e vet shfrytzuesve. Bhen reforma t rndsishme, por lidhja serioze ndrmjet politiks dhe implementimit t saj vazhdon q ta grryen qasjen e fmijve deri tek shrbimet pr mbrojtje sociale, veanrisht t nevojshme pr fmijt e varfr.31
145

Shteti lavdohet pr prpjekjet e saja q t siguroj kujdes alternative pr fmijt pa prind pas daljes nga institucionet pr prkujdesjen e tyre deri n mbushjen e moshs 26 vjeare me sigurimin e baness pa pages, me mjete t siguruara pr rrym dhe uj.
146

Paraqitet nevoja nga familjet e mdha t cilat marrin nn prkujdesje fmij, t cilat paraprakisht do t trajnohen q t pranojn fmij viktima t tregtis me njerz t cilitdo lloj t dhuns ose veprs penale, pasiq ata fmij nuk sht mir q t jen t vendosura n ndonj institucion.
147

EGziston nj monitorim i dobt nga ana e QPS si edhe nevoja pr mbikqyrje m t mdha n teren, hulumtime n t cilat do t kishin qen t kuura edhe OJQ-t, vullnetar etj.
148

nga ana e QPS dhe MPPS nuk kryhet mbikqyrje kualitative mbi punn e institucioneve t cilat i prkujdesin fmijt.

30 31

UNICEF UNICEF

63

149

Sipas nj raporti t UNICEF-it, prkujdesja n nj familje tjetr n vitin 2008, nuk egzistojn standarde q do t prmirsoj cilsin e kujdesit. N momentin e tanishm monitorimi sht i kufizuar n monitorim t prkohshm n lidhje me at se sa QPS jan t kyura n prkujdesjen e tyre, ndrsa at e kryen Enti pr pun sociale. Pr shkak t resurseve t kufizuara ky monitorim nuk ndodh shpesh (diku nj her n vit). Mosegzistimi i mbikqyrjes s mir dhe mungess s standardeve pr prkujdesje, si pr familjet q bjn prkujdesjen ashtu edhe pr t punsuarit n QPS t cilat punojn n dhnien e kujdesis, ka ndikim direkt n kualitetin e prkujdesjes. Me mosegzistimin e standardeve pr shrbimet e personave t specializuar par cilsin e prkujdesjes npr familjet q bjn prkujdesjen e tyre, si dhe mosegzistimi i treguesve pr arritjet, monitorimit t asaj se si bhet prkujdesja sht shum e vshtirsuar.
150

Kategori e veant e fmijve n familjet e prkujdesura paraqet sfid pr QPS. N praktik fmijt pa prind / prkujdesje prindore dhe fmijt t cilt jan keqprdorur / keqtrajtuar nuk jan qart t ndara. N kt moment klasifikimin t cilin e prdorin QPS nuk mundson identifikimin e fmijve me probleme n sjelljen e tyre nga numri i prgjithshm i fmijve n familjet pr prkujdesje. Edhe prkrah asaj se kishte dshmi pr fmij me shenja t hershme me probleme n sjelljen e tyre tek ata t cilat jan t prkujdesur npr familjet pr prkujdesje, sht mse e besueshme se ata jan t evidentuar si fmij pa prind ose pa prkujdesje prindore, n vend q t jen t identifikuar me karakteristikn e dyt. Egziston nevoja nga prmirsimi i rrjedhsm t bazs s t dhnave t shrbimeve pr prkujdesje q t mundsohet identifikimi i karakteristikave t shumta dhe t kategorive t fmijve t cilat prputhen q tu mundsohet prkujdesja e tyre adekuate. Mosegzistimi i bazs kualitative t t dhnave e pengon ndjekjen adekuate t fmijve t cilat dalin dhe hyjn nga sistemi pr prkujdesje. Kjo dinamik sht karakteristike n sistemet e prkujdesjes dhe sht mjaft e rndsishme pr monitorimin e mir.

64

SHEMBULLI 4: Rasti i cili ishte shpallur n publik n Dhjetor t viti 2008 ku me vendimin e IP Qendra ndrkomunale pr pun sociale, dy fmij (vlla dhe motr) jan marrur na prindrit dhe jan vendosur n Shtpin pr fmij pa prind 11 Tetori n Shkup. Me 22.12.2008 vllau, i cili ka vetm 11 vjet, ka ikur nga Shtpia pr fmij pa prind 11 Tetori dhe ka shkuar te prindrit e tij. Ai sht lajmruar n SOS telefoni pr fmij dhe t rinj n APFBM32 dhe ka paraqitur se sht ushtruar dhun mbi t dhe motrn e tij (9) nga ana e edukatorve n Shtpi. Sipas tij, njra nga edukatoret e ka rrehur me shuplaka doher kur ka krkuar q tu paraqitet n telefon prindrve t tij. gjat lajmrimit fmiu ka thn se pas marrjes s dy tre shuplakave nga ana e edukatores sht ndalur q t krkoj q t ket kontakt me prindrit e saj. Ai poashtu, sht ankuar edhe pr kujdesin joadekuat. Ka deklaruar se fmijt kan pasur ndrrim jo t rregullt t teshave t tyre t poshtme, asnjri nuk sht kujdesur pr higjienn e tyre dhe kan qen t friguar nga ambienti i ri dhe kan qen t lna t vetm pa kujdesin e duhur nga ana e ndonj nga t punsuarit n shtpi. Pas kthimit t tij n shtpi, nga ana e prindrve ka qen i drguar n mjek ku sht prcaktuar se fmiu dukshm sht i shqetsuar dhe vuan nga smundja e zgjebes, pr ka i u sht dhn terapija e shrimit t tij duke e qetsuar dhe duke e shruar nga smundja e zgjebes. Me t 20.01.2009 nga shtpia ka ikur edhe motra e tij e cila pas orve shkollore nuk sht kthyer n Shtpi, por me taksi sht larguar jasht Shkupit, n qytetin ku edhe jetojn prindrit e saj. teshat q i ka mbajtur ajo kan qen t ndyta, gjithashtu edhe teshat e poshtme t saj. Edhe nga ana e vajzs sht vrtetuar se disa nga edukueset e kan rrahur me shuplaka asaj dhe vllit t saj edhe at kur kan krkuar q ti ndgjojn prindrit e tyre nprmjet t telefonit, ndrsa nga ana e njrs nga edukatoret ka qen e rrehur n fytyr dhe e trhjekur pr flok kur ajo ka refuzuar q t pastroj dhe t fshij n shtpi.33 Edhe n kt rast askush nuk u prgjigj pr cenimet e t drejtave t ktyre dy fmijve dhe prsri sektori joqeveritar krkonte prgjegjsi nga organet kompetente t cilat arsyetoheshin njri tjetrin dhe nuk vrenin cenim n veprimin e tyre.

32 33

http://www.childrensembassy.org.mk/?ItemID=B489C27E378CB443B4A4606335401564 ambasada e Par n bot - Megjashi dhe komiteti i Helsinkit

65

Rekomandimi 21: Ngritjen e kapacitetit t QS dhe shrbimeve kompetente n MPPS prmes implementimit t reformave thelbsore, personale dhe organizative dhe edukim serioz, t vazhdueshm t kuadrove. Reformat patjetr duhet t ndiqet me zhvillimin e mekanizmave precize kontrolluese t cilat do t sigurojn identifikimin dhe sanksionimin e thyerjeve t t drejtave t fmijve. Formimi i grupeve profesionale npr shkollat dhe bashkpunim t vet shkollave dhe kuadrove msimdhnse me grupet e ktilla profesionale. T punsuarit n QPS duhet q do dit t jen n teren, hert ti identifikojn gjendjet e familjeve t cilat jan n rrezik dhe ti mbrojn nga dhuna e mundshme dhe keqprdorimi i fmijve n familjet dispunksionale. Ngritja e vetdijes pr rritjen e numrit t familjeve pr prkujdesje. Trajnim i specializuar pr familjet pr prkujdesje. 7.3 Adoptimi i vendit dhe adoptimi i huaj (neni 21)
151

N Maqedoni rrall adoptohen fmij me pengesa n zhvillimin dhe Rom dhe nuk bhet azgj n drejtim t popullarizimit t problematiks s adoptimit t ktyre grupeve t fmijve.
152

Problem tjetr i cili sht present n praktik sht segregacioni ose ndarja e fmijve npr shtpit. N shtpin n Manastir mbeten fmij Rom dhe fmij me pengesa n zhvillim.
153

N lidhje me adoptimet e huaja, rekomandohet q shteti t lidh marrveshje bilaterale pr adoptim ndrshtetror dhe n pajtim me tat kryej edhe monitorim pr nj koh t caktuar, deri n moshn madhore t fmijve. Insistohet gjat lidhjes s ktyre marrveshjeve t merret parasysh q njri nga adoptuesit t jet me prejardhje nga vendi am ose rajoni nga i cili adoptohet fmiu, me qllim q fmiu n t ardhmen t jet i njoftuar me prejardhjen e tij, gjuhn dhe identitetin.

66

154

MPPS dhe QPS kan siguruar kritere adekuate me t cilat arrihet selektimi m kualitativ i adoptuesve, por procesi rrjedh shum ngadal. Shtpit pr fmij pa prindr ballafaqohen me vshtirsi prshkak t problemeve administrative Rekomandimi 22: T prcaktohen stimulime pr adoptimin e grupeve t margjinalizuara t fmijve. Prshpejtimi i procedurs pr adoptim. T prmirsohet bashkpunimi ndrmjet shtetit dhe OJQ-ve n lidhje me kt shtje. 7.4Keqprdorimi i fmijve, lnja pas dore dhe dhuna (neni 19)
155

Gjendja me dhunn mbi fmijt n vendin ton sht m shum se alarmante. Dhuna mbi fmijt bhen prditshmri dhe fmijt rrahen, keqprdoren dhe keqtrajtohen.
156

Fmiu viktim rral bn praqitjen e dhuns. Friga sht njra nga shkaqet kryesore prshkak s cils fmijt ende nuk flasin hapur pr kta dukuri dhe nuk besojn se dikush do u ndihmoj. kshtu dhuna pr nj koh t gjat mbetet e pavrejtur edhe nga mjedisi edhe nga institucionet, e ndonjher ndodh q t zbulohet kur sht tepr von dhe kur jeta e fmiut sht e vn n rrezik. ) Dhun n arsim
157

me ligjin mbi arsimin fillor dhe Ligjin mbi arsimin e mesm ndalohet malltretimi fizik dhe psiqik i fmijve, por edhe n kto ligje nuk sht e definuar se ka paraqet malltretimi fizik, e ka paraqet malltretimi psiqik, dhe prve dnimeve n t holla pr kundrvajtje, nuk parashihen masa tjera.
158

Gjat muajve t kaluar n public u ndriuan disa raste t ndryshme t malltretimit fizik t nj nxnsi nga ana e profesorit t tij. Komiteti i Helsinkit n lidhje me kta ngjarrje t pakndshme u drejtua deri tek institucionet prkatse edhe at deri te drejtort e

67

shkollave ku ndodhn kta ngjarrje t palakmueshme, deri te Avokati i popullit, deri te MPB dhe deri te inspektorati shtetror pr arsim.
SHEMBULLI 5: N rastin e par bhet fjal pr nj shkoll t mesme n tetov, ku nxnsi ka qen i sulmuar nga profesori i matematiks i cili ia ka rn n kok dhe npr trup. Fmiu ka qen i rrahur nga ana e profesorit n fillim me boksa, e m pas profesori ka marr edhe nj nga karriket n klas dhe e ka thyer n kurrizin e nxnsit. Kur nxnsi ka nisur q t ik, profesori ka filluar t vrapoj pas tij, edhe me shkelma e ka larguar nga klasa. Pas ngjarrjes, nxnsi sht kontrolluar nga spitali i tetovs, ku sht konstatuar se fmiu ka shtypje n pjesn e koks dhe t kurrizit nga ana e majt dhe pr t njejtn i sht dhn edhe vrtetim mjeksor. N lidhje me krkimin e informatave t cilat i drgoi komiteti i Helsinkit n lidhje me kt rast nga ana e drejtorit t shkolls s mesme fituam informimin se sht sjellur vendim me t ciln profesorit do ti hjeket nga 5% t rrogs n periudh prej 6 muajsh dhe na u dha nj kopje e aktvendimit dhe propozim Proesverbalit t pregaditur nga ana e Inspektoratit shtetror pr arsim. N lidhje me kt ngjarrje fituam prgjigje nga ana e MPB - SPB tetov, n t cilin na lajmrojn se kundr profesorit sht paraqitur Krkes pr ngritjen e procedurs kundrvajtse. N propozim proesverbalin e pregaditur nga ana e ispektoratit Shtetror pr arsim sht theksuar se n baz t pamjes s situats n teren n evidencn e dokumenteve t shkolls dhe bisedave t bra gjat qndrimit n shkoll, sht konstatuar se egzistojn dshmi pr dnim fizik t nxnsit nga ana e msuesit t matematiks. edhe m tepr q vet msuesi ka pranuar se e ka rrahur nxnsin, ndrsa edhe n vendimin e sjellur nga ana e drejtorit sht e thn kjo: profesori n ndrrimin e par ka hyr n or t matematiks, kur pas tij ka hyr nxnsi dhe ka filluar q ta ofendoj profesorin. n at profesori me nervozizm ka reaguar dhe me karrike shkollore e ka shtyr nxnsin.
159

Organet kompetente e harrojn nenin 142 nga Ligji pr procedurn penale i cili parasheh se organet shtetrore, institucionet q kan autorizime publike dhe personat e tjer juridik jan t obliguar q t bjn lajmrimin e veprave penale pr t cilat bhet

68

ndjekja n mnyr zyrtare (ex -officio), pr t cilat jan t lajmruar ose pr t cilat do t kuotojn n ndonj mnyr tjetr.
160

Komiteti i Helsinkit drgoi kallzim penal n njrin nga rastet, por konsiderojm se ajo sht obligim i organeve shtetrore dhe t njejtat nuk guxojn ta anashkalojn.
161

T dhnat nga SOS telefoni pr t rinj dhe fmij 0800 1 2222 t APFBM tregojn rritje t shpejt t dhuns mbi fmijt. Si krahasim do t tregojm se numri i thirrjeve pr keqprdorim dhe dhun ndaj fmijve sht n rritje. Derisa n vitin 2007 ai ka arritur 13.4%, n vitin 2008 ka arritur deri n 32,5%.
SHEMBULLI 6: Interesi m i mir i fmiut lidhur me dhunn n arsim nuk sht i mbrojtur as n rastin e fmijve t vendosur n internatin Goce Dellev Lubanc. Asnjri nga t punsuarit n internat dhe t punsuarit n shkolln fillore n Lubanc nuk ka reaguar n t dhnat pr malltretimin e fmijve. Pas lajmrimeve n vitin 2006 pr at se egzistojn indicje pr malltretim fizik dhe psiqik t fmijve t ciln n kontinuitet e ka br njri nga edukuesit e internatit, t fituara nga ana e OJQ-s Rubikon dhe t prmbajtura nga ana e komitetit t Helsinkit OJQ-s APFBM, MPPS, MASH, Avokatit t popullit dhe QPS ndrmorrn nj sr t hapave kontradiktore: * Qendra ndrkomunale pr pun sociale s shpejti e mbylli lndn me shpjegimin se nuk kan hasur n asnjfar malltretimes. * Inspektorati shtetror pr arsim prcaktoi se egziston dyshimi i bazuar se edukuesi ka br malltretim fizik dhe psiqik ndaj fmijve nga kjo shtpi nxnsish dhe propozoi q i njejti t largohet nga vendi i puns dhe kundr tij t nrihet proceduar kundrvajtse.

Sipas t dhnave t fundit edukuesi i prmendur m lart nuk sht larguar nga puna, por vetm ka qen i dnuar me mas disciplinore me zvoglimin e rrogs prej 5% n kohzgjatje prej 3 muajve. Pas disa muajsh edukuesi ishte emruar pr drrjtor t atij enti.

69

) Dhuna n familje
162

Edhepse Komiteti i rekomandoi shtetit q t inkuadroj ushtrime pr policin dhe t punsuarit n QPS n vrejtjen e malltretimit t fmijve dhe dhuns familjare dhe t aksionit adekuat, prap n qendrat pr pun sociale nuk bhet ndonj evidentim i veant pr fmijt viktima t dhuns familjare. N baz t vizitave q i kan realizuar OJQ-t n disa qendra dhe n baz t puns s lndve pr t cilat krkojm informat t shkruar, mund q t vihet deri te orfundimi se ata shum rrall krkojn dhnien e masave t prkohshme, ndrsa gjykatat reagojn shum ngadal dhe ashtu edhe veprojn.
163

Ligji mbi familjen i obligon QPS q t ballafaqohen me rastet e dhuns familjare dhe t bjn zgjidhjen e ktij problemi, dhe krkon nga pot njejtat individ t cilt kan ndrmarr fardo lloj aktivitetesh n lidhje me incidente t dhuns familjare, n afat prej 48 orve ta paraqesin tr dokumentacionin e nevojshm, t dhnat, dshmit dhe dshmit medicinale deri te QPS.
164

Kur bhet paraqitja e incidenteve t dhuns familjare, QPS sht e obliguar q t intervenoj prmes: sigurimit t masave mbrojtse duke e inkuadruar ktu edhe vendosjen, sigurimin e trajtimit psikologjik adekuat, sigurimin e vazhdimit t ndjekjes s msimit nga ana e fmijve, paraqitjen e rastit para paditsit, sigurimin e mbrojtjes juridike dhe prfaqsim, inicimin e rastit para gjykats dhe nse sht e nevojshme krkes nga gjykata q t mirren masa mbrojtse n koh.
165

Mirpo Ligji mbi familjen synon ndaj zgjidhjes s problemeve me t cilat ballafaqohen grat e moshuara viktima t dhuns familjare dhe nuk ka t bje me shtjet e fmijve, si viktim direkte ose indirekte.
166

Praktika q rastet t mbyllen sipas procedurs s shkurtuar, q t heshten ose thjesht q t mos bhet nj analiz maksimalisht e thelluar pr secilin indikacion t t fituar, sht sa m shum e pranishme n punn e qendrave. N veanti brengos fakti i

70

mungess s kontrollimit mjeksor n rastet ku vrehet dhuna, si edhe nj procedur adekuate e lajmrimit t qendrs nga ana e mjekve t cilat n cilndo situat do t dyshojn se egzistojn shenja t dhuns ndaj fmiut. Obligimin pr paraqitje t dhuns s vrejtur mbi fmijt nuk e plotsojn as msimdhnsit e as profesort dhe kuadroja tjetr edukativo-pedagogjike npr shkollat dhe entet tjera edukative.
167

Fshihet edhe informimi i QPS pr efektet nga masat e parapara, prkatsisht ndjekjen n implementimin e masve t dhna gjyqsore. Procedurat gjyqsore jan t gjata, e me at shpesh rritet edhe rreziku nga prsritja e dhuns.
168

Sipas Ligjit mbi familjen, njra nga masat me t cilat duhet t mbrohen fmijt viktima t dhuns familjare sht largimi nga shtpia dhe drgimi i personit q kryen dhun q t vizitoj ndonj kshillimore, por m s shpeshti fmijt jan ata t cilat largohen nga shtpia, ndrsa prdhunuesi ngelet n shtpi, me ka fmijt prap viktimizohen. Ende nuk egziston nj kshillimore veant pr kryesit e dhuns familjare.
169

Mbrojtja e fmijve nga keqprdorimi dhe dhuna sht e rregulluar edhe me Ligjin mbi mrojtjen e fmijve (neni 9) me t cilin ndalohet malltretimi fizik apo psiqik, dnimi ose sjellja jonjerzore ose keqprdorim i fmijve. Mirpo kjo rregull ligjore nuk sht e prpunuar, prkatsisht nuk sht e definuar se ka sht malltretimi fizik dhe ka paraqet malltretimi psiqik, dhe prve dnimeve n t holla, nuk jan t parashikuara dnime tjera t personave q kryejn ksi lloj t dhuns mbi fmijt.
170

Rrahja e tmiut sht vepr penale. Koalicioni nuk e ka t qart se sa njerz deri tani jan t dnuar prshkak t rrahjes s fmiut. A thua vall se ajo q nuk flitet pr kt se mungon reagimi formal nga ana e policis n lidhje me kt problem, pasiq i njejti trajtohet si pun private e nns dhe babait?
171

Problemi pr t cilin, gjuthashtu duam q t tregojm n mosegzistimin e sistemit referees t rekomandimeve pr viktimat

71

nga dhuna familjare n rastet kur ajo drejtohet pr ndihm dhe n at rast bredhja nga njri institucion n tjetrin n krkim t ndohms dhe mbrojtjes mund q edhe m shum q ta traumastizoj viktimn.
172

N ligjin pr t drejtat e t miturit jepet mundsia q marrja n pyetje e fmiut viktim t bhet n nj vend t posam, t ashtuquajturat skrin dhoma, por ajo ende nuk sht pjes e prakss. Gjithashtu, nuk egzistojn dhoma t veanta pr pyetje t fmiut n stacionet policore dhe n qendrat pr pun sociale.
173

N baz t puns s disa OJQ-ve, vihet deri te informacioni se lihen pas dore grupet e margjinalizuara n arsim (nuk ka prsritje prej klass s 1 - n klasn e 5-t), as q mbahen or plotsuese q ti ndihmohet nxnsit q ta mbivetsoj materjen. kshtu ndosh q fmiu kur t vije n klasn e 5-t t mos mundet q t kyet n arsim dhe ather t paraqitet problem ii lnies pas dore t katr viteve t para. Rekomandimi 23: Rritja e ndrgjegjes s organeve shtetrore pr paraqitjen e detyrueshme t veprs penale kur e njejta vepr ndiqet sipas detyrs zyrtare ose ex - officio Pajisjen e dhomave t veanta pr pyetjen e fmiut n stacionet policore dhe n qendrat pr pun sociale. Rritja e mjeteve finansiare pr implementimin e programeve pr reintegrim t fmijve-viktima t fardo lloji t dhuns.

8. SHNDETSIA DHE NDIHMA SOCIALE

8.1 Shndeti dhe shrbimet shndetsore (neni 24)
174

Njra nga qllimet strategjike t PNA pr mbrojtjen e fmijve sht edhe largimi i smundjeve lidhur me ushqimin. Lidhur me kt sht edhe ushqimi q ndahet npr shkolla. Kualiteti i ushqimit sht n nivel mjaft t ult, egzistojn hamburgeri pr ushqim t shpejt n afrsi t secils shkoll. N drejtim t

72

prmirsimit t kualitetit t ushqimit konsiderojm se sht e nevojshme q t sigurohet bile s paku nj ushqim i ngroht
175

Sipas programit pr vaksinim, shkalla gjenerale pr imunizim n RM sht 95% por shkalla e mbuless m imunizim tek fmijt e nacionalitetit rom sht me prfshirje t ult. Sipas analizave nga organizatat qytetare t cilat punojn n kt problematik, jasht imunizimit t trsishm jan fmijt t cilt nuk jan t regjistruar n evidencn am, fmij t cilt jan jasht sistemit edukativ, shteti nuk ka ndonj strategji t veant me t ciln do ti prfshij edhe kta fmij pr imunizim pa pages sipas kalendarit pr imunizim n Republikn e Maqedonis.
176

Edhepse kemi shrbim i cili duhet t siguroj shrbime n teren t gjitha qytetarve n RM, prap kushtet pr pun t motrave medicinale n teren sht n nivel jo t mir, nuk kan automjete pr n teren dhe materiale medicinale themelore t cilat do t mund t sigurojn shrbime kualitative edhe n viset m rnd pr t deprtuar n kto vende rurale. Bile edhe gjat realizimit t vizitave n teren nga ana e motrave medicinale, t njejtat jan vetm formale.
177

Edhepse ligji pr mbrojtje sociale garanton lindjen pa pages t secils grua n kushte t spitaleve, prapseprap, praktika tregon dika krejtsisht tjetr. N spitalet gjinekologjike-akusherike jasht shkupit nuk i pranojn grat q t lindin pa pages, por ju krkojn q t paguajn dhe ua ndalin dokumentet pr identifikim personal nse nuk kan t holla q t paguajn. Rekomandimi 24: T prmirsohet imunizimi i fmijve n rrug. Lehtsimi i procesit t regjistrimi t fmijve t cilt jan vonuar me nxjerrjen e qartifikats s t lindurve. Sigurimin e mbrojtjes shndetsore pr t GJITHA FMIJT.

73

8.2 Shndeti i Adolescentve ) Hulumtimi global pr shndetin e adoleshentve

178

Konkluzionet kryesore nga hulumtimi Global pr shndetin e adoleshentve npr shkollat n Maqedoni n vitin 2007/2008 jan:
179

Shum nxns jan deklaruar se kan qen t pir s paku nj her ose m shum her dhe kan qen t involvuar n probleme prshkak t dehjes. Preventimi nga prdorimi i drogave, si psh marihuana arrin 3%. Egziston qasje relative t drogave npr shkolla edhepse ka nj nivel realtivisht t lart t edukimit pr dmin nga prdorimi i drogave. Shum nxns e kan prjetuar eksperiencn e par seksuale t tyre n mosh t re. Edhepse prqindja e nxnsve n mosh prej 13 deri n 15 viteve t cilt kan pasur marrdhnie seksuale sht relativisht i ult (dika m i lart sht tek meshkujt sesa te femrat), duhet q t jepet kujdes ksaj t dhne. Nxnsit meshkuj m shpesh se ata femra kan pasur marrdhnie seksuale me dy ose m tepr partner.Nj numr relativisht i lart kan prdorur kondome gjat marrdhnieve seksuale. Pjesa m e madhe e nxnsve kan par rekllama n TV, radio, bilborde, postere ose n gazetat e prditshme ose n kino, kundr pirjes s duhanit, pirjes s alkoolit, prdorimit t drogave dhe dhuns n 30 ditt e kaluara. Shumica e nxnsve nga t dy gjinit kan qen fizikisht joaktiv dhe kan pasur aktivitete jo t rregullta fizike. Ata kan mnyr t jets duke ndejtur ulur dhe mirren me aktivitete nga pozita e ulur si psh: luajtje n kompjuter pasiq sot kompjutort jan present edhe npr shkollat edhe n shtpi.
180

Mosegzistimi i shrbimeve specifike pr shndet seksual dhe reproduktiv t prmbajtura ose t menaxhuara nga shteti.34

34

sociacioni pr edukim shndetsor dhe hulumtime HERA mban dhe udhheq dy shrbime miqsore pr t rinj: Dua ta dij katr vite, n dy vitet e para ishte n partneritet me Shtpin shndetsore - Shkup, ku partneriteti bazohej n sigurimin e zyrave pr mbajtjen e puntorive shndetsore nga ana e Shtpis shndetsore - Shkup, ndrsa n dy vitet e fundit nuk egziston asnjfar kontribuimi nga ana e institucioneve shndetsore ndaj mirmbajtjes s ktyre qendrave.

