DOU KARADENZ BLGESNN TRKLEMESNDE KIPAKLAR'IN ROL

Dr. Salim CHE*

Tarihin en eski devirlerinden itibaren eitli Trk boylarnn gelip yerletikleri bir blge olan Dou Avrupa bozkrlar ile Orta Asya bozkrlar arasndaki sahada ortaya kan Kpaklar'n ilk defa nereden ve nasl geldikleri henz kesin olarak bilinmemektedir. O sebeple, Kun, Kimek ve Kangl gibi Trk zmreleri ile birlikte eski zamanlarda Bat ve Dou Trkistan'n gney ksmlarnda yaayp oradan Uzak-Dou ve Avrupa ilerine yaylan Kpaklar'n Mild balarnda Maverannehir civarnda grldklerini, ancak daha sonra Kun, Kimek ve Kangllar ile beraber UraI- Altay Dalararasnda kalan sahay igal ettiklerini belirten ilim adamlarnn1 yannda Kpaklar' Kuzey Trkleri'nden sayan ve Ouz Destanndaki bilgilerden hareketle onlarn Sibirya'da rti Nehri ile Ural Nehirleri arasnda yaayan Trkler olduklarn kaydedenler de vardr.2 Bu kaytlara gre VI. yy.'da Gney Rusya bozkrlarna yaylmaya balyan Sabirler de kk itibariyle muhtemelen Kpaklara dayanmaktadr. Kaynaklarda Kimek, Kun gibi Trk zmreleri yannda zaman zaman Bakurt, Uz, As ve Becne (Peenek) gibi mstakil saylan boylar da Kpaklar ierisinde veya onlarla birlikte zikredilmilerdir.3 Ancak bu zmreler ile Kpaklar arasndaki mnasebet de bugn iin tam olarak ortaya konulabilmi deildir. Dolaysiyle Kpak ismi X. yy.'da geni bir sahaya yaylm ve bu isim altnda birok Trk boyunu iine alan byk bir birliin ifadesi olarak grlmektedir. Balangta, Kpak-Urular birliini meydana getirenler; IV. yy.'dan itibaren arln batya kaydrmaya balyan Hun Devletinin, Hazar Denizinin kuzeyine kadar uzanan blgelerde yaayan alanlar buralardan srmesiyle ortaya kan boluu birbirlerini takiben dolduran Kun, Peenek,

Bulgar ve Ouzlar daha batya iterek onlarn yerlerini alan Trk zmreleridir. Bunlarn hepsine birlikte Kpak ad verilmitir. Orta Asya'da Gktrk hakimiyetinden sonra, VIII. yy'da bir mddet Uygurlar'a tabi olan Kpaklar, daha sonra mstakil gebe beylikleri eklinde ayr bir teekkl haline gelmilerse de, muhtemelen Karahtaylar'n Orta Asya'da ykselemeye balamasyla, 1017 ylndan itibaren byk kitleler halinde batya kaymak zorunda kalmlar ve 1050 yllarna doru 4 Dou Avrupa'ya yaylarak, Gney Rusya, Balkanlar, Anadolu, Kafkasya, Suriye ve Msr gibi birbirlerinden ok farkl blgelerde nemli roller oynamlardr. Esasen Gazneliler dneminde Harezm ve ona yakn yerlerde oturan5 Kpaklarn bir ksm Seluklularn gl olduklar devirlerde Avrupa ilerine, Kafkaslar ve Balkanlara ynelirlerken, geriye kalanlar daha sonra dier Trk boylaryla birlikte Seluklu savunma tekiltn ykarak gneye, Seyhun kylarna kadar inmeyi baarmlar ve son devirlerinde Harezmhlar Devleti ierisinde de etkili olmulardr.6 Ancak buralardaki faaliyetleri ok uzun srmemi, XIII. yy balarnda ingiz'in geliiyle takriben 1217 veya 1218'lerde Orta Asya'daki hakimiyetleri ile birlikte son bulmutur. Bu blgedeki Kpaklarn byk kitleler halinde Hindistan'a g ettikleri, ve Delhi Trk Sultanlnn kuruluunda, dolaysiyle Hindistan'daki Trk hakimiyetinin douunda byk rol oynadklar da bilinen bir gerektir.7 Kpaklar, belirtildii gibi, eitli blgelerde ayr ayr etkili hamleler yapp Trk tarihinde nemli bir yer tutmalarna ramen, byk bir boy birlii olarak hi bir zaman belirli bir merkez etrafnda toplanarak gl bir siys birlik meydana getirememitir. Bu sebeple de, bozkr rzgarlar gibi, her ynde devaml hareket halinde bulunan Kpaklar ile karlamaktayz. Bunun sebebini Kpak urularnn byk ounluunun koyu gebe