Zwarte Piet en Witte Klaas

Onderzoek naar beeldvorming in de sinterklaastraditie

Bianca Berends
Kunst en Cultuurwetenschappen
Vrije Opleiding

Studienummer: 149517

Voorwoord

Dit is een scriptie over een, volgens velen, oer-Hollandse traditie. Ik heb dit onderzoek echter grotendeels in Lima, Peru uitgevoerd, omdat ik daar samen met mijn partner voor anderhalf jaar heb gewoond. Door de benodigde literatuur mee te nemen en tussendoor een keer bij te tanken in de Nederlandse bibliotheken, kon ik daar schrijven over deze Nederlandse viering. Belangrijker nog, de moderne technologie staat voor niets, was het internet. Het maakte mij mogelijk om te communiceren met mijn eigen begeleider Alex van Stipriaan, maar ook met docenten en professoren aan andere universiteiten in Nederland en de Verenigde Staten. Velen waren zo vriendelijk om door hen geschreven artikelen aan mij op te sturen, aangezien ik zo ver weg zat. Ook Alex stuurde elke keer weer gecorrigeerde stukken naar Lima, zodat ik weer doorkon. Ik wil hem in het bijzonder bedanken, want zonder zijn flexibiliteit en helder commentaar op alles wat ik schreef, had ik dit project daar niet kunnen uitvoeren. Het heeft dan ook wat voeten in de aarde gehad en tijd gekost, vanwege verwachte en onverwachte onderbrekingen, maar hier ligt hij dan! Ondanks dat ik degene ben die de prestatie heeft geleverd, wil ik wel iedereen in mijn omgeving heel erg bedanken voor hun geloof in mijn doorzettingsvermogen. In het bijzonder Thom, hij las bijna alles door, gaf commentaar, brainstormde mee en zette een prachtige database in Excel op, hetgeen als kader diende voor mijn onderzoek naar de sinterklaasverhalen.

Bianca Berends

maart 2000

Inhoud
Zwarte Piet en Witte Klaas ............................................................................................................ 1 Onderzoek naar beeldvorming in de sinterklaastraditie .......................................................... 1 Bianca Berends ..................................................................................................................... 1 Kunst en Cultuurwetenschappen ......................................................................................... 1 Voorwoord .................................................................................................................................... 2 Inleiding ......................................................................................................................................... 7 De term zwart ....................................................................................................................... 7 De hoofdstukindeling ........................................................................................................... 8 Ontwikkelingen in de sinterklaastraditie .................................................................................... 10 1.1 1.2 1.3 Inleiding ....................................................................................................................... 10 De voorchristelijke oorsprong ..................................................................................... 10 De Christelijke Geschiedenis ....................................................................................... 12

Zijn leven en legenden ........................................................................................................ 13 Katholieke Volksfeesten: drie scenarios ............................................................................ 14 Nicolaas en duivels ............................................................................................................. 15 De Hervorming.................................................................................................................... 17 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 Invloed van opvoedkunde ........................................................................................... 19 Jan Schenkman ............................................................................................................ 22 De herkomst van de Knecht van Sinterklaas ............................................................... 26 Veranderingen in de loop van de twintigste eeuw ..................................................... 29 Samenvatting............................................................................................................... 32 De opvoedkunde................................................................................................................. 19 Jan Schenkman ................................................................................................................... 22 De invloed van het koloniale verhoudingen ....................................................................... 28 Lokale variaties ................................................................................................................... 30 Hoofdstuk 2. ................................................................................................................................ 34 Theoretisch kader........................................................................................................................ 34 2.1 2.2 Inleiding ....................................................................................................................... 34 Intergroepsrelaties ..................................................................................................... 35

Sociale identiteit en sociale categorisering ........................................................................ 36 Causale attributie ............................................................................................................... 37 2.3 Begrippenkader beeldvorming .................................................................................... 39 Stereotypen en vooroordelen ............................................................................................ 39 Etnocentrisme..................................................................................................................... 40 Discriminatie ....................................................................................................................... 41 Racisme ............................................................................................................................... 42 2.4 Algemene theorien over het ontstaan van vooroordeel en stereotypering ............. 43

De sociaal-culturele benadering. ........................................................................................ 45 Cognitieve benadering........................................................................................................ 46 2.5 2.7 Stereotypering en vooroordelen in cultuurproducten................................................ 47 Samenvatting............................................................................................................... 52 Representatie in woord en beeld ....................................................................................... 48 Hoofdstuk 3. ................................................................................................................................ 54 De beeldvorming van blank over zwart ...................................................................................... 54 3.1 3.2 3.3 Inleiding ....................................................................................................................... 54 Een overzicht van stereotyperingen uit vorige eeuwen ............................................. 55 Ontwikkelingen in Europa en Nederland .................................................................... 57

Het imperialisme ................................................................................................................ 57 Wetenschappelijk racisme.................................................................................................. 59 De twintigste eeuw ............................................................................................................. 60 3.4 Stereotypen in cultuurproducten................................................................................ 67 Het stripverhaal .................................................................................................................. 67 Het kinderboek ................................................................................................................... 70 3.5 Samenvatting............................................................................................................... 72 Hoofdstuk 4. ................................................................................................................................ 73 De analyse van sinterklaasverhalen ............................................................................................ 73 4.1 Deel I. 4.2 4.3 4.4 Deel II 4.6 Inleiding ....................................................................................................................... 73 Het kader van het onderzoek ...................................................................................... 73 Geschiedenis van het sinterklaasverhaal .................................................................... 73 Doel van het onderzoek .............................................................................................. 75 Bronnen van onderzoek .............................................................................................. 75 De uitkomsten van de analyse ................................................................................ 77 Stereotypen van zwarten in de sinterklaasverhalen ................................................... 77

Uiterlijk van Zwarte Piet ..................................................................................................... 77 Karakterschets .................................................................................................................... 80 Intermezzo .......................................................................................................................... 83 4.7 4.8 Zwarte Piet in de afbeeldingen ................................................................................... 88 Conclusies .................................................................................................................... 91

Hoofdstuk 5. ................................................................................................................................ 94 Het sinterklaasdebat ................................................................................................................... 94 5.1 5.2 5.3 5.4 Inleiding ....................................................................................................................... 94 Racisme in de traditie .................................................................................................. 95 De discussie, voor- en tegenstanders.......................................................................... 96 De argumenten voor en tegen verandering ................................................................ 98

De plaats van de discussie .................................................................................................. 96

5.5

Het feest en racisme.................................................................................................... 99

Zwarte Piet, zwart verdriet ................................................................................................. 99 De zwartheid van Zwarte Piet........................................................................................... 100 Verband met het kolonialisme ......................................................................................... 102 5.6 5.7 5.8 5.9 Invloed van de traditie op beeldvorming .................................................................. 103 Traditie statisch of dynamisch................................................................................... 104 Belangrijkheid van de discussie ................................................................................. 105 Verklaringen voor de discussie ................................................................................. 107

Multicultureel Nederland ................................................................................................. 107 Tolerantie.......................................................................................................................... 108 5.10 Conclusies .............................................................................................................. 109 Nawoord De oplossing ........................................................................................................... 114 Bijlagen ...................................................................................................................................... 116 Bijlage I ...................................................................................................................................... 117 Onderzoeksmethode bij analyse Sinterklaasverhalen .............................................................. 117 Inleiding................................................................................................................................. 117 De literatuurlijst .................................................................................................................... 117 Sinterklaasverhalen............................................................................................................... 118 Waarnemingseenheden........................................................................................................ 119 Lezen van de verhalen, bekijken van afbeeldingen .............................................................. 120 De bronnen voor de algemene vragenlijst............................................................................ 120 I Sociaal-culturele achtergronden ......................................................................................... 121 Taal en Tekst ..................................................................................................................... 121 Geschiedenis ......................................................................................................................... 121 II Sociaal-culturele context.................................................................................................... 121 Sociale verhoudingen ............................................................................................................ 121 Machtsverhoudingen ............................................................................................................ 121 III Het mensbeeld .................................................................................................................. 121 Karakterschets ...................................................................................................................... 121 Karakter/Gedrag ................................................................................................................... 121 Uiterlijk ............................................................................................................................. 121 Bezigheden ....................................................................................................................... 121 De vragenlijst ........................................................................................................................ 122 Kwalitatieve variabelen en het toekennen van waarden ..................................................... 122 Verwerking van de data ........................................................................................................ 123 Excel datamatrix.................................................................................................................... 126 Voorbeeld datamatrix Excel .................................................................................................. 127 Voorbeeld van subjectieve criteria ....................................................................................... 127

Opzet van het Excelprogramma............................................................................................ 128 Het samenstellen van clusters en het toekennen van gewichten ........................................ 132 Gewichtenschema's die bij de grafieken horen .................................................................... 132 Grafiek 1. .......................................................................................................................... 132 Grafiek 2. .......................................................................................................................... 132 Grafiek 3. .......................................................................................................................... 133 Grafiek 4. .......................................................................................................................... 133 Grafiek 5. .......................................................................................................................... 133 Tot slot .................................................................................................................................. 134 Bijlage II Literatuurinventarisatie .............................................................................................. 135 Literatuurlijst ......................................................................................................................... 135 Bijlage III Geraadpleegde Internetsites .................................................................................... 139 Literatuurlijst ......................................................................................................................... 144 Literatuurlijst sinterklaasverhalen............................................................................................. 148 De Ballon, De ring van Sinterklaas in: Sinterklaasspeelboek (1988).............................. 148 Literatuurlijst onderzoek krantenartikelen ............................................................................... 150

Inleiding

Al bijna twintig jaar is er een discussie gaande over het sinterklaasfeest, waarbij de betrokken partijen niet tot een oplossing lijken te kunnen komen. De vraag die centraal staat in deze discussie is of de traditie racistische elementen bevat. Bijna iedereen in Nederland heeft er een vrij uitgesproken mening over, het merendeel van deze Nederlanders gelooft in de onschuld van dit kinderfeest. Slechts een klein deel van de bevolking vraagt zich af of deze traditie wel door de beugel kan, gezien de stereotype verhoudingen tussen blank en zwart en de manier waarop Zwarte Piet wordt geportretteerd. Opvallend genoeg zijn er maar weinig Nederlanders echt op de hoogte van de geschiedenis van het sinterklaasfeest, waardoor de meningen van zowel vooren tegenstanders van verandering vaak ongefundeerd zijn. Het debat is in een vicieuze cirkel terechtgekomen van emotionele argumenten en tegenargumenten, waarbij niet gekeken wordt naar feiten die de traditie omringen. Omdat de beschuldiging dat het sinterklaasfeest een racistische inslag heeft, niet eerder door empirisch onderzoek is onderbouwd, wordt daar in deze scriptie een begin mee gemaakt. De uitkomsten van dit empirisch onderzoek zijn gebruikt om de discussie wetenschappelijk te onderbouwen. Gekozen is voor een probleemstelling die meer inzicht kan geven in de beeldvormende werking van deze viering in de Nederlandse samenleving en meer duidelijkheid kan scheppen in de discussie. Deze probleemstelling luidt als volgt: wanneer en hoe heeft de populaire figuur van Zwarte Piet zijn intrede gedaan in het sinterklaasfeest in Nederland, en komt de manier waarop deze figuur in de afgelopen eeuw geportretteerd wordt, overeen met de representatie van zwarten in de Nederlandse cultuur?

De term zwart Het is noodzakelijk om eerst kort stil te staan bij de term zwart. Net als de term blank gaat het om een sociale constructie. Het schaart verschillende etnische en culturele groepen onder n noemer, hetgeen in de praktijk niet gerechtvaardigd is, gezien de onderlinge verschillen. In deze scriptie wordt de term zwart en blank gebruikt als algemeen etnisch-cultureel theoretisch kader. Zwart doelt hier op de groep die van Afrikaanse of negrode afkomst is en met blank wordt gerefereerd aan de autochtone Nederlandse bevolking. In het laatste hoofdstuk, waarin de discussie rondom het sinterklaasfeest centraal staat, wordt de verhouding tussen autochtoon en allochtoon besproken, ook hier blijft de term zwart deze betekenis houden. Dit kan 7

verwarrend werken omdat de allochtone groepen vaak ook aangeduid worden met de term zwart: bijvoorbeeld zwarte scholen of zwarte wijken. Het verschil tussen term blank en zwart is dat de kleur zwart een negatieve connotatie heeft. Om hier een indruk van te krijgen, zijn een aantal definities van zwart op een rijtje gezet. Zwart, I bn (er, st): vuil, morsig, bemorst: wat zijn je handen zwart! ; De Zwarte man, de duivel; ongunstig.; waarop, waarin ongunstige zaken staan, waardoor iets ongunstigs wordt bereikt: iem. Zwart maken; hij liegt dat hij zwart ziet; zwarte lijst; verboden, onwettig; zonder toestemming van de overheid; duister, somber voor het gemoed: zich alles zwart voorstellen (..) zwarte humor; als symbool van ongeluk: de oorlogsjaren waren een zwarte tijd; een zwarte dag. Daarnaast blijkt dat de term zwart wordt geassocieerd met het negerode ras: zwarte, I, m. v. (-n) 1. Neger, negerin; in het land der zwarten, Afrika; zwartin, (thans ongewoon) negerin; zwartje, iemand die zwart is; neger.1 Deze voorbeelden raken de kern van wat in deze scriptie besproken wordt: de voorstellingen die blank Nederland heeft van zwarten en hoe deze in de cultuur tot uiting komen. Het gaat om beelden van wit over zwart, beelden die blijken terug te komen in de figuur van Zwarte Piet. Zoals Nederveen (1989) aanstipt, is het niet zo dat deze beelden geen informatie geven over zwarten, maar dat deze informatie eenzijdig en vertekend is2.

De hoofdstukindeling In hoofdstuk n zal als eerste ingegaan worden op de sinterklaastraditie en hoe deze ontstaan is, waarbij de nadruk zal liggen op de figuur van Zwarte Piet. Er is in de afgelopen eeuwen veel veranderd in de traditie, die in eerste instantie uit meerdere vieringen bestond. Gekeken zal worden hoe, uit deze verschillende vieringen, het moderne sinterklaasfeest is ontstaan en wat de voor- en christelijke geschiedenis voor een rol hebben gespeeld in deze ontwikkeling. Een andere factor die de ontwikkeling van het feest heeft benvloed, is de opvoedkunde. Nieuwe ideen in de pedagogiek hebben bijgedragen aan veranderingen in de traditie. In de negentiende eeuw is het Jan Schenkman die een grote rol speelt in de verandering van het sinterklaasfeest, naar de viering zoals deze tot op de dag van vandaag plaats vindt. Hij is zeer waarschijnlijk de persoon die de knecht van Sinterklaas heeft gentroduceerd, evenals elementen als de stoomboot en de intocht. Er bestaan veel onduidelijkheden over de verschijning van de figuur van Zwarte Piet, er kan tot nu toe alleen gespeculeerd worden over zijn herkomst. Besproken zal worden welke theorien hierover bestaan. Tot slot zal er gekeken worden, welke veranderingen de traditie heeft doorgemaakt in de afgelopen eeuw.
1 2

Definities zijn afkomstig uit de van Dale, elfde herziende druk uit 1984. J. Nederveen Pieterse, White on Black, images of Africa and Blacks in Western Popular Culture, (Londen 1992, eerste druk: Amsterdam, 1990) 10.

Het tweede hoofdstuk dient als theoretisch kader, waarin het begrip beeldvorming centraal zal staan. Als eerste zal ingegaan worden op intergroepsrelaties die ten grondslag liggen aan beeldvorming. Theorien van sociale identiteit en causale attributie verklaren hoe groepen met elkaar interacteren, wat de functie van groepen is en welke rol het zelfbeeld speelt in het maken van waardeoordelen over andere groepen. Door middel van een begrippenkader zal dieper ingegaan worden op beeldvorming, wat een overkoepelend begrip is voor verschillende uitingen, houdingen en ideologien. Vervolgens worden theorien over het ontstaan van vooroordelen en stereotypen besproken. Tot hier kan dit hoofdstuk gezien worden als een algemene theoretische basis over beeldvorming. Omdat de sinterklaastraditie een cultuurproduct is en stereotypen en vooroordelen een rol spelen bij de productie hiervan, wordt er ook ingegaan op de representatie van beelden van anderen en de factoren die daarbij een rol spelen. Tot slot zal, in het kader van de discussie die in hoofdstuk vijf centraal zal staan, in worden gegaan op machtverhoudingen bij het instandhouden van stereotypen en vooroordelen over andere groepen in de samenleving. Nu het theoretisch kader van beeldvorming duidelijk omlijnd is, wordt in hoofdstuk drie aandacht besteed aan de verschillende beelden van zwarten die in de loop van de eeuwen zijn ontstaan. Om te onderzoeken of stereotypen van zwarten ook tot uiting komen in de figuur van Zwarte Piet, wordt gekeken naar de beelden van zwarten die actief zijn in de samenleving in de twintigste eeuw. Er wordt ook ingegaan op het onderscheid dat gemaakt kan worden tussen stereotypen en vooroordelen, om beter zicht te krijgen op de grote hoeveelheid beelden van blank over zwart. De eerste drie hoofdstukken vormen de basis voor hoofdstuk vier, waarin het onderzoek naar 69 sinterklaasverhalen besproken wordt. Het hoofdstuk is in twee delen opgesplitst. Het eerste deel is het kader van het onderzoek en in het tweede deel staan de resultaten van het onderzoek centraal. De methode van onderzoek is terug te vinden in bijlage I. Er zijn 69 sinterklaasverhalen verzameld die in de loop van de twintigste eeuw zijn geschreven. Gekeken is uit welke elementen de verhalen zijn opgebouwd en vervolgens hoe deze zich door de tijd heen hebben ontwikkeld. In het laatste hoofdstuk wordt de discussie over de sinterklaastraditie besproken. Aan de hand van de resultaten uit hoofdstuk vier en de kennis opgedaan in de drie eerste hoofdstukken, wordt dieper ingegaan op de argumenten aangedragen door beide partijen. Daarnaast komen begrippen als multiculturaliteit en tolerantie aan bod bij het verklaren van het voorbestaan van de discussie en het feit dat het nog steeds niet mogelijk is geweest om tot een oplossing te komen.

Hoofdstuk 1. Ontwikkelingen in de sinterklaastraditie

1.1

Inleiding

De sinterklaasviering heeft een lange traditie. Het feest is niet altijd gevierd, zoals dat in Nederland vandaag de dag gebeurt. Wat begint als verschillende vieringen rondom de heilige Sint-Nicolaas in de middeleeuwen, verandert in de loop der eeuwen tot een viering met een geseculariseerde Sinterklaas en zijn knecht. Als heilige is hij in zijn beginjaren populair in bijna heel Europa, maar als kindervriend leeft hij vandaag de dag alleen nog maar voort in Nederland. Verbazingwekkend, aangezien Sint-Nicolaas van oorsprong een katholieke heilige is en de Hervormde Kerk er alles aan heeft gedaan om dit feest te verbieden. Tot halverwege de negentiende eeuw opereert de Sint zelfstandig, daarna krijgt hij gezelschap van een knecht. Na de Tweede Wereldoorlog worden dit er meer. In dit hoofdstuk zal dieper in worden gegaan op de vraag hoe de traditie zich heeft ontwikkeld tot het hedendaagse feest. De voorchristelijke en christelijke oorsprong zullen hier achtereenvolgens besproken worden. Vervolgens wordt er gekeken naar de invloed die de opvoedkunde heeft gehad op de sinterklaastraditie en tot slot zal uitgebreider in worden gegaan op het moderne feest, de rol van Schenkman hierin en de veranderingen die zich in de loop van deze eeuw hebben voorgedaan.

1.2

De voorchristelijke oorsprong

In de negentiende eeuw zijn het de gebroeders Grimm die de studie van voorchristelijke mythen en sagen nieuw leven inblazen. Folklore of volkstraditie wordt voor het eerst object van onderzoek. Volgens De Groot (1949) worden er naar aanleiding van deze studies veel vergelijkingen gemaakt tussen godsdiensthistorische en mythologische gegevens. Zo is er ook geprobeerd om de sinterklaastraditie te betrekken op de voorchristelijke tijd. Omdat er een gebrek is aan betrouwbaar historisch materiaal, bestaan deze vergelijkingen uit nauwelijks bewijsbare combinaties en veronderstellingen. Dit stond destijds het onderzoek echter niet in de 10

weg. Velen waren van mening dat sinterklaasgebruiken of zelfs het hele feest van voorchristelijke origine was.3 Wanneer in 1931 het boek Nikolauskult und Nikolausbrauch im abendland van Karl Meisen uitkomt, is het ontbreken van aanwijsbare feiten, n van de kritieken die hij op de mythologische school heeft. Daarnaast verwijt hij hen 12 eeuwen christelijke geschiedenis te negeren. Hij verwerpt hun ideen en meent dat de legenden, die zijn voortgekomen uit de levensverhalen, opgetekend over het leven van Sint-Nicolaas, geleid hebben tot zijn verering. Er zijn in ieder geval een aantal elementen die niet te verklaren zijn vanuit christelijke bronnen: het schoenzetten en het paard van Sinterklaas, de schoorsteen, het eten van koeken en mogelijk ook de knecht. Wat betreft deze figuur is het mogelijk dat zijn oorsprong zowel in de voorchristelijke als in de christelijke geschiedenis ligt, maar daarover verderop meer. Volkskundigen die aan het eind van de negentiende, begin twintigste eeuw, gentrigeerd waren door het ontbreken van deze elementen in de christelijke geschiedenis, zochten verklaringen in de voorchristelijke Germaanse en Keltische mythen. Het ligt voor de hand dat in de periode van de opkomst van het Christendom veel voorchristelijke met christelijke gebruiken versmolten zijn. Echter, hiernaar kan in de meeste gevallen alleen maar gegist worden, omdat de feiten ontbreken. Wanneer er inderdaad een versmelting heeft plaats gevonden, kunnen deze ontbrekende elementen wel verklaard worden. Zo zijn er veel overeenkomsten tussen Wodan en Sint-Nicolaas, beiden beschermheren van de oogst, scheepvaart en handel. Ze beschikken over wonderlijke krachten en worden beiden in verband gebracht met gerechtigheid en het huwelijk (hierop zal bij de bespreking van de christelijke geschiedenis verder worden ingegaan).4 De schimmel verwijst mogelijk naar Sleipnir, het achtvoetige paard van Wodan. Het eten van koeken en marsepein in gedaanten van dieren of mensen, zou in de lijn liggen van vroegere heidense offergaven.5 Volgens Ghesquiere (1989) vormt de schoorsteen al van oudsher een verbindingsweg tussen de geesten en de mensen, eerst als rookgat in het dak en vervolgens als echte schoorsteen, die in de elfde eeuw werd uitgevonden.6 Het klaarzetten van de schoen met hooi of haver, zou een overblijfsel zijn van een korenoffer aan de vruchtbaarheidsgod. Een laatste belangrijk element dat in de legenden uit de christelijke tijd over SintNicolaas ontbreekt, is de knechtfiguur. Mythologen wijzen voor de interpretatie van de knecht naar Balder, de zoon van Wodan die met zijn vader meerijdt tijdens de nacht en kijkt of de oogstgaven bij de haard liggen. Hier wordt weer tegenin gebracht dat deze figuur de god van het licht en de zon was, nergens treedt hij op als vaste begeleider
3 4 5

A. de Groot, Sint Nicolaas, patroon van liefde, Psychologische reeks 6 (Amsterdam 1949) 19. R. Ghesquiere, Van Nicolaas van Myra tot sinterklaas, de kracht van een verhaal, (Leuven, 1989) 77. Ibidem, 78. 6 Ibidem.

11

van Wodan. Zo zijn er nog zeker tien andere goden die in aanmerking zouden komen voor de rol van voorloper van Zwarte Piet.7 Wat in deze analyses, zoals die van Ghesquiere, vergeten wordt, is dat Sinterklaas pas aan het eind van de achttiende eeuw gezelschap krijgt van een metgezel. Deze neemt pas halverwege de negentiende eeuw de verschijning aan van Zwarte Piet, zoals wij hem vandaag de dag kennen en dan nog niet eens onder deze naam, die wordt pas in het begin van de twintigste eeuw aan de knecht gegeven. Dit geldt niet voor de andere elementen. De schoen, het paard en de koeken vormen al langere tijd onderdeel van de traditie, waardoor een overgang van voorchristelijke naar christelijke gebruiken mogelijk zou zijn. Het probleem blijft dat de overgang tussen de periode van voorchristelijk naar christelijk een grijs gebied is. Zowel de Kelten, Germanen als ook de Scandinavirs zijn geen bouwers van tempels en heiligenplaatsen geweest, welke aanknopingspunten hadden kunnen vormen voor onderzoek. De geschreven bronnen zijn in de loop der tijd samengesteld of aangepast door christelijke monniken en geleerden, soms zelfs lang nadat een beschaving verdwenen was.8 Dat wil niet zeggen dat er helemaal geen conclusies getrokken kunnen worden over deze samenleving. Feit is wel dat, met betrekking tot de sinterklaastraditie, alle samenhang tussen het hedendaagse feest en de voorchristelijke geschiedenis gebaseerd is op veronderstellingen. Daarentegen is er wel veel materiaal overgeleverd uit de christelijke geschiedenis, waarmee onderzoekers zoals Meisen (1981) hun bevindingen kunnen motiveren.

1.3

De Christelijke Geschiedenis

Zoals hierboven al vermeld is het Meisen die als eerste de mythologische studies doorbreekt en de aandacht vestigt op de christelijke geschiedenis van Sinterklaas. Het is Janssen die deze Duitse studie toegankelijk maakt voor het Nederlandse publiek, door het onderzoek van Meisen te verwerken in zijn boek Nicolaas, de duivel en de doden (1993). Hij vraagt zich af hoe Sint-Nicolaas aan zijn knecht komt en wat de rol van de duivel is binnen deze traditie. Daarnaast kijkt hij naar het demoniseringsproces van de Kerk in de middeleeuwen en hoe het onder andere kon dat doden in duivels veranderden. Net als Meisen gaat hij er vanuit dat de oorsprong van het sinterklaasfeest binnen de christelijke geschiedenis ligt. Dat wil niet zeggen dat hij zich volledig keert tegen de
7

J. De Vries, De wetenschap der volkenkunde, (Amsterdam 1941) in: R. Ghesquiere, Van Nicolaas van Myra tot sinterklaas, de kracht van een verhaal (Leuven 1989) 79. 8 H.R. Ellis Davidson, Myths and symbols in pagan Europe, early Scandinavian and Celtic religions, (Manchester, 1988) 10.

12

voorchristelijke geschiedenis. Hij gelooft bijvoorbeeld dat er een verband is tussen de sinterklaastraditie en de mythe van de Wilde Jacht, een mythe over een dodenleger onder leiding van Diana de duivelin dat elk jaar rond december naar de aarde terugkeert.9 Hieronder zal op een chronologische wijze de christelijke geschiedenis van het sinterklaasfeest besproken worden. Als eerste worden de levensbeschrijvingen en legenden besproken. Vervolgens vieringen die aan de oorsprong van dit feest liggen en tot slot de rol van de duivel binnen deze traditie, omdat deze als voorloper gezien zou kunnen worden van Zwarte Piet.

Zijn leven en legenden Het gaat hier niet om de vraag of Sint-Nicolaas daadwerkelijk heeft bestaan of niet. Het gaat meer om de legenden en verhalen die rondom zijn persoon ontstaan zijn. Het gaat om het feit dat mensen geloven dat hij heeft geleefd en geloven dat ze zich tot hem kunnen richten als dat nodig is. Sint-Nicolaas is zijn bestaan begonnen als heilige, gecreerd door de katholieke kerk als gevolg van levensverhalen die over hem zijn opgetekend. In de loop der eeuwen heeft hij een ontwikkeling doorgemaakt van heilige, naar patroonheilige van diverse groepen in de samenleving, naar tot slot een geseculariseerde kindervriend. Volgens de levensverhalen is Nicolaas geboren in 270 na Christus in Myra, Klein Azi en stierf hij tussen 340 en 345 nadat hij voor een groot deel van zijn leven bisschop van Myra is geweest. Naar aanleiding van de optekeningen twee eeuwen later over zijn leven en zijn wonderdaden zijn vele legendes ontstaan. Zijn verering ontstaat rond de zesde eeuw voor het eerst in Rusland bij de Byzantijnse kerk. Als heilige is hij bijna net zo populair als Maria. Vanaf de negende eeuw neemt zijn populariteit ook in het Westen toe. Algemeen wordt aangenomen dat de overbrenging van de relieken van Sint-Nicolaas in 1087 van Myra naar Bari in Zuid-Itali, het begin aankondigt van de Nicolaascultus in het Westen. Deze verering vindt in eerste instantie plaats in de hogere, meer ontwikkelde kringen, pas tussen de twaalfde en vijftiende eeuw krijgt hij meer bekendheid onder het volk. Van de vele legenden die in omloop raken, zijn in het Westen die van de drie maagden en van de drie studenten het populairst geworden. In de eerste legende brengt Nicolaas drie keer een nachtelijk bezoek aan het huis van een arme man die op het punt staat zijn dochters te prostitueren, omdat hij geen bruidsschat voor hen kan betalen. Drie keer brengt de heilige Nicolaas goud, opdat de man n voor n de dochters kan uithuwelijken. Bij het laatste bezoek snelt de man Nicolaas achterna, waarna hij hem herkent en uitvoerig bedankt. De tweede legende gaat over drie scholieren of studenten, die na bestolen te zijn door een herbergier in stukken worden
9

L. Janssen, Nicolaas, de duivel en de doden, (Utrecht 1993), 103.

13

gehakt, ingepekeld en in een ton gestopt. Nicolaas bevrijdt de drie scholieren en de waard belooft hem voortaan een trouw christen te zijn. Naar aanleiding van deze legenden ontstaan in de loop der tijd volksfeesten. Het sinterklaasfeest heeft niet n oorsprong maar meerdere. Volgens Janssen zijn er drie vieringen die uiteindelijk samengevoegd worden tot het moderne feest.

Katholieke Volksfeesten: drie scenarios Janssen onderscheidt in zijn boek drie scenarios die halverwege de vorige eeuw versmelten tot n geheel.10 Het eerste scenario ontstaat in de middeleeuwen door de samenvoeging van het omkeringfeest Onnozele kinderen en het scholierenfeest ter ere van de heilige Nicolaas. Het feest van Onnozele Kinderen is ontstaan op middeleeuwse kloosterscholen. Drie dagen lang had een mindere, bijvoorbeeld een student, het voor het zeggen. Op de kloosterscholen kozen de scholieren een bisschop uit hun midden, die dan met een optocht door de stad trok. Dat er veel kattenkwaad werd uitgehaald, is onder andere op te maken uit de vele verboden die bewaard zijn gebleven. Dit feest versmelt in de loop van de tijd met de Sint-Nicolaasviering die sinds de elfde eeuw op 6 december gevierd wordt door de scholieren in het algemeen. Het feest van Onnozele kinderen verschuift naar deze datum, maar het kiezen van een bisschop blijft bestaan. Door het samengaan van deze twee vieringen ontstaat de Nicolaasbisschop en wel de eerste levende. Tot die tijd is hij altijd een figuur van verering geweest die niet van vlees en bloed was. Let wel, het betreft hier nog altijd iemand die verkleed is als Sint-Nicolaas, wat ook duidelijk is voor de omstanders. Dit zal in de loop van de negentiende eeuw veranderen, waarna aan jonge kinderen wordt verteld dat ze te maken hebben met de echte Sinterklaas. Het tweede scenario ontstaat doordat Sint-Nicolaas niet alleen patroonheilige is van scholieren maar ook van de vrijers oftewel jongemannen. Rond deze verering ontstaan Nicolaasmaskerades met duivels, waarbij de oudere jeugd door de straten gaat en met kettingen op deuren bonst, om te kijken of er nog stoute kinderen, vrij vertaald, stoute meisjes zijn. Janssen omschrijft deze Sint-Nicolaas als primitief en onbeschaafd. Tenslotte is er het derde scenario dat uit de vijftiende eeuw stamt, waarbij jonge kinderen via een nachtelijk bezoek van Nicolaas geschenken krijgen. Deze viering heeft van begin af aan een pedagogische inslag. Zoete kinderen krijgen wel wat van de Sint, maar stoute kinderen kunnen de roe in hun schoen verwachten. Zoals hieronder zal blijken, wordt de Sint op een gegeven moment ook als boeman gebruikt door de ouders, om er voor te zorgen dat kinderen zich zouden gedragen.

10

Ibidem 74.

14

Nicolaas en duivels In de tweede vorm van Sint-Nicolaasviering, zoals hierboven beschreven, spelen duivels een rol. Scholieren gaan als duivels verkleed over straat in een soort optocht. Janssen wil aantonen dat de heilige Nicolaas in de legenden al iets met de duivel heeft en hoe dit in de vijftiende eeuw vertaald wordt in volksgebruiken, over een heilige met een bende duivels bij zich. Dit gebruik blijft in allerlei lokale en regionale varianten tot de negentiende eeuw bestaan en hier en daar zelfs tot op de dag van vandaag.11 Een feest dat waarschijnlijk voor een deel hierin zijn oorsprong heeft, is de sinterklaasviering op Ameland. Op 4 en 5 december vieren ze daar Oude Sinterklazen of Klaasomes. De eerste avond is gereserveerd voor de kinderen en de tweede avond wordt door de volwassenen gevierd. Het is een feest van maskerade, waarbij uitsluitend mannen van boven de achttien zich als Klaasomes mogen verkleden. Dit is een uitdaging voor veel vrouwen en jongens onder de achttien, om toch verkleed te gaan en niet gepakt te worden. Aan het begin van de avond vegen baanvegers de straat schoon, oftewel jagen iedereen naar binnen. In het pak gaan is de uitdrukking voor de maskerade die na acht uur begint, niemand mag weten wie zich achter een kostuum verschuilt, maar men probeert dat natuurlijk wel uit te vinden, dit is vooral de rol van de vrouwen. De omes heersen tot middernacht over de straat, ze proberen de illegalen jongens onder de achttien en vrouwen te ontmaskeren en gaan binnen bij open huizen waar de vrouwen en kinderen zitten. De omes staan deze avond boven de wet en mogen zich vrijheden permitteren die in het dagelijks leven ongehoord zijn. Rond middernacht neemt men de maskers af en is het spel afgelopen. Over de vraag naar de oorsprong van dit feest zijn de meningen verdeeld. Dat het verband houdt met Sinterklaas is zeker, de datum en de gebruikte namen komen overeen; de gemaskerden worden Oude Sinterklazen genoemd. Er komen echter geen duivels aan kettingen aan te pas en er wordt ook niet gezocht naar stoute kinderen. Wel gaat men verkleed de straat op, bonst op deuren en vrouwen spelen een ondergeschikte rol binnen dit feest. Volgens Janssen gaat het hier om een duivelsmaskerade van het charivari-type, vrijwel zeker afgeleid van de Wilde Jacht, de mythe dat aan het eind van het jaar de doden terug komen naar de wereld van de levenden, in de vorm van een dodenleger onder leiding van Diana (de duivelin).12 Een andere maskerade van het charivari-type, is de maskerade die in het tweede scenario wordt beschreven: de tocht door de stad van de vrijers op zoek naar stoute kinderen. Janssen heeft het in zijn boek uitvoerig over de demonisering van de doden. Door de Kerk in de middeleeuwen wordt de verering van de voorouderen afgewezen. Veel dat van heidense aard is, wordt in de middeleeuwen door de Kerk in verband gebracht met

11 12

Ibidem, 148. Ibidem, 103.

15

de duivel. Dit gold niet alleen voor ketters, heksen, joden en moslims maar ook voor de doden.13 De duivels in deze maskerades ter verering van Diana gingen meestal de ronde tussen kerstmis en drie koningen. Vanwege het heidense karakter was de Kerk niet gecharmeerd van deze maskerades. Uit middeleeuwse teksten die door Janssen onderzocht zijn blijkt dat ze onder de patronage van Nicolaas geplaatst worden, om er zo een christelijk karakter aan te geven. Een maskerade in het teken van Diana is zeer bedenkelijk, maar onder dit patroonschap zou het een stuk onschuldiger lijken. De aanwezigheid van de duivel is in de middeleeuwen iets heel vanzelfsprekend. Hij komt voor op het toneel, op straat, met vastenavond, op Palmzondag, in de kersttijd, in optochten, in preken. Dat een scholierenbisschop een gevolg van duivels heeft is niet verwonderlijk. Volgens Janssen is in de legenden over Nicolaas de reden te vinden, waarom de heilige in verband wordt gebracht met de duivel. Ten eerste overwint hij volgens vitae de duivel al als kind door te vasten. Minstens twee legenden vertellen over de strijd van de heilige met de duivel, om een kind en in drie andere wordt de duivel overwonnen en onder de aarde verbannen of onder een steen gekluisterd. In al deze legenden is de duivel de verpersoonlijking van het kwaad en door de tussenkomst van Nicolaas wordt het kwaad ongedaan gemaakt. De legende die Nicolaas de reputatie van overwinnaar van de duivel heeft bevorderd, is die van de strijd tegen Diana.14 Deze legende heeft er ook toe bijgedragen dat Nicolaas in de middeleeuwen met Diana in verband wordt gebracht. Het is zeer waarschijnlijk dat Diana medeverantwoordelijk is voor het ontstaan van het derde scenario en mogelijk ook het tweede heeft benvloed. Hier wordt verder niet ingegaan op de invloed op het derde scenario, omdat dat hier verder niet ter zake doet. Wil er een connectie zijn tussen de duivel en de knecht van Sinterklaas nu, dan moet er een verandering hebben plaats gevonden van een duivel, die altijd verslagen wordt door Nicolaas en gezien wordt als symbool van het kwaad, naar een figuur die de Sint helpt. Gezegd zou kunnen worden, dat een geknechte duivel doet wat Sint zegt en de naam zegt het al zo verwordt tot zijn knecht. Dit lijkt een logische verklaring, maar het ligt niet zo eenvoudig. Er zijn geen aanwijzingen te vinden, dat de duivel als
13 14

Ibidem, 271. In zijn boek Nicolaas, de duivel en de doden bespreekt Janssen een versie uit de beroemde legendeverzameling, de Legenda Aurea of Gulden Legenden van Jacob de Voragine (1298): In hetzelfde land had men de afgoden vereerd volgens de oude gewoonte, in het bijzonder het beeld van Diana, de duivelin. Nog ten tijde van Sint-Nicolaas beleden heel wat boeren dit geloof en brachten hun offers onder een boom die aan deze afgod gewijd was. Sint-Nicolaas verstoorde deze slechte gewoonte en liet de boom omhakken. Dit nu beviel de boze geest absoluut niet en deze zon op wraak. Ze bereidde een olie, myrdiakon genaamd, die zo krachtig was, dat hij tegen de wetten van de natuur stenen en water deed branden. En zij nam de gedaante aan van een vrome vrouwe, en ze ontmoette mensen op zee, die met een scheepje op weg waren naar de kerk van Sint-Nicolaas en zij sprak tot hen: ik zou graag met jullie tot Gods heilige zijn gevaren, maar ik kan niet. Ik verzoek jullie, deze olie voor mij naar zijn kerk te brengen en uit mijn aam de wanden van de voorhof ermee te bestrijken. Daarop was zij verdwenen. Maar op hetzelfde moment zagen ze een ander scheepje met eerzame lieden dat aan kwam varen. Onder hen was er een die veel op Nicolaas leek en die sprak: Zeg eens, wat heeft die vrouw met jullie besproken, of wat heeft ze jullie gegeven? Toen vertelden ze hem alles. Daarop sprak dezelfde man: Weet wel, deze vrouw was de schandelijke Diana en opdat jullie inzien dat ik de waarheid spreek, giet de olie in zee. Ze goten de olie uit en zie, het water brandde tegen de wetten van de natuur en het vuur laaide hoog op en dat duurde een hele tijd. Ze voeren verder tot ze aan de kerk van Sint-Nicolaas kwamen. Toen ze hem zagen zeiden ze: Waarlijk, u bent het die ons op zee verschenen is en ons verlost heeft van de listen van de duivel.

16

begeleider van de Sint in de loop der tijd verandert in de moderne Zwarte Piet. De duivel heeft bijvoorbeeld nooit een rol gespeeld bij het nachtelijk bezoek aan kinderen. Ook als boeman opereert de Sint lange tijd alleen. Kinderen worden gewaarschuwd voor Sint-Nicolaas en niet voor zijn kwaadaardige metgezel. Verwonderlijk in dit kader is dat de Sint een transformatie doormaakt van verpersoonlijking van het Goede, naar iemand waarvoor gewaarschuwd wordt en waar kinderen bang voor worden gemaakt. Over de invloed van de opvoedkunde hierin wordt later terug gekomen. Er zou geconcludeerd kunnen worden dat de duivel niet de voorloper kan zijn geweest, omdat er te veel tijd zit tussen de periode waarin de duivel als begeleider van Sint-Nicolaas optreedt en de introductie van Zwarte Piet. Wat wel mogelijk is, is dat de relatie tussen de duivel en Sint-Nicolaas als inspiratiebron heeft gediend voor de negentiende-eeuwse ontwerper van Zwarte Piet, maar ook hier zal verderop dieper worden ingegaan.

270345 n. Chr. Zijn leven

+- 550 >

500> (in het Oosten)

800> (in het Westen

1100 1400

1800 >

Levensbeschrijvi ngen ontstaan

Verering en Legenden

Katholieke volksfeesten ontstaan Drie scenarios: 1. Onnozele scholierenfeest 2. 3.

Landelijke geseculariseerde viering

Legenden populair in het Westen: 1. De drie maagden

kinderen/

2. De drie jongens in de pekelton

Nicolaasmaskerade Pakjesavond

Schema 1. De ontwikkeling van het sinterklaasfeest.

De Hervorming Uit het voorgaande is gebleken dat de Rooms-katholieke kerk niet gecharmeerd was van de duivelse maskeraders. Wat dat betreft krijgen ze er na de hervorming een bondgenoot bij in de vorm van de protestantse kerk. Alleen richtte deze zich tegen de sinterklaasviering is zijn geheel. De strijd van de predikanten tegen het sinterklaasfeest is geen opzichzelfstaand verschijnsel. Het is een onderdeel van een beweging die definitief wil afrekenen met uitingen van volkscultuur in zijn algemeenheid. Nieuw is, 17

dat het verzet zich door de Reformatie in de zestiende eeuw ook richtte tegen katholieke vormen van volksvroomheid, heiligenverering, bedevaarten en processies.15 Vooral in de zeventiende eeuw heeft het in Nederland aan Calvinistische zijde niet ontbroken aan pogingen om sinterklaasgebruiken tegen te gaan.16 Zo wordt het in de loop van deze eeuw onder andere verboden om speculaasfiguren te bakken of om de schoen te zetten. Predikanten gingen op zondag voor 5 december tegen de goedheiligman te keer, hij zou een leugenaar zijn geweest en slechts in schijn een heilige.17 Opmerkelijk is dat het feest niet verdwijnt ondanks de vele verboden. De sinterklaasviering verplaatst zich door het protestantisme en andere ontwikkelingen in de samenleving van de publieke naar de huiselijke sfeer. De diverse sinterklaasoptochten verdwijnen, maar de viering van pakjesavond wordt in stand gehouden. Janssen meent, dat na de Reformatie, Sint-Nicolaas uit het beeld verdwijnt en de duivel zelfstandig gaat opereren onder uiteenlopende namen en vermommingen. Sommige namen verwijzen naar de vroegere samenwerking met de Sint zoals: Stapklas, Ruklas, Clas Bur, Hell-Niklas in Duitsland en Klaaskerel in Nederland. Wat betreft uiterlijk lijkt hij niet meer op de duivel, maar deze figuren dragen nog altijd zijn attributen bij zich, de zak, de roe en de ketting.18 Uiteindelijk zal de traditie alleen in Nederland stand houden en in andere protestantse landen zoals Duitsland en Engeland verdwijnen. Er blijven daar en ook in bijvoorbeeld het huidige Oostenrijk en Zwitserland wel lokale tradities bestaan, maar het is geen feest meer dat door het hele land gevierd wordt, zoals dat in Nederland het geval is. De algemene ontwikkelingen in de Republiek verklaren voor een deel het voorbestaan van de traditie in Nederland. Dit is een periode waarin predikanten hun best doen om de traditie af te schaffen. De zeventiende eeuw is er n van vele veranderingen. Bestuurders zijn, na een lange periode van oorlog met Spanje, druk bezig met vredesonderhandelingen die maar moeilijk van de grond komen. De Republiek der Verenigde Nederlanden wordt gevormd, wat veel bestuurlijke veranderingen met zich mee brengt. Daarnaast is er op godsdienstig vlak een strijd gaande onder de Calvinisten. Er ontstaat een tweedeling tussen streng en minder streng gelovigen. Oftewel, wanneer het wat internationale betrekkingen betreft rustig is, is er interne strijd, niet alleen van godsdienstige aard, maar ook tussen bestuurders onderling. Spanje laat de Republiek niet zomaar gaan en doet rond 1639 nog een laatste poging het toe te eigenen, waarna in 1648 de Vrede van Mnster tot stand komt. Het zou voor de hand liggen dat de afschaffing van een sinterklaastraditie niet de
15 16 17

Ibidem, 32 A.P. van Gilst, sinterklaas en het sinterklaasfeest (1969) 36. G.J. Zwier, De verschrikkelijke goedheiligman, (NRC Handelsblad, 4 december 1982) 18 L. Janssen, Nicolaas de duivel en de doden 33.

18

grootste prioriteit heeft in een periode, waarin binnen het protestantisme interne strijd is. Bovendien wordt het katholieke geloof, mits het niet openlijk beleden wordt, getolereerd, in tegenstelling tot omringende protestantse landen. Daar komt bij, dat in het Engeland van die tijd, een groot verschil tussen rijk en arm is, het merendeel van de bevolking heeft niets te vieren ook niet eventueel tijdens Sinterklaas. In de Republiek daarentegen, bestaat er een veel minder scheve verdeling. Oftewel: ook al verdwijnt de viering naar de achtergrond, er ontstaat geen klimaat dat een volledige afschaffing in de hand werkt. Na de invoering van vrijheid van godsdienst komt de katholieke traditie langzaam weer op gang, maar zal er wel het een en ander aan veranderen. Hierover bij de bespreking van het moderne sinterklaasfeest meer.

1.4

Invloed van opvoedkunde

Van de drie verschillende vieringen die als basis dienen voor het moderne sinterklaasfeest, is het vooral het feest van pakjesavond en het nachtelijk bezoek van de onzichtbare Sinterklaas dat centraal zal komen te staan in de loop der tijd. Zoals al eerder gezegd, heeft dit feest van begin af aan een pedagogische inslag. Tot de dag van vandaag wordt het sinterklaasfeest gebruikt om kinderen in het gareel te houden, al blijkt het tegenwoordig veel onschuldiger van aard te zijn dan in voorgaande eeuwen. Het is nuttig om stil te staan bij de invloed van opvoedkundige ideen en de rol die ze hebben gespeeld bij de vorming van deze traditie.

De opvoedkunde Al in de middeleeuwen wordt op kloosterscholen gebruik gemaakt van de roe bij het straffen. Men was van mening dat een opvoeding zonder slaag geen goede was.19 Een andere manier om kinderen in het gareel te houden, was door ze bang te maken met boemannen. Monsters als 'Haantje Pik', 'de Tenensnijder' en 'de Weerwolf' zouden de meest angstaanjagende dingen met hen doen, tot aan opeten toe. Zulke verhalen werden kinderen verteld, om er voor te zorgen dat ze deden wat er gezegd werd of zelfs uitsluitend tot vermaak van de volwassenen.20 Vanaf de zeventiende eeuw begint er verzet te komen bij sommige pedagogen, maar pas in de achttiende eeuw wordt deze afkeuring sterker.

19 20

A. van den Berg, De zwarte Piet, (NRC Handelsblad, december 1987). R. Dekker, Uit de schaduw in t grote licht, kinderen in egodocumenten van de Gouden Eeuw tot de Romantiek, (Amsterdam 1995) 130.

19

Volgens Dekker (1995) fungeert Sinterklaas van oudsher meer als boeman dan als een kindervriend en krijgt hij pas in de vorige eeuw een vriendelijker karakter. Hij beschrijft een stukje uit de autobiografie van Egbert Koning, zoon van een schoenmaker, waarin de schrijver door zijn moeder tegen het spelen bij sloten bedreigd wordt met de 'Bullebak'. Zijn ouders laten hem verder ook geloven in Sinterklaas, hetgeen zijn tweede vrees was.21 Er ontstaan, door de ideen van deze Zwarte pedagogen, overal in Europa dit soort figuren. De wolf van Roodkapje, de reus van Klein Duimpje, maar ook minder literaire bullebakken als de Bietebauw, Tientoon en de Tenensnijder worden gebruikt als dreigmiddel om het kind op het rechte pad te houden. Dreigingen met de komst van de boeman hadden meestal een plagende ondertoon, maar het waren wel afschrikwekkende figuren waar veel kinderen desondanks toch angst voor hadden. Er wordt in de loop der tijd een onderscheid gemaakt tussen het gebruiken van bullebakken bij rele gevaren, wat wel toelaatbaar was en het gebruik bij irrele gevaren waarbij kinderen nutteloos bang werden gemaakt. Ondanks dat er een sterkere afkeuring ontstaat onder pedagogen over het gebruik van boemannen, blijven ze tot in de twintigste eeuw bestaan. Dat het ook zonder boeman kan, bewijzen Nederlandse navolgelingen van Der Struwelpeter. Een sinterklaasverhaal waarbij drie jongens een Moriaan bespotten en na herhaalde waarschuwingen van de Sint in een inktpot worden gedoopt en er nog zwarter uitkomen dan de moor. De moraal stelt:

t Was enkel door hun stout gespot, Dat zij geraakten in den pot; Dus lieve kindren! Spot toch niet. Als gij iets vreemds aan andren ziet.22

Het vers doet denken aan de legende van de drie scholieren, verschillende elementen komen overeen: in beide verhalen gaat het over drie personen, Nicolaas en een grote pot waar de jongens in worden gestopt. Hier heeft het verhaal echter een andere wending gekregen, de Sint is geen redder meer maar de bestraffer. In een rond 1860 verschenen kinderboekje met de titel Die niet hooren wil moet voelen, worden in zeven van de negen verhaaltjes ook geen bullebak gebruikt maar slaat het noodlot toe;

21 22

Ibidem, 133. H. van Benthem, Sint-Nicolaasliederen, de oorspronkelijke teksten en melodien van alle bekende, traditionele sinterklaasliederen, (Amersfoort 1991) 101.