74

181

Mosegzistimi i sistemit pr shrbime sociale dhe edukim shndetsor dhe shrbime pr t rinjt t cilt jan t margjinalizuar dhe grupet vulnerabile t HIV/SIDS dhe infeksioneve seksualisht t bartshme (ISB)
Rekomandime nga hulumtimi global pr shndetin e adoleshentve npr shkolla n Maqedoni n vitin 2007/2008: Duhet q t zhvillohen dhe promovohen qllime pr prmirsimin e shndetit t adoleshentve me aktivitete t prbashkta nga entet shndetsore, familjet, shkollat dhe institucionet nga bashksia. M e rndsishme sht koordinimi dhe roli i aktiviteteve t cilat duhet q t realizohen nga ana e Ministris pr shndetsi dhe Entit Republikan pr mbrojtje shndetsore n Republikn e Maqedonis - Planifikim strategjik, implementim t trajnim programeve, monitorim dhe evaluim t shndeti t adoleshentve dhe t rinjve. Nj hap m par do t jet krijimi i nj partneriteti strategjik dhe shkmbimi i eksperiencs dhe praktikave n kt lmi me ministrit relevante pr shndetsi dhe pr institucione publike shndetsore nga vendet e UE-s t cilt kan programe m prparimtare pr shndetin e adoleshentve. Hapat e ardhshme n krijimin e kapaciteteve inkuadrojn: Prmirsimin e sistemit t prgjithshm pr mbikqyrje shndetsore t shtetit q t sigurohen t dhna pr shndetin e adoleshentve dhe mnyrat e jetess dhe t shrbej si instrument pr mbikqyrjen dhe matjen e ndikimit dhe efikasitetit n implementimin e strategjis Nacionale pr shndetin e adoleshentve; Ndrtimin e kapaciteteve pr entin Republikan pr mbrojtje shndetsore dhe entet Rajonale pr mbrojtje shndetsore pr mbikqyrje t sjelljeve t rrezikshme prioritare n lidhje me shndetin tek adoleshentt n shtet me implementimin e hulumtimeve t rregullta n do tre vite; Identifikimi m preciz i rajoneve gjeografike dhe nngrupeve t adoleshentve ku paraqiten probleme serioze dhe t ndikohet n zhvillimin e intervenimeve adekuate, aty ku sht e nevojshme; Shprndarja e informative n koh pr problemet egzistuese n svern e shndtsis publike q kan t bjn me adoleshentt ndrmjet profesionistve nga sfera publike shndetsore; Prmirsimi i finansimit public t programeve pr shprehit shndetsore t adoleshentve;

75

Prmirsimi i kapaciteteve njerzore pr dizejnim dhe implementim t trajnim programeve; t vendosen shrbime - miq t t rinjve nn mbrojtjen e strategjis Nacionale pr shndetin e adoleshentve.

) Aktivitete pr mbrojtje nga HIV/SIDA

182

Edhepse n grantin e mparshm t Fondit pr HIV/ SID 2007 2012, t rinjt ishin t prfshir si target grup dhe kishte aktivitete t veanta t parapara pr ta, n grantin e fundit ishin t shkyur me shpjegimin se nuk jan grup e cila sht e rrezikuar pr HIV/SID. Hulumtimet e tregojn mu t kundrtn, se t rinjt nuk kan mjaft informata pr HIV/SIDN dhe se jan t nevojshme parandalimet gjithprfshirse me an t programeve t drejtuara mu ndaj t rinjve.
183

N qershor t vitit 2008 u b nj hulumtim kuantitativ t njohurive t rinjve nga shkollat e mesme n qytetin e Shkupit pr HIV/SID dhe qndrimet e tyre pr qasjet ndaj edukimit pr shndet seksual dhe reproduktiv. Hulumtimi ishte realizuar nga ana e grupit pr edukim t t rinjve t HERA-s. Gjithsej ishin t prfshir 1024 t rinj me nj pyetsor t standardizuar n t cilin ishin t kyur indikatort e UNGAS me t cilin vlersohen njohurit pr HIV/SID-n tek popullata e t rinjve. Hulumtimi kishte pr qllim q ta prcaktoje edhe nevojn nga informimi m i gjer i t rinjve n suaza t programit arsimor n tema t lidhura me shndetin seksual dhe reproduktiv dhe qasjet ndaj edukimit n kt drejtim. N pajtim me treguesit e UNGAS hulumtimi tregoi informim t pamjaftueshm t t rinjve pr HIV/SID-n n t cilin vetm 16,3% nga t rinjt kan njohuri t plota pr HIV/SID-n ndrmjet t rinjve q padyshim tregojn n nevojn nga prevenimi i vazhdueshm dhe edukimi pr HIV/SID-n n popullatn e re, por duke prdorur qasje t ndryshme dhe strategji. Prap egziston nj informim i mir pr mnyrat n t cilat bartet HIV dhe mundsit pr mbrojtje, por t rinjt nuk jan t informuar mjaftueshm pr mnyrat n t cilat nuk bartet HIV infektimi q mund t interpretohet si rezultat i egzistimit t paragjykimeve dhe qndrime ndaj situatave t ndryshme dhe dukurive, sesa pr mosinformim.

76

184

N lidhje me qasjet e t rinjve t cilt kan marr pjes n edukimet e moshs s tyre pothuajse n mnyr t barabart duan q t jen t edukuar nga edukatort dhe doktort e moshs s tyre, ndrsa t rinjt q nuk kan qen n edukim t moshs s tyre m tepr preferojn edukim nga ana e mjekve. Tek t rinjt egziston nj interes m i vogl n lidhje me temat e abortusit, kontracepcionit, barazis gjinore dhe dhuns seksuale e cila sht baz pr analiz tjetr t thelluar me qllim q t identifikohen shkaqet pr mosinteresimin e ktill. Pothuajse 80% nga t anketuarit jan pr vendosjen e nj lnde pr edukim seksual si lnd n arsimin e mesm.
185

Qendrat pr shndet public kan buxhete q t mbajn edukime pr t rinj, por ata asnjher nuk i implementojn kta edukime n teren. Edhepse sht e mundsuar n programet q kta edukime t realizohen nga ana e OJQ-ve, prap qasja deri tea to fonde sht shum e rnd. Rekomandimi 25: T hartohet dhe zhvillohet nj program i veant preventiv n Ministrin e Shndetsis (MSH) pr shndetin e adoleshentve. Qendrat pr shndetshmri publike t hapin tender pr organizatat joqeveritare pr implementimin e edukimeve t parapara pr HIV/SID n mes t rinjve. 8.3 Fmij m nevoja t posame (neni 23)
186

Me ligjin e ri pr mbrojtje sociale nga 24 Qershori i vitit 2009 edhepse u bn ndryshime drastike n lidhje me t gjitha ligjet paraprake, m saktsisht rritja e lartsis s shtess s veant/ndihms s prhershme n t holla, ndihma pr prkujdesje nga ndonj person tjetr dhe ndihmn pr shkurtimin e orarit t puns pr nnat t cilat kujdesen pr fmiun me pengesa trupore ose intelektuale, prap edhe m tej mbetet vrejtja se kta mjete jan t vogla, veanrisht n krahasim me nevojat e fmijve me nevoja t posame (speciale).

77

187

Mosegzistimi is drejts pr realizimin e buxhetit personal n baz t nevojave t veanta ende paraqet shkakun kryesor q shum fmij me nevoja t posame mbeten t mbyllura n shtpit e tyre pa mundsi pr edukim dhe qasje deri tek edukimi, punsim dhe integrim n shoqri. Edhe m tej lartsia e kompensimit n t holla sht e kushtzuar varsisht nga lartsia e nevojs pr ndihm dhe nga karakteri socio-ekonomik i familjes.
188

Edhe m tej sht alarmante gjendja me qasjen dhe ofrimin n institucionet shndetsore sipas t cils fmijt me nevoja t posame jan t pamundsuara q t fitojn mbrojtje shndetsore efikase. N pajtim me Ligjin e ri pr mbrojtje sociale nga viti 2008 garantohet e drejta e marrjes s mjeteve ortopedike dhe ndihmesave tjera, t tjerat paguhen varsisht n lartsi prej 50% nga vlera e t gjitha protezave, veglave ortopedige dhe ndihmesave tjera dhe 20% pr vegla t ndgjimit, protetik t dhmbve dhe mjete tjera.
189

N rregulloren pr mjete ortopedike TITANIUS trocikll pr fmij t smur nga paraliza cerebrale nuk hyn n mjetet ndihmse ortopedike. Fmijt deri n moshn 14 vjeare jan t liruara nga pjesmarrja e tyre n mimet dhe ilaet, ndrsa prej 14-18 vjet participojn me 5%.
190

N sektorin e shndetsis ka nevoj urgjente pr shtjet e ofrimit, kualitetit dhe efikasitetit. Problemet n menaxhimin institucional dhe kapaciteti i dobt teknik dhe udhheqs, veanrisht n kuadr t Fondit pr sigurim shndetsor, e kompromitojn shprndarjen e duhur t shrbimeve. Mekanizmat pr prgjegjsi jan joadekuate edhepse pr t njejtit jan t zhvilluar disa ligje rregullatore, ata nuk implementohen sistematikisht.35
191

Problem edhe m tej mbetet t jet participimi gjat realizimit t mbrojtjes shndetsore t fmijve q u nevoitet trajtim i caktuar medicinal jashta shtetit n kushte kur nj trajtim i till nuk sht i mundur n Republikn e Maqedonis. Sipas ligjit sht e prcaktuar
35

UNICEF

78

q shteti t finansoj 20%. Kta 20% shpesh jan problem i madh pr familjen e nj fmiu i cili duhet q t shrohet dhe prshkak t mosgrumbullimit t t njejtave shpesh vjen deri te rrezikimi is drejts n mbrojtje shndetsore t fmijve.
192

N pjesn pr mbrojtje shndetsore n spital sigurohet vendosja dhe ushqimi i shoqruesit gjat shoqrimit t patjetrsueshm t fmiut deri n moshn 3 vjeare derisa sht n shrim spitalor, por m s shumti deri n 30 dit. Rekomandimi 26: Lirimi nga participimi gjat realizimit t s drejts n mbrojtje shndetsore pr t GJITH fmijt dhe sigurimin e mbrojtjes pa pages pr t GJITH FMIJT. Gjat rehabilitimit t fmiut me nevoja t posame varsisht nga shkalla e nevojave t posame dhe kapacitetit t fmiut me nevoja t veanta me rekomandim nga mjeku t realizohet e drejta e shoqruesit pa kufizimin n mosh. Sjellja e nj akti t veant me t cilin do t prcaktohet se cilat shrbime shndetsore do t konsiderohen si shrbime themelore shndetsore, t cilat nuk jan t prfshira me sigurimin e obligueshm shndetsor, e t cilt jan t rndsishme pr prmirsimin dhe sanimin e gjendjes s fmijve me nevoja t posame. Hartimin e nj programi nacional pr rehabilitimin e fmijve me nevoja t posame. Vendosjen e standardeve dhe procedurave pr qendra t mira rehabilituese.

8.4 Sigurim social dhe shrbime e ente pr mbrojtjen sociale t fmiut (neni 18.3 dhe 26)
193

Edhepse sipas nenit 5 t Ligjit mbi mbrojtjen sociale potencohet se kujdesi i Republiks pr pengimin e paraqitjes s rrezikut social

79

realizohet edhe nprmjet t ndrmarrjes s masave n politikn tatimore, punsimin, politikn e stipendimit, politikn e banesave dhe familjeve, shndetsin, edukimin, arsimimin dhe lmive tjera, prap n praktik shum pak nga kto masa realizohen.
194

Edhepse para pak kohe sht vrejtur zvoglimi prej 1,3%, shkalla e papunsis n Republikn e Maqedonis dhe problemet strukturore jan shkak serioz pr tu brengosur. Papunsia ka ndikim direkt ndaj niveleve t varfris, ndrsa fmijt e prindrve t papunsuar, veanrisht prindrit t cilt pr nj koh t gjat jan t papunsuar, e ndjejn varfrin, privimin dhe shkyjen sociale, si pasoj e problemeve financiare t cilat i mbijeton familja e tyre.36
195

Nj Prqindje e madhe nga popullata e aft pr pun n RM, gjat tentimit pr punsim sht e diskriminuarn baz t prkatsis partiake dhe n baz t moshs. N at mnyr kjo pjes e popullats sht e pamundsuar q t siguroj t ardhura pr nj jet normale familjare.
196

Romt edhe m tej jan grupi m i diskriminuar etnik. Papunsia ndrmjet Romve ende sht n shkalln m t lart (pothuajse 73% n krahasim me rreth 30% t popullsis s prgjithshme). Romt edhe m tej kan t hyra m t vogla (rreth 63% jetojn nn linjn e varfris) dhe kan shkall m t madhe t vdekjes. Vlersohet se dy t tretat e familjeve rome jetojn nn linjn e varfris.37
197

Romt q nga vitiet e '90-ta e kndej asnjher nuk kan pasur nj shkall m t vogl t punsimit n lidhje me bashksit e tjera, gjithmon kjo shkall e papunsimit n bashksin rome ka qen mbi 70%, ashtu sikurse sht edhe analiza e tanishme38 e cila tregon nj gjendje alarmante t papunsis - pothuajse 73% t papunsis tek Romt n Maqedoni.
198

Prej ktu dalin edhe ndjenjat e pabarazisn punsim, implementimi joadekuat i Marrveshjes korrniz t Ohrit, i cili parasheh prfaqsim t barabart t pakicave n institucionet
36
37

UNICEF Teksti sht i marrur nga raporti i Komisionit Evropianpr prparimin e Maqedonis n vitin 2009. 38 OJQ eseina - Gostivar

80

shtetrore, sepse ai sht i sjellur pr disa, e jo edhe pr t tjert (jo edhe pr Rom) ky sht burimi i pothuajse 63% t Romve t cilt jetojn nn linjn e varfris, e cila sjell shkalln m t lart t vdekjes n Maqedoni prshkak t mnyrs s jetess, ushqimmit dhe shndetsis.
199

Prindrit e paponsuar (t aft pr pun) pr ndihm drejtohen n QPS t cilat ofrojn ndihm mjaft t vogl sociale, e cila prej viti n vit sht duke u zvogluar.
200

Lartsia e ndihms sociale n t holla prcaktohet varsisht nga periudha e shfrytzimit t s drejts edhe at: - n dy vitet e para e drejta realizohet trsisht pr tr shumn e parapar; - gjat vitit t tret, katrt dhe pest paguhet 70% e vlers s prcaktuar; - pas kalimit t vitit t pest paguhen vetm 50% nga shkalla e prcaktuar.
Lartsia e ndihms sociale n t holla pr vitin 2009 100% 70% 50% 2 173, 00 den. 1 521, 00 den. 1 086, 50 den. 2 810, 50 den. 1 967, 00 den. 1 405, 00 den.

Persona Familje ose amvisri me dy antar Familje dhe amvisri me tre antare Familje dhe amvisri me katr antar Familje ose amvisri me pes e m tepr persona
201

3 578, 00 den.

2 505, 50 den.

1 789, 00 den.

4 600, 00 den.

3 220, 00 den.

2 300, 50 den.

5 366, 50 den.

3 756, 50 den.

2 683, 00 den.

abela 5: Lartsia e ndihms sociale n t holla pr vitin 2009

Vlera e ult mujore pr ndihm sociale t cilin e ofron shteti si ndihm, realisht shum pak u ndihmon familjeve t cilat jan n

81

rrezik sipas bazave t ndryshme. Funksionimi afatgjat i sistemit familjar me minimum mjete financiare paraqet mosknaqje t nevojave dhe prishjen e barazpeshs familjare.
202

Gjithashtu, n Ligjin pr mbrojtje sociale me rregullat me t cilat rregullohet realizimi it drejtave nga mbrojtja sociale pr fmijt, sht konstatuar se egzistojn nj numr i mad hi procedurave administrative t cilat e kufizojn t dretn e fmiut q t fitoj mbrojtje efikase.
203

Sipas Rregullores pr menyrn dhe kushtet e realizimit t s drejts n kompenzim n t holla pr ndihm dhe prkujdesje nga ana e ndonj individi tjetr (Gazeta Zyrtare 102/06) sht e nevojshme q t dorzohen 26 dokumente t cilat nxirren nga organe t ndryshme kompetente.
204

Situata nuk sht shum m e ndryshme edhe n realizimin e t drejtave tjera sikurse sht e drejta n mbrojtje sociale, e drejta e shtesave fmijrore, e drejta n shtes fmijrore t veant etj. Rekomandimi 27: Zvoglimi i numrit t dokumenteve pr realizimin e t drejtave n mbrojtje sociale, vnien n funksionim t sistemit njkasterik, si edhe formimin e departamentit t veant administrative i cili do tu kishte marr me rregullimin e dokumentacionit pr fmij me nevoja t veanta dhe fmij me pengesa n zhvillimin intelektual. 8.5 Standardet jetsore (neni 27)
205

Edhepse rritja reale e BPB sht m e madhe, ka edhe zmadhim alarmant dhe koncentrim t varfris tek amvisrit me fmij. Rreth 7% nga t gjitha fmijt n mosh prej 0 - 9 vite nuk jan t mbuluara me shemn pr sigurim shndetsor publik. 206 N kvintilet m t varfra 24,5 % e fmijve n mosh prej 8 - 9 muaj kan lshuar s paku nj nga tet vaksinimet e rekomanduara. Kta fmij kryesisht vijn nga vendet rurale dhe nga bashksit etnike t romve dhe shqiptarve. N vendet rurale shkalla e vdekjes nn pes vjet pothuajse sht 6 her m e lart nga shkalla

82

n vendet urbane. Vetm nj nga 10 fmij n mosh prej 36 - 59 muajsh viziton msimin parashkollor.
207

Kta t dhna39 japin pamjen e investimeve t pamjaftueshme publike n shndetsi, n arsim dhe n mbrojtjen sociale.Egziston dallim i dukshm ndrmjet lmive urbane dhe rurale n kuptim t qasjes deri tek shrbimet esenciale. Egziston mungesa e politikave n dobi t rritjes s fmijve, veanrisht n qllimet pr krijimin e familjeve me fmij. Kompenzimet pr mbrojtje sociale, duke i prfshir ktu edhe kompenzimet lidhur me fmijt n mnyr t pamjaftueshme i prfshijn fmijt dhe familjet t cilat jan t ekspozuara n rrezikun m t madh nga varfrin.
208

QPS nuk bn mbikqyrje mbi kryerjen e obligimit pr mbajtjen e fmijve nga ana e prindit t shkurorzuar.
209

Shtesat fmijrore sigurohen pr mbulimin e nj pjese t harxhimeve n ngritjen dhe zhvillimin e fmiut.
210

T drejtn e shtess fmijrore mund q ta realizojn prindrit sipas kategorive t ndryshme t punsimit, si edhe persona t papunsuar t cilat fitojn njfar mjetesh n t holla (mendohet n t punsuar npr kompanit e falimentuara, personat q jan shpallur si tepric teknologjike, prkatsisht kta jan individ t cilt sipas ndonj baze ende konsiderohen si t punsuar dhe mu pr at fitojn nga ana e Agjencionit pr punsim mjete n t holla). N kt mnyr shtesat fmijrore paraqiten si t hyra shtes n familje.
211

Ajo q sht karakteristike sht se kjo e drejt nuk mund q t realizohet nga ana e prindrve t papunsuar t cilat nuk realizojn asnjfar t hyrash. Nga kjo del se familjet e rrezikuara t cilat n baz t papunsis jan nn rrezik social, nuk munden q ta fitojn ndihmn elementare nga shteti e as pr fmijt e tyre. Kjo e padrejt nxiti dhe e rriti mllefin tek ky lloj i familjeve.
212

Ka disa paqartsi n Ligjin n lidhje me t drejtn e shtess fmijrore. Nse n nj pjes t ndryshimeve theksohet se barts is
39

UNICEF

83

drejts s fmiut, menjher n pjesn tjetr del se barts prcaktohet nna e q m pas t kaloj n prindin tjetr?! Komiteti i Helsinkit n analizn e tij n lidhje me inkuadrimin e shtess fmijrore t prindit pr fmiun40 tregoi n faktin se zgjidhja m e mir pr fmiun sht q fmiu t jet barts i s drejts n shtes fmijrore me qllim q i njejti t mos jet i privuar nga shkaqet q nuk ka asnj prind ose ato nuk i plotsojn kushtet. Rekomandimi 28: Barts is drejts n shtesa fmijrore dhe shtesa prindore pr fmiun e tret t jet subject it drejtave. E drejta n shtesa fmijrore t mund q t realizojn edhe familjet n t cilat prindrit jan t papunsuar, prkatsisht t njejtin paraqiten n Agjencionin pr punsim, si t ardhura t garantuara pr fmijt n familjet e tilla. Shtesa fmijrore tu mundsohet edhe familjeve me fmij t cilat jan shfrytzues t ndihms sociale.

