DEFINISANJE PROGNOZIRANJA/PREDVIANJA Kako u svjetskoj literaturi, tako i u literaturi ex-jugoslovenskih prostora, ne postoje jedinstveni stavovi o tome koji termin

koristiti: prognoziranje i l i predvianje, i ta ti pojmovi tumae. Takoe, u anglosaksonskoj literaturi postoji ista dilema, jer se koriste dvije rije i: forecasting i prediction. U etimolokom smislu, rije prognoza potie od grke rijei prognosis, to znai prethodno saznanje ili zakljuivanje unaprijed o neemu. U generikom smislu, pojam prognoziranje podrazumijeva dobijanje kompletne informacije o buduem stanju procesa do koje se dolazi poznavanjem njegove prethistorije i zakonomjernosti razvoja. Prema Sicku i Curleyu, poslovno prognoziranje je "analiza statisti kih podataka i drugih ekonomskih, politikih i tri nih informacija sa namjerom da se reducira rizik pri pripremi poslovnih odluka i dugoronih planova". Fisher kae da je prognoziranje analiza razli ito postavljenih podataka - uglavnom, po prirodi ekonomskih, ali takoe ukljuuje politike i drutvene informacije - sa namjerom da se projektiraju sigurni ekonomski trendovi koji su sada vani. Na kraju, rezultati ove analize pornau upravi da smanji rizike ukljuene pri pripremi operativnih i stratekih odluka. uklev kae predvianje predstavlja misaoni proces i svjesnu, na nauci zasnovanu strunu djelatnost prognoziranja buduih uslova predvianja i ishoda namjeravane akcije sa ciljem da se smanji neizvjesnost i rizik pri pripremi i donoenju odluka. U pogledu odno sa pojmova "prognoza" i "predvi anje", autora ex - jugoslovenskih prostora, mogu se uoiti dva pristupa: prvi - da su to sinonirni, i drugi - koji pravi distinkciju ovih pojmova, tako da "predvianjem moemo smatrati akciju koja se temelji na prognozi". Npr., prognoza dobitka na lotu znai izraunavanje vjerovatnoe dobitka znajui broj igraa i pravila igre. Predvianje na osnovu toga rnoe biti da emo sigurno izgubiti igra li se ova igra. Osnovni ciljevi prognoziranja su: smanjenje neizvjesnosti u poslovnom odluivanju; unapreivanje i podizanje naunog nivoa menadmenta; procjena prelomnih- ili kriznih taaka poslovnih procesa; pomo preduzeima prilikom formulisanja ciljeva i utvrivanja politike razvoja; pomo da budunost bude transparentnija, odnosno vidljivija; . objektivizacija pripreme operativnih, taktikih i stratekih odluka. Prema tome, osnovni pojmovi u okviru poslovne prognostike su: - prognoziranje: istraivaki proces na osnovu ijeg rezultata dobijamo mogue podatke o buduem stanju istraivanog objekta ili pojave; - prognoza: konani rezultat prognoziranja; - sistem prognoziranja: zaokruena cjelina koja sadri matematike, logike, ekonomske i druge elemente, na ijem ulazu se nalaze podaci o prognoziranom objektu, a na izlazu se dobijaju podaci o oekivanom ili buduem, odnosno prognoziranom stanju objekta. Za razliku od prethodnih formulacija koje se odnose na nauno prognoziranje, postoji i tzv. nenauno ili pseudoprognoziranje (proroanstvo), koje se moe bazirati na sujevjerju ili vjerovanju, bez upotrebe informacija iz prolosti, injenica, miljenja, ili uopteno, bez argumenta. Npr., proroanstvo je izjava kandidata X "Imam predosjeaj da u za 5 godina biti generalni menader korporacije K". Nasuprot tome, prognoza se zasniva na moguim, odnosno vjerovatnim dogaajima ili tokovima. Primjer: Prognoza je izjava kandidata Y: "Za 5 godina u biti menader korporacije K zato sto sam zavrio Ekonomski fakultet u Tuzli, sa prosjenom ocjenom 9,73, aktivno govorim engleski i njemaki jezik, zavrio sam poslijediplomski studij u