20

Gerrit de dierenplager verliest zijn hand of Lize de Snoepster die sterft door het eten van vliegengif. Historici wijzen er op, hoe vanaf de Gouden Eeuw verlichte denkers zich verzetten tegen de zwarte pedagogen met hun kinderschrik.23 De vooruitstrevende opvoeders gaan het kind zien als een onbeschreven blad en willen het vormen en opvoeden met liefde en respect.24 Binnen de functie van Sinterklaas als nachtelijke bezoeker en schenker van cadeautjes, lijkt het voor de hand te liggen dat hij inderdaad als een soort boeman ging functioneren. Tenslotte was het een figuur dat nooit gezien werd door kinderen en hij maakte een onderscheid tussen goed en kwaad, zoet en stout, waardoor er gedreigd kon worden met eventuele vreselijke gevolgen wanneer kinderen niet deden wat er gezegd werd. Volgens Van Brusse (1997) zijn het de verlichte ideen, ontstaan in de achttiende eeuw, die Sinterklaas maken tot een symbool van vaderlandse, burgerlijke deugdzaamheid. Wanneer hier onder verstaan wordt dat hij vriendelijker wordt, dan moeten daar toch vraagtekens bij gezet worden. Tot 1850 zijn er boeken waarin Sint op huisbezoek komt hij is niet meer een onzichtbaar figuur en als boeman fungeert voor de kinderen. Ook al wordt hij vriendelijker van aard, tot zeker de jaren vijftig van de twintigste eeuw blijft de mogelijkheid bestaan, dat hij kinderen die stout zijn geweest meeneemt naar Spanje. Pas in de jaren zestig verandert Sinterklaas van een min of meer autoritair figuur in een vriendelijke goedzak. Hoe zit dat met de figuur van Zwarte Piet? Heeft hij de rol van boeman overgenomen van Sinterklaas? De eerste keer dat Sinterklaas wordt begeleid door een knecht, is in het kinderboek van Jan Schenkman halverwege de negentiende eeuw. Hierin blijkt dat de Sint nog altijd de rol van kinderschrik vervult. Hij houdt de zak open, de knecht reikt hem alleen de kinderen aan. Dit beeld zal ook niet zo heel snel veranderen aan het begin van de twintigste eeuw, omdat de meeste kinderliteratuur realistisch van aard is en er nog weinig verhalen zijn over Sinterklaas en Zwarte Piet. Meestal vormt het sinterklaasfeest de achtergrond van een verhaal. Wanneer Sinterklaas en zijn knecht centraal komen te staan in de eerste helft van de twintigste eeuw, wordt Zwarte Piet inderdaad meer de boeman dan de Sint. Hij stopt de kinderen in de zak en uit de verhalen blijkt dat kinderen bang voor Zwarte Piet worden en minder voor SintNicolaas. Hoe de rol van Zwarte Piet verder verandert zal besproken worden in hoofdstuk vier aan de hand van de analyse van sinterklaasverhalen.

23 24

R. Dekker, Uit de schaduw in t grote licht , 131. P. Brusse, En strooi eens wat lekkers (Volkskrant, december 1997 ).

21

1.5

Jan Schenkman

De hedendaagse sinterklaasviering kan opgedeeld worden in drie elementen: 1) de intocht, 2) het schoenzetten en 3) pakjesavond. De intocht vindt meestal een aantal weken voor 5 december plaats. Dit geldt niet voor alle steden, in Deventer komt Sinterklaas pas op 5 december aan en is het verboden om voor die tijd als Sint verkleed over straat te gaan. Gebruikelijk is dat de Sint met zijn Pieten aankomt per boot en dan een tocht te paard door de stad maakt. Al zijn er tegenwoordig ook variaties op deze klassieke intocht mogelijk. In de weken tussen de aankomst van Sinterklaas en pakjesavond kunnen jonge kinderen hun schoen zetten, waar ze hun verlanglijstje in stoppen tezamen met iets lekkers voor het paard. 's Ochtends ligt er dan een kleinigheid in hun schoen, iets van marsepein, chocola of een klein cadeautje (al worden het tegenwoordig steeds grotere cadeaus, waardoor het gebruiken van een schoen niet meer echt in verhouding is). Pakjesavond op 5 december is d avond van de cadeautjes, elk jaar wordt er voor vele miljoenen ingekocht. Dit is ook de avond waarop de oudere kinderen en volwassenen elkaar cadeautjes geven, vaak in de vorm van een surprise met een gedicht erbij. Het is mogelijk dat Sinterklaas op deze avond een huisbezoek maakt, hij brengt de cadeautjes met zich mee, of hij verschijnt niet en speelt een buurman even voor Sinterklaas door hard op de deur of het raam te bonzen en de cadeautjes bij de deur achter te laten. De gordijnen zijn op deze avond stevig gesloten. Na vijf december verdwijnen de Sint en zijn Pieten weer stilletjes naar Spanje. De man die dit moderne sinterklaasfeest voor een belangrijk deel heeft vormgegeven is, Jan Schenkman.

Jan Schenkman Zoals al eerder vermeld, is er niet veel bekend over de overgang van verschillende SintNicolaasvieringen naar n viering. De verschillende Sint-Nicolaasoptochten zijn waarschijnlijk tijdens de reformatie verdwenen, de eerste optocht in Nederland is pas weer aan het einde van de negentiende eeuw. De meeste veranderingen met betrekking tot pakjesavond voltrekken zich in de negentiende eeuw. In deze eeuw zal landelijk het moderne feest de overhand krijgen, maar varianten hierop of varianten op de oude tradities blijven lokaal tot vandaag de dag een rol spelen. De persoon die voor een groot deel vorm heeft gegeven aan het moderne sinterklaasfeest, is Jan Schenkman. Hij leefde van 1806 tot 1863. Tot 1849 was hij hoofd van een school in Amsterdam. Na die tijd besteedde hij al zijn tijd aan schrijven. Volgens Boer-Dirks, in haar artikel De Sint-Nicolaas van Jan Schenkman, schreef hij over alles: van opdringerige uithangborden, over de brug over het IJ die er maar niet kwam, tot de hysterie rond de uitreiking van de ridderorden. Hij was wat we 22

tegenwoordig zouden noemen een soort columnist. Schenkman bestreed alles wat het sinterklaasfeest kon bedreigen, dit feest lag hem na aan het hart. Als Amsterdammer misschien niet zo verwonderlijk, aangezien Sint-Nicolaas niet alleen patroon was van de eerste kerk in Amsterdam, maar ook van de stad en van de zeelieden en kooplui. Inwoners van Amsterdam werden in de middeleeuwen al Claesmannen genoemd.25 Het door hem geschreven kinderboek Sint-Nicolaas en zijn knecht, is het eerste boek dat geheel gewijd is aan Sinterklaas. Tot die tijd speelde Sinterklaas misschien een kleine rol in de sinterklaasboeken en gingen de verhalen over derden. Een aardig detail is dat er twee versies zijn van dit boekje. De tekeningen verschillen wat betreft stijl, maar de rest van de opzet komt overeen met elkaar. De versie die zeker van Schenkmans hand is, stamt uit 1850. Van het andere boekje is zowel de datum als de schrijver niet bekend. Het is in slechte staat en voor een deel aan elkaar geplakt met krantenpapier, waarop eventueel het jaartal 1832 te onderscheiden is. De kledingstijl op de tekeningen van dit boekje verwijzen ook naar de eerste helft van de negentiende eeuw. De vraag is of het hier nog een boekje van Schenkman betreft, of dat het van een andere auteur is. Boer-Dirks wijst op het feit, dat kwesties als auteursrecht en de eis van oorspronkelijkheid in de vorige eeuw anders lagen dan nu.26 Het is in ieder geval Schenkman die met de eer zal gaan strijken. Volgens historici (Booy 1994; Boer-Dirks 1993) die zich in deze traditie verdiept hebben is het Schenkman die de traditie een nieuwe wending heeft gegeven. Herdrukken volgden elkaar in snel tempo op, vanaf 1884 gaat Jan Vlieger het boekje uitgeven. Dat het zo populair is, blijkt onder andere uit een citaat van dominee-dichter R. Koopmans van Boekeren in 1867:

En de vindingrijke burgervader maakte van karton een mijter, en, met behulp van de gastvrouw en Suze, ook een kleed en mantel, alles volmaakt naar het model, daarvan in het boekje van Schenkman gegeven, zodat de kinderen die de versjes van dat boekje alle van buiten kenden, en de prentjes natuurlijk duizendmalen hadden bewonderd, niet konden twijfelen, of ginds stond de bisschop voor de opene deur.27

Nieuwe elementen in het moderne feest zijn: de intocht, de stoomboot, als thuisland Spanje, Sint te paard over de daken, het sinterklaasbezoek door de 'echte' Sinterklaas en helpers in de vorm van Zwarte Pieten. Al deze elementen komen ook voor in het boekje van Schenkman. De intocht met een stoomboot lijkt een idee van Schenkman

25 26

E. Boer-Dirks, Sint-Nicolaas van Jan Schenkman in: Ons Amsterdam (47ste jaargang nr.12). E. Boer-Dirks, Nieuw licht op Zwarte Piet, een kunsthistorisch antwoord op de vraag naar de herkomst van Zwarte Piet, in: Volkskundig Bulletin, tijdschrift voor Nederlandse Cultuurwetenschap, ( april 1993) 9. 27 E. Boer-Dirks, De Sint-Nicolaas van Jan Schenkman, 285.

23

te zijn, het komt namelijk niet voor in al bestaande liedjes.28 Booy schrijft het idee van Spanje als thuisland ook toe aan Schenkman.29 Boer-Dirks wijst echter op een herdenkingsprent die de New York Historical Society in 1810 te New York uitgaf. Hierop staat een lied dat op dat moment zeer oud genoemd wordt:

SANCTE CLAUS goed heylig Man! Trek uw beste Tabaert aen, Reis daer mee na Amsterdam, Van Amsterdam na Spanje. 30

Het lijkt inderdaad aan te duiden, dat Sint-Nicolaas uit Spanje komt, maar in principe zegt dit stukje tekst alleen dat Sint nr Spanje reist en niet dat hij er vandaan komt. De oorsprong voor Spanje, als land van herkomst, blijft onduidelijk. De keuze van dit land is opmerkelijk, aangezien er geen relatie is tussen Sint-Nicolaas en Spanje. Sint te paard bestaat al langer, maar het is voor het eerst dat hij er mee over de daken rijdt. Het sinterklaasbezoek met een 'echte' Sinterklaas is iets wat aan het begin van de negentiende eeuw ontstaat en is dus al in gebruik wanneer het boekje van Schenkman wordt gepubliceerd. Dan rest nog de introductie van Zwarte Piet. Nog nooit eerder is er in beschrijvingen een zwart hulpje voorgekomen. Wel is er een oudere voorstelling van Sinterklaas met een knecht uit het begin van dezelfde eeuw. Dit is een koekprent van de firma Wed. J. van Egmont uit circa 1800, waarop de Sint is afgebeeld op een paard en naast hem staat een blanke man. Deze figuur is absoluut niet te herkennen als de knecht van de Sint, zoals hij in het moderne sinterklaasfeest voorkomt.31 Wel wordt hij in de begeleidende tekst beschreven als de knecht van de Sint:

Zyn Knecht lykt zelfs wel een Kaptein, Dien hy last geeft te zoeken Waar zoete of stoute Kindren zyn.

28

Booy, Ziet, hoe Sint Niklaas zijn leven soms waagt, in: Het jaarboek van het Nederlands genootschap van bibliofielen (1994) 100. 29 Ibidem, 101. 30 E. Boer-Dirks, De Sint Nicolas van Jan Schenkman, 286. 31 E. Boer-Dirks, Nieuw licht op Zwarte Piet, 12.

24

De knecht van Schenkman, die al wel zwart wordt afgebeeld, maar nog niet de naam Zwarte Piet heeft gekregen, is jong en als page gekleed. Na deze publicatie is hij in ieder geval niet meer weg te denken uit deze traditie. Het dreigende wat hem later kenmerkt is niet iets waarvoor Schenkman verantwoordelijk gesteld kan worden. Van de acht elementen lijkt Schenkman verantwoordelijk te zijn voor het ontstaan van vier daarvan: de intocht, de stoomboot, het over de daken rijden en Zwarte Piet. Hiermee kan de helft van de moderne viering toegeschreven worden aan deze auteur. Of Schenkman nou wel of niet deze elementen aan de traditie heeft toegevoegd, zeker is dat hij het startschot heeft gegeven voor de moderne viering, doordat zijn boek decennia lang zo populair is geweest. De vraag is hoe het komt dat het boek van Schenkman zo aanslaat. Er zijn een aantal zaken die opvallen in dit boekje. Ten eerste de moraliserende toon. Van de zestien verzen, zijn er negen waarin benadrukt wordt, dat kinderen zich moeten gedragen. Dit sluit aan bij het idee dat in de negentiende eeuw de bemoeienis met de opvoeding van het kind toeneemt.32 Het lijkt niet alleen de taak van de ouders, maar ook van de school, de overheid en andere instanties als bijvoorbeeld de Maatschappij tot Nut van t Algemeen opgericht in 1788 die volksverlichting tot hoofddoelstelling had. Met de invoering van de schoolwet in 1806, gaat ook de school zijn bijdrage leveren aan de opvoeding van het kind. Het doel van het onderwijs wordt het aanleren van 'alle maatschappelijke en christelijke deugden'.33 Bij deze ontwikkelingen zou ook het ontstaan van Schenkmans boekje passen. Hij was schoolmeester maar daarnaast groot liefhebber van het sinterklaasfeest. Waarom zouden beide zaken niet geleid hebben tot het schrijven van een kinderboek. Daarnaast kan gezegd worden dat het soort kinderboek vernieuwend was voor zijn tijd. Ook al was het nog moraliserend van aard, het speelde tegelijkertijd ook in op de fantasie van het kind. Tot die tijd waren de meeste kinderboeken geschreven onder invloed van de verlichting, waarbij 'het opdoen van kennis' centraal stond.34 Dat dit nieuw soort kinderboeken aanslaat, kan samenhangen met het idee dat een kind niet meer gezien wordt als een wezen dat zo snel mogelijk volwassen moet worden.35 Het blijven speculaties, maar het is mogelijk dat de bovenstaande factoren er voor hebben gezorgd, dat het boekje van Schenkman zo populair is geworden, gecomplementeerd door het feit dat het sinterklaasfeest al een lange traditie in Nederland achter de rug had.

32 33 34

D. Damsma, Het Hollandse Huisgezin (1560- heden), (Utrecht 1993) 98. Ibidem 93. R. Redmond, Zwarte mensen in kinderboeken, (1980) 22. 35 F. Booy, sinterklaasje kom maar binnen met je knecht, in: Leesgoed, tijdschrift over kinderboeken (1994/ 6) 232.

25

1.6

De herkomst van de Knecht van Sinterklaas

De vraag is waar deze figuur vandaan komt; jong, zwart en als page gekleed. Schenkman zet een figuur neer in een korte pofbroek, een shirt met pofmouwen in bonte kleuren met een baret en veer op het hoofd. Zijn huid is donker van kleur met donker haar. Uitgaande van wat hierboven tot nu toe besproken is, lijkt hij uit de lucht te komen vallen. Er is al geconcludeerd dat het weinig plausibel is dat Zwarte Piet een afstammeling is van de duivel. Gaat men er van uit dat de duivel in de middeleeuwen een onderdeel vormde van de Sint-Nicolaas legenden en de volksvieringen, na de reformatie verdwijnt deze figuur. Wanneer na de godsdienstvrijheid de traditie weer langzaam op gang komt, opereert de Sint tot halverwege de negentiende eeuw alleen. Dan verschijnt de knecht voor het eerst in het boek van Schenkman. De eerste vermelding van de naam Piet vindt Booy in 1891 in Het feest van Sint-Nicolaas van Lina.36 Aan het eind van de negentiende, begin van de twintigste eeuw wordt de naam Zwarte Piet steeds gebruikelijker. Duidelijk is dat deze naam overeenkomsten vertoont met namen van de duivel: Der Schwarze, der schwarze mann, der schwarse Peter, schwarse Kaspar en De Moor, Zwarte Piet of Pieterman, maar wat betreft uiterlijk verschillen beide figuren nogal. Janssen zegt hierover dat dit van secundair belang is, dat de functie dezelfde blijft. Duivel of Moor, in beide gevallen is dit de figuur die de roe gebruikt. De attributen van Zwarte Piet zouden ook zijn ware identiteit verraden: de ketting van de geketende duivel (er zijn een paar verhalen gevonden waarin Zwarte Piet inderdaad een ketting bij zich heeft) en de zak van de duivel als zielen- of kindervreter.37 Janssen zegt dat de knecht altijd de rol van bestraffer heeft gespeeld. Dit is echter niet het geval, ook al speelt de tegenstelling tussen goed en kwaad een belangrijke rol in de traditie, er is niet altijd een gelijksoortige taakverdeling geweest tussen Sinterklaas en Zwarte Piet.38 Wanneer de Sint gezelschap krijgt van een knecht, blijft hij in eerste instantie degene die straf uitdeelt en degene waar de kinderen voor gewaarschuwd worden. In de loop van de tijd verandert deze taakverdeling en wordt Sinterklaas steeds meer een goedzak en Zwarte Piet de figuur waar kinderen bang voor worden gemaakt. Er zijn echter meer verklaringen voor de herkomst van Zwarte Piet. Doordat deze figuur als page gekleed gaat, is bijvoorbeeld Boer-Dirks van mening dat zijn oorsprong ligt bij de portretkunst uit de zeventiende en achttiende eeuw, waarop vaak Moren werden afgebeeld. Wat betreft uiterlijk en gedrag past hij in de traditie van de page in de schilderkunst. Zij acht het waarschijnlijk dat het eerste kinderboekje over Sinterklaas van Schenkman, de schilderkunst als inspiratiebron heeft gehad. Ze zegt
36 37 38

F. Booy, Een grote verzameling Sint Nicolaasrealia, in Traditie (nummer 4, 1997) 5-10, 6. L. Janssen, Nicolaas, de duivel en de doden, 75. Dit geldt voor de traditie zoals die in Nederland gevierd wordt. Er zijn lokaal nog vieringen in bijvoorbeeld Duitsland waarbij een soort sinterklaas begeleid wordt door een meer duivelsachtig figuur.

26

hier wel over dat deze theorie nog nader onderzoek verlangt.39 Dat Zwarte Piet niet afstamt van de duivel ondersteunt ze door te wijzen op het feit, dat de kleding van Zwarte Piet op geen enkele wijze lijkt op de kleding van de begeleiders van Nicolaas in het verleden. Daarnaast heeft Zwarte Piet in de beginperiode niet de rol van bestraffer, deze ligt nog steeds bij Nicolaas, zoals dat ook eeuwenlang is geweest. Ze komt tot de conclusie dat de prentkunst wellicht de beslissende bijdrage heeft geleverd aan het ontstaan van de knecht en dat het daarna de schilderkunst was die het beeld van Zwarte Piet heeft bepaald.40 Dat de schilderkunst mogelijk als inspiratiebron heeft gediend, is inderdaad mogelijk. Er is een duidelijke overeenkomst tussen Zwarte Piet en deze pagefiguren, maar er zijn ook verschillen, enkele voorbeelden hiervan. De page wordt bijna altijd kleiner afgebeeld dan de andere figuren op het schilderij terwijl in het boek van Schenkman de knecht bijna dezelfde grootte heeft als de Sint. Zwarte Piet wordt in de sinterklaasverhalen pas kleiner afgebeeld rond het midden van deze eeuw.41 De knecht wordt in het hierboven besproken sinterklaasboekje waarvan de auteur onbekend is, afgebeeld als Indir42, een figuur die wat betreft uiterlijk afwijkt van de bedienden op de portretten. Tot slot het feit, dat de Moorse bedienden vaak verdwijnen in de achtergrond van het schilderij en Zwarte Piet duidelijk aanwezig is op de tekeningen in het sinterklaasboekje. Door gebrek aan informatie over hoe deze figuur is ontstaan, ontstaan er ook minder voor de hand liggende theorien over de herkomst van Zwarte Piet. Een nogal vergezocht idee is dat van Bovenkerk (1990), die de mogelijkheid oppert dat Zwarte Piet zou afstammen van de Italiaanse schoorsteenvegers die in de zeventiende eeuw naar Nederland zijn gekomen om daar hun beroep uit te oefenen. Dit waren jongens die een paar jaar in Nederland zaten en dan weer terug gingen naar Itali.43 Langeler (1994) beschrijft in zijn boek een figuur die rond de vijftiende eeuw leefde in Veneti waar Zwarte Piet uit voort zou zijn gekomen. Wat opvalt is dat de meeste auteurs alleen maar kijken naar n mogelijke oorsprong voor Zwarte Piet: f, de duivel f, de schilderkunst, f schoorsteenvegers. Wanneer uit wordt gegaan van het idee dat Schenkman degene is geweest die deze figuur heeft gentroduceerd, dan is het goed mogelijk dat er meerdere bronnen zijn. Het idee dat Jan Schenkman zich heeft laten inspireren door de vroegere relatie tussen Sinterklaas en de duivel lijkt niet onwaarschijnlijk. Dat hij met een schuin oog naar de portretschilderkunst heeft gekeken, is ook mogelijk. Het lijkt sterk dat hij ook de Italiaanse schoorsteenvegers en een figuur uit Veneti in zijn analyse heeft betrokken. Wanneer in sinterklaasboeken na 1850 verwijzingen staan die doen denken aan
39 40 41

E. Boer-Dirks, Nieuw licht op Zwarte Piet 12. Ibidem, 13. Zie onderzoek hoofdstuk 4 42 F. Booy, Ziet hoe sinterklaas zijn leven waagt, 99. 43 Bovenkerk, Vrolijke Schoorsteenvegers, (Volkskrant, 1990)

27

koloniale verhoudingen, de duivel, een Moorse page, een schoorsteenveger of iets dergelijks, dan moet dat niet gezien worden als een mogelijke oorsprong van Zwarte Piet, maar meer als de 'fantasie' van de betreffende auteur die doorklinkt in de tekst. Tenslotte betreft het hier een fantasiefiguur waaraan binnen bepaalde grenzen iedereen zijn eigen draai kan geven. Hierop zal na de analyse in hoofdstuk vier terug gekomen worden.

De invloed van het koloniale verhoudingen Wat nog niet besproken is, is de rol van het kolonialisme binnen de sinterklaastraditie. Met de introductie van Zwarte Piet rijzen er vraagtekens over de invloed van het kolonialisme bij het ontstaan van deze figuur. Uit de teksten geschreven door Schenkman is het onmogelijk om te achterhalen of het kolonialisme de traditie direct heeft benvloed. Aangezien Schenkman degene is die Zwarte Piet gentroduceerd heeft, is het erg jammer dat uit geen van de gevonden teksten van zijn hand, zijn standpunt over kolonisatie en slavenhandel blijkt. Opvallend is dat er in de bestudeerde literatuur bijna niet wordt gesproken over mogelijke invloed van kolonialisme bij de ontwikkeling van de moderne viering. Een aantal elementen in de traditie zouden op het eerste gezicht direct in verband kunnen worden gebracht met de verhoudingen tussen meester en slaaf. Zoals hierboven al aangestipt is Sint-Nicolaas blank en de baas en Zwarte Piet zwart en de knecht. Vaak zit de Sint op een paard en loopt Zwarte Piet. Na de tweede wereldoorlog wanneer er niet meer n Piet is, maar vele, is er n blanke baas en zijn er vele zwarte werknemers. In de analyse van de sinterklaasverhalen zal deze verhouding verder onderzocht worden. Er zijn ook een aantal andere elementen die niet overeen komen met de koloniale verhoudingen. Zo straft Sinterklaas Zwarte Piet nooit. Op een gegeven moment wordt Zwarte Piet de bestraffer van kinderen, de vraag hierbij is of een slaveneigenaar zijn kinderen zou laten slaan door een van zijn slaven. Uit de manier waarop de traditie is opgebouwd, kan dan geen direct verband worden gelegd met het kolonialisme, in de volgende hoofdstukken zal echter blijken dat deze periode in de geschiedenis indirect wel invloed op de traditie heeft gehad.

28

1.7

Veranderingen in de loop van de twintigste eeuw

De calvinisten zijn wel de eersten, maar niet de enigen die zich tegen de sinterklaastraditie hebben gekeerd. In de loop van de negentiende eeuw hebben ook anarchisten de bisschop overladen met kritiek. Dekker (1970) citeert in zijn boekje Goedheilig man, trek je beste tabbard an enige fragmenten uit een anti-sinterklaasstuk dat in 1886 in Domela Nieuwenhuis lijfblad Recht voor allen, een blad voor radicale socialisten en anarchisten, verscheen:

Daar wandelt eene dame, prachtig in bont en pels gekleed aan den arm van een net gekleed heer. Voor haar loop een dienstmeisje met twee kinderen, ook eveneens prachtig en warm gekleed, met een waas van vergenoegdheid op t gelaat, verheugd als zij zijn dat ze zeer spoedig alle schatten der kinderwereld zullen genietenWat verder bemerken wij een man, schamel en sober gekleed, rillende van koude, vergezeld van twee kinderen die bijna barrevoets gaan Vader! Zie toch eens welke mooie schoenen, die moeten toch veel warmer aan mijne beenen zitten als mijne gebroken klompjes, waarin het water binnendringt! Waarom kunnen wij al dat moois niet even zoo goed koopen, als die rijke juffrouw? Waarom moeten wij koude en gebrek lijden?
44

Kritiek rondom het sinterklaasfeest is nu geen geloofskwestie meer, maar Sint raakt betrokken bij de klassenstrijd. Er ontstaan in verschillende steden commissies die als taak hebben ook voor kinderen uit arme gezinnen een sinterklaasfeest te organiseren.45 In Deventer wordt er vanaf 1870 door de maatschappij tot Nut van t Algemeen een sinterklaasviering georganiseerd voor de leerlingen van de zogenoemde armenscholen. De eerste sinterklaasintocht is in 1888 in Venray, daarna volgen steden als Leeuwarden, Venlo en Deventer.46 Het zal nog tot 1934 duren voordat er in Amsterdam een intocht is. Ook al is Amsterdam er niet zo vroeg bij, het is deze intocht die zich ontwikkelt tot een nationaal gebeuren. Vooral vlak na de oorlog in de opbloeiperiode groeit de populariteit van het feest. Om de intocht een feestelijker karakter te geven, wordt de Sint niet langer begeleid door n maar door meerdere Pieten. Tegenwoordig heeft elk dorp en elke stad zijn eigen intocht rond half november, behalve in Deventer waar hij standaard pas op 5 december wordt verwelkomd. Met de toenemende nationalisering van het sinterklaasfeest heeft de
44 45

W. J. Dekker, Goedheiligman trek je beste tabbard an (1970) 91-92. NRC 1871, 4 december 46 Sint Nicolaas van A tot Z, Stichting Nationale Sint-Nicolaas Comit, (Rotterdam 1997) 77.

29

toenemende populariteit van de televisie een belangrijke rol gespeeld. De intocht van Sinterklaas wordt al decennia lang elk jaar live uitgezonden. In de tweede helft van twintigste eeuw is het echter de commercie die een nieuwe draai geeft aan het feest. In eerste instantie ontfermden voornamelijk de scholen zich over het sinterklaasfeest, maar de commercie heeft de taak als behoeder van Sinterklaas overgenomen van de onderwijzers en opvoeders. Volgens John Helsloot mogen daarom Sinterklaas en Zwarte Piet alleen maar lief, aardig en onschuldig zijn als barbiepoppen.47 Als het aan de detailhandel ligt draait het feest tegenwoordig voornamelijk om het geven en krijgen van cadeaus. Het maakt hen niet zoveel uit of die cadeaus gegeven worden door Sinterklaas of de kerstman. De Amerikaanse populaire cultuur die in de loop van deze eeuw de wereld heeft veroverd, heeft de kerstman ook in Nederland gentroduceerd en daarmee ook alles dat bij dze viering komt kijken. Het gevolg is een nog steeds voortdurende strijd tussen Nederlands nationaal symbool en het symbool van Amerikaanse massacultuur, dat zich voornamelijk afspeelt in de etalageruiten van de winkels. Toch viert in 1997 zeker 49 procent Sinterklaas en maar 24% van de bevolking kerst en 88% van de gezinnen met kinderen onder de zes jaar, geven de voorkeur aan het sinterklaasfeest.48 Tot aan de tweede wereldoorlog blijven de rollen van Sint en Piet redelijk hetzelfde. Over de verhouding tussen Sinterklaas en Zwarte Piet lijkt lange tijd geen problemen te ontstaan. Wel verandert de Sint van een vrij autoritaire figuur in de jaren zestig naar een vriendelijke oude man, waar kinderen zeker niet bang voor hoeven te zijn. Er worden tot deze tijd geen vraagtekens gezet bij de rolverdeling tussen blank en zwart binnen de traditie, hier komt in de jaren tachtig verandering in. De verhouding tussen Sint-Nicolaas en Zwarte Piet doet sommigen denken aan oude kolonialistische gewoonten en Zwarte Piet lijkt stereotype denkbeelden over zwarten in zich te herbergen. Tot op de dag van vandaag zijn hierover elk jaar discussies gaande, maar tot een oplossing lijkt het nog niet te komen. Op deze ontwikkeling zal in hoofdstuk vijf uitgebreider in worden gegaan.

Lokale variaties In de jaren zestig bestaan er nog steeds een aantal lokale variaties op het sinterklaasfeest.49 Een variatie op het feest in Ameland is hierboven besproken. Betrekkelijk onbekend is dat ook in Heerewaarden in Gelderland op vijf december mannen zich vermommen, net als op sommige andere waddeneilanden. Daar gaan jongens van `s avonds vijf tot tien in allerlei vermommingen rond onder leiding van
47 48 49

In: P. Brusse, En strooi ons wat lekkers... (Volkskrant 12 januari 1997) J. de Jong, Sint of Kerstman, (Volkskrant, 5 december 1997) Het kan zijn dat anno 1999 bepaalde vieringen weer veranderd zijn of verdwenen aangezien de bron voor deze informatie uit 1962 stamt. J.H. Kruizinga, Variaties van Ameland tot Vlaanderen op het thema sinterklaas, (De kern, 1962)

30

Zwarte Piet. Ze gaan langs de huizen om geld op te halen, waarbij het doel is om niet herkend te worden. In Friesland gingen nog niet zo lang geleden Sinterklaesrinders (St. Nicolaaslopers) van deur tot deur met een mand vol marsepeinletters, taai, speculaas en borstplaat. Zij boden deze waar te koop aan op de afgelegen hofsteden. In deze streek is ook het lotsjen een traditie. Er wordt dan bij bakkers en andere winkeltjes en ook bij particulieren marsepein, speculaas en dergelijke verloot. Er worden in de sinterklaasperiode allerlei spelen, sjoelbakken en balspelen georganiseerd. Iets dat in Friesland niet gedaan wordt is het zetten van de schoen. Het feest van Sinterklaas is in Drenthe lange tijd geen algemene viering geweest. Net als in Friesland worden er wel lotingen georganiseerd; in kranten komen advertenties waar men kan schieten, sjoelen, kruisjassen of knikkeren om krentenbrood, wijn, taaipoppen of speculaas. Ook in de Achterhoek is het de gewoonte, dat de buurtgenoten in de herberg bijeenkomen voor het beoefenen van allerlei spelen. Ook de datum van het sinterklaasfeest is niet overal hetzelfde geweest. In sommige plaatsen in Limburg viert men zondag voor 5 december het sinterklaasfeest. In WestCapelle viert men het op 6 of 7 december. In Koedijk, Noord-Holland slaat men vijf december over, maar viert men een gelijksoortig feest met Oudejaarsavond. Dit feest heet het Gouden Engelenfeest. Het is niet duidelijk hoe deze verlate SintNicolaasviering is ontstaan. Ook het Friese plaatsje Grauw is laat met de viering, hier viert men geen Sinterklaas maar Sint-Pieter op 21 februari. Deze figuur komt ook per boot aan en de kinderen krijgen die dag ook cadeautjes net als met Sinterklaas. Zij moeten alleen wat meer geduld hebben dan de kinderen in de rest van het land.50 Na navraag bij betreffende VVVs lijkt het er op dat er vandaag de dag weinig over is van deze lokale vieringen. In Friesland is over het van deur tot deur gaan met sinterklaassnoepgoed en het feit dat kinderen hun schoen niet zetten niets bekend. Wel is het nog steeds de gewoonte om de week voor Sinterklaas spelen te organiseren, maar de verlotingen zijn verdwenen. Daarentegen bestaan de tradities in Grauw en op Ameland nog steeds, al betekent dit niet dat het moderne sinterklaasfeest hier niet gevierd wordt. Volgens de VVV Drenthe wordt het feest in deze provincie net zo uitgebreid gevierd, als in de rest van Nederland en van het organiseren van spelen hadden ze nog nooit gehoord. Over de verlate viering in West-Capelle was bij de VVV niets bekend en over het Gouden Engelenfeest met oudejaarsavond werd gezegd, dat dat nog wel bij de oude generatie een bekende viering was, maar door de jongere generaties niet meer gevierd wordt. Het lijkt er op dat het feest inderdaad in de laatste decennia meer nationaal van aard is geworden en dat lokale traditie langzaamaan aan het verdwijnen zijn. Als gevolg van de commercie is het ook bijna onmogelijk om bijvoorbeeld kinderen in Grauw tot eind februari te laten wachten op hun cadeaus, terwijl heel jong Nederland begin december door de Sint wordt bezocht.

50

J.H. Kruizinga, Variaties van Ameland tot Vlaanderen op het thema sinterklaas, De Kern 1962

31

1.8

Samenvatting

Het sinterklaasfeest is een traditie omgeven door veel speculaties. Het is niet alleen onduidelijk of Sinterklaas als persoon berhaupt wel bestaan heeft, maar er volgt nog een hele reeks aan onzekerheden. Zo is het moeilijk te zeggen waarom Sinterklaas in een protestants land als Nederland zo populair is geworden en gebleven. Over de afkomst van Zwarte Piet wordt in het duister getast. Niemand weet zeker of het feest voor een deel een voorchristelijke oorsprong heeft. Er kan niet met zekerheid gezegd worden waarom Sinterklaas over de daken rijdt en waarom kinderen hun schoen zetten. Veel auteurs die geschreven hebben over de sinterklaastraditie vanuit een cultuurhistorische benadering, verliezen uit het oog dat met deze traditie een tijdsspanne van ongeveer dertien eeuwen gemoeid is, vanaf het moment dat de eerste levensverhalen over Sint-Nicolaas worden opgetekend tot het feest vandaag de dag. Hierdoor worden bijvoorbeeld hedendaagse elementen uit de viering teruggekoppeld naar voorchristelijke tijden of wordt de duivel gezien als de voorloper van Zwarte Piet, waarbij te veel veronderstellingen gemaakt worden bij gebrek aan geschriften en/of afbeeldingen. Zeker is in ieder geval, dat Sinterklaas een christelijke oorsprong heeft als heilige bij de katholieke kerk en er drie verschillende vieringen rondom Sint-Nicolaas zijn samengesmolten tot de moderne viering. Verder blijkt dat de duivel zeker een rol bij de verschillende vieringen heeft gespeeld, maar dat deze verdwijnt na de middeleeuwen. Door de hervorming komt het vieren van het katholieke sinterklaasfeest op een laag pitje te staan. Sint-Nicolaas blijft wel zijn rol als boeman spelen die hij in de middeleeuwen krijgt aangemeten, maar dan in andere gedaanten die wat betreft naam nog wel aan hem doen denken. Zeker tot het eind van de negentiende eeuw blijft hij voor veel ouders een middel om hun kinderen angst aan te jagen meestal voor rele gevaren. Ook al is de Sint tegenwoordig echt een opa-figuur, veel kinderen vinden hem en Zwarte Piet nog steeds eng. Jan Schenkman blaast het feest nieuw leven in met het sinterklaasboekje Sint-Nicolaas en zijn knecht dat in 1850 wordt gepubliceerd. Hij introduceert een aantal nieuwe elementen: de knecht, de intocht van Sinterklaas, de stoomboot en het over de daken rijden van het paard van de Sint. Waarom dit boekje zo aanslaat blijft gissen, misschien doordat het inspeelde op de fantasie van het kind, wat voor die tijd veel minder het geval was. Waarschijnlijk is Zwarte Piet de figuur waar de meeste onduidelijkheden over bestaan. Hij vormt plotseling een onderdeel van de sinterklaasviering en er is tot nu toe geen informatie gevonden, die verklaart waarom Schenkman een knecht introduceert in het sinterklaasfeest. Velen zoeken de oorsprong van Zwarte Piet in n 32

richting. Er van uitgaand dat deze figuur bedacht is door Schenkman, lijkt het meer voor de hand te liggen dat er meerdere bronnen zijn waar hij uit geput heeft. Alle elementen die Schenkman heeft toegevoegd aan het feest bestaan nog steeds. Er is in de laatste eeuw niet zo heel veel veranderd. Sint heeft na de tweede wereldoorlog gezelschap gekregen van meerdere Pieten en is wat aardiger en minder streng van karakter geworden. Zwarte Piet heeft in de loop van deze eeuw de rol van boeman op zich genomen, maar deze wordt hem in de tweede helft van deze eeuw ook weer ontnomen, omdat ook hij vriendelijker van karakter moest worden. Het doel kinderen bang te maken is na de jaren vijftig achterhaald en dus moet Zwarte Piet zijn roe en zak opbergen en staan er in het boek van Sinterklaas alleen maar leuke dingen geschreven. De detailhandel ziet in de sinterklaastraditie een mooie gelegenheid om extra te verkopen. En gekocht wordt er, voor honderden miljoenen wordt er rond december aan cadeaus gekocht. Echter, sinds de jaren tachtig komt de viering in een minder feestelijk daglicht te staan en laait ook elk jaar weer de discussie op, over de rol van Zwarte Piet.

33

Hoofdstuk 2. Theoretisch kader

2.1

Inleiding

In hoofdstuk n zijn de ontwikkelingen in de sinterklaastraditie beschreven. Hierin is aangestipt dat de traditie sinds bijna twintig jaar centraal staat in de discussie over de vraag of dit feest racistische elementen bevat. Tot het eind van de jaren zeventig van de twintigste eeuw, begin van de jaren tachtig lijkt de figuur van Zwarte Piet niemand tegen de borst te stuiten, dat dit vandaag de dag wel het geval is, komt onder andere tot uiting in het boek van Helder en Gravenberch (1998), waarin de auteurs voorstanders zijn van de verwijdering van Zwarte Piet. De meerderheid van de tegenstanders van aanpassing van de traditie reageert fel op argumenten van andere partij en willen de traditie behouden zoals zij is. Een aanleiding om hier onderzoek naar te doen is dat de discussie voornamelijk op emoties is gebaseerd en een empirische basis mist. In hoofdstuk vier zal een begin worden gemaakt met dit wetenschappelijk onderzoek, door 69 sinterklaasverhalen die in de loop van de twintigste eeuw zijn geschreven, te analyseren. Om de beeldvormende werking van deze verhalen te kunnen bepalen, wordt in dit hoofdstuk eerst ingegaan op de theorien van beeldvorming en specifiek op twee uitingen van beeldvorming, namelijk vooroordeel en stereotypering. In hoofdstuk drie zal vervolgens gekeken worden welke stereotypen en vooroordelen er in de loop van de tijd gevormd zijn over zwarten in West-Europa en welke er in de twintigste eeuw nog steeds bestaan. Omdat in zowel het hoofdstuk over beeldvorming over zwarten, als in het onderzoek naar de sinterklaasverhalen, het niet alleen gaat over de beeldvorming in het alledaagse leven, maar ook over de representatie van anderen, wordt dat ook in dit hoofdstuk besproken. Er zal hier eerst kort worden ingegaan op processen die aan de basis liggen van beeldvorming. Deze zijn cognitief van aard en verklaren hoe intergroepsrelaties functioneren. Vervolgens, zal in het begrippenkader over beeldvorming uit de doeken worden gedaan welke uitingen er onderscheiden kunnen worden en welke daarvan binnen dit onderzoek het belangrijkst zijn. Na dit eerste deel, waarbij de nadruk ligt op algemene theorien over stereotypen en vooroordelen, wordt er ingegaan op de stereotypen, vooroordelen in cultuurproducten. Er wordt een stap gemaakt van beelden die groepen ten opzichte van elkaar hebben, naar beelden van de eigen en andere groepen die verwoord worden in cultuurproducten. Tot slot van dit hoofdstuk wordt er gekeken naar theorien, waarbij stereotypen en vooroordelen in verband 34

worden gebracht met macht en machtsverhoudingen. Het boek Interculturele communicatie van Shadid (1998) is een grote bron van informatie geweest voor dit hoofdstuk. Aangezien hij op een overzichtelijke en uitgebreide wijze ingaat op beeldvorming en de processen die hieraan vooraf gaan, zal er regelmatig aan zijn boek gerefereerd worden. Daarnaast gaat hij in op het ontstaan van vooroordelen, waarbij hij verschillende benaderingen bespreekt. Niet zozeer worden zijn ideen hier overgenomen, maar het boek wordt meer gebruikt als leidraad in de overvloed aan onderzoek naar stereotypering en vooroordeel. Dat er sprake is van overvloed, komt ook tot uiting in de studie van Meloen (1985), waarin maar liefst acht invalshoeken worden besproken over het ontstaan van stereotypen en vooroordelen en waarbij de auteur binnen elke benadering weer verschillende theorien onderscheidt.

2.2

Intergroepsrelaties

Stereotypering en vooroordeel komen in een samenleving op allerlei niveaus voor. Op overheidsniveau, in organisatiestructuren, bij intergroeps- en interpersoonlijke interacties en intrapersoonlijke houdingen en gevoelens.51 In dit onderzoek staat het niveau van inter- en intragroepsrelaties centraal. Het onderzoek naar deze verhoudingen valt binnen een tak van de psychologie: de sociale psychologie. In de brede zin van het woord, richt de sociale psychologie zich op het gedrag van mensen in relatie tot anderen. Er kunnen twee deelterreinen onderscheiden worden. Enerzijds, de invloed van de sociale omgeving op het individuele functioneren, oftewel, de invloed van anderen op voornamelijk gedrag, waarneming, denken, motivatie en emoties van het individu. Anderzijds, richt deze tak van de psychologie zich op het individueel functioneren in sociaal opzicht, bijvoorbeeld gedrag ten opzichte van andere mensen, waarnemen van en denken over anderen, motivatie om met anderen om te gaan en emoties over anderen.52 Wat bij dit onderzoek interessant is, is de relatie tussen groepen. In relaties tussen groepen spelen stereotypen en vooroordelen, uitingen van beeldvorming, een belangrijke rol. Voordat hier echter dieper wordt ingegaan op beeldvorming, is het zinvol om te kijken naar processen die een rol spelen bij intergroepsrelaties. Processen die aan de basis liggen van beeldvorming.

51

In: Racism and Prejudice: Psychological Perspectives, constructions of race, racism and prejudice gevonden op pagina: http://www.bhs.mg.edu.au . 52 R.W. Meertens, J. von Grumbkow red., Sociale psychologie, (Groningen, 1988) 28.

35

Sociale identiteit en sociale categorisering Sociale categorisering is gebaseerd op het idee dat mensen anderen indelen in groepen aan de hand van hun leeftijd, geslacht, etniciteit en/of sociale status. Stereotypen zijn hierbij algemene beschrijvingen van een groep en haar leden en een automatisch gevolg van sociale categorisering.53 Met andere woorden: mensen worden door elkaar in groepen ingedeeld aan de hand van eigenschappen, waarvan verondersteld wordt dat alle leden van de groep over die eigenschappen beschikken. Daarnaast worden bepaalde eigenschappen gebruikt om een groep te karakteriseren, bijvoorbeeld: 'Amerikanen zijn gastvrij of 'Nederlanders zijn zuinig. Hierbij is het opvallend dat mensen er over het algemeen van uitgaan, dat verschillen binnen een groep minimaal en tussen groepen onderling juist maximaal zijn. Uit onderzoek is gebleken dat er weinig nodig is om mensen, die willekeurig bij elkaar zijn gezet, het gevoel te geven dat ze een groep vormen. Het blijkt dat wanneer deze mensen hun eigen groep en een andere groep moeten beoordelen, dit oordeel voordelig uitvalt voor de leden van de eigen groep.54 Een verklaring voor de voorkeur van de eigen groep lijkt gegeven te worden in de sociale-identiteitstheorie (Tajfel en Turner 1985).55 Hierbij wordt uitgegaan van het idee dat de samenleving uit groepen bestaat en dat het beeld van de eigen groep alleen bestaat in relatie en vergelijking met andere groepen.56 Tajfel definieert een groep als: 'een verzameling mensen die zichzelf als leden van een afgebakende sociale categorie beschouwen, eenzelfde emotionele betrokkenheid voelen bij hun omschrijving van zichzelf en die daarnaast een zekere mate van consensus hebben over de evaluatie van hun groep en het lidmaatschap daarvan'.57 Onder andere door ordeningscriteria als: geslacht, beroep, afkomst, religie, politieke voorkeur en dergelijke, verschaft een groepslidmaatschap een sociale identiteit. Ieder individu is voortdurend op zoek naar het verkrijgen van een positieve sociale identiteit. Deze identiteit wordt onder andere bepaald door de groep of groepen waartoe een individu zichzelf rekent. Sociale identiteit wordt door Tajfel gedefinieerd als: 'dat deel van het zelfconcept van het individu dat ontleend wordt aan zijn lidmaatschap van een sociale groep en de emotionele betekenis die dat lidmaatschap voor de persoon heeft'.58 Door het feit dat mensen geneigd zijn om de eigen groep positief te beoordelen, zoals zojuist is aangestipt, wordt ook de sociale identiteit van een individu als positief ervaren. Soms is het zelfs zo dat niet alleen de eigen groep en daarmee ook
53 54

In: Racism and Prejudice: Psychological Perspectives. Meertens, Grumbkow, Sociale Psychologie, 341. 55 Ibidem, 342. 56 M.A. Hogg, Self-categorization and subjective uncertainty resolution: cognitive and motivational facets of social identity and group membership (www.psy.unsw.edu.au/~joef/conference/HoggSyd99.htm, 1999) 57 W.A. Shadid, Grondslagen van interculturele communicatie, studieveld en werkterrein, (Houten, 1998) 164. 58 Ibidem.

36

het zelfconcept van een individu als positief worden ervaren, maar dat de andere groepen zelfs als negatief worden gezien. Dit geldt niet alleen voor een groepsindeling op basis van duidelijk karaktertrekken, maar ook voor groepen die aselect en arbitrair worden samengesteld. De meningen zijn echter verdeeld over de algemeen geldendheid hiervan. Sommige studies hebben aangetoond, dat wanneer het bijvoorbeeld gaat om een groep met een lage sociale status, de hoger geplaatste groepen juist in een positief daglicht worden gezet (Van Knippenberg 1989; Hewstone & Jaspars 1982).

Causale attributie Volgens de sociale psychologie vormt sociale categorisering een basis voor intergroepsrelaties. Bij de positieve vertekening in het voordeel van de eigen groep spelen processen van toeschrijving een belangrijke rol. Een theorie die gebruikt wordt voor het beschrijven van deze processen, is de attributietheorie. Volgens Oskamp (1991) heeft het attributieproces betrekking op de wijze waarop mensen causale verklaringen zoeken voor waargenomen gebeurtenissen in de omgeving en conclusies trekken over wie de verantwoordelijkheid draagt voor deze gebeurtenissen. Heider (1991) heeft hier nog aan toegevoegd dat mensen op twee verschillende manieren dingen toeschrijven aan anderen. Hij maakt een onderscheid tussen interne en externe attributie. Bij interne attributie wordt bepaald gedrag toegeschreven aan persoonlijkheidskenmerken van een individu. Bijvoorbeeld: 'zij heeft die prijs gewonnen, omdat ze er zo hard voor heeft gewerkt. Bij externe attributie wordt de oorzaak van het gedrag gezocht in omstandigheden. Bijvoorbeeld: 'zij heeft die prijs gewonnen, omdat er dit jaar weinig competitie was. De onderstaande tabel laat zien welke attributie wanneer wordt gebruikt.59 Wanneer het gaat om positief gedrag van de leden van de ingroup, dan zal dit worden toegeschreven aan persoonlijkheidskenmerken (interne attributie). Wanneer het echter negatief gedrag betreft, zal de situatie of omgeving verantwoordelijk worden gesteld voor het gedrag (externe attributie). Voor de leden van de outgroup geldt het tegenovergestelde. Daar komt nog bij, dat positief gedrag van de andere groep vaak wordt wegverklaard. Het wordt bijvoorbeeld toegeschreven aan geluk, uitzonderlijke omstandigheden of door bijvoorbeeld een hoge inzet waar een negatieve klank aan wordt gegeven ('hij moet wel heel veel uren draaien, om het werk voor elkaar te krijgen). Dit wordt ook wel de ultieme attributiefout genoemd (Pettigrew 1979).