9. ARSIMI, KOHA E LIR DHE AKTIVITETET KULTURORE ( neni 28, 29 dhe 31)
9.1 Arsimi fillor
213

N ligjin mbi arsimin fillor (neni 25) edhepse qllimi sht q t sigurohet veprimtaria edukativo-arsimore pr fmijt me nevoja t veanta, prap ajo sht n kundrshtim me principet e arsimit inkluziv dhe realizohet npr shkolla t veanta ose n paralele t veanta npr shkollat fillore.
214

sipas entit Shtetror pr statistik, raporti numr 2.1.9.10, kur do t ndahet numri i prgjithshm i nxnsve n arsimin fillor me numrin e klasave, fitohet numri mesatar i nxnsve n nj klas i cili arrin 21 nxns. N shkollimin e mesm ky numr arrin 29 nxns n nj klas. Ky numr n disa shkolla t mesme, varsisht
40

http://www.mhc.org.mk/default-mk.asp?ItemID=3AB6E2C9BA1E7C469D8DD07E62A9595C

84

nga numri i nxnsve arrin deri n 35 fmij, ndrsa n disa shkolla arrin deri m 40 fmij. Me qllim t sigurimit t edukats kualitative dhe arsimimit, prve trajnimit plotsues dhe edukimit t msuesve sht e nevojshme q t zvoglohet numri i nxnsve t jet maksimalisht deri n 25 n nj klas.
215

Ligji pr arsim parasheh q shkollat t cilat numrojn mbi 900 nxns t ken dy antar nga shrbimi psikologjiko-pedagogjik, ndrsa ata nn at numr t ken vetm nj antar. N seciln shkoll, pa marr parasysh numrin e fmijve duhet t egzistoj nj ekip multidisciplinary i prbr nga psikologu, puntori social, pedagogu dhe defektologu aty ku ka nevoj (fmij n inkluzion). Pr shembull n Batinc nuk ka ekip professional. N asnj shkoll nuk ka ekip komplet professional.
216

Praktika tregon se n numrin m t madh t shrbimeve psikologjiko-pedagogjike dhe drejtort si menaxher t shkollave, nuk e ndjekin punn edukativo-arsimore t kuadrove arsimore, nuk kan qasje t mjaftueshme n procesin edukativo-arsimor, nuk kujdesen q ti kyin fmijt t cilt nuk jan t kyur n arsim.
217

Mungon edhe shfytzimi kreativ i kohs s lir prmes organizimit t puntorive (seksioneve) nprmjet t edukimit joformal t cilat do t jen t realizuara nga ana e msimdhnsve ose OJQ-ve dhe nse shkollat jan t hapura pr bashkpunim dhe japin n shfytzim hapsira pr ksi lloj t puntorive.
218

Vetm 9% nga popullata parashkollore me nevoja t posame jan t inkuadruara n entet parashkollore.41. Pr tu inkuadruar fmijt e vendeve t margjinalizuara, t krijohen shprehi t shndosha dhe t zgjidhet problemi me moskyjen e fmijve nga arsimi fillor, sht e nevojshme q fmijt q nga mosha e tyre m e hershme t kyen n arsimin parashkollor.
219

Numri i fmijve Rom t cilt shkojn n shkoll ende sht i vogl dhe shkalla e lshimit t shkollave sht e madhe. Ende praktikohet shprndarja e nxnsve Rom. Vazhdon praktika e
41

Polio Plus

85

drgimit t fmijve Rom me zor gjat msimit npr institucione speciale pr fmij me nevoja t veanta.42
220

Me Kushtetutn e RM-s shkollimi fillor sht i obligueshm dhe pa pages. N vitin shkollor 2009/2010 Qeveria e shpalli informatn pr sigurimin e librave pa pages pr t gjitha nxnsit, por procesi i sigurimit nuk korenspondonte me fillimin e vitit shkollor - n fakt numri m i mad hi librave u vonuan m shum se dy muaj.
221

Egzistojn dnime edhe pr ata prind t cilat nuk i drgojn fmijt n arsimin fillor, por edhe ajo mas nuk funksionon me vite pas, e lre m dnimet prej 1000 eurove pr mosregjistrimin e fmijve n arsimin e mesm. Ideal sht q e gith popullata t ket t kryer arsimin e mesm, por sht shum e vshtir deri ather sa ka 18 500 fmij43 t cilat nuk jan t kyur as n arsimin fillor. Ky realitet dhe gjendja e mjerueshme t ciln nga ana jon disa her jemi duke e prsritur dhe tentojm q t gjitha personat prgjegjs n institucionet e sistemit t japin forca maksimale q t prmirsohet gjendja me inkuadrimin e t gjitha fmijve n arsimin fillor.
222

N veanti e prshndesim sjelljen e Ligjit pr edukimin e t rriturve dhe implementimin e tij me t cilin MASH premtoi se do t prfshihen t gjitha individt t cilat nuk kan mbaruar arsimin fillor, pavarsisht nga mosha, por pr fat t keq ky Ligj ende praktikisht nuk sht duke u prdorur, pasiq nj numr i mad hi fmijve nga t cilt nuk shkojn n shkoll jan n moshn prej 7 deri n 14 vjet, ndrsa ato jan jashta shkollave, prshkak se egziston zbraztira ligjore pr kt grup.44
223

Pr fmijt t cilt nuk jan t kyur n arsim, e sipas MASH jan 5% nga numri i prgjithshm i fmijve t cilt ndjekin arsimin fillor, nuk egziston ligj sipas t cilit fmijt deri n moshn 14
42 43

teksti sht i marrur nga raporti i Komisionit Evropian pr prparimin e Maqedonis n vitin 2009. http://www.childrensembassy.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=0A5AF229B517F5478C0200628B3A6A2E 44 http://www.childrensembassy.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=C3ED1792E0265E4B9D408DF075D99827

86

vjeare mund q t kyen n procesin edukativo-arsimor. Sipas Ligjit pr arsim pr t rriturit, kta fmij mund q t kyen n arsim vetm me mbushjen e moshs 14 vjeare. Fmijt t cilt me mbushjen e moshs 14 vjeare e plotsojn kt kusht, m s shpeshti e humbin interesin pr msim dhe bhen viktima t formave m t kqija t keqprdorimit t puns fmijrore (prostitucion, lypje etj.).
224

Ata t cilt do t arrijn q t shkruhen npr shkolla disi, ballafaqohen me problemin e mungess s mjeteve pr libra, mjete shkollore dhe bileta pr autobus, prkatsisht pr ta nuk vlejn rregullat ligjore me t cilat jan t prfshira fmijt n sistemin e rregullt t edukimit, e t cilt kan t bjn me transportin falas ose librat etj. N kt mnyr kta fmij mbeten edhe m tej jashta rrethit dhe pr ta nuk vlejn ligjet, prkatsisht t drejtat t cilat i gzojn fmijt tjer.
225

Fmijt t cilt gjinden npr spitalet pr nj koh m t gjat ose qndrojn n shtpi nga shkaqe shndetsore ose shkaqe tjera, nuk e realizojn t drejtn e tyre n arsimim.
2256

N baz t prvojave t prindrve dhe msimdhnsve me t cilat sht biseduar, planet msimore n arsimin fillor prmbajn t dhna t shumta, joadekuate pr moshn e fmijve dhe prmbajn shum t dhna. Nj leksion zakonisht prmban s paku 10 deri 20 fjali t reja, t panjohura. 12 lnd obligative n nj klas, t cilt gjat javs m s shpeshti jan prezente me s paku dy her n jav, krkojn nga fmijt e moshs 10 vjeare mbajtjen mend t shum t dhnave. Kontrollimi i njohurive bhet nprmjet prgjigjes me goj me prsritjen e t dhnave t memoruara. N fakt, arsimimi msimi sillet n memorimin e t dhnave, t cilat gjat procesit t msimit paraqet sistemin m t ult ose t par t msimit dhe fitimit t njohurive. Shkallt m t larta t msimit, si mendimi, ndrlidhshmria e t dhnave dhe krijimin e projekteve n grupe ose individualisht, shum rrall jan pjes e fitimit t njohurive t reja.
227

Ort plotsuese dhe seksionet (kndet) n shkollat fillore, t cilat n sistemin e mparshm ishin pjes prbrse e sistemit

87

edukativ, n dhjet vitet e kaluara shum rral u mirmbajtn. Shkollat private pr msimin e gjuhve t huaja, aftsive n sfern e muziks ose ort private t matematiks dhe lndve tjera, ku prindrit patjetr duhet q t paguajn pr secilin shrbim, i zavendsuan kndet dhe ort plotsuese, t cilat me an t ligjit parashihen si pjes e obligueshme e shkollimit fillor pa pages.
228

I largohet obligimit q t organizohen dhe implementohen or plotsuese npr lndt ku nxnsit jan m t dobt dhe t njejtit kan nevoj nga puna shtes me arsimtart barts t atyre lndve, edhepse kjo sht edhe obligim i arsimtarve sipas ligjit. sht prezente dukuria pr krkimin e motivimit financiar shtes q t mbahen kta or. Pr fat t keq, MASH dhe inspektorati Shtetror i arsimit jan mbikqyrsit memec t situats.
229

Programi pr fmij t talentuar n qedoni, e cila n sistemin e kaluar ishte pjes e sistemit edukativ, n dhjet vitet e kaluara shum rrall realizohet. Organizata tehnika Popullore nuk punon me kapacitet t plot si n sistemin e mparshm. Garat sipas lndve t caktuara dhe pr nj klas t caktuar n dhjet vitet e fundit jan t lna pas dore dhe jan shum t rralla. Fmijt nuk kan forma pr plotsimin dhe verifikimin e njohurive plotsuese. 9.2 Arsimi i mesm
230

Nuk ka ndonj prparim t rndsishm n arsim, prve Ligjit pr shkollimin e mesm t obligueshm i cili sht pr tu prshndetur, por bile deri tani nuk ka programe konkrete pr stimulimin dhe stipendimin e fmijve n arsimin e mesm.
231

Ende nuk ka programe konkrete pr stpendimin e Romve n arsimin e mesm dhe t lart, nuk ka ndryshime n programet arsimore me t cilat gjuha rome do t bhet e obligueshme n edukimin e fmijve Rom. Deri m tani ky proces msohet si zgjedhor.
232

Rekomandimi q gjuha Rome t bhet lnd obligative n arsimin e fmijve Rom, sht e drguar deri te MASH qysh me t 19.02.2009, n form t shkruar, si konkluzion dhe rekomandim nga

88

komisioni egzistues pr mbrojtjen e lirive dhe t drejtave t qytetarit i cili doli nga diskutimet n seancn e t njejtit komision t Prhershm anketues nga 17.02.2009 e pr t cilin diskutohej sipas Raportit t Komisionit Evropian pr prparimin e RM-s n vitin 2008 me t cilin fjaluesit kishin pr qllim dhe ende jan me qllim q t mbyllim njrn nga, gjithashtu gjrat e rndsishme, obligimet kryesore q dalin nga marrveshja korrniz e Ohrit n lidhje me prdorimin e gjuhs n arsim.
233

N drejtim t ksaj deri tani nuk ka informat rreth mundsis pr formimin e katedrs pr gjuhn rome n fakultetin Filologjik n univerzitetin Shn Kirili dhe Metodi n Shkup, me t cilin prmes hapjes s modulit t dyt n msimin sipas lndve n gjuhn dhe letrsin rome do t sigurohej kuadr adekuat pr edukimin e fmijve Rom (prve t dhns i cili nuk sht i vrtet n Enciklopedin e Maqedonis q e promovoi AMSHA).
234

Shpesh ndodhin edhe konflikte ndretnike npr shkolla, t cilat jo gjithmon jan n baz t urrejtjes ndretnike dhe fetare ndrmjet nxnsve, por jan rezultat i instrumentalizimit dhe manipulimit nga ana e partive t caktuara politike prshkak t realizimit t qllimeve t tyre tek elektorati i tyre.
235

T dhnat nga hulumtimi45 flasin se 20% nga fmijt ndjehen t diskriminuar prshkak t prkatsis s tyre etnike. nga to meshkujt (27%) ndjehen m t diskriminuara sesa vajzat (16%). Huliumtimi tregon se ky lloj i diskriminimit sht m i pranishm ndrmjet vet fmijve. Raporti i pabarabart n kt baz, fmijt e ndjejn nga shokt/shoqet (46%), nxnsit me t cilat msojn (30,8%).
236

Diskriminimi n baz etnike sht m e pranishme npr qytetet Tetov (31%) dhe rov (32%), sipas diskriminimit n gjuh q tregon n nevojn nga marrja e masave me t cilat do t mund t ceprohet n drejtim t zvoglimit t dukuris, veanrisht, prmes
45

http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/istrazuvanje%20za%20prvata%20na%20decat a%20vo%20skolite%202009.pdf http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/Percepcija%20na%20pravata,%20diskriminac ija%20i%20nasilstvo%20vrz%20decata.pdf

89

programeve prkatse shkollore. M tepr n kt tematik n raportin pr OPAC.

237

sht e nevojshme q urgjentisht t ndrpritet me segregacionin e fmijve rom n shkollat fillore dhe t mesme, pr shembull shkollat qendrore Mustafa Qemal Ataturk, n Banjic, Gostivar, skolla qendrore Bashkimi Birlik n Cigllann, n Gostivar, Avram Pisevski n fsh. Bardovc, Komuna e Karposhit n Shkup. Ka segregacion edhe n shkollat fillore n Manastir, veanrisht n SH.F. Gjorgji Sugarev46, Prilep, n shkolln e mesme Ekonomike n Gostivar etj.
238

N shkolln internat Maca Ovarova dhe t ngjajshme bhet kategorizimi joadekuat i fmijve se jan me pengesa t vogla mentale me qllim q t prdoren beneficionet e ndryshme (vendosje falas, ushqime, arsim dhe mbrojtje shndetsore) dhe shrbimet e ktij internati, n pajtim dhe me njoftimin e prindrve.
239

Edhepse RM ka sjellur strategjin Nacionale pr zhvillimin e arsimit, prap edhe m tej egziston nj system i prarjes s arsimit pr fmijt me nevoja t posame n shkollat e veanta fillore dhe paraleleve n shkollat e rregullta. Problemi n praktik qndron n shkalln e ult t prdorimit t t folurit nprmjet t gjestikulacioneve, letrs s Braevit pr t verbrit dhe studentt me pamje t dobt, si edhe interpretuesve t gjuhs s gestikullimeve pr studentt q kan t dmtuara shqisat e ndgjimit. Prve defektologut dhe inkuadrimin e nj asistenti personal, nevoitet edhe interpretues n gjuhn e shenjave dhe profile tjera profesionale n ndihmimin e fmiut me nevoja t posame q t ket nj edukim m efikas.
240

Barierat arhitektonike edhe m tej pamundsojn inkuadrimin n sistemin edukativ t fmijve me pengesa fizike n zhvillim.
241

Programet pr arsimin e mesm dhe aftsimin e individve me nevoja t posame jan t vjetruara, ndrsa vendet e puns pr t
46

Raport i komitetit pr segregacion t Romve n Manastir

90

cilat aftsohen m s shpeshti nuk korespondojn me mundsit e tregut t puns. 9.3 Rekreim, sport dhe aktivitete kulturore
242

Hulumtimi47 tregoi se fmijt n mosh prej 10 deri 17 vitesh n pyetjen se a fitojn informata t mjaftueshme nga lmia e kulturs dhe sportit, japin prqindje t lart prej 70 % pr prgjigje t konfirmuar.
243

Mirpo sht e patjetrsueshme q t prmendet se aktivitetet sportive dhe kulturore jan jashta aktiviteteve shkollore si pjes e klubeve private sportive ose shkollave t cdrams ose muziks, ku secila or paguhet. Kjo do t thot se vetm nj numr i prcaktuar i fmijve munden q t lejojn koh t lir dhe creative, sport dhe rekreacion. Prmbajtja e aktiviteteve shkollore shpesh inkuadron edhe vizit t ngjarrjeve sportive dhe kulturore, si edhe shtitje dhe ekskurzione, por secila vizit paguhet. Shpesh her ata fmij t cilat nuk munden q t paguajn, nuk paraqiten pr vizitn, pasiq ata prapseprap nuk jan obiluese.
244

Egzistojn shum festivale pr fmij, por shpesh ata festivale shrbejn pr qllime komerciale dhe q t mirret pjes n nj festival t till, nj fmij duhet q t paguaje prej 500 deri 1000 euro pr nj kng (tekst dhe aranzhman).48 Rekomandimi 29: Implementimin e Strategjis pr arsim inkluziv prmes zhvillimit dhe implementimit t programeve pr kyjen e fmijve me nevoja t posame n arsimin inkluziv. Planifikim strategjik dhe pregaditje teknike gjat hartimit t programeve educative pr arsimin inkluziv me kyjen e

47

http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/istrazuvanje%20za%20prvata%20na%20decat a%20vo%20skolite%202009.pdf http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/Percepcija%20na%20pravata,%20diskriminac ija%20i%20nasilstvo%20vrz%20decata.pdf 48 Mal Bitolski Monmartr

91

edukatorve t veant (defektologve) n procesin edukativ t fmijve me nevoja t veanta edukative. Vnien e teknologjive bashkkohore dhe mjeteve ndihmse n procesin edukativo-arsimor. Inkuadrimin e teknologjive bashkkohore si prmbajtje n n procesin edukativ t fmijve me pengesa intelektuale. Promovimi i arsimit joformal i cili do t mundsoj kualifikim dhe rikualifikim pr vendet e puns t cilat jan aktuale n tregun e puns. Hartimin e programeve pr fitimin e arsimit joformal tek fmijt me nevoja t podame. sht e nevojshme q t trajnohen, ritrajnohen dhe t zhvillohen profesionalisht msimdhnsit t cilt punojn me fmij me nevoja t posame n arsimin e rregullt dhe afirmimin e puns npr grupe t msimdhnsve dhe shrbimeve profesionale n institucionet edukativo-arsimore, veanrisht n punn profesionale defektologjike. Mbikqyrje e prforcuar e puns s shrbimit pedagogjikopsikologjik n drejtim t rolit t tyre edukativo-arsimor dhe psikologjik n shkoll n llogari t angazhimit t tyre si ndihms t shrbimit administrativ. Prparimi i korrnizs ligjore egzistuese (arsim fillor, i mesm dhe i lart). Hartimin e programeve pr institucionet egzistuese pr fmijt me nevoja t veanta. Prparim i vazhdueshm i programeve egzistuese msimore me qllim t ngritjes s ndrgjegjes pr shtjen e fmijve me nevoja t posame. Prmirsimin e korrnizs ligjore pr ndrtim, me t ciln do t mundsohet q objektet q jan t ndrtuara t ken qasje edhe personat me nevoja speciale. sht e nevojshme q t krijohet nj mundsi hapsinoroarkitektonike e cila do tu mundsoje hyrje npr institucionet edukativo-arsimore personave me nevoja speciale si: adaptim dhe rikonstruim t hapsirs egzistuese, ndrtimin e objekteve t reja sipas standardeve t prcaktuara pr qasje n ta.

92

10. MASA SPECIALE MBROJTSE

10.1 Refugjat dhe fmij t zhvendosur n brendi (neni 22)
245

Gjat konfliktit t armatosur n RM n brendi ishin t zhvendosur mbi 72 000 veta (para s gjithash nga nacionaliteti maqedonas nga Tetova, Kumanova dhe fshatrat prreth ktyre dy qyteteve). N t njejtn periudh, mbi 58 000 refugjat (m s teprmi t prkatsis nacionale shqiptare) kalojn n Kosov, Srbin e Jugut dhe n Turqi. Pas nnshkrimit t marrveshjes Korrniz t Ohrit nj pjes e madhe e refugjatve (mbi 35 000) dhe nj pjes e rndsishme e personave t vendosur n brendi (40 000) u kthyen n vendet ku jetonin. Qeveria zhvillon nj strategji pr kthimin e shpejt dhe t trsishm t t gjitha personave t vendosur. N kundrshtim me standardet ndrkombtare bhet presion kolektiv dhe individual ktyre njerzve q t kthehen n vendet e tyre t jetess, pavarsisht nga vullneti dhe dshira e tyre, n vende ku nuk sht e realizuar as siguria elementare pr jet, ku nuk funksionon sundimi i ligjit dhe ku nuk jan t prmbushura kushtet minimale pr tu kthyer (shtpi t rrnuara, munges t rryms elektrike, ujit, ambulanta t prishura dhe jofunksionale, munges e shkollave t rregulluara). Ky qndrim has n rezistenc t fuqishme tek t vendosurit e brendshm dhe krijon tensione shtes tek ta. Pjesa m e madhe e personave t zhvendosur nuk jan t prkujdesur n mnyr adekuate dhe i kan t cenuara dhe t rrezikuara nj varg it drejtave themelore t njeriut (arsimim, mbrojtje sociale, mbrojtje shndetsore, bashkim t familjeve).
246

Gjendja me konfliktin e vitit 2001 sht se ka persona t zhvendosur t cilt ende jetojn npr vendet pr prkujdesjen e tyre (rreth 800). U sht ofruar rikonstruimi i shtpive t tyre, disa i kan pranuar ndrsa t tjert vetm se i kan prvetsuar kta shtpi.
247

MPPS n mnyr direkte sht prgjegjse pr cenimin e t drejtave t fmijve-personat e zhvendosur n brendi. Sipas t dhnave nga komiteti i Helsinkit pas pes viteve nga konflikti i armatosur n teritorin e RM-s (viti 2001) n qendrat kolektive pr prkujdesje n Mars t vitit 2006 gjindeshin 160 fmij: 50 prej tyre

93

n mosh deri n 6 vjet, 70 n mosh prej 6-14 dhe 40 mbi moshn 15 vjeare. 10.2 Eksploatimi ekonomik (neni 32)
248

Konkluzioni kryesor sht se ende, pr fat t keq, te numri m i mad hi pundhnsve mungon njohuria elementare, kuptimi dhe rrespektimi i ligjit pr marrdhnie t puns, i cili n mnyr decide thot se ndalohetpunsimi i fmijve nn moshn 15 vjeare dhe Konventa 182 kundr formave m t kqija t puns s fmijve e ratifikuar nga ana e Kuvendit t RM-s n vitin 2001.
249

shtja e puns ilegale, keqprdorimit t puns s fmijve n ekonomin e zez sht dika q aspak nuk sht e hulumtuar dhe e analizuar, ndrsa e njejta egziston dhe negativisht ndikon ndaj t drejtave t fmijve.
SHEMBULLI 8: N vitin 2007 nj fmij 13 vjear XX nga Gostivari vdiq gjat puns n nj servis pr larjen e veturave.49 Ky rast tragjik sht edhe nj vrtetim se keqprdorimi i puns s fmijve n Republikn e Maqedonis sht realitet. Ky sht shembull drastic pr thyerjen e rregullave t KDF, Konvents kundr formave m t kqija t puns fmijrore (182) dhe i Ligjeve Nacionale.
250

Konventa 182 sht e ratifikuar, por e njejta ende nuk implementohet mjaftueshm n praktik.
251

Fenomeni i tregtis m njerz m s shpeshti paraqitet me qllim t eksploatimit seksual, por praktika tregon se tregtia me njerz mund mundet t manifestohet edhe n mnyr tjetr si eksploatim i puns, robri prshkak t borxhit, martes e detyruar, detyrim pr t lypur, detyrim q t kryej vepra penale dhe tregti me organe. N kt kategori sa m shum shfrytzohen fmijt, prshkak se para ligjit nuk prgjigjen pr veprat e tyre q i kryejn.

49

http://www.childrensembassy.org.mk/?ItemID=6BD4007F8821D94280E183242DCA42F9

94

252

Duke pasur parasysh problemin e shfrytzimit t puns, Porta e Hapur (PH) bri hulumtim50 n mnyr q t forcojn mendimin publik n lidhje me eksploatimin e puns s fmijve dhe t prcjell nj mesazh t qart pr publikun e gjer pr shkaqet dhe pasojat e trafikimit t fmijve pr shfrytzimin e tyre, dhe lypjen e organizuar. Pr kt qllim u dha nj intervist empirike n rrug, u kontaktuan institucione qeveritare dhe joqeveritare dhe u krkua mendim pr qndrimet e tyre dhe pr implementimin e ligjit n RM.51
253

Trendet moderne n shfrytzimin e puns s fmijve t cilt jan t detyruar t punojn npr rrug, n kafene, n mbeturina, t ekspozuar ndaj kushteve ekstreme klimatike, dhuns n rrug, humbjes s kohs, n rrezik nga gazrat lshuese t automjeteve n rrug, duke jetuar pa kushte elementare higjienike, pa ushqim t rregullt, shnjestr e leht pr tu shtyr n krim, fmijt e kalojn kohn e tyre jasht procesit arsimor pr t fituar para. Shum shpesh fmijt e rrugs jan jetim, kan prindrit e tyre mirpo prindrit shpesh-her jan nxitsit n detyrimin e fmijve n lypje dhe shitje. Kta fmij jan dyfish t lna pas dore edhe nga ana e shtetit edhe nga ana e prindrve.
254

Shkaqet prshka t cilve fmijt sa m shpesh jan t eksploatuara jan standard ii ult ekonomik i nj pjese t madhe t banorve, varfria npr familje, shfrytzimi i fmijve nga prindrit e tyre dhe persona tjer, shkalla e ult e edukimit t prindrve dhe t fmijve, kushtet e vshtira pr jetes n shtpi etj. Hulumtimet nga ana e PH treguan se egzistojn disa forma t eksploatimit t fmijve, lypja n form t organizuar n grupe pr t holl, ushqim etj. Rekomandimi 30: sht e nevojshme t hulumtohet dhe t grumbullohen t dhna pr pjesmarrjen e fmijve n ekonomin e zez.
50

Hulumtim i br nga ana e OJQ-s Porta e Hapur n vitin 2008 mbi 120 fmij dhe 16 institucione, ende nuk sht i publikuar. 51 http://www.childrensembassy.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=6BD4007F8821D94280E183242DCA42F9

95

) Fmijt e rrugs
255

Gjat Shtatorit t vitit 2008 nga ana e MPB n bashkpunim me MPPS dhe qendrat prkatse pr pun sociale u ndrmorr aksioni i quajtur Lypje. Duke e pas parasysh se bhet fjal pr nj grup social t lndueshm e cila lypjen e prdor si nj nga mnyrat e fitimit t mjeteve pr jetes, Komiteti i Helsinkit krkoi q t lajmrohet nse jan t parapara ndonj lloj i beneficioneve pr kta njerz, para s gjithash n drejtim t fitimit t ndihms financiarepr mbulimin e shpenzimeve t prditshme pr jetes, e m tej edhe n drejtim t ndihms financiare q t munden t njejtit ti drgojn fmijt e tyre npr shkolla.
256

Fakti se shumica e tyre jan shfrytzues t ndihms sociale n t holla nuk sht i mjaftueshm, pasiq sht e dukshme se e njejta nuk mjafton as pr shpenzimet e prditshme, e lre m pr mbulimin e shpenzimeve t cilt u jan t nevojshme q ti drgojn fmijt e tyre n shkolla.
257

Nga ana e organeve kompetente n lidhje me problemin kryesor - gjendja e keqe financiare e ktyre familjeve, shum pak sht dhn prgjigje. Prsri i hiket faktit se sigurimi i librave falas dhe pranimi i ndihms sociale nuk jan zgjidhje pr kt problem. Prve librave jan t nevojshme edhe harxhime t tjera plotsuese q t munden prindrit ta drgojn fmiun e tyre n shkoll dhe jan t pabaza t gjitha kanosjet t drguara deri tek ata q edhepse nuk kan mjete materiale ata duhet q ta bjn at.
258

Abuzimi i fmijve pr t kryer vepra penale apo veprimtari t paligjshme, q kan pr qllim kryesisht prfitimin e t ardhurave t paligjshme me an t krimit t organizuar. Sipas shkalls s rrezikut social t ktyre aktiviteteve t paligjshme mund t dallohet abuzimi i fmijve pr kryerjen e veprimeve q mund t kategorizohen si shkelje dhe abuzim t fmijve pr t kryer vepra penale. N rastin e par bhet fjal pr lypje, individualisht ose n kuadrin e nj rrjeti t organizuar npr lokacione me frekuenc t madhe t njerzve.

96

259

Egzistojn qendra t kujdesit ditor nn juridiksionin e Ministris pr PPS (2) dhe t formuara nga OJQ-t (2), ku fmijt vijn do dit e t cilt nuk kan marr pjes n procesin e rregullt arsimor pr arsye t ndryshme. Shumica e ktyre fmijve jan t popullsis rome. Familjet e tyre nuk kan vendbanim t prhershm, dhe pothuajse asnjfar kushtesh pr mbajtjen e higjiens (nyje sanitare). Shumica e tyre nuk jan t regjistruar n librin am t lindjes dhe t cilt pjesn m t madhe t dits e kalojn rrug duke lypur.
260

N qendrat ditore fmijt furrnizohen me nevojat themelore higjienike (lahen) u jepet veshje, nj ushqim dhe prmbajtje themelore edukativo-arsimore. Qendrat ditore nuk jan zgjidhje e prhershme pr sigurimin e t drejtave t tyre themelore si shtpi dhe edukim.52
261

Numri i fmijve Rom t lna npr rrug sa m shum sht duke u zmadhuar.53 Nuk ka programe konkrete pr fmijt e rrugs me t ciln n trsi do t mund t zgjidhej status ii tyre social, arsimor dhe shndetsor. Kta fmij m s shpeshti drgohen npr qendra pr pranim t karakterit t shkurt, pr to ka ushqim t ngroht, veshje, dhe joformalisht edukohen, q don t thot se t njejtit nuk fitojn dftes pr mbarimin e vitit shkollor.
262

Shpeshher kta fmij pr disa jav apo muaj prsri mbarojn n rrug, shkaku nuk sht dshira e tyre apo mosknaqja e tyre n lojrat me fmijt, n qendrat e pranimit, arsyet e tyre jan se ata n shtpit e tyre (nse mund t themi kshtu) i presin vllezr dhe motra m t vogla apo t mdha, prindr t papun dhe t paarsimuar, pr t cilt shteti nuk ka ndonj program prkatse pr adaptimin e tyre dhe kanalizimin e punve t tyre joformale dhe t prditshme (grumbullimi i mbeturinave pr reciklim, hekur, plastik).