USA i radio sam 3 godine u velikim multinacionalnim korporacijama". SADRINA POSLOVNOG PROGNOZIRANJA Za razliku od prognoziranja u svakodnevnom ivotu (nenaunog), poslovno prognoziranje se odnosi na prognoziranje poslovnih procesa i ishoda akcija, bez obzira da li se radi o preduzeu, finansijskoj instituciji, neprivrednoj organizaciji ili dravnom organu. Mogu se prognozirati: - Posljedice nastupa dogaaja ove prognoze se odnose na dogaaje koji e se sigurno desiti, ali je rezultat njegovog ishoda neizvjestan. - Vrijeme ostvarivanja dogaaja predmet prognoziranja dogaaja je vrijeme nastupa nekog dogaaja. - Nivo pojave u vremenu ovo je najea vrsta prognoze gdje se prognozira oekivani nivo realizacije neke pojave. - Indicije o smjeru kretanja nivoa pojave ovdje se prognozira da li e neka pojava ubrzano rasti, rasti, stagnirati, opadati ili ubrzano opadati, bez prognoziranja vrijednosti pojave. Preduzee donosi odluke o: - asortimanu, - obimu proizvodnje / usluga, - prodajnim cijenama, - trokovima proizvodnje / usluga, - visini izdataka za propagandu i sl. Sve ove odluke donose se na osnovu (1) tehniko-tehnolokih prognoza, (2) kretanja indikatora ukupne privredne aktivnosti, i (3) prognoze tranje za proizvodima preduzea. Tehniko-tehnoloko prognoziranje spada u kategoriju vrlo kompleksnih prognoza, i moe se rel da ono daje bazine informacije o budu nosti za preduzee, tzv. strateko prognoziranje. Prognoziranje trinih uslova poslovnog sistema, a naroito tranje i prodaje proizvoda / usluga, zapoinje obino makroekonomskim progriozama ukupne privredne aktivnosti. Utvrivanjem makroekonomskih prognoza ukupne privredne aktivnosti (drutveni brutoproizvod, nacionalni dohodak, investicije, zaposlenost, tednja i sl.) dolazi se do ulaznih podataka za mikroekonomske prognoze prodaje na domaem tritu, kako samog preduz ea, tako i grane kojoj pripada. Kod prodajnih prognoza najee se prognoziraju tri ni potencijal i volumen proizvoda, prodajni potencijal i volumen, kao i trino uee preduzea. Mikroekenomska prognoza prodaje poslovnog sistema (ukljuujui i prodaju u izvozu) je najznaajnija informacija u postupku prognoziranja, jer se na bazi njene vrijednosti moraju utvrditi prognoze prodaje po asortimanu, pogonima, linijama i sl. Za donoenje stratekih planova preduzea neophodno je, k o r i s t i t i makroekonomske dugorone prognoze cjelokupnih privrednih aktivnosti, kao i aktivnosti u grupacijama, odnosno granama. Dono enje odluka o visini investicija bez aspekta dugoronih prognoza, u svakom sluaju poveava rizik i neizvjesnost kod stratekog razvoja preduzea. Iako prognoziranje aktivnosti ima najeu primjenu u oblasti trinih i razvojnih ekonomskih procesa, domen primjene proiruje se i na druge oblasti kao to su : poljoprivreda, graevinarstvo, turizam, elektroprivreda, vodoprivreda i sl. Prognoziranje ekonomskih procesa koje smo opisali, predstavlja inicijalnu fazu u procesu projektovanja razvoja poslovnog sistema. Za kreiranje razvojne politike od posebnog interesa su tzv. evolutivni procesi.

Slika 1.1. Tokovi informacija u prognoziranju prodaje i poslovnom planiranju Ukljuenje osobe ili grupe Nacionalna ekonomija Istraivane aktivnosti ili promjenljive
-Trend i konjunktura opteg biznisa -Oekivanja i povjerenje -Konkurentni proizvodi u drugim industrijama-cijene, karakteristike -Broj potroaa -Karakteristike potroaa -Prihodi, gotov novac, kreditne linije -Potroake zalihe roba i nivo upotrebe -Prednosti za industrijske proizvode -Poslovi prodaje i reklame -Cijene -Distribucija, raspoloivost proizvoda -Proizvodne osobine novih proizvoda -Nivoi proizvodnje, oprema i kapaciteti -Konkurentna efikasnost -Oprema -Efikasnost upotrebljivanih kanala -Poslovi prodaje i reklame -Cijene -Proizvodne osobine novih proizvoda -Oprema -Kapacitet -Tekuiulazi -Tekua zaposlenost -Oprema -Metoda proizvodnje i trokovi -Planirani novi proizvod -Ke pozicija -Profitabilnost -Kreditna politika -Potrebe za fondovima -Ciljevi preduzea: profit, povrat investicija, uea na tritu, rast, proizvodno liderstvo

Izlazi za planiranje i donoenje odluka u preduzeu Tranja

Potroai

Svi proizvoai u industriji (konkurenti i vlastitio preduzee) Distributeri preduzea Organizacija marketinga preduzea Organizacija proizvodnje preduzea

Trino uee preduzea

Prognoza prodaje preduzea

Planovi marketinga

Plan proizvodnje

Globalni planovi i ciljevi preduzea

Finansijska organizacija preduzea Poslovodstvo

Finansijski plan Ciljevi preduzea

ULOGA PROGNOZIRANJA EKONOMSKIH PROCESA U PROCESU ODLUIVANJA Iako prognoziranjem treba da se obezbijede polazne informacije u procesu odluivanja, uloga prognoziranja je daleko kompleksnija. Stoga emo posmatrati jedan uproten proces formiranja poslovne politike slijedeim koracima: - Analiza i projekcija stanja u okruzenju (privreda, trziste, politicke prilike i si.) - Determinacija raspoloivih resursa (repromaterijal, kapaciteti, radna snaga, obrtna sredst.) - Prognoziranje potrebnih resursa - Utvrivanje alternative za postizanje ciljne proizvodnje - Kvantitativna i kvalitativna analiza alternativa - Prognoziranje ishoda svake alternative - Izbor jedne od predloenih alternativa - Obezbjeenje instrumenata za realizaciju izabrane alternative - Monitoring i estimacija dobijenih rezultata.