59

Ibidem, 166.

37

Type gedrag

Type actor

Ingroup

Outgroup

Oorzaak gedrag Persoonsen groepskenmerken Positief Omstandigheden of situatie Negatief

Oorzaak gedrag Omstandigheden situatie of

Persoonsgroepskenmerken

en

Tabel 1. Uit:Grondslagen van interculturele communicatie, W.A. Shadid.

Het voorgaande geeft een idee van welke processen ten grondslag liggen aan beeldvorming. Hieronder zal in worden gegaan op de verschillende uitingen hiervan. Er is gebleken dat mensen hun omgeving niet alleen in sociale groepen indelen en hieruit hun eigen sociale identiteit kunnen afleiden, maar ook dat de eigen groep voordeliger wordt beoordeeld dan ander groepen. Het feit dat andere groepen snel in een negatief daglicht komen te staan, is een voedingsbodem voor stereotypering en vooroordeel. Welke cognitieve processen een rol kunnen spelen bij het ontstaan van negatieve stereotypering en vooroordelen, zal uitgebreider worden besproken in 2.4 waar een aantal sociaal psychologische benaderingen zullen worden behandeld.

38

2.3

Begrippenkader beeldvorming

Shadid definieert beeldvorming als volgt: 'opvattingen en oordelen die mensen hebben over zowel zichzelf, de eigen groep en cultuur als over andere groepen en culturen'.60 In de Van Dale (1989) wordt beeldvorming gedefinieerd als: het ontstaan van bepaalde voorstellingen over personen, zaken, feiten en dergelijke. Oordelen en voorstellingen die gevormd worden, kunnen niet altijd gebaseerd worden op objectieve criteria. Vooringenomen voorstellingen en oordelen over groepen, over anderen worden in de literatuur aangeduid met stereotypen en vooroordelen. Samen met etnocentrisme, discriminatie en racisme zijn stereotypen en vooroordelen uitingen van beeldvorming.61 Hier zullen deze begrippen de revue passeren, zodat duidelijker wordt uit welke elementen beeldvorming bestaat.

Stereotypen en vooroordelen Lippman (1922) is de eerste die een definitie geeft aan stereotypen: a picture inside [one's] head' dat de complexiteit van de omgeving versimpelt. Hij ging er in principe van uit dat stereotypen negatief van aard waren. Ook al zijn stereotypen gegeneraliseerde opvattingen, ze zijn niet zo vertekend en statisch van aard als Lippman voor ogen had.62 Echter, er is in de hedendaagse literatuur geen overeenstemming te vinden over de betekenis van deze verschijnselen. Ze worden in het algemeen omschreven als gegeneraliseerde vooronderstellingen, of evaluatieve opvattingen over karakteristieken van groepen, zoals vriendelijk, agressief, behulpzaam, egostisch, goed, slecht, modern en traditioneel.63 De Van Dale (1989) definieert stereotiep beeld als: 'karakterisering met name van een volk of van individuen uit een groep, op grond van generalisering van al of niet rele waarnemingen en vooroordeel als: niet op kennis of redenering, maar op neiging, traditie of navolging berustend oordeel (mening) omtrent iets of iemand. Het beschrijven van stereotypen als puur negatieve attitudes (Allport 1954; Dovidio en Brigham 1996) is achterhaald.64 Dubbelman en Tanja (1987) maken een onderscheid tussen stereotypen en vooroordelen. De eerste kunnen negatief, neutraal, maar ook positief zijn. Vooroordelen daarentegen ontstaan uit een negatieve houding ten opzichte van anderen.65 Shadid gebruikt beide termen als synoniemen. Hij
60 61

J. Dovidio, J.C. Brigham, B. Johnson & S. Gaertner,. Stereotyping, prejudice, and discrimination: Another look, in: N. Macrea, M. Hewstone, & C. Stangor (Eds.), Foundations of stereotypes and stereotyping (New York, 1996) 2-3.
63 64

Ibidem, 7. Ibidem. 62

W.A. Shadid, Grondslagen van interculturele communicatie, 188. J.C. Brigham e.a., Stereotyping, prejudice and discrimination, 6. 65 J.E. Dubbelman en J. Tanja, Nawoord in: Vreemd gespuis, Anne Frankstichting (Amsterdam 1987) 196.

39

meent dat op deze wijze de nadruk komt te liggen op de meest essentile aspecten van deze verschijnselen, namelijk het negatieve, vooringenomen oordeel, de generalisatie ervan over alle leden van de groep en de maatschappelijke gevolgen ervan. In dit onderzoek wordt een onderscheid gemaakt tussen deze twee begrippen. Stereotypen zullen beschouwd worden als de manier om vat te krijgen op de complexiteit van de omgeving. Ze zijn het resultaat van cognitieve processen die geactiveerd worden bij sociale categorisatie en kunnen zowel positief, negatief als neutraal van aard zijn. Er wordt in de literatuur een onderscheid gemaakt worden tussen individuele en culturele stereotypen.66 Bij individuele stereotypen is de kans groter dat een individu ze omzet in gedrag, omdat ze persoonlijk gevormd zijn, in tegenstelling tot culturele stereotypen, die binnen een samenleving tot stand zijn gekomen. Binnen dit onderzoek gaat het voornamelijk om binnen een cultuur gevormde stereotypen, aangezien meer algemeen geldend van aard zijn dan individuele stereotypen. Vooroordelen moeten hier gezien worden als het gevolg van het proces van stereotypering. Het is een houding die ingenomen wordt ten opzichte van een ander of een andere groep. Ze hebben, net als stereotypen, niet alleen een cognitief karakter (het hebben van irrationele ideen over een groep), maar ook een affectieve (het niet mogen van anderen, van invloed op de intensiteit van het vooroordeel) en conatieve component (leden van de betreffende groep willen ontwijken, of de wil, of behoefte hebben om de attitude in het gedrag tot uitdrukken te laten komen) (Brigham 1996; Van Erp, Gijtenbeek & Veen 1985). In het volgende hoofdstuk zal er uitgebreider ingegaan worden op het verschil tussen stereotypen en vooroordelen aan de hand van beeldvorming van blank over zwart. Het zal blijken dat er in de grote hoeveelheid beelden, die in de loop der eeuwen ontstaan over deze groep, een duidelijk verschil bestaat tussen vooroordelen en stereotypen. Aan de ene kant is het belangrijk om, zoals door Shadid wordt aangestipt, niet uit het oog te verliezen dat het in beide gevallen om een negatief, vooringenomen oordeel gaat. Aan de andere kant blijkt dat doordat vooroordelen ook een affectieve en conatieve component hebben, deze duidelijk anders van aard zijn dan stereotypen en in een cultuur ook een andere status hebben.

Etnocentrisme Een ander facet van beeldvorming is etnocentrisme. Dit kan gedefinieerd worden als de mate waarin een cultuur van een andere groep als inferieur en de eigen cultuur als
66

J. Dovidio e.a., Stereotyping, prejudice and discrimination, 5.

40

superieur wordt ervaren, zonder de context daarbij te betrekken.67 De Van Dale omschrijft dit begrip als de individuele dispositie die zich kenmerkt door gevoelens van loyaliteit tegenover het eigene, al dan niet gepaard gaand met negatieve gevoelens tegenover het vreemde. Deze definitie sluit aan bij het idee van Mineke Schipper (1995), die meent dat etnocentrisme gebaseerd is op de vanzelfsprekendheid van waaruit de eigen culturele groep en groepskenmerken positief gewaardeerd worden, terwijl aan wat daarbuiten valt een negatieve waarde wordt toegekend.68 De vraag is of een etnocentrische houding eigen is aan de mens, of dat het hier gaat om een verschijnsel dat alleen in sommige situaties en bij sommige individuen voorkomt. Volgens Shadid worden beide vragen bevestigend beantwoord in de literatuur. Sommigen zien etnocentrisme als een verschijnsel dat in het bijzonder voorkomt bij mensen met een bepaalde persoonlijkheidsstructuur. Anderen zijn van mening dat het een universeel verschijnsel is, dat niet alleen een cognitieve, maar ook een evaluatieve component heeft.69 Oftewel: groepsleden gaan er niet alleen van uit dat ze anders zijn, maar ook dat ze geschikter zijn. In deze optiek is het nooit mogelijk om helemaal niet etnocentrisch te zijn.

Discriminatie De hierboven besproken uitingen van beeldvorming zijn cognitieve houdingen die mensen kunnen aannemen.70 Discriminatie daarentegen manifesteert zich in gedrag. Volgens Shadid is er in de literatuur uitgebreid gedebatteerd over de definitie van discriminatie. Hij meent dat een bruikbare juridische definitie gegeven wordt in artikel 90 quater van het Wetboek van Strafrecht. Hier is discriminatie: elke vorm van onderscheid, elke uitsluiting, beperking of voorkeur, die ten doel heeft of ten gevolge kan hebben dat de erkenning, het genot of de uitoefening op voet van gelijkheid op politiek, economisch sociaal of cultureel terrein of op andere terreinen van het openbare leven wordt tenietgedaan of aangetast.71 Hier zal, zoals gezegd, niet verder worden ingegaan op deze uiting van beeldvorming. Bij dit onderzoek zijn uitingen als stereotypen, etnocentrisme en racisme meer centrale thema's, onder andere omdat er hier over een vrij abstracte groep of collectieve eenheid wordt gesproken.

67 68

W.A. Shadid, Grondslagen, 190. M.Schipper, Het probleem van Zelf en Ander in: M.Schipper, De boomstam en de krokodil. Kwesties van ras, cultuur en wetenschap (Amsterdam 1995) 16. 69 W.A. Shadid, 190. 70 Ibidem. 71 J.H. Elich en B. Maso, Discriminatie, vooroordeel en racisme in Nederland in W.A. Shadid, Grondslagen van interculturele communicatie (Houten 1998) 190.

41

Racisme Waar het bij stereotypering en vooroordeel gaat om een houding, gaat het bij racisme om een ideologie. Deze ideologie wordt gebruikt ter rechtvaardiging van uitsluiting en hirarchische ordening van groepen op grond van raciale, etnische of culturele criteria.72 Schipper omschrijft het begrip als het geloof in de superioriteit van het eigen ras ten opzichte van andere rassen, met de bedoeling daaraan voorrechten en het recht van overheersing te ontlenen.73 De Van Dale definieert racisme als: rassenwaan, de opvatting dat het ene ras superieur is aan het andere en, daaruit voortvloeiend dat over het ene ras andere maatstaven kunnen (mogen) worden aangelegd dan over het andere, discriminatie op grond van het ras. Er zijn veel discussies over wanneer men van racisme kan spreken en wanneer niet. De twee meest extreme benadering zijn de biologische visie en het antiracisme discours. Volgens de eerste visie kan alleen gesproken worden van racisme, wanneer de ideologie van rangschikking en uitsluiting van bepaalde groepen gebaseerd is op raciale karaktertrekken. Het gevolg hiervan is dat, wanneer men vandaag de dag onderzoek zou doen naar racisme, men op basis van dit uitgangspunt bijna geen racisten meer zou kunnen aanwijzen, omdat het maken van onderscheid op basis van verschillen in ras achterhaald is. De aanhangers van de tweede visie gaan uit van een breder perspectief. Hier wordt net als in de definitie van Shadid van racisme gesproken wanneer de hirarchische ordening en uitsluiting van mensen plaatsvindt op grond van culturele of etnische criteria. Deze brede betekenis van racisme verwijst naar alle ideologisch gefundeerde opvattingen die worden gebruikt ter rechtvaardiging van de scheve machtsverhoudingen in de samenleving.74 Er bestaan ook nog andere varianten die tussen deze twee extreme visies instaan. Een voorbeeld is het modern racisme, dat uitgaat van het idee dat culturen niet veranderen, dat sommige culturen onverenigbaar met elkaar zijn en dat iemand met een bepaalde cultuur deze om biologische redenen niet kan loslaten.75

Resumerend kan worden gezegd dat uitgaande van de bovenstaande theorien een samenleving nooit stereotype-vrij kan zijn. De processen van sociale categorisering en attributie werken het ontstaan van vooroordelen in de hand, maar functioneren anders dan stereotypen, onder andere doordat ze niet alleen cognitief van aard zijn, maar ook een affectieve en conatieve component hebben, maar hierover later meer. Nu er meer inzicht is in de hierboven genoemde processen van intergroepsrelaties en er een beter begrip is van wat beeldvorming inhoudt, wordt hieronder ingegaan op het
72 73

Ibidem, 191. M.Schipper, Het probleem van Zelf en Ander in M.Schipper, De boomstam en de krokodil. Kwesties van ras, cultuur en wetenschap (Amsterdam 1995) 194. 74 Shadid, Grondslagen, 191. 75 M. Fennema (1993) in: Shadid, Grondslagen van interculturele communicatie, 192.

42

ontstaan van stereotypen en vooroordelen. Wat niet uit het oog verloren moet worden, is dat verschillende uitingen van beeldvorming met elkaar in verband staan en van invloed zijn op elkaar. In dit kader zijn echter stereotypering en vooroordeel het belangrijkst en zullen verder worden uitgediept.

2.4

Algemene theorien over het ontstaan van vooroordeel en stereotypering

Meloen (1985) onderscheidt, uitgaande van de indeling van Allport (1982), een aantal categorien waarbinnen onderzoek gedaan wordt naar vooroordelen en stereotypering hier weergegeven in een schema.76 Eerder is in dit hoofdstuk al aangegeven, waarom hier gekozen is voor een sociaal-psychologische invalshoek. Om deze keuze te onderbouwen, wordt in het onderstaande schema kort

Verschillende benaderingen

Centrale thema's bij onderzoek stereotypen en vooroordelen Maatschappelijke voedingsbodem voor vooroordelen.

naar

Historisch-economische theorien

ongelijkheid stereotypen en

Socio-culturele theorien

en

sociologische Overdracht stereotypen en vooroordelen via leerprocessen, cultuur wordt gezien als veroorzaker. Centrale themas: de samenstelling van de bevolking, relaties tussen groepen en relaties binnen groepen. Intra-individuele processen staan centraal. Hebben betrekking op politieke attituden en politieke waarden. Liggen in het verlengde van historischeconomische theorien; de situatie creert het ontstaan van stereotypen en vooroordelen.

Sociaal-psychologische theorien

Psychologische theorien Politieke theorien

Situationele theorien

76

J. Gijtenbeek, F. Verbeek, SCO RAPPORT, vooroordelen ten aanzien van allochtone groepen, (Amsterdam, 1988) 22.

43

Eigen-schuld theorien

Het idee dat stereotypen en vooroordelen ontstaan door specifieke kenmerken van een groep. Waarbij verschillende bovenstaande benaderingen tegelijkertijd worden bekeken, bijvoorbeeld: culturele factoren, persoonlijke kenmerken en situationele factoren.

Integratietheorien

Schema 1. Een overzicht van verschillende theorien (Meloen 1985)

ingegaan op verschillende invalshoeken, maar deze gezichtspunten worden hier verder niet uitgebreider besproken. Tot nu toe is er gekeken naar groepsprocessen en zijn uitingen van beeldvorming de revue gepasseerd. Als onderdeel van de sociale categoriserings- en causale attributie theorie is er gesproken over hoe mensen hun omgeving in sociale categorien verdelen en hoe hun sociale identiteit voor een deel door de groep wordt bepaald. Daarbij blijkt dat de ingroup positiever wordt beoordeeld dan de outgroup en dat prestaties van de outgroup worden toegeschreven aan omgevingsfactoren. Binnen de sociaal-psychologische benadering, zijn sociale categorisering en causale attributie processen die onder andere een basis vormen voor het ontstaan van vooroordeel en stereotypering. De verschillende theorien over het ontstaan van vooroordelen binnen deze invalshoek kunnen in drie categorien verdeeld worden: de psychodynamische benadering, de socio-culturele benadering en de cognitieve benadering (Dovidio 199677; Shadid 1998). Wat opvalt, is dat hier de socio-culturele benadering gerekend wordt tot de sociaal-psychologische invalshoek. Meloen bestudeert beide invalshoeken los van elkaar. Van de drie categorien die Dovidio en Shadid onderscheiden zullen er twee behandeld worden. Er wordt verder niet ingegaan op de psychodynamische benadering, omdat deze teveel gericht is op het individu en niet op de groep als eenheid van onderzoek. Theorien binnen deze benadering gaan er van uit, dat er een samenhang is tussen vooroordeel en persoonlijkheidsfactoren, bijvoorbeeld bij een autoritaire of gefrustreerde persoonlijkheid. Om het overzicht te bewaren, zullen in het volgende schema kort de verschillende theorien en ideen naast elkaar worden gezet waarna de sociaal-culturele en de cognitieve benadering verder zullen worden toegelicht.
77

Dit is een artikel van het internet gedownload, er staat geen jaartal bij, maar wel een verwijzing naar een ander artikel van deze auteur uit 1996.

44

Belangentegenstellingtheorie Cognitiev e benadering sociale categorisering ingroup fav oritism Socialisatietheorie Socioculturele benadering

opv attingencongruentietheorie.

causale attributie social learning theory stereotypen bestaan uit een cognitiev e en affectiev e component.

Vooroordeel is niet onov erkomenlijk Autoritaire persoonlijkheid zondeboktheorie

Psychodynamische benadering

Inv loed v an geinternaliseerde onderdrukking

Inv loed v an geinternaliseerde dominantie

Schema 2. De sociaal-psychologische invalshoek.

De sociaal-culturele benadering. In deze theorien wordt de cultuur gezien als oorzaak van het ontstaan van vooroordelen. De overdracht van vooroordelen vindt plaats door leerprocessen, op eenzelfde wijze waarop ook normen en waarden worden overgenomen. Media en onderwijs spelen hierbij een grote rol.78 Stereotypen en vooroordelen worden gedurende dit proces door het individu opgedaan en opgenomen. De socialisatietheorie (Knippenberg 1979) gaat uit van het idee, dat het ontstaan van vooroordelen gezocht moet worden in wat kinderen leren wanneer ze opgroeien. Kinderen leren niet alleen onderscheid te maken tussen verschillende groepen, maar ook dat leden van de andere groep, andere ideen en attitudes hebben dan leden van de eigen groep. Knippenberg meent dat het ontstaan van groepsimago's een historische dimensie heeft. Sociale, economische en politieke omstandigheden en gebeurtenissen in het verleden brengen bepaalde opvattingen teweeg die via het socialisatieproces aan volgende generaties worden overgedragen. Dat zou ook een reden kunnen zijn dat vooroordelen moeilijk te veranderen zijn, tenslotte verdwijnen oude imago's niet zomaar, maar zullen worden vermengd met nieuwe beelden.79 De social learning theory ( Aboud 1988; Garcia Coll et al.1996; Black-Gutman & Hickson 199680) voegt hier aan toe, dat kinderen al rond de drie jaar al onderscheid maken tussen sekse en huidskleur. Kleuters maken onderscheid tussen mensen op basis van etnische, raciale en sociale categorien en zien zichzelf als onderdeel van een
78 79

J. Gijtenbeek, F. Verbeek, SCO RAPPORT, 25. A. van Knippenberg, Perceptie en evaluatie van verschillen tussen groepen, (1979) in: W.A. Shadid, grondslagen van interculturele communicatie, 197 80 In: Racism and Prejudice: Psychological Perspectives.

45

bepaalde groep. Verder gaat men er van uit dat de bevooroordeelde houding beperkt kan worden, door de verschillen tussen groepen af te zwakken, door het geven van positieve voorbeelden en door de afstand tussen de ingroup en de outgroup te verkleinen (Garcia Coll et al. 1996).81 Shadid wijst op de belangrijke rol die kinder- en schoolboeken kunnen spelen, als het gaat om de verspreiding van imago's over de eigen en de andere groep, maar dat er niet veel onderzoek naar is verricht.82 Een voorbeeld van dergelijke studies, is die van Redmond (1980) naar de representatie van zwarten in kinderboeken en van Preiswerk (1980) naar vooroordeel in kinderboeken. Beide studies worden behandeld in hoofdstuk vier bij bestudering van de sinterklaasverhalen.

Cognitieve benadering De basis van de cognitieve benadering wordt gevormd door de processen bij intergroepsrelaties die zijn behandeld in paragraaf 2.2. Bij de bespreking van de verschillende uitingen van beeldvorming is aangestipt dat stereotypen cognitief van aard zijn. Ze zorgen er voor dat alle informatie die binnenkomt op een overzichtelijke wijze verwerkt kan worden. Het zou vergeleken kunnen worden met een ladekast, elk soort informatie heeft zijn eigen plek en bij het opvragen van informatie hoeven niet alle laden tegelijkertijd worden opgetrokken, alleen degene waarin de betreffende informatie zit. Volgens deze benadering ontstaan stereotypen per definitie. Er zijn geen externe of interne factoren die van invloed zijn op het wel of niet ontwikkelen van stereotypen. Deze factoren spelen echter wel een rol bij het bepalen of stereotypen positief, negatief of neutraal van aard zijn. Vooroordelen hebben per definitie een negatieve connotatie waardoor de vraag rijst hoe deze ontstaan. En van de verklarende theorien in dit kader is de opvattingen-congruentietheorie (Stroebe & Insko 1989), die de oorzaak van negatieve stereotypering en vooroordeel zoekt in het verschil in opvattingen die een persoon veronderstelt of waarneemt tussen de eigen groep en andere groepen.83 Ook de causale attributie theorie heeft een verklaring voor het ontstaan en voortbestaan van stereotypen en vooroordelen. Volgens de attributietheorie ontstaan vooroordelen, doordat er een schijnbare samenhang is tussen het ongewenste gedrag van leden van de andere groep en de centrale kenmerken van die groep, zoals nationaliteit, religie of uiterlijk. Bij het herhaaldelijk waarnemen van hetzelfde ongewenste gedrag, wordt de oorzaak ervan gezocht in persoonlijkheidskenmerken die over de hele groep gegeneraliseerd worden. Het gedrag wordt toegeschreven aan algemene kenmerken van de groep, bijvoorbeeld het feit dat leden van de andere groep Surinamer, Moslim of bijvoorbeeld vrouw zijn.
81 82

Ibidem. W.A. Shadid, Grondslagen, 197. 83 Ibidem, 198.

46

De sociale categoriseringstheorie gaat er van uit, dat doordat leden van een groep voortdurend op zoek zijn naar een positief zelfbeeld, dit als gevolg heeft dat andere groepen als minder positief of negatief worden beschouwd. Een bijkomend verschijnsel bij dit proces is het ontstaan van negatieve stereotypering en vooroordelen. Echter, zoals al eerder is aangestipt, zijn er vraagtekens gezet bij de algemeen geldendheid van dit idee. Gebleken is dat wanneer het een groep betreft met een lage sociale status, deze vaak een negatief zelfbeeld heeft en andere groepen in een positief daglicht worden gezet.

2.5

Stereotypering en vooroordelen in cultuurproducten

Tot nu toe heeft de nadruk gelegen op hoe mensen interacteren in het allerdaagse leven, hieronder zal in worden gegaan op de representatie van anderen in cultuurgoederen. Zoals bij de sociaal-culturele benadering is gebleken, spelen kinderen schoolboeken een rol bij beeldvorming. Het is nuttig om wat langer stil te staan bij de rol van deze cultuurproducten en hoe die het beste genterpreteerd kunnen worden. Een onderdeel van beeldvorming in het allerdaagse leven, is de beeldvormende werking van cultuurproducten. Stereotypen en vooroordeel spelen een rol bij de productie en consumptie van deze producten. Wanneer er in de loop van de negentiende eeuw goedkopere vormen van drukken ontstaan, worden beelden over 'anderen' makkelijker over een groter publiek verspreid, met als gevolg dat deze beelden gepopulariseerd worden. De representatie van anderen in boeken, op prenten, affiches, verpakkingen en dergelijke is een manier om stereotypen of vooroordelen te uiten. Men zou kunnen zeggen, dat zowel discriminatie (zie hierboven), als de representatie van de ander, een uiting zijn van een houding (stereotype en vooroordeel) die mensen aannemen. Om een idee te krijgen van hoe een groep denkt over een andere groep, is het nuttig om deze representaties te onderzoeken. Er is bijvoorbeeld al veel onderzoek gedaan naar verbeeldingen in de literatuur, zowel de westerse literatuur als ook zij het meer recentelijk in de nietwesterse literatuur. Zowel Nederveen (1990) als Schipper (1989) benadrukken dat het onderzoek zich moet richten op wat de beelden zeggen van de cultuurproducent en niet op wat deze zeggen over de andere cultuur of groep. De representaties zijn geen weerspiegeling van de werkelijkheid, maar van de beelden die betreffende cultuur heeft van de ander.

47

Representatie in woord en beeld Er is veel onderzoek gedaan naar de representatie van anderen. Dit onderzoek richtte zich in eerste instantie op de westerse literatuur over de niet-westerse wereld. Intercultureel onderzoek naar de relatie tussen de eigen groep en anderen heeft geleid tot de uitgebreide analyse van het beeld van anderen in taal en teksten. Schipper wijst erop dat alledaags en artistiek taalgebruik een belangrijke bron van insider informatie is. Auteurs ontwikkelen hun teksten namelijk altijd in een culturele en maatschappelijke context en genternaliseerde normen en waarden.84 Zij omschrijft het proces heel helder in n zin: de werkelijkheid is een constructie en de literatuur is een constructie waaraan die eerdere constructie vooraf is gegaan.85 Een cultuurpsychologische theorie in dit kader is representational contextualization (Zavalloni 1983) (zie schema 3.):

A cultural product that embodies all that has been recorded as history, institution, fiction, work of art and knowledge. The sociocultural environment, of which collective identities are indeed an essential part, may be seen as the sedimented product of centuries of interactive cycles, moulded through psychological processes that can be considered as fixed parameters which reproduce and sometimes subvert its order.86

Volgens deze theorie komt de persoonlijke identiteit tot stand, door interactie met de sociaal-culturele omgeving. Net als volgens de sociale categoriseringstheorie, inventariseert men identiteitsgegevens als sekse, land van afkomst, religieuze achtergrond, beroep, sociale groep, politieke betrokkenheid, leeftijdsgroep en familiesituatie. Het blijkt dat in taal, wanneer men zich uit over een van deze categorien, er twee soorten data zijn die we gebruiken. Ten eerste zijn er first-order data, deze komen tot uiting in het manifest denken en hiermee wordt de socioculturele omgeving genterpreteerd. Wanneer iemand zich uitlaat over de omgeving, vormen deze data maar een deel van wat er in de hersenen geactiveerd wordt. Ten tweede zijn er second-order data, dit zijn genternaliseerde beelden, collectieve herinneringen en tradities, die onze in taal gecodeerde uitingen steeds begeleiden als achtergrond-denken. De combinatie van woorden en achtergronddenken blijken n psychologisch geheel te vormen, een geheel dat de intern werkende omgeving genoemd kan worden. De relatie tussen achtergrond-denken en manifest denken werkt als een
84

M. Schipper, Het probleem van zelf en ander in: M. Schipper De boomstam en de krokodil. Kwesties van ras, cultuur en wetenschap (Amsterdam 1995) 195. 85 M. Schipper, Homocaudatus in: M. Schipper De boomstam en de krokodil. Kwesties van ras, cultuur en wetenschap (Amsterdam 1995) 14. 86 M. Zavalloni, Ego-Ecology: The study of the Interaction between Social and Personal Identities in: M. Schipper, De boomstam en de krokodil. Kwesties van ras, cultuur en wetenschap (Amsterdam 1995) 36.

48

computerprogramma dat steeds op zoek is naar compatible inputs. De selectie komt tot stand door het gebruik van tegenstellingen als: overeenkomsten en verschillen; identiteit en anders zijn; positief en negatief; zelf en niet-zelf. Door deze tegenstellingen te gebruiken, wordt het mogelijk om de werkelijkheid te construeren. Alles dat negatief is, is op deze wijze ook onlosmakelijk verbonden met wat als positief wordt ervaren. Wat hier uit voortvloeit, is dat men zich maar in beperkte mate kan inleven in de ander, wanneer diens belevingswereld anders is. Oftewel, je kunt je verplaatsen in de ander wanneer deze in hoge mate hetzelfde is. Schipper wijst erop dat zowel in het dagelijkse leven, literatuur, als in de wetenschap, men een psychologische predispositie heeft om bevooroordeeld te zijn tegen bepaalde groepen die als anders worden ervaren. Het lijkt logisch, dat wanneer dit voor de literatuur geldt dit ook geldt voor andere cultuuruitingen waarin beelden van anderen voorkomen.87 Barthes (1957) meent dat het niet uitmaakt of populaire ideologien vorm krijgen in woord of beeld.88 Volgens Schipper zal de outgroup, wanneer deze niet van binnenuit ervaren kan worden, als oninteressant en onbelangrijk worden gezien. Tenslotte wordt alles dat niet tot de inhoud van de intern werkende omgeving kan worden gerekend, als tegengesteld aan het eigene ervaren.89 Zoals ook al eerder in dit hoofdstuk is besproken, streeft men naar een positieve sociale identiteit. Dit speelt een rol bij het onderscheid dat vervolgens gemaakt zal worden tussen positief en negatief, vandaar dat de outgroup als oninteressant en onbelangrijk wordt ervaren. De intern werkende omgeving wordt aangevuld en uitgebreid door de culturele omgeving. Door de geproduceerde cultuurproducten worden argumenten en motivaties van een individu ondersteund.90 In hoofdstuk vijf zal deze theorie gebruikt worden om te verklaren waarom Zwarte Piet over het algemeen in een negatief daglicht worden geplaatst.

87 88 89

J.Nederveen Pieterse, White on Black, images of Africa and Blacks in Western popular culture (Londen, 1992) 224. R. Barthes, Mythologies (Parijs 1957) in: J. Nedereen Pieterse, White on Black, 225. M. Schipper, homocaudatus, 15. 90 Ibidem, 16.

49

2.6

Stereotypering, vooroordelen en macht

Stereotypen en vooroordelen van andere groepen worden ook op een ideologische manier gebruikt om bestaande machtsverhoudingen en sociale relaties binnen een samenleving te legitimeren.91 Yagcioglu (1996) behandelt in zijn artikel Psychological explanations of conflicts between ethnocultural minorities and majorities drie categorien van psychologische theorien die volgens hem het meeste inzicht geven in oorzaken voor dit soort conflicten en hoe ze opgelost kunnen worden: 1) conflicttheorien, 2) sociale identiteitstheorien en 3) psychoanalytische of psychodynamische theorien. Om al eerder besproken redenen wordt verder niet ingegaan op de psychodynamische theorien. De conflictheorie voor het eerst ontwikkelt door Sherif (1966) gaat er van uit dat vijandigheid tussen twee groepen het resultaat is van conflicterende doelen die het gevolg zijn van intergroepcompetitie. Door deze vijandigheid en competitie, zal in de loop van de tijd een negatieve houding en stereotypen ontstaan over de andere groep. Deze stereotypen en vooroordelen komen voort uit het feit, dat de prestaties van de medegroepsleden overschat en de prestaties van leden van de andere groep onderschat worden.92 Volgens de sociale identiteitstheorie die al eerder besproken is, ontstaan intergroepsconflicten doordat groepen zich met elkaar vergelijken. Elke groep streeft naar een positief zelfbeeld, waarbij vaak negatieve eigenschappen aan andere groepen worden toegekend. Het toeschrijven van eigenschappen aan anderen kan ook een uiting zijn van sociale afstand. Wanneer de andere groep gekarakteriseerd wordt als lui dan impliceert dat, dat de eigen groep niet lui is, hard werkt, geld verdiend hetgeen status geeft wat weer bijdraagt aan een positief zelfbeeld. Hieruit blijkt dat stereotypen en vooroordelen samen kunnen hangen met vormen van dominantie. De verschillen tussen 'wij' en 'zij' zijn niet neutraal. Over het algemeen zijn ze waarde gebonden en hebben ze een bijbetekenis.93 Een belangrijk aspect van bijvoorbeeld representaties van anderen, is de rol die deze beelden spelen bij het in stand houden van de sociale ongelijkheid. Vaak komen dezelfde stereotypen van de ander voor bij verschillende groepben, maar het is de zienswijze van de overheersende groep die domineert.94 Waarschijnlijk zijn de leden van de overheersende groep zich niet bewust van het feit, dat dezelfde vooroordelen over hen de ronde doen in andere groepen. Het is blijkbaar geen kwestie van n richtingsverkeer van stereotypen, maar van tweerichtingsverkeer, alleen is de
91 92 93

In: Racism and Prejudice: Pscyhological Perspectives R.W. Meertens, J. von Grumbkow, Sociale Psychologie, 344. J. Nederveen Pieterse, White on Black, 227. 94 Ibidem, 230.

50

groep in de periferie zich bewust van het gelijktijdig gebruik van stereotypen en de groep in het centrum niet. De theorie van centrum-periferie, ontwikkelt in de economische geschiedenis met betrekking tot de internationale handel, gaat ook in op de relatie tussen stereotypering en macht.95 Volgens deze theorie zijn er landen die tot het centrum van de wereldeconomie behoren en anderen die de periferie vormen. Dit systeem kent geen zelfstandige regio's. Kenmerkend voor de relatie tussen het centrum en de periferie is de ongelijkheid van de verschillende regio's die binnen het systeem functioneren. De minder ontwikkelde regio's zijn perifeer in het systeem: ze zijn economisch afhankelijk, wat hun ontwikkeling belemmert en die van het centrum juist bevordert.96 De vraag is of dit ook voor cultuur en cultuurproducten geldt. Ook al probeert de cultuur van de periferie door te dringen tot het centrum, de westerse cultuur lijkt als machtscentrum steeds meer onaantastbaar. Natuurlijk proberen mensen vanuit hun eigen werkelijkheid het vreemde in te passen, alle culturen brengen correcties aan op de werkelijkheid zegt ook Said (1979), als men maar niet denkt dat er geen andere visies mogelijk zijn. De theorie van Zavalloni houdt geen rekening met verschillende culturen of subculturen. Schipper wijst er op dat door deze verschillen te betrekken in onderzoek, het mogelijk is om te onderzoeken in hoeverre macht en belangen bepalen wat tot het centrum en wat tot de periferie behoort of mag behoren.97 De besproken intern werkende omgeving; het manifest-denken en achtergronddenken bepalen samen de culturele identiteit. Als mensen voorgeprogrammeerd zijn om het concept cultuur op te vatten als westerse cultuur en te waarderen als positief en superieur ten opzichte van andere culturen, gebeurt dit vanuit een centrum tegenover een periferie. Deze westerse cultuur en de waarden en normen die erbij horen, wordt ervaren via het achtergrond-denken als de correcte weergave van de werkelijkheid. Het feit dat we op zoek zijn naar compatible input, heeft tot gevolg dat veel van andere culturen als niet compatible wordt gezien en dus worden afgewezen. We krijgen pas oog voor de non-compatible input als we ons bewust zijn van onze eigen culturele context.98 Westerse ideen en cultuurproducten kunnen naar aanleiding van het voorgaande als dominant bestempeld worden. Enige nuancering is hier wel op zijn plaats. Ten eerste is er wereldwijd niet n westers centrum, maar zijn er meerdere. Beter niet te spreken van d westerse cultuur, maar van westerse culturen. Verder worden binnen Nederland steeds meer mensen zich bewust van hun eigen culturele context door een
95 96

M. Schipper, Homocaudatus, 12. T. van Naerssen, De gelede ruimte. Inleiding over ongelijke ontwikkeling en imperialisme, al Cahier, nr. 4, 1979 in: M. Schipper, Homocaudatus (Amsterdam 1995) 12. 97 M. Schipper, Homocaudatus, 16. 98 Ibidem, 17.

51

multiculturele samenleving. Dit zou aan de ene kant als gevolg moeten hebben, dat Nederlanders meer openstaan voor non-compatible input. Aan de andere kant zorgt deze multiculturele samenleving er voor, dat de autochtone groep van Nederland zich op sommige gebieden bedreigd voelt door allochtone groepen. Dit heeft tot gevolg dat er vooroordelen en stereotypen ontstaan ten opzichte van de 'nieuwe' Nederlanders, maar hierop wordt uitgebreider ingegaan in hoofdstuk vijf.

2.7

Samenvatting

Ten eerste is gekeken naar processen die aan de basis liggen van beeldvorming, naar verschillende uitingen van beeldvorming en naar mogelijke oorzaken voor het ontstaan van stereotypen en vooroordelen. Het doel was om duidelijk te maken wat beeldvorming is en wat stereotypen en vooroordelen doet ontstaan, welke benaderingen er zijn en welke in dit onderzoek het meest bruikbaar zijn. Er is gekozen voor een combinatie van de sociaal-culturele en cognitieve benadering. Theorien van sociale categorisering en attributie kunnen als ondersteuning dienen bij de perceptie van zwarten als een groep en hoe door deze processen stereotypen en vooroordelen ontstaan. Ook de sociaal-culturele invalshoek vormt een belangrijke basis voor dit onderzoek. Het bevestigt dat het onderzoek naar sinterklaasverhalen waardevol is. De theorie verantwoordt de bestudering van kinderboeken, omdat deze een belangrijke rol spelen bij de beeldvorming over 'anderen' bij kinderen. Ten tweede is de beeldvormende werking van cultuurproducten besproken. Het blijkt dat deze een bijdrage leveren aan de intern werkende omgeving. Met andere woorden verifiren deze producten, dat de werkelijkheid in elkaar zit zoals deze ervaren wordt door een individu. Wat duidelijk werd, is dat dit niet alleen geldt voor literatuur, maar ook voor andere cultuuruitingen. Het blijkt niet uit te maken of populaire ideologien vorm krijgen in woord of beeld.99 Uitgaande van de theorie van Zavalloni, is het mogelijk om zowel beelden als teksten te bestuderen op beeldvorming en is het gelegitimeerd om Sinterklaasverhalen te onderwerpen aan een analyse, waarbij de ideen van de maker het onderwerp van onderzoek moeten zijn. Gebleken is dat de bevooroordeelde houding van de producent tot uiting komt in de cultuurproducten. Door de Sinterklaasverhalen te analyseren kan worden achterhaald of auteurs gebruik maken van stereotypen van zwarten, wanneer de figuur van Zwarte Piet wordt beschreven. Hieruit kunnen conclusies worden getrokken over, of deze verhalen wel of geen negatieve beeldvormende werking hebben en of Zwarte Piet wel of niet veranderd zou moeten worden.

99

R. Barthes, Mythologies (Parijs 1957) in: J. Nedereen Pieterse, White on Black, 225.

52

Tot slot is vastgesteld dat stereotypen en vooroordelen nog een andere doel hebben, namelijk het in stand houden van machtsverschillen. Het toeschrijven van eigenschappen aan anderen, kan een uiting zijn van sociale afstand. De verschillen tussen de eigen en andere groep(en) zijn niet neutraal van aard, maar zijn waarde gebonden. Het ontstaan van stereotypen en vooroordelen door sociale categorisering, heeft niet alleen als doel het versimpelen van de complexe omgeving en het versterken van het zelfbeeld van de eigen groep, maar ook het hirarchisch categoriseren van groepen. Door de overheersing van groepen in een samenleving, worden de eigenschappen van die groepen als positief ervaren, waardoor het proces zich omdraait en groepen die lager op de hirarchische ladder staan een negatiever zelfbeeld ontwikkelen. De centrum-periferie theorie voegt hier aan toe, dat de macht ligt bij overheersende groepen of de overheersende cultuur en hun werkelijkheid als de ware of de beste wordt ervaren en daarmee ook als positief en superieur.

53

Hoofdstuk 3. De beeldvorming van blank over zwart

3.1

Inleiding

Dit hoofdstuk concentreert zich op beeldvorming over zwarten in de Nederlandse samenleving. Het gaat hier niet zozeer om het verkrijgen van een compleet beeld van alle stereotypen die er bestaan of bestaan hebben, maar meer om greep te krijgen op de diversiteit van deze beelden. Er heersen door de eeuwen heen zoveel uiteenlopende ideen over zwarten, dat het nuttig is om stil te staan bij de vraag hoe het komt dat deze zo divers zijn. Hieronder wordt geprobeerd om daar een begin mee te maken. Dit onderscheid kan vervolgens bijdragen aan het verhelderen van de discussie rondom Zwarte Piet in hoofdstuk vijf. Er wordt in dit hoofdstuk een onderscheid gemaakt tussen het autochtone blanke en het allochtone zwarte deel van de Nederlandse bevolking. Dit is een theoretisch onderscheid, in de werkelijkheid zijn deze twee groepen niet zo makkelijk te definiren. Er is aan de ene kant sprake van een grijs gebied en aan de andere kant zijn deze groepen niet zo homogeen als ze hier worden voorgesteld. Er wordt hier geen rekening gehouden met subculturen of, wat de allochtone groep betreft eerste, tweede of derde generatie immigranten. Dat dit theoretisch onderscheid toch gemaakt kan worden, hangt samen met het feit dat het in de aard van beeldvorming ligt om weinig rekening te houden met onderlinge verschillen, met als gevolg dat stereotypen en vooroordelen ontstaan. Om een idee te krijgen van stereotype beelden over zwarten, wordt in de eerste paragraaf een overzicht gegeven van de meest gangbare stereotypen, in het vorige hoofdstuk gedefinieerd als culturele stereotypen. Vervolgens zullen de ontwikkelingen met betrekking tot beeldvorming binnen Europa en Nederland besproken worden, waarbij de nadruk ligt op de twintigste eeuw. De bedoeling is beeldvorming van wit over zwart aan de hand van algemene ontwikkelingen te beschrijven. Tot slot zal de beeldvormende werking van cultuurproducten besproken worden, waarbij de nadruk zal liggen op het stripverhaal en het kinderboek, ter voorbereiding op het volgende hoofdstuk waarin de analyse van sinterklaasverhalen centraal staat.

54

3.2

Een overzicht van stereotyperingen uit vorige eeuwen

In de loop der eeuwen hebben stereotypen en vooroordelen over zwarten in Europa zich opgestapeld. Het is geen eenvoudige taak om deze beelden te analyseren. In het vorige hoofdstuk is een onderscheid gemaakt tussen stereotypen en vooroordelen. In dit hoofdstuk zal verder ingegaan worden op het verschil tussen deze twee begrippen, omdat dit de analyse van de grote hoeveelheid beelden over zwarten vereenvoudigd. Het zijn voornamelijk bevindingen, opgedaan door het lezen van de literatuur en daardoor niet empirisch onderbouwd. Het is mogelijk dat er al eerder soortgelijke verbanden zijn gelegd. Wanneer dat niet het geval is, zou het interessant zijn om dit verschil verder te bestuderen. Een manier om meer inzicht te krijgen in de verschillende beelden is door een aantal vragen te stellen: 1) betreft het recente (uit de twintigste eeuw) of oude (uit vorige eeuwen) beelden, 2) zijn deze beelden gebaseerd op contact of op denkbeelden en 3) staat de doelgroep dichtbij of ver van de wij-groep af (zie schema 1)? Contact wordt hier gezien als ervaring met andere culturen direct en indirect. De autochtone bevolking wordt direct met de ander geconfronteerd in de samenleving en indirect door informatie via moderne media: nieuws of documentaires, via wetenschappelijke of populaire literatuur. Bij denkbeelden daarentegen wordt er uitgegaan van fantastische ideen, omdat er bijna geen direct contact is met de betreffende groep of omdat de ander gebruikt wordt om het eigen zelfbeeld te verstevigen (zie vorige hoofdstuk).

Periode

In 20

ste

eeuw

Voor de 20

ste

eeuw

Cultuur Veraf Contacten/ denkbeelden Contacten Denkbeelden Denkbeelden/ contacten

Dichtbij

Schema 1. De basis waarop stereotypen en vooroordelen ontstaan.

55

Hieronder zal de nadruk liggen op de negatieve beelden van zwarten, maar aangestipt moet worden dat er daarnaast ook altijd positieve beelden hebben bestaan. Feit is dat deze laatste beelden altijd in de minderheid zijn geweest, waardoor er nooit een evenwicht is geweest tussen positieve en negatieve beeldvorming.100 Dit wordt verklaard door de sociale categoriseringstheorie en de theorie van causale attributie, besproken in hoofdstuk twee. Beiden gaan uit van het idee dat stereotypen over anderen eerder negatief dan positief van karakter zijn. Negatieve stereotypen zouden langer standhouden, doordat positieve beelden van andere groepen vaak worden wegverklaard door de wij-groep, om zo het positieve zelfbeeld te behouden. Aan de ene kant zijn er verschillende dimensies waar, bij de bestudering van stereotypen van zwarten, rekening mee gehouden moet worden. Deze verklaren wanneer welk soort beeld ontstaat. Aan de andere kant benvloeden gebeurtenissen in de samenleving het ontstaan van beelden over zwarten.101 De besproken theorien uit hoofdstuk twee zullen, in de loop van dit hoofdstuk, als onderbouwing terugkomen. Voordat de verschillende beelden uit vorige eeuwen worden besproken, moet eerst benadrukt worden dat de beschreven stereotypen een beeld geven van blanken en niet van zwarten.102 Zwarten zijn door de tijd heen op de meest uiteenlopende wijzen gestereotypeerd door blanken. Beelden variren van kinderlijk tot wild tot seksueel agressief. Niet alleen zwarten zijn het mikpunt geweest van deze negatieve stereotypering, Indianen in de Nieuwe Wereld gingen hen wat veel beelden betreft voor. Net als zwarten werden ook zij geportretteerd als kannibalen en wilden. Ten tijde van de koloniale overheersing, ontstaan deze beelden met als doel de rechtvaardiging van de blanke overheersing, oftewel het bevestigen van de superioriteit van blanken. Nederveen legt uit dat wanneer in de middeleeuwen Europa steeds geciviliseerder wordt, Afrika een soort grens vormt tussen de beschaving en wildheid.103 Niet alleen is er in het verleden een tegenstelling geweest tussen Europa en Afrika, maar bijvoorbeeld ook tussen de Grieken en het Noorden, het Romeinse Rijk en daarbuiten of Engeland en Ierland. Hierbij ging het telkens om een onderscheid tussen geciviliseerd en barbaars, leven met en zonder wetten. Deze beeldvorming ontstaat om waarde te geven aan het eigene. De eigen groep wordt als positief ervaren door het naast iets negatiefs te plaatsen, hiermee hangt ook het verschil tussen geciviliseerd en ongeciviliseerd samen.104 Het blijkt dat verschillende stereotypen tegelijkertijd kunnen bestaan. Zo bestaat het beeld van de kinderlijke wilde naast het beeld van de gevreesde wilde en het beeld
100

A. Blakely, Blacks in the Dutch World, the evolution of racial imagery in a modern society, (Indiana 1993) 179: de auteur geeft een voorbeeld van stereotypen in de literatuur. 101 Voor een volledig overzicht wordt verwezen naar de tijdbalk zwarte geschiedenis in de bijlage. 102 J. Nederveen Pieterse, White on Black, images of Africa and Blacks in Western Popular Culture, (Londen 1992, eerste druk: Amsterdam, 1990) 10. 103 Ibidem, 31. 104 Ibidem.

56

van zwarten als kannibaal. Dit laatste beeld blijft zelfs tot ver in de twintigste eeuw in Europa aanwezig. Benadrukt moet worden dat ook al lijkt het alsof vanaf de vijftiende eeuw, duidelijk is welke beelden er ontstaan over zwarten, dit niet helemaal het geval is. Jahoda (1999) wijst er op dat informatie over beelden uit die tijd schaars is en beelden tegenstrijdig zijn.105 Zoals al aangestipt, bestaan er naast de grote hoeveelheid negatieve ook positieve beelden van zwarten. Er zijn historici die zeggen dat in de middeleeuwen, toen het idee heerste dat er in Afrika monsterrassen woonden, men zich ook al bewust was van het bestaan van grote Afrikaanse koninkrijken.106 Wanneer in de zestiende en zeventiende eeuw Afrikanen worden geassocieerd met apen, zijn er in de literatuur ook positieve beschrijvingen te vinden van zwarten.107 Als in de achttiende en negentiende eeuw allerlei wetenschappelijke theorien in omloop zijn, die als doel hebben de blanke overheersing te legitimeren, ontstaat ook de abolitionistische beweging die zich verzet tegen onder andere de slavernij. Als aan het eind van de negentiende eeuw, begin van de twintigste eeuw Afrika als Donker Continent het doel wordt van ontdekkingsreizigers en missionarissen, die met verhalen terug komen over primitiviteit en kannibalisme, zijn er schilders als Gauguin en Matisse die dit primitivisme juist verheerlijken. Het onderstaande overzicht van stereotypen moet gezien worden als een manier om meer helderheid te scheppen in de grote hoeveelheid beelden. Het is niet zo dat elk beeld statisch is, er zijn accentverschuivingen door de eeuwen heen. De invulling is ook afhankelijk van degenen die ze gebruiken, beelden kunnen in elkaar over lopen of samengevoegd worden. Zo wordt het beeld van zwarten als primitief, vaak samengevoegd met het beeld van kannibaal, maar kan bijvoorbeeld ook samen gaan met het beeld van de gevreesde wilde.

3.3

Ontwikkelingen in Europa en Nederland

Het imperialisme Waarschijnlijk realiseren veel Nederlanders zich niet hoe kort geleden het nog maar is, dat er in Amsterdam een wereldtentoonstelling was waar Surinamers en Javanen als bezienswaardigheden tentoon werden gesteld. Nog in 1883 konden Nederlanders na betaling kijken naar inboorlingen uit de kolonie. Zwarten werden tentoongesteld door

105 106

G. Jahoda, Images of Savages, ancient roots of modern prejudice in western culture, (New York, 1999) 26. G. Geertruyden, van, van monsters, heidenen en grote kinderen, in: racisme donker kontinent, stereotypen en fantasiebeelden over zwarten in het koninkrijk Belgi, Nationaal Centrum voor Ontwikkelingssamenwerking (NCOS) (Brussel, 1991) 23. 107 Ibidem, 27-28.

57

blanken, een duidelijkere uiting van superioriteit is er waarschijnlijk niet.

Periode
Eind 15e eeuw 16e en 17e eeuw 16e eeuw > 17e eeuw >

Beeld
Monsterrassen Dierlijk Kannibaal Luie inboorling

Beschrijving
Fantasieverhalen over Afrika Associatie met apen Vaak beschreven in horrorverhalen Alleen onder leiding van blanken zouden ze werken (slavernij) Werd geprezen, dans werd kinderachtig en onzedelijk genoemd Voor verschillende interpretaties vatbaar Seksloos, vaak afgebeeld in het gezelschap van vrouwen (harem) Geportretteerd op erotische foto's, ook als tegenstelling tussen wildheid en beschaving Ontstaan als gevolg van veel 'wetenschappelijke' theorien

17e eeuw >

Muzikaal

Eind 17e eeuw > 17e eeuw >

De Wilde De Eunuch

Tijdens de koloniale periode 18e eeuw >

De erotische vrouw Intellectueel minderwaardig Primitief

19e eeuw >

Bestaat als tegenstelling tussen Europa (geciviliseerd) en daarbuiten. Alles wat seksueel verboden was, werd geprojecteerd op de inwoners van Afrika

19e eeuw >

Seksueel/ Exotisch

Schema 2. Een overzicht van stereotype beelden die vanaf de middeleeuwen tot en met de 19e eeuw 108 zijn ontstaan.

Europeanen beschouwden zichzelf als degenen die in het 'Donkere Continent' beschaving brachten. Voor Europa staat de negentiende eeuw onder andere in het teken van het koloniseren van Afrika. Tot die tijd waren alleen vooral kustgebieden gekolonialiseerd door de Portugezen, Engelsen en Nederlanders. Het grootste gedeelte van Afrika werd gezien als niemandsland en kon geclaimd worden door iedereen. En van de eersten die dat ook daadwerkelijk deed, was koning Leopold II van Belgi met
108

Bronnen voor dit schema: J. Nederveen Pieterse, White on Black (1992), A. Blakely, Blacks in the Dutch World, (1993), G. Geertruyden, van, van monsters, heidenen en grote kinderen, in: racisme donker kontinent, stereotypen en fantasiebeelden over zwarten in het koninkrijk Belgi, NCOS (1991), Vreemd gespuis, Anne Frankstichting (1987), G. Jahoda, Images of Savages, ancient roots of modern prejudice in western culture (1999), R. Corbey, Wildheid en beschaving, de Europese verbeelding van Arika, (Baarn 1989).

58

een gebied in de binnenlanden van het zuiden van Afrika, Congo genaamd. De Fransen, Duitsers, Italianen, Portugezen en Spanjaarden volgden snel en rond het einde van de negentiende eeuw was bijna heel Afrika verdeeld. Nederland heeft geen rol gespeeld bij de verdeling van Afrika. In de zeventiende eeuw groeit Zuid-Afrika uit tot een kolonie van de Republiek, maar wordt al in 1806 in bezit genomen door de Britten. Via de slavendepots langs de westkust van Afrika heeft Nederland wel impact gehad. Deze forten waren eerst in het bezit van Portugal, maar in de loop van de zeventiende eeuw werden ze veroverd door de Nederlanders. Via deze nederzettingen werden slaven verhandeld en afgevoerd naar de Amerikas. Vanaf het eind van de zeventiende eeuw tot het eind van de achttiende eeuw, speelt de Republiek een belangrijke rol in de slavenhandel. Het zal nog tot 1863 duren voordat de slavernij in de Nederlandse kolonin officieel wordt afgeschaft. De dekolonisatie van de verschillende Europese rijken vindt pas in de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw plaats. Het feit dat Nederland geen rol heeft gespeeld in de kolonisering van Afrika, wil niet zeggen dat er geen beelden werden verspreid over Afrika als donker continent waar ontdekkingsreizigers de meest angstaanjagende dingen meemaakten. Negatieve stereotypen maken echter geen plaats voor positieve beelden. Het negatieve beeld blijft overheersen en verandert in de loop van de twintigste eeuw in Afrika als een Derde Wereld continent waar honger, droogte, dictatuur en armoede heerst.

Wetenschappelijk racisme De wetenschap heeft een belangrijke rol gespeeld bij het verspreiden en instandhouden van stereotypen en vooroordelen over zwarten. De moderne wetenschap, die in de achttiende eeuw tot ontwikkeling komt, onderscheidt zich door de empirische basis waarop onderzoek gebaseerd wordt. Dat deze manier van onderzoeken nog in de kinderschoenen staat, is onder andere af te leiden uit de vele theorien die er ontstaan, waarin species of rassen geclassificeerd worden in hirarchische systemen. In het kader van de rechtvaardiging van het kolonialisme en de slavenhandel ontstaan deze semi-wetenschappelijke ideen die absoluut geen empirische basis hebben, maar wel van grote invloed zijn op sociale verhoudingen tot aan de Tweede Wereldoorlog. In 1735 publiceert Linnaeus zijn systema naturae, waarin hij stelt dat alle soorten levende wezens gelijktijdig geschapen zijn, zoals ze nu bestaan. Hij onderscheidt hierin vier soorten in het menselijke ras: de homo europaeus, de homo asiaticus, de homo afer en de homo americanus. Belangrijk is dat hij met deze indeling geen hirarchische categorisering op het oog had.109 Wetenschappers na hem hadden dit daarentegen wel, verschillende van hen stelden in
109

Geertruyden, Van monsters, heidenen en grote kinderen, 29.

59

navolging op Linnaeus hun eigen classificatie op en een daarbij behorende rangorde. In deze rangorde plaatste men blanken systematisch bovenaan en zwarten onderaan de ladder. Edward Long (1774) verdeelde het genus homo in drie sub-species: Europeanen en aanverwante volken, Negers en Orang Oetans. Steeds meer wetenschappelijke argumenten werden aangehaald om zo'n hirarchie te ondersteunen. Opvallend is dat in de negentiende eeuw de wetenschap spectaculaire ontwikkelingen kent, maar dat daarnaast het denken over de hirarchische rangorde tussen de verschillende mensenrassen alleen maar strakker wordt. Wanneer in 1859 de Origin of Species van Darwin wordt gepubliceerd, worden soorten niet langer als onveranderlijk beschouwd, als iets statisch, maar als het product van selectie en evolutie. Darwin beschouwde alle menselijke rassen als behorend tot n soort, maar die soort was door natuurlijke selectie uiteengevallen in verschillende variteiten. Deze theorie zou vervolgens gebruikt worden als ondersteuning voor ideen, waarin de ene variteit verder gevolueerd zou zijn dan de andere. Dit betekende verdere steun voor het eurocentrisme, dat in eerste instantie al gebaseerd was op de oude bronnen van stereotypering als die van Cham. Vanaf dit moment is er zowel een bijbelse als een wetenschappelijke ondersteuning voor het idee dat Europa superieur is aan de rest van de wereld. Er zal hier verder niet dieper ingegaan worden op de idee van eurocentrisme, wel moet er gezegd worden, dat er naast deze twee theorien die hier nu genoemd zijn, er in de loop der tijd nog veel zijn ontwikkeld om deze superioriteit te bevestigen. Een voorbeeld hiervan zijn de klimaattheorien, waarbij men er in het algemeen van uit ging, dat de gesteldheid van de aarde en het klimaat, er aan bij hebben gedragen dat Europa zich verder heeft kunnen ontwikkelen dan andere continenten. Hierboven is al besproken dat de rassentheorien na de Tweede Wereldoorlog uit beeld verdwijnen, maar dat wat in wetenschappelijk kringen als ongeldig wordt verklaard, nog lang onder de bevolking een waarheid blijft. Zeker in dit geval aangezien het om negatieve stereotyperingen over anderen gaat, waarvan al eerder was vastgesteld dat die de eigen identiteit bevestigen en de eigen grenzen bepaald, dus niet zo makkelijk te veranderen zijn.

De twintigste eeuw Zoals is besproken, moet er een onderscheid gemaakt worden tussen een aantal aspecten van beeldvorming over zwarten. Wat in de loop van de twintigste eeuw centraal staat zijn contacten, in tegenstelling tot voor die tijd, toen voornamelijk denkbeelden over zwarten overheersten. Een volgende stap die hier gezet wordt, is het maken van een onderscheid tussen 60

stereotypen en vooroordelen, waaraan in hoofdstuk twee al aandacht is besteed. Samenvattend kan gezegd worden, dat stereotypen beschouwd worden als een manier om vat te krijgen op de complexiteit van de omgeving en vooroordelen gezien worden als het gevolg van het proces van stereotypering. Het is een houding die aangenomen wordt ten opzichte van een ander of een andere groep. Worden de begrippen contacten en denkbeelden vervangen door vooroordeel en stereotypen dan komt het schema er als volgt uit te zien:

Periode

In de 20

ste

eeuw

Voor de 20

ste

eeuw

Cultuur Veraf Vooroordeel/ stereotypen Vooroordeel Stereotypen Stereotypen/ vooroordeel

Dichtbij

Schema 3. Het onderscheid tussen stereotypen en vooroordeel bij de beeldvorming over zwarten.

Het hebben van vooroordelen lijkt samen te hangen met toenemende directe en indirecte contacten met zwarten. Stereotypen lijken eerder beelden te zijn, die ontstaan door gebrek aan contact en gebaseerd worden op denkbeelden over zwarten. Om verwarring te voorkomen, moet benadrukt worden dat het is gaat hier om negatieve stereotypen, zoals besproken in hoofdstuk twee. Het is niet de bedoeling een heel strikte scheiding te maken tussen stereotypen en vooroordelen. De verdeling moet gezien worden als een middel om duidelijkheid te scheppen in de verschillende soorten beelden die er over zwarten bestaan. Wanneer het beeldvorming betreft over onbekende culturen op afstand, ontstaan er verhalen over monsterrassen die in Afrika zouden wonen en zwarten die een staart zouden hebben: de homo caudatus en over kannibalen in Afrika. Wilden, kannibalen, primitief zijn stereotypen die uit dit soort verhalen ontstaan. Dit soort vreemde beelden zal niet snel ontstaan over andere culturen binnen de eigen samenleving. Vooroordelen zijn veel specifieker en realistischer van aard, zoals bijvoorbeeld het beeld dat zwarten in de drugshandel zitten, mannen er veel vrouwen op na houden of 61

vrouwen een dominerende aard hebben. Het verschil tussen stereotypen en vooroordelen wordt nu duidelijker. Neem bijvoorbeeld het vooroordeel dat zwarten alleen maar uitkering trekken. Zoals besproken in hoofdstuk twee heeft dit beeld een cognitieve, affectieve en conatieve component. Dit betekent dat iemand 1) vindt dat zwarten alleen maar uitkering trekken, 2) het belachelijk vindt dat deze mensen profiteren van zijn belastinggeld en 3) deze gevoelens en ideen uit door bijvoorbeeld niet met zwarten om te gaan. Het blijkt dat wanneer groepen zich in een situatie bevinden waar ze concurrenten van elkaar zijn, er in de loop van de tijd negatieve beeldvorming ontstaan over de andere groep. In dit geval voelt de autochtone groep zich bedreigd door de komst van een allochtone groep. Zwarten die in de eerste helft van deze eeuw naar Nederland komen, worden over het algemeen vriendelijk benaderd, doordat hun aanwezigheid een uitzondering vormt.110 Niet alleen concurrentie speelt een rol maar macht ook. Het ligt voor de hand dat er zich ook bij de allochtone groep beelden ontwikkelen over de autochtone groep. Echter, de vooroordelen van de autochtone groep staan in de Nederlandse samenleving centraal, vooroordelen over de autochtone groep worden bijna nooit gehoord. Oftewel, vooroordelen ontstaan aan de ene kant als gevolg van concurrentie en worden aan de andere kant in stand gehouden en verspreid door macht van de bevooroordeelde groep. Veel stereotypen die in de vorige eeuwen ontstaan zijn, zijn in deze eeuw nog steeds actief.111 Tot op de dag van vandaag is het beeld van de zwarte als primitieve wilde kannibaal terug te vinden in de populaire cultuur. Tot aan de Tweede Wereldoorlog is het een algemeen aanvaard beeld als gevolg van de exploratie van de binnenlanden van Afrika. Vanaf de jaren vijftig verschuift het beeld van Afrika als continent van stammenoorlogen, hutjes en ongeciviliseerdheid, naar een beeld van hongersnoden en armoede, het doelwit van vreselijke ziekten zoals AIDS en wordt de term ongeciviliseerd vervangen door onderontwikkeling. Afrika is niet langer het 'Donker Continent' maar heeft zich ontwikkeld tot Derde Wereldcontinent. Ten aanzien van zwarten in Nederland zijn veel oude stereotypen in een nieuw jasje gestoken. Het stereotype beeld van de zwarte man als heel seksueel actief, is ontstaan uit eerdere beelden van zwarten als wilden, primitief en exotisch. Zwarte mannen
110

111

Twee voorbeelden van concurrentie met andere groepen: 1) de komst van duizenden Duitse meisjes die in het interbellum in Nederland in de huishouding werkten, de Hollandse meisjes voelden na een tijd hun aanwezigheid als een bedreiging, zij zouden alle Hollandse jongens inpikken, 2) het verblijf van Canadezen na de tweede wereldoorlog, dit zorgde voor vijandigheid bij Hollandse jongens omdat de Canadezen hun meisjes zouden inpikken.

Bronnen voor deze stereotypen en vooroordelen: http://www.dds.nl/overig/annefrank/, J. Nederveen Pieterse, White on Black, images of Africa and Blacks in Western Popular Culture, (Londen 1992, eerste druk: Amsterdam, 1990), G. Geertruyden, van, van monsters, heidenen en grote kinderen, in: racisme donker kontinent, stereotypen en fantasiebeelden over zwarten in het koninkrijk Belgi, Nationaal Centrum voor Ontwikkelingssamenwerking (NCOS) (Brussel, 1991), Wij zijn geen zielepoten, uit: Bijeen (januari 1988), R. Heijnen, M. Weltak, Kan het ook zonder gironummer, (Volkskrant, 1989).

62

zouden als gevolg hiervan niet trouw zijn of een groot geslacht hebben. Door de toenemende globalisering is Afrika ook het continent van ontwikkelingssamenwerking geworden. Verschillende profit en non-profit organisaties uit het westen werken in dit continent, waardoor bijvoorbeeld het stereotype beeld uit de koloniale periode van luie zwarten weer actueel is worden. Er wordt over het algemeen niet stil gestaan bij de mogelijkheid, dat door cultuurverschillen er ook een verschil in tijdsbesef, werkhouding bestaat als gevolg waarvan de Afrikaanse manier van werken niet overeenstemt met de westerse werkwijze. Werden zwarten in vorige eeuwen nog vaak gezien als een homogene groep, in de loop van de twintigste eeuw wordt dit steeds meer genuanceerd. De term zwart is niet meer voldoende om duidelijk te maken over welke groep gesproken wordt. Afrikanen, Afro-Amerikanen, Creolen en Molukkers zijn voorbeelden van groepen die onderscheiden kunnen worden. Er moet hier gewezen worden op het feit, dat de allochtone groep in Nederland in zijn algemeenheid vaak met de term 'zwart' wordt bestempeld, hetgeen ook in de inleiding is aangestipt. Zo wordt er gesproken van 'zwarte scholen' en 'zwarte wijken'. Door de toenemende directe contacten tussen blank en zwart in Nederland ontstaan er veel vooroordelen die zich duidelijk onderscheiden van stereotypen (zie schema 4). De meeste van deze vooroordelen zijn sinds de jaren zeventig ontstaan, omdat vanaf die periode zwarten en andere buitenlanders in grote getallen naar Nederland komen. De Anne Frankstichting heeft deze en meer vooroordelen op een rijtje gezet en vermeldt daarbij ook de feiten waarmee de vooroordelen weerlegd kunnen worden. Voor meer informatie over deze feiten kan men terecht op hun webpagina, hier wordt daar verder niet op ingegaan en moet volstaan worden met de kennis dat het bij deze uitingen inderdaad gaat om vooroordelen en niet om feiten. Overduidelijk wordt, dat vooroordelen geen rol spelen in de analyse van Sinterklaasverhalen, het zijn geen beelden die snel in kinderliteratuur voor zullen komen.

63

Vooroordelen ontstaan vanaf de jaren zeventig 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ze komen nog steeds ongehinderd ons land binnen Buitenlanders krijgen kinderen aan de lopende band Als het zo door gaat, zijn zij straks met meer dan wij Zij zijn de schuld van de overbevolking Ze pikken onze banen in Ze worden voorgetrokken bij het zoeken naar werk Ze profiteren meer dan de Nederlanders van de sociale voorzieningen Ze zijn de schuld van de gestegen criminaliteit Ze willen geen Nederlands leren Ze willen zich niet aanpassen

Schema 4. Bron: Anne Frank Stichting http://www.dds.nl/overig/annefrank/ .

Beeldvorming over zwarten is nog lange tijd beeldvorming over anderen op afstand, gericht op Afrika en (oud)-kolonin. Ook al waren er directe contacten in de kolonin tussen zwart en blank, er ontstonden geen vooroordelen over zwarten. De reden hiervoor is dat de relatie niet gebaseerd was op gelijkwaardigheid, waardoor er ook geen concurrentie was, twee voorwaarden voor het ontstaan van vooroordelen. Niet vergeten moet worden dat er gedurende de koloniale periode een groot verschil was tussen het leven in de kolonie en in het moederland. Een groot deel van de Nederlandse bevolking kwam nooit in contact met zwarten tot in de twintigste eeuw. Pas sinds de laatste drie decennia heeft Nederland zich ontwikkeld tot een multiculturele samenleving, als gevolg waarvan steeds meer vooroordelen zijn ontstaan. Aan het begin van die eeuw is het niet zo dat Nederlanders nog nooit buitenlanders van buiten Europa hebben gezien. Rond 1900 wonen er in Rotterdam bijvoorbeeld veel Chinezen en in Den Haag verblijven veel Indonesirs die mee zijn gekomen met Nederlandse families. Ook komen in de loop van de koloniale periode zwarten mondjesmaat naar Nederland. Toch blijven deze straatbeelden beperkt tot een paar grote steden, de rest van het land laat een minder kosmopolitisch beeld zien. Er is in deze periode nog niet zozeer sprake van immigratie van buitenlanders, maar 64

van migratie van het platteland naar de stad. Het zal tot begin jaren zeventig duren, voordat er in groten getale immigranten naar Nederland komen en zich hier ook vestigen (zie tabel 1.). Een aantal ontwikkelingen in de twintigste eeuw in Europa zorgt ervoor dat er een klimaat ontstaat waarin stereotypen langzaam aan naar de achtergrond verdwijnen, maar waardoor de kans op het ontstaan van vooroordelen wordt vergroot. Na de Tweede Wereldoorlog worden de oude rassentheorien ontkracht door nieuwe meer wetenschappelijk verantwoorde ideen. Vervolgens begint het proces van dekolonisatie in de jaren vijftig, waarbij de kolonin stuk voor stuk een onafhankelijke status krijgen. Wat Nederland betreft wordt Indonesi onafhankelijk eind jaren veertig, maar het duurt nog tot 1975 voordat Suriname onafhankelijk wordt en de Nederlandse Antillen zijn tot de dag van vandaag verbonden met Nederland. Inmiddels heeft Afrika zich als continent ontwikkeld en hebben zwarten over de hele wereld de kans gekregen om zich te ontplooien. Als gevolg hiervan wordt er steeds meer onderzoek gedaan door zwart en blank over Afrika op historisch en cultureel gebied. Voor het eerst vindt dit onderzoek op een onbevooroordeelde manier plaats.
1900 Jaartallen Hoeveelheden 53.000 70.000 107.000 297.800 655.300 932.100 1910 1960 1971 1980 1990

Tabel 1. Totaal aantal immigranten. Bron: Lage landen, hoge sprongen, Nederland in beweging, red. 112 J.v.d.Lans & H. Vuijsje.

In 1977 wordt in een onderzoek bij leerlingen van het secundair onderwijs (van 12-18 jarigen) nagegaan hoe zij over andere culturen dachten. Bij een woord-associatietest moest de student aanstippen welke van de 129 opgegeven woorden men associeerde met respectievelijk Afrika, Azi, Europa, Noord-Amerika en Zuid-Amerika.

Afrika

Zuid-Amerika

Azi

NoordAmerika 42,8 54,3

Europa

Cultuur Beschaving

30.8 11,6

33.8 19,3

34 25,8

58,3 64

Tabel 2. De associaties met verschillende werelddelen in percentages uitgedrukt. G. van Geertruyden,

112

J. van der, Lans, H. Vuijsje, Lage landen, hoge sprongen, Nederland in beweging 1898-1998 (Wormer 1998) 73.

65

Van monsters, heidenen en grote kinderen, beeldvorming over Afrikanen in de westerse geschiedenis in: Racisme donker continent (Nationaal centrum voor ontwikkelingssamenwerking) 19-45.

Van de leerlingen was 11,6% van mening dat er sprake is van beschaving in Afrika. Bij de associatie met Afrika scoorde het woord hutten het hoogst (72,4%), gevolgd door aap, honger, leeuwen, oerwoud en naakt met iets meer dan 67%. Het woord kannibalen scoorde 54,1% en wilden 51,1%.113 Het zou interessant zijn om studenten nogmaals deze associatietest te laten doen aangezien dit onderzoek al meer dan twintig jaar oud is, om te kijken of er veel veranderd is. De Volkskrant publiceert in 1997 een artikel over een onderzoek in Itali waarbij over een periode van zeven jaar 7000 kinderen zijn gepeild naar hun mening over nietblanken. Uit het boek La pelle giusta (De juiste huid) van Paola Tabe rijst geen fraai beeld op. In het artikel worden geen cijfers genoemd, maar het blijkt dat veel kinderen afkeer, minachting, haat, agressie en angst voelen voor niet-blanken. Bij de vraag een opstel te schrijven met als titel: 'als je vader en moeder zwarten waren...' komen verhalen omhoog waarbij kinderen vinden dat zwarten lelijk, vuil, arm, stupide, dieven, drugshandelaars en moordenaars zijn. De ouders kwamen er niet best van af, ze werden tot slaaf gemaakt, het hoofd afgesneden, wit gewassen in de wasmachine of het huis uitgetrapt.114 En van de conclusies is dat de ontwikkeling naar een multiculturele samenleving stuit op vooroordelen, racisme en geweld, een probleem voor veel landen in Europa, inclusief Nederland. Tot slot is de complexiteit van beeldvorming in de laatste eeuw toegenomen als gevolg van globaliseringprocessen. Onder andere de verbeterde communicatie technologie heeft er aan bijgedragen dat de wereld zich ontwikkeld heeft tot een 'globale village'. Het waarnemen van het negatieve gedrag van anderen, n van de oorzaken van negatieve beeldvorming, kan direct plaatsvinden via de eigen ervaring of, indirect door het verkrijgen van informatie daarover, bijvoorbeeld via de massamedia.115 Via media als televisie en internet is er een overvloed aan informatie over anderen beschikbaar. Uit onderzoek is gebleken, dat media een centrale rol spelen bij het verspreiden en instandhouden van negatieve beeldvorming.116 De reproductie van stereotypen en vooroordelen via televisie en dergelijke, vormt een onderdeel van wat hieronder besproken zal worden; stereotypen in cultuurproducten.

113 114 115

G. van, Geertruyden, van monsters, heidenen en grote kinderen, 42-43. Paola Tabet, De juiste huid (Volkskrant 23 september, 1997) W.A. Shadid, Grondslagen van interculturele communicatie, studieveld en werkterrein (Houten 1998) 214. 116 Ibidem.

66

3.4

Stereotypen in cultuurproducten

Beelden die in de loop der tijd over zwarten ontstaan, worden opgenomen in een cultuur en producten die hierbinnen worden geproduceerd. Er zal kort in worden gegaan op stereotypen in cultuurproducten, waarna twee cultuurproducten uitgebreider zullen worden besproken: het stripverhaal en het kinderboek. Hiervoor is gekozen omdat beeldvorming over zwarten in deze producten kunnen dienen als vergelijkingsmateriaal bij de analyse van het Sinterklaasverhaal, aangezien beide horen tot de kindercultuur in woord en beeld. Cultuurproducten zijn van grote invloed bij het instandhouden en verspreiden van stereotypen en vooroordelen. Nederveen (1990) en Blakely (1993) zijn twee auteurs die zich verdiept hebben in de beeldvorming van wit over zwart, waarbij Nederveen zich voornamelijk heeft geconcentreerd op populaire cultuur in de westerse wereld en Blakely specifiek heeft gekeken naar beeldvorming in de blanke cultuur van Nederland. Al vanaf de middeleeuwen komen beelden van zwarten in allerlei facetten van de Nederlandse cultuur voor (zie schema 5). De populaire cultuur van de negentiende eeuw kan gezien worden als een spons die alle bestaande stereotypen en vooroordelen opzuigt. Zwarten worden afgebeeld als slaven, kannibalen, wilden, edele wilden, grote kinderen, niet al te intelligent, boeman, bedienden enzovoort. Zo komt in de reis- en avonturenverhalen uit de eerste helft van de twintigste eeuw het beeld van de zwarte 'primitieve wilde' terug, in de meeste gevallen ook nog kannibaal, dat zich in de voorgaande eeuwen heeft ontwikkeld. Terwijl tegelijkertijd het stereotype van de gevreesde wilde een rol speelt als boeman, bij het in het gareel houden van kinderen. Ook na de koloniale periode blijft de westerse populaire cultuur lange tijd het karakter van kolonialistische propaganda houden.117 Kolonialistische verhoudingen komen terug in stripverhalen, fictieve literatuur, grappen en dergelijke. Zoals hierboven is besproken, ontstaat in de twintigste eeuw het bewustzijn dat stereotypen en vooroordelen met betrekking tot zwarten, op fictie in plaats van feiten zijn gebaseerd. Toch blijven de meeste stereotypen actief. De reden voor het voortbestaan van dit soort beelden is het onderscheidingsprincipe tussen groepen.

Het stripverhaal Henk Backer wordt beschouwd als de eerste professionele striptekenaar in Nederland.118 In 1922 debuteert hij met de dagstrip Tripje en Liezebertha, die tot 1946 onder andere in het Rotterdams Nieuwsblad verschijnt. In deze strip zijn veel negatieve
117 118

J. Nederveen Pieterse, White on Black, 101. Ibidem, 153.

67

stereotypen terug te vinden over zwarten. Wanneer Liezebertha een zwart gezicht heeft, wordt ze het zwarte monstertje genoemd. Andere uitspraken zijn: wat moet jij hier, leelijke nikker, nu is tripje de nieuwe koning der zwartjes. Een negerkoning wordt aangesproken met Leelijke zwarte gorilla. Eenzelfde soort stereotypering is te zien in de strip Kuifje in Afrika waarvan de eerste uitgave verschijnt in 1931. Veel stripfiguren uit de eerste helft van de twintigste eeuw maken ontdekkingsreizen waarbij ze ook in Afrika belanden.119 Zwarten komen regelmatig voor in deze verhalen. Het stereotype beeld van de blanke als overheerser keert vaak terug, hetgeen niet zo heel vreemd is, aangezien het nog tot begin jaren zestig duurt voordat Afrika gedekoloniseerd wordt. Er mag dan geen slavenhandel meer plaats vinden, maar nog altijd regeert Europa over Afrika. Het ligt voor de hand dat deze ontwikkelingen terug te vinden zijn in cultuurgoederen. Vooral in de vooroorlogse strip komen zwarten er weinig florissant van af. Zoals al vermeld, is kannibalisme een regelmatig terugkerend thema in de strips tot de jaren zeventig en komt nog tot de dag van vandaag af en toe terug. Een ander opvallend kenmerk is dat zwarten in veel strips gebroken Nederlands spreken, hierdoor komen ze vaak onnozel en dommig over. Na de Tweede Wereldoorlog zijn beelden van zwarten in strips niet meer eenduidig. In de realistische strips ontstaat een minder verwrongen beeld van zwarten, waarschijnlijk onder andere als gevolg van antikoloniale bewegingen na de dekolonisatie. In de karikaturale strips verandert er echter weinig, hierin worden zwarten nog even clichmatig afgebeeld als in de jaren voor de oorlog. Tot de dag van vandaag zijn er auteurs die zwarten afbeelden met ringen door hun neus en oren, als kannibalen met blanken in de kookpot die een soort apentaaltje spreken.120 Dat het imago van een karikaturale zwarte figuur zich kan ontwikkelen van negatief naar positief, wordt gellustreerd door de figuur van Sjimmie, waarschijnlijk

119 120

Ibidem, 154. Ibidem 162.

68

Uiting Religieuze schilderkunst

Periode 15e - 17e eeuw

Cultuurproducten Doping Ethiopische eunuch

16e - 17e eeuw Geseculariseerde schilderkunst 16e eeuw

Als n van de drie koningen Personificatie Afrika

17e eeuw 18e eeuw > Literatuur 18e eeuw

Als bedienden in portretten Minder anoniem, als hoofdpersoon In romans uit de koloniale periode In romans benvloed abolitionisme door het

19e eeuw

In kinderboeken, vaak als mikpunt van grapjes In romans, in primitief, seksueel getinte rollen In reis- en avonturenverhalen als inboorlingen uit Afrika

Eerst helft 20ste eeuw

20ste eeuw

In romans hoofdpersoon

als

volwaardig

Wetenschap

18e eeuw >

In theorien over minderwaardigheid

zwarte

Populaire cultuur

19e eeuw >

Zwart als handelsmerk voor allerlei producten Op educatieve volksprenten In spelletjes en grapjes In de opvoedkunde als boeman In het entertainment

Schema 5. Overzicht van de Nederlandse cultuurproducten waarin stereotype beelden van zwarten terug te vinden zijn.
121

121

De geraadpleegde literatuur voor deze beelden: J. Nederveen Pieterse, White on Black (1992), A. Blakely, Blacks in the Dutch World, (1993), G. Geertruyden, van, van monsters, heidenen en grote kinderen, in: racisme donker kontinent, stereotypen en fantasiebeelden over zwarten in het koninkrijk Belgi, NCOS (1991) en Vreemd gespuis, Anne Frankstichting (1987).

69

n van de bekendste stripnegers van Nederland. Wat jonger Nederland zich waarschijnlijk niet realiseert, is dat Sjors, Sjimmie in 1950 aantrof tussen tijgers en olifanten als een soort sprekend aapje. In de eerste jaren komt Sjimmie qua uiterlijk volledig overeen met de manier waarop Zwarte Piet wordt afgebeeld. In de loop der jaren verandert de strip een aantal keren van eigenaar en wordt het uiterlijk van Sjimmie aangepast. In 1977, in de handen van Robert van der Kroft, groeit hij uit tot een volwaardige hoofdpersoon, die zich alleen door zijn huidskleur onderscheidt van Sjors.122 Over het algemeen moet echter geconcludeerd worden, dat zwarten vandaag de dag in strips nog steeds een geliefd mikpunt van grappen zijn en daardoor bijdragen aan het instandhouden van het negatieve stereotype beeld.

Het kinderboek De aandacht voor kinder- en jeugdliteratuur is de laatste decennia toegenomen. Tijdens de jaren zeventig gentroduceerd als serieus object van onderzoek aan de universiteit van Leiden en Groningen en tegenwoordig onderdeel van verschillende onderzoeksprojecten.123 Uit het vorige hoofdstuk is gebleken, dat bevindingen binnen de sociale psychologie hieraan een bijdrage hebben geleverd. Het kinderboek blijkt een belangrijke rol te spelen bij het leerproces. Door het bestuderen van dit cultuurproduct kan meer inzicht verkregen worden over onder andere de beeldvorming die kinderen wordt aangereikt. Het is gebleken, dat deze beeldvorming van grote invloed is op houdingen die kinderen ontwikkelen ten opzichte van andere culturen. Met betrekking tot de verbeelding van zwarten moet geconcludeerd worden dat veel kinderboeken, net als stripboeken, nog altijd vol staan met negatieve stereotyperingen over zwarten. Nederveen constateert dat veranderingen in de wereld niet meteen doordringen in de kinderverhalen, -liedjes, -speelgoed en spelletjes.124 In deze cultuurgoederen komen nog veel oude stereotypen voor. Veel volwassen zullen zich bijvoorbeeld het versje van de tien kleine negertjes herinneren, waarbij er steeds eentje verdwijnt. Zwarten die in dit rijmpje worden afgebeeld zijn klein, dom, onhandig en maken continue fouten, waardoor er uiteindelijk geen enkele overblijft.125 Het valt op dat in de westerse kindercultuur, niet-westerse mensen vaak worden geportretteerd als negatieve voorbeelden en dat symboliseren wat fout is. Het feit dat kinderboeken over het algemeen een versimpelde weergave geven van dingen, draagt bij tot het gebruik van stereotypen. In veel boeken die al gepubliceerd zijn, worden
122

H. Brok, Het Sjimmie-syndroom, de neger in het beeldverhaal, in: Vreemd gespuis, Anne Frank stichting (Amsterdam, 1987) 152. 123 T. Duijx, Kinderboeken als levend cultuurbezit in: Kinderboeken als levend cultuurbezit, 10 jaar stichting geschiedenis kinder- en jeugdliteratuur, (Rotterdam 1997) 71. 124 J. Nederveen Pieterse, White on Black, 166. 125 R. Robinson, The comics: an illustrated history of comic strip art (New York, 1974) in: J. Nederveen Pieterse, White on Black, 166.

70

vanaf de jaren zeventig stereotypen over zwarten veranderd, zodat deze groep in een positiever daglicht komt te staan. Toch blijven stereotypen een probleem, sommige boeken mogen dan aangepast worden, maar de westerse cultuur draagt nog vaak de boodschap in zich, dat blank staat voor autoriteit, schoonheid, macht en goedheid.126 Dat veel kinderboeken nog oude stereotypen bevatten heeft een aantal redenen. Ten eerste worden deze stereotypen van generatie op generatie overgedragen. Ouders vertellen hun kinderen vaak liedjes en versjes, die zij als kind geleerd hebben en deze kinderen vertellen sommige hiervan weer aan hun kinderen. Het versje van de tien kleine negertjes is hier een goed voorbeeld van, zeer waarschijnlijk voor het eerst geschreven in 1864 door de Engelsman Frank J. Green en nog steeds bekent. Daarnaast worden boeken ook niet zomaar weg gegooid, waardoor ze gelezen worden door volgende generaties. Ten tweede blijkt dat ook al zijn sommige boeken aanpast, er daarnaast nog steeds veel oude boeken herdrukt worden zonder dat stereotypen over zwarten worden veranderd. Tot slot is er het probleem dat de cultuur van het westen nog altijd de cultuur van het centrum is. Ook al zijn er steeds meer boeken (zowel voor volwassenen als voor kinderen) op de markt afkomstig uit de periferie, ze vormen nog altijd een minderheid. In het westen heerst nog altijd het idee dat de termen literatuur en Afrika niet samengaan. Schipper (1995) schrijft het volgende in haar artikel Homocaudatus, verbeelding en macht in de letteren : Toen Harry Mulisch in 1987 niet genomineerd werd voor de AKO-prijs, wees hij de lijst van wel genomineerden af met de opmerking: derde-wereldliteratuur (Trouw 16.5.1987). Op mijn latere vraag wat hij daarmee bedoeld had, antwoordde hij: derderangs. Is derde-wereldliteratuur dan derderangs literatuur. Ja, zei Mulisch, het licht doet het daar toch ook nooit? . Doordat het machtscentrum in het westen ligt, worden stereotypen over zwarten niet zomaar veranderd en krijgen niet-westerse schrijvers maar mondjesmaat de kans om literatuur te publiceren, waarin zwarten anders worden afgebeeld, waardoor het beeld over zwarten veranderd zou kunnen worden.

126

Nederveen Pieterse, White on Black, 169.

71

3.5

Samenvatting

Het onderscheiden van stereotypen en vooroordelen heeft een aantal redenen: 1) het schept helderheid in de grote hoeveelheid beelden, 2) het verklaart het verschil in aard van de beelden die voor en na contact met zwarten ontstaan, 3) het laat zien dat stereotypen voornamelijk in de cultuur tot uiting komt en vooroordelen meer aan maatschappelijke issues gerelateerd zijn en 4) het verklaart dat in dit onderzoek, vooroordelen niet van toepassing zijn. Resumerend kan gezegd worden dat er in de loop der eeuwen een grote hoeveelheid beelden over zwarten zijn ontstaan, waarbij de negatieve beelden de overhand hebben gehad. Naast dat het eigen is aan de mens om stereotypen over andere te vormen, zijn ontwikkelingen in de maatschappij, die bij de vorming van deze beelden een rol hebben gespeeld, divers. Aan de ene kant is het kolonialisme van invloed geweest op het ontstaan van negatieve stereotype beelden over zwarten, aan de andere kant zijn de dekolonisatie, de immigratie van zwarten, de multiculturele samenleving de aanzet geweest tot het ontstaan van vooroordelen. Deze beelden worden via allerlei cultuurproducten instandgehouden en verspreid, met als gevolg dat stereotypen die al eeuwen oud zijn, vandaag de dag nog steeds bestaan. Ook al is het na de Tweede Wereldoorlog duidelijk geworden dat er geen rechtvaardiging is voor de hirarchie tussen blank en zwart, de Nederlandse cultuur blijft een beeld van zwarten verspreiden dat structureel negatief van aard is. Dit komt onder andere tot uiting in wat velen 'onschuldige' stereotypen noemen, in stripboeken, reclame, film, televisie, kinderboeken en dergelijke. In het laatste hoofdstuk zal daar, in het kader van het racistisch discours, verder op ingegaan worden. Hier is duidelijk geworden welke stereotypen in de loop van de tijd ontstaan zijn en vandaag de dag in de cultuur nog tot uiting komen. Deze beelden zullen in de analyse van de Sinterklaasverhalen gebruikt worden als referentiekader.

72

Hoofdstuk 4. De analyse van sinterklaasverhalen

4.1

Inleiding

Nu inzicht is gegeven in de ontwikkeling van de sinterklaastraditie, de processen die een rol spelen bij de vorming van stereotypen en vooroordelen en de soorten stereotypen en vooroordelen over zwarten die zich in de loop der tijd hebben ontwikkeld, zal in dit hoofdstuk de analyse van zeventig sinterklaasverhalen centraal staan. Al eerder is vermeld dat er tot nu toe geen wetenschappelijk onderzoek is gedaan over mogelijke racistische elementen in de sinterklaastraditie. Daar wordt hier een begin mee gemaakt. De zeventig verhalen en afbeeldingen die bij deze verhalen horen, zijn beoordeeld op een hoeveelheid variabelen die onder andere afgeleid zijn uit het vorige hoofdstuk. Het draait hierbij om de vraag of stereotype beelden van zwarten terug komen in deze traditie. Deze analyse zal in het tweede deel van dit hoofdstuk aan bod komen. In het eerste deel zal eerst kort worden ingegaan op de geschiedenis van het sinterklaasverhaal, waarna vervolgens het kader van dit onderzoek besproken zal worden.

Deel I. Het kader van het onderzoek

4.2

Geschiedenis van het sinterklaasverhaal

De opvallendste revolutie in de sinterklaasverhalen is de secularisatie die in Nederland sinds de jaren zestig in de vorige eeuw zichtbaar wordt.127 Het feit dat Sinterklaas een katholieke heilige is, verdwijnt steeds meer naar de achtergrond, Sinterklaas groeit uit tot een nationaal symbool, het wordt een 'typisch Nederlandse viering' voor kinderen van bijna alle geloofsovertuigingen. Als gevolg hiervan zullen er tegenwoordig nog maar weinig tot geen verhalen uitgegeven worden die religieus van aard zijn. In deze verhalen komt Sinterklaas met zijn knecht uit de hemel afgedaald, in tegenstelling tot de geseculariseerde verhalen, waarbij hij zelf op aarde woont en met de boot uit Spanje komt. In de religieuze verhalen wordt Sinterklaas begeleid door n knecht,
127

R.Ghesquiere, Van Nicolaas van Myra tot Sinterklaas (Leuven 1989) 102

73

terwijl in de geseculariseerde verhalen Sint in de loop van deze eeuw begeleid wordt door meerdere Zwarte Pieten. Hier wordt verder niet ingegaan op het religieuze verhaal, het geseculariseerde verhaal staat centraal, omdat de eerste soort verhalen in de loop van de twintigste eeuw verdwijnt en in dit onderzoek juist gekeken wordt naar de ontwikkeling van het sinterklaasverhaal door deze eeuw heen. De eerste verwijzing naar een meer geseculariseerde Sinterklaas staat in St Nicolaas Almanach een almanak voor kinderen uit 1796. Opvallend is dat in deze almanak een jongen geschenken aan zijn ouders vraagt in plaats van aan Sinterklaas. Er is in deze tijd nog weinig plaats voor fantasie. Onder invloed van de Verlichting zijn verhalen rationeel van aard en staat het leerelement centraal. Volgens Ghesquiere (1989) komt er pas halverwege de negentiende eeuw meer ruimte voor fantasie en dus ook voor Sinterklaas als aanwezig persoon bij de viering.128 Dit komt onder andere doordat het idee over kinderen als kleine volwassenen verandert. Volgens nieuwe inzichten hebben kinderen de tijd en ruimte nodig om op te groeien. Als gevolg hiervan worden verhalen en afbeeldingen voor kinderen aangepast, hetgeen ook tot uitdrukking komt in de figuur van Sinterklaas die vriendelijker wordt geportretteerd. Ghesquiere maakt in haar studie naar de figuur van Sinterklaas het onderscheid tussen religieuze en geseculariseerde verhalen, maar ook tussen fantasieliteratuur en realistische literatuur. In de realistische teksten staat niet de sinterklaasfiguur centraal, maar wel de gevoelens en de gedachten van de mensen; volwassenen en kinderen, die het sinterklaasgebeuren beleven.129 In de fantasieverhalen zijn Sinterklaas en Zwarte Piet de hoofdpersonen. Het sinterklaasverhaal is echter geen puur fantasieverhaal: de fantasiefiguren zijn verweven met de echte wereld. Concluderend kan gezegd worden dat in dit onderzoek het geseculariseerde fantasiesinterklaasverhaal centraal staat. Niet het religieuze verhaal, omdat dat in de loop van de twintigste eeuw verdwijnt, en niet het realistische verhaal, omdat hierin Sinterklaas en Zwarte Piet of niet voorkomen, of maar een bijrol hebben. Echter, aangestipt moet worden dat er wel een aantal voornamelijk oudere realistische verhalen zijn opgenomen, waarin duidelijk een beschrijving staat van Zwarte Piet. De keuze om deze verhalen op te nemen in het onderzoek komt voort uit het feit dat er niet veel fantasieverhalen uit de eerste dertig jaar van deze eeuw te vinden zijn. Een beschrijving van Zwarte Piet kan ook licht werpen op de manier waarop er tegen deze figuur wordt aangekeken.

128 129

Ibidem, 101. Ibidem, 155.

74

4.3

Doel van het onderzoek

Het doel van dit onderzoek is ten eerste om door middel van de analyse van sinterklaasverhalen meer inzicht te krijgen in: 1) of beelden en ideen over zwarten in de Nederlandse samenleving ook voorkomen in deze verhalen en 2) of de stereotype verhouding tussen blank en zwart, waarbij blank de overheerser en zwart de overheerste is, terugkomt in de relatie tussen Sinterklaas en Zwarte Piet. Ten tweede wordt er in de sinterklaasverhalen gekeken hoe beide aspecten zich door de eeuw heen hebben ontwikkeld en welke veranderingen zich daarbij hebben voorgedaan.

4.4

Bronnen van onderzoek

In het boek Schoolvoorbeelden van racisme door Van Dijk (1987) worden een aantal studies naar de afbeelding van minderheidsgroepen in school- en kinderboeken besproken. Volgens dit onderzoek zijn de conclusies van de meeste studies uit verschillende landen gelijkluidend. Het traditionele beeld dat kinder- en schoolboeken van minderheidsgroepen schetsen, is over het algemeen onvolledig, eenzijdig, etnocentrisch, stereotiep, bevooroordeeld of op een andere manier vertekend door een blank westers perspectief.130 Volgens Van Dijk is er een gebrek aan kritisch onderzoek in Nederland.131 Er zijn tussen 1960 en 1970 een aantal studies gedaan naar schoolboeken (Madsen 1979; Van den Berg & Reinsch 1983). Het blijkt dat de enige studie in Nederland naar stereotype beelden van zwarten in kinderboeken is gedaan door Redmond (1980). Haar observaties en conclusies over deze beeldvorming komen overeen met die van studies door buitenlandse auteurs. Aangezien het hier de enige Nederlandse studie tot nu betreft, wordt deze als n van de bronnen gebruikt om tot een aantal variabelen te komen, waarop de sinterklaasverhalen beoordeeld kunnen worden. Redmond verdeelt haar onderzoek in drie delen: 1) het mensbeeld dat er van zwarte personen wordt geschetst, 2) hoe de cultuur beschreven wordt en 3) hoe het beeld van politieke en maatschappelijke systemen is. Niet alle onderzochte variabelen zijn op deze analyse van toepassing, vooral het eerste deel is hier van waarde. Het boek The slant of the pen van Preiswerk (1980) geeft, naast een serie essays door verschillende auteurs over racisme in kinder- en schoolboeken in diverse landen, in de bijlagen een lijst van criteria waarop boeken beoordeeld kunnen worden, bovendien worden aanbevelingen gedaan voor het schrijven van betere boeken. Deze vragenlijst wordt hier, naast het onderzoek van Redmond, als bron gebruikt voor het onderzoek
130 131

T.A. van Dijk, Schoolvoorbeelden van racisme, (Amsterdam 1987) 35. Ibidem, 41.

75

naar de sinterklaasverhalen, hetgeen al eerder is gedaan door andere onderzoekers (Klein 1985; Van Dijk 1987). Naast de conclusies van Redmond en de vragenlijst van Preiswerk dienen ook de bevindingen uit hoofdstuk drie als basis voor het samenstellen van de variabelen waarop de sinterklaasverhalen worden getoetst. Hieronder zijn de stereotypen die op dit onderzoek van toepassing zijn, op een rijtje gezet.

Nr. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Stereotype beeld De luie zwarte Kinderlijke wilde Goede wilde Intellectueel minderwaardig Bediende Entertainer Als boeman Humoristisch stripfiguur Als anoniem persoon (net als in de schilderkunst)

Schema 1. Overzicht stereotypen hoofdstuk drie.

In schema 1, in bijlage I, staat een uit de bovenstaande bronnen samengestelde lijst van vragen waarop sinterklaasverhalen onderzocht zouden kunnen worden, waarbij een onderscheid is gemaakt tussen sociaal-culturele achtergronden, sociaal-culturele context en het mensbeeld. Er zijn 56 vragen opgesteld. Bij het bestuderen van de verhalen blijkt dat ze niet allemaal van toepassing zijn op sinterklaasverhalen. Dit heeft een aantal oorzaken: ten eerste betreft het hier geen representatie van zwarte mensen zoals in andere kinderboeken, Zwarte Piet is meer een fantasiefiguur, en ten tweede is het een setting waar standaard twee dezelfde personen in voorkomen, waarbij de setting zelf ook niet al te veel verandert. De variabelen waarop de sinterklaasverhalen wel beoordeeld kunnen worden, staan hieronder afgebeeld in schema 2. 76

In bijlage I staat de wijze waarop het onderzoek is uitgevoerd uitgebreid beschreven. Om toch een idee te krijgen van de onderzoeksmethode, wordt deze hier kort aangestipt. In het totaal zijn er 69 verhalen onderzocht op 42 variabelen. Hiervan zijn 15 variabelen van toepassing op de afbeeldingen en 27 op de tekst. De verhalen zijn geschreven tussen 1913 en 1998. Na de beoordeling van de verhalen op de variabelen zijn deze in vier periodes ingedeeld, om zo procentueel per variabele aan te kunnen geven of en hoe de manier waarop Zwarte Piet en Sinterklaas worden afgebeeld door de tijd heen verandert. Periodes die onderscheiden zijn, zijn 1900-1945, 1946-1998, 1975-1998 en 1989-1998. Gekozen is voor deze verdeling, opdat het verschil tussen verhalen voor en na de oorlog zichtbaar wordt, maar ook om veranderingen in de laatste 25 jaar aan het licht te brengen, waarbij de verhalen uit de laatste 10 jaar de hedendaagse verhalen representeren. De tabellen met de uitkomsten in percentages zijn terug te vinden in de bijlage. Clusters variabelen die samen meer inzicht geven in onderdelen als: uiterlijk van Zwarte Piet en de verhouding tussen Sinterklaas en Zwarte Piet, zijn vertaald in grafieken die wel in dit hoofdstuk zijn opgenomen. Er is hiervoor gekozen om het betoog in dit hoofdstuk te verduidelijken en te ondersteunen.