52

http://www.childrensembassy.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=C5D1DB5D3E75E249A11D60C511483BAC http://www.childrensembassy.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=B2EDFD37544F3A42A3F9914769C6E888 53 Teksti wshtw i marrw nga komisioni Evropian pwr pwrparimin e Maqedonisw nw vitin 2009.

97

Rekomandimi 31: Formimi i qendrave pr pranim n t cilat do t prkujdesen familje t tra, e me at do tu mundsohet minimum egzistenc e cila do t rezultoj me lirimin e fmijve nga rrugt dhe prshtatjen e tyre n sistemin edukativ. Zhvillimi i strategjis pr prmbajtjen e familjeve. Ngritjen e kapaciteteve t shrbimeve sociale shtetrore pr mbrojtjen e fmijve t rrugs. Intervenim direkt dhe ndihm pr fmijt e rrugs dhe familjet e tyre.

10.3 Eksploatimi seksual dhe tregtia me fmij (neni 34 dhe 35)

263

Komiteti ishte i shqetsuar se incidentet e abuzimit seksual dhe dhuna familjare nuk jan identifikuar n mnyr adekuate. Si sht shpjeguar tashm n pjesn me mbledhjen e t dhnave, te ky lloj i t dhnave mungojn dhe nuk mund n trsi t formohet imazhi i gjendjes reale n vend.
264

Qeveria e Republiks s Maqedonis ka br nj program t veant pr ri-socializimin dhe riintegrimin e fmijve viktima t trafikimit, i cili ofron riintegrimin e fmijve viktima t trafikimit me njerz, mbshtetjen e zhvillimit t tyre, duke e rrespektuar parimin e mundsive t barabarta, dhe duke marr parasysh interesin m t mir t fmijs, si edhe senzibilizimin e prindrve dhe antarve t familjes.
265

Programi i ofron rast t veant kur fmija-viktim nuk sht i shoqruar nga prindi / kujdestari, urgjentisht t caktohet nj kujdestar dhe sa m shpejt q sht e mundur t kontaktuoje familjen nse ajo sht n interesin e tij m t mir; n qoft se nuk sht e sigurt kthimi i tij n familje, duhet t ndrmerren masa t veanta pr t mbrojtur t drejtat dhe interesat e fmijs n prputhje me legjislacionin; t respektohet mendimi i fmijs (n qoft se sht n gjendje q ta shpreh) pr masat e marra pr t mbrojtur dhe pr t ndihmuar; t marr masa pr mbrojtjen private

98

dhe identitetin e fmijs-viktim, t miratohen programe t veanta individuale pr t mbrojtur dhe mbshtetur fmijt-viktima t trafikimit, n aspektin e tyre fizik, psikologjik, edukativ, kujdesit shndetsor, dhe strehimit, si dhe obligimin e QPS q t caktojn nj person pr shoqrimin e fmiut i cili do t angazhohet n bashkapunim me organizatat joqeveritare. Lidhja dhe krijimi i rrjetit t puntorve profesional (mbrojtja sociale, shndetsia, arsimi, policia, gjykatat dhe sektori joqeveritar) dhe aplikimin e modelit unik t intervenimit institucional me bashkapunim t siguruar, koordinim dhe vazhdimsi. Resocializimi dhe riintegrimi i fmiut duhet q t realizohet nprmjet t trajtimit individual.
266

Tregtia me njerz, e me t edhe tregtia me fmij shnon ramje n vitet e fundit si rezultat i hyrjes s Republiks s Romanis dhe Republiks se Bugaris n UE, e me at edhe tranzitimi ilegaj u largua prmes ktyre dy vendeve.
267

irpo e njejta ende egziston dhe n lidhje me t njejtn vrehet rritja e numrit t viktimave (t vendit), ndrsa zvoglimi i viktimave t huaja t tregtis me njerz. Tregtia e brendshme me njerz paraqet vnien e t miturve nn prostitucion dhe forma tjera t eksploatimit, si dhe martesa t detyruara. M gjer n kt tem sht e sqaruar n Raportin pr protokolin fakultativ pr shitjen e fmijve, prostitucionit me fmij dhe pornografin fmijrore. 10.4 Shfrytzimi i fmijve n prodhimin illegal dhe tregtin me droga dhe supstanca narkotike (neni 33)
268

N gjasht muajt e fundit n qendrn e HOPS-it n Shuto Orizari jan evidentuar 10 shfrytzues t mitur t cilt injektojn droga, t cilt kan ardhur s bashku me shfrytzuesit e rritur, ndrsa nj pjes e tyre edhe nn shoqrimin e prindrve t tyre. Nga t gjith shfrytzuesit 9 jan meshkuj, ndrsa njra sht femr. Ata tani jan n mosh prej 9 - 16 vitesh, ndrsa disa nga to kan filluar q t injektojn heroin q n moshn 7 vjeare. Sipas t dhnave q ne i posedojm, disa nga t miturit rrjedhin nga familjet e shfrytzuesve t drogs, edhe at n nj rast shfrytzues t drogs jan vllezrit

99

dhe motrat, n dy fmij q prdorin drog, edhe babai i tyre sht marrs i drogs.
SHEMBULLI 7: Pas nj intervenimi t gjat social me prindin e fmiut i cili injekton drog, e cila nnkupton biseda dhe motivim pr shrimin e fmiut, u erdh deri n pajtim nga prindrit dhe i njejti t drgohet n shrim (fmiu ka filluar q t injektoj drog q n moshn e tij 9 vjeare dhe ve dy vite n mnyr aktive e merr at). Me 01.10.2009 u nxorr vrtetimi se prindi dhe i mituri nuk kan sigurim shndetsor sipas asnj baze. Ditn e ardhshme me t 02.10.2009 n pajtim me babain e fmiut, nn shoqrimin e ekipit t HOPS-it dhe motrs s tij t rritur i njejti u drgua n Klinikn pr psihijatri, ku u refuzua pranimi i tij me sqarimin se nuk jan kompetent pr pranimin e ktyre rasteve dhe i njejti u drgua deri n Klinikn pr smundje fmijrore. edhe n kt klinik refuzuan q ta hospitalizojn fmiun, pasiq ata nuk trajtojn shfrytzues t drogave, prkatsisht dhan sqarim se deri m tani nuk kan paur asnj rast t till dhe i njejti m tej u rekomandua q t drgohet n Klinikn pr toksikologji. Edhe n Klinikn pr toksikologji fmiu ishte i refuzuar me sqarimin se ata nuk pranojn fmij nn moshn 14 vjecare dhe prej aty fmiu u drejtua q t shkoj n klinikn pr smundje fmijrore. N insistimin e teprt nga ana e ekipit t HOPS-it dhe pas bindjes s gjat se nuk egziston institucion tjetr n t ciln do ta kishin vendosur, fmiu sht pranuar dhe hospitalizuar n departamentin pr Pulmologji dhe toksikologji pran kliniks pr smundje fmijrore. Nga klinika pranimin e fmiut e kan kushtzuar q ai vet t blej vitamina C dhe B, pasiq ata nuk kan pasur n klinik, ndrsa pr t kan qen t nevojshme. Kta ampula i ka siguruar HOPS-i, pasiq familja e fmiut nuk ishte n mundsi q ta bje t njejtn. Fmiu duhej q ta kaloj npr nj detoksikim treditor dhe pas asaj t transferohet dhe t trajtohet n klinikn pr psikijatri. Pasiq sht fmij me mosh mbi 3 vjeare nuk sht e obliguar q i njejti t shoqrohet nga prindi gjat kohs s hospitalizimit. Baba ii fmiut nuk u pajtua q t vendoset s bashku me t ata tre dit n klinikn pr smundje fmijrore. I mituri pas disa orsh nga hospitalizimi, pasiq sht ln pa mbikqyrje, i ka kputur infuzionet dhe ka filluar q t gjakderdh, me ka nga personeli i Kliniks pr smundje fmijrore u

100

thirrn puntort social nga HOPS-i q tua kthejn fmiun, pasiq i njejti qenka qen problematic dhe u ka penguar personave t tjer t hospitalizuar. ekipi i HOPS-it bisedoi edhe me babain dhe me krkes t tij e ktheu fmiun n shtpin e tij. N kt moment ky fmij edhe m tej injekton droga.
269

Edhe prkundr tentimeve q t vihet n kontakt me prindrit ose kujdestart e ktyre fmijve, ajo shkon shum rnd, prshkak t vendeve jo t prhershme t jetess, friga nga disa prej prindrve q mos ua marrin fmiun e tyre, informatat e rrejshme nga ana t miturve prshkak t frigs nga reagimi i prindrve etj.
270

N RM nuk egziston program i veant pr shrim dhe rehabilitim t t miturve q prdorin droga. Qendra ndrkomunale pr pun sociale n Shuto Orizari m shum her me rradh sht informuar pr egzistimin e problemit, megjithat azgj nuk u ndrmorr n lidhje me at, ndrsa ne i kemi t lidhur duart, pasiq na nevojitet pajtimi i plot dhe bashkpunimi nga familja, dhe edhe kur ta kishim arritur at, nuk kemi nj lokacion t sakt se ku do t duhej q t drejtohemi, pasi q, sikurse edhe prmendm, nuk egziston program pr ta.
271

Problem i veant paraqet edhe pamundsia e t miturve shfryrzues t drogs q ti shfrytzojn shrbimet pr zvoglimin e dmeve nga prdorimi i drogave pa pajtimin e prindit ose kujdestarit. N kt mnyr ata jan t privuar nga mundsia q t fitojn kshillim, edukim, motivim pr tu trajtuar etj.
272

N ndrkoh numri it miturve shfrytzues t drogave rritet, ndrsa pamundsia q t punohet me ta sjell deri te praktikimi i sjelljes s rrezikshme - prdorimi i mjeteve josterilizuese pr injektim, injektim i pasigurt, praktikimin e marrdhnieve seksuale t pasigurta etj.Me kt rriten edhe rreziqet nga dozimi i teprt dhe bartja e HIV-it, smundjes s Hepatitis C dhe smundje tjera bartse nprmjet gjakut ose nprmjet marrdhnieve seksuale.
273

Asnj institucion nuk dshiron q t prkujdeset pr fmijt e varur nga heroina dhe nga ngjitsi (lepaku). Prindrit dhe fmijt jan t lna vet, pasiq asnj institucion nuk dshiron q t 101

prkujdeset pr t miturit n moshn prej 5 deri 14 vjeare, t cilt vem disa vite jan t varur nga heroina dhe nga ngjitsi. Qendra pr shndet mental nuk kan qen n mundsi q tu ndihmojn pasiq punojn vetm me raste t fmijve q e kanprovuar drogn, e jo edhe me fmij t cilt jan t varur nga drogat. Ktyre t miturve iu nevoitet ndihm konstante medicinale dhe psikologjike, pasiq nuk egziston institucion i cili sht i pregaditur q tu ndihmoje prshkak t moshs s tyre. Policia sht e njoftuar me kta raste prshkak t aktiviteteve t shpeshta kriminale n t cilat hyjn. Poashtu e kan t njohur se fmijt blejn heroin edhe vetm pr 100 denar, por nuk ka strategji se si t pengohet kjo.54
274

Problemi me rritjen e individve shfrytzues t narkotikve krkon qasje sistematike nga ana e institucioneve relevante (shkollave, qendrave, ministrive, institucioneve shndetsore).
275

N shtetin ton nuk ka rehabilitim pr fmij, fmijt t cilat kan problem t ktill i drgojn n qendrn pr tu larguar nga drogat q jan t specializuara pr shfrytzuesit e rritur e jo pr t miturit.
276

Me nenin 6 t Ligjit pr emrimin dhe plotsimin e Ligjit pr mbrojtjen e fmijve (Gazeta Zyrtare e R. s Maqedonis, numr.83/09 nga data 03.07.2009) ndryshohet neni 9 nga ligji egzistues pr mbrojtjen e fmijve dhe i njejti prmban kt: Alinea 3) Shteti dhe institucionet e sistemit i ndrmarrin t gjitha masat pr mbrojtjen e fmijve prej prdorimit illegal t drogave dhe formave tjera t keqprdorimit t fmijve n prodhimin illegal dhe tregtin me droga dhe me supstanca psikotropike dhe iprekurzor . ) Adoleshent t cilat injektojn droga
277

Adoleshentt t cilt injektojn droga (AID) nuk mundohen q t kontaktojn me qendrat pr pun sociale, asq jan t njoftuar me funksionin e tyre dhe shrbimet t cilat ata i sigurojn. Lidhshmrin e vetme e bjn vetm nprmjet t ndihms n t
54

http://www.childrensembassy.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=572195574BB1EA478C05C93C26C9DED6

102

holla, n mnyr popullore e quajtur si ndihm sociale, t ciln e fitojn prindrit e tyreprshkak t statusit t ult social.
278

Shum pak nga AID t cilat kontaktojn me qendrat pr pun sociale, aty jan t sjellura prshkak t delikuencs s t miturve, dhuns familjare ose problemit t ngjajshm social, e m pas normjet t bisedave prcaktohet se ata prdorin / injektojn droga. Shrbimet t cilat qendrat pr prkujdesje sociale i mundsojn (n pajtim me ndryshimet e bra n Ligjin pr mbrojtje sociale nga viti 2004, pr PID, duke i inkuadruar ktu edhe AID), jan: prkujdesja ditore e personave t cilat prdorin droga dhe supstanca tjera psikotropike edhe t antarve t familjeve t tyre, shrbime kshilldhnse, informim, kshillim dhe edukim, angazhim me pun, aktivitete kulturoro-zbavitse (Trajanoski, 2005:48). Por fitohet prshtypja se shum pak AID t kyura n kt program jan t detyruar q t marrin pjes npr kshillimet, prshkak t ndonj mase ligjore ose ndshkimore dhe doher n prezencn e prindit.
279

Sipas Kushtetuts s RMs, secilit qytetar i garantohet e drejta ne mrojtje shndetsore dhe njkohsisht prcaktohet obligimi i qytetarit q ta mbroj dhe prmirsoj shendetin e tij personal dhe shndetin e t tjerve (neni 39 i Rregullores). AID t prfshir me hulumtimin rralher kur tregojn se kan nevoj nga trajtimet shndetsore t cilt nuk jan t lidhur me prdorimin e drogave dhe dmet e shkaktuara prshkak t injektimit t tyre. N rastet e rralla t paraqitjes s dukuris s apcepsit, tromboflembiti dhe rregullime t ngjajshme shndetsore, t shkaktuara nga injektimi i gjat dhe joadekuat i drigave, AID drejtohen npr programetpr zvoglimin e dmeve nga prdorimi i drogave. Ktu duhet q t prmendim se ksi soj t programeve egzistojn vetm npr qytetet e prfshira me hulumtimin e ktill, por jo edhe n t gjitha qytetet nor t cilt kemi njohuri se se ka AID. Pr prishjet e barazpeshs s zakonshme shndetsore (ftohje ose grip) fitojn ndihm nga mjekt am, por egzistojn raste kur personat e punsuar aty t njoftuar me shprehit e tyre mundihen q s paku ti kshillojn, por n mnyr jopopullore pr AID. Asnjri nga t anketuarit nuk ka qen i refuzuar gjat krkimit t ndihms nga mjeku, por prmenden

103

shembuj tjer t AIDnga t cilve nuk u sht e dhn ndihma e nevojshme financiare.
280

arsia, ndrsa ata t cilat nuk kan qen n asnj tretman pr tu shruar prshkak t insistimit t prindrve, pa aplikimin e terapis supstanciale, ndryshe e quajtur edhe si detoksikim i that por pa rezultate afatgjate. Ka raste kur prindrit mundohen q ti bindin fmijt e tyre q t shrohen me an t terapis s tyre personlale, duke e favorizuar vetm dshirn e fort t tyre. Nuk ka shum AID t cilt shrohen nprmjet t terapis supstitucionale e njohur m gjer si terapi e metadonit m s shumti pr shkak t mungess nevojs pr tu shruar nga varsia, por edhe pr shkak t shkalls s lart pr pranimin e ktyre trajtimeve pr AID (Gajdazis-Knezheviq etj.,48). Problemet stes gjat shrimit me metadon jan mosegzistimi i programeve pr trajtim supstitucional n Maqedoni ku ka shum PID ose kapaciteteve t kufizuara t programeve egzistuese. N qytetin e Kumanovs, ksi lloj programi u hap qysh n vitin 2005, n Gostivar aspak nuk egziston program pr trajtimin e terapis supstitucionale, ndrsa programi m i lasht i ktill n Maqedoni e cila gjindet n Shkup, ve m disa vite sht e mbyllur pr pranimin e personave t rinj q jan t varur nga drogat. T gjitha prpjekjet e deritanishme q t happen edhe disa qendra t reja n Shkup ishin t pasuksesshme. Kta inicijativa hasin shpesh n kundrshtim nga t gjitha faktort n jetn shoqrore, duke filluar nga puntort n sfern e shndetsis, vetqeverisja lokale dhe nga popullata. N kushte t stigmatizimit disashkallor PID, duke i numruar ktu edhe AID, jo vetm q dita dits po vshtirsohen kushtet pr shrimin e tyre, por thyhen edhe t drejtat e tyre pr mbrojtje shndetsore, ndrsa zmadhohet edhe rreziku nga zgjerimi i HIV/SIDS, smundjes s hepatitis B dhe C dhe smundjeve tjera sikurse jan smundjet e bartshme seksuale - SBS.
281

Egziston nevoja q t zgjerohen programet educative shkollore pr shndetsi q t zgjerohet edhe njohuria e nxnsve pr ushqimin, higjienn, dhunn dhe lndimet e padashtura, shndeti mental, prdorimi i duhanit, prdorimi i alkoolit dhe drogave, sjellja seksuale e cila n t shumtn kontribon pr infektimin me

104

HIV dhe SBS t tjera si edhe shtatzani, aktivitetet fizike dhe faktort mbrojts pr ndryshimin e sjelljes s rrezikshme. Rekomandimi 32: Hepje urgjente e nj Qendre t posame pr t miturit e varur nga droga ndaras nga t moshuarit/rriturit. Zhvillimin e programeve pr mbrojtje nga prdorimi i drogave me kthim t posam t fmijve pr prevenim nga drogat me nj kthim t veant kah fmijt t cilat nuk gjinden n sistemin e rregullt arsimor. Trajnimi i ekipeve nga qendrat sociale t cilt do t jen vazhdimisht n teren dhe do ti zbulojn kta t mitur dhe do ti ndrmarrin t gjitha hapat e nevojshme pr shrimin e tyre. 10.5 Jurisprudenca pr t mitur (neni 37, 39 dhe 40)
282

E prshndesim Qeverin pr sjelljen e Ligjit mbi t drejtn e t miturve i cili u pru q n vitin 2007, ndrsa filloi q t prdoret nga 1- Shtatori i vitit 2009. N pajtim me Ligjin mbi t drejtat e t miturit, sht e parapar q fmijt t japin dy, maksimalisht tre deklarata, mirpo n drejtim t interesit m t mir t fmijve, dhe ne konsiderojm se fmijt sht e nevojshme q t japin vetm nj deklarat t till, n nj dhom t specializuar skrin dhom, n prezencn e ekipit professional (psikologut, pedagogut, puntorit social).
283

Patjetr duhet q t prmendim se q nga fillimi i implementimit t ktij ligji n vendet m t vogla u paraqitn probleme pasiq kishte munges t numrit t gjykatsve t nevojshm pr t mitur. Kshtu n disa gjykata ka vetm nga nj gjyqtar pr t mitur, dhe shpesh ndodh q i njejti gjyqtar t vendos edhe n shkalln e par (instancn e par), e m pas edhe sipas ankess s vendimit t tij kur vendos kshilli penal i asaj gjykate. Njra nga opsionet t ciln e rekomandojn ekspertt sht q t krkohet hjekje nga ana e gjyqtarit, por ajo do t ndikoj vetm n zgjatjen e procedurs. sht e nevojshme q n t gjitha gjyqet me kompetenca t zgjeruara t ket t punsuar minimum dy gjykats pr t mitur.

105

284

Edhe prkundr shpalljes s parimit t promovimit t dinjitetit dhe vlers s secilit fmij dhe rrespektimit t t drejtave t njeriut dhe lirive themelore t t tjerve, sipas raportit t komitetit t Helsinkit pr t drejtat e njeriut n RM nga i 28.08.2006, policia dhe vendet n t cilat fmijt jan duke vuajtur dnim paraqesin institiucione t cilat do t duhet q t mbajn llogari t veant pr mbrojtjen e t drejtave t fmijve t bazuar n nenet 37, 39 dhe 40 t Konvents pr t drejtat e fmiut. Sipas Raportit, n praktik mungesa e obligimeve dhe procedurave saktsisht t definuara n veprimin me fmij (n rregulloren lidhur me punn e policis) dhe mungesn e implementimit t standardeve t prmbajtura n ligjet me t cilat rregullohet vendosja dhe veprimi me fmijt n institucionet e mbyllura, paraqesin shkas pr nj numr t madh t cenimeve t t drejtave t fmijve dhe rrezikimin e jets dhe zhvillimit t tyre.55
285

N Ligjin mbi t drejtat e t miturve nuk sht e dhn nj definicion konkret pr fmijn. N vend q ligjvnsi t parashikoj ashtu sikurse sht e parapar n Ligjin pr mbrojtjen e fmijve se fmij sht secili person deri n mbushjen e moshs 18 vjeare, e m pas t bje gradacion t termeve varsisht nga mosha e fmiut, ai implementon nj qasje t komplikuar me prdorimin e disa termeve t ndryshme.
286

Shteti duhet q t siguroj masa m t mdha (risocijalizim dhe riintegrim) pr integrimin e ktyre personave n sistemin e mbajtjes (vuajtjes) s sanksioneve t tyre.
287

Ligji pr mbrojtje juridike falas edhe prkundr periudhs s gjat t pregaditjes s tij sht n procedurn parlamentare, por i njejti nuk i len jashta edhe lndt t cilat do t udhhiqen sipas Ligjit mbi t drejtat e t miturve. Rekomandimi 33: Harmonizim terminologjik t ligjit pr t drejtat e t miturve me KPF dhe prdorimin e termit fmij deri n moshn 18 vjeare.
55

Raport i komitetit t Helsinkit pr t drejtat e njeriut n republikn e Maqedonis nga 28.08.2006.

106

sht e nevojshme q n t gjitha gjykatat me zgjerim t kompetencave t ket t punsuar s paku dy gjyqtar pr t mitur.

10.6 Fmij q u prkasin minoriteteve

288

Shteti e ka ratifikuar Konventn pr eliminimin e t gjitha formave t diskriminimit racor. N vazhdim sht pregaditja e Ligjit pr luft kundr diskriminimit dhe presim q ai t paraqes baz t shklqyeshme pr luftn kundr diskriminimit t grupeve minoritare. Megjithat, edhe prkundr ksaj, fmijt e romve nuk i gzojn t gjitha t drejtat (bile as ata themelore -m detalisht sht e sqaruar n nenet e veanta t raportit).

107

REKOMANDIME KRYESORE:
REKOMANDIME T PRGJITHSHME T formohet Avokati popular pr fmij si nj institucion i veant i cili do t jet i prkushtuar trsisht mbrojtjes s t drejtave t fmijve. Ratifikimi i Konvents s Kshillit t Evrops pr mbrojtjen e fmijve nga eksploatimi seksual dhe keqprdorimi seksual. Ratifikimi i Konvents pr mbrojtjen e t drejtave t fmijve me nevoja speciale n kuadr t OKB. Sjelljen e Ligjitpr mbrojtje nga diskriminimi nprmjet t cilit dizajnohen masa t cilat nuk do t ln zbraztira juridike pr tolerimin e cilsdo form t diskriminimit. T inkorporohet parimi i interesit m t mir t fmiut n jurisprudenc si parim udhheqs (konkretisht nuk sht i prmbajtur n Ligjin mbi familjen). Prparimi i Ligjit pr mbrojtje sociale n drejtim t zmadhimit t mjeteve financiare t cilat ndahen. Prparimi i korrnizs ligjore pr arsimin inkluziv si dhe zhvillimin e mekanizmave pr implementimin esaj. Prparimi i rregullave ligjore me t cilat do t garantohet e drejta e qasjes, jo vetm qasjes fizike, por edhe t qasjes esenciale ndaj shrbimeve. Ky problem kalon npr t gjitha shtjet dhe problemet e fmijve (personave) me nevoja speciale n realizimin e t drejtave t tyre. Ndryshimi i jurisprudencs n drejtim t rregullimit t obligimit t shtetit pr lajmrimin e fmijve menjher pas lindjes s tyre.

