Pervertitov Vodic Kroz Film PDF

S la voj iek PERVERTITOV VODI KROZ FILM
Bi blio te ka
asopis za teoriju, kulturu i vizualne umjetnosti

Izdanje asopisa Suizdavai Hrvatsko drutvo pisaca Basariekova 24, Zagreb Za izdavaa Velimir Viskovi Izdanja Antibarbarus, d.o.o. Nova ves 4, Zagreb Za izdavaa Simona Golsdtein Urednitvo Muharem Bazdulj, Ljiljana Filipovi, Sreko Horvat, Vieslav Kirini, Iztok Osojnik, arko Pai, Zoran Roko Glavni urednik arko Pai
Ovo izdanje potpomogli su Ministarstvo kulture Republike Hrvatske Ministarstvo znanosti, obrazovanja i porta Republike Hrvatske Ured za obrazovanje, kulturu i port Grada Zagreba
Slavoj iek
Pervertitov vodi kroz film
h|d|p
Zagreb, 2008.
ab
Sadraj
Predgovor............................................................................................ 7
1. Per ver ti tov vo di kroz obi telj..........................................................11 2. Su kob ci vi li za ci ja na kra ju po vi je sti...............................................21 3. P ra va ho li vud ska lje vi ca .................................................................29 4. Ha lu ci na ci ja kao ideo lo gi ja u ki ne ma to gra fi ji..............................33 5. S no vi dru gih......................................................................................47 6. Hoe li ona ika da umri je ti?.............................................................53 7. Od prao ca do ho lo ka u sta i na trag..............................................57 8. Ra to vi zvi jez da III ili osve ta glo bal nih fi nan ci ja...........................69 9. P ri nu dan iz bor slo bo de...................................................................85 10. Kad je e sti to ud no, a psi ho za nor mal na....................................93 11. Po sto ji li pra vi re cept za re ma ke Hitch coc ko va fil ma?. ........................................................................99 12. en skost iz meu do bro te i ak ta...................................................121 13. Za to je Pla ni na Bro ke back za slui la iz gu bi ti?...........................131 14. Ma trix ili dvi je stra ne per ver zi je...................................................135 15. Stvar iz unutranjeg svemira.........................................................161 16. Po ka za ti sred nji prst ideo lo gi ji.....................................................185 Pogovor............................................................................................193 In deks fil mo va................................................................................199
PREDGOVOR
Za to piem o fil mo vi ma? Pr vi sam ko ji u pri zna ti da u vei ni slua je va fil mo ve ko ri stim jed no stav no za to da ilu stri ram ne ku teo rij sku te zu ili da po jed no sta vim i ana li zi ram da na nje ideo lo ke tren do ve. No, ipak, to ni je sve. Ne dav no sam, gle da jui po nov no Iva na Gro znog Ser ge ja Ei sen stei na, za mi je tio pre di van de talj u sce ni kru nid be na poet ku pr vog di je la: kad dvo ji ca (do tog tre nut ka) naj bliih Iva no vih pri ja te lja si pa ju zlat ne ko va ni ce s ve li kih ta nju ra na nje go vu tek po ma za nu gla vu, ta prav ca ta kia zla ta ne moe ne izne na di ti gle da te lja svo jim ma gi nim ek sce siv nim ka rak te rom ak i kad ta dva ta nju ra vi di mo go to vo praz na, pre la zi mo na Iva no vu gla vu na ko joj se zlat ne ko va ni ce ne rea li sti no na stav lja ju si pa ti u ne pre kid nom obi lju Ni je li taj ek sces za pra vo ek sces i stog obi lja ko je na di la zi ma te ri jal nu svr hu, na di lae nje ak tual nog pu tem vir tual nog? A ko se Ei sen stei no vi ra ni ni je mi fil mo vi pam te pr ven stve no zbog prak se mon tae u raz lii te po ja ve, od mon tae atrak ci ja do in te lek tual ne mon tae (tj. ako je nji hov na gla sak na rez o vi ma), on da nje go vi zre li zvu ni fil mo vi fo kus pre mje ta ju na kon ti nui ra no i re nje ono ga to La can na zi va sint ho mi ma, na tra go ve afek tiv nih na pe to sti. Pri sje ti mo se, u oba di je la Iva na Gro znog, mo ti va gro mo vi te eks plo zi je bi je sa ko ja se ustraj no preo bli ku je i sto ga po pri ma raz lii te po ja ve, od grm lja vi ne sa me do eks plo zi je ne kon tro li ra ne srd be: prem da se na pr vi po gled moe i ni ti da je to izraz Iva no ve psi he, zvuk se odva ja od Iva na i poi nje plu ta ti uo ko lo, pre la zei od jed ne oso be do dru ge ili do sta nja ko je se ne moe pri pi sa ti ni jed noj di je get skoj oso bi. Taj se mo tiv NE BI tre bao in ter pre ti ra ti kao a le go ri ja s fik si ra nim dub ljim znae njem, ne go kao i sti me ha ni ki in ten zi tet s one stra ne znae nja (to je ono na to je Ei sen stein ci ljao svo jim idio sin kra ti kim ko ri te njem ter mi na o pe ra cio nal no). Dru gi ta kvi mo ti vi pri zi va ju i zr ca le jed ni dru ge ili, usli jed ono ga to Ei sen stein na zi va go lim tran sfe rom, skau iz jed nog u dru gi eks pre siv ni me dij (re ci mo kad ne ki in ten zi tet po sta ne pre jak u
Slavoj iek
vi zual nom me di ju pu kih obli ka, on da skae i eks plo di ra u kret nji a on da u zvu ku ili u bo ji). Na pri mjer, mo tiv obi nog oka u Iva nu sam je po se bi po sve beznaa jan ele ment ko ji, ovi sno o kon tek stu, moe raz vi ti niz eks pre siv nih im pli ka ci ja (ve se lje, sum nju, kon tro lu, kva ziboan sko svez na nje). Naj za nim lji vi ji se tre nu ci u Iva nu po jav lju ju kad ta kvi mo ti vi kao da raspr snu svoj una pri jed odreen pro stor: ne sa mo to oni raz vi ja ju mno tvo dvo smi sle nih znae nja ko ja vie ni su po pu nje na obu hvat nom te ma ti kom ili ideo lo kim pro gra mom; u na jek sce siv ni jim mo men ti ma ta kav mo tiv moe ak bi ti i po sve bez znae nja, jed no stav no plu ta ti kao pro vo ka ci ja, kao iza zov da se nae znae nje ko je bi ukro ti lo nje go vu i stu pro vo ka tiv nu sna gu Meu su vre me nim fil mai ma, onaj ko ji je idea lan za jed no de leu zev sko ii ta va nje Ro bert je Alt man, i ji je uni ver zum naj bo lje ilu stri ran nje go vim re mekdje lom Krat ki rez o vi u stvar no sti onaj kon tin gent nih sue lja va nja iz meu mno tva se ri ja, uni ver zum u ko jem raz lii te se ri je ko mu ni ci ra ju i rez o ni ra ju na stup nju ono ga to sam Alt man na zi va su bli mi nal nom stvar nou (me ha ni ki o ko vi bez znae nja, kon fron ta ci je i osob ne na pe to sti ko je pret ho de stup nju so ci jal nog znae nja). Sto ga, kad u Nas hvil leu na kra ju eks plo di ra na si lje (uboj stvo Bar ba re Jean na kon cer tu), ta se eks plo zi ja, prem da ne pri prem lje na i neo bja nje na na stup nju eks pli cit ne na ra tiv ne li ni je, una to to me, doiv lja va kao po sve oprav da na bu dui da je te melj za nju bio po stav ljen na stup nju zna ko va ko ji su cir ku li ra li u su bli mi nal noj real no sti fil ma. Nas hvil le po sve po gre no ii ta va mo ako pje sme lo ci ra mo unu tar glo bal nog ho ri zon ta iro ni no-i deo lo kog opi sa neo dree ne i ri tua li zi ra ne tri ne ali je na ci je uni ver zu ma ame ri ke co untry glaz be: na su prot to mu, do pu te no nam je da ak bu de mo i za ve de ni i da po sve ui va mo u glaz bi sa moj, u nje zi nu afek tiv nom in ten zi te tu, neo vi sno o Alt ma no vu oi tom kri ti ko-i deo lo kom pro jek tu. Tre ba odo lje ti ku nji da Alt ma na sve de mo na pje sni ka ame ri ke ali je na ci je, ko ji pri ka zu je ti hi oaj sva kod nev nih i vo ta: po sto ji dru gi Alt man, onaj ko ji nam otva ra pro stor za ui tak u kon tin gent nim sue lja va nji ma. Da za kljui mo s An dre jem Tar kov skim, Ei sen stei no vim ve li kim ru skim ri va lom u i jim fil mo vi ma po sto ji for mal na pro ce du ra ko ja, s ob zi rom na nje go vo so vjet sko po ri je klo, ne moe nei ro nij ski pod sje ti ti na nje gov (ne) sla van di ja lek ti ki za kon in ver zi je kvan ti te te u kva li te tu,
predgovor
na do mje ta jui ga ne kom vr stom ne ga ci je ne ga ci je (ko ju je Sta ljin iz ba cio s te li ste za ko na kao pre vie he ge lov sku, ne do volj no ma te ri ja li sti ku):
Tar kov ski je tvr dio da pri rod no na stu pa do sa da kod pu bli ke ako je ka dar pre du gaak. Ali ako je ka dar jo vie pro duen, on da se raa ne to dru go: zna tie lja. Tar kov ski u bi ti e li pu bli ci da ti vre me na da na sta ni svi jet ko ji nam pri ka zu je nje gov ka dar, ne da ga gle da, ve da ga pro ma tra, da ga istrai.1 Vje ro jat no je naj bo lji pri mjer tog po stup ka po zna ta sce na iz Tar kov ski je va Zr ca la u ko joj ju na ki nja, ko ja ra di kao lek tor dnev nih no vi na sre di nom 1930-ih, tri kroz kiu od svog do ma do no vin skog ure da za to jer po sto ji sum nja da ni je vi dje la op sce nu ti skar sku po gre ku u Sta lji no vu ime nu.2 Sean Mar tin je u pra vu kad na glaa va neoe ki van rez ul tat nje ne ne po sred ne fi zi ke lje po te: kao da se Tar kov ski za do vo lja vao jed no stav no gle da jui ka ko Mar ga ri ta Te rek ho va tri kroz kiu, ste pe ni te, pre ko dvo ri ta, do ko ri do ra. Ov dje Tar kov ski ot kri va pri sut nost lje po te u nee mu to je naiz gled svje tov no i pa ra dok sal no (s ob zi rom na taj pe riod), ta koer po ten ci jal no fa tal no za Ma ri ju ako je po gre ka, za ko ju mi sli da ju je na pra vi la, ode u ti sak...3
Taj efekt lje po te pro iz ve den je upra vo pre tje ra nom du lji nom sce ne: umje sto da gle da mo ka ko Ma ria tri, da uro ni mo u na ra tiv, bri nui se hoe li stii na vri je me i spri jei ti ka ta stro fu, mi smo za ve de ni u pro ma tra nje sce ne, bi ljee nje nje zi nih fe no me no lo kih obi lje ja, in ten zi te ta kret nji itd. Po u ka svih tih pri mje ra po zna ta je sva kom pra vom di ja lek tia ru: istin ski sadraj ne ko ga umjet ni kog dje la na la zi se u nje go voj for mi, u nai nu na ko ji nje go va for ma izo bliu je/ pre mje ta sadraj ko ji re prez en ti ra. To je raz log za to tre nu ci su blim nog ek sce sa, ko ji se raa ju kroz i stu for mal nu ma ni pu la ci ju sadra jem ko ji je sam po se bi uo bia jen, po ne kad ak vul ga ran, od fil ma i ne umjet nost, i sto ga i ne vri jed nim pi sa ti o fil mu s lju bav lju. S la voj iek
1 Sean Martin, Andrei Tarkovsky, Haprenden: Pocket Essenstials 2005., str. 49 2 Tarkovski se ovdje referira na legendu prema kojoj je u doba najmranijih ienja je
dan broj Pravde umalo tiskan, a u njemu je umjesto Staljin pisao Sraljin (Serator, od glagola srati) 3 Martin, op. cit., str. 135
1. Pervertitov vodi kroz obitelj
Kad mi se Sop hie Fien nes obra ti la s ide jom da na pra vi mo per ver ti tov vo di kroz ki ne ma to gra fi ju, na je za jed ni ki cilj bio po ka za ti ka ko je psi hoa na li ti ka kri ti ka ki ne ma to gra fi je jo uvi jek naj bo lja ko ju ima mo, ka ko moe ge ne ri ra ti uvi de ko ji nas po tiu da pro mi je ni mo ci je lu svo ju per spek ti vu. Per ver tit iz na slo va sto ga ni je uska kli ni ka ka te go ri ja; on pri je oznaa va per ver ti ra nje izo kre ta nje naih spon ta nih per cep ci ja. Uo bia je ni pri stup psi hoa na li ti ke kri ti ke sa sto ji se u re du ci ra nju sve ga na obi telj ske kom plek se: ko ja god bi la pria, u njoj se do i sta ra di o Edi pu, in ce stu itd. Umje sto da po kua mo do ka za ti ka ko to ni je isti na, tre ba li bi smo pri hva ti ti iza zov. Fil mo vi ko ji su na ju da lje ni ji od obi telj skih dra ma fil mo vi su ka ta stro fe, a oni gle da te lja ne mo gu ne fa sci ni ra ti spek ta ku lar nim pri ka zom za strau jueg do gaa ja ve li kih raz mje ra. To nas do vo di do pr vo ga psi hoa na li ti kog pra vi la ka ko da tu mai mo fil mo ve ka ta stro fe: tre ba li bi smo iz bjei ma mac ve li kog do gaa ja i us mje ri ti pa nju na ma li do gaaj (obi telj ske od no se), tu mai ti spek ta ku lar nu ka ta stro fu kao in di ka ci ju pro ble ma u obi te lji. Uz mi te Ste ve na Spiel ber ga: taj ni je mo tiv ko ji proi ma sve nje go ve klju ne fil mo ve E.T., Car stvo sun ca, Jur ski park, Sc hin dle ro va li sta po nov no pro na lae nje oca, nje go va au to ri te ta. Sje ti mo se da je obi telj, ko joj se jav lja E.T., osta la bez oca (kao to sa zna je mo na sa mom poet ku), ta ko da je E.T. na kra ju ne ka vr sta ne sta jueg po sred ni ka ko ji do no si no vog oca (do brog znan stve ni ka ko jeg vi di mo ka ko u po sljed njoj sce ni fil ma gr li maj ku) ka da se po ja vi no vi otac, E.T. moe otii i ii kui. I sta pria po nav lja se uvi jek izno va. Car stvo sun ca fo ku si ra se na djea ka ko ji je u Ki ni po goe noj ra tom ostao bez obi te lji i ko ji preiv lja va uz po mo er satz-o ca (ko je ga glu mi John Mal ko vich). U pr voj sce ni Jur skog par ka vi di mo oin sku fi gu ru (Sam Neill) ka ko iz a le za strau je dvo je dje ce di no sa ur skom ko sti ta kost oi ta je siu na mr lja objek ta, ko ja ka sni je eks plo di ra u ogrom ne di no sa u re, te bi net ko mo gao
11
Slavoj iek
ri ski ra ti hi po te zu da unu tar fan taz mat skog uni ver zu ma fil ma de struk tiv ni bi jes di no sa u ra za pra vo ma te ri ja li zi ra srd bu pa ter na li sti kog su per-e ga. De talj ko ji se je dva moe pri mi je ti ti, a jav lja se ka sni je, na sre di ni fil ma, potvru je to tu mae nje. Pro ga nja na Neil lo va sku pi na s dvo je dje ce na la zi sklo ni te od ubi la kih me so der skih di no sa u ra na gi gant skom dr ve tu, gdje mr tvi-u mor ni pad nu u san; na dr ve tu Neill gu bi di no sa ur sku kost, ko ja je bi la privre na za re men, i kao da taj sluaj ni gu bi tak ima ma gian efekt pri je ne go pad nu u san, Neill se po mi ri s dje com, po ka zu jui to ple osjea je i bri gu za njih. Zna ko vi to, ka da se slje dee ju tro di no sa u ri pri blie dr ve tu i pro bu de uspa va nu sku pi nu, ispo sta vi se da su oni beza zle ni bi ljo de ri... Sc hin dle ro va li sta je, na svo joj nao snov ni joj raz i ni, pre ra da Jur skog par ka (ali loi ja od ori gi na la), s Na ci sti ma kao di no sa ur skim u do vi ti ma, Sc hin dle rom (na poet ku fil ma) kao ci ni no- pro fi ter skom i opor tu ni sti kom oin skom fi gu rom i ge tom i do va pre ma ko jem se po naa kao pre ma dje ci (nji ho va in fan ti li za ci ja u fil mu je oi ta) pria ko ju pri po vi je da film je o Sc hin dle ro vu po stup nom ot kri va nju svo je oin ske du no sti spram i do va i tran sfor ma ci ji u bri nog i od go vor nog oca. A ni je li Rat svje to va po sljed nji dio te sa ge? Tom Crui se glu mi rastav lje nog oca iz rad ni ke kla se ko ji ne ma ri za svo jih dvo je dje ce; in va zi ja sve mi ra ca u nje mu bu di od go va ra jue oin ske in stink te i on u se bi ot kri va bri nog oca ni je u do to u zad njoj sce ni na po kon do bi va pri zna nje od svog si na ko ji ga je ci je li film prez ir ao. U sti lu pria iz 18. sto ljea film je sto ga mo gao ima ti i na ja vu P ria o to me ka ko se otac rad nik na po kon po mi ru je sa svo jim si nom... Moe mo do bro za mi sli ti film BEZ kr vo lo nih sve mi ra ca: ono to osta je na ne ki nain o no je o e mu se u fil mu za pra vo ra di, pria o rastav lje nom ocu iz rad ni ke kla se ko ji na sto ji po nov no pri do bi ti po to va nje svo jih dvo je dje ce. U to me poi va ideo lo gi ja fil ma: s ob zi rom na dvi je raz i ne prie (edi pov ska raz i na iz gub lje nog i opet za do bi ve nog oin skog au to ri te ta; spek ta ku lar na raz i na kon flik ta s na va lju juim iz van ze malj ci ma), po sto ji ja sna asi me tri ja bu dui da je edi pov ska raz in a ono o e mu je stvar no ri je, dok je iz vanj ski spek takl za pra vo nje na me ta fo ri ka ek sten zi ja. I sto vri je di za na jus pje ni ji film svih vre me na: ra di li se u Ca me ro no vu Ti ta ni cu do i sta o ka ta stro fi bro da ko ji je uda rio u le de nu san tu?
12
perveRtitov vodi kroz obitelj
Va lja obra ti ti pa nju na toan tre nu tak ka ta stro fe: ona se jav lja ka da se dvo je mla dih lju bav ni ka (Leo nar do DiCa prio i Ka te Win slett), od mah na kon kon zu mi ra nja svo je lju bav ne vez e sek sual nim i nom, vraa ju na brod sku pa lu bu. Meu tim, to jo ni je sve: da je to sve, ka ta stro fa bi jed no stav no bi la ka zna Sud bi ne za dvo stru ki pri je stup (ne le gi tim ni sek sual ni in; kre nje kla snih raz li ka). Ono to je va ni je jest kad Ka te na pa lu bi st rastve no kae svom lju bav ni ku da e, kad brod stig ne u New York slje deeg ju tra, otii s njim i ra di je i vje ti si ro ma no sa svo jom pra vom lju ba vi ne go la nim ko rum pi ra nim i vo tom meu bo ga ti ma; u TOM tre nut ku brod uda ra u le de nu san tu ka ko bi SPRIJEIO ono to bi ne dvoj be no bi la PRAVA ka ta stro fa, nai me, i vot pa ra u New Yor ku moe mo sa si gur nou pre dvi dje ti da bi usko ro bi je da sva kod nev nog i vo ta uni ti la nji ho vu lju bav. Ka ta stro fa se sto ga jav lja ka ko bi spa si la nji ho vu lju bav, ka ko bi odra la ilu zi ju da bi oni i vje li sret no do kra ja i vo ta da se to ni je do go di lo... No, ak ni to jo ni je sve, dalj nji klju nu de po sljed nji tre nu ci DiCa pria. On se smr za va u hlad noj vo di, umi rui, dok Win slett si gur no plu ta na ve li kom ko ma du dr ve ta svje sna da ga gu bi, ona je ca: Ni ka da te neu pu sti ti! i go vo rei to ru ka ma ga od gu ra va od se be za to? Ispod prie o lju bav nom pa ru, Ti ta nic pri po vi je da dru gu priu, priu o raz mae noj dje voj ci iz vi so kog dru tva ko ja je u kri zi iden ti te ta: ona jo vie od svog lju bav nog part ne ra ne zna to bi sa so bom, DiCa prio je ne ka vr sta ne sta jueg po sred ni ka i ja je funk ci ja da joj vra ti nje zin osjeaj za iden ti tet i smi sao u i vo tu, nje nu sli ku o sa moj se bi (po sve li te rar no: on cr ta nje nu sli ku); im je nje gov po sao go tov, on moe ne sta ti. Zbog to ga nje go ve zad nje ri jei, pri je ne go ne sta ne u hlad nom sje ver nom Atlan ti ku, ni su ri jei odla zeeg lju bav ni ka, ne go pri je po sljed nja po ru ka pro po vjed ni ka ko ji joj go vo ri ka ko da vo di svoj i vot, da bu de is kre na i vjer na se bi itd. To znai da nas Ca me ro nov povran ho li vud ski mark si zam (nje go vo preoi to pri vi le gi ra nje niih kla sa i ka ri ka tu ral ni pri kaz okrut nog ego iz ma i opor tu niz ma bo ga tih) ne bi smio za va ra ti: ispod sim pa ti je za si ro ma ne po sto ji dru gi na ra tiv, te melj ni reak cio nar ni mit ko ji je pr vi raz vio Ki plin gov Hra bri ka pe tan, o mla doj bo ga toj oso bi u kri zi ko joj nje nu (ili nje go vu) vi tal nost vraa kra tak in tim ni kon takt s pu nokrv nim i vo tom si ro ma nih. Ono to vre ba iza suo sjea nja za si ro ma ne nji ho vo je vam pir sko eks ploa ti ra nje.
13
Slavoj iek
S mi je ni vr hu nac te ho li vud ske prak se upri zo re nja ve li kih po vi je snih do gaa ja kao po za di ne za lju bav nu priu su Cr ve ni War re na Beatty ja u ko ji ma je Holywood pro naao nain da re ha bi li ti ra Ok to bar sku re vo lu ci ju, vje ro jat no naj tra u ma ti ni ji po vi je sni do gaaj 20. sto ljea. Da kle, ka ko je to no pri ka za na Ok to bar ska re vo lu ci ja u fil mu? Par John Reed i Lo ui se Bryant u ve li koj su emo cio nal noj kri zi; nji ho va se lju bav po no vo za pa li ka da Lo ui se gle da Joh na ka ko na po sto lju dri st rastve ni re vo lu cio nar ni go vor. Za tim sli je di nji ho vo voe nje lju ba vi, ko je is pre si je ca ju ar he tip ske sce ne re vo lu ci je od ko jih ne ke na veo ma oit nain odraa va ju voe nje lju ba vi; nai me, ka da John pe ne tri ra u Lo ui se, do la zi sce na na uli ci ka da cr na ma sa lju di ko ji de mon stri ra ju op ko li i za u sta vi pe ne tri ra jui fa lu sni tram vaj... sve to uz zvuk pje va nja In ter na cio na le u po za di ni. Ka da se u or gaz mi kom kli mak su po ja vi sam Le njin go vo rei pred pu nom dvo ra nom de le ga ta, on je pri je mu dri ui telj ko ji nad zi re i vo di voe nje lju ba vi pa ra ne go hla dan re vo lu cio nar ni voa. ak je i Ok to bar ska re vo lu ci ja OK, ako slui re kon sti tu ci ji pa ra... Kad je ka ta stro fa jo spek ta ku lar ni ja i pri je ti op stan ku sa mog i vo ta na zem lji, moe mo pret po sta vi ti da je pro blem obi te lji mno go vei i da na di la zi uo bia je ne lju bav ne pro ble me. U e sto kom uda ru (1998.) re da te lji ce Mi mi Le der, gi gant ski ko met pri je ti su da rom u Zem lju i uni te njem i vo ta za dvi je go di ne; na kra ju fil ma Zem lja je spae na he roj skom sui ci dal nom ak ci jom gru pe astro na u ta s atom skim oru jem; sa mo ma li frag ment ko me ta pad ne u ocean isto no od New Yor ka i pro u zroi ko lo sa lan, sto ti ne me ta ra vi sok val ko ji po pla vi ci je lu sje ver no-i sto nu oba lu SAD-a. Ta ko met ska Stvar ta koer stva ra par, ali neoe ki va ni: in ce stuo zni par mla de, oi to neu ro ti ne, sek sual no neak tiv ne TV- re por ter ke (Tea Leo ni) i nje zi na pro mi skui tet nog oca, ko ji se raz veo od nje zi ne maj ke i upra vo oe nio mla du e nu iste do bi kao to je i nje go va ki (Maxi mi lian Sc hell). Ja sno je da je film za pra vo dra ma o tom ne ri jee nom pro to in ce stuo znom od no su iz meu oca i ke ri: pri je tei ko met oi to sim bo li zi ra au to de struk tiv ni bi jes he ro i ne. C je lo kup na mai ne ri ja glo bal ne ka ta stro fe ta ko je raz rae na da e mlaa e na na pu sti ti oca i da e se otac vra ti ti (ne svo joj e ni, maj ci he ro i ne, ne go) svo joj ke ri: kul mi na ci ja fil ma je sce na u ko joj se he ro i na po mi ri s ocem ko ji, sam u svo joj luk su znoj kui na oba li, oe ku je pred sto jei val. Ona ga pro na la zi ka ko ee na a lu; oni se po mi re i
14
zagr le, ti ho oe ku jui val; dok se val pri blia va i ve ba ca svo ju ve li ku sje nu na njih, ona se pri mak ne blie ocu, nje no plaui Ta ta!, kao da trai za ti tu od nje ga, re kon strui ra jui sce nu iz dje tinj stva u ko joj ma lu dje voji cu ti ti oev zagr ljaj pun lju ba vi, a od mah za tim obo je bi va ju po klop lje ni gi gant skim va lom. Be spo mo nost i ra nji vost he ro i ne u toj sce ni ne bi nas tre ba la za va ra ti: ona je zao duh ko ji u po sto jeoj li bi di nal noj mai ne ri ji film skog na ra ti va vue kon ce, a ova sce na u ko joj pro na la zi smrt u zagr lja ju za tit ni kog oca rea li za ci ja je nje zi ne kraj nje e lje... Ovu sce nu tre ba i ta ti u od no su spram stan dard nog ho li vud skog mo ti va (ko ji je po stao po znat fil mom Odav de do vje no sti Fre da Zin ne ma na) u ko jem par vo di lju bav na plai, dok ih mi lu ju va lo vi (Burt Lanc na ster i De bo rah Kerr): ov dje je par pra vi smr to no sno-in ce stuo zni, a ne he te ro sek sual ni, pa je val gi gant ski ubo ji ti val, a ne skro man na let ma lih va lo va na plai... Za nim lji vo je da se dru ga ve li ka va ri ja ci ja block bu ste ra na te mu o gi gant skom ko me tu ko ji pri je ti Zem lji, Ar ma ge don (1998.), ta koer fo ku si ra na in ce stuo zni od nos iz meu oca i ke ri. Meu tim, ov dje je otac (Bru ce Wil lis) taj ko jeg ek sce siv no pri vlai nje go va ki: de struk tiv na si la ko me ta sim bo li zi ra nje gov bi jes na lju bav nu afe ru nje go ve ke ri s mu kar cem nje zi nih go di na. Zna ko vi to, de nun ci ja ci ja je ta koer po zi tiv na, a ne au to de struk tiv na: otac se r tvu je ka ko bi spa sio Zem lju, od no sno efek tiv no na stup nju po sto jee li bi di nal ne eko no mi je brie iz sli ke ka ko bi dao bla go slov bra ku iz meu svo je ke ri i nje zi na mla dog lju bav ni ka. A to nas do vo di do dvi je ho li vud ske pro duk ci je ko je su obi ljei le 5. ob ljet ni cu 11. ruj na: Let 93 Pa u la Green gr assa i Svjet ski tr go va ki cen tar Oli ve ra Sto nea. Pr vo to upa da u oi je da obje po kua va ju bi ti an ti ho li vud ske ko li ko god je to mo gue: obje se fo ku si ra ju na hra brost obi nih lju di, bez gla mu ro znih zvi jez da, bez spe ci jal nih efe ka ta, bez pom po znih he roj skih ge sta, jed no stav no sae ti rea li stian pri kaz obi nih lju di u neo bi nim si tua ci ja ma. Ne dvo jbe no po sto ji au ten ti nost u tim fil mo vi ma sje ti mo se ka ko je vei na kri tia ra jed no gla sno hva li la da fil mo vi iz bje ga va ju sen za cio na li zam, nji hov trez ven i suzdran stil. Meu tim, upra vo je taj tih au ten ti no sti ono to po stav lja ne ka pro ble ma ti na pi ta nja. Pr vo to ne moe osta ti ne za mi jee no je da oba fil ma pri po vi je da ju priu o iz van red nom sta nju: u Le tu 93 ra di se o sa mo jed nom od e ti ri
15
Slavoj iek
ote ta avio na u ko jem te ro ri sti ni su us pje li, ko ji ni je po go dio svo je odre di te; WTC pri po vi je da priu o dvo je od njih dva de set ko ji su spae ni iz rue vi na. Ka ta stro fa je, da kle, pre tvo re na u ne ku vr stu tri jum fa, to se naj vie vi di u Le tu 93, gdje je di le ma s ko jom se su sreu put ni ci slje dea: to mo gu ui ni ti u si tua ci ji u ko joj zna ju da e si gur no umri je ti? Nji ho va je he roj ska odlu ka: ako ne moe mo spa si ti se be, po kuaj mo ba rem spa si ti i vo te dru gih sto ga na va le u ka bi nu pi lo ta ka ko bi obo ri li avion pri je ne go to on uda ri u me tu ko ju su zacr ta li ot mia ri (put ni ci su ve zna li o dva avio na ko ji su uda ri li u Bli zan ce). Ka ko funk cio ni ra to pri po vi je da nje prie o iz van red nom sta nju? U spo red ba sa Spiel ber go vom Sc hin dle ro vom li stom ov dje je in struk tiv na: prem da je film ne dvoj be no umjet ni ka i po li ti ka po gre ka, ide ja da se oda be re Sc hin dler kao he roj je is prav na upra vo se prez en ti ra njem Ni jem ca ko ji JE UINIO ne to da po mog ne i do vi ma de mon stri ra ka ko je bi lo mo gue ui ni ti ne to i ta ko se efek tiv no osuu je one ko ji ni su ni ta ui ni li, oprav da va jui se da ni je bi lo mo gue ni ta ui ni ti. U Le tu 93, na su prot to mu, fo kus na po bu nu slui svr si sprea va nja da si do i sta po sta vi mo istin ski re le vant na pi ta nja. To znai da si do pu sti mo jed no sta van men tal ni ek spe ri ment i za mi sli mo oba fil ma s jed na kom pro mje nom: Ame ri can 11 (ili ne ki dru gi let ko ji je uda rio u svo ju me tu) umje sto Uni ted 93, priu tih put ni ka: WTC pro mi je njen u priu o dvo je va tro ga sa ca ili po li ca ja ca ko ji je su umr li u rue vi na ma Bli za na ca na kon du gih pat nji... Ta kva bi nas ver zi ja, kad ni na ko ji na in ne bi oprav da va la ili po ka zi va la raz u mi je va nje za straan zloin, kon fron ti ra la s pra vim ua som si tua ci je i sto ga bi nas na ve la da mi sli mo, da se po ne mo oz bilj no pi ta ti o to me ka ko se ta kva stvar mo gla do go di ti i to to znai. D ru ga znaaj ka: oba fil ma suzdra va ju se ne sa mo od za u zi ma nja po li ti kog sta va o tim do gaa ji ma ne go i od pri ka za nji ho va i re ga po li ti kog kon tek sta. Ni ti put nik le ta Uni ted 93, ni ti po li ca jac u WTC-u ne ma ju po gled na ci je lu sli ku oni se odjed nom nau bae ni u ua sa va juu si tua ci ju i mo ra ju ui ni ti naj bo lje to mo gu. Taj ne do sta tak kog ni tiv nog ma pi ra nja je kru ci ja lan: oba fil ma pri ka zu ju obi ne lju de ko ji su se na li u izne nad nom bru tal nom na me ta nju Povijesti kao od sut nog Ra zlo ga, ne vid lji vog Real nog ko je ra nja va. Sve to vi di mo ka ta stro fal ni su efek ti i ji je raz log to li ko ap strak tan da bi se u slua ju
16
WTC-a la ko mo gao za mi sli ti po sve isti film u ko jem su se Bli zan ci srui li zbog ja kog po tre sa. Ili, to bi bi lo mno go pro ble ma ti ni je, moe mo za mi sli ti isti film ko ji se odvi ja u ne kom ve li kom nje ma kom gra du 1944., na kon de va sti ra jueg sa vez ni kog bom bar di ra nja... I li, za to ne isti film ko ji se odvi ja u bom bar di ra nom ne bo de ru u ju nom Bei ru tu? To je poan ta: on se NE MOE odvi ja ti ta mo. Ta kav bi film bio doe kan kao sup til na te ro ri sti ka pro pa gan da za Hez bol lah (a isto bi bi lo i sa slua jem ima gi nar no ga nje ma kog fil ma). To znai da se ideo lo ko- po li ti ka po ru ka tih dva ju fil mo va na la zi upra vo u po manj ka nju po li ti ke po ru ke: taj ne do sta tak je po du pri jet im pli cit nom VJEROM u nei ju vla du ka da ne pri ja telj na pad ne, mo ra se vri ti svo ja du nost... Upra vo se zbog te im pli cit ne vje re Let 93 i WTC ra di kal no raz li ku ju od pa ci fi sti kih fil mo va po put Pu te va sla ve Stan ley ja Ku bric ka, ko ji da kle pri ka zu je obi ne lju de (voj ni ke) osue ne na pat nju i smrt ov dje je pat nja ja sno prez en ti ra na kao besmi sle na r tva za op skur ni i ma ni pu li ra ni Ra zlog. To nas do vo di do poet ne to ke, do kon kret nog ka rak te ra tih dva ju fil mo va ko ji pri ka zu ju obi ne lju de na skro man, rea li stian nain. Sva ki fi lo zof po zna je He ge lo vo an tiin tui tiv no ko ri te nje opre ke iz meu ap strakt nog i kon kret nog: u sva kod nev nom je zi ku ap strakt no su opi poj mo vi ko ji su su prot stav lje ni konk ret nim real no po sto jeim sin gu lar nim objek ti ma i do gaa ji ma; za He ge la, na su prot to mu, upra vo je ta ne po sred na real nost ap strakt na, a ui ni ti je kon kret nom znai raz vi ti kom plek sni uni ver zal ni kon tekst ko ji joj da je znae nje. U to me se sa sto ji pro blem tih dva ju fil mo va: oba su APSTRAKTNA u svo joj vr loj kon kret no sti. Funk ci ja nji ho va rea li sti kog pri ka za kon kret nih in di vi dua la ca, ko ji se bo re za i vot, ni je sa mo da iz bjeg ne jef ti ni ko mer ci jal ni spek takl ve iz brie hi sto rij ski kon tekst. No, tu se sad na la zi mo pet go di na ka sni je: jo uvi jek ne moe mo smje sti ti 11. ru jan u vei na ra tiv, prui ti nje go vo kog ni tiv no ma pi ra nje. Na rav no, po sto ji slu be na pria pre ma ko joj per ma nent na vir tual na pri jet nja ne vid lji vog Ne pri ja te lja le gi ti mi ra obram be ne na pa de: upra vo za to jer je pri jet nja vir tual na, pre ka sno je e ka ti nje zi nu ak tua li za ci ju, tre ba na pa sti una pri jed, pri je ne go to bu de pre ka sno. Dru gim ri jei ma, stal no pri sut na ne vid lji va pri jet nja Te ro ra le gi ti mi ra vid lji ve za tit ni ke mje re obra ne. Ra zli ka Ra ta pro tiv Te ro ra i pret hod nih
17
Slavoj iek
ra to va 20. sto ljea, ko ji su ima li svjet ske raz mje re po put Hlad nog ra ta jest ta to je u pro lom slua ju ne pri ja telj ja sno bio iden ti fi ci ran kao po zi tiv no- po sto jea Ko mu ni sti ka par ti ja, dok je te ro ri sti ka pri jet nja in he rent no spek tral na, bez vid lji vog cen tra.4 Ona je po ma lo sli na ka rak te ri za ci ji li ka Lin de Fio ren ti no iz Po sljed njeg za voe nja: Vei na lju di ima mra nu stra nu... ona ni je ima la ni ta dru go. Vei na rei ma ima mra nu, opre siv nu, spek tral nu stra nu te ro ri sti ka pri jet nja ne ma ni ta dru go. Si la ko ja se be sa mu pri ka zu je kao da je stal no pod pri jet njom i da se sto ga mo ra bra ni ti pro tiv ne vid lji vog ne pri ja te lja, izlae se sa ma opa sno sti ma ni pu la ci je: moe mo li im do i sta vje ro va ti, ili oni sa mo iz mi lja ju pri jet nju ka ko bi nas di sci pli ni ra li i kon tro li ra li? Pa ra dok sal ni rez ul tat te spek tra li za ci je Ne pri ja te lja sto ga moe bi ti mi je nja nje ulo ge: u ovom svi je tu bez ja sno iden ti fi ci ra nog Ne pri ja te lja, SAD, za tit nik od pri jet nje, sam se po jav lju je kao glav ni ne pri ja telj... kao u Uboj stvu u Ori jent-Eks pre su Agat he Chri stie u ko jem, bu dui da je ci je la gru pa osum njie nih ubo ji ca, r tva sa ma (zli mi li ju na) ispa da kao kri mi na lac. Po u ka je, da kle, da je u bor bi pro tiv te ro ra va ni je ne go ikad da drav na po li ti ka bu de de mo krat ski tran spa rent na. Naa lost, sa da plaa mo ci je nu za splet lai i ma ni pu la ci ja ame ri ke i bri tan ske vla de u po sljed njoj de ka di ko ja svoj vr hu nac do see u tra gi ko me di ji s ira kim oru jem za ma sov no uni te nje. Sje ti mo se upo zo re nja iz ko lo vo za 2006. gle de osu jee no ga te ro ri sti kog po kua ja da se u zrak dig ne niz avio na ko ji su le tje li iz Lon do na pre ma SAD-u: bez dvoj be, ta uz bu na ni je bi la la na, tvr di ti to bi lo bi pa ra no i no no, una to to mu, osta je sum nja da je sve to bio sa mo me se bi sluei spek takl ko ji nas tre ba na vik nu ti na per ma nent no sta nje uz bu ne, na sta nje iz van red nog sta nja kao nai na i vo ta. Ka kav pro stor za ma ni pu la ci ju otva ra ju ta kvi do gaa ji ka da su sve to je jav no vid lji vo an ti te ro ri sti ke mje re? Ne ra di li se o to me da oni od nas, obi nih graa na, jed no stav no trae pre vie stu panj vje re ko ji su oni na vla sti ve odav no izne vje ri li? TO je gri jeh ko ji Bu shu, Blai ru i dru gi ma ni kad ne bi tre ba lo opro sti ti.
Autor u itavom tekstu koristi rije spektralno dvoznano: s jedne strane kao fan tomsko, a s druge strane kao raspreno, kako ne postoji hrvatski ekvivalent koji bi objedinio to znaenje koristimo rije spektralno op. prev.
4
18
T rea znaaj ka: u oba fil ma po sto ji klju ni mo ment ko ji na rua va taj skrom ni rea li sti ki stil. Let 93 poi nje s ot mia ri ma u mo tel skoj so bi ko ji se mo le i pri pre ma ju, oni iz gle da ju stro go, po put ne ke vr ste ane la smr ti a pr va snim ka na kon na slo va potvru je tu im pre si ju: to je pa no ram ska snim ka iznad Man hat ta na po noi ko ju pra ti zvuk mo li tvi ot mia ra, kao da ot mia ri vre ba ju nad gra dom, spre ma jui se da siu na zem lju ka ko bi po nje li svo ju e tvu... Sli no, ne po sto je di rekt ne snim ke avio na ko ji se za bi ja ju u tor nje ve u WTC-u; sve to vi di mo, par se kun di pri je ka ta stro fe, ka da je je dan od po li ca ja ca na pro met noj uli ci u go mi li lju di, zlo slut na je s je na ko ja br zo pre la zi pre ko njih sje na pr vog avio na. Te snim ke oba ju fil mo va da ju u dan teo lo ki odjek kao da su na pa di bi li ne ka vr sta boan ske in ter ven ci je. S je ti mo se pr ve reac ki je Jerry ja Falwel la i Pa ta Ro bert so na na na pa de 11. ruj na, ko ji su ih per ci pi ra li kao znak da je Bog na pu stio za ti tu SAD-a zbog gre nog i vo ta Ame ri ka na ca, okriv lju jui he do ni sti ki ma te ri ja li zam, li be ra li zam i neo buz da nu sek sual nost i tvr dei da je Ame ri ka do bi la ono to je za slui la... Na skri ven nain, Uni ted 93 i WTC po kua va ju ui ni ti su prot no: i ta ti ka ta stro fu 11. ruj na kao pre ruen bla go slov, kao boan sku in ter ven ci ju odoz go, ko ja nas tre ba pro bu di ti iz mo ral nog dri je mea i pro bu di ti naj bo lje u na ma. WTC zavra va ri jei ma na ekra nu ko je ispi su ju tu po ru ku: stra ni do gaa ji, po put rue nja Bli za na ca, u lju di ma po buu ju naj go re i naj bo lje hra brost, so li dar nost, r tvu za za jed ni cu. Lju di su pri ka za ni ka ko i ne stva ri za ko je ni kad ne bi po mi sli li da su spo sob ni. To je kao da naa dru tva tre ba ju ve li ku ka ta stro fu ka ko bi po vra ti la duh za jed ni ke so li dar no sti. To je za to, izno va, Let i WTC ni su za pra vo o Ra tu pro tiv Te ro ra ne go o ne do stat ku so li dar no sti i hra bro sti u naim per mi siv nim ka sno ka pi ta li sti kim dru tvi ma... ... i o iz bav lju juoj sna zi obi telj ske lju ba vi Let 93 se ne moe obuz da ti od po nav lja jueg po ka zi va nja put ni ka ko ji, usu sret smr ti, zo ve bra nog dru ga ili bli skog roa ka s po ru kom vo lim te. No, znai li to stvar no da se lju bav po ka zu je kao je di ni vr sti dio nas kad se svi jet raspa da i pred na ma se po jav lju je tmi na, ka ko je Mar tin Amis na ja vio film? Ov dje osta je sum nja: ni je li to oaj no pri zna nje lju ba vi ta koer la no, kao to je i la no izne nad no okre ta nje Bo gu ne ko ga tko se suo io s bli zi nom smr ti li ce mjer ni opor tu ni sti ki po stu pak ui njen zbog
19
Slavoj iek
stra ha, a ne zbog istin skog uvje re nja? Amis sam, au tor po raz ne knji ge o Sta lji nu, mo rao bi zna ti ko li ko je osue nih na sta lji ni sti kim sue nji ma suoe no sa smak nuem pri zna va lo svo ju ne vi nost i svo ju lju bav pre ma Sta lji nu, pa te ti na ge sta ko ja je na sto ja la ot ku pi ti nji ho vu sli ku u oi ma ve li kog Dru gog. Za to bi u ono me to i ni mo u ta kvim oaj nim tre nu ci ma bi lo vie isti ne? Ni je li pri je ta ko da nas, u ta kvim tre nu ci ma, in stinkt preiv lja va nja si li da iz da je mo svo je e lje? To nas do vo di do ono ga to bi bio pra vi eti ki in: za mi sli mo e nu ko ja zo ve svog su pru ga u zad njim se kun da ma svog i vo ta, go vo rei mu: Sa mo da zna da je na brak bio laan, ne mo gu te ni vi dje ti...
(Pre veo Sre ko Hor vat)
20
2. Sukob civilizacija na kraju povijesti
U ne koj ho li vud skoj prii bo ga ta povijesna po za di na slui uglav nom kao is pri ka za ono o e mu se u fil mu do i sta ra di pr vot no pu to va nje ju na ka ili pa ra. U Cr ve ni ma Ok to bar ska re vo lu ci ja sa mo je po za di na za po nov no sje di nje nje lju bav ni ka u st rastve nom sek sual nom i nu; u e sto kom uda ru, gi gant ski val ko ji pre pla vi i ta vu isto nu oba lu SAD-a sa mo je po za di na za in ce stuo zno sje di nje nje ke ri s ocem; u Ra to vi ma svje to va, iz van ze malj ska in va zi ja po za di na je da Tom Crui se po nov no potvr di svo ju oin sku ulo gu ali ni je ta ko i u Dje ci o vjean stva Al fon sa Cuar na, gdje po za di na osta je pri sut na. U ti pi nom ho li vud skom znan stve no- fan ta sti nom fil mu svi jet bu du no sti moe bi ti pun ne vie nih pred me ta i izu ma, ali ak se i ki bor zi po naa ju to no kao mi ili, pri je, kao u sta rim ho li vud skim me lo dra ma ma i ak cij skim fil mo vi ma. U Dje ci o vjean stva ne ma no vih na pra va, Lon don je po sve isti kao to je sa da, sa mo jo isti ji Cua ron je je di no na gla sio nje go ve la tent no poet ske i so ci jal ne po ten ci ja le: si vi lo i ruev nost tro nih pred graa, sve pri sut nost vi deo nad zo ra Film nas pod sjea da je od svih onih stva ri ko je moe mo za mi sli ti najud ni ja ipak stvar nost sa ma. He gel je odav no pri mi je tio ka ko por tret ne ke oso be vie na li ku je toj oso bi ne go to ona na li ku je sa ma se bi. Dje ca o vjean stva su znan stve no- fan ta sti ni film nae sa da njo sti. Go di na je 2027., ljud ska je rasa po sta la ne plod na naj mlai sta nov nik zem lje, roen pri je 18 go di na, upra vo je ubi jen u Bue nos Ai re su. Ve li ka Bri ta ni ja i vi u stal nom iz van red nom sta nju, an ti te ro ri sti ke je di ni ce ga nja ju ile gal ne imi gran te, vla sti se bri nu za pro pa da juu po pu la ci ju ko ja ve ge ti ra u ste ril nom he do niz mu. Ni su li te dvi je oso bi ne he do ni sti ka per mi siv nost plus no ve for me dru tve nog apart hej da i kon tro le ba zi ra ne na stra hu ono o e mu se ra di u naim dru tvi ma? Ov dje do la zi Cuar no va ge ni jal na za mi sao ka ko on to kae u jed nom od svo jih in ter vjua: M no ge prie bu du no sti sadre ne to po put Ve li kog Bra ta, ali mi slim da je to vi zi ja ti ra ni je ko ja pri pa da 20. sto ljeu. Ti ra ni ja ko ja se sa da dea va do bi va no ve krin ke ti ra ni ja 21.
21
Slavoj iek
sto ljea zo ve se de mo kra ci ja. To je raz log za to vla da ri tog svi je ta ni su si vi i uni for mi ra ni or ve lov ski to ta li tar ni bi ro kra ti, ve pro svi jet lje ni de mo krat ski ad mi ni stra to ri, kul tur ni, sva ki sa svo jim po seb nim i vot nim sti lom. Kad glav ni lik fil ma po sje ti svo g biveg pri ja te lja, sa da vi so kog vla di na slu be ni ka, ka ko bi do bio po seb nu doz vo lu za iz bje gli cu, ula zi mo u ne to po put man hat tan ske ga le ri je gay pa ra iz vie kla se, do ne for mal no odje ve nog slu be ni ka i nje go va hen di ke pi ra nog part ne ra za sto lom. D je ca o vjean stva oi to ni su film o ne plod no sti kao bio lo kom pro ble mu. Ne plod nost Cuar no va fil ma je ona ko ju je dav no di jag no sti ci rao Frie drich Nietzsc he, kad je tvr dio ka ko se za pad na ci vi li za ci ja kre e u smje ru Po sljed njeg o vje ka, apa ti nog bia bez ve li ke st rasti ili pre da no sti: bez spo sob no sti sa nja nja; umo ran od i vo ta, on ne ri ski ra, traei sa mo kom for i si gur nost, izraz to le ran ci je s dru gi ma: Ma lo otro va s vre me na na vri je me: to je do volj no za ugod ne sno ve. A mno go otro va na kra ju za ugod nu smrt. Oni ima ju ma la za do volj stva za dan i svo ja ma la za do volj stva za no, ali oni ima ju ob zi ra za zdrav lje. Ot kri li smo sreu, kau Po sljed nji Lju di i oni mir ka ju oi ma. Po sljed nji o vjek ne e li da mu se re me te dnev ni sno vi to je raz log za to je u zne mi ra va nje klju na ri je u nje go vu men tal nom uni ver zu mu. Na svo joj na je le men tar ni joj raz i ni taj ter min oznaa va bru tal nu i nje ni cu si lo va nja, uda ra nja i dru gih obli ka dru tve nog na si lja ko je, na rav no, mo ra bi ti bezu vjet no osue no. Ipak, u svo joj najeoj upo tre bi, to ele men tar no znae nje ne pri mjet no ot kli zne u osui va nje bi lo ko je ek sce siv ne bli zi ne ne ko ga dru go ga real nog ljud skog bia, s nje go vim ili nje zi nim e lja ma, stra ho vi ma i za do volj stvi ma. Dvi je stav ke odreu ju da na nji li be ra lan to le rant ni stav pre ma dru gi ma: po ti va nje dru gih, otvo re nost spram njih i op se siv ni strah od uzne mi ra va nja. Dru gi je OK to li ko du go dok nje go vo pri su stvo ni je na met lji vo, to li ko du go dok dru gi ni je do i sta dru gi. To le ran ci ja se po du da ra sa svo jom su prot nou: mo ja du nost da bu dem to le ran tan spram dru gog u biti znai da mu ne smi jem doi pre bli zu, da ne smi jem ui u nje gov/ nje zin pro stor ukrat ko, da tre bam po ti va ti nje go vu/ nje zi nu ne to le ran ci ju pre ma mo joj pre ve li koj bli zi ni. To je ono to se sve vie i vie po jav lju je kao sre di nje ljud sko pra vo u naem dru tvu: pra vo da nas se ne uzne mi ru je, od no sno, da bu de mo na si gur noj raz da lji ni od dru gih.
22
sukob civilizacija na kraju povijesti
Su do vi u vei ni za pad nih dru ta va tre nut no na meu na log o ogra nie nju kre ta nja kad ne ka oso ba tui dru gu da ju uzne mi ra va (za to jer je vre ba ili za to jer da je ne poud ne sek sual ne po nu de). Ono me ko ji uzne mi ra va moe za ko nom bi ti za bra nje no da svje sno pri stu pa r tvi i mo ra osta ti na raz da lji ni veoj od 100 me ta ra. Ko li ko god da je ta mje ra nu na, u njoj ipak po sto ji ne to od obra ne pro tiv tra um at ske real no sti e lje dru go ga: ni je li oi to da po sto ji ne to stra ho vi to na sil no u otvo re nom iska zi va nju nei je st rasti spram dru go ga ljud skog bia? Strast po de fi ni ci ji po vrjeu je svoj objekt, pa ak i ako on sprem no pri sta ne na to da za uz me to mje sto, on ili ona to ni ka da ne moe ui ni ti bez mo men ta stra ho po to va nja i izne nae nja. To je sluaj i s rastuom za bra nom pue nja. Naj pri je su svi ure di pro glae ni mje sti ma za ne pue nje, za tim avio ni, za tim re sto ra ni, za tim ae ro dro mi, za tim ka fii, za tim pri vat ni klu bo vi, za tim, u ne kim kam pu si ma, 50 me ta ra oko ula za u zgra de, za tim je u je din stve nom slua ju pe da go ke cen zu re, ko ja nas pod sjea na zna me ni tu sta lji ni sti ku prak su re tui ra nja fo to gra fi ja no men kla tu re ame ri ka Po tan ska slu ba s po tan skih ma ra ka uklo ni la ci ga re tu s fo to gra fi je por tre ta blues gi ta ri sta Ro ber ta John so na i Jack so na Pol loc ka. Te su za bra ne us mje re ne na ek sce siv no i ri skant no ui va nje dru go ga, utje lov lje no u i nu neod go vor nost pa lje nja ci ga re te i du bo kog udi sa nja s besram nim za do volj stvom (u kon t rastu spram klin to nov skih yup pie ja ko ji to i ne bez udi sa nja, ili ima ju seks bez pra ve pe ne tra ci je, ili hra nu bez ma snoe) do i sta, ka ko je to re kao Jacques La can, ot kad je Bog mr tav, ni ta vie ni je do pu te no. Na da na njem tri tu na la zi mo i ta vu se ri ju pro iz vo da lie nih nji ho va ma lig nog svoj stva: ka va bez ko fei na, vrh nje bez ma snoe, pi vo bez al ko ho la i li sta ide da lje. to je tek s vir tual nim sek som, kao sek som bez sek sa, dok tri nom Co li na Powel la o ra tu bez r ta va (na naoj stra ni, da ka ko) kao ra to va nju bez ra to va nja, o su vre me noj re de fi ni ci ji po li ti ke, kao umjet no sti stru ne ad mi ni stra ci je, kao po li ti ke bez po li ti ke, sve do da na njeg to le rant no ga li be ral nog mul ti kul tu ra liz ma, kao isku stva Dru gog lie nog svo je Dru go sti (idea li zi ra ni Dru gi ko ji plee fa sci nant ne ple so ve i ko ji ima eko lo ko- ho li sti ki pri stup real no sti, dok dru ge oso bi ne, po put uda ra nja e na ili in ce stuo znog si lo va nja osta ju iz van ob zo ra)?
23
Slavoj iek
Na ma iz dra va Pr vog svi je ta sve je tee i tee ak i za mi sli ti jav ni ili uni ver zal ni Ra zlog zbog ko jeg bi smo bi li sprem ni r tvo va ti vla sti ti i vot. Do i sta se i ni ka ko se ras cjep iz meu Pr vog svi je ta i Treeg svi je ta sve vie i vie odvi ja na tra gu te raz li ke iz meu voe nja du ga kog za do vo lja va jueg i vo ta pu nog ma te ri jal nog i kul tur nog bo gat stva i po svei va nja vla sti tog i vo ta ne kom tran scen dent nom Ra zlo gu. Ni je li taj an ta go ni zam kao onaj iz meu ono ga to je Nietzsc he naz vao pa siv nim i ak tiv nim ni hi liz mom? Mi na Za pa du smo Po sljed nji Lju di, uro nje ni u glu pa dnev na za do volj stva, dok su mu sli man ski ra di ka li sprem ni ri ski ra ti sve, an gai ra ni u ni hi li sti ku bor bu sve do au to de struk ci je. Ni je ni u do to je je di no mje sto u Dje ci o vjean stva gdje je preo stao u dan oblik slo bo de, ne ka vr sta oslo boe nog te ri to ri ja bez te sve proi ma jue za guu jue opre si je, Black pool, i tav grad izo li ran zi dom i pre tvo ren u iz bje gli ki kamp ko ji vo de nje go vi sta nov ni ci, ile gal ni imi gran ti, a ko ji, na kra ju fil ma, beut no bom bar di ra ju zra ne sna ge. i vot on dje cva te, s islam skim fun da men ta li sti kim voj nim de mon stra ci ja ma, ali ujed no i s i no vi ma au ten ti ne so li dar no sti ni je ni u do to se no vo roe no di je te po ja vi upra vo on dje. U ras pra vi o sud bi ni za tvo re ni ka Guan ta na ma na NBC- ju 2004. je dan od najud ni jih ar gu me na ta za eti ko- za kon sku pri hvat lji vost nji ho va sta tu sa bio je onaj da su o ni ti ko je su pro mai le bom be: bu dui da su bi li me te ame ri kog bom bar di ra nja i da su to sluaj no prei vje li i bu dui da je to bom bar di ra nje bi lo dio le gi tim ne voj ne ope ra ci je, ne moe mo opla ki va ti nji ho ve sud bi ne kad su uze ti kao za rob lje ni ci na kon bit ke ka kva god da je nji ho va si tua ci ja, ona je bo lja, ma nje go ra od smr ti To rez o ni ra nje kae vie ne go to e li rei: ono za tvo re ni ke go to vo do slov ce po stav lja u po zi ci ju i vih mr tva ca, onih ko ji su na ne ki nain ve mr tvi (nji ho vo pra vo na i vot je iz gub lje no jer su le gi tim ne me te ubo ji tog bom bar di ra nja) ta ko da sa da po sta ju ono to Gior gio Agam ben na zi va ho mo sa cer, oni ko ji mo gu bi ti ubi je ni bez ka zne bu dui da u oi ma za ko na nji hov i vot vie ne ma vri jed no sti. Ako za tvo re ni ci Guan ta na ma sto je u pro sto ru iz meu dvi je smr ti, za u zi ma jui po zi ci ju ho mo sa ce ra, ako su le gal no mr tvi (lie ni odree no ga le gal nog sta tu sa) dok su bio lo ki jo i vi, on da sluaj Ter ri Sc hia vo, ko ji je po bui vao nau ma tu u ouj ku 2005., pred stav lja su prot no. Ona je do bi la mo da ni udar 1990., kad je nje zi no sr ce do slov ce sta lo
24
zbog ke mij ske ne rav no tee za ko ju se vje ru je da je pro uz roe na po re mea jem u pre hra ni; sud ski li je ni ci tvr di li su da se na la zi u traj nom ve ge ta tiv nom sta nju bez na de u opo ra vak. Dok je nje zin mu htio da je ot kopa ju s apa ra ta da umre u mi ru, nje zi ni su ro di te lji tvr di li da moe oz dra vi ti i da ona ni kad ne bi htje la da joj se oduz me hra na i vo da. Sluaj je do pro do vr ha ame ri ke vla de i sud skih ti je la, ukljuu jui Vr hov ni sud i pred sjed ni ka, Kon gres je obja vio br zo sroe ne rez ol u ci je itd. Ap surd nost te si tua ci je, ako je smje sti mo u i ri kon tekst, odu zi ma dah: dok mi li ju ni umi ru od AIDS-a i gla di di ljem svi je ta, jav no mni je nje se u SAD-u us mje ri lo na je dan je di ni sluaj pro du lje nja go log i vo ta, traj no ga ve ge ta tiv nog sta nja lie nog svih spe ci fi no ljud skih ka rak te ri sti ka. To su dva ek stre ma ko ja na la zi mo da nas s ob zi rom na ljud ska pra va: s jed ne su stra ne oni pro mae ni bom ba ma (men tal no i fi zi ki i ta va ljud ska bia, ali lie na svo jih pra va), dok su s dru ge stra ne ljud ska bia re du ci ra na na go li ve ge ta tiv ni i vot, ali je taj go li i vot za tien i ta vim drav nim apa ra tom. G dje je, da kle, s na ma po lo kri vo? Pa lji vi i ta telj Mar ki za de Sa dea ne moe ne za mi je ti ti pa ra doks ka ko De Sa deov neo gra nien zah tjev za sek sual nou, lien po sljed njih tra go va du hov ne tran scen den ci je, pre tva ra sa mu sek sual nost u me ha ni ku vje bu lie nu bi lo ka kve au ten ti ne sen zual ne st rasti. A ni je li sli ni obrat ja sno vid ljiv u slijepoj ulici da na njih Po sljed njih Lju di, po stmo der nih in di vi dua ko je su od ba ci le vie ci lje ve i po sve ti le svoj i vot preiv lja va nju ispu nje nim sa sve ra fi ni ra ni jim i umjet no izaz va nim za do volj stvi ma? Ako su sta ra hi je rar hij ska dru tva ug nje ta va la vi tal ne sna ge pu tem svo jih ri gid nih ideo lo kih si ste ma i drav nog apa ra ta ko ji ih je pro vo dio, da na nja dru tva gu be svo ju vi tal nost kroz svoj vr lo per mi siv ni he do ni zam: sve je do pu te no, ali de ko fei ni zi ra no, lie no svo je sup stan ci je. A isto to vri je di za naa za do volj stva vri je di i za nau de mo kra ci ju: to je sve vie i vie de ko fei ni zi ra na de mo kra ci ja, de mo kra ci ja lie na svo je sup stan ci je, svog po li ti kog aspek ta. Pri je jed nog sto ljea G. K. Che ster ton je na pi sao: L ju di ko ji se po nu bo ri ti pro tiv Cr kve ra di slo bo de i hu ma no sti na kra ju zavre u od ba ci va nju slo bo de i hu ma no sti sa mo ka ko bi se bo ri li pro tiv Cr kve. Pr va stvar ko ju bi tre ba lo do da ti da nas je da isto vri je di za sa me advo ka te re li gi je: ko li ko je fa na ti nih bra ni te lja re li gi je poe lo s ne mi losrd nim na pa dom, na pa da jui da na nju
25
Slavoj iek
se ku lar nu kul tu ru, a zavri lo u na pu ta nju sa me re li gi je (gu bei bi lo ka kvo smi sle no re li gij sko isku stvo). A ne vri je di li, na pot pu no ho mo lo gan nain, isto za li be ral ne rat ni ke ko ji su to li ko elj ni bor be pro tiv an ti de mo krat skog fun da men ta liz ma da e zavri ti u odu sta ja nju od slo bo de i de mo kra ci je sa mo ka ko bi se mo gli bo ri ti pro tiv te ro ra? Oni su to li ko st rastve ni u do ka zi va nju da nekran ski fun da men ta li zam pred stav lja glav nu pri jet nju slo bo di da su sprem ni vra ti ti se na trag na po zi ci ju pre ma ko joj, s vre me na na vri je me, mo ra mo ogra nii ti nae slo bo de, u naim na vod no kran skim dru tvi ma. Ako su te ro ri sti sprem ni uni ti ti svi jet zbog lju ba vi pre ma dru gom svi je tu, nai su rat ni ci pro tiv te ro ra sprem ni uni ti ti na vla sti ti de mo krat ski svi jet zbog mr nje pre ma mu sli ma ni ma. Jo nat han Al ter, Alan Dersc howitz i Sam Har ris to li ko vo le ljud sko do sto jan stvo da su sprem ni le ga li zi ra ti mue nje kraj nju de gra da ci ju ljud skog do sto jan stva ka ko bi ga obra ni li Da na nja pre vla da va jua vr sta po li ti ke je po li ti ka stra ha, obra na od po ten ci jal ne vik ti mi za ci je ili uzne mi ra va nja: strah od imi gra na ta, strah od kri mi na la, strah od bez bo nog sek sual nog blu da, strah od sa me ek sce siv ne Dra ve ( to je raz log za to je Po li ti ka Ko rekt nost eg zem plar na for ma po li ti ke stra ha). Ta kva se po li ti ka uvi jek osla nja na pre strai va nje oslo nje no na pre strae ne lju de. Ve lik do gaaj u Eu ro pi poet kom 2006. bio je kad je an tii mi gra cij ska po li ti ka po sta la main stream: ko na no su srez a li pupa nu vrp cu ko ja je ih je po vez i va la s kraj nje de snim stran ka ma. Od Fran cu ske do Nje ma ke, od Au stri je do Ni zo zem ske, u no vom du hu po no sa na vla sti ti kul tur ni i povijesni iden ti tet, vo deim stran ka ma je sa da pri hvat lji vo istak nu ti ka ko su imi gran ti go sti ko ji se mo ra ju pri la go di ti kul tur nim vri jed no sti ma ko je de fi ni ra ju go sto prime vo dru tvo to je naa dra va, vo li je ili je osta vi. To je raz log za to je su kob ci vi li za ci ja Hun ting to no va bo lest naeg vre me na kao to to tvr di Sa muel Hun ting ton, na kon kra ja Hlad nog ra ta, e lje zni zid ideo lo gi je za mi je njen je baru na stim zi dom kul tu re. Ta mra na vi zi ja moe se i ni ti kao i sta su prot nost Fu kuya mi noj ide ji o kra ju po vi je sti u li ku svjet ske li be ral ne de mo kra ci je; no, mo da upra vo su kob ci vi li za ci ja JEST kraj po vi je sti, od no sno, et ni ko- re li gij ski kon flik ti oblik su bor be ko ji od go va ra glo bal nom ka pi ta liz mu. U naem do bu po stpo li ti ke, kad se po li ti ka sve vie na do mje ta so
26
ci jal nom adi min stra ci jom strunjaka, je di ni preo sta li le gi tim ni iz vor kon fli ka ta su kul tur ne (et ni ke, re li gij ske) ten zi je. S to ga, da ci ti ra mo ne za bo rav nu Bu sho vu froj dov sku kon den za ci ju, ne moj te kri vo- pod cje nji va ti (mi sun de re sti ma te) Dje cu o vjean stva Cua ronv no vi film po gaa u sa mo sr ce nae slijepe ulice.
27
3. Prava holivudska ljevica
Film 300 re da te lja Zac ka Sny de ra, ko ji do no si priu o tri sto ti ne spar tan skih voj ni ka ko ji su r tvo va li i vo te u Ter mo pil skoj bit ci ne bi li spri jei li pro di ra nje Kserk so ve per zij ske voj ske, e sto ko je na pad nut i proz van kao naj go ri oblik pa triot skog mi li ta riz ma s ja snim alu zi ja ma na no ve na pe te od no se s Ira nom i do gaa je u Ira ku. Je su li stva ri do i sta ta kve ka kvi ma se i ne? Film bi za pra vo tre ba lo te me lji to obra ni ti od ta kvih na pa da i op tu bi. Po treb no je uka za ti na dvi je i nje ni ce. Pr va se od no si na priu o ma loj i si ro ma noj zem lji (Gr ka) ko ju na pa da voj ska mno go vee zem lje (Per zi ja), ko ja je u tom tre nut ku mno go raz vi je ni ja i po sje du je na pred nu voj nu teh no lo gi ju ni su li za pra vo per zij ski slo no vi, di vo vi i ve li ke va tre ne stri je le ne ka vr sta an ti ke va ri jan te teh no lo ki raz vi je nog oru ja? Kad doe do po gi bi je po sljed nje prei vje le gru pe Spar ta na ca i nji ho va kra lja Leo ni de ko ji pad nu pod kiom va tre nih stri je la, iz gle da kao da su ih teh no lo ki oprem lje ni voj ni ci, ko ji ba ra ta ju opa snim oru jem, bom bar di ra li do istreb lje nja sto jei pri tom na si gur noj raz da lji ni, kao to je to da nas sluaj s ame ri kim voj ni ci ma ko ji sa si gur ne uda lje no sti s bro do va iz Per zij skog za lje va pri ti skom na gumb ispa lju ju smr to no sne pro jek ti le. Na da lje, Kserk so ve ri jei, ko ji ma po kua va uvje ri ti Leo ni da da pri hva ti do mi na ci ju Per zi ja na ca, ni po to ne zvue kao ri jei fa na ti nog mu sli man skog fun da men ta li sta: Kserk so e li podi ni ti Leo ni da nu dei mu mir i tje le sne uit ke ako se pri drui per zij skom glo bal nom car stvu. Sve to od nje ga trai sim bo li na je ge sta klea nja, pri zna va nja per zij ske do mi na ci je ako bi Spar tan ci na to pri sta li, po sta li bi su ve re ni ma i ta ve Gr ke. Ni je li to isto ono to je pred sjed nik Rea gan traio od san di ni sti ke vla de u Ni ka rag vi ka da su sa mo tre ba li zaz va ti uja ka Sa ma Kserk sov dvor pri ka zan je kao ne ka vr sta mul ti kul tu ral nog ra ja u ko jem ima mje sta za sve raz lii te i vot ne sti lo ve i u ko jem sva ko slo bod no su dje lu je u or gi ja ma: raz lii te rase, lez bij ke i ho mo sek sual ci, bo ga lji itd. Ni su li sto ga Spar tan ci sa svo jim osjea jem za di sci pli nu i r tvo va nje mno go blii Ta li ba ni ma
29
Slavoj iek
ko ji bra ne Af ga ni stan od ame ri kih oku pa to ra ili ne to po put elit ne je di ni ce iran ske re vo lu cio nar ne gar de ko ja je sprem na r tvo va ti i vo te u slua ju ame ri ke in va zi je? Glav no oru je Gr ka pro tiv ova kve voj ne pre moi sa sto ji se u di sci pli ni i du hu r tvo va nja. Pre ma ri jei ma Alai na Ba dio ua, Po treb na nam je ma sov na di sci pli na. ak bih re kao da o ni ko ji ne ma ju ni ta ima ju vla sti tu di sci pli nu. Si ro ma ni, lju di bez fi nan cij skih ili voj nih sred sta va, bez moi sve to ima ju to je di sci pli na, spo sob nost da dje lu ju za jed no. Ta kva di sci pli na ve una pri jed pred stav lja oblik or ga ni zi ra no sti. U da na nje vri je me he do ni sti ke per mi siv no sti, kao vla da jue ideo lo gi je, kuc nuo je as da lje vi ca (po nov no) pri svo ji di sci pli nu i duh r tvo va nja i u tim vri jed no sti ma ne tre ba odi ta ti ni ta in he rent no fai sti ko. No, ak je i ta kav fun da men ta li sti ki iden ti tet Spar ta na ca pro tu rjean. Pro gra mat ska iz ja va s kra ja fil ma, ko ja gr ki stav opi su je kao onaj pro tiv vla da vi ne mi sti no sti i ti ra ni je, pre ma svi je tloj bu du no sti ko ji se ka sni je tu mai kao mi sao na vo di lja slo bo de i raz u ma, zvui kao osnov ni mo to pros vje ti telj stva, ak i ako je u nje mu sadran ko mu ni sti ki obrat! Pri sje ti mo se, ta koer, da na sa mom poet ku fil ma Leo ni da u pot pu no sti od ba cu je po ru ku pot kup lje nih pro ro ka pre ma ko jem bo go vi za bra nju ju voj ni pot hvat ko jim bi se za u sta vi li Per zi jan ci. Kao to se do zna je ka sni je u fil mu, pro ro ci ko ji su pri mi li boan sku po ru ku u ek sta ti nom tran su za pra vo su per zij ski plae ni ci, po put onog ti be tan skog pro ro ka ko ji je 1959. go di ne Da laj La mi do nio po ru ku da na pu sti Ti bet i ko ji je (kao to smo ne dav no do zna li) bio na plat noj li sti CIA-e! to ui ni ti s oi gled no ap surd nom ide jom do sto jan stva, slo bo de i Ra zu ma ko ju podra va ek strem na mi li ta ri sti ka di sci pli na, ukljuu jui obiaj ubi ja nja dje ce ko ja su bi la pre sla ba da bi se jed nog da na mo gla bo ri ti? Ova ap surd nost je jed no stav no ci je na ko ju tre ba pla ti ti za slo bo du slo bo da ni je da na, kao to je to po ka za no u fil mu, ona se stjee mu kotrp nom bor bom u ko joj tre ba bi ti spre man sve sta vi ti na koc ku. Spar tan ska okrut na voj na di sci pli na ni je tek iz vanj ski an ti pod aten skoj li be ral noj de mo kra ci ji, ona je nje zin unu tar nji pre du vjet ko je mu po lae te me lje: slo bod ni su bjekt Ra zu ma moe se po ja vi ti je di no po sred stvom okrut ne sa mo di sci pli ne. Istin ska slo bo da ni je slo bo da iz bo ra ko ja se vri sa si gur ne uda lje no sti, po put iz bo ra iz meu o ko lad ne
30
prava holivudska ljevica
tor te i tor te s ja go da ma; istin ska slo bo da po kla pa se s nu nou ta ko da se istin ski slo bod no bi ra tek on da kad taj iz bor do vo di u pi ta nje nei ju vla sti tu eg zi sten ci ju, a su bjekt to i ni jed no stav no za to to ne moe druki je. Kad se ne ka zem lja na la zi pod stra nom oku pa ci jom i po zo ve vas voa ot po ra da bi ste se pri drui li bor bi pro tiv oku pa to ra, raz log za to ne gla si slo bo dan si oda bra ti, ne go S hvaa li da je to je di na stvar ko ju moe ui ni ti u obra nu svo jeg do sto jan stva? Ni je sto ga u do to su se svi pr vi mo der ni ega li tar ni ra di ka li od Ro u ssea ua do ja ko bi na ca di vi li Spar ti i no vu re pu bli kan sku Fran cu sku za mi lja li pre ma spar tan skom mo de lu: u spar tan skom du hu voj ne di sci pli ne na la zi se eman ci pa cij ski te melj ko ji je u sta nju prei vje ti ak i on da ka da mu oduz me mo sav povijesni ba last spar tan sko ga kla snog su sta va, bezo nog izrab lji va nja nji ho vih ro bo va i na si lja pre ma nji ma. Od ovo ga je vje ro jat no jo znaaj ni ji for mal ni aspekt fil ma: ci je li film je snim ljen u jed nom skla di tu u Mon trea lu gdje su cje lo kup ni oko li, kao i mno gi glum ci i zgra de, stvo re ni na di gi ta lan nain. i ni se da ta kav ar ti fi ci jel ni ka rak ter po za di ne utjee i na stvar ne glum ce ko ji se e sto po jav lju ju kao da su iza li iz ne kog stri pa (film je za sno van na epo nim nom cr ta nom ro ma nu Fran ka Mil le ra). Na da lje, ar ti fi ci jel na (od no sno, di gi tal na) po za di na stva ra kla u stro fo bi nu at mo sfe ru stva ra jui do jam kao da se pria ne odvi ja u stvar noj stvar no sti s besko na nim ho ri zon tom, ne go u za tvo re nom svi je tu, obli ku utje no ga svi je ta za tvo re nog pro sto ra. Gle da no s estet ske stra ne, film je mi lja ma uda ljen od Ra to va zvi jez da i Go spo da ra pr ste no va: ia ko su i u ovim fil mo vi ma mno gi objek ti u po za di ni, kao i oso be, stvo re ni di gi tal nom teh ni kom, do jam je ipak taj kao da su i stvar ni i di gi tal ni glum ci i objek ti (slo no vi, Yo da, Or ci, pa lae itd.) smje te ni u stvar ni i otvo re ni svi jet; u fil mu 300 po sve je su prot no svi glav ni li ko vi su stvar ni glum ci smje te ni u ne pri rod nu po za di nu, to je kom bi na ci ja ko ja pro iz vo di za tvo re ni svi jet ko ji u veoj mje ri stva ra ne la go du ki bor ke mjea vi ne stvar nih lju di in te gri ra nih u ar ti fi ci jel ni svi jet. Je di no se ovaj film svo jom kom bi na ci jom stvar nih glu ma ca i pred me ta te di gi tal nog oko lia pri bliio sli ci istin ski no vog i au to nom nog este ti kog pro sto ra. P rak sa mi jea nja raz lii tih umjet no sti u ko joj se unu tar jed ne upuu je na dru gu ima veo ma du gu po vi jest, po seb no kad je ri je o fil mu.
31
Slavoj iek
Pri mje ri ce, mno gi Hop pe ro vi por tre ti e ne iza otvo re nog pro zo ra, ko ja gle da pre ma van, po sve su ja sno po sre do va ni isku stvom fil ma i ka dra u ko jem je to ka pro ma tra nja s jed ne stra ne. Ono to film 300 i ni znaaj nim jest to da se u nje mu (da ka ko, ne pr vi put, no sva ka ko umjet ni ki za nim lji vi je od pri mje ri ce Beatty je va Dic ka Tra cey ja) teh ni ki usavre ni ja umjet nost (di gi tal ni film) osla nja na onu ma nje raz vi je nu (strip). Re zul tat to ga je i stin ska stvar nost ko ja gu bi svo ju ne vi nost, po jav lju jui se kao dio za tvo re nog ar ti fi ci jel nog uni ver zu ma, to je u osno vi savre no obli je nae dru tve no-i deo lo ke ne la go de. K ri tia ri ko ji su sin te zu tih dvi ju umjet no sti pro gla si li neus pje lom sto ga ni su u pra vu jed no stav no za to to je su: na rav no da je ta sin te za neus pje la i na rav no da je uni ver zum ko ji pro ma tra mo na plat nu obi ljeen du bo kim an ta go niz mom i pro tu rje nou, ali upra vo je taj an ta go ni zam in di ka tor isti ne.
(Pre veo Toni Va len ti)
32
4. Halucinacija kao ideologija u kinematografiji
Sc hu bert u Sta ljin gra du