Deel II De uitkomsten van de analyse

4.6

Stereotypen van zwarten in de sinterklaasverhalen

De variabelen waarop de verhalen geanalyseerd zijn, zijn gegroepeerd opdat er achtereenvolgens uitspraken kunnen worden gedaan over: 1) het uiterlijk van Zwarte Piet, 2) de karakterschets van Zwarte Piet, 3) de verhouding tussen hem en Sinterklaas en 4) de afbeeldingen bij de teksten. De elementen uit de sinterklaasverhalen zullen zo veel mogelijk vergeleken worden met de manier waarop zwarten in andere cultuurproducten worden geportretteerd. Uiteindelijk zullen deze vergelijkingen in de conclusies op een rijtje worden gezet, om een uitspraak te kunnen doen over de mate waarin Zwarte Piet gezien kan worden als een representatie van zwarten en in welk opzicht de figuur daar duidelijk van afwijkt. Uiterlijk van Zwarte Piet Iedereen weet dat Zwarte Piet zwart is daar hoeven geen misverstanden over te bestaan. De vraag is of er een link is met het negrode ras. Hier is gekeken of en hoe de zwartheid van deze figuur in de sinterklaasverhalen naar voren komt.

77

Teksten I Sociaal-culturele achtergronden Eerst introductie Eerste introductie

Afbeeldingen I Sociaal-culturele achtergronden Taal en Tekst -

Benoeming
Komen de woorden neger en moor voor. Komen namen naast Zwarte Piet voor. Komt het woord 'knecht' in de tekst voor. Komen woorden naast Sint en Sinterklaas voor. Geschiedenis III Sociaal-culturele context Sociale verhoudingen Machtsverhoudingen Wordt hij in een onderdanige houding afgebeeld als hij samen met de Sint staat afgebeeld. Kijkt Sinterklaas boos of vriendelijk naar Zwarte Piet.

Geschiedenis III Sociaal-cultureel context Sociale verhoudingen Machtsverhoudingen Heeft Zwarte Piet verantwoordelijkheden. Leert Zwarte Piet van Sinterklaas. Is Sint boos op pieten. Deelt Sint opdrachten uit. Houding van Sinterklaas ten opzichte van Zwarte Piet(en). Wordt het verschil tussen blank en zwart extra benadrukt.

II Het mensbeeld Uiterlijk Praat Zwarte Piet met een dialect. Worden 'witte tanden' genoemd in de tekst. Wordt de zwarte huidskleur benadrukt. Zijn er andere opvallende uiterlijke kenmerken van Zwarte Piet die genoemd worden in de tekst. Is de roe een attribuut van Zwarte Piet. Is de ketting een attribuut van Zwarte Piet. Is de zak een attribuut van Zwarte Piet. Is strooigoed een attribuut van Zwarte Piet.

II Het mensbeeld Uiterlijk Worden de witte tanden van zwarte piet benadrukt. Is hij zwart, bruin of wit van huid. Wordt het wit van zijn ogen extra benadrukt. Heeft hij ringen in zijn oren. Heeft Zwarte Piet extra dikke lippen. Zijn er nog andere opvallende uiterlijke kenmerken bij Zwarte Piet. Wordt hij kleiner afgebeeld dan Sinterklaas. Wat is de uitdrukking op het gezicht van Zwarte Piet. Wordt Sint mensachtig en zwarte piet stripachtig getekend. Wordt Zwarte Piet afgebeeld met een roe of een ketting. Karakter/Karakterschets Wordt hij huilend afgebeeld. Wanneer er meerder pieten worden afgebeeld, zien deze er dan verschillend uit.

Karakter /karakterschets Karakterschets van Zwarte Piet. Bij meerdere pieten, zijn deze verschillend van karakter. Is Zwarte Piet kinderlijk van aard. Huilen pieten. Lost hij problemen op. Komen Pieten zelf met goede ideen. Is Piet een hoofdpersoon. Bezigheden Wat voor bezigheden heeft hij. Doet hij kunstjes en dergelijke.

Bezigheden Wat doet hij?

78

Schema 2. Overzicht van variabelen waarop de teksten en afbeeldingen van de sinterklaasverhalen.

Het blijkt dat dit op een aantal manier kan gebeuren: 1) door de huidskleur te benadrukken, 2) door een directe verwijzing naar het negrode ras en 3) door overeenkomsten met de manier waarop zwarten in andere cultuurproducten worden afgebeeld. In de eerste helft van de twintigste eeuw wordt in meer dan driekwart van de verhalen de zwarte huidskleur van Zwarte Piet extra aangestipt, hetgeen bijvoorbeeld tot uiting komt door de herhaling van het feit dat Zwarte Piet zwart is. Dit neemt in de loop van de eeuw af maar verdwijnt niet uit de verhalen. In de laatste 10 jaar wordt nog altijd in eenderde van de verhalen de nadruk gelegd op het zwart zijn van Zwarte Piet. Wat opvalt is dat in de eerste periode in 35% van de verhalen ook aan Zwarte Piet wordt gerefereerd met woorden als 'neger' of 'moor'. Dit betekent dat de auteurs van deze verhalen Zwarte Piet niet zagen als een fantasiefiguur, zwart geworden door bijvoorbeeld het roet van de schoorsteen. Het refereren aan woorden als 'neger' of 'moor' verdwijnt in de loop van de eeuw uit alle verhalen. In de laatste 25 jaar komen deze termen in nog maar 6% van de verhalen voor en in de laatste 10 jaar helemaal niet meer. Dit geeft onomstotelijk aan dat tot voor kort er geen geheim van werd gemaakt, dat Zwarte Piet een negrode uiterlijk heeft. Er zijn een aantal uiterlijke kenmerken die vooral in verhalen uit de eerste helft van de eeuw worden genoemd: ogen, mond en tanden. De aandacht wordt dan gericht op het feit dat Zwarte Piet dikke rode lippen, wit oogwit of juist zwarte ogen en grote witte tanden heeft. Uit het onderzoek van Redmond blijkt dat zwarten in kinderboeken, door exact dezelfde kenmerken worden getypeerd. Dit betekent dat Zwarte Piet, in de eerste helft van de eeuw, volgens dezelfde stereotypen wordt geportretteerd. Na de Tweede Wereldoorlog verdwijnt deze beschrijving volledig, alleen de ogen worden in 13% van de verhalen nog genoemd. In tegenstelling tot gewone verhalen worden uiterlijke kenmerken in geen van de sinterklaasverhalen negatief beoordeeld. In kinderverhalen komt het voor dat zwarten, doordat ze zwart zijn, lelijk worden gevonden.132 Van de sinterklaasverhalen die in deze analyse zijn opgenomen, is er geen waarin een dergelijke associatie wordt gemaakt. Wel wordt er impliciet een verband gelegd tussen de naam 'Zwarte Piet' en kenmerken als domheid, kinderlijkheid, onhandigheid, enzovoort, maar daarop zal hieronder verder worden ingegaan.

132

Redmond, R., Zwarte mensen in kinderboeken (Den Haag 1980) 33.

79

Karakterschets Waar bij uiterlijke kenmerken overeenkomsten tussen algemene stereotypen van zwarten, en de manier waarop Zwarte Piet wordt afgeschilderd in de loop van de eeuw afnemen, of zelfs verdwijnen, nemen deze bij de karakterschets van Zwarte Piet in de loop der jaren steeds meer toe. Hieronder zullen achtereenvolgend de volgende elementen besproken worden: 1) strengheid, 2) dwaasheid, 3) luiheid, 4) domheid en 5) kinderlijkheid.133 In de eerste helft van de eeuw is Zwarte Piet een redelijk serieuze figuur, geen grappen en grollen. Hiermee hangt het beeld samen, dat Zwarte Piet iemand was waar je bang voor moest zijn, vaak werd hij dan ook dreigend afgebeeld en in het bezit van een lege zak en roe. In meer dan eenderde van de verhalen uit de eerste 45 jaar komt hij dreigend over. In de tweede helft van de eeuw is het element van dreiging bijna helemaal verdwenen. Het beeld van Zwarte Piet als een figuur die kunstjes en raar doet, komt hier voor in de plaats. In de tweede helft wordt Zwarte Piet in bijna een kwart van de verhalen clownachtig afgebeeld. In de laatste tien jaar stijgt dit tot meer dan 40%. Dit is een opvallende verandering, het karakter van deze figuur slaat van het ene extreem uit naar het andere. Hierboven is al aangestipt dat de opvoedkunde hier een rol in speelt, doordat de boeman van het toneel verdwijnt. Maar dat verklaart nog niet waarom hij niet alleen wat milder wordt geportretteerd, maar zich ontwikkelt tot een echte clown. De verklaring voor deze verandering moet gezocht worden in het feit dat Zwarte Piet steeds meer volgens anders stereotypen wordt geportretteerd. In de eerste helft van de twintigste eeuw wordt Zwarte Piet volgens stereotypen als: 'edele wilde' (naar het voorbeeld van 'Vrijdag' in Robinson Crusoe), 'bediende' en 'boeman' afgebeeld, beelden die na de Tweede Wereldoorlog vervangen worden door beelden als: 'kinderlijke wilde', intellectueel minderwaardig', 'entertainer' en 'humoristisch stripfiguur'. Stereotypen zijn van origine extreme beelden, vandaar de overschakeling van boeman naar clown. Alle hier genoemde beelden maken Zwarte Piet ondergeschikt aan Sinterklaas, alleen elke soort op een eigen manier. Het derde element dat hier besproken wordt, is luiheid. Luiheid is niet n van de meer opvallende eigenschappen van Zwarte Piet. Het typeren van deze figuur als lui neemt in de loop van de eeuw wel toe, maar is verwaarloosbaar met 7 %, waarna het weer daalt in de laatste tien jaar en het nog maar in 1% van de verhalen wordt genoemd. Dit is een voorbeeld van een van de meer hardnekkige stereotype beelden van zwarten dat wijdverspreid is, maar dat eigenlijk niet terugkomt in de sinterklaasverhalen. Het is mogelijk maar dit is speculatief dat het niet past bij Zwarte Piet en bij de traditie. Uit alles in de verhalen valt op te maken, dat er hard

133

Voor een overzicht van absolute en procentuele uitkomsten van het onderzoek wordt verwezen naar Bijlage I.

80

gewerkt moet worden om alles op tijd af te krijgen voor het sinterklaasfeest en om tijdens het feest alle cadeautjes in n avond door de schoorstenen af te leveren. Wanneer in een verhaal een luie Zwarte Piet voorkomt, dan is dat altijd een uitzondering en tegen de achtergrond van andere hardwerkende Zwarte Pieten. Daarentegen wordt hij wel als een steeds dommere figuur geschetst. In geen enkel verhaal uit de eerste helft van deze eeuw, wordt er verwezen naar Zwarte Piet als dom. Deze karaktertrek komt opvallend genoeg na de oorlog in eenderde van de verhalen voor. Hij wordt dan misschien wel dommer getypeerd, maar het slechte gebruik van de Nederlandse taal wat bij kan dragen aan dit imago, verdwijnt in de loop van de eeuw volledig. Aangestipt moet worden, dat het voor die tijd ook maar in ongeveer 15% van de verhalen voorkwam. Het gebrekkige taalgebruik komt wel regelmatig voor bij zwarte figuren in stripverhalen, wat gezien kan worden als een voorbeeld van een link tussen de figuur van Zwarte Piet en de representatie van zwarten. Wat aansluit bij de ontwikkeling van Zwarte Piet naar steeds minder dreigend, maar clownesker en dommer figuur, is dat hij overeenkomstig met een stereotype beeld van zwarten steeds kinderlijk van aard wordt. In de tweede helft van deze eeuw wordt in 50% van de verhalen een Zwarte Piet geportretteerd die niet volwassen is. Dat dit aan het veranderen is, zou kunnen blijken uit de daling in de laatste tien jaar van 50% naar 43%. Deze ontwikkeling wordt gellustreerd door het feit dat in de verhalen uit de laatste tien jaar nog maar in 17% een huilende Zwarte Piet wordt geportretteerd. Dit in tegenstelling tot 36% in de laatste 25 jaar. Voor de oorlog is dit percentage nog lager, namelijk 20%, hetgeen aansluit bij het strenge, dreigende karakter van Zwarte Piet uit die tijd. Een voorbeeld van een kinderlijke Zwarte Piet waarin veel van de bovenstaande variabelen terugkomen, is te vinden in sinterklaas versjes en verhalen uit 1950 van Nans Leeuwen:

Foei, foei, is dt nu helpen inpakken, zei de Sint. Maar in Holland was het anders, geen dak was er te steil en geen schoorsteen te hoog voor het nieuwe knechtje. (...) Pietje riep hij [de Sint] kwaad, wat is er met die zak gebeurd! Piet viel huilend op zijn knien en vertelde Sinterklaas alles. Had dat dan eerder gezegd domme jongen! Dan had ik je wel geholpen (...) het in orde te brengen.

Soms is er een letterlijke vergelijking met kinderen. Opvallend is een verhaal waarin Zwarte Piet van rol wisselt met een jongetje. Wanneer deze de taken van Zwarte Piet overneemt, loopt alles in de soep: Sjonnie zat nog even na te snikken. Maar hoe dichter ze bij de stad kwamen, hoe
81

vrolijker hij werd. Hoef ik nou nooit meer door die vuile schoorstenen te kruipen? vroeg hij blij. En hoef ik nooit meer op dat vreselijke grote paard te rijden? Je mag het niet eens zei Pedro kwaad. Wat een manier om zo voor Zwarte Piet te spelen. Wat zal Sinterklaas daar wel van zeggen. (M.Bruijn, 1975)

In dit verhaal komt een vreemde situatie voor. Aan de ene kant kan Zwarte Piet probleemloos van plaats kan wisselen met een jongetje, zonder dat de ouders en vriendjes daar erg in hebben. Aan de andere kant, heeft hij de verantwoordelijkheden van een volwassene, hetgeen ook blijkt uit het feit dat het jongetje de taken nog niet aankan. De hierboven besproken variabelen zijn geclusterd om een meer algemene uitspraak te kunnen doen over de vraag of Zwarte Piet steeds kinderlijker en meer clownesk van aard wordt (grafiek 1). De grafieken die in dit hoofdstuk de uitkomsten van het onderzoek in beeld brengen, laten zien hoe de verhalen zich door de eeuw heen ontwikkeld hebben. Op de verticale as is de v-score terug te vinden (zie voor uitleg, bijlage I) en op de horizontale as zijn de jaartallen weergegeven. De trendlijn laat vervolgens zien of er positief of negatief verloop zit in de manier waarop sinterklaasverhalen worden geschreven. In dit geval laat de grafiek een dalende lijn zien,

Verloop V-score Sinterklaasverhalen

10 8 6 4 V-score 2 0 1900 -2 -4 -6 -8 -10
Vscore (1913-1998) 2e orde regressielijn V-score

1910

1920

1930

1940

1950

1960 S

1970

1980

1990

2000

2010

Grafiek 1. Wordt Zwarte Piet steeds clownesker en kinderlijker van aard.

waaruit opgemaakt kan worden, dat Zwarte Piet in de eerste helft van de eeuw inderdaad als een strenger en serieuzer persoon wordt neergezet door schrijvers, dan in de tweede helft van de eeuw. Vanaf 1945 zijn er steeds meer verhalen waarin hij op
82

een kinderlijke en meer clowneske manier wordt neergezet, hetgeen in de grafiek aangegeven wordt door een concentratie van de puntenwolk onder de x-as.

Intermezzo Tot nu toe valt op dat directe verwijzingen naar het negrode ras, zoals die in de eerste helft van de eeuw in de verhalen voorkomen, uit de verhalen verdwijnen. Deze verwijzingen gaan gepaard met het neerzetten van een redelijk serieuze en dreigende figuur. Zwarte Piet is de figuur waar je als kind bang voor moet zijn. Sinterklaas fungeert min of meer als rechter, hij heeft de beslissingsmacht over of een kind wel of niet de roe krijgt of de zak in moet, een beslissing die hij vervolgens door Zwarte Piet laat uitvoeren. Zoals al in het eerste hoofdstuk is besproken, is het tot deze eeuw altijd Sinterklaas geweest die de kinderen direct strafte. Ook al verandert hij van een echte boeman naar een meer gedistingeerd persoon, blijft hij in de negentiende eeuw de uitvoerende macht. Deze taak wordt aan het begin van de twintigste eeuw overgenomen door Zwarte Piet en hij neemt daarmee de functie van boeman op zich. Dit pedagogisch hulpmiddel verdwijnt na de Tweede Wereldoorlog, wat gevolgen heeft voor de manier waarop Zwarte Piet wordt geportretteerd. Wanneer hij niet meer de functie van boeman heeft, blijft alleen zijn rol als knecht van Sinterklaas over. De figuur wordt losgekoppeld van het dreigende en bangmakende element en verandert na de Tweede Wereldoorlog in een clownesk figuur met kinderlijke karaktertrekken. De naoorlogse Zwarte Pieten vertonen een verbluffende overeenkomst met clowns. Beide figuren zijn geschminkt, de n zwart, de ander wit. De monden worden benadrukt door deze rood te verven. Er wordt een pruik opgezet, allebei met kleine krulletjes, die van Zwarte Piet is zwart, die van clowns meestal rood. Ze hebben beiden een raar pak aan, vaak ook beiden met iets van een kraag. Allebei de figuren maken, door rare sprongen, domme dingen en dergelijke, mensen aan het lachen. Echter, het grote verschil tussen een Zwart Piet en een clown is, dat de figuur van Zwarte Piet is opgebouwd uit stereotypen beelden van zwarten en hij naast Sinterklaas op een negatieve manier uit de verf komt. Hoe ontwikkelt de rest van het feest zich in deze periode? In hoofdstuk n wordt vermeld dat het feest vlak na de oorlog in populariteit toeneemt. Niet langer wordt Sinterklaas begeleid door n Piet, maar door een heleboel. De intocht van Sinterklaas en zijn Pieten vormt vanaf nu het begin van de viering. Het feest verplaatst zich van de uitsluitend huiselijke naar de openbare sfeer en krijgt een duidelijk feestelijker karakter. De veranderingen in de figuur van Zwarte Piet moeten in het kader van deze ontwikkelingen verklaard worden. Sinterklaas met tientallen boemannen is minder feestelijk dan een intocht met Sinterklaas en tientallen grappende en grollende Zwarte Pieten.
83

4.6

De verhouding tussen Sinterklaas en Zwarte Piet

Geconstateerd kan worden dat er in de verhalen door de hele eeuw heen een scheve machtsverhouding is tussen Sinterklaas en Zwarte Piet. Dit komt in de eerste helft van de eeuw voornamelijk tot uiting in een baas knecht verhouding die op den duur verandert in een ouder kind relatie. Deze verandering heeft voornamelijk te maken met de veranderingen in de figuur van Zwarte Piet, het kinderlijke karakter in de tweede helft van deze eeuw is van invloed op de manier waarop de relatie tussen hem en Sinterklaas bestempeld kan worden. Gedurende de twintigste eeuw is Sinterklaas in bijna alle verhalen degene die de opdrachten uitdeelt en Zwarte Piet degene die deze uitvoert. Het is zelfs zo dat het percentage in de laatste tien jaar oploopt tot 86%. Wat hier op aansluit is, dat uit de meeste verhalen blijkt dat Sinterklaas ook de rol van leraar vervult. Ook hier geldt dat in de laatste tien jaar nog in 83% van de verhalen Zwarte Piet leert van Sinterklaas. Een voorbeeld waarin Zwarte Piet leert van Sinterklaas uit het boek Sinterklaas verhalen van Jan Gelder (1998):

Maar Sinterklaas, u zei toch vanmorgen: ik moet nog zo veel cadeautjes kopen. (...) Toen werd ik bang. Ik dacht, we hebben vast niet genoeg geld. Niet genoeg geld? Ik [Sinterklaas] schudde hem door elkaar, alsof hij zelf een geldbus was. Maar Peseto, je weet toch wel: Hoeveel oren heeft een haas? Twee! (...) Hoeveel voeten heeft een poes? Vier! (...) Hoeveel geld heeft Sinterklaas? Meer dan voldoende. Altijd!

Ook al blijft er een scheve machtsverhouding bestaan tussen Sinterklaas en Zwarte Piet, er zijn twee, hieraan gerelateerde, aspecten in de sinterklaasverhalen die in de loop van deze eeuw volledig verdwijnen: 1) het benadrukken van het verschil tussen wit en zwart en 2) de hirarchische manier waarop Sinterklaas wordt aangesproken. Er wordt daarbij gekeken in hoeverre namen als 'baas', 'meester' en 'heer' voorkomen in de verhalen. In de eerste helft van de eeuw wordt het verschil tussen zwart en wit nog in 86% van de verhalen benadrukt. Dat dit verschil later in de eeuw niet meer aan de orde is, wil niet zeggen dat het hier geen scheve machtsverhouding tussen blank en zwart betreft. Het is nog altijd overduidelijk dat Sinterklaas blank is en Zwarte Piet zwart, waardoor verschillen op een indirecte manier toch tot uiting komen. Voor de oorlog wordt Sinterklaas in 42% van de verhalen op een manier aangesproken, waaruit een hirarchische verdeling blijkt tussen hem en Zwarte Piet.
84

Heer of meester zijn titels waarmee Zwarte Piet Sinterklaas aanspreekt. Dit verdwijnt in de loop van de tweede helft van deze eeuw volledig uit de verhalen, in plaats daarvan spreekt Zwarte Piet Sinterklaas gewoon aan met 'Sinterklaas'. Bij de meting is er niet gekeken of Sinterklaas met u aangesproken wordt, dat hoeft namelijk niets te zeggen over een scheve relatie, het is in onze samenleving normaal dat oudere mensen niet getutoyeerd worden. De manier waarop Sinterklaas Zwarte Piet aanspreekt, blijft wel zijn hirarchisch karakter behouden. Tot aan 1946 wordt Zwarte Piet in 70% van de verhalen aangesproken met 'knecht', een term die door Schenkman gentroduceerd is en tot aan het einde van de negentiende eeuw de enige manier is waarop Zwarte Piet wordt aangesproken. De naam 'Zwarte Piet' wordt in 1891 voor het eerst in een sinterklaasverhaal teruggevonden en wordt aan het eind van de negentiende, begin van de twintigste eeuw steeds gebruikelijker. De term 'Knecht' verdwijnt daarentegen niet, in de laatste tien jaar komt deze nog steeds in eenderde van de verhalen voor. Dat Sinterklaas niet meer aangesproken wordt door Zwarte Piet met titels als 'heer' en 'meester', kan onder andere te maken hebben met de ideen in de opvoedkunde in de jaren zestig en zeventig, waardoor deze figuur minder autoritair van aard wordt. Binnen de relatie tussen deze twee figuren verandert Sinterklaas van een strenge baas naar een soort vaderfiguur/ verzorger van Zwarte Piet en naar buiten, naar de kinderen toe, wordt hij zachtaardiger van karakter. Duidelijk is dat deze ontwikkelingen er alleen maar voor zorgen dat de machtsverdeling anders van aard wordt, maar niet minder scheef. Dat deze ontwikkeling in de figuur van Sinterklaas niet betekent, dat Sinterklaas geen autoritaire houding meer aanneemt in latere verhalen, blijkt uit het volgende tekstfragment uit een verhaal van Henk Figee uit 1994 waarin Sinterklaas bijna als een slavendrijver wordt geportretteerd: De knechten kwamen van alle kanten aanrennen en joegen elkaar langs de regenpijpen (...) het dak op. Even later stond Sinterklaas tevreden met de handen in de zij (...) in het midden van de tuin. (...) En hoewel het warm was, Sinterklaas hield van dit moment. Het was dat hij altijd medelijden kreeg met de vijfenzeventig trouwe knechten die roerloos op het dak stonden. Maar anders had hij ze de hele middag laten staan. Niets kon hem zo ontroeren als vijfenzeventig paar ogen die hem van boven zenuwachtig aankeken. (...) En bij de laatste knecht aangekomen, stortte de eerste knecht bijna door zijn knien van warme ellende.

Het valt op dat ondanks dat de figuur van Zwarte Piet in de loop der tijd er niet zelfstandiger op wordt, hij toch veel verantwoordelijkheden heeft. Door de eeuw heen, in de verhalen, schommelt dit percentage zo rond de 70% en neemt aan het eind
85

van de eeuw wat meer af, maar blijft toch nog boven de 60%. Wanneer deze variabele op zich wordt bekeken, dan lijkt dat niet te stroken met de hierboven besproken ontwikkeling. Dit positieve element wordt echter teniet gedaan door het feit dat Zwarte Piet de verantwoordelijkheid niet kan dragen. In bijna alle verhalen wordt Sinterklaas op een bepaald punt in de tekst boos op Zwarte Piet, omdat hij de dingen fout doet. Dit blijkt ook uit de afbeeldingen, in 44% van de afbeeldingen bij de teksten in de laatste 25 jaar kijkt Sint boos naar Zwarte Piet, maar hierover later meer. Wat in ogenschouw genomen moet worden, is dat de verantwoordelijkheden opgelegd worden door Sinterklaas, hij is degene die bepaald of en wat Zwarte Piet aan taken toebedeeld krijgt. Zwarte Piet wordt extra in een negatief daglicht gezet, doordat hij vaak de problemen waarmee hij geconfronteerd wordt niet op kan lossen. Dit is door de eeuw heen in meer dan de helft van de verhalen het geval en in de laatste tien jaar blijkt dit in 75% van de verhalen zo te zijn. Dit ligt in het verlengde van wat hierboven geconstateerd is, namelijk dat Zwarte Piet steeds kinderlijker van aard wordt, hetgeen gepaard gaat met een toenemende domheid. Steeds vaker is het Sinterklaas die er uiteindelijk voor zorgt dat alles op zijn pootjes terecht komt. Geconcludeerd kan worden dat in veel verhalen de verhaallijn er als volgt uitziet: Sinterklaas deelt de opdrachten uit, Zwarte Piet voert deze verkeerd uit, waardoor hij in de problemen komt, wanneer het hem niet lukt op deze eigenhandig op te lossen, komt de Sint dit ter oren, die vervolgens boos wordt, waarop Zwarte Piet in huilen uitbarst en Sinterklaas er uiteindelijk voor zorgt dat alles goed komt. De verdeling is helder, Sinterklaas is de slimme baas- vaderfiguur en Zwarte Piet is de domme 'knecht'. De houding van Sinterklaas ten opzichte van Zwarte Piet is overheersend van aard. De onderstaande grafiek (2) laat zien dat deze houding in positieve zin verandert in

Verloop V-score Sinterklaasverhalen

10 8 6 4 V-score 2 0 1900 -2 -4 -6 -8 -10
Vscore (1913-1998) 2e orde regressielijn V-score

1910

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

Grafiek 2. De houding van Sinterklaas ten opzichte van Zwarte Piet

86

de jaren zestig en zeventig en vervolgens verslechtert in de laatste 25 jaar. Deze opleving kan toegeschreven worden aan de negatieve houding ten opzichte van autoritaire figuren zoals hierboven aangestipt , onder invloed van deze tendens verandert het karakter van Sinterklaas ook. De figuur van Zwarte Piet is zwart en voornamelijk opgebouwd uit minderwaardige, negatieve, onderdanige eigenschappen. Niet alleen is er aangetoond dat in de eerste helft van de eeuw er qua uiterlijke kenmerken een duidelijk verband is tussen zwarten en Zwarte Piet, maar ook dat karaktereigenschappen die toegeschreven worden aan Zwarte Piet overeenkomen met stereotype beelden van zwarten. De negatieve manier waarop Zwarte Piet wordt geportretteerd, wordt nog eens versterkt door de manier waarop de blanke figuur van Sinterklaas wordt neergezet: superieur, intelligent en in een positief daglicht. De volgende grafiek (3) illustreert dat Zwarte Piet in het algemeen een onderdanige houding aanneemt ten opzichte van Sinterklaas en ook al wordt deze in de loop van de tijd minder, ze wordt niet gelijkwaardig.

Verloop V-score Sinterklaasverhalen

10 8 6 4 V-score 2 0 1900 -2 -4 -6 -8 -10
Vscore (1913-1998) 2e orde regressielijn V-score

1910

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

Grafiek 3. Heeft Zwarte Piet een onderdanige houding.

Na de bestudering van de verhalen blijkt dat er geen neutrale relatie is tussen deze twee figuren. Het beeld lijkt aan te sluiten op n van de conclusies gemaakt door Milder (1983) in zijn boek Children and Race. Hij stelt dat hoofdpersonen bijna altijd wit zijn, het initiatief nemen en ten hoogste een neerbuigende vriendschap hebben

87

met de zwarte ondergeschikte.134 Niet vergeten moet worden dat de relatie tussen Zwarte Piet en Sinterklaas zijn wortels lijkt te hebben in de tegenstelling tussen zwart en wit. Al een paar eeuwen lang wordt de kleur wit geassocieerd met onder andere puur, goddelijk en eerlijk en de kleur zwart met slecht, oneerlijk en duivels. Het is niet verwonderlijk, dat deze stereotypen terugkomen in de sinterklaasverhalen. Af en toe zijn er verhalen waarin de relatie wel gelijkwaardig is en waarbij Zwarte Piet samenwerkt met de Sint, maar deze zijn nog altijd in de minderheid:

En toen bedachten Sinterklaas en Piet samen een plan. Ze zouden voor de verandering de volgende keer eens geen stout kind meenemen maar een zoet kind. Het allerzoetste kind van Nederland. Wacht maar zei Piet, Ik zal het wel opzoeken. Dat kan ik goed. (Meiden-Coolsma 1960)

4.7

Zwarte Piet in de afbeeldingen

Kinderverhalen bestaan over het algemeen uit zowel tekst als illustraties. De schrijver is zelden in de positie om de illustrator uit te kiezen met als gevolg dat tekeningen en tekst vaak niet op elkaar aansluiten. Ook al worden afbeeldingen en tekst tijdens het lezen in verband met elkaar gebracht, het is beter om beide elementen van een verhaal los van elkaar te bestuderen, zonder dat er onderlinge verbanden worden gelegd. Ook al kunnen de teksten op meer variabelen worden onderzocht dan de afbeeldingen, toch zijn de illustraties een belangrijk onderdeel van een verhaal. Met relatief weinig middelen kan een illustrator een beeld scheppen dat in n oogopslag opgenomen kan worden. Daar komt bij dat kinderen in de leeftijdsgroep waarop de verhalen gericht zijn, zich meer richten op de afbeeldingen dan op de tekst. In de sinterklaasverhalen kunnen de afbeeldingen vooral meer licht werpen op de uiterlijke kenmerken van Zwarte Piet, daarnaast, wanneer hij samen met Sinterklaas staat afgebeeld, is het mogelijk om uitspraken te doen over de houding die beide figuren ten opzichte van elkaar innemen. Voor de analyse van het uiterlijk van Zwarte Piet zijn dezelfde variabelen gebruikt als bij de bestudering van de teksten. En variabele vormt hierop een uitzondering. Waar in de teksten wel wordt gekeken naar de mate waarin de zwarte huidskleur van Zwarte Piet wordt benadrukt, wordt deze variabele niet toegepast op de afbeeldingen. De reden hiervoor is dat Zwarte Piet per definitie met
134

Ibidem, 36.

88

een zwarte huid wordt afgebeeld, hij kan niet zwarter dan zwart worden afgebeeld. In 7% van alle afbeeldingen wordt hij wit afgebeeld, hetgeen eerder het gevolg is van de manier van illustreren dan van de mogelijkheid dat de illustrator meent dat Zwarte Piet wit is. Wat opvalt, is dat Zwarte Piet op meer dan 70% van de afbeeldingen van na 1945 ringen in zijn oren heeft. Dit is een aspect dat in de teksten in zijn geheel niet wordt genoemd. Het blijkt dat in sommige strips, zwarten op gelijksoortige wijze worden afgebeeld. In Vreemd gespuis, een uitgave door de Anne Frankstichting, worden diverse afbeeldingen uit strips getoond, waarin zwarten ook ringen in de oren hebben.135 Aangestipt moet worden dat het hier allemaal karikaturale afbeeldingen betreft en er een groot verschil is tussen de manier waarop zwarten in meer realistische of in karikaturale strips worden afgebeeld. Zoals ook is besproken in hoofdstuk drie, ontstaan er in de realistische strips minder verwrongen beelden van zwarten, maar worden zwarten in karikaturale strips nog even clichmatig afgebeeld als voor de oorlog. Net als in de teksten, blijkt Zwarte Piet ook in de afbeeldingen zich te ontwikkelen van een meer realistische naar een karikaturale figuur (zie grafiek 4). Niet alleen heeft Zwarte Piet op steeds meer afbeeldingen ringen in zijn oren, maar

Verloop V-score Sinterklaasverhalen

10 8 6 4 V-score 2 0 1900 -2 -4 -6 -8 -10
Vscore (1913-1998) 2e orde regressielijn V-score

1910

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

Grafiek 4. Ontwikkeling van de karikaturisering van Zwarte Piet

ook het wit van de ogen en de lippen worden vaker benadrukt. In de laatste tien jaar neemt het percentage verhalen, waarin Zwarte Piet op deze manier afgebeeld wordt, duidelijk af.

135

Vreemd gespuis, Anne Frankstichting (Amsterdam 1987) 8, 12, 153,154 en 162.

89

Niet alleen wordt hij na de oorlog lange tijd als een karikatuur afgebeeld, maar in de helft van alle verhalen wordt Zwarte Piet ook kleiner afgebeeld dan de andere personen in de illustratie. Dit kan opgevat worden als onderdeel van een karikatuur, maar lijkt ook aan te sluiten op het feit dat in de loop van de tijd, Zwarte Piet in de tekst steeds kinderlijker van aard wordt. Het blijkt echter, dat Zwarte Piet in de helft verhalen van voor de oorlog ook al kleiner wordt afgebeeld, terwijl maar in 12% van de teksten een kinderlijke Zwarte Piet wordt neergezet. Waarschijnlijk moet het lengte verschil tussen Sinterklaas en Zwarte Piet van voor de oorlog, niet gezien worden als het verschil tussen een kind en een volwassene, maar als gevolg van de ondergeschiktheid van Zwarte Piet. Deze manier van afbeelden is ook terug te vinden in religieuze afbeeldingen uit de middeleeuwen, waarbij heiligen groter werden afgebeeld dan gewone mensen. In de meeste afbeeldingen is hij wat kleiner dan Sinterklaas, maar heeft hij nog wel volwassen proporties. Het verschil in lengte tussen de twee figuren kan daarentegen na de oorlog wel verklaard worden door het idee dat: 1) Zwarte Piet door de tekenaar/schrijver op het niveau van een kind geplaatst wordt, of 2) het samenhangt met het steeds vaker karikaturiseren van Zwarte Piet. Het is moeilijk om uitspraken te doen over de manier waarop Sinterklaas en Zwarte Piet zich tot elkaar verhouden op de afbeeldingen. De illustraties zijn vaak eenvoudig van aard als gevolg waarvan de lichaamstaal van beide figuren niet heel expressief is en sommige uitdrukkingen op de gezichten lastig te benoemen zijn. Er zijn echter wel een aantal variabelen, aan de hand waarvan er meer over de relatie tussen de twee figuren op de afbeeldingen kan worden gezegd. Zo valt het op dat Sinterklaas, in de loop van de eeuw, steeds vaker boos naar Zwarte Piet kijkt. In de eerste helft van de eeuw komt dit zo goed als niet voor, in de tweede helft komt dit in 29% van de verhalen voor, in de laatste 25 jaar in 44% en in de laatste tien jaar kijkt Sinterklaas in 67% van de afbeeldingen boos naar Zwarte Piet. Dit is een opvallend, stijgende lijn. Hierop sluit aan dat Zwarte Piet ook steeds vaker huilend wordt geportretteerd. Het percentage is niet zo hoog als dat van de variabele 'de boze Sinterklaas', maar desalniettemin loopt het in de loop der tijd op van 0% naar 17%. Deze twee variabelen dragen bij aan het beeld dat hierboven al is geschetst, namelijk dat Zwarte Piet steeds dommer en onbekwamer wordt en Sinterklaas Zwarte Piet, als gevolg daarvan, vaker op zijn kop geeft. Het is duidelijk dat net als de teksten, de afbeeldingen geen positief beeld van Zwarte Piet laten zien.

90

4.8

Conclusies

Uit het feit dat lang niet alle beelden uit de hier gebruikte bronnen van toepassing zijn op de analyse van sinterklaasverhalen, blijkt dat dit soort verhalen afwijken van cultuurproducten waarin representaties van zwarten voorkomen. Doordat een sinterklaasverhaal meestal gesitueerd is in een fantasiesetting, ontbreekt er een bepaald realiteitsgehalte dat bijvoorbeeld in kinderverhalen wel aanwezig is. Zo kan in kinderverhalen worden verwezen naar geschiedkundige feiten, zoals de slavernij, iets wat in het sinterklaasverhaal niet voor zal komen. Toch kan er geconcludeerd worden dat de figuren in de traditie en de onderlinge relatie hun oorsprong hebben in de werkelijkheid. Zwarte Piet en Sinterklaas zijn niet puur fantasiefiguren, maar zijn een uiting van de manier waarop blank aankijkt tegen zwart. Het doel van deze analyse was om aan te tonen dat ook al wordt het door veel mensen niet onderkend, Zwarte Piet een representatie van zwarten is. Er mag dan geen duidelijkheid zijn over de herkomst van Zwarte Piet, er zijn toch stereotype beelden en verhoudingen uit de samenleving aanwezig in de traditie. Deze figuur blijkt inderdaad opgebouwd te zijn uit stereotype beelden van zwarten, zoals die ook in de rest van de Nederlandse cultuur terug te vinden zijn. Alle stereotypen die aan het begin van het hoofdstuk (schema 1) op een rijtje zijn gezet, waarop de sinterklaasverhalen onderzocht zijn, blijken in meer of mindere mate aanwezig te zijn in de figuur van Zwarte Piet. Door de eeuw heen zijn ze Zwarte Piet op het lijf geschreven. Gesteld kan worden dat deze figuur bijdraagt aan het instandhouden van het negatieve imago van zwarten in de Nederlandse samenleving, des te meer omdat Zwarte Piet een prominente zwarte figuur is in de Nederlandse cultuur. In hoofdstuk twee is besproken dat stereotypen vaak snel afgedaan worden als 'grote' en 'kleine onzin'. De manier waarop Zwarte Piet wordt afgebeeld, lijkt op het eerste gezicht ook niet kwalijk. Doordat in de verhalen geen oorzakelijk verband wordt gelegd tussen het zwart zijn van deze figuur en de stereotype beelden, valt het niet direct op dat Zwarte Piet voornamelijk op een negatieve manier wordt geportretteerd. Wat opvalt, is de diversiteit aan beelden die in de loop der tijd zijn gebruikt om Zwarte Piet vorm te geven. Zoals ook in hoofdstuk drie is besproken, zijn zwarten in Nederland nooit op een en dezelfde manier gestereotypeerd. In de loop der tijd hebben deze beelden zich opgestapeld en worden in de, in de negentiende eeuw ontstane, populaire cultuur opgenomen. Het is opmerkelijk dat er in de verhalen, in de eerste helft van de eeuw, directe verwijzingen voorkomen naar het negrode ras als Zwarte Piet besproken wordt. Waar nu, zoals in hoofdstuk vijf zal blijken, een discussie gaande is over de vraag of Zwarte Piet gebaseerd is op het beeld van wit over zwart, was daar voor de oorlog geen
91

onduidelijkheid over. Echter, dit verband is na de oorlog langzaam aan uit de verhalen verdwenen. Ook de gelijksoortige manier waarop de uiterlijke kenmerken van Zwarte Piet en die van zwarten in kinderboeken werden beschreven, verdwijnt in de loop van de tijd volledig uit de verhalen. De enige uiterlijke kenmerken die Zwarte Piet verbindt met andere verbeeldingen van zwarten, is zijn zwarte huid, deze blijft benadrukt worden in de rest van de eeuw, en zijn zwarte krullenbos. De inhoud van de verhalen verandert ook, doordat Zwarte Piet anders van karakter wordt. Wanneer hij niet, zoals hierboven al is besproken, nog altijd volgens stereotypen van zwarten wordt vormgegeven, dan was de relatie tussen zwarten en Zwarte Piet bijna volledig verdwenen. Deze veranderingen vallen samen met de veranderende ideen in de samenleving over een hirarchische ordening tussen rassen. Deze ideen die in de negentiende eeuw zo overheerst hebben, worden definitief door de wetenschap ontkracht en in de loop van de tweede helft van de eeuw wordt een openlijke racistische houding ten opzichte van zwarten niet meer gewaardeerd. Het ligt voor de hand om aan te nemen dat deze ontwikkeling een belangrijke reden is voor de afname van de in eerste instantie duidelijk aanwezige connectie tussen het negrode ras en Zwarte Piet. Echter, Zwarte Piet blijft afgebeeld worden volgens stereotypen van zwarten, weliswaar andere beelden dan in de periode voor de oorlog, maar desalniettemin volgens stereotypen die al lange tijd in de samenleving geassocieerd worden met zwarten. Uit het voorgaande kan opgemaakt worden dat het aannemelijker is dat ontwikkelingen in de pedagogiek en ontwikkelingen na de oorlog om van het sinterklaasfeest een landelijk feest te maken, aan de basis liggen van de veranderingen in de figuur van Zwarte Piet. Zwarte Piet wordt na de Tweede Wereldoorlog de zwarte tegenhanger van de clown om de boemanrol af zich te schudden en bij te dragen aan het opvrolijken van de traditie. Niet alleen de figuur van Zwarte Piet herbergt de bijdrage aan het negatieve imago van zwarten, maar ook de verhouding tussen hem en Sinterklaas speelt daar een rol in mee. Door de eeuw heen verandert deze relatie van een baas knecht, meer naar een vader kind verhouding. Het is duidelijk een team, waarbij de ene figuur niet zonder de ander kan, maar waarbij Zwarte Piet wel inwisselbaar is en Sinterklaas niet. Voor de oorlog zijn ze nog met zijn tween en komt de machtsongelijkheid vooral voort uit een verschil in superioriteit, iets dat zich op verschillende afbeeldingen uit door een verschil in grootte tussen de twee volwassen. In de tweede helft van de eeuw verandert dit en is het verschil in grootte vooral te wijden aan het feit, dat Zwarte Piet steeds kinderlijker van aard wordt. Dit blijkt uit de teksten en de afbeeldingen, doordat hij zijn volwassenen proporties verliest. De machtsongelijkheid zit hem nu in het verschil in kennis en ervaring tussen Zwarte Piet en Sinterklaas. Zwarte Piet vermenigvuldigt zichzelf en Sinterklaas heeft nu een grote groep ondersteunend personeel, dat voor hem werkt en tegelijkertijd opgevoed moet worden. In de
92

samenleving verandert de verhouding tussen blank en zwart op een gelijksoortige wijze, hetgeen besproken is in hoofdstuk drie. De afschaffing van de slavenhandel, de vooruitgang van de wetenschap, de dekolonisatie zijn allemaal ontwikkelingen die hier aan bijdragen. In de letterlijke zin van het woord is het westen niet langer superieur, maar geniet nog altijd van de voorsprong die het heeft ten opzichte van het nietwesten. Oftewel, het westen is al volgroeid en volwassen en het niet-westen wordt gezien als een kind dat begeleiding nodig heeft tijdens de ontwikkeling. Uit de analyse blijkt dat in de komende jaren er toch nog het n en ander zou kunnen veranderen. Hij is minder kinderlijk van aard en meer clownesk, maar wordt tegelijkertijd ook iets dreigender en komt op de afbeeldingen wat vaker agressief over. De verhouding tussen hem en Sinterklaas wordt er niet gelijkwaardiger op, hij krijgt meer opdrachten, maakt meer fouten en Sinterklaas richt nog vaker een boze blik op hem. De traditie heeft zich in de laatste decennia op geen enkele wijze laten vormen door de toenemende multiculturele samenleving in Nederland. Hier en daar verschijnt een bontgekleurde clown rond sinterklaastijd, maar deze loopt vaak alleen in de 'zwarte wijken' van grote steden rond en heeft geen blijvende impact op het sinterklaasfeest. Dat zulke ingrijpende ontwikkelingen in de Nederlandse samenleving geen invloed hebben op de traditie, wordt onder andere in het volgende hoofdstuk besproken.

93

Hoofdstuk 5. Het sinterklaasdebat

5.1

Inleiding

De aanleiding voor het voorgaande onderzoek is het debat over de sinterklaastraditie. Al sinds het begin van de jaren tachtig is dit een terugkerende discussie die jaarlijks rond vijf december oplaait. De reden voor de discussie is een verschil van mening tussen autochtonen en allochtonen in de Nederlandse samenleving. En van de discussiepunten die hierin centraal staat, is de vraag of de traditie racistische elementen bevat of niet. In het vorige hoofdstuk is via empirisch onderzoek aangetoond, dat stereotype beelden van zwarten terugkomen in de figuur van Zwarte Piet en dat de verhouding tussen hem en Sinterklaas gebaseerd is op een stereotype verhouding tussen blank en zwart. Op de vraag of dit hetzelfde is als racistische elementen, zal hieronder als eerste in worden gegaan. Door de verdeling van beide partijen kunnen vraagtekens gezet worden bij de multiculturaliteit van de Nederlandse samenleving. In tegenstelling tot het verleden hebben tegenwoordig alle inwoners, behalve vluchtelingen en illegalen, van Nederland in theorie gelijke rechten en plichten, maar in de praktijk blijken hier nogal wat haken en ogen aan te zitten. Waar het in het voorgaande hoofdzakelijk gaat om de stereotypering van zwarten, gaat het hier om de allochtone groepen in relatie tot de autochtone groep in de Nederlandse samenleving. In de inleiding van deze scriptie is stilgestaan bij wat het begrip zwart, allochtoon en autochtoon betekent. Daar is vastgesteld, dat de begrippen voornamelijk theoretisch van aard zijn, omdat er in de praktijk grote verschillen binnen deze groepen zijn. Daarmee moet bij het lezen van het onderstaande dan ook rekening gehouden worden. In dit hoofdstuk zal gekeken worden welke factoren van invloed zijn op de discussie. Er zal in worden gegaan op redenen voor het plaatsvinden van de discussie, waarbij de multiculturaliteit van Nederland en het tolerantiebegrip centraal zullen staan. Omdat niet alleen de meerderheid van de bevolking tegen verandering van de traditie is, maar een deel ook van mening is dat de discussie helemaal niet gevoerd zou moeten worden, komt ook de legitimiteit van de discussie aan bod. Maar eerst zal, na de bespreking van het begrip racisme, gekeken worden wat de argumenten zijn die door beide partijen aangevoerd worden. Met behulp van de kennis die in de vorige hoofdstukken is opgedaan, worden deze argumenten vervolgens uitgebreider besproken.

94

5.2

Racisme in de traditie

En van de meest vastgelopen debatten in Nederland, is die over het sinterklaasfeest, waarbij de vraag centraal staat of deze veranderd moet worden of niet. Aanleiding voor de discussie is dat deze traditie mogelijk racistische elementen bevat. In hoofdstuk twee is het begrip racisme kort besproken. Centraal bij racisme staat het idee dat een groep zich superieur voelt aan een andere groep. In deze eeuw wordt, tot ongeveer aan de Tweede Wereldoorlog, onderscheid gemaakt op basis van biologische kenmerken, tegenwoordig worden culturele of etnische kenmerken als reden aangevoerd. Racisme verwijst naar alle opvattingen die worden gebruikt ter rechtvaardiging van de scheve machtsverhoudingen in de samenleving op basis van etnische of culturele verschillen. Echter, aanhangers van het antiracisme discours zien de bestaande sociaal-economische ongelijkheid tussen meerderheid en minderheidsgroepen in Nederland als het resultaat van racisme. Ieder die zich niet afzet tegen de bestaande regels, structuren en instituties die verantwoordelijk worden gesteld voor de maatschappelijke ongelijkheid, legitimeert het voortbestaan van deze situatie van uitbuiting en achterstelling.136 Er is dus nogal een groot verschil tussen deze brede opvatting van racisme en een meer specifiekere betekenis. Hieronder zal besproken worden of en zo ja, op welke wijze racisme een rol speelt in de sinterklaastraditie. Betekent de aanwezigheid van stereotypen en scheve machtsverhouding automatisch dat de traditie racistische elementen bevat, of is het misschien genuanceerder om te spreken van etnocentrisme? Dit begrip is in hoofdstuk twee omschreven als: de mate waarin de cultuur van een andere groep als inferieur, de eigen cultuur als superieur wordt beschouwd en de vanzelfsprekendheid van waaruit de eigen culturele groep en groepskenmerken positief gewaardeerd worden, terwijl aan wat daarbuiten valt een negatieve waarde wordt toegekend. Het verschil tussen etnocentrisme en racisme is dat bij racisme het gaat om een ideologie die gebruikt wordt ter rechtvaardiging van uitsluiting en hirarchische ordening van groepen op grond van raciale, etnische of culturele criteria137, terwijl etnocentrisme een soort universeel groepsmechanisme is om de eigen groep van andere groepen te onderscheiden. Naar aanleiding van de conclusies in het vorige hoofdstuk kan het idee dat de traditie etnocentrische elementen bevat, bevestigd worden, niet alleen in de figuur van Zwarte Piet, maar ook in de verhouding tussen hem en Sinterklaas. De manier waarop Zwarte Piet wordt verbeeld, komt in de eerste helft van de eeuw nog grotendeels overeen met de manier waarop zwarten in kinderboeken worden geportretteerd, al wordt er in
136 137

W.A. Shadid, Grondslagen van interculturele communicatie, studieveld en werkterrein, (Houten, 1998) 191. Ibidem.