REKOMANDIME SPECIFIKE Lirimin nga participimi gjat realizimit t s drejts pr mbrojtje sociale pr T GJITH fmijt. Inkuadrimin e t GJITHA fmijve n arsimin e obligueshm fillor. Ngritjen e kapacitetit t qendrave pr pun sociale dhe shrbimeve kompetente n Ministrin pr pun dhe politik

108

sociale prmes reformave organizacionale, personale dhe themelore dhe edukim t vazhdueshm t kuadrove. Qasje 24-orshe e t gjitha qendrave pr pun sociale. Punsim t obligueshm t puntorve social dhe defektologve n t GJITHA shkollat fillore. Implementim direkt t Konvents. T punsuarit npr Qendrat pr pun sociale duhet q do dit t jen n teren, n koh m t hershme ti zbulojn familjet q jan n rrezik dhe t parandalojn dhunn e mundshme dhe keqprdorimin mbi fmijt npr familjet disfunksionale. Pr mbrojtje m t mir nga dhuna familjare QPS ta praktikojn mekanizmin e mbikqyrjes s forcuar t s drejts prindrore ose hjekjes s t drejts prindore. Prshpejtimin e procesit t decentralizimit dhe promovimin e konceptit t deinstitucionalizimt dhe promovimin e konceptit pr jetes t pavarur. Zhvendosje urgjente t shtpis edukativo-prmirsuese Tetov n nj vend m t prshtatshm dhe m adekuat, dhe n nj koh m t shkurtr t mundshme t miturit e gjinis mashkullore n entin edukativo-prmirsues t jen t ndar nga t rriturit e burgosur n burgun e Shkupit, ndrsa t miturit tjer t gjinis femrore nga departamenti i grave nga IPN Idrizov. Qeveria t hartoje kritere pr kushtet pr financim t barabart t OJQ-ve t cilat punojn n mbrojtjen e t drejtave t fmijve, t cilat praktikojn pjesmarrjen e fmijve dhe e rrespektojn mendimin e fmijve si edhe rritjen e mjeteve pr OQ t cilat punojn me fmij. Trajnime t rregullta pr institucionet shtetrore, komunat, shkollat, prindrit, mediumet, npunsit shtetror t cilat e aplikojn KDF.

109

Koalicioni Nacional pr t drejtat e fmiut Republika e Maqedonis

Koordinuar nga ambasada e par n bot MEGJASHI 1000 Shkup, Kosta Novakoviq 22 ,Maqedoni Tel. +389 2 2465 316; mejl/faks +389 2 2463 900 info@childrensembassy.org.mk www.childrensembassy.org.mk

RAPORT ALTERNATIV
i organizatave joqeveritare ndaj raportit Inicues t republiks s Maqedonis sipas protokolit Fakultativ t Konvents pr t drejtat e fmiut n lidhje me tregtin me fmij, prostitucionin fmijror dhe pornografin fmijrore (nga Shkurti i vitit 2008)

Shkup, 2009

110

TABELA E SHKURTESAVE
AOSHS IOM MPB PPS QNPS OJQ OPSC PH R IBS UNICEF QPS Adoleshent t cilt ofrojn shrbime seksuale Organizata ndrkombtare pr megrim inistria e Punve t Brendshme Ministria pr Pun dhe Politik Sociale Qendra ndrkomunale pr pun sociale Organizata Joqeveritare Protokoli fakultativ pr shitjen e fmijve, prostititucionit me fmij dhe pornografin fmijrore Organizata Joqeveritare Porta e Hapur Republika e Maqedonis Infektime t bartshme seksuale Fond pr fmijt pran Kombeve t Bashkuara Qendr pr Pun Sociale

111

1. HYRJE
Raporti Alternativ i OJQ-ve ndaj raportit Inicues shtetror t Republiks s Maqedonis sipas protokolit Fakultativ ndaj Konvents pr t drejtat e fmiut pr tregti me fmij, prostitucioni me fmij dhe pornografi fmijrore sht i prpiluar nga Koalicioni Nacional pr t drejtat e fmijve - Republika e Maqedonis (Koalicion joformal i formuar q n vitin 1997.) si aktivitet projektues i ambasads s Par pr fmij n bot MEGJASHI. Pr nevojat q t pregaditet raporti n vitin 2009 u riprtri dhe u zgjerua ky KNDF me organizata t reja dhe dy koalicione (t gjitha jan t reja prve Kshillit pr preventim nga delikuenca e t miturve nga Kavadari dhe ambasada e Par pr fmij Megjashi). N hartimin e raportit Alternativ morrn pjes shoqata qytetarsh (21) dhe koalicione t shoqatave t qytetarve (2): 1. Asociacioni pr Inicijativa Demokratike (ADI) Gostivar 2. Asociacioni pr edukat shndetsore dhe krkim HERA- Shkup 3. Iniciativa qytetare e grave Antiko - Krov 4. Koalicioni T gjith pr gjykim t drejt - Shkup (koalicion i 17 OJQve) 5. Lajfstart - Manastir 6. Maqedonia pa diskriminim (bashksi e 11 OJQve) 7. Forumi rinor edukativ - Shkup 8. Dera e Hapur - La Strasa - Shkup 9. Hapeni dritaret - Skopje 10. Post polio grupi pr mbshtetjen e Polio Plus Shkup 11. Ambasada e par e fmijve n bot Megjashi Shkup 12. Phurt - Delev 13. Kshilli pr preventiv nga delikuenca pr t mitur Kavadar

112

14. Komiteti i Helsinkit pr t drejtat e njeriut n Republikn e Maqedonis - Shkup. 15. HOPS Opcione pr jet t shndosh - Shkup 16. Shoqata Humanitare Nna - Kumanov 17. Organizata humanitare dhe bamirse e romve n Maqedoni Mesechina - Dibr. 18. Organizata humanitare dhe bamirse e romve n Maqedoni Mesechina - Gostivar. 19. Qendra pr bashkpunim Ballkanik Loja Tetov 20. Qendra pr iniciativ qytetare - Prilep 21. Qendra pr t drejtat e njeriut dhe zgjidhjen e konflikteve - Shkup 22. Qendra pr zhvillim t qndrueshm Porta Strumic 23. Shellter qendra - Shkup N pregaditjen e raportit t shtetit n lidhje me protokolin Fakultativ pr shitjen e fmijve, prostitucionit fmijror dhe pornografin fmijrore nuk ishin t kyura organizatat joqeveritare. Raporti alternative sht i prbr n baz t t dhnave dhe praktiks s prditshme e cila rrjedh nga prvoja e 23 organizatave joqeveritare t cilat mirrnin pjes n pregaditjen e raportit. Edhepse marrveshja Fakultative ndaj Konvents pr t drejtat e fmiut pr tregti me fmij, prostitucionit fmijror, dhe pornografis fmijrore u soll n Njujork me 25 Maj t vitit 2000, ndrsa i ratifikuar nga ana e Republiks s Maqedonis me 17 Tetor te vitit 2003, ai ende nuk sht gjersisht i shprndar npr popullatn. N fakt, institucionet publike si (shkollat, entet shndetsore, gjykatat, komunat, qendrat pr pun sociale, etj.) nuk jan t njoftuara me kt protocol Fakultativ, dhe n pajtim me kt nuk e praktikojn t njejtin n aktivitetet e tyre t prditshme Prindrit the fmijt gjithashtu gjeneralisht nuk jan t njoftuar me kt protocol, q paraqet nj lshim t madh nga ana e Qeveris, pasiq ata direkt jan t prfshir n nenet e shnuara t ktij protokoli.

113

2. UDHZIME T PRGJITHSHME
Koalicioni e prshndet sjelljen e planit Nacional pr aksion pr mbrojtjen e fmijve nga keqprdorimi seksual dhe pedofilia56 si dhe prpjekjet e Qeveris s RM-s pr implementimin e tij t shpejt dhe efikas. Prapseprap duhet q t potencohet transparenca e pamjaftueshme dhe mosafirmimi i ktij plni Nacional, poashtu edhe mosafirmimi i protokolit Fakultativ pr shitjen e fmijve, prostitucionit fmijror dhe pornografis fmijrore. Gjithashtu, duhet q t prmendet se n planin Nacional pr aksion nuk sht i inkorporuar implementimi e obligimeve q dalin me OPSC-n, as q sht e marr parasysh Deklarata dhe Agjenda pr aksion dhe obligimi Global i sjellur n Kongresin e Par dhe t Dyt Botror kundr eksploatimit seksual komercial t fmijve. (Stokholm 1996; Jokohama 2001) Nuk mbahet llogari e veant pr fmijt viktima t keqprdorimit seksual dhe pedofilis dhe t trafikimit me njerz. Shpesh fmiu viktim kthehet n familje aty ku m par ka prjetuar dhunn. Kjo do t thot kalim nprmjet presioneve shtes nga m t afrmit pr dhunn - prdhunimin, dhe mundsi i njejti t detyrohet q t hesht. N Maqedoni nuk ka qendra speciale shtetrore pr pranimin e fmijve viktima t keqprdorimit seksual, pr pranimin e viktimave t dhuns familjare dhe keqprdorimit seksual.
SHEMBULLI 1: I till ishte rasti me personin XX i cili ishte viktim i tregtis me njerz n fshatin e Tetovs Zhelin. Pas gjetjes s saj dhe ngritjen e padive penale kundr kryesve, vajza sht kthyer n shtpin e saj prej nga ku e njejta disa her me rradh ka ikur, ndrsa si fituam informata nga ana e Qendrs pr pun sociale jooficialisht kan disponuar me t dhna se hern e par mu prindrit e kan kyur vajzn e tyre n at rrjet t tregtis me njerz. As me vajzn, as me prindrit nuk sht punuar nga ana e shrbimeve kompetente me sqarimin se ata nuk kan mundsi q t shkojn n teren prshkak t mungess s pajisjeve teknike, ndrsa n

56

N seancn e 30t t Qeveris s Republiks s Maqedonis me 18.11.2008 u soll PLANI AKSIONAL PR PARANDALIM DHE MENAXHIM ME KEQPRDORIMIN SEKSUAL T FMIJVE DHE PEDOFILIN 2009-2012.

114

thirrjet pr bised t cilat i kan drguar deri tek familja askush nuk sht prgjigjur.57.

sht e nevojshme q institucionet e sistemit t jen t kujdesshm ndaj fmijve viktima t keqprdorimit seksual. Nse procedura tek institucionet kompetente sht e kryer n mnyr joadekuate dhe joprofesionalisht e kryer ose pr shembull fmiu prap ballafaqohet me dhunuesin - paraqet prsritje t dhuns, vetmse n kt rast prve dhuns s prjetuar seksuale, fmiu prjeton edhe dhun psiqike shtes edhe nga vet institucioni, prkatsisht nga disa persona professional t kyur n procedur. Propozojm dshmim edhe at n dhoma t specijalizuara ose skrin dhoma n prezenc t gjykatsit, puntorit social dhe inspektorit policor i veshur me rroba civile. Video argumentimi do ti mundsoj gjykatsit q t mos e ballafaqoj viktimn me dhunuesin bile edhe n insistim t mbrojtsit t tij. Gjithashtu dnimet e gjykatsve m s shpeshti e prekin minimumin ligjor dhe doher nuk jan t arsyeshme n raport me rndsin e veprs penale.58

3. T DHNA, ANALIZA DHE STATISTIKA

3.1 prostitucioni i fshehur dhe tregtia me njerz
Rezultatet nga hulumtim Vlersimi i qndrimeve dhe njohurive t popullats s adoleshentve pr fenomenin e prostitucionit t fshehur dhe tregtis me njerz.59 e vrtetuan egzistimin e prostitucionit t fshehur ndrmjet t rinjve: 33,2% e t anketuarve jan prgjigjur se njohin persona t cilat pr ndonj kundrshprblim material japin shrbime seksuale, nga t cilt 58,7% jan prgjigjur se ata persona jan bashkmoshatar t tyre. 5,1% nga i gjith numri kan konfirmuar se atyre personalisht u sht ofruar shprblim material pr shrbim seksual.

57 58

Komiteti i Helsinkit pr t drejtat e njeriut n Republikn e Maqedonis.

http://www.childrensembassy.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=C227132F03478244B7879A9AC600CC00 59 HOPS Opcione pwr jetw tw shwndoshw, Shkup

115

U vrtetuan edhe parashikimet se numri m i mad hi t rinjve konsiderojn se ardhmri m t mir do t kishin pasur jashta shtetit (65,1%), ndrsa 33,6% vetmse jan duke u menduar pr t punuar jashta shtetit. Gjat ksaj, nj pjes e madhe e t rinjve aspak nuk jan t vetdijshm pr rreziqet me t cilat mund q t ballafaqohen nse shkojn jashta vendit dhe kryesisht bazohen n informatat t cilat sillen n rrethin e grupeve t moshatarve t tyre, dhe njherit duke mos pasur nj pamje t qart pr dallimin ndrmjet rnien n prostitucion me vullnetin e tyre dhe tregtin me njerz, duke menduar se pjesa m e madhe e viktimave t tregtis me njerz vet jan fajtor pr at q u ka ndodhur (47,1%), kshtuq ata vet nuk mendojn se mund t bhen viktim e tregtis me njerz (75,8%). Pr fat t keq, deri m tani shum pak para audiencs sht parashtruar pyetja pr egzistimin e ktyre dukurive, e as q sht sinjalizuar se duhet t veprohet n kt drejtim, me ka ka t bj edhe mungesa e aksioneve pr parandalimin e t njejtave. Rekomandimi 1 Krijimin e aktiviteteve parandaluese t cilat do t munden t drejtohen ndaj: Organizimit t kampanjave publike me qllim t ngritjes s shtjes pr prostitucionin e fshehur dhe tregtin me njers n mes t rinjve n audiencn e prgjithshme dhe rritjen e ndrgjegjes pr egzistimin e ktyre dukurive. Inicimin e koordinimit dhe qasjes multisektoriale ndaj problemit t prostitucionit t fshehur dhe tregtis me njerz n mes t popullats s t rinjve n baz t parimit t ndarjes s prgjegjsis me kyjen e t gjitha aktorve relevant (prindrit, institucione arsimore, Ministrit relevante, organizatat joqeveritare lokale dhe organizata ndrkombtare t cilat punojn n problemin etj.) Trajnim pr kyjen e mediumeve si instrument m i fuqishm pr aktuelizimin e problemit. Zhvillimin e programeve specifike t drejtuara ndaj neutralizimit t faktorve social dhe ekonomik t cilat sjellin

116

deri te paknaqsia, mospasja e perspektivs dhe nevoj q t shkohet jashta shtetit - varfri, papunsi etj. Problemi i tregtis me njerz prjetoi ndryshime n disa vitet t fundit. Maqedonia ishte shtet tranzitues dhe destinacion pr viktimat e tregtis me njerz nga Evropa Jug-Lindore kryesisht pr shkak t eksploatimit seksual. Sipas informative nga Ministria e Punve t Brendshme (MPB), n disa vitet e fundit u zvoglua numri i shtetasve t huaj, viktima t tregtis me njerz, n llogari t zmadhimit t t numrit t shtetaseve Maqedonase t cilat trafikohen n Maqedoni. bhet fjal pr t ashtuquajturn trafikim i brendshm me njerz, ku vajzat nga maqedonia, kryesisht t mitura shiten prej te njriskaj e deri te skaji tjetr i Maqedonis. Gjat vitit 2008 jan zbuluar dhjet vepra penale dhe 25 kryes t tyre, nga t cilt nnt jan vepra penale tregti me person t mitur, t kryera nga 21 veta dhe nj vepr penale tregti me njerz, e kryer nga katr persona. rastet e zbuluara n kt lmi, n krahasim me vitin e kaluar jan gati se tre fish t rritura. N vitin 2007 jan zbuluar disa vepra tregti me njerz. N t gjitha rastet, shumica e viktimave jan shtetase t Maqedonis dhe t njejtat jan n mosh prej tet deri n moshn shtatmbdhjet vjeare. Numri m i mad hi vajzave jan nga Shkupi - tet, ndrsa t tjerat jan nga Gjevgjelia, Shtipi dhe Kavadari. N t gjitha rastet, shumica nga viktimat, nga ana e pronarve t objekteve afariste kan qen t eksploatuara me pun, prkatsisht kan punuar si shrbyese, vallzuese ose shoqruese t mysafirve, katr nga to kan qen edhe seksualisht t eksploatuara dhe fizikisht t malltretuara, n nj rast, dy nga viktimat kan qen seksualisht t eksploatuara me dijen e prindit, ndrsa n rastin e fundit t realizuar, vajza, prej kur sht drguar jashta shtetit, ka qen e eksploatuar me pun dhe seksualisht, si edhe e malltretuar fizikisht nga burri i saj dhe t afrmit e familjes s tij. 60
60

Qeveria e Republiks s Maqedonis, Komisioni Nacional pr luft kundr tregtis me njerz dhe migrimit illegal RAPORTI VJETOR 2008

117

Studimi n vitin 2006, i br nga ana e UNICEF-it, erdhi n prfundimin se, n baz t t gjitha informatave ku ka qasje, se ndrmjet vitit 2002 dhe 2006 rreth 85 fmij me prejardhje nga maqedonia kan qen objekt i tregtis me njerz ose n kufijt e Maqedonis ose ndaj destinacioneve tjera. N studim thuhet se Maqedonia jovetm q sht vendtranzit por edhe destinacion, poashtu sht edhe vend nga ku rrjedh tregtia e palejueshme, n studime parashikohet se gjithsej ka pasur rreth 155 viktima t tregtis s palejueshme (85 fmij nga maqedoni dhe 70 t huaj). Sipas t dhnave statistikore nga organizata Ndrkombtare pr megrim (IOM), deri m tani n Maqedoni jan t regjistruara 771 rast t tregtis me njerz nga t cilt 100 (ose 12.9 prqind) jan t mitur. Prapseprap, patjetr duhet q t thuhet se ka dallime n kriteret e prdorura pr identifikimin e viktimave t tregtis me njerz nga ana e Qeveris, organizatave joqeveritare dhe agjencioneve multilaterale, t cilat ndonjher sjellin deri te dallimet n statistikn e viktimave n vend. Kt fakt e vrteton edhe statistika e ports s Hapur pr vitin 2008. N fakt nga gjithsej 11 t femra t prkujdesura t vendosur dhe t ndihmuara, 10 kan qen t mitura, shtetase t Maqedonis, t cilt jan nga kombsit e ndryshme dhe t cilt vijn nga familjet e varfura dhe disfunksionale. Institucionet shtetrore nuk kan t zhvilluar programe psikosociale pr fmijt viktima nga tregtia me njerz. OJQ-t fmijve q jan viktima t tregtis me njerz t cilt jan t vendosur n qendrn pr pranim t Ports s Hapur pr viktimat nga tregtia me njerz, u ofron ndihm psiko-sociale dhe dhnien e mbshtetjes nprmes t programeve m t ndryshme individuale. Pr secilin fmij hartohet plan individual i cili i prfshin t gjitha segmented (bazat pr gjien elementare, mnyrn e sjelljes ndaj bashkmoshatarve dhe m t moshuarve, mnyrn e veshjes e cila i prshtatet moshs, tolerance ndrmjet veti dhe tolerana ndaj t tjerve, kthimi n rrjedhat normale t jetess (tek kta persona

118

bioritmi sht i prishur), ushqimi i rregullt, kyja n procesin edukativ dhe kshillimi ndaj nevojs s procesit edukativ, vnien e kontakteve me familjen dhe me t afrmit e tjer, kthimi n mjedisin ku jetojn dhe pranimin e t njejtit etj.) Rekomandimi 2: sht e nevojshme q t bhet aplikimi i programeve specifike parandaluese pr ngritjen e vetdijes publike, duhet q t ndrmirren aktivitete pr veprim direkt tek shkaktuesit kryesor t tregtis me fmij, sikurse jan: varfria, shkyja sociale, qasje e pamjaftueshme deri te arsimimi dhe shrbime t tjera. E nevojshme sht q t formohen qendra speciale pr prkujdesjen e fmijve viktima t tregtis me njerz ku do t sigurohe programe adekuate pr rehabilitim dhe reintegrim.

3.2 Keqtrajtimi seksual dhe pedofilia

Sipas informatave q i regjistruam n popullat dhe n paraqitjet n SOS telefonin pr fmij dhe t rinj 0800 1 2222 pran ambasads s Par pr fmij n bot Megjashi, me prqindje ka dy deri tre raste n jav t keqtrajtimit seksual ose pedofilis ndaj fmijve n Maqedoni. Numri sht alarmues dhe brengoss. N veanti brengos fakti q kt vit u zbuluan edhe raste t inestit kur fmijt jan viktima nga m t afrmit e tyre ose edhe nga prindrit e tyre.61 N rastin e ktill, kaosi tek fmiu viktim sht edhe m i madh nse nuk paraburgoset me koh kryesi i veprs s till, nse kthehet n familjen ku antart e familjes ushtrojn presion mbi fmijn q ta ndryshoje deklaratn, nse fmiu kalon npr nj process t rnd dhe t gjat t dhnies s disahershme t deklarats pr prdhunimin, nse nuk prkujdeset n ndonj mjedis tjetr ku do t jet maksimalisht i mbrojtur.
61

http://www.childrensembassy.org.mk/?ItemID=C50753C4A2CD1C4DBC442B6F535C7FFD http://www.childrensembassy.org.mk/?ItemID=48467D809E48644995CCF0723BEF6A6B http://www.childrensembassy.org.mk/?ItemID=26C59A329E4A534F89F5FACBDABA37C9

119

sht e nevojshme q fmiu t jet i vendosur n qendr pr pranim t fmijve viktima nga keqprdorimi seksua; dhe dhun familjare ose n ndonj familje q bn pranimin e tyre. Ktu Qendrat pr pun sociale kan rol kryesor. Parimisht n zbulimin e hershm t gjendjeve npr familjet, ndrsa e dyta prkujdesjen n koh t fmiut viktim e keqtrajtimit seksual, e m pas edhe rehabilitimit t tyre, resocializimit dhe reintegrimit n shoqri. Gjat vitit 2008, nga numri i prgjithshm i thirrjeve (360) n SOS telefonin pr t rinj dhe fmij, 39,5% kan t bjn me ndonj lloj t dhuns mbi fmijt.62 N vitin 2009 kemi paraqitjen e rasteve nga t rinjt t cilt prmendin shembujt e tyre personal t keqtrajtimit nprmjet t internetit: n i-mejl adresn e tyre prmes Hi5 profilit (vjedhjen e identitetit - thyerjen e kodit dhe dhnien e informatave t cilat nuk jan t shnuara nga ana e autorit t adress) prmes Hi5 profilit (sht e vendosur fotografia e personit t panjohur dhe prezentohet sikurse ajo q sht autore e adress) shembuj gjat edukimeve npr shkolla npr Maqedoni, ku fmijt dhe t rinjt tregonin prvojat e tyre n thyerjen e kodeve, ftes me miqt e tyre ngaon-lajn bisedimet, shfrytzimin e fotografive n emr t tjetrkujt etj.. N vendin ton nuk egzistojn hulumtime dhe t dhna konkrete statistikore t ktij lloji, por prapseprap egzistojn t dhna pr numrin e madh t paraqitjes s rasteve t ktilla. Rekomandimi 3: Gjykatsit t japin dnime m t rrepta dhe m t larta pr kryesit e sulmit gjinor mbi fmiun - burgim t prjetshm; t vendosen masa plotsuese pr mbrojtjen e fmijve nga pedofilt - recidivist nga burgjet, duke i prdorur prvojat botrore;
62

http://www.childrensembassy.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=C71D2EBD3C2B044BB1F4D1AD12FAC96B

120

T krijohet nj regjistr qendror pr evidentimin e t gjitha rasteve t paraqitura dhe kryersve t sulmit gjinor mbi fmiun; Qendrat pr pun sociale t jen mobile dhe efektive n zbulimin e familjeve nn rrezik dhe ndjekjen e tyre t vazhdueshme si dhe marrjen e masave prkatse me ka do t kishin vepruar n mnyr preventive. Ata mund t japin kontributin m t madh n parandalimin nga keqprdorimi i fmijve; T zhvillohet system i zbulimit t hershm t keqtrajtimeve dhe t prforcohen shrbimet pr ofrimin e ndihms direkte t fmijve q jan viktima nga dhuna. T happen qendra speciale pr pranimin e fmijve t keqtrajtimit seksual dhe pedofilis, prkujdesje t veant, rehabilitim n 72 ort e para. Punimi i QPS me fmijt viktima dhe pjesmarrjen e tyre aktive gjat 24 orve. Formimin e familjeve prkujdesse pr fmijt viktima t keqtrajtimit seksual, pedofilis dhe inestit n t gjith qytetet n republikn e Maqedonis.