To li ko je to ga ve na pi sa no o bit ci kod Sta ljin gra da, ta je bit ka okrue na to li kim fan ta zi ja ma i sim bo li kim znae nji ma kad su nje ma ke tru pe do le do za pad ne oba le Vol ge, a po li ti ni Franz Le har, au tor Ra do sne udo vi ce, Hi tle ro ve omi lje ne ope re te, br zo je kom po ni rao Das Wol ga lied, pro slav lja jui taj po dvig. Za mi sli mo dva to ako sce na ri ja: DA SU Ni jem ci do li do isto ne stra ne Vol ge i naft nih po lja Kav ka za, So vjet ski Sa vez bi se sruio i Nje ma ka bi do bi la rat; DA spret ni ma ne vri Eric ha von Ma hei ma ni su spri jei li slom cje lo kup ne nje ma ke fron te na kon po raz a 6. ar mi je u sta ljin grad skom Ke sse lu, cr ve na ar mi ja bi u la u sre di nju Eu ro pu ve 1943., po raz i la Nje ma ku pri je sa vez ni kog iskr ca va nja u Nor man di ji, pa bi ci je la kon ti nen tal na Eu ro pa bi la ko mu ni sti ka Sto ga je mo da do lo vri je me da se ba ci re flek siv ni po gled na glav ne ti po ve sta ljin grad skih na ra ti va. Po sto ji, naj pri je, stan dard ni nje ma ki na ra tiv: tra ge di ja sto ti na ti sua obi nih nje ma kih voj ni ka, ko ji su osta li za rob lje ni u stra noj zem lji, kao dio besmi sle ne ek spe di ci je ti sua ma ki lo me ta ra da le ko od svo jih do mo va, tr pei po kolj i zim sku stu den, ne mi losrd no isko ri ta va ni od svo jih voa za ne ke op skur ne stra te ke ci lje ve Ta kvo tra gi no isku stvo je, da ka ko, za toe no u la nu ne po sred nost; ono se moe po ja vi ti sa mo ako NE po sta vi mo ne ka ele men tar na pi ta nja: to su, do vra ga, ra di li ta mo, u stra noj zem lji? I to je s pat nja ma ko je su oni sa mi pro uz roi li ru skom sta nov ni tvu dok su jo uvi jek po bjei va li? Za tim, da ka ko, po sto ji slu be ni so vjet ski na ra tiv: sve ti rat za obra nu do mo vi ne u ko jem su obi ni voj ni ci po ka za li za pa nju juu hra brost. No, i ov dje sli ku re me te (naj ma nje) dva de ta lja. So vjet ski iz vje ta ji voj nom za po vjed ni tvu ne pre sta no na vo de mi ste rio zan ne do sta tak koor di na ci je iz meu ar ti lje ri je i pjea di je eu fe mi zam za i nje ni cu da je so vjet ska ar ti lje ri ja bom bar di ra la vla sti te lju de, to ot kri va za strau juu rav no du nost So vje ta spram gu bit ka i vo ta vla sti tih voj ni ka. Jo za nim lji vi ji
33
Slavoj iek
de talj je oso bi ta po pu lar nost ko ju su u so vjet skim me di ji ma ima li snaj pe ri sti: snaj pe ri sti su bi li rad ni ci Stak ha no vi ta pre bae ni na bo ji te; nji ho va sla va zr ca li sta lji ni sti ki okret od ega li ta riz ma na tje ca nju i uz di za nju in di vi dual nih do stig nua. Ko na no, prevladavajui an glo- sak son ski pri stup (ilu stri ran bestse le ri ma Wil lia ma Crai ga i Ant hony ja Bee ve ra) kom bi ni ra objek ti van voj ni iz vje taj s rea li sti nim pri ka zom ua sa sva kod nev nih i vo ta voj ni ka: dok je sva koj stra ni pra ved no pri pi san raz mjer voj nih us pje ha i neus pje ha (s ud nom si me tri jom: na obje stra ne, o tro um ni ge ne ra li se ni su bo ri li sa mo pro tiv ne pri ja te lja ne go i pro tiv ne kom pe ten ci je svo jih vr hov nih za po vjed ni ka Hi tle ra ili Sta lji na), osnov ni je mo dus onaj stra ho po to va nja spram neo pi si vih pat nji i nad ljud ske izdr lji vo sti voj ni ka na obje stra ne. Sto ga, ka ko sto ji Ne pri ja telj pred vra ti ma Jean-Jacque sa Ar na u da s ob zi rom na ta tri na ra ti va? On ne pri pa da ni jed no me: ia ko preu zi ma so vjet ski mit o snaj pe ri ma (nje gov ju nak je Va si li ja Zaj ce va, naj po zna ti ji sta ljin grad ski snaj pe rist), taj je mit pre tvo ren u stan dard nu ho li vud sku ideo lo gi ju. Ov dje su bit ne dvi je oso bi ne fil ma: pr va, kraj nja re duk ci ja gi gant ske bit ke na su kob dva ju po je di na ca ko ji iskua va ju svo ju vo lju i strp lje nje sve ko lek tiv ne sce ne sa mo su pri pre ma na dvo boj ko ji se odvi ja u ap strakt nom pro sto ru na pu te nih rue vi na nii je zem lje iz meu dvi je fron te. Dru ga, Zaj cev se za lju bi u e nu snaj pe ri sti cu, ame ri ku dje voj ku ko ja se pri drui la Ru si ma ka ko bi se osve ti la Ni jem ci ma za ubi ja nje svo je obi te lji ta ko do bi va mo pro duk ci ju pa ra, dru gi klju ni sa sto jak ho li vud ske ideo lo gi je. Naj vea iro ni ja fil ma ni je to li ko u to me to je po su dio ono to je bi la ja sna so vjet ska pro pa gand na iz mi ljo ti na (u ori gi nal nim so vjet skim i nje ma kim iz vje ta ji ma s fron te ne spo mi nje se ni ta od dvo bo ja Zaj ce va s naj bo ljim nje ma kim snaj pe ri stom); ona pri je poi va u i nje ni ci da je to po sui va nje po slui lo ho li vu di za ci ji prie. Naj skup lji eu rop ski film svih vre me na (200 mi li ju na nje ma kih ma ra ka), ko ji je tre bao utvr di ti Eu ro pu na su prot Hollywoo da, oznaa va ideo lo ki po raz, su bor di na ci ju Hollywoo du. Ni je sto ga ni u do to je film stvar no lo kri tia ri na Ber lin skom fe sti va lu go to vo su ga rastr ga li. Ka ko bi smo na ui li ne to o ideo lo gi ji Sta ljin gra da, okre ni mo se jed noj po sve dru gai joj vr sti umjet no sti: Sc hu ber to va Win ter rei se u iznim noj snim ci Han sa Hot te ra iz 1942. go di ne
34
halucinacija kao ideologija u kinematografiji
(ko ja je sa da do stup na u iz da nju de set CD-o va iz 2001. go di ne s hi sto rij skim snim ka ma Sc hu ber to vih Lie der). Ri ski raj mo jed no na mjer no ana kro ni sti ko i ta nje: la ko je za mi sli ti nje ma ke ofi ci re i voj ni ke ka ko slua ju te snim ke u ro vo vi ma Sta ljin gra da u hlad noj zi mi 1942./43. Ne iza zi va li Win ter rei se je din stve no su gla sje s povijesnim tre nut kom? Ni je li ci je la ope ra ci ja Sta ljin grad bi la gi gant ska Win ter rei se (zim sko pu to va nje op. prev.) u ko joj je sva ki nje ma ki voj nik za se be mo gao rei pr ve ree ni ce ci klu sa: Doao sam ov dje kao stra nac/ kao stra nac u i otii? Ne iska zu ju li slje dee ree ni ce nji ho vo te melj no isku stvo: Sad je svi jet ta ko tmu ran/ ce sta pre kri ve na sni je gom. A ov dje ima mo besko naan i besmi slen mar: Go ri pod oba mo ja sto pa la/ prem da ho dam po le du i sni je gu. Za tim, san o po vrat ku kui na pro ljee: Sa njao sam o raz no boj nom cvi jeu... Ne mir no e ka nje na po tu: S ce ste se u je zvuk po tar ske si re ne./Za to po ska ku je ta ko vi so ko, sr ce mo je? ok ju tar njeg na pa da ar ti lje ri je sa svo jim va tre nim cr ve nim pla me no vi ma. Kraj nje iscrp lje ni, voj ni ci ak ne mo gu do bi ti ni utje hu smr ti: O, ne mi losrd no svra ti te, od bi ja me? to se moe ui ni ti u ta kvoj oaj noj si tua ci ji ne go na sta vi ti s he roj skom upor nou, za tva ra jui ui na pri go vor sr ca i preu zi ma jui te ko bre me sud bi ne u svi je tu na pu te nom od Bo go va? P ri go va ra nje je za bu da le./S ret ni uz du svi je ta./O kre nu ti vje tru i vre me nu! Oi ti pro tuar gu ment jest da je sve to sa mo umjet na pa ra le la: ak i da po sto ji ne ki eho at mo sfe re i emo ci ja, one su u sva kom slua ju ubae ne u po sve dru gai ji kon tekst: kod Sc hu ber ta na ra tor lu ta uo ko lo po zi mi jer ga je na pu sti la nje go va dra ga, dok su nje ma ki voj ni ci bi li na pu tu pre ma Sta ljin gra du zbog Hi tle ro vih voj nih pla no va. Una to to mu, upra vo se u toj Versc hie bung sa sto ji ele men tar na ideo lo ka ope ra ci ja: nain na ko ji se nje ma ki voj nik mo gao no si ti sa svo jom si tua ci jom sa sto jao se u pre via nju kon kret nih so ci jal nih okol no sti ko je bi po sta le vid lji ve pu tem re flek si je ( to su oni do vra ga ra di li u Ru si ji? Ka kvo su raz a ra nje oni do ni je li toj zem lji? to je s ubi ja njem i do va?) pa se, umje sto to ga, pre pu stio ro man ti nom opla ki va nju vla sti te sud bi ne, kao da ve li ka hi sto rij ska ka ta stro fa sa mo ma te ri ja li zi ra tra u mu od bi je nog lju bav ni ka. Ni je li to naj vei do kaz emo cio nal ne ap strak ci je, He ge lo ve ide je da su emo ci je ap strakt ne, bi jeg od kon kret ne mree pri stu pa ne sa mo mi lje nju.
35
Slavoj iek
D vo stru ka r tva
Ov dje smo u iskue nju otii i ko rak da lje: u naem i ta nju Win ter rei se ni smo sa mo po vez a li Sc hu ber ta s ka sni jom hi sto rij skom ka ta stro fom, ni smo sa mo po kua li za mi sli ti ka ko ta pje sma- ci klus rez o ni ra s po rae nim nje ma kim voj ni ci ma u Sta ljin gra du. to ako nam vez as tom povijesnom ka ta stro fom omo gua va da ii ta mo to je bi lo po gre no sa Sc hu ber to vom ro man ti nom po zi ci jom? to ako je po zi ci ja ro man ti no ga tra gi nog he ro ja, ko ji je nar ci so id no usre do toen na svo ju vla sti tu pat nju i oaj ko ji ga pre mje ta ju u ne ki iz vor per ver znog uit ka, ve una pri jed la na, ideo lo ki za slon ko ji pre kri va pra vu tra u mu vee povijesne real no sti? Sto ga tre ba po du ze ti je dan pri mje re no he ge lov ski ko rak pre mje ta nja ras cje pa iz meu au ten ti nog ori gi na la i ka sni jeg ii ta va nja obo je nog kon tin gent nim okol no sti ma na trag u sam au ten tian ori gi nal: ono to se na pr vi po gled i ni lo kao se kun dar no is kriv lja va nje, i ta nje is kriv lje no ek ster nim okol no sti ma, ne go vo ri nam sa mo o to me da je au ten tian ori gi nal ne to po ti ski vao, izo sta vio, ne go da je imao funk ci ju po ti ski va nja. To je raz log za to pra va re mekdje la Vei ta Har la na, ono ga pra vog na ci sti kog re da te lja, ni su nje go vi nes kri ve ni po li ti ki fil mo vi, ne go nje go ve a po li ti ne me lo dra me od 1942. do 1944., po se bi ce Op fer gang, ne dvoj be no Har la no vo re mekdje lo. Ovo je kra tak sae tak prie: na kon po vrat ka kui s pu to va nja na Da le ki istok oko 1900. go di ne Al brecht (Carl Rad datz), ham bur ki pu sto lov iz vi so kog dru tva, e ni se za pre k rasnu pla vu roa ki nju Ok ta vi ju (Ire ne von Meyen dorff) i on da ga fa tal no pri vue Aels, bo ga ta Skan di nav ki nja ko ja i vi u obli njoj vi li (Chri sti na Soe der ba um). Aels je pu na i vot ne ener gi je, vo li ja ha ti ko nje, pli va ti i stri je lja ti lu kom, ima di je te iz pri ja nje vez e, ali je mi ste rio zno bo le sna, nad nju je na dvi je na sje na smr ti. Prem da Ok ta vi ja ima jed nu pro va lu pa ra no i ne lju bo mo re, ona mue vu strast to le ri ra sa strp lje njem sve ti ce. Pot kraj fil ma, i Aels i Al brecht za raz e se ti fu som; obo je lee u svo jim kre ve ti ma, Al brecht u bol ni ci, Aels kod kue, mi slei jed no na dru go. Zbog nje ne sla boo sti, ti fus je bio ko ban za Aels; je di no to ju je jo dra lo na i vo tu bi la je uo bia je na po ja va Al brech ta na pu tu po kraj nje zi na pro zo ra, ko ji je ta mo za u stav ljao svog ko nja na mi nu tu i ma hao joj. Jed nom kad i Al brecht osta ne pri ko van za svoj bol ni ki kre vet, i sto ga vie ne moe iz vo di ti svoj ri tual spaa va nja i vo ta, a Ok ta vi ja o to me sa zna od dok to ra ko ji
36
nje gu je i Al brech ta i Aels, ona sa ma pro vo di taj ri tual ne ko li ko da na, ta ko pro du lju jui Ael sin i vot: sva ki dan, odje ve na kao Al brecht, ka ko ova ne bi mo gla za mi je ti ti raz li ku, ona jae ko nja po red Ael si ne vi le, za u stav lja se na uo bia je nom mje stu i mae joj. Kad dok tor Al brech tu ob zna ni tu r tvu nje go ve vjer ne e ne, on ot kri je da je do is ta vo li. Ono to za tim sli je di je kraj nja fan taz mat ska sce na: naj pri je vi di mo ka ko Al brecht lei u kre ve tu, gle da jui u de snom smje ru, dok mu unu tar nji glas go vo ri: Aels, mo ram ui ni ti ne to to e te ja ko po vri je di ti. Za tim sli je di sce na u ko joj Aels lei u kre ve tu, gle da jui na li je vo, kao da se tu ra di o ne koj vr sti na do sje til ne ko mu ni ka ci je, te mu od go va ra: S ve znam. Ali gdje si, moj vo lje ni? Zar ne sta je? Za tim ka dar pre la zi na po gled iz nje ne so be na put po red dr ve ne ogra de na ko jem vi di Al brech ta-Ok ta vi ju, a za tim ni ko ga. Ono to za tim sli je di je vr hun ski kon den zi ra ni ka dar/ pro tu ka dar: s de sne stra ne ekra na ima mo krup ni plan umi rue Aels, a s li je ve stra ne, ame ri ki ka dar Al brech ta, ka ko njih dvo je ko mu ni ci ra ju. Al brecht ot kri je Aels ve li ku taj nu da do i sta vo li Ok ta vi ju i da je on tu ka ko bi se opro stio od nje; na kon to mu Aels zae li svu sreu u bra ku, Al brech tov lik ne sta je i za tim sa mo vi di mo po ma lo mut nu Ael si nu sli ku, kao sli ku ne kog oto ka svje tla s de sne stra ne ekra na, okrue nu pla vom tmi nom. Ta sli ka po stup no po sta je sve mut ni ja i mut ni ja ona umi re. U slje deoj, zad njoj sce ni fil ma Al brecht i Ok ta vi ja jau jed no po red dru gog na oba li mo ra, pro ma tra jui cr ve nu ruu ko ju na pi je sku po miu va lo vi ko ji sim bo li zi ra ju Ael si nu smrt, ko ja je iden ti fi ci ra na s besko na nim mo rem. Opo zi ci ja dvi ju e na, Ok ta vi je i Aels, mno go je kom plek sni ja ne go to se i ni: sva ka od njih sim bo li zi ra odree nu vr stu smr ti (i i vo ta). Ok ta vi ja sim bo li zi ra ete ri no-a ne mian i vot dru tve nih kon ven ci ja, kao i kraj nje sve ta ku r tvu za svog mua; u tom smi slu, ona sim bo li zi ra smrt, po ti ski va nje st rastve nog iv lje nja i vo ta s onu stra nu dru tve nih kon ven ci ja. Meu tim, upra vo kao ta kva, ona je ta ko ja je prei vje la, za raz li ku od Aels, ko ja sim bo li zi ra dru gai ju smrt: ne smrt blje du nja ve sve ta ke kon ven ci je, ve smrt ko ja do la zi zbog iv lje nja vla sti tih st rasti bez spu ta va nja. Kao da po sto ji ne to smr to no sno u ta kvom pu nom ura nja nju u i vot ni je ni u do to je Aels od sa mog poet ka prez en ti ra na kao net ko nad ki me vre ba sje na smr ti. Ta smrt ni je jed no stav no kraj i vo ta, ve ura nja nje u vje no vraa juu pul sa ci ju i vo ta sa mog, sim bo li zi ra nog
37
Slavoj iek
mor skim va lo vi ma: u svo joj smr ti Aels se pre tva ra u koz mi ku ne per so nal nu sup stan ci ju i vo ta. Ov dje ima mo struk tu ru dvo stru ke r tve: na jed noj raz i ni, Aels sim bo li zi ra neu kroe nu div lji nu i vot ne ener gi je ko ja mo ra bi ti r tvo va na ka ko bi nor ma lan par Al brecht i Ok ta vi ja po no vo mo gli bi ti sku pa zad nja sce na fil ma cr ve na je rua u pi je sku po mi ca na va lo vi ma, znak Tree stva ri, r tvo va ne neu kroe ne en ske sek sual no sti (i i ni se kao da je dio te sek sual ne ener gi je preao na Ok ta vi ju ko ju pr vi put u fil mu vi di mo da jae). Na jed noj dru goj raz i ni, na rav no, ima mo Ok ta vi ji nu r tvu ko ja izvra va vr hun ski in to le ran ci je svo jim ma ski ra njem, ilu zi ju vjer no sti nje zi na mua lju bav ni ci zbog ko je je ona na i vo tu. To je vr hun ska mu ko-o vi ni sti ka fan ta zi ja: da se i lju bav ni ca i e na r tvu ju jed na za dru gu, e na ta ko to pri hvaa mue vu strast pre ma lju bav ni ci, a lju bav ni ca ta ko to se be brie iz sli ke ka ko bi omo gui la po nov no sje di nje nje mua i e ne e na po no vo osva ja svog mua upra vo za to jer pri hvaa nje go vu iz van bra nu strast pre ma dru goj e ni, ak i preu zi ma jui nje go vu e lju, glu mei nje ga ka ko bi po mo gla njoj. Ta fan ta zi ja svoj kraj nji izraz na la zi u Der Ro sen ka va lier Ric har da Stra u ssa, u ri jei ma Mara li ne ko ja otva ra trei in: O dlui la sam vo lje ti ga na pra vi nain, ta ko da u vo lje ti ak i nje go vu lju bav spram ne kog dru gog!
Ha lu ci na ci ja unu tar ha lu ci na ci je
Pa ra dok sal no, ako e mo vje ro va ti Har la nu u nje go voj au to bio gra fi ji (Im Sc hat ten mei ner Fil me), iz vor za nje gov fi na le ni je nit ko dru gi ne go sam Goeb bels! U prii Ru dol fa Bin din ga, na ko joj se te me lji Op fer gang, mu (Al brecht) je taj ko ji umi re, a Aels se ta mo zo ve Jo ie, i vah na en gle ska dje voj ka ko ja jo uvi jek ne ma smr to no snu bo lest. I Al brecht i Jo ie za rae ni su ti fu som, meu tim, u prii sa mo Al brecht umi re, a u zad njem tre nu svog i vo ta on Ok ta vi ji pri zna ka ko je sa mo ma la ra dost, ko ju je on prii njao Jo ie ta ko to se sva kod nev no po jav lji vao is pred nje zi ne vi le, nju us pje la odra ti na i vo tu. Na kon Al brech to ve smr ti Ok ta vi ja na stav lja iz vo di ti taj ri tual, odje ve na kao Al brecht ta su e ti ri da na klju na za Jo iein opo ra vak. Kad se Jo ie opo ra vi, dok tor joj kae ka ko je Al brecht umro pri je e ti ri da na; o ki ra na, Jo ie mu od go vo ri ka ko je vi dje la ka ko Al brecht sva ku veer iz vo di svoj ri tual. Dok je dok tor uvje ra va ka ko se ra di o ha lu ci na ci ji, Jo ie odjed nom shva ti to
38
se do i sta do go di lo Goeb bels se pro ti vio ta kvom kra ju, pod sjea jui ka kav bi de mo ra li zi ra jui utje caj ta kva pria o pre lju bu u ko joj umi re mu mo gla ima ti na ti sue voj ni ka na fron ti ko ji e vi dje ti film; kao od go vor na nje go vu kri ti ku, Har lan je Jo ie pre tvo rio u Aels i ui nio je fa tal no bo le snom, ta ko da umi re ona, a ne mu, mi je nja jui pri tom znae nje r tve nje go ve e ne. U prii Ok ta vi ji na je r tva i sta ge sta po to va nja pre ma mue voj lju ba vi, a ne sna la ljiv ma ne var ko ji tre ba vra ti ti nje go vu lju bav. Upra vo u tom smi slu film pa to lo gi zi ra Ok ta vi ji nu ge stu r tvo va nja, re du ci ra jui i sti bezin te re sni eti ki in na pa to lo ku en sku lu kav ti nu. De talj ni ja ana li za bi Op fer gang tre ba la po vez a ti s Im men see, snim lje nim iste go di ne, u ko joj Soe der ba um glu mi e nu po di je lje nu iz meu dva mu kar ca: ona je st rastve no za ljub lje na u mla dog skla da te lja ko ji je, prem da joj uz vraa lju bav, na pu ta zbog ino zem ne ka ri je re; ostav lje na, ona se uda je za obi nog o vje ka ko ji je ta koer du bo ko za ljub ljen u nju. Na kon ne ko li ko go di na skla da telj se vraa za ljet ne praz ni ke i pi ta je bi li po la s njim u ve li ki grad; nje zin je mu to li ko vo li i, bu dui da osjea nje zi nu ne sreu u bra ku, da je joj slo bo du da ode sa skla da te ljem. Ta ge sta bezu vjet ne oda no sti po no vo je osva ja: ona ot kri va svo ju lju bav pre ma muu i osta je s njim, bol no uvia jui da je on jai od nje. Trik je, da ka ko, u to me da sa ma slo bo da iz bo ra ko ju joj da je nje zin mu ni je ni ta dru go ne go pri sil na slo bo da iz bo ra, stav lja jui je pod ne pod no ljiv eti ki pri ti sak: dok je la ko osta vi ti na p rasi to lju bo mor nog mua, mno go je tee osta vi ti mua ko ji ti da je slo bo du da ga osta vi upra vo sa ma slo bo da jest oblik po ja ve ap so lut ne pri si le da se slo bod no ui ni pra vi iz bor. Mu je sto ga pra vi ekvi va lent Ok ta vi ji iz Op fer gan ga: aneo sko bie bezu vjet ne oda no sti i je ga/ je pri hvaa nje part ne ro ve lju ba vi pre ma ne kom dru gom osva ja na trag. Ka da na kon mno go go di na mu umi re, nje zi na ve li ka lju bav, sa da svjet ski po zna ti skla da telj, vraa se u grad na kon cert: ak i ta da ona od bi ja nje go vu po nu du prem da ga na stav lja vo lje ti, ona osta je vjer na svo me mr tvom muu Pa ra le la s li te rar nom tra di ci jom eti ke ge ste po nov nog sje di nje nja, kad vie ne po sto ji pre pre ka (od Prin ce sse de Cle ves do The Por trait Of a Lady), ne moe ne upa sti u oi: da to kae mo na po ne to iro nian nain, he ro i na Imen seea ne ka je vr sta por tre ta na ci sti ke Lady La nost te fan ta zi je moe bi ti raz lue na de talj ni jom ana li zom sce ne Ael si ne smr ti u Op fer gan gu: to je, to no,
39
Slavoj iek
fan ta zi ja, a to je (di je get ska) real nost u njoj? Na jed noj raz in i, na rav no, Al brech to va je po ja va po red umi rue Aels nje zi na ha lu ci na ci ja. To se mo ra do go di ti zbog raz lo ga ko ji je pa ra dok sal ni ji ne go to se mo da i ni: ta ko da ona moe umri je ti. Bez bri ne, ali otre nju jue po ru ke da Al brecht za pra vo vo li svo ju e nu, Aels bi bi la osue na vje no i vje ti po put ne ko ga su vre me no ga vag ne ri jan skog ju na ka ko ji ne moe pro nai oslo boe nje u smr ti; u pa ra dig mat skoj en skoj fan ta zi ji, svi jest o to me da e nje zin ne sta nak omo gui ti stva ra nje Savre nog Pa ra, ona se do sto jan stve no po vlai iz i vo ta, briui se be iz sli ke. Meu tim, na jed noj dru goj raz in i, tre ba lo bi isto vre me no tvr di ti da je ci je la ta sce na, da kle, Aels i Al brecht, Al brech to va ha lu ci na ci ja, ta ko da pre la zi mo iz (di je get ske) stvar no sti u ha lu ci na ci ju ve ta da kad pre la zi mo s Al brech ta u bol ni kom kre ve tu na Aels u nje zi nu kre ve tu: da Aels u svom kre ve tu ha lu ci ni ra Al brech ta u su ti ni je Al brech to va ha lu ci na ci ja, ko ja mu omo guu je da spa si svoj brak ta ko to fan ta zi ra Ael si no opra ta jue na pu ta nje i vo ta na kon to joj on kae gor ku isti nu. Te su dvi je fan ta zi je, da kle, is pre ple te ne u ne ku pro stor nu kri vi nu i ta ne mo gua fan ta zi ja dvo stru ke r tve omo guu je je di no do sljed no rjee nje za mu ki pro blem po di je lje no sti iz meu ljub lje ne e ne i ljub lje ne lju bav ni ce ona omo guu je for mu lu iz bav lja nja iz slijepe ulice, a da se ni kog ne mo ra pre va ri ti.
O do bra va nje lai