95

sinterklaasverhalen nooit zo nadrukkelijk de aandacht gevestigd op negatieve uiterlijke of karakteristieke kenmerken, zoals dat in sommige kinderboeken gebeurt. In de tweede helft van de twintigste eeuw blijft deze figuur op een etnocentrisch manier geportretteerd worden, alleen dan volgens andere stereotype beelden van zwarten zoals: kinderlijke wilde, intellectueel minderwaardig, entertainer en humoristisch stripfiguur, beelden besproken in hoofdstuk drie. Ook de verhouding tussen Zwarte Piet en Sinterklaas is etnocentrisch van aard, tot aan de Tweede Wereldoorlog in de vorm van een baas knecht verhouding en daarna als een leraar leerling of vader kind relatie. Uit de verhalen valt op te maken dat deze relatie voortkomt uit het feit dat Zwarte Piet minder capabel is dan Sinterklaas. In de sinterklaasverhalen wordt niet op een expliciete manier uitspraken gedaan die bijvoorbeeld de scheve machtsverhouding tussen Sinterklaas en Zwarte Piet rechtvaardigen. Daarentegen wordt er wel op een indirecte wijze duidelijk in de verhalen dat de n superieur is aan de ander. Het zal nooit zo zijn dat Zwarte Piet beter uit de verf komt dan Sinterklaas. Sinterklaas is altijd slimmer, meer oplossingsgericht, statiger en dwingt meer respect af dan Zwarte Piet, die over het algemeen dom, kinderlijk en clownesk wordt afgebeeld. Dit betekent dat de sinterklaastraditie wel degelijk bijdraagt aan het instandhouden van het beeld, dat blank superieur is aan zwart en daarmee bijdraagt aan een negatieve beeldvorming over zwarten. Er zal hier verderop, bij de bespreking van de standpunten van beide partijen, verder worden ingegaan op het gebruik van de term racisme. Het lijkt er op dat niemand binnen de discussie langer is stil blijven staan bij welke vormen van racisme er te onderscheiden zijn, hetgeen ook zal blijken uit de argumenten die beide partijen aanvoeren.

5.3

De discussie, voor- en tegenstanders

De plaats van de discussie Op het eerste gezicht lijken er twee partijen in de discussie onderscheiden te kunnen worden: aan de ene kant de autochtone bevolking en aan de andere kant de allochtone bevolking. Dit is wat zwart wit gesteld, ten eerste omdat er ook autochtone Nederlanders zijn die voor verandering pleiten en er ook allochtone Nederlanders zijn die de discussie onzinnig vinden, omdat ze bijvoorbeeld menen dat de aandacht beter gericht kan worden op belangrijkere issues in de samenleving.138 Ten tweede wordt de mening van de voorstanders van verandering voornamelijk geuit door diverse antiracisme en anti-Zwarte Piet groeperingen en daarnaast zijn er ook
138

L.Helder en S. Gravenberch, red., Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht, (Berchem, 1998) 191.

96

diverse comits op voornamelijk de zwarte scholen die zich onder deze partij in de discussie scharen. Wat betreft de autochtone groep is er eigenlijk alleen het SintNicolaas Genootschap dat zich opwerpt als tegenstander van verandering. Opmerkelijk is dat er tot nu toe, behalve in krantenartikelen, niets gepubliceerd is dat pleit vr het behoud van de traditie. Literatuur over de sinterklaastraditie is voornamelijk van historische aard en ook wanneer ingegaan wordt op de afkomst van Zwarte Piet, wordt nergens verwezen naar een mogelijke koloniale context. Ook al zijn er weinig feiten rondom de achtergrond van de figuur van Zwarte Piet, het is toch opvallend dat bij speculaties hierover nooit gekeken wordt naar de relatie tussen Zwarte Piet en zwarten in het algemeen. Het lijkt alsof er een algemene ontkenning is van de link tussen deze figuur en de geschiedenis van de verhouding tussen blank en zwart. Doordat de grote meerderheid van de Nederlanders de discussie onzinnig vindt, leeft deze niet echt onder de Nederlandse bevolking. Door de felle reacties lijkt dit wel het geval, maar onderling worden er weinig woorden aan vuil gemaakt. In de afgelopen twintig jaar steekt deze discussie rond november voornamelijk in de media de kop op. In kranten, tijdschriften, op de televisie en radio wordt de sinterklaastraditie besproken. Wanneer het debat vooral via de media tot uiting komt, is het interessant om te kijken hoe het hierin geportretteerd wordt. Om hier een idee van te krijgen, zijn er 57 krantenartikelen verzameld die in de afgelopen twintig jaar in verschillende landelijke en regionale dagbladen gepubliceerd zijn. Er is in eerste instantie gekeken naar hoeveel procent van deze artikelen over Sinterklaas, ook daadwerkelijk gaan over de racisme kwestie en vervolgens is gekeken welke invalshoek dit laatste soort artikelen heeft. Bij de bestudering blijkt dat 38% van de artikelen een historische inslag heeft, 23% het actuele sinterklaasfeest bespreekt met name de vergelijking met de kerstman en de verkoopcijfers rond Sinterklaas zijn populair en 39% gaat erover of er wel of geen sprake van racisme is. Hiervan is 52% tegen verandering, 24% voor verandering en 24% neutraal van aard. Uit deze cijfers valt op te maken, dat van alle artikelen de meeste een historische inslag hebben of over de racisme kwestie gaan. Wat opvalt, is dat in meer dan de helft van de artikelen over racisme uitspraken worden gedaan die de discussie als onzinnig bestempelen en aangeven dat het helemaal niet nodig is, om iets aan het sinterklaasfeest te veranderen. Benadrukt moet worden dat de manier waarop de discussie in de media wordt besproken, het publiek benvloedt. Het feit dat in de meerderheid van de artikelen partij gekozen wordt voor de tegenstanders van verandering, laat niet alleen de verdeling onder de bevolking doorschemeren, maar versterkt ook de tendens onder autochtone Nederlanders om zich tegen de discussie te keren. Het maakt van allochtonen zeurpieten.

97

5.4

De argumenten voor en tegen verandering

Uit een opiniepeiling in 1996 is gebleken dat maar 2% van de Nederlandse bevolking vr verandering van de traditie is.139 Maar liefst 96% van de Nederlanders ziet het sinterklaasfeest als een oude traditie, die niets met discriminatie en onderdrukking te maken heeft. Van de Nederlanders vindt 78% het onacceptabel, dat er op sommige plaatsen Sinterklaas wordt gevierd met Witte Pieten en een gekleurde goedheiligman. Oftewel, de grote meerderheid van de bevolking staat niet achter aanpassing van het sinterklaasfeest. Dat de meeste tegenstanders van verandering de discussie niet zinvol vinden, is op te maken uit het feit dat meningen vaak gepaard gaan met opmerkingen als grote onzin, ik word er strontziek van, ik word er kotsmisselijk van, slaat nergens op, gezeur, zielig, ik word er moe van en volslagen absurd.140 In het onderstaande schema zijn de argumenten van beide partijen naast elkaar op een rijtje gezet. In de volgende paragrafen worden de argumenten uitgebreider besproken.

Voorstanders van verandering 5.5 De traditie is racistisch. a. b. ze bevat stereotypen van zwarten. rolverdeling zwart en blank bevestigend.

Tegenstanders van verandering De traditie is niet racistisch.

5.6 De traditie heeft invloed op beeld- en Invloed van de traditie op kinderen is minimaal. meningsvorming van mensen, met name kinderen. 5.7 Tradities zijn onderhevig aan verandering, Traditie is traditie en moet daarom behouden ook het sinterklaasfeest. worden. 5.8 Racisme is een groot probleem en de viering Er zijn belangrijkere problemen in de wereld. draagt bij aan het racistisch discours.

Schema 1. Argumenten van voor- en tegenstanders.

139 140

Meer Nederlanders vieren Sinterklaas, in: Dagblad de Limburger ( 5 december 1996) Uit ingezonden brieven in De Volkskrant, NRC Handelsblad en De Telegraaf.

98

5.5

Het feest en racisme

Zwarte Piet, zwart verdriet Door het actiecomit Zwarte Piet is Zwart Verdriet, dat zich beijvert voor een sinterklaasfeest zonder stereotype Zwarte Piet, is in 1998 het boek Sinterklaasje, kom maar binnen zonder knecht uitgegeven onder redactie van L. Helder en S. Gravenberch. Het is een verzameling essays (onder andere van Nederveen Pieterse), verhalen, interviews en gedichten. Het is voor de tweede keer dat racisme duidelijk centraal staat in een boek over de sinterklaastraditie. Ook al is hij zo zwart als roet is een ander boek over Zwarte Piet, geschreven door Hassankhan (1988) waar ook wordt ingegaan op de mogelijkheden om gezamenlijk tot een andere invulling van het sinterklaasfeest te komen.141 Dat er zo goed als niets veranderd is in de afgelopen tien jaar, is aanleiding geweest om het thema opnieuw onder de aandacht te brengen. De auteurs van Sinterklaasje, kom maar binnen zonder knecht hebben echter aardig wat kritiek te verduren gehad van recensenten. Volgens Doesborgh in het Brabants Dagblad van 4 december 1998 is het boek n lang zeurderig pamflet tegen Zwarte Piet. Een citaat uit dit artikel:

Nog even en Sinterklaas wordt als bejaarde wijsneus, die niet [meer] met de gewone volkspieten (...) overweg kan, door de jeugd gediscrimineerd. Zeer de vraag of de zwarte kritische studenten daar ook een boek over zullen schrijven. 142

Uit dit citaat blijkt dat het thema van dit boek door de betreffende journalist niet serieus genomen wordt. Het idee van racisme in de traditie wordt in het belachelijke getrokken. Volgens de auteurs past Zwarte Piet niet in een multiculturele samenleving, omdat hij onder andere een restant is uit het koloniale verleden. Het verschijnsel Zwarte Piet zou een uiting van alledaags racisme zijn, dat nog steeds onder de oppervlakte aanwezig is en de kinderen rond sinterklaastijd met de paplepel wordt bijgebracht. Het doel van het boek is, om aan te tonen waarom het zo moeilijk is om de traditie te veranderen en waarom mensen zo resoluut afkerig reageren.143 Wat opvalt, is dat er verder niet ingegaan wordt op wat dat betekent voor mogelijke oplossingen. Het is jammer dat de auteurs niet wat genuanceerder in gaan op concrete oplossingen, die in het kader van zo veel weerstand misschien wel doorgevoerd zouden kunnen worden.
141 142

R. Hassankhan, Al is hij zo zwart als roet, (Den Haag, 1988) W. Doesborgh, Hoe fout is Zwarte Piet in: Het Brabants Dagblad ( 4 december 1998). 143 L. Helders en S. Gravenberch, red., Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht, 15.

99

Het is te makkelijk om te zeggen dat Zwarte Piet afgeschaft moet worden, na twintig jaar discussie vallen de auteurs hiermee in herhaling. Daarnaast moet worden opgemerkt dat er geen wetenschappelijke basis wordt gelegd in dit boek, hetgeen de aanwezigheid van racisme zou kunnen onderbouwen. Het was interessant geweest als beide partijen aan het woord waren gekomen. Het is inderdaad zo, dat er zowel zwarte n blanke schrijvers aan mee hebben gewerkt, maar allen zijn voorstanders van verandering.

De zwartheid van Zwarte Piet Aangezien de traditie geen openlijk racistische inslag heeft, zijn de meeste autochtone Nederlanders van mening dat de traditie dus niet racistisch is. Er wordt niet stil gestaan bij de mogelijkheid, dat een standaard ongelijke machtsverhouding tussen de twee figuren in deze viering, bijdraagt aan negatieve beeldvorming van zwarten in Nederland. Nederlanders beschouwen Sinterklaas als een onschuldig kinderfeest waar niets mis mee is. Dit hangt onder andere samen met het feit dat er geen vooroordelen maar stereotypen in voorkomen, stereotypen die ook in de rest van de populaire Nederlandse cultuur aanwezig zijn, maar daar zal hieronder op in worden gegaan. Uit de analyse van de sinterklaasverhalen is gebleken, dat er aan het begin van deze eeuw in de verhalen een duidelijk verband wordt gelegd tussen zwarten en Zwarte Piet. Dit valt bijvoorbeeld op te maken uit het feit, dat er in deze verhalen naar Zwarte Piet wordt verwezen met de woorden neger en moor. Daar komt bij, dat de manier waarop zwarten gestereotypeerd worden in kinderboeken, in grote mate overeenkomt met de manier waarop Zwarte Piet wordt verbeeld in de eerste helft van de eeuw. Wat betreft beeldvorming, kan er een direct verband worden gelegd tussen zwarten en Zwarte Piet. Dit verband verdwijnt in de loop der tijd, waardoor er een vreemde situatie ontstaat: aan de ene kant wordt Zwarte Piet niet meer direct met zwarten geassocieerd, maar aan de andere kant komen er nog steeds veel zwarte stereotypen terug in deze figuur. Hierdoor zijn deze stereotypen hun basis kwijtgeraakt en ontwikkelt Zwarte Piet zich tot een soort fantasiefiguur, de link tussen deze figuur en zwarten is niet meer duidelijk aanwezig. Echter, uiterlijke kenmerken veranderen niet, hij blijft zwart en heeft nog altijd zwart kroes- of krulhaar. En van de meest voorkomende argumenten bij de ontkenning van racisme of de aanwezigheid van negatieve stereotypen van zwarten, is dat Zwarte Piet eigenlijk helemaal niet zwart is van huidskleur maar zwart is door het roet van de schoorsteen. Niet alleen kan uit de onderzochte verhalen opgemaakt worden, dat Zwarte Piet wel degelijk geportretteerd wordt als zijnde zwart van zichzelf, maar opvallend genoeg is er geen enkel verhaal gevonden, waarin expliciet vermeld wordt dat Zwarte Piet zwart
100

wordt door het roet van de schoorsteen. Bovendien zijn omschrijvingen als: Zwarte Piet is zo zwart als roet of hij is roetzwart uitdrukkingen in de Nederlandse taal, die niet verwijzen naar het idee dat roet de oorzaak van die zwartheid is. De werkelijke reden voor een dergelijke vergelijking tussen zwart en roet wordt gegeven in de Van Dale:

Zwart (...) theoretisch die kleur, waarbij geen enkele lichtstraal wordt teruggekaatst, de zuivere tegenstelling van wit, waaraan echter geen enkel materieel oppervlak ooit voldoet, vandaar het onderscheiden van verschillende soorten zwart, met verschillende mate van benadering tot het echte of absolute zwart: zo zwart als roet, Moriaantje zo zwart als roet (...); zo zwart als inkt, als een raaf, als kool; (...) als de nacht enz.

Dat dit hier toch als argument wordt aangekaart is begrijpelijk, aangezien Zwarte Piet ook daadwerkelijk door de schoorsteen moet bij het rondbrengen van cadeautjes. Ook al wordt in de verhalen niet letterlijk gezegd dat Zwarte Piet zwart wordt door het roet van de schoorsteen, het verband is snel gelegd. Door de aanwezigheid van stereotypen van zwarten in de sinterklaasverhalen kan aangenomen worden dat, ook al gaat Zwarte Piet door de schoorsteen, kinderen Zwarte Piet wel degelijk identificeren met een persoon met een zwarte huidskleur. Het komt regelmatig voor dat een kind rond sinterklaastijd iemand met een donkere huidskleur aanspreekt met Zwarte Piet. Waar het hier om gaat, is niet dat de volwassene zich aangesproken voelt wat natuurlijk wel het geval zou kunnen zijn maar om het feit dat het kind blijkbaar de volwassene identificeert met Zwarte Piet. Dat kinderen een verband leggen tussen zwarten en Zwarte Piet, blijkt ook uit een klein onderzoekje waarbij op een basisschool in Maastricht aan kinderen uit groep zeven gevraagd werd, of ze een verhaal wilden schrijven met als titel Hoe Sinterklaas en Zwarte Piet elkaar hebben leren kennen. Dit opstel is geschreven door 21 kinderen en het blijkt dat in 52% van de verhalen Zwarte Piet zwart is van zichzelf, uit 38% valt op te maken dat hij blank is en in 10% wordt er niet verwezen naar de kleur van Zwarte Piet. In dit geval legt blijkbaar meer dan de helft van de kinderen een relatie tussen Zwarte Piet en een zwart persoon. Twee verhalen vallen extra op: in het eerste verhaal is Zwarte Piet kind in een neger familie en omdat hij vervelend is, wordt hij door zijn moeder aan Sinterklaas gegeven. In het tweede verhaal is hij een vluchteling uit Canada:

Ik ben gevlucht uit Canada daarom ben ik nu alleen hier en niemand wil iets van me weten omdat ik zwart ben.
101

Niet alleen wordt er een relatie gelegd tussen zwarten en Zwarte Piet, maar deze is hier ook negatief van aard. Van de kinderen portretteert 38% Zwarte Piet als blank, waarvan in drie verhalen Zwarte Piet inderdaad zwart wordt door de schoorsteen. Het zou interessant zijn om hier uitgebreider onderzoek naar te doen, want hier wordt niet gepretendeerd dat 21 verhalen representatief zijn voor ideen van kinderen in het algemeen.

Verband met het kolonialisme Er zijn geen feiten die wijzen op een relatie tussen de traditie en kolonialisme. Jan Schenkman heeft in de vorige eeuw een knecht toegevoegd aan de viering en er zijn tot nu toe geen aanwijzingen gevonden, waarom Schenkman deze figuur in zijn sinterklaasboek naast Sinterklaas heeft geplaatst. Zoals in hoofdstuk n is besproken, zijn er veel cultuurhistorici die speculeren naar zijn afkomst, maar er is niemand geweest die de werkelijke reden voor zijn aanwezigheid heeft aan kunnen tonen. Ook al zijn er geen feiten, toch is het niet onlogisch dat er door de voorstanders van verandering een verband wordt gelegd tussen het kolonialisme en het sinterklaasfeest. Het ligt zelfs voor de hand: Sinterklaas is blank en de baas en Zwarte Piet is zwart en de knecht, bovendien komen er na de tweede wereldoorlog een heleboel knechten bij, die allemaal werkzaam zijn voor Sinterklaas. In hoofdstuk vier is een fragment uit een sinterklaasverhaal geciteerd, waarin Sinterklaas zich zelfs als slavendrijver gedraagt, een verhaal dat pas in 1994 gepubliceerd is. Ook al is er geen bewijs voor een verband tussen Zwarte Piet en het kolonialisme, de machtsverhouding tussen Sinterklaas en Zwarte Piet wordt in de eerste helft van de twintigste eeuw wel gekenmerkt door een meester knecht, na de Tweede Wereldoorlog verandert dit in een soort ouder kind, leraar leerling verhouding.

Duidelijk wordt hier dat wanneer alleen gekeken wordt naar puur racistische elementen, deze niet terug te vinden zijn in de sinterklaastraditie. Er vindt in de verhalen bijvoorbeeld geen openlijke legitimatie plaats van de scheve machtsverhouding en er is ook geen aanwijsbaar verband tussen het kolonialisme en de elementen in deze traditie. Er is wel een continue negatieve benadering van een specifieke groep en een continue positieve benadering van een andere groep. Dit is geen bewuste racistische ideologie, maar kan wel gerekend worden tot het racistisch discours. De viering draagt in deze optiek wel degelijk bij tot de legitimering van raciale ongelijkheid. Voorstanders van verandering in de discussie moeten echter oppassen, niet meer in het sinterklaasfeest te zien dan er in zit. In Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht is Helder van mening dat de geknechte Piet de overwonnen vijand symboliseert. Sinterklaas zou het christendom en Zwarte Piet de
102

Islam representeren.144 Dit lijkt in het kader van deze traditie te ver te voeren. Niet vergeten moet worden dat beide figuren, in hun huidige gedaante, voor het eerst samen worden afgebeeld in een kinderboek, het is onwaarschijnlijk dat deze symboliek achter Sinterklaas en Zwarte Piet schuilt.

5.6

Invloed van de traditie op beeldvorming

Het onderzoek in het vorige hoofdstuk onderbouwt het idee, dat er stereotype beelden van zwarten voorkomen in de verbeelding van Zwarte Piet. De verhouding tussen Zwarte Piet en Sinterklaas en de aanwezigheid van zwarte stereotypen, dragen bij aan het instandhouden van negatieve beeldvorming over zwarten in de Nederlandse samenleving. Dit is een belangrijk argument dat zou kunnen pleiten voor verandering. Voornamelijk kinderen worden benvloed door deze beelden, omdat Sinterklaas op de eerste plaats een feest voor kinderen is. Niet alleen in sinterklaasverhalen en kinderverhalen maar ook in schoolboeken komen negatieve stereotype beelden over zwarten voor. Schoolboeken wijken nauwelijks af van de gangbare opvattingen en stereotypen over etnische groepen in ons land.145 Tegenstanders van verandering zijn van mening dat kinderen de connectie met racisme niet maken omdat ze zich hier sowieso niet bewust van zijn. Los van het feit of de traditie racistische elementen bevat of niet, heeft onderzoek aangetoond dat kinderen zich hiervan wel bewust zijn. Kinderen maken al rond driejarige leeftijd onderscheid tussen sekse en huidskleur. Kleuters maken onderscheid tussen mensen op basis van etnische, raciale en sociale categorien en zien zichzelf als onderdeel van een bepaalde groep. Het onderzoek van Paola Tabe, besproken in hoofdstuk drie, laat zien dat kinderen een waardeoordeel geven aan blank en zwart en dat veel van in dit geval Italiaanse de kinderen afkeer, minachting, haat, agressie en angst voelen voor niet-blanken. In hoofdstuk twee is besproken, dat kinderen al heel jong vatbaar zijn voor de beeldvormende werking van cultuur elementen, en dus ook voor elementen in de sinterklaasviering. Een aardig voorbeeld van hoe en welke beelden een kind in zich op neemt, wordt gegeven in het artikel Beeldvorming bij kinderen door Yolande Timman (1992). Hierin laat de auteur aan de hand van het gedrag van haar zesjarige dochter en een vriendinnetje zien, hoe makkelijk kinderen de stereotype ideen uit boeken en televisie overnemen. Uit de gesprekken tussen de twee meisjes blijkt dat deze op
144 L. N. Helder, Over swarten, Mooren, Negerknechten en andere producten van koloniale macht in: L. Helder en S. Gravenberch, red., Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht (Berchem, 1998) 45-86, 54. 145 T.A., Dijk, van, Schoolvoorbeelden van racisme, (Amsterdam 1987) 149.

103

zesjarige leeftijd al stereotype ideen hebben genternaliseerd. Zo zouden alle meisje in sprookjes blond haar hebben en indianen eng zijn. Liedjes als: klein zigeunermeisje, kleine chineesje sjing, sjang, sjong, in het bos daar wonen indianen en dergelijke worden nog steeds in scholen gezongen. De auteur vermeldt dat in een programma als Telekids, liedjes worden gezongen over de rijkdommen van kinderen in het westen in vergelijking met de armoede van kinderen in verre landen.146 Met al deze producten is het probleem, door de aanwezigheid van verschillende etnische groepen, tweeledig. Het afschilderen van zwarten als inferieur moedigt kinderen van de dominerende groep aan, eigen ideen en een eigen identiteit te ontwikkelen die door een gevoel van superioriteit worden gekenmerkt. Voor kinderen van de gedomineerde groep kunnen de negatieve beschrijvingen over henzelf en de superieure beschrijvingen van de dominerende groep leiden tot een negatief beeld over zichzelf en hun identiteit. Beide groepen kijken naar dezelfde tekenfilms, televisieprogrammas en lezen dezelfde kinderboeken. Een sinterklaasfeest dat elk jaar terugkeert, wordt door zowel allochtone als autochtone kinderen gevierd, aan de hand van de verhalen die naar aanleiding van dit feest worden gepubliceerd, wordt de verhouding tussen blank en zwart nog eens extra benadrukt. Er zullen maar weinig kinderverhalen zijn waarin de taakverdeling tussen zwart en blank zo expliciet aanwezig is. Daar komt bij dat het grote verschil tussen kinderboeken en sinterklaasverhalen is, dat kinderboeken in het algemeen elke keer verschillend van aard zijn, terwijl bij een sinterklaasverhaal elke keer dezelfde hoofdpersonen terugkomen, waartussen min of meer dezelfde verhouding bestaat en waarbij de setting vaak hetzelfde is.

5.7

Traditie statisch of dynamisch

De vraag die hier centraal staat, is of de traditie moet blijven zoals deze is, omdat het een volksfeest is en onderdeel van het Nederlands cultureel erfgoed. Het is nuttig om te kijken wat de definitie is van het woord traditie. Volgens de Van Dale betekent dit: het overdragen van persoon op persoon, van generatie op generatie, bij monde en vervolgens ook in voorstelling of geschrift, van geestelijk bezit, van cultuurgoederen en hetgeen overgegeven is van geslacht op geslacht, hetzij een verhaal of een gewoonte of een gebruik. In Sinterklaasje, kom maar binnen zonder knecht wordt ook gewezen op de reactie dat het sinterklaasfeest zo moet blijven omdat Zwarte Piet nu eenmaal onderdeel is van een traditie.147 Maar wat is traditie? Volgens de bovenstaande definitie is het iets, een gewoonte of een gebruik dat al decennia of
Yolande Timman, Beeldvorming bij kinderen, in: Samenwijs (september 1992) 6. J. Nederveen Pieterse, Mirakels multiculturalisme, Zwarte Piet revisited, in: L. Helder en S. Gravenberch, Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht, 27.
147 146

104

eeuwen aanwezig is in een cultuur. Wat echter niet benadrukt wordt, is dat dat niet betekent dat er niets aan een gewoonte of gebruik verandert. Algemeen gedachtegoed is dat tradities niet veranderen, het begrip onveranderlijkheid ligt gevangen in de term traditie. Dit is een misvatting, tradities zijn minder statisch dan gedacht wordt en het sinterklaasfeest is hier een voorbeeld van. Veel Nederlanders weten dat de oorspronkelijke traditie al eeuwen oud is, maar de meeste mensen zijn niet op de hoogte van de oorsprong van het feest en het feit dat het moderne feest pas anderhalve eeuw geleden is ontstaan uit verschillende oude vieringen. Niet alleen is er in de loop der eeuwen veel aan veranderd, maar ook nu is het feest niet hetzelfde als honderd jaar terug. Zowel Sinterklaas als Zwarte Piet zijn van karakter veranderd en er zijn bijvoorbeeld na de Tweede Wereldoorlog veel meer Pieten bijgekomen. Daarnaast wordt het feest niet meer alleen gevierd in huiselijke sfeer. Sinds de jaren vijftig is de optocht een belangrijk begin van de sinterklaasviering geworden, waarin sinds de jaren zestig de media ook een belangrijk aandeel heeft. Natuurlijk zijn er elementen hetzelfde gebleven: Sinterklaas is nog altijd de persoon die centraal staat, het ontvangen van cadeautjes is een vast element en ook het schrijven van gedichten bestaat al sinds de zestiende eeuw. Dat tradities zelfs vrij nieuw kunnen zijn, blijkt uit het onderzoek van Hobsbawn en Ranger (1983) in The invention of tradition. Dit boek bespreekt tradities die lijken of claimen oud te zijn, maar vaak een recente geschiedenis hebben. Dit kunnen tradities zijn die bewust uitgevonden, geconstrueerd en genstitutionaliseerd zijn of, tradities waarvan de oorsprong minder duidelijk is, maar die zich wel binnen een kort tijdsbestek hebben gevestigd.148 In de tweede helft van de negentiende eeuw wanneer de meeste natiestaten binnen Europa zich hebben gevormd, schijnt het opvallend te zijn hoe makkelijk nieuwe tradities ontstaan. Volgens Hobsbawn en Ranger (1983) reflecteren deze de ingrijpende en snelle sociale veranderingen van die periode.149 Zwarte Piet is ht voorbeeld van de laatste vorm van 'invented tradition'. Door Schenkman binnen een bestaande traditie, zonder duidelijke reden, in het leven geroepen. Andere meer geconstrueerde tradities zijn het nationaal volkslied en de nationale vlag. Waarom het sinterklaasfeest juist in Nederland is blijven bestaan blijft onduidelijk, maar dat Nederlanders het hebben toegeigend en gemaakt tot een nationale viering is een feit.

5.8

Belangrijkheid van de discussie

Er zijn Nederlanders die niet eens de discussie aan willen gaan, omdat die van mening
148 149

E. Hobsbawn, T. Ranger, The Invention of Tradition (1ste druk 1983, Cambridge 2000) 1. Ibidem, 263.

105

zijn dat er belangrijkere zaken zijn dan het veranderen van het sinterklaasfeest. Dit zijn niet alleen autochtonen maar ook sommige allochtone Nederlanders delen die mening.150 Zijn er inderdaad belangrijkere zaken dan het sinterklaasfeest? Is het wel nuttig om al deze energie te steken in wat in feite een kinderfeest is? Wat is belangrijker: mensen die gediscrimineerd worden op de arbeids- of woningmarkt omdat ze allochtoon zijn, kinderen die uitgescholden worden vanwege hun culturele achtergrond, een centrumpartij die allerlei racistische uitspraken doet of het aanpassen van een sinterklaastraditie, omdat Zwarte Piet qua beeldvorming grote overeenkomsten vertoond met beeldvorming van zwarten en de verhouding tussen Sinterklaas en Zwarte Piet vergelijkbaar is met een stereotype verhouding tussen blank en zwart. De houding dat andere zaken belangrijker zijn dan het veranderen van een kinderfeest, kan begrijpelijker worden gemaakt door wederom stil te staan bij het verschil tussen vooroordelen en stereotypen. In hoofdstuk drie is uitgebreid ingegaan op dit verschil. De beelden over zwarten die in de loop van de eeuwen zijn ontstaan, kunnen in twee groepen verdeeld worden. Ten eerste zijn stereotypen gebaseerd op denkbeelden over zwarten, beelden ontstaan bij gebrek aan contact met deze groep. Ten tweede ontstaan vooroordelen als gevolg van directe of indirecte contacten met zwarten en zijn daardoor realistischer van aard. Zoals al eerder vermeld, zijn in de sinterklaastraditie geen vooroordelen over zwarten terug te vinden. Zwarte Piet wordt bijvoorbeeld niet afgeschilderd als aan de drugs of crimineel, hetgeen algemene vooroordelen tegen zwarten in de samenleving zijn. Daarentegen komen er wel veel stereotype beelden over zwarten voor in de viering. Zwarte Piet wordt onder andere geportretteerd als dom, kinderlijk en onderdanig en zijn uiterlijk wordt benadrukt volgens clichs. Dat deze karakteristieken overeenkomen met beelden van zwarten is in het vorige hoofdstuk aangetoond. Wanneer vooroordelen voorkomen in de Nederlandse cultuur zullen deze door de meerderheid van de mensen worden bekritiseerd niet zozeer omdat ze zelf nooit bevooroordeeld zijn, maar eerder omdat het publiekelijk ventileren niet meer geaccepteerd is. Stereotypen daarentegen hebben een heel andere status, deze worden tegenwoordig voornamelijk gezien, zoals ook omschreven door Dubbelman en Tanja (1987), als kleine en grote onzin.151 In vergelijking met de meeste vooroordelen lijken stereotypen inderdaad onschuldig van aard, maar juist mede hierdoor komen ze nog steeds voor in allerlei culturele producten. Voorbeelden hiervan zijn: strips, kinderliteratuur, films, moppen, reclame en dergelijke. Een functie van stereotype beelden van andere culturen of etnische groepen is, dat ze de sociale ongelijkheid instandhouden, een proces waar mensen zich vaak niet van bewust zijn.

150 151

L. Helder en S. Gravenberch, red., Sinterklaasje, kom maar binnen zonder knecht, 191. Anne Frank Stichting, Vreemd gespuis, 8.

106

5.9

Verklaringen voor de discussie

Multicultureel Nederland Er zijn een aantal factoren die de aanleiding vormen voor het voortduren van de discussie. Ook al zijn er ook autochtonen tegen verandering, het zijn voornamelijk allochtonen die de traditie veranderd willen zien. Volgens de actiegroep Zwarte Piet, Zwart Verdriet horen allochtonen er nog steeds niet bij en is de Nederlandse cultuur van blank Nederland.152 Is Nederland wel zo multicultureel als over het algemeen gedacht wordt? De bovenstaande argumenten van tegenstanders van verandering gaan gepaard met de opmerking, dat allochtonen niet het recht hebben aanpassing van een Nederlandse volkstraditie te eisen. Zoals al eerder is vermeld, is maar een paar procent van de Nederlandse bevolking voor aanpassing van het sinterklaasfeest. Alleen al door het feit, dat het zon kleine groep betreft, is het niet makkelijk om veranderingen door gevoerd te krijgen. Maar vooral het feit dat deze groep voornamelijk uit allochtone Nederlanders bestaat, stuit veel autochtone Nederlanders tegen de borst. G. Verberk (1999) heeft onderzoek gedaan naar houdingen van autochtone Nederlanders ten opzichte van allochtonen. Zij stelt dat bijna de helft van de bevolking negatieve ideen over allochtonen heeft. Zij is van mening dat ook al wordt Nederland vaak getypeerd als een multiculturele samenleving, dit niet het geval is.153 Het sociaal cultureel planbureau wijst er op, dat tussen 1971 en 1997 het aantal leden van etnische minderheden groeide van 200.000 naar 1,5 miljoen ofwel van 1,6% naar 9,4% van de totale bevolking. Vooral in de grote steden, waar eenderde van de bevolking tot de etnische minderheden behoort, is het multi-etnische karakter van de samenleving goed zichtbaar en hierdoor wordt de Nederlandse samenleving aangeduid als een multiculturele samenleving. Maar in feite is de cultuur van de autochtone groep niet wezenlijk aangetast door andere culturen en is er in de openbare sfeer nog nauwelijks sprake van multiculturaliteit.154 De beperkte mate van multiculturaliteit komt ook tot uiting in de discussie over het sinterklaasfeest. Door de groep nieuwe Nederlanders is deze viering in een ander daglicht komen te staan en zij willen dat de traditie wordt aangepast. Doordat de meerderheid van de autochtone bevolking hier tegen is, is het onmogelijk om landelijk de viering te wijzigen. Hier en daar is het feest al wel aangepast, maar dan betreft het voornamelijk wijken of regios waar veel allochtonen wonen. De Bijlmer is daar een voorbeeld van. Hier wordt Sinterklaas niet meer begeleid door een Zwarte Piet, maar komt hij of alleen of met meerkleurige Pieten. De scheve machtsverhouding in Nederland tussen autochtoon en allochtoon, komt
152 153

L. Helder en S. Gravenberch, Sinterklaasje kom maar binnen met je knecht, 14. http://www.aric.nl/opinie/lievop.html : G. Verberk, Attitudes towards Ethnic Minorities, (1999) 154 http://www.scp.nl

107

terug in dit debat over Sinterklaas. Autochtonen zijn nog altijd de dominante groep in de samenleving en allochtonen bevinden zich in een afhankelijkheidspositie ten opzichte van deze dominante groep. Eerder is aangestipt dat volgens het antiracisme discours, deze sociale ongelijkheid tussen meerderheid- en minderheidsgroepen in Nederland het resultaat is van racisme. Dit zou betekenen dat racisme binnen de traditie zorgt voor het bestaan van de discussie en het racisme buiten de traditie, tussen de twee partijen, reden is voor het voortbestaan van de discussie.

Tolerantie Een andere reden dat autochtone Nederlanders zo fel reageren, is dat het idee van racisme in een traditie als het sinterklaasfeest niet strookt met het tolerante zelfbeeld dat deze groep heeft ontwikkeld in de loop der eeuwen. De vraag is of Nederland inderdaad wel zo tolerant is en of dit begrip wel zo positief is als het lijkt. Volgens Van Arkel (1985) is n van de voornaamste oorzaken voor de betrekkelijk veilige positie van minderheden in de Lage Landen, dat er geen sterke centrale macht is geweest die in de richting van intolerantie dreef.155 Benadrukt moet worden dat deze tolerantie relatief is, want in vorige eeuwen werden bijna alle nieuwkomers beperkingen opgelegd: christelijke minderheidsgroeperingen mochten bijvoorbeeld geen openbare ambten bekleden en het gildenlidmaatschap was hen niet toegestaan.156 Lange tijd is tolerantie een Nederlandse deugd geweest, maar na de Tweede Wereldoorlog worden er vraagtekens gezet bij dit begrip. Volgens de Van Dale betekent tolerantie: verdraagzaamheid jegens andersdenkenden en toegestane afwijking van een bepaalde norm. Tolerantie kan ook omschreven worden als een gunstverlening: een dominante groep staat een niet-dominante groep toe, meningen of bestaansvormen te hebben die van de gewone orde schijnen af te wijken.157 Hij wijst op het discriminerende karakter van tolerantie. Verdraagzaamheid zo zegt hij, is onvoldoende, het roept de mogelijkheid van onverdraagzaamheid altijd op.158 Uit onderzoek blijkt dat verdraagzaamheid en tolerantie vaak ver te zoeken zijn in Nederland, hetgeen aansluit bij de reactie op het debat rondom de sinterklaastraditie.159 De processen van intergroepsrelaties zoals beschreven in hoofdstuk twee, kunnen verklaren waarom verdraagzaamheid maar tot op een bepaalde hoogte opgaat. Zolang de betrokken groepen niet dezelfde doelen nastreven en op dezelfde markten met elkaar gaan concurreren gaat tolerantie op, maar wanneer ze een bedreiging voor
155 156

Anne Frank Stichting, Vreemd Gespuis, (Amsterdam 1987) 13. M. Gijswijt-Hofstra, Nederlandse tolerantie een mythe, in: Groniek, onafhankelijk Gronings historisch studentenblad (issue 124, 1994) 34-44, aldaar 37. 157 M. Gijswijt-Hofstra, red., Een schijn van verdraagzaamheid, afwijking en tolerantie in Nederland van de zestiende eeuw tot heden, (Hilversum, 1989) 10. 158 M. Gijswijt-Hofstra, Nederlandse tolerantie een mythe, 41 159 M. Gijswijt-Hofstra, red., Een schijn van verdraagzaamheid, 19.

108

elkaar gaan vormen, ontstaan er problemen. Ten tijde van de Republiek werd dit opgelost door andere groepen uit te sluiten van deze concurrentiepositie, door ze bijvoorbeeld niet toe te laten tot dezelfde arbeidsmarkt. Tegenwoordig hebben alle Nederlanders officieel dezelfde rechten en plichten, maar in werkelijkheid is het nog altijd de autochtone groep die de touwtjes in handen heeft. Wanneer deze groep niets voelt voor verandering, zoals in een sinterklaastraditie, zal deze ook niet doorgevoerd worden. Dit staat in principe los van het feit, dat het hier om een meerderheid van de bevolking gaat. Een meerderheid in aantal staat niet per definitie gelijk aan een machtspositie.

5.10

Conclusies

Vieringen waarin de figuur van Sinterklaas centraal staat, maken sinds de middeleeuwen deel uit van de Nederlandse cultuur. Met recht kan gesproken worden van een traditie, in eerste instantie Europees en later, aan het eind van de negentiende eeuw, van een Nederlandse traditie. In een tijd van toenemende globalisering, wordt een viering als die van Sinterklaas aangegrepen om de eigen identiteit te waarborgen. Zoals hierboven besproken, ligt hier voor een deel de oorsprong van de felle reacties van de meeste Nederlanders, om de traditie te behouden zoals die is. De traditie draagt bij aan een nationale identiteit en daarmee wordt Sinterklaas door veel autochtonen opnieuw 'heilig' verklaard. Tradities zijn echter niet statisch van aard, maar aan veranderingen onderhevig. In retrospectief blijkt ook het sinterklaasfeest veel veranderingen te hebben doorgemaakt, waarvan de komst van de figuur van Zwarte Piet er n is. De figuur van Zwarte Piet is ht voorbeeld van een 'invented tradition', toegevoegd in dit geval aan een al bestaande traditie. Een relatief nieuwe aanvulling die aan de basis ligt van de hedendaagse discussie. Niet langer moet worden stilgestaan bij, f de traditie racistisch is, maar wlke elementen structureel bijdragen aan negatieve beeldvorming. Het is, zoals andere voorstanders van verandering menen, niet direct noodzakelijk om Zwarte Piet in zijn geheel te verwijderen. In dit onderzoek is naar voren gekomen dat negatieve elementen verdwijnen, wanneer Zwarte Piet in een positiever daglicht zou worden gezet en de relatie tussen hem en Sinterklaas gelijkwaardiger van aard wordt. Echter, de opzet van dit hoofdstuk is niet zozeer geweest, om de lezer te overtuigen de traditie aan te passen, maar meer om het kader waarbinnen de discussie zich afspeelt te bespreken, zodat de factoren die een rol spelen bij dit debat op een rijtje worden gezet. Het pretendeert niet te overtuigen van het gelijk van voor- en tegenstanders van verandering. Wat echter opvalt, is dat de argumenten van voorstanders van verandering beter doordacht lijken, als gevolg van de actieve betrokkenheid van deze groep, dan de argumenten die de tegenstanders van
109

verandering aankaarten, wat waarschijnlijk het gevolg is van een meer passieve houding in de discussie. En van de belangrijkste redenen dat beide partijen nog niet tot een oplossing zijn gekomen, is dat Nederland misschien minder multicultureel van aard is dan over het algemeen gedacht wordt. In theorie hebben allochtonen dezelfde rechten als autochtonen, maar in de praktijk is er in de samenleving sprake van ongelijke sociale verhoudingen. Dat de cultuur van de dominante autochtone groep de overhand heeft en deze niet zomaar aangetast kan worden door minderheidsgroepen, blijkt ook in de discussie rondom het sinterklaasfeest. Dat het hier verder gaat om een traditie en het idee dat tradities onveranderlijk zijn, draagt bij aan het willen vasthouden aan het sinterklaasfeest zoals het is, omdat het feest in de ogen van veel Nederlanders al eeuwen lang onderdeel is van de Nederlandse cultuur. In werkelijkheid is de viering van Sinterklaas pas sinds de negentiende eeuw tot een nationaal volksfeest verheven en is er door de tijd heen veel aan veranderd. Opvallend genoeg zijn de meeste Nederlanders hier niet van op de hoogte. De opmerkingen waarmee argumenten van tegenstanders gepaard gaan en de scheve verdeling tussen beide partijen voorspelt weinig goeds voor wat betreft het doorvoeren van mogelijke oplossingen. En van de belangrijkste redenen dat de discussie steeds vastloopt, is dat n van de twee partijen de ander de rug toe keert en niet bereid is te discussiren.

110

Conclusies

Er is in deze scriptie gekeken wanneer en hoe de populaire figuur van Zwarte Piet zijn intrede heeft gedaan in het sinterklaasfeest in Nederland en of de manier waarop deze figuur in de twintigste eeuw geportretteerd wordt, overeenkomt met de representatie van zwarten in de Nederlandse cultuur. Het sinterklaasfeest blijkt een traditie omgeven door veel speculaties. Zo bestaan er over de afkomst en het ontstaan van de figuur van Zwarte Piet veel vraagtekens. Een aantal historici hebben zich hierin verdiept en houden er elk hun eigen theorie op na. Er kunnen verbanden worden gelegd tussen Zwarte Piet en andere historische figuren, zoals bijvoorbeeld de duivel, maar deze blijven in grote mate speculatief. Niet vergeten moet worden dat met deze traditie een tijdsspanne van ongeveer dertien eeuwen gemoeid is, vanaf het moment dat de eerste levensverhalen over Sint-Nicolaas worden opgetekend, tot het feest vandaag de dag. Het is in het sinterklaasverhaal van Schenkman in 1850, dat de knecht van Sinterklaas voor het eerst zijn intrede doet, in de gedaante waarin hij tegenwoordig ook nog elk jaar verschijnt. Het is goed mogelijk dat Schenkman voor de verschijning van deze figuur, heeft geput uit verschillende bronnen en niet uit n enkele. Maar er is alleen geen materiaal overgeleverd waaruit kan worden opgemaakt, hoe Schenkman tot deze nieuwe figuur is gekomen. Historisch gezien, mag de herkomst van Zwarte Piet onduidelijk zijn, uit de analyse van de sinterklaasverhalen is gebleken dat er een verband is tussen beeldvorming van zwarten en Zwarte Piet. Ook is vastgesteld dat de scheve machtsverhouding tussen zwart en blank weerspiegeld wordt in de verhouding tussen Zwarte Piet en Sinterklaas. Door de eeuwen heen is er bij blank Nederland een grote hoeveelheid beelden over zwarten ontstaan, waarbij negatieve beelden de overhand hebben gehad. Zoals ook in de inleiding is besproken, heeft de term zwart een negatieve inslag. Ook de stereotypen die in de sinterklaastraditie voorkomen, zijn negatief van aard. In de eerste helft van de twintigste eeuw wordt Zwarte Piet voornamelijk verbeeld volgens vaste stereotype uiterlijke kenmerken, overeenkomstig de wijze waarop zwarte mensen in kinderboeken worden afgebeeld. Hieruit kan afgeleid worden dat auteurs in deze periode er vanuit gingen dat Zwarte Piet van oorsprong negrode was. Daarnaast is Zwarte Piet duidelijk minderwaardig aan Sinterklaas, wat overeenkomt met algemene denkbeelden van voor de Tweede Wereldoorlog. Na de tweede helft van deze eeuw verandert dit beeld en verdwijnt de directe relatie tussen zwarten in het algemeen en de figuur van Zwarte Piet, maar blijft hij volgens zwarte stereotypen afgebeeld worden. Zwarte Piet wordt steeds kinderlijker en clownesker, in vergelijking met de eerste helft van de twintigste eeuw waarin hij een strenger en meer volwassen figuur is. Wordt Sinterklaas in de eerste periode boos op Zwarte Piet, dan is dit bijvoorbeeld omdat hij niet gedaan heeft wat de Sint heeft zei, in de tweede periode
111

zal de Sint eerder boos worden omdat alles wat Zwarte Piet doet in de soep loopt als gevolg van zijn domheid. De ontwikkeling binnen de traditie komt overeen met ontwikkelingen in de samenleving. Hier ontstaat na de Tweede Wereldoorlog een situatie, waarbij aan de ene kant zich een algemeen gedachtegoed ontwikkelt dat racisme afwijst. Aan de andere kant blijven elementen in de cultuur bestaan die het racistisch discours voeden, want ook in andere cultuurproducten zoals strips, kinderboeken, schoolboeken, reclame, productverpakkingen en dergelijke, komt een zelfde negatieve beeldvorming voor. Vreemd zijn deze ontwikkelingen niet, het past in het idee dat groepen zich van elkaar onderscheiden, door aan zichzelf positieve eigenschappen en aan andere groepen negatieve eigenschappen toe te schrijven. Dit zien we ook in de cultuurproducten terug die een groep voortbrengt. Wanneer schrijvers van kinderboeken gebruik maken van stereotype beelden van zwarten, komt dit voort vanuit de ideen die deze persoon zelf heeft in het dagelijks leven, in samenhang met zijn of haar culturele omgeving. De figuur van Zwarte Piet wordt door het merendeel van de auteurs gezien als de ander, wat gezien zijn uiterlijke verschijning niet verwonderlijk is. Uitgaande van de besproken theorien in hoofdstuk twee is het niet vreemd dat Nederlandse schrijvers hem in een negatief daglicht plaatsen. Zolang alleen verhalen van autochtone Nederlanders uitgegeven worden en het sinterklaasverhaal aan de bestaande randvoorwaarden moet blijven voldoen, lijkt hij hiertoe gedoemd. Bewust of onbewust, Zwarte Piet wordt net als zwarten in de samenleving, door de autochtone bevolking gezien als de ander. Sinterklaas daarentegen is juist opgebouwd uit positieve elementen, hetgeen overeenkomt met het principe dat men streeft naar een positieve sociale identiteit. Het valt op dat de veranderingen die het sinterklaasfeest doormaakt zelden van bovenaf zijn opgelegd. Zowel de Rooms-katholieke Kerk, de Calvinisten als de anarchisten hebben tevergeefs pogingen gedaan om het feest naar hun hand te zetten. Zelfs in de periode dat het katholieke geloof niet openlijk gepraktiseerd mocht worden, bleef de viering bestaan. Met het ontstaan van natiestaten eind achttiende, begin negentiende eeuw zijn er, door zowel de overheden als de bevolking, allerlei nieuwe tradities in het leven geroepen. Het sinterklaasfeest wordt synoniem aan Nederlands, het wordt net als de vlag en het volkslied verheven tot nationaal symbool. Het was al moeilijk om de traditie van hoger hand te benvloeden, nu is dat bijna onmogelijk geworden. Een logisch gevolg van de toenemende multiculturalisering van Nederland is dat de samenstelling van de bevolking verandert. Hierdoor is een invented tradition als het moderne sinterklaasfeest en Zwarte Piet ter discussie komen te staan en net als in vorige tijden staat een groot deel van de bevolking niet open voor opgelegde veranderingen. De scheve machtsverhouding in de samenleving
112

versterkt de positie van de autochtone bevolking. Het merendeel wil vasthouden aan de viering, niet zozeer omdat ze de racistische elementen niet onderkennen, maar omdat de ander tornt aan een onderdeel van hun culturele identiteit. Degenen die de traditie graag veranderd willen zien, gaan voorbij aan deze beweegreden. In de discussie zijn beide partijen geneigd zich op hun positie te concentreren, zich star op te stellen en zich op een populistische wijze uit te laten. Hierdoor verloopt de discussie op een weinig constructieve wijze. Uit de geschiedenis blijkt dat de viering door de bevolking telkens weer is veranderd. Dit waren geen kleine aanpassingen. Tenslotte heeft deze zich in grote lijnen ontwikkeld van heilige verering, via katholieke vieringen, tot n geseculariseerd feest dat uiteindelijk de vorm van een Nederlandse volksfeest heeft gekregen. Gerealiseerd moet worden dat de traditie niet statisch is en al menigmaal grondig is veranderd. De vraag is of de stap naar een viering voor een multiculturele bevolking klein is, in vergelijking met eerdere veranderingen. Zeker in de wetenschap dat de traditie bijdraagt aan het racistisch discours. De tijd zal het leren.