4. MASA T PRGJITHSHME T IMPLEMENTIMIT

N Republikn e Maqedonis edhe prkundr zbulimit t shpesht dhe arrestimit t pedofilve nga ana e policis dhe ndryshimeve m t reja n Kodin Penal t cilat parashohin dnime shum m t rrepta, gjykatsit ende u japin kryersve t ktyre veprave penale dnime minimale. Mediumet vazhdimisht lajmrojn pr kta lloje t rasteve por kjo nuk sht e mjaftueshme. Lufta kundr pedofilis krkon qasje grupore dhe multidisciplinare, nprmjet t bashkpunimit t organizatave qytetare dhe institucioneve shtetrore, veanrisht Qendrave pr pun sociale, gjykatave, Avokatit popullor, Policis dhe shkollave. kjo nnkupton veprim preventiv t prbashkt dhe t sinhronizuar t t gjitha

121

faktorve q kan ndikim n edukimin dhe kujdesjen pr fmijt sikurse jan, familja, institucionet e shtetit, organizatat qytetare etj. Qendrat ditore nuk jan zgjidhje pr problemin me fmijt e rrugs n drejtim t rrnjsimt t keqprdorimit t puns s fmijve. Ata ndihmojn vetm q fmijt t prkujdesen pr nj koh t caktuar, t lahen, t ushqehen, t vishen, t fitohen disa shprehi pr higjien, por pas lshimit t Qendrave ditore ata prap gjenden n rrug, puna e tyre prap keqprdoret edhe at nga prindrit e tyre. Shumica prej tyre nuk kan as qartifikat nga Libri Am it lindurve. Derisa nuk sigurohet punsim is paku njrit nga prindrit dhe nuk inkuadrohen fmijt n arsim, nuk do t zgjidhet problemi me fmijt n rrug.63

5. PARANDALIMI
N lidhje me fushn e parandalimit patjetr duhet t potencohet se sht br shum pak nga ana e organeve shtetrore. Nuk egziston edukim n kt lmi t sistemit edukues, por edhe rolin preventive t cilin sipas ligjit e ka Qendra pr pun sociale n praktik nuk punohet. sht e nevojshme q Qendrat pr pun sociale t ekipohen me njerz pr zbulimin e shpejt dhe detektimin e hershm t familjeve n rrezik ku do t mbrohet fmiu i cili sht viktim potenciale e keqprdorimit. N kt ekip duhet q t kyet defektologu (pr personat me hendikep) i cili do t kishte punuar n zbulimin, intervenimin, pranimin dhe dhnien e trajtimit rehabilitues fmijve me nevoja speciale. Qendrat pr pun sociale nuk jan n disponim pas kohs s rregullt t puns, e as gjat kohs s fundjavs ose ditve kur nuk punohet (festive) dhe ather ndihma ktyre viktimave u sht e pamundsuar. Pr momentin nuk praktikohen programet parandaluese t puns me pedofilt, e as me fmijt. Nuk ka trajtim t sigurt pr punn me pedofilt derisa e vuajn dnimin e tyre me burg, nuk ka mbikqyrje t sigurt t tyre dhe ndjekjen e t njejtive pas lshimit t burgut, nuk paraqiten n QPS dhe pedofilt pa terapi shruese me
63

http://www.childrensembassy.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=B2EDFD37544F3A42A3F9914769C6E888

122

medikamente t kontrollimit t epshit dhe libidos, pa kontroll nga ana e QPS dhe Policis munden q ta prsrisin veprn.
SHEMBULLI 2: i till ishte rasti me personin XX i cili e prsriti kt vepr pr hern e tret. Kidnapoi dy mbrojts nga Shtpia pr fmij 11 Tetori dhe njrin nga to e mbante peng pr 23 dit me rradh. N mnyrat m mizore shfryheshte mbi fmiun ndrsa personat prgjegjs t ktij institucioni nuk dinin se ku i kan fmijt e tyre. Askush nga ky institucion nuk e morri prgjegjsin ndrsa personi XX pr her t par n Maqedoni fitoi dnim prej 15 vitesh.64

Ligji pr mbrojtje sociale, e as ligji pr mbrojtjen e fmijve nuk i trajton fmijt t cilt largohen nga prostitucioni, ata q jan viktima t trafikimit ose pedofilis. Vetm n ligjin mbi t drejtn pr t mitur neni 12 trajtohen fmijt t cilt largohen nga prostitucioni, t klasifikuar si fmij nn rrezik, pr t cilat kompetent sht qendra pr pun sociale e cila nuk ka programe konkrete dhe gjithprfshirse pr mbrojtjen e ktyre fmijve. N Mapimin dhe studimin e bazuar n hulumtimin mbi nj bashksi adoleshentsh, nn rrezikun m t madh t HIV/SIDA/SIS t br nga ana e UNICEFI-t, vrehen shrbimet shndetsore dhe sociale t cilt duhen q t kujdesen pr grupet e margjinalizuara t adolescentve pr HIV dhe SIS. Gjat ksaj u formua informata se, m s shpeshti, QPS paraqitjet pr egzistimin e Adoleshentve t cilt Japin Shrbime Seksuale (AJSHS) i merr nga ana e policis, prokororit public, prindit ose shkolls. M s teprmi kta adoleshent kan qen t kontaktuar sipas ndonj arsyeje tjetr, ndrsa gjat procedurs fitohet informat se t njejtit edhe kmbejn shrbime seksuale. N fakt, adoleshentt kontaktohen nga ana e policis prshkak t ndonj vepre penale ose sjelljeje asociale, me rast sipas ligjit jan t obliguar q t krkojn QPS pr bised primare me t miturin. Mirpo, n praktik kjo ndodh rrall, prkatsisht, policia fillimisht e pyetn
64

http://www.childrensembassy.org.mk/?ItemID=F78A9B78F01B57449F3F4FE2DD41EDB2 http://www.childrensembassy.org.mk/?ItemID=9B89F42A3ADCF34F889C1E19FF9B8B31 http://www.childrensembassy.org.mk/?ItemID=B1E566BF0161DC469A0428A497A8624A

123

adoleshentin, pa pranin e QPS, e tek m von i thrret ata vetmse t rrespektohet procedura e parapar ligjore. Para procedurs i drgojn AJSHS n kontrollim n Klinikn pr smundje infective dhe gjendje fibrile, ndrsa masat t cilat ndrmirren gjat ksaj procedure jan:procedura kundr prindrve pr lnien pas dore t fmijve t tyre, motivimi i tyre dhe terapija familjare. Masa e cila m s teprmi u jepet nga ana e QPS dhe gjyqit, n ksi soj situatash sht mbikqyrja e prforcuar nga prindrit ose nga organi pr kujdestari. Nse prindrit prsri nuk kujdesen pr fmijt dhe nse gjat kontrollit prcaktohet se te adoleshenti nuk ka ndonj prparim, i njejti vendoset n institucion. QPS nuk ka asnjfar ingerence ndaj gjyqit, prve dhnien e mendimit gjat sjelljes s vendimeve. sht e fituar informat se ne QPS n Strumic nuk mbajn regjistr t veant pr AJSHS, por se gjat puns s tyre takohen me raste t tilla. M s shpeshti ndodh q fmiu i mitur t ike nga shtpia, me ka prindrit fillojn krkimin e tij dhe n at mnyr fillon bashkpunimi me policin dhe QPS. Pas gjetjes, personat kompetent nga policia s bashku me personin zyrtar nga QPS, e kthejn t miturin n shtpi. M pas, kontaktin e par e bn puntori social, e m pas kyen edhe personat tjer nga grupi. Bhet intervist, punohet n vlersimin e personalitetit t personit t mitur dhe familjes s tij, krkohen mundsit q n familje t prmirsohet gjendja etj. Prdoren teste pr vlersimin e personit, bhet genogram pr familjen, prcaktohen marrdhniet dhe relacionet n familje, stilet e tyre edukuese, autoritetet, dhe bhet plan dhe program pr ndjekjen e rastit. Edhe ktu vrtetohet konstatimi se, m s shpeshti, evidentimi nga ana e AJSHS sht n procedurn e ngritur sipas bazs totalisht t ndryshme, e jo prshkak t kmbimit seksual.

124

6. NDALESA
Nse n shprndarjen e pornografis fmijrore, prezentohet ose shfaqet para fmijve ose t rriturve ajo dnohet sipas nenit 193 t Kodit Penal. N Maqedoni dnohet shitja e materialit pornografik, tregimi dhe prpunimi i pornografis pr fmij, por ende nuk dnohet posedimi i s njejts. Edhepse, Kodi Penal sht i plotsuar me kt rregull n nenin 193-a, me ndryshimet dhe plotsimet nga i 14.09.2009, prdorimi i tyre n praktik do t filloje prej Marsit 2010. Gjithashtu, Policija duhet q n veanti t trhjek vmendjen n distribuimin, prezentimin dhe qasjen e lir n pornografin pr fmij npr internet kafenet. Problem serioz n Maqedoni sht qasja e lir e prmbajtjeve erotike, t dhunshme dhe pornografike pr syt e fmijve. Fmijt n Maqedoni do dit ballafaqohen me kta prmbajtje, sepse ata i kan afr duarsh. Gazetat e prditshme prmbajn fotografi t shumta pr lhot-line linjat, agjencione t cilat n mnyr t hapur ofrojn kontakte, seks-shitore, pornoteka etj. Revistat pornografike dhe erotike npr kiosqet jan publikisht t vendosura, dhe ato jovetm q jan leht t dukshme nga fmijt, por edhese nuk sanksionohet shitja e ktyre revistave t miturve. Filmat q emitohen npr televizionet nuk jan gjithmon t mbrojtura me shenjn pr kufizimin e shikimit t tyre nga ana e fmijve, e as q ua trhjeket vrejtja prindrve se pr at periudh t dits do t emitohen ky lloj i filmave. Shum shpsh edhe radio dhe TV reklamimet- e prdorin trupin femror pr promovimin e prodhimeve. Kjo sht gjendja faktike n tr Maqedonin. E gjith kjo negativisht reflektohet ndaj zhvillimit t shndosh t fmiut. Pjesa m e madhe nga ajo q e msojn fmijt, veanrisht n periudhn m t hershme t zhvillimit t tyre, ndodh nprmjet t observimit dhe imitimit t sjelljes nga mjedisi i afrm i tyre.

125

Rekomandimi 4: T eliminohen prmbajtjet erotike, t dhunshme dhe pornografike nga rrethi m i gjer i fmijve.

7. MBROJTJA E T DREJTAVE T VIKTIMAVE

Brengos fakti se pothuajse do jav regjistrojm 1-2 paraqitje pr pedofili, keqprdorim seksual dhe abusim i fmijve nga prindrit e tyre. N disa raste gjykata lejon ballafaqimin e fmiut viktim me individin, e ndonjher edhe me prindin i cili e ka keqprdorur.65 sht vrejtur paraqitja e prdhunuesve nga ana e fmijve dhe m t afrmive. Fmijt dhe m t afrmit e tij jan t inkurajuar q ta paraqesin prdhunuesin. Por, kur e dijm se procedura gjyqsore zgjat n disa raste m tepr, se fmiu sht i stigmatizuar n procedurn e dshmimit t fajita t dhunuesit, kur n seancn kryesore, me krkim t mbrojtjeslejohet q t ballafaqohet fmiuviktim me t akuzuarin, tek fmijt shkakton trauma psiqike t prhershme, mosbesim n efikasitetin dhe efektivitetin e sistemit pr mbrojtje t fmiut-viktim dhe ky mosbesim rritet disa her m shum. Kur fmijt kan vendosur q t flasin pr gjithka q u ka ndodhur dhe nn t gjitha rrethanat dhe shtypjet, patjetr duhet q ti largojm nga mjedisi ku ka ndodhur kjo ngjarrje. Patjetr duhet q t mobilizohen institucionet educative, Ministria e punve t brendshme, veanrisht Qendrat pr pun sociale, gjykatat, dhe t kuptojn jo do her kemi prindr t prgjegjshm t cilt do ti kishin mbrojtur fmijt e tyre nga keqtrajtuesit seksual dhe pedofilt. Nuk ka vend t parapar pr prkujdesjen e fmijve viktima t keqtrajtimit seksual dhe incestit.Nse nj fmij nn ndikimin presionit e ndryshon deklaratn e par t tij se ka qen i keqtrajtuar seksualisht dhe gjat ksaj gjykatsi lejon ballafaqimin e fmijs65

http://www.childrensembassy.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=38420DAA9A3B03459CEFD207DA817E19

126

viktim me kryesin e veprs, far epilogu mund q t pritete. Gjat ksaj, fmiu viktim jep deklarat n tre vende t ndryshme, n polici, n Qendrn pr pun sociale dhe n gjyq, kur sht prezent edhe kryesi i veprs, me ka prjeton trauma t prhershme psiqikie e cila e ndjek gjat gjith jets s tij. Organet kompetente patjetr duhet q t prkushtojn vmendje t posame kur bhet intervista me fmiun dshmitar ose viktim, q ajo t bhet n nj atmosfer t relaksuar, n skrin dhoma t posame, t cilt nse duhen do t zgjasin edhe m shum or duke u regjistruar audio-vizuelisht, t cilin gjykatsi me prezencn e psikologut, pedagogut dhepuntorit social do ti merr parasysh dhe nuk do t lejoj ballafaqimin e fmiut me viktimn. N Qendrat pr pun sociale ka dhima t pajisura pr ndgjimin e fmijve-viktima, por t njejtat nuk prdoren. Jan t vendosura npr vende joadekuate, q paraqet problem pr vet fmijt. Pr punn me fmij-viktima nga tregtia me njerz, ka t trajnuar nj numr shum t vogl t puntorve social n qendrat pr pun sociale, q paraqet problem pr vet fmijt. Pr punn me fmij viktima t tregtis ka t trajnuar shum pak puntor social npr qendrat pr pun sociale, por jo edhe ekipe profesionale t cilat vazhdimisht dhe n mnyr konstante do t punonin me fmijt, e jo t formohen ekipe dhe t thirren sipas nevojs. Nuk ka numr t mjaftueshm t ekipeve (ekipet vazhdimisht ndryshohen) pr dgjimin e fmijve viktima e t cilt do t kishin qen n shrbim 24 orsh. Shteti ende nuk ka siguruar vendosje adekuate t fmijve viktima t trafikimit me njerz, fmijt viktima (mbi 12 vjet) drejtohen n qendrn pr pranim t OJQ-s Porta e Hapur e cila ka nj dhom t paisur pr pranimin e fmijve, por fizikisht fmijt nuk jan t ndara nga t moshuarit. Gjithashtu, qendra pr pranim nuk sht e prmbajtur financiarisht nga ana e shtetit. Fmijt viktima (nn moshn 12 vjeare) drgohen npr entet pr fmij pa prind si nj zgjidhje afatgjate, q nuk sht n interesin

127

m t mir t fmiut, pasiq atje nuk egzistojn shrbime t specializuara pr tejkalimin e traumave t prjetuara. N baz t lndve t cilt jan t videntuara dhe n t cilat punojn organizatat joqeveritare t cilt e hartojn kt raport, fitohet prshtypja se fmijt viktima nga incesti nuk jan t mbrojtura prshkak se: fmijt viktima t incestit, pas zbardhjes s rastit t tyre mbeten t ln t vetm, n nj situat familjare edhe m t komplikuar. zakonisht fmiu mbetet me njrin prind i cili ndonjher nuk dshiron q t ballafaqohet me fatin dhe ta pranon dhunn e br. Pas sjelljes s ktill shpesh fshihen edhe kushtet materiale pasiq prindi - dhunues e humb vendin e puns dhe familja mbetet pa (ndonjher) t ardhura elementare. prindi i cili ngel me fmiun viktim, i ballafaquar me probleme m t ndryshme, manifeston sjellje agresive, psiqikisht dhe emocionalisht e malltreton fmiun duke dashtur q ta dnoje pr at q ka ndodhur, duke e llogaritur si shkas i situats s re t krijuar n familje. te fmiu viktim shumfishohet problemi fillestar duke u prballur me probleme t shumta serioze (mes t cilve edhe ndgjimi dhe ballafaqimi n disa seanca, ball pr ball me prdhunuesin) t cilat e bjn traumn edhe m t thell, ndrsa mosbesimi n sistemin i cili duhet q ti mbroje sht plotsisht i humbur. fmiu sht i refuzuar nga familja dhe i stigmatizuar nga mjedisi ku jeton dhe n vend q t inkurajohet pr at q nuk ka heshtur, mbetet i gjykuar pr sinqeritetin e tij. n fund, duke mos mundur q t dal n krye me gjith situatn, fmiu traumn e vendos thell n vehte, sht i brengosur pr t ardhmen e tr familjes, bile edhe pr prindin dhunues: a do t shkon ai n burg ose jo? Fmiu e trhjek deklaratn!*

128

SHEMBULLI 3 N ambasadn pr fmij Megjashi sht paraqitur se nj vajz (9 vjeare) ka qen e prdhunuar nga nj person i panjohur dhe e rrahur nga nna e saj. Vajza kur ka ardhur n shkoll e tra ka qen me shenja nga lndimet e marra dhe mezi ka lvizur. Personat kompetent t shkolls i kan lajmruar QPS nga Struga por kta t fundit jan prgjigjur se nuk kan automjet q t shkojn atje. Ata kan shkuar n vend t ngjarrjes pas dy javsh nga paraqitja e ktij rasti. Nna jeton me 5 fmij t mitur dhe sillet ashpr ndaj t gjitha atyre, pa asnj prkujdesje pr ta. Vajza ka rreth 15 kilogram dhe e njejta sht e uritur dhe e traumatizuar. Egziston dyshimi se nna merret me prostitucion dhe se sht e mundshme q edhe fmijt ti detyroje n t njejtn. Ambasada e Par pr fmij n bot e regjistroi kt rast me 30.01.2009 n numrin falas pr fmij dhe t rinj 0800 1 2222. E mitura S. jeton me nnn e saj, 4 vllezrit dhe po aq motra. Kur na paraqitn rastin menjher reaguam deri te njsia policore n fshatin Llabunisht si edhe n stacionin Policor n Strug. Poashtu u drejtuam edhe deri te spitali n Strug, por prej atje na u prgjigjn se nuk mund t japin asnj informacion, dhe se m s mirti sht q pr kt rast t informohemi nprmjet t Qendrs pr pun sociale nga Struga, por edhe prej atjen thirrjet tona telefonike askush nuk lajmrohej, dhe mu pr at reaguam me shkrim deri te Qendra Ndrkomunale pr pun sociale n Strug q t na informojn se a jan t njoftuar me gjendjen e ktill, si sht vajza, prdhunuesi a sht arrestuar nga policia dhe kuptohet se far masash jan marr. Deri sot n ambasadn e Par pr fmij Megjashi nuk na sht prgjigjur nga ana e Qendrs pr pun sociale Strug se ka n t vrtet ka ndodhur me vajzn! Prgjigjja sht se vajza sht lnduar me shkop, rastsisht duke u mbshtetur mbi t n orn 23 para mesnats - pr ne sht i papranueshm! Shpresojm se duke e aktuelizuar rastin nprmjet t mediumeve do t kontribojm pr hetimin e ktij rasti dhe ngritjen e shtjeve t rndsishme rreth (mos)kujdesit t institucioneve prkatse t sistemit, por pr fat t keq n vend t prmbajtjes ambasada pr Fmij Megjashi fitoi lajmrim pr mbikqyrje t jashtzakonshme inspektuese nga ana e Direkcionit pr mbrojtjen e t dhnave personale. Edhepse npr mediumet nuk u shpalln t dhna personale, sipas Direksionit pr mbrojtjen e t dhnave personale ambasada pr Fmij Megjashi e ka thyer Ligjin pr mbrojtjen e t dhnave personale! Ambasada e fmijve reagoi deri te Direksioni me shkres se me veprimet e ktilla t institucioneve shtetrore jovetmq pengohet mbrojtja e fmijve por thyhet edhe njri nga principet themelore - interesi m i mir i fmiut. Ky rast edhe m tej mbetet i mbuluar me misterjen sipas t cils edhe

129

prkundr cenimeve t dukshme t t drejtave t fmiut me pasoja t rnda psikofizike pr fmiun, askush nuk sht sanksionuar!

SHEMBULLI 4: rast kur fmiu e trhjek deklaratn e tij: msuesja n nj shkoll fillore n Krov (e cila u drejtua deri te ambasada pr Fmij Megjashi n vitin 2009) prej kur e ka thirrur vajzn n bised, e njejta ka pranuar se babi i saj e detyron at n seks oral. bhet fjal pr babin i cili ka kryer aktivitete t sulmit gjinor mbi vajzn e tij (e ka vdeshur, e ka prekur npr gjinjt dhe npr organet gjenitale dhe nga ajo ka krkuar q ta prkdhel organin e tij gjenital dhe pastaj kan pasur seks oral). Babain e burgosin n polici, por QPS duke mos pasur ndonj familje e cila do t kujdesej pr t e kthejn n familjen e saj. Nna dhe xhaxhai i vajzs kryejn presion mbi vajzn q ta ndryshoje deklaratn e saj. Ajo e ndryshon. Por msuesja mbetet n deklaratn e saj dhe e njejta paraqitet n rolin e saj para gjyqit. gjykata e pranon rolin e msueses q t dshmoje. Por gjykatsi lejon n seancn kryesore q fmiu t ballafaqohet me babain e saj. Gjyqi e merr parasysh deklaratn e msueses dhe sjell vendim duke e dnuar kryesin e veprs penale me 2 vite dhe gjasht muaj burg. Prshkak t presionit nga t afrmit dhe familja, fmiu e ndryshon deklaratn e saj, duke thn se deklarata e mparshme ka qen e rrejshme dhe t njejtn e ka dhn duke u friguar nga babi i saj, pasiq ka qen nxnse e dobt dhe n at mnyr ka dashtur q ta lndoj pa mos qen e vetdijshme se i njejti do t shkoje n burg. Prshkak t dy deklaratave kundrthnse, n QPS kan biseduar dhe kan qen t mendimit se duhet q t bhet testim neuropsikijatrik duke prcaktuar se cila nga t dy deklaratat e t dmtuars sht e sakt.66

Edhepse sht e zhvilluar nj program i MPPS pr riintegrim t fmijve viktima t tregtis me njerz q prfshin aktivitete t ndryshme, ajo q brengos sht fakti se ende nuk sht e finansuar sa duhet nga ana e Ministris. Kjo do t thot se nuk mundet q n praktik t implementohet. Duke i pas parasysh pasojat e veanta fizike, psiqike dhe sociale t cilat i prjetojn fmijt-viktima t tregtis me njerz si rezultat i keqprdorimit t tyre dhe eksploatimit nevoitet marrja e hapave prkatse dhe veprimeve pr mbrojtjen e

66

http://www.childrensembassy.org.mk/?ItemID=4F625AB31AA05742B30E70CB70741119 http://www.osgostivar.mk/Odluki.aspx?odluka=6

130

fmijve n pajtim me moshn e tyre dhe me interesin m t mir t tyre. Gazetart duhet q ta rrespektojn t drejtn e privatsis s fmiut, n vecanti t drejtn e fmijve viktima nga trafikimi me njerz. Praktik gazetareske jan edhe raportimet pr viktima t mitura nga trafikimi me njerz n terminet kye t mbrmjes, dhe gjat ksaj publikisht jan shfaqur inicialet dhe vendi i jetess, si dhe vendi i drejtimit t tij/saj. Rekomandimi 5: N rastin kur fmiu viktim nuk shoqrohet nga prindi/kujdestari, n mnyr urgjente duhet q t prcaktohet kujdestar dhe n nj afat m t shkurtr t mundshm t lidhet me familjen e tij, nse ajo sht n interesin m t mir t tij; N rast kur nuk sht e prshtatshme dhe e sigurt pr kthimin e tij n familje, t ndrmirren masa speciale t mbrojtjes s interesit dhe t drejtave t fmiut n pajtim me rregullat ligjore; T rrespektohet mendimi i fmiut (nse sht n gjendje q ta shpreh at) pr masat e ndrmarra t mbrojtjes dhe ndihms; marrjen e masave pr mbrojtjen e privatsis dhe identitetit t fmiut-viktim; sjelljen e programeve speciale individuale pr mbrojtjen dhe prkrahjen e fmijve viktima nga tregtia me njerz, n lidhje me ndihmn e tyre fizike, psikologjike, edukativ, shndetsore dhe ndihm pr tu vendosur diku; Qendrat pr pun sociale duhet q t prcaktojn person pr shoqrimin e fmiut i cili do t jet i angazhuar n bashkpunim me organizatat joqeveritare. t rrespektohet identiteti dhe integriteti i fmijve viktima ose dshmitarve t fardo lloji t dhuns dhe t mbrohen nga viktimizimi plotsues nprmjet t shpalljes s t dhnave t karakterit personal npr mediume: emri, emri i prindrve, adresa, vendbanimi, informata personale n lidhje me rastin, nj ose disa karakteristika specifike pr pamjen e tyre fizike, mentale, ekonomike, kulturore ose sociale, prkatsin etnike etj.

131

REKOMANDIME T PRGJITHSHME:

Ratifikimi i Konvents s Kshillit t Evrops pr mbrojtjen e fmijve nga eksploatimi seksual Gjykatsit dhe personat prgjegjs t cilt hyjn n kontakt me fmiun viktim nga dhuna t jen maksimalisht t kujdesshm ndaj fmiut. deklaratn t ciln e jep fmiu t jet e parapar me ligj dhe t jepet vetm nj her dhe n nj atmosfer t relaksuarn prezenc t gjykatsit, psikologut, pedagogut dhe prfaqsuesit nga qendra pr pun sociale Shteti duhet t ndrmerr kampanja t vazhdueshme pr ngritjen e vetdijes, programe pr trajnim dhe edukim pr rregullat e OPSC-s, t dedikuara pr fmijt viktima t tregtis me njerz, kuadrot pedagogjik, personat medicinal, gazetart, juristt, puntort social, gjykatsit, avokatt. T formohen qendra pr pranimin dhe prkujdesjen e fmijve-viktima t dhuns familjare dhe keqtrajtimit seksual, me mbshtetje financiare nga ana e shtetit Mbshtetje t qendrave egzistuese t OJQVE pr viktimat nga tregtia me fmij. Qendrat pr pun sociale t ekipohen me nj kuadr pr zbulimin e shpejt t dhe t hershm t familjeve n rrezik ku do t mbrohet fmiu i cili sht viktim momentale e keqtrajtimit. N kt ekip duhet q t kyet edhe defektologu (pr personat me hendikep) i cili do t kishte punuar n zbulimin, intervenimin, pranimin dhe rehabilitimin e ktyre fmijve Qendrat pr pun sociale t jen t hapura 24 or dhe n kontakte t drejtprdrejta me qendrat pr pranimin e fmijve viktima t t gjitha llojeve t dhuns Puna me fmij viktima dhe rehabilitimi i tyre, resocializimi dhe riintegrimi n shoqri Baz e t dhnave dhe statistik pr fmijt viktima t fardo lloji t keqtrajtimit seksual

132

Aplikimin e programeve parandaluese pr pun me pedofilt dhe rehabilitimin e tyre, shrimin dhe resocializimin e cila njkohsisht do t inkuadroj edhe marrjen e masave prkatse t cilat do t parandalojn prsritjen e veprave Mbikqyrje t rrept nga ana e policis dhe QPS ndaj pedofilve Dnime m rigoroze pr pedofilt Aplikimin e programeve parandaluese npr shkollat, familjet dhe nprmjet t mediumeve t cilt do t ndikojn n mbrojtjen e fmijve nga shitja, prostitucioni dhe pornografia; T shtohen masa plotsuese pr mbrojtjen e fmijve nga pedofilt - recidivist nag burgjet, duke i shfrytzuar prvojat botrore (mbikqyrje nga ana e policis dhe Qendrave pr pun sociale t pedofilve dhe recidivistve) T rrespektohet identiteti dhe integriteti i fmijve viktima ose dshmitar t fardo lloji t dhuns dhe t mbrohen nga viktimizimi plotsues prmes shpalljes s t dhnave t karakterit personal npr mediume: emir, emir i prindrve, adresa, vendbanimi, informata personale n lidhje me rastin, nj ose disa karakteristika specifike pr identitetin e tijfizik, mental, ekonomik, kulturor ose social, prkatsin nacionale etj. formimin e qendrave shtetrore pr pranim dhe prkujdesje t fmijve viktima t keqtrajtimit seksual, s paku npr qytetet m t mdha, nn ingerencat e Ministris pr pun dhe politik sociale t Maqedonis, pr pranimin e viktimave t dhuns familjare dhe keqtrajtimit seksual. trajnim t personelit npr institucionet publike (shkollat, entet shndetsore, qendrat pr pun sociale etj.) pr kt protocol Fakultativ.

133

Koalicioni nacional pr t drejtat e fmiut Republika e Maqedonis

i koordinuar nga Ambasada e Par e fmijve n bot MEGJASHI 1000 Shkup, Kosta Novakoviq 22 a, Maqedoni Tel. +389 2 2465 316; i-mejli/faks: +389 2 2463 900 info@childrensembassy.org.mk www.childrensembassy.org.mk

RAPORT ALTERNATIV
t organizatave joqeveritare ndaj raportit Inicues shtetror t Republiks s Maqedonis pas protokolit Fakultativ ndaj Konvents pr t drejtat e fmiut pr involvim t fmijve n konflikte t armatosura (nga Nntori i vitit 2008)

Shkup, 2009

134

TABELA E SHKURTESAVE
QSHDNJ ARM PB Konventa 182 P MPPS NATO OPAC Qendra Shqiptare pr t drejtat e njeriut Tiran Armata e Republiks s Maqedonis Persona t vendosur n brendi Konventa kundr formave m t kqija t puns fmijrore Kodi Penal Ministria pr pun dhe politik sociale Aleanca Veriatlantike Protokoli Fakultativ pr inkuadrimin e fmijve n veprime t armatosura dhe konflikte Ambasada e Par e fmijve n bot Megjashi Republika e Maqedonis Zyra e komesariatit t lart pr refugjat t kombeve t Bashkuara Organizata Joqeveritare Qendra pr iniciativa qytetare Qendra pr pun sociale

APFBM RM UNHCR QIQ QPS

135

1. HYRJE
Raporti Alternativ i OJQ-ve lidhur me raportin Inicues shtetror t republiks s Maqedonis sipas protokolit Fakultativ ndaj Konvents pr t drejtat e fmiut pr involvimin e fmijve n konflikte t armatosura (nga Nntori i vitit 2008) sht i pregaditur nga ana e Koalicionit Nacional pr t drejtat e fmiut - Republika e Maqedonis (Koalicion joformal i formuar n vitin 1997.) si aktivitet nga t proektit t Ambasads s Par pr fmij n bot MEGJASHI. Pr nevojat q t pregaditet raporti n vitin 2009 u riprtri dhe u zgjerua ky KNDF me orgqanizata t reja antare dhe dy koalicione ( t gjitha jan antare t reja prve Kshillit pr preventiv nga delikuenca pr t mitur nga Kavadari dhe ambasada e par e fmijve n bit Megjashi). N prpilimin e raportit Alternativ morrn pjes (21) organizata qytetare dhe (2) koalicione t organizatave qytetare: 1. Asociacioni pr Inicijativa Demokratike (ADI) Gostivar 2. Asociacioni pr edukat shndetsore dhe krkim HERA- Shkup 3. Iniciativa qytetare e grave Antiko - Krov 4. Koalicioni T gjith pr gjykim t drejt - Shkup (koalicion i 17 OJQve) 5. Lajfstart - Manastir 6. Maqedonia pa diskriminim (bashksi e 11 OJQve) 7. Forumi rinor edukativ - Shkup 8. Dera e Hapur - La Strasa - Shkup 9. Hapeni dritaret - Skopje 10. Post polio grupi pr mbshtetjen e Polio Plus Shkup 11. Ambasada e par e fmijve n bot Megjashi Shkup 12. Phurt - Delev 13. Kshilli pr preventiv nga delikuenca pr t mitur Kavadar

136

14. Komiteti i Helsinkit pr t drejtat e njeriut n Republikn e Maqedonis - Shkup. 15. HOPS Opcione pr jet t shndosh - Shkup 16. Shoqata Humanitare Nna - Kumanov 17. Organizata humanitare dhe bamirse e romve n Maqedoni Mesechina - Dibr. 18. Organizata humanitare dhe bamirse e romve n Maqedoni Mesechina - Gostivar. 19. Qendra pr bashkpunim Ballkanik Loja Tetov 20. Qendra pr iniciativ qytetare - Prilep 21. Qendra pr t drejtat e njeriut dhe zgjidhjen e konflikteve - Shkup 22. Qendra pr zhvillim t qndrueshm Porta Strumic 23. Shellter qendra - Shkup N pregaditjen e raportit Inicues shtetror t Republiks s Maqedonis sipas protokolit fakultativ ndaj Konvents pr t drejtat e fmiut pr involvim t fmijve n konflikte t armatosura nuk jan konsultuar organizatat qytetare. Duke vshtruar raportin i cili u soll nga ana e Qeverise s Republiks s Maqedonis patjetr duam t theksojm se i njejti sht tepr i prgjithshm, apstrakt dhe nuk e jep pamjen e trsishme t gjendjeve n lidhje me vitet pr t cilat raporton i njejti. Gjithashtu nuk egzistojn t dhna oficiale statistikore pr cilndo qoft tem pr t ciln raportohet me kt raport dhe aspak nuk ka t shnuara informata pr masat konkrete pr implementim. Brengosse sht ajo q n raport nuk jan t prmendur fmijt rfugjat nga konflikti ushtarak (Kosov), nuk jan t prmendur as fmijt nga konflikti i armatosur n vitin 2001, nuk jan prmendur shrbimet kujdestare t cilat do ti aplikojn masat pr mbrojtje, rehabilitim dhe riintegrim, nuk sht prmendur se ende nuk sht prpiluar protokoli pr trajtimin e fmijve viktima nga dhuna, nuk jan prmendur masat konkrete (rehabilitim, riintegrim) gjat ekstradimmit. Gjithashtu, n Raportin aspak nuk prmendet implementimi i

137

konvents 182 t ONP-s pr parandalimin e menjhershm t formave m t vshtira t puns fmijrore dhe rekomandimin e ONP. Konflikti i armatosur i cili e prfshiu Republikn e Maqedonis n vitin 2001, krijoi nj pabarazi edhe m t madhe n shoqri dhe e prishi ndjenjn e besimit dhe jetess s qet. Kjo situat e till ka ndikim t madh edhe ndaj sjelljes dhe komunikimit ndrmjet t rinjve nga t dy grupet etnike m t mdha: grupin etnik t maqedonasve dhe shqiptarve. Shteti nuk i ka hetuar deri n fund indicjet pr pjesmarrjen e fmijve n konfliktin e armatosur n vitin 2001. N at mnyr nuk sht nxjerr problemi n dukje dhe nuk u sht ofruar ndihm fmijve t cilve u sht nevoitur ndihma e veant pr risocializim dhe mbshtetje. Zgjidhja e statusit t fmijve t cilat i vuajn pasojat nga konflikti gjat tet viteve t fundit, vazhdimisht bartet prej Qeveris n Ministrin pr pun dhe politik sociale dhe anasjelltas.67. Edhepse n raportin shtetror sht potencuar se me Ligjin pr evidencat n shndetsi do t parashihet edhe evidence pr fmij n konflikte t armatosura prapseprap nj statistik e till mungon n ligj. N lidhje me fmijt azilant dhe migrues, prve t dhnave t fituara nga ana e UNHCR-s nuk kemi ndonj statistik tjetr nga e cila do t mund t prcaktohet se sa nga to jan fmij. Fmijt azilant dhe migrant jan t vendosur s bashku me t rriturit dhe nuk egziston qendr rehabilituese n t cilin do t mund t fitojn ndihmn e duhur.

67

Komiteti i Helsinkit

138

2. PARANDALIMI
Jurisprudenca vendore shprehimisht ndalon kyjen e t miturve n ndeshje t armatosura dhe rekrutimin e tyre n njsi t cilat kryejn veprime luftarake apo veprime tjera t armatosura. Kufiri kryesor pr rekrutim dhe kyje sht mosha 18 vjeare kur personi konsiderohet si i rritur. Sipas KP, si krim lufte kundr popullats civile sanksionohet individi i cili gjat kohs s lufts, ndeshjes s armatosur ose okupimit duke i cenuar rregullat e s drejts ndrkombtare do t urdhroj q t bhet evidentimi dhe rekrutimi i t miturve m t rinj se 15 vjet n forcat e armatosura ose shfrytzimin e tyre prmes pjesmarrjes aktive n veprimet e armatosura. Ndjekja pr kto veprime inkriminuese nuk vjetrohet ndrsa sht e parapar dnimi me burg t rreptsishm prej s paku nnt viteve ose burg t prjetshm. Ambasada e Par e fmijve n bot Megjashi zotohet q personat nn moshn 18 vjeare t mos mund t rekrutohen, mobilizohen dhe t prdoren n veprime t armatosura, as edhe n rrethana t jashtzakonshme luftarake. N sistemin edukativo-arsimor t republiks s Maqedonis nuk prkushtohet vmendje e mjaftueshme t disa temave shum t rndsishme t lidhura me t drejtat e fmijve veanrisht me kyjen e tyre n konfliktet e armatosura. prshkak t ksaj paraqitet nevoja nga lloje t ndryshme t inicijativave dhe aktiviteteve pr parandalim t cilat do t jen nn frymn e mirkuptimit ndretnik, rrespektimin e ndryshimeve dhe bashkpunimin. N kt fush mungon plani Aksional pr masa parandaluese (edukative) dhe edukim n tema t ndryshme pr t gjitha moshat, si jan: komunikimi i padhunshm, menaxhimi konstruktiv me konfliktet, stereotipet dhe paragjykimet.68

68

http://www.megjashi.org.mk/WBStorage/Files/Brosura%20EIDHR%202005.pdf

139

Kuadri pedagogjik n numrin m t madh t rasteve nuk ndrmorri prgjegjsi personale pr gjendjen e till dhe n at mnyr me pasivitetin e tyre poashtu i prmban dhe e toleron dhunn ndrmjet grupeve t ndryshme q u prkasin etniteteve t ndryshme. gjat ksaj, nevojat themelore njerzore pr paqe, siguri dhe rrespektimin e identiteteve mbesin t paknaqshme. Ende egzistojn incidente ndrmjet nxnsve t shkollave t mesme, si rrahje n transportin publik, fyerje etj. Gjithashtu, kuadri pedagogjik n shkollat i cili sht i interesuar pr mbshtetjen n komunikimin e padhunshm ndrmjet fmijve dhe mbrojtjen e t drejtave t tyre nuk sht i trajnuar dhe i organizuar. Nj tentim modest pr krijimin e rrjeteve paraqet projekti Shoqrim prmes bashkpunimit multietnik n 5 klube multietnike n shkollat e mesme n Shkup, Tetov dhe Kumanov.69 qedonia e ratifikoi Konventn 182 t ONP (Konventa pr ndalim dhe eliminim t llojeve m t vshtira t puns fmijrore) sipas rekomandimit t Komitetit pr t drejtat e fmijve, por ende nuk ka sjell Program pr aksion q parashihet me nenin 6 t Konvents. Programet pr aksion duhet q urgjentisht t dizajnohen dhe t aplikohen n kshillim me institucionet relevante qeveritare dhe organizata t pundhnsve dhe puntorve, duke i pasur parasysh intereset e fmijve t cilt direkt jan t kyur n llojet m t vshtira t puns fmijrore, familjet e tyre dhe grupet tjera prkatse t cilat jan t dedikuara ndaj qllimeve t Konvents dhe t ktij Rekomandimi. Programet e tilla duhet t jen t drejtuara, inter-alien, ndaj: ) Identifikimit dhe refuzimit t llojeve m t vshtira t puns fmijrore. ) Veprim preventive gjat kyjes s fmijve n format m t vshtira t puns fmijrore ose duke i larguar format m t vshtira t puns fmijrore, duke i mbrojtur nga hakmarrjet dhe duke u mundsuar rehabilitimin e tyre dhe integrimin
69

http://www.megjashi.org.mk/WBStorage/Files/Informator%20br%2023.pdf

140

shoqror nprmjet t masave t cilat jan n pajtim me nevojat e tyre edukative, fizike dhe psikologjike ) Vmendje t posame duhet tu prkushtohet: fmijve m t rinj vajzave problemit t situatave punuese t fshehta, n t cilat vajzat jan n rrezik t posam grupeve tjera t fmijve t cilat n veanti jan t pambrojtura ose me nevoja t posame ) identifikimi, ndihma dhe bashkpunimi i ndrsjell me bashksit ku fmijt jan nn rrezik t veant ) informimin, senzibilizimin dhe mobilizimin e mendimit public dhe t grupeve t interesuara, duke i konsideruar ktu edhe fmijt dhe familjet e tyre. Problem serioz n shtet paraqet shfrytzimi i video-lojrave me prmbajtje t dhuns. Nuk egziston ndalesa pr asnj video loj edhepse hulumtimet n bot kan treguar se negativisht ndikojn ndaj psiqiks s t rinjve, prkatsisht se nuk rrespektohen udhzimet pr kufizimet pr at se cilat shfrytzues, deri n ciln mosh munden q ti shfrytzojn video lojrat e caktuara. (olfenstein 3D, Asherons Call 2, Doom,...)

3. MBROJTJA, REHABILITIMI DHE RIINTEGRIMI

Duke pasur parasush at se n raportin Nacional aspak nuk prmenden refugjatt nga Kosova nga viti 1999 dhe personat e zhvendosur n brendi nga viti 2001, ky raport Alternativ prmban informata m t hollsishme mu pr kto dy grupe, prkatsisht pr fmijt t cilt ishin t gjetur n at situat. 3.1. Refugjatt nga Kosova Me fillimin e ngjarrjeve n Kosov n vitin 1999 dhe dukurin e nj vale t madhe t refugjatve nga Kosova n Maqedoni, 141

Qendra pr inicijativa qytetare - Prilep (QIQ) filloi t punoj n nj projekt t fokusuar mu n kt problematik. Refugjatt nga Kosova ishin t vendosura n kampe pr refugjat dhe n familje n disa qytete n Maqedoni t shprndara prrreth kufirit me Kosovn dhe Shqiprin. Tragjedia q u ndodhte prodhonte nj sr efektesh negative sin planin individual ashtu edhe n at kolektiv, duke i rrezikuar vlerat e tyre sociale dhe civilizuese me tendenc t asocializimit t vazhdueshm dhe ndarje nga koha n t ciln t tjert jetojn. M t rrezikuar ishin fmijt t cilt m s rndi i duronin pasojat pasiq jeta e tyre e deri athershme pa brenga, m s paku i kishte pregaditur pr egzistimin e tyre jashta ambientit shtpiak e ve ksaj si shtes - edhe me nj sasi t traumave dhe stresit. Numri m i madh i refugjatve i cili ishte i shnuar n vendet urbane, ishte n Tetov ku ishin t vendosur rreth 20.000 persona refugjat. N Republikn e Maqedonis ende jan t prkujdesur 2136 persona nga Kosova krkues t azilit, m hert si persona t prkujdesur humanitar dhe individ t ardhshm me status t refugjatve.70 3.2 Persona t zhvendosur n brendi (PZHB) Raporti i painteresimit dhe indolent i shtetit egziston edhe ndaj personave t zhvendosura nga konflikti, duke i inkuadruar ktu edhe fmijt q sjell deri te egzistimi i qendrave pr persona t zhvendosur n t cilat fmijt jetojn n kushte t sigurta, pa mbrojtje shndetsore dhe mbrojtje sociale dhe pengesa n realizimin e procesit edukativ.

70

http://www.childrensembassy.org.mk/WBStorage/Files/Informator%20br%2021.pdf

142

inistria pr pun dh politik sociale n mnyr direkte sht prgjegjse pr cenimin e t drejtave t fmijve - personave t zhvendosur n brendi. Sipas t dhnave t Komitetit t Helsinkit pas pes viteve nga konflikti i armatosur n teritorin e republiks s Maqedonis (2001) n qendrat kolektive pr prkujdesje n Mars t vitit 2006 gjindeshin 160 fmij: 50 n mosh prej deri m 6 vite, 70 n mosh prej 6 deri 14 vitesh, dhe 40 me mosh mbi 15 vjeare. Nga gjithsej 1130 persona t zhvendosur n brendi n RN, mbi 60% jan nna dhe fmij. Ata jan t vendosur npr qendra kolektive, n kushte joadekuate pr knaqjen e nevojave themelore egzistenciale. Prej fillimit t krizs n Republikn e Maqedonis e deri te numri i madh i fmijve t zhvendosur n brendi ishin t vendosur n qendrat kolektive n t cilat: * vendosja ne shumicn e rasteve sht joadekuate me numrin e antarve t familjeve ndaras - fmijt jetonin (ndrsa disa nga to ende jetojn) npr dhoma prej 6-12 metra katror, dukshm t dmtuara, me lagshti dhe jo mjaft t ndriuara. N nj dhom jetojn prej 4 deri m 6 persona (s bashku prindrit dhe fmijt e tyre). * nuk jan mundsuar kushte t shndosha dhe higjienike pr jet (n t gjitha qendrat higjiena sht n nivelin m t ult t mundshm, er e pakndshme ndjehet nga t gjitha ant, prdoren banjot e prbashkta t cilat gjenden n nj situat katastrofale). * nuk jan siguruar kushte minimale pr zhvillimin adekuat t fmijve (ushqimi ishte i njllojshm pa asnjfar standardesh sipas t cilave do t ket nj kualitet dhe kuantitet i prcaktuar q m par pr fmijt, ndrsa n disa drejtime u ishte ndar ushqim me afat t skaduar). Qumshti dhe prodhimet qumshtore vazhdimisht zvoglohen, ndrsa pr fmijt jashtmartesor aspak nuk ndahet ushqim dhe t njejtat nuk jan t inkuadruar n evidentimin e PZHB. * nuk dihet numri i sakt i fmijve t lindur dhe t njejtit nuk fitojn mbrojtje t posame dhe kushte m t mira pr jetes.

143

* familjet t cilat me shkresa nga Ministria degradohen (nga shkaqe m t ndryshme, shum shpesh t pasqaruara dhe joadekuate) detyrohen q ti lshojn qendrat me at q nuk u drgohet ushqim. Me secilin degradim ishin t prfshira edhe nj numr i caktuar i fmijve t cilt mbetn edhe pa mbrojtjen minimale t ciln ua ofron qendra kolektive. * me degradimin fmijt detyrohen q t kthehen n nj mjedis jo t sigurt pr ta (sipas prindrve: n shkollat ku duhet q t msojn nxnsin nnshtrohen ndaj kanosjeve t shumta, bile edhe n rrahje, nuk kan kushte q t ndjekin msimin n gjuhn maqedonase, nuk ndjehen t sigurt q lirshm t shetisin n vendin ku jetojn, ndrsa n t njejtn koh nuk jan siguruar as kushtet matriale minimale pr egzistenc dhe mbijetes). Qasje ndaj shrbimeve themelore shndetsore t cilat inkuadrojn vaksinimin e fmijve dhe shrbimeve sanitare asnjher nuk ka pasur, sikurse nuk ka pasur as prkohsisht (e lere m gjithmon) prezenc t mjekut ose personelit tjetr medicinal. N asnj moment nuk jan br kontrollime mjeksore. MPPS,t drejtn e mbrojtjes shndetsore dhe medicinale, e siguron me at q ua jep karton vjetor i cili n disa ente publike shndetsore nuk u njihet. pr shkak t ktij shkaku, jo rrall, PZHB i paguajn shrbimt shndetsore, ndrsa shum nga medikamentet i blejn nga mjetet personale. Zgjidhja prsri krkohet n mbylljen e rasteve me do kusht dhe hudhjen e prgjegjsis pa mos mbajtur llogari pr gjendjen me fmijt. Pr ngjarjet me PZHB ishin t lajmruara t gjitha organet shtetrore, Kryqi i Kuq, Avokati i popullit, por problemi i tyre ende nuk sht i zgjedhur. Edhepse numri oficial tregon zvoglimin e PZHB, prsri potencojm se ajo sht ashtu

144

prshkak t detyrimit t disa personave q t deregjistrohen si PZHB.71.

SHEMBULL 1: Me 02.09.2005, n ambasadn e Oar pr fmij n bot Megjashi, arriti informimi nga ana e MPPS se n baz t Konkluzionit t Qeveris s RM-s nga Seanca e 18-t e mbajtur me 17.02.2003, 16 personave t zhvendosur n brendi t vendosur n qendrn pr pranim t Megjashi-t t cilve u jan realizuar kushtet pr kthimin e tyre npr shtpit e tyre u ndrpret statusin e personave t zhvendosur n brendi dhe t gjitha beneficionet q i gzojn me kt status. Ata edhe prkundr asaj se shtpit e tyre jan rikonstruuar, sipas tyre ata nuk ndjeheshin t sigurt q t kthehen n fsh. Arain, ndrsa nuk mundeshin q ta lshojn qendrn pasiq vendbanimet e tyre t reja n vendet tjera prrreth Shkupit u ishin n ndrtim.72

3.3 Masa pr mbrojtje Konkretisht nuk jan t prcaktuara shrbimet t cilat do ti realizojn masat pr mbrojtje, rehabilitim dhe riintegrim. A do t jen ato Qendrat pr pun sociale ose organe t tjera nuk sht ende e rregulluar juridikisht.
SHEMBULL 2: N lidhje me mbrojtjen e fmijve do kishim dashur q ta prmendim si nj shembull negative fotografimin e fmiut i cili mban arm zjarri n kremtimin m rastin e festimit t Dits s Armats s Republiks s Maqedonis (ARM) n Gusht t vitit 2009. Pyetja e cila u parashtrua nga t gjith ne sht se a thua vall shteti punon pr interesin m t mir t fmiut dhe ka sakt ajo propagon me lejimin q fmijt t fotografohen me arm t Armats dhe t njejtn publikisht ta shpallin dhe shprndajn. Poashtu ambasada e Par pr fmij n bot Megjashi reagoi prshkak t keqprdorimit t fmijve pr qllime politike, gjat kremtimit t Dits s ARM-s. Fmijt ishin t kyur n agjitacionin
71

http://www.mhc.org.mk/defaultmk.asp?ItemID=1D74AC764A803F438666D8BF954F8C8A&arc=1 72 http://www.megjashi.org.mk/WBStorage/Files/Informator%20br%2022.pdf

145

dhe kampanjn politike pr hyrjen e Maqedonis n NATO n 40C73

4. DISEMINIMI I PROTOKOLIT DHE TRAJNIME

Shteti ende nuk e ka prkthyer Protokolin n t gjitha gjuht t cilat prdoren n Republikn e Maqedonis dhe i njejti nuk e ka shprndar m gjersisht n publik. sht e nevojshme q me Protokolin t jen t njoftuar fmijt, prindrit, shkollat, komunat dhe t gjitha organet shtetrore t cilat direkt ose indirect punojn n mbrojtjen e t drejtave t fmijve. N praktik mungojn trajnime nga t gjitha subjektet e lartprmendura me qllim t njohjes m t mir me t drejtat dhe obligimet e parapara n Protokolin fakultativ.

73

http://www.megjashi.org.mk/?ItemID=1D35137F296E5448BC765D5A856B644B http://mhc.org.mk/WBStorage/Files/Report_2007_07_08_MK.pdf

146

REKOMANDIME
P t ndryshohet ashtu q si krim lufte kundr popullats
civile do t konsiderohet regrutimi, mobilizimi dhe shfrytzimi i personave nn moshn 18 vjeare, n vend t asaj 15 vjeare - ashtu si sht tani. P t ndryshohet ashtu q si krim lufte kundr popullats civile do t llogaritet regrutimi i fmijve jo vetm n veprime t armatosura por edhe n kushte t jashtzakonshme. Ngritja e vetdijes n shtet pr egzistimin dhe prmbajtjen e protokolit Fakultativ pr t drejtat e fmijve i cili i referohet inkuadrimit t fmijve n konflikte t armatosura (OPAC), n kuptimin q shteti t ndrmerr kampanja t vazhdueshme pr ngritjen e vetdijes, arsimimit dhe trajnim programeve pr rregullat e OPAC-ut, t dedikuara pr fmijt refugjat, migant, azilant, pr kuadrot pedagogjik, personat medicinal, gazetart, puntort social, juristt, gjykatsit, avokatt. Zgjidhjen e situats s Personave t zhvendosur n brendi, e n suaza t ksaj edhe fmijve t tyre. Plotsimin e sistemit edukativo-arsimor n Republikn e Maqedonis me tema, sikurse jan: komunikimi i padhunshm, menaxhimi konstruktiv me konfliktet, stereotipet dhe paragjykimet. Arsimi paqsor t bhet pjes e programeve edukative, si edhe msimi i dhuns si dukuri dhe mundsit pr transformimin e s njejts n mnyr konstruktive dhe t padhunshme. T trajnohen kuadrot pedagogjik pr prpunimin e padhunshm t konflikteve dhe edukimi t jet i dedikuar pr t gjitha fmijt dhe msuesit n t gjitha shkallt e arsimit, duke filluar nga foshnjoret. Rregullimi juridik i organit i cili do ti implementoj masat pr mbrojtje, rehabilitim dhe riintegrim. Krijimi i qendrs pr rehabilitim pr fmijt azilant dhe migrant n t cilin do t fitonin ndihm adekuate. Sjelljen e 147

programeve pr aksion t drejtuara kah identifikimi dhe refuzimi i formave m t vshtira t puns fmijrore dhe veprim preventive gjat kyjes s fmijve n llojet m t vshtira t puns fmijrore. T ndalohet shfrytzimi i video lojrave pr t cilat sht e dshmuar se negativisht ndikojn ndaj psiqiks s t rinjve.

148

INFORMATA PR ORGANIZATAT - ANTARE T KOALICIONIT NACIONAL PR T DREJTAT E FMIUT

1. Asociacioni pr iniciativa demokratike (ADI) Gostivar
Asociacioni pr Iniciativa Demokratike (ADI) sht OJQ e cila ka pr qllim q ti integroj t drejtat e njeriut n zhvillimin politik, ekonomik dhe ekonomik n shoqrit Juglindore Evropiane. ADI ka pr qllim q ti mbroj dhe promovoj standardet dhe vlerat ndrkombtare pr t drejtat e njeriut, ta ndrtoj dhe prforcoj shoqrin civile, dhe ti prmbaj qytetart, refugjatt, PB, t rinjt, mediumet, qeverin, sektorin privat dhe organizata t tjera nprmjet t prfaqsimit, participimit dhe aktiviteteve edukative. Asociacioni pr Iniciativa Demokratike (ADI) sht e determinuar q t bhet njri nga lidert kryesor n zhvillimin e demokracis, liris dhe ztabilitetit n Evropn Juglindore. ADI parasheh ardhmri n t ciln secili individ ose grup do t jet n gjendje lirshm q t participoje n t gjitha sferat e shoqris, t bazuar n parimet e njohura ndrkombtare mbi vlerat dhe t drejtat e njeriut. Kontakt: Bul. Braqa Ginovski 61 Hyrja e 3, Kati i 3-t 1230 Gostivar, qedoni Tel: +389 42 22 11 00 Faks: +389 42 22 11 02 e-mejl: albert@adi.org.mk web: www.adi-macedonia.org

2. sociacioni pr edukim shndetsor dhe hulumtim HERA - Shkup

H.E.R.A. sociacioni pr edukim shndetsor dhe hulumtim sht organizat joprofitabile e formuar me bashkim t lir t qytetarve, me qllim t realizimit t s drejtavge themelore t grave, burrave dhe t rinjve q t jen t informuar dhe t munden lirshm ta realizojn zgjedhjen e tyre n lidhje me shndetin seksual dhe reproduktiv, si edhe prfaqsim pr

149

sigurimin e asaj t drejte. Gjat ksaj theks t veant vihet mbi informimin, avokimin, ofrimin e shrbimeve ose ridrgimin deri te shrbimet pr prparimin e shndetit seksual dhe riprodhues, infeksionet q barten prmes gjakut dhe nprmjet t akteve seksuale, shtatzania e padashur dhe shmangjen e abortit t pasigurt. Aktivitetet jan t ndrrmarra ndaj t gjith popullats, me nj kujdes t veant ndaj t rinjve, t varfrve dhe atyre q nuk kan qasje deri te shrbimet dhe nuk i realizojn t drejtat e tyre. Kontakt: rr. Dame Gruev 1/3-15, 1000 Shkup, Maqedoni Tel / Fax: + 389 2 3290 395 E-mail: hera@hera.org.mk web: www.hera.org.mk ; .sakamdaznam.org.mk

3. Iniciativa qytetare e grave Antiko Krov s

ntiko sht iniciativa e grave, rrjet i lidereve inter-etnike dhe grave aktive nga lvizja e Republiks s Maqedonis. Misioni i saj sht promovimi i kulturs, paqes dhe jo-dhuns nprmjet t angazhimit shoqror t femrave. IQG Antiko n mnyr aktive punon n lmin e kundr-diskriminimt dhe mbrojtjen e t drejtave t njeriut/t drejtat e femrave- afirmimin e rndsis dhe siguris t secilit individ n t gjitha dimenzionet e saj: siguri fizike, socio-ekonomike, rrespektimi i dinjitetit njerzor dhe e drejta n identitet dhe kn identitet dhe kyje. Toleranca, solidariteti, multikulturalizmi, barazia, zhvillimi i qndrueshm, rrjetimi, aktivizmi qytetar, e drejta sociale jan vlerat themelore n t cilat bazohet puna e saj 10 vjeare n bashksit lokale n Republikn e Maqedonis. Kontakt: rr: Tale Hristov Lamela 1 Lokal 9 1000 Shkup, qedoni tel: + 389 (0)2 2 614 641 faks: +389(0)2 2 60 11 12 i-mejl: contact@antiko.org.mk web: www.antiko.org.mk

150

4. Koalicioni t Gjith pr gjykim t drejt Shkup (koalicion i 17 OJQ-ve)

licioni T Gjith pr gjykim t drejt sht rrjet i 17 shoqatave t qytetarve dhe sht e formuar n vitin 2003. Misioni kryesor i Koalicionit sht: Ndjekja dhe rrespektimi i t drejtave dhe lirive t njeriut, veanrisht t standardeve ndrkombtare pr gjykim t drejt nprmjet t formave t ndryshme t veprimit n tentimin q t rritet niveli i implementimit t tyre, t inicohen reformat institucionale dhe juridike, si dhe t kthehet besimi i qytetarve n gjyqet dhe institucionet e tjera t sistemit. ontakt: rr. qedonia 11/2-10, 1000 Shkup i-mejl: contact@all4fairtrials.org.mk web: www.all4fairtrials.org.mk

5. Lajfstart - Manastir
OJQ Lajfstart nga Manastiri sht organizat e formuar n vitin 1998. Nga vet fillimi i puns sht i drejtuar ndaj projekteve q mirren me edukimin e prindrve dhe fmijve nga mosha parashkollore dhe shkollore. N periudhn e kaluar jan realizuar projektet vijuese: Rritemi dhe msojm s bashku, Zhvillim i hershm fmijror, Vavilon, Arsimimi i t rriturve, Zhvillim social i bashksis. Evaluimi tregoi se proektet e prmendura n nj mas t madhe ndihmojn q fmijt e moshs parashkollore ti fitojn njohurit adekuate me qllim t jen t pregaditur pr fillimin e tyre n shkoll. Prindrit bhen t vetdijshm pr t gjitha ndryshimet q e ndjekin rritjen dhe zhvillimin e fmijve dhe jan t informuar pr mnyrat se si t prballohen me ata ndryshime dhe sin mnyr pozitive t ndikojn ndaj t njejtave. Kontakt: rr. Vasko karangeleski p.n. Fakulltet pr msues, Posta: 137, Manastir tel/faks: +389 (0) 47 253 637 i-mejl: lifestartmk@yahoo.com

151

6. qedonia pa diskriminim (bashksi e 11 OJQ-ve)

N 16 Qershor t vitit 2009 u mbajt kuvendi themelues i Bashksis Maqedonia pa diskriminim. Maqedonia pa diskriminim funksiononte si bashksi joformale q nga Marsi i vitit 2008. Vendimi pr formalizimin e ktij unioni erdhi si rezultat i nevojave nga veprimi m i organizuar n fushn e promovimit t mundsive t njejta dhe mbrojtjen nga diskriminimi n Republikn e Maqedonis. Maqedonia pa diskriminim ka pr qllim q t kontriboj ndaj nj shoqrie m t drejt, pa diskriminim, ku t gjith njerzit i gzojn mundsit e njejt, si dhe prfitimet nga llojllojshmria.

7. Forumi edukativ rinor - Shkup

Shoqata e qytetarve Forumi edukativ rinor sht organizat joqeveritare, jopartiake dhe joprofitabile e formuar n Qershor t vitit 1999. isioni i shoqats sht q tu ofroj mundsi dhe mnyra studentve, nxnsve t shkollave t mesme, profesorve dhe prindrve t tyre, q n mnyr aktive dhe argumentuese t marrin pjes n diskusionet publike pr shtjet q u dedikohen atyre dhe shoqris m t gjer dhe n at mnyr t kontribojn pr etablimin e nj shoqrie t hapur dhe demokratike. Qllimet kryesore t shoqats jan: edukimi i t rinjve n mosh prej 15 deri n 25 vjet; promovimi i mnyrave alternative t edukimit t t rinjve, nprmjet t aplikimit t metodave interactive n ligjerata; promovimi i mendimit kritik dhe tolerancs ndrmjet ndrmjet nxnsve t shkollave t mesme; fjalim publik (retorik), pun ekipore, logjik, prezentim i argumentuar i qndrimeve, zgjidhjen e problemeve; anticipimi i qnrimeve t kundrta si njsoj t vlefshme si ato t prezentuara personalisht; t hapur ndaj ideve dhe qndrimeve t kundrta nga ato q jan t pranuara nga t gjith; mbrojtja dhe promovimi i interesave studentore, intereseve dhe t drejtave; promovimi i koncepteve t s drejts, sundimi i ligjit si parime demokratike themelore.

152

ntakt: bul.Partizanski Odredi 21-2/4, Shkup tel: +389 2 3139 692 i-mejl: info@mof.org.mk web: www.mof.org.mk

8. Porta e hapur La strada Shkup

Porta e Hapur La Strada - Maqedoni sht organizat joqeveritare, joprofitabile e regjistruar n Shtator nn emrin e plot Lobi i Femrave dhe Aksion kundr Dhuns dhe tregtis me Femra. Porta e hapur si antare e La Strada (rrjetit Ndrkombtar Evropian pr parandalim nga tregtia me njerz n Evropn Qendrore dhe Lindore) punon n parandalimin, mbrojtjen dhe dhnien e ndihms psikosociale e dedikuar pr viktimat nga tregtia me njerz. Qllimi kryesor i organizats sht q ta prmirsoje pozitn e femrave, ti promovoj t drejtat e tyre duke e llogaritur ktu edhe t drejtn q t migrojn dhe t punojn jashta vendit, si dhe q ti mbroj femrat nga keqprdorimi. ontakt: Posta : 110, 1000 tel: +389 2 2700 107 i-mejl: lastrada@on.net.mk web: www.lastrada.org.mk

9. Hapeni dritaret - Shoqat qytetarsh pr mbshtetjen dhe promovimin e teknologjis informatike pr personat me hendikep-Shkup
Hapeni dritaret sht qendr q shrben pr personat me hendikep, ku shfrytzuesit kan qasje n kompjuter dhe n Internet me ndihmn e adaptimit dhe prshtatjes s teknologjis sipas nevojave t tyre. N hapeni dritaret punojm me iden se teknologjit e reja duhet q ti tejkalojn barierat egzistuese, e jo t krijojn bariera t reja. Ne veprojm n krijimin e bots n t ciln personat me hendikep do t ken mundsi edukuative dhe profesionale - pr pavarsi m t madhe dhe kyje n shoqri. ntakt: bul. Partizanski odredi 62/1-16

153

1000 Shkup, Maqedoni l/faks: +389(0)2 3068 630 i-mejl: contact@openthewindows.org web: www.openthewindows.org

10. Post polio grupi pr mbshtetjen e Polio Plus - Shkup

Polio Plus sht organizat qytetare multietnike dhe multikonfesionale e personave me ose pa hendikep e cila punon n lidhjen qensore dhe arritjen e lirive dhe t drejtave themelore t personave me hendikep. Misioni yn sht forcimi i vetbesimit t personave me hendikep dhe krijimin e nj shoqrie me mundsi t barabarta pr t gjith. Misionin e realizojm nprmjet t prfaqsimit dhe lobimit pr ndryshim dhe prmirsim n legjislacion, arsim, punsimin dhe jetn e pavarur t personave me hendikep nga njra an, si edhe ngritjen e vetdijes publike, afirmimin e kreativitetit t tyre dhe kontributin n bashksi, nga ana tjetr. Polio Plus nuk udhton vet. Misionin ton e realizojm s bashku me t tjert n shoqri. Kontakt: bul.vnoj, nr 64. lok 2 1000 Shkup, Republika e Maqedonis tel: +389 02 2400-544 faks: +389 02 2400-544 i-mejl: polioplus@polioplus.org.mk web: www.polioplus.org.mk

11. Ambasada e Par fmijrore n bot Megjashi Shkup

Ambasada e Par fmijrore n bot Megjashi - Republika e Maqedonis sht e themeluar me 29 Prill t vitit 1992 si organizat ndrkombtare joqeveritare pr mbrojtjen e t drejtave t fmiut. Ambasada e Fmijve Megjashi punon n rrespektimin e personalitetit t fmijs prmes mbrojtjes s t drejtave t tyre, prfaqsimin e interesave t fmijve dhe prmes pasurimit t jets me prmbajtje t cilat fmijrin e bjn t sigurt dhe krijuese. mbasada Megjashi me aktivitetet e saj kontriboi n zhvillimin dhe prforcimin e vetdijes qytetare pr t drejtat e njeriut. Ajo e rrnoi heshtjen pr vuajtjet e fmijve, veanrisht pr keqtrajtimin fizik, seksual dhe ekonomik t fmijve, duke shfaqur n publik m tepr raste t

154

keqtrajtimeve dhe duke i angazhuar direkt pr mekanizma pr mbrojtjen e fmijve. ntakt: sta Novakoviq 22a, 1000 Shkup Republika e Maqedonis tel. +389 2 2465 316 faks. +389 2 2463 900 i-mejl: info@childrensembassy.org.mk web: www.childrensembassy.org.mk

12. Phurt - Delev

Phurt Delev sht organizat joqeveritare dhe joprofitabile e cila punon n promovimin e t drejtave t fmiut dhe t njeriut, dhunn familjare, tregtin me njerz. ntakt: rr.Skopska nr.3 2320 Delev, R.e qedonis el : +389 (0) 33 412 337 Faks: +389 (0) 33 413 041 i-mejl: phurt@t-home.mk

13. Kshilli pr preventiv kundr delikuencs pr t mitur (KPKDM) - Kavadar

KPKDM sht e themeluar n vitin 1996, ndrsa aktivitetet kryesore jan me qllimq t luftojn kundr t gjitha formave t sjelljeve asociale dhe sjelljen e t rinjve n Kavadar. Puna e KPKDM kryesisht sht e ndar n dy sektore: Sektorin kuridik i cili punon n prmirsimin e pozits s t miturve n kuadr t sistemit pr t drejtat e t miturve, prmes ndryshimeve dhe prmirsimeve t s drejts pr t mitur, legjislacionit, si edhe implementim adekuat t mtejshm; Sektori pr t rinj, qllimi i t cilit sht q ta organizoj kohn e lir t t rinjve n Kavadar dhe n vendet prrreth, i cili u siguron mundsi t ndryshme q t kyen t rinjt n forma t ndryshme t aktiviteteve dhe edukimit joformal.

155

ntakt: Salla Sportive Jasmin rr. Braqa Haxhi Tefovi 28 vadar, R e Maqedonis Tel/Faks: +389 (0) 93 412 947 i-mejl: sppmd@mt.net.mk, contact@sppmd.org.mk web: www.sppmd.org.mk

14. Komiteti i Helsinkit pr t drejtat e njeriut n Republikn e Maqedonis - Shkup

Komiteti i Helsinkit pr t drejtat e njeriut n Republikn e Maqedonis (KHM) sht organizat joqeveritare pr promovimin dhe mbrojtjen e t drejtave t njeriut, pa orientim politik dhe religjioz. KHM bn monitorimin e gjendjes me t drejtat e njeriut, ofron ndihm juridike qytetarve n rastet e thyerjes ose kufizimit t t drejtave dhe lirive, bashkpunon me organizata tjera dhe me organet shtetrore n drejtim t rritjes s promovimit, rrespektimit dhe mbrojtjes s t drejtave dhe lirive themelore. KHM tenton q t kontriboj pr rritjen e t drejtave dhe lirive njerzore dhe prmirsimin e kushteve pr praktikim dhe mbrojtje, me ka kontribon n zhvillimin e demokracis dhe sigurimit t paqes. ntakt: rr. Dame Gruev nr.8/5, 1000 Shkup, Republika e Maqedonis, tel/faks: + 389 (0)2 3119 073, + 389 (0)2 3290 469 i-mejl: helkom@mhc.org.mk web: www.mhc.org.mk

15. HOPS Opcione pr jet t shndosh - Shkup

HOPS - Opcione pr jet t shndosh sht organizat joqeveritare, joprofitabile dhe jopartiake e cila filloi me pun si projekt i Republiks s Maqedonis pr kmbimin e pajisjeve pr injektim n vitin 1997. Prej ather ka zhvilluar programe pr: zvoglimin e dmeve bga prdorimi i drogave, preventim nga HIV/SIDA dhe smundje t tjera seksuale dhe nprmjet t gjakut, riintegrim social dhe risocializim i t rinjve dhe grupeve tjera t ndijshme n Republikn e Maqedonis. kontakt: web: www.hops.org.mk

156

16. Shoqata humanitare Nna - Kumanov

Shoqata humanitare Nna nga Kumanova funksionon q nga viti 1992. E formuar si reaksion i nevojs q t ndihmohet n kohn e shkatrrimit t ish jugosllavis Nna ka organizuar aksione t shumta pr refugjatt n luftat n Bosn dhe Hercegovin, n Kosov, n krizn n Maqedoni. Pr personat e zhvendosur nga rajoni i Kumanovs, kriva Pallanks dhe vendeve pr rreth jan organizuar akcione pr distribuimin e ushqimit, ilaeve dhe mjeteve tjera t prditshme ndrsa nj pjes e aktiviteteve kan qen edhe organizim pr vendosje n familjet npr shtpi, rikonstruim t shtpive shoqrore, risocijalizim t fmijve dhe grave, ndrsa pas konfliktit n vitin 2001, edhe organizimin e puntorive psikosociale pr femrat. ntakt: rr. Gjore Petrov, nr.33 umanov tel. +389 (0) 31 421 341 faks +389 (0) 31 411 088 i-mejl: vavku@fremail.com.mk

17. Organizata Humanitare dhe mirbrse e Romve n Maqedoni Meseina - Gostivar

Organizata Humanitare dhe mirbrse e Romve n Maqedoni Meseina - Gostivar sht shoqat qytetarsh e cila sht e formuar dhe jep kontribut pr integrim social, participim efektiv dhe t barabart n t drejtat demokratike dhe potencialeve t rezervuara pr bashksin e Romve, n nivel Nacional dhe lokal, nprmjet t forcimit t kapacitetit, prmbajtjes direkte dhe prfaqsimit t Romve. Meseina punn e saj e bazon n 4 sektore edhe at: Arsim Integrim socio-ekonomik dhe edukim plotsues t grupeve t margjinalizuara T drejtat e njeriut dhe marrdhniet ndretnike, tolerancn dhe dialogun Informimin, koordinimin dhe zhvillimin e vetdijes publike dhe politiks ntakt: rr. Braqa Gjinoski 26 1230 Gostivar, Republika e Maqedonis tel: +389 (0) 42 22 22 71

157

tel/faks: +389 (0) 42 22 22 72 i-mejl: mesecina@mt.net.mk

18. Shoqata Humanitare dhe mirbrse pr Romt n Maqedoni Meseina - Dibr

SHHMRM meseina Dibr sht organizat qytetare e depolitizuar, joprofitabile dhe humanitare misioni is cils sht: Zhvillimi i resurseve materiale njerzore dhe distribuimi i tyre deri te grupet qllimore n pjesn e veprimit nprmjet projekteve dhe programeve t finansuara nga donator t ndryshm nga vendi dhe jashta tij. SHHMRM Meseina punon n (sektoret) programet: Arsim, t drejtat e njeriut dhe marrdhniet ndretnike dhe dialog, integrim Ekonomik t grupeve t margjinalizuara dhe edukim shtes, program pr ambientin jetsor, Informim, koordinim n vend dhe krijimin e vetdijes publike dhe politiks, Sektor pr ndihm urgjente (ky sektor punon vetm n fatkeqsi elementare ose lloje tjera te fatkeqsive). ntakt: rr. Velko Vllahoviq p.n. 1250 Dibr, Republika e Maqedonis tel: +389 (0) 46 631 496 faks: +389 (0) 46 631 496 i-mejl: mesecina.d@yahoo.com

19. Qendra pr bashkpunim Ballkanik Loja - Tetov

Qendra pr Bashkpunim Ballkanik LOJA filloi q t punoj si organizat joqeveritare n tetov n vitin 1999. N periudhn 10 vjeare aq edhe sa egziston punon n dy sfera kryesore; kultur dhe edukim. N kuadr t sfers s kulturs organizon ekspozita t fotografive dhe pikturave, prodhon filma dokumentar t shkurtr dhe organizon kino shfaqje, me ka paraqet vendin e vetm ku qytetart e Tetovs munden q t shkojn n kinema. N kuadr t edukimit punon n projekte t ndryshm t cilat e promovojn edukatn joformale. Proektet si grupe qllimore i kan fmijt nga foshnjoret dhe profesort univerzitar. Njra nga qllimet kryesore, por edhe mission i organizats sht q nprmjet t aktiviteteve t saja t promovoj bashkpunimin ndretnik, rrespekt dhe toleranc. Organizata gjithashtu punon edhe n nivel internacional me ka

158

n mnyr direkte merr pjes n organizimin e m tepr kmbimeve nacionale ku si target grup jan t rinjt. ntakt: rr. Ilindenska 18-, tov tel: +389 (0) 44 352 970 i-mejl: cbcloja@cbcloja.org.mk

20. Qendra pr inicijativa qytetare - Prilep

Qendra pr inicijativa qytetare (QIQ) n bashkpunim me organizatat joqeveritare, organizatat qeveritare dhe biznes sektorin i motivon qytetart q t veprojn n ndrtimin e shoqris civile n RM dhe m gjer. Qllimi kryesor i QIQ-s sht q t gjitha qytetart t ken t drejta t barabarta, t jen t kyur n proceset e vendimmarrjes dhe t ken qasje t barabart n arsim. QIQ organizon aktivitete t ndryshme dhe projekte q ti arrij kta qllime duke e rritur pjesmarrjen e qytetarve maqedonas n procesin e ndrtimit t nj shoqrie m t hapur dhe m demokratike. ntakt: rr. Dimo Narednikot p.n. (ndrtesa Erik) 7500 Prilep, republika e Maqedonis tel: +389 (0) 48 400 480 faks: +389 (0) 48 425 125 i-mejl: ccimk@t-home.mk web: www.cgimk.org.mk

21. Qendra pr t drejtat e njeriut dhe zgjidhjen e konflikteve - Shkup

Qendra pr t drejtat e njeriut dhe zgjidhjen e konflikteve sht organizat e cila parimisht merret me hulumtime dhe edukime, t bazuara n qllimet kryesore vijuese: Tu ndihmoje qytetarve t Republiks s Maqedonis q t marrin rolin m aktiv n zgjedhjen e konflikteve q duken t pazgjidhshme, t rrnjosura n dallimet etnike dhe dallimet tjera; dhe Promovimin e konceptit t t drejtave t njeriut dhe lirit themelore, si pjes e rndsishme e politiks, transformimit gjyqsor dhe shoqror i cili ndodh n shtet.

159

Arritja e qllimeve themelore, sht e bazuar n marrjen e hapave dhe aktiviteteve t ndryshme n tre lmit kryesore: t drejtat e njeriut, zgjidhja e konflikteve dhe marrdhniet ndrernike. ntakt: rr. Dame Gruev 8, Shkup tel: +389 2 3290 377 i-mejl: ecrp@mol.com.mk

22. Qendra pr zhvillim t qndrueshm Porta Strumic

Qendra pr zhvillim t qndrueshm Porta -Strumic, sht shoqat qytetarsh, pasardhse e Qendrs pr mbshtetjen e OJQ-ve n Strumic i cili ishte projekt i Fondacionit Shoqria e Hapur - Maqedoni dhe Agjencionit Evropian pr Rekonstruim n periudhn prej vitit 2003 deri n vitin 2006. Misioni i organizats sht zhvillimi ekonomik i rajonit t Strumics nprmjet mbshtetjes s sektorit qytetar, zhvillimin e bujqsis dhe popullarizimin e prmendoreve kulturoro historike dhe pasurit natyrore. Kontakt: rr. Blagoj Janev Mueto p.n. (Shtpia e ARM-s) 2400 Strumic tel: +389 34 326 832 faks: +389 34 326 831 i-mejl: mnikolov@sonet.com.mk rstevanov@sonet.com.mk ruzica_matkova@hotmail.com

23. Shellter qendra Shkup

Qllimi i Shellter qendrs sht q t kontriboj pr prparimin e lnies pas dore t t drejtave t femrave pr nj koh t gjat n republikn e Maqedonis nprmjet t dhnies s mbshtetjes, mbrojtjen dhe promovimin e zhvillimit t rendit social, politik dhe juridik n t cilin t drejtat e njeriut rrespektohen, ndrsa t drejtat e grave jan t mbrojtura. Aktivitetet tona jan t bazuara n programet vijuese: - dhuna familjare - keqprdorimi seksual dhe shndeti reproduktiv - Qendra pr t drejtat e grave

160

Zhvillimi ekonomik i grave

Kontakt: Bozhidar Axhijata 1-1/6; 1000 Shkup, Republika e Maqedonis el: +389 2 2772-400; 75 520-639 i-mejl: contact@sheltercentar.com.mk; contact@mrc.com.mk web: www.sheltercentar.com.mk; www.mwrc.com.mk

161

"Ky publikim sht prgaditur me ndihmn e Unionit Evropian. Prmbajtja e ktij publikimi sht prgjegjsi vetm e koalicioni t Organizatave Joqeveritare pr t drejtat e fmiut dhe n asnj mnyr nuk e reflekton opinionin e Unionit Evropian."