olmalarnda, yani gebelik gelenek ve usllerini titizlikle muhafaza etmelerinde aramak yerinde olur.8 Onun iindir ki, hi bir yerde tutunamayan Kpaklarn hakim olduklar sahalarda hzlarnn kesildii ve dier Trk boylar veya baka milletlerin hakimiyetleri altna dtkleri andan itibaren, daha ok hakim topluluklarn basksyla yerleik hayata getikten sonra u veya bu ekilde eriyip gittiklerini grmekteyiz. Yayldklar geni blgelerde mnasebette bulunduklar eitli kavimler tarafndan hepsi de, "Sarn / Sarnlar / Sarmtrak / Solgun" manalarna gelen farkl isimlerle anlan, dolaysiyle kaynaklarda deiik ad- larla yer alan9 ve bu bakmdan da bozkrl Trk topluluklar arasnda bir istisna tekil eden Kpaklann 1080 yllarnda douda; Talas havalisinden balayarak batda; Tuna azna kadar uzanan sahada hakim olduklar grlmektedir Bu geni sahada, her biri kendi hanlarnn idaresinde olmak zere ayr blkler halinde yaayan Kpaklar, Mool istilsna kadar bir buuk asrdan fazla bir mddetle hakim olarak, Rus ve Balkanlar tarihinde derin izler

brakrlarken, bunlardan Ten (Don) ve Kuban dolaylarnda yaamakta iken yakn mnasebette bulunduklar Grcler vastasyla veya daha sonra Moollarn basksyla Kafkaslarn gneyine geenler de Azerbaycan, Dou Karadeniz ve Dou Anadolu blgesinin kuzey kesimlerinde derin tesirler brakmlardr. Byk Seluklu mparatorluumun Melikah'n lmyle iine dt taht kavgalar, Hallar ile yaplan mcadele ve bilhassa mahall Trk hkmdarlarnn kendi aralarndaki mcadeleler, daha nce Trk basks ile dalara snan Grclerin bulunduklar blgelerden inerek Azerbaycan ve Dou Anadolu'da bir takm faaliyetlerde bulunmalarna zemin hazrlamtr. Grc Kral Bagratl David II (1088-1125), Il.'yy'n sonlarna doru en kudretli devirlerini yaayan ve bu arada; 1091'de Peenekleri imha ederek Bizans' byk bir felketten kurtardklar gibi, Rus Knezlikleri hatta Lehistan'a kadar aknlarda bulunan10 Kpaklardan salad byk destekle, blgedeki gebe Ouzlar oruh Nehri havzasna ve Pasinler'e doru ekilmeye mecbur brakmt. 11 Kk Grcistan'n gsterdii bu baarlar ilk bakta hayret uyandrr. Yalnz, Grc Kral David'in Kpak beylerinin en mmtaz Karahan'n olu Atrak (Otrok)'n gzel kz ile evlenerek, "Byk, kahraman, hcumlarda mahir Kpak Trklerine" dayand ve Kpak ktlelerinin de "Kr ve oruh dolaylarn grlmemi bir kudret ve genilikte canlandrdklar" 12 dnlrse, bu baarlara amamak gerekir. Nitekim David, aileleri ile birlikte getirdii byk Kpak ktlelerini memleketinin en gzel yerlerine yerletirirken, onlardan 40.000 kiilik sekin bir ordu kurmu ve bu orduyu'da Trk usulne uygun bir ekilde donatmtr. Hatta Seluklu rneine gre sarayna ald 5000 Kpak gencini de Hrstiyan terbiyesi ile yetitirerek kendi muhafz ktasn da bunlardan tekil etmitir.13 Bu arada Kpak aknlarndan bunalan ve 1113'de Kiev Knezliine getirilen Vladimir Monomarh etrafnda toparlanan Rus Knezleri karsnda tutunamayan Kaynbabas Atrak ve kaynbiraderlerini de Grcistan'a davet eden David, bunlarla beraber gelen Kpaklar14 ile birlikte 1120 ylnda Grcistan'da klayan Trkmenler'e saldrm ve bu kalabalk gebeleri imha, esir ve kamaya mecbur etmitir. Bylece takriben 400 yl Mslman Arap ve Trk fatihlerinin elinde kalan, ilm, din ve hayr messeseleri ile Trk - slm medeniyet merkezlerinden birisi haline gelmi bulunan Tiflis'i de 1121 veya 1122'de zaptederek, burasn Grc Krallnn baehri haline getirmitir.15 Kral David, Trkler'e kar kazand zaferler ve baard mhim ilerden sonra Karaba ve Azerbaycan'a ynelmi, banda bulunduu Kpak ordusu ile birlikte 1124 ylnda spir ve Oltu'ya kadar ilerleyerek irvan ahlar' vergiye balad gibi Saltuklu, Skmenli, Mengcekli, Artuklu Beyleri ve daha sonra Azerbaycan Atabeylii ile devaml bir mcadelenin temellerini atmtr.16

Bu arada Hallar'a kar byk baarlar elde eden Mardin Artuklu hkmdar lgazi'yi de Tiflis yaknlarnda byk bir hezimete uratmay baaran (1122 Austos) David, Kafkas geitlerini de ele geirmek zere harekete gemi bulunuyordu. Ancak 1124 ylnda Temr-Kap (Derbent) kumandan, kendisine bal Kpaklar ile karsna kmtr. Bylelikle kar karya gelen iki Kpak ordusundan David'in emrinde bulunanlar ile Grcler arasnda anlamazlk km ve kendi soydalar ile savamak istemeyen Grc ordusundaki Kpaklarn isyan etmesi zerine Kral David bozguna urayarak geri ekilmek zorunda kalmtr. 17 Bu srada Hartli'de klk mahaller ina eden Kpaklarn Kr ve oruh havzasnda klayan Trkmenler'e saldrdklarn ve Ahalkelek'i igal ederek Oltu'yu da yaktklarn grmekteyiz.18 Ancak Kiev Knezi Vladimir Monamach'm 1125 ylnda lmnden sonra Kpak Beyi Atrak'n damadnn daveti zerine geldii Grcistan'dan tekrar kendi yurduna dnd anlalmakta ise de, onunla birlikte gelen Kpaklar'dan byk bir ksm geri dnmeyerek orada kalm ve bugnk Kr, oruh ve ldr glhavalisinde yaayan Trklerin atalarn tekil etmilerdir. 19 Kral Giorgi III (1156-1184) zamannda da askeri gc meydana getiren Kpaklar, 1177'den itibaren Grc krallnn bsbtn hakimi haline geldiler. Gzel kralie Thamara (1184-1213) zamannda ise kuzeyden Sevin bakanlnda gelen yeni Kpak ktleleri bu kralln askeri ve siys alanda tarihinin en parlak an yaamasna sebep olmutur. 20 Ancak bu srada Karahtay basksyla Trkistandan gederek denizdeki kumlar misali Azerbaycan ve Karada' dolduran Trkmenler,21 Kpaklar eliyle gerekletirilen Grc yaylmasn nemli lde durdurduklar gibi, bizzat bu kralln topraklarna kar da yeniden aknlara balam bulunuyorlard.22 Buna ramen Grclerin Kpaklara dayanarak faaliyetlerini bir mddet daha devam ettirdiklerini ve 1207'de Erzurum'a girdikleri gibi, 1210 ylnda da o dnemin nemli Trk-slm merkezlerinden birisi olan Ahlat nlerine kadar ilerlediklerini grmekteyiz.23 Bu faaliyetlerde gsterilen kudretin temelinde yatan Kpak unsurunu grmek istemeyen Avrupallar, Trk-slm dnyasn arkadan vuran sz konusu Grc taarruzlarn "Grclerin Hal Seferleri/La croisade Georgiens" olarak nitelendirmekte24 iseler de; 1225'de len Atabeg zbeg'in lkesine hakim olarak yeni bir devlet tekil etmek iin harekete geen ve ilk i olarak Grcistan zerine yryen Celleddn Harezmh karsnda, gemite Harezmhlar ile olan "tuz hakk"na sayg gstererek Grc ordusunda yer alan yirmibine yakn seme Kpak askerinin cepheden ekilmesi sebebiyle yaklak yz yldr baehir halinegetirdikleri Tiflis'i dahi kaybederek (1226) Dou Anadolu ve Azerbaycan'daki Trk varl iin artk bir tehlike olmaktan kan25 Grclerin ykseliinde Kpaklarn oynadklar roln nemini inkar etmek mmkn deildir. Esasen Moollarn hldouda uratklar bir srada Grcleri tenkil ederek Mool tahribat ve ktalleri karsnda Trkistandan kopan sel misali Azerbaycan ve Dou Anadolu'ya akan Trk dalgalarnn g yollarn emniyete alan Celleddn Harezmh'n nce Hindistan'a, sonra da Dou

Anadolu'ya snmas da sebepsiz olmayp, byk lde bu blgelerde yaayan Kpaklar ile alkaldr. Nitekim onun Hindistan'da olduu gibi Dou Anadolu'da da Kpaklara dayanmaya alt gzden kamamaktadr. Grcler vastasyla veya Rus basksyla Kafkaslar' ap Karadeniz'in dousuna ve Azerbaycan'a yerleerek yukarda bahsedildii ekilde nemli hadiselere karan Kpaklarn da Trklk alemi iin byk bir felket haline gelen Asya'daki Mool ykseliinden ksa srede etkilenmeye baladklar grlmektedir. Nitekim Orta Asya'daki Kpak Urularn itaat altna aldktan hemen sonra; 1220 ylnda 11.yy'in balarndan itibaren bilhassa asker gcnn tamamna yaknn Kpaklarn meydana getirdii Harezmhlar Devletini de datan Moollar, Harezmh Muhammed'i takip bahanesiyle Azerbaycan ve Grcistan' yamalayarak irvan'a girmiler ve burada yerlemi olan Kpaklarla karlamlardr. Kpak Babularna eliler le birlikte hediyeler gnderip kendilerinin de ayn cinsten olduklarn belirterek onlar mttefiki alanlardan ayrdktan sonra aniden taarruza geen Moollar karsnda Kpaklarn byk bir kesimi dalara, ormanlara snarak yokolmaktan kurtulmay baarrken ok az bir ksm da Azak Denizi kylarna doru kaabilmistir.26 Bu hadiseyi mteakip Mool basks esas Kpak ilinde de kendisini hissettirmekte gecikmemi ve 1223'de Kalka'da Birleik Rus ordusuyla beraber Moollarn karsna kan Kpaklar, malubiyetin kanlmaz olduunu anladklarndan Ruslardan ayrlarak hzla Kiev Knezlii arazisine ve Balkanlara ynelmilerdir. Bu arada Krm'a snanlar ise devam eden Mool saldrlarsebebiyle mehur ticaret ehri Sudak (Sudak) zerinden, deniz yoluyla Sinop liman'na karak Karadeniz'in gney kylarna yaylmaya balamlardr.27 Sinop, Kastamonu ve Zonguldak hattnn kuzeyindeki blgelerde halen varln devam ettiren Kpak az zellikleri; Prof. Dr. Z. Korkmaz'n incelemesinde belirttii gibi, 28 daha sonraki dnemlerde sz konusu blgeye g eden Kpaklarn hatras olsa bile,29 balangta bu hadise ile de ilgili olabilir. Ancak Mool basks ile Sinop Liman'na karak Anadolu'ya sman Kpaklarn yayldklar blgeler ve buralarda ne gibi faaliyetlerde bulunduklar hakknda bugn herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Onun iin bu Kpaklarn Sinop'un batsna ve i kesimlere nfuz etme imkanbulamadan, belki de doudaki byk Kpak kitleleri ile birlemek arzusuyla Dou Karadeniz blgesine yayldklarn kabul etmek mmkndr. Ayrca yine Mool istils ve ktalleri sebebiyle 1222'den itibaren Kafkaslardan gneye inerek irvan, Azerbaycan ve Grcistan' yamalayan Kpaklardan bir ksm Gence valisi Atabeg zbeg'in emrine girerek Grclere kar savarken Grclerin

emrine giren ve daha ok hristiyan olduklar anlalan dier ksm ise gneydeki Trk lkelerine yaplan tecavzlere itirak etmidir.30 Daha sonra byk ounluunun Celleddn Harezmh'n etrafnda birletii anlalan bu Kpaklardan bir blm onun 1231'de lm zerine Seluklu ordusunda yer alrken geriye kalanlarn ise 1239 ylnda Batu komutasnda tekrar harekete geen Moollar karsnda tutunamayarak Azerbaycan ve Kafkaslarn gneyinden yine deniz yoluyla Dou Karadeniz kylarna yaylmaya baladklar anlalmaktadr.31 Esasen bu Mool taarruzlarneticesinde; etnik adan byk lde yine Kpak olarak kalmasna32 ramen Karadeniz'in kuzeyindeki blgelerde nemli derecede nfus kaybna urayp ynetici kesimleri de imha edildiinden siys rolleri biten Kpaklar, artk buralarn hakimi olmaktan karak yerlerini Altn Ordu Hanlarnn "Yeni Nizmna terketmilerdir. 