Te melj na po u ka te zamre ne in sce na ci je je u to me to gor ka isti na (brak e prei vje ti, Aels mo ra pri hva ti ti svo ju smrt) moe bi ti for mu li ra na sa mo pod krin kom ha lu ci na ci je unu tar ha lu ci na ci je. I, mo da, ov dje do la zi mo do i nje ni ce da je Veit Har lan bio na ci sti ki re da telj, au tor dva ju klju nih pro pa gand nih kla si ka, i do va S ssa i Kol ber ga: ne vri je di li ta te melj na oso bi na i za na ci sti ku ideo lo gi ju? U njoj se isti na moe po ja vi ti sa mo kao ha lu ci na ci ja u ha lu ci na ci ji, u nai nu na ko ji na cist ha lu ci ni ra da i do vi ha lu ci ni ra ju svo ju an ti nje ma ku za vje ru. Ni je ni u do to se Har la no vo pre drat no a po li ti ko re mekdje lo, Die verweh ten Spu ren (1938.), va ri ja ci ja mo ti va da me ko ja ne sta je, ta koer fo ku si ra na dvo smi slen sta tus ha lu ci na ci je. Ono po e mu je Har la nov film ta ko za nim ljiv nje go va je raz li ka od stan dard ne prie o da mi ko ja ne sta je, ko ja je ta koer slui la kao mo del za Hitch coc ko vu
40
Da mu ko ja ne sta je (iz 1939.), kao i za Fan tom sku da mu Cor nel la Wool ric ha (ko ju je sni mio Ro bert Siod mak 1944.) za nim lji vo je da su svi ti fil mo vi nai nje ni u istom raz dob lju. Mo del za sve te prie do gaaj je ko ji se na vod no de sio ti je kom Pa ri ke svjet ske izlo be 1867., ka da su maj ka i ki po ri je klom iz Ka na de po sje ti le Pa riz. Osjea jui se umor no, maj ka je oti la u ho tel sku so bu, dok je ki osta la va ni. Kad se vra ti la u ho tel, ne sa mo to je nje zi na maj ka ne sta la ne go su svi po ri ca li da je uope ikad bi la on dje: so ba u ko joj je bi la nje zi na maj ka jed no stav no je bi la praz na i rad ni ci su u njoj po prav lja li zi do ve; osob lje ho te la sjea lo se sa mo ke ri; za pi sni ci bro da i ho te la po ka zi va li su sa mo nje zi no ime Na kon oaj ne po tra ge, vla sti su ke ri ot kri le isti nu: maj ka je umr la od ku ge, a ka ko ne bi pro u zroi li ma sov nu pa ni ku, mo ra li su po rek nu ti nje zi no po sto ja nje. Dok je u svim dru gim ver zi ja ma (ukljuu jui ori gi nal nu priu), naa gle da te lje va ili i ta te lje va per spek ti va ogra nie na na onu mla de dje voj ke, Har lan se neo bi no od luio od mah ot kri ti taj nu maji na ne stan ka (ku gu) ta ko da gle da telj isti nu zna ci je lo vri je me i ne po sto ji enig ma je di no je pi ta nje kad e i ka ko ki do zna ti isti nu. Za to je to ui nio? Vje ro jat no ka ko bi istak nuo oi tu edi pov sku po za di nu prie: uvoe nje pa ter nal nog Za ko na iz sli ke brie op sce no bo le snu i ek sce siv nu Maj ku, ree ke ri nu vez us njom, nje zi nu st rastve nu privre nost, i sto ga joj omo guu je da ue u nor mal nu he te ro sek sual nu vez u. Na kon to se maj ka, mo zar tov ska kra lji ca noi, vra ti u svoj ho tel, ki izla zi i upu ta se u raz uz dan od nos s dr. Mo rea uom, ko jeg su ra ni je upo zna le na uli noj pa ra di. Za tim, u jed noj od na ju peat lji vi jih sce na fil ma, sce ne pa ra- ko ji- je- naspo ju na ho tel skom bal ko nu, pa za tim za jed no ide na div lju za ba vu na uli cu pu nu lju di, iz mje nju ju se sa sce na ma umi rue maj ke, nje zi nim izo blie nim znoj nim li cem, ka ko oaj no iz vi ku je ime svo je ke ri (Se ra fi ne!) kao da se pri stup mu kom part ne ru mo ra pla ti ti maji nom smru. I, do is ta, kad Se ra fi ne pri hva ti dok to rov po ziv da izae s njim, pre la zi mo na sce nu maji na uz vi ka Se ra fi ne!, kao da opo mi nje svo ju ki zbog trans gre si je, za to jer je na pu ta. Dru ga raz li ka tie se kra ja: kad Se ra fi ne sa zna isti nu, slu be nik pa ri ke po li ci je za mo li je za vr hun sku graan sku r tvu po to su se ve poe le i ri ti gla si ne o nje zi noj maj ci, on je pre kli nje da pot pie do ku ment ko jim e potvr di ti la, tvr dei da je u Pa riz do la sa ma, bez svo je maj ke. Na kon to to ui ni, par, ona
41
Slavoj iek
i dr. Mo rea u, osta ju sa mi u bol ni koj so bi, ob zna nju jui svo ju lju bav jed no pre ma dru go me sa da na kon to je maj ka i slu be no iz bri sa na iz sli ke. (To ek sce siv no sljub lji va nje uz la za do bro bit dru tva upuu je na au to ri tar ne na ci sti ke pre po ru ke Har la nu). Put je sto ga ja san: ra di pot pu ne in te gra ci je u sim bo li ki pro stor od raslih od no sa, dje voj ka mo ra jav no pri hva ti ti la na ko joj se te me lji dru tve ni po re dak, briui maji nu pri jet nju iz sli ke film je go to vo sub ver zi van u tom pri ka zu ka ko se jav ni red mo ra te me lji ti na lai. U to me poi va vez a, a isto vre me no i raz li ka iz meu na ci sti ko ga ki ne ma to graf skog uni ver zu ma i Hollywoo da: na ci sti ka ki ne ma to gra fi ja ide da lje, ona in sce ni ra te melj nu fan ta zi ju ko ja po sto jei ideo lo ko- po li ti ki po re dak podra va mno go di rekt ni je ne go Hollywood; una to to mu, sa ma ta ra di kal nost pro iz vo di je dan na vla sti ti, go to vo sub ver ziv ni efekt pu ko ti ne u ideo lo koj grae vi ni mno go su vid lji vi je ne go u Hollywoo du. A ta cen zu ra vla sti te te melj ne fan ta zi je osta je pot pu no ope ra tiv na, ak i u da na njem Hollywoo du.
Cen zu ra da nas
U da na njem glo bal nom mul ti kul tu ral nom po ret ku ku sto si su ne ka vr sta umjet ni kih ka ni ba la reu, pri pre ma ju i kon zu mi ra ju me so umjet ni kog dje la sto ga se i ni kao sa svim pri mje re no da u Han ni ba lu Ri dleya Scot ta Han ni bal Lec ter sa da i vi kao ku stos u Fi ren ci. Naa lost, Han ni bal je je dan od pr vih kan di da ta za naj go ri film go di ne na kon to ga o vjek po gle da moe se sa mo e znut lji vo pi ta ti gdje je ov dje bi la no tor na ho li vud ska Kul tu rin du strie sa svo jim ose buj nim pra vi li ma ma ni pu la ci je osjea ji ma gle da te lja. S ob zi rom na vr hu nac fil ma (u ko jem Han ni bal otva ra lu ba nju dro gi ra nog agen ta FBI- ja, svog ne pri ja te lja, odree dio nje go va moz ga, pri ga s tar tu fi ma i za tim ga po nu di ne sret nom agen tu), u iskue nju smo na gaa ti ni su li i au to ri sa mog fil ma bi li podvrg nu ti ta kvoj pro ce du ri od stra ne stvar nog Han ni ba la, ko ji im je izrez ao dio moz ga to utjee na umjet ni ku krea tiv nost Je di ni bla go za nim ljiv lik u fil mu je ta li jan ski de tek tiv ko ji na sto ji pro nai Han ni ba la, a ko je ga glu mi Gian car lo Gian ni ni: ud na, ali upeat lji va per so ni fi ka ci ja umor ne, rez ig ni ra ne, eu rop ske de ka den ci je. Una to to me, upra vo nas taj pot pu ni pro maaj fil ma na vo di da po sta vi mo dva ope ni ta pi ta nja o film skoj cen zu ri. U do brim sta rim vre me ni ma
42
cen zu re Hay so va ko dek sa, po slo vi na ho li vud ska pro ce du ra sa sto ja la se u to me da se pro mi je ni a lo stan kraj li te rar nog ili dram skog iz vo ra fil ma u oba vez ni op ti mi sti no sre tan kraj. S Han ni ba lom Ri dley ja Scot ta krug je na ne ki nain za tvo ren: ro man Tho ma sa Har ri sa zavra va ta ko to Han ni bal Lec ter i FBI agen ti ca Cla ri ce Ster ling i ve za jed no kao par u Bue nos Ai re su, dok film cen zu ri ra taj kraj, odluu jui se za zavr ni cu ko ja e bi ti pri hvat lji vi ja. Quid pro quo ko ji Han ni bal pre dlae Cla ri ce sto ga gla si: Po moi u ti ako mi do pu sti da po je dem tvoj Da sein. Kad je Ri dley Scott pri hva tio sni mi ti Han ni ba la, od mah se obra tio Har ri su: K raj je pred stav ljao do sta ka klji vo pi ta nje, sto ga sam naj pri je naz vao To ma Har ri sa. Re kao sam da ne vje ru jem ba u to. Odjed nom se po ja vi la ta na gla pro mje na li ka za ko ji sam vje ro vao da je neu ni tiv i ne pro mje njiv. To ne moe bi ti. To su kva li te te zbog ko jih je Han ni bal za nju i bio to li ko fa sci nan tan. Da mu je ona re kla da, on bi je ubio. (Ci ti ra no iz T he Pa ssions of Ju lian ne Moo re, Va nity Fair, ou jak 2001.). to je, da kle, to li ko ne do pu sti vo u tom naj bi zar ni jem sret nom zavret ku u po vi je sti po pu lar ne fik ci je? Ra di li se do is ta sa mo o psi ho lo gi ji, sa mo o i nje ni ci da ta odlu ka uope ni je u skla du s Cla ri cei nim li kom? Toan je od go vor pri je onaj su pro tan: u Han ni ba lu nam se ser vi ra ne po sred no ostva re nje ono ga to Freud na zi va te melj nom fan ta zi jom: su bjek to va naj dub lja e lja ko ja se ne moe ne po sred no pri zna ti. Na rav no, da je Han ni bal objekt in ten ziv ne li bi di no zne e lje, istin ski st rastve ne privre no sti od fil ma Kad ja ganj ci utih nu, mi (a u pa ru Han ni bal-C la ri ce, Cla ri ce sim bo li zi ra nas, za jed ni kog gle da te lja, to ku iden ti fi ka ci je) ga vo li mo, on je ap so lut ni ar mer. Han ni bal je pro maen upra vo za to jer na kra ju ro ma na di rekt no ostva ru je tu fan ta zi ju ko ja mo ra osta ti im pli cit na rez ul tat je, da kle, p si ho lo ki neu vjer ljiv ne za to to je laan, ve za to to do la zi pre bli zu naoj fan taz mat skoj jez gri. Da dje voj ku pro dre ar mer sko- vra ja oin ska fi gu ra, ni je li to vr hun ski sret ni zavre tak, maj ka svih sret nih zavre ta ka, kao to bi to bi lo i u Ira ku? U po drob ni joj ana li zi bi lo bi ta koer za nim lji vo sli je di ti tran sfor ma ci je Han ni ba lo va li ka u tri ro ma na i fil ma. U Cr ve nom zma ju, pr vom ro ma nu o Han ni ba lu Lec te ru (i Lov cu na lju de Mic ha e la Man na, pr vom i jo uvi jek naj bo ljem fil mu o Han ni ba lu), Han ni bal je i sto asu bjek tiv no u do vi te, stroj ne spo so ban za bi lo ka kvu em pa ti ju. Ve lik po mak jav lja se s ro ma nom, a po se bi ce s
43
Slavoj iek
fil mom Kad ja ganj ci utih nu: vr lo hva lje na (i za si gur no pre ci je nje na) glu ma Ant hony ja Hop kin sa ko na no je hu ma ni zi ra la Han ni ba la, pre tvo rivi hla dan, apa tian stroj za ubi ja nje u ar mant no ga ge ni ja Zla. U skla du s tim, od nos iz meu Han ni ba la i Cla ri ce u Ja ganj ci ma pre tvo ren je u in ten ziv nu in ter per so nal nu raz mje nu: Han ni bal njoj po mae (u hva ta nju se rij skog ubo ji ce Buf fa lo Bil la), a od nje za uz vrat e li da mu kae svo je naj dub lje tra u mat ske fan ta zi je (na to se od no si na slov Kad ja ganj ci utih nu). Ka ko se ov dje ne pri sje ti ti iro ni ne alu zi je Jacque sa La ca na na Hei deg ge ra, ka da de fi ni ra to ana li tiar trai od svog pa ci jen ta? Man ge ton Da sein!, Po je di svoj Tu bi tak! U Ja ganj ci ma Lec ter sto ga ni je lju do der ski us mje ren sa mo pre ma svo jim r tva ma ne go i mo da ak i vie pre ma Cla ri ce: umje sto da je de nje zi no me so, on je de nje zin Da sein, kua jui sa mu fan taz mat sku jez gru nje zi na bia, nje zi ne naj dub lje te melj ne fan ta zi je. Quid pro quo ko ji Han ni bal pre dlae Cla ri se je u tom smi slu: Po moi u ti ako mi do pu sti da po je dem tvoj Da sein. Na po kon, u Han ni ba lu, pre la zi mo s raz mje ne fan ta zi ja na ne po sred no ostva ri va nje sa me fan ta zi je ra di se o aspek tu ko ji je cen zu ri ran u fil mu, u ko jem je ini ci jal na emo cio nal na vez a in ver ti ra na: ni je Cla ri ce ta ko ju fa tal no pri vlai Han ni bal, ne go je sam Han ni bal taj ko ji prua za njom ru ku, iz jav lju jui svo ju lju bav pre ma Cla ri ce rez an jem svo je a ke. (Na sa mom kra ju fil ma, kad ve u je mo ka ko se po li cij ske si re ne pri blia va ju kui, Cla ri ce vee se be li si ca ma za Han ni ba la ka ko bi ga spri jei la da po bjeg ne; umje sto da od sjee nje zi nu a ku ka ko bi mo gao po bjei, on ree svo ju, da jui joj do slov ce ko mad me sa kao kraj nji do kaz lju ba vi.) Meu tim, po sto ji i dru gi aspekt cen zu re, ko ji je pot pu no pri su tan u Han ni ba lu. O kre ni mo se na krat ko jed nom po sve druki jem fil mu, Stal ke ru: ako je taj film re mekdje lo Tar kov skog, on da je to pri je sve ga zbog ne po sred nog fi zi kog utje ca ja nje go ve tek stu re. Kra jo lik Zo ne, nje zi na po stin du strij ska pu sto s div ljom ve ge ta ci jom ko ja raste pre ko na pu te nih tvor ni ca, be ton ski tu ne li i tra ni ce pu ne usta ja le vo de i div lji ko rov kroz ko ji lu ta ju ma ke i psi lu ta li ce. Pri ro da i in du strij ska ci vi li za ci ja ov dje se izno va pre kla pa ju, ali kroz za jed ni ko pro pa da nje pro pa da jua ci vi li za ci ja u pro ce su je po nov ne ob no ve (ne pu tem idea li zi ra ne har mo ni ne Pri ro de, ve) kroz pri ro du ko ja se i sa ma raspa da. Te melj ni kra jo lik Tar kov skog onaj je vla ne pri ro de, ri je ka ili rib njak bli zu ne ke
44
u me, pu ni osta ta ka ljud skih pred me ta (sta ri be ton ski blo ko vi ili di je lo vi ra vog me ta la). ak su i li ca sa mih glu ma ca, po seb no ono Stal ke ro vo, je din stve na u svo joj mjea vi ni obi ne gru bo sti, ma lih ra na, tam nih ili bi je lih mje sta i dru gih zna ko va pro pa da nja, kao da su sva bi la izloe na ne koj otrov noj ke mij skoj ili ra dioak tiv noj tva ri, ali ujed no isi ja va ju ne ku te melj nu naiv nu do bro tu i vje ru. Prem da cen zu ra u SSSR-u ni je bi la ma nje stro ga od ne slav nog Hay so va ko dek sa, ona je ipak do pu sti la to li ko tmu ran film u svom vi zual nom ma te ri ja lu, ko ji ni ka da ne bi proao test Hay so va ko dek sa. Sje ti mo se, kao pri mjer ho li vud ske ma te ri jal ne cen zu re, pri kaz umi ra nja od bo le sti u Mra noj po bje di s Bet te Da vis: okrue nje ka rak te ri sti no za viu sred nju kla su, bol na smrt pro ces je lien svo je ma te ri jal ne iner ci je i pre mje ten u ete ri nu real nost bez loih mi ri sa i oku sa. Jed na ko je bi lo sa si ro tinj skim etvr ti ma sje ti mo se po zna tog Goldwy no va po drug lji vog od go vo ra na pri mjed bu ne kog kri tia ra da si ro tinj ske etvr ti u ne kom nje go vu fil mu iz gle da ju pre li je po, bez pra ve pr ljav ti ne: I bo lje da iz gle da ju li je po bu dui da su nas ko ta le to li ko mno go! Cen zu ra Hay so va ure da bi la je izraz i to osjet lji va na tu to ku: kad su se pri ka zi va le si ro tinj ske etvr ti, oni su eks pli cit no zah ti je va li da niz tih etvr ti bu de iz graen ta ko da ne pod sjea na pra vu pr ljav ti nu i smrad na na je le men tar ni joj raz i ni raz lii te ma te ri jal no sti real nog, cen zu ra je sto ga u Hollywoo du bi la mno go jaa ne go u So vjet skom Sa vez u. I una to nje zi nu fi zi kom ua su i od vrat no sti, ta di men zi ja ma te ri jal ne iner ci je ta koer je pot pu no cen zu ri ra na u Han ni ba lu, ko ji se odvi ja u pro to tip skim okrue nji ma s raz gled ni ca, bio to cen tar Fi ren ce ili pred graa Wa shing to na: Han ni bal mo da je de mo zak, ali taj mo zak do i sta ne ma mi ri sa. U to me se sa sto ji ko na na po u ka to ga neus pje log fil ma: una to su prot nim za va ra va juim doj mo vi ma, cen zu ra Hollywoo da zdra vi ja je i iv lja ne go ikad pri je!
45
5. Snovi drugih
Film Flo ria na Henc ke la von Don ner smarc ka i vot dru gih (Das Le ben der An de ren, 2006.) e sto se bla go na klo no uspo reu je s ostva re njem Ul ric ha Bec ke ra Good Bye, Le nin! U po za di ni ta kvog sta va na la zi se tvrd nja ka ko pr vi pred stav lja nuan ko rek tiv po to njem, od no sno nje go voj sen ti men tal noj Ostal gie5 ko ja je ov dje za mi je nje na pri ka zom nai na na ko ji je Sta si jev te ror uspio pro dri je ti u sve po re dru tve nog i vo ta. Je li to do i sta ta ko? Raz mo tri mo li ovo ma lo de talj ni je, po jav lju je se go to vo obr nu ta sli ka: kao to je to sluaj s mno gim pri ka zi ma okrut no sti ko mu ni sti kih rei ma, i vot dru gih pro pu ta doa ra ti istin ski uas ta kve si tua ci je u na sto ja nju da je pri kae. Po naj pri je, zbi va nja u fil mu rez ul tat su po naa nja ko rum pi ra nog mi ni stra kul tu re ko ji se e li ri jei ti po naj bo ljeg isto no nje ma kog pi sca Geor ga Drey ma na ne bi li ti me neo me ta no ostva rio vez u s nje go vom part ne ri com, glu mi com Chri sta-Ma ri jom. Na taj se nain uas, ko ji je upi san u sa mu for mal nu struk tu ru su sta va, tu mai kao po slje di ca osob no ga hi ra. Ono to je ov dje pro mae no od no si se na te zu da bi bez ko rum pi ra nog mi ni stra su stav poi vao na po svee nim i oda nim bi ro kra ti ma i da sto ga vie ne bi bio to li ko ua sa va jui. Pi sac ko jem mi ni star e li preo te ti e nu idea li zi ran je na su pro tan nain: ako je on do i sta to li ko do bar pi sac, po ten i istin ski odan ko mu ni sti kom su sta vu te bli zak s oso ba ma ko je sai nja va ju sam po li ti ki vrh (do zna je mo da mu je pred sjed ni ko va e na Mar got Hon nec ker da la Sole nji ci no vu knji gu inae za bra nje nu u jav no sti), ka ko to da on ni je ve ra ni je doao u su kob s rei mom? Ka ko to da ga reim ni je sma trao ba rem ma lo pro ble ma ti nim bu dui da se nje go vo ek sce sno po naa nje to le ri ra lo zbog nje go va meu na rod na ugle da, kao to je to bio sluaj sa svim slav nim isto no nje ma kim pi sci ma, od Ber tol ta Brech ta do Hei ne ra Ml le ra i Chri ste Wolf? Ov dje nam pa da na pa met
Ostalgie je neologizam nastao od njem. Ost (istok) i Nostalgie (nostalgija) i oznaava nostalgiju za vremenom komunizma u DDR-u, a time i u Istonoj Europi. op. prev.
5
47
Slavoj iek
do vit lji va for mu la ko ja opi su je i vot u ri gid nom ko mu niz mu: od tri ka rak te ri sti ke osob no po te nje, is kre na podr ka rei ma i in te li gen ci ja bi lo je mo gue kom bi ni ra ti sa mo dvi je, ni kad sve tri. Onaj ko ji je bio is kren i podra vao reim, ni je bio oso bi to bi star; onaj ko ji je bio bi star i podra vao reim, ni je bio is kren, a onaj ko ji je bio is kren i bi star ni je bio pri staa rei ma. Pro blem s Drey ma nom je u to me to on spa ja sve tri ka rak te ri sti ke. Evo jed nog naiv nog pi ta nja: rad nja fil ma zbi va se 1984. go di ne gdje je, da kle, on bio pri je to ga kad isto no nje ma ki reim ni je do pu stio Wol fu Bier man nu da se vra ti na kon tur ne je po Za pad noj Nje ma koj, kad su sva vo dea ime na pot pi sa la pe ti ci ju pro tiv ove odlu ke? D ru go, na pri je mu na sa mom poet ku fil ma, di si dent izrav no i agre siv no pri stu pa mi ni stru, i nei to bez ika kvih po slje di ca ako je ta ko ne to bi lo mo gue u stvar no sti, je li reim zai sta bio ta ko okru tan? I tree, u ci je loj prii po sto ji je dan neo bian pod tekst: u pot pu noj su prot no sti s uo bia je nim sli je dom stva ri (u svim po zna tim slua je vi ma, kad je ri je o bra nom pa ru u ko jem jed na oso ba iz da je part ne ra i uho di ga, uvi jek je ri je o mu kar cu) u ovom fil mu je Chri sta-Ma ria ona ko ja se sla ma i iz da je su pru ga, to na kra ju fil ma do vo di do nje zi na sa mo u boj stva ka da se, bjeei iz sta na, ba ci pod ju rei ka mion na ce sti. Ni je li raz log ovom neo bi nom izo kre ta nju skri ve ni ho mo sek sual ni pod tekst? Oi to je da ju na ka fil ma Ger da Wie sle ra, Sta si je va agen ta i ja je du nost po sta vi ti mi kro fo ne i pri slu ki va ti sve ono to i ni bra ni par, s vre me nom sve vie li bi do no zno pri vlai Drey man ko jim Wie sler po sta je sve vie op sjed nut upra vo ga ta kva na klo nost po stup no do vo di do odlu ke da mu po mog ne. Na kon pa da ko mu niz ma, Drey man do bi va pri stup svo jem do sjeu i shvaa to se sve do gaa lo u po za di ni; uz vraa lju bav ni po riv po taj no pra tei Wie sle ra ko ji sa da ra di kao obian po tar. Si tua ci ja je, da kle, na efi ka san nain izo kre nu ta: pro ma tra na r tva sa da po sta je pro ma tra. U po sljed njoj sce ni fil ma, Wie sler odla zi u le gen dar nu knjia ru Karl-Marx-Buch han dlung na Sta lji no voj ave ni ji, ku pu je spi sa te ljev nov ro man So na ta za po te nog o vje ka i ot kri va da je po sveen upra vo nje mu (od no sno nje go vu taj nom k du ko ji je imao za vri je me slu be u Sta si ju). Sto ga se zavre tak fil ma odvi ja u to nu okrut ne iro ni je ko ja pri zi va u sjea nje zavre tak gla so vi te Ca sa blan ce: po slo vian poe tak jed nog div nog pri ja telj stva
48
snovi drugih
iz meu Drey ma na i Wie sle ra na stu pa na kon ukla nja nja pre pre ke ko ja sme ta, a to je istin ska Kri sto va ge sta r tvo va nja (ni je sto ga ud no to je ime glav ne ju na ki nje Chri sta-Ma ria). U su prot no sti spram ta kve idi le, povran do jam ko ji ostav lja sla du nja va no stal gi na ko me di ja Zbo gom, Le nji ne! pred stav lja ekran ko ji pre kri va mno go teu i okrut ni ju stvar nost (ko ju na sa mom poet ku pred stav lja bru tal ni upad Sta si je va ca u dom obi te lji na kon to je mu pre bje gao na Za pad). Lek ci ja ko ju iz to ga moe mo na ui ti mno go je su mor ni ja ne go li ona iz i vo ta dru gih: ni je dan he roj ski ot por isto no nje ma kom rei mu ni je bio odriv, i je di ni nain da se prei vi bio je bi jeg u lu di lo, po vlae nje iz stvar no sti. O vo, da ka ko, ne znai da je Zbo gom, Le nji ne! bez grean film. Ov dje nam moe ko ri sti ti uspo red ba s Ple som ubo ji ca (Dan cer Up stairs) Joh na Mal ko vic ha, jo jed nim re cent nim po li ti kim tri le rom. U oba fil ma lju bav uo kvi ru je na si lje: lju bav si na pre ma maj ci (Zbo gom, Le nji ne!) i lju bav mu kar ca pre ma e ni (Ples ubo ji ca). U oba slua ja funk ci ja lju ba vi je u stro gom smi slu ri jei ideo lo ka: ona mi sti fi ci ra i sto ga udo mau je, i ni bli skim i to le rant nim su kob s real nou bru tal nog i tra u ma ti nog na si lja ko mu ni sti kog rei ma DDR-a, ali i urua va nja i za pad nja kog osva ja nja DDR-a te neob zir no ga re vo lu cio nar nog te ro ra gru pe Sen de ro Lu mi no so. No, ia ko se oba fil ma sue lja va ju s ne dav nom ra di kal nom po li ti kom pro lou, zna ko vi to je da je sa mo je dan od njih po stao ve li ki hit, a dru gi pro pao na bla gaj na ma ki na. Z bo gom, Le nji ne! do no si priu o si nu i ja maj ka, is kre na po bor ni ca DDR rei ma, doi vi in farkt na isti dan ka da se zbi va ju de mon stra ci je pri go dom etr de se te ob ljet ni ce rei ma 1991. go di ne. Uspi je va prei vje ti, ali li je nik upo zo ra va si na da bi bi lo ka kvo no vo tra u ma ti no isku stvo mo glo za nju znai ti si gur nu smrt. Uz po mo pri ja te lja, sin za ne po kret nu maj ku, ko ja ne moe izai iz kre ve ta, upri zo ru je na sta vak DDR-a: sva ke vee ri na te le vi zi ji joj pri ka zu ju snim lje ne vrp ce ko je glu me reim ski dnev nik itd. Na kra ju fil ma glav ni ju nak pri zna je ka ko je igra iz ma kla kon tro li fik cio nal ne vi je sti ko je su odi gra va li za maj ku ko ja umi re po sta le su al ter na tiv ni DDR, iz mi ljen na nain ka kav je zai sta tre bao bi ti Upra vo ov dje na la zi se klju no po li ti ko pi ta nje ko je na di la zi stan dard no do sad nu te mu O stal gi je (ko ja za pra vo i ne pred stav lja istin sku e nju za DDR-om ve pro ces izla ska
49
Slavoj iek
iz nje ga, stva ra nja di stan ce, de- tra u ma ti za ci je): je li san o al ter na tiv nom DDR-u bio in he ren tan sa mom DDR-u? Kad u po sljed njem iz mi lje nom dnev ni ku no vi voa DDR-a (a za pra vo pr vi isto no nje ma ki astro na ut) do ne se odlu ku o otva ra nju gra ni ca omo gua va jui lju di ma iz Za pad ne Nje ma ke da po bjeg nu na Istok to da lje od po troa kog te ro ra, beznad ne bor be za preiv lja va nje i rasiz ma, po sve je ja sno da je po tre ba za TAKVIM uto pij skim bi je gom real na. Ka za no na po sve bru ta lan nain, dok se Ostal gi ja u da na njoj Nje ma koj prak ti ci ra nai ro ko ne iza zi va jui ni ka kve eti ke pro ble me, ne mo gue je (ma kar za sad) za mi sli ti jav no prak ti ci ra nje na zi- no stal gi je gdje bi smo umje sto Good Bye, Le nin ima li Good Bye, Hi tler. Ni je li to naj bo lji do kaz i nje ni ce da smo jo uvi jek svje sni eman ci pa tor skog po ten ci ja la ko mu niz ma ko ji je, bez ob zi ra na to ko li ko je bio izo paen i ne pri stu paan, u pot pu no sti izo stao u faiz mu? Pseu do- me ta fi zi ko ot kri ve nje na sa mom kra ju fil ma, ti je kom ko jeg se maj ka u svom pr vom izla sku iz sta na li cem u li ce suoa va s Le nji no vim spo me ni kom ko ji od no si he li kop ter i i ja uz dig nu ta ru ka kao da se izrav no obraa upra vo njoj, sto ga tre ba uze ti mno go oz bilj ni je ne go li to to na pr vi po gled iz gle da. S la ba to ka fil ma (kao uo sta lom i fil ma Ro ber ta Be nig ni ja i vot je li jep) sa sto ji se u to me to podra va eti ki stav nei je ilu zi je: on ma ni pu li ra stra hom od mo gueg in fark ta ko ji slui kao ne ka vr sta ucje ne ne bi smo li pri hva ti li nu nost ou va nja nei je fan ta zi je kao naj viu mo gu nu eti ku du nost. Ovaj film sto ga na neoe ki van nain potvru je te zu Lea Stra u ssa o nu no sti ple me ni te lai. Je li do i sta eman ci pa tor ski po ten ci jal ko mu niz ma tek jed na ple me ni ta la ko ju tre ba odi gra ti pred oni ma ko ji naiv no vje ru ju u nju, la ko ja uin ko vi to skri va bes kru pu lo zno na si lje ko mu ni sti ke vla da vi ne? Ov dje maj ka pred stav lja su bjekt za ko ji se pret po stav lja da vje ru je: po sred stvom nje, DRUGI odra va ju ovo uvje re nje. Iro ni ja se, meu osta lim, sa sto ji i u to me to je obi no maj ka ona ko ja se skr bi za dje cu ti tei ih od su ro ve stvar no sti. Ni je li u ovom fil mu upra vo maj ka ona ko ja umje sto od sut nog oca uspo stav lja pra vi la? S ob zi rom na to da se, pre ma La ca nu, upra vo u to me na la zi zae tak mu ke ho mo sek sual no sti, pra vo pi ta nje gla si: zbog e ga glav ni ju nak ni je ho mo sek sua lac kad bi to za pra vo tre bao bi ti?
50
snovi drugih
Su prot no ovom fil mu, Ples ubo ji ca u ko jem se raz ot kri va fa sci na ci ja zlom, u nje mu ne pro na la zi ni ka kav iskup lju jui po ten ci jal. Umje sto to ga, tre ba lo bi ga ra di je raz ma tra ti kao jo jed nu Con ra do vu ver zi ju pu to va nja u sr ce ta me, s na gla skom na pre tje ra nu okrut nost i bez du nost po kre ta Sen de ro Lu mi no so ko ji u fil mu ne po ka zu je ni ka kav in te res za ti me da nje gov ideo lo ki pro gram stek ne na klo nost u jav noj sfe ri, ve da jed no stav no sli je di svo ju ubo ji tu kam pa nju. Re jas, is kre ni li be ral i po li cij ski in spek tor, te glav ni ju nak fil ma, po di je ljen je iz meu ko rum pi ra no sti onih ko ji su na vla sti i ap so lut nog Zla Re vo lu ci je. Ovaj ras cjep je ras cjep iz meu for me i sadra ja: Re jas podra va FORMU po sto jeeg de mo krat skog po ret ka. Ia ko kri tian spram nje go va tre nut nog sadra ja (ko rum pi ra ni pred sjed nik je i si lo va telj), on od ba cu je re vo lu cio nar no i zlae nje iz okvi ra for me, bi jeg od vje re u ne hu ma nu di men zi ju. Bi lo ka ko bi lo, enig ma ko ju film izno si na vi dje lo ima dvoj ni ka rak ter: to u osno vi ni je enig ma ra di kal nog Zla od no sno te ro ra gru pe Sen de ro Lu mi no so, ve enig ma Re ja so va objek ta- lju ba vi: ka ko je mo gue da nje go van i naoit ba le tan iz sred nje kla se po sta ne fa na ti ni lan gru pe? Zbog e ga na kra ju fil ma Yo lan da u pot pu no sti od bi ja Re ja sa? Ka ko bi se mo gao tu mai ti pro cjep ko ji raz dva ja ovu sen zi bil nu i pre li je pu e nu od fa na ti nog i okrut nog re vo lu cio na ra do ko jeg do la zi na sa mom kra ju fil ma? Ov dje se na la zi ono to bi smo mo gli naz va ti kon sti tu tiv nom glu pou fil ma (kao i ro ma na pre ma ko jem je snim ljen): na stao kao po kuaj da se bo lje raz u mi je fe no men po kre ta Sen de ro Lu mi no so, film, upra vo su prot no, usta je PROTIV ta kvog raz u mi je va nja i pred stav lja po kuaj preo bli ko va nja e nig me s ko jom se suoa va. Ni je sto ga ud no to se u kraj njoj li ni ji film, ko ji se dii ti tu lom an ti ho li vud skog, za sni va na te melj noj ho li vud skoj for mu li pro iz vod nji dvoj no sti. Ko ja je po ru ka svih ovih ana li za? U svo jim me moa ri ma Ana Ah ma to va pri sjea se to joj se zbi lo kad je u je ku sta lji ni sti kih i stki sta ja la u du ga kom re du is pred le njin grad skog za tvo ra e ka jui vi je sti o svo me za toe nom si nu Le vu:
Jed nog da na me net ko iz ma se pre po znao. Iza me ne na la zi la se mla da e na, usa na pla vih od hlad noe, ko ja me da ka ko ni kad pri je ni je upo zna la po ime nu, i pre ki nu la ut nju od iscrp lje no sti ko joj smo svi bi li
51
Slavoj iek
po dlo ni upi tavi me a pa tom (on dje su svi ap ta li): Moe li ovo opi sa ti? Re kla sam da mo gu, na kon e ga je ne to po put osmi je ha pre lo pre ko ono ga to je ne kad bi lo nje zi no li ce.
Po ru ka se sa sto ji u to me to jo uvi jek e ka mo film ko ji bi pruio ta kav o pis te ro ra u DDR-u, film ko ji bi Sta si ju ui nio ono to je Var lam a la mov ui nio Gu la gu u svo jim ne nad ma nim Pria ma s Ko li me.
(Pre veo Toni Va len ti)
52
6. Hoe li ona ikada umrijeti?
D je lo Le ni Rie fen stahl kao da se s mo nu di te leo lo kom i ta nju, na pre du jui pre ma svo joj mra noj zavr ni ci. Sve je poe lo s Berg fil me, ko ji su sla vi li ju na tvo i tje le san na por u ek strem nim uvje ti ma pla ni na re nja; na sta vi lo se nje zi nim dva ma na ci sti kim do ku men tar ci ma ko ji su sla vi li po li ti ku i sport sku tje le snu di sci pli nu, kon cen tra ci ju i sna gu vo lje; po tom je na kon Dru gog svjet skog ra ta, u svo jim fo to-al bu mi ma, ideal tje le sne lje po te i gra cio znog vla da nja ti je lom po nov no ot kri la u afri kom ple me nu Nu bi ja ca; ko na no, po sljed njih je go di na ovla da la te kim umi jeem du bin skog ro nje nja i poe la sni ma ti do ku men tar ce o ud nom i vo tu u mra nim du bi na ma mo ra. Ta ko se i ni da do bi va mo ja snu pu ta nju od vr ha do dna: poi nje mo s in di vi dua ma ko je se bo re na gor skim vr ho vi ma i po stup no se spu ta mo dok ne do tak ne mo bezo bli no bu ja nje sa mog i vo ta na mor skom dnu ni je li ta mo do lje nai la na svoj vr hun ski objekt, sam i vot, op scen u svom ne za u stav lji vom bu ja nju, ono za im je tra ga la ci je lo vri je me? Zar isto ne moe mo rei i za nju sa mu? i ni se da oni ko ji su oa ra ni Rie fen sta hlo vom vie ne stra hu ju Kad e ona umri je ti? ne go Hoe li ona IKADA umri je ti? ia ko ra cio nal no zna mo da e ona ubr zo umri je ti, kao da u to stvar no ne vje ru je mo, po taj no smo uvje re ni da e na sta vi ti i vje ti za uv i jek Tom kon ti nui te tu obi no se da je pro to fai sti ki obrat, kao u eg zem plar nom slua ju ogle da Su san Son tag Fa sci nant ni fai zam. Pre ma toj za mi sli, ak i fil mo vi Rie fen sta hlo ve snim lje ni pri je i po sli je na ci sti kih fil mo va ar ti ku li ra ju pro to fai sti ku vi zi ju i vo ta: fai zam Rie fen sta hlo ve dub lji je od nje zi na izrav nog slav lje nja na ci sti ke po li ti ke, on se na la zi ve u nje zi noj pret po li ti koj este ti ci i vo ta, u nje zi noj oa ra no sti li je pim ti je li ma ko ja iz vo de svo je di sci pli ni ra ne kret nje Mo da je vri je me da pro ble ma ti zi ra mo taj to pos. Uz mi mo Pla vo svje tlo: zar taj film ni je mo gue i ta ti upra vo na su pro tan nain? Ni je li Jun ta, osam lje na i div lja gor ska dje voj ka, izope ni ca ko ja za ma lo po sta je r tvom po gro ma od stra ne se lja na po gro ma ko ji nas ne
53
Slavoj iek
moe ne pod sje ti ti na an ti se mit ske po gro me? Mo da ni je sluaj no to da je B la Balsz, nje zin ta da nji lju bav nik s ko jim je na pi sa la sce na rij, bio mark sist P ro blem je tu da le ko ope ni ti ji i see da le ko s onu stra nu Le ni. Uz mi mo i stu su prot nost Le ni, Ar nol da Schn ber ga: u dru gom di je lu Har mo nien le hre, nje go va glav no ga teo rij skog ma ni fe sta iz 1911. go di ne, on se su prot stav lja to nal noj glaz bi u ter mi ni ma ko ji na pr vi po gled za ma lo da pod sjea ju na ka sni je na ci sti ke an ti se mit ske trak ta te: to nal na glaz ba po sta la je bo le stan, de ge ne ri ran svi jet ko ji tre ba rjee nje u obli ku oie nja; to nal ni se si stem pre pu stio razm noa va nju u srod stvu i in cest; ro man ti ni akor di po put snie ne sep ti me su her ma fro dit ski, no mad ski i koz mo po lit ski ni ta ni je lake ne go ustvr di ti da je ta kav me si jan sko-a po ka lip ti ni stav dio iste one du hov ne si tua ci je ko ja je po ro di la na ci sti ko ko na no rjee nje. No, upra vo taj za kljuak tre ba mo IZBJEI: ono to na ci zam i ni od vrat nim ni je nje go va re to ri ka ko na nog rjee nja KAO TAKVA, ne go kon kret ni obrat ko ji mu na ci zam da je. D ru ga po pu lar na te ma u ta kvoj vr sti ana li ze, blia Le ni, jest na vod no pro to fai sti ki ka rak ter ma sov ne ko reo gra fi je ko ja pri ka zu je di sci pli ni ra ne kret nje ti sua ti je la (pa ra de, ma sov ni sle to vi na sta dio ni ma itd.); to to ih na la zi mo i u so ci ja liz mu od mah vo di za klju ku o dub ljoj so li dar no sti iz meu dva to ta li ta riz ma. Ta ar gu men ta ci ja, i sti pro to tip ideo lo kog li be ra liz ma, pro mau je poan tu: ne sa mo da ta kvi ma sov ni per for man si ni su in he rent no fai sti ki ne go ni su ak ni neu tral ni, tj. ne e ka ju da ih pri svo ji lje vi ca ili de sni ca na ci zam ih je ukrao i pri svo jio od rad ni kog po kre ta, nji ho va iz vor nog mje sta na stan ka. Od no sno, ni je dan od pro to fai sti kihele me na ta ni je fai sti ki per se, ono to ih i ni fai sti kim jest sa mo nji ho va spe ci fi na ar ti ku la ci ja ili, ka ko bi to ka zao Step hen Jay Go uld, svi su ti ele men ti eks-ap ti ra ni od stra ne faiz ma. Dru gim ri jei ma, ne ma faiz ma avant la let ter jer je upra vo sa mo pi smo (ime no va nje) ono to od sno pa ele me na ta i ni pra vi fai zam. Na istoj li ni ji tre ba mo ra di kal no od ba ci ti pret po stav ku da je di sci pli na (od sa mo kon tro le do tje lo vje bi) pro to fai sti ka znaaj ka uope, tre ba mo od ba ci ti i sam pre di kat pro to fai sti ki: to je eg zem pla ran sluaj pseu do poj ma i ja je funk ci ja ta da blo ki ra poj mov nu ana li zu.
54
hoe li ona ikada umrijeti?
Ka da kae mo da je or ga ni zi ra ni spek takl ti sua ti je la (ili re ci mo div lje nje spor to vi ma ko ji izi sku ju ve li ke na po re i sa mo kon tro lu po put pla ni na re nja) pro to fai sti ki, ne go vo ri mo za pra vo ni ta osim to izraa va mo ma glo vi tu aso ci ja ci ju ko ja pri kri va nae ne zna nje. Ka da su pri je tri de set ljea bi li po pu lar ni kung fu fil mo vi (Bru ce Lee itd.), ni je li bi lo oi gled no da ima mo po sla s au ten ti nom ideo lo gi jom rad ni ke kla se o mla dii ma ko ji do us pje ha mo gu doi sa mo po mou di sci pli ni ra nog tre ni ra nja je di ne stva ri ko ju ima ju u svom vla sni tvu, da kle, svo jih vla sti tih ti je la? Spon ta nost i neu si lje ni stav ui va nja u ek sce siv nim slo bo da ma pri pa da li su oni ma ko ji su ima li sred stva da si ih priu te, doim su oni bez ie ga ima li sa mo svo ju di sci pli nu. Loa tje le sna di sci pli na, ako uope po sto ji, ni je ko lek tiv no tre ni ra nje, ne go pri je jog ging i body- buil ding kao dio New Age mi ta o ostva re nju unu tra njih po ten ci ja la Sop stva ne izne nau je da je op sjed nu tost vla sti tim ti je lom sko ro oba vez an dio preo braz be bivih lje viar skih ra di ka la u zre le prag ma ti ne po li tia re: od Ja ne Fon de do Josch ke Fisc he ra, pe riod la ten ci je iz meu dva sta di ja obi ljeen je usre do toa va njem na vla sti to ti je lo. Da kle, vra ti mo li se Le ni, to ni ka ko ne znai da bi smo nje zin na ci sti ki an ga man tre ba li od ba ci ti kao iz dvo je nu ne sret nu epi zo du. Istin ski pro blem jest ou va ti na pe tost ko ja se pro tee kroz nje zin opus: na pe tost iz meu umjet ni kog savren stva nje zi nih pro ce du ra i ideo lo kog pro jek ta ko ji ih koop ti rao. Za to bi nje zin sluaj bio dru gai ji od slua je va Ezre Po un da, W. B. Ya te sa i osta lih mo der ni sta s fai sti kim sklo no sti ma, ko ji su odav no po sta li dio nae ga umjet ni kog ka no na? Mo da je po tra ga za i stin skim ideo lo kim iden ti te tom Le ni Rie fen stahl po gre na: ne ma ta kvog iden ti te ta, ona je ui sti nu bi la ba ca na unao ko lo, ne do sljed na, uhvae na u pa u ko vu mreu su kob lje nih si la. Ni je li otu da naj bo lji nain da obi ljei mo nje zi nu smrt ta ko da ri ski ra mo pot pun ui tak u fil mu po put Pla vog svje tla, ko ji sadri mo gu nost po li ti kog i ta nja nje zi na dje la po sve raz lii tog od pre vla da va jueg i ta nja?
(Pre veo Ne boja Jo va no vi)
55
7. Od praoca do holokausta i natrag
U ne kim fil mo vi ma ve li kih eu rop skih art- re da te lja po sto je sce ne ko je su vr hun ski pri mje ri pre ten cio znog ble fi ra nja, po put sce ne u ko joj de se ci pa ro va vo de lju bav u cr ve no-u toj prai ni Do li ne smr ti u Za bri skie Po int (1970.) Mic he lan ge la An to nio ni ja sce ne po put te su ideo lo gi ja u svom naj go rem obli ku. Ana lo gan pri mjer ta kvog pre ten cio znog ble fa u ko mer ci jal nom fil mu prua sce na ko ja sai ma sve ono la no kod Ste ve na Spiel ber ga, ia ko je mno gi kri tia ri ci je ne kao naj sna ni ju u Sc hin dle ro voj li sti (1993.), s iz van red nom o ska rov skom iz ved bom Ralp ha Fien ne sa: na rav no, ri je je o sce ni u ko joj se za po vjed nik kon cen tra cij skog lo go ra sue lja va s li je pom i dov skom dje voj kom, svo jom za toe ni com. Slua mo nje gov du gaak, kva zi tea tral ni mo no log, dok ua snu ta dje voj ka tek ni je mo zu ri pre da se, po sve oka me nje na u smrt nom stra hu: za po vjed ni ko va je e lja rasci jep lje na jer ga, s jed ne stra ne, lo go rai ca sek sual no pri vlai, dok s dru ge stra ne sma tra da je ne pri hvat lji va da bi bi la objekt nje go ve lju ba vi zbog svo ga i dov skog po ri je kla ja san pri mjer sue lja va nja po di je lje nog su bjek ta s objek tom-u zro kom nje go ve e lje. Sce nu se obi no opi su je kao bor bu iz meu sve ljud ske erot ske pri vla no sti i za po vjed ni ko ve rasi sti ke mr nje rasi zam na kra ju od no si po bje du i za po vjed nik tje ra dje voj ku. to je to, da kle, ta ko ko rje ni to la no vez a no uz tu sce nu? Na pe tost sce ne na vod no lei u ra di kal noj ne po mir lji vo sti dva ju su bjek tiv nih gle di ta: ono to je za nje ga ola ki flert s pri mi lju o krat koj sek sual noj avan tu ri, za nju je pi ta nje i vo ta i smr ti. To ni je, u dje voj ci vi di mo na smrt pre plae no ljud sko bie dok se mu ka rac ak i ne obraa izrav no njoj, ne go je tre ti ra kao objekt, lag vort za svoj gla sni mo no log Ipak, ono to je po gre no u toj sce ni jest i nje ni ca da ona pred stav lja (psi ho lo ki) ne mo guu po zi ci ju iska zi va nja svog su bjek ta, tj. nje gov rasci jep lje ni stav pre ma pre plae noj i dov skoj dje voj ci ona pred stav lja kao nje gov izra van psi ho lo ki sa mo doiv ljaj. Je di ni nain da is prav no pred sta vi mo taj ras cjep bi la bi brech tov ska po stav ka sce ne (sue lja va nja sa i dov skom dje voj kom) u ko joj bi se glu mac ko ji igra na ci sti kog
57
Slavoj iek
ne ga tiv ca izrav no obra tio pu bli ci: Ja, za po vjed nik kon cen tra cij skog lo go ra, sma tram da je ova dje voj ka sek sual no veo ma pri vla na; sa svo jim za toe ni ci ma smi jem ra di ti to god poe lim, da kle, dje voj ku mo gu si lo va ti bez stra ha da u bi ti ka njen. No, ta koer sam proet rasi sti kom ideo lo gi jom ko ja me ui da su i do vi pr lja vi i da ne za vreu ju mo ju po zor nost. Sto ga, ne znam to bih odluio O tud je la nost Sc hin dle ro ve li ste ista kao i la nost onih ko ji kljue ve za ua se na ciz ma trae u p si ho lo kim pro fi li ma Hi tle ra i osta lih na ci sti kih ugled ni ka (ili ana li zi ra ju pa to lo gi ju raz vit ka Sta lji no ve li no sti ka ko bi pro na li kljue ve za sta lji ni sti ki te ror). Tu je Han nah Arendt bi la po sve u pra vu u svo joj, inae pro ble ma ti noj te zi o ba nal no sti Zla: uz me mo li Adol fa Eich man na kao psi ho lo ki en ti tet, oso bu, u nje mu nee mo ot kri ti ni ta u do vi no on je bio sa mo pro sjean bi ro krat, nje gov nam p si ho lo ki pro fil ne bi dao ni ka ka ve raz lo ge za zloi ne ko je je poi nio. Zbog istih raz lo ga po sve je po gre no ispi ti va ti psi hi ke tra u me i ko le ba nja za po vjed ni ka kon cen tra cij skog lo go ra na nain na ko ji to ra di Spiel berg. Tu nai la zi mo na pro blem od no sa iz meu pa to lo gi je dru tva i pa to lo gi je po je din ca, u nje go vu na jo go lje ni jem obli ku. Pri je sve ga, tre ba mo ja sno raz gra nii ti te dvi je raz i ne. Sta lji ni sti ki si stem jest funk cio ni rao kao per ver zan stroj, ali iz to ga bi bi lo po gre no za kljui ti ka ko su po je di ni sta lji ni sti uglav nom bi li per ver ti ti; opa di jag no za nai na na ko ji je sta lji ni zam bio struk tu ri ran kao po li ti ko-i deo lo ka tvo re vi na ne ka zu je nam ni ta o psi hi koj eko no mi ji sa mih sta lji ni sta oni su mo gli bi ti per ver ti ti, hi ste ri ci, pa ra no i ci, op se siv ci No, ia ko je dru tve nu li bi di no znu eko no mi ju sta lji ni sti kog ideo lo ko- po li ti kog apa ra ta au to nom nu u od no su na in di vi dual ne psi hi ke pro fi le sta lji ni sta le gi tim no oka rak te ri zi ra ti kao per ver znu, ni ka ko ne bi smo smje li pa sti u su prot nu zam ku da toj dru tve noj raz i ni pri pie mo svo jevr snu durk hei mov sku au to no mi ju o bjek tiv nog du ha, ko ja bi po sto ja la i funk cio ni ra la neo vi sno o in di vi dua ma ko je su odree ne njo me. Vr hun ska stvar nost ni je jaz iz meu su bjek tiv nih pa to lo gi ja i o bjek tiv ne pa to lo gi je upi sa ne u ideo lo ko- po li ti ki si stem: ono to taj jaz ne obja nja va jest nain na ko ji su bjek ti pri hvaa ju o bjek tiv ni si stem, neo vi san o su bjek tiv nim psi hi kim pro mje na ma, kao ta kav. Tu ja sno moe mo vi dje ti za to te za o rav no du no sti na ci sti kih
58
od praoca do holokausta... i natrag
eg ze ku to ra (ni je ih tje ra la pa to lo ka mr nja, ne go hlad nokrv na rav no du na bi ro krat ska dje lo tvor nost), sadra na u pret po stav ci Arend to ve o ba nal no sti Zla, ni je do stat na: in ten ziv na mr nja ko ju su bjek ti vie doiv lja va ju psi ho lo ki, pre bae na je (ma te ri ja li zi ra na/u tje lov lje na) u o bjek tiv ni ideo lo ki si stem ko ji le gi ti mi ra nji ho vu dje lat nost oni se bi mo gu priu ti ti rav no du nost jer je o bjek tiv ni apa rat mr zi za njih. Ta pret po stav ka o bjek ti vi zi ra nog osob nog isku stva, ko ja po je din ca oslo baa op tu be da mo ra isku si ti i preu ze ti li bi di no zno sta ja li te ideo lo gi je ko ju sli je di, od pre sud ne je va no sti za raz u mi je va nje nai na na ko ji funk cio ni ra ju to ta li tar ni si ste mi tu ima mo po sla s fe no me nom ko ji smo, u stro goj ana lo gi ji sa smi je hom iz kon zer ve [can ned la ugh ter], u iskue nju naz va ti mr nja iz kon zer ve: po stu pa jui kao hlad ni bi ro krat, rav no duan pre ma mu ka ma svo jih r ta va, na ci sti ki se zloi nac ni ma lo ne raz li ku je od po je din ca ko ji osta je mr tav- hla dan spram TV ko me di je ko ju gle da dok se te le vi zi ja svo jom zvu nom ku li som smi je umje sto nje ga, u nje go vo ime (ili, u slua ju mark si sti kog fe tiiz ma ro be, buruj ska in di vi dua se bi moe priu ti ti da bu de u svom su bjek tiv nom sa mo doiv lja ju ra cio na li sti ki uti li ta rist fe tii zam je pre baen na sa mu ro bu). Klju la ka nov skog rjee nja pro ble ma od no sa iz meu su bjek tiv nog li bi do no znog doiv lja ja i li bi di no zne eko no mi je utje lov lje ne u ve li kom Dru gom, objek tiv nom sim bo li kom po ret ku, jest to da je jaz iz meu njih iz vo ran i kon sti tu ti van: ne ma prai skon sko ga izrav nog su bjek to va sa mo doiv lja ja ko ji bi nak nad no bio po stva ren, objek ti vi zi ran u dje lo va nje sa mo ga sim bo li kog po ret ka sam su bjekt po jav lju je se kroz ta kvo pre mje ta nje svo ga naj dub ljeg doiv lja ja sa mo ga se be u po stva re ni sim bo li ki po re dak. To je je dan od nai na i ta nja la ka nov skog mat he ma su bjek ta, pre krie nog su bjek ta, $: ono to is praz ni su bjekt jest i nje ni ca da je on lien svo je naj dub lje fan taz mat ske jez gre ko ja je pre bae na na po stva re nog ve li kog Dru gog. Zbog to ga ne ma su bjek ta bez mi ni mal no po stva re ne sim bo li ke in sti tu ci je. S to ga, vra ti mo li se Spiel ber gu, sce na ko ja mno go bo lje pri ka zu je ua se ho lo ka us ta jest dru ga sce na iz Sc hin dle ro ve li ste, ona u ko joj vi di mo i dov sku dje cu ka ko se po kua va ju sa kri ti (u or ma re, u za ho de ak...) pred na ci sti kim ubo ji ca ma ko ji pre trau ju kue u ge tu: sce na
59
Slavoj iek
je snim lje na u bez bri noj ma ni ri, kao da pri ka zu je dje je igre, uz ve se lu or ke stral nu prat nju ti pi nu za one sce ne u fil mo vi ma Wil lia ma Wy le ra ko je nas upo zna ju s idea li zi ra nim i vo tom u ma lom ame ri kom gra du na taj nain sam kon trast iz meu pri vi da dje je igre skri vaa i rastueg ua sa i ne na pe tost te sce ne ne pod no lji vom. Upra vo u tom smje ru tre ba mo trai ti od go vor na pi ta nje: ka ko u fil mu upri zo ri ti ho lo ka ust? i vot je li jep (1997.) Ro ber ta Be nig ni ja da je je din stve no rjee nje: na kon to ta li jan skog i do va uhap se i s nje go vim ma lim si nom poa lju u Auschwitz, on pri mje nju je oaj ni ku stra te gi ju ka ko bi si na za ti tio od tra um e ta ko to mu sva zbi va nja oko njih pred stav lja kao na tje ca nje u ko jem se mo ra ju dra ti pra vi la (na pri mjer, je sti to je ma nje mo gue itd.) onaj tko osvo ji naj vie bo do va na kon cu e vi dje ti do la zak ame ri kog ten ka. (Re ci mo, na red be ko je iz vi ku je okrut ni nje ma ki u var otac pre vo di na ta li jan ski kao pra vi la igre.) Naju de sni je je to to otac uspi je va ou va ti pri vid sve do kra ja: ak i ka da ga, ne po sred no pri je sa vez ni kog oslo boe nja lo go ra nje ma ki voj nik vo di na po gub lje nje, on na mi gu je si nu (skri ve nom u obli njem sklo ni tu) i poi nje mari ra ti gui jim ko ra kom na ko mi no pre tje ran nain, kao da se igra s voj ni kom... Mo da je klju na sce na fil ma ona u ko joj djeak umo ran od igre ko ja sadri to li ko mno go us krai va nja, ko ja odli ku ju i vot u lo go ru (ne do sta tak hra ne, neop hod nost du go traj nog skri va nja...), go vo ri ocu da e li ii kui. Neu zne mi ren, otac se slae, ali on da, s hi nje nom rav no du nou, pod sjea si na ka ko e nji ho vi pro tiv ni ci li ko va ti ako njih dvo ji ca sa da odu kad ubjed lji vo vo de u igri ukrat ko, on vje to ma ni pu li ra di men zi jom e lje dru go ga, ta ko da kad na do mak vra ta kae si nu U re du, haj mo sa da, neu te e ka ti ci je li dan!, sin se pre do mi lja i tra i da osta nu. Na rav no, si tua ci ju na pe tom i ni to mi, gle da te lji, vr lo do bro zna mo da je oev po ziv na odla zak kui la na mo gu nost, i sti blef: da su stvar no iza li iz ba ra ke, sin (ko ji se tu krio) smje sta bi zavr io u plin skoj ko mo ri. Mo da upra vo tu poi va te melj na funk ci ja oca za tit ni ka: pod krin kom nue nja (la nog) iz bo ra, on tre ba su bjekt, si na, ui ni ti slo bod nim da oda be re ono neiz bje no kroz na tje ca telj sko spo mi nja nje e lje dru go ga... Da le ko od sva ke vul gar no sti, taj film svo jim ko mi nim aspek tom mno go bo lje pri sta je te mi ho lo ka u sta ne go pseu dooz bilj ni po kua ji
60
po put Sc hin dle ro ve li ste, ne ostav lja jui pri tom mje sta sum nji da ta koz va no ljud sko do sto jan stvo poi va na pri je koj po tre bi za ou va njem mi ni mu ma za tit nog pri vi da zar svi nai oe vi ne ra de ne to sli no na ma, ma kar u ma nje dra ma ti nim okol no sti ma? Od no sno, ne bi smo tre ba li za bo ra vi ti da Be nig ni jev za tit ni ki otac na ne ki nain ipak po stie ui nak sim bo li ke ka stra ci je: on dje lo tvor no odva ja si na od maj ke, uvo di ga u di ja lek ti nu iden ti fi ka ci ju sa e ljom Dru gog (nje go vih vr nja ka), uvo dei ga na taj nain u okrut nu stvar nost i vo ta iz van obi te lji. Fan taz mat ski za tit ni oklop tek je do broud na fik ci ja ko ja si nu omo gua va da se suoi s gru bom stvar nou otac si na ne ti ti od gru bo sti lo go ra, on sa mo osi gu ra va sim bo li ku fik ci ju ko ja tu stvar nost pri ka zu je kao pod no lji vu. Uo sta lom, ni je li to mo da glav na oe va funk ci ja? Ako sa zri je va mo upra vo u onom tre nut ku kad vie ne tre ba mo ta kve za tit ne prii ne, zar on da u ne kom smi slu mi ni ka da i ne po sta je mo ui sti nu zre li: sa mo pre mje ta mo za tit nu fan taz mu na dru gu, ap strakt ni ju raz i nu? Da nas, op sjed nu ti ras krin ka va njem la nih pri vi da (od tra di cio nal ne lje viar ske kri ti ke ideo lo kog li ce mje rja mo ra la ili moi, do ame ri kih te le vi zij skih talk showo va, gdje in di vi due jav no raz ot kri va ju svo je naj dub lje taj ne i fan ta zi je), dir lji vo je vi dje ti ta kvu po hva lu do bro hot noj moi pri vi da. Je di no to je u to me pro ble ma ti no jest ale go rij ski od nos iz meu film ske na ra ci je i nai na na ko ji se film obraa svom gle da te lju: ne tre ti ra li Be nig ni- re da telj gle da te lje svog fil ma na isti onaj nain na ko ji Be nig ni-o tac unu tar fil ma gra di obram be ni fik cij ski tit ka ko bi tra u ma ti nu stvar nost kon cen tra cij skog lo go ra pri ka zao pod no lji vom. Od no sno, ne tre ti ra li Be nig ni gle da te lje kao dje cu ko ju tre ba za ti ti ti od ua sa ho lo ka u sta luc ka stom sen ti men tal nom i za bav nom fik ci jom u ko joj otac spaa va si na, fik ci jom ko ja hi sto rij sku stvar nost ho lo ka us ta pred stav lja ne ka ko pod no lji vom? Kao ta kav, Be nig ni jev film tre ba li bi smo su prot sta vi ti dru gom no vi jem fil mu ko ji oin sku fi gu ru pred stav lja kao u do vi nog si lo va te lja svo je dje ce, Pro sla vi (1998.) Tho ma sa Vin ter ber ga, u ko jem op sce ni otac ne sa mo to ne ti ti dje cu od tra u me ne go je sam uzro ku je. U jed nom slua ju ima mo oca ko ji preu zi ma sko ro ma te rin sku za tit ni ku ulo gu, oca ko ji se osla nja na i sti pri vid, ple tui za tit nu mreu fik ci je oko svog si na, svo jevr stan er satz- pla ce bo. Na dru goj stra ni, ima mo
61
Slavoj iek
oca do i je sri Real no ne spu ta nog na si lja - do la zi mo kroz ra di kal no rasta ka nje svih za tit nih fik ci ja: u toj to ki vi di mo ga kao ono to on ui sti nu jest, okru tan jo ui sseur... Pro sla va je iz van red na u svom opi su pre ci znog sta tu sa au to ri te ta: ka da na poet ku fil ma oca pre ki nu dok si nu pria pro sta ki vic, on se a li da ga nit ko vie ne po tu je. Sli no, kad pri kra ju fil ma si tua ci ja ko na no eks plo di ra, pri vid (pri stoj nog ri tua la obi telj skog ru ka) sla ma se kad, na kon to nje go va ki jav no proi ta opro taj nu sa mo u bi la ku po ru ku svo je se stre ko ju je on svo je dob no si lo vao, otac za trai au vi na za se be i ker ka ko bi naz dra vio nje zi nu li je pom go vo ru te, na kon to se nit ko ne po mak ne, poi nje vi ka ti, a lei se na ne do sta tak po to va nja. Upra vo je to pot pu no po to va nje: po to va nje au to ri ta tiv ne fi gu re ak i kad je ona sa ma obeau jua, po nia va jua, op sce na... Dru ga va na lek ci ja tog fil ma go vo ri ka ko je za pra vo te ko pre ki nu ti ri tual ko ji odra va pri vid: ak i na kon ope to va nih po nia va juih raz otr ki va nja oe vih ne ka da njih zlo dje la, ri tual ni ma ni ri obje da sve jed no se na stav lja ju ono to se tu odra va ni je real no tra um e ko je se vraa i opi re sim bo li za ci ji, ne go sam sim bo li ki ri tual. Ukrat ko, u ul ti ma tiv noj ver zi ji fil ma okup lje ni bi uz va ni ci u si nov lje voj oaj ni koj (no smi re no iska za noj) op tu bi da je nje gov otac si lo vao nje ga i nje go vu se stru pre po zna li ono za to se ta op tu ba iz da va la da jest, obi nu slav lje ni ku zdra vi cu, i na sta vi li bi s pro sla vom... I pak, film ni je bez pro ble ma. Od klju ne je va no sti da ne pad ne mo u zam ku po i ma nja Be nig ni je va za tit ni kog i Vin ter ber go va op sce nog oca kao su prot nih po lo va oso vi ne pri vid na su prot stvar no sti: kao da ima mo opo zi ci ju iz meu i stog pri vi da (ma te rin ski otac skrb nik) na su prot Real nom oca si lo va te lja ko ji po sta je vid ljiv na kon to strg ne mo la ni pri vid. Pro sla va go vo ri mno go o to me ka ko da nas, sa Sin dro mom la nog sjea nja (na si lo va nje od stra ne jed nog ro di te lja), po nov no uskr sa va sa bla stan lik froj dov skog prao ca (Ur va ter) ko ji sek sual no po sje du je sve oko se be on go vo ri mno go upra vo zbog svog ar ti fi ci jel nog i la nog ka rak te ra. Od no sno, jed no sta van po gled na Pro sla vu ka zu je nam da ima ne to po gre no i la no u ci je loj toj pseu do froj dov skoj de mi sti fi ka ci ji buroa skog oin skog au to ri te ta, tom pri ka zi va nju nje go va op sce nog na li ja: ta kva de mi sti fi ka ci ja da nas zvui la no i jest la na, sve vie funk cio ni ra jui kao po stmo der ni sti ki
62
pa sti do brih sta rih vre me na u ko ji ma je jo i bi lo mo gue isku si ti ta kvu tra u mu. Za to? Ov dje ne ma mo po sla s di ho to mi jom iz meu pri vi da (do bro hot nog, za tit ni kog oca) i okrut ne stvar no sti (bru tal nog si lo va te lja), ko ja po sta je vid lji va na kon to de mi sti fi ci ra mo pri vid; upra vo su prot no, sa ma ta ua sna taj na o okrut nom ocu iza uglae ne ma ske jest fan taz mat ska kon struk ci ja. Ne dav ni im pa sse s me moa ri ma Bi nja mi na Wil ko mir sko ga Frag ments upuu je u istom smje ru: ono to je svat ko sma trao za au ten ti na mut na sjea nja au to ra, ko ji je sa 3-4 go di ne sta ro sti bio lo go ra u Maj da ne ku, ras krin ka lo se kao pot pu na knjiev na fik ci ja ko ju je iz mi slio pi sac. Neo vi sno o uo bia je nom pi ta nju o knjiev noj ma ni pu la ci ji, je smo li svje sni u ko joj je mje ri ta kvo la no raz ot kri va nje fan taz mat skih in ve sti ci ja i uit ka dje lat no ak i u naj bol ni jim i na jek strem ni jim uvje ti ma? Od no sno, enig ma je slje dea: fan ta zi je obi no stva ra mo kao svo jevr stan oklop ko ji bi nas tre bao za ti ti ti od ne pod no lji ve tra u me; u tom slua ju, pak, sa mo je vr hun sko tra u mat sko isku stvo isku stvo ho lo ka u sta fan ta zi ra no kao za tit ni oklop od e ga? Ta kvi u do vi ni prii ni je su po vra tak u Real no neus pje lo ga sim bo li kog au to ri te ta: po jav lji va nje oca si lo va te lja u sin dro mu la nog sjea nja jest na li je pa da oin skog au to ri te ta, oca kao utje lov lje nja sim bo li kog Za ko na. Lik op sce nog oca si lo va te lja, da le ko od to ga da je Real no ispod pri vi da vri jed nog po to va nja, pri je je fan taz mat ska tvor ba, obram be ni tit od e ga? Ni je li otac si lo va telj iz sin dro ma la nog sjea nja, una to svo jim ua sa va juim odli ka ma, naj po uz da ni ji ja mac da neg dje ipak po sto ji pot pun, niim spu tan ui tak? to ako je istin ski uas ma njak uit ka? Za jed ni ko dvo ji ci oe va (Be nig ni je vu i Vin ter ber go vu) jest to oba uki da ju in stan cu sim bo li kog Za ko na/Za bra ne, tj. oin sku in stan cu i ja je funk ci ja uvoe nje dje te ta u svi jet dru tve ne zbi lje sa svim nje zi nim gru bim zah tje vi ma, ko joj je di je te izloe no bez majin skog za tit nog oklo pa: Be nig ni jev otac nu di ima gi nar ni tit od tra u mat skog su sre ta s dru tve nom zbi ljom, dok Vin ter ber gov otac si lo va telj, ta koer otac ko ji ni je spu tan ste ga ma (sim bo li kog) Za ko na, ima pri stup pot pu nom uit ku. Ta dva oca otud od go va ra ju la ka nov skoj opo zi ci ji iz meu Ima gi nar nog i Real nog: Be nig ni jev za tit nik ima gi nar ne si gur no sti na su prot okrut no sti Real nog ne za ko ni tog na si lja ono to ne do sta je jest otac kao no si telj sim bo li kog au to ri te ta, Ime-O ca, ka stri ra jua
63
Slavoj iek
in stan ca ko ja izri ca njem Za bra ne omo guu je su bjek tov ula zak u sim bo li ki po re dak, od no sno u do me nu e lje. Dva oca, ima gi nar ni i real ni, preo sta ci su oin sko ga sim bo li kog au to ri te ta na kon nje go va raspa da. Da kle, to se dea va s funk cio ni ra njem sim bo li kog po ret ka na kon to sim bo li ki Za kon iz gu bi svo ju uin ko vi tost, ka da pre sta ne funk cio ni ra ti ka ko tre ba? Ta da do bi va mo dva su bjek ta ko ji su na u dan nain de rea li zi ra ni ili, pri je, dep si ho lo gi zi ra ni, po put ro bot skih lu ta ka ko ji se po vi nu ju stra nom sli je pom me ha niz mu, na nain na ko ji sni ma ju sa pu ni ce u Mek si ku: zbog kraj nje ti je snog raspo re da sni ma nja (stu dio sva ki dan mo ra sni mi ti po lu sat nu epi zo du), glum ci ne ma ju vre me na ui ti svoj tekst ta ko da u uhu ima ju ma li zvu nik ko ji im pre no si upu te oso be u ka bi ni iza sce ne (ona im go vo ri to tre ba ju ra di ti u sce ni, ko je ri jei iz go vo ri ti, ko je kret nje iz ve sti) glum ci su iz vje ba ni da te upu te iz ve du smje sta, bez ika kvog od gaa nja Taj vr hun ski pa ra doks ne bi smo smje li smet nu ti s uma ni za tren: da na nja pre vla da va jua p si ho lo gi za ci ja dru tve nog i vo ta (po pla va psi ho lo kih pri ru ni ka od Da lea Car ne gia do Joh na Gray ja, ko ji nas svi odre da na sto je uvje ri ti ka ko put u sre tan i vot tre ba mo vi dje ti u se bi sa mi ma, u vla sti tu psi hi kom sa zri je va nju i sa mo spo zna ji; jav ne ispo vi je sti u sti lu Oprah Win frey; ak i po li tia ri poi nju u jav no sti izno si ti svo je osob ne tra u me i bri ge ka ko bi oprav da li po li ti ke odlu ke) sa mo je ma ska (ili po jav ni oblik) svo je pot pu ne su prot no sti, sve obu hvat ni jeg rasa pa istin ske p si ho lo ke di men zi je au ten ti nog sa mo doiv lja ja: o so be ko je sree mo sve ee doiv lja va mo kao in di vi due ko je go vo re po put lu ta ka ko je po nav lja ju snim lje nu po ru ku. Sje ti te se new age pro po vjed ni ka ko ji nam go vo ri da izno va ot kri je mo svo je istin sko Sop stvo: zar ve sam stil nje go va iska za ne pro tu rjei nje go voj po ru ci stil ro bot skog po nav lja nja na ue nih fraz a... To obja nja va upra vo neu go dan ui nak new age po po va nja: kao da ispod svih tih lju ba znih i otvo re nih sta vo va vre ba ne ka nei ska zi vo u do vi na di men zi ja. D ru gi aspekt istog pro ce sa jest za mag lji va nje gra ni ce iz meu osob nog i jav nog u po li ti kom di skur su: ka da je Ru dolph Sc har ping trav nja 1999. go di ne po kuao oprav da ti NATO-o ve uda re na Ju go sla vi ju, on svoj stav ni je pred sta vio kao ute me ljen u ja snoj hlad noj odlu ci, ne go se poz vao na svoj du bok unu tra nji ne mir, otvo re no evo ci ra jui svo je sum nje, mo ral ne dvoj be u vez i s tom te kom odlu kom itd. Ako
64
ta ten den ci ja uz me ma ha, vie nee mo ima ti po li tia re ko ji e u jav no sti go vo ri ti hlad nim neo sob nim zva ni nim je zi kom, po vi nu jui se obre du jav ne iz ja ve, ne go e s jav nou di je li ti svo je unu tra nje ne mi re i pre mi lja nja u je din stve noj pred sta vi is kre no sti. Tu, ipak, ima mo za go net ku: mo gli bi smo oe ki va ti da to is kre no di je lje nje osob nih ne do u mi ca bu de pro tu mje ra pre vla da va juem ci niz mu mo nih: ni je li naj vei ci nik po li tiar ko ji u jav nom obraa nju go vo ri hlad nim ne do dir lji vim je zi kom vi so ke po li ti ke dok osob no zadra va di stan cu spram vla sti tih iz ja va, svje stan po je di nih prag ma ti nih okol no sti ko je lee iza tih vi so ko prin ci pi jel nih jav nih iz ja va? No, po gled iz bli za ubr zo ot kri va da je upra vo is kre no raz ot kri va nje unu tra njih ne mi ra vr hun ski oblik ci niz ma. Neo sob ni uz vie ni jav ni go vor rau na na ras cjep iz meu jav nog i osob nog vr lo smo svje sni da, ka da po li tiar go vo ri u slubenom uz vie nom to nu, on go vo ri is pred In sti tu ci je, a ne kao psi ho lo ka in di vi dua (tj. In sti tu ci ja go vo ri kroz nje ga), te sto ga od nje ga nit ko ne oe ku je da bu de is kren, jer to jed no stav no i ni je svr ha go vo ra (na isti nain, od su ca ko ji tre ba do ni je ti pre su du ne oe ku je mo da bu de is kren, ne go da sli je di i pri mi je ni za kon, bez ob zi ra na svo je osjea je). S dru ge stra ne, jav no iznoe nje unu tra njih dvoj bi, po kla pa nje iz meu jav nog i osob nog, ak (i po seb no) ka da je to psi ho lo ki is kre no, jest ci ni no ne za to to je ta kvo jav no iznoe nje osob nih dvoj bi i ne do u mi ca za pra vo hi nje no, pri kri va istin sku pri vat nost: ono to ta kav istup za tom lju je jest objek tiv na dru tve no- po li ti ka i ideo lo ka di men zi ja odlui va nja, pa otud to je na stup psi ho lo ki is kre ni ji, to je o bjek tiv no ci ni ni ji jer mi sti fi ci ra istin sko dru tve no znae nje i efek te odlui va nja. D ru gi pri mjer iz su vre me nog fil ma moe nam po moi da do dat no po ja sni mo tu poan tu. Ka ko pro tu mai ti us pjeh Spiel ber go va fil ma Spaa va nje voj ni ka Rya na (1998.)? Oi gled no an ti mi li ta ri sti ke, okrut ne pri ka ze ua sa rat ne klao ni ce u tom fil mu tre ba mo i ta ti u kon tek stu ono ga to moe mo uze ti za naj va ni ju lek ci ju po sljed njih ame ri kih voj nih in ter ven ci ja, po seb no ope ra ci je Pu stinj ska li si ca pro tiv Ira ka kra jem 1998.: ta je ope ra ci ja na ja vi la no vo do ba u po vi je sti ra to va nja bor be u ko joj na pa da dje lu je pod pri ti skom da ne smi je ima ti ni ka kve gu bit ke. (Isti se zah tjev ope to vao u svim ame ri kim ras pra ma o voj nim in ter ven ci ja ma, od So ma li je do bive Ju go sla vi je uvi jek se
65
Slavoj iek
trai lo jam stvo da nee bi ti gu bi ta ka.) Ni je li kon tra punkt vi zu ri Rya na gotovo na drea lan nain na ko ji je CNN iz vje ta vao o ra tu u Za lje vu: ne sa mo to ga je prez en ti rao kao TV do gaaj ne go su ga i sa mi Iraa ni tre ti ra li na slian nain Bag dad je po danu bio nor ma lan grad, s lju di ma ko ji su i li nao ko lo i ra di li svo je po slo ve, kao da su rat i bom bar di ra nja ne stvar ne, gro zo mor ne sa bla sti ko je se po jav lju ju sa mo nou, a ne i da nju, u sva kod nev noj stvar no sti... No, ta ten den ci ja da se iz ra ta iz brie smrt ne bi nas smje la kri vo na ve sti na usva ja nje uo bia je ne pret po stav ke da je rat ma nje tra u ma tian ako ga voj ni ci vie ne doiv lja va ju (ili pred stav lja ju) kao stva ran su kob s dru gim ljud skim bii ma ko ja mo ra ju ubi ti, ne go kao ap strakt nu dje lat nost ko ja se obav lja is pred ekra na ili iza oru ja, da le ko od eks plo zi ja, po put na voe nja pro jek ti la s rat nih kr sta ri ca sto ti na ma mi lja da le ko od me ta ko je e bi ti po goe ne. Dok ta kva pro ce du ra sma nju je kriv nju voj ni ka, otvo re no je pi ta nje uzro ku je li i ma nju tje sko bu to bi da lo jed no mo gue obja nje nje neo bi ne i nje ni ce da voj ni ci e sto fan ta zi ra ju da ne pri ja te lja ubi ja ju u bor bi pr sa o pr sa, gle da jui ga u oi ne po sred no pri je ne go to ga pro bo du ba ju ne tom (u svo jevr snoj voj ni koj ver zi ji sek sual nog Sin dro ma la nog sjea nja, oni se ak e sto sjea ju ta kvih obrau na ko ji se ni ka da ni su zbi li). Ci je la jed na du ga knjiev na tra di ci ja uz die bor bu pr sa o pr sa u je di no au ten ti no rat no isku stvo (vi dje ti za pi se Ern sta Jn ge ra, ko ji ju je ve liao u svo jim sjea nji ma na ro vov ske bor be u Pr vom svjet skom ra tu). Da kle, to ako istin ski tra u ma ti na ni je svi jest da ubi jam dru go ljud sko bie ( to se rat nim uin ci ma de hu ma ni za ci je i o bjek ti vi za ci je pre tva ra u teh ni ki po stu pak), ne go po sve su prot no, sa ma ta o bjek ti vi za ci ja ko ja po tom iza zi va po tre bu da je na do pu ni mo fan ta zi ja ma o au ten ti nim osob nim obrau ni ma s ne pri ja te ljem? Ono to nas ti ti od stvar no sti u ko joj dru gu oso bu ubi ja mo pr sa o pr sa otud ni je fan ta zi ja po sve asep ti nog ra ta kao vi deo i gre na kom pju tor skom ekra nu; po sve su prot no, ono to nas ti ti jest fan ta zi ja o izrav nom sue lja va nju s ne pri ja te ljem ko jeg ubi ja mo u kr vi, ko ju kon strui ra mo ka ko bi smo iz bje gli Real no de per so na li zi ra nog ra ta ko ji je pre tvo ren u ano nim ni teh no lo ki apa rat. Pri sje ti mo se to se zbi va lo u po sljed njim ame ri kim na pa di ma na ira ke po loa je u Za ljev skom ra tu: nig dje ni jed ne fo to gra fi je, ni jed nog iz vje ta ja, sa mo gla si ne da su ten ko vi s bul doer skim gr ta li ca ma
66
pre la zi li pre ko ira kih ro vo va, jed no stav no zatr pa va jui ti sue i vih voj ni ka zem ljom i pi je skom ono to se zbi lo na vod no se sma tra lo odve okrut nim u svo joj ogo lje noj me ha ni koj efi ka sno sti i odve raz lii to od uo bia je nog po i ma nja ju na ke bor be pr sa o pr sa, te je smje sta na met nu ta pot pu na cen zu ra na sli ke ko je su mo gle pre vie uzne mi ri ti jav no mni je nje. Tu ima mo spoj dva ju aspe ka ta: no vo po i ma nje ra ta kao i sto teh no lo kog do gaa ja, ko ji se odvi ja iza ra da ra i kom pju tor skih ekra na, bez r ta va, i iznim na fi zi ka okrut nost, ne pod no lji va za po gled me di ja u pi ta nju vie ni su obo ga lje na dje ca, ni ti si lo va ne e ne, r tve ka ri ka tu ri zi ra nih lo kal nih et ni kih fun da men ta li sti kih go spo da ra ra ta, ne go ti sue bezi me nih voj ni ka, r ta va bezi me no ga dje lo tvor no ga teh no lo kog ra to va nja. Ba ud ril lar do vu tvrd nju da se rat u Za lje vu ni je de sio moe mo ii ta ti i u smi slu da su tra u ma ti ne sli ke ko je bi pred stav lja le Real no to ga ra ta bi le to tal no cen zu ri ra ne... Naa bi te za sad tre ba la bi ti po sve ja sna: Spiel ber gov se Ryan od no si pre ma vir tual nom ra tu bez r ta va i sto ji na isti nain kao Pro sla va pre ma Be nig ni je vu i vot je li jep: u oba ta slua ja ne ma mo po sla sa sim bo li kom fik ci jom (vir tual nog ra ta bez ka pi kr vi, za tit ni kog na ra ti va) ko ja skri va Real no okrut nog po ko lja ili sek sual nog na si lja pri je e bi ti da u oba slua ja ve sa mo na si lje slui kao isfan ta zi ra ni obram be ni tit. Tu lei jed na od te melj nih lek ci ja psi hoa na li ze: sli ke pot pu nih ka ta stro fa ne sa mo to nam ne mo ra ju prua ti izra van pri stup Real nom ne go mo gu funk cio ni ra ti kao oklop ko ji nas za pra vo ti ti od Real nog. U sek su, kao i u po li ti ci, pri bje ga va mo ka ta stro fi nim sce na ri ji ma ka ko bi smo iz bje gli stvar nu sli je pu uli cu. Ukrat ko, istin ski uas ni je si lo va telj ski Ur va ter od ko jeg nas do bro hot ni ma te rin ski otac u va svo jim fan taz mat skim ti tom, ne go sam do broud ni ma te rin ski otac istin ski za guu jue isku stvo ko je bi kod dje te ta mo glo izaz va ti psi ho zu bi lo bi ima ti oca po put Be nig ni ja, ko ji po sred stvom svo je za tit ni ke skr bi brie sve tra go ve pre ko mjer nog vi ka-uit ka. A fan ta zi ja o ocu si lo va te lju ni je ni ta dru go ne go oaj ni ka obram be na mje ra pro tiv to ga do bro du nog oca.
67
8. Ratovi zvijezda III ili osveta globalnih financija
T rei na sta vak se ri je Ra to va zvi jez da ko na no nas je do veo do klju nog mo men ta ci je le sa ge, preo braz be do brog Ke na Ana ki na u zlog Dar th Va de ra. Ra to vi zvi jez da ov dje po vlae eks pli cit nu pa ra le lu iz meu in di vi dual ne i po li ti ke raz i ne. Na in di vi dual noj raz i ni o bja nje nje se re fe ri ra na pop- bu di zam: On se pre tva ra u Darth Va de ra jer se vez u je uz stva ri. On se ne moe odvo ji ti od maj ke; ne moe se odvo ji ti od svo je dje voj ke. On se ne moe odvo ji ti od stva ri. To te i ni po hlep nim. A ka da si po hle pan, na pu tu si pre ma tam noj stra ni jer se bo ji da e iz gu bi ti stva ri. (Geor ge Lu cas, ci ti ran u Dark Vic tory, Ti me, 22. trav nja 2002.) Ako osta vi mo po stra ni po jam maj ke i dje voj ke kao stva ri, za nim lji vi ji je aspekt onaj Po ret ka Je di ja kao za tvo re ne mu ke za jed ni ce, ko ja svo jim la no vi ma za bra nju je ro man ti ne vez e no va ver zi ja za jed ni ce Gra la iz Wag ne ro va Par si fa la. No, jo je in di ka tiv ni ja po li ti ka pa ra le la: Ka ko se Re pu bli ka pre tva ra u Im pe rij? To je pa ra lel no s (ti me): ka ko se Ana kin pre tvo rio u Darth Va de ra? Ka ko se do bra oso ba po kva ri te ka ko de mo kra ci ja po sta ne dik ta tu rom? Ni je to da je Im pe rij po ko rio Re pu bli ku, ne go da Im pe rij jest Re pu bli ka. Im pe rij se, da kle, po jav lju je iz in he rent ne is kva re no sti Re pu bli ke: Jed nog su se da na Prin ce za Leia i nje zi ni pri ja te lji pro bu di li i re kli o vo vie ni je Re pu bli ka, ne go je Im pe rij. Mi smo zli (mom ci/ cu re). Ne mo gu se pre vi dje ti su vre me ne ko no ta ci je ove sta ro rim ske re fe ren ci je: pro mje na iz na cio nal nih dra va pre ma glo bal nom Im pe ri ju. Sto ga, tre ba mo i ta ti pro ble ma ti ku Ra to va zvi jez da (od Re pu bli ke do Im pe ri ja) upra vo na po za di ni Ne gri je va i Hard to va Im pe ri ja: od na cio nal ne dra ve pre ma glo bal nom Im pe ri ju. to ako je, po tom, po li ti ki He roj Zhang Yi mo ua od go vor Na rod ne Re pu bli ke Ki ne Hollywoo du, istin ska al ter na ti va Ra to vi ma zvi jez da? Be zi me ni rat nik (Jet Li) uple ten je u sloe nu za vje ru uboj stva Kra lja Qi ne, i ja je op se si ja bi la po sta ti pr vim im pe ra to rom Ki ne, uje di nivi nje zi nih se dam za rae nih dra va; ipak, ti je kom ostva ri va nja te za vje re
69
Slavoj iek
ezi b me ni po sta je svje snim ka ko im pe ra tor, ia ko bezob zi ran de spot, sli je di ve lik pa triot ski san o uje di nje noj Ki ni, ta ko da on odluu je sa bo ti ra ti vla sti tu za vje ru, r tvu jui se be i svo je naj blie pri ja te lje za je din stvo ci je le Ki ne pod jed nim ne bom. Moe li se za mi sli ti sa ga Ra to va zvi jez da prei spi sa na na taj nain, s im pe ra to rom kao ve li kim ga lak ti kim Uje di ni te ljem, te Ana ki nom ko ji r tvu je svo je pri ja te lje za glo bal ni mir i je din stvo pod jed nim ne bom? Po li ti ke ko no ta ci je uni ver zu ma Ra to va zvi jez da mno go stru ke su i ne kon zi stent ne i u to me se sa sto ji mit ska mo tog uni ver zu ma: slo bo dan svi jet pro tiv Zlog Im pe ri ja; uz mi ca nje na cio nal nih dra va, e mu se mo gu pri da ti Buc ha nan LePen de sniar ske ko no ta ci je; simp to ma ti ka kon tra dik ci ja oso ba ple me ni tog sta tu sa (Prin ce za, pri pad ni ci elit nog Po ret ka Je di ja) ko ji bra ne de mo krat sku re pu bli ku pro tiv Zlog Im pe ri ja; ko na no, ko rekt ni klju ni uvid u to ka ko smo mi zli mom ci (zli Im pe rij ni je ta mo va ni; on se po jav lju je upra vo kroz nain na ko ji smo se mi do bri mom ci bo ri li pro tiv zlog Im pe ri ja, ne pri ja te lja ta mo va ni u da na njem ra tu pro tiv te ro ra pro blem je u to e NAS taj rat pre tvo ri ti). Od no sno, po seb na oso bi na po li ti kog mi ta ni je to li ko na ra ci ja s ne kim odree nim po li ti kim znae njem, ve pri je praz an kon tej ner mno tva ne kon zi stent nih, ak meu sob no is kljuu juih znae nja po gre no je pi ta ti a li to taj po li ti ki mit stvar no znai? bu dui da nje go vo znae nje upra vo slui kao kon tej ner za mno tvo znae nja. Ve Ra to vi zvi jez da I: Fan tom ska pri jet nja da je dva klju na mi ga da se ori jen ti ra mo u tom me lee: pr vo, kri sto lo ke po ja ve mla dog Ana ki na (nje go va maj ka tvr di da je osta la trud na bez gre nim zaeem; utr ka u ko joj on po bjeu je ima ja san odjek s u ve nom utr kom iz Ben Hu ra, tom priom o Kri stu); dru go, i nje ni ca da se on iden ti fi ci ra kao onaj ko ji ima po ten ci ja la po nov no uspo sta vi ti rav no teu Si le. Bu dui da je ideo lo ki uni ver zum Ra to va zvi jez da new-a geov ski, po gan ski uni ver zum, po sve je do sljed no da nje go va sre di nja fi gu ra Zla tre ba odje ki va ti Kri stom u po gan skom ho ri zon tu, Do gaaj Kri sta JEST kraj nji skan dal. Funk ci ja je fi gu re a vla (i Ju de) omo gui ti, do ni je ti to ot kri ve nje. Ni je sa mo fi gu ra a vla spe ci fi na za ju deo-kran sku tra di ci ju; sve dok je dia bo los (odvo ji ti, rastr ga ti Jed no u Dvo je) su prot nost sym bo lo sa (sa ku pi ti i uje di ni ti), sam je Krist kraj nje di ja bo li ka fi gu ra, sve dok sa so bom do no si ma, ne mir, na rua va jui po sto jee
70
ratovi zvijezda iii ili osveta globalnih financija
har mo ni no je din stvo: a ko mi it ko pri la zi a da ne mr zi svog oca i svo ju maj ku, svo ju e nu i dje cu, svo ju brau i se stre pa ak i svoj vla sti ti i vot ne moe bi ti mo jim ue ni kom (Lu ka 14:26). Krist je ta ko sam di ja bo li ki, ute me lju jua ge sta Sve to ga Du ha kao pri mje re ne sim bo li ke za jed ni ce, skup lja nja vjer ni ka. Mo ra se ima ti na umu to ka ko je po sve he te ro ge no ovo kran sko sta ja li te u od no su pre ma ono me po gan ske mu dro sti: u ja snoj su prot no sti pre ma kraj njem ho ri zon tu po gan ske mu dro sti, po du da ra nje su prot no sti (uni ver zum je po nor pri mor di jal ne Zem lje u ko je mu se sve la ne su prot no sti Do bra i Zla, po jav no sti i stvar no sti, sve do sva ke su prot no sti iz meu mu dro sti sa me i lu do sti bi va nja uhvae nim u ilu zi ju maye po du da ra ju), kran stvo do ka zu je kao naj vii in upra vo ono to po gan ska mu drost osuu je kao iz vor Zla, tj. ge stu ODVAJA NJA, po vlae nja li ni je, pridra va nja (se) za je dan ele ment ko ji re me ti rav no teu Sve ga. Po gan ska po ku da da kran ski uvid ni je do volj no du bok, da ne uspi je va obu hva ti ti pri mor di jal no Jed no-S ve, ta ko pro mau je bit: kran stvo JEST u de san Do gaaj ko ji na rua va rav no teu Sve-Jed no ga, ono JEST na si lan upad Ra zli ke ko ja upra vo iz ba cu je iz ko lo tei ne urav no teen krug uni ver zu ma. Da kle, to ako preuz me mo pret po stav ku da e Ana kin po nov no uspo sta vi ti rav no teu Si le ne kao vjer ni ki ne spo raz um, ve kao ISPRAVAN uvid? to ako je guei ka rak ter po gan skog uni ver zu ma bo ra vio upra vo u i nje ni ci da je BIO LIEN DIMENZIJE RADIKALNOG ZLA, tj. da je u njemu rav no tea bi la to li ko u ko rist Do bra? Ta ko da je po ja va kran stva na ne ki nain uin ko vi to po nov no uspo sta vi la rav no teu Si le upra vo sve dok je bi la in ter ven ci jom ra di kal nog Zla (ili moi neu ve nog ne ga tiv no sti) ko ja je iz ko lo si je ka iz ba ci la bli jed i ane mian, sa mo za do vo ljan, to le ran tan, mi ran sva kod nev ni i vot ka snog Rim skog im pe ri ja? Mo ra mo se ri jei ti sta rih pla to nov skih to po sa lju ba vi, kao Ero sa, ko ji su se be po stup no uz dig nu li od lju ba vi pre ma po je di noj in di vi dui, kroz lju bav pre ma lje po ti ljud sko ga ti je la uope i lju ba vi pre ma li je poj for mi kao ta kvoj, do lju ba vi za vr hun skim Do brom on kraj svih for mi: istin ska lju bav upra vo je su prot no kre ta nje na pu ta nja obea nja Vje no sti sa me zbog ne savre ne in di vi due. (Taj ma mac vje no sti moe ima ti mno go sli ka, od posmrt ne Sla ve do ispu nje nja nei je dru tve ne ulo ge.) to ako ge sta iza bi ra nja vre men ske eg zi sten ci je, odu sta ja nja od vje ne
71
Slavoj iek
eg zi sten ci je u svr hu lju ba vi od Kri sta do Sieg mun da u dru gom i nu Wag ne ro ve Walk re, ko ji ra di je osta je obi nim smrt ni kom ako ga nje go va vo lje na Sie glin de ne moe sli je di ti do Wal hal la e, vje nog bo ra vi ta mr tvih ju na ka jest naj vii eti ki in, vii od svih osta lih? Po tre se na Brun hil de ko men ti ra to od bi ja nje: Ta ko ma lo vred nu je vjean sjaj? Je li ona te bi sve, ta jad na e na ko ja, umor na i tu na, lei sla ba u tvom na ru ju? Moe li za mi sli ti ne to ne slav ni je? Ernst Bloch bio je u pra vu ka da je pri mi je tio da ono to ne do sta je u nje ma koj po vi je sti jest vie ta kvih ge sti po put ove Sieg mun do ve. To isto gle di te vr lo su ja sno podra li in te li gent ni kon zer va tiv ci po put G. K. Che ster to na (i po put Al fre da Hitch coc ka, en gle skog ka to li ka), ko ji je u svo joj Ort ho doxy, pro pos po mod ne te nje o na vod no du hov nom iden ti te tu bu diz ma i kran stva na pi sao:
L ju bav u di za osob nou; da kle, lju bav u di za raz dio bom. In stinkt je kran stva da se bu de za do vo ljan ti me ka ko je Bog raz bio svi jet na ma le dje lie // To je in te lek tual ni po nor iz meu bu diz ma i kran stva; ono to je za bu di sti ku ili teo zof sku osob nost pad o vje ka, za kra ni na je svr ha Bo ga, ci je li smi sao nje go ve koz mi ke ide je. Svjet ska dua teo zo fa trai od o vje ka da je vo li sa mo da bi se o vjek ba cio u nju. No, boan sko sre di te kran stva stvar no ba ca o vje ka iz van nje ra di to ga da bi je mo gao vo lje ti. // sve mo der ne fi lo zo fi je lan ci su ko ji po vez u ju i spu ta va ju; kran stvo jest ma ko ji odje lju je i oslo baa. Ni jed na dru ga fi lo zo fi ja ne i ni Bo ga ui va te ljem u odva ja nju svi je ta na i vue due.
Jaz ko ji odva ja bu di zam od Za pad nog Uma ov dje je jo ele men tar ni ji ne go li se moe ui ni ti. Ba zi na pre mi sa bu diz ma jest po i ma nje da nae lo uit ka uprav lja naim dje lo va njem ka da smo uhvae ni u ko ta Ilu zi je, tj. da svi tei mo pre ma Do bro me, te da je kraj nji pro blem epi ste mo lo ki (po gre no per ci pi ra mo istin sku pri ro du Do brog) da ci ti ra mo Da laj La mu sa mo ga, poe tak mu dro sti jest u vi dje ti da su sva i va bia jed na ka u to me da ne e le ne sreu i pat nju, te jed na ka u pra vu da se ri jee pat nji.6 Freu dov ski na gon, ipak, pre ci zno oznaa va pa ra doks e lje za ne sret nou, pro na lae nja su vi ka uit ka u sa moj pat nji na slov knji ge Pa u la Wat zla vi ka (The Pur suit of Un ha pi ness) savre no
Citirano iz Orville Schell, Virtual Tibet, Henry Holt and Company, New York 2000., str. 80.
6
72
pre no si tu te melj nu sa mo blo ka du u ljud skom po naa nju. Bu di sti ki eti ki ho ri zont jest, da kle, jo uvi jek onaj Do bra, tj. bu di zam je vr sta ne ga tiv ne eti ke Do bra: svje stan da je sva ko po zi tiv no Do bro ma mac, on svag da po stie to da je Praz ni na je di no istin sko Do bro: ono to ne moe mo ui ni ti jest proi on kraj nie ga, u ono to je He gel de fi ni rao sa za ba vi ti se ne ga tiv nim: vra ti ti se fe no me nal noj stvar no sti ko ja je on kraj nie ga, u ono Ne to to da je ti je lo Ni ta vi lu. Bu di sti ki na por rjea va nja od ilu zi je (od ud nje, od fe no me nal ne stvar no sti) efek tiv no je na por da se ri jei mo REALNOGA (od) ilu zi je, pre ma jez gri Stvar no ga ko je obja nja va nau tvr do gla vu vez a nost uz ilu zi ju. Po li ti ke su im pli ka ci je to ga sta va klju ne. Pri zo vi mo ope po zna to po i ma nje da je agre siv ni islam ski (ili i dov ski) mo no tei zam u ko ri je nu nae tvrd nje ni je li, ipak, ta koz va no mo no tei sti ko, eks klu ziv no na si lje pri ta je no po li tei sti no? Ne svje doi li fa na ti na mr nja vjer ni ka u dru go ga bo ga i nje ni ci da mo no teist taj no vje ru je da se on ne bo ri jed no stav no pro tiv la nih vjer ni ka, ne go da je nje go va bit ka ona iz meu raz lii tih bo go va, bor ba nje go va bo ga pro tiv la nih bo go va ko ji POSTOJE kao bo go vi? Ta kav je mo no tei zam efek tiv no is kljuu jui: on mo ra is kljui ti dru ge bo go ve. Zbog to ga istin ski su mo no tei sti to le rant ni: za njih, dru gi ni su objekt mr nje, ve jed no stav no lju di ko ji, ia ko ni su pro svi jet lje ni istin skom vje rom, tre ba ju, una to to mu, bi ti po to va ni bu dui da ni su in he rent no zli. Po slje di no, cilj na ko ji se tre ba(mo) usre do toi ti, da kle, jest upra vo ideo lo gi ja ko ja se on da pre dlae kao po ten ci jal no rjee nje re ci mo, ori jen tal na du hov nost (bu di zam) sa svo jim pro fi nje nim, urav no tee nim, ho li sti kim, eko lo kim pri stu pom (sve prie o to mu ka ko su, re ci mo, ka da isko pa ju zem lju za te me lje kue, ti be tan ski bu di sti pa lji vi ka ko ne bi ubi li ne kog cr va). Ni je sa mo da je za pad ni bu di zam, taj pop- kul tur ni fe no men ko ji pro po vi je da unu tar nju di stan cu i rav no du nost pre ma mah ni tom rit mu tri ne utak mi ce, tvr di se, na juin ko vi ti ji nain za nas da pot pu no su dje lu je mo u ka pi ta li sti koj di na mi ci, zadra va jui pri vid men tal nog zdrav lja ukrat ko, to je pa ra dig mat ska ideo lo gi ja ka pi ta liz ma. Tre ba do da ti da vie ni je mo gue su prot sta vi ti taj za pad ni bu di zam nje go voj a u ten ti noj ori jen tal noj ver zi ji; sluaj Ja pa na ov dje nam ispo ruu je za klju ne do ka ze. Ne sa mo to da nas ima mo, meu ja pan skim top me nade ri ma, sve proi re ni ju
73
Slavoj iek
po ja vu kor po ra cij skog ze na; u cje li ni, zad njih 150 go di na ja pan ska ubr za na in du stri ja li za ci ja i mi li ta ri za ci ja sa svo jom eti kom di sci pli ne i r tve podra va na je od vei ne zen mi sli la ca ko ji da nas zna ju da je D. T. Su zu ki, ve li ki gu ru ze na u Ame ri ci 60-ih, u svo joj mla do sti u Ja pa nu 30-ih podra vao duh po sve ma nje di sci pli ne i voj ne ek span zi je.7 To ni je kon tra dik tor no, ni ti je ma ni pu la tiv na per ver zi ja au ten ti no ga suo sjeaj nog uvi da: stav to tal nog ura nja nja u bez- sop stve no sa da tre nu ta nog pros vjet lje nja, u ko jem se gu bi sva re flek siv na di stan ca, te u ko jem se ap so lut na di sci pli na po du da ra s to tal nom spon ta nou, savre no oprav da va nei ju po dree nost mi li ta ri sti kom dru tve nom stro ju. Ov dje vi di mo ko li ko je u kri vu bio Al do us Hux ley ka da u svo joj Si voj emi nen ci ji op tuu je kran sko usre do toe nje na Kri sto vu pat nju zbog nje go ve raz or ne dru tve ne zlo po ra be (kriar stvo itd.), te ga su prot stav lja do bro hot nom bu di sti kom od stu pa nju. K lju na je po ja va ov dje to ka ko mi li ta ri sti ki zen oprav da va ubi ja nje na dva kraj nje ne su mjer lji va nai na. Pr vo, ima mo stan dard nu teo lo ku na ra ci ju, pri hvat lji vu ta koer i za pad nim re li gi ja ma: ak i ako je Bu da za bra nio odu zi ma nje i vo ta, on je ta koer uio da dok su sva osjeaj na bia za jed no spo je na kroz vje bu besko na nog suo sjea nja, nee ni ka da bi ti mi ra. Da kle, kao sred stvo har mo ni zi ra nja onih stva ri ko je su in kom pa ti bil ne, rat i ubi ja nje je su nu ni.8 Da kle, upra vo je sna ga suo sjeaj no sti ona ko ja iz vlai ma: istin ski rat nik ubi ja iz lju ba vi, po put ro di te lja ko ji svo ju dje cu tu ku iz lju ba vi ka ko bi ih po ui li i ui ni li ih du go ro no sret ni ma. To nas do vo di do poj ma suo sjeaj nog ra ta ko ji da je i vot, ka ko na ma ta ko i ne pri ja te lju u nje mu ma ko ji ubi ja jest i ma ko ji da je i vot. (Upra vo je ta ko ja pan ska voj ska per ci pi ra la i oprav da va la bezob zir no po rob lja va nje Ko re je i Ki ne u 30-i ma.) I pak, ovo te leo lo ko oprav da nje (rat je nu no zlo ko ji se vo di ka ko bi se po sti gla vea do bra: bit ka se nu no vo di u na slui va nju mi ra9) prae no je ra di kal ni jom li ni jom rez o ni ra nja u ko joj su mno go izrav ni je Zen i ma jed no te isto.10 Ovo rez o ni ra nje ute me lje no je
7 Vidi Brian A. Victoria, Zen at War, Weatherhilt, New York 1998. 8 Shaku Soen, citiran u: Victoria, na nav. mj., str. 29. 9 Na nav. mj., str. 113. 10 Na nav. mj., str. 100.
74
na su prot stav lje no sti iz meu re flek siv nog sta ja li ta naih uo bia je nih sva kod nev nih i vo ta (u ko ji ma se dri mo i vo ta i stra ha od smr ti, tei mo ego is ti nim ui ci ma i pro fi ti ma, okli je va mo i pro mi lja mo umje sto da izrav no dje lu je mo), te pro svi jet lje nog sta va u ko jem raz li ka iz meu i vo ta i smr ti vie ni je va na, a u ko jem po stie mo iz vor no je din stvo seb stva i (sa mi) JESMO, izrav no, nae dje lo va nje. U je din stve nom krat kom spo ju, mi li ta ri sti ki zen go spo da ri tu mae te melj nu zen po ru ku (oslo boe nje pre bi va u gu bit ku nei jeg Seb stva, u tre nu ta nom uje di nje nju s pri mor di jal nom Praz ni nom) kao iden ti nu stro goj voj noj vjer no sti, tre nu ta nom po ko ra va nju na red ba ma i izvra va nju nei je du no sti bez pro mi lja nja o Seb stvu i nje go vim in te re si ma. Stan dard ni an ti mi li ta ri sti ki kliej o voj ni ci ma ko ji su iz dri la ni do sta nja bespo go vor ne po dlo no sti, te ko ji dje lu ju pre ma na red ba ma kao sli je pe lut ke, ov dje se do ka zu je iden ti nim zen pros vje ti telj stvu. Evo ka ko Ishi ha ra Shum muyo izno si svoj ar gu ment na go to vo al ti se rov ski nain izrav ne, ne re flek ti ra ne in ter pe la ci je:
Zen je vr lo odreen gle de po tre be da se nei ji um/ duh za u sta vi. Tek kad se kre men uda ri, po jav lju je se is kra pla me na. Ne ma ak ni tre nu ta ne od go de u vre me nu iz meu tih dva ju do gaa ja. Ako mu se na re di da se okre ne de sno, net ko se okree de sno br zo kao blje sak mu nje. // ako se ne ko ga po zo ve, pri mje ri ce, Ue mon, net ko jed no stav no od go va ra Da, ne za u stav lja jui se ka ko bi pro mi slio za to je poz van. // Vje ru jem da se ne kog, kad je poz van umri je ti, nee uope tre ba ti po kre ta ti u tom smi slu.11
S ve dok je su bjek tiv nost kao ta kva hi ste ri na, sve dok se ona po jav lju je kroz pro pi ti va nje in ter pe la cij skog po zi va Dru go ga, ov dje do bi va mo savren opis per ver zne de su bjek ti va ci je: su bjekt iz bje ga va svo je kon sti tu tiv no ci je pa nje po stav lja jui se izrav no kao in stru ment e lje Dru go ga. Ono, pak, to je klju no u toj ra di kal noj ver zi ji jest da ona izri je kom od bi ja ci je lu si ro vu, re li gij sku grau ko ja se uo bia je no po vez u je s po pu lar nim bu diz mom, te za go va ra po vra tak iz vor noj, pri zem lje noj atei sti koj ver zi ji Bu de: kao to je na gla sio Fu ru kawa Tai go, ne ma spa se nja na kon smr ti, ne ma i vo ta na kon smr ti, ne ma du ho va ili boan sta va da nam po mog nu, ne ma rein kar na ci je, (ima mo) tek ovaj i vot
11 Citirano u: Victoria, na nav. mj., str. 103.
75
Slavoj iek
ko ji je izrav no iden tian smr ti.12 S tim sta ja li tem rat nik se vie ne po naa kao oso ba, on je po sve de su bjek ti vi ran ili, ka ko je D. T. Su zu ki re kao: ni je vie on, ve je sam ma taj ko ji ubi ja. On ne ma e lje ui ni ti iko me i ta naao, ve se ne pri ja telj po jav lju je i i ni se be r tvom. To je kao da ma au to mat ski iz vo di svo ju funk ci ju pra ved no sti, ko ja je funk ci ja mi losra.13 Ne prua li nam taj opis ubi ja nja kraj nji sluaj fe no me no lo kog sta va ko ji, umje sto da in ter ve ni ra u stvar nost, tek pu ta stva ri ma da bu du ka kvi ma je su? Sam je, pak, ma taj ko ji ubi ja, sam je ne pri ja telj onaj ko ji se po jav lju je i i ni se be r tvom ja sam u to me ni za to, re du ci ran na pa siv nog pro ma traa vla sti tih dje la. i nje ni ce po put ovih upo zo ra va ju da bi u ve no Bu di no zu re nje mo glo do bro po slui ti kao pot po ra na jo krut ni jem stro ju za ubi ja nje ta ko, mo da, i nje ni ca da dvi je ve li ke film ske ulo ge Be na King sley ja, ona Gan di ja i kraj nje agre siv nog en gle sko ga gang ste ra u Sexy Beast, svje doe o dub ljoj bli sko sti: to ako je dru gi ka rak ter pu na ak tua li za ci ja skri ve nog po ten ci ja la onog pr vog? Pa ra dok sal ni pa ska lov ski za kljuak te ra di kal no atei sti ka ver zi ja ze na jest da, bu dui da ne ma unu tar nje sup stan ci je re li gi je, bit vje re jest nje zin na vla sti ti de kor, po slu nost ri tua lu kao ta kvo me.14 Ko ja je on da raz li ka iz meu tog rat ni kog Ze na le gi ti ma ci je na si lja, te du ge za pad nja ke tra di ci je, od Kri sta do Che Gue va ra e, ko ja ta koer ve lia na si lje kao dje lo lju ba vi, kao u u ve nim re ci ma iz Che Gue va rai na dnev ni ka?
Do pu sti te da kaem, uz ri zik da ispad nem smi jean, da je istin ski re vo lu cio nar voen ja kim osjea ji ma lju ba vi. Ne mo gue je po mi sli ti na au ten ti nog re vo lu cio na ra bez te oso bi ne. Ovo je mo da jed na od naj veih dra ma li de ra: on mo ra spo ji ti ostrae ni um s hlad nim raz u mom, te do ni je ti bol ne odlu ke a da ne trep ne. Nai na pred ni re vo lu cio na ri // ne mo gu se uni zi ti, s ma lim do za ma dnev ne za ljub lje no sti, do mje sta gdje obi ni lju di prak ti ci ra ju lju bav.15
Ia ko tre ba bi ti svje stan opa sno sti kri sti fi ka ci je Chea, pre tva ra jui ga u iko nu ra di kal no-ik po troa ke kul tu re, mue ni ka sprem nog umri je ti
12 Vidi: Victoria, na nav. mj., str. 103. 13 Citirano u: Victoria, na nav. mj., str. 110.
Vidi: Victoria, na nav. mj., str. 104. Citirano iz: Jon Lee Anderson, Che Guevara: A Revolutionary Life, Grove, New York 1997., str. 636-637.
14 15
76
iz lju ba vi za o vjean stvo, ipak mo da tre ba preu ze ti ri zik pri hvaa nja te ge ste, ra di ka li zi ra jui ga kao C hei za ci ju sa mo ga Kri sta Kri sta i je su skan da lo zne ri jei iz Lu ke (a ko mi it ko pri la zi a da ne mr zi svog oca i svo ju maj ku, svo ju e nu i dje cu, svo ju brau i se stre pa ak i svoj vla sti ti i vot ne moe bi ti mo jim ue ni kom (14:26)) uka zu ju ba na isto kao i u ve ni Cheov ci tat: Moe te bi ti vr sti, ali ne gu bi te ni svo ju bla gost. Moe te od sjei cvje to ve, no to nee za u sta vi ti pro ljee.16 Da kle, opet, ako su i no vi re vo lu cio nar nog na si lja, pre ma Le nji nu, bi li i ni lju ba vi u naj stroem kier ke gaar dov skom smi slu ri jei, po e mu se ovo raz li ku je od rat ni kog ze na? Ima sa mo je dan kon ze kven tan od go vor: ni je to da, u su prot no sti s ja pan skim voj nim agre si ja ma, re vo lu cio nar no na si lje stvar no ci lja uspo stav lja nju ne- na sil ne har mo ni je; ba su prot no, au ten ti no re vo lu cio nar no oslo boe nje mno go se izrav ni je pre po zna je kao na si lje to je na si lje kao ta kvo (na sil na ge sta od ba ci va nja, uspo sta ve raz li ke, po vlae nja cr te raz dva ja nja) ono je ko je oslo baa. Slo bo da ni je ushie no, neu tral no sta nje har mo ni je i rav no tee, ve sam na si lan in ko ji na rua va tu rav no teu. U na to to mu, pre vie je po jed no stav lje no rei da je ta mi li ta ri sti ka ver zi ja ze na per ver ti ra nje istin ske po ru ke ze na, ali i u njoj vi dje ti pri je teu i sti nu ze na: isti na je mno go ne pod no lji vi ja to ako je upra vo u svo joj jez gri zen dvo smi slen ili, ra di je, izri je kom RAVNODUAN pre ma toj al ter na ti vi? to ako je ua sna po mi sao zen- me di ta cij ska teh ni ka u kraj no sti upra vo to: du hov na TEHNIKA, eti ki neu tral ni INSTRUMENT ko ji se moe sta vi ti u raz lii te dru tve no- po li ti ke upo ra be, od naj mi ro lju bi vi jih do onih naj raz or ni jih? (U tom smi slu Su zu ki je imao pra vo na gla si ti da se zen bu di zam moe kom bi ni ra ti s bi lo ko jom fi lo zo fi jom ili po li ti kom, od anar hiz ma do faiz ma).17 Ta ko da od go vor na pi ta nje ko je nas mui: Ko ji su aspek ti bu di sti ke tra di ci je se be izrui li ta ko voj ua snoj di stor zi ji? jest UPRAVO ISTI TI ko ji na glaa va ju st rasno suo sjea nje i unu tar nji mir. Ni je ta da ud no da je Ic hi kawa Ha ku gen ja pan ski bu dist ko ji je iz veo naj ra di kal ni ju sa mo kri ti ku na kon po tre snog po raz a Ja pa na 1945. go di ne na bro jao 12 ka rak te ri sti ka bu di sti ke tra di ci je ko je su pri pre mi le tlo za
16 Citirano u McLaren, na. nav. mj., str. 27. 17 Vidi: Victoria, na nav. mj., str. 132.
77
Slavoj iek
le gi ti ma ci ju agre siv nog mi li ta riz ma; mo rao je ukljui ti prak ti no sva te melj na nae la bu diz ma: bu di sti ko ue nje o ovi snom su- po jav lji va nju ili ka u za li te tu, ko je se tie svih fe no me na kao bi va juih u stal nom te kuem sta nju; te ue nje ne- seb stva, bez od no sa pre ma nje mu; ne do sta tak vr ste dog me i osob nog Bo ga; na gla sak na unu tar njem mi ru 18 pri je ne go li na pra ved no sti Evo ov dje ka ko, uz sli ne na gla ske, u Bha ga vad gi ti, Bog Krish na od go va ra Arju ni, kra lju- rat ni ku ko ji okli je va ui u boj, pre plaen pat njom to e je pro u zro ko va ti nje gov na pad od go vor je vri je dan de talj nog na vo da:
O naj tko mi sli da je on ubo ji ca i onaj ko ji mi sli da je to ubi je no, obo je ne zna ju ni ta. Seb stvo ne ubi ja i seb stvo ni je ubi je no. Ni je roe no, ni ti ika da umi re, ni ti, na kon to je po sto ja lo, vie ne po sto ji. Ne roe no, vje no, ne pro mje nji vo, i iskon sko, seb stvo ni je ubi je no ka da je ubi je no ti je lo. /O si ne Prit he, ka ko o vjek ko ji za se be zna da je ne raz o riv, vjean, ne roen, i neiscr piv, ka ko i ko ga on moe ubi ti, ko ga on moe na ve sti da ga ubi je? Kao to o vjek, od ba cu jui sta re ha lje, na se stav lja dru ge i no ve, ta ko i tje le sno seb stvo od ba cu je sta ra ti je la, uzi ma dru ga i no vi ja. Oru ja ne raz dva ja ju seb stva na dje lie; va tra ih ne saie; vo de ih ne na vlau ju; vje tar ih ne isuu je. Ono ni je raz dje lji vo; ono ni je sa go ri vo; ono ne tre ba bi ti na vlae no; ono ne tre ba bi ti isue no. Ono je vje no, sve proi ma jue, sta me no, vr sto i vje no. Ree no je da je neo pa zi vo, ne mi sli vo, ne pro mje nji vo. // da kle, ne tre ba te opla ki va ti ni jed no bie./I ma jui ob zi ra pre ma svo joj du no sti, ta koer, ne tre ba te se ska nji va ti, jer ne ma bo lje ga za Ka tri ju od pra ved ne bit ke. // Ubi je ni, do stii e te ne bo; po bjed ni ki, ui vat e te zem lju. Sto ga usta ni te, o si no vi Kun ti ja, odlui te se sprem no za bit ku. Gle da jui ta ko na ui tak i pat nju, na do bi ti i gu bit ke, na po bje du i po raz, pri pre mi te se ta da na bor bu, i ta ko nee te na se be na vui gri jeh.
Po nov no, za kljuak je ja san: ako je vje na stvar nost na kon cu tek efe mer na po jav nost, ta da ak ni na jua sni ji zloi ni po slje di no NISU VANI. To je glav na po te koa ue nja ne-u kljui va nja, bezin te re snog dje lo va nja: dje luj kao da ni je va no, kao da ni si dje lat nik, ali se stva ri, ukljuu jui i tvo ja dje la, tek dea va ju na neo so ban nain Te ko je ov dje odo lje ti na pa sti pa ra fraz i ra nja tog odlom ka kao oprav da va nja spa lji va nja i do va u plin skim ko mo ra ma, i to nji ho vu krv ni ku uhvae nom u mo men tu sum nje: bu dui da o naj tko mi sli da je on ubo ji ca i onaj ko ji mi sli da je to ubi je no, obo je ne zna ju ni ta, bu dui da seb stvo ne
18 Vidi: Victoria, na nav. mj., str. 171 - 174.
78
ubi ja i seb stvo ni je ubi je no, da kle ne tre ba te opla ki va ti ni jed no(g) spa lje nog i do va, ve, gle da jui ta ko na ui tak i pat nju, na do bi ti i gu bit ke, na po bje du i po raz, i ni te ono to vam je na ree no Ni je u do to je Bha ga vad gi ta bi la omi lje no ti vo Hein ric ha Him mle ra: ka zu ju da ju je on uvi jek no sio u de pu svo je uni for me. O no to ovo znai jest da bu di sti ko (ili hin dui sti ko, u toj stva ri) sveo bu hvat no Suo sjea nje tre ba su prot sta vi ti kran ski ne to le rant noj, na sil noj Lju ba vi. Bu di sti ki stav na kra ju jest onaj Rav no du no sti, utai va nja svih st rasti to tee po sta vi ti raz li ke dok je kran ska lju bav na sil na strast za uvoe njem Ra zli ke, jaz u po ret ku bia: pri vi le gi ra ti i uz dii ne ki objekt po ci je nu dru gih. Lju bav ni je na si lje (sa mo) u vul gar nom smi slu bal kan ske uzrei ce T ko se tue, taj se vo li! na si lje je ve iz bor u lju ba vi kao ta kvoj, ko ja istr ga va objekt iz nje go va kon tek sta, uz diui ga kao Stvar. U fol klo ru Cr ne Go re iz vor Zla jest li je pa e na: ona mu kar ce oko se be iz ba cu je iz rav no tee, ona do slov ce uzdr ma va svi jet, bo ji sve stva ri to nom po seb no sti. U ouj ku 2005., nit ko dru gi do li sam Va ti kan izre kao je vi so ko pu bli ci ra ni stav, osuu jui na jo tri jim ri jei ma Dan Brow nov Da Vin ci jev kod kao knji gu te me lje nu na lai ma i proi re nim po gre nim ue nji ma (da je Isus oe nio Ma ri ju Mag da le nu i da su ima li po tom ke pra vi iden ti tet Gra la je Ma ri ji na va gi na), po se bi ce a lei i nje ni cu to je knji ga to li ko po pu lar na meu mlaim na ra ta jem u tra ga nju za du hov nim vod stvom. Smi je no u toj va ti kan skoj in ter ven ci ji podra noj je dva skri ve nom ud njom za do brim sta rim vre me ni ma, ka da je zlo gla sni In deks za bra nje nih knji ga jo bio na dje lu ne smi je nas za sli je pi ti pre ma i nje ni ci da, dok je for ma po gre na (net ko moe po sum nja ti na za vje ru iz meu Va ti ka na i iz da vaa ka ko bi na no vo po di gli io na ko vi sok ti ra knji ge), sadraj je u te me lju is pra van: Da Vin ci jev kod uin ko vi to prei spi su je kran stvo kao new age te mu rav no vje sja nae la mu ko ga i en skog. I na zad na Osve tu Sit ha ci je na za pridra va nje tim istim newa geov skim mo ti vi ma ni je sa mo ideo lo ka zbr ka fil ma ve, isto vre me no, nje go va loa na ra tiv na kva li te ta: ti mo ti vi kraj nji su uzrok za to Ana ki no va pre tvor ba u Darth Va de ra na ji stak nu ti ji mo ment ci je le se ri je pro mau je pra vu tra gi ku ve lii nu. Umje sto da se usre do toi na Ana ki nov hy bris kao sve proi ma juu ud nju da in ter ve ni ra, da i ni
79
Slavoj iek
Do bro, da ide do kra ja za one ko je vo li (Ami da la) i STOGA pad ne u Ta mu, Ana kin je jed no stav no pri ka zan kao neo dluan rat nik ko ji po stup no kli zi pre ma zlu, pre pu ta jui se iskue nju Moi, po sta jui ta ko pli je nom zlog Im pe ra to ra. Dru gim ri jei ma, Lu ca su ne do sta je sna ge da STVARNO pri mi je ni pa ra le lu iz meu Re pu bli ke pre ma Im pe ri ju i onu iz meu Ana ki na i Darth Va de ra, to ju je sam pre dloio: Ana kin je tre bao po sta ti u do vi te upra vo zbog svo ga ek sce siv nog vez i va nja i zbog to ga to je svug dje vi dio Zlo i bo rio se pro tiv nje ga. Umje sto ko le ba nja iz meu Do bra i Zla, on je tre bao preo kre nu ti Zlo kroz vr lo po grean mo dus svo jeg vez iv a nja uz Do bro. Re ci mo, ka da Pal pa tin, kan ce lar Re pu bli ke, raz ot kri va Ana ki nu svoj dru gi iden ti tet kao zli Go spo dar Sit ha, te ot kri va svo je na mje re da for mi ra Im pe rij, on igra na Ana ki nov strah i dru ge sla bo sti, isko ri ta va jui ego i aro gan ci ju mla do ga Je di ja, osli ka va jui Je di ja kao po kva re nog i ne spo sob nog, kao i uzro kom svih Ana ki no vih pat nji. Ka da, pri je kra ja fil ma, Ana kin sa zna da je Pad me po mo gla Obi-wa nu da ga pro nae, on je na glo uda ra. Na sil no je guei, svom je si lom po die s tla, ne spo so ban je vla da ti svo jom ua snom strau; ta da je sti ska uza zid, gdje je po nov no gad no uda ra. Ka da se ka sni je na kon svog dvo bo ja s Obi-wa nom, Ana kin po nov no os vjeu je i pi ta gdje je Pad me, a Pal pa tin ga in for mi ra da ju je on sam ubio, Ana kin vri sne, ot pu ta jui svo ju si lu u bi je snu olu ju zid se sa vi ja od tog na pa da, raz ba cu jui me di cin ska po ma ga la amo-o na mo, ta ko da se Pal pa tin mo ra sa kri ti od na le ta Ove dvi je sce ne ukrat ko i sae to ocr ta va ju neus pjeh fil ma: dvi je iden ti ne pro va le ne kon tro li ra nog raz a ra jueg bi je sa, naj pri je pre ma Pad me, a za tim kao iz bi ja nje ka ja nja zbog pret hod no ui nje nog Ana kin, i ni se, da ov dje jed no stav no osci li ra meu raz lii tim po zi ci ja ma, loem (bi jes na Pad me) i do brom (ka ja nja i lju ba vi pre ma njoj). Pri mje ren bi za da tak ov dje bio po ka za ti ka ko Ana ki no va ek sce siv na lju bav za Pad me i vez a nost uz nju upuu je na sta zu zla Ko naan dvo boj iz meu Obi-wa na i Ana ki na zavra va ka da je Ana kin iz baen iz rav no tee i pa da u ba zen s rasta lje nim ma te ri ja lom, gdje je una kaen i spa ljen. Je dva i vog, Ana ki na spaa va Pal pa ti nov ti to noa te ga podvr ga va ju me di cin skom tret ma nu zlom, gdje ga dre na i vo tu, po top lje nog u is cje lju juoj te kui ni, bez udo va i ua sno de for mi ra nog. Im pe rij ski me di cin ski drui di li jee ga, gra dei ga kao oklop lje nog
80
Ti ra na sve mi ra, po zna tog kao Darth Va der. Na kra ju fil ma Ana kin pre tvo ren u Darth Va de ra izla zi s me di cin skog tret ma na i pro la zi kroz most zvjez da nog raz a raa, pri kljuu jui se svom no vom go spo da ru Dart hu Si dio u su, im pe ra to ru ga lak si je. Oni gle da ju kroz pro zor na svo je ul ti ma tiv no oru je, Zvi jez du Smr ti, ko ja se poe la gra di ti. Va der zlo kob no die, sa da je vie stroj ne go li o vjek. D va su tre nut ka ov dje klju na. Ne tom pri je kra ja dvo bo ja Obi-wan upuu je po sljed nji po ziv Ana ki nu da se vra ti na put Do bro te; Ana kin od bi ja po nu du te, ia ko ve te ko ra njen, skup lja svo je po sljed nje sna ge u oaj ni kom po kua ju da uz vra ti. Ne moe mo se ote ti iskue nju da sa gle da mo to Ana ki no vo in zi sti ra nje kao pri mje ren eti ki stav, sli an ono me Mo zar to va Don Gio van ni ja, ko ji od bi ja po sljed nju po nu du Ka me nog Go sta za iskup lje njem. U oba slua ja ono to se na raz i ni sadra ja i ni kao oda bir Zla na for mal noj je raz i ni in pridra va nja nei je eti ke kon zi stent no sti. Dru gim ri jei ma, oni su obo ji ca svje sni da je sa sta no vi ta prag ma ti ko ga ego ti sti kog pro rau na odri ca nje od zla pri hvat lji vi je: obo ji ca su na kra ju svo jih i vo ta svje sni da ne ma ko ri sti od ustra ja nja na oda bi ru Zla ali, una to to mu, u i nu od bi ja nja, ko ji ne moe a da se ne po jav lju je neu god no eti kim, oni hra bro osta ju vjer ni svom iz bo ru IZVAN NAELA, ne na obja nje nju obea nja bi lo ka kve ma te ri jal ne ili du hov ne ko ri sti. K roz tu eti ku do sljed nost, kroz tu vjer nost svom eg zi sten ci jal nom oda bi ru, Ana kin se su bjek ti vi ra kao je di ni istin ski su bjekt u ci je loj sa gi Ra to va zvi jez da. Net ko se ov dje moe re fe ri ra ti na ter min su bjek ta u nje go vu stro go fi lo zof skom sta tu su: su bjek ta kao su prot stav lje nog (ljud skoj) oso bi, su bjek tu kao ek sce siv noj jez gri ne ljud ske u do vi no sti u sa mom sr cu ljud sko ga bia. To je ta ko jer Darth Va der ni je jed no stav no Ana ki no va ma ska pa ra fraz i ra jui do bru sta ru al ti se rov sku for mu lu, moe se rei da je Ana kin ljud ska in di vi dua in ter pe li ra na u su bjekt Darth Va de ra. P ri vi le gi ra ni me dij te no vo roe ne su bjek tiv no sti jest glas ono stra no odje ku jui glas, tra de mark Darth Va de ra u slje deim epi zo da ma se ri ja la, glas u ko jem iz vanj sko i unu tra nje u do vi no ko in ci di ra ju. Nje gov je glas ojaan po mou stro ja, umjet no pro mi je njen; ipak, upra vo se zbog to ga i ni kao da, pre ma obja nje nju pom no za bi ljee nog di sa nja, u se bi, sam unu tar nji i vot izrav no odje ku je. To je SPEKTRALNI glas,
81
Slavoj iek
ne or gan ski glas ti je la: ni je zvuk ko ji je di je lom sva kod nev ne iz vanj ske stvar no sti, ve izrav no pre noe nje Real nog p si hi ke real no sti. G dje nas sve to ostav lja? Kraj nja po stmo der na iro ni ja jest ud na raz mje na iz meu Eu ro pe i Azi je: upra vo u onom tre nut ku ka da, na raz i ni e ko nom ske in fr astruk tu re, eu rop ska teh no lo gi ja i ka pi ta li zam tri jum fi ra ju di ljem svi je ta, na raz i ni i deo lo ke su p rastruk tu re i dov sko-kran sko na sli jee ugroe no je na eu rop skom pro sto ru nasr ta ji ma newa geov ske a zi jat ske mi sli, ko ja pod raz lii tim krin ka ma od za pad nja kog bu diz ma (da na njeg pro tu po la za pad nom mark siz mu, kao su prot stav lje nog a zi jat skom mark siz mu- le nji niz mu) do raz lii tih taoa se be uspo stav lja kao he ge mo ni jal nu ideo lo gi ju glo bal nog ka pi ta liz ma. Ov dje pre bi va naj vii spe ku la tiv ni iden ti tet su prot stav lje no sti u da na njoj glo bal noj ci vi li za ci ji: ia ko za pad ni bu di zam se be pred stav lja kao li jek pro tiv stre sne na pe to sti ka pi ta li sti ke di na mi ke, do pu ta jui nam da se iz dvo ji mo i zadri mo unu tar nji mir i Ge la ssen heit, on za pra vo funk cio ni ra kao savren ideo lo ki do da tak. Mo ra se ov dje spo me nu ti do bro po zna ta te ma ti ka bu du no snog o ka, tj. to ga ka ko da nas lju di vie ni su psi ho lo ki spo sob ni no si ti se s bli sta vim rit mom teh no lo kog raz vo ja i s dru tve nim pro mje na ma ko je ga pra te stva ri se jed no stav no prebr zo odvi ja ju, pri je ne go li se moe mo pri la go di ti na pro na la ske, taj je pro na la zak ve na do mje ten no vim ta ko da se sve vie gu bi na je le men tar ni je kog ni tiv no ma pi ra nje. Utoi te u tao iz mu i bu diz mu nu di izla zak iz tih ne vo lja, to funk cio ni ra bo lje od oaj ni kog bi je ga u sta re tra di ci je: umje sto da se po kua va mo no si ti s ubr za nim rit mom teh no lo kog pro gre sa i dru tve nih pro mje na, ra di je se tre ba mo odrei sa mog na sto ja nja da zadri mo kon tro lu nad oni me to se zbi va, od ba cu jui ga kao izraz mo der ne lo gi ke do mi na ci je tre ba mo se, umje sto to ga, ot pu sti ti, pre pu sti ti stru ji, zadra va jui unu tar nju di stan cu i rav no du nost pre ma su lu dom ple su ubr za nog pro ce sa, di stan cu ba zi ra nu na uvi du da je sav taj dru tve ni i teh no lo ki uspon u kraj njoj li ni ji bez- sup stan ci jal no go mi la nje pri vi da, ko je se ustva ri ne tie unu tar nje sri naeg bia Go to vo smo u iskue nju na no vo ov dje oi vje ti sta ri zlo gla sni mark si sti ki kliej re li gi je kao o pi ju ma za na rod, kao za mi ljaj nog do dat ka ovo ze malj skoj bi je di: me di ta tiv ni stav za pad nog bu di sta nepri je por no je na juin ko vi ti ji nain za nas da pot pu no su dje lu je mo u ka pi ta li sti koj di na mi ci, zadra va jui
82
pri tom pri vid men tal nog zdrav lja. Da je Max We ber da nas iv, de fi ni tiv no bi na pi sao dru gi, do dat ni svez ak svo joj Pro te stant skoj eti ci na slov ljen kao Tao i sti ka eti ka i duh glo bal nog ka pi ta liz ma. I stin ski pra ti telj fil ma Ra to vi zvi jez da III, da kle, bi li bi Dvor ci u pi je sku. Bu di zam i glo bal ne fi nan ci je, do ku men ta rac Alek san dra Oeya (2005.), u de sno dvo smi sle ni po ka za telj nae tre nut ne si tua ci je, ko ji kom bi ni ra ko men ta re eko no mi sta Ar no u da Boo ta, so cio lo gi nje Sa skie Sa ssen i ti be tan skog bu di sti kog ui te lja Dzong za ra Khyent se Rin poc hea. Sa ssen i Boot raz ma tra ju ve li ko i i ro ko po lje moi, kao i dru tve ne i eko nom ske uin ke glo bal nih fi nan ci ja: tri ta ka pi ta la, sa da pro ci je nje nog na 83 bi li ju na ame ri kih do la ra, po sto jeeg u si ste mu ute me lje nom po sve na sa mo in te re su, u ko jem po naa nje kr da, uglav nom za sno va no na gla si na ma, moe po vea ti ili uni ti ti vri jed nost kom pa ni ja ili ci je lih eko no mi ja kao stvar/ pi ta nje ne ko li ko sa ti. Khyent se Rin poc he im se sup(r)ot stav lja raz mi lja njem o pri ro di ljud skog opaa nja, ilu zi je i pros vjee nja; nje gov fi lo zof sko-e ti ki iskaz o slo bo di svo ju vez a nost pre ma nee mu to ni je ov dje u stvar no sti, ali je opaa nje, pret po stav ljen je da na no vo rasvi je tli su lu di ples bi li jun sko- do lar skih spe ku la ci ja. Odje ku jui bu di sti kim poj mom da ne ma seb stva, tek stru ja ne pre kid nih opaa nja, Sa ssen ko men ti ra glo bal ni ka pi tal: Ni je stvar u to me to ima mo 83 bi li ju na ame ri kih do la ra. To je u bit no me ne pre kid ni skup po kre ta. Ne sta je i po jav lju je se Pro blem je ov dje, na rav no, ka ko tre bao ii ta ti tu pa ra le lu iz meu bu di sti ke on to lo gi je i struk tu re uni ver zu ma vir tual nog ka pi ta liz ma? Film tei hu ma ni sti kom i ta nju: vien kroz bu di sti ke lee, izo bi lje glo bal no ga fi nan cij skog bo gat stva jest ilu zi ja, odvo je na od objek tiv ne stvar no sti vr lo stvar na ljud ska pat nja na sta la ugo vo ri ma sai nje nim na tr go va kim po di ji ma i u dvo ra na ma za sa stan ke uprav nih od bo ra ko ji su nam ne vid lji vi. Ako se, ipak, pri hva ti pre mi sa da je vri jed nost ma te ri jal nog bo gat stva, kao i nei je isku stvo stvar no sti, su bjek tiv no, te da ud nja igra odluu juu ulo gu, ka ko u sva kod nev nom i vo tu ta ko i u neo li be ral noj eko no mi ji, ni je li mo gue iz to ga iz vui upra vo su pro tan za kljuak? Ni je li na tra di cio nal ni i vot ni svi jet ute me ljen u naiv no- rea li sti kim sup stan ci jal nim poj mo vi ma o iz vanj skoj stvar no sti sa stav lje noj od vr stih obje ka ta, dok nas neuj na di na mi ka vir tual nog ka pi ta liz ma suoa va s ilu zor nom pri ro dom stvar no sti? Ima li bo ljeg
83
Slavoj iek
do ka za bez- sup stan ci jal nog ka rak te ra stvar no sti od gi gant skog usu da ko ji sve moe rastoi ti u ni ta, za ne ko li ko sa ti, za hva lju jui izne nad noj la noj gla si ni? Kon ze kvent no, za to a li ti za ti me to su fi nan cij ske spe ku la ci je s bu du nou o dvo je ne od objek tiv ne stvar no sti? Je di na kri ti ka lek ci ja ko ja se iz vlai iz bu di sti ke per spek ti ve o da na njem vir tual nom ka pi ta liz mu jest, da kle, to da tre ba mo bi ti svje sni da ima mo po sla s pu kim ka za li tem sje na, sa bez- sup stan ci jal nim vir tual nim en ti te ti ma te, po slje di no, da se ne smi je mo pot pu no an gai ra ti u ka pi ta li sti koj igri, ne go je tre ba mo igra ti s unu tar njom di stan com. Vir tual ni ka pi ta li zam mo gao bi ta ko dje lo va ti kao pr vi ko rak pre ma oslo boe nju: on nas suoa va s i nje ni com da uzrok naih pat nji i po rob lje no sti ni je objek tiv na stvar nost (ne po sto ji ta kva stvar), ve naa ud nja, naa e nja za ma te ri jal nim stva ri ma, naa ek sce siv na vez a nost uz njih; sve to tre ba mo ui ni ti, na kon to se ri jei(mo) to ga la nog poj ma sup stan ci jal ne stvar no sti, jest da se odrek ne(mo) sa me ud nje, da pri hva ti mo sta ja li te unu tar njeg mi ra i di stan ce ni je u do to ta kav bu di zam moe funk cio ni ra ti kao savren ideo lo ki do da tak da na njem vir tual nom ka pi ta liz mu: do pu ta nam su dje lo va ti u nje mu s unu tar njim od ma kom, s fi gom u de pu. U pra vo pro tiv ta kvo ga iskue nja tre ba osta ti vje ran kran skom na sli jeu.
(Pre veo Ma ri jan Kri vak)
84
9. Prinudan izbor slobode
Da nas je u zra ku no vo isku stvo i vo ta, per cep ci ja ko ja pro bi ja for mu li near nog na ra ti va i i vot pri ka zu je kao mno go li ki pro tok. Sve do do me ne te kih zna no sti (kvant ne fi zi ke i nje zi ne in ter pre ta ci je Mno go li ke-Real no sti; neo dar vi ni zam), i ni se da smo okrue ni sluaj no sti ma i vo ta i al ter na tiv nim ver zi ja ma real no sti da ci ti ra mo di rekt nu for mu la ci ju Step he na Jay Go ul da ko ji ko ri sti upra vo ki ne ma to graf sku me ta fo ru: P re mo taj te film i vo ta i pu sti te ga izno va. Po vi jest evo lu ci je bit e po sve dru gai ja. Ili se i vot po im a kao se ri ja mno go stru kih pa ra lel nih sud bi na ko je in ter fe ri ra ju i ko je su bit no obi ljee ne beznaaj nou kon tin gent nih skre ta nja, to ka ma na ko ji ma jed na se ri ja in ter fe ri ra ili in ter ve ni ra u ne ku dru gu (uz mi te re ci mo Alt ma no ve Krat ke rez o ve); ili se ope to va no iz mi lja ju raz lii ti ras ple ti jed ne te iste prie (sce na ri ji pa ra lel nih uni ver zu ma ili al ter na tiv ni mo gui svje to vi). ak su i oz bilj ni po vje snia ri ne dav no obja vi li mno ge zbor ni ke o vir tual nim po vi je sti ma, in ter pre ti ra jui klju ne do gaa je sred njeg vi je ka, od Cromwel lo ve po bje de nad Stuar ti ma i ame ri kog ra ta za ne za vi snost do pa da ko mu niz ma, tvr dei ka ko su oni ovi si li o ne pre dvid lji vim i po ne kad ak ne vje ro jat nim sluaj no sti ma. Ta per cep ci ja o naoj real no sti, kao jed noj od mo guih real no sti, e sto ak i ne naj vje ro jat ni joj, ko ja rez ul ti ra otvo re nom si tua ci jom, ide jom da ti dru gi mo gui ras ple ti ni su jed no stav no ne sta li, ve da i da lje na stav lja ju pro go ni ti nau real nost kao sa blast ono ga to se mo glo do go di ti, da jui joj sta tus kraj nje lom lji vo sti i sluaj no sti, im pli cit no se su da ra s pre vla da va juim li near nim na ra tiv nim for ma ma nae knjiev no sti i ki ne ma to gra fi je. Op se si ja Krzysz to fa Kie slow skog ulo gom sluaj no sti i pa ra lel nih al ter na tiv nih po vi je sti tre ba bi ti pojm lje na kao jo je dan po kuaj da se ar ti ku li ra to no vo i vot no isku stvo u svoj svo joj dvo smi sle no sti. S jed ne stra ne i ni se da je nje go va po u ka ta da i vi mo u svi je tu u ko jem se, kao u ne koj igri iz cy ber- pro sto ra, u slua ju da je dan iz bor vo di ka ta stro fal nom kra ju, moe mo vra ti ti na poet nu to ku i ui ni ti dru gai ji, bo lji
85
Slavoj iek
iz bor ono to je pr vi put bi la sui ci dal na po gre ka, dru gi put moe bi ti ui nje no na bo lji nain, ta ko da se ne pro pu sti pri li ka. U Dvo stru kom i vo tu Ve ro ni ke, Ve ro nique ui od We ro ni ke, iz bjeg ne sui ci dal ni iz bor pje va nja i prei vi; u Cr ve nom, Au gu ste iz bjeg ne po gre ku Su ca; ak i Bi je lo zavra va mo gu nou da Ka rol i nje go va fran cu ska ne vje sta do bi ju dru gu an su i da se po nov no oe ne. Sam na slov knji ge o Kie slow skom, ko ju pot pi su je An net te In sdorf, Dvo stru ki i vo ti, dru ge an se uka zu je na taj smjer: dru gi je i vot ov dje ka ko bi nam dao dru gu an su, tj. re pe ti ci ja po sta je aku mu la ci ja, pri ja nja po gre ka te melj za us pje nu ak ci ju.19 Meu tim, prem da odraa va mo gu nost po nav lja nja pro mae nih iz bo ra i sto ga omo guu je ispu nja va nje pro mae nih pri li ka, taj uni ver zum ta koer se moe in ter pre ti ra ti i na su pro tan, mno go mra ni ji nain. Po sto ji ma te ri jal na oso bi na fil mo va Kie slow skog ko ja je ve odav no pri vu kla pa nju ne kih pro nic lji vih kri tia ra; do volj no je sje ti ti se ko ri te nja fil te ra u Krat kom fil mu o ubi ja nju: G rad i nje go vo okru je pri ka za ni su na spe ci fian nain. Sni ma telj je // ko ri stio fil te re ko ji su ih ui ni li ta ko po seb ni ma. Ze le ni fil te ri za to da bi bo ja fil ma bi la po seb no ze len ka sta. Ze le na se sma tra bo jom pro ljea, bo jom na de, ali ako sta vi ze le ni fil tar na ka me ru, svi jet po sta je okrut ni 20 ji, mo no to ni ji i praz ni ji. to vie, fil te ri u Krat kom fil mu o uboj stvu ko ri te ni su kao ne ka vr sta ma ske, po tam nju jui di je lo ve sli ka ko je 21 Kie slow ski // ni je htio pri ka za ti. Taj po stu pak iz dva ja nja ve li kih kr ho ti na22 ne kao dio pri ka za sna ili vi zi je, ve pu tem ka dro va ko ji pri ka zu ju si vi lo sva kod nev ne real no sti ne po sred no pri zi va gno sti ku ide ju o uni ver zu mu ko ji je ne savren i ko ji kao ta kav ni je u pot pu no sti kon sti tui ran. Naj blie to moe mo doi real no sti je, mo da, kra jo lik ek strem nih mje sta po put Islan da ili Zem lje va tre u naj ju ni jem di je lu La tin ske Ame ri ke: ko ma dii tra ve i div ljih i vi ca is pre si je ca ju se s ne rod nom si ro vom zem ljom ili ljun kom iz ko jeg pr ska sum por na pa ra
Annette Insdorf, Double Lives, Second Chances. The Cinema of Krzysztof Kieslowski, New York: Miramax Books, 1999., str. 165 20 Kieslowski on Kieslowski, ur. Danusia Stok, London: Faber and Faber, 1993., str. 161 21 Charles Eidsvik, Decalogues 5 and 6 and the two Short Films, u Lucid Dreams: The Films of Krzysztof Kieslowski, ur. Paul Coates, Trowbridge: Flick Books 1999., str. 85 22 Op. cit., ibid.
19
86
prinudan izbor slobode
i izli je va se va tra, kao da je pre don to lo ki pri mor di jal ni Kaos jo uvi jek spo so ban pe ne tri ra ti u pu ko ti ne ne savre no obli ko va ne real no sti. U ni ver zum Kie slow skog gno sti ki je uni ver zum, jo-u vi jek- ne-upot pu no sti kon sti tui ran uni ver zum ko ji je stvo rio per ver zan i zbu njen, idiot ski Bog ko ji je upro pa stio Stva ra nje, stva ra jui ne savren svi jet i on da po kua va jui spa si ti sve ono to se moe spa si ti no vim po kua ji ma svi smo mi dje ca ne znat ni jeg Bo ga. U main stream Hollywoo du ta je zo vi ta bi ti-iz meu di men zi ja ja sno je za mjet lji va u vje ro jat no na ju peat lji vi joj sce ni iz Alie na 4: uskr nue: klo ni ra na Ri pley (Si go ur ney Wea ver) ula zi u so bu la bo ra to ri ja u ko jem se moe vi dje ti se dam pre ki nu tih po kua ja da ju se klo ni ra ov dje ona na la zi on to lo ki pro mae ne, de fekt ne ver zi je se be sa me, sve do go to vo us pje le ver zi je sa svo jim li cem, ali na ko jem su joj udo vi to li ko izo blie ni da pod sjea ju na udo ve sa mog Alie na ta krea tu ra za mo li Ri pley da je ubi je i, u iz lje vu na sil nog bi je sa, Ri pley za pra vo uni ti i ta vu izlo bu gro ze. Taj ne dovren ka rak ter real no sti poi va na naoj slo bo di iz bo ra: o na ma ovi si ko ja e ver zi ja prei vje ti. Za Kie slow skog taj je iz bor na kra ju iz bor iz meu mir nog i vo ta i vo ka ci je. U Dvo stru kom i vo tu Ve ro ni ke, polj ska We ro ni ka oda bi re svo ju vo ka ci ju, onu pje vai ce, ig no ri ra jui svo je bo le sno sr ce, i kao rez ul tat to ga umi re vr lo ra no (kao u prii E. T. A. Hoff man na o An to ni ji ko ja ta koer oda bi re pje va nje i taj iz bor plaa smru), dok fran cu ska Ve ro nique iz da je svo ju vo ka ci ju i oda bi re mi ran, za do vo ljan i vot. Fran cu ska Ve ro nique je sto ga me lan ko li na i re flek tiv na, za raz li ku od We ro ni ki na ne po sred nog en tu zi jaz ma za Ra zlog; ili da to kae mo u Sc hil le ro vim ter mi ni ma, ona je sen ti men tal na za raz li ku od We ro ni ki ne naiv no sti. Ne ra di se sa mo o to me da Ve ro nique pro fi ti ra od svo je svi je sti o sui ci dal nom ka rak te ru We ro ni ki na iz bo ra, ve da izvra va in eti ke iz da je. Pri su stvo to ga tra gi nog iz bo ra je ono to nas sp rjea va da Ve ro ni ku sve de mo na ne ku new age priu o spi ri tual nom sa moot kri ve nju. Sli ka dvi ju Ve ro ni ka ne smi je nas za va ra ti kao to kae na slov, ima mo dvo stru ki i vot (jed ne) Ve ro ni ke, tj. ista oso ba smi je se ot ku pi ti (ili iz gu bi ti?) ta ko to joj se da je dru ga an sa i mo gu nost po nav lja nja fa tal nog iz bo ra. Sva mi ste ri ja o spi ri tual noj po vez a no sti s ne kim dru gim biem po sve je pro mae na. I de ja o vre men sko- pro stor nom kon ti nuu mu (vri je me kao etvr ta di men zi ja pro sto ra) u mo der noj fi zi ci, meu osta lim, znai da odree ni
87
Slavoj iek
do gaaj (su sret mno go li kih e sti ca) moe bi ti mno go ele gant ni je i uvjer lji vi je obja njen ako kao po la zi nu to ku uz me mo da sa mo jed na e sti ca moe pu to va ti u vre me nu na pri jed i iza. Uz mi mo kla sian di ja gram o vre me nu i pro sto ru, ko ji je sai nio Ric hard Feyn mann, o ko li zi ji iz meu dva fo to na na odree noj to ki u vre me nu: ta ko li zi ja stva ra par elek tro na i po zi tro na, a sva ki od njih ide u raz lii tom smje ru. Po zi tron za tim su sree dru gi elek tron, oni se uni te meu sob no i za tim izno va stvo re dva fo to na ko ji idu u su prot nim smje ro vi ma. Feyn mann pre dlae da, ako uve de mo pro stor no- vre men ski kon ti nuum, tj. ide ju o vre me nu kao etvr toj di men zi ji pro sto ra ko ja ta koer moe ii u dva smje ra, na pri jed i iza, on da moe mo obja sni ti isti pro ces na mno go jed no stav ni ji nain: po sto ji SAMO JEDNA e sti ca, elek tron, ko ji emi ti ra dva fo to na; to rez ul ti ra pro mje nom smje ra u vre me nu. Pu to va ti na trag u vre me nu kao po zi tron ap sor bi ra dva fo to na, te sto ga izno va po sta je elek tron i mi je nja svoj smjer u vre me nu, izno va kreui se na pri jed. Ta lo gi ka ukljuu je sta ti nu sli ku pro sto ra i vre me na ko ju opi su je Ein stein: do gaa ji se ne odvi ja ju s pro to kom vre me na, ve se be prez en ti ra ju kao kom plet ne, i u toj to tal noj sli ci kre ta nja, na pri jed i iza u vre me nu, uo bia je ni su kao i kre ta nja na pri jed i iza u pro sto ru. Ilu zi ja da po sto ji pro tok vre me na rez ul tat je nae ogra nie ne svi je sti ko ja nam omo guu je je di no da za mi sli mo sit nu tra ku obu hvat nog pro stor no- vre men skog kon ti nuu ma. A ne dea va li se ne to sli no u al ter na tiv nim na ra ti vi ma? Ispod obi ne real no sti po sto ji jed no dru go za sje nje no pre don to lo ko po dru je vir tual no sti u ko joj ista oso ba pu tu je na pri jed i na trag, te sti ra jui raz lii te sce na ri je: elek tron Ve ro ni ke su da ra se (umi re), za tim pu tu je na trag u vre me nu, i to i ni izno va, ovaj put preiv lja va jui. U i vo tu Ve ro ni ke sto ga ne ma mo po sla s taj nom ko mu ni ka ci je iz meu dvi je Ve ro ni ke, ve s JEDNOM TE ISTOM Ve ro ni kom ko ja pu tu je na pri jed i na trag u vre me nu. Zbog to ga klju na sce na fil ma je su sret dvi ju Ve ro ni ka na ve li kom tr gu u Kra ko vu gdje se odvi ja po li ti ka de mon stra ci ja So li dar no sti. Taj je su sret pri ka zan vr to gla vim cir ku lar nim ka drom pod sjea jui nas na ka dar od 360 stup nje va iz Hitch coc ko va Ver ti ga; na kon to ga, kad se uve de fran cu ska Ve ro nique, po sta je ja sno da zbu nje nost polj ske We ro ni ke u tom tre nu pro i zla zi iz nje zi ne op skur ne svje sno sti da bi mo gla ima ti ne mo gui su sret sa svo jom dvoj ni com
88
(ka sni je vi di mo ka ko ju je u tom tre nut ku fo to gra fi ra la fran cu ska Ve ro nique). Ne tre ba li se, u skla du s tim, cir ku lar ni okret ka me re ii ta ti kao sig nal opa sno sti od kra ja svi je ta, kao ne ka stan dard na sce na u znan stve no- fan ta sti nim fil mo vi ma o al ter na tiv nim stvar no sti ma, u ko jem pri je laz iz jed ne u dru gu stvar nost za do bi va obris za strau jueg pri mor di jal nog vr tlo ga ko ji pri je ti gu ta njem i ta ve kon zi stent ne real no sti? Cir ku lar ni okret ka me re sto ga sig na li zi ra da smo na ru bu tog vr tlo ga u ko jem se mi jea ju raz lii te real no sti, da je taj vr tlog ve na dje lu: ako na pra vi mo ko rak da lje to znai da su se dvi je Ve ro ni ke do i sta su sre le i pre po zna le jed na dru gu real nost bi se raspa la, jer ta kav je su sret oso be sa svo jim vla sti tim dvoj ni kom, sa svo jom dru gom pro stor no- vre men skom di men zi jom, one mo guen sa mom te melj nom struk tu rom naeg uni ver zu ma. Taj iz bor na ra ti va u fil mo vi ma Kie slow skog izraz i to je ale go rij ski: on sadri re fe ren cu na Kie slow skog sa mog. Ni je li nje gov iz bor bio onaj polj ske We ro ni ke svje stan pro ble ma sa svo jim sr cem, on je oda brao vo ka ci ju (ne pje va nje, ve sni ma nje fil mo va), i on da je za pra vo umro zbog za ta je nja sr ca? Sud bi na Kie slow skog je ve pred ska za na u nje go vu Ama te ru (1979.), por tre tu o vje ka ko ji na pu ta sre tan obi telj ski i vot zbog mo gu no sti da pro ma tra i sni ma real nost kroz di stan cu film skog okvi ra. U zavr noj sce ni fil ma, kad ga na pu sti e na, ju nak ka me ru us mje ri na se be i svo ju e nu, sni ma jui nje zin odla zak: ak i u tom tra u mat skom in tim nom mo men tu on ne po sta je pot pu no in vol vi ran, ve ustra ja va u svo joj po zi ci ji pro ma tra nja kraj nji do kaz da je on sni ma nje poj mio kao svoj eti ki Ra zlog Ama ter svo ju su prot nost na la zi u Spo ko ju (1976.), ko ji opi su je sud bi nu An te ka ko ji je upra vo pu ten iz za tvo ra. Sve to on e li su jed no stav ne stva ri u i vo tu: po sao, ne ko i sto mje sto za spa va nje, ne to za po je sti, e nu, te le vi zi ju i spo koj. Umi jean u kri mi nal ne ma ni pu la ci je na svo me no vom po slu, on zavri ta ko to ga istu ku nje go vi ko le ge i na kra ju fil ma sa mo mrm lja mir no mir no. Ju nak iz Spo ko ja ni je sam: ak i Va len ti na, ju na ki nja Cr ve nog, tvr di da je sve to e li otii u spo ko ju, bez ika kvih ek sce siv nih pro fe sio nal nih am bi ci ja. Kie slow ski ne za stu pa ni mo ra li sti ko od ba ci va nje i vo ta na raun Vo ka ci je, ni ti jef ti nu Mu drost za la ga nja za jed no sta van i vot na su prot Vo ka ci ji; on je u pot pu no sti svje stan ogra nie no sti Vo ka ci je. Naj bo lji
89
Slavoj iek
pri mjer za to je Bli zi na (1977.), pria o po te nom ko mu ni sti kom slu be ni ku ko ji kao di rek tor stie u je dan pro vin cij ski gra di da bi iz gra dio no vu ke mij sku tvor ni cu. On e li lo kal no sta nov ni tvo ui ni ti sret ni jim i do ni je ti na pre dak; meu tim, tvor ni ca ne sa mo to na rua va tra di cio nal ni nain i vo ta i po sta je uzrok eko lo kih pro ble ma, ve se nje zi na iz grad nja su kob lja va i s krat ko ro nim in te re si ma graa na. Iz gu bivi sve ilu zi je, on da je ostav ku Pro blem ko ji se ov dje jav lja je pro blem Do bra tko zna to je Do bro za dru ge; tko moe na met nu ti SVOJE Do bro dru gi ma? Ta ne po sto ja nost Do bra te ma je fil ma: ia ko je di rek tor us pjean u so ci jal nom smi slu (tvor ni ca bi va iz grae na), on je svje stan da u eti kom smi slu ni je. Iz ovo ga je ja sno za to je Freud bio skep tian pre ma eti kom ge slu i ni dru gi ma sa mo ono to bi vo lio da oni i ne te bi. Pro blem ni je sa mo u to me to je ova izre ka pre vie idea li sti ka i to pre cje nju je o vje ko ve eti ke spo sob no sti; Freu do va poan ta je pri je u to me to bi, uz me mo li u ob zir su tin sku izo pae nost ljud ske e lje, on da upra vo pri mje na ovo ga ge sla ima la neo bi ne po slje di ce sva ka ko, ne bi smo e lje li da se ne ki ma zo hist dri ovog uput stva. O sob ni iz bor Kie slow skog bio je po djed na ko sloen: po to je zavr io Cr ve no, on se po vu kao na se lo ka ko bi preo sta le svo je da ne pro veo pe ca jui i i ta jui ukrat ko, ka ko bi ostva rio fan ta zi ju o mir nom, po vue nom i vo tu, oslo boe nom te re ta Vo ka ci je. Meu tim, on je u oba smi sla iz gu bio, i to na tra gian nain: po ka za lo se da je iz bor iz meu po zi va re da te lja i mir nog i vo ta laan bi lo je ve pre ka sno za to jer je Kie slow ski, bu dui da je iza brao mir i pen zi ju, umro ili je pak nje go va izne nad na smrt znak da je po vlae nje u mi ran i vot na se lu la, fan taz mat ski pa ra van ko ji u biti funk cio ni ra kao me ta fo ra za smrt, od no sno da je za Kie slow skog je di ni nain preiv lja va nja bio u na stav ku sni ma nja fil mo va, ak i ako bi to znai lo da ne pre kid no gle da smr ti u oi? Ni je li Kie slow ski, ba rem iz nae re troak tiv ne per spek ti ve, umro ba u pra vom tre nut ku: prem da pre ra na, nje go va smrt ba kao i slua ju Alek san dra Ve li kog ili Mo zar ta kao da se zbi la upra vo u tre nut ku kad je nje go vo dje lo bi lo zao krue no? Ni je li to ul ti ma tiv ni slu aj ud no va tih ko in ci den ci ja ko je su te ma nje go vih fil mo va? Nje gov fa tal ni in farkt kao da je bio rez ul tat slo bod ne vo lje, na mje te na smrt ko ja je na stu pi la u pra vom tre nut ku ba na kon to je obja vio da vie nee sni ma ti fil mo ve.
90
T re ba li on da Ve ro ni kin dru gi (nee ti ki) iz bor i ta ti kao no vu ver zi ju tra di cio nal no ga ple me ni tog obra ta ka kav, re ci mo, po sto ji u Ve li kim oe ki va nji ma Char le sa Dic ken sa? Ka da se za Pi pa, u tre nut ku nje go va roe nja, kae da je on o vjek ve li kih oe ki va nja, svat ko shvaa da je to pred ska za nje nje go va us pje ha u i vo tu; meu tim, pri je kra ja ro ma na, ka da Pip na pu ta la ni sjaj Lon do na i vraa se u skrom nu za jed ni cu u ko joj je pro veo dje tinj stvo, po sta je mo svje sni da je on zai sta ispu nio pred ska za nje ko je je obi ljei lo nje gov i vot tek ti me to pro na la zi u se bi do volj no sna ge da iza se be osta vi ta ta uz bue nja lon don sko ga vi so kog dru tva, on do ka zu je da je pred sta va o nje mu kao o vje ku ve li kih oe ki va nja isti ni ta. A to ako isto vri je di i za Ve ro ni kin dru gi iz bor po sto je stva ri ko je su va ni je od pje va nja, po put jed no stav ne ljud ske do bro te ko ja zrai iz fran cu ske Ve ro nique? No, da ka ko, po sto ji ci je na ko ja se mo ra pla ti ti za po vlae nje. Ka da se to no i za to Ve ro nique vraa svom ocu da bi ta mo na la mir nu lu ku spo koj stva? Na kon to joj nje zin lju bav nik, lut kar, na po zor ni ci pri kae (nes vje stan) iz bor ko ji je struk tu ri rao nje zin i vot, u li ku dvi ju ma rio ne ta. Od e ga se, da kle, Ve ro nique po vlai ka da na pu ta svog lju bav ni ka? Ona tu lut kar sku pred sta vu doiv lja va kao gru bo na me ta nje tueg mi lje nja, a ona je u stva ri ne to sa svim su prot no: sli ka nje zi ne ko na ne i ne pod no lji ve SLOBODE. Dru gim ri jei ma, ono to je za nju u lut kar skoj pred sta vi to li ko tra um a ti no ni je to to vi di se be kao lut ku i je kon ce vue skri ve na ru ka Sud bi ne, ve to to je kon fron ti ra na te melj nim nes vje snim iz bo rom u ko jem svat ko od nas mo ra oda bra ti svoj eg zi sten ci jal ni pro jekt. Nje zin bi jeg od lut ka ra na trag u si gur nu lu ku, pod okri lje oca, sto ga je nje zin bi jeg od slo bo de.
91
10. Kad je estito udno, a psihoza normalna
Sam poe tak e sti te prie Da vi da Lync ha, ree ni ca pri je uvod ne pi ce Walt Di sney pred stav lja film Da vi da Lync ha vje ro jat no nu di naj bo lji sae tak eti kog pa ra dok sa ko ji obi ljea va kraj sto ljea: pre kla pa nje trans gre si je i nor me. Walt Di sney, za tit ni znak kon zer va tiv nih obi telj skih vri jed no sti, pod svoj kio bran stav lja Da vi da Lync ha, au to ra ko ji utje lov lju je trans gre si ju, do vo dei na svje tlo da na op sce no pod zem lje per ver ti ra nog sek sa i na si lja ko ji vre ba ju ispod vid lji ve povri ne naih i vo ta. Da nas sve vie kul tur no-e ko nom ski apa rat sam, u svr hu vla sti ta re pro du ci ra nja u tri nim uvje ti ma kon ku ren ci je, ne mo ra sa mo to le ri ra ti ve i di rekt no sve jae po ti ca ti o ki ra jue efek te i pro iz vo de. Do volj no je sje ti ti se re cent nih tren do va u vi zual noj umjet no sti: da ni u ko ji ma smo ima li jed no stav ne ki po ve ili uo kvi re ne sli ke su iza nas ono to ima mo sa da izlo ci su sa mih okvi ra bez sli ka, izlo ci mr tvih kra va i nji ho vih eks kre me na ta, vi deo ra do vi unu tra njo sti ljud skog ti je la (ga stro sko pi ja i ko lo no sko pi ja), ukljui va nje mi ri sa u izlo ke itd. itd. (Ta ten den ci ja e sto vo di do ko mi ne za bu ne kad se umjet ni ko dje lo za mi je ni sva kod nev nim objek tom ili obr nu to. Ne dav no, na Pot sda mer Plat zu, naj veem gra di li tu u Ber li nu, koor di ni ra ne kret nje gi gant skih ba ge ra us klae ne su kao umjet ni ki per for mans to su mno gi nein for mi ra ni pro la zni ci ne dvoj be no pro tu mai li tek kao dio in ten ziv ne grae vin ske ak tiv no sti Ja sam, pak, sm na pra vio su prot nu za bu nu ti je kom bo rav ka u Ber li nu: pri mi je tio sam na ru bo vi ma i iznad svih glav nih uli ca broj ne pla ve tu be i ci je vi, kao da kom pli ci ra na mrea vo de, te le fo na, stru je itd. vie ni je bi la skri ve na ispod zem lje, ve pri ka za na jav no sti. Mo ja je reak ci ja, da ka ko, bi la da se ov dje za si gur no ra di o jo jed nom po stmo der nom umjet ni kom per for man su i ja je svr ha, ovaj put, da nam pri kae utro bu gra da, nje go vu skri ve nu unu tar nju mai ne ri ju, na ne ki nain ekvi va lent no vi deo pri ka zu po mi ca nja e lu ca ili plua meu tim, usko ro se po ka za lo da sam u kri vu, kad su me pri ja te lji upo zo ri li da je ono to vi dim tek stan dard na mje ra
93
Slavoj iek
i po pra vak grad ske pod zem ne mree). Ov dje, izno va, kao i u do me ni sek sual no sti, per ver zi ja vie ni je sub ver ziv na: o kant ni ek sce si dio su sa mog si ste ma, si stem se hra ni nji ma ka ko bi re pro du ci rao sa mo ga se be. Mo da je to jed na od mo guih de fi ni ci ja po stmo der ne umjet no sti na su prot mo der ni sti koj umjet no sti: u po stmo der niz mu trans gre sij ski ek sces gu bi svo ju vri jed nost o ka i bi va po sve uple ten u utvre no umjet ni ko tri te. S to ga, ako su ra ni ji Lync ho vi fil mo vi ta koer bi li ulov lje ni u tu zam ku, to je on da s e sti tom priom, ute me lje noj na isti ni tom slua ju Al vi na Straigh ta, sta rog, hen di ke pi ra nog far me ra ko ji se vo zio ame ri kim rav ni ca ma John Dee re ko si li com, ka ko bi po sje tio svog bo le lji vog bra ta? Zar ta uspo re na pria o upor no sti ne im pli ci ra odri ca nje od trans gre si je, okret pre ma naiv noj ne po sred no sti di rekt no ga eti kog sta va vjer no sti? Sam na slov fil ma ne dvoj be no se re fe ri ra na Lync hov pri ja nji opus: ovo je e sti ta pria s ob zi rom na de vi ja ci je je zo vi tog pod zem lja iz fil mo va E raser head ili The Lost Highway. Meu tim, to ako je e sti ti ju nak Lync ho va po sljed njeg fil ma u su ti ni mno go sub ver ziv ni ji od ud nih li ko va iz nje go vih pri ja njih fil mo va? to ako je, u naem po stmo der nom svi je tu u ko jem se ra di kal na eti ka pre da nost po i ma kao smi je na i sta ro mod na, on pra vi izope nik? Ov dje se tre ba mo sje ti ti sta re jed no stav ne pri mjed be G. K. Che ster to na iz nje go ve O bra ne de tek tiv skih pria, o to me ka ko nas de tek tiv ska pria pod sjea na i nje ni cu da je sa ma ci vi li za ci ja najud no va ti ja od svih od stu pa nja i naj ro man ti ni ja od svih po bu na. Kad de tek tiv u ne kom po li cij skom ro ma nu osta ne sam, po ma lo ble sa vo, bez stra ha, a usred noe va i a ka krad ljive ve ku hi nje, to za ci je lo slui to me da nas pod sje ti da je agent dru tve ne prav de taj ko ji je ori gi nal na i poet ska fi gu ra, dok su lo po vi i raz boj ni ci sa mo mir ni sta ri koz mi ki kon zer va tiv ci, sret ni u prasta rom to va nju maj mu na i vu ko va. /K ri mi na li sti ka ro man sa/ te me lji se na i nje ni ci da je mo ral nost naj mra ni ja i naj ri skant ni ja od svih za vje ra. to, da kle, ako je TO kraj nja po ru ka Lync ho va fil ma da je eti ka naj mra ni ja i naj ri skant ni ja od svih za vje ra, da je eti ki su bjekt taj ko ji u bi ti ugroa va po sto jei po re dak za raz li ku od du ge se ri je lync hov skih ud nih per ver ti ta (Ba ron Har kon nen iz Di ne, Frank iz Pla vog baru na, Bobby Pe ru iz Div ljih u sr cu) ko ji ga na kra ju odra va ju?
94
kad je estito udno, a psihoza normalna
Upra vo je u tom smi slu su prot nost e sti toj prii film Ant hony ja Ming hel lea Ta len ti ra ni go spo din Ri pley, ute me ljen na isto i me nom ro ma nu Pa tri cie High smith. Ta len ti ra ni go spo din Ri pley nam pri po vi je da pri u o To mu Ri pley ju, si ro ma nom am bi cio znom Nju jora ni nu, ko jem pri stu pi bo ga ti mag nat Her bert Green leaf, vje ru jui da je Tom bio za jed no s nje go vim si nom Dic kie jem na Prin ce to nu. Dic kie bespo sle no pro vo di vri je me neg dje u Ita li ji, a Green leaf plaa To mu da ode u Ita li ju i da mu do ve de na trag si na ka ko bi ovaj za u zeo za slue no mje sto u obi telj skom po slu. Meu tim, kad stig ne u Eu ro pu, Tom se sve vie fa sci ni ra ne sa mo Dic kie jem ve ujed no i uglae nim, la god nim, dru tve no pri hvat lji vim i vo tom vie kla se ko joj pri pa da Dic kie. Sve in ter pre ta ci je o To mo voj ho mo sek sual no sti ov dje su pro mae ne: Dic kie za To ma ni je objekt nje go ve e lje, ve ideal no e lei su bjekt, tran sfe ren ci jal ni su bjekt za ko jeg se pret po stav lja da zna/ ka ko e lje ti. Ukrat ko, Dic kie po sta ne To mov ideal ni ego, lik nje go ve ima gi nar ne iden ti fi ka ci je: kad ope to va no upuu je za vod ni ke po gle de Dic kie ju, on ti me ne oda je svo ju erot sku e lju da s njim stu pi u sek sual ni od nos, da IMA Dic kie ja, ve svo ju e lju da BUDE kao Dic kie. Sto ga, ka ko bi raz ri jeio tu slijepu ulicu, Tom smi lja pom no izraen plan: pri li kom jed nog izle ta am cem, on ubi ja Dic kie ja i za tim, ne ko vri je me, preu zi ma nje gov iden ti tet. Po naa jui se kao Dic kie, on or ga ni zi ra sve stva ri ta ko da na kon Dic kie je ve slu be ne smr ti na sli je di sve nje go vo bo gat stvo; kad se to ostva ri, la ni Dic kie ne sta je, ostav lja jui iza svo ga na vod nog sa mo u boj stva po ru ku u ko joj hva li To ma, a Tom se po nov no po jav lju je, us pje no iz bje ga va jui sum njia ve istrai te lje, ak do bi va jui i za hval nost Dic kie je vih ro di te lja, a on da odla zi iz Ita li je u Gr ku. P rem da je ro man na pi san sre di nom 50-ih, moe se tvr di ti ka ko High smith na go vjeu je da na nje te ra pij sko prei nae nje eti kih po ru ka u P re po ru ke ko je se ne bi tre ba le pre vie sli je po sli je di ti. Ne moj ui ni ti pre ljub osim ako je emo cio nal no is kren i slui svr si tvo ga te me lji tog sa moo stva re nja Ili: Ne moj se rasta ti osim ako se tvoj brak do i sta raspad ne, kad po sta ne ne pod no ljiv emo cio nal ni te ret ko ji te u pot pu no sti fru stri ra ukrat ko, osim kad za bra na rasta ve po nov no do bi je svo je pu no znae nje (Jer, tko bi se uope rastao kad bi nje gov/ nje zin brak jo uvi jek vri je dio?). Ni je ni u do to lju di da nas vie pre fe ri ra ju Da laj La mu ne go Pa pu. ak i oni ko ji po tu ju Pa pin mo ral ni
95
Slavoj iek
stav, obi no to div lje nje do pu nja va ju mi lje njem da on ipak osta je beznad no sta ro mo dan, sred njo vje kov ni ak, privren sta rim dog ma ma, bez osjea ja za zah tje ve no vih vre me na: ka ko da nas net ko moe ig no ri ra ti kon tra cep ci ju, rasta vu, abor tus? Ni su li to jed no stav no i nje ni ce naeg i vo ta? Ka ko Pa pa moe po ri ca ti pra vo na abor tus a snoj se stri ko ja je osta la trud na zbog si lo va nja (kao to je to do i sta ui nio u slua ju si lo va nih a snih se stra ti je kom ra ta u Bo sni)? Ni je li ja sno da, ak i ako je net ko nael no pro tiv abor tu sa, u ta kvom ek strem nom slua ju tre ba odu sta ti od nae la i pri hva ti ti kom pro mis? Ono to ov dje vi di mo eg zem plar ni je sluaj da na nje ideo lo gi je rea liz ma: i vi mo u do bu kra ja ve li kih ideo lo kih pro je ka ta, bu di mo rea li sti, na pu sti mo ne zre le uto pij ske ilu zi je san o Dra vi Bla go sta nja je go tov, tre ba mo se na vik nu ti na uvje te glo bal nog tri ta U tom smi slu moe mo i raz u mje ti za to je Da laj La ma mno go pri mje re ni ji za naa po stmo der na per mi siv na vre me na: on nam po kla nja ne ja san do bro hot ni spi ri tua li zam bez ika kvih SPECIFINIH oba vez a: bi lo tko, ak i naj de ka dent ni ja ho li vud ska zvi jez da, moe ga sli je di ti, a isto vre me no i da lje vo di ti svoj pro mi skui tet ni i vot ni stil voen nov cem. Ri pley jed no stav no sto ji kao po sljed nji ko rak u ta kvom prei nae nju: ne moj ubi ti osim ako do i sta ne po sto ji ni je dan dru gi nain da ostva ri svo ju sreu. Ili, ka ko je to High smith sa ma re kla u jed nom in ter vjuu: Mo gli bi ste ga naz va ti psi ho ti nim, ali ja ga ne bih naz va la lu dim jer nje go ve su ak ci je ra cio nal ne. // Pri je ga sma tram ci vi li zi ra nom oso bom ko ja ubi ja sa mo on da kad to ba mo ra. Ri pley sto ga ni je bi lo ka kva vr sta a me ri kog psi ha: nje go vi zloi na ki i no vi ni su fre ne ti ni pa ssa ges a lac te, iz lje vi na si lja ko jim on oslo baa svo ju ener gi ju na kup lje nu fru stra ci ja ma sva kod nev nog yup pie i vo ta. Nje go vi su zloi ni pro rau na ti jed no stav nim prag ma ti kim raz mi lja njem: on i ni ono to je po treb no ka ko bi ostva rio svoj cilj, bo gat mi ran i vot u eks klu ziv nom pred grau Pa ri za. Ono to je to li ko uzne mi ru jue kod nje ga, da ka ko, to je da mu ne ka ko ne do sta je ele men tar ni eti ki smi sao: u sva kod nev nom i vo tu on je vei nom lju ba zan i oba zriv (prem da s tra kom hlad noe), a kad poi ni uboj stvo, on to ui ni sa a lje njem, br zo i bez bol no ko li ko god je to mo gue, na isti nain kao to bi iz veo ne ku neu god nu, ali nu nu rad nju. On je ul ti ma tiv ni psi ho tik, naj bo lji pri mjer ono ga to je La can imao na umu kad je tvr dio
96
kad je estito udno, a psihoza normalna
da je nor mal nost po se ban oblik psi ho ze to ga da ni smo tra u mat ski uhvae ni u sim bo li ku mreu, svo jevr sno odra va nje slo bo de od sim bo li kog po ret ka. Meu tim, taj na Ri pley ja High smit ho ve na di la zi stan dard ni ame ri ki mo tiv spo sob no sti po je din ca da se ra di kal no i zno va iz mi sli, da iz brie tra go ve pro lo sti i preuz me po sve no vi iden ti tet, ona na di la zi po stmo der no P ro tej sko Ja. U to me se sa sto ji kraj nji neus pjeh fil ma spram ro ma na: film od Ri pley ja stva ra ne ku vr stu ve li ko ga Gat sby ja, ne ku no vu vr stu ame ri kog ju na ka ko ji mi je nja svoj iden ti tet na tmu ran nain. Ono to se ov dje gu bi naj bo lje se vi di na pre sud noj raz li ci iz meu ro ma na i fil ma: u fil mu Ri pley ja po vre me no mui sa vjest, dok u ro ma nu gri nja sa vje sti jed no stav no ni je dio nje ga. To je i raz log za to eks pli cit ne Ri pley je ve ho mo sek sual ne e lje u fil mu pro maa ju bit. Ming hel la im pli ci ra da je u 50-i ma High smith mo ra la bi ti oprez ni ja i da je sto ga ju na ka ui ni la pri vla ni jim pu bli ci, dok se da nas stva ri mo gu vi dje ti na otvo re ni ji nain. Meu tim, Ri pley je va hlad nokrv nost ni je povrin ski efekt nje go ve ho mo sek sual no sti, ve pri je su prot no. U jed nom od na sta va ka ro ma na o Ri pley ju sa zna je mo da on jed nom tjed no vo di lju bav sa svo jom e nom He lo i se, kao re do vi ti ri tual u to me ne po sto ji ni ta st rastve no, Tom je po put Ada ma u ra ju pri je pa da, kad su, pre ma sv. Au gu sti nu, on i Eva VODILI lju bav, ali su to iz vo di li kao pu ki in stru men tal ni in, po put si ja nja sje men ki na po lju. Je dan nain da se i ta Ri pley ja sto ga sa sto ji se u tvrd nji da je on aneo ski lik ko ji i vi u uni ver zu mu ko ji pret ho di Za ko nu i nje go voj trans gre si ji (gri je hu). U jed nom ka sni jem ro ma nu o Ri pley ju, ju nak na svom ku hinj skom sto lu vi di dvi je mu he i na kon to ih pom no po gle da i vi di ka ko se one pa re, zg njei ih s gae njem. Taj ma li de talj je pre su dan Ming hel lin Ri pley NIKAD ne bi ui nio ne to po put to ga: Ri pley Pa tri cie High smith na ne ki je nain is kljuen iz real no sti me sa, ga di mu se Real no i vo ta, nje gov ci klus ge ne ri ra nja i tru lei. Mar ge, Dic kie je va dje voj ka, da je nam ade kvat nu ka rak te ri za ci ju Ri pley ja: Do bro, mo da on i ni je pe der. On je jed no stav no ni ta, to je jo go re. On ni je do volj no nor ma lan da bi imao bi lo ka kav sek sual ni i vot. Uko li ko to ta kva hlad nokrv nost ka rak te ri zi ra odree ni ra di kal ni lez bij ski stav, uto li ko smo u iskue nju tvr di ti ka ko pa ra doks Ri pley ja ni je u to me to je pri kri ve ni pe der, ve to je mu ka lez bij ka. Ta do ko na hlad nokrv nost ko ja na di la zi
97
Slavoj iek
sve mo gue pro mje ne iden ti te ta ne ka ko se gu bi u fil mu. Pra va je enig ma Ri pley ja u to me za to to li ko ustra ja va u svo joj je zo vi toj hlad noi, zadra va jui psi ho ti no upli ta nje u bi lo ka kav st rastve ni ljud ski od nos, ak i kad ostva ri svoj cilj i po sta ne uvae ni tr go vac umjet ni na ma u bo ga tom pred grau Pa ri za. Mo da su prot nost Lync ho va e sti tog ju na ka i nor mal nog Ri pley ja Pa tri cie High smith odreu je kraj nje koor di na te da na njeg ka sno ka pi ta li sti ko ga eti kog isku stva s ud nim okre tom da je Ri pley taj ko ji je ne vje ro jat no nor ma lan, a e stit o vjek taj ko ji je ne vje ro jat no u dan, ak per ver zan. Ka ko, da kle, moe mo izai iz te mr tve to ke? Obo ji ci ju na ka za jed ni ko je ne mi losrd no po svei va nje ostva ri va nju svog ci lja, sto ga izlaz moe bi ti uki da nje te za jed ni ke oso bi ne i pri ziv to pli je, st rastve ni je o vje no sti ko ja je sprem na pri hva ti ti kom pro mis. No, ni je li ta kva bla ga (ukrat ko: ne prin ci pi jel na) o vje nost pre vla da va jua vr sta su bjek tiv no sti da nas ta ko da ova dva fil ma za pra vo po ka zu ju nje zi na dva ek stre ma? U ka snim 20-i ma Sta ljin je ulo gu bolje vi ka de fi ni rao kao je din stvo ru ske st rastve ne tvr do gla vo sti i ame ri ke do mi lja to sti. Mo da, na tra gu to ga, tre ba mo tvr di ti da izlaz tre ba trai ti u ne mo guoj sin te zi dva ju ju na ka, u li ku lync hov skog e sti tog o vje ka, ko ji stre mi svom ci lju s lu ka vom do mi lja tou To ma Ri pley ja.
98
11. Postoji li pravi recept za remake Hitchcockova filma?
U sva koj ve li koj ame ri koj knjia ri moe te ku pi ti knji ge iz je din stve ne edi ci je Sha ke spea re Ma de Easy, ko ju je ure dio John Dur band, a obja vio Bar rons: u pi ta nju je dvo je zi no iz da nje Sha ke spea ro vih dra ma, s iz vor nim ar hai nim en gle skim na li je voj stra ni i pri je vo dom na obian su vre me ni en gle ski na de snoj. Op sce no za do volj stvo to ga prua i ta nje tih svez a ka lei u to me da je ono to se iz da je za obi ni pri je vod na su vre me ni en gle ski za pra vo ne to mno go vie: Dur band po pra vi lu po kua va for mu li ra ti izrav no, u sva kod nev nom go vo ru (ono to sma tra da jest) mi sao ko ju izraa va Sha ke spea reov me ta fo ri ni idiom re ci mo: Bi ti ili ne bi ti to je pi ta nje! , po sta je ne to po put: Sad me mui pi ta nje bih li se tre bao ubi ti ili ne? Na rav no, mo ja je za mi sao ta da su i uo bia je ni re ma keo vi Hitch coc ko vih fil mo va upra vo ne to po put Hitch cock Ma de Easy: prem da je na ra tiv isti, sup stan ci ja, stil ko ji sto ji za Hitch coc ko vu je din stve nost ne po vrat no ie za va. Ipak, ov dje tre ba mo iz bjei ar gon sku priu o Hitch coc ko vu je din stve nom do di ru itd. te pri stu pi ti te kom za dat ku spe ci fi ci ra nja ono ga to Hitch coc ko vim fil mo vi ma da je nji ho vu je din stve nu aro mu. I li to ako je ta je din stve nost jed no stav no mit, rez ul tat naeg (gle da telj skog) tran sfe ra, uz dig nue Hitch coc ka u su bjekt za ko ji pret po stav lja mo da zna. Imam na umu stav pre ko mjer ne in ter pre ta ci je: kod Hitch coc ka sve mo ra ima ti ne ko znae nje, ni ta ni je sluaj no ta ko da ka da ne to ne od go va ra, za to ni je kriv on, ne go mi sa mi mi smo ti ko ji to ni smo pra vil no shva ti li. Dok sam dva de se ti put gle dao Psi ho (1960.), za mi je tio sam u dan de talj pri li kom zavr no ga psi hi ja tar skog obja nje nja: Li lah (Ve ra Mi les) za ne se no slua psi hi ja tra, dva put kli ma jui gla vom u du bo kom za do volj stvu umje sto da je po tre se na ko na nom potvr dom o besmi slu se stri ne smr ti pot pu na sluaj nost ili je Hitch cock e lio su ge ri ra ti ud nu li bi di no znu dvo zna nost i ri val stvo iz meu se sta ra? Ili, sce na Ma rio ni ne no ne vo nje u bi je gu iz Phoe nixa: ne tom to e doi do mo te la Ba tes, dok za mi lja gla so ve svog
99
Slavoj iek
e fa i nje go va kli jen ta mi li ju naa ka ko bje sne zbog nje zi ne pri je va re, Ma rion vie ne iz gle da iz mue no na nje zi nu li cu vi di mo u dan ma nian osmi jeh du bo ko per ver znog za do volj stva, izraz ko ji ne la god no na li ku je po sljed njem ka dru Nor ma na- maj ke, pri je ne go to se rastvo ri u sli ku lu ba nje, a po tom ka dar s au tom ko ji izra nja iz mo va re. Da kle, ak i pri je ne go ga je sre la, Ma rion je na ne ki nain ve po sta la Nor man: do dat na potvr da to ga de talj je da Ma rion ima taj izraz na li cu upra vo u tre nut ku dok slua gla so ve u svo joj gla vi, to no po put Nor ma na u po sljed njem ka dru Ili vr hun ski pri mjer sce na u ko joj se Ma rion pri jav lju je u mo tel Ba tes: dok joj je Nor man okre nut lei ma i pro ma tra niz kljue va od so ba, ona kra dom gle da nao ko lo ka ko bi do bi la ide ju ko ji bi grad na ve la kao mje sto sta no va nja; ko na no e u no vin skom na slo vu ugle da ti ri jei Los An ge les i za pi sa ti ih. Tu ima mo po kla pa nje dva ju okli je va nja: dok Ma rion okli je va ko ji grad na pi sa ti ( to da slae), Nor man okli je va s oda bi rom so be (ako joj dad ne so bu br. 1, moi e je krio mi ce pro ma tra ti kroz ru pu u zi du). Ka da Ma rion na kon kraeg okli je va nja kae Los An ge les, i Nor man pra vi svoj oda bir da jui joj kljue ve je di ni ce. Je li nje go vo okli je va nje jed no stav no znak da je raz mi ljao o nje zi noj sek sual noj pri vla no sti i da je ko na no odluio pro ma tra ti je, ili je na ra fi ni ra ni joj raz i ni u nje zi nu okli je va nju pre po znao na go vje taj lai, ko ju je sto ga doe kao vla sti tim ne za ko ni tim i nom, na la zei u nje zi nu sit nom pri je stu pu oprav da nje za svoj vla sti ti? (Ili je na kon to je uo da je Ma rion iz Los An ge le sa, po mi slio da je dje voj ka iz ta ko de ka dent no ga gra da lak pli jen?) Ia ko pi sac sce na ri ja Jo seph Ste fa no tvr di23 da su au to ri na umu ima li je di no bu ja juu sek sual nu pri vla nost ko ju je Nor man osje tio pre ma Ma rion, osta je sjen ka sum nje da po kla pa nje tih dva ju okli je va nja ne moe bi ti po sve sluaj no U teo ri ji to se zo ve istin ska lju bav. Da kle, u ime te istin ske lju ba vi tvr dim da je din stve na hitch coc kov ska di men zi ja po sto ji.
Hitch coc kov ski sint ho me