113

Nawoord De oplossing

Het is niet de bedoeling om hier tot een pasklare oplossing te komen, maar het is wel interessant om te kijken of er veranderingen zijn waar beide partijen zich in zouden kunnen vinden. Zoals al eerder aangestipt, is de sinterklaastraditie hier en daar in het land al veranderd, vooral daar waar het merendeel van de gemeenschap van allochtone afkomst is. In de Bijlmer zijn meerkleurige pieten opgenomen in de viering en verbieden schoolbesturen de verschijning van de ouderwetse Zwarte Piet. Liedjes met zijn knecht staat te lachen worden geschrapt en sinterklaas moet een gelijkwaardige relatie met Zwarte Piet opbouwen. In eerste instantie leek het er op dat in 1993 in Amsterdam tijdens de optocht ook gekozen was voor aanpassing van het feest door meerkleurige Pieten in te voeren. Uit de reactie van de woordvoerder van het sinterklaascomit bleek echter, dat deze gekleurde pieten niets te maken hadden met het vermijden van racisme. Hij benadrukte: Zwarte Piet blijft zwart, Sinterklaas blijft wit, zo is onze cultuur nou eenmaal. Dat blijft zo.160 Gekleurde pieten stuiten veel mensen tegen de borst, omdat deze kunstmatig in de traditie zijn aangebracht en op geen enkele manier een relatie hebben met het verleden. Hier moet nogmaals gewezen worden op het feit dat Zwarte Piet ook zeer plotseling onderdeel van de viering is geworden en nog niet zo lang bestaat. Echter, omdat de figuur zwart is, kunnen er allerlei verbanden worden gelegd tussen hem en andere culturele elementen in het verleden zoals besproken in hoofdstuk n. A. Haakmat, voorzitter van de bestuurscommissie openbaar primair onderwijs in Amsterdam-Zuidoost, is van mening dat er best wel een Zwarte Piet op de scholen mag komen, mits deze zich niet belachelijk gedraagt, niet onderdanig is en evenwaardig is aan Sinterklaas.161 Op zich is het geen probleem dat Zwarte Piet zwart is, alleen moet deze figuur niet bestaan uit negatieve stereotyperingen. Als deze figuur grappig en gek moet blijven doen, wat het feest natuurlijk voor een deel zijn charme geeft, waarom dan niet naast Zwarte Pieten ook Witte Pieten introduceren. Op afbeeldingen van de intocht in Amsterdam vlak na de tweede wereldoorlog zijn ook witte begeleiders van Sinterklaas te zien, hetzelfde geldt voor de intocht in Deventer. Er zijn nog een paar voorbeelden in de geschiedenis te vinden van een witte knecht. Op wat de eerste afbeelding van Sinterklaas met knecht zou kunnen zijn, uit het einde van de achttiende eeuw, is de knecht ook blank van huid. Daarnaast is er nog een affiche waarop ook een witte piet staat en ook op een illustratie in een kinderboek staat een witte piet afgebeeld. Een blanke knecht introduceren in de traditie komt al met al niet zo uit de lucht vallen als de meerkleurige Pieten. Zoals in veel verhalen het geval is, is n van de Pieten vaak de Hoofdpiet. Naast alle
160 161

Zwarte Piet wordt feestelijk gekleurd in: De Volkskrant (19 november 1993) Zonder Zwarte Piet is het geen sinterklaasfeest meer in: Het parool (28 november 1997)

114

witte en zwarte Pieten kan er een gelijkwaardige relatie bestaan tussen Sinterklaas en de Hoofdpiet, in sommige sinterklaasverhalen is dit al het geval. Tijdens het sinterklaasfeest kan deze hetzelfde behandeld worden als Sinterklaas: ook op een paard of in de koets tijdens de intocht, ook lezen uit het grote boek enzovoorts. Hiervoor hoeft maar weinig veranderd te worden, want ook tijdens de intocht is er vaak al sprake van een Hoofdpiet die een andere status heeft dan de rest van de Pieten. Twee redelijk eenvoudige aanpassingen zouden er voor zorgen, dat de traditie voor zowel autochtonen als allochtonen aanvaardbaar wordt.

*toegevoegd oktober 2013* Inmiddels zijn we 13 jaar verder. De discussie is dit jaar heftiger dan ooit. Ik woon inmiddels een paar jaar op Curaao en hier wordt ook Sinterklaas gevierd. De pieten zijn ook hier altijd zwart geweest (echt zwart en door schmink), maar vorig jaar was de boot van Sinterklaas per ongeluk door de regenboog gevaren, veel pieten waren daardoor niet meer zwart maar alle kleuren van de regenboog, gestreept en gestippeld. De kinderen vonden het zo geweldig dat dit jaar de pieten weer in allerlei kleuren geschminkt gaan worden. Misschien kan dit ter inspiratie dienen voor de intocht van 2014.

115

Bijlagen

116

Bijlage I

Onderzoeksmethode bij analyse Sinterklaasverhalen

Inleiding In hoofdstuk vier wordt de inhoudsanalyse besproken van de Sinterklaasverhalen. Omdat de uitkomsten van het onderzoek centraal staan, komt de methode van onderzoek maar kort aan bod. Hier zal uitgebreider ingegaan worden op de onderzoeksmethode. Zoals al gezegd, heeft het onderzoek de vorm van een inhoudsanalyse; de teksten van de Sinterklaasverhalen zijn object van onderzoek. Twee vragen staan hierbij centraal: 1) komen algemene stereotyperingen over zwarten terug in de figuur van Zwarte Piet in Sinterklaasverhalen en afbeeldingen die bij deze verhalen horen en 2) hoe is de verhouding tussen Sinterklaas en Zwarte Piet. Is deze gelijkwaardig, of is er sprake van een hirarchie waarbij blank boven zwart staat? Ook al heeft dit onderzoek een kwantitatieve basis: variabelen, onderzoekseenheden en een meetsysteem, het heeft voornamelijk een kwalitatief karakter. Dit ligt gevangen in het feit dat het waarderen van elk onderzoekseenheid, op de verschillende variabelen, op een min of meer subjectieve wijze gebeurt. Gekozen is om de waarden door n persoon toe te laten kennen, hieronder wordt uitgebreider ingegaan op welke manier dit is gebeurd. Geprobeerd is de subjectiviteit zo veel mogelijk te beperken door de keuze of een variabele van toepassing was op een verhaal te perken tot 'ja' of 'nee'. Deze subjectiviteit zou tot een minimum beperkt worden als een intersubjectieve meetprocedure gebruikt zou worden, waarbij meerdere codeurs onafhankelijk van elkaar op een intutieve wijze de waarden van de onderzoekseenheden op een variabele bepalen. In dit onderzoek is geprobeerd deze methode toe te passen, maar zonder succes. Als proef hebben 15 personen aan twee variabelen waarden toe moeten kennen. Deze waarden zijn vervolgens onderling vergeleken en bleken zo ver uiteen te lopen dat de uitkomst van het onderzoek er niet betrouwbaarder op werd. Er zijn hier een aantal mogelijke oorzaken voor. Ten eerste de grootte van de groep, op grotere schaal zou deze manier van onderzoek een grotere slagingskans hebben en een betrouwbaarder resultaat opleveren. Ten tweede is het belangrijk dat mensen gedegen kennis hebben van het onderwerp en de problematiek, wat niet voldoende aanwezig was bij de betrokken personen. In deze bijlage zal de nadruk liggen op de reproductiviteit van het onderzoek. In zal worden gegaan op de waarnemingseenheden, de gebruikte variabelen, de waarden die aan deze variabelen zijn toegekend en de verwerking van de data. Daarnaast zijn tabellen opgenomen waarin de waarden van alle variabelen om zijn gezet in percentages en tabellen met clusters van variabelen, waarvan de uitkomsten in verschillende grafieken zijn weergegeven die wel in hoofdstuk vier terug te vinden zijn als ondersteuning bij de tekst.

De literatuurlijst Er zijn voor dit onderzoek 70 verhalen verzameld, 64 afkomstig uit de Koninklijke Bibliotheek en 6 verhalen uit andere bronnen die per toeval ontdekt zijn. Hieronder weergegeven zoals ze ook in de database zijn opgenomen, waarvan de inhoud aan het eind van deze bijlage teruggevonden kan worden. Uiteindelijk zijn er 69 bij het onderzoek betrokken.

117

Sinterklaasverhalen 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. Enlsengen, J., Sneeuw in: Sinterklaas in Jarig Van Holkema en Warendorf (Houten 1990) Vogt, G. De dichtpiet kan het niet in: Het boek van Sinterklaas Van Reemst (Houten 1988) Winkel, M., Waar is Sinterklaas Van Reemst (Weert 1995) Takens, A., Dat kind moet in de Zak in: Het grote boek van SinterklaasVan Holkema en Warendorf (Houten 1993) Hooft, M., Zwarte Pietkiekeboe, Bruijn (Haarlem 1992) Figee, H., De straf in Nieuwegein in: De reis van Sinterklaas (Van Goor1991) Huisman, G., Stiekeme Sint Nicolaas (Deventer Dagblad 1991) Dros, I., Juf in de zak in Sinterklaas is Jarig , Holkema en Warendorf (Houten 1990) De Bel, M., Het dagboek van Zwarte Piet, (Infodok1989) De Ballon, De ring van Sinterklaas in: Sinterklaasspeelboek (1988) De Ballon, Een gulzige Zwarte Piet in: Sinterklaas kom maar vlug (1988) Hallemans, I., Een geheim in: Een zak vol verhaaltjes (Leuven 1987) Jitta, C., Smits, M., Sinterklaas, Kimio (Blaricum 1986) Soeters, A., Daar is Sinterklaas in: Sinterklaas vertelt Deltas (Aartselaar 1985) Soeters, A., Een grappige Zwarte Piet in: Een grappige Zwarte Piet Deltas (Aartelaar 1985) Geron, J., Een Zwarte Piet met rode stippen in: Sinterklaas Speelboek Zuidned. Uitgeverij (Aartselaar 1984) Vriens, J., Sinterklaas komt op school in: Dag Sinterklaasje Holkema en Warendorf (Bussum 1983) Sint en Piet op zee in: Dat lees ik (1982) Hulst, W.G., Het verhaal van Sinterklaas die zijn muts verloren had, Callenbach (Nijkerk 1981) Coppens, R., Helversteijn, W., red., De sinassappelpiet in: De kleine Margriet De gellustreerde Pers (Amsterdam 1980) Heuvel, H., Sinterklaas heeft problemen Zuidned. Uitgeverij (Aartselaar 1979) Smulders, L., Pietje Prik in pyjama: een Sinterklaas-vertelling (Den Bosch 1975) Bouhuys, M., De trouwe schimmel Holland (Haarlem 1977) Bruijn, M, Sinterklaas en de hulppieten De Fontein (Amsterdam 1975) Bouhuys, M., Pieterbazen zijn nooit moe in: Een huis in een schoen (1972) Eyk, H., Sinterklaas blijft een zomer over (Hoorn 1940) Battum, A., De drie domme Pietjes in O, die Zwarte Pieten Holland (Haarlem 1967) Bruijn, M., Sinterklaas zet zijn schoen (Den Haag 1965) Heinen, J., Het geblokte hondje (Tijdschrift de Spiegel 1961) Beek, C., Sinterklaas was er ook nog (Tijdschrift De Spiegel 1961) Meiden-Coolsma, D., Bij Sinterklaas in Spanje in: Zeven verhalen uit de zak van Sinterklaas ,Van Gorcum (Assen 1960) Terlouw, P., Hoe Sinterklaas een zwarte knecht kreeg (Tijdschrift De Spiegel 1960) Laurey, H., Het rode jeepje kan niet verder in: Sinterklaas en de struikrovers Holland (Amsterdam 1958) Franke, S., Sinterklaas kapoentje, Kluitman (Alkmaar 1952) Leeuwen, N., Het nieuwe knechtje van Sinterklaas in: Sinterklaas: versjes en verhalen, Mulder (Amsterdam 1950) Dick, P., Sinterklaas, kerstmis en nieuwjaar Van Goor (Amsterdam 1941) Timmersmans, F., De nood van Sinterklaas (Tijdschrift Het Kind 1936) Stiemens-Hopman, M.M., Sinterklaas komt bij Spits Van Gorcum (Assen 1934) Labberton, M., Sinterklaas goed heilig man (Tijdschrift Het Kind 1930)

118

40. Abraham, Mee in de zak: de ernstige lotgevallen van stoute kinderen Koster (Amsterdam 1915) 41. Tienhoven., A.B., Sinterklaas kapoentje Kluitman (Alkmaar 1928) 42. Sand, v.d., H.B., De plaatsvervanger van Sint Nicolaas (De Katholieke Illustratie 1928) 43. Bellaart, Hoe het kwam dat Sinterklaas Pieterbaas in dienst nam in: Het Sinterklaasboek voor broer en zus Meulenhof (Amsterdam 1922) 44. Abramsz, S., e.a., Sinterklaasvertellingen Van Belkum (Zutphen 1919) 45. Blaauw, H., Sint-Nicolaasavond Gebr. Kluitman (Alkmaar 191X) 46. Resa. T, Manneke, een St. Nicolaasverhaal (De Katholieke Illustratie1919) 47. Been, J.H., Sint Nicolaas vertellingen Gebroeders Kluitman (Alkmaar 1913) 48. Schenkman, J., Sint Nicolaas en zijn knecht, J.Vlieger (Amsterdam 1870, eerste uitgave 1850) 49. Gelder, J., Sinterklaasverhalen: over mijtertrekjes, voetbals1998 50. Speijk, S., De echte Sinterklaas vertelt 1998 51. Verroen, D., Geen schoorsteen in: 1997 52. Figee, H., De val van Sinterklaas 1994 53. Spierenburg, C., De witte piet 1990 54. Dam, A., Het Pietenboek 1989 55. Het boek van Sinterklaas is zoek, Delta uitgeverij1989 56. Candotti, D., Sinterklaas liedjesboek 1984 57. Spectrum, Groot Sinterklaasboek 1977 58. Meyler, H., Het Zwarte Pieten Boek 1962 59. Schermel, W., Sint Nicolaasboek verhaaltjes en versjes 1959 60. Schermel, W., Sinterklaasavond 1955 61. Fiks, E., Sinterklaas gefopt 1955 62. Balje, J., Flipje en Sint Nicolaas 1946 63. Snapper, R., St. Nicolaas 1940 64. Stroman, B., Waarom Sint-Nicolaas in 1944 niet bij... 1945 65. Horst, v.d., De Sint zoekt een knecht 1945 66. Stijger-Kropholler, T., Feestdagen: versjes en verhaaltjes voor.. 1930 67. St. Nicolaas 1929 68. Mooy, A.C., de, Sint Nicolaas te Zierikzee 1925 69. Bruin, C., Van Spanje naar ons land: reisbeschrijvingen 1920 70. Maathuis, Ilcken, S., Het boek van St. Nicolaas: verhalen en versjes... 1920

Waarnemingseenheden In de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag zijn Sinterklaasverhalen geselecteerd die in deze eeuw zijn gepubliceerd, waarbij een voorwaarde is dat Zwarte Piet in het verhaal voorkomt. Door middel van deze analyse wordt een beeld gevormd over hoe Zwarte Piet, door tekst en beeld, wordt geportretteerd en hoe de verhouding tussen hem en Sinterklaas in de loop van deze eeuw verloopt. Om zon onderzoek uit te kunnen voeren, is het echter noodzakelijk dat van tevoren wordt vastgesteld, dat deze figuur ook daadwerkelijk voorkomt in de geselecteerde objecten. Waren de waarnemingseenheden via een aselecte steekproef uit het totaal aantal Sinterklaasverhalen gekozen, dan had er een uitspraak gedaan kunnen worden over bijvoorbeeld, het wel of niet voorkomen van Zwarte Piet in de verhalen en of hij wel of niet een hoofdrol speelt, maar meer niet. Wanneer de verhalen geordend worden op jaar van uitgave dan komt het eerste verhaal uit 1913 en het laatste verhaal uit 1998. Deze lijst is opgenomen in de algemene literatuurlijst,

119

waarmee inzicht wordt gegeven in spreiding van de 69 verhalen door de eeuw heen. Het verhaal van Schenkman uit 1850 is niet bij het onderzoek betrokken, omdat er te veel tijd zat tussen dit verhaal en het eerst volgende verhaal dat uit 1913 stamt.

Lezen van de verhalen, bekijken van afbeeldingen Voordat een specifieke vragenlijst is opgesteld, aan de hand waarvan de teksten konden worden beoordeeld, zijn de verhalen eerst gelezen. Daarna zijn de verhalen per variabele geanalyseerd. Dus telkens zijn 69 teksten bestudeerd op n variabele. Waarbij de volgorde van verhalen loopt van 1 69 en van 69 1 enzovoorts. Dit om er voor te zorgen dat er geen vaste volgorde zit in de te analyseren teksten. Eerst zijn alle teksten beoordeeld en vervolgens zijn de afbeeldingen bestudeerd die horen bij de teksten.

De bronnen voor de algemene vragenlijst Voor het opstellen van een vragenlijst is als eerste gebruik gemaakt van de antiracisme vragenlijst, opgesteld door Roy Preiswerk in het boek The Slant of the Pen, racism in childrensbooks uit 1980. Deze lijst stelt ouders, opvoeders, leerkrachten, uitgevers en dergelijke, in staat om kinderboeken te beoordelen op racisme. Daarnaast is gebruik gemaakt van het onderzoek van Rolinde Redmond Zwarte mensen in kinderboeken ook van 1980. Deze analyse heeft vooral dienst gedaan als vergelijkingsmateriaal, waarin naar voren komt welke stereotypen over zwarten vaak voorkomen in kinderboeken in zijn algemeenheid. Door de Sinterklaasverhalen ook te toetsen op deze stereotypen, is meer te zeggen over een verband tussen het verbeelden van zwarten en van Zwarte Piet. Tot slot is in hoofdstuk drie gekeken naar stereotype beelden van

120

I Sociaal-culturele achtergronden Taal en Tekst Spreekt Zwarte Piet met een dialect. Wordt zijn gebrekkig taalgebruik benadrukt in de teksten. Worden er twee standaarden gebruikt: koning t.o.v stamhoofd of kop en hoofd, hut en huis. Geschiedenis Wordt de afkomst van Zwarte Piet genoemd, zo ja waar vandaan. Komt Zwarte Piet duidelijk uit een culturele groep, als zijn afkomst wordt genoemd is hij dan lid van een familie of niet. Wordt er op een gelijkwaardige of denigrerende wijze over zijn achtergrond gesproken. Heeft Zwarte Piet eigen culturele gebruiken en worden deze positief of negatief beoordeeld. Heeft hij een geloof of wordt hij als heiden geportretteerd. II Sociaal-culturele context Sociale verhoudingen Wordt Zwarte Piet gezien als iemand van de eigen groep of als iemand van de ander groep (b.v allochtonen en buitenlanders). Hebben andere personen over het algemeen een positieve of negatieve houding t.o.v Zwarte Piet. Bij interactie tussen zwart en blank is deze dan gelijkwaardig. Wordt zwart geassocieerd met het negatieve en wit/blank met het positieve. Worden deze als superieur beschouwd. Machtsverhoudingen Wordt hij vaak tot de orde geroepen door de Sint. Heeft hij leidinggevende rol of krijgt hij opdrachten. Heeft hij verantwoordelijkheden . Voelt hij zich verantwoordelijk voor dingen die hij doet. Neemt hij initiatief. Wanneer Zwarte Piet met een probleem geconfronteerd wordt, lost hij dit dan zelf op of laat hij iemand anders het oplossen. Wordt de Sint gezien als meer ontwikkeld dan Zwarte Piet. Is Sinterklaas bezig met Zwarte Piet dingen te leren, hem te ontwikkelen. Is er een duidelijk intelligentieverschil tussen Sinterklaas en Zwarte Piet. III Het mensbeeld Karakterschets Krijg je meer te weten over zijn persoon, of wordt hij vrij oppervlakkig geportretteerd. Wanneer er meer Pieten in het verhaal voorkomen zijn deze dan duidelijk verschillend van karakter. Is zwarte piet wel eens mysterieus van aard. Heeft zwarte piet iets exotisch. Wordt hij wel eens getypeerd als simplistisch. Wordt Zwarte Piet gezien als wild, onstuimig. Karakter/Gedrag Gedraagt hij zich als volwassene of als kind. Doet hij dingen vaker fout dan goed. Komt hij ervaren of naef over. Moet hem vaak dingen meerder keren uitgelegd worden. Is hij geneigd om iets impulsief te doen of is hij voorzichtiger van aard. Vertelt hij vaker de waarheid dan dat hij liegt. Is hij ijdel. Is hij gevoelig voor complimentjes. Wanneer er sprake is van conflicten hoe gaat hij dan om met deze conflicten. Worden Zwarte Pieten afgebeeld als zijnde goed in sport. Kan hij goed voor uit plannen. Is hij snel van zijn stuk gebracht. Moet hij wel eens huilen. Vervalt hij snel van de ene emotie in de andere (jantje lacht, jantje huilt). Is hij iemand waarop geleund kan worden. Uiterlijk Heeft hij de lengte van een volwassene. Heeft hij altijd een zwarte huidkleur. Is zijn gezicht clownachtig. Wordt zijn aparte manier van kleden benadrukt. Onderscheid hij zich nog op een andere manier. Wanneer er meerdere pieten worden afgebeeld verschillen deze dan van uiterlijk. Bezigheden Wat voor werk doet hij. Werkt hij graag Stelt hij werk liever uit of doet hij het meteen. Heeft hij een beroep in het verhaal. Wanneer hij geen beroep heeft wat voor activiteiten ontplooit hij dan. Hebben deze activiteiten een dienend karakter.

121

Schema 1. Overzicht van vragen die inzicht geeft in de mate waarin kinder- en schoolboeken racistische elementen bevatten. De geselecteerde vragen ( met grijs aangestreept) kunnen gebruikt worden bij dit onderzoek.

en vooroordelen over zwarten in de Nederlandse samenleving. Ook de kennis over deze beelden heeft bij het ontwikkelen van de lijst met variabelen meegespeeld.

De vragenlijst Naar aanleiding van genoemde stereotyperingen over zwarten in deze drie bronnen is een algemene vragenlijst samengesteld. Na het lezen van de teksten blijkt echter, dat niet alle vragen betrekking hebben op de Sinterklaasverhalen als gevolg van het feit dat het hier een fantasieverhaal betreft en een realistische setting. Vragen als 'wordt er op een gelijkwaardige of denigrerende wijze over zijn achtergrond gesproken', 'heeft hij een geloof of wordt hij als heiden geportretteerd' of 'wordt Zwarte Piet gezien als iemand van de eigen groep of iemand van de andere groep' blijken geen betrekking te hebben op de Sinterklaasverhalen. In het totaal zijn er 42 variabelen, waarvan 15 van toepassing op de afbeeldingen bij de verhalen, en 27 van toepassing op de teksten zijn.

Kwalitatieve variabelen en het toekennen van waarden Zoals al eerder aangestipt, kunnen de meeste variabelen beoordeeld worden met 'ja', 'nee of '-' (niet van toepassing). Elke waarde die een verhaal kan aannemen bij een variabele is vertaald in een numerieke waarde die staat voor de zogenaamde v-score. Deze v-score is de mate waarin een verhaal per variabele wel of niet stereotype bevestigend is. De waarden variren van 10, 0 tot +10. Hierbij duidt de waarde nul aan dat het verhaal voor de betreffende variabele neutraal is of niet van toepassing. Een negatieve waarde duidt aan dat het verhaal voor die betreffende variabele stereotype bevestigend werkt en een positieve waarde geeft aan dat het verhaal juist niet stereotiep scoort op een variabele. Tabel 1 laat een aantal voorbeelden zien van scores zoals deze uit het onderzoek voortkwamen.

Nr. 13 14 15 16 17 18

Komt Zwarte Piet met goede ideen 0 Nee -10 Ja 10 Ja 10 0 Nee -10

Is Sinterklaas boos op Zwarte Piet(en) 0 Ja 0 Ja 0 Ja 0 Nee -10 Nee -10

Is zwarte Piet kinderlijk van aard 0 Ja -10 Ja -10 Ja -10 Nee 0 0

Tabel 1. Het toekennen van waarden aan verhalen per variabele

Uit de tabel blijkt, dat er variabelen zijn die beoordeeld worden van 10 tot +10 en van 10 tot 0. De reden hiervoor is dat wanneer 'nee' met 10 wordt beoordeeld, dit niet wil zeggen dat 'ja' automatisch een waarde +10 krijgt. Neem bijvoorbeeld de variabele 'Is Zwarte Piet kinderlijk van aard'. Wanneer een verhaal met 'ja' beantwoord kan worden dan krijgt het een waarde 10, wanneer het met 'nee' beantwoord wordt, dan krijgt het een waarde 0, want nee betekent niet automatisch 'niet kinderlijk'. Dit kan het best verduidelijkt worden door het naast de variabele 'Komt Zwarte Piet met goede ideen' te plaatsten. Hierbij wordt aan 'ja' een waarde +10 gegeven en aan 'nee' een waarde 10. Wanneer hij goede ideen heeft dan is dat positief, wanneer hij zelf nooit met goede ideen komt dan is dat negatief. Drie van de 42 variabelen die niet met 'ja' of met 'nee' beantwoord kunnen worden, worden hier subjectieve

122

variabelen genoemd. De waarden die aan deze variabelen zijn gegeven variren van 10 tot 10, waarbij 10 een positieve en 10 een negatieve waarde is.

Verwerking van de data Als eerste is er gekeken, op hoeveel van de waarnemingseenheden de variabele betrekking heeft en hoe deze verhalen beoordeeld worden. Om te zien hoe dit per variabele verandert door de tijd heen, is er een onderscheid gemaakt tussen vier periodes: 1900 1945, 1946 1998, 1975 1998 en 1989 1998. Per variabele is geteld hoe vaak een variabele in een periode
Teksten Afbeeldingen I Sociaal-culturele achtergronden I Sociaal-culturele achtergronden Eerst introductie Eerste introductie

Taal en Tekst
-

Benoeming
Komen de woorden neger en moor voor. Komen namen naast Zwarte Piet voor. Komt het woord 'knecht' in de tekst voor. Komen woorden naast Sint en Sinterklaas voor.

Geschiedenis
-

Geschiedenis
-

III Sociaal-cultureel context Sociale verhoudingen

-

III Sociaal-culturele context Sociale verhoudingen

-

Machtsverhoudingen
Heeft Zwarte Piet verantwoordelijkheden. Leert Zwarte Piet van Sinterklaas. Is Sint boos op pieten. Deel Sint opdrachten uit. Houding van sinterklaas ten opzichte van Zwarte Piet(en). Wordt het verschil tussen blank en zwart extra benadrukt.

Machtsverhoudingen
Wordt hij in een onderdanige houding afgebeeld als hij samen met de Sint staat afgebeeld. Kijkt Sinterklaas boos of vriendelijk naar Zwarte Piet.

II Het mensbeeld II Het mensbeeld Uiterlijk Uiterlijk

Praat Zwarte Piet met een dialect. Worden 'witte tanden' genoemd in de tekst. Wordt de zwarte huidskleur benadrukt. Zijn er andere opvallende uiterlijke kenmerken van Zwarte Piet die genoemd worden in de tekst. Is de roe een attribuut van Zwarte Piet. Is de ketting een attribuut van Zwarte Piet. Is de zak een attribuut van Zwarte Piet. Is strooigoed een attribuut van Zwarte Piet. Worden de witte tanden van zwarte piet benadrukt. Is hij zwart, bruin of wit van huid. Wordt het wit van zijn ogen extra benadrukt. Heeft hij ringen in zijn oren. Heeft Zwarte Piet extra dikke lippen. Zijn er nog andere opvallende uiterlijke kenmerken bij Zwarte Piet. Wordt hij kleiner afgebeeld dan Sinterklaas. Wat is de uitdrukking op het gezicht van Zwarte Piet. Wordt Sint mensachtig en zwarte piet stripachtig getekend.

123

Wordt Zwarte Piet afgebeeld met een roe of een ketting.

Karakter / karakterschets
Karakterschets van Zwarte Piet. Bij meerdere pieten, zijn deze verschillend van karakter. Is Zwarte Piet kinderlijk van aard. Huilen pieten. Lost hij problemen op. Komen Pieten zelf met goede ideen. Is Piet een hoofdpersoon.

Karakter/ Karakterschets
Wordt hij huilend afgebeeld. Wanneer er meerder pieten worden afgebeeld, zien deze er dan verschillend uit.

Bezigheden
Wat voor bezigheden heeft hij. Doet hij kunstjes en dergelijke.

Bezigheden
Wat doet hij?

Schema 3. Overzicht van variabelen, waarop de teksten en afbeeldingen van de Sinterklaasverhalen beoordeeld zijn.

aan elke variabele een gewicht toegekend. Deze kunnen variren van 1 tot 5. Zo is het bijvoorbeeld interessant om te weten of Zwarte Piet met een kinderlijke aard van wordt afgebeeld, opdat deze figuur vergeleken kan worden met het stereotype beeld van de 'kinderlijke zwarte'. De cluster variabelen komt er dan als volgt uit te zien:

Nr.

Variabelen

Gewicht

1 2 3 4

Hij doet raar Hij is kinderlijk van aard Zwarte Piet is dom Hij wordt huilend verbeeld

5 5 4 4

Schema 4 Voorbeeld van een gewogen cluster variabelen

Na het toekennen van gewichten worden de verhalen geselecteerd waarop de betreffende

124

variabelen van toepassing zijn. Dit zal in het hierboven genoemde voorbeeld variren van 1 tot 4. Het meest ideaal is wanneer een verhaal op alle vier de variabelen gewogen kan worden, het ligt echter meer voor de hand dat er maar 3 of minder variabelen van toepassing zijn op een verhaal. Daarom zullen bij clustering van variabelen alle verhalen in de analyse worden meegenomen die op 2 of meer variabelen zijn beoordeeld. Per definitie worden er geen verhalen bij de analyse betrokken die maar op 1 aspect beoordeeld zijn, omdat deze de uitslag te veel benvloeden. Een voorbeeld hiervan:

Verloop V-score Sinterklaasverhalen

10 8 6 4 V-score V-score 2 0 1900 -2 -4 -6 -8 -10
Vscore (1913-1998) 2e orde regressielijn V-score

Verloop V-score Sinterklaasverhalen

10 8 6 4 2 0 1900 -2 -4 -6 -8 -10
Vscore (1913-1998) 2e orde regressielijn V-score

1910

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

1910

1920

1930

1940

1950

1960 S

1970

1980

1990

2000

2010

Een grafiek waarin alle verhalen zijn opgenomen.

Een grafiek waar de 1 variabeleverhalen uit zijn gelaten.

Zijn er bij een cluster van vier variabelen op meer dan 70% van de verhalen drie of meer variabelen van toepassing, dan zullen de verhalen die op twee of minder variabelen zijn beoordeeld niet mee worden genomen in de trendanalyse. In dat geval zal dit expliciet vermeld worden. De resultaten worden vervolgens samengevat in puntgrafieken waarbij op de horizontale as de jaartallen zijn uitgezet en op de verticale as de v-score. Bij het vaststellen van een trendlijn, is gekozen voor lineaire regressie van de tweede orde, zodat de lijn wat flexibeler van aard is dan bij een gewone lineaire regressielijn. Aan de hand hiervan is door de puntenwolk een trendlijn getrokken die het verloop van een cluster variabelen door de tijd heen laat zien. Bij het maken van de tabellen en grafieken is gebruik gemaakt van Microsoft Excel en Grafpad Prism, een statistisch dataverwerkingsprogramma. In Excel is een database samengesteld waarin alle variabelen, verhalen en waarden zijn opgenomen. Het programma is zo ontworpen dat het automatisch doorrekent wat de totale score is van een gewogen cluster variabelen per verhaal. Deze gegevens worden vervolgens ook automatisch in een grafiek omgezet, waarna vervolgens de grafiek bewerkt wordt, zodat alleen verhalen die op het benodigde aantal variabelen zijn getoetst in de trendanalyse worden opgenomen.

125

Resumerend wordt de volgende procedure gevolgd:

Stappen 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Handelingen

Variabelen vaststellen Verhalen beoordelen op variabelen Waarden geven per verhaal per variabele Per variabele kijken naar het relatieve verloop door de tijd heen Samenhangende variabelen clusteren Gewichten geven aan de variabelen in een cluster Vaststellen welke verhalen gebruikt worden voor een trendanalyse Deze gegevens als een puntenwolk in een grafiek plaatsen Een lineaire regressielijn van de tweede orde bepalen Beschouwing

Schema 5. Stappen van onderzoek

Excel datamatrix Om een idee te krijgen van hoe data zijn verwerkt, in de opgestelde datamatrix in Excel, wordt hieronder een deel van deze matrix weergegeven.

126

Voorbeeld datamatrix Excel

mogelijke waarden deelvariabele :Is Piet een hoofdpersoon Ja Nee Nee (sint ook niet) niks Is Piet een hoofdpersoon Ja Ja Ja Nee Ja Nee Nee Ja Ja Ja Ja Ja 10 10 10 -10 10 -10 -10 10 10 10 10 10 gewichten per mogelijk waarde van de deelvariabele :Is Piet een hoofdpersoon 10 -10 0 0 0 deelscore:Is Piet een hoofdpersoon mogelijke waarden deelvariabele :Zijn namen naast Zwarte Piet negatief of raar van aard nee niks ja niks Zijn namen naast Zwarte Piet negatief of raar van aard nee ja ja nee nee ja nee nee ja ja nee gewichten per mogelijk waarde van de deelvariabele :Zijn namen naast Zwarte Piet negatief of raar van aard 0 0 0 -10 0 deelscore:Zijn namen naast Zwarte Piet negatief of raar van aard 0 -10 -10 0 0 -10 0 0 0 -10 -10 0 Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee mogelijke waarden deelvariabele :Praat Zwarte Piet met een dialect. Nee Ja niks niks Praat Zwarte Piet met een dialect. 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 gewichten per mogelijk waarde van de deelvariabele :Praat Zwarte Piet met een dialect. 0 -10 0 0 0 deelscore:Praat Zwarte Piet met een dialect.

Het voorgaande voorbeeld bestaat alleen uit objectieve criteria, dit betekent dat deze wel, of niet in een verhaal aanwezig zijn. Er zijn ook een drietal variabelen subjectief van aard, hieronder wordt daar een voorbeeld van gegeven.

Voorbeeld van subjectieve criteria

heeft Zwarte Piet Wat voor bezigheden Zwarte Piet bezigheden heeft deelscore:Wat voor

k u n stje s e n s tro o ie n -3 S in te rk la a so rg a n is a tie re g e le n 8 S in t he lp en -1 C a d e a u tje s u itd e le n e n k ijke n w ie e r z o e t is e n wie 0 sto u t C a d e a u tje s u itd e le n , g e k d oe n , s tro o ie n-3 D e h e le s in te rk la a s o rg a n is atie re g e le n 8 C a d e a u tje s u itd e le n en g e k d o e n -3 S tro o ie n , c a d e a u tje s u itd e le n 0 0 D e he le s in te rk la a s fe e sto rg a nisa tie reg e len m e t z 8ijn a lle n D e he le s in te rk la a s fe e sto rg a nisa tie reg e len m e t z 8ijn a lle n 0 C a d e a u tje s u itd e le n , s tro o ie n e n g e k d o e-3 n

127

Opzet van het Excelprogramma Naast de datamatrix bestaat het excelprogramma, voor het verwerken van de data, ook uit een tabel waar een bepaalde periode ingevoerd kan worden en waarbij de computer deze periode uit de database selecteert.

geef hier de periode op (periode is incl. opgeven jaren) aspect Heeft Zwarte Piet verantwoordelijkheden van jaar 1975 aantal keren: Ja 13 tot jaar 2000 aantal keren: Nee 3 aantal keren: 16 aantal keren: beperkt 1 aantal keren: niks 0 aantal waarden niet herkend: niet herkend: 37 aantal waarden in periode met score (exl opgegeven waarde) groter dan: -11 > -11 33 aantal waarden in periode met score kleiner dan: 11 < 11 33

Tabellen met uitkomsten in percentages Er is gekozen voor de volgende periodisering: 1900-1945, 1946 - 1998, 1975 - 1998 en 1989 1998. Door deze periodes te gebruiken, wordt er meer inzicht verkregen in de verhalen voor en na de Tweede Wereldoorlog, de verhalen uit de laatste 25 jaar en uit de laatste tien jaar. De twee eerste periodes worden onderscheiden, omdat blijkt dat de Tweede Wereldoorlog een soort omslagpunt is voor veel ontwikkelingen in de samenleving en zo ook de manier waarop de beeldvorming over zwarten zich verder ontwikkelt. Er is gekozen voor de derde periode, zodat duidelijk wordt hoe het Sinterklaasverhaal zich in de laatste 25 jaar heeft ontwikkeld, in verband met de discussie over Zwarte Piet sinds het begin van de jaren tachtig. Tot slot geeft de laatste periode meer inzicht in de ontwikkelingen in de laatste tien jaar. Het valt op dat in deze periode zich veranderingen hebben voorgedaan die niet gesignaleerd worden als alleen de periode van 1975 tot 1998 in ogenschouw wordt genomen. Hieronder zijn de uitkomsten van deze periodisering per variabele in tabellen opgenomen. De variabelen zijn in categorien onderverdeeld, wat staat vermeld in de eerste kolom van elke tabel. Gekozen is voor deze categorisering om te kunnen overzien of er parallelle ontwikkelingen zijn tussen vergelijkbare variabelen.

128

Zwarte Stereotyperingen

In de verhalen

19001945 Zwarte huidskleur Benadrukk en van witte tanden Benadrukk en van (witte) ogen Benadrukk en van (dikke/ rode) lippen Clownesk/ Belachelijk Lui Dom Huilen Dreigend Met kinderen Slecht taalgebruik Gebruik van woorden als neger en moor 14

Hoev. Relav. Ver. 21

% 76

19451998 22

Hoev. Relav. Ver. 48

% 46

19751990 12

Hoev. Relav. Ver. 33

% 36

19901999

Hoev. Relav. Ver.

Uiterlij k

5 0

15 15

30 0

21

29

48

33

21

29

48

13

33

15

21

14

48

33

15

Karakt er

1 1 0 3 5 2 2

14 14 14 14 14 16 12

1 1 0 21 36 12 17

10 3 13 13 5 22 6

43 46 46 36 46 45 44

23 7 28 36 11 49 14

8 2 10 9 3 15 1

30 32 32 25 32 30 30

27 6 31 36 9 50 1

6 1 4 2 2 6 0

14 14 13 12 14 14 14

43 1 31 17 14 43 0

Taal

21

33

48

17

31

14

Tabel 2. Stereotyperingen voor de figuur van Zwarte Piet

In de verhalen

Karaktereige nschappen van Zwarte Piet

Heeft Zwarte Piet verantwoordelijkhe den. Komt hij met goede ideen Kan hij problemen oplossen.

1900 1945

Hoev. Relav. Ver.

1945 1998

Hoev. Relav. Ver.

1975 % 1990

Hoev. Relav. Ver.

19891999

Hoev.R elav. Ver.

75

21

25

84

14

17

82

67

57

13

29

45

18

50

43

37

12

27

44

18

39

25

Tabel 3 Karaktereigenschappen van Zwarte Piet

129

In de bovenstaande tabel worden er specifiek een aantal positieve karaktereigenschappen van Zwarte Piet onderscheiden. Alle drie de variabelen zijn zo beoordeeld dat aan elk verhaal waarop de variabelen van toepassing waren een score is gegeven varirend van 10 tot +10. Bij de meeste variabelen wordt er alleen een -10 of een +10 score gegeven maar niet allebei. Bijvoorbeeld: 'wordt Sinterklaas boos op Zwarte Piet', verhalen waar deze variabele in voorkomt, krijgen de score -10, verhalen waar dit niet in voorkomt, krijgen niet automatisch dan een score +10, dat zou insinueren dat er altijd een tegenovergestelde waarde is van 'boos', bijvoorbeeld 'Sint is heel vriendelijk tegen Zwarte Piet'. Als hij niet boos is, wil dat niet zeggen dat hij dus vriendelijk is. Daarom wordt de variabele vriendelijk als een andere variabele opgenomen. In dit geval zijn er wel tegenovergestelde waarden: als Zwarte Piet met een probleem wordt geconfronteerd kan 'Zwarte Piet problemen oplossen' of kan 'Zwarte Piet geen problemen oplossen'. Dit betekent dat wanneer in de laatste tien jaar Zwarte Piet in 25% van de verhalen problemen oplost dit in 75% van verhalen niet het geval is.

In de verhalen Hoe is de verhouding tussen Zwarte Piet en Sinterklaas Wordt het verschil tussen blank en zwart extra benadrukt. Blijkt er een hirarchie uit de manier waarop Sint wordt aangesproken. Is Sint boos op Zwarte Piet(en). Deelt Sinterklaas opdrachten uit. Is Sint een vaderfiguur? Leert Zwarte Piet van Sinterklaas. Zwarte Piet heeft geen verantwoordelijk heden Hoev. Relav. Verh. Hoev. Relav. Verh. Hoev. Relav. Verh. Hoev.R elav. Verh.

19001945

19451998

19751990

19891999

86

24

15

17

24

44

14

30

10

60

16

30

53

12

19

63

4 6 2 5

8 7 6 6

50 86 33 83

12

75

22

29

76

13

18

83

43

24

25

15

33

100

12

18

67

10

80

25

25

16

17

18

33

Tabel 4 De Houding van Sinterklaas en Zwarte

130

Zwarte Stereotyperingen

Afbeeldingen 19001945 Hoev. Relev. Ver. 13 19451998 4 Hoev. Relev. Ver. 41 19751990 0 Hoev. Relev. Ver. 28 19891999 Hoev.Re lev. Ver. -

% 15

% 10

% 0

% -

Uiterlij k

Zwarte huidskleur Kroeshaar Benadrukken van witte tanden Benadrukken van (witte) ogen Ringen in de oren Benadrukken van (dikke/ rode)Lippen Clownesk/ Belachelijk huilen Hij kijkt boos Klein van formaat

0 2 6 3 1 0 2 2

12 12 12 12 12 12 12 6

0 17 50 25 1 0 17 33

2 4 3 0 0 0 6

13 13 12 13 13 13 11

15 31 25 0 0 0 55

15 29 21 9 2 3 13

41 41 37 41 41 40 27

37 71 57 22 5 8 48

7 17 12 6 2 3 9

28 27 26 28 28 27 18

25 63 46 21 7 11 50

Karakt er

Tabel 5 De manier waarop Zwarte Piet verbeeld wordt.

In de verhalen Hoe is de verhouding tussen Zwarte Piet en Sinterklaas Afbeeldingen Wordt Zwarte Piet in een onderdanige houding afgebeeld Kijkt Sinterklaas boos naar Zwarte Piet Wordt Sint mensachtig en Zwarte Piet stripachtig geportretteerd. 1 10 1 2 18 11 2 19 11 19001945 Hoev. Relev. Ver. 19451998 Hoev. Relev. Ver. 19751990 Hoev. Relev. Ver. 19891999 Hoev.R elev. Ver.

14

29

44

67

13

15

29

14

20

Tabel 6 Hoe de verhouding tussen Sinterklaas en Zwarte Piet door de eeuw heen verloopt.

131

Het samenstellen van clusters en het toekennen van gewichten Nu is per variabele duidelijk hoe het verloop is. Met behulp van de programmas Excel en Grafpad prism, een dataverwerkingsprogramma, wordt er gekeken naar het verloop van verschillende groepen variabelen. Op deze wijze wordt geprobeerd een antwoord te krijgen op de volgende vragen:

1. Komen zwarte stereotyperingen voor in deze Sinterklaasverhalen? 2. Hoe is de verhouding tussen Zwarte Piet en Sinterklaas? Er zijn clusters van variabelen gemaakt, aan de hand waarvan gekeken is naar een trend in de waarnemingseenheden. Omdat bij het groeperen alle variabelen samen worden gevoegd en deze niet allemaal even belangrijk zijn, is er aan elke variabele een gewicht toegekend. Deze kunnen variren van 1 tot 5. Na het toekennen van gewichten worden de verhalen geselecteerd op het aantal variabelen dat van toepassing is. Dit zal in het hierboven genoemde voorbeeld variren van 1 tot 4. Het meest ideaal is, wanneer een verhaal op alle vier de variabelen gewogen kan worden, het ligt echter meer voor de hand dat er maar 3 of minder variabelen van toepassing zijn op een verhaal. Daarom zullen bij clustering van variabelen, alle verhalen in de analyse worden meegenomen die op 2 of meer variabelen zijn beoordeeld. Bij de grafiek zal vervolgens worden vermeld hoeveel procent van de verhalen opgenomen is in de puntenwolk.

Gewichtenschema's die bij de grafieken horen Hieronder worden de gewichtenschema's weergegeven die corresponderen met de grafieken die terug te vinden zijn in hoofdstuk vier.

Grafiek 1.

Om te kijken of de figuur van Zwarte Piet steeds meer clownesk van aard wordt zijn er een aantal variabelen gegroepeerd zodat er een meer algemeen beeld ontstaat. De variabelen 1 en 2 wegen net wat zwaarder dan 3 en 4, omdat 1 en 2 de kern van de vraag raken en 3 en 4 bijdragen aan dit imago.

Nr.
1 2 3 4

Variabelen
Hij doet raar Hij is kinderlijk van aard Zwarte Piet is dom Hij wordt huilend verbeeld

Gewicht
5 5 4 4

Betrokken verhalen
80%

Schema 6. Wordt Zwarte Piet steeds clownesker en kinderlijker geportretteerd (grafiek 1.)

Grafiek 2.

Variabelen zijn niet gewogen, zie hoofdstuk vier.

132

Grafiek 3.

Door een aantal variabelen, die betrekking hebben op de houding van Sinterklaas ten opzichte van Zwarte Piet, te clusteren, kan er een meer algemene uitspraak worden gedaan over het totale beeld.

Nr.
1 2 3 4 5

Variabelen
Is Sinterklaas boos op Zwarte Piet Blijkt er een hirarchie uit de manier waarop Sint wordt aangesproken. Leert Zwarte Piet van Sinterklaas Deelt Sinterklaas opdrachten uit Is Sinterklaas een vaderfiguur

Gewicht
5 5

Betrokken verhalen

71% 5 4 4

Schema 7. Heeft Sinterklaas een overheersende houding ten opzichte van Zwarte Piet (grafiek 2.)

In de tabel hierboven wordt weergegeven welke variabelen hiervoor gebruikt worden. Bij de toekenning van gewichten is vooral gekeken naar welke variabelen het meest representatief zijn voor een overheersende houding. Variabelen 1,2 en 3 wegen hier net wat zwaarder dan 4 en 5.

Grafiek 4.

De volgende vraag die gesteld wordt, is hoe de houding van Zwarte Piet is ten opzichte van Sinterklaas. De variabelen 1 en 2 zijn in deze groepering het belangrijkst, omdat deze het meest een onderdanige houding ten opzichte van Sinterklaas laten zien. Deze worden gevolgd door variabelen 3 en 4 die laten zien of Zwarte Piet een eigen persoon is, of dat hij bij alles wat hij doet afhankelijk is van Sinterklaas.

Nr.
1 2 3 4

Variabelen
Komt het woord knecht voor in de verhalen Is Sinterklaas boos op Zwarte Piet Heeft Zwarte Piet verantwoordelijkheden Leert Zwarte Piet van Sinterklaas

Gewicht
5 5 4 4

Betrokken verhalen

67%

Schema 8 Heeft Zwarte Piet een onderdanige houding (grafiek 3.)

Grafiek 5.
Om een algemeen beeld te krijgen, worden de variabelen nogmaals geclusterd waarbij gekozen is voor een evenwichtige verdeling van gewichten, omdat er geen verschil in belangrijkheid is tussen de variabelen. Alleen de variabele heeft Zwarte Piet ringen in zijn oren weegt minder zwaar, omdat deze variabele minder bepalend is voor een karikatuur.

Nr.
1 2 3

Variabelen
Zwarte Piet Clownesk verbeeldt Benadrukken van witte tanden Benadrukken van (wit van de) ogen

Gewicht
5 5 5

Betrokken afbeeldingen
77%

133

4 5 6

Benadrukken van lippen Zwarte Piet heeft ringen in zijn oren Zwarte Piet klein afgebeeld

5 3 5

Schema 9 Het Karikaturiseren van Zwarte Piet (Grafiek 4.)

Tot slot Voor een verdere bespreken van de uitkomsten van het onderzoek, wordt hier verwezen naar hoofdstuk vier. Deze bijlage is uitsluitend bedoeld als achtergrond informatie bij de grafieken en als leidraad voor het gedane onderzoek. Hieronder volgt nog wel een overzicht van alle variabelen en waarderingen per verhaal, waarop de verhalen onderzocht zijn.

134

Bijlage II Literatuurinventarisatie

Hieronder is een lijst van boeken opgenomen, waarin de Sinterklaastraditie besproken wordt. Er is gepoogd om een zo volledig mogelijk overzicht te geven van welke boeken er in de loop van de laatste ander halve eeuw zijn uitgegeven over dit thema. De Nederlandse Centrale Catalogus (NCC) is een belangrijke bron voor de inventarisatie geweest, hierin zijn ongeveer 7 miljoen boeken opgenomen uit bijna 400 bibliotheken in Nederland. Er zijn in deze catalogus veertig boeken gevonden met als onderwerp Sinterklaas. Hiervan zijn 42% van cultuur-historische aard, 23% zijn populaire boeken die rond Sinterklaas worden uitgegeven, geschikt om met Sinterklaas cadeau te doen. Er zijn in het totaal maar drie boeken waarin Zwarte Piet centraal staat of uitgebreider besproken wordt. De eerste gaat over de mogelijke relatie tussen Zwarte Piet en een moor die in Veneti leefde. De tweede is populair van aard en bespreekt de afkomst van Zwarte Piet, waarbij de auteur in gaat op zowel de christelijke als voorchristelijke geschiedenis. Dit is ook het eerste boek waarin de auteur de opstand tegen Zwarte Piet bespreekt en vr verandering is. Het laatste boek is vorig jaar uitgegeven waarin de relatie tussen racisme en het Sinterklaasfeest centraal staat en waarvan de auteurs ook vr verandering van de traditie zijn. De meeste boeken zijn gepubliceerd na 1950, in het totaal is maar 15% afkomstig uit de periode 1850 1950. Het lijkt er op dat de interesse voor het onderwerp in de tweede helft van deze eeuw is toegenomen, zowel op cultuur-historisch gebied, maar vooral ook in de vorm van populaire cadeauboekjes. Een andere verklaring zou kunnen zijn dat er sprake is van ondervertegenwoordiging van de publicaties uit de eerste periode doordat deze moeilijker te vinden zijn. Waarschijnlijk vormen beiden aanleiding voor de scheve verhouding tussen de twee periodes.

Literatuurlijst
Aardweg, B.S.P., van den, Sint Nicolaas, in: AO 78: no. 1741 (Lelystad, stichting IVIO) Omvang 20 p.

Over de geschiedenis en de identiteit van Sint Nicolaas. In vele steden en dorpen wordt voor Sinterklaas een triomfantelijke intocht bereid. In Nederland is vooral de, voor buitenlanders onbegrijpelijke grote, intocht in Amsterdam de voornaamste. Deze demonstratie schonk de volwassen toeschouwers echter wel de bezinning op de vraag: wie is Sint Nicolaas eigenlijk?.
Bas, J., de, Sinterklaas bestaat als u dat wilt: over sintbeleving in Nederland (Sliedrecht, 1993) Omvang 48 p. In bondige artikelen behandelt de schrijver zaken die met Sintbeleving te maken hebben, op een soms serieuze, soms minder serieuze, maar altijd onderhoudende manier. Kerngedachte daarbij is dat het feest van Sinterklaas gevierd wordt, wanneer mensen dat zinvol vinden. Beke, J. en Hasselt, P., Sinterklaas op school, praktijkboek voor de viering van het sinterklaasfeest (Tilburg, 1998) omvang 104 p. Dit boek voor de basisschool verheldert opvoedkundige waarden zoals de bevordering van saamhorigheid, de ervaring van het geven en krijgen en de hoop dat het goede het kwade altijd overwint. Er staan ideen in om het feest zowel voor gelovigen als ongelovigen een succes te maken. Billiet, D., e.a., Sint Nicolaas van A tot Z (Eindhoven, 1997) omvang 144 p. Uitgave van Stichting Nationaal Sint Nicolaas Comit. Historische feiten en hedendaagse interpretaties worden afgewisseld met onder andere toneel- en poppenspelen voor leerlingen van de basisschool. Volgens de auteurs bevat dit werk vele nooit eerder gepubliceerde gegevens en illustraties. Het biedt items voor gezinnen, basisscholen, lerarenopleidingen, intochtcomits en alle overige Sinterklaasfeestvierders.

135

Blom, A., Nikolaas van Myra en zijn tijd (Hilversum, 1998) omvang 265 p. Het leven van Sint Nicolaas wordt geschetst aan de hand van gegevens uit vitea, de oudste bekende levensbeschrijving uit de achtste eeuw, en de legenden worden getoetst aan wat bekend is over de vierde eeuw. Boer-Dirks, E., Sint Nicolaas een levende legende: wandschilderingen in de Sint Nicolaaskerk (Amsterdam, 1992) omvang 48 p. Centraal staan hier de wandschilderingen in de Nicolaaskerk in Amsterdam waarbij de legenden besproken worden die uit deze schilderingen af te lezen zijn. Boswijk-Hummel, R., De shock van Sinterklaas: een boek voor ouders en andere ongelovigen ( Haarlem, 1988) omvang 143 p. Onderzoek naar de oorzaken en de gevolgen van de grote leugen die gepaard gaat met het Sint-Nicolaasfeest: de shock van Sinterklaas. Burgdorffer, N., De legende van den Heiligen Nicolaas (Amsterdam, 1942) omvang 22p. Dekker, W.J., Goedheiligman, trek je beste tabbard an (Amsterdam, 1970) omvang 136 p. Een boek over Sinterklaas, de echte en (on)vervalste, onsterfelijke heilige, patroon van velen, boeman en kindervriend, zijn wonderdaden en veelsoortige verschijning in de kunst, literatuur en folklore, de wijze waarop zijn feest gevierd werd en wordt. Ebon, M., Sint-Nicolaas: leven en legende (Weesp, 1983) [Nederlandse bewerking en vertaald uit het Engels] omvang 116 p. Over de geschiedenis van het Sinterklaasfeest in Europa. Eeden, E., van, Wie de koek krijgt, wie de gard (Amsterdam, 1991) omvang 72 p. Uiteenzetting van de achtergronden en historische veranderingen rond de Sinterklaasviering en de volksgebruiken, maar ook van de typische Sint Nicolaas attributen, met gebruikmaking van noodzakelijk feitenmateriaal, overgeleverde anekdotes en andere wetenswaardigheden. Ook de knecht-cultus rond Zwarte Piet krijgt wordt besproken, evenals het handig gebruik dat middenstand en pedagogen hebben gemaakt van het populaire feest. Gerwen, Ch., St. Nicolaas in de Nederlanden: patroon van kerk, stad en ambacht (Valkenswaard, 1988) omvang 104 p. Een catalogus uitgegeven naar aanleiding van de gelijknamige tentoonstelling in het museum van Gerwen-Lemmens in Valkenswaard van 17 september tot 2 november 1988. De bedoeling van de tentoonstelling, alsmede de catalogus is het benadrukken van het minder bekende gezicht van Sint Nicolaas. De keuze is op Valkenswaard gevallen aangezien de heilige Sint Nicolaas patroon is van deze stad. Ghesquiere, R., Van Nicolaas van Myra tot Sinterklaas: de kracht van een verhaal (Leuven, 1989) omvang 240 p. Een onderzoek naar de figuur van Sinterklaas onder andere door de analyse van Sinterklaasverhalen. Middeleeuwse iconen, latere schilderijen, zoeterige devotieprentjes maar ook omslagen van de modernste jeugdboeken laten zien hoe Nicolaas van Myra alles overleefde: de beeldenstorm, het protestantisme en de secularisatie. Gilst, A.P., van, Sinterklaas en het Sinterklaasfeest, Geschiedenis en Folklore (Veenendaal, 1969) omvang 75 p. In deze beschrijving wordt teruggegaan tot de oude god Owdan of Odin, die in een wijde mantel gehuld op zijn trouwen schimmel door de lucht reed. Voorts wordt aangegeven hoe het feest zich heeft kunnen handhaven ondanks kerstening en reformatie. Ook worden de legenden over Sint Nicolaas behandeld en tenslotte wordt in een beschrijving van het Sinterklaasfeest als folkloristisch feest de gelegenheid aangegrepen te wijzen op het verband tussen hedendaagse gebruiken en het oude, heidense vruchtbaarheidsfeest. Hassankhan, R. Al is hij zo zwart als roet, de vele gezichten van Sinterklaas en Zwarte Piet (Den Haag, 1988) omvang 61 p. Informatie, bestemd voor een groot publiek, over de geschiedenis en de ontwikkeling van de Sint Nicolaasverering en het Sinterklaasfeest als onderdeel van de discussie over de vraag of dit feest racistisch is en in hoeverre de verhouding tussen Sinterklaas en Zwarte Piet en de daarin uitgebeelde verhouding tussen zwart en blank nog past in deze multi-culturele samenleving. Hengel, W.A., Sint Nikolaas en het Sint Nikolaasfeest (Leiden, 1831) omvang 46 p. Verhandeling over Sint Nicolaas en het Sint-Nicolaasfeest inclusief enige taal- en oudheidkundige aantekeningen. Jaarsma, K., et al., Sinterklaas en de detailhandel (Den Haag, 1997) omvang 124 p. Dit is een onderzoek naar Sinterklaas en de detailhandel; het inkoopgedrag, favoriete cadeaus en de houding ten aanzien van Sinterklaas en kerst komen aan bod. Janssen, L., Nicolaas, de duivel en de doden: opstellen over volkscultuur (Baarn, 1993) omvang 320 p. In navolging op Meisen vraagt de schrijver zich af hoe Nicolaas aan zijn knecht kwam en wat de heilige met de duivel en

136

met de doden van doen had. Hoe het kon gebeuren dat doden in duivels veranderden, waarom de Kerk het procd van demonisering hanteerde: wat de officile leer over dood en het hiernamaals was. Hoe bleef, ondanks de afwijzing van een voorchristelijke dodencultus, de solidariteit tussen levenden en doden zon belangrijk kenmerk van het middeleeuwse christendom. Jones, C.W., Saint Nicholas of Mayra, Bari, and Manhattan: biography of a legend (Chicago, 1978) omvang 558 p. Deze auteur beschrijft de geschiedenis van Sint Nicolaas met als doel het achterhalen van de factoren die maken dat Sint Nicolaas tot een levende legende wordt gezien. Nicolaas die tot verbeelding van velen spreekt heeft door de eeuwen heen verschillende rollen gespeeld en is nog steeds populair. Krogt, R., Sinterklaas & Co: verhalen en gebruiken rond Sint Maarten, Sint Nicolaas en Santa Claus (Voorburg, 1995) omvang 48 p. Een boekje voor het grote publiek met wetenswaardigheden over deze drie heiligen die centraal staan in populaire vieringen. Langeler, A., Zwarte Piet: een moor in dienst van Veneti (Amsterdam, 1994) omvang 79 p. Wie was Zwarte Piet werkelijk? In dit boekje wordt Cristoforo Moro, de historische figuur op wie Shakespeare zijn Othello baseerde, beschreven. Moro was een telg van een van de meest illustere Italiaanse families, van wie de stamboom teruggaat tot in de vroeg-Romeinse tijd. Deze historische Zwarte Piet was weliswaar laaghartig en vals jegens vrouwen, maar speelde tevens zijn rol als held in de Turks-Venetiaanse oorlog van 1570-1571, toen hij bewees uit het juiste vechtersbazenhout gesneden te zijn. Leer, M., van, Geven rond Sinterklaas: een ritueel als spiegel van veranderde relaties (Amsterdam, 1995) omvang 125 p. De auteur belicht de rituelen rondom het geven van geschenken aan de hand van de sinterklaastraditie. Ze laat zien dat er vanaf de middeleeuwen tot aan de dag van vandaag heel wat veranderd is in de ongeschreven regels van dit rituele spel. Leydis, J., Sint Nicolaas (Amsterdam, 1897) omvang 140 p. Een cultuurhistorisch onderzoek naar het Sinterklaasfeest. De christelijke en voorchristelijke geschiedenis wordt behandeld als ook de volksgebruiken rondom het feest. Linden, R., van der, Ikonografie van Sint-Niklaas in Vlaanderen (Gent, 1972) omvang 36 p. De auteur behandelt aan de hand van bouwwerken, beeldhouwwerken en schilderkunst het leven, de legenden en Sint Nicolaas als patroonheilige. Matsier, N, Was Sinterklaas maar een gracht, (Amsterdam, 1995) omvang 47 p. Een boekje om cadeau te geven voor alle liefhebbers van het feest der feesten en een poging de dreigende verdringing van de Sint door de Kerstman een krachtige halt toe te roepen. Meisen, K., Nikolauskult und Nikolausbrauch im Abendlande, (Dusseldorf, 1931). Een cultuur-geografisch en volkenkundig onderzoek met kaarten en textbildern. Grondig onderbouwde studie naar de christelijke geschiedenis van Sinterklaas.

Raephorst, M., van, Ebon, M., Sint Nicolaas: leven en legende (Weesp, 1983) omvang 116 p. Een cultuur-historische onderzoek naar de legendes die ontstaan zijn rondom de verering van Sint Nicolaas en de verhalen die door de eeuwen heen zijn ontstaan rondom zijn leven. Reinders, M., red., Sinterklaas & Co, verhalen en gebruiken rond St. Maarten, St Nicolaas en Santa Claus (Voorburg, 1995) omvang 48 p. Brochure, uitgegeven naar aanleiding van de gelijknamige tentoonstelling in museum Swaensteyn in Voorburg van 2 november 1995 tot 7 januari 1996. Renterghem, T., van, Het geheim van Sinterklaas en de kerstman: waarin u de duistere kanten en de amgische krachten ontdekt van onze oeroude heidense volksgebruiken (Utrecht, 1996) [vertaald uit het Engels Anders Pieterse] omvang 156 p. Dit boek pleit niet voor een terugkeer naar het heidense verleden, wel voor een persoonlijk beleefde band met de natuur, met moeder Aarde, met onze oudste tradities en met elkaar. Beide traditie worden bekeken in het licht van de volkscultuur. Roelfs, R., Balk, J. Th., Het Amsterdams Sinterklaasboek (Amsterdam, 1982) omvang 128 p. Terugblik op activiteiten van het Initiatief Comit Amsterdam (ICA). Herinneringen aan intochten sinds 1934, waarin ook verhalen voor kinderen zijn opgenomen. Schrijnen, J., De H. Nikolaas in het Folklore (Roermond, 1898) omvang 45 p.

137

Een verhandeling omtrent de discussie over de oorsprong van het Sint-Nicolaasfeest en of het al dan niet geworteld is in de Germaanse cultuurgeschiedenis. Schuyter, J., de, Sint Niklaas in de legende en in de Volksgebruiken (Antwerpen, 1944) omvang 48 p. Deze studie werd geschreven met de bedoeling drie lezingen te houden, n voor de leden van de Vereniging van Antwerpsche Folkloristen, n voor die van den Antwerpschen Sanctjeskring en n voor de Vrienden van de St. Nicolaasplaats. Vandaar dat de schrijver voor wat Sint Nicolaas in de volksgebruiken aangaat vooral zijn aandacht gewijd heeft aan de tradities eigen aan de Provincie Antwerpen. Siefker, P., Santa Claus, last of the Wild men: the origins and evolution of Saint Nicholas, spanning 50,000 years (1995) omvang 219 p. In dit boek wordt gekeken naar de afkomst van de kerstman. De auteur gaat verder dan alleen te kijken naar Sint Nicolaas als mogelijke voorganger. Hij bekijkt de voorchristelijke geschiedenis als oorsprong van de Kerstman. Stoep, D., v.d., Visser, A., d., Bomans, G., Het boek voor Sinterklaas (Baarn, 1954) omvang 159 p. Dit boek bevat klassieke en moderne verhalen en verzen, maar ook raadgevingen, recepten, wijzen en meer dingen die interessant zijn op te weten van de Sinterklaasviering en [volgens de auteurs] daarna ook weer spoedig kan vergeten. Toet, J., t Deventer Sint Nicolaas Feest, 1860-1994 ( Deventer, 1994) omvang 88 p. Deze publicatie is samengesteld aan de hand van de archieven van de Deventer Sinterklaascommissie; van de Sinterklaascommissie van de openbare scholen; van de maatschappij van het Nut van het algemeen, departement en artikelen uit de Deventer Koerier en het Deventer dagblad. Uitgegeven ter gelegenheid van het 75 jarig bestaan van de viering in Deventer. Verplanke, A.A., Oude Sinterklazen op Ameland (Heiloo, 1975) omvang 14 p. Een sociologische verkenning van het Sinterklaasfeest op Ameland, waar het op een heel andere manier wordt gevierd dan in de rest van het land. Verwijs, E., De christelijke feesten: eene bijdrage tot de kennis der Germaansche mythologie: Sint-Nicolaasfeest (Den Haag, 1863) omvang 80 p. Onderdeel van de serie De Christelijke Feesten, eene bijdrage tot de kennis der Germaanse Mythologie. Onderzoek van de christelijke feesten en de daarbij plaats hebbende volksgebruiken, vooral waar ze wortelen in het Germaanse heidendom. Deze uitgave over Sinterklaas is de eerste in de reeks. Vuijsje, H., t Is niet de bedoeling te verwijten. Het zijn gewoon wat blote feiten: Sinterklaasdichters in Nederland, (Den Haag, 1984) omvang 104 p. Op basis van 650 gedichten, verzameld via oproepen in alle landelijke dagbladen, wordt in dit boekje voor het eerst een beeld gegeven van de complimenten en vooral de steken onder water die op vijf december worden uitgedeeld. Waarom Christenen niet aan Sinterklaas moeten doen (Hoogeveen, 1981) omvang 16 p. Opstellen van kinderen die vertellen waarom het Sint Nicolaasfeest niet als Rooms feest gevierd zou moeten worden. Willemsen, J.Th.W., red., St. Nicolaas in Nijmegen, Patroon van schippers, scheepslieden, schelmen en schavuiten. In: Deel 2 uit Bijdragen tot de geschiedenis van de Vestingstad Nijmegen (Nijmegen, 1996) omvang 40 p. Brochure naar aanleiding van de gelijknamige tentoonstellng in De Stratenmakerstoren in Nijmegen. Een overzicht van het leven van Sint Nicolaas en de speciale band met de stad Nijmegen. De nadruk ligt voornamelijk op de ontwikkeling van het Sinterklaasfeest gedurende de laatste honderd jaar.

138

Bijlage III Geraadpleegde Internetsites

Adres Naam site Sociaal en cultureel planbureau http://www.scp.nl/

Omschrijving Het Sociaal en Cultureel Planbureau informeert de rijksoverheid over de Nederlandse verzorgingsstaat. Al 25 jaar brengt het SCP de ontwikkelingen in het dagelijks leven van de Nederlandse bevolking in kaart: werk, inkomen, gezondheid, onderwijs, sociale zekerheid, huisvesting, cultuur, tijdsbesteding en opvattingen. Het SCP laat ook zien op welke wijze het overheidsbeleid daar invloed op heeft of zou kunnen hebben.

Het multicultureelplein

http://www.multicultureelplein.nl/

Een gezamenlijk project van St. De Digitale Stad (DDS) en St.Omroep Allochtonen (STOA). Met een verwijzing naar een antiracisme plein.

Volkskrant

http://www.volkskrant.nl/

Site met actuele artikelen, dossiers en archief van volkskrantartikelen van de afgelopen paar jaar. Zoekmachine waarmee in oude artikelen kan worden gezocht.

Trouw

http://www.trouw.nl/

Website met actuele artikelen, dossiers en archief van trouwartikelen van de afgelopen paar jaar. Website met actuele artikelen, archief, oude artikelen kunnen nagezocht worden op datum, niet op zoekterm.

De Telegraaf

http://www.telegraaf.nl/

139

NRC handelsblad

http://www.nrc.nl/

Website met actuele artikelen, archief, oude artikelen kunnen nagezocht worden op datum, niet op zoekterm. Website met actuele artikelen, dossiers en archief van artikelen van de afgelopen paar jaar. Zoekmachine waarmee in oude artikelen kan worden gezocht. Webpaginas met actuele artikelen, dossiers en archief van artikelen van de afgelopen paar jaar. Zoekmachine waarmee in oude artikelen kan worden gezocht. Pagina waarop actuele artikelen staan, ook een archief waarin op datum kan worden gezocht, een link met dossiers met artikelen op onderwerp. De Humanist is een boeiend opinieblad met diepgravende interviews, reportages en prikkelende visies. Met artikelen over interessante levensvisies, ethiek en de keuzes van kleurrijke mensen. Deze site bestaat uit ingezonden artikelen over verschillende facetten van cultuur en is tegelijkertijd een discussieplatform waar lezers hun mening kwijt kunnen of kunnen reageren om meningen van anderen. Archief waarin gezocht kan worden op onderwerp en datum.

Brabants dagblad

http://www.brabantsdagblad.nl/

http://www.limburger.nl/ Limburgs dagblad

http://www.nd.nl/ Nederlands Dagblad

De humanist

http://www.human.nl/De%20Verdi eping/Bibliotheek/Tijdschriften/ind exhumanist.htm

Ministerie van Buitenlandse Zaken 'De kracht van cultuur'

http://kvc.minbuza.nl/mediadis6nl. html

Artikel over 'Social Identity' Wit over Zwart internet tentoonstelling

http://www.falcon.cc.ukans.edu/~ harwood/theory.htm http://www.africaserver.nl/wozow /tentoonstelling/index.html Een site vooral gericht op jongeren, informatie over beeldvorming, gebaseerd op de tentoonstelling 'wit over zwart' uit 1989. Heeft ook een discussieforum.

140

De Groene Amsterdammer

http://www.groene.nl/

Weekblad, artikelen, zoekmachine, archief, discussieplatform Met een lidmaatschap, toegang tot de catalogus vanaf het internet, ook toegang tot de NCC (Nederlandse centrale catalogus), en andere catalogi. Informatie over andere landen, voor expats, toegang tot de catalogus van de bibliotheek, agenda van het museum en theater en interessante links naar gelijksoortige pagina's Informatie over het Anne Frankhuis, over vooroordelen en stereotypen, over racisme. Het Centraal Bureau voor de Statistiek verzamelt, interpreteert en presenteert gegevens over de Nederlandse samenleving. Veel full text documenten. Voor deze scriptie het artikel Constructions of race, racism and prejudice, racism adn prejudice: Psychological perspectives (1997) Full text artikel: Psychological Explanations of Conflicts between Ethnocultural Minorities and Majorities (1996).

Koninklijke bibliotheek

http://www.konbib.nl/

Koninklijk Instituut voor de Tropen

http://www.kit.nl/

Anne Frankstichting Internetadres:

http://www.dds.nl/overig/annefra nk

Centraal Bureau voor de statistiek

http://www.cbs.nl/

Site met artikelen over sociale psychologie

http://www.bhs.mg.edu.au/aps/pu blications/racism

Homepage van D. Yagcioglu

http://www.geocities.com/Athens/ 8945/sycho.html

141

Homepage MITECS,

http://mitpress.mit.edu/MITECS/tit le_index_a.html

Encyclopedia that classifies the cognitive and brain sciences into six domains: (1) computational intelligence (2) culture, cognition, and evolution (3) linguistics and language (4) neuroscience (5) philosophy, and (6) psychology. Each section contains an extended series of brief entries on the defining research topics of the domain. Goede site waar veel full text artikelen in te vinden zijn op de bovenstaande gebieden. Op deze site kan dit dataverwerkingsprogramma, gratis worden gedownload. Proeftijd 30 dagen, daarna moet het gekocht worden. Op deze site zijn full text documenten van deze auteur te vinden: 1. Thinking about culture in cities 2. Cities as Windows on the World Een priliminary draft van het volgende artikel: SelfCategorization and Subjective Uncertainty Resolution (januari 1999). Er is geen full text op deze paginas te vinden, maar wel een opsomming van gepubliceerde artikelen. De heer van Knippenberg was zo vriendelijk om me door te verwijzen naar zijn collega Ellemers voor een artikel wat door hen gezamenlijk geschreven is. Zij heeft dat artikel via de e-mail opgestuurd.

Site van Graphpad

http://www.graphpad.com/www/ welcome.html

Site met informatie over Ulf Hannerz

http://adam.frw.uva.nl/ame/gaste n/Hannerz.htm

Homepages van M.A. Hogg

http://www.psy.unsw.edu.au/~joef /conference/HoggSyd99.htm

Homepage A. van Knippenberg

http://www.kun.nl/socpsy/medew erkers/aknippenberg/index.html

142

Homepage Dr. John Brigham

http://www.psy.fsu.edu/faculty/bri gham.dp.html

Gebouw voor Kunst en Cultuur

http://thing.desk.nl/wvdc/dds1/Cu ltuur.html

League of World Universities

http://www.nyu.edu/rectors/publi cations.html

Leo de Haes, Cultuur is oorlog (1995) Het internetcollege

http://www.dma.be/p/amphion/br akke-h/redactie/leo.html http://www.internetcollege.nl/vak ken/geschiedenis/nederland.html

Research Interests: Social psychology;psychology and law; factors affecting accuracy of eyewitness identifications; children in the legal system; racial attitudes and stereotypes; social influence processes. Er is geen full text op deze pagina te vinden, maar wel een opsomming van gepubliceerde artikelen. De heer Brigham was zo vriendelijk om mij via de e-mail een artikel toe te sturen. Hier zijn allerlei kunst en cultuurinstelling te vinden in de stad Amsterdam: musea, kunstenaarsinitiatieven enz. Een sub-pagina van de universiteit van New York, met papers en essays van internationale sprekers. Boek in full text van Leo de Haes.

Persoonlijke webpagina Hoofstukken uit de Nederlandse geschiedenis Black/ African Related Resources

Site met informatie over de geschiedenis van Nederland, opgedeeld in verschillende tijden en onderwerpen. Een site waarop iemand zijn http://www.coal.nl/paul/scriptie/4. scriptie over nationalisme heeft html neergezet. Website met informatie, http://www.geschiedenis.com chronologisch geordend, over de Nederlandse geschiedenis. http://www.sas.upenn.edu/African _Studies/Home_Page/mcgee.html This is a list of online information storage sites (FTP, Gopher, Telnet, WWW, BBS, Database, etc.) that contain a significant amount of information relating to or of concern to Black or African people, culture, and issues around the world, either in files or conferences.

www.antiracisme.nl Antiracisme site

Instappunt voor verschillende antiracisme en antidiscriminatiesites wereldwijd.

143

Literatuurlijst

'Als ik zwart was sprong ik uit 't raam' in: De Volkskrant (23 september 1997). Abramsz, S. En B. Bouman, De toekomst van multicultureel Nederland. Wat staat er naast de Toren van Babel en de Bibelebontse berg? In: De Humanist ( www.Human.nl) (februari 1999). Barthes, R., Mythologies (Parijs 1957) in: J. Nedereen Pieterse, White on Black (Londen 1992, eerste druk: Amsterdam 1990). Bekkum, D.J., van, Het verloren paradijs, Europa op zoek naar tribale cultuur in Afrika in: De noodzaak tot pluralisme, de Kracht van Cultuur (http://kvc.minbuza.nl). Benthem, H., van, Sint-Nicolaasliederen, de oorspronkelijke teksten en melodien van alle bekende traditionele Sinterklaasliederen (Amersfoort 1991). Berg, A., van den, De zwarte Piet in: NRC Handelsblad (december 1987). Berry, G.L., Television and Afro-Americans: past legacy and present portrayals, in: J. Nederveen Pieterse, White on Black (Londen 1992, eerste druk: Amsterdam 1990). Bilgin, S., Weg met het woord allochtoon in: De Groene Amsterdammer (3 december 1997). Blakely, A., Blacks in the Dutch World, the evolution of racial imagery in a modern society (Indiana 1993). Boer-Dirks, E., Nieuw licht op Zwarte Piet, een kunsthistorisch antwoord op de vraag naar de herkomst van Zwarte Piet in: Volkskundig Bulletin, tijdschrift voor Nederlandse Cultuurwetenschap, vol. 19 (issue 1), 1993, 1-35 (35). Boer-Dirks, E., Sint Nicolaas van Jan Schenkman in: Ons Amsterdam , vol 47. (issue 12), dec-1995, 282. Boer-Dirks, E., Sinterklaas in de Nederlandse letterkunde in: Juffrouw Ida, vol. 15 (issue 3), okt-1989, 1-8. Booy, F., Ziet, hoe Sint Niklaas zijn leven soms waagt, in: Het jaarboek van het Nederlands genootschap van bibliofielen (1994) 93-111. Booy, F., Sinterklaasje kom maar binnen met je knecht in: Leesgoed, tijdschrift over kinderboeken, vol. 21 (issue 6), 1994, 231-234 (4). Booy, F., Een grote verzameling Sint Nicolaasrealia, Sinterklaas op prent en muziek in: Traditie (issue4) dec-1997, 5-10. Booy, F., Suprises uit mijn sinterklaasboeken in: Boekenpost nov-1996, 4-7. Bovenkerk, F., Vrolijke Schoorsteenvegers in: De Volkskrant (1990). Brok, H., Het Sjimmie-syndroom, de neger in het beeldverhaal in: Vreemd gespuis, Anne Frankstichting (Amsterdam 1987). Brusse, P., En strooi eens wat lekkers (Volkskrant, december 1997 ). Corbey, R., Wildheid en beschaving, de Europese verbeelding van Arika (Baarn 1989). Damsma, D., Het Hollandse Huisgezin (1560- heden) (Utrecht 1993). Dekker, R., Uit de schaduw in t grote licht, kinderen in egodocumenten van de Gouden Eeuw tot de Romantiek (Amsterdam 1995). Dekker, W.J., Goedheiligman trek je beste tabbard an (Amsterdam 1970). Dijk, T., van, Schoolvoorbeelden van racisme (Amsterdam 1987). Dousborgh, W., Hoe fout is Zwarte Piet in: Het Brabants Dagblad ( 4 december 1998).

144

Dovidio, J. en J.C. Brigham, B. Johnson & S. Gaertner,. Stereotyping, prejudice, and discrimination: Another look, in: N. Macrea, M. Hewstone, & C. Stangor (Eds.), Foundations of stereotypes and stereotyping (New York 1996). Dubbelman, J.E. en J. Tanja, Nawoord in: Vreemd gespuis Anne Frankstichting (Amsterdam 1987). Duijx, T., Kinderboeken als levend cultuurbezit in: Kinderboeken als levend cultuurbezit, 10 jaar stichting geschiedenis kinder- en jeugdliteratuur (Rotterdam 1997). Elich, J. H. en B. Maso, Discriminatie, vooroordeel en racisme in Nederland in W.A. Shadid, Grondslagen van interculturele communicatie (Houten 1998). Ellemers, N., en A. van Knippenberg, Stereotyping in Social Context in: In R. Spears, P. J. Oakes, N. Ellemers, & S. A. Haslam (Eds.), The social psychology of stereotyping and group life (Oxford: Basil Blackwell )209-235. Ellis Davidson, R.R., Myths and symbols in pagan Europe, early Scandinavian and Celtic religions (Manchester 1988). Galen, J., van, Patat met roti in: De Groene Amsterdammer (28 april 1999). Geertruyden, G., van, van monsters, heidenen en grote kinderen, in: racisme donker kontinent, stereotypen en fantasiebeelden over zwarten in het koninkrijk Belgi Nationaal Centrum voor Ontwikkelingssamenwerking (NCOS) (Brussel, 1991). Ghesquiere, R., Van Nicolaas van Myra tot Sinterklaas, de kracht van een verhaal (Leuven, 1989). Gijswijt-Hofstra, M., Nederlandse tolerantie een mythe, in: Groniek onafhankelijk Gronings historisch studentenblad (issue 124, 1994). Gijswijt-Hofstra, M., red., Een schijn van verdraagzaamheid, afwijking en tolerantie in Nederland van de zestiende eeuw tot heden (Hilversum, 1989). Gijtenbeek, J. en F. Verbeek, SCO RAPPORT, vooroordelen ten aanzien van allochtone groepen (Amsterdam 1988). Gilst, A.P., van, Sinterklaas en het Sinterklaasfeest (Veenendaal 1969). Groot, A.D., de, Sint Nicolaas, patroon van liefde in: Psychologische reeks; no. 6 (Amsterdam 1949). Hassankhan, R., Al is hij zo zwart als roet (Den Haag, 1988). Heering, A., De vele levens van Sinterklaas in: Intermediar vol. 31 (issue 48) 1995, 35-38. Helder, L. en S. Gravenberch, red. , Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht (Berchem, 1998). Heijnen, R., en M. Weltak, Kan het ook zonder gironummer in: De Volkskrant (1989). Helders, L., en Scotty Gravenberch, red., Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht (Berchem 1998). Hogg, M.A., Self-categorization and subjective uncertainty resolution: cognitive and motivational facets of social identity and group membership (www.psy.unsw.edu.au/~joef/conference/HoggSyd99.htm 1999). Jahoda, G., Images of Savages, ancient roots of modern prejudice in western culture (1999). Janssen, L., Nicolaas, de duivel en de doden (Utrecht 1993). Jong, J., de, Sint of Kerstman, in: De Volkskrant ( 5 december 1997). Jong, P., H., de, Het nut van Nederland. Opstellen over soevereiniteit en identiteit in: Het Nederlands Dagblad (www.nd.nl/htm/rech19.htm 1999). Klein, G., Reading into Racism, (1985) in: T. Dijk, van, Schoolvoorbeelden van racisme (Amsterdam 1987). Knippenberg, A., van, Perceptie en evaluatie van verschillen tussen groepen (1979) in: W.A. Shadid, grondslagen van interculturele communicatie (houten, 1998)

145

Kreuger, M., Liever oplossingen dan taboes, Nederland hoeft geen tolerantieparadijs te zijn in: Anti Racisme Informatie Centrum (www.aric.nl ) Kruizinga, J. H., Variaties van Ameland tot Vlaanderen op het thema Sinterklaas in: De Kern (1962). Krulthof, B., Opvoeden in de Gouden Eeuw, Hollandse elite toegeeflijk en tolerant voor kinderen in: De Volkskrant (22 mei 1998). Lans, J., van der en H. Vuijsje, Lage landen, hoge sprongen, Nederland in beweging 1898-1998 (Wormer 1998). Lievens, R. Sinterklaasfragmenten uit Utenbroekes Spiegel Historia in: Leuvensche bijdragen op het gebied van de Germaansche Philologie en in t bijzonder van de Nederlandsche dialectkunde, vol 85 (issue 1-2). 1996, 131-146. Luning, H.M., Sinterklaas in oorlogstijd in: Waardeel: Drents historisch tijdschrift vol. 14 (issue 4) 1994, 8-12. Meer Nederlanders vieren Sinterklaas, in: Dagblad de Limburger ( 5 december 1996). Meertens, R.W. en J.von Grumbkow, red., Sociale psychologie (Groningen, tweede herziende druk 1992, eerste druk 1988) Meisen, K, Nikolauskult und Nikolausbrauch im Abendlande: eine kultgeographischvolkskundliche Untersuchung, (Dusseldorf 1981) Naerssen,T., van, De gelede ruimte. Inleiding over ongelijke ontwikkeling en imperialisme, al Cahier, nr. 4, 1979 in: M. Schipper, Homocaudatus (Amsterdam 1995). Nederveen Pieterse, J., White on Black, images of Africa and Blacks in Western Popular Culture (Londen 1992, eerste druk: Amsterdam 1990). Nederveen Pieterse, J., Mirakels multiculturalisme, Zwarte Piet revisited in: L. Helder en S. Gravenberch, Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht (Berchem, 1998) Pennen, W., van der, Van mijter tot koningskroon, de dagen tussen Sinterklaas en Driekoningen in recente kinderboeken in: Leesgoed vol.21(issue 6) jun-1996, 235239. Racism and Prejudice: Psychological Perspectives, constructions of race, racism and prejudice gevonden op pagina: http://www.bhs.mg.edu.au Ramdas, A., De nerveuze samenleving in: De Groene Amsterdammer (10 december 1997). Redmond, R., Zwarte mensen in kinderboeken (Den Haag 1980). Renterghem, T., Het geheim van Sinterklaas en de Kerstman (Utrecht 1996) Robinson, R., The comics: an illustrated history of comic strip art (New York 1974) in: J. Nederveen Pieterse, White on Black, (Londen 1992, eerste druk: Amsterdam 1990). Schipper, M., Het probleem van Zelf en Ander in: M.Schipper, De boomstam en de krokodil. Kwesties van ras, cultuur en wetenschap (Amsterdam 1995). Schipper, M., Homocaudatus in: M. Schipper De boomstam en de krokodil. Kwesties van ras, cultuur en wetenschap (Amsterdam 1995). Shadid, W.A., Grondslagen van interculturele communicatie, studieveld en werkterrein (Houten 1998). Sint Nicolaas van A tot Z, Sichting Nationale Sint Nicolaas Comit (Rotterdam 1997). Stokvis, P.R.D., Nationale identiteit, beeldvorming, stereotypen en karakteristieken in: Theoretische geschiedenis vol. 24 (issue 3) 1997, 279-287. Tabet, P., De juiste huid in: De Volkskrant (23 september 1997). Timman, Y., Beeldvorming bij kinderen in: Samenwijs: informatieblad opleiding, onderwijs en vorming minderheden en het onderzoek dat daarmee verband houdt, vol. 13 (issue 1), 1992, 4-6 (3). Vries, J., de, De wetenschap der volkenkunde, (Amsterdam 1941) in: R. Ghesquiere, Van

146

Nicolaas van Myra tot Sinterklaas, de kracht van een verhaal (Leuven 1989). Westerloo, G., van, Wit vel, zwarte ziel in: De Groene Amsterdammer (24 juni 1998). Wij zijn geen zielepoten in: Bijeen: maandblad over internationale samenwerking op het terrein van missionering, zending en ontwikkelingswerk, vol. 20 (issue 1), 1988. Yagcioglu, D., Psychological Explanations of Conflicts between Ethnocultural Minorities and Majorities (www.geocities.com/Athens/8945/sycho.html) Zavalloni, M., Ego-Ecology: The study of the Interaction between Social and Personal Identities in: M. Schipper, De boomstam en de krokodil. Kwesties van ras, cultuur en wetenschap (Amsterdam 1995). Zwier, G.J., De verschrikkelijke goedheiligman (NRC Handelsblad, 4 december 1982). Zwarte Piet wordt feestelijk gekleurd in: De Volkskrant (19 november 1993). Zonder Zwarte Piet is het geen sinterklaasfeest meer in: Het parool (28 november 1997).

147

Literatuurlijst sinterklaasverhalen

Abraham, Mee in de zak: de ernstige lotgevallen van stoute kinderen Koster (Amsterdam 1915) Abramsz, S., e.a., Sinterklaasvertellingen Van Belkum (Zutphen 1919) Balje, J., Flipje en Sint Nicolaas 1946 Battum, A., De drie domme Pietjes in O, die Zwarte Pieten Holland (Haarlem 1967) Beek, C., Sinterklaas was er ook nog (Tijdschrift De Spiegel 1961) Been, J.H., Sint Nicolaas vertellingen Gebroeders Kluitman (Alkmaar 1913) Bellaart, Hoe het kwam dat Sinterklaas Pieterbaas in dienst nam in: Het Sinterklaasboek voor broer en zus Meulenhof (Amsterdam 1922) Blaauw, H., Sint-Nicolaasavond Gebr. Kluitman (Alkmaar 191X) Bouhuys, M., De trouwe schimmel Holland (Haarlem 1977) Bouhuys, M., Pieterbazen zijn nooit moe in: Een huis in een schoen (1972) Bruijn, M, Sinterklaas en de hulppieten De Fontein (Amsterdam 1975) Bruijn, M., Sinterklaas zet zijn schoen (Den Haag 1965) Bruin, C., Van Spanje naar ons land: reisbeschrijvingen 1920 Candotti, D., Sinterklaas liedjesboek 1984 Coppens, R., Helversteijn, W., red., De sinassappelpiet in: De kleine Margriet De gellustreerde Pers (Amsterdam 1980) Dam, A., Het Pietenboek 1989 De Ballon, De ring van Sinterklaas in: Sinterklaasspeelboek (1988) De Ballon, Een gulzige Zwarte Piet in: Sinterklaas kom maar vlug (1988) De Bel, M., Het dagboek van Zwarte Piet, (Infodok1989) Dick, P., Sinterklaas, kerstmis en nieuwjaa Van Goor (Amsterdam 1941) Dros, I., Juf in de zak in Sinterklaas is Jarig , Holkema en Warendorf (Houten 1990) Enlsengen, J., Sneeuw in: Sinterklaas in Jarig Van Holkema en Warendorf (Houten 1990) Eyk, H., Sinterklaas blijft een zomer over (Hoorn 1940) Figee, H., De straf in Nieuwegein in: De reis van Sinterklaas (Van Goor1991) Figee, H., De val van Sinterklaas 1994 Fiks, E., Sinterklaas gefopt 1955 Franke, S., Sinterklaas kapoentje, Kluitman (Alkmaar 1952) Gelder, J., Sinterklaasverhalen: over mijtertrekjes, voetbals..1998 Geron, J., Een Zwarte Piet met rode stippen in: Sitnerklaas Speelboek Zuidned. Uitgeverij (Aartselaar 1984) Hallemans, I., Een geheim in: Een zak vol verhaaltjes (Leuven 1987) Heinen, J., Het geblokte hondje (Tijdschrift de Spiegel 1961) Het boek van Sinterklaas is zoek, Delta uitgeverij1989 Heuvel, H., Sinterklaas heeft problemen Zuidned. Uitgeverij (Aartselaar 1979) Hooft, M., Zwarte Pietkiekeboe, Bruijn (Haarlem 1992) Horst, v.d., De Sint zoekt een knecht 1945 Huisman, G., Stiekeme Sint Nicolaas (Deventer Dagblad 1991) Hulst, W.G., Het verhaal van Sinterklaas die zijn muts verloren had, Callenbach (Nijkerk 1981) Jitta, C., Smits, M., Sinterklaas, Kimio (Blaricum 1986) Labberton, M., Sinterklaas goed heilig man (Tijdschrift Het Kind 1930) Laurey, H., Het rode jeepje kan niet verder in: Sinterklaas en de struikrovers Holland

148

(Amsterdam 1958) Leeuwen, N., Het nieuwe knechtje van Sinterklaas in: Sinterklaas: versjes en verhalen, Mulder (Amsterdam 1950) Maathuis, Ilcken, S., Het boek van St. Nicolaas: verhalen en versjes... 1920 Meiden-Coolsma, D., Bij Sinterklaas in Spanje in: Zeven verhalen uit de zak van Sinterklaas ,Van Gorcum (Assen 1960) Meyler, H., Het Zwarte Pieten Boek 1962 Mooy, A.C., de, Sint Nicolaas te Zierikzee 1925 Resa. T, Manneke, een St. Nicolaasverhaal (De Katholieke Illustratie1919) Sand, v.d., H.B., De plaatsvervanger van Sint Nicolaas (De Katholieke Illustratie 1928) Schenkman, J., Sint Nicolaas en zijn knecht, J.Vlieger (Amsterdam 1870, eerste uitgave 1850) Schermel, W., Sint Nicolaasboek verhaaltjes en versjes 1959 Schermel, W., Sinterklaasavond 1955 Sint en Piet op zee in: Dat lees ik (1982) Smulders, L., Pietje Prik in pyama: een Sinterklaas-vertelling (Den Bosch 1975) Snapper, R., St. Nicolaas 1940 Soeters, A., Daar is Sinterklaas in: Sinterklaas vertelt Deltas (Aartselaar 1985) Soeters, A., Een grappige Zwarte Piet in: Een grappige Zwarte Piet Deltas (Aartelaar 1985) Spectrum, Groot Sinterklaasboek 1977 Speijk, S., De echte Sinterklaas vertelt 1998 Spierenburg, C., De witte piet 1990 St. Nicolaas 1929 Stiemens-Hopman, M.M., Sinterklaas komt bij Spits Van Gorcum (Assen 1934) Stijger-Kropholler, T., Feestdagen: versjes en verhaaltjes voor.. 1930 Stroman, B., Waarom Sint-Nicolaas in 1944 niet bij... 1945 Takens, A., Dat kind moet in de Zak in: Het grote boek van SinterklaasVan Holkema en Warendorf (Houten 1993) Terlouw, P., Hoe Sinterklaas een zwarte knecht kreeg (Tijdschrift De Spiegel 1960) Tienhoven., A.B., Sinterklaas kapoentje Kluitman (Alkmaar 1928) Timmersmans, F., De nood van Sinterklaas (Tijdschrift Het Kind 1936) Verroen, D., Geen schoorsteen in: 1997 Vogt, G. De dichtpiet kan het niet in: Het boek van Sinterklaas Van Reemst (Houten 1988) Vriens, J., Sinterklaas komt op school in: Dag Sinterklaasje Holkema en Warendorf (Bussum 1983) Winkel, M., Waar is Sinterklaas Van Reemst (Weert 1995)

149

Literatuurlijst onderzoek krantenartikelen

Allochtonen gekwetst door rol hulpje Sint Zwarte Piet uiting alledaags racisme in: De Telegraaf (17 november 1998). Baeten, M., De stoomboot uit Itali is logischer in: Nrc Handelsblad (5 december 1988). Baeten, M., Warptol stilt dangst niet meer in: de Volkskrant (18 november 1989). Berg, A., van den, De Zwarte Piet in: Nrc Handelsblad ( 5 december 1987). Bijlmer wil verbod op Zwarte Piet in: De Telegraaf (28 november 1998). Bijscholing voor Sinterklaas en Zwarte Piet in: Dagblad de Limburger (22 november 1993). Bovenkerk, F., Vrolijke Schoorsteenvegers in: de Volkskrant ( 5 december 1990). Brusse, P., En strooi ons wat lekkers in: de Volkskrant (1 december 1997). Dalfsen, J., van, Keurmerk voor betere Sinterklaas in: Zwolse Courant (28 oktober 1994). Doesborgh, W., Hoe fout is Zwarte Piet? in: Het Brabants Dagblad ( 4 december 1998). Doesborgh, W., Leukste liedjes over Sint Nicolaas en Zwarte Piet in: Dagblad de Limburger (1 december 1996). Doesborgh, W., Op zoek naar de echte Sinterklaas in: Het Brabants Dagblad (4 december 1998). Floris, R., Honderd jaar Sint in Hoorns museum in: Deventer Dagblad (20 oktober 1995). Geel, R., Sinterklaas en armoede, maar o wee, o bittere smart in: Nrc Handelsblad ( 4 december 1985). Gessel, H., van, Zestiende-eeuw Veneti bracht Sinterklaas en Zwarte Piet samen in: de Volkskrant (26 november 1994). Giesen, P., Sinterklaas blijft favoriet boven zijn collega Kerstman in: de Volkskrant (4 december 1995). Gortzak, R., Gewoon een gezellige oude man die kadootjes uitdeelt in: de Volkskrant (28 november 1995). Huygen, M., Knecht van Sint: zwart gemaakte balnke travestie in: Nrc Handelsblad (5 december 1988). Jong, J., de, Sint of Kerstman in: de Volkskrant (5 december 1997). Kagie, R., Hoogtepunt in: NRC Handelsblad (5 december 1980). Kapitein, T., Groeten, Piet in: de Volkskrant (1 december 1995). Kerkvoorde, J.C., Sinterklaasfeest heel vroeger alleen voor de welgestelden in: Deventer Dagblad (18 november 1996) Kuipers, W., Sinterklaas is heilig in: Dagblad de Limburger (27 november 1991). Lange, Y., De Sint kiest altijd voor t kind in: NRC Handelsblad (5 december 1998). Luymes, A., Discussie over zwartepiet als uiting van racisme laait weer op. Sinterklaas kan best alleen op pad gaan, in: De Zwolse Courant (17 november 1998). Matsier, N., Niets minder dan het laatste oordeel in: Nrc Handelsblad (30 november 1994). Matsier, N., Patroon van zeelui, veerlui, vissers, bakkers, slagers, bankiers, kinderen en dieven in: de Volkskrant (26 november 1993). Matsier, N., Van groot heilige tot volksfeest in: NRC Handelsblad (23 november

150

1995). Meer Nederlanders vieren Sinterklaas in: Dagblad de Limburger ( 5 december 1996). Nederland viert massaal sinterklaas in: De Telegraaf (3 december 1998). Nuis, M., De sociaal-pedagogische rol van Sinterklaas in: Het Deventer Dagblad (5 december 1990). Paans, B., Een koninklijke klaas in: de Volkskrant (30 november 1985). Peters, B., Legendeliederen over Sint Nicolaas galmen loepzuiver door de Oude Kerk in: de Volkskrant ( 16 november 1991). Piet (Oel) is zwart van roet in: de Volkskrant ( 4 december 1986). Pleij, H., Sinterklaas moet met hand en tand verdedigd worden in: NRC Handelsblad (5 december 1998). Pleij, H., Zacht geklopt, hard geklopt in: de Volkskrant (30 november 1996). Scheer, W., Sint leende de schimmel van god Wodan in: Deventer Dagblad (18 november 1988). Schttelndreier, M., Dikke kabouter kan Sinterklaas niet vervangen in: de Volkskrant (4 december 1993). Schouten, D., De ontwmanteling van Sinterklaas door Nederlanse schrijvers, een tentoonstelling in het Letterkundig Museum in: Vrij Nederland (2 december 1989). Schuyt, K., Haalt Sinterklaas het jaar 2000? in: de Volkskrant ( 6 december 1993). Sint en piet en apartheid in: de Volkskrant (19 november 1985). Sint en Zwarte Piet zijn niet welkom op alle scholen in: de Volkskrant (27 november 1996). Stuart, T., Zwarte Piet, symbool van racisme of alleen van macht in: NRC Handelsblad (5 december 1984). Surinaamse en Antilliaanse kinderen willen niet voor Zwarte Piet worden uitgescholden in: Het Brabants Dagblad (18 november 1998). Vlugt, B., van der, Cadeaus maken het feest stomvervelend in: Het Brabants Dagblad ( 5 december 1998). Wie als Zwarte Piet geboren wordt in: de Volkskrant (23 november 1982). Wodan heeft minder met Sinterklaas te maken dan men denkt in: Deventer Dagblad (15 november 1991). Wolf, A., van der, Goedheiligman wil niet langer boeman zijn: Sinterklaas en zijn Pieten zijn stuk milder geworden in: Deventer Dagblad (30 november 1988). Wortel, Th., Zwartepiet heeft niks met racisme te maken in: Deventer Dagblad ( 4 december 1993). Zuthem, C., De Sint als beunhaas, genootschap ten strijde tegen amateur Sinterklazen en Zwarte Pieten in: Deventer Dagblad (5 december 1992). Zwarte Piet wordt feestelijk gekleurd in: de Volkskrant (17 november 1993). Zwier, G.J., Hoe het beeld van Sinterklaas door de eeuwen heen werd aangepast, de verschikkelijke goedheiligman in: NRC Handelsblad (4 december 1982).

151

152