33 Karadeniz'in gney sahillerine geen ve daha ok Dou Karadeniz blgesine yayldklar anlalan Kpaklar ise yine Mool basksyla Anadolu'nun kuzey ve gneyindeki dalk kesimlere ekilerek buralarda byk bir nfus kesafeti meydana getiren dier Trk zmreleri sebebiyle i ksmlara yaylma mkan bulamadan kylarda ince bir erit halinde tutunmak zorunda kalm olmaldr. Dolaysyle Bizans eliyle Trakya'dan,34 Grcler vastasyla Kafkaslar zerinden gelenler yannda ok eitli sebeplere bal olarak Seluklular arasnda da grlen35 ve Kafkaslarn gneyi, Azerbaycan ile Anadolu'nun deiik blgelerinin Trklemesinde Ouzlardan sonra ikinci derecede nemli rol oynad anlalan Kpaklardan yukarda belirtildii ekilde Dou Karadeniz kylarna yerleenlerin de, bu blgenin Trklemesinde hatr saylr bir yere sahip olduu muhakkaktr. Onun iin, bugn daha ok Karadeniz blgesinde grlen sarn, yeil gzl ve gzel bir yze sahip olma36; temel gdalardan birisi olarak Kpaklar'da olduu gibi37 msra (darya) dayanma; blgenin az zelliklerindeki olmas halinin blge ahalisinin karekter yapsnn farkllklar38: Ibn Hurdadbih'de izahna uygunluu ve bir de belirtildii zere39 Kpak kelimesine verilen bir dier anlamn "fkeli, birden kzan" Kpak oyunu olmas byk ihtimal dahilinde bulunan "Koza" oyununun hlen Ruslar ile birlikte Kafkaslarda btn hareketlilii ile yaayan zelliklerinin Dou Karadeniz blgesi oyunlarnda da aynen grlmesi gibi hususlar byk lde bu blgeye yaylan Kpaklarn bir hatras olarak dnmek mmkndr. Kaynak eserlere ve bulunabildii kadaryla ariv vesikalarna dayanlarak yaplacak incelemeler, zerinde durulmas gereken bu konuyu btn ynleriyle olmasa bile ana izgileriyle ortaya koyabilir. Kaynak: Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi (Samsun 13-17 Ekim 1986) Bildirileri, Samsun 1988.
(*) Frat niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Blm.

(1) Bkz. A.Z.V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1981. s. 159 vd. (2) B. gel, Trk Kltrnn Gelime alar, Ankara 1979, s. 152. (3) A.Z.V. Togan, a.g.e., s. 162. (4) Dou Avrupa'daki Kpaklardan ilk defa bahseden Rus kronii 1055 tarihlidir. Bkz. . Kafesolu, Trk Milli Kltr, Ankara 1977 s. 166: A.N. Kurat, IV-XVII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, s. 72. (5) A.Z.V. Togan, a.g.e., s. 160. (6) . Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi, Ankara 1984, s. 91 vd. O. Turan, Trk slm Medeniyeti ve Seluklular Tarihi, stanbul 1980, s. 267; F. Kprl, "Harezm11, A. V, s. 250. (7) Bu hususta Bkz. S. Chce, ems Melikleri, Elaz 1986, (Baslmam doktora tezi). (8) A.N. Kurat, a.g.e., s. 75.(9) Bizansllarn "Komanen", Macarlar'n "Kun", Ruslar'n "Polovts", Almanlar'n "Falben", Ermenilerin "Karte", slmlar'n "Kpak" diye isimlendirdikleri ve bugn batda daha ok Latinler'in verdikleri "Kuman" adyla bilinen Kpaklar'n kaynaklarda gsterildikleri dana baka sekliler iin Bkz. Kafesolu, a.g.e., s. 166: L. Rasonyi. Tarihte Trklk, Ankara 1971, s. 140. (10) A.N. Kurat, a.g.e., s. 79. (11) O. Turan, a.g.e., s. 269. (18) M. Brosset, a.g.e., s. 369 vd. (19) A.N. Kurat, a.g.e., s. 84: F. Krzolu, Kars Tarihi, 1, stanbul 1953, s. 376 - 381. (20) M. Brosset, a.g.e., s. 363 : . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 172. (21) O. Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, s. 271. (22) O.Turan, a.g.e., s. 272 : A.Z.V. Togan, a.g.e., s. 200'de Grcler'e kar savaan mslman Kpaklardan da bahseder. (23) O. Turan. Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, s. 107. (24) O. Turan, Seluklular Tarihi Ve Trk slm Medeniyeti, s. 272. (25) Nesevi, Cellttin Harezemah, (nr. N. Asm) stanbul 1934, s. 75 vd. (26) A.N. Kurat, a.g.e., s. 92: O. Turan, Seluklular Tarihi., s. 274. (27) O. Turan, a.g.yer. (28) Bkz. Z. Korkmaz, "Bartn ve Yresi Azlarndaki Lehe Tabakalamas" Trkoloji Dergisi, 11 (1965) s. 265-287.

(29) bn-i Bibi, El-evmir'l Aliyye fi'l umri'l Aliyye, (nr. A.S. Erzi) An- kara 1956, s. 300-307 ve s. 323330'da Seluklu Sultam Ala ed-dn Key- kubd'n emriyle Hsm eddin oban'n Sudak zerine yapt sefer ve buradan getirilen Kpak asll esirlerin Sinop ile Kastamonu arasn doldurduu uzun uzadya anlatlmaktadr. (Ayrca bu hususta Bkz. O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, s. 357 vd.) (12). Kafesolu, a.g.e., s. 172. (13) O. Turan, a.g.e., s. 169. (14) M. Brosset, Histoire de la Georgie 1, St. Petesburg 1849, s. 362. (15) O. Turan, a.g.e., s. 270. (16) Bu mcadeleler iin Bkz. O. Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul, 1973, s. 6 vd., 19 vd., 62, 91, 105, 148. (17) M. Brosset, a.g.e., s. 365 vd. (30) O. Turan, Seluklular Tarihi..., s. 274. (32) O. Turan, Seluklular Tarihi..., s. 491. (32) talyan ve Alman misyoner tacirleri, tarafndan 1303 ylnda Krm'da hazrlanan "Codex Cumanicus" bu hususu teyid ettii gibi Altn Ordu devletinin de daha ok Kpak ahali zerinde ykseldiini gstermesi bakmndan nemlidir. Bkz. A. Caferolu, Trk Dili Tarihi 11, stanbul 1958, s. 168 - 195. (33) A. Nimet Kurat, a.g.e., s. 97 : I. Kafesolu, Trk Milli Kltr, s. 173. (34) Ltinlerln stanbul'da kurduklar imparatorluu (1204 -1261) I. Baudouin'i 1205 ylnda Edirne'de esir alarak sarsan ve Nikea (znik) Devletinin ykselmesini salayan Kpaklardan byk bir bl bir nevi kta kargl Bat Anadolu'ya yerletiren J. Vatatzes (122-1254) yannda Olu Theodor Laskeris de bir ksm Kpaklar Trkmenlere kar koymalar iin znik Devletinin snrlarna yerletirmitir. Bkz. L. Rasonyi, Tarihte Trklk, Ankara 1971, s. 154: C. Chaen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, stanbul 1979, s. (35) Bu hususta Bkz. O. Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniye ti, s. 265-276. (36) El-meri, Meslik'l-Ebsr adl eserinde; huylarnn iyilii, cesaret, yiitlik ve drstlkleri ile Trkmenlerin en iyileri olduunu belirttii Kpaklarn vcud yaplarnn gzelliinden de bahseder. Bkz. W.G. Tiesenhausen, Metinler 1, 1941, s. 373. (37) Bu hususta Bkz. A.N. Kurat, a.g.e., s. 104. (38) Az zelliklerindeki farkllklarn eitli Trk zmrelerinin tayininde kullanlmas hususunda Bkz. 2. Korkmaz, "Anadolu Azlarnn Etnik Yap le ilikisi Sorunu," TDAY, (1971) s. 21-23, Ayrca; Kpak Leheleri grubunda grlen g/v deimesinin Varna ve Razgat azlarnda o lduu gibi Ordu aznda da grld hakknda Bkz. 2. Korkmaz "Bartn ve Yresi Azlar" Trkoloji Dergisi, I/l, s. 105 (39) Bkz. Kafesolu, a.g,e., s. 166.