Mo ja pr va te za gla si da tu je din stve nu di men zi ju ne bi smo tre ba li sa gle da va ti pr vi je sve ga na raz i ni na ra tiv nog sadra ja nje zin je iz vor ni
U javnoj raspravi na Hitchcock Centennary Conference, koju je organizirao New York University, 12. 17. listopada 1999. godine.
23
100
postoji li pravi recept za remake hitchCOckova filma?
lo kus drug dje gdje? Do pu sti te da po nem s kon t rastom sce na iz dva ju ne- hitch coc kov skih fil mo va. U inae tu pom i pre ten cio znom fil mu Ro ber ta Red for da Ri je ka sjea nja (1992.) po sto ji ne za bo rav na sce na. Ci je lo vri je me svje sni smo da je od dva svee ni ko va si na onaj mla i (Brad Pitt) na pu tu sa mo un i te nja, sr lja jui pre ma ka ta stro fi zbog svog kom pul ziv nog pre pu ta nja koc ki, piu i e na ma. Ono to si no ve spa ja s ocem jest pe ca nje u div ljim ri je ka ma Mon ta ne ti su ne djelj ni izle ti ne ka vr sta sve to ga obi telj skog obre da, utoi te u ko jem su pri jet nje iz va no bi telj skog i vo ta pri vre me no ot klo nje nje. Da kle, kad odu na pe ca nje po sljed nji put, Pitt po stie savren stvo i maj stor ski hva ta naj veu ri bu do tad. Ipak, taj je lov pri ka zan sa sje nom stal ne pri jet nje (Hoe li ga pro gu ta ti tam ni ri je ni za voj gdje je spa zio ve li ku pastr vu? Hoe li po nov no izro ni ti ka da ne sta ne u br za cu?) opet, ta po ten ci jal na pri jet nja kao da na jav lju je zavr nu tra ge di ju ko ja e usli je di ti ne du go na kon to ga (Pit ta na la ze mr tvog, po lom lje nih pr sti ju, zbog nje go vih koc kar skih du go va). O no to tu sce nu iz Ri je ke sjea nja i ni po sve obi nom jest to da je di men zi ja pri jet nje izrav no upi sa na u glav ni na ra tiv ni ti jek, kao po ka za telj ko ji na go vje ta va zavr nu ka ta stro fu. Na su prot to mu, iz van red na e ti ri man gu pa Pe te ra Ya te sa (1979.), nje na ko me di ja/ dra ma o od rasta nju e tvo ri ce sred njo ko la ca u Bloo ming to nu, u In dia ni, po sljed njeg lje ta pri je ne go to se suoe s neu mo lji vim iz bo ri ma po sla, ko leda ili voj ske, ni je po pu stio tom iskue nju. U jed noj od ne za bo rav nih sce na, Da ve, je dan od djea ka, sa svo jim se tr kaim bi ci klom utr ku je s ka mio nom na au to ce sti. Efekt ne la go de tu je isti kao i u sce na ma ku pa nja u na pu te noj ru dar skoj ja mi, gdje djea ci skau u du bo ku tam nu vo du u ko joj ispod povri ne vre ba o tro sti je nje: Ya tes su ge ri ra stal nu mo gu nost izne nad ne ka ta stro fe. Oe ku je mo da se do go di ua sna ne srea (da Da vea uda ri ka mion; da se ne ki od djea ka uda vi u tam noj vo di ili uda ri u o tru sti je nu pri ska ka nju) ni ta se od to ga ne dea va, ali svi na go vje ta ji ne sree (nje zi nu pri je teu sje nu pri zi va ope ni to ozra je nai na na ko ji je sce na snim lje na, a ne izrav ne psi ho lo ke re fe ren ce, po put ne la go de ko ju bi osjea li sa mi de ki) i ne da li ko vi iz gle da ju zaud no ra nji vi. i ni se da svi ti na go vje ta ji sa mo uti ru put za kraj fil ma, ka da iz nat pi sa na ekra nu do zna je mo da je na kon sve ga je dan od djea ka umro u Vi jet na mu, dru gi doi vio ne ku
101
Slavoj iek
dru gu nez go du Ov dje se e lim usre do toi ti na na pe tost iz meu te dvi je raz i ne: na jaz ko ji di je li eks pli cit nu na ra tiv nu li ni ju od raspre ne pri je tee po ru ke skri ve ne iz meu li ni ja na ra ti va. Do pu sti te da ov dje uve dem pa ra le lu s Ric har dom Wag ne rom (Ni je li pr sten iz Wag ne ro ve Ni be lun gen naj vei mac guf fin svih vre me na?) U nje go ve dvi je po sljed nje ope re, nai la zi mo na istu ge stu: pri kra ju Gt terdm me rung, kad Ha gen prie mr tvom Sieg frie du da mu ukra de pr sten iz a ke, Sieg fried pri je tei po die ru ku; pri kra ju Par si fa la, usred Am for ta so ve tu ba li ce i od bi ja nja da iz ve de obred no raz ot kri va nje Gra la, nje gov otac Ti tu rel ta koer na u de san nain po die ru ku. De ta lji po put tih potvru ju da je Wag ner bio hitch coc ko vac avant la let tre: u Hitch coc ko vim fil mo vi ma ta koer nai la zi mo na isti vi zual ni ili ne ki dru gi mo tiv ko ji ustra ja va, na meui se kroz ne la god nu pri si lu i po nav lja jui se iz fil ma u film, u pot pu no raz lii tim na ra tiv nim kon tek sti ma. Naj po zna ti ji je mo tiv ono ga to je Freud naz vao Nie der kom men la ssen, pre pu ta nje pa du, sa svim pod to no vi ma me lan ko li nog sa mo u bi la kog pa da24 oso ba ko ja vi si svo jom se ru kom oaj ni ki pri ma za ru ku dru ge oso be: na ci sti ki sa bo ter vi si o ru ci do brog ame ri kog ju na ka s ba klje Ki pa slo bo de u fil mu Sa bo ter (1942.); u zavr nom obrau nu u Po gle du u dvo ri te (1954.), obo ga lje ni Ja mes Stewart vi si s pro zo ra, po kua va jui uhva ti ti ru ku svog pro go ni te lja ko ji ga, umje sto da mu po mog ne, po kua va gur nu ti u smrt; u o vje ku ko ji je znao pre vie (re ma ke iz 1956.), na suna noj tr ni ci u Ca sa blan ci, agent ma ski ran u Ara pi na u ago ni ji prua svo ju ru ku pre ma ne vi nom ame ri kom tu ri stu (Ja mes Stewart) i pri vlai ga se bi; ko na no ras krin ka na krad lji vi ca ko ja vi si o ru ci Cary ja Gran ta u Uhva ti ti lo po va (1955.); Ja mes Stewart ko ji vi si s krov nog li je ba i oaj ni ki po kua va uhva ti ti ru ku po li caj ca na sa mom poet ku Vr to gla vi ce (1958.); u Sje ver- sje ve ro za pad (1959.), Eva Ma rie-Saint vi si o ru ci Cary ja Gran ta na ru bu pro va li je (oda kle je on, po mou mon ta nog rez a, iz vlai izrav no u svoj kre vet u kue tu na kra ju fil ma). Po zor ni jim pro ma tra njem po sta je mo svje sni da su Hitch coc ko vi fil mo vi pu ni ta kvih mo ti va. Tu je mo tiv au ta na ru bu pro va li je u Sum nji (1941.) i u Sje ver-s je ve ro za pad u oba fil ma ima mo sce nu
24 Vidi Sigmund Freud, The Psychogenesis of a Case of Homosexuality In a Woman,
The Pelican Freud Library, Volume 9: Case Histories II, Harmondsworth: Penguin Bo oks 1979., str. 389.
102
u ko joj isti glu mac (Cary Grant) vo zi au to i opa sno se pri blia va pro va li ji; ia ko fil mo ve di je li sko ro dva de set go di na, sce na je snim lje na na isti nain, ukljuu jui su bjek ti van ka dar ju na ko va po gle da u pro va li ju. (U Hitch coc ko vu po sljed njem fil mu Obi telj ska za vje ra (1976.) taj mo tiv eks plo di ra u du gu se kven cu s au tom ko ji ju ri nizbr do na kon to ne ga tiv ci po kva re ko ni ce.) Tu je i mo tiv e ne ko ja zna pre vie, in te li gent ne i per cep tiv ne, ali sek sual no ne pri vla ne, s naoa la ma i zna ko vi to na lik Hitch coc ko voj vla sti toj ke ri Pa tri ci ji, ko ja ju je ak zna la glu mi ti: se stra Ruth Ro man u Stran ci ma na vla ku (1951.), Bar ba ra del Ged des u Vr to gla vi ci, Pa tri cia Hitch cock u Psi hu, ak i sa ma In grid Berg man pri je svo ga sek sual nog bue nja u Spell bo und (1945.). Ima mo i mo tiv mu mi fi ci ra ne lu ba nje ko ji se pr vo po jav lju je u Un der Ca pri corn (1939.) i ko na no u Psi hu oba pu ta, ona pre strav lju je mla du e nu (In grid Berg man, Ve ra Mi les) u ko na nom obrau nu. Tu je i mo tiv got ske kue s ve li kim stu bi tem i ju na kom ko ji se pe nje u so bu u ko joj ne ma ni ko ga ia ko je na nje zi nu pro zo ru pret hod no vi dio en sku si lue tu: u Vr to gla vi ci to je za go net na epi zo da u ko joj Ma de lei ne, na kon to je Scot tie ugle da kao sje nu na pro zo ru, neo bja nji vo ne sta je iz kue; u Psi hu po jav lji va nje maji ne si lue te na pro zo ru opet, ti je la izra nja ju niot ku da i ne sta ju na trag u praz ni ni. to vie, i nje ni ca da u Vr to gla vi ci ta epi zo da osta je neo bja nje na do vo di nas u iskue nje da je i ta mo u svo jevr snom fu tur an te rieur, kao da ve upuu je u smje ru Psi ha: ni je li sta ra re cep cio nar ka kue u dan spoj Nor ma na Ba te sa i nje go ve maj ke, tj. re cep cio na ra (Nor man) ko ji je isto dob no i sta ri ca (maj ka), da jui una pri jed klju za nji ho vu iden ti nost, tu ve li ku za go net ku Psi ha? Vr to gla vi ca je po seb no za nim lji va jer se u njoj isti sint hom spi ra le ko ja nas uvlai u svo ju bez da nu du bi nu, po nav lja i odz va nja na mno go raz i na: pr vo kao i sto for mal ni mo tiv ap strakt ne for me ko ja se po jav lju je u krup nom pla nu oka u na jav noj pi ci; za tim kao uvo jak ko se Car lot te Val des na nje zi nu por tre tu, po nov ljen u Ma de lei nei noj fri zu ri; po tom kao bez da ni krug stu bi ta u cr kve nom tor nju; i ko na no u slav nom ka dru od 360 stup nje va oko Scot tie i Judy-Ma de lei ne, ko ji se st rastve no gr le u sta roj ho tel skoj so bi, pri e mu se po za di na mi je nja u ko nju ni cu mi si je Juan Ba ti sta, a po tom opet u ho tel sku so bu; mo da taj po sljed nji ka dar nu di klju za tem po ral nu di men zi ju vr to gla vi ce sa mo za tvo re nu vre men sku pet lju u ko joj su pro lost i sa da njost
103
Slavoj iek
sae te u dva aspek ta istog do u bes kraj ope tu jueg kru nog gi ba nja. Upra vo je ta vie stru ka rez o nan ci ja povri na ono to stva ra po seb nu gu stou, du bi nu film ske tek stu re. Tu ima mo skup (vi zual nih, for mal nih, ma te ri jal nih) mo ti va ko ji o sta ju isti u raz lii tim znaenj skim kon tek sti ma. Na ko ji bi smo na in tre ba li i ta ti ta ko ustraj ne ge ste ili mo ti ve? Ni ka ko ne bi smo tre ba li po pu sti ti iskue nju da ih tre ti ra mo kao jun gov ske ar he ti po ve s du bo kim znae njem po di za nje ru ke kod Wag ne ra znai pri jet nju ko ju mr tva oso ba pred stav lja po i ve; ili, oso ba ko ja vi si o nei joj ru ci pred stav lja na pe tost iz meu du hov nog pa da i spa se nja Tu ima mo po sla s raz in om ma te ri jal nih zna ko va ko ji se opi ru znae nju i uspo stav lja ju vez e ko je ni su ute me lje ne u na ra tiv nim sim bo li kim struk tu ra ma: oni sa mo sto je u od no su svo jevr sne pred sim bo li ke unakr sne rez o nan ci je. To ni su oznai te lji ni ti u ve ne hitch coc kov ske mr lje, ne go ele men ti ono ga to bi pri je jed nog ili dva de set ljea zva li film skim pi smom, cri tu re. Po sljed njih go di na svog ue nja Jacques La can uspo sta vio je raz li ku iz meu simp to ma i sint ho me: na su prot simp to mu, ko ji je i fra ne ko ga po ti snu tog znae nja, sint ho me ne ma odree no znae nje kroz svo je po nav lja nje on sa mo utje lov lju je jed nu ele men tar nu ma tri cu jo ui ssan ce, pre ko mjer nog uit ka ia ko sint ho me ne ma smi sla (sen se), on zrai ui tak- smi slom (jo uis- sen se).25 Pre ma Sta lji no voj ke ri Sve tla ni, po sljed nja Sta lji no va ge sta pri je ne go to je umro, a ko joj je, zna ko vi to, pret ho dio zao po gled, bi la je ista kao ona u Wag ne ro vim po sljed njim ope ra ma, pri je tee di za nje li je ve ru ke: U naiz gled sa mom po sljed njem tre nut ku, [S ta ljin je] izne na da otvo rio oi i po gle dao sve u so bi. Bio je to straan po gled, mah nit ili mo da bi je san i ispu njen stra hom od smr ti i ne po zna tih li ca li je ni ka nad ne se nih nad njim. Po gle dom je u tre nu pro stri je lio sve. Ta da se zbi lo ne to ta ko nes hvat lji vo i gro zno da to ni do da na njeg da na ni sam za bo ra vi la ni ti mo gu raz u mje ti. Izne na da je po di gao svo ju li je vu ru ku kao da po ka zu je na ne to iznad i ba ca kle tvu na sve nas. Kret nja je bi la ne pojm lji va i pri je tea, i nit ko ni je mo gao rei na ko ga ili na to
Za detaljan prikaz hitchcockovskog sinthome, vidi Slavoj iek, ur., Everything You Always Wanted to Know About Lacan (But Were Afraid to Ask Hitchcock), London: Verso Books 1993.
25
104
se od no si la. U slje deem tre nut ku, na kon ko na nog na po ra, duh se otrg nuo iz me sa.26 to je, da kle, znai la ta ge sta? Hitch coc kov ski bi od go vor gla sio: ni ta no to ni ta ni je praz no ni ta, ne go pu noa li bi di no zne in ve sti ci je, tik ko ji utje lov lju je i fru uit ka. Naj blii ekvi va lent sint ho mes u sli kar stvu su, mo da, iz due ne mr lje ko je su u to ne bo kod ka snog Van Gog ha, ili vo da ili tra va kod Munc ha: ta ne la god na ma siv nost ni je efekt izrav ne ma te ri jal no sti mr lja bo je, ni ti ma te ri jal no sti na sli ka nih obje ka ta ona se kri je u svo jevr snoj sa bla snoj do me ni ko ju je Sc hel ling zvao gei sti ge Kr per lich keit, du hov na tje le snost. Iz la ca nov ske per spek ti ve, tu du hov nu tje le snost la ko je pre po zna ti kao ma te ri ja li zi ra nu jo ui ssan ce, jo ui ssan ce ko ja se pre tvo ri la u me so. Sto ga Hitch coc ko vi sint ho mes ni su pu ki for mal ni ob rasci: oni u se bi ve sai ma ju sta no vi ti li bi di no zni ulog. Kao ta kvi, odrei va li su Hitch coc kov stva ra la ki pro ces: Hitch cock ni je po la zio od za ple ta ko ji bi po tom pre vo dio na nain odreen au dio- vi zual nim odli ka ma fil ma. On je ra di je kre tao od sku pa (obi no vi zual nih) mo ti va ko ji su op sje da li nje go vu ma tu, na meui se kao sint ho mes; po tom je kon strui rao na ra tiv ko ji je slu io kao pred tekst za nji ho vu upo tre bu Ti sint ho mes prua ju po seb nu kva li te tu, sup stan ci jal nu gu stou film ske struk tu re Hitch coc ko vih dje la: bez njih, ima li bi smo sa mo bei vo tan for mal ni na ra tiv. Sto ga, pria o Hitch coc ku kao maj sto ru su spen sa, o nje go vim je din stve nim za ple ti ma itd., pro mau je klju nu poan tu. Fre dric Ja me son ka zao je za He mingwaya da je bi rao svo je prie ka ko bi mo gao pi sa ti odree nu vr stu (na pe tih, mu kih) fraz a. Isto vri je di za Hitch coc ka: on je iz mi ljao prie ka ko bi mo gao sni ma ti odree ne vr ste sce na. I dok na ra ti vi nje go vih fil mo va nu de za bav ne i e sto lu cid ne ko men ta re o naem vre me nu, Hitch cock i vi za uv i jek tek u svo jim sint ho mes. Oni su istin ski raz log za to nje go vi fil mo vi op sta ju kao objek ti nae e lje.
S luaj po gle da ko ji ne do sta je

S lje dea stvar tie se sta tu sa po gle da. Ta koz va ni post- teo re tia ri (kog ni ti vi sti ki kri tia ri psi hoa na li ti ke film ske teo ri je) vo le va ri ra ti mo tiv
26 Svetlana Alliluyeva, Twenty Letters To a Friend, New York: Simon and Schuster, 1967,
str. 183.
105
Slavoj iek
ka ko pi sci Teo ri je ko ri ste mit ske en ti te te po put Po gle da (s ve li kim P), en ti te te ko ji ne ko re spon di ra ju ni s ka kvim em pi ri kim, pro vjer lji vim i nje ni ca ma (po put stvar nih ki no po sje ti te lja i nji ho va po naa nja) je dan esej u knji zi Post-T heory27 no si na slov S luaj gle dao ca ko ji ne do sta je. Post- teo ri ja osla nja se na zdra vo raz um ski po jam gle dao ca (su bjek ta ko ji pro ma tra film sku stvar nost na ekra nu, opskrb ljen svo jim emo cio nal nim i kog ni tiv nim pre di spo zi ci ja ma itd.) a unu tar te jed no stav ne su prot stav lje no sti su bjek ta i objek ta film ske per cep ci je ne ma, na rav no, mje sta za po gled kao to ku iz ko je pro ma tra ni objekt uz vraa po gled i pro ma tra nas, gle dao ce. Kod la ca nov skog poj ma po gle da klju no je to to on preo kree od nos iz meu su bjek ta i objek ta: ka ko La can pie u svom Se mi na ru XI, iz meu oka i po gle da po sto ji an ti no mi ja, tj. po gled je na stra ni objek ta, on sto ji za sli je pu pje gu u po lju vid lji vog, iz ko je sa ma sli ka fo to- gra fi ra gle dao ca ili ka ko La can pie u Se mi na ru I, i ju ne la god nu evo ka ci ju sre di nje sce ne Pro zo ra u dvo ri te podcr ta va i nje ni ca da je odran iste go di ne ka da je snim ljen taj Hitch coc kov film (1954.): Na se bi mo gu osje ti ti i po gled ne ko ga i je oi ili lik ne vi dim. Do volj no je da mi ne to ukae da ta mo moe bi ti net ko dru gi. I taj pro zor, ako je za tam njen i ako imam raz lo ga vje ro va ti da net ko sto ji iza nje ga, ve je po gled.28 Zar taj po jam po gle da savre no ne pri ka zu je eg zem plar na hich cockv ska sce na u ko joj su bjekt pri la zi ne kom uzne mi ru juem, pri je teem objek tu, obi no kui? Tu nai la zi mo na an ti no mi ju oka i po gle da u najiem obli ku: su bjek to vo oko vi di kuu, ali kua objekt kao da ne ka ko uz vraa po gled Otud ne u di da post- teo re tia ri go vo re o po gle du ko ji ne do sta je, pri go va ra jui da je froj dov sko- la ca nov ski Po gled mit ski en ti tet ko ji se ne moe nai nig dje u stvar no sti gle da telj skog isku stva: taj po gled ui sti nu ne po sto ji nig dje u stvar no sti, nje gov je sta tus pot pu no fan taz mat ski. Na jo te melj ni joj raz i ni, tu ima mo
Post-Theory, David Bordwell i Noel Carroll, ur., Madison: University of Wisconsin Press, 1996. 28 Jacques Lacan, The Seminar, Book I: Freuds Papers on Technique, New York: Norton 1988., str. 215. Ovdje se oslanjam na Mirana Boovia, The Man Behind His Own Re tina, u Slavoj iek, ur., Everything You Always Wanted to Know About Lacan.
27
106
po sla s po zi ti vi za ci jom ne mo gu no sti kroz ko ju se po jav lju je fe tii sti ki objekt. Na pri mjer, ka ko objekt- po gled po sta je fe ti? Kroz he ge lov ski obrat iz ne mo gu no sti da vi di mo objekt, u objekt ko ji utje lov lju je sa mu tu ne mo gu nost: ka ko su bjekt ne moe izrav no vi dje ti istin ski objekt svo je fa sci na ci je, on iz vo di svo jevr snu re flek si ju-u- se be kroz ko ju sam po gled po sta je oa ra va juim objek tom. U tom smi slu, ia ko ne na pot pu no si me trian nain, po gled i glas su re flek tiv ni objek ti, tj. objek ti ko ji utje lov lju ju ne mo gu nost (la ca nov skim mat he mi ma: /a). U pra vo u tom smi slu, pra va fan ta zi ja ni je sa mo sce na ko ja nas oa ra va ne go za mi lje ni, ne po sto jei po gled ko ji tu sce nu pro ma tra, po put ne mo gueg po gle da odoz go za ko ji su sta ri Aste ci cr ta li di vov ske li ko ve pti ca i i vo ti nja na tlu, ili ne mo gui po gled za ko ji su prav lje ni de ta lji skulp tu ra na sta rim akve duk ti ma za Rim, inae ne vid lji vi s tla. Ukrat ko, na je le men tar ni ja fan taz mat ska sce na ni je sce na ko ju gle da mo, ne go pret po stav ka da ta mo ima net ko tko gle da nas; to ni je san, ne go pret po stav ka da smo mi objek ti nei jeg sna Mi lan Kun de ra u ro ma nu La len teur nu di vr hun ski pri mjer da na nje ga asep ti nog pseu do- pu te nog sek sa: lju bav ni par fin gi ra anal ni seks po red ho tel skog ba ze na, naoi gled go sti ju ko ji ih mo gu vi dje ti iz svo jih so ba; ia ko hi ne sek sual nu ugo du, oni i ne iz vo de pe ne tra ci ju kao kon tra punkt to mu, Kun de ra opi su je spo re, ga lan tne, in tim ne erot ske igre u Fran cu skoj 18. sto ljea Ni je li se ne to sli no toj sce ni u stvar no sti zbi va lo u Kam bodi pod rei mom Cr ve nih Kme ra, ka da je sta nov ni tvu de set ko va nom i stka ma i glau, vlast ko ja je gor lji vo htje la po vea ti na ta li tet odre di la da ne za snoaj sva ko ga pr vog, de se to ga i dva de se to ga da na u mje se cu: na veer bi se bra nim pa ro vi ma (ko ji su inae mo ra li spa va ti u odvo je nim ba ra ka ma) do pu sti lo da spa va ju sku pa ka ko bi ih se na tje ra lo da vo de lju bav. Pro stor pre dvien za nji hov spol ni od nos bio je ne ve lik koc ka sti boks, izo li ran po lu pro zir nim za slo nom od bam bu so vi ne; is pred bok sa ho da li su u va ri, pro vje ra va jui da pa ro vi ui sti nu ope. Ka ko su su pru ni ci zna li da je iz bje ga va nje snoa ja stro go ka nji vo i ka ko su, s dru ge stra ne, na kon etr na e sto sat nog rad nog da na po pra vi lu bi li odve iscrp lje ni za seks, pre tva ra li bi se da vo de lju bav: u va re bi va ra li ta ko to su pra vi li la ne po kre te i zvu ko ve Ni je li to pot pu na su prot nost isku stvu ko je su ne ki od nas ima li u pred per mi siv noj
107
Slavoj iek
mla do sti s part ne rom bi smo se mo ra li uu lja ti u so bu i vo di ti lju bav to je mo gue tie, ka ko ro di te lji, u slua ju da su jo uvi jek bud ni, ne bi po sum nja li to se zbi va? to, da kle, ako je ta kav spek takl za po gled Dru gog ta koer dio spol nog i na od no sno, po zo ve mo li se na La ca no vu tvrd nju da ne ma spol nog od no sa, to ako spol ni od nos moe mo in sce ni ra ti sa mo pod pret po stav kom po gle da Dru gog? Zar ne dav ni trend web stra ni ca s ka me ra ma, ko ji ostva ru je lo gi ku Tru ma no va showa (na tim stra ni ca ma, moe mo ne pre kid no pro ma tra ti ne ki do gaaj ili mje sto: i vot ne ke oso be u nje zi nu sta nu, po gled na uli cu itd.), ta koer ne uka zu je na pri je ku po tre bu za fan taz mat skim Po gle dom Dru go ga kao jam stvom su bjek to va bit ka? Po sto jim je di no ako me net ko gle da ci je lo vri je me (To me je slian fe no men ko ji je pri mi je tio Cla u de Le fort: te le vi zor ko ji je ukljuen ci je lo vri je me, ak i kad ga nit ko ne gle da, slui kao mi ni mal ni ja mac po sto ja nja dru tve ne vez e.) Sto ga ta si tua ci ja tra gi ko mi no preo kree bent ha mov skoorwel lov sku pret po stav ku pa nop ti kon skog dru tva u ko jem nas (po ten ci jal no) nad zi ru ci je lo vri je me i ne ma mo mje sta za skri va nje pred sve pri sut nim po gle dom Moi: tje sko bu iza zi va mo gu nost to ni smo izloe ni po gle du Dru go ga ci je lo vri je me, ta ko da su bjekt tre ba po gled ka me re kao svo jevr sno on to lo ko jam stvo svog bit ka pro pos pa ra dok sa sve pri sut nog po gle da, jed nom mom pri ja te lju u Slo ve ni ji ne dav no se de si lo ne to za bav no: vra tio se u svoj ured ka sno na veer zavri ti ne ke po slo ve i, pri je ne go to je ukljuio svje tlo, u ure du pre ko pu ta ugle dao je (oe nje nog) di rek to ra i nje go vu taj ni cu ka ko st rasno vo de lju bav na nje go vu sto lu po ne se ni ud njom, za bo ra vi li su da je s dru ge stra ne dvo ri ta zgra da iz ko je mo gu bi ti ja sno vie ni, jer im je ured bio osvi jet ljen a ve li ki su pro zo ri bi li bez za vje sa Moj je pri ja telj te le fo ni rao u taj ured i ka da je di rek tor, na krat ko pre ki da jui seks, po dig nuo slua li cu, zlo kob no je ap nuo u slua li cu: Bog te gle da! Ja dan se di rek tor sruio i uma lo imao sra ni udar In ter ven ci ja ta kvog tra u ma ti nog gla sa ko ji ne moe mo izrav no lo ci ra ti u stvar no sti mo da je naj vie to se moe mo pri blii ti doiv lja ju Su blim nog. Hitch cock iza zi va naj vie ne la go de ka da nas izrav no uvlai u gle di te to ga iz vanj sko ga fan taz mat skog po gle da. Jed na od stan dard nih pro ce du ra u ho ro ru jest preo znaa va nje objek tiv nog ka dra u su bjek tiv ni (ono to gle da lac pr vo pre po zna je kao objek tiv ni ka dar re ci mo, ka dar
108
kue s obi te lji za vee rom ne na da no se, po mou ko di ra nih ozna ka po put ma log podrh ta va nja ka me re, su bjek ti vi ra ne zvu ne ku li se itd., raz ot kri va kao su bjek tiv ni ka dar po gle da ubo ji ce ko ji pro ga nja svo je mo gue r tve). Ipak, tu pro ce du ru tre ba mo na do pu ni ti nje zi nom su prot nou, neoe ki va nim obra tom su bjek tiv nog u objek tiv ni ka dar: usred du gog ka dra, ko ji je ne dvo smi sle no oznaen kao su bjek ti van, gle da lac izne na da uvia da u pro sto ru di je get ske stvar no sti ne po sto ji su bjekt ko ji bi mo gao za u ze ti gle di te tog ka dra. Da kle, tu ne ma mo po sla s jed no stav nim obra tom objek tiv nog ka dra u su bjek tiv ni, ne go s kon struk ci jom mje sta ne mo gueg su bjek ti vi te ta, su bjek ti vi te ta ko ji sa moj objek tiv no sti da je aro mu nei ska zi vog, u do vi nog zla. Tu moe mo pre po zna ti ci je lu jed nu he re ti ku teo lo gi ju ko ja sa mog Tvor ca po taj no iden ti fi ci ra kao vra ga ( to je bi la ve te za ka tar ske he rez e u Fran cu skoj 12. sto ljea). Eg zem plar ne slua je ve tog ne mo gueg su bjek ti vi te ta prua ju su bjek tiv ni ka dar, iz per spek ti ve sa me ubi la ke Stva ri, za pre pa te nog li ca umi rueg de tek ti va Ar bo ga sta u Psi hu, ili u Pti ca ma (1963.), u ve ni ka dar Bo de ga Bay ja u pla me nu iz Bo je per spek ti ve, ko ji, na kon to u ka dar uu pti ce, bi va preo znaen, su bjek ti vi ran u to ku gle di ta sa mih zlih na pa daa.
Vie stru ki zavre ci

Po sto ji jo je dan, trei aspekt ko ji do da je spe ci fi nu gu stou Hitch coc ko vim fil mo vi ma: im pli cit na rez on an ci ja vie stru kih zavre ta ka. Na rav no, To paz (1969.) nu di na joi gled ni ji i naj do ku men ti ra ni ji sluaj: pri je ne go to je odluio da e To paz ima ti kraj ka kav svi zna mo, Hitch cock je sni mio dva al ter na tiv na zavret ka. Mo ja je poan ta ta da ni je do volj no rei ka ko je Hitch cock tek oda brao naj po de sni ji zavre tak zavre tak ko ji ima mo sa da na ne ki nain pret po stav lja dru ga dva, pri e mu sva tri tvo re svo jevr stan si lo gi zam, tj. ru ski pi jun Gran vil le (Mic hel Pic co li) se bi go vo ri Ni ta mi ne mo gu prii ti, mo gu jed no stav no otii u Ru si ju (pr vi od bae ni zavre tak); A li, sa da me ne e le ni Ru si, za njih sam sad jo i opa san ta ko da e me vje ro jat no ubi ti (dru ga od bae na zavr ni ca); to on da da ra dim kad sam u Fran cu skoj izopen kao ru ski pi jun, a ni Ru si ja me vie ne e li? Je di no mi preo sta je sa mo u boj stvo zavre tak ko ji je ko na no i usvo jen. No, po sto je i da le ko ra fi ni ra ni je ver zi je tog im pli cit nog pri su stva al ter na tiv nih zavre ta ka.
109
Slavoj iek
Ve u Hitch coc ko voj ra noj me lo dra mi The Manx man (1929.), zavr ni ci pret ho de dvi je sce ne ko je moe mo i ta ti kao mo gue al ter na tiv ne zavret ke (e na se ubi ja; lju bav nik se ni kad ne vraa). Hitch coc ko vo re mekdje lo Ozlo glae na (1946.) ba rem je dan dio svo ga sna nog utje ca ja du gu je i nje ni ci to nje gov ras plet tre ba mo gle da ti u svje tlu ba rem dva ju mo guih isho da ko ji u nje mu odz va nja ju kao svo jevr sne al ter na tiv ne hi sto ri je.29 U pr voj ver zi ji prie Ali cia se iskup lju je na kra ju fil ma, ali gu bi De vli na, ko jeg ubi ja ju dok je spaa va od na ci sta. Za mi lje no je da bi to r tvo va nje tre ba lo raz ri jei ti na pe tost iz meu De vli na, ko ji Ali ci ji ne moe pri zna ti da je vo li, i Ali ci je, ko ja se be ne moe vi dje ti kao vri jed nu lju ba vi: De vlin joj pri zna je da je vo li bez ri jei, r tvu jui svoj i vot za nje zin. U zavr noj sce ni Ali ci ju opet na la zi mo ka ko pi je sa svo jim dru tvom: ia ko je sad o zlo glae ni ja ne go ikad pri je, ona u svom sr cu no si sjea nje na o vje ka ko ji ju je lju bio i umro za nju, i, ka ko je Hitch cock sroio u do pi su Sel znic ku, za nju je to isto kao da se uda la i osta tak i vo ta pro ve la u sret nom bra ku. U dru goj glav noj ver zi ji ishod je su pro tan; tu ve ima mo za mi sao da Se ba stian i nje go va maj ka spo ro tru ju Ali ci ju. De vlin se su prot stav lja na ci sti ma i bjei s Ali ci jom, no ona pri tom umi re. U epi lo gu, De vlin sje di sam u cafu u Rio de Ja nei ru, gdje se obi no sre tao s Ali ci jom, te u je ka ko lju di pria ju o smr ti Se ba stia no ve raz vrat ne i pri je tvor ne su pru ge. Ipak, u nje go vim je ru ka ma po hva la u ko joj pred sjed nik Tru man istie Ali ci ji nu hra brost. De vlin stav lja pi smo u dep i dovra va pie Ko na no, do lo se do ver zi je ko ju zna mo, sa zavr ni com ko ja im pli ci ra da su se De vlin i Ali cia vjena li. Hitch cock je po tom izo sta vio tu zavr ni cu ka ko bi zavrio tra gi ni jom no tom, sa Se ba stia nom, istin ski za ljub lje nim u Ali ci ju, pre pu te nom smr to no snom gnje vu na ci sta. Poan ta je ta da su oba al ter na tiv na zavret ka (smrt De vli na i Ali ci je) ugrae na u film, kao svo jevr sna fan taz mat ska po za di na ak ci je ko ju vi di mo na ekra nu: da bi po sta li lju bav ni par, De vlin i Ali cia mo ra ju doi vje ti sim bo li ku smrt ta ko da se sre tan kraj po jav lju je iz spo ja dva ju ne sret nih zavre ta ka, tj. dva al ter na tiv na fan taz mat ska sce na ri ja omo guu ju ras plet ko ji za pra vo vi di mo.
29 Vidi fascinantni izvjetaj u Thomas Schatz, The Genius of the System, New York: Hold
and Co., 1996., str. 393-403.
110
Ta nam odli ka do pu ta da Hitch coc ka uvr sti mo u niz umjet ni ka i je dje lo na jav lju je da na nji di gi tal ni uni ver zum. Od no sno, povjesni ari umjet no sti e sto su isti ca li fe no men sta rih umjet ni kih for mi ko je su nasr ta le na svo je vla sti te gra ni ce i ko ri sti le po stup ke za ko je se, ba rem ako po gle da mo re tro spek tiv no, i ni da upuu ju pre ma no voj teh no lo gi ji ko ja bi slui la kao pri rod ni ji i po de sni ji o bjek tiv ni ko re lat i vot nog isku stva, ko je su sta re for me na sto ja le pri ka za ti po mou pre tje ra nog ek spe ri men ti ra nja. Ci je li niz na ra tiv nih po stu pa ka u ro ma ni ma 19. sto ljea na jav lju je ne sa mo stan dard ni na ra tiv ni film (za ple te na upo tre ba flash bac ko va kod Emily Bront ili ukr ta va nje i krup ni pla no vi kod Dic ken sa) ne go gdje kad ak i mo der ni sti ki film (upo tre ba vanj skih pro sto ra u Ma da me Bo vary) i ni se kao da je no va per cep ci ja i vo ta ve bi la tu, ali se jo uvi jek bo ri la da pro nae pra va sred stva svo je ar ti ku la ci je, dok ih ko na no ni je na la u fil mu. Otud u tom slua ju ima mo hi sto ri ci tet svo jevr snog fu tur an te rieur: sa mo na kon to se film po ja vio i raz vio svo je stan dard ne po stup ke, moe mo stvar no poj mi ti na ra tiv nu lo gi ku Dic ken so vih ve li kih ro ma na ili Ma da me Bo vary. Zar se upra vo da nas ne pri blia va mo sli nom pra gu: no vo i sku stvo i vo ta ve je u zra ku, per cep ci ja i vo ta ko ji raz bi ja li near ni usre di te ni na ra tiv i pri ka zu je i vot kao mno go stru ku ma ti cu ak i u sa mim eg zakt nim zna no sti ma (kvant na fi zi ka i nje zi no tu mae nje vie stru ke stvar no sti, ili pot pu na kon tin gen ci ja ko ja da je za mah evo lu ci ji na Zem lji kao to je Step hen Jay Go uld po ka zao u svo joj knji zi Won der 30 ful Li fe , fo si li iz Bur ges skog tje sna ca po ka zu ju da je evo lu ci ja mo gla kre nu ti po sve druki jim smje rom), i ni se kao da nas pro go ne sluaj nost kao klju na di men zi ja i vo ta i al ter na tiv ne ver zi je stvar no sti. i vot doiv lja va mo, ili kao niz vie stru kih pa ra lel nih sud bi na, ko je su meu sob no po vez a ne i pre sud no odree ne besmi sle nim sluaj nim su sre ti ma, to ka ma u ko ji ma se je dan niz si jee dru gim i utjee na nje ga (vi di Alt ma no ve Krat ke rez o ve), ili kao raz lii te ver zi je/i sho di iste prie ko ja se ne pre sta no ope tu je (sce na ri ji pa ra lel nih uni ver zu ma ili al ter na tiv nih mo guih svje to va vi di Sli je pa an sa, Dvo stru ki i vot
30 Vidi Stephen Jay Gould, Wonderful Life: The Burgess Shale and the Nature of History,
New York: Norton 1989.
111
Slavoj iek
Ve ro ni ke i Tri bo je: Cr ve no Kie slow sko ga; ak su i oz bilj ni povjesni ari ne dav no obja vi li knji gu Vir tual na po vi jest, u ko joj po ka zu ju ka ko su klju ni do gaa ji mo der ne epo he, od Cromwel lo ve po bje de nad Stuar ti ma i ame ri kog ra ta za neo vi snost do pa da ko mu niz ma, ovi si li 31 o ne pre dvid lji vim, po ne kad ak i ne vje ro jat nim pri li ka ma. Per cep ci ja nae stvar no sti kao jed nog od mo guih e sto ne ak ni naj vje ro jat ni jeg isho da ne ke o tvo re ne si tua ci je, pret po stav ka da dru gi isho di ni su jed no stav no od bae ni ne go nas na stav lja ju pro go ni ti kroz nau i stin sku stvar nost kao sa bla sti ono ga to se mo glo zbi ti, priskrb lju ju naoj stvar no sti sta tus kraj nje krh ko sti i sluaj no sti, im pli cit no se su kob lju je s pre vla da va juim li near nim na ra tiv nim for ma ma nae knjiev no sti i fil ma te pret po stav ke kao da pri zi va ju no vi umjet ni ki me dij u ko jem ne bi bi le sa mo ek scen tri ni ek sces ne go nje gov i stin ski oblik dje lo va nja. S no vim doiv lja jem svi je ta mi je nja se i po jam stva ra nja: on vie ne im pli ci ra po zi ti van in na me ta nja no vog po ret ka, ne go pri je ne ga tiv nu ge stu iz bo ra, ogra nia va nje mo gu no sti, pri vi le gi ra nje jed ne op ci je na utrb osta lih. Mo gli bi smo ustvr di ti da je cy ber spa ce hi per tekst taj no vi me dij u ko jem e doiv ljaj i vo ta tek pro nai svoj pri rod ni, po de sni ji objek tiv ni ko re lat, ta ko da, opet, tek po ja vom cy ber spa ce hi per tek sta moe mo stvar no shva ti ti na to su Alt man i Kie slow ski im pli cit no i Hitch cock za pra vo ci lja li.
I deal ni re ma ke
To mo da ta koer upuu je na ono to bi pra vi re ma ke Hitch coc ko va fil ma tre bao bi ti. Po kua ti imi ti ra ti hich coc kov ske sint ho me jest vje ba una pri jed osue na na neus pjeh; po nov no sni ma nje istog na ra ti va sa mo bi da lo Sha ke spea re Ma de Easy rez ul tat. Otud preo sta ju dva nai na. Na je dan je uka zao Psi ho (1998.) Gu sa van San ta, ko ji, pa ra dok sal no, pri je sma tram neus pje lim re mekdje lom ne go obi nim pro maa jem. Za mi sao sni ma nja re ma kea ka dar po ka dar ge ni jal na je i, po me ni, pro blem je to film ni je otiao do volj no da le ko u tom smje ru. Ideal no, film bi tre bao tei ti da po stig ne ne la god ni efekt dvoj ni ka: sni ma nje for mal no istog fil ma raz li ku bi ui ni lo opip lji vi jom sve bi bi lo isto, isti ka dro vi, ku to vi, di ja lo zi, no sve jed no bi smo upra vo zbog te iden ti no sti sna ni je
31 Vidi Virtual History, Niall Ferguson, ur., London: MacMillan 1997.
112
osje ti li da ima mo po sla s po sve raz lii tim fil mom. Taj bi jaz bio sig na li zi ran je dva pri mjet nim ni jan sa ma u nai nu glu me, oda bi ru glu ma ca, ko ri te nju bo je itd. Ne ki ele men ti u Van San to vu fil mu ve upuu ju u tom smje ru: ulo ge Nor ma na, Li le (pri ka za ne kao lez bij ke) i Ma rion (ne ma te rin ska, in tro vert na, hlad na ku ka kao kon trast pr sa toj ma te rin skoj Ja net Leigh), ak i Ar bo gast i Sam zgod no upuu ju na pri je laz iz ka snih 50-ih u da na nji uni ver zum. Dok su ne ki pri do da ni ka dro vi (po put za go net nih su bjek tiv nih ka dro va obla nog ne ba za vri je me dva ju umor sta va) ta koer pri hvat lji vi, pro ble mi se jav lja ju s grub ljim pro mje na ma (po put Nor ma no ve ma stur ba ci je dok kriom pro ma tra Ma rion pri je uboj stva u iskue nju smo na pra vi ti pri li no oi gled nu poan tu da u tom slua ju, tj. da je Nor man bio u sta nju po stii sek sual no za do vo lje nje na taj nain, nje gov na sil ni pa ssa ge lac te i ka sap lje nje Ma rion ne bi ni bi li po treb ni); povrh sve ga, ne ke sce ne po sve su uni te ne, pot pu no su iz gu bi le svoj utje caj, pro mje nom Hitch coc ko va pre ci znog ka dri ra nja (re ci mo, klju na sce na u ko joj se, na kon to na pu sti ured s nov cem, Ma rion kod kue pri pre ma na bi jeg). Hitch coc ko vi vla sti ti re ma keo vi (dvi je ver zi je o vje ka ko ji je pre vie znao, kao i Sa bo te ra i Sje ver sje ve ro za pad) upuu ju u tom smje ru: ia ko ima ju vr lo slian na ra tiv, li bi di no zna eko no mi ja u nji ho vim te me lji ma pot pu no je dru gai ja u sva kom po je di nom re ma keu, kao da iden ti nost 32 slui za obi ljea va nje Ra zli ke. D ru gi nain bio bi sni mi ti u do bro srau na tom stra te kom po te zu je dan od al ter na tiv nih sce na ri ja ko ji su u te me lju ono ga to je Hitch cock sni mio, re ci mo re ma ke Ozlo glae ne u ko jem bi In grid Berg man prei vje la sa ma. To bi bio pra vi nain da se Hitch coc ku oda pri zna nje kao umjet ni ku ko ji pri pa da naem do bu. Mo da vie ne go u De Pal mi nim i osta lim izrav nim po sve ta ma Hitch coc ku, sce ne ko je na go vje ta va ju je dan ta kav istin ski re ma ke na la zi mo na neoe ki va nim mje sti ma, po put sce ne u ho tel skoj so bi, mje stu zloi na, u Con ver sa tion (1974.)
32 Moda najvee postignue Van Santova remakea jest scena koja slijedi nakon kadra
kojim se zavrava Hitchcockov film i traje jo nekoliko dugih minuta zavrne pice. U pitanju je neprekinuti kadar s dizalice koji pokazuje to se deava oko auta koji izvla e iz movare, policajce koji se dosauju oko kamiona za vuu, dok sve to prati ope tovana njena gitarska improvizacija glavnog motiva Herrmannove teme taj detalj dopunjava film jedinstvenim tihom 90-ih.
113
Slavoj iek
Fran ci sa For da Cop po le, ko ji za si gur no ni je hich coc ko vac. Istrai telj pre trau je so bu hich coc kov skim po gle dom, kao to to ra de Li la i Sam u Ma rio ni noj mo tel skoj so bi, pre la zei iz glav ne spa vae so be u ku pao ni cu i usre do toa va jui se na WC kolj ku i tu. To pre lae nje s tua (gdje ne ma tra go va zloi na, gdje je sve i sto) na WC kolj ku, ko ja na taj nain bi va uz dig nu ta u hich coc kov ski objekt ko ji pri vlai na po gled, oa ra va jui nas svo jom slut njom nei ska zi vog ua sa, tu je od klju ne va no sti (sje ti mo se Hitch coc ko ve bor be s cen zo ri ma da mu do pu ste ka dar ko ji pri ka zu je unu tra njost kloa ke oda kle Sam va di po de ra ni ko ma di pa pi ra na ko jem je Ma rio ni nim ru ko pi som na pi sa na ko lii na po troe nog nov ca, do kaz da je ona bi la tu). Na kon ni za oi gled nih re fe ren ci na Psi ho pro pos tua (br zo po vlae nje za sto ra, pro ma tra nje odvo da), istrai telj se usre do tou je na (naiz gled oien) nu nik, pu ta vo du i on da se ta ko rei niot ku da po jav lju ju kr va va mr lja i osta li tra go vi zloi na, pre plav lju jui rub kolj ke. Ta sce na, svo jevr sno po nov no i ta nje Psi ha kroz Mar nie (s cr ve nom mr ljom ko ja po muu je ekran), sadri glav ne ele men te hich coc kov skog uni ver zu ma: u nje mu ima mo hich coc kov ski objekt ko ji ma te ri ja li zi ra ne ku neo dree nu pri jet nju, dje lu jui kao ru pa ko ja vo di u ne ku dru gu bez da nu di men zi ju (Ni je li pu ta nje vo de u za ho du u toj sce ni po put pri ti ska nja po gre ne tip ke ko ja raz a ra ci je li uni ver zum u znan stve no- fan ta sti nim ro ma ni ma?); za taj objekt, ko ji isto dob no pri vlai i od bi ja su bjek ta, moe mo rei da je to ka iz ko je pro ma tra no okrue nje uz vraa po gled (Zar za hod ska kolj ka na ne ki nain ne pro ma tra ju na ka?); i ko na no, Cop po la ostva ru je al ter na tiv ni sce na rij za ho da kao vr hun skog mje sta za go net ke. Dje lo tvor nost to ga ma log re ma kea jed ne sce ne lei u Cop po li nu uki da nju za bra ne ko ja je bi la dje lat na u Psi hu: pri jet nja ui sti nu eks plo di ra, ka me ra pri ka zu je opa snost ko ja u Psi hu tek vi si u zra ku, iz za ho da zbi lja iz bi ja kao tian kr va vi ne red.33 (Zar i mo va ra iza kue, u ko joj Nor man po ta pa au te s ti je li ma svo jih r ta va, ni je svo jevr stan
Hitchcockova opsjednutost istoom dobro je poznata: u jednom se intervjuu hva lisao kako zahod iza sebe uvijek ostavlja tako ist da nitko ne bi mogao pretpostaviti, sve i kad bi pregledao toalet, da ga je bio upotrijebio Ta opsesija takoer objanja va oigledno uivanje-u-gaenju koje Hitchcock nalazi u malim detaljima koji odli kuju kubansku misiju u Topazu, poput slubenoga diplomatskog dokumenta, zamr ljanog masnom mrljom od sendvia.
33
114
di vov ski ba zen eks kre men tal nog mu lja, ta ko da moe mo rei da Nor man na ne ki nain odlae au te u kloa ku u ve ni tre nu tak za bri nu tog izraz a nje go va li ca ka da Ma rio nin au to pre sta ne to nu ti u mo va ru na ne ko li ko se kun di, za pra vo oznaa va za bri nu tost da za hod ni je pro gu tao tra go ve naeg zloi na? Otud je po sljed nji ka dar Psi ha, u ko me Ma rio nin au to iz vlae iz mo va re, hitch coc kov ski ekvi va lent kr vi ko ja se po jav lju je iz za hod ske kolj ke ukrat ko, ta je mo va ra jo jed na u ni zu ula znih toa ka u pre don to lo ki pa kao.) Ni je li ista re fe ren ca na pre don to lo ki pa kao dje lat na i u zavr noj sce ni Vr to gla vi ce? U pred- di gi tal no do ba, dok sam bio ti nejder, sje am se da sam gle dao lou ko pi ju Vr to gla vi ce ne ko li ko po sljed njih se kun di jed no stav no je ne do sta ja lo, te se i ni lo da film ima sre tan kraj: Scot tie se iz mi rio s Judy, opro stio joj je i pri hva tio je kao part ne ri cu, njih se dvo je st rastve no gr le Mo ja je poan ta ta da ta kva zavr ni ca ni je umjet na ka ko moe iz gle da ti: upra vo izne nad no po jav lji va nje a sne se stre iz du bi ne stu bi ta u stvar nom zavret ku, dje lu je kao svo jevr stan ne ga tiv ni deux ex mac hi na, izne nad ni upad ko ji ni na ko ji nain ni je ute me ljen u na ra tiv noj lo gi ci, ko ji sprea va sre tan kraj.34 Ot kud do la zi a sna se stra? Iz istog ono ga pre don to lo kog car stva sje na iz ko jeg 35 i sam Scot tie taj no pro ma tra Ma de lei ne u cvjear ni ci. Re fe ren ca na pre don to lo ko car stvo omo guu je nam da se pri blii mo kvin te sen ci jal noj hitch coc kov skoj sce ni ko ja ni kad ni je snim lje na upra vo za to jer ta sce na izrav no pri ka zu je osnov nu ma tri cu nje go va dje la, nje zi na bi rea li za ci ja pro iz ve la vul ga ran, neu ku san ui nak. Evo te sce ne ko ju je Hitch cock htio uba ci ti u North by Northwest, ka ko je na ve de no u Truf fa ut o vim raz go vo ri ma s Maj sto rom:
Nije li to iznenadno pojavljivanje slino Wagnerovu Tristanu? Pri samom kraju ope re, nakon Tritonove smrti i Solderova dolaska i pada u smrtni trans, imamo prekid za kojeg dolazi jo jedan, drugi brod, da bi se nakon toga spori rasplet iznenada ubrzao na skoro komian nain u pet minuta deava se vie toga nego to se desilo u cijelom prethodnom tijeku opere (borba, umiru Melt i Kurwenal), slino kao i u Verdijevoj Il Trovatore, gdje se u posljednje dvije minute zbiva cijela gomila stvari. Takva neoekiva na gomilanja prije samog kraja od kljune su vanosti za itanje napetosti koje se na laze u temelju narativa. 35 Kad Lesley Brill ustvrdi da se u Under Capricorn radi o nekoj vrsti paklenog stvora koji pokuava odvui Ingrid Bergman u pakao, u iskuenju smo rei da opatica s kra ja Vrtoglavice pripada istom podzemnom carstvu zla naravno, paradoks je taj to a sna sestra, Boja ena, utjelovljuje zlu silu koja subjekta povlai u pakao i tako onemo guuje njezino spasenje.
34
115
Slavoj iek
H tio sam dug di ja log iz meu Cary ja Gran ta i jed nog od tvor ni kih rad ni ka /u For do voj tvor ni ci au to mo bi la/ dok ho da ju du po kret ne tra ke. Iza njih sa stav lja ju au to, ko mad po ko mad. Ko na no, au to i je su sa stav lja nje gle da li go tov je, s ben zi nom i uljem po sve spre man da ga odvez u s tra ke. Dvo ji ca mu ka ra ca gle da ju je dan dru go ga i go vo re: Ni je li di van! Za tim otva ra ju vra ta au ta i iz nje ga ispa da le.36
Ot kud se po jav lju je, ispa da, taj le? Opet, upra vo iz one praz ni ne iz ko je Scot tie pro ma tra Ma de lei ne u cvjear ni ci ili, iz praz ni ne iz ko je na vi re krv u Pri slu ki va nju. (Ne bi smo smje li smet nu ti s uma da bi smo u tom du gom ka dru vi dje li i ele men tar no je din stvo pro ce sa pro iz vod nje zar le ko ji za go net no ispa da ni iz e ga ni je savre no oz bi lje nje vi ka vri jed no sti ko ji se stva ra niot kud u pro ce su pro iz vod nje?) To o kant no uz di za nje ri di ku lo zno naj nie ga (Ono stra no u ko jem ne sta je iz met) u me ta fi zi ko Su blim no mo da je jed na od za go net ki Hitch coc ko ve umjet no sti. Ni je li Su blim no po ne kad dio nae ga na jo bi ni je ga sva kod nev nog isku stva? Ka da nas usred obav lja nja ne kog jed no stav nog za dat ka (re ci mo, uspi nja nja du gim stu bi tem), obuz me neoe ki va ni umor, izne na da nam se i ni kao da jed no sta van cilj ko ji e li mo do seg nu ti (vrh stu bi ta) od nas uda lja va ne ka ne do kui va ba ri je ra, pre tva ra jui ga na taj nain u me ta fi zi ki Objekt ko ji osta je za u vi jek iz van naeg do maa ja, kao da po sto ji ne to to nas za u vi jek sprea va da ga do seg ne mo Do me na u ko joj ne sta je iz met na kon to pu sti mo vo du u za hod jed na je od me ta fo ra za ua sa va jue- su blim no On kraj prai skon skog, pre don to lo kog Kao sa ko ji gu ta stva ri. Ia ko ra cio nal no zna mo to se do gaa s iz me tom, ima gi nar na za go net ka sve jed no op sta je ka ko iz met osta je viak ko ji se ne ukla pa u nau sva ki da nju stvar nost, La can je s pra vom tvr dio da i vo ti nja po sta je o vjek onog tre nut ka kad se kod nje po ja vi pro blem to da ra di sa svo jim eks kre men ti ma, onog tre nut ka ka da se iz met pre tvo ri u viak ko ji je uzne mi ra va.37 Otud u sce ni iz Pri slu ki va nja Real no ni je to li ko ua sa va jue-o gav na stvar ko ja se po jav lju je iz za hod ske kolj ke, ko li ko sa ma ru pa, zi jev ko ji slui kao pro laz u dru gai ji on to lo ki
36 Francois Truffaut, Hitchcock, New York: Simon and Schuster 1985., str. 257. 37 Slino je i s pljuvakom: kao to svi znamo, iako bez problema moemo progutati svo
ju pljuvaku, iznimno nam se gadi ponovno progutati pljuvaku koju smo ispljunuli iz svoga tijela jo jedan sluaj krenja granice Unutra/Izvana.
116
po re dak. Sli nost iz meu praz ne za hod ske kolj ke, pri je ne go to iz nje pro ku lja ju osta ci uboj stva, i Ma lje vie va Cr nog kav dra ta na bi je lom tu je zna ko vi ta: zar po gled odoz go u za hod sku kolj ku ne re pro du ci ra go to vo istu mi ni ma li sti ku vi zual nu she mu, u ko joj je crn (ili, ba rem tam ni ji) kva drat vo de uo kvi ren bi je lom povri nom sa me kloa ke? I opet, na rav no, zna mo da se iz met ko ji je ne stao za pra vo na la zi neg dje u ka na li za ci ji ono to je tu real no jest to po lo ka ru pa ili tor zi ja ko ja svi ja pro stor nae stvar no sti ta ko da vi di mo/ za mi lja mo ka ko iz met ta ko rei ne sta je u al ter na tiv noj di men zi ji ko ja ni je dio nae sva kod nev ne stvar no sti. Hitch coc ko va op se si ja ie njem ku pao ni ce ili za ho da na kon ko ri te nja ve je na ve de na, i zna ko vi to je to, kad na kon uboj stva Ma rion e li po mak nu ti nau to ku iden ti fi ka ci je na Nor ma na, Hitch cock to ra di du gim pri ka zi va njem pa lji vog pro ce sa ie nja ku pao ni ce to je mo da klju na sce na u fil mu, sce na ko ja prua neu god no du bo ko za do vo lje nje pro pi sno obav lje nim po slom, stva ri ma ko je su se vra ti le u nor ma lu, si tua ci jom ko ja je opet pod kon tro lom, bri sa njem tra go va ua sa va jueg pa kla. U iskue nju smo tu sce nu i ta ti u kon tek stu do bro po zna te pro po zi ci je sv. To me Akvin skog, pre ma ko joj vr li na (de fi ni ra na kao pra vi nain za ostva re nje dje la) moe slui ti i u loe svr he: net ko moe bi ti savren lo pov, ubo ji ca, iznui va itd. a opet iz ve sti zlo dje lo na vir tuo zan nain. Sce na ie nja ku pao ni ce u Psi hu po ka zu je ka ko nie savren stvo moe ne pri mjet no utje ca ti na viu svr hu: Nor ma no va vir tuo zna per fek ci ja u ie nju ku pao ni ce, na rav no, slui zloj svr si ukla nja nja tra go va zloi na; ipak, sa ma ta per fek ci ja, po svee nost i mi nu cio znost tog i na, za vo de nas, gle da te lje, na pret po stav ku da ako se net ko po naa na ta ko savren nain, ta da bi u ci je lo sti ipak tre bao bi ti do bra i suo sjeaj na oso ba. Ukrat ko, net ko tko po put Nor ma na te me lji to i sti ku pao ni cu, ne moe zbi lja bi ti zao una to svo jim ma njim idio sin kraz i ja ma (Ili, za jed lji vi je, u zem lji ko jom bi vla dao Nor man, vla ko vi bi si gur no sti za li na vri je me!) Dok sam ne dav no gle dao tu sce nu, uhva tio sam se be ka ko iva no re gi stri ram da ku pao ni ca ipak ni je pro pi sno oie na na ka di su osta le dvi je ma le mr lje! Za ma lo sam uz vik nuo: Hej, jo ni je go to vo, zavri po sao ka ko tre ba! Zar Psi ho tu ne upuu je u smje ru da na nje ideo lo ke per cep ci je u ko joj je rad (fi zi ki rad na su prot sim bo li koj dje lat no sti), a ne
117
Slavoj iek
seks, po stao op sce na neu ljud nost ko ju tre ba sa kri ti od oi ju jav no sti? Tra di ci ja ko ja see od Wag ne ro va Rhein gold i Lan go va Me tro po li sa, tra di ci ja u ko joj se rad ni pro ces odvi ja u pod zem lju, u mra nim spi lja ma, da nas kul mi ni ra u mi li ju ni ma ano nim nih rad ni ka ko ji ra de u ne vid lji vim tvor ni ca ma Treeg svi je ta, od ki ne skih gu la ga do in do ne zij skih ili braz il skih po kret nih tra ka zbog nji ho ve ne vid lji vo sti, Za pad se bi moe priu ti ti ble be ta nje o ie za va nju rad ni ke kla se. No, ono to je klju no u toj tra di ci ji jest iz jed nae nje ra da sa zloi nom, za mi sao da je rad, te ki rad, iz vor no bestid na kri mi nal na dje lat nost ko ju tre ba mo sa kri ti od oka jav no sti. Je di no mje sto u ho li vud skim fil mo vi ma gdje vi di mo pro iz vod ni pro ces u nje go vu in ten zi te tu jest ka da ak cij ski ju nak upa da u taj ni po gon glav nog zloin ca i ta mo pro na la zi mje sto in ten ziv nog ra da (de sti li ra nje i pa ki ra nje dro ge, iz grad nja ra ke te ko ja e uni ti ti New York). Ka da u fil mu o Ja me su Bon du glav ni kri mi na lac, pro vo di za rob lje nog Bon da kroz svo ju ile gal nu tvor ni cu, ni je li to to ka u ko joj se Hollywood naj vie pri blia va real so ci ja li sti kom po no snom pred stav lja nju tvor ni ke pro iz vod nje?38 Svr ha Bon do ve in ter ven ci je jest, na rav no, pot pu no uni te nje to ga pro iz vod nog po go na, ko je nam omo guu je da se vra ti mo sva kod nev nom pri vi du naeg po sto ja nja u svi je tu u ko jem rad ni ka kla sa ie za va U sput, ni je li ista sna na iden ti fi ka ci ja pro tiv svo je vo lje ja sno uo lji va kod onih lje viar skih film skih teo re tia ra ko ji su na slian nain pri si lje ni vo lje ti Hitch coc ka, li bi di no zno se iden ti fi ci ra ti s njim, ma kar su vr lo svje sni da je nje go vo dje lo, mje re no stan dar di ma po li ti ke ko rekt no sti, ka ta log gri je ho va (op sjed nu tost i stoom i uprav lja njem, e ne su stvo re ne na mu ku sli ku). Uo bia je no obja nje nje lje viar skih teo re tia ra, ko ji ne mo gu ne vo lje ti Hitch coc ka, ni kad mi ni je zvua lo po seb no uvjer lji vo: da, Hitch coc kov je uni ver zum mu ko-o vi ni sti ki, ali Hitch cock isto dob no raz ot kri va i nje go ve pu ko ti ne pa ga ta ko rei po dri va iznu tra. Mi slim da dru tve no- po li ti ku di men zi ju Hitch coc ko vih fil mo va tre ba mo po trai ti drug dje. Uz mi mo dvi je zavr ne sce ne na kra ju Psi ha priu pr vo zao kruu je psi hi ja tar, a po tom sam(a) Nor man- maj ka dri po sljed nji mo no log Ja ne bih ni mra va zga zi la (I wo uldnt even hurt a fly!). Ras cjep iz meu ta dva pod vlae nja cr te
38 Ovu opservaciju dugujem Borisu Groysu
118
go vo ri o mr tvo u zi ci su vre me nog su bjek ti vi te ta vie od tu ce ta ese ja iz kul tu ral nih stu di ja. Od no sno, na pr vi po gled moe iz gle da ti da ima mo po sla s do bro po zna tim ras cje pom iz meu stru nja kog zna nja i naih pri vat nih so lip si sti kih uni ver zu ma, ko ji da nas osuu ju mno gi dru tve ni kri tia ri: zdrav raz um, za jed ni ki skup eti ki an gai ra nih pret po stav ki, la ga no se rasi pa i sve to nam osta je je su, na jed noj stra ni, objek ti vi zi ra ni je zik stru nja ka i znan stve ni ka, ko ji vie ne moe mo pre ve sti u obian je zik do stu pan svi ma, ne go je pri su tan u obli ku fe tii zi ra nih for mu la ko je nit ko ui sti nu ne raz u mi je, no ko je obli ku ju na umjet ni ki i po pu lar ni ima gi na rij (cr na ru pa, ve li ki prasak, su per stru ne, kvant na osci la ci ja); i, na dru goj stra ni, obi lje i vot nih sti lo va ko je ne moe mo pre ve sti jed ne u dru ge: je di no moe mo osi gu ra ti uvje te za nji ho vo to le rant no su po sto ja nje u mul ti kul tu ral nom dru tvu. Iko na da na njeg su bjek ta mo da je po slo vi ni in dij ski kom pju tor ski pro gra mer ko ji se ti je kom da na raz mee svo jim ek sper ti za ma, dok na veer, po po vrat ku kui, pa li svi jeu svom lo kal nom hin dui sti kom boan stvu i po tu je sve tost kra ve. I pak, po gle da mo li po zor ni je, po sta je oi gled no ka ko je na kra ju Psi ha ta opo zi ci ja za pra vo izo kre nu ta: onaj ko ji go vo ri po svee no, sko ro na to pao ljud ski nain jest psi hi ja tar, pred stav nik hlad no ga objek tiv nog zna nja nje go vo je obja nje nje pu no osob nih ti ko va, suo sjeaj nih ge sti doim je Nor man, po vuen u svoj pri vat ni svi jet, onaj ko ji vie ni je on sam, ne go je pot pu no op sjed nut dru gim psi hi kim en ti te tom, maji nim du hom. Zavr na sli ka Nor ma na pod sjea me na ve spo me nu ti nain na ko ji sni ma ju sa pu ni ce u Mek si ku. To je Nor man na kra ju Psi ha, i to je ta koer do bra lek ci ja onim njuejde ri ma ko ji tvr de da tre ba mo ski nu ti sve dru tve ne ma ske i oslo bo di ti naa naj dub lja istin ska sop stva ko naan rez ul tat to ga vi di mo u Nor ma nu ko ji na kra ju Psi ha ostva ru je svo je istin sko Sop stvo i sli je di sta ri Rim ba u dov slo gan iz nje go va pi sma Pa u lu De meny ju (Car je est un au tre. Si le cui vre s veil le clai ron, il ny a rien de sa fa u te.): ako Nor man pro go va ra ud nim je zi kom svo je maj ke, to ni je nje go va kriv nja. Ci je na ko ju mo ram pla ti ti da po sta nem stvar no sa mim so bom, ne rasci jep ljen su bjekt, jest pot pu no otue nje u ko jem po sta jem Dru go u od no su na se be sa mog: pre pre ka na pu tu mom pot pu nom sa mo i den ti te tu klju ni je pre du vjet mog Sop stva.
119
Slavoj iek
Jo je dan aspekt istog an ta go niz ma tie se ar hi tek tu re: o Nor ma nu moe mo raz mi lja ti i kao o su bjek tu rasci jep lje nom iz meu dvi je kue, mo der nog vo do rav nog mo te la i oko mi te got ske maji ne kue, za u vi jek uhvae nom da tri iz meu njih, ne uspi je va jui pro nai svo je vla sti to mje sto. U tom smi slu, un hei mlich ka rak ter kra ja fil ma znai da je Nor man u svo joj pu noj iden ti fi ka ci ji s maj kom, ipak na po sljet ku naao svoj heim, svoj dom. U mo der ni sti kim dje li ma po put Psi ha taj ras cjep jo uvi jek je vid ljiv, doim je glav ni za da tak da na nje po stmo der ne ar hi tek tu re da ga za ma gli. Do sta je pri sje ti ti se no vog ur ba niz ma s nje go vim po vrat kom ma lim obi telj skim kua ma s pred njom ve ran dom, ko je su u ma lim gra do vi ma tre ba le izno va stvo ri ti ugod no ozra je lo kal ne za jed ni ce ja sno, to je sluaj ar hi tek tu re kao ideo lo gi je u nje zi nu naji sti jem obli ku, ko ja prua ima gi nar no (ia ko stvar no, ma te ri ja li zi ra no u stvar nom raspo re du kua) rjee nje za real nu dru tve nu mr tvo u zi cu ko ja ne ma ni ta s ar hi tek tu rom, ali ima sve s ka sno ka pi ta li sti kom di na mi kom. Jo dvo zna ni ji sluaj istog an ta go niz ma na la zi mo u dje lu Fran ka Gehry ja za to je on ta ko po pu la ran, istin ska kult na fi gu ra? Gehry uzi ma za osno vu je dan od dva an ta go ni sti na po la, ili sta ro mod nu obi telj sku kuu ili mo der ni sti ku zgra du od be to na i e li ka, i ta da je ili podvr ga va svo jevr snom ku bi sti kom ana mor fi kom iz bo lie nju (za kriv lje ni ku to vi zi do va i pro zo ra itd.), ili sta ru obi telj sku kuu kom bi ni ra s ne kom mo der ni sti kom do pu nom, pri e mu, ka ko je istak nuo Fre dric Ja me son, a ri na to ka jest mje sto (pro stor) na sje ci tu dva ju pro sto ra. Ukrat ko, ne ra di li Gehry u ar hi tek tu ri ono to su Ca du veo In di jan ci (u ve lian stve nom opi su iz Le vi-S tra u sso vih Tri stes tro piques) po kua va li po stii svo jim te to vi ra nim li ci ma: raz ri jei ti kroz sim bo li ki in real no dru tve nog an ta go niz ma kon strui ra jui uto pij sko rjee nje, po sre do va nje iz meu su prot no sti? Otud i mo ja zavr na hi po te za: da je mo tel Ba tes pro jek ti rao Gehry, izrav no spa ja jui sta ru maji nu kuu i ra van mo de ran mo tel u no vi hi brid ni en ti tet, ne bi bi lo po tre be da Nor man ubi ja svo je r tve, jer bi ve bio po teen ne pod no lji ve na pe to sti ko ja ga je tje ra la da tri iz meu ta dva mje sta on bi imao tree mje sto po sre do va nja iz meu te dvi je kraj no sti.
120
12. enskost izmeu dobrote i akta
P ri blii mo se sre di njoj te mi La ca no va se mi na ra En co re pa ra dok si ma en ske spol no sti kroz Lo mei va lo ve Lar sa von Trie ra, film ko ji nam omo gua va da iz bjeg ne mo kob no po gre no i ta nje La ca no va poj ma jo ui ssan ce fe mi ni ne. Rad nja Brea king the Wa ves /BW/, fil ma o in he rent nim mr tvo u zi ca ma Do bro te,39 dea va se 1970-ih go di na u ma loj prez bi te ri jan skoj za jed ni ci na za pad noj oba li kot ske. Bess, jed no stav na i du bo ko re li gio zna mla da mje tan ka, uda je se za Ja na, po te njai nu ko ji ra di na naft noj plat for mi, iza zi va jui na taj nain neo do bra va nje sta ri jih mje ta na. Na kon sek sual ne ek sta ze me de nog mje se ca, Bess ne moe pod ni je ti Ja nov po vra tak na plat for mu, te pre kli nje Bo ga da joj vra ti Ja na, obea va jui da e za uz vrat izdra ti sva ko iskue nje svo je vje re. Ubr zo na kon to ga, po put od go vo ra na nje zi ne mo li tve, Jan se zbi lja vraa, ali pa ra li zi ran od vra ta na nie usli jed ne sree na naft noj plat for mi. Pri ko van za bo le sni ku po ste lju, Jan za po vi je da Bess da vo di lju bav s dru gim mu kar ci ma te da mu de talj no pre no si ta svo ja isku stva na taj nain ona e sau va ti pla men nje go ve vo lje za i vo tom: ia ko e ona tje le sno opi ti s dru gim mu kar ci ma, za pra vo e njih dvo je vo di ti lju bav kroz raz go vor Ka da se na kon pr ve us pje le avan tu re Ja no vo sta nje do ne kle po pra vi, Bess se poi nje do tje ri va ti kao vul gar na pro sti tut ka i izla zi ti s mu kar ci ma una to maji nim upo zo re nji ma da e bi ti izope na iz cr kve. Na kon ni za pe ri pe ti ja u per ver znom pak tu s Ja nom (po vre me ni pe rio di de pre si je ti je kom ko jih on tvr di da e li umri je ti; na kon to je za ma lo linu ju lo kal na dje ca, Bess do spi je va u lud ni cu i po tom bjei iz nje), Bess do zna je da je Jan na samr ti; tu maei to kao znak da ni je do volj no ui ni la za nje ga, ona se vraa na brod na pui ni, gdje ju je pret hod no bio na pao sa di sti ki mor nar ko jem je je dva uma kla, savre no svje sna to je ta mo e ka. Ka da je na bro du okrut no pre tu ku i do vez u u bol ni cu, ta mo do zna je da Ja nu ni je bo lje i umi re u oa ju.
39 elio sam snimiti film o dobroti. (Naked Miracles, intervju s Larsom von Trierom,
Sight and Sound, sv. 6, br. 10, str. 12)
121
Slavoj iek
Pri li kom sud ske istra ge, li je nik ko ji se ra ni je bri nuo za nju svje doi da je Be ssi na pra va bo lest bi la sa ma Do bro ta. Na kon to joj ipak us kra te pro pi snu po greb nu slu bu, Jan (ko ji je u meu vre me nu u de sno pro ho dao) i nje go vi pri ja te lji kra du nje zi no ti je lo i na pui ni ga ba ca ju u mo re. Ka sni je ih bu di zvuk cr kve nih zvo na ko ji na u de san nain odje ku je iz vi si na po nad naft ne plat for me Taj zavr ni ka dar fil ma zvo na ovjee na vi so ko u ne bu tre ba poj mi ti kao psi ho ti ki od go vor real nog: ha lu ci na cij ski po vra tak u Real no boan ske jo ui ssan ce i ja je is kljue nost iz Sim bo li kog oznae na ne po sto ja njem zvo na u cr kve nom tor nju (kroz film u je mo pri tu be o ukla nja nju zvo na iz mje sne cr kve). Po sljed nji od go vor Real nog za kljuu je du gi niz raz mje na i za mje na ko je sli je de na kon Pa da iz raj ske jo ui ssan ce. Od no sno, u pr vom di je lu fil ma, za svo je krat ke bra ne sree, Bess u pot pu no sti ui va u sek su sa svo jim muem na ap so lut no ne vin nain (pria o nje zi nu sek sual nom po ti ski va nju, ko ju ver gla ju ne ke re cen zi je, pot pu no je po gre na); upra vo pre ko mjer na vez a nost za Ja na po tak nut e Bess na nje zin iz vor ni gri jeh: ne spo sob na pri hva ti ti raz dvo je nost od Ja na, Bess se pre pu ta na sil nim na pa da ji ma ne mo ne ljut nje i bi je sa, i po tom u oaj ni koj mo li tvi nu di Bo gu pr vu sim bo li ku raz mje nu ona je sprem na odrei se sve ga, tr pje ti bi lo ka kvo odri ca nje ili po nie nje sa mo da joj se Jan vra ti Ka da se, po put od go vo ra na nje zi no za zi va nje, Jan ui sti nu vra ti, ali po sve pa ra li zi ran od vra ta na nie, Bess tu mai nje go vu nez go du kao pr vi od go vor Real nog, kao ci je nu ko ju Bog ispo stav lja za ispu nje nje nje zi ne bezu vjet ne e lje. Na kon to ga, kroz ci je li film, Bess e i naj sit ni je pro mje ne u Ja no vu hu mo ru i zdrav lju tu mai ti kao zna ko ve ko ji su na slov lje ni na nju: kad on izno va pad ne u de pre si ju, to je za to jer se ona ni je do volj no r tvo va la za nje ga itd. Da kle, ka da se na kra ju fil ma i ni da e Jan zavri ti u ko na noj ko mi, Bess odluu je iz ve sti naj pot pu ni ji akt raz mje ne te po sjeu je sa di sti ku mu te ri ju ko ji e je, to je i sa ma vr lo do bro zna la, pre tui nasmrt i zbi lja, na kon to Bess umre, Jan e na u de san nain opet pro ho da ti. Taj je ras plet, na rav no, pot pu no fan taz mat ski: Ja no vo u de sno oz drav lje nje jest od go vor Real nog na nje zi nu ap so lut nu r tvu, tj. on se po nov no uz die do slov ce pre ko nje mr tve. Seks s ne znan ci ma je za Bess po nia va jue i mu no isku stvo, i upra vo sa ma ta bol potvru je nje zi no vje ro va nje da je kroz taj in ukljue na
122
enskost izmeu dobrote i akta
u istin ski re li gij ski in r tvo va nja, ko ji iz vo di iz lju ba vi pre ma svo me bli njem, da bi ublai la nje gov bol, omo gui la mu da po sred no ui va. (Je dan kri tiar je s pra vom pri mi je tio da je BW za Bo ga i spol nost ono to je Ba bet tei na goz ba za Bo ga i hra nu...) Otud u nje zi nim dje li ma la ko na la zi mo obri se ono ga to je La can de fi ni rao kao mo der nu, post kla si nu tra ge di ju:40 na juz vie ni ja r tva u ime lju ba vi ni je in ko jim osta je mo i sti, ne tak nu ti, za od sut nog (ili im po tent nog) lju bav ni ka, ne go in ko jim za rad nje ga i ni mo gri jeh, ocr nju je mo sa mi se be. To je ja sno podcr ta no ka da Bess, sa ma u Cr kvi, go vo ri Bo gu da e zbog ono ga to ra di za Ja na zavri ti u pa klu. A ko ga bi htje la spa si ti?, do la zi boan ski od go vor, Ja na ili se be? Ukrat ko, da bi spa si la Ja na, Bess pri hvaa iz da ti se be sa mu. Naj vea r tva u ime lju ba vi jest slo bod no i svo je volj no pri hva ti ti ulo gu dru go ga kroz ko ji su bjekt ui va: ne da pa ti mo za dru go ga, ne go da ui va mo za nje ga. Ci je na ko ju Bess plaa za to jest pot pu no otue nje: nje zi na jo ui ssan ce sa da je u ri jei ma, ne u stva ri ma ne u sa moj tje le snoj sek sual noj ak tiv no sti, ne go u ver bal nim iz vje ta ji ma o svo jim dje li ma, ko je pre pria va obo ga lje nom Ja nu... Na rav no, tu nam se na mee oi gle dan pri go vor: ni je li zbog to ga BW naj pot pu ni ji pri mjer mu ko-o vi ni sti kog fil ma ko ji sla vi i na raz i nu su blim nog ak ta r tvo va nja uz die ulo gu ko ja je e na ma na sil no na met nu ta u pa tri jar hal nim dru tvi ma (ulo gu u ko joj e na slui kao pot po ra mu kim ma stur ba tor nim fan ta zi ja ma): Bess je pot pu no otue na u mu koj fa li koj eko no mi ji, r tvu jui vla sti tu jo ui ssan ce u ime men tal ne ma stur ba ci je svo ga obo ga lje nog part ne ra. Ipak, po zor ni ji uvid po ka zu je da su stva ri sloe ni je. Pre ma uo bia je noj ver zi ji la ca nov ske teo ri je, en sko ne- sve / pas- to ut/ znai da sve e ne ni su uhvae ne fa li kom jo ui ssan ce: e na je uvi jek rasci jep lje na iz meu jed nog svog di je la, ko ji pri hvaa ulo gu za vod lji ve ma ske ra de ko ja hoe oa ra ti mu kar ca, pri vui mu ki po gled, i dru gog di je la ko ji se opi re uvlae nju u di ja lek ti ku (mu ke) e lje, ko ji je za go net na jo ui ssan ce s onu stra nu fa lu sa o ko joj ni ta ne moe bi ti ree no Toj uo bia je noj ver zi ji pr vo tre ba mo do da ti to da alu zi ja na ne ki ne do kui vi za go net ni sa sto jak on kraj ma ske kon sti tui ra en sku za vod ni ku ma ske ra du: e na za vo di i za se be vee mu ki po gled upra vo po sred stvom usva ja nja ulo ge utje lov lje ne Za go net ke, kao da
40 Vidi Jacques Lacan, Seminar VIII: Le transfert, Pariz: Editions du Seuil, 1988.
123
Slavoj iek
je ci je la nje zi na po ja va tek ma mac, veo ko ji kri je ne ku nei zre ci vu taj nu. Dru gim ri jei ma, sa ma pret po stav ka en ske taj ne, ne ke za go net ne jo ui ssan ce ko ja iz mie mu kom po gle du, kon sti tu tiv na je za fa li ki spek takl za voe nja: fa li koj eko no mi ji je in he rent na re fe ren ca 41 na ne ko za go net no X ko je za u vi jek osta je iz van nje zi na do se ga. U e mu se on da sa sto ji en ska jo ui ssan ce on kraj fa lu sa? Od go vor mo da prua upra vo ra di ka lan stav ko ji ka rak te ri zi ra Bess u BW: ona po dri va fa li ku eko no mi ju i ula zi u do me nu jo ui ssan ce fe mi ni ne sa mim svo jim bezu vjet nim podi nja va njem fa li koj eko no mi ji, odri ca njem od sva kog preo stat ka ne do sti ne mi sti ne en stve no sti, ne kog taj no vi to ga On kraj, ko je na vod no iz mie mu kom, fa li kom po i ma nju. Bess na taj nain izvre uvje te fa li kog za voe nja u ko jem e na na se be uzi ma pri vid Za go net ke: nje zi na je r tva bezu vjet na, ne ma nie ga On kraj nje i upra vo sa mo ta ap so lut na ima nent nost po dri va fa li ku eko no mi ju lii mo li je nje zi na in he rent nog pre ko rae nja (fan ta zi ra nja o ne kom za go net nom On kraj ko je je neo bu hvae no fa li kom eko no mi jom), fa li ka se eko no mi ja raspa da. BW je sub ver zi van upra vo zbog svog o dve or to dok snog, pre ko mjer nog ostva re nja fan ta zi je o en skoj r tvi u ime mu ke jo ui ssan ce. O tud ima mo dvi je ver zi je vi ka ko ji iz mie (sek sual nom) part ne ru: na stra ni e ne to je en ska Za go net ka ispod iza zov ne ma ske ra de, ko ja iz mie mu kar cu; na stra ni mu kar ca to je na gon ko ji ga tje ra da se bezu vjet no dri svog (po li ti kog, umjet ni kog, re li gij skog) Zva nja. (Ta lo gi ka, ta koer, obja nja va po pu lar nost ro ma na Col leen McCullo ugh Thorn birds [P ti ce umi ru pje va jui] u ko me je otac Ralph rastr gan iz meu lju ba vi pre ma Mag gie i svog bezu vjet no ga re li gij skog po zi va pa ra dok sal no, kre po stan je svee nik jed na od am ble mat skih fi gu ra ne ka stri ra nog Dru gog, Dru gog ko je ne ob vez uj e sim bo li ki Za kon.) Vjei ta mu ka pa ra no ja je ta da je e na lju bo mor na na taj dio mu kar ca ko ji se opi re nje zi nim a ri ma, te da ga e li ugra bi ti i na tje ra ti da tu jez gru svo je krea tiv no sti r tvu je za nju (na rav no, ka sni je bi ga na pu sti la jer je upra vo taj za go net ni sa sto jak, ot po ran na nje zi ne a ri, ono to ju je
Za detaljniju razradu ovog aspekta enske maskerade, vidi 2. dio u Slavoj iek, The Indivisible Remainder, London: Verso 1996. / vidi: Nedjeljivi ostatak: Ogled o Schellingu i srodnim pitanjima, Zagreb: Demetra, 2007., preveo Neboja Jovanovi.
41
124
kod mu kar ca i pri vlai lo...). Otud, ka ko do ka zu je BW, e na re me ti fa li ku eko no mi ju upra vo odri ca njem od sta tu sa Za go net ke i pot pu nim i otvo re nim po svei va njem za do volj stvu svog part ne ra. Za to je od klju ne va no sti ima ti na umu ra di kal nu asi me tri ju iz meu Be ssi ne i Ja no ve po zi ci je: Ja no va jo ui ssan ce osta je fa li ka (ma stur ba cij ska jo ui ssan ce ko ju po du pi ru fan ta zi je Dru go ga i o Dru go me), on se po naa po put svo jevr snog li bi di no znog vam pi ra ko ji se hra ni tuim fan ta zi ja ma ka ko bi svo ju fa li ku jo ui ssan ce odrao u po kre tu, dok je Be ssi na po zi ci ja ta da ga do bro volj no hra ni krv lju fan ta zi ja. Asi me tri ja lei u i nje ni ci to je i sam Ja nov zah tjev da Bess ima seks s dru gim mu kar ci ma i pria mu o to me, kraj nje ne jed no znaan: osim oi gled nog i ta nja (Bess mu na taj nain prua fan ta zi je ko je e nje gov osa kae ni i vot ui ni ti pod no lji vim), nje gov zah tjev moe mo pro tu mai ti i kao sa mo por tvo va ni akt kraj nje do bro te to ako on to ra di za to jer je svje stan da bi u su pro tom Bess na sta vi la vo di ti kre po stan i vot do smr ti? Zah tjev da se Bess upu ta u sek sual ne od no se s dru gim mu kar ci ma otud je stra te gi jom ko ja tre ba spri jei ti nje zi no r tvo va nje, tj. po tak nu ti je da ui va u sek su prua jui joj oprav da nje za to (ona to za pra vo ra di sa mo da bi mu ugo di la). Film su ge ri ra da je Jan ispr va po goen ude som wag ne rov skog ju na ka: on e li umri je ti, ali je u to me spri jeen; sto ga nje go va za po vi jed Bess da ima seks s dru gim mu kar ci ma i pria mu o to me jest vr hun ski in al truiz ma, ko ji omo guu je Bess da ui va u sek su; no, po stup no, sam Jan poi nje ui va ti sve vie, ta ko da se ono to je za poe lo kao ge sta pre ko mjer ne do bro te preo braa va u per ver zno ui va nje da je Jan svje stan zam ke u ko ju se uhva tio ja sno je iz nje go va raz go vo ra sa svee ni kom pri kra ju fil ma, ka da ispo vi je da da je on taj ko ji je zao, op sjed nut loim mi sli ma Ja no va se pu ta nja ta ko pro tee od poet ne do bro te pre ma bli njoj do nje zi na per ver znog isko ri ta va nja s te melj nom lek ci jom da pre ko mjer na do bro ta ne mi nov no zavra va na taj nain. Ukrat ko, BW moe mo i ta ti kao in ver zi ju uo bia je ne me ta fi zi ke opo zi ci je iz meu i stog uma i pr lja vog ti je la: (Ja nov) pr lja vi um nas pram i stog ti je la (Bess). S to ga je Bess fi gu ra i ste, ap so lut ne Vje re ko ja tran scen di ra (ili, pri je, su spen di ra) jaz iz meu ve li kog Dru gog i jo ui ssan ce, iz meu Sim bo li kog i Real nog: ci je na ta kvo ga ne po sred nog po kla pa nja re li gij ske Vje re i sek sual ne jo ui ssan ce jest psi ho za. Je li, on da, i sam film psi ho tian?
125
Slavoj iek
Ka ko moe mo ui ni ti opip lji vom ta ko izrav nu priu o u di ma da nas, u naoj ci ni noj mo der noj epo hi? Klju za BW prua nam na pe tost iz meu na ra ti va i nai na na ko ji je film snim ljen, iz meu sadra ja i for me. Tri for mal ne odli ke ne mo gu iz mai po zor nom gle da te lju: (1) iva na, ru kom dra na drh ta va ka me ra, s upad lji vo zr na stom fo to gra fi jom, kao da gle da mo uvea ni ku ni film snim ljen vi deo ka me rom; (2) pre ki di i pre kla pa nja u kon ti nui te tu fil ma (ka dro vi ko ji sli je de e sto po draz u mi je va ju vre men ski pre kid ili pri ka zu ju je dan te isti do gaaj iz raz lii tih per spek ti va; to vie, ka me ra pa ni ra od jed nog go vor ni ka do dru gog, umje sto da se ko ri sti mon taa kao u pra voj stu dij skoj pro duk ci ji); (3) u fil mu ne ma glaz be ne prat nje (osim u slua je vi ma du gih sta ti kih ta bloa ko ji na jav lju ju sva ki od se dam di je lo va fil ma: te ta bloe pra te di je lo vi ve li kih hi to va El to na Joh na, Da vi da Bowiea itd. iz vre me na u ko jem se odvi ja rad nja fil ma). Te odli ke fil mu da ju svo jevr stan hi ste ri ci zi ra ni ama ter ski in ten zi tet ko ji pod sjea na Ca ssa ve te so ve ra ne ra do ve, stva ra jui osjeaj ne po sred no sti, da pri slu ku je mo li ko ve pri je ne go to je sni ma telj imao pri li ku spri jei ti to mon taom fil ma: na raz i ni for me, film je u od no su na stan dard ni pro fe sio nal ni film po put ku ne ama ter ske por no gra fi je u od no su na pro fe sio nal nu por no gra fi ju. Sku pi na eu rop skih re da te lja pre dvoe na sa mim Von Trie rom ne dav no je obja vi la an ti ho li vud ski ma ni fest ko ji po bra ja niz pra vi la ko ja bi eu rop ska neo vi sna film ska pro duk ci ja tre ba la sli je di ti: ne ma spe ci jal nih efe ka ta, ne ma post pro duk cij skih ma ni pu la ci ja, ka me ra tre ba bi ti dra na u ru ci, ne ma ve li kog bude ta itd. Ia ko BW ve sli je di vei nu ovih pra vi la, to i ni kao dio spe ci fi ne film ske stra te gi je ko ja ko ri sti an ta go ni zam iz meu for me i sadra ja: ne do bi va mo na ra tiv ni sadraj ko ji bi naiz gled od go va rao tim pra vi li ma (su vre me nu tu rob nu rea li sti ku priu), ne go, po sve su prot no, kraj nje ro man tian na ra tiv, pot pu nu su prot nost sadra ju ko ji ta for mal na pra vi la im pli ci ra ju. Pre ma Von Trie ru, da je film bio snim ljen na i zra van me lo dra ma ti nost rastven nain ko ji naiz gled od go va ra nje go vu sadra ju, bi lo bi to odve za guu jue. Ne bi ste to bi li u sta nju pod ni je ti. Mi smo uze li stil i sta vi li ga pre ko prie po put fil te ra. Po put ko di ra nja te le vi zij skog sig na la, ka da plaa te da moe te vi dje ti film: i mi smo ko di ra li sig nal za film, za ko ji e se gle da lac ka sni je po bri nu ti da ga de ko di ra ju. Si ro vi, do ku men tar ni stil
126
u ko ji sam umo tao film i ko ji ga za pra vo po ni ta va i do vo di u pi ta nje, znai da pri hvaa mo priu ta kvu ka kva jest.42 Tu lei pa ra doks: je di ni nain da gle da lac pri hva ti priu ta kvu ka kva jest je taj da je de ko di ra u for mi ko ja je po ni ta va i do vo di u pi ta nje, tj. da je podvrg ne svo jevr snom ra du sna. to vie, pa ra doks ko ji nam ne bi smio iz mai jest taj da je Von Trie ro va pro ce du ra po sve su prot na od uo bia je ne me lo dra mat ske pro ce du re, u ko joj se po ti snu ta jez gra na ra ti va vraa kroz ek sces for me: izraaj ni pat hos glaz be, re di ku lo znu sen ti men tal nost glu me itd. u ovom slua ju sam je na ra tiv smi je no ro man tian, pa te tian, pre tje ran, te for ma ut ke pre la zi pre ko pre ko mjer nog pat ho sa sadra ja (umje sto da ga na glaa va). Klju fil ma za to lei upra vo u tom an ta go niz mu iz meu ul tra ro man ti nog sadra ja i pseu do do ku men tar ne for me nji hov je od nos po sve dvo znaan. Kao to je istak nuo Von Trier, na dje lu ni je jed no stav no to da for ma po dri va sadraj: upra vo po mou tri je zne di stan ce pre ma sadra ju, film taj sadraj i ni o pip lji vim i sprea va ga da po sta ne smi jean (ba kao u raz go vo ru gdje st rastve na iz ja va lju ba vi, ko ja bi inae iz gle da la smi je na ako bi bi la iska za na izrav no, moe proi ako je uvi je na u za tit ni sloj iro ni je). to vie, ni je li isti an ta go ni zam vid ljiv ve unu tar sa mog sadra ja, u obli ku na pe to sti iz meu asket ske prez bi te ri jan ske vjer ske za jed ni ce, uhvae ne u vjer ski obred iz ko jeg je uklo njen i naj ma nji trag jo ui ssan ce (na to pra nje nje uka zu je ukla nja nje cr kve nih zvo na), i au ten ti nog osob nog od no sa pre ma Bo gu, ute melj enog na in ten ziv noj jo ui ssan ce: no, to ako pri vid stro ge su prot stav lje no sti iz meu su ho ga pra vo vjer nog Slo va obre da (ko je rav na i vo tom u pro te stant skoj za jed ni ci) i i vueg Du ha istin skog vje ro va nja s onu stra nu dog me (kao u slua ju Bess), za pra vo upuu je u kri vom smje ru? to ako je na isti nain kao to je pre tje ra na ro man ti na pria opip lji va sa mo kroz op ti ku pseu do do ku men tar ne sni ma telj ske for me i sto au ten ti no vje ro va nje opip lji vo je di no na po za di ni ili fil tri ra no kroz za tvo re ne or to dok sne vjer ske za jed ni ce? Ka ko bi lo, tu poi nju i pro ble mi s fil mom: oblik su bjek ti vi te ta ko ji pre vla da va da nas ni je iden ti fi ka ci ja sa za tvo re nom or to dok snom vjer skom za jed ni com (pro tiv ko je bi smo se mo gli
42 Naked Miracles, ibid., str. 12.
127
Slavoj iek
po bu ni ti), ne go o tvo re ni per mi siv ni su bjekt ko ji iz bje ga va bi lo ka kve vr ste oba vez e pa ra doks je taj to se oba po la BW na ne ki nain na la ze na istoj stra ni na su prot toj pre vla da va juoj for mi su bjek ti vi te ta. U dru tvu u ko jem je sve za bra nje no zbog ne po sto ja nja Bo ga (Za ko na), film uspo stav lja te melj nu Za bra nu ko ja otva ra pro stor za au ten tian Prekraj. Pro blem fil ma je to tog treeg uvje ta, pre vla da va jue for me su bjek ti vi te ta, da nas u nje mu jed no stav no ne ma: Trier svo di su kob na onaj iz meu tra di ci je (cr kva kao in sti tu ci ja) i po stmo der ne (u do) istin ska mo der na di men zi ja ne sta je. Na rav no, ta je di men zi ja pri sut na, no je di no u svo joj ne po sred noj ma te ri jal noj eg zi sten ci ji (kao naft ne buo ti ne i plat for me, naj pot pu ni ji oblik da na njeg isko ri ta va nja pri ro de) ali je uki nu ta na raz i ni svo ga su bjek tiv nog utje ca ja. O tud je odve la ko vi dje ti u Bess naj no vi je utje lov lje nje li ka naiv ne au ten ti ne vjer ni ce ko ju nje zi no or to dok sno okrue nje od ba cu je kao pro mi skui tet nu lua ki nju. Film bi pri je tre ba lo i ta ti kao me di ta ci ju o po te koa ma, ak ne mo gu no sti, Vje ro va nja da nas: vje ro va nja u u da, ukljuu jui u do sa me film ske umjet no sti. Ono ne iz mie uo bia je noj sud bi ni po vrat ka au ten ti nom vje ro va nju: i sto Vje ro va nje iz vre se u jo jed nu estet sku igra ri ju. Ka da je ri je o zavr nom po jav lji va nju zvo na u ne beskim vi si na ma, jed no mo gue i ta nje BW re klo bi da je upra vo to to ka u ko joj se film sro za va u re li gij ski op sku ran ti zam. Od no sno, i ni se da je mo gue tvr di ti da bi film tre bao zavri ti smru Bess i Ja no vom po nov no stee nom spo sob nou da ho da: na taj na in ima li bi smo po sla s neo dlu nom pa sca lov skim ulo gom, s lu dim po uz da va njem u boan sku Vo lju, ko je u sluaj nim do gaa ji ma i ta od go vo re real nog i ko je u i sto ti nje go va vje ro va nja odra va i nje ni ca da ne moe bi ti o bjek tiv no potvre no (kao u jan se ni sti koj teo lo gi ji ko ja na glaa va da se u da dea va ju kao ta kva sa mo oni ma ko ji ve vje ru ju u njih za neu tral ne pro ma trae ona ne mi nov no iz gle da ju kao besmi sle na po kla pa nja i sluaj no sti). Ka da bi to ui sti nu bio sluaj, ko na na po ru ka BW bi la bi ta da svat ko od nas u se bi ima aneo sku vi zi ju ra ja i iskup lje nja, bez ika kvih jam sta va u vanj skoj stvar no sti... Ipak, ono to BW po stie sli no je do bro po zna tom an ru pa ra no i nih pri po vi je sti u ko ji ma se ispo stav lja da je idee fixe ipak isti ni ta, a ne tek ha lu ci na ci ja ju na ka: film se zavra va okrut nom i neoe ki va nom i nje ni nom potvr dom Be ssi ne vje re, po ma lo na lik Obr ta ju zavrt nja
128
Henry ja Ja me sa ko jem bi smo iz mi je ni li zavr ni cu u onu u ko joj bi smo do bi li objek tiv nu potvr du da su de mon ska pri vie nja bi la stvar na, a ne sa mo hi ste ri ne ha lu ci na ci je gu ver nan te. Upra vo u toj to ki tre ba mo uve sti raz li ku iz meu mo der niz ma i po stmo der niz ma: da u BW ne ma izrav nog u da, da ne ma zvo na u ne bu, film bi bio ti pi no mo der ni sti ko dje lo o tra gi noj mr tvo u zi ci ap so lut ne vje re; po sljed nje mi nu te u ko ji ma se dea va u do svo jevr sni su po stmo der ni sti ki do da tak inae tra gi noj mo der ni sti koj eg zi sten ci jal noj dra mi Vje re. Od no sno, ono to odli ku je po stmo der ni zam jest upra vo to se pred mo der nom zaa ra nom uni ver zu mu, u ko jem se u da dea va ju, moe mo vra ti ti kao estet skom spek ta klu, ne vje ru jui u nje ga zbilj ski, ali i bez bi lo ka kve iro nij ske ili ci ni ke di stan ce. Otud zavre tak BW tre ba mo vi dje ti na isti nain na ko ji pri hvaa mo a rob ne tre nut ke kod Da vi da Lync ha, u ko ji ma oso be (ko je inae utje lov lju ju pot pu nu po kva re nost) izne na da bi va ju po ne se ne re li gio znom vi zi jom aneo skog blaen stva; na pri mjer, u Pla vom baru nu La u ra Dern neoe ki va no poi nje pria ti Ky leu MacLac hla nu o svo joj vi zi ji mra nog uni ver zu ma, ko ji se izne na da ispu nja va cr ven dai ma i nji ho vom pje smom, uz prat nju re li gio zne glaz be or gu lja od pre sud ne je va no sti da taj pri zor ne vi nog blaen stva ne uz me mo s ci ni kom di stan com. Na rav no, u po sljed njoj sce ni Pla vog baru na vi di mo cr ven daa ka ko u klju nu okrut no stie mr tvog in sek ta, uspo stav lja jui na taj nain vez us tra u ma ti nim ka drom s poet ka fil ma, u ko jem se ka me ra pri blia va tlu i pri ka zu je gnju sno gmi za nje i vo ta no, opet, kao u pre dra fa e lov skim sli ka ma, eden sko blaen stvo i gnua nje nad ko rupt nou i vo ta sa mo su dvi je stra ne istog novia, ta ko da bi bi lo po gre no i ta ti taj po sljed nji ka dar kao iro ni no po dri va nje ushie nog opi sa cr ven daa, utje lov lje nja i ste do bro te. Ni je li vr hun ski sluaj te ra di kal ne dvo zna no sti La ur a Pal mer iz Twin Peak sa, iznim no raz uz da na dje voj ka ogrez la u pro mi skui tet nom sek su i dro ga ma, ko ja je na kon svo je mue ni ke smr ti sve jed no uz dig nu ta na sta tus iskup lje ne ne vi no sti? U zavr noj sce ni Fi re Walk With Me, film skog pred na stav ka (prequel) za se ri jal Twin Peaks, na kon slav nog ka dra s nje zi nim ti je lom omo ta nim bi je lom pla sti kom, La u ru Pal mer vi di mo u za go net noj cr ve noj brv na ri toj zo ni Twin Peak sa ka ko sje di na sto li ci, dok agent Coo per sto ji po red nje, s ru kom na nje zi nu ra me nu, do bro hot no se smi jeei
129
Slavoj iek
kao da je tjei; na kon ne ko li ko tre nu ta ka tje skob ne zbu nje no sti, ona se po stup no opu ta i poi nje se smi ja ti; ia ko je ispr va po mi jean sa su za ma, smi jeh po sta je sve ve se li ji, dok se u zra ku pred njom po jav lju je vi zi ja ane la. Ia ko sce na iz gle da ri di ku lo zna i kia sta, opet tre ba ustra ja ti na to me da ka da se okrut no si lo va na i ubi je na La ur a Pal mer isku pi i pre tvo ri u sret no na smi jan lik ko ji gle da u aneo sku vi zi ju se be sa me, tu ne ma ap so lut no ni ka kve iro ni je. Da kle, ko na na je lek ci ja BW ta da uo bia je nu vik to ri jan sku mu ko-o vi ni sti ku mu drost, pre ma ko joj e na nee po lu dje ti (tj. iz bjei e hi ste ri ne na pa de ili per ver zni raz vrat) je di no ako se uda, tre ba preo kre nu ti: pra vo je pi ta nje ka ko je mo gue za e nu da se uda a da ne pad ne u psi ho zu. Od go vor je, na rav no, ta ko to e pri hva ti ti part ne ro vu (muev lje vu) ka stra ci ju, tj. i nje ni cu da i part ner sa mo ima fa lus, a ni je fa lus sam o Dru gom Mu kar cu ko ji bi bio fa lus do pu te no je sa mo fan ta zi ra ti, dok bi po slje di ce stvar nog su sre ta s ta kvim mu kar cem bi le ka ta stro fal ne, kao to to potvru je psi ho ti ka sud bi na Bess.
130
13. Zato je Planina Brokeback zasluila izgubiti?
P re dvid lji vo, neus pjeh fil ma Pla ni na Bro ke back u lo vu na Osca ra za naj bo lji film 5. ouj ka 2005. br zo je u ne kim kru go vi ma pro glaen izraz om ho li vud ske skri ve ne ho mo fo bi je. Ar gu ment je bio taj to je po bje da Fa tal ne ne sree bi la li ce mjer na var ka: ka ko bi smi ri li gri nju sa vje sti jer su ku ka vi ki iz da li Pla ni nu Bro ke back, oni su se odlui li za an ti rasi sti ki film pun li be ral nih i po li ti ki ko rekt nih akre di ti va. Meu tim, upra vo je Pla ni na Bro ke back istin ski eska pi sti ki film, tra gi na ro man sa ko ja je su klad no to mu smje te na u ne ki Ame rique pro fon de pri je ne ko li ko de set ljea. Da na nji li be ral ni gle da telj fil ma iz ve li ko ga gra da sto ga sa sa mo za do volj stvom moe ustvr di ti ka ko je po bje da za pra vo ve do bi ve na: u fil mu ko ji gle da ne ra di se do is ta o naim pro ble mi ma u su prot no sti s Fa tal nom ne sreom, ko ji se de fi ni tiv no ba vi pro ble mi ma da na nji ce. Naj ra fi ni ra ni ji eska pi zam sa sto ji se u iz bje ga va nju pro ble ma sa da njo sti ta ko to se rjea va ju pro ble mi pro lo sti sto ga bi pra vi in eska piz ma bi la po bje da fil ma Pla ni ne Bro ke back. No, je li bit ka ve do bi ve na? Ni je li Pla ni na Bro ke back na pad nu ta od stra ne mno gih de snokran skih gru pa ko je su tvr di le da film po kua va upr lja ti sli ku ka ub o ja, pra ve iko ne ame ri kog i vo ta, lja gom ho mo sek sual no sti? Prem da ni je bi lo ve li kih pro te sta ili zah tje va da se Pla ni na Bro ke back boj ko ti ra, reak ci je u kon zer va tiv no-kran skom ti sku bi le su broj ne i pre dvid lji ve. Ro bert Knight, di rek tor Kul tur nog i obi telj skog in sti tu ta bri nih e na Ame ri ke, tvr di da film per ver ti ra jed nu od naj po zna ti jih oso bi na za pa da, pri kaz brat stva, neo me te nog sek sual nou. Da vid Ku pe lian iz World Net Daily ja op tuio je film za si lo va nje Marl bo ro Ma na i da sto ga ne i ni ni ta dru go ne go po kua va po me sti i dov sko-kran ske mo ral ne vri jed no sti ko je su for mi ra le sa me te me lje i sup stan ci ju za pad ne kul tu re. La ga na re pli ka na to je, da ka ko, da je eti ka za pa da u te me lju an tikran ska: to je eti ka od maz de i na si lja, a ne o kre ta nja obraz a ono me
131
Slavoj iek
tko te uda rio, ve u zi ma nja prav de u ru ke i uz vraa nja. Con Val lian, ju nak Lo uis LA mo u ro vih Br zih i mr tvih, dao je naj jez gro vi ti ju for mu lu tog sta va: Kenj kav ci nee do bi ti ni ta za pad no od Chi ca ga (The meek aint gon na in he rit not hin west of Chi ca go). Ni je ni u do to je ratobor na post 9/11 re to ri ka Bu she ve ad mi ni stra ci je (smo ke em out, dead or ali ve) oi vje la kod he ro ja div ljeg za pa da i nje ni ca to se on ujed no po im a kao kran ski go vo ri nam mno go o ame ri kom kran stvu. Jo jed na stvar ko ja je od mah istak nu ta (a ak i ismi ja na se ri jom isjea ka na sa moj ce re mo ni ji Osca ra) bi le su oi te ho moe ro ti ne alu zi je sa mog uni ver zu ma div ljeg za pa da sa svo jim fo ku som na mu ku po vez a nost i obez vrei va nje e na. Zam ka ko ja se ov dje tre ba iz bjei jest da se u tim alu zi ja ma vi di svo jevr stan sub ver ziv ni pod tekst, skri ve ni ot por slu be nom pa tri jar hal nom, he te ro sek sual nom itd. ideo lo kom rei mu. Taj sloj ho mo sek sual no sti je, na su prot to mu, klju ni sa sto jak uni ver zu ma Div ljeg za pa da oso bi na ko ja je jo oi ti ja u slua ju voj nih za jed ni ca. Clin to no va ad mi ni stra ci ja po kua la je ri jei ti slijepu ulicu s gaye vi ma u ame ri koj voj sci pu tem kom pro mi sa Ne pi taj, ne kai! voj ni ke se vie di rekt no ne pi ta je su li gay, ta ko da oni ujed no ni su pri si lje ni la ga ti ili opovr ga va ti, prem da slu be no ni su do bro do li u voj sci njih se to le ri ra ta ko du go dok svo ju sek sual nu ori jen ta ci ju zadre za se be i dok u nju ne upliu dru ge. Prem da je ta opor tu ni sti ka mje ra za slue no bi la kri ti zi ra na za ti ho odo bra va nje ho mo fo bi nog sta va spram ho mo sek sual no sti (ona je us pje no uni je la li ce mje rje u dru tve no nae lo, po put od no sa spram pro sti tu ci je u tra di cio nal nim ka to li kim dra va ma), nje zi ni su kri tia ri pre vi dje li iro ni ju te mje re. Da kle, tre ba lo bi po sta vi ti naiv no, ali una to to me klju no pi ta nje: ZATO se uni ver zum voj ske ta ko jav no pro ti vi pri hvaa nju gaye va u svo je re do ve? Po sto ji sa mo je dan mo gui kon zi sten tan od go vor: ne za to to ho mo sek sual nost pred stav lja pri jet nju na vod noj fa li noj i pa tri jar hal noj li bi di no znoj eko no mi ji voj ne za jed ni ce, ve, na su prot to mu, za to to se li bi di no zna eko no mi ja voj ne za jed ni ce osla nja na one mo gue nu i po rek nu tu ho mo sek sual nost kao klju nu kom po nen tu voj no- mu kog po vez i va nja. Iz vla sti tog voj nog isku stva 1975. sjeam se ka ko je sta ra ne slav na Ju go sla ven ska na rod na ar mi ja bi la ho mo fo bi na do kraj no sti kad se ot kri lo da net ko ima ho mo sek sual ne sklo no sti, od mah bi ga se pre tvo ri lo
132
zato je planina brokeback zasluila izgubiti?
u izope ni ka, a pre ma nje mu se po naa lo kao neo vje ku pri je ne go bi i slu be no bio ot pu ten iz voj ske. No, isto vre me no, sva kod nev ni i vot u voj sci bio je ek sce siv no proet at mo sfe rom ho mo sek sual nih alu zi ja. Re ci mo, dok bi voj ni ci sta ja li u re du za svoj obrok, uo bia je na vul gar na poa li ca je bi la za bi ti oso bi is pred se be prst u du pe i ta ko ga br zo iz vui da, kad bi se ta oso ba izne nae no okre nu la, ne bi zna la tko je meu voj ni ci ma s glu pim op sce nim smi je kom iza nje to ui nio. Uo bia jen oblik poz dra va meu voj ni ci ma u mo joj je di ni ci bio je da se umje sto jed no stav nog Z dra vo! kae Pui ku rac!; ta for mu la je bi la to li ko stan dar di zi ra na da je pot pu no iz gu bi la bi lo ka kvu op sce nu ko no ta ci ju i bi la je iz go va ra na na po sve neu tra lan nain, kao i sti in uljud no sti. Ta krh ka koeg zi sten ci ja na sil ne ho mo fo bi je i one mo gue ne pod zem ne ho mo sek sual no sti svje doi i nje ni ci da di skurs voj ne za jed ni ce moe bi ti ope ra ti van sa mo ako cen zu ri ra vla sti te li bi di no zne te me lje. Ne nai la zi mo li na po sve ho mo lo gan me ha ni zam au to cen zu re iz van voj nog i vo ta u su vre me nom kon zer va tiv nom po pu liz mu i nje go vim sek si sti kim i rasi sti kim pre d rasu da ma? Do volj no je sje ti ti se pre diz bor nih kam pa nja kon zer va tiv nog se na to ra Sje ver ne Ka ro li ne Je sse ja Helm sa, u ko joj rasi sti ka i sek si sti ka po ru ka ni je bi la jav no ob zna nje na (po ne kad se ak na sil no opovr ga va la), ali je umje sto to ga bi la ar ti ku li ra na iz meu re da ka u se ri ji dvo smi sle nih i ko di ra nih alu zi ja. S to ga, kad je An drew Long man, u svo joj ko lum ni Re new Ame ri ca, od ba cio Pla ni nu Bro ke back s ar gu men tom da se Ne moe mo bo ri ti pro tiv isla miz ma s gay ka u bo ji ma, on je bio dvo stru ko u kri vu. Pr vo, ame ri ki voj ni ci, ko ji se bo re pro tiv isla miz ma u Ira ku i drug dje, ne ka su vr sta gay ka u bo ja, nji hov grup ni iden ti tet odra va se upra vo ho mo sek sual nim vez i va njem. (A da ne spo mi nje mo sveo bu hvat nu ulo gu ho moe ro ti ke u mu sli man skim dru tvi ma). Dru go, de fi ni tiv no se MOE pro tiv isla miz ma bo ri ti s gay ka u bo ji ma: nain na ko ji se do i sta moe po bi je di ti bit ka pro tiv mi li tant nog isla ma je iznoe njem po ti snu tog ero tiz ma mi li tar nog mu kog vez i va nja. Ka ko bi se, on da, da nas film tre bao ba vi ti te mom ho mo sek sual no sti? Ov dje bi kao po zi ti van pro tu mo del Pla ni ni Bro ke back tre ba lo na ve sti Ca po te. Oni ko ji oba fil ma stav lja ju u istu ka te go ri ju gay te ma ti ke po sve pro mau ju klju nu raz li ku: dok je Bro ke back Mo un tain u
133
Slavoj iek
su ti ni film o ho mo sek sual no sti, o tra gi nom or so ka ku gay pa ra ko ji odra va svo ju vez u u ne pri ja telj skim uvje ti ma, Ca po te je film o li ku ko ji je, meu osta lim, ta koer i gay ali fo kus lei drug dje, ho mo sek sual nost ni je ono to u te me lju de fi ni ra glav ni lik. Ni je li TO pra va po bje da gaye va i nje ni ca da glav ni ju nak fil ma moe bi ti upad lji vo gay, ali da ta oso bi na ne za sje nju je sve dru ge?
134
14. Matrix ili dvije strane perverzije
Kad sam u jed nom lo kal nom ki nu u Slo ve ni ji gle dao Ma trix, imao sam je din stve nu pri li ku sje di ti bli zu ideal nog gle dao ca fil ma nai me, ne kog idio ta. Mu ka rac u ka snim dva de se ti ma s mo je de sne stra ne to li ko se bio unio u film da je ci je lo vri je me osta le gle dao ce uzne mi ra vao svo jim pre gla snim uz vi ci ma po put O Boe, jao, pa stvar nost da kle ne po sto ji! De fi ni tiv no mi je drae ta kvo naiv no udub lji va nje od pseu do so fi sti ci ra nih in te lek tua li sti kih i ta nja ko ja u film pro ji ci ra ju ra fi ni 43 ra ne fi lo zof ske ili psi hoa na li ti ke poj mov ne di stink ci je. U na to to mu, la ko je raz um lji va ta in te lek tual na pri vla nost Ma trixa: ni je li Ma trix je dan od onih fil mo va ko ji funk cio ni ra ju kao ne ka vr sta Rora ho va te sta, po kreui uni ver zal ni pro ces pre po zna va nja, po put po slo vi ne sli ke Bo ga ko ji kao da uvi jek pi lji u vas, oda kle god da ga pro ma tra te te prak ti ki sva ko us mje re nje, i ni se, sa mo se be pre po zna je u nje mu? Mo ji pri ja te lji la ca nov ci upo zo ra va ju me da su au to ri mo ra li i ta ti La ca na; pri sta li ce Frank furt ske ko le u Ma trixu vi de utje lov lje nje sa me Kul tu rin du strie, otue no- po stva re nu so ci jal nu Sup stan cu (Ka pi tal), ka ko di rekt no preu zi ma i ko lo ni zi ra sam na unu tar nji i vot, ko ri stei nas kao iz vor ener gi je; njuejde ri u nje mu vi de iz vor spe ku la ci ja o to me ka ko je na svi jet sa mo ogle da lo, pro iz ve de no glo bal nim Umom i je je utje lov lje nje World Wi de Web. Ovi ni zo vi seu na trag sve do Pla to no ve Dra ve: zar Ma trix do slov ce ne po nav lja Pla to no vu pri spo do bu o spi lji (obi ni lju di kao za toe ni ci,
Ako se s filmom usporedi originalni scenarij (dostupan na Internetu), onda se moe vidjeti da su redatelji (braa Wachowski, koja su i potpisala scenarij) bili dovoljno pa metni da izbace suvie direktne pseudo-intelektualne aluzije, poput sljedeeg dijalo ga: Pogledaj ih. Roboti. Ne misle o tome to rade ili zato. Kompjutori im govore to da rade i oni to rade Banalnost zla. Ovo pretenciozno upuivanje na Hannah Arendt potpuno promauje bit: ljudi uronjeni u virtualnu stvarnost Matrixa su u jednoj posve drugaijoj, gotovo suprotnoj poziciji u odnosu na egzekutore holokausta. Drugi mu dar potez bilo je odbacivanje svih preoitih aluzija na istonjake tehnike proiava nja uma kao naina da se umakne kontroli Matrixa: Mora nauiti napustiti svoj bijes. Mora napustiti sve. Mora se isprazniti kako bi oslobodio svoj um.
43
135
Slavoj iek
vr sto vez an i za svo ja sje di ta i pri si lje ni pro ma tra ti igru sjen ki za ko ju po gre no sma tra ju da pred stav lja stvar nost)? Bit na je raz li ka, da ka ko, u to me to, on da kad odree ni po je din ci po bjeg nu iz za toe ni tva i kroe na povri nu zem lje, ono to na la ze vie ni je svi je tla povri na oba sja na sune vim zra ka ma, ve ne na sta nje na pu sti nja real nog. U ovom je slua ju klju na opo zi ci ja iz meu Frank furt ske ko le i La ca na: hoe mo li Ma trix hi sto ri zi ra ti u me ta fo ru Ka pi ta la ko ji je ko lo ni zi rao kul tu ru i su bjek tiv nost, ili je on po stva re nje sim bo li kog po ret ka kao ta kvog? No, to ako je sa ma ta al ter na ti va po gre na? to ako je vir tual ni ka rak ter sim bo li kog po ret ka kao ta kvog pret po stav ka sa mog hi sto ri ci te ta?
Do se za nje kra ja svi je ta

Na rav no, ide ja o ju na ku ko ji i vi u po sve iz ma ni pu li ra nom i kon tro li ra nom umjet nom uni ver zu mu te ko da je ori gi nal na: Ma trix je sa mo ra di ka li zi ra uno sei vir tual nu real nost. Su ti na je u ra di kal noj dvo smi sle no sti vir tual ne stvar no sti u po gle du pro ble ma ti ke iko no klaz ma. S jed ne stra ne, vir tual na stvar nost pred stav lja ra di kal nu re duk ci ju nae ga ul nog isku stva na ne ak ni slo va, ne go na mi ni mal ne di gi tal ne ni zo ve 0 i 1, na pro pu ta nje i ne pro pu ta nje elek tri nog sig na la. S dru ge stra ne, sa ma ta di gi tal na mai na ge ne ri ra si mu li ra no isku stvo stvar no sti ko je na sto ji po sta ti ne raz lui vo od stvar ne real no sti, to pak za po slje di cu ima po dri va nje sa me pre dod be o stvar noj real no sti pa je vir tual na real nost sto ga u isto vri je me naj ra di kal ni ja potvr da za vod lji ve moi sli ka. Ni je li ul ti ma tiv na ame ri ka pa ra no id na fan ta zi ja ona o po je din cu ko ji i vi u ma lom idi li nom ka li for nij skom gra du, potroakom ra ju, ko ji odjed nom poi nje sum nja ti da je ci je li svi jet u ko jem i vi laan, spek takl upri zo ren da bi ga se uvje ri lo u to da on i vi u stvar nom svi je tu, dok su svi lju di oko nje ga za pra vo glum ci i sta ti sti u ogrom nom showu? Naj no vi ji pri mjer to ga je Tru ma nov Show (1998.) Pe te ra Wei ra, s Jim Car reyem u ulo zi pro vin cij skog i nov ni ka ko ji po stup no ot kri va isti nu o to me ka ko je on ju nak ne pre kid ne dva de sete tve ro sat ne TV se ri je: nje gov rod ni grad je sa graen u ogrom nom stu di ju, s ka me ra ma ko je ga ne pre kid no pra te. Slo ter dij ko va sfe ra ov dje bi va do slov ce rea
136
matrix ili dvije strane perverzije
li zi ra na u obli ku gi gant ske me tal ne sfe re ko jom je nat kri ven i izo li ran ci je li grad. Moe nam se i ni ti da ta zad nja sce na Tru ma no va showa do no si oslo baa jue isku stvo pro bi ja nja iz ideo lo kog a va sa mog ograe nog uni ver zu ma u nje go vu iz vanj skost, ne vid lji vu iz ideo lo ke unu tra njo sti. No, to ako je upra vo taj sret ni ras plet fil ma (ne moj mo za bo ra vi ti: poz drav ljen od mi li ju na ko ji di ljem svi je ta gle da ju po sljed nje mi nu te showa), s ju na kom ko ji ne sta je ka ko bi se, kao to smo na ve de ni da vje ru je mo, usko ro pri druio svo joj pra voj lju ba vi (ta ko da po nov no ima mo for mu lu pro duk ci je lju bav nog pa ra), pred stav lja ideo lo gi ju u nje zi nu najiem obli ku? to ako ideo lo gi ja poi va u sa mom vje ro va nju da iz van lju ske ko na nog uni ver zu ma po sto ji ne ka kva pra va stvar nost u ko ju tek tre ba kroi ti?44 Meu pret hod ni ci ma ova kvog pri stu pa va lja spo me nu ti Vre men sko is kli znue (1959.) Phil li pa Dic ka, u ko jem ju nak ko ji i vi skrom nim sva kod nev nim i vo tom u ma lom idi li nom ka li for nij skom gra du ka snih 50-ih po stup no ot kri va da je ci je li grad la no upri zo ren ka ko bi on ostao za do vo ljan Te melj no isku stvo Vre men skog is kli znua i fil ma Tru ma nov show sa sto ji se u to me to ka sno ka pi ta li sti ki, po troa ki, ka li for nij ski raj u sa moj svo joj hi per- real no sti jest na ne ki nain ne stva ran, osku dan, lien ma te ri jal ne iner ci je. Ni je, da kle, Hollywood je di ni ko ji nam doa ra va sli nost stvar nog i vo ta lie nog tei ne i iner ci je ma te ri jal no sti u ka sno ka pi ta li sti kom po troa kom dru tvu stvar ni so ci jal ni i vot sam po se bi ne ka ko tre ba oso bi ne in sce ni ra ne pri je va re, sa svim naim su sje di ma ko ji se u stvar nom i vo tu po naa ju kao glum ci i sta ti sti u pred sta vi Ko na na isti na ka pi ta li sti kog uti li tar nog de spi ri tua li zi ra nog uni ver zu ma je de ma te ri ja li za ci ja stvar nog i vo ta, nje go vo preo kre ta nje u spek tral ni show. U do me nu znan stve ne fan ta sti ke tre ba lo bi ubro ji ti i Sve mir ski brod Bria na Al di ssa u ko jem la no vi jed nog ple me na pre bi va ju u za tvo re nom svi je tu tu ne la unu tar ogrom nog sve mir skog bro da, izo li ra ni od ostat ka bro da buj nom ve ge ta ci jom, nes vje sni to ga da se s one stra ne
44 Kljuno je takoer i to to je ono to junaku Trumanova showa omoguava da progle
da i izae iz svog izmanipuliranog svijeta neoekivana intervencija njegova oca po stoje dvije oinske figure u filmu, pravi simboliko-bioloki otac i paranoini stvarni otac, reiser TV showa, kojeg glumi Ed Harris i koji posve upravlja junakovim ivotom i titi ga od strogo omeenog okolia.
137
Slavoj iek
na la zi dru gi uni ver zum; na po kon, ne ka dje ca pro bi ju bu nje i dou u dru gi svi jet, na se ljen dru gim ple me ni ma. Meu sta ri jim, naiv ni jim pre tea ma, va lja spo me nu ti 36 sa ti Geor gea Sea to na, film iz ra nih ez de se tih o ame ri kom ofi ci ru (Ja mes Gar ner) ko ji zna sve pla no ve u vez i Da na D, od no sno In va zi je na Nor man di ju i sluaj no ga Ni jem ci za ro be sa mo ne ko li ko da na pri je in va zi je. Ka ko je za rob ljen u nes vje snom sta nju, u ko jem se naao zbog eks plo zi je, Ni jem ci ubr zo za nje ga iz gra de re pli ku ma le ame ri ke voj ne bol ni ce, po kua va jui ga uvje ri ti da sa da i vi u 1950. go di ni, da je Ame ri ka do bi la rat i da je on iz gu bio pame nje o po sljed njih 6 go di na s ide jom da e im on ot kri ti sve o in va zij skim pla no vi ma, ka ko bi se Ni jem ci pri pre mi li; na rav no, ubr zo se u pa lji vo iskon strui ra noj grae vi ni nau pu ko ti ne (Ni je li sam Le njin, u po sljed nje dvi je go di ne svog i vo ta, i vio u do ne kle sli nom kon tro li ra nom okrue nju, unu tar ko jeg je, ko li ko zna mo, Sta ljin za nje ga ti skao spe ci jal no pri prem lje nu ko pi ju Prav de, cen zu ri ra ne u po gle du svih no vo sti iz ko jih bi Le njin mo gao do zna ti za odvi ja jue po li ti ke bor be, s oprav da njem ka ko bi se drug Le njin mo rao od mo ri ti i ne uz bui va ti se ne po treb nim pro vo ka ci ja ma.) O no to se skri va iza to ga je, na rav no, pred mo der na pre dod ba o do spi je va nju na kraj uni ver zu ma: na do bro po zna tim gra vu ra ma, izne nae ni put ni ci do la ze do pre gra de/ za sto ra ne ba, rav ne povri ne pre kri ve ne nacr ta nim zvi jez da ma, pro bi ja ju je i do spi je va ju iza upra vo se to do gaa na kra ju Tru ma no va showa. Ni je ni u do to po sljed nja sce na fil ma, kad Tru man stu pa na ste pe ni ce ko je vo de pre ma zi du na ko jem je na sli kan ho ri zont pla vog ne ba i on dje otva ra vra ta, ima ja sno ma grit teov sko obi lje je: ne vraa li nam se opet, da nas, upra vo ta osjet lji vost s ne kom vr stom osve te? Ni su li dje la po put Sy ber ber go va Par si fa la, u ko jem je besko naan ho ri zont ta koer blo ki ran oi to u mjet nim za tit nim pro jek ci ja ma, znak da vri je me besko na ne kar te zi jan ske per spek ti ve do la zi kra ju i da se vraa mo ne koj vr sti ob nov lje nog sred njo vje kov nog pre dper spek tiv nog uni ver zu ma? Fred Ja me son ja sno je skre nuo pa nju na isti fe no men u ne kim ro ma ni ma Ray mon da Chan dle ra i fil mo vi ma Al fre da Hitch coc ka: oba la Pa ci fi ka u Zbo gom, lju ba vi funk cio ni ra kao ne ka vr sta kra ja/ gra ni ce svi je ta, iza ko je je ne po zna ti bez dan; a sli no je i s ogrom nom otvo re nom do li nom ko ja se prua pred is kle sa nim gla va ma Mo unt Rash mo rea kad,
138
bjeei pred svo jim pro go ni te lji ma, Eva-Ma rie Saint i Cary Grant dou na vrh spo me ni ka, s ko jeg Eva-Ma rie uma lo pad ne, pri je ne go to je za ru ku po vue Cary Grant; a o vjek je u iskue nju da ovom ni zu pri do da i u ve nu sce nu bit ke na mo stu s vi jet nam sko- kam bodan ske gra ni ce iz Apo ka lip se da nas, gdje je pro stor iza mo sta doiv lja van kao ne to iz van na ma po zna tog uni ver zu ma. A ka ko se ne sje ti ti da je ide ja, da naa Zem lja ni je pla net ko ji plu ta u besko na nom sve mi ru, ve ru pa unu tar besko na ne kom pakt ne ma se vje nog le da u i jem se sre di tu na la zi Sun ce, bi la jed na od omi lje nih na ci sti kih pseu do- znan stve nih fan ta zi ja (pre ma ne kim iz vje ta ji ma, na ci sti su ak raz mi lja li o po stav lja nju te le sko pa na Silt ske oto ke ka ko bi pro ma tra li Ame ri ku)?
S tvar no po sto jei ve li ki Dru gi

to je on da Ma trix? Jed no stav no la ca nov ski ve li ki Dru gi, vir tual ni sim bo li ki po re dak, mrea ko ja struk tu ri ra nau stvar nost. Ta di men zi ja ve li kog Dru gog ona je kon sti tu tiv nog otue nja su bjek ta u sim bo li kom po ret ku: ve li ki Dru gi vue sve kon ce, su bjekt ne go vo ri, on je go vo ren od sim bo li ke struk tu re. Ukrat ko, taj ve li ki Dru gi ime je za so ci jal nu dru tve nu Sup stan ci ju, za sve ono usli jed e ga su bjekt ni kad u pot pu no sti ne kon tro li ra efek te vla sti tog dje lo va nja, tj. usli jed e ga je ko naan ishod nje go vih ak tiv no sti uvi jek ne to dru go u od no su na ono na to je on bio usre do toen ili to je pre dviao. Za nas je, meu tim, ov dje od pre sud ne va no sti uoi ti ka ko u klju nim po glav lji ma Se mi na ra XI, La can na sto ji opi sa ti ope ra ci ju ko ja se odvi ja na kon otue nja i u odree nom smi slu pred stav lja nje gov kon tra punkt, ope ra ci ju odva ja nja: otue nje unu tar ve li kog Dru gog sli je di odva ja nje od ve li kog Dru gog. Odva ja nje se do gaa kad su bjekt pri mi je ti ka ko je ve li ki Dru gi sam po se bi ne kon zi sten tan, po sve vir tua lan, o go ljen, lien Stva ri dok je fan ta zi ja pu ki po kuaj da se na dok na di ovaj izo sta nak Dru gog, a ne su bjek ta, tj. da se (izno va) uspo sta vi kon zi sten ci ja ve li kog Dru gog. Zbog to ga fan ta zi ja i pa ra no ja in he rent no su po vez a ne: fan ta zi ja je u svo joj bi ti vje ro va nje u D ru go Dru go ga, u ne ko dru go Dru go ko je, skri ve no iza Dru gog sa me dru tve ne tek stu re, pro gra mi ra (ono to u naim oi ma pred stav lja) ne pre dvid lji ve efek te dru tve nog i vo ta i sto ga jami nje go vu kon zi stent nost: pod pri vi dom kao sa tri ta, de gra da ci je mo ra la itd., odvi ja se pod mu kla stra te gi ja i dov ske za vje re
139
Slavoj iek
S li je dei isti pa ra no i ni obraz ac te za Ma trixa poi va na to me da je ve li ki Dru gi ek ster na li zi ran u stvar no po sto jeem Me ga-Kom pju to ru. Ma trix po sto ji MORA po sto ja ti jer stva ri ne sto je do bro, mo gu no sti su pro pu te ne, ci je lo vri je me dea va se ne to loe, tj. ide ja fil ma je da se sve dea va za to jer po sto ji Ma trix ko ji za mrau je pra vu real nost to se kri je iza sve ga. Sto ga je pro blem s fil mom taj to NIJE do volj no lud jer pret po stav lja ne ku dru gu stvar nu real nost iza nae sva kod nev ne real no sti ko ju odra va Ma trix. Meu tim, da ot klo ni mo fa tal ni ne spo raz um: su prot no mi lje nje da je sve to po sto ji pro iz veo Ma trix, da NE po sto ji ko na na stvar nost, sa mo besko na na se ri ja vir tual nih real no sti ko je se zr ca le jed na u dru goj ni je u ma njoj mje ri ideo lo ko. (U na stav ci ma Ma trixa vje ro jat no e mo na ui ti da i pu sti nju stvar nog ge ne ri ra ne ki (dru gi) Ma trix.) Mno go sub ver zni ja od ovog um naa nja vir tual nih uni ver zu ma bi la bi mul ti pli ka ci ja sa mih real no sti ne to to bi re pro du ci ra lo pa ra dok sal nu opa snost ko ju ne ki fi zia ri vi de u ne dav nim ek spe ri men ti ma s ubr za njem. Kao to zna mo, znan stve ni ci se tre nut no tru de stvo ri ti ak ce le ra tor ko ji bi bio do vo ljan za raz bi ja nje te kih ato ma pri br zi na ma ko je se pri blia va ju svje tlo snoj. Poan ta je u to me to ta kva ko li zi ja nee sa mo ra la ni ti atom sku jez gru u nje ne sa stav ne pro to ne i neu tro ne ne go e zdro bi ti i sa me pro to ne i neu tro ne, ostav lja jui za so bom plaz mu, ne ku vr stu ener get ske or be sai nje ne od preo sta log kvar ka i e sti ca gluo na, blo ko va ma te ri je ko ji ni ka da ra ni je ni su bi li pro ua va ni u tom sta nju, za to to je ono po sto ja lo je di no ne po sred no po sli je Ve li kog praska. Meu tim, to je istrai va nje ro di lo sce na rij iz no ne mo re: to ako us pjeh tog ek spe ri men ta stvo ri me ha ni zam sud njeg da na, ne ku vr stu u do vi ta ko je pro di re svi jet i ko je e, voe no neu tai vom po tre bom, uni ta va ti obi nu ma te ri ju oko se be i ta ko uni ti ti svi jet ka kav po zna je mo? Iro ni ja je u to me to bi ta kav kraj svi je ta, de zin te gra ci ja uni ver zu ma, bio kraj nji ne po bit ni do kaz da je te sti ra na teo ri ja to na, po to bi sva ma te ri ja bi la usi sa na u cr nu ru pu i on da stvo ri la je dan no vi uni ver zum, pot pu no po nav lja jui sce na rij Ve li kog praska. Pa ra doks je sto ga to su obje ver zi je (1) su bjekt ko ji plu ta od jed ne vir tual ne real no sti do dru ge, pu ki duh ko ji je svje stan da je sva ka stvar nost la na; (2) pa ra no i na pret po stav ka o stvar noj real no sti s onu stra nu Ma trixa po gre ne: obje pro mau ju Real no. Film ne gri jei u to me
140
to tvr di ka ko POSTOJI ono Real no iza si mu li ra ne vir tual ne real no sti ka ko to Morp heus kae Neu, po ka zu jui mu uni ten i ka ki kra jo lik: Do bro doao u pu sti nju real nog. Meu tim, Real no ni je pra va stvar nost iza vir tual ne si mu la ci je, ve ona praz ni na ko ja stvar nost i ni ne pot pu nom/ ne kon zi stent nom, pri e mu je funk ci ja sva kog sim bo li kog Ma trixa da sa kri je tu ne kon zi stent nost je dan je od nai na da se to sa kri va nje ostva ri upra vo tvrd nja da iza ne pot pu ne/ ne kon zi stent ne stvar no sti ka kvu zna mo po sto ji dru ga stvar nost, bez mr tve to ke ne mo gu no sti da je struk tu ri ra mo.
Ve li ki Dru gi ne po sto ji
Ve li ki Dru gi, da kle, pred stav lja po lje zdra vog raz u ma u ko je stu pa mo na kon slo bod ne spe ku la ci je; fi lo zof ski, nje go va po sljed nja ve li ka ver zi ja je Ha ber ma so va ko mu ni ka tiv na za jed ni ca sa svo jim re gu la tiv nim idea lom spo raz u ma. I upra vo se taj ve li ki Dru gi da nas pro gre siv no de zin te gri ra. Ono to ima mo da nas odree ni je ra di kal ni ras cjep: s jed ne stra ne, objek ti vi zi ra ni je zik stru nja ka i znan stve ni ka, ko ji vie ne moe bi ti pre ve den na obian je zik pri stu paan svi ma, ali ko ji je u po to njem ipak pri su tan u obli ku fe tii zi ra nih for mu la ko je nit ko za pra vo vie ne raz u mi je, prem da one obli ku ju nae umjet ni ke i po pu lar ne pre dod be (Cr na ru pa, Ve li ki prasak, su per strings, kvant na osci la ci ja). Ne sa mo u pri rod nim zna no sti ma, ve i u eko no mi ji i dru gim dru tve nim zna no sti ma, stru ni ar gon se prez en ti ra kao objek ti van uvid ko je mu se ni je mo gue oz bilj no su prot sta vi ti i ko ji je isto vre me no ne pre vo div u nae uo bia je no isku stvo. Ukrat ko, ras cjep iz meu znan stve nog uvi da i zdra vog raz u ma je ne pre mo stiv, a upra vo je taj ras cjep onaj ko ji znan stve ni ke pre tva ra u po pu lar ne kult ne fi gu re o nih ko ji zna ju (fe no men Step he na Haw kin ga). Di rekt na su prot nost toj objek tiv no sti nain je na ko ji se, u po dru ju kul tu re, suoa va mo s mno tvom i vot nih sti lo va ko je je ne mo gue pre ve sti je dan u dru gi: sve to moe mo je ou va ti uvje te nji ho ve to le rant ne koeg zi sten ci je u mul ti kul tur nom dru tvu. Iko na da na njeg su bjek ta mo da je in dij ski pro gra mer ko ji se ti je kom da na po ka zu je kao ne nad maiv u svom za na tu, dok u veer njim sa ti ma, po po vrat ku u vla sti ti dom, pa li svi jeu lo kal nom hin dui sti kom boan stvu i vje ru je u sve tost kra ve. Taj je ras cjep savre no pri su tan i u fe no me nu cy ber- pro sto ra. Cy ber- pro stor nas
141
Slavoj iek
je tre bao sve spo ji ti u ne ko Glo bal no Se lo, meu tim ono to se do i sta do gaa jest da smo bom bar di ra ni mno tvom po ru ka ko je pri pa da ju ne kon zi stent nim i ne svo di vim uni ver zu mi ma umje sto glo bal nog se la, ve li kog Dru gog, do bi va mo mno tvo ma lih dru gih, ple men skih par ti ku lar nih iden ti fi ka ci ja po svo me iz bo ru. Da iz bjeg ne mo ne spo raz um: La can je ov dje da le ko od to ga da re la ti vi zi ra zna nost kao sa mo jo je dan ar bi trar ni na ra tiv na raz i nu na ko joj se na la ze mi to vi Po li ti ke ko rekt no sti itd.: zna nost DOISTA do tie Real no, nje no zna nje JEST zna nje unu tar Real nog ali zam ka jed no stav no lei u i nje ni ci da znan stve no zna nje ne moe slui ti kao SIMBOLIKI ve li ki Dru gi. Ras cjep iz meu mo der nih zna no sti i ari sto te lov sko ga zdra vog raz u ma fi lo zof ske on to lo gi je ov dje je ne pre mo stiv: on se jav lja ve kod Ga li le ja, a do vr hun ca je doao u kvant noj fi zi ci, gdje ima mo po sla s pra vi li ma/ za ko ni ma ko ji funk cio ni ra ju prem da ne mo gu bi ti po nov no pre ve de ni u nae isku stvo stvar no sti ko ju moe mo pre doi ti. Teo ri ja dru tva ri zi ka i nje go ve glo bal ne re flek siv no sti je to na uto li ko uko li ko se njo me na glaa va ka ko se da nas na la zi mo upra vo na su prot nim po zi ci ja ma u od no su na kla si nu, pros vje ti telj sko-u ni ver za li sti ku ideo lo gi ju pre ma i joj pret po stav ci te melj na pi ta nja mo gu bi ti ri jee na stje ca njem uvi da u o bjek tiv no zna nje stru nja ka: ka da smo suoe ni sa su prot stav lje nim mi lje nji ma o to me ka kve e po slje di ce za oko li ima ti odree ni no vi pro iz vo di (re ci mo, ge net ski mo di fi ci ra no povre), uza lud no tra ga mo za neo bo ri vim mi lje njem stru nja ka. A poan ta jed no stav no ni je u to me da pra va pi ta nja bi va ju za mag lje na za to jer je zna nost ko rum pi ra na fi nan cij skom ovi snou o ve li kim kor po ra ci ja ma i drav nim agen ci ja ma ak ni unu tar se be zna no sti ni su u sta nju prui ti od go vor. Eko lo zi su pri je 15 go di na pre dvi dje li smrt naih u ma a pro blem je sa da u sve veoj ko lii ni dr va Ono gdje je teo ri ja o dru tvu ri zi ka pre krat ka ono je to nas, obi ne su bjek te, smje ta u jed nu ira cio nal nu si tua ci ju: sva ki smo put izno va pri mo ra ni da odluu je mo prem da veo ma do bro zna mo da ni smo u po zi ci ji da odluu je mo, da je sva ka naa odlu ka pro iz volj na. Ul rich Beck i nje go vi pri stae ov dje se po zi va ju na de mo krat sku di sku si ju o svim op ci ja ma, na stva ra nje kon sen zu sa: meu tim, ti me se uope ne rjea va pa ra li zi ra jua di le ma: za to bi de mo krat ska di sku si ja u ko joj su dje lu je vei na do ve la do bo ljeg rez ul ta ta, ka da, u kog ni tiv nom po gle du,
142
ne zna nje i da lje osta je. Po li ti ka fru stra ci ja vei ne je sto ga raz um lji va: ona je poz va na da odlui dok isto vre me no do bi va po ru ku da ni je u pra voj po zi ci ji da odluu je, tj. da objek tiv no od mje ra va raz lo ge za i pro tiv neeg. Pri bje ga va nje teo ri ja ma za vje re oa jan je nain da se izae iz te mr tve to ke, po kuaj da se po vra ti mi ni mum ono ga to Fred Ja me son na zi va kog ni tiv nim ma pi ra njem. Jo di Dean45 skre nu la je pa nju na je dan u dan fe no men ja sno pri su tan u di ja lo gu ni je mih iz meu slu be ne (oz bilj ne, aka dem ski in sti tu cio na li zi ra ne) zna no sti i i ro kog po dru ja ta koz va nih pseu do zna no sti, od ufo lo gi je do onih ko ji po kua va ju dei fri ra ti taj ne pi ra mi da: ni je mo gue ne bi ti o ki ran ti me da se upra vo slu be ni znan stve ni ci po naa ju dog mat ski is kljui vo, dok se pseu do znan stve ni ci po zi va ju na i nje ni ce i ar gu men ta ci ju lie nu uo bia je nih pre d rasu da. Na rav no, od go vor e ov dje bi ti da eta bli ra ni znan stve ni ci go vo re au to ri te tom ve li kog Dru gog znan stve ne In sti tu ci je; ali pro blem je to se upra vo znan stve ni ve li ki Dru gi uvi jek izno va ot kri va kao ope pri hvae na sim bo li ka fik ci ja. Sto ga, kad smo suoe ni s teo ri ja ma za vje re, tre ba li bi smo se po naa ti to no ona ko ka ko se ade kvat no i ta Okre taj zavrt nja Henry ja Ja me sa: ne bi smo tre ba li pri hva ti ti po sto ja nje du ho va kao (na ra tiv ne) stvar no sti ni ti bi smo ih tre ba li re du ci ra ti na ne ki pseu do froj dov ski na in, na pro jek ci ju sek sual nih fru stra ci ja hi ste ri ne ju na ki nje. Teo ri je za vje re, na rav no, ne bi tre ba le bi ti pri hvae ne kao i nje ni ce meu tim, jed na ko ta ko ih ne tre ba re du ci ra ti na fe no men mo der ne ma sov ne hi ste ri je. Ta kav stav i da lje poi va na ve li kom Dru gom, na mo de lu nor mal ne per cep ci je za jed ni ke so ci jal ne stvar no sti i sto ga u ob zir ne uzi ma upra vo to da je ta kvo doiv lja va nje stvar no sti da nas pot ko pa no. Pro blem ni je u to me da se ufo lo zi i teo re tia ri za vje re spu ta ju na pa ra no i ni stav ko ji ne moe pri hva ti ti (so ci jal nu) stvar nost, pro blem je u to me to sa ma ta stvar nost po sta je pa ra no i na. Da na nje nas isku stvo uvi jek izno va kon fron ti ra sa si tua ci ja ma u ko ji ma smo pri mo ra ni pri mi je ti ti ka ko su na smi sao za stvar nost i nor ma lan od nos pre ma njoj ute me lje ni na sim bo li koj fik ci ji, tj. da ve li ki Dru gi de ter mi ni ra
Na koju se ovdje u velikoj mjeri oslanjam: vidi Jodi Dean, Alien sin America: Con spiracy Cultures from Ouerspace to Cyberspace, Ithaca and London: Cornell Universi ty Press, 1998.
45
143
Slavoj iek
ono to se po i ma kao nor mal no i pri hvae na isti na, ono to je ho ri zont znae nja u ne kom dru tvu ni je ni na ko ji nain di rekt no ute me lje no na i nje ni ca ma ko je se po draz u mi je va ju u znan stve nom zna nju unu tar stvar nog. Uz mi mo kao pri mjer tra di cio nal no dru tvo u ko jem mo der na zna nost jo uvi jek ni je evo lui ra la u di skurs Go spo da ra: ako u svom sim bo li kom pro sto ru ne ka in di vi dua bra ni prin ci pe mo der ne zna no sti, ona e bi ti proz va na lua kom a klju na je to ka da ni je do volj no rei sa mo da ni je stvar no lu da, ve i to da ju je ne ko dru tvo za pra vo po sta vi lo u tu po zi ci ju na ne ki nain bi ti tre ti ran kao luak, is kljuen iz so ci jal nog ve li kog Dru gog, znai bi ti fak ti ki IZJEDNAEN s lua kom. Lu di lo ni je odree nje ko je bi mo glo bi ti ute me lje no na ne ka kvom ne po sred nom po zi va nju na i nje ni ce (u smi slu da je lu ak ne spo so ban vi dje ti stva ri ona kvi ma ka kve do i sta je su bu dui da je za rob ljen u vla sti te ha lu ci na cij ske pro jek ci je), ve je di no s ob zi rom na nain na ko ji se po je di nac od no si spram ve li kog Dru gog. La can obi no na glaa va su pro tan aspekt tog pa ra dok sa: luak ni je pro sjak ko ji mi sli da je kralj, ne go i kralj ko ji mi sli da je kralj, tj. lu di lo oznaa va urua va nje di stan ce iz meu Sim bo li kog i Real nog, ne po sred nu iden ti fi ka ci ju sa sim bo li kim za dat kom; ili, da uz me mo dru gi po zna ti iskaz, ako je mu psi ho lo ki lju bo mo ran, op sjed nut ide jom da nje go va e na spa va s dru gim mu kar ci ma, nje go va op se si ja osta je pa to lo ka cr ta ak i on da kad je do ka za no da je u pra vu i da mu e na do i sta spa va s dru gim mu kar ci ma. Po uk a ta kvih pa ra dok sa je ja sna: pa to lo ka lju bo mo ra ni je nain na ko ji se vje ru je u po gre ne i nje ni ce, ve nain na ko ji su ta kve i nje ni ce in te gri ra ne u su bjek to vu li bi di no znu eko no mi ju. Meu tim, ono to ov dje va lja istak nu ti jest da isti taj pa ra doks tre ba iz ve sti i u su prot nom smje ru: dru tvo (so cio- sim bo li ko po lje, ve li ki Dru gi) z dra vo je i nor mal no ak i on da kad je do ka za no da fak ti ki ni je u pra vu. (Mo da je u tom smi slu ka sni La can se be na zi vao p si ho ti nim: on je ui sti nu bio psi ho tian uto li ko uko li ko svoj di skurs ni je mo gao in te gri ra ti u po lje ve li kog Dru gog.) U iskue nju smo da na kan tov ski nain tvr di mo ka ko je po gre ka teo ri je za vje re na ne ki nain po du dar na s pa ra lo giz mom i stog uma, s br ka njem dvi ju raz i na: sum nje (stee nog znan stve nog, dru tve nog itd., zdra vog raz um a) kao me to do lo kog sta va i una prei va nja, te sum nje u jed nu no vu, sve-o bja nja va juu pa ra- teo ri ju.
144
E kra ni zi ra nje Real nog

S dru ge to ke gle di ta, Ma trix funk cio ni ra i kao e kran ko ji nas odva ja od Real nog, ko ji nam pu sti nju real nog i ni pod no lji vom. Ipak, ov dje ne bi smo smje li za bo ra vi ti ra di kal nu dvo smi sle nost La ca no va Real nog: ni je sa mo kraj nji re fe rent pre kri ven/ do tje ran/ pri pi tom ljen ekra nom fan ta zi je Real no je ta koer, i to pri mar no, sa mo po se bi ekran, pre pre ka ko ja ve uvi jek is kriv lju je nau per cep ci ju re fe ren ta, real nost ko ja je ta mo va ni. U fi lo zof skim ter mi ni ma u to me je raz li ka iz meu Kan ta i He ge la: za Kan ta, Real no je po dru je no u me nal nog ko je mi opaa mo kao she ma ti zi ra no kroz ekran tran scen den tal nih ka te go ri ja; po He ge lu je, na su prot to mu, kao to on sam tvr di u U vo du Fe no me no lo gi je, taj kan tov ski pro cjep laan. He gel ov dje uvo di TRI poj ma: kad ekran sto ji iz meu nas i Real nog, on uvi jek stva ra uti sak o ono me po se bi, iza ekra na (po ja ve), ta ko da je ras cjep iz meu po ja ve i ono ga po se bi uvi jek ve za nas. Su klad no to mu, ako Stva ri oduz me mo is kriv lje nje ko je stva ra Ekran, on da gu bi mo sa mu Stvar (u kon tek stu re li gi je, smrt Kri sta je smrt Bo ga sa mo ga, ne sa mo nje go va ljud skog obli ka) to je raz log za to je za La ca na, ko ji ov dje sli je di He ge la, Stvar po se bi u kraj njoj li ni ji po nor, a ne opae ni objekt. Da kle, da se vra ti mo Ma trixu: Ma trix je kao ta kav Real no ko je is kriv lju je nau per cep ci ju real no sti. Ov dje bi od po moi mo glo bi ti po zi va nje na Le vi-S tra u sso vu eg zem plar nu ana li zu iz Struk tu ral ne an tro po lo gi je o pro stor nom raspo re du grae vin skih obje ka ta kod Vi ne ba ga, ple me na iz obla sti ve li kih ame ri kih je ze ra. To je ple me po di je lje no u dvi je pod- gru pe ( po lo vi ne), na o ne ko ji su odoz go i o ne ko ji su odoz do: kad ne kog od nje go vih pri pad ni ka za mo li mo da na ko mad pa pi ra, ili na pi je sak, nacr ta zem lji ni plan svog se la (pro stor ni raspo red kua), on da ovi sno o to me pri pa da li on/a jed noj ili dru goj pod gru pi, do bi va mo dva di ja me tral no su prot na od go vo ra. Obje pod gru pe se lo opi su ju kao krug; ali dok za pr vu unu tar nje ga po sto ji jo je dan krug sai njen od sre di njih kua, pre ma dru goj pod gru pi krug je po sred stvom ja sne li ni je raz dva ja nja po di je ljen na dva di je la. Dru gim ri jei ma, lan pr ve pod gru pe (na zo vi mo je kon zer va tiv no- kor po ra tiv nom) zem lji ni plan se la po i ma kao krug kua ko je su ma nje- vie si me tri no raspo ree ne oko sre di njeg hra ma, dok lan dru ge pod gru pe ( re vo lu cio nar no-an ta go ni sti ke) vla sti to se lo po i ma kao dvi je raz lii te sku pi ne kua ko je su meu sob no
145
Slavoj iek
raz dvo je ne ne vid lji vom gra ni com46 Sre di nja je L vi-S tra u sso va te za da nas ovaj pri mjer ni u ko jem slua ju ne smi je odve sti u kul tur ni re la ti vi zam, do to ga da tvr di mo ka ko per cep ci ja dru tve nog pro sto ra ovi si o pro ma trae voj pri pad no sti odree noj gru pi: sam ras cjep na dvi je re la tiv ne per cep ci je im pli ci ra skri ve no upui va nje na odree nu kon stan tu ne na objek tiv ni, fak ti ki raspo red grae vi na, ve na tra u mat sku jez gru, na fun da men tal ni an ta go ni zam ko ji sta nov ni ci se la ni su mo gli sim bo li zi ra ti, obja sni ti, in ter na li zi ra ti, raz u mje ti, svo jevr sni po re meaj u dru tve nim od no si ma ko ji je spri jeio dru tvo da se sta bi li zi ra kao har mo ni zi ra na cje li na. Dvi je per cep ci je zem lji nog pla na dva su uza jam no is kljui va na sto ja nja da se sa vla da taj tra u ma ti ni an ta go ni zam, da se ta ra na za ci je li uz po mo na me ta nja urav no tee ne sim bo li ke struk tu re. Je li nu no do da ti ka ko su stva ri jed na ke u od no su na spol nu raz li ku: da su mu ko i en sko po put dvi je kon fi gu ra ci je kua u L vi-S tra u sso vu se lu? Ka ko bi smo se ri jei li ilu zi je da u naem raz vi je nom uni ver zu mu ne do mi ni ra ista ta lo gi ka, do volj no je sje ti ti se po dje le nae ga po li ti kog pro sto ra na lje vi cu i de sni cu: lje viar i de sniar po naa ju se to no kao i la no vi su prot stav lje nih pod gru pa u L vi-S tra u sso vu se lu. Oni ne za uz i ma ju sa mo raz lii ta mje sta unu tar po li ti kog pro sto ra; sva ki od njih raz lii to po im a raspo red po li ti kog pro sto ra lje viar kao po lje ko je je u se bi rasci jep lje no ne kim fun da men tal nim an ta go niz mom, a de sniar kao or gan sko je din stvo za jed ni ce ko ju ugroa va ju je di no stra ni ulje zi. Meu tim, L vi-S tra uss tu i ni odluu jui ko rak: bu dui da dvi je pod gru pe ipak i ne jed no te isto ple me, i vei u istom se lu, taj iden ti tet je na ne ki nain i sim bo li ki upi san ka ko ako cje lo kup na sim bo li ka ar ti ku la ci ja, sve dru tve ne in sti tu ci je, ple me na ni su neu tral ne, ne go pre do dree ne fun da men tal nim i kon sti tu tiv nim an ta go ni sti kim ras cje pom? Oni me to L vi-S tra uss in ge nio zno na zi va nul tom in sti tu ci jom, ne kom vr stom in sti tu cio nal nog pan da na po zna toj ma ni, praz nim oznai te ljem lie nim bi lo ka kvo ga odree nog znae nja bu dui da, u opo zi ci ji pre ma vla sti tu pod su stvu, oznaa va je di no pri su stvo znae nja kao ta kvog: ra di se o spe ci fi noj in sti tu ci ji ko ja ne
46 Claude Lvi-Strauss, Do Dual Organizations Exist?, u: Structural Anthropology (New
York: Basic Books, 1963.), str. 131-163; crtei su na str. 133-134
146
po sje du je po zi tiv nu, de ter mi ni ra nu funk ci ju nje zi na je di na funk ci ja je i sto ne ga tiv na, funk ci ja sig na li zi ra nja pri su stva i potvri va nja so ci jal ne in sti tu ci je kao ta kve, u opo zi ci ji pre ma nje zi nu od su stvu, preddru tve nom kao su. Upra vo vez a s ta kvom nul tom in sti tu ci jom omo guu je svim la no vi ma ple me na da se be doi ve kao ta kve, kao la no ve istog ple me na. Ni je li, on da, ta nul ta in sti tu ci ja ideo lo gi ja u svom najiem obli ku, tj. di rekt no otje lov lje nje ideo lo ke funk ci je prua nja jed no ga neu tral nog sve-o bu hvat nog pro sto ra u ko jem je dru tve ni an ta go ni zam iz bri san, u ko jem svi la no vi dru tva mo gu pre po zna ti se be? I ni je li bor ba za he ge mo ni ju upra vo bor ba za to ka ko e ta nul ta in sti tu ci ja bi ti utvre na, ko jim odree nim znae njem e bi ti obo je na? Uz mi mo je dan kon kre tan pri mjer: ni je li mo der ni po jam na ci je ta kva vr sta nul te in sti tu ci je ko ja se po ja vi la po ni ta va njem dru tve nih vez a ute me lje nih na obi telj skoj osno vi ili tra di cio nal nim sim bo li kim ma tri ca ma, tj. on da kad su u nasr ta ju mo der ni za ci je so ci jal ne in sti tu ci je bi le sve sla bi je ute me lje ne na pri rod noj tra di ci ji, a sve vie i vie doiv lja va ne kao stvar u go vo ra.47 Ov dje je od iznim ne va no sti i nje ni ca to se na cio nal ni iden ti tet doiv lja va kao ba rem u mi ni mal noj mje ri pri ro dan, kao pri pa da nje ute me lje no na kr vi i tlu, i da je kao ta kav su prot stav ljen u mjet nom pri pa da nju odree nim so ci jal nim in sti tu ci ja ma (dra va, pro fe si ja): pred mo der ne in sti tu ci je funk cio ni ra le su kao o pri rod nje ni sim bo li ki en ti tet (kao in sti tu ci je ute me lje ne na neu pit nim tra di ci ja ma), a im su in sti tu ci je pojm lje ne kao dru tve ni ar te fak ti, po ja vi la se po tre ba za o pri rod nje nom nul tom in sti tu ci jom ko ja bi slui la kao nji hov neu tral ni za jed ni ki te melj. A ko se vra ti mo spol noj raz li ci, u iskue nju smo se upu sti ti u ri zik izno sei hi po te zu da se, mo da, jed na ka lo gi ka nul te in sti tu ci je ne bi tre ba la pri mi je ni ti sa mo na dru tvo u cje li ni ne go i na nje gov an ta go ni sti ki ras cjep: to ako je spol na raz li ka na kra ju jed na vr sta nul te in sti tu ci je dru tve nog ras cje pa ljud ske vr ste, na tu ra li zi ra na mi ni mal na nul ta raz li ka, ras cjep ko ji, umje sto da uka zu je na ne ku odree nu dru tve nu raz li ku, uka zu je na raz li ku kao ta kvu? Bor ba za he ge mo ni ju je on da, izno va, bor ba za to ka ko e ta nul ta raz li ka bi ti utvre na po sred stvom
47 V. Rastko Monik, Das Subjekt, dem unterstellt wird zu glauben und die Nation als
eine Null-Institution, u Denk-Prozesse nach Althusser, ur. H. Boke, Hamburg: Argu ment Verlag 1994.
147
Slavoj iek
dru gih po je di na nih so ci jal nih raz li ka. Upra vo bi u tom ho ri zon tu tre ba lo ii ta ti va nu, prem da obi no za ne ma re nu, ka rak te ri sti ku La ca no ve she me oznai te lja: La can stan dard nu de so si rov sku she mu (iznad pre gra de sto ji ri je dr vo, a ispod je cr te dr ve ta) za mje nju je she mom u ko joj se iznad pre gra de na la ze dvi je ri jei jed na po red dru ge, hom me i fem me, a ispod pre gra de, dvi je iden ti ne sli ke vra ta. Ka ko bi na gla sio di fe ren ci jal nu ka rak te ri sti ku oznai te lja, La can naj pri je De Sa u ssu reo vu jed no la nu she mu za mje nju je oznai telj skim pa rom, s opo zi ci jom mu ka rac/e na, spol nom raz li kom; ali pra vo izne nae nje poi va u i nje ni ci to na stup nju ima gi nar nog re fe ren ta NE POSTOJI RAZLIKA (ne do bi va mo ni ka kav gra fi ki in deks spol ne raz li ke, po jed no stav lje ni cr te mu kar ca i e ne, kao to je to sluaj u vei ni da na njih toa le ta, ve ISTA vra ta re pro du ci ra na dva put). Ja sni je se moe rei da sek sual na raz li ka ne oznaa va ni ka kvu bio lo ku opo zi ci ju ute me lje nu na real nim oso bi na ma, ve i stu sim bo li ku opo zi ci ju s ko jom ni ta ne ko re spon di ra u oznae nim objek ti ma ni ta osim Real no ga ne ko ga ne de fi ni ra nog X ko je ni ka da ne moe bi ti obu hvae no sli kom oznae nog? V ra ti mo se L vi-S tra u sso vu pri mje ru dva ju cr tea se la: upra vo se ov dje moe vi dje ti u ko jem to no smi slu Real no dje lu je kroz ana mor fo zu. Naj pri je ima mo ak tual ni, o bjek tiv ni raz mje taj kua, a on da dvi je raz lii te sim bo li za ci je ko je obje na ne ki ana morf ni nain is kriv lju ju pra vi raz mje taj. Meu tim, rea lan ov dje ni je pra vi raz mje taj, ve tra um at ska jez gra dru tve nog an ta go niz ma ko ji is kriv lju je pre dod bu la no va ple me na o pra vom an ta go niz mu. Real no je sto ga upra vo ono po rek nu to X na i ji je raun nae vie nje stvar no sti ana morf no is kriv lje no. (I, sluaj no, taj tro stu panj ski po re dak po sve od go va ra Freu do vu tro stu panj skom po ret ku in ter pre ta ci je sno va: pra va jez gra sna ni je la tent na mi sao sna ko ja je za mi je nje na/ pre ve de na u eks pli cit nu tek stu ru sna, ve nes vje sna e lja ko ja sa mu se be upi su je upra vo kroz is kriv lja va nje la tent ne mi sli u eks pli cit nu tek stu ru). A isto vri je di i za da na nju umjet ni ku sce nu: u njoj se Real no NE vra a pri mar no u obli ku o kant no bru tal nih po jav lji va nja eks kre men tal nih pred me ta, osa kae nih lee va, gov na, itd. Ti su objek ti, ne dvoj be no, neu mje sni, ali da bi oni bi li neu mje sni mo ra ve bi ti pri sut no ne ko (praz no) mje sto, a to je upra vo ono mje sto ko je se po jav lju je u mi ni ma li sti koj
148
umjet no sti, poevi od Ma lje via. U to me se sa sto ji suue sni tvo dvi ju uza jam no su prot stav lje nih iko na vi so kog mo der niz ma, Cr nog kva dra ta na bi je loj po dlo zi Ka zi mi ra Ma lje via, i izla ga nja ready- ma de obje ka ta kao umjet ni kih dje la kod Mar ce la Duc ham pa. Duc ham po vo uz di za nje obi no ga sva kod nev nog objek ta u umjet ni ko dje lo ne pred stav lja ne ka kvo in he rent no svoj stvo sa mog pred me ta; umjet nik je taj ko ji pri sva ja njem odree nog (ili, to ni je, bi lo ko jeg) objek ta i nje go vim lo ci ra njem na odree no mje sto, stva ra od nje ga umjet ni ko dje lo bi ti umjet ni ko dje lo ni je pi ta nje ono ga za to, ve g dje. A ono to i ni Ma lje vie va mi ni ma li sti ka kom po zi ci ja je jed no stav no da po ka zu je iz dva ja to mje sto kao ta kvo, praz no mje sto (ili okvir) s pro to ma gij skim pre tva ra njem bi lo ko jeg objek ta ko ji se nae unu tar nje go va okvi ra u umjet ni ko dje lo. Ukrat ko, ne ma Duc ham pa bez Ma lje via: tek na kon to umjet ni ka prak sa izo li ra okvir/ mje sto kao ta kvo, is pra nje no od svih svo jih sadra ja, moe za poe ti ready- ma de po stu pak. Pri je Duc ham pa, pi soar bi ostao sa mo pi soar, ak i ako bi bio izloen u naj pre sti ni joj ga le ri ji. Po ja va eks kre men tal nih obje ka ta ko ji su neu mje sni sto ga je u di rekt noj vez i s po ja vom mje sta bez ijed nog objek ta u nje mu, praz nog okvi ra kao ta kvog. U skla du s tim, Real no su vre me ne umjet no sti ima tri di men zi je, ko je na ne ki nain unu tar sa mog Real nog po nav lja ju tri ja du Ima gi nar no-Sim bo li ko-Real no. Naj pri je se Real no po jav lju je kao ana morf na mr lja, ana morf no is kriv lja va nje di rekt ne sli ke stvar no sti kao is kriv lje na sli ka, kao i sta po jav nost ko ja su bjek ti vi zi ra objek tiv nu stvar nost. Za tim se Real no po jav lju je kao praz no mje sto, kao struk tu ra, kon struk ci ja ko ja ni ka da ni je ov dje, ko ja je doiv lje na kao ta kva, ali moe sa mo re troak tiv no bi ti kon strui ra na i mo ra bi ti pret po stav lje na kao ta kva ra di se o Real nom kao sim bo li koj kon struk ci ji. Ko na no, Real no je op sce ni eks kre men tal ni Objekt iz van pro sto ra, Real no sa mo. To zad nje Real no, ako ga izo li ra mo, i sti je fe ti i je fa sci ni ra jue/oa ra va jue pri su stvo ma ski ra struk tu ral no Real no na isti nain na ko ji je u na ci sti kom an ti se mi tiz mu i dov kao eks kre men tal ni Objekt za pra vo Real no ko je ma ski ra ne pod no lji vo struk tu ral no Real no dru tve nog an ta go niz ma. Te tri di men zi je Real nog pro i zla ze iz tri mo du sa stva ra nja di stan ce spram o bi ne stvar no sti: ne ki tu stvar nost podvr ga va ju ana mor fi kom is kriv lje nju; ne ki uvo de odree ni
149
Slavoj iek
objekt ko ji ne ma svo je mje sto unu tar nje; ne ki iz sa me stvar no sti izu zi ma ju/ briu sav sadraj (objek te) real no sti, ta ko da sve to osta je jest upra vo praz an pro stor ko ji su po pu nja va li ti objek ti.
F roj dov ski do dir

La nost Ma trixa mo da se naj ne po sred ni je ogle da u nje go vu pro glae nju Nea kao o nog Pra vog. Tko je taj Pra vi? Do i sta po sto ji ta kva po zi ci ja u dru tve nom lan cu. Po sto ji, naj pri je, Pra vi u smi slu Go spo da ra-O znai te lja, sim bo li kog au to ri te ta. ak i u naj stra ni jim obli ci ma dru tve nog i vo ta, u sjea nji ma onih ko ji su prei vje li kon cen tra cij ski lo gor, uvi jek se spo mi nje onaj Pra vi, ne ki po je di nac ko ji se ni je slo mio, ko ji je usli jed ne pod no lji vih uvje ta, ko ji su sve dru ge re du ci ra li na ego i sti nu bor bu za go li op sta nak, na u de san nain zadrao i emi ti rao ne ku vr stu i ra cio nal ne da re lji vo sti i do sto jan stva u La ca no vim ter mi ni ma tu se ra di o funk ci ju Ya de lUn: ak je i ov dje po stao taj Pra vi ko ji je sluio kao oslo nac za mi ni mum so li dar no sti neop ho dan za uspo stav lja nje dru tve nih vez a ko je se su prot stav lja ju ko la bo ra ci ji unu tar okvi ra i ste stra te gi je preiv lja va nja. Ov dje su va na dva mo men ta: pr vo, taj je po je di nac uvi jek per ci pi ran kao je dan (ni kad ni je po sto ja lo mno tvo njih, kao da sli je dei ne ku op sce nu nu nost taj ek sces neo bja nji vog u da so li dar no sti uvi jek mo ra bi ti utje lov ljen u Jed nom); dru go, taj Pra vi ni je za pra vo ui nio pu no to ga za dru ge oko se be, osim ako izuz me mo sa mo nje go vo pri su stvo meu nji ma (ono to je dru gi ma po mo glo da prei ve bi la je svi jest o to me da, ia ko su vei nu vre me na re du ci ra ni na mai ne za preiv lja va nje, po sto ji onaj Je dan ko ji je zadrao ljud sko do sto jan stvo. Na ne ki nain sli no snim lje nom os mje hu [u hu mo ri sti nim se ri ja ma], ov dje ima mo ne to po put snim lje nog do sto jan stva, gdje Dru gi (taj Je dan) zadra va do sto jan stvo za me ne, na mom mje stu ili, to ni je ree no, gdje ja zadra vam do sto jan stvo KROZ Dru gog: ja mo gu bi ti re du ci ran na okrut nu bor bu za preiv lja va nje, ali svi jest o to me da po sto ji Net ko tko zadra va svo je do sto jan stvo omo gua va MENI da zadrim mi ni mal nu oso bi nu ljud sko sti. e sto, kad se taj Je dan slo mi ili se po kae kao laan, dru gi za tvo re ni ci gu be svo ju e lju za preiv lja va njem i pre tva ra ju se u in di fe rent ne i ve mr tva ce pa ra dok sal no, sa ma nji ho va sprem nost na bor bu za preiv lja va nje odra va la se nje zi nim po ri ca njem, po sred stvom i nje ni ce da je po sto jao taj Je dan
150
ko ji se NIJE re du ci rao na taj stu panj, pa sto ga, kad ta iznim ka ne sta ne, bor ba za preiv lja va nje gu bi svo ju sna gu. To, na rav no, znai da taj Je dan ni je bio de fi ni ran is kljui vo svo jim real nim kva li te ta ma (na tom stup nju mo glo je bi ti i dru gih po je di na ca po put nje ga, ili mo da on u stvar no sti ni je bio ne slom ljiv, ve laan, te da je sa mo igrao tu ulo gu): nje go va iznim na ulo ga pri je je bi la ona tran sfe ra, tj. on je za u zi mao mje sto ko je su za nje ga kon strui ra li (pre do dre di li) dru gi. Na su prot to mu, u Ma trixu je onaj Pra vi taj ko ji je spo so ban vi dje ti da naa sva kod nev na real nost ni je stvar na, ve sa mo ko di fi ci ran vir tual ni uni ver zum, i ko ji je sto ga ka dar is kljui ti se iz nje ga, ma ni pu li ra ti nje go vim pra vi li ma i kri ti ih (le te nje kroz zrak, za u stav lja nje me ta ka). Ono klju no za funk ci ju TOG Pra vog nje go va je vir tua li za ci ja real no sti: stvar nost je umjet ni kon strukt i ja se pra vi la mo gu kri ti ili ba rem prei spi si va ti u to me lei su tin ska pa ra no i na te za da Pra vi moe sa vla da ti ot por Real nog ( mo gu proi kroz de be li zid ako to do i sta odluim, tj. ne mo gu nost vei ne nas da to ui ni mo bi va sve de na na sla bost vo lje sa mog su bjek ta). Meu tim, film ni u ovom slua ju ne ide do volj no da le ko: u upeat lji voj sce ni u e kao ni ci pro roi ce, ko ja e odlui ti je li Neo onaj Pra vi, ne ko di je te ko je sa vi ja li cu sna gom vla sti tih mi sli izne nae nom Neu kae da nain da uspi je u to me ni je ta ko to e se be uvje ri ti ka ko je u sta nju sa vi ti li cu, ve da se be uvje ri ka ko LICA UOPE NE POSTOJI No, to je SA MNOM? Ne bi li slje dei ko rak tre bao bi ti bu di sti ki stav da ni JA SAM, su bjekt, ne po sto jim? Ka ko bi smo da lje vi dje li to je la no u Ma trixu, tre ba mo raz li ko va ti pu ku teh no lo ku ne mo gu nost od fan taz mat ske nei sti no sti: pu to va nje kroz vri je me je (vje ro jat no) ne mo gue, ali su fan taz mat ski sce na ri ji o to me ipak i sti ni ti u smi slu da uka zu ju na li bi dono zne slijepe ulice. U skla du s tim, pro blem s Ma trixom ni je znan stve na naiv nost nje go vih tri ko va: ide ja da se iz stvar no sti pre la zi u vir tual nu real nost pu tem te le fo na ima smi sla bu dui da je sve to tre ba mo izlaz/ ru pa kroz ko ju moe mo po bjei. (Mo da bi jo bo lje rjee nje bio toa let: ni je li pro stor u ko jem eks kre men ti ne sta ju na kon to po vue mo vo du ustva ri jed na od me ta fo ra ua sa va jue-uz vie ne Ono stra no sti pri mor di jal nog, pre don to lo kog Kao sa u ko jem ne sta ju stva ri? Prem da ra cio nal no zna mo to se dea va s eks kre men ti ma, ima gi nar na mi ste ri ja i da lje osta je iz met osta je ek sces ko ji ne na la zi mje sto u naoj sva kod nev noj
151
Slavoj iek
real no sti i La can je bio u pra vu kad je tvr dio da pre la zi mo sa i vo tinj skog stup nja na ljud ski u tre nut ku kad i vo ti nja ima pro ble ma s tim to ui ni ti sa svo jim eks kre men ti ma, u tre nut ku kad su se oni pre tvo ri li u ek sces ko ji joj sme ta. Real no, da kle, ni je pri mar no ta ua sa va juaod vrat na stvar ko ja kli zi niz kolj ku toa le ta, ve pri je ta ru pa sa ma, po nor ko ji slui kao pro laz u ne ki dru gai ji on to lo ki po re dak to po lo ka ru pa ili tor zi ja ko ja za kriv lju je pro stor nae stvar no sti ta ko da mi sli mo/ za mi lja mo eks kre men te ka ko ne sta ju u ne ka kvu al ter na tiv nu di men zi ju ko ja ni je dio nae sva kod nev ne stvar no sti.) Pro blem pred stav lja jed na jo ra di kal ni ja fan taz mat ska ne kon zi stent nost ko ja na joi gled ni je iz bi ja na vi dje lo kad Morp heus (afro-a me ri ki voa po bu nje ni ke gru pe ko ja vje ru je da je Neo onaj Pra vi) po kua va obja sni ti jo uvi jek zbu nje nom Neu to je Ma trix on ga sa svim do sljed no po vez u je s po gre kom u struk tu ri uni ver zu ma:
To je onaj osjeaj ko ji si imao ci je li svoj i vot. Osjeaj da ne to ni je u re du sa svi je tom. Ne zna to je to, ali ono je tu, po put tr na u tvom umu, ko ji te izluu je. () Ma trix je po svu da, svu da oko nas, ak i ov dje u ovoj so bi. () To je svi jet ko jim su ti pre kri li oi ka ko bi te osli je pi li za isti nu. NEO: Ko ju isti nu? MORPHEUS: Da si rob, Neo. Da si, po put svih dru gih, bio roen u rop stvu za toen u tam ni ci ko ju ne moe onjui ti, oku si ti ili do dir nu ti. Tam ni ci svog uma.
Ov dje film do la zi do vr hun ca ne kon zi stent no sti: isku stvo manj ka/ ne do sljed no sti/ pre pre ke tre ba bi ti do kaz i nje ni ce da je ono to doiv lja va mo kao stvar nost la no meu tim, pot kraj fil ma Smith, agent Ma trixa, da je dru gai je, u znat no veoj mje ri froj dov sko obja nje nje:
Je si li znao da je pr vi Ma trix di zaj ni ran da bu de savren ljud ski svi jet? U ko jem nit ko ne bi pa tio, gdje su svi tre ba li bi ti sret ni? To je bi la ka ta stro fa. NITKO ni je pri hva tio pro gram. i ta ve gru pe / ljud skih ti je la ko ja slue kao ba te ri je/ bi le su iz gub lje ne. Ne ki su vje ro va li da nam ne do sta je pro gram ski je zik za opi si va nje vae ga savre nog svi je ta. No, ja vje ru jem da, kao vr sta, ljud ska bia de fi ni ra ju svo ju real nost kroz pat nju i bi je du. Savren svi jet bio je san iz ko jeg se va pri mi tiv ni mo zak po kuao pro bu di ti. To je raz log za to je Ma trix re di zaj ni ran u ovo: vr hu nac vae ci vi li za ci je.
Ne savre nost naeg svi je ta je sto ga isto vre me no znak nje go ve vir tual no sti i znak nje go ve real no sti. Mo gli bi smo u stva ri tvr di ti da je agent Smith (ne moj mo za bo ra vi ti: on ni je ljud sko bie po put osta lih,
152
ve ne po sred no utje lov lje nje Ma trixa ve li kog Dru gog sa mog) unu tar uni ver zu ma fil ma za mje na za fi gu ru ana li tia ra: nje go va je po u ka da isku stvo ne pre mo sti ve pre pre ke pred stav lja po zi tiv no sta nje za nas, lju de, da ne to poj mi mo kao stvar nost stvar nost je na kra ju ono to se opi re.
Ma le branc he u Hollywoo du
Dalj nja ne kon zi stent nost tie se smr ti: ZATO net ko stvar no umre kad umre sa mo u vir tual noj real no sti ko ju re gu li ra Ma trix? Film nu di op skur ni od go vor: NEO: Ako si ubi jen u Ma trixu, umi re li ov dje /tj. ne sa mo u vir tual noj real no sti, ne go i u stvar nom i vo tu/? MORPHEUS: Ti je lo ne moe i vje ti bez uma. Lo gi ka tog rjee nja je da vae stvar no ti je lo moe osta ti i vo (funk cio ni ra ti) sa mo ako je u vez i s umom, tj. s men tal nim uni ver zu mom u ko ji ste uro nje ni: sto ga, ako ste u vir tual noj real no sti i net ko vas ubi je, ta se smrt odraa va i na vae stvar no ti je lo Oi to su prot no rjee nje (do i sta stvar no umi re te je di no ako ste ubi je ni u stvar no sti) ta koer je ne do stat no. Poan ta je u slje deem: je li su bjekt POSVE uro njen u vir tual nu real nost Ma trixa ili on zna ili ba rem SUMNJA u pra vo sta nje stva ri? Ako je od go vor DA, on da e nas pu ko po vlae nje u Ada mo vo sta nje suzdra va nja, ko je je pret ho di lo pa du u gri jeh, ui ni ti besmrt ni ma UNUTAR VIRTUALNE REALNOSTI i u skla du s tim bi Neo, ko ji je ve oslo boen pot pu ne uro nje no sti u vir tual nu real nost, PREIVJETI bor bu s agen tom Smit hom ko ja se odvi ja UNUTAR vir tual ne real no sti ko ju kon tro li ra Ma trix (na isti onaj nain na ko ji je u sta nju za u stav lja ti met ke, tre bao bi bi ti ka dar i o besnai ti udar ce po vla sti tu ti je lu). Sve nas to vraa Mal branc heo vu oka zio na liz mu: mno go pri je ne go Ber ke ley jev Bog, ko ji svi jet odra va u vla sti tom umu, KRAJNJI Ma trix jest Ma e branc heov oka zio na li sti ki Bog. Sa svo jim o ka zio na liz mom Mal branc he je ne dvoj be no bio fi lo zof ko ji je po nu dio naj bo lji kon cep tual ni apa rat za raz u mi je va nje Vir tual ne Real no sti. Ma le branc he, De scar te sov ue nik, od ba cu je De scar te so vo smi je no po zi va nje na pi neal nu li jez du ka ko bi obja snio koor di na ci ju iz meu ma te ri jal ne i du hov ne sup stan ci je, od no sno ti je la i due; ka ko on da moe mo obja sni ti nji ho vu koor di na ci ju ako ne po sto ji kon takt meu nji ma, ako ne po sto ji to ka gdje dua moe ka uz al no dje lo va ti na ti je lo i vi ce ver sa? Bu dui da su dvi je ka u zal ne mree (one ide ja u
153
Slavoj iek
mom umu i one tje le snih in te rak ci ja) po sve ne za vi sne, je di no je rjee nje da trea, iskon ska Sup stan ci ja (Bog) ne pre sta no koor di ni ra i po sre du je meu nji ma, stva ra jui do jam kon ti nui te ta; on da ka da e lim po dii ru ku i mo ja se ru ka au to mat ski po dig ne, mo ja mi sao po di za nje mo je ru ke ne uzro ku je di rekt no, ne go o ka zio nal no ta ko to je, pri mi je tivi da sam svo ju mi sao us mje rio na po di za nje vla sti te ru ke, Bog po kre nuo dru gi, ma te ri jal ni, uzro ni la nac ko ji je do veo do to ga da se mo ja ru ka po dig nu la. Ako Bo ga za mi je ni mo ve li kim Dru gim, sim bo li kim po ret kom, on da moe mo vi dje ti bli skost oka zio na liz ma s La ca no vom po zi ci jom: kao to u svo joj po le mi ci pro tiv Ari sto te la u Te le vi sion La can48 tvr di da od nos iz meu due i ti je la ni ka da ni je di rek tan za to jer se ve li ki Dru gi uvi jek umee iz meu njih. Oka zio na li zam je sto ga u su ti ni ime za ar bi trar nost oznai te lja, za ras cjep ko ji raz dva ja mreu ide ja od mree tje le sne (real ne) uzro no sti s ob zi rom na to da je ve li ki Dru gi taj ko ji se bri ne za koor di na ci ju tih dvi ju mrea ta ko da, kad mo je ti je lo ugri ze ja bu ku, mo ja dua isku si ugo dan osje aj. Na taj isti ras cjep ci ljao je drev ni aste ki svee nik ko ji je or ga ni zi rao ljud ska r tvo va nja ka ko bi osi gu rao da e Sun ce po nov no izai: ljud ska je r tva ov dje mol ba Bo gu da odri koor di na ci ju iz meu dva ni za, tje le sne nu no sti i ulana va nja sim bo li kih do gaa ja. Ko li ko god da se r tvo va nje aste kog svee ni ka mo glo i ni ti i ra cio nal nim, pre mi sa ko ja sto ji iza nje ga mno go je pro nic lji vi ja ne go naa zdra vo raz um ska in tui ci ja pre ma ko joj je koor di na ci ja iz meu ti je la i due di rekt na, od no sno da je za me ne pri rod no da imam ugo dan osjeaj kad za gri zem ja bu ku, po to je taj osjeaj di rekt no uzro ko van ja bu kom: ono to se ov dje gu bi po sre du jua je ulo ga ve li kog Dru gog ko ji jami koor di na ci ju iz meu real no sti i nae ga men tal nog isku stva te real no sti. A ni je li isto s naim ura nja njem u Vir tual nu Real nost? Ka da dig nem ru ku ka ko bih po mak nuo ne ki pred met u vir tual nom pro sto ru, taj pred met se on da do i sta i po mak ne mo ja je ilu zi ja, da ka ko, u to me to je po kret mo je ru ke taj ko ji je di rekt no uzro ko vao di slo ka ci ju pred me ta, od no sno, u svom sta nju uro nje no sti pre vi dio sam kom pli ci ra ni me ha ni zam kom pju to ri zi ra ne koor di na ci je, ho mo lo gan ulo zi Bo ga, ko ji 49 jami koor di na ci ju iz meu dvi je se ri je oka zio na liz ma.
48 V. Jacques Lacan, Television, October 40 (1987.)
154
Do bro je po zna ta i nje ni ca da je tip ka u vei ni lif to va na ko joj pie za tvo ri vra ta po sve ne funk cio nal ni pla ce bo, ko ji je ta mo smje ten sa mo za to da bi in di vi dua ma dao uti sak da oni na ne ki nain par ti ci pi ra ju i do pri no se br zi ni pu to va nja lif tom kad pri ti sne mo tu tip ku, vra ta se za tvo re istom br zi nom kao i kad pri ti sne mo tip ku za pri zem lje bez ubr za va nja pro ce sa pri ti ska njem tip ke za za tva ra nje vra ta. Taj ek stre man i ja san sluaj la ne par ti ci pa ci je pri mje re na je me ta fo ra za par ti ci pa ci ju in di vi dua u naem po stmo der nom po li ti kom pro ce su. I to je oka zio na li zam u svom najiem obli ku: pre ma Ma le branc heu, mi sve vri je me pri tie mo ta kve tip ke, a Bo ja je ne pre sta na ak tiv nost ta ko ja koor di ni ra iz meu pret hod nog do gaa ja i onog ko ji e usli je di ti (za tva ra nje vra ta), dok mi mi sli mo da je do gaaj izaz van naim pri ti ska njem tip ke Z bog to ga je va no osta vi ti otvo re nu izraz i tu dvo smi sle nost to ga ka ko e cy ber pro stor utje ca ti na nae i vo te: to ne ovi si o teh no lo gi ji kao ta kvoj, ve o nai nu nje zi ne dru tve ne pri mje ne. Ura nja nje u cy ber pro stor moe in ten zi vi ra ti nae tje le sno isku stvo (no va sen zual nost, no vo ti je lo s vie or ga na, no vi spo lo vi), ali ono ujed no moe otvo ri ti mo gu nost da onaj tko ma ni pu li ra mai ne ri jom ko ja po kree cy ber pro stor do slov ce ukra de nae (vir tual no) ti je lo, lia va jui nas kon tro le nad njim ta ko da vie pre ma svom ti je lu ne ma mo od nos kao pre ma vla sti tom. Ono s i me se ov dje su sree mo je kon sti tu tiv na dvo smi sle nost poj ma me di ja ti za ci je:50 taj je po jam oznaa vao ge stu ko jom se su bjek tu uki da lo nje go vo di rekt no, ne po sred no pra vo da do no si odlu ke; ve li ki maj stor po li ti ke me di ja ti za ci je bio je Na po leon, ko ji je po ko re nim vla da ri ma osta vio pri vid moi, dok oni ustva ri vie ni su ima li po zi ci ju da je izvra va ju. Na jed noj ope ni ti joj raz i ni mo glo bi se rei da ta kva me di ja ti za ci ja mo nar ha de fi ni ra ustav nu mo nar hi ju: u njoj je mo narh re du ci ran na pu ku for mal no sim bo li ku ge stu stav lja nja to ke na i, pot pi si va nja i sto ga do dje lji va nja per for ma tiv ne sna ge edik ti ma i ji je sadraj odre di lo iza bra no vla da jue ti je lo. A ne vri je di li, mu ta tis mu tan dis, isto za da na nju pro gre siv nu kom pju to ri za ci ju naih sva
49 Glavno djelo Nicolasa Malebranchea je Recherches de la vrit (1674. - 75.), najpristu
panije izdanje: Paris, Vrin 1975.). 50 O toj dvosmislenosti vidi Paul Virilio, The Art of the Motor, Minneapolis: Minnesota University Press, 1995.
155
Slavoj iek
kod nev nih i vo ta u ko ji ma je su bjekt ta koer sve vie me di ja ti zi ran, neo pae no lien svo je moi pod la nom krin kom nje zi na po vea nja? Kad je nae ti je lo me di ja ti zi ra no (ulov lje no u mreu elek tron skih me di ja), ono je isto vre me no izloe no i pri jet nji ra di kal ne pro le te ri za ci je: su bjekt je sve den na pu ko $ bu dui da i mo je isku stvo moe bi ti ukra de no, ma ni pu li ra no, re gu li ra no me ha ni zi ra nim Dru gim. Ov dje izno va moe mo vi dje ti ka ko je u pro jekt ra di kal ne vir tua li za ci je kom pju to ru do di je lje na po zi ci ja ko ja je po sve ho mo log na Bo gu u Ma le branc heo vu oka zio na liz mu: bu dui da kom pju tor koor di ni ra od nos iz meu mog uma i (ono ga to se u mom doiv lja ju po jav lju je u obli ku) po kre ta mo jih udo va (u vir tual noj stvar no sti), moe mo la ko za mi sli ti kom pju tor ko ji po lu di i po ne dje lo va ti kao Zli Bog, po re meu jui koor di na ci ju iz meu mog uma i mog tje le snog sa mo is ku stva kad je sig nal za po di za nje ru ku iz mog uma obu stav ljen ili ak preus mje ren u (vir tual nu) real nost, on da je ti me pot ko pa no i te melj no isku stvo ti je la kao mo jeg Sto ga se i ni da cy ber pro stor za pra vo ostva ru je pa ra no i nu fan ta zi ju ko ju je izloio Sc hre ber, nje ma ki su dac i je je me moa re ana li zi rao Freud:51 u mree ni uni ver zum je psi ho tian uto li ko uko li ko, ka ko se i ni, ma te ri ja li zi ra Sc hre be ro vu ha lu ci na ci ju o boan skim zra ka ma ko ji ma Bog di rekt no kon tro li ra ljud ski um. Dru gim ri jei ma, ne potvru je li ek ster na li za ci ja ve li kog Dru gog u kom pju to ru in he rent no pa ra no i nu di men zi ju iva nog umree nog uni ver zu ma? Ili, da to kae mo na dru gai ji nain: ope je mje sto to da u cy ber pro sto ru mo gu nost da se svi jest pre mje sti u kom pju tor lju de na po kon oslo baa nji ho vih ti je la ali ona ta koer stro je ve oslo baa nji ho vih lju di
In sce na ci ja Te melj ne Fan ta zi je

Po sljed nja ne kon zi stent nost tie se dvo smi sle nog sta tu sa oslo boe nja o vjean stva ko je na jav lju je Neo u zad njoj sce ni. Kao rez ul tat Neo ve in ter ven ci je, do go di se KVAR SISTEMA u Ma trixu; isto vre me no, Neo se obraa lju di ma ko ji su jo uvi jek za toe ni u Ma trixu kao Spa si telj ko ji e ih na ui ti ka ko da se oslo bo de oko va Ma trixa oni e moi uki da ti fi zi ke za ko ne, sa vi ja ti e lje zo, le tje ti po zra ku Meu tim, pro blem je
51 Na postojanje veze izmeu cyberspacea i Schreberova psihotinog univerzuma uka
zala mi je Wendy Chun, Princeton
156
u to me to su sva ta u da mo gua sa mo ako osta ne mo UNUTAR vir tual ne real no sti ko ju nam osi gu ra va Ma trix i ako even tual no mo di fi ci ra mo ili pro mi je ni mo pra vi la: nae real no sta nje je jo uvi jek da smo ro bo vi Ma trixa, a ti me smo do bi li je di no do dat nu mo da mi je nja mo pra vi la nae ga men tal nog za tvo ra to je, da kle, on da s po sto ja njem iz van Ma trixa i ura nja njem u real nu real nost u ko joj smo sa mo jad na stvo re nja ko ja i ve na uni te noj povri ni Zem lje? U Ador no vu du hu mo gli bi smo tvr di ti ka ko su te ne kon zi stent no sti52 mo men ti isti ne fil ma: one uka zu ju na an ta go niz me naeg ka sno ka pi ta li sti kog dru tve nog isku stva, an ta go niz me ko ji se tiu te melj nih on to lo kih pa ro va kao to su real nost i pat nja (real nost kao ono to sprea va vla da vi nu prin ci pa za do volj stva), slo bo da i si stem (slo bo da je mo gua je di no u si ste mu ko ji ome ta nje zi no neo gra nie no ras pro sti ra nje). Meu tim, kraj nju sna gu fil ma tre ba lo ci ra ti na jed noj dru goj raz i ni. Pri je mno go go di na, da na nju po stmo der nu slijepu ulicu na go vje ta va li su znan stve no- fan ta sti ni fil mo vi po put Zar do za ili Lo ga no va bi je ga: izo li ra na gru pa, ko ja i vi asep ti nim i vo tom u odvo je nom po dru ju, stre mi pre ma isku stvu real nog svi je ta ma te ri jal nog raspa da nja. Do po stmo der niz ma uto pi ja je bi la na sto ja nje da se izae iz real no sti hi sto rij skog vre me na u bez vre men sku Dru gost. S po stmo der nim po kla pa njem kra ja po vi je sti i pot pu ne do stup no sti pro lo sti pu tem di gi ta li zi ra nog pame nja, u ovom vre me nu u ko jem PROIV LJAVAMO bez vre men sku uto pi ju kao sva kod nev no ideo lo ko isku stvo, uto pi ja po sta je te nja za Real nim sa me Po vi je sti, za sjea njem, za tra go vi ma pra ve pro lo sti, po kuaj da se izae iz za tvo re ne ku po le u smrad i raspa da nje si ro ve real no sti. Ma trix da je ko naan za mah ovom preo kre tu ta ko to uto pi ju kom bi ni ra di sto pi jom: sa ma real nost u ko joj i vi mo, bez vre men ska uto pi ja ko ju in sce ni ra Ma trix, na la zi se na mje stu u ko jem smo sve de ni na pa siv no sta nje i vuih ba te ri ja ko je Ma trix snab di je va ju ener gi jom. Je din stve ni na boj fil ma sto ga ne poi va to li ko u nje go voj sre di njoj te zi (ono to proiv lja va mo kao real nost za pra vo je umjet na vir tual na real nost ko ju ge ne ri ra Ma trix, me ga kom pju tor ko ji je di rekt no po vez an
Jedna daljnja nekonzistentnost tie se i statusa intersubjektivnosti u univerzumu kojim vlada Matrix dijele li sve individue ISTU virtualnu realnost? ZATO? Zato ne svatko svoju vlastitu?
52
157
Slavoj iek
s naim mi sli ma), ko li ko sre di nja sli ka mi li ju na ljud skih bia ko ja vo de kla u stro fo bian i vot u po su da ma ispu nje nim vo dom, bi va jui na i vo tu sa mo ka ko bi ge ne ri ra li ener gi ju (stru ju) za Ma trix. Sto ga, kad se (ne ki od) lju di pro bu de iz svo je uro nje no sti u vir tual nu real nost ko ju kon tro li ra Ma trix, to bue nje ni je otva ra nje i ro kog pro sto ra iz vanj ske real no sti, ve pri je sve ga stra na rea li za ci ja tog za toe ni tva u ko jem je svat ko od nas za pra vo tek fe tu so li ki or ga ni zam, uro njen u pre na tal ni fluid Ta kraj nja pa siv nost pred stav lja po ni te nje fan ta zi je na ko joj poi va na doiv ljaj sa mih se be kao ak tiv nih, vla sti tog po loa ja svje snih su bje ka ta u pi ta nju je kraj nja per ver zna fan ta zi ja, mi sao da smo mi u kraj njoj li ni ji sa mo pu ki in stru ment ui va nja Dru gog (Ma trixa), da smo iz svo je vla sti te i vot ne sup stan ci je isi sa ni u obli ku ba te ri ja. U to me poi va i istin ska li bi di no zna za go net ka ova kvog po ret ka: ZATO je Ma trixu neop hod na ljud ska ener gi ja? Pu ko ener get sko rjee nje je, da ka ko, besmi sle no: Ma trix je mo gao pro nai dru gi, po uz da ni ji, iz vor ener gi je ko ji ne bi zah ti je vao iznim no kom plek sno uree nje vir tual ne real no sti koor di ni ra no za mi li ju ne ljud skih je di ni ca (ov dje se moe pri mi je ti ti jo jed na ne kon zi stent nost: za to Ma trix ne uro ni sva ku in di vi duu u nje gov/ nje zin so lip si sti ki umjet ni uni ver zum? Za to kom pli ci ra ti stva ri koor di ni ra jui pro gra me ta ko da i ta vo o vjean stvo i vi u jed nom i istom vir tual nom uni ver zu mu?). Je di ni kon zi stent ni od go vor je: Ma trix se hra ni ljud skim jo ui ssan ce sto ga se ov dje vraa mo na te melj nu La ca no vu te zu da ve li ki Dru gi, umje sto da bu de ano nim ni stroj, tre ba ne pre sta ni pri ljev jo ui ssan ce. Ta ko bi smo tre ba li izvr nu ti sta nje stva ri prez en ti ra no u fil mu: ono to film pri ka zu je kao sce nu naeg bue nja u nau pra vu si tua ci ju upra vo je su tin ska raz li ka, te melj na fan ta zi ja ko ja odra va nae po sto ja nje. P ri sna vez a iz meu per ver zi je i cy ber pro sto ra da nas je ope mje sto. Pre ma uo bia je nom mi lje nju, per ver zni sce na rij in sce ni ra o dri ca nje od ka stra ci je: per ver zi ja moe bi ti sa gle da na kao obra na od mo ti va smrt i sek sual nost, od pri jet nje smrt no sti, ba kao i od mo gueg na me ta nja spol ne raz li ke: ono to per ver tit no si sa so bom jest uni ver zum u ko jem, kao u cr ta nim fil mo vi ma, ljud sko bie moe prei vje ti sva ku ka ta stro fu: u ko jem je sek sual nost od raslih sve de na na dje ju igru; u ko jem nit ko ni je pri si ljen umri je ti, ni ti oda bra ti je dan od dva spo la. Kao ta kav, per ver ti tov uni ver zum je uni ver zum i sto ga sim bo li kog po ret ka, oznai telj ske igre ko ja ide u svom smje ru, neo me ta na Real nim ili
158
ljud skom ko na nou. Na pr vi po gled moe se i ni ti da nae isku stvo cy ber pro sto ra savre no pri sta je u taj uni ver zum: ni je li cy ber pro stor ujed no i uni ver zum neo me ten iner ci jom Real nog, ogra nien je di no vla sti to uspo stav lje nim pra vi li ma? A ni je li isto s Vir tual nom Real nou u Ma trixu? Real nost u ko joj i vi mo gu bi svoj ne smi ljen ka rak ter, ona po sta je do me na ar bi trar nih pra vi la (ko je po stav lja Ma trix) ko je net ko moe prekri ti ako ima do volj nu ja ku Vo lju Meu tim, pre ma La ca nu, ono to ta kvo uo bia je no po i ma nje ispu ta iz vi da je je din stven od nos iz meu Dru gog i jo ui ssan ce u per ver zi ji. to to to no znai? U Le prix du pro gres, jed nom od frag me na ta ko jim zavra va Di ja lek ti ka pros vje ti telj stva, Ador no i Hork hei mer na vo de ar gu men ta ci ju de vet na e sto sto ljet nog fran cu skog fi zio lo ga Pier rea Flo ur en sa us mje re nu pro tiv da va nja me di cin ske ane ste zi je klo ro for mom. Flo u rens tvr di ka ko moe bi ti do ka za no da ane ste zi ja dje lu je je di no na nau neu ral nu mreu sjea nja. Ukrat ko, dok nas se ui vo ree na ope ra cij skom sto lu, mi osjea mo bol, ali ka sni je, kad se pro bu di mo, mi se to ga ne sjea mo Za Ador na i Hork hei me ra to je, da ka ko, savre na me ta fo ra sud bi ne Ra zu ma ute me lje nog na re pre si ji sa me pri ro de: nje go vo ti je lo, dio pri ro de unu tar su bjek ta sa mog, u pot pu no sti osjea bol, sa mo to ga se, zbog re pre si je, ne sjea. U to me se sa sto ji savre na osve ta pri ro de za nau do mi na ci ju nad njom: i ne zna jui, mi smo naj vee r tve se be sa mih, reui se ui vo Ni je li ta koer mo gue to ii ta ti kao savre nu fan ta zi ju sce na ri ja in ter pa siv no sti, Dru ge Sce ne u ko joj plaa mo ci je nu za svo je ak tiv no mi jea nje u svi jet? Ne po sto ji ak ti van slo bod ni dje lat nik bez te fan taz mat ske podr ke, bez te Dru ge Sce ne u ko joj je on po sve ma ni pu li ran Dru gim.53 Sa do- ma zo hist sprem no e pri hva ti ti da je ta kva pat nja pri stup Bit ku. Mo da se upra vo na tom tra gu moe obja sni ti op se si ja Hi tle ro vih bio gra fi ja nje go vim od no som pre ma roa ki nji Ge li Ra u bal, ko ja je pro nae na mr tva u Hi tle ro vu min hen skom sta nu 1931., kao da e na vod na
Ono to Hegel ini je pregraivanje ove fantazije ukazivanjem na njezinu funkciju popunjavanja pred-ontolokog bezdana slobode, tj. ponovnog konstituiranja pozitivne Scene u kojoj je subjekt smjeten u pozitivni noumenalni poredak. Drugim rijeima, za Hegela je Kantova vizija besmislena i nekonzistentna budui da potajno ponovno uvo di boanski totalitet koji je u potpunosti ontoloki konstituiran, tj. svijet zamiljen IS KLJUIVO kao Supstanciju, ali NE i kao Subjekt.
53
159
Slavoj iek
Hi tle ro va sek sual na per ver zi ja po nu di ti s kri ve nu va ri ja blu, in tim nu kopu ko ja ne do sta je, fan taz mat ski oslo nac ko ji bi bio obja nje nje nje go ve jav ne li no sti evo ka ko nas o tom sce na ri ju iz vje ta va Ot to St rasser: () Hi tler ju je svlaio / dok bi on sam leao/ na po du. Po tom bi ona mo ra la u nu ti iznad nje go va li ca ka ko bi je on mo gao po gle da ti iz bli za, to ga je veo ma uz bui va lo. Ka da se uz bue nje pri blia va lo vr hun cu, on je zah ti je vao od nje da uri ni ra po nje mu, i to mu je prua lo ko na no za do volj stvo.54 Ov dje je kru ci jal na pot pu na pa siv nost Hi tle ro ve ulo ge u tom sce na ri ju, ko ja slui kao fan taz mat ski oslo nac ko ji ga je ba cio u nje go vu fre ne ti nu de struk tiv nu jav nu po li ti ku dje lat nost ni je ni u do to je Ge li bi la oaj na i to su joj se ga di li ti ri tua li. U to me se sa sto ji is pra van uvid u Ma trix: u nje go voj juk sta po zi ci ji dva ju aspek ta per ver zi je s jed ne stra ne, re duk ci ja real no sti na vir tual nu real nost re gu li ra nu ar bi trar nim pra vi li ma ko ja mo gu bi ti prekre na; s dru ge stra ne, skri ve na isti na te slo bo de, re duk ci ja su bjek ta na pot pu no in stru men ta li zi ra nu pa siv nost.
54 Citirano iz Ron Rosenbaum, Explaining Hitler, New York: Harper, 1999., str. 134
160
15. STVAR IZ UNUTRANJEG SVEMIRA
Jacques La can de fi ni ra umjet nost kroz nje zin od nos pre ma Stva ri: u svom Se mi na ru o eti ci psi hoa na li ze on tvr di da se umjet nost kao ta kva uvi jek ustro ja va oko sre di nje Praz ni ne ne mo gue- real ne Stva ri tu bi smo tvrd nju, mo da, tre ba li i ta ti kao inai cu sta re Ril keo ve te ze da je L je po ta po sljed nji veo na li cu Ua sa.55 La can da je ne ke na zna ke o to me ka ko to op ko lja va nje Praz ni ne funk cio ni ra u li kov noj umjet no sti i ar hi tek tu ri; mi ov dje nee mo da ti pri kaz to ga ka ko u film skoj umjet no sti po lje vid lji vog, po lje re prez en ta ci ja, sadri re fe ren cu na sre di nju i struk tu ral nu Praz ni nu, na ne mo gu nost ko ja je neo dvo ji va od nje in ul ti ma li nea, na to upuu je poan ta poj ma a va (su tu re) u film skoj teo ri ji. Pre dlaem da ui ni mo ne to da le ko naiv ni je i neoe ki va ni je: ana li zi raj mo na ko ji se nain mo tiv Stva ri po jav lju je u di je get skom pro sto ru film skog na ra ti va ukrat ko, ana li zi raj mo fil mo ve i ja se pria ba vi ne kom ne mo guom/ tra u ma ti nom Stva ri, po put iz van ze malj ske Stva ri u znan stve no- fan ta sti nim ho ro ri ma. to bo lje potvru je i nje ni cu da ta Stvar do la zi iz Unu tra njeg sve mi ra od pr ve sce ne Ra to va zvi jez da? Sve to vi di mo u pr vom tre nut ku jest praz ni na besko na no mra no ne bo, zlo kob no tih bez dan sve mi ra, s rasu tim svje tlu ca vim zvi jez da ma ko je su ma nje ma te ri jal ni objek ti, a vie ap strakt ne to ke, ozna ke pro stor nih koor di na ta, vir tual ni objek ti; po tom, izne na da, u Dolby ste reo teh ni ci, u je mo tu tanj ko ji do la zi iza naih lea, iz nae naj dub lje po za di ne, ko jem se po tom pri druu je i vi zual ni objekt, iz vor tog zvu ka di vov ski sve mir ski brod, svo jevr sna koz mi ka ver zi ja Ti ta ni ca ko ji tri jum fal no ula zi u okvir stvar no sti na ekra nu. Objekt-S tvar je na taj nain ja sno pri ka za na kao je dan dio nas sa mih ko ji iz ba cu je mo u stvar nost i ni se da taj upad ma siv ne Stva ri do no si olaka nje, ukla nja jui hor ror va cui zu re nja u besko na nu praz ni nu uni ver zu ma pa ipak, to ako je nje zin stvar ni ui nak upra vo su pro tan? to ako istin ski uas jest uas od Nee ga od upa da ne ko ga ek sce siv nog
55 Vidi
poglavlje XVIII u djelu Jacquesa Lacana, The Ethics of Psychoanalysis, London: Routledge 1992.
161
Slavoj iek
ma siv nog Real nog ta mo gdje oe ku je mo Ni ta? Mo da upra vo taj doiv ljaj Nee ga (mr lje Real nog) umje sto Nie ga lei u ko ri je nu me ta fi zi kog pi ta nja Za to po sto ji ne to umje sto nie ga? e lim se usre do toi ti na spe ci fi nu ver zi ju te Stva ri: na Stvar kao Pro stor (sve tu/ za bra nje nu Zo nu) u ko jem ne po sto ji jaz iz meu Sim bo li kog i Real nog, tj. gdje se, gru bo ree no, nae e lje izrav no ma te ri ja li zi ra ju (ili pre ci znim poj mo vi ma Kan to va tran scen den tal nog idea liz ma, Zo nu u ko joj naa in tui ci ja po sta je izrav no pro duk tiv na sta nje stva ri ko je, pre ma Kan tu, odli ku je sa mo besko naan boan ski Um). Taj po jam Stva ri kao Id-Mai na, me ha niz ma ko ji izrav no oz bi lju je nae ne pri zna te fan ta zi je, ima du gu, ma kar ne uvi jek ugled nu tra di ci ju. Na fil mu, sve je poe lo Za bra nje nim pla ne tom (1956.) Fre da Wil coxa, ko ji je ske let prie Sha ke spea reo ve Bu re pre mje stio u sve mir: na da le kom pla ne tu i ve otac i nje go va ki (ko ja ni kad ni je sre la dru gog mu kar ca); na kon to do la zak sku pi ne sve mir skih put ni ka na rui nji hov spo koj, poi nju ud ni na pa di ne vid lji vog u do vi ta. Na kra ju fil ma po sta je ja sno da je u do vi te oi vo tvo re nje oe vih raz or nih im pul sa pre ma ulje zi ma ko ji su na rui li nje gov in ce stuo zni spo koj. (Da kle, i sa mu bu ru iz Sha ke spea reo ve dra me re troak tiv no moe mo i ta ti kao oz bi lje nje raz ja re nog oin skog Nad- ja...). Id-Mai na, ko ja bez oe va zna nja stva ra smr to no sno u do vi te, di vov ski je me ha ni zam ispod povri ne da le kog pla ne ta, ta jan stve ni osta tak pra dav ne ci vi li za ci je ko ja je us pje la na pra vi ti stroj za izrav nu ma te ri ja li za ci ju mi sli, to je i bio raz log nje zi ne pro pa sti U tom je slua ju Id-Mai na vr sto usi dre na u freu dov skom li bi di no znom kon tek stu: u do vi ta ko ja ona pro iz vo di oi vo tvo ru ju in ce stuo zne uni ta va la ke im pul se prai skon skog oca us mje re ne pro tiv dru gih mu ka ra ca ko ji bi mo gli ugro zi ti nje go vu sim bio zu s ke ri. Mo da naj pot pu ni ju inai cu mo ti va Id-Mai ne nu di So la ris An dre ja Tar kov skog, ute me ljen na ro ma nu Sta ni slawa Le ma, u ko jem ta Stvar sto ji i u vez i s mr tvo u zi ca ma od no sa iz meu spo lo va. So la ris je pria o psi ho lo gu sve mir ske agen ci je Kel vi nu, ko ji je po slan na go to vo na pu ten sve mir ski brod iznad no voot kri ve nog pla ne ta So la ris na kon to su se na bro du poe le dea va ti ud no va te stva ri (znan stve ni ci su poe li gu bi ti raz um, ha lu ci ni ra ti i ubi ja ti se). So la ris je pla net s ocean skom te nom povri nom, ko ja se ne pre sta no gi ba i po vre me no imi ti ra
162
stvar iz unutranjeg svemira
pre po znat lji ve obli ke, ka ko sloe ne geo me trij ske struk tu re ta ko i di vov ska ti je la dje ce ili ljud ske grae vi ne; ia ko svi nji ho vi po kua ji da s pla ne tom uspo sta ve ko mu ni ka ci ju pro pa da ju, znan stve ni ci pret po stav lja ju da je So la ris di vov ski mo zak ko ji ne ka ko i ta ljud ske mi sli. Ne du go po svom do la sku, Kel vin u po ste lji po red se be na la zi svo ju su pru gu Ha rey, ko ja se ne ko li ko go di na pri je to ga ubi la na Zem lji na kon to ju je bio na pu stio. Kel vin se ne moe ota rasi ti Ha rey, svi nje go vi po kua ji da je se ri jei ne slav no pro pa da ju (na kon to je u ra ke ti ispa li u sve mir, ona se su tra dan izno va ma te ri ja li zi ra po red nje ga); ana li za nje zi na tki va po ka zu je da ona ne ma atom sku grau po put nor mal nih ljud skih bia ispod sta no vi te mi kro raz i ne ne ma nie ga, sa mo praz ni na. Ke vin na kra ju uvia da je Ha rey oz bi lje nje nje go vih naj dub ljih tra u mat skih fan ta zi ja. To obja nja va za go net ku ud nih praz ni na u nje zi nu sjea nju na rav no, Ha rey ne zna sve to bi stvar na Ha rey tre ba la zna ti, jer ona i ni je ta oso ba ne go tek oi vo tvo ru je NJEGOVE fan taz mat ske sli ke Ha rey u svoj nje zi noj ne kon zi stent no sti. Pro blem je taj to upra vo za to jer Ha rey ne ma vla sti ti sup stan ci jal ni iden ti tet, ona stjee sta tus Real nog ko je za u vi jek in zi sti ra i vraa se na svo je mje sto: kao va tra u Lync ho vim fil mo vi ma, ona ho da s ju na kom za u vi jek, ne odva ja se od nje ga, ni ka da ga ne pu ta. Ha rey, ta krh ka sa blast, i sti pri vid, ne moe se iz bri sa ti neumr la, ona se vjei to ope tu je u pro sto ru iz meu dvi je smr ti. No, ne vraa li nas to uo bia je noj wei nin ge rov skoj an ti fe mi ni sti koj pret po stav ci e ne kao simp to ma mu kar ca: ona je utje lov lje nje nje go ve kriv nje, nje go va pa da u gri jeh, i otud ga moe spa si ti (kao i sa mu se be) je di no vla sti tim sa mo ub oj stvom? Osla nja jui se na pra vi la znan stve ne fan ta sti ke, So la ris u stvar no sti pri ka zu je, nu di kao ma te ri jal nu i nje ni cu, pret po stav ku da e na tek oz bi lju je mu ku fan ta zi ju: tra gi nost Ha reyi na po loa ja lei u to me to ona po sta je svje sna da je lie na sva kog sup stan ci jal nog ide ni te ta, da je sa ma po se bi Ni ta, da po sto ji sa mo kao san Dru go ga ako se fan ta zi je Dru go ga vr te oko nje taj je udes i tje ra na sa mo ub oj stvo kao vr hun ski eti ki akt: po stavi svje sna ka ko Kel vin pa ti zbog nje zi na stal nog pri su stva, Ha rey se na kra ju uni ta va gu ta jui ke mij sku tvar ko ja sprea va nje zin po nov ni po vra tak. (Sce na u ko joj se sa bla sna Ha rey bu di na kon pr vog neus pje log po kua ja sa mo u boj stva na So la ri su, na jua sni ja je u ci je lom fil mu. Na kon to je pro gu ta la te kui ki sik, Ha rey lei na po du, du bo ko
163
Slavoj iek
smr znu ta; odjed nom, opet se poi nje mi ca ti, ovaj put u tr za ji ma ko ji spa ja ju ero ti nu lje po tu i za zor ni uas, tr pei ne pod no lji vu bol ima li ieg tra gi ni jeg od ta kvog neus pje log sa mo po ti ra nja, na kon ko jeg smo sve de ni na op sce ni bezo bli ni osta tak ko ji, pro tiv nae vo lje, osta je u sli ci?) Na kra ju ro ma na vi di mo Kel vi na, sa mog na sve mir skom bro du ka ko zu ri u za go net nu pui nu So la ri so va ocea na... U svom i ta nju he ge lov ske di ja lek ti ke go spo da ra i ro ba, Ju dith Bu tler usre do tou je se na skri ve ni ugo vor iz meu njih dvo ji ce: im pe ra tiv upuen ro bu jest slje dei: ti za me ne bu di mo je ti je lo, ali mi ne do pu sti da znam da je tvo je ti je lo ujed no i mo je.56 Otud je po ri ca nje na stra ni go spo da ra dvo stru ko: pr vo, go spo dar po rie vla sti to ti je lo, na stu pa kao ras- tje lov lje na e lja i po tie ro ba da se po naa kao nje go vo ti je lo; dru go, rob mo ra po rei da je tek ti je lo go spo da ra te se na stav lja po naa ti kao au to nom ni agent, kao da mu fi zi ki rad ko ji obav lja za go spo da ra ni je na met nut, ne go je nje go va sa mo stal na i svo je volj na dje lat nost. Ta struk tu ra dvo stru kog (i otud sa mo po ti rueg) po ri ca nja raz ot kri va i pa tri jar hal nu ma tri cu od no sa iz meu mu kar ca i e ne: u pr voj kret nji, e na je po stav lje na kao pu ka pro jek ci ja/o draz mu kar ca, nje go va ne sup stan ci jal na sjen ka ko ja hi ste ri no opo naa, ali ni kad ni je spo sob na ui sti nu za u ze ti mo ral ni stav cje lo vi to kon sti tui ra nog sa mo i den ti nog su bjek ti vi te ta; no, i sam taj sta tus pu kog odraz a mo ra bi ti po rek nut, a e na opskrb lje na la nom au to no mi jom, kao da je nain na ko ji se po naa unu tar lo gi ke pa tri jar ha ta odreen nje zi nom vla sti tom au to nom nom lo gi kom (e ne su po pri ro di po ni zne, suo sjeaj ne, sa mo por tvo va ne). Tu ne smi je mo pro mai ti pa ra doks da je rob im vie slu ga to vie (po gre no) pre po zna je svo ju po zi ci ju kao po zi ci ju au to nom nog agen ta; isto vri je di i za e nu vr hun ski oblik nje zi na slue nja jest taj da ona, ka da se po naa na en ski po ni znosuo sjea jan nain, sa mu se be (po gre no) doiv lja va kao au to nom nog agen ta. Sto ga je wei nin ge rov sko on to lo ko ocr nja va nje e ne kao pu kog simp to ma mu kar ca kao utje lov lje nje mu ke fan ta zi je, kao hi ste ri nu imi ta ci ju istin sko ga mu kog su bjek ti vi te ta ka da se otvo re no pri zna i u pot pu no sti usvo ji, da le ko sub ver ziv ni je od la nih izrav nih
Judith Butler, The Psychic Life of Power, Stanford: Stanford University Press, 1997, str. 47.
56
164
do ka zi va nja en ske au to no mi je otvo re na ob zna na Ne po sto jim sa ma po se bi, ja sam tek utje lov lje nje fan ta zi je Dru go ga, mo da je vr hun ski fe mi ni sti ki iskaz. Ta ko je, u naem slua ju, Ha rey DVAPUT di gla ru ku na se be: pr vi put (u svom pret hod nom ze malj skom stvar nom po sto ja nju, kao Kel vi no va su pru ga), a po tom i dru gi put, u ju na kom ak tu sa mo po ti ra nja vla sti to ga sa bla snog nemr tvog po sto ja nja: dok je pr vi sa mo ub i la ki in bio bi jeg od te re ta i vo ta, dru gi je istin ski eti ki in. Od no sno, dok je pr va Ha rey pri je svog sa mo u boj stva na Zem lji bi la nor mal no ljud sko bie, dru ga je Su bjekt u naj ra di kal ni jem znae nju tog poj ma, upra vo za to jer je lie na i po sljed njih oko va svo ga sup stan ci jal nog iden ti te ta (ka ko i ona sa ma kae u fil mu: Ne, to ni sam ja To ni sam ja Ja ni sam Ha rey. /.../ Kai mi kai mi Ga dim li ti se zbog to ga to je sam?). Ra zli ka iz meu Ha rey, ko ja se uka zu je Kel vi nu, i u do vi ne Afro di te, ko ja se uka zu je Gi ba ria nu, jed nom od Kel vi no vih ko le ga na sve mir skom bro du (u ro ma nu, ne i u fil mu: Tar kov ski ju je za mi je nio ne vi nom pla vom dje voji com), jest ta da Gi ba ria no vo pri vie nje ne do la zi iz sjea nja stvar nog i vo ta, ne go iz i ste fan ta zi je: La ga nim, ge ga vim ko ra kom, neuj no mi se pri mi ca la di vov ska crn ki nja. Spa zio sam sjaj nje zi nih bje loo ni ca i uo nje no tap ka nje nje zi nih bo sih sto pa la. Ni je no si la ni ta osim u te suk nje is ple te ne od sla me; nje zi ne ogrom ne doj ke slo bod no su se nji ha le, a cr ne su joj ru ke bi le krup ne po put be da ra.57 Ne spo so ban pod ni je ti sue lja va nje sa svo jom prai skon sko- ma te rin skom fan taz mat skom sa blau, Gi ba rian umi re od sra ma. Ni je li pla net oko ko jeg se vr ti pria sa stav ljen od taj no vi te tva ri za ko ju se i ni da raz mi lja, tj. ko ja je na ne ki nain izrav na ma te ri ja li za ci ja Mi sli sa me, eg zem pla ran sluaj la ca nov ske Stva ri kao op sce nog e lea,58 tra u ma ti nog Real nog, to ke u ko joj se sim bo li ka di stan ca uki da, u ko joj vie ne ma po tre be za go vo rom, za zna ci ma, jer u njoj mi sao izrav no in ter ve ni ra u Real no? Taj di vov ski Mo zak, ta Dru go-S tvar, ukljuu je svo jevr stan psi ho ti ki krat ki spoj: iza zi va jui kra tak spoj
57 Stanislaw Lem, Solaris, New York: Harcourt, Brace & Company 1978., str. 30. 58 Formula koju je skovala Tony Howe (University of Michigan, Ann Arbor); ovdje se osla
njam na njezin izvrstan seminarski rad Solaris and the Obscenity of Presence.
165
Slavoj iek
u di ja lek ti ci pi ta nja i od go vo ra, zah tje va i nje go va ispu nje nja, on nam prua ili, pri je, na mee od go vor i pri je ne go smo po sta vi li pi ta nje, izrav no oz bi lju jui naj dub lje fan ta zi je ko je po du pi ru nau e lju. So la ris je stroj ko ji stva ra/ ma te ri ja li zi ra, u sa moj stvar no sti, mo ju kraj nju fan taz mat sku objekt nu do pu nu/ part ne ri cu, ko ju u stvar no sti ni kad ne bih bio spre man pri hva ti ti ia ko se ci je li moj psi hi ki i vot vr ti oko nje. Jacques-A lain Mil ler59 i ni raz li ku iz meu e ne ko ja preu zi ma svo je ne po sto ja nje, svoj kon sti tu tiv ni ma njak ( ka stra ci ju), tj. praz ni nu su bjek ti vi te ta u sa moj svo joj sri, i e ne ko ju zo ve la fem me po stic he, la ne, iz vje tae ne e ne. Ta fem me po stic he ni je ono na to upuu je zdra vo raz um ski kon zer va tiv ni um (e na ko ja ne vje ru je u svoj pri rod ni arm, ko ja na pu ta svo ju vo ka ci ju od go ja dje ce, slue nja muu, bri ge za do main stvo itd., pre pu ta jui se ek stra va gan ci ja ma mo der nog odi je va nja i min ka nja, de ka dent nog pro mi skui te ta, ka ri je re itd.), ne go sko ro pot pu na su prot nost: to je e na ko ja od praz ni ne u sa moj sri svog su bjek ti vi te ta, od onog ne-i ma nja ko je obi ljea va nje zin bi tak, bjei u la nu si gur nost da ipak i ma- to- ne to (da slui kao sta bil na pot po ra obi telj skom i vo tu, od go ju dje ce, nje zi na istin skog imet ka itd.) ta e na ostav lja do jam (i ima la no za do volj stvo) vr sto usi dre nog bia, sa mo za tvo re nog, za do volj nog kru ga sva kod nev nog i vo ta (dok nje zin mu ka rac mo ra bez gla vo ju ri ti nao ko lo, ona vo di spo ko jan i vot i slui kao si gur ni za tit ni oklop ili mir na lu ka u ko ju se on uvi jek moe vra ti ti...). (Na je le men tar ni ji oblik tog i ma ti za e nu jest, na rav no, ima ti di je te, zbog e ga pre ma La ca nu po sto ji kraj nji an ta go ni zam iz meu e ne i Maj ke: na su prot e ni ko ja ne po sto ji, Maj ka sa svim si gur no po sto ji). Tu tre ba obra ti ti po zor nost na za nim ljiv de talj da, na su prot zdra vo raz um skom oe ki va nju, upra vo e na ko ja i ma to, sa mo za do volj na fem me po stic he ko ja po rie svoj ma njak, ne sa mo to ne pred stav lja ni ka kvu pri jet nju po pa tri jar hal ni mu ki iden ti tet ne go ak slui kao nje gov obram be ni tit i pot po ra, dok je, na su prot njoj, upra vo ona e na ko ja mae svo jim manj kom ( ka stra ci jom), ko ja na stu pa kao hi ste ri na mjea vi na pri vi da ko ji za kri va ju Praz ni nu, ta ko ja pred stav lja oz bilj nu pri jet nju mu kom iden ti te tu. Dru gim ri jei ma, pa ra doks je
59 Vidi
Jacques-Alain Miller, Des semblants dans la relation entre les sexes, in La Ca use freudienne 36, Pariz, 1997., str. 7-15.
166
taj da to je e na vie ocr nje na, sve de na na ne kon zi sten tan i ne sup stan ci ja lan skup pri vi da ko ji za sti ru Praz ni nu, to je opa sni ja po vr sti mu ki sup stan ci jal ni iden ti tet (ci je li rad Ot ta Wei nin ge ra te me lji se na tom pa ra dok su); s dru ge stra ne, to je e na vra, sa mo za tvo re ni ja Sup stan ci ja, ona tim vie po du pi re mu ki iden ti tet. Ta opo zi ci ja, klju na pret po stav ka uni ver zu ma Tar kov skog, na la zi svoj naj ja sni ji izraz u nje go voj No stal gi ji: ju nak fil ma, ru ski pi sac ko ji lu ta Ita li jom u po traz i za ru ko pi si ma ru skog skla da te lja ko ji je ta mo i vio u 19. sto ljeu, rastr gan je iz meu Eu ge ni je, hi ste ri ne e ne, bit ka- manj ka, ko ja ga oaj ni ki na sto ji za ve sti za rad sek sual ne na sla de, i sjea nja na ma te rin ski lik ru ske su pru ge ko ju je osta vio u do mo vi ni. Uni ver zum Tar kov skog izraz i to je mu ko cen trian, us mje ren na opo zi ci ju e na/ maj ka: sek sual no ak tiv na, iza zov na e na (i ju pri vla nost sig na li zi ra niz ko di ra nih sig na la, po put Eu ge ni ji ne rasu te du ge ko se u No stal gi ji) bi va od bi je na kao nea ut en ti no hi ste ri no stvo re nje i su prot stav lje na ma te rin skom li ku stro go sple te ne i uree ne ko se. Pre ma Tar kov skom, onog tre nut ka ka da e na pri hva ti ulo gu sek sual no poelj ne e ne, ona r tvu je ono to je u njoj naj dra go cje ni je, du hov nu bit svog bit ka, te se na taj nain oma lo vaa va, pre tva ra u bes plod ni oblik po sto ja nja: uni ver zum Tar kov sko ga proi ma je dva pri kri ve no gae nje pre ma iza zov noj e ni; na su prot tom li ku sklo nom hi ste ri nim ne pre dvid lji vo sti ma, on vie vo li maji nu po uz da nu i sta bil nu pri sut nost. To je gae nje ja sno uo lji vo u ju na ko vu (i re da te lje vu) sta vu pre ma Eu ge ni ji nu du gom, hi ste ri nom iz lje vu op tu bi na nje gov raun pri je ne go to ga na pu sti. U svje tlu to ga tre ba mo obja sni ti Tar kov ski je vu upo tre bu du gih sta ti kih ka dro va (ili ka dro va ko ji do pu ta ju sa mo spo ro prae nje kret nji); ti ka dro vi mo gu dje lo va ti na dva su prot na nai na, oba eg zem plar no pri sut na u No stal gi ji: oni se ili osla nja ju na har mo nian od nos sa svo jim sadra jem, sig na li zi ra jui ue no du hov no Po mi re nje ko je ne na la zi mo u Uz dig nuu od si le Zem lji ne tee, ne go u pot pu nom pre da va nju nje zi noj iner ci ji (ta ko u naj duem ka dru ci je log Tar kov ski je va opu sa, ru ski ju nak kraj nje spo ro, s upa lje nom svi jeom, pro la zi praz nim na pu klim ba ze nom kao pu tem svog spa se nja; zna ko vi to, na kon cu, ka da na kon neus pje log po kua ja doe do dru gog ru ba ba ze na, on pa da mr tav, pot pu no za do vo ljan i po mi ren), ili se pak, jo za nim lji vi je,
167
Slavoj iek
osla nja ju na kon trast iz meu for me i sadra ja, po put du gog ka dra u ko jem Eu ge ni ja hi ste ri no na pa da ju na ka, spa ja jui sek sual no pro vo ka tiv ne za vod ni ke ge ste s pri je zir nim oma lo vaa va juim pri mjed ba ma. U tom ka dru, Eu ge ni ja kao da ne pro te sti ra sa mo pro tiv ju na ko ve umor ne rav no du no sti ne go i pro tiv rav no du no sti sa mog du gog sta ti nog ka dra ko ji od bi ja bi ti uzdr man nje zi nim na pa dom Tar kov ski je tu pot pu na su prot nost Joh nu Ca ssa ve te su u i jim su re mekdje li ma (en ske) hi ste ri ne erup ci je snim lje ne ru kom iz pre ko mjer ne bli zi ne, pri e mu kao da je i sa ma ka me ra uvue na u di na mi nu hi ste ri nu erup ci ju, zaud no izo blia va jui gnjev na li ca i gu bei na taj nain sta bil nost vla sti ta gle di ta I pak, taj uo bia je ni, ma kar po rek nu ti mu ki sce na rij So la ris na do pu nju je jed nim klju nim de ta ljem: struk tu ra e ne, kao simp to ma mu kar ca, dje lat na je sa mo ka da se mu ka rac sue li sa svo jom Dru gom Stva ri, raz- sre di te nim ne pro zir nim stro jem ko ji i ta nje go ve naj dub lje sno ve i vraa mu ih kao nje gov vla sti ti simp tom, kao po ru ku u nje zi noj isti ni toj for mi ko ju su bjekt ni je spre man pri hva ti ti. Tu tre ba mo od ba ci ti jun gov sko i ta nje So la ri sa: poan ta So la ri sa ne lei u pro jek ci ji, oz bi lje nju po rek nu tih unu tra njih po ri va (mu kog) su bjek ta; da le ko je va ni je to da ako do pro jek ci je tre ba doi, ne pro boj na Dru ga Stvar ve mo ra bi ti tu istin ska za go net ka jest upra vo pri su stvo Stva ri. Pro blem s Tar kov skim je to on oi gled no pre fe ri ra jun gov sko i ta nje pre ma ko jem je iz vanj sko pu to va nje tek ek ster na li za ci ja i/i li pro jek ci ja unu tra njeg pu to va nja u du bi nu vla sti te psi he. pro pos So la ri sa, Tar kov ski je u jed nom in ter vjuu iz ja vio: Mo da Kel vi no va mi si ja na So la ri su ima, za pra vo, sa mo je dan cilj: po ka za ti da je lju bav dru go ga pri je ko po tre ban pre du vjet i vo ta. o vjek bez lju ba vi vie ni je o vjek.60 U pot pu noj su prot no sti to me, Le mov se ro man usre do toa va na inert nu pri sut nost So la ri sa, S tva ri ko ja mi sli (da upo tri je bi mo Kan tov izraz ko ji je ov dje sa svim po de san): poan ta ro ma na je upra vo ta da So la ris osta je ne pro boj no Dru go s ko jim je ne mo gue ko mu ni ci ra ti to no, on nam vraa nae naj dub lje po rek nu te fan ta zi je, ali Que vuo i u osno vi tog i na osta je pot pu no ne do kui vo (Za to So la ris to
60 Citirano
prema Antoine de Vaecque, Andrei Tarkovski, Cahiers du Cinema 1989,
str. 108.
168
ra di? Je li to i sti me ha ni ki od go vor? Ili igra a vol ske igre s na ma? Da nam po mog ne ili da nas pri mo ra da se suoi mo sa svo jom po rek nu tom isti nom?) Otud bi bi lo za nim lji vo uvr sti ti Tar kov sko ga u niz ho li vud skih ko mer ci jal nih pre rad bi ro ma na ko je su po slui le kao film ski pre dlo ci: Tar kov ski po stu pa po put naj pri zem ni je ga ho li vud skog pro du cen ta, izno va upi su jui za go net ni su sret s Dru gou u okvir pro iz vod nje lju bav nog pa ra Taj jaz iz meu ro ma na i fil ma nig dje ni je uo ljiv kao u nji ho vim raz lii tim zavre ci ma: na kra ju ro ma na, vi di mo Kel vi na, sa mog u sve mir skom bro du, ka ko zu ri u za go net nu povri nu So la ri so va ocea na, dok film zavra va ar he tip skom tar kov ski jev skom fan ta zi jom ko ja unu tar istog ka dra spa ja Dru gost u ko ju je ju nak baen (kao ti na povri na So la ri sa) i objekt nje go ve no stal gi ne e nje, dau (ru sku dr ve nu seo sku ko li bu) u ko ju e zne da se vra ti, kuu i je ru bo ve okruu je uz bi ba ni glib So la ri so ve povri ne u ra di kal noj Dru go sti ot kri va mo iz gub lje ni objekt svo je naj dub lje e nje. to vie, se kven ca je snim lje na na dvo znaan nain: ne po sred no pri je te vi zi je, je dan od prei vje lih ko le ga na sve mir skoj po sta ji go vo ri Chri su (ju na ku) da mu je mo da vri je me da se vra ti kui. Na kon ne ko li ko tar kov ski jev skih ka dro va ze le nog bi lja u vo di, vi di mo Chri sa kod nje go ve dae, s ocem s ko jim se po mi rio no, ka me ra se ta da po la ko po vlai uvis i po stup no po sta je ja sno da ono to smo vi dje li naj vje ro jat ni je ni je bio stvar ni po vra tak kui ne go vi zi ja ko ju je stvo rio So la ris: daa i tra va oko nje iz gle da ju kao usam lje ni otok usred kao ti ne povri ne So la ri sa, kao jo jed na od nje go vih oi vo tvo re nih vi zi ja I sta fan taz mat ska pred sta va za kljuu je Tar kov ski je vu No stal gi ju: usred ta li jan ske pro vin ci je, okruen ruev nim osta ci ma ka te dra le, tj. usred mje sta na ko je je ju na ka, da le ko od nje go vih ko ri je na, ba ci la sud bi na, sto ji ele ment ko ji tu ni ka ko ne pri pa da, ru ska daa, tvar od ko je su stvo re ni ju na ko vi sno vi; ov dje ka dar ta koer poi nje krup nim pla nom u ko jem vi di mo sa mo ju na ka ka ko lei is pred svo je dae ta ko da na tre nu tak iz gle da kao da se zbi lja vra tio kui; ka me ra se po tom po la ko po vlai i raz ot kri va pra vo fan taz mat sko okrue nje dae usred ta li jan ske pro vin ci je. Ka ko toj sce ni pret ho di ju na ko vo us pje no izvre nje r tve no- pri sil ne ge ste noe nja svi jee pre ko ba ze na (na kon e ga pa da mr tav ili smo ba rem na ve de ni da to po vje ru je mo), u iskue nju
169
Slavoj iek
smo da po sljed nji ka dar No stal gi je proi ta mo ne sa mo kao ju na kov san ne go kao ne la god nu sce nu ko ja sli je di na kon nje go va umi ra nja, ko ja sto ji za nje go vu smrt: tre nu tak ne mo gueg spo ja ta li jan ske pro vin ci je, u ko ju je ju nak do spio, s objek tom nje go ve e nje tre nu tak je nje go ve smr ti. (Tu smr to no snu ne mo guu sin te zu na jav lju je pret hod na se kven ca sna, u ko joj se Eu ge ni ja po jav lju je u so li dar nom zagr lja ju s ma te rin skim li kom ru ske ju na ko ve su pru ge.) Taj fe no men, sce na, isku stvo sna vie se ne moe su bjek ti vi ra ti, tj. tu ima mo svo jevr stan fe no men ne po dloan su bjek ti va ci ji, san ko ji vie ni je nei ji san, san ko ji se moe po ja vi ti je di no na kon to nje gov su bjekt pre sta ne po sto ja ti Otud je ta za klju na fan ta zi ja umjet no sai ma nje su prot nih, ne po mir lji vih per spek ti va, ne to po put uo bia je nog op tiar skog te sta u ko jem na jed no oko vi di mo kr let ku a na dru go pa pi gu, te ako oba oka ima ju do bro us klae ne osi, ka da ih otvo ri mo, tre ba li bi smo vi dje ti pa 61 pi gu u kr let ki. O sim te zavr ne sce ne, Tar kov ski je So la ri su dao i nov poe tak: dok ro man poi nje Kel vi no vim sve mir skim pu to va njem pre ma So la ri su, pr vih po la sa ta fil ma odvi ja se u uo bia je noj tar kov ski jev skoj ru skoj pro vin ci ji, gdje Kel vin e ta kroz pri ro du, ki sne na plju sku i ura nja u vla nu utri nu Ka ko smo ve istak nu li, u ja snoj su prot no sti fan taz mat skoj zavr ni ci fil ma, ro man se zavra va pri zo rom u ko jem usam lje ni Kel vin raz mi lja o povri ni So la ri sa, svje sni ji ne go ikad da je tu su sreo Dru gost s ko jom je ne mo gu bi lo ika kav kon takt. Sto ga pla net So la ris tre ba mo poj mi ti u stro go kan tov skim ter mi ni ma, kao ne mo gue pri vie nje Mi sli (Mi slee sup stan ci je), kao Stvar- po- se bi, no u me nal ni objekt. Sto ga je za So la ris-S tvar klju no po kla pa nje pot pu ne Dru go sti s pre ko mjer nom, ap so lut nom bli skou: So la ris-S tvar je nae sop stvo, naa vla sti ta ne pri stu pa na jez gra, ak i vie ne go je to Nes vje sno, jer je So la ris ona Dru gost ko ja izrav no jest ono to smo mi sa mi te ko ja na taj nain tvo ri o bjek tiv no- su bjek tiv nu fan taz mat sku
61 Zar mitsko kraljevstvo (ili vojvodstvo) Ruritanija ne nudi egzemplaran sluaj takve fan
tazmatske tvorbe koja spaja heterogene i nesukladne elemente: smjeteno u imaginar ni istonoeuropski prostor, ono spaja katoliku Srednju Europu s Balkanom, srednjoeu ropsku velikaku feudalnu konzervativnu tradiciju s balkanskom divljinom, modernost (eljeznica) s primitivnim seljatvom, primitivnu divljinu Crne Gore s civiliziranim prostorom eke (primjeri se niu od zloglasnog zatoenika Zende nadalje)?
170
jez gru naeg bit ka. Ko mu ni ka ci ja sa So la ris-S tva ri ne uspi je va ne za to to nam je So la ris odve stran, jer je na vje sti telj onog In te lek ta ko ji bi besko na no na di la zio nae ogra nie ne spo sob no sti i igrao s na ma per ver zne igri ce i ji bi nam smi sao za u vi jek ostao ne do hvat ljiv; ko mu ni ka ci ja ne uspi je va za to jer nas So la ris do vo di pre bli zu ono me to u na ma mo ra osta ti na di stan ci e li mo li sau va ti kon zi stent nost svo ga sim bo li kog uni ver zu ma u sa moj nje go voj Dru go sti. So la ris iza zi va sa bla sne fe no me ne ko ji se podi nja va ju naim naj dub ljim idio sin kra ti kim mui ca ma, tj. ako po sto ji re da telj ko ji po vlai kon ce ono ga to se zbi va na povri ni So la ri sa, ta da smo to mi sa mi, S tvar ko ja mi sli u naoj sri. Te melj na lek ci ja tu je su prot stav lje nost, an ta go ni zam ak, iz meu ve li kog Dru gog (sim bo li kog Po ret ka) i Dru gog qua Stva ri. Ve li ki Dru gi je za pri jeen, to je vir tual ni po re dak sim bo li kih pra vi la ko ji prua okvir za ko mu ni ka ci ju, dok u So la ri su-S tva ri ve li ki Dru gi pre sta je bi ti za pri jeen, i sto vir tua lan; u nje mu Sim bo li ko pa da u Real no, je zik poi nje po sto ja ti kao Real na Stvar. Tar kov ski je vo dru go znan stve no- fan ta sti no re mekdje lo Stal ker toj odve sve pri sut noj Stva ri da je kon tra punkt: praz ni nu za bra nje ne Zo ne. Be zi me nu pu sto, oblast zna nu kao Zo na, pri je dva de set go di na po sje tio je ne ki za go net ni stra ni en ti tet (me teo rit, iz van ze malj ci...), osta vivi iza se be ot pad. Ka ko u njoj lju di ne sta ju, smr to no sna je Zo na izo li ra na i stav lje na pod voj ni nad zor. Stal ke ri su pu sto lo vi ko ji za od go va ra juu svo tu vo de lju de u Zo nu i za go net nu So bu u nje zi nu sr cu, gdje se na vod no ispu nja va ju vae e lje. Film pri po vi je da o jed nom ta kvom stal ke ru, obi nom o vje ku sa e nom i obo ga lje nom ke ri s a rob nom moi da mi sli ma po mie pred me te, ko ji u Zo nu odvo di dvo ji cu in te lek tua la ca, pi sca i znan stve ni ka. Ka da ko na no do spi ju u So bu, ta dvo ji ca ne uspi je va ju ka za ti svo je e lje zbog ne do stat ka vje re, dok sa mom Stal ke ru iz gle da da bi va ispu nje na e lja da mu se ki opo ra vi. Kao i kod So la ri sa, Tar kov ski izvre poan tu ro ma na: u ro ma nu brae Stru gac ki na ko jem se film te me lji, Zo ne (ko jih je ukup no est) osta ci su pik ni ka po kraj pu ta, tj. krat kog bo rav ka tui na ca na naem pla ne tu s ko jeg su br zo oti li sma tra jui ga ne za nim lji vim; sa mi stal ke ri su ta koer pred stav lje ni na da le ko pu sto lov ni ji na in, ne kao po svee ne in di vi due na bespo ted noj du hov noj po traz i, ne go kao spret ni lei na ri ko ji or ga ni zi ra ju plja ka ke po ho de, po put
171
Slavoj iek
po slo vi nih Ara pa ko ji or ga ni zi ra ju plja ka ke ek spe di ci je u pi ra mi de (jo jed na Zo na za bo ga te za pad nja ke; ni su li i pi ra mi de, pre ma po pu lar no- znan stve noj li te ra tu ri, tra go vi iz van ze malj ske in te li gen ci je?). Otud Zo na ni je i sto men tal ni fan taz mat ski pro stor u ko jem su sree mo (ili na ko ji pro ji ci ra mo) isti nu o se bi, ne go (po put So la ri sa u Le mo vu ro ma nu) ma te ri jal no pri su stvo, Real no ap so lut ne Dru go sti ne po mir lji ve s pra vi li ma i za ko ni ma naeg uni ver zu ma. (Zbog to ga, na kra ju ro ma na, ka da se ju nak suoi sa Z lat nom ku glom ka ko se u ro ma nu zo ve So ba u ko joj se u fil mu ostva ru ju e lje i proe svo jevr sno du hov no preo brae nje, to je isku stvo mno go blie ono me to La can zo ve su bjek tiv na de sti tu ci ja, ne na da noj spo zna ji o pot pu noj besmi sle no sti naih dru tve nih vez a, ras pli nja va nju naih spo na sa sa mom stvar nou po sve izne na da osta le oso be se de rea li zi ra ju, sa mu stvar nost poi nje mo doiv lja va ti kao zbr ka ni ko vi tlac obli ka i zvu ko va i sto ga vie ni smo u sta nju for mu li ra ti svo ju e lju). U Stal ke ru, kao i u So la ri su, i dea li sti ka mi sti fi ka ci ja Tar kov skog za pra vo je nje gov uz mak pred ra di kal nom Dru gou, u ko jem se su sret sa Stva ri svo di/ pre vo di na u nu tra nje pu to va nje pre ma vla sti toj Isti ni. Na slov ro ma na od no si se na tu ne po mir lji vost naeg vla sti tog i tuin skog uni ver zu ma: ud ni objek ti iz Zo ne, ko ji opi nja va ju lju de, naj vje ro jat ni je su ot pa ci, smee preo sta lo na kon krat kog bo rav ka tui na ca na naem pla ne tu, uspo re di vo sa smeem ko je sku pi na lju di osta vi iza se be na kon pik ni ka u u mi po red glav ne ce ste Otud je ti pian tar kov ski jev ski kra jo braz ( raspad nu ti ljud ski ot pad ko ji izno va osva ja pri ro da), upra vo ono to u ro ma nu odli ku je sa mu Zo nu iz (ne mo gue) per spek ti ve iz van ze malj skih po sje ti te lja: ono to je za nas u do, su sret s iz van red nim uni ver zu mom s onu stra nu naih spo znaj nih moi, za tuin ce je na jo bi ni je smee Je li ta da, mo da, mo gue na pra vi ti brech tov ski za kljuak da ti pi ni tar kov ski jev ski kra jo braz (ljud ska oko li na u raspa du ko ju izno va osva ja pri ro da) ukljuu je po gled na na uni ver zum sa za mi lje no ga gle di ta iz van ze ma lja ca? Sto ga je taj pik nik pot pu na su prot nost pik ni ku na Han ging Roc ku: ni smo mi na ba sa li na Zo nu na ne djelj nom pik ni ku, sa ma je Zo na po slje di ca tuin skog pik ni ka Za graa ne biveg So vjet skog Sa vez a, po jam za bra nje ne Zo ne pri zi va (naj ma nje) pet aso ci ja ci ja: Zo na je (1) Gu lag, tj. iz dvo je ni za tvor ski te ri to rij; (2) te ri to rij ko ji je za tro van ili inae ne na sta njiv usli jed ne ke
172
teh no lo ke (bio ke mij ske, nu klear ne) ka ta stro fe po put er no bi la; (3) iz dvo je no po dru je u ko jem i vi par tij ska no men kla tu ra; (4) stra ni te ri to rij ko jem je za bra njen pri stup (po put izo li ra nog Za pad nog Ber li na usred DDR-a); (5) te ri to rij na ko ji je pao me teo rit (po put Tun gu ske u Si bi ru). Na rav no, poan ta je ta da je pi ta nje Ko je je istin sko znae nje Zo ne? la no i kri vo na vo dee: ono to je pr vot no jest sa ma neo dre di vost ono ga to lei s onu stra nu Gra ni ce, dok raz lii ti po zi tiv ni sadra ji ispu nja va ju taj pr vot ni jaz. S tal ker nu di savren pri mjer pa ra dok sal ne lo gi ke Gra ni ce ko ja di je li nau sva kod nev nu stvar nost od fan taz mat skog pro sto ra. U Stal ke ru je taj fan taz mat ski pro stor za go net na zo na, za bra njen te ri to rij gdje se dea va ne mo gue, gdje se ostva ru ju taj ne e lje, gdje na la zi mo teh no lo ke na pra ve ko je jo uvi jek ni su izum lje ne u naoj svag da njoj stvar no sti itd. Ri ski ra ti i ui u to po dru je fan taz mat ske Dru go sti sprem ni su sa mo pu sto lo vi i kri mi nal ci. Ono na e mu tre ba mo ustra ja ti u ma te ri ja li sti kom i ta nju Tar kov sko ga jest kon sti tu tiv na ulo ga sa me Gra ni ce: za go net na je Zo na za pra vo ista kao naa obi na stvar nost; ono to joj da je au ru za go net ke jest sa ma Gra ni ca, tj. i nje ni ca da je Zo na krei ra na kao ne do stup na, za bra nje na. (Ne u di to, ka da ju na ci ko na no uu u za go net nu So bu, po sta ju svje sni da u njoj ne ma nie ga po seb nog ni ti iz van red nog Stal ker ih za kli nje da tu no vost ne pre no se lju di ma iz van Zo ne ka ko ne bi iz gu bi li vje ru u svo je e lje i ilu zi je) Ukrat ko, op sku ran ti sti ka mi sti fi ka ci ja tu se kri je u i nu izvr ta nja istin skog uzro nog sli je da: Zo na ni je za bra nje na za to to ima ne ke kva li te te ko je su o dve sna ne za na sva kod nev ni osjeaj stvar no sti, ne go po ka zu je te kva li te te za to to je po stav lje na kao za bra nje na. Pr vo do la zi for mal na ge sta ko jom se ne ki dio stvar no sti is kljuu je iz nae svag da nji ce i pro glaa va za za bra nje nu Zo nu. Ili, da ci ti ra mo sa mog Tar kov skog: e sto me pi ta ju to ta Zo na pred stav lja. Po sto ji sa mo je dan mo gui od go vor: Zo na ne po sto ji. Sam je Stal ker iz mi slio svo ju Zo nu. Stvo rio ju je ka ko bi u nju mo gao odve sti ne ke ne sret ni ke i usa di ti im ide ju na de. I so ba e lja je isto ta ko Stal ke ro va tvor ba, jo jed na pro vo ka ci ja u li ce ma te ri jal nom svi je tu. Ta pro vo ka ci ja, uo 62 blie na u Stal ke ro vu umu, od go va ra i nu vje re. He gel je na gla sio da
62 De Vaecque, ibid, str. 110.
173
Slavoj iek
u na do sje til nom car stvu on kraj ve la pri vi da ne ma nie ga osim ono ga to sam su bjekt ta mo sta vi ka da po gle da u tom smje ru Na ko ji su nain, on da, meu sob no su prot stav lje ni Zo na (u Stal ke ru) i pla net So la ris? La ca nov ski ka za no, na rav no, nji ho vu je su prot stav lje nost la ko spe ci fi ci ra ti: to je su prot stav lje nost iz meu dva vi ka, vi ka Tva ri u od no su na sim bo li ku mreu (Stvar za ko ju ne ma mje sta u toj mrei, ko ja iz mie nje zi nu zagr lja ju), i viak (praz nog) Mje sta u od no su na tvar, na ele men te ko ji ga ispu nja va ju (Zo na je i sta struk tu ral na praz ni na uspo stav lje na/o dree na sim bo li kom Ba ri je rom: on kraj te ba ri je re, u Zo ni, ne po sto ji ni ta i/i li po sto je to no iste stva ri kao i iz van Zo ne). Ta su prot stav lje nost sto ji za su prot stav lje nost iz meu na go na i e lje: So la ris je Stvar, utje lov lje nje sli je pog li bi da, dok je Zo na praz ni na ko ja odra va e lju. Ta su prot stav lje nost ta koer po ja nja va raz lii te nai ne na ko je se Zo na i So la ris od no se pre ma li bi di no znoj eko no mi ji su bjek ta: usred Zo ne po sto ji o da ja e lja, mje sto gdje se ispu nja va ju e lje su bjek ta ka da ovaj ue u nj, dok Stvar-So la ris su bjek ti ma ko ji mu se pri blie ne vraa nji ho ve e lje, ne go tra u ma ti nu jez gru nji ho ve fan ta zi je, sint ho me ko ji pred stav lja nji hov od nos pre ma jo ui ssan ce, i pre ma ko jem oni po ka zu ju ot por u svo jim svag da njim i vo ti ma. B lo ka da u Stal ke ru se otud su prot stav lja blo ka di u So la ri su: u Stal ke ru, blo ka da je ne mo gu nost da (mi, is kva re ni, re flek ti ra ni, mo der ni lju di ko ji ne vje ru ju) po stig ne mo sta nje i stog vje ro va nja, izrav ne e lje So ba ko ja se na la zi usred Zo ne mo ra osta ti praz na; jed nom kad u nju ue te, nee te bi ti u sta nju for mu li ra ti svo ju e lju. Na su prot to mu, pro blem u So la ri su jest pre ko mjer no za do vo lje nje: vae su e lje ostva re ne/ ma te ri ja li zi ra ne ak i pri je ne go to ste ih ima li. U Stal ke ru ni kad ne do see te raz in u i stog, ne vi nog e lje nja/ vje ro va nja, dok su u So la ri su vai sno vi/ fan ta zi je ostva re ni una pri jed u psi ho ti koj struk tu ri od go vo ra ko ji pret ho di pi ta nju. Sto ga se Stal ker usre do toa va na pro blem vje ro va nja/ vje re: Oda ja zbi lja ispu nja va e lje, ali sa mo oni ma ko ji vje ru ju s izrav nom ne po sred nou kad tro ji ca pu sto lo va ko na no dou do pra ga so be, bo je se ui jer ni su si gur ni to istin ski e le (ka ko kae je dan od njih, pro blem s Oda jom je taj da ona ne ispu nja va ono to mi sli te da e li te, ne go e lje ko jih i ne mo ra te bi ti svje sni). Kao ta kav, Stal ker upuu je u smje ru osnov nog pro ble ma dva ju po sljed njih fil mo va Tar kov sko ga, No stal gi je i r tve: na ko ji je nain, kroz ka kav
174
udes ili r tvu, da nas mo gue stei ne vi nost i stog vje ro va nja. Ju nak r tve Alek san dar i vi sa svo jom broj nom obi te lji u uda lje noj ko li bi u ved skoj div lji ni (jo jed na ver zi ja ru ske dae ko ja op sje da ju na ke Tar kov sko ga). Pro sla vu nje go va roen da na po kva rit e ua sa va jue vi je sti da su mla nja ci oznai li poe tak nu klear nog ra ta iz meu ve le si la. U svom oa ju, Alek san dar se u mo li tvi okree Bo gu, nu dei ono to mu je naj dra go cje ni je sa mo da do ra ta ni kad ne doe. Rat bi va po ni ten i na kra ju fil ma Alek san dar u r tve noj ge sti spa lju je svo ju dra gu ko li bu pri je ne go to ga odve du u lud ni cu Taj mo tiv i stog, besmi sle nog ak ta, ko ji izno va uspo stav lja smi sao nae ga ze malj skog i vo ta u a ri tu je dva ju po sljed njih Tar kov ski je vih fil mo va, snim lje nih iz van Ru si je; akt oba pu ta iz vo di isti glu mac (Er land Jo seph son), ko ji se u No stal gi ji jav no spa lju je kao sta ra lu da Do me ni co, dok kao ju nak r tve spa lju je svo ju dau, svoj naj dra go cje ni ji ime tak, ono e ga je u nje mu vie od nje ga sa mog. Toj ge sti besmi sle ne r tve tre ba mo da ti pu nu tei nu op se siv nog, pri sil nog i na: izvrim li TO (r tve nu ge stu), do KATASTROFE (u r tvi do slov no do kra ja svi je ta u nu klear nom ra tu) nee doi ili e bi ti po ni te na do bro po zna ta pri sil na ge sta Ne ura dim li to (dva put pre skoim taj ka men, pre kriim ru ke na odree ni nain itd.), de sit e se ne to loe. (Dje ja pri ro da ove pri sil ne pri ro de r tve oi gled na je u No stal gi ji, gdje ju nak, pre ma za po vi je di mr tvog Do me ni ca, pre la zi na po la su him ba ze nom s upa lje nom svi jeom ka ko bi spa sio svi jet) Kao to zna mo iz psi hoa na li ze, to ka ta stro fi no X od i je erup ci je stra hu je mo, ni je ni ta ne go sa ma jo ui ssan ce. Tar kov ski je svje stan da r tva, da bi funk cio ni ra la i bi la dje lo tvor na, mo ra na ne ki nain bi ti besmi sle na, ge sta i ra cio nal ne, besko ri sne po tro nje ili obre da (po put pre lae nja praz nim ba ze nom s upa lje nom svi jeom ili spa lji va nja vla sti te kue); pre ma toj za mi sli, sa mo ona ge sta u ko joj e mo to sa mo ura di ti, po sve spon ta na ge sta ko ja ni je za kri lje na ni ka kvim raz um nim raz ma tra njem, moe vra ti ti ne po sred nu vje ru ko ja e nas spa si ti i isci je li ti od mo der ne du hov ne ma lai se. Tar kov ski jev ski su bjekt tu do slov ce nu di svo ju vla sti tu ka stra ci ju (odri ca nje od raz u ma i pre moi, do bro volj no svoe nje na dje ju glu pa vost, podi nja va nje besmi sle nom obre du) kao in stru ment ko jim spaa va ve li kog Dru gog: su bjekt kao da moe spa si ti dub lji glo bal ni
175
Slavoj iek
Smi sao uni ver zu ma kao ta kvog je di no izvre njem i na ko ji je pot pu no besmi slen i i ra cio na lan. Mo gli bi smo doi u na past da tu tar kov ski jev sku lo gi ku besmi sle ne r tve for mu li ra mo u ter mi ni ma hei deg ge rov ske in ver zi je: ko na no Znae nje r tve jest r tva sa mog Znae nja. Klju na poan ta je to objekt r tvo van (spa ljen) na kon cu r tve jest vr hun ski objekt tar kov ski jev skog fan taz mat skog pro sto ra, dr ve na daa ko ja pred stav lja si gur nost i au ten ti nost seo skih ko ri je na Do ma ve sa mo zbog to ga raz lo ga, r tva je sa svim pri klad no po sljed nji film Tar kov sko ga. No, znai li to da tu nai la zi mo na svo jevr sno tar kov ski jev sko pre lae nje fan taz mom, odri ca nje od sre di njeg ele men ta i je a rob no po jav lji va nje usred ne po zna tog, stra nog kra jo braz a (povri na pla ne ta, Ita li ja) na kra ju So la ri sa i No stal gi je, prua sa mu for mu lu ko na nog fan taz mat skog je din stva? Ne, jer to odri ca nje funk cio ni ra u slu bi ve li kog Dru gog, kao in iskup lje nja ko ji i vo tu ima po vra ti ti du hov no Znae nje. O no to Tar kov skog iz die iznad jef ti no ga re li gij skog op sku ran tiz ma jest i nje ni ca da on taj r tve ni in lia va sva ke pa te ti ne i svea ne ve lii ne, pri ka zu jui ga kao nes pret ni, re di ku lo zan in (u No stal gi ji, Do me ni co ima te koe s pa lje njem va tre ko ja e ga ubi ti, pri e mu pro la zni ci ig no ri ra ju nje go vo ti je lo u pla me nu; r tva se zavra va ko mi nim ba le tom mu ka ra ca iz azi la, ko ji ga nja ju ju na ka ka ko bi ga str pa li u lud ni cu sce na je snim lje na kao dje ja igra lo vi ce). U tom re di ku lo znom i zbr ka nom aspek tu r tve bi lo bi odve jed no stav no pre po zna ti potvr du to ga da r tva nu no iz gle da ta kva obi nim lju di ma uro nje nim u nji ho ve sva kod nev ne po slo ve i ne spo sob nim ci je ni ti tra gi nu ve lii nu ak ta. Tar kov ski tu pri je sli je di du gu ru sku tra di ci ju i ji je eg zem plar ni sluaj i diot iz isto i me nog ro ma na Do sto jev skog: Tar kov ski, i ji su fil mo vi inae pot pu no lie ni hu mo ra i vi ce va, izru gi va nje i sa ti ru po pra vi lu u va upra vo za sce ne ko je pri ka zu ju naj sve ti ju ge stu vr hun ske r tve (ve je slav na sce na raspea u An dre ju Rub ljo vu snim lje na na ta kav nain: pre ne se na u ru ski zim ski kra jo braz, s loim glum ci ma ko ji je igra ju s re di ku lo znim pa to som i su za ma).63 Da kle, opet, upuu je li to da, al ti ze rov ski ka za no, po sto ji di men zi ja u ko joj film ska tek stu ra Tar kov sko ga po dri va nje gov vla sti ti eks pli cit ni ideo lo ki pro jekt, ili
63 Vidi De Vaecque, ibid., str. 98.
176
ba rem uspo stav lja di stan cu pre ma nje mu, ras krin ka va jui nje go vu in he rent nu ne mo gu nost i neus pjeh? Jed na sce na u No stal gi ji sadri pa ska lov sku re fe ren cu: u cr kvi, Eu ge ni ja pri su stvu je pro ce si ji obi nih se ljan ki u sla vu Ma don ne del Par to one sve ti cu mo le da im omo gui da po sta nu maj ke, tj. nji ho va mo li tva za zi va plod nost nji ho vih bra ko va. Kad zbu nje na Eu ge ni ja, pri zna jui da ne raz u mi je pri vla nost majin stva, upi ta svee ni ka ko ji ta koer pro ma tra pro ce si ju, ka ko se po sta je vjer ni kom, on joj od go va ra: Poi nje se od klea nja ja sna re fe ren ca na Pa sca lo vo u ve no K lek ni i taj e te in ui ni ti po kor nim (tj. liit e te la nog in te lek tual nog po no sa). (Za nim lji vo, Eu ge ni ja po kua va klek nu ti, ali se za u stav lja u po la po kre ta: ne spo sob na je iz ve sti ak i iz vanj sku ge stu klea nja.) Tu nai la zi mo na mr tvo u zi cu tar kov ski jev skog ju na ka: tre ba li se da na nji in te lek tua lac (eg zem plar ni sluaj je Gora kov, ju nak No stal gi je), ko je ga od naiv ne du hov ne iz vje sno sti di je li jaz no stal gi je, vra ti ti ne po sred noj re li gij skoj uro nje no sti, uhva ti ti izno va nje zi nu iz vje snost guei eg zi sten ci jal ni oaj? Dru gim ri jei ma, zar po tre ba za bezu vjet nom Vje rom, za nje zi nom iskup lji va kom moi, ne vo di ti pi no mo der nom rez ul ta tu, de ci zio ni sti kom ak tu for mal ne Vje re ko ja je rav no du na pre ma svom par ti ku lar nom sadra ju, tj. svo jevr snom re li gij skom kon tra punk tu sch mit tov skog po li ti kog de ci zio niz ma u ko jem i nje ni ca DA vje ru je mo od no si pre va gu nad onim u TO vje ru je mo? Ili, jo go re, ne vo di li ta lo gi ka bezu vjet ne vje re na kon cu u pa ra doks lju ba vi ko ji eks ploa ti ra zlo gla sni ve lea sni Moon? Kao to je do bro po zna to, ve lea sni Moon ar bi trar no oda bi re bra ne part ne re za ne vjena ne la no ve svo je sek te: le gi ti mi zi ra juu svo ju odlu ku svo jim pri vi le gi ra nim uvi dom u rad boan skog Koz mi kog po ret ka, on tvr di da je spo so ban iden ti fi ci ra ti part ne ra ko jeg je za me ne pre do dre dio vje ni Po re dak Stva ri, te jed no stav no pi smom oba vje ta va la na sek te tko je ne po zna ta oso ba s ko jom se tre ba vjena ti (po pra vi lu, to je net ko s dru gog kra ja svi je ta) Slo ven ci ta ko e ne Ko rej ke, Ame ri kan ke se uda ju za In di jan ce itd. Istin sko u do, na rav no, jest to taj blef dje lu je: ako po sto je bezu vjet no po vje re nje i vje ra, kon tin gent na odlu ka iz vanj skog au to ri te ta moe pro iz ve sti za ljub lje ni par ko ji e bi ti vez an na jin tim ni jom st rastve nom spo nom za to? Ka ko je lju bav sli je pa, kon tin gent na, ute me lje na ni
177
Slavoj iek
u ka kvim ja sno osmo tri vim odli ka ma, ono ne do kui vo je ne sais quo i, ko je odluu je ka da se za ljub lju jem, ta koer moe bi ti pop tu no ek ster na li zi ra no u odlu ku ne do kui vog au to ri te ta. Da kle, to je la no u tar kov ski jev skoj r tvi? Jo te me lji ti je, to JEST r tva? Na je le men tar ni ji po jam r tve osla nja se na pret po stav ku raz mje ne: Dru go me nu dim ne to to mi je dra go cje no ka ko bih od Dru go ga do bio ne to to mi je jo va ni je ( pri mi tiv na ple me na r tvu ju i vo ti nje ili ak lju de ka ko bi im Bog uz vra tio a ljui im do volj no kie, voj nu po bje du itd.). Na slje deoj, sloe ni joj raz i ni r tvu po im a mo kao ge stu ko ja ne ci lja izrav no na ne ku pro fi ta bil nu raz mje nu s Dru gim ko jem je pri no si mo: nje zin je osnov ni ji cilj pri je taj da potvr di POSTOJI li ne ki Dru gi ko ji bi nam mo gao uz vra ti ti (ili ne uz vra ti ti) na nae r tve ne za zi ve. ak i ako Dru gi ne udo vo lji mo joj e lji, mo gu ba rem bi ti uvje ren da POSTOJI ne ki Dru gi ko ji e slje dei put mo da od go vo ri ti druki je: svi jet oko me ne, sa svim ka ta stro fa ma ko je me mo gu po go di ti, ni je besmi sle na sli je pa mai ne ri ja ne go part ner u mo guem di ja lo gu, ta ko da ak i ka ta stro fian ishod tre bam i ta ti kao smi sle ni od go vor, a ne kao pro iz vod sluaj no sti. U ka kvom on da od no su sto je r tva i Stvar? Na slov ese ja Cla u dea Le for ta o Orwel lo vu ro ma nu 1984., U met nu ta 64 ti je la, upuu je u smje ru od go vo ra. Le fort se usre do toa va na u ve nu sce nu u ko joj je Win ston podvrg nut mue nju ta ko ri ma za to su ta ko ri ta ko tra u ma ti ni za jad nog Win sto na? Poan ta je to su oni oi gled no fan taz mat ska za mje na za sa mog Win sto na (kao ma li djeak, Win ston se po naao kao ta kor, skup lja jui ostat ke hra ne po kan ta ma za smee). Da kle, ka da Win ston oaj ni ki uz vik ne U ra di te to Ju li ji! on umee jed no ti je lo iz meu se be i svo je fan taz mat ske jez gre i na taj nain sprea va da ga tra u ma ti na Ding pro de re... To je i prai skon ski smi sao r tve: da iz meu nas i Stva ri umet ne ne ki objekt. r tva je lu kav ti na ko ja nam omo gua va da zadri mo mi ni mal nu di stan cu pre ma Stva ri. Sad moe mo vi dje ti za to mo tiv Id-Mai ne nu no vo di mo ti vu r tve: ako pa ra dig mat ski sluaj te Stva ri jest Id-Mai na, ko ja izrav no ma te ri ja li zi ra nae e lje, ta da je kraj nji cilj r tve, pa ra dok sal no, upra vo taj da spri jei ostva re nje naih e lja...
64 Vidi
Claude Lefort, crire. A lepreuve du politique, Pariz, Calmann-Levy 1992., str.
32-33.
178
D ru gim ri jei ma, cilj r tve ne ge ste NIJE taj da nas pri blii Stva ri, ne go da odra va i jami va lja nu di stan cu pre ma njoj; u tom smi slu, po jam r tve in he rent no je ideo lo ki. Ideo lo gi ja je na ra tiv o to me za to su stva ri kre nu le po kri vu, ko ji objek ti vi zi ra prai skon ski gu bi tak/ ne mo gu nost, tj. ideo lo gi ja pre vo di in he rent nu ne mo gu nost u iz vanj sku pre pre ku ko ju nael no moe mo na dii (na su prot stan dard noj mark si sti koj pret po stav ci pre ma ko joj ideo lo gi ja e ter na li zi ra i ap so lu ti zi ra kon tin gent ne hi sto rij ske pre pre ke). Otud klju ni ele ment ideo lo gi je ni je sa mo sli ka cje lo vi tog Je din stva ko je tre ba po stii, ne go, jo i vie, raz ra da Pre pre ke (i dov, kla sni ne pri ja telj, vrag) ko ja one mo gua va nje go vo ostva re nje ideo lo gi ja po kree nau dru tve nu dje lat nost ti me to omo gua va po jav lji va nje ilu zi je da bi sve bi lo u re du ako bi smo se ri jei li Njih (i do va, kla snih ne pri ja te lja). U svje tlu to ga moe mo iz mje ri ti ideo lo ko- kri ti ki utje caj Kaf ki na Pro ce sa ili Zam ka. Uo bia je na ideo lo ka pro ce du ra pre mje ta in he rent nu ne mo gu nost u iz vanj sku pre pre ku ili za bra nu (re ci mo, fai sti ki san o sklad nom dru tve nom ti je lu ni je in he rent no laan on e po sta ti stvar nost ka da bu du istri jeb lje ni i do vi ko ji ku ju za vje ru pro tiv nje ga; ili, u do me ni sek sual no sti, moi u u pot pu no sti ui va ti tek ka da se uklo ni oin ska za bra na). Kaf ki po la zi za ru kom da istim pu tem pri jee u su prot nom smje ru, tj. da (izno va) pre ve de iz vanj ske pre pre ke/ za bra nu u in he rent nu ne mo gu nost ukrat ko, Kaf kin us pjeh lei upra vo u ono me to uo bia je ni ideo lo ko- kri ti ki po gled vi di kao nje go vo ideo lo ko ogra nie nje i mi sti fi ka ci ju, tj. u nje go vu uz dig nuu (drav ne bi ro kra ci je kao) po zi tiv ne dru tve ne in sti tu ci je ko ja nas, kon kret ne in di vi due, sprea va da po sta ne mo slo bod ni u me ta fi zi ku Gra ni cu ko ja se ni ka da ne moe na dii. I pak, ono to iskup lju je Tar kov sko ga jest nje gov film ski ma te ri ja li zam, izra van fi zi ki utje caj tek stu re nje go vih fil mo va: ta tek stu ra pri ka zu je stav Ge la ssen heit, smi re nog po vlae nja ko je uki da hit nost bi lo ka kve Po tra ge. Fil mo ve Tar kov sko ga proi ma te ka gra vi ta ci ja Zem lje ko ja kao da svoj pri ti sak vri i na sa mo vri je me, iza zi va jui ui nak tem po ral ne ana mor fo ze ko ja znat no pro duu je vri je me s onu stra nu ono ga to obi no oprav da va mo zah tje vi ma na ra tiv nog po kre ta (ov dje poj mu Zem lja tre ba mo da ti znae nje ko je je ste kao kod ka snog Hei deg ge ra) Tar kov ski je mo da naji sti ji pri mjer ono ga to je De leu ze opi sao
179
Slavoj iek
kao za mje nu po kre ta- sli ke vre me nom- sli kom. To vri je me Real nog ni je sim bo li ko vri je me di je get skog pro sto ra, ni ti vri je me stvar no sti naeg (gle da telj skog) gle da nja fil ma, ne go do me na ko ja lei iz meu njih, a i ji su vi zual ni ekvi va lent, mo da, iz due ne mr lje ko je je su u to ne bo kod ka snog Van Gog ha, ili vo da ili tra va kod Munc ha: ta ne la god na ma siv nost ni je efekt izrav ne ma te ri jal no sti mr lja bo je, ni ti ma te ri jal no sti na sli ka nih obje ka ta ona se kri je u svo jevr snoj sa bla snoj do me ni ko ju je Sc hel ling zvao gei sti ge Kr per lich keit, du hov na tje le snost. Iz la ca nov ske per spek ti ve tu du hov nu tje le snost la ko je pre po zna ti kao ma te ri ja li zi ra nu jo ui ssan ce, jo ui ssan ce ko ja se pre tvo ri la u me so. Ta inert na ustraj nost vre me na kao Real no, pa ra dig mat ski pred stav lje na slav nim tar kov ski jev skim pe to mi nut nim spo rim ka dro vi ma s kra na, Tar kov skog i i ni za nim lji vim za ma te ri ja li sti ko i ta nje: bez te inert ne tek stu re on bi bio sa mo je dan ru ski re li gij ski op sku ran tist vie. Od no sno, u naoj stan dard noj ideo lo koj tra di ci ji, pri stup Du hu po im a se kao Uz dig nue, kao od ba ci va nje te re ta tei ne, gra vi ta cij ske si le ko ja nas vee za Zem lju, kao pre si je ca nje vez a s ma te ri jal nom iner ci jom i poe tak slo bod nog leb de nja; na su prot to mu, u uni ver zu mu Tar kov sko ga, u du hov nu di men zi ju ula zi mo sa mo kroz in ten ziv ni izrav ni kon takt s vla nom tei nom zem lje (ili usta ja le vo de) vr hun sko tar kov ski jev sko du hov no isku stvo dea va se ka da su bjekt lei is pruen na zem lji, na po la uro njen u usta ja lu vo du; ju na ci Tar kov sko ga ne mo le se kleei na ko lje ni ma, gla va uz dig nu tih pre ma ne bu; umje sto to ga, oni na preg nu to oslu ku ju ti ho bi lo vla ne zem lje Sad moe mo vi dje ti za to je Le mov ro man ta ko pri vu kao Tar kov skog: pla net So la ris kao da prua vr hun sko utje lov lje nje tar kov ski jev ske te ke vla ne tva ri (zem lje) ko ja ne sa mo to ni je su prot nost du hov no sti ne go slui kao sam nje zin me dij; ta di vov ska ma te ri jal na Stvar ko ja mi sli do slov no utje lov lju je izrav ni sraz Tva ri i Du ha. Na slian nain Tar kov ski izvr e uo bia je nu pret po stav ku sni va nja, pa da u san: u uni ver zu mu Tar kov sko ga su bjekt ula zi u do me nu sna ne ka da iz gu bi do dir s ul nom ma te ri jal nom stvar nou oko se be, ne go, po sve su prot no, ka da od ba ci svoj in te lekt i upu sti se u in ten zi van od nos s ma te ri jal nom stvar nou. Ti pian stav tar kov ski jev skog ju na ka na pra gu sna jest na pe to oe ki va nje nee ga, pot pu no usre do toe na po zor nost u la; ta da, po sve izne na da, kao u a rob nom preo braa ju, taj na jin ten ziv ni ji kon takt s
180
ma te ri jal nom stvar nou mi je nja tu stvar nost u kra jo braz iz sno va.65 Sto ga smo u iskue nju ustvr di ti da Tar kov ski sto ji za po kuaj, mo da je din stven u po vi je sti fil ma, da se raz vi je sta ja li te ma te ri ja li sti ke teo lo gi je, du bo ko du hov no sta ja li te ko je svo ju sna gu cr pi upra vo iz sa mog od ba ci va nja in te lek ta i ura nja nja u ma te ri jal nu stvar nost. A ko je Stal ker re mekdje lo Tar kov sko ga, to je pri je sve ga zbog izrav nog fi zi kog utje ca ja svo je tek stu re: fi zi ka po za di na (ono to bi T. S. Eliot naz vao o bjek tiv ni ko re lat) nje go ve me ta fi zi ke po tra ge, kra jo braz Zo ne, jest po stin du strij ska pu sto li na s div ljom ve ge ta ci jom, ko ja osva ja na pu te ne tvor ni ce, be ton ske tu ne le i pru ge pu ne usta ja le vo de, div lja neo buz da na pri ro da ko jom lu ta ju ma ke i psi lu ta li ce. Pri ro da i in du strij ska ci vi li za ci ja tu se opet po kla pa ju, kroz za jed ni ku raz grad nju ci vi li za ci ju u raspa du izno va osva ja (ne idea li zi ra na har mo ni na Pri ro da, ne go) pri ro da ko ja to ne u gnji le. Ka rak te ri stian tar kov ski jev ski kra jo braz pun je vla ge, s ri je kom ili ba ze nom po red ka kve u me, pre pun osta ta ka ljud skih tvo re vi na (sta ri be ton ski blo ko vi ili ko ma di zahra log me ta la). Sa ma li ca glu ma ca, po seb no Stal ke ro vo, je din stve na su sa svo jom mjea vi nom uo bia je ne ogru bje lo sti, sit nih ra na, tam nih ili bi je lih pje ga i dru gih zna ko va pro pa da nja, kao da su svi bi li izloe ni ne ka kvoj otrov noj ke mij skoj ili ra dioak tiv noj sup stan ci ji, i kao da isto dob no isi ja va ju te melj nu naiv nu do bro tu i po vje re nje. Tu moe mo vi dje ti raz lii te uin ke cen zu re: ia ko cen zu ra u SSSR-u ni je bi la ni ta ma nje o tra od zlo gla snog Haye so va pro duk cij skog ko da u Hollywoo du, ona je ipak do pu sti la film ko ji je vi zual no to li ko tu ro ban da ni kad ne bi proao pro duk cij ski kod. Pri mjer ho li vud ske ma te ri jal ne cen zu re na la zi mo u nai nu na ko ji je pred stav lje no umi ra nje od neiz ljei ve bo le sti u Mra noj po bje di s Bet te Da vis: am bi jent vie sred nje kla se, bez bol na smrt, pro ces je lien ma te ri jal ne iner ci je i pre tvo ren u ete ri nu stvar nost bez ika kvih neu god nih mi ri sa i oku sa. Isto je bi lo i sa si ro tinj skim etvr ti ma do sta je pri sje ti ti se Goldwy no ve u ve ne do sjet ke na pri mjed bu ne kog kri tia ra da si ro tinj sko pred grae u jed nom nje go vu fil mu iz gle da odve li je po, bez pra ve pr ljav ti ne: I bo lje da iz gle da li je po, kad nas ve to li ko ko ta! Haye sov Ured za cen zu ru bio je kraj nje osjet ljiv u vez i s tim: ka da su pri ka zi va ne si ro tinj ske
65 Vidi De Vaecque, ibid., str. 81.
181
Slavoj iek
etvr ti, izri je kom se zah ti je va lo da film ski set si ro tinj ske etvr ti mo ra bi ti iz graen ta ko da ne pod sjea na pra vu pr ljav ti nu i smrad. Da kle, na na je le men tar ni joj raz i ni u til ne ma te ri jal no sti stvar nog, cen zu ra je bi la da le ko o tri ja u Hollywoo du ne go u So vjet skom Sa vez u. Tar kov sko ga ov dje tre ba mo su prot sta vi ti vr hun skoj ame ri koj pa ra no id noj fan ta zi ji o oso bi ko ja, i vei u idi li nom ka li for nij skom gra diu, po troa kom ra ju, izna na da poi nje sum nja ti da i vi u la nom okrue nju, u spek ta klu ko ji je pri reen da bi je uvje rio da i vi u stvar nom svi je tu, ia ko su svi lju di oko nje ga za pra vo glum ci i sta ti sti u ogrom noj pred sta vi. Naj no vi ji pri mjer to ga sce na ri ja nu di Tru ma nov show (1998.) Pe te ra Wei ra, u ko jem Jim Car rey igra i nov ni ka u ma lom gra diu, ko ji po stup no ot kri va isti nu da je on ju nak 24- sat nog ne pre kid nog TV pro gra ma: nje gov rod ni grad iz graen je u di vov skom stu di ju, s ka me ra ma ko je ga ne pre kid no pra te. Od pret hod ni ka Tru ma no va showa tre ba spo me nu ti ro man Ti me Out of Jo int (1959.) Phil li pa Dic ka u ko jem ju nak, ko ji i vi skrom nim sva kod nev nim i vo tom u idi li nom ka li for nij skom gra diu ka snih 1950-ih, po stup no ot kri va da je ci je li grad Po tem ki no vo se lo ko je ga tre ba ui ni ti za do volj nim Ti me Out of Jo int i Tru ma nov show te me lje se na doiv lja ju da je ka sno ka pi ta li sti ki po troa ki ka li for nij ski raj u sa moj svo joj hi per stvar no sti na ne ki nain ne stva ran, lien sup stan ci je, ma te ri jal ne iner ci je. Da kle, ne sa mo to Hollywood in sce ni ra pri vid stvar nog i vo ta lien tei ne i iner ci je ma te ri jal no sti u ka sno ka pi ta li sti kom po troa kom dru tvu ne go se i ni da je i ve sam na stvar ni dru tve ni i vot po stao svo jevr sna in sce na ci ja, s naim su sje di ma ko ji se u stvar nom i vo tu po naa ju kao glum ci i sta ti sti Opet, ko na na isti na ka pi ta li sti kog raz- du hov lje nog uni ver zu ma jest de ma te ri ja li za ci ja sa mog stvar nog i vo ta, nje gov preo braaj u sa bla snu pred sta vu. Tek sa da moe mo se sue li ti s klju nom di le mom tu mae nja fil mo va Tar kov sko ga: po sto ji li di stan ca iz meu nje go va ideo lo kog pro jek ta (po du pi ra nja Znae nja, stva ra nja no ve du hov no sti kroz in besmi sle ne r tve) i nje go va film skog ma te ri ja liz ma? Prua li nje gov film ski ma te ri ja li zam ui sti nu od go va ra jui o bjek tiv ni ko re lat nje go vu na ra ti vu o du hov nom tra ga nju i r tvo va nju, ili pak po taj no po dri va taj na ra tiv? Na rav no, po sto je do bri ar gu men ti za pr vu mo gu nost: u du goj op sku ran ti sti ko- spi ri tua li sti koj tra di ci ji, ko ja see do li ka Yo de u Lu ca so
182
vu fil mu Im pe rij uz vraa uda rac, mu drog pa tulj ka ko ji i vi u mra noj mo va ri, tru la pri ro da u raspa da nju uzi ma se za o bjek tiv ni ko re lat du hov ne mu dro sti (mu dri o vjek pri hvaa pri ro du ona kvu ka kva jest, odu sta jui od svih po kua ja da je agre siv no osvo ji i isko ri sti, podi ni je ne kim umjet nim po ret kom...). S dru ge stra ne, to se dea va ako i ta mo Tar kov ski jev film ski ma te ri ja li zam ta ko rei u po sve su prot nom smje ru, ako tu mai mo tar kov ski jev sku r tvu kao na je le men tar ni ju ideo lo ku ope ra ci ju na di lae nja ne pod no lji ve Dru go sti besmi sle ne koz mi ke kon tin gen ci je kroz ge stu ko ja je i sa ma pre tje ra no besmi sle na? Ta nas dvoj ba vo di i do dvo zna nog nai na na ko ji Tar kov ski ko ri sti 66 pri rod ne zvu ke oko lia ; nji hov je sta tus on to lo ki neo dre div, kao da su jo uvi jek dio spon ta ne tek stu re ne na mjer nih pri rod nih zvu ko va, ali isto dob no ima ju i glaz be ni ka rak ter, odraa va jui dub lje du hov no struk tur no nae lo. i ni se da na ne ki u de san nain sa ma Pri ro da poi nje pro go va ra ti, zbu nju jua i kao ti na sim fo ni ja nje zi na mr mo ra ne pri mjet no pre la zi u pra vu Glaz bu. Ti a rob ni tre nu ci, u ko ji ma sa ma Pri ro da kao da se po kla pa s umjet nou, po da sti ru se, na rav no, op sku ran ti sti kom i ta nju (mi sti na se Umjet nost Du ha da de pro nai ve u sa moj Pri ro di), ali ta koer i su prot nom ma te ri ja li sti kom i ta nju (na sta nak Znae nja iz pri rod ne kon tin gen ci je).67
66 Ovdje se oslanjam na Michel Chion, Le son, Pariz: Editions Nathan 1998., str. 191. 67 Tu lei i dvoznanost anse koju ona ima u univerzumu Kieslowskoga: upuuje li ona
prema dubljoj Sudbini koja tajno upravlja naim ivotima, ili je sam pojam Sudbine oaj nika lukavtina pomou koje izlazimo na kraj s potpunom kontingencijom ivota?
183
16. Pokazati srednji prst ideologiji
Je dan od naj lakih nai na da se ot kri je ideo lo gi ja u fil mu sa sto ji se u uspo rei va nju uza stop nih pre ra da jed ne te iste prie. Uz mi mo tri (ili ra di je, e ti ri) ver zi je Ja sam le genda: ro man Ric har da Mat he so na iz 1954.; pr vu film sku ver zi ju, Po sljed nji o vjek na svi je tu s Vin cen tom Pri ceom; dru gu ver zi ju, o vjek Ome ga sa Charl sto nom He sto nom i po sljed nju, Ja sam le gen da s Wil lom Smit hom. Pr va je film ska ver zi ja, ko ja je neo spor no naj bo lja, u nae lu vjer na ro ma nu. Poet na pre mi sa je do bro po zna ta kao to kae slo gan za re ma ke iz 2007.: Po sljed nji o vjek ni je sam. Pria je jo jed na fan ta zi ja o nei jem vla sti tu od su stvu: Ne vil le, je di ni prei vje li ka ta stro fe ko ja je ubi la sve lju de osim nje ga, lu ta na pu te nim uli ca ma gra da no, usko ro ot kri va da ni je sam, ve da nad njim vre ba ju mu ti ra ne vr ste i vih mr tva ca (ili, pri je, vam pi ra). Na kra ju ro ma na Ne vil lea uhva te i vi mr tva ci i, dok e ka da bu de po gub ljen, on ko na no spo zna je da jed na ko kao to su vam pi ri bi li sma tra ni le gen dar nim u do vi ti ma, ko ja vre ba ju nad ra nji vim lju di ma u nji ho vim kre ve ti ma, ta ko je Ne vil le po stao mit ski lik ko ji ubi ja i vam pi re i za rae ne lju de dok oni spa va ju. On je le gen da kao to su to ne ko bi li vam pi ri S va ka film ska ver zi ja ko rak je na trag od ro ma na za ba vi mo se tom ideo lo kom re gre si jom ko rak po ko rak. Pr va film ska ver zi ja je upro pa te na svo jim zavret kom, ju nak bjei pred u do vi ti ma i na po sljet ku bi va ubi jen u cr kvi gdje je po ko pa na nje go va e na. Nje go va smrt u tom smi slu po nov no potvru je nje go ve ko ri je ne s iz gub lje nom za jed ni com (cr kva, obi telj). Sna ni mul ti kul tu ral ni uvid u kon tin gen ci ju naeg po ri je kla ta ko je oslab ljen, ko na na po ru ka vie ni je ona o pro mje ni mje sta (mi smo sa da le gen de na nain na ko ji su vam pi ri bi li le gen de za nas), ko ja izraa va oi gled nu neu ko ri je nje nost, ve ona o ne mo guoj po vez a no sti s ko ri je njem. D ru ga film ska ver zi ja upot pu nju je to po ni te nje te me le gen de ta ko da pa nju us mje ra va na preiv lja va nje o vjean stva ko je omo gua va ju na kov izum li je ka pro tiv poa sti. Ta pro mje na film upi su je u
185
Slavoj iek
stan dard nu te mu o pri jet nji o vjean stvu i nje go vu spa se nju u po sljed nju mi nu tu. Meu tim, kao po zi ti van bo nus, ba rem do bi va mo do zu li be ral nog an ti fun da men ta liz ma i pros vje ti telj skog sci jen tiz ma, od ba cu jui vjer sku her me neu ti ku ko ja trai dub lje znae nje ka ta stro fe. Po sljed nja ver zi ja pre li la je au izvrui stva ri i otvo re no odluu jui se za re li gij ski fun da men ta li zam. In di ka tiv ne su ve i geo po li ti ke koor di na te prie: raz li ka iz meu bi jed nog New Yor ka i ne pa tvo re nog eko nom skog ra ja Ver mon ta, za tvo re ne za jed ni ce za tie ne zi dom s u va ri ma i, da bi se pro ble mi sa mo po vea li, za jed ni ce ko ja je po nov no uspo stav lje na pri do li ca ma (An na i nje zin sin) iz fun da men ta li sti kog Ju ga, ko je su prei vje le pro la zak kroz de va sti ra ni New York Pot pu no po du dar na pro mje na na stu pi la je i s ob zi rom na re li gi ju: pr vi je ideo lo ki vr hu nac u fil mu Ne vil leov tre nu tak sum nje na lik onom Jo bo vu (ne po sto ji Bog ako je ta kva ka ta stro fa mo gua), ko ji je su prot stav ljen An ni noj fun da men ta li sti koj vje ri da je ona Bo ji in stru ment po slan u Ver mont u ne ku mi si ju i je joj znae nje jo uvi jek ni je ja sno. U fi nal nim tre nu ci ma fil ma, ne po sred no pri je nje go ve smr ti, Ne vil le mi je nja stra nu i pri kljuu je se nje zi noj fun da men ta li sti koj per spek ti vi ta ko to preu zi ma kran sku iden ti fi ka ci ju: raz log za to je ona do ve de na do nje ga sa sto ji se u to me to joj on da je se rum ko ji e ona od ni je ti u Ver mont. Nje go ve po gre ne dvoj be ta ko ne sta ju i tu se na la zi pra va su prot nost spram kra ja ori gi nal ne knji ge: Ne vil le je po nov no le gen da, ali le gen da za no vo o vjean stvo i je je po nov no roe nje omo gue no nje go vim izu mom i r tvom Za raz li ku od Ja sam le gen da, u sri sa mog Hollywoo da po sto je fil mo vi ko ji ra di kal no pro pi tu ju ideo lo gi ju. Pr vi je film Se kun de (1966.) Joh na Fran ken hei me ra, za ne ma re ni pra ti lac nje go va kult nog re mekdje la Mandu rij ski kan di dat, ko ji je snim ljen u pra vom no ir sti lu. U nje mu se ra di o Art hu ru Ha mil to nu, mu kar cu sred njih go di na i ji je i vot iz gu bio smi sao: ni je za do vo ljan svo jim po slom ban ka ra, a lju bav iz meu nje ga i nje go ve e ne je ne sta la. Pu tem neoe ki va nog po zi va od stra ne Evan sa, pri ja te lja za ko jeg je mi slio da je umro ne ko li ko go di na ra ni je, Ha mil to nu pri stu pi taj na or ga ni za ci ja, jed no stav no po zna ta kao Tvrt ka, ko ja bo ga tim lju di ma nu di dru gu pri li ku u i vo tu. Na kon to pot pie ugo vor, Tvrt ka na pra vi sve da iz gle da ka ko je Ha mil ton umro u ne srei. Po mou ve li ke pla sti ne ope ra ci je i psi hoa na li ze, Ha mil ton
186
pokazati srednji prst ideologiji
je pre tvo ren u Tony ja Wil so na (u odli noj iz ved bi Roc ka Hud so na), s no vom luk su znom kuu u Ma li buu, te no vim iden ti te tom pri zna tog umjet ni ka, no vim pri ja te lji ma i pre da nim slu gom. Usko ro poi nje od nos s No rom, mla dom e nom ko ju je upo znao na plai. S njom po sjeu je ne ki obli nji fe sti val vi na ko ji se pre tva ra u pra vu pi ja nu sek sual nu or gi ju, a on se ne volj ko do volj no opu sti ka ko bi su dje lo vao u njoj. Ne ko vri je me je sre tan, ali usko ro ga po ne mui ti emo cio nal na sme te nost zbog nje go va no vog iden ti te ta i preo bi lja po nov nog proiv lja va nja mla do sti. Ta da or ga ni zi ra vee ru za svo je su sje de, na pi je se do besvi je sti i po ne na kla pa ti o svom pri ja njem i vo tu kad je jo bio Ha mil ton. Ispo stav lja se da su i nje go vi su sje di po no vo roe ni po put nje ga, po sla ni ka ko bi po pra ti li nje go vo pri la goa va nje no vom i vo tu. No ra je za pra vo agent Tvrt ke, a nje zi ni osjea ji pre ma Wil so nu iskon strui ra ni su sa mo ka ko bi osi gu ra li nje go vu koo pe ra ci ju. Na kon to po bjeg ne iz svog do ma u Ma li buu, Wil son po sjeu je svo ju sta ru e nu u svo joj no voj oso bi i sa zna je da nje gov brak ni je uspio jer je on bio zao kup ljen ga nja njem ka ri je re i ma te ri jal nim po sje do va njem stva ri za ko je su ga dru gi uvje ri li da su bit ne. Po ti ten, vraa se u Tvrt ku i mo li ih da mu da ju no vi iden ti tet; Tvrt ka pri sta je na to pod uvje tom da im on pre po rui jo ne ko li ko bo ga tih bivih po zna ni ka ko ji bi e lje li bi ti po no vo roe ni. e ka jui svoj no vi iden ti tet, Wil son su sree Evan sa, ko ji je ta koer po no vo roen i ko ji ni je mo gao pri hva ti ti svoj no vi iden ti tet. Na kra ju fil ma, zlo kob ni dok to ri od vlae Wil so na na ope ra cij ski stol, gdje ga veu za stol i on sa zna je isti nu: oni ko ji, po put nje ga, ne uspi ju u pri la goa va nju no vom iden ti te tu ne bu du, kao to je obea no, ob da re ni no vim iden ti te tom, ve po sta ju lee vi ko ji tre ba ju lai ra ti smrt no vih kli je na ta. Se kun de se ba ve re duk ci jom su bjek ta na ta bu lu rasa, nje go vim pra nje njem od svo ga sup stan ci jal nog sadra ja i nje go vim po nov nim roe njem, uz po nov no stva ra nje s nul te to ke. Mo ti vu po nov nog roe nja ov dje je dan ja san kri ti ko-i deo lo ki obrat: tran sfor mi ra jui se u Wil so na, Ha mil ton ot kri va sve ono o e mu je uvi jek sa njao; sve zavra va kob no ka da po sta je svje stan da su ti trans gre sij ski sno vi dio iste opre siv ne stvar no sti od ko je je po kuao po bjei. Dru gim ri jei ma, Ha mil ton-Wil son plaa gor ke po slje di ce i nje ni ce da ne ga ci ja nje go ve pro lo sti ni je bi la do volj no ra di kal na: nje go va je re vo lu ci ja za ka za la u
187
Slavoj iek
re vo lu cio ni ra nju nje go vih vla sti tih poet nih pret po stav ki. Kao to je to Her bert Mar cu se re kao 1960-ih u jed noj pre div noj cir ku lar noj for mu li, slo bo da (od ideo lo kih pri si la, od pre vla da va jueg nai na sa nja nja) jest sta nje oslo boe nja, tj. ako sa mo pro mi je ni mo stvar nost ka ko bi smo ostva ri li svo je sno ve, a ne ka ko bi se pro mi je ni li i sa mi ti sno vi, pri je ili ka sni je e mo na za do va ti u sta ru real nost. U Se kun da ma Wil son plaa ci je nu za svo ju re vo lu ci ju bez re for ma ci je: kad je na pu stio svoj sta ri i vot u ko jem je bio ban kar s bra kom bez lju ba vi, on je mi slio da je iz bje gao opre siv nu dru tve nu real nost u ko joj su dru gi (ili, bo lje ree no, ideo lo ki ve li ki Dru gi) odrei va li nje go ve sno ve, go vo rei mu to da e li; ono to ot kri je na kon svo ga po nov nog roe nja jest da nje go vi naj dub lji sno vi o au ten ti nom i vo tu ko ji mu je, ka ko je mi slio, bio kla us tro fo bi no one mo guen, ta zbilj ska fan taz mat ska sr nje go va bia, ta koer ni su bi li ni ta ma nje odree ni od stra ne po sto jeeg po ret ka. To je naj vid lji vi je u sce ni s vin skom or gi jom, oi tom re mi ni scen ci jom na hi pi je (sje ti mo se da je film iz 1966.), sce ni ko ja je cen zu ri ra na u pr vom iz da nju fil ma kad fron tal na ob nae nost jo uvi jek ni je bi la do pu te na: sce na se mu no po vlai, a nje zi na de pre siv na iner ci ja ja sno opovr ga va ide ju o oslo baa juoj eks plo zi ji spon ta nog uit ka u i vo tu. Moj je dru gi pri mjer film Joh na Car pen te ra Oni i ve/T hey li ve (1988.), jed no od za ne ma re nih re mekdje la ho li vud ske lje vi ce, pra va po u ka o kri ti ci ideo lo gi je. To je pria o li ku ime nom John Na da ( pa njol ska ri je za ni ta pro le te ra), besku nom rad ni ku ko ji pro na la zi po sao na jed nom gra di li tu u Los An ge le su; je dan od rad ni ka, Frank Ar mi ta ge, odvo di ga u lo kal nu fa ve lu gdje pro vo de no. Ti je kom te noi on za paa ud no po naa nje u ma loj cr kvi pre ko pu ta uli ce. Istrau jui, slje dei dan sluaj no za tie ku ti je skri ve ne u taj nom skro vi tu u zi du pu ne suna nih naoa la. Kad ka sni je naoa le pr vi put sta vi na li ce, on uvia da na re klam nom pa no u sa da jed no stav no pie OBEY (bu di po sluan), dok na dru gom sto ji MARRY AND REPRODUCE (e ni se i razm noa vaj). On, ta koer, za mjeu je no vac na ko jem pie THIS IS YOUR GOD (ovo je tvoj Bog). Po red sve ga, usko ro ot kri va da su mno gi lju di za pra vo iz van ze malj ci i ka da oni ot kri ju da on moe vi dje ti tko su oni ui sti nu, odjed nom stie po li ci ja. Na da po bjeg ne i vraa se na grae vin sko zem lji te ka ko bi Ar mi ta geu re kao to je ot krio, ali je ovaj
188
na poet ku ne zain te re si ran za nje go vu priu. Njih dvo ji ca se po tu ku sve dok ga Na da ne uspi je uvje ri ti i pri si li ti da sta vi suna ne naoa le. Ka da to ui ni, Ar mi ta ge se pri kljui Na di i oni do la ze u do ti caj s gru pom u cr kvi, or ga ni zi ra jui ot por. Na sa stan ku gru pe sa zna ju da je pri mar no sred stvo ko je iz van ze malj ci ko ri ste za kon tro lu sig nal ko ji odai lju pu tem te le vi zi je, to je raz log za to jav nost ne moe vi dje ti iz van ze malj ce. U zavr noj bit ci, na kon to raz o ri an te nu za odai lja nje, Na da je smrt no ra njen, a kao svoj zad nji in pri je smr ti on iz van ze malj ci ma po ka zu je sred nji prst. Ka ko sa da sig na la vie ne ma, lju di u svo jim sre di na ma po nu ot kri va ti iz van ze malj ce. Po sto ji niz stva ri na ko je ov dje tre ba obra ti ti po zor nost, a pr va je meu nji ma pre kr asno naiv na mi zan sce na ideo lo gi je: po mou kri ti ko-i deo lo kih naoa la moe mo ne po sred no vi dje ti oznai te lja- go spo da ra ispod lan ca zna nja mi ot kri va mo dik ta tu ru UNUTAR de mo kra ci je. Po sto ji, na rav no, nai van aspekt te in sce na ci je bu dui da pod sjea na ne ta ko po zna tu i nje ni cu da je u 1960-i ma vod stvo ko mu ni sti ke par ti je SAD-a oz bilj no raz ma tra lo ide ju da je ame ri ka po pu la ci ja za pra vo kon tro li ra na taj nom dro gom ko ja je proi re na zra kom i vo doopskrb nim su sta vom. No, ne tre ba mo iz van ze malj ce i taj ne dro ge ili naoa le FORMA ideo lo gi je ra di i bez njih. Upra vo zbog te for me pri ka za na sce na tvo ri nau sva kod nev nu isti nu. Po gle daj te na slov ne stra ni ce naih dnev nih no vi na: sva ki na slov, ak i on da, od no sno po seb no on da ka da se pre tva ra da in for mi ra, za pra vo im pli ci ra na log. Ka da vas pi ta ju da bi ra te iz meu li be ral ne de mo kra ci je i fun da men ta liz ma, to ne znai sa mo da se ne to od to ga dvo ga po seb no pre fe ri ra ono to je jo va ni je, a tu lei pra vi na log, sa sto ji se u neot kri va nju pra ve al ter na ti ve, ig no ri ra nju tree op ci je. Ko li ko god se mo gla i ni ti naiv nom, film ska in sce na ci ja ideo lo gi je ni je ni ta kom plek sni ja ne go to iz gle da na pr vi po gled. Jed nom ka da sta vi te naoa le i to uvi di te, on da vas to vie ne de ter mi ni ra a to znai da ste, pri je ne go to ste sta vi li naoa le, to ta koer vi dje li, ali to ga ni ste bi li svje sni. Da upo tri je bi mo etvr ti ne do sta jui ter min Rum sfel do ve epi ste mo lo gi je, ti na lo zi su bi le vae ne po zna te po zna to sti (uk nown knows). To je raz log za to do i sta vi dje ti bo li. Ka da ju nak po kua va uvje ri ti svog pri ja te lja da sta vi naoa le, nje gov se pri ja telj opi re i po tom usli je di du ga ka na sil na bor ba, do stoj na Fight Clu ba (dru gog
189
Slavoj iek
re mekdje la ho li vud ske lje vi ce). Upri zo re no na si lje ov dje je po zi tiv no na si lje, uvjet za oslo boe nje po u ka je da nae oslo boe nje od ideo lo gi je ni je spon ta ni in, ve in ot kri va nja nae ga pra vog Seb stva. Film nas po ua va da na kon to net ko pre du go gle da u stvar nost kroz kri ti ko-i deo lo ke naoa le, do bi va gla vo bo lju: ja ko je bol no bi ti lien ideo lo kog vi ka uit ka. Ka ko bi smo vi dje li pra vu pri ro du stva ri, mi tre ba mo naoa le: ne ra di se o to me da tre ba mo ski nu ti ideo lo ke naoa le ka ko bi smo ne po sred no vi dje li stvar nost ona kvu ka kva jest; mi smo pri rod no u ideo lo gi ji, na je pri rod ni po gled ideo lo ki. Po sto ji jo jed no svoj stvo ko je tu sce nu s kri ti ko-i deo lo kim naoa la ma i ni su vre me nom: u njoj je ideo lo ki na log skri ven ta ko da je di no moe bi ti vie na kroz naoa le. Ta kav od nos iz meu vid lji vog i ne vid lji vog pre vla da va u su vre me nim kon zu mer skim dru tvi ma, u ko ji ma mi, su bjek ti, ni smo vie in ter po li ra ni na osno vi ne ko ga ve li ko ga ideo lo kog iden ti te ta, ve di rekt no kao su bjek ti za do volj sta va, zbog e ga je im pli ci ra ni ideo lo ki iden ti tet ne vid ljiv. To je nain na ko ji funk cio ni ra i di skurs Sveui li ta: nje go va je isti na, na log Go spo da ra, ispod povri ne. U tra di cio nal nom di skur su Go spo da ra, gdje smo ne po sred no in ter po li ra ni, taj je od nos (go to vo si me tri no) obr nut: eks pli ci tan tekst nam se obraa kao sljed be ni ci ma ve li ke Ide je, dok se im pli ci ra na po ru ka ispo rue na iz meu re da ka tie op sce nog vi ka uit ka ko jim smo pot plae ni ako se podvrg ne mo Ide ji: po sta ni do bar faist i moi e krasti od i do va, tui ih i lino va ti; po sta ni ka to li ki svee nik, slui Bo gu i moe se igra ti s mla dim djea kom kao de ser tom; pri stoj no se oe ni i po vre me na dis kret na afe ra se to le ri ra. Na isti nain moe mo za mi sli ti su prot ne naoa le ko je bi izre kle tu im pli cit nu op sce nu po ru ku: za mi sli mo pre diz bor ni pla kat na cio na li sti ko- po pu li sti ke stran ke ko ji trai da se r tvu je te za svo ju do mo vi nu u opa sno sti, ali ka da sta vi te naoa le, moe te vi dje ti pro fit ko ji e te od to ga do bi ti, ko rist od svo je r tve po nia va nje stra na ca itd., kao dio vae pa triot ske du no sti. Ili, za mi sli te pla kat u ma lom rasi sti kom gra du na ame ri kom ju gu u do ba Ku Klux Kla na ko ji vas po zi va da bu de te do bar kra nin ko ji e bra ni ti za pad nu ci vi li za ci ju, ali ka da sta vi te naoa le, on vam kae da si lu je te cr ne e ne, linu je te cr ne mu kar ce Po sto ji jo je dan nain da za mi sli mo funk cio ni ra nje ideo lo kih naoa la: ka da vi di mo sce nu glad ne dje ce u Afri ci, s po zi vom da
190
ui ni mo ne to i po mog ne mo im, pra va po ru ka vid lji va kroz naoa le bi la bi ne to po put: Ne moj mi sli ti, ne moj po li ti zi ra ti, za bo ra vi pra vi uzrok nji ho va si ro ma tva, sa mo dje luj, do ni raj no vac, ta ko da ne mo ra mi sli ti! Na da lje, po sto ji i du ga sce na bor be iz meu Na de i Ar mi ta gea ko ja poi nje ta ko to Na da kae Ar mi ta geu: Da jem ti iz bor. Ili sta vi ove naoa le ili po ni je sti smee. (Bor ba se odvi ja meu srue nim kan ta ma za smee). Bor ba, ko ja tra je ne pod no lji vih 10 mi nu ta, s tre nu ci ma raz mje ne pri ja telj skih osmi je ha, sa ma je po se bi pot pu no i ra cio nal na za to Ar mi ta ge ne pri hvaa sta vi ti naoa le, ako ni ta dru go on da ka ko bi za do vo ljio svog pri ja te lja? Je di no je obja nje nje da ZNA da nje gov pri ja telj e li da on vi di ne to opa sno, da stek ne ne ko za bra nje no zna nje ko je bi pot pu no uni ti lo re la ti van mir nje go va sva kod nev nog i vo ta. Zbog to ga je ovo na si lje po zi tiv no na si lje, od no sno uvjet oslo boe nja. U tom smi slu je i po sve pri klad no da je zad nja ge sta umi rueg ju na ka u Oni i ve ona sred njeg pr sta upue nog iz van ze malj ci ma sluaj MILJENJA ru kom, ge sta je bi se, di gi tus im pu di cus (dr zak prst) spo me nu ta je ve u sta rim rim skim spi si ma. Ne moe mo ne za mi je ti ti kran ski odjek te sce ne u ko joj ju nak umi re spaa va jui svi jet. Ni je ni u do to je u jed nom je din stve nom tre nut ku po vi je sti umjet no sti umi rui Krist sam bio por tre ti ran na slian nain: na ne zavre nom Mic he lan ge lo vu cr teu Kri sta na kriu, ko ji je naj pri je dao svo joj st rastve noj in tim noj pri ja te lji ci Vit to ri ji Co lon ni, a za tim bez obja nje nja od nje za traio da ga vra ti, to je ona od bi la, bu dui da je bi la oduev lje na cr teom i da ga je u de ta lje istrai va la zr ca lom i po vea lom kao da je cr te po sje do vao ne ki za bra nje ni po lus kri ve ni de talj za ko ji se Mic he lan ge lo bo jao da e ga ot kri ti. Cr te izraa va kri ti ki tre nu tak Kri sto ve sum nje i oa ja, ono ga Oe, za to si me na pu stio? pr vi put u po vi je sti sli kar stva ne ki je umjet nik po kuao pri ka za ti Kri sta na pu te nog od stra ne Bo ga-O ca. Dok su Kri sto ve oi okre nu te pre ma go re, nje go vo li ce ne izraa va pre da no pri hvaa nje pat nje, ve oaj nu pat nju spo je nu s de ta lji ma ko ji ot kri va ju stav lju ti te po bu ne, od no sno pr ko sa. Dvi je no ge ni su pa ra lel ne, jed na je ma lo iz dig nu ta iznad dru ge, kao da je Krist uhvaen usred po kua ja da se oslo bo di i uz dig ne; no, pra vi o kant ni de talj je nje go va de sna ru ka: na njoj se ne mo gu
191
Slavoj iek
vi dje ti nok ti, a sred nji prst ru ke je is pruen vul gar na ge sta ko ja, pre ma Kvin ti li ja no voj re to ri ci ge sta, vje ro jat no po zna toj Mic he lan ge lu, funk cio ni ra kao znak po bu nje ni kog iza zo va a vla. Kri sto vo Za to? ni je rez ig ni ra no, ve agre siv no, op tuu jue. Ili, to ni je ree no, na cr teu po sto ji im pli cit na ten zi ja iz meu izraz a Kri sto va li ca (oaj i pat nja) i nje go ve ru ke (po bu na, pr kos) kao da ru ka ar ti ku li ra stav ko ji li ce ne usuu je izraz i ti. Je li Pa vao mi slio na isto u svo jim Rim lja ni ma? Ui vam u za ko nu Bo jem, u svo joj nu tri ni, ali kod svo jih pri pad ni ka [vje re] vi dim je dan dru gi prin cip ko ji je u ra tu s mo jim umom, pri si lja va jui me na za kon gri je ha ko ji obi ta va meu mo jim pri pad ni ci ma. Ne bi smo li sto ga ov dje na Kri sta tre ba li pri mi je ni ti nje go vu vla sti tu an ti te zu iz Ma te ja 18:9? I ako te de sna ru ka sa bla nja va, odrei je i ba ci od se be. Bo lje ti je jed no ru kom u i vot ui ne go s obje ru ke bi ti baen u pa kao og nje ni. To je ree ni ca ko ja se, meu tim, tre ba i ta ti za jed no s jed nom ra ni jom (6:3) u ko joj sa ma ru ka s tom ge stom pred stav lja au ten ti nu vr li nu: Ti, na pro tiv, ka da da je mi lo sti nju ne ka ti ne zna lje vi ca to i ni de sni ca Je li on da Krist u tom tre nut ku a vao, po dli jee li on, na tre nu tak, iskue nju ego ti sti ne po bu ne? Tko je tko u toj sce ni sta re Goet heo ve for mu le Ne mo con tra deum ni si deus ip se nit ko osim Bo ga sa mog moe usta ti pro tiv Bo ga? (Ali to ako ra di je sli je di mo gno sti ku li ni ju i Bo ga-O ca sa mog, tvor ca, poj mi mo kao zlog Bo ga, iden ti nog a vlu?) Po u ka Mic he lan ge la je ov dje jed no zna na: mo ra mo na pu sti ti ide ju Kri sta kao mo de la sa mo ne sta jue po ni zno sti, skrom nog sa mo na pu ta nja i podvr ga va nja viem oin skom au to ri te tu (Oe, ne ka bu de tvo ja vo lja!) i po nov no ot kri ti Kri sta ko ji je neo bi no bli zak pa lom ane lu po put Lu ci fe ra, Kri sta tvr do gla ve po bu ne pro tiv po ret ka stva ri, Kri sta ko ji je spre man ustra ja ti na svo joj vla sti toj stva ri una to svim pre pre ka ma.
192
POGOVOR iekova filmska teorija: No, to ipak nije sve...

S re ko Hor vat
Za pu bli ka ci ju ove knji ge naj pri je tre ba za hva li ti Sla vo ju ie ku, ko ji je ve li ko du no na raspo la ga nje sta vio sve svo je tek sto ve o fil mu, a ujed no po nu dio i ne ke jo neo bjav lje ne. Ne sa mo zbog sadra ja ne go i zbog kon cep ta, ova knji ga (i u meu na rod nim okvi ri ma) pred stav lja pr vi po kuaj sa bi ra nja ie ko vih pro mi lja nja o fil mu na jed no me mje stu. Kao to zna mo, iek je do sad obja vio ne ko li ko knji ga o fil mu, meu ko ji ma Everyt hing Yo u Always Wan ted to Know Abo ut La can But We re Afraid to Ask Hitch cock (1993.), The Art of Ri di cu lo us Su bli me: On Da vid Lynchs Lost Highway (2000.), te The Fright of Real Tears: Krzysz tof Kie low ski Between Theory and Post-T heory (2001.). Meu tim, ova se knji ga iz dva ja jer ni je po svee na sa mo jed nom re da te lju (Hitch coc ku, Lync hu ili Kie low skom), kao i ti me to mno gi tek sto vi do sad ni su bi li dio ne kih od ie ko vih knji ga, te su bi li raspre ni po raz lii tim a so pi si ma, ili go to vo ne do stup ni, ili ak do sad neo bjav lje ni. Ka ko potvru je in deks fil mo va, u ovoj je pu bli ka ci ji spo me nu to ak vie od 100 fil mo va. Za to uope objav lji va ti knji gu po put Per ver ti to va vo dia kroz film? Naj pri je tre ba rei da je iek za si gur no pr vi i da le ko na jus pje ni ji i vui fi lo zof ko ji je film skom me di ju po da rio jed na ko vri jed nu in ter pre ta tiv nu vri jed nost ka kvu je ne ko re ci mo ima la knjiev nost. to vie, neu pue ni i ta telj (upuen u ne ka dru ga ie ko va dje la), ko ji pr vi put u ru ke uz me knji ge po put ka klji vog su bjek ta ili Ne dje lji vog ostat ka, ostat e zauen jer u nji ma ne ma ba mno go film skih pri mje ra. Sve to go vo ri da je mi sao Sla vo ja ie ka pot pu no neo dvo ji va od fil ma i da je film kao in ter pre ta tiv ni mo del ili sred stvo odav no ve po stao ka rak te ri sti kom nje go ve mi sli. Jo u mla do sti, iek je umje sto i ta nja poe zi je i prae nja su vre me ne slo ven ske umjet no sti, ra di je pra tio
193
Sreko Horvat
ho li vud ske fil mo ve. Na jed no me mje stu rei e da mu je ti je kom po sto ja nja bive Ju go sla vi je upra vo re strik tiv ni aspekt drav ne kon tro le omo guio da po gle da sva ki ame ri ki ili eu rop ski film po to je za kon na la gao da film ske usta no ve poa lju ko pi ju sva kog fil ma fa kul te tu ko ji je to zah ti je vao. Ve ta da je iek uz pro ua va te lja kla si ne i su vre me ne fi lo zo fi je bio ve lik oboa va telj de tek tiv skih ro ma na i fil ma. Ka da mi je Sla voj pri je ot pri li ke go di nu da na priao o svo me bo rav ku u an ga ju, po nov no se po ka za la ta nje go va lju bav pre ma fil mo vi ma. Umje sto da obi la zi hi sto rij ski va ne grae vi ne, iek je or ga ni za to re za mo lio da izu zev svo jih oba vez a (pre da va nja itd.) ima pot pu nu slo bo du ra di ti to hoe. I pr vo to je na pra vio bi lo je obi lae nje lo kal nih dua na s (ka ko kae, ne za mi sli vo jef ti nim) pi rat skim ko pi ja ma fil mo va. Ako se do bro sjeam, iek je sa mo ta da ku pio ko jih 300- ti njak no vih fil mo va i po put ma log dje te ta (a za pra vo istin skog fil mo fi la) bio oduev ljen tom i nje ni com. A tu op se si ju fil mo vi ma moe mo vi dje ti i u jed noj li je poj sce ni iz do ku men tar nog fil ma iek! ka da on za jed no s re da te lji com Astrom Tay lor po sjeu je vi deo te ku i oda bi re fil mo ve ko je e ku pi ti. ie kov od nos spram fil ma do bro opi su je i jed no po glav lje iz ove knji ge, kad go vo rei o Hitch coc ku usput spo me ne da je za mi je tio ne ki nov de talj u Psi hu na kon to ga je po gle dao dva de se ti put! Ka ko je taj tekst na pi san sa da ve pri je 10 go di na, moe mo pret po sta vi ti da je iek Psi ho po gle dao jo ba rem 10-ak pu ta. to vie, na li sti 10 naj bo ljih fil mo va, ko ju je na veo za a so pis Sight & So und, na pr va dva mje sta upra vo su dva Hitch coc ka. Li sta ie ko vih omi lje nih fil mo va iz gle da ova ko: Ver ti go (Hitch cock), Psi ho (Hitch kock), Di na (Lynch), Ivan Gro zni (Ei sen stein), Fo un tain head (Vi dor), 3:10 za Yu mu (Da ves), Op fer gang (Har lan), Mo je pje sme, mo ji sno vi (Wi se), Krat ki rez o vi (Alt man) i Svje tla po zor ni ce (Cha plin). P rem da Hitch cock, da kle, za u zi ma va no mje sto na ovoj li sti, kao i ope ni to u ie ko vim tek sto vi ma (upra vo je nje go vim dje li ma iek 1993. obja nja vao La ca na i ti me ste kao naj raz novr sni ju i i ro ku svjet sku pu bli ku), ne vje ro jat no je ko li ko re da te lja i fil mo va je za pra vo ie ku bit no ili teo rij ski in te re sant no. Pri pre ma jui ovu knji gu, Ne boja Jo va no vi je ak dao pri je dlog da na pra vi mo li stu svih fil mo va ko je je iek
194
pogovor
ikad spo me nuo, no ubr zo smo shva ti li da bi to bio go to vo besko naan za da tak. Sa mo za pri mjer, pr vi tekst ko ji je iek po slao za ovu knji gu na pi san je pri je sa mo go di nu da na, a ra di se o ii ta va nju ideo lo gi je obi te lji u ho li vud skim fil mo vi ma. U nje mu ve ima mo in ter pre ta ci je fil mo va Uni ted 93 i World Tra de Cen ter. Zad nji tekst ko ji smo uklo pi li u knji gu naj no vi ji je ie kov ura dak, smje ten na kraj knji ge, u ko jem ve ima mo teo rij ski osvrt na film Ja sam le gen da (do slov ce ne ko li ko da na na kon to je film izaao u re do vi tu di stri bu ci ju). Kao to vi di mo, iek je re dov ni po sje ti telj ki na i ni je bit no ra di li se o u min ka nom block bu ste ru, po put Ja sam le gen da ili B pro duk ci ji po put Car pen te ro va They li ve! to li ko du go dok mu ti fil mo vi prua ju re le vant ne teo rij ske uvi de ili, pre ci zni je, to li ko du go dok mu ti fil mo vi prua ju re le vant nu gra u za teo rij ske uvi de. Sam iek e rei: Za me ne i vot po sto ji sa mo ako ga mo gu teo re ti zi ra ti. Ne ki mi film moe bi ti ne pod no lji vo do sa dan, ali ako mi da te do bru teo ri ju, ra do u iz bri sa ti pro lost na je dan orwel lov ski nain i tvr di ti da sam u nje mu uvi jek ui vao. O va e knji ga, na da mo se, po moi i u shvaa nju ie ko va nai na mi lje nja. Ono ga ka ko i nje go ve me to de bu dui da upra vo film ski me dij mo da pred stav lja naj bo lji mo gui opis ie ko va pi sa nja. U jed nom ra nom in ter vjuu iz 1995. pod na zi vom Ja pan tro ugh Slo ve nian Loo king Glass iek spo mi nje pri je dlog ko ji mu je iznio Bri tish Film In sti tu te da oda be re est- se dam fil mo va i o nji ma odri pre da va nje, jer io na ko ko ri sti to li ko pri mje ra iz fil mo va. Oni su do li i na ide ju da na pra ve CD-ROM zbog to ga to sam iek pie na taj nain: K lik ni ov dje, idi on dje, isko ri sti ovaj frag ment, ovu priu ili onu sce nu. No, zbog au tor skih pra va, taj pro jekt ta da ni je rea li zi ran, prem da je, ka ko kae iek, nje gov san bio ui ni ti ne to po put to ga. Go vo rei o svo joj naj draoj knji zi Tarrying With The Ne ga ti ve i spo mi njui frag men te o Hitch coc ku, iek pri zna je da bi bi lo ja ko li je po da je u sam tekst mo gao uklo pi ti sce ne iz fil ma. De set go di na ka sni je ie kov san se ostva rio. Me dij knji ge, do due, jo uvi jek ni je u sta nju im ple men ti ra ti vi deo ma te ri ja le, no s do ku men tar cem pod na zi vom The Per verts Gui de to Ci ne ma (Sop hie Fien nes, 2006.), ie ku je na po kon omo gue no tu mai ti po je di ne sce ne iz fil mo va, a da isto vre me no pred oi ma
195
Sreko Horvat
gle da mo upra vo ono o e mu iek pria. Sop hie Fien nes je ve na ja vi la sni ma nje svo jevr snog na stav ka pod na zi vom Per ver ti tov vo di kroz ideo lo gi je, a u meu vre me nu iek je po stao i ko men ta tor za film Al fon sa Cuar na Dje ca o vjean stva. U jed nom in ter vjuu je dan od ie kov naj bo ljih pri ja te lja i vje nih in spi ra ci ja, Alain Ba dio u, ova ko tu mai od nos ie ka i fil ma: iek moe in ter pre ti ra ti bi lo to na svi je tu. Moe te ga pi ta ti to mi sli o ovom stra nom fil mu? a on e ima ti bri ljant nu in ter pre ta ci ju ko ja je mno go bo lja od fil ma o ko jem se ra di, jer je nje go va kon cep tual na ma tri ca vr lo ja ka i uvjer lji va. To je, pre ma mom mi lje nju, raz log za to iek za pra vo i ni je u po dru ju fi lo zo fi je, ne go u po dru ju no ve to po lo gi je, no ve to po lo gi je za in ter pre ta ci ju kon kret nih i nje ni ca u ne koj si tua ci ji, po li ti kom do gaa ju i ta ko da lje. No, ov dje ne mi slim na in ter pre ta ci ju u her me ti nom smi slu, ne go u psi hoa na li ti kom smi slu. iek nam nu di ne to po put ope psi hoa na li ze, psi hoa na li ze ko ja na di la zi pi ta nje kli ni ke i po sta je ap so lut no opa psi hoa na li za. To je pr vi put da nam je net ko po nu dio da psi hoa na li zi ra ci je li na svi jet. Pri vla nost ie ko ve teo ri je lei upra vo u to me, no ta pri mje nji vost teo ri je na sve to upe po sto ji ista je ona stvar zbog ko je su po pe rov ski na stro je ni kri tia ri ospo ra va li Freu da. Ka ko bi lo, raz li ka imeu Freu da i ie ka ako iz igre izo sta vi mo La ca na sa sto ji se u objek tu ana li ze: dok su za Freu da kra ljev ski put do nes vje snog bi li sno vi, za ie ka su to fil mo vi. Klju na raz li ka, meu tim, ni je sa mo u to me ne go pri je u nai nu ko ri te nja pred me ta ana li ze. Ako i nje ni cu da se Freud do i sta ba vio prak ti ci ra njem psi hoa na li ze u smi slu li jee nja psi hi kih bo le sni ka i da su mu sno vi slui li, ne sa mo za potvr du teo rij skih te za ne go i za pro na lae nje ono ga spe ci fi nog kod sva kog su bjek ta, osta vi mo za ne ku dru gu ras pra vu, on da do la zi mo do ono ga to je dif fe ren tia spe ci fi ca. ie ku fil mo vi, kao to su Freu du sno vi, ni su tek objek ti ili sred stva ana li ze. Za ie ka su fil mo vi me dij: ako pa nju us mje ri mo ne na ono to iek kae u Per verts Gui de to Ci ne ma, ve na nain ka ko on to kae, on da e mo vi dje ti da je ie kov di skurs u nae lu struk tu ri ran po put fil ma. Za pra vo, kroz ovaj film po sta je ja sno da je ie ko vo pi sa nje za pra vo sli no struk tu ri fil ma mo gli bi smo rei film sko. Iz jed ne se kven ce
196
pogovor
pre la zi se u dru gu, a ako je mon taa do volj no br za i us pje na, on da i ne raspo zna je mo pri je laz. Upra vo je to ono zbog e ga je iek to li ko atrak ti van, ali i isto vre me no zbog e ga je to li ko kri ti zi ran: u jed nom odlom ku jed na kom oz bilj nou tre ti ra ju se teo ri je o dik ta tu ri pro le ta ri ja ta, po vra tak Le nji nu i ho li vud ski block bu ste ri. Ili, kao to kae Ty ler Dur den u Fight Clu bu, ljud sko oko je to li ko tro mo da u film mo e uba ci ti se kven cu pe ni sa, a ono ga nee ni pri mi je ti ti. D ru gim ri jei ma, jed na ko kao i The Per verts Gui de to Ci ne ma i ie ko vo je pi sa nje to li ko us pje no mon ti ra no da za pra vo ne per ci pi ra mo da je li nea ran sli jed za pra vo sa mo fik ti van, a u nje mu ima sve ga i svae ga. Prem da su se mno gi kri tia ri uhva ti li upra vo tog seg men ta ie ko va di skur sa, on sam pri zna je da on u stvar no sti ne pie knji ge, ne go frag men te ko je ka sni je mon ti ra u knji ge. Ci lja jui na tu copy- pa ste iek e au to i ro ni no do da ti da ne vje ru je da bi prei vio bez kom pju to ra i da bi ci je lo vri je me mo rao ko ri sti ti ka re i se lo tejp. Slian smi sao hu mo ra, ko ji je e sto a la na vla sti ti raun, pro na la zi mo i u nje go vu od go vo ru u jed nom in ter vjuu. Go vo rei o ne ko me mje stu u ko jem se na la zi po la main stream ho li vud skih ki no dvo ra na i po la art ki no dvo ra na, iek ta ko kae: P re k rasno je ka da me pri ja te lji od ba ce [do tog mje sta], mo gu glu mi ti in te lek tual ca i rei da idem po gle da ti ne ki ne za vi sni film, a ka da me ne vi de, ja po bjeg nem po gle da ti block bu ster. I tu do la zi mo do go rueg pi ta nja oko ko jeg se i da lje spo re kla si ni (pa i hr vat ski) fil mo lo zi i oni ko ji ni su uhvae ni u tra di ci je stru ke i fil mo lo gi je. Nai me, ima li iek uope ne ku film sku teo ri ju? Ili jed no stav no pie uglav nom o ho li vud skim fil mo vi ma sa mo ilu stri ra jui vla sti te te ze? Mo gli bi smo po put Sop hie Fien nes (iz nje zi na in ter vjua a so pi su Tvra) rei da iek ko ri sti fil mo ve kao most iz meu ap strakt nog i kon kret nog. No, naj bo lje bi bi lo u ti sa mog au to ra, od no sno ono to iek kae u pred go vo ru ovoj knji zi: Za to piem o fil mo vi ma? Pr vi sam ko ji u pri zna ti da u vei ni slua je va fil mo ve ko ri stim jed no stav no za to da ilu stri ram ne ku teo rij sku te zu ili da po jed no sta vim i ana li zi ram da na nje ideo lo ke tren do ve. No, ipak, to ni je sve. Da kle, ka ko bi smo zao bi li vje ro jat no besko na nu ras pra vu o ie ko voj film skoj teo ri ji, ko ja e po ne kom lo gi kom sli je du uvi jek zavri ti na spo ru iz meu
197
Sreko Horvat
la ca no va ca i kog ni ti vi sta (ili kon ti nen ta la ca ili a na li tia ra), tre ba po sta vi ti su prot no pi ta nje. Ne to je Sla voj iek dao fil mo lo gi ji, od no sno to nam je bit no re kao o sa mom fil mu kao me di ju (ar gu ment kog ni ti vi sta i kla si nih fil mo lo ga), ve to su nam te dru ge (na vod no bo lje) film ske teo ri je re kle o i vo tu i svi je tu u ko jem i vi mo. Ve lii na ie ka je upra vo u to me to film ne svo di na ne ka kav znan stve ni pred met, i je istrai va nje on da po sta je svr ha sa ma po se bi. Ili, ako e mo pa ra fraz i ra ti ie ko vu po sljed nju ree ni cu iz Per verts Gui de to Ci ne ma u ko joj kae da o pa snost ni je u to me da se ki ne ma to gra fi ja ne shva ti oz bilj no, ve da se fik ci ja ki ne ma to gra fi je ne shva ti do volj no oz bilj no, on da bi smo mo gli rei da se u ovoj knji zi, kao i svim dru gim ie ko vim tek sto vi ma, ra di o to me da se fil mo vi shva te do volj no oz bilj no. ak i po ci je nu raz a ra nja fik ci je naeg sva ki da njeg i vo ta.
198
In deks fil mo va
36 sati, George Seaton, 1864. 138 300, Zack Snyder, 2006. 29, 31, 32 Alien 4: Uskrsnue, Jean-Pierre Jeunet,1997. 87 Amater, Krzysztof Kieslowski, 1979. 89 Apokalipsa danas (Apocalypse Now), Francis Ford Coppola, 1979. 139 Armagedon, 1998. 15 Ben Hur, William Wyler, 1959. , 70 Bijelo (Trzy kolory: Bialy), Krzysztof Kieslowski, 1994. 86 Blizina, Krzysztof Kieslowski, 1976. 90 Capote, Bennett Miller, 2005. 133, 134 Carstvo Sunca (Empire of the Sun), Steven Spielberg, 1987. 11 Crveni (Reds), Warren Beatty, 1981. 14, 21 Crveno (Trzy kolory: Czerwony), Krzysztof Kieslowski, 1994. 86, 89, 90, 112 estita pria (The Straight Story), David Lynch, 1999. 93, 94, 95 etiri mangupa (Breaking Away), Peter Yates, 1979. 101 ovjek koji je previe znao, Alfred Hitchcock, 1956. 102, 113 ovjek Omega (The Omega Man), Boris Sagal, 1971. 185 Dama koja nestaje (Lady Vanishes), Alfred Hitchcock, 1939. 40, 41 Dick Tracey, Warren Beatty, 1990. 32 Die verwehten Spuren, Veit Harlan, 1938. 40 Dina (Dune), David Lynch, 1984. 194 Divlji u srcu (Wild at Heart), David Lynch, 1990. 94 Djeca ovjeanstva, Alfonso Cuarn, 2006. 21, 22, 196 Dolina smrti (Zabriskie Point), Michelangelo Antonioni, 1970. 57 Dvorci u pijesku. Budizam i globalne financije (Sandcastles. Buddhism and Global Fi nance), Aleksander Oey, 2005. 83 Dvostruki ivot Veronike (Double vie de Vronique, La), Krzysztof Kieslowski, 1991. 111 Eraserhead, David Lynch, 1977. 94 E. T. (E.T.: The Extra-Terrestrial), Steven Spielberg, 1982. 87 Fantomska dama (The Phantom Lady) Robert Siodmak, 1944. 41 Fatalna nesrea (The Crash), Paul Haggis, 2004. 131 Gospodar prstenova (The Lord of the Rings), Peter Jackson, 2001. 31
199
Sreko Horvat Hanibal (Hannibal), Ridley Scott, 2001. 42, 43, 44, 45 Heroj (Ying xiong), Zhang Yimou, 2002. 69 Hrabri kapetan (Captains Courageous), Kipling, 1996. 13 Immensee, Veit Harlan, 1943. 39 Ivan Grozni, Sergej Eisenstein, 1944. 194 Izgubljena cesta (The Lost Highway), David Lynch, 1997. 94, 193 Jurski park (Jurrasic Park), Steven Spielberg, 1993. 11, 12 Kad jaganjci utihnu (The Silence of the Lambs), Jonathan Demme, 1991. 43, 44 Kolberg, Veit Harlan, 1945. 40 Kratki film o ubojstvu (Krtki film o zabijanju), Krzysztof Kieslowski,1988. 86 Kratki rezovi (Short Cuts), Robert Altman, 1993. 8, 85, 111, 194 Let 93 (United 93), Paul Greengrass, 2006. 15, 17, 19 Lomei valove (Breaking the Waves), Lars von Trier, 1996. 121 Lovac na ljude (Manhunter), Michael Mann, 1986. 43 Mandurijski kandidat (The Manchurian Candidate), John Frankenheimer, 1962. 186 Manxman, Alfred Hitchcok, 1929. 110 Matrix, Andy & Larry Wachowski,1999. 135, 136, 139, 140, 141, 145, 150, 151, 152, 153, 156, 157, 158, 159, 160 Metropolis, Fritz Lang, 1927. 118 Mrana pobjeda (Dark Victory), Edmund Goulding, 1939. 45, 181 Nashville, Robert Altman, 1975. 8 Neprijatelj pred vratima (Enemy at the Gates), Jean-Jacques Arnaud, 2001. 34 Nostalgija, Andrej Tarkovski, 1983. 167, 169, 170, 174, 175, 176, 177 Obiteljska zavjera, Alfred Hitchcok, 1976. 103 Odavde do vjenosti (From Here to Eternity), Fred Zinnemann, 1953. 15 Oni ive (They live), John Carpenter, 1988. 188, 191 Opfergang,Veit Harlan, 1944. 36, 38, 39, 194 Ozloglaena (The Notorious), Alfred Hitchcok, 1946. 110 Planina Brokeback (Brokeback Mountain), Ang Lee, 2005. 131 Plavi barun (The Blue Velvet), David Lynch, 1990. 94, 129 Plavo svjetlo (Das blaue Licht), Leni Riefenstahl, 1932. 53, 55 Ples ubojica (Dancer Upstairs), John Malkovich, 2002. 49, 51 Pogled u dvorite, Alfred Hitchock, 1954. 102 Posljednje zavoenje (The Last Seduction), John Dahl, 1994. 18 Posljednji ovjek na svijetu (The Last Man on Earth), Ubaldo Ragona, 1964. 185 Prislukivanje (The Conversation), Francis Ford Coppola, 1974. 116 Proslava, Thomas Vinterberg, 1998. 62, 67 Prozor u dvorite (Rear Window), Alfred Hitchcock, 1954. 106
200
indeks filmova Psiho (Psycho), Alfred Hitchcock, 1960. 99, 112, 114, 117, 194 Ptice (The Birds), Alfred Hitchcock, 1963. 109 Putevi slave (Paths of Glory), Stanley Kubrick, 1957. 17 Ratovi zvijezda I: Fantomska prijetnja, George Lucas, 1999. 70 Ratovi zvijezda: Osveta Sitha, George Lucas, 2005. 79 Rat svjetova (War of the Worlds), Steven Spielberg, 2005. 12 Rijeka sjeanja (A River Runs Through it), Robert Redford, 1992. 101 Saboter (Saboteur), Alfred Hitchcock, 1942. 102, 113 Schindlerova lista (Schindlers List), Steven Spielberg, 1993. 11, 12 Sekunde (Seconds), John Frankenheimer, 1966. 186, 187 Sjever-svjeverozapad (North-by-Northwest), Alfred Hitchcock, 1959. 102, 113 Slijepa ansa (Przypadek), Krzysztof Kieslowski, 1987. 111 Solaris, Andrej Tarkovski, 1972. 162, 163, 164, 166, 168, 169, 170, 171, 172, 174, 176, 180 Spaavanje vojnika Ryana (Saving Private Ryan), Steven Spielberg, 1998. 65 Stalker, Andrej Tarkovski, 1979. 44, 45, 171, 172, 173, 174, 181 Stranci na vlaku (Strangers on a Train), Alfred Hitchcock, 1951. 103 Sumnja (Suspicion), Alfred Hitchcock, 1941. 102 Svjetski trgovaki centar (World Trade Center), Oliver Stone, 2006. 15 Talentirani gospodin Ripley (The Talented Mr. Ripley), Anthony Minghella, 1999. 95 Titanic, James Cameron, 1997. 12, 13, 161 Topaz, Alfred Hitchcock, 1969. 109, 114 Trumanov show, Peter Weir, 1998. 137, 182 Twin Peaks, David Lynch, 1990. 129 Uhvatiti lopova (To catch a Thief), Alfred Hitchcock, 1955. 102 Under Capricorn, Alfred Hitchcok, 1939. 103, 115 Vrtoglavica, Alfred Hitchcok, 1958. 103 Zabranjeni planet (The Forbidden Planet), Fred Wilcox, 1956. 162 Zbogom Lenjine! (Good bye, Lenin!), Ulrich Becker, 2003. 49 Zrcalo (Zerkalo), Andrej Tarkovski, 1975. 9 estoki udar (Deep impact), Mimi Leder, 1998. 14, 21 idov Sss (Jud S), Veit Harlan, 1940. 40 ivot drugih (Das Leben der Anderen), Florian Henckel von Donnersmarck, 2006. 47 ivot je lijep (La Vita e bella), Roberto Benigni, 1997. 50, 60, 67 rtva (Offret), Tarkovski, 1986. 176
201
Biblioteka Tvra 2008. S la voj iek PERVERTITOV VODI KROZ FILM Suizdavai: Hrvatsko drutvo pisaca Basariekova 24, Zagreb Za izdavaa: Velimir Viskovi Izdanja Antibarbarus, d.o.o. Nova ves 4, Zagreb Za izdavaa: Simona Goldstein U red nik bi blio te ke: ar ko Pai P ri re dio i oda brao: Sre ko Hor vat Au tor ska pra va: Sla voj iek Hr vat ski no silac pra va: bi blio te ka Tvra P re ve li s engleskog: Sre ko Hor vat, Ne boja Jo va no vi, Ma ri jan Kri vak, Toni Va len ti Priprema i oprema: Izdanja Antibarbarus d.o.o. Tisak i uvez : Grafomark d.o.o. Zagreb, Josipa Lonara bb

Pervertitov Vodic Kroz Film PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Pervertitov Vodic Kroz Film PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

S la voj iek PERVERTITOV VODI KROZ FILM

asopis za teoriju, kulturu i vizualne umjetnosti

Pervertitov vodi kroz film

1. Pervertitov vodi kroz obitelj

perveRtitov vodi kroz obitelj

perveRtitov vodi kroz obitelj

perveRtitov vodi kroz obitelj

perveRtitov vodi kroz obitelj

2. Sukob civilizacija na kraju povijesti

sukob civilizacija na kraju povijesti

sukob civilizacija na kraju povijesti

sukob civilizacija na kraju povijesti

3. Prava holivudska ljevica

prava holivudska ljevica

4. Halucinacija kao ideologija u kinematografiji

Sc hu bert u Sta ljin gra du

halucinacija kao ideologija u kinematografiji

halucinacija kao ideologija u kinematografiji

halucinacija kao ideologija u kinematografiji

O do bra va nje lai

halucinacija kao ideologija u kinematografiji

halucinacija kao ideologija u kinematografiji

halucinacija kao ideologija u kinematografiji

6. Hoe li ona ikada umrijeti?

hoe li ona ikada umrijeti?

7. Od praoca do holokausta i natrag

od praoca do holokausta... i natrag

od praoca do holokausta... i natrag

od praoca do holokausta... i natrag

od praoca do holokausta... i natrag

od praoca do holokausta... i natrag

8. Ratovi zvijezda III ili osveta globalnih financija

ratovi zvijezda iii ili osveta globalnih financija

ratovi zvijezda iii ili osveta globalnih financija

ratovi zvijezda iii ili osveta globalnih financija

ratovi zvijezda iii ili osveta globalnih financija

ratovi zvijezda iii ili osveta globalnih financija

ratovi zvijezda iii ili osveta globalnih financija

ratovi zvijezda iii ili osveta globalnih financija

9. Prinudan izbor slobode

prinudan izbor slobode

prinudan izbor slobode

prinudan izbor slobode

10. Kad je estito udno, a psihoza normalna

kad je estito udno, a psihoza normalna

kad je estito udno, a psihoza normalna

11. Postoji li pravi recept za remake Hitchcockova filma?

Hitch coc kov ski sint ho me

postoji li pravi recept za remake hitchCOckova filma?

postoji li pravi recept za remake hitchCOckova filma?

postoji li pravi recept za remake hitchCOckova filma?

S luaj po gle da ko ji ne do sta je

postoji li pravi recept za remake hitchCOckova filma?

postoji li pravi recept za remake hitchCOckova filma?

Vie stru ki zavre ci

and Co., 1996., str. 393-403.

postoji li pravi recept za remake hitchCOckova filma?

New York: Norton 1989.

postoji li pravi recept za remake hitchCOckova filma?

postoji li pravi recept za remake hitchCOckova filma?

postoji li pravi recept za remake hitchCOckova filma?

postoji li pravi recept za remake hitchCOckova filma?

12. enskost izmeu dobrote i akta