Eksplicitno se, na bazi prethodnih koraka, moe utvrditi da se prognoziranje vezuje za trei i esti korak. Meutim, prognoziranje mora biti prisutno skoro u svakoj fazi poslovne politike. Npr., u prvom koraku se prognoziraju globalno stanje na tritu, nivo privredne aktivnosti i kupovne moi i sl. U narednom koraku prognoziranjem je po trebno otkriti nove rnogunosti za buduu proizvodnju i odluivanje. Slino se uloga prognoziranja moe utvrditi u ostalim koracima odluivanja. INTERDISCIPLINARNOST PROGNOSTIKE Predmet prouavanja prognostike je nauno zasnovano prognoziranje procesa, dogaaja i aktivnosti. Poslovna prognostika svoju interdisciplinarnost ispoljava kroz dva oblika: metode i tehnike drugih naunih disciplina i doprinos u razvoju drugih naunih disciplina. Najznaajniji doprinos u razvoju prognostike dale su slijedee discipline: Statistika, Matematika, Ekonometrija, Operaciona istraivanja, Analiza vremenskih serija, Teorija upravljanja, Teorija odluivanja, Logika, Teorija sistema, Informacione tehnologije, Menadment, Ekonomija i sl. Pored ekonomije, prognostika se koristi u mnogim drugim oblastima, ka o to su: kosmiko inenjerstvo, hidrologija, meteorologija, telekomunikacije, energetika, geofizija i sl. to je dalo doprinos njihovom daljem razvoju. PROGNOZIRANJE U FUNKCIJI POSLOVNOG ODLUIVANJA I PLANIRANJA Poslovni sistem je organizacija ljudi i materijalnih i finansijskih sredstava povezanih zajednikim ciljevima. Mogunost upravljanja poslovnim sistemima je pretpostavka za uspjenu realizaciju postavljenih ciljeva. Upravljaka struktura ili menadment poslovnog sistema ima zadatak da organizaciju vodi iz sadanjeg stanja u ciljno stanje, a da se ne narui stepen njegove organizovanosti. Disciplina koja se bavi upravljanjem poslovnih sistema naziva se MENADMENT. Poseban interes za svaku zajednicu imaju preduzea, kao specifian oblik organizacije, ije upravljanje prouava disciplina poslovni menadment. Osnovu upravljanja preduzeem ini vlasnitvo. Ono se stie osnivanjem preduzea. Svaki vlasnik upravlja preduzeem u onom procentu koliko iznosi njegovo uee u vlasnitvu kapitala preduzea. Vlasnici preduzea mogu upravljati preduzeem direktno ili indirektno. Svako preduzee zasnovano je na kombinaciji ili povezivanju razliitih resursa: - Ljudi sa njihovim strunim znanjima - Materijalno-tehnikih i - Finansijskih sredstava. Povezivanje resursa u preduzeu se postie kroz razliite tehniko -tehnoloke i poslovne procese, tako da strukturu svakog preduzea ine: - Resursi i - Procesi Resursi imaju svoj naturalni i finansijski aspekt, dok procesi imaju odraza zajedno sa resursima na tekue poslovanje(npr.bilans prihoda i rashoda, bilans uspjeha, gotovinski tok...). Da bi se upravljalo resursima i procesima u svakom preduzeu je potrebna uprava ili menaderski tim koji e dovesti preduzee u ciljno stanje.

Menadment ukljuuje niz odluka s ciljem da se povea ili smanji jaz izmeu potencijalnih i sadanjih performansi u poslovanju preduzea. Pri tome se naglaava sledee: - Potreba anticipiranja posljedica poslovnih odluka u budunosti - Kompleksnost i dinaminost sredine u kojoj e se realizirati odluka - Potreba proaktivnog pristupa menadmenta prema izazovima iz okruenja - Vizionarska koncepcija promjena koje e preduzee vriti - Spremnost da se upravlja iznenaenjima Donoenje odluka je misaoni proces kojim se izabire jedna od ponuenih alternativa ili prava ca djelovanja. Osnovni problem donoenja odluke je traenje kompromisa izmeu protivrjenih elja donosilaca i raspoloivih resursa i drugih ogranienja. Svako prognoziranje treba odgovore na sledea pitanja: - Koja i kolika je korisnost prognozirane vrijednosti za odluku koja se donosi? - Koji je metod pronoziranja koriten? - Na osnovu kojih podataka se dolo do prognoze? - Koje su pretpostavke koritene prilikom prognoziranja? Planiranje se odnosi na donoenje odluka u svijetlu njihove budunosti. Stoga je potre bno anticipirati budunost i zauzeti stavove o buduem toku dogaaja. Izmeu aktivnosti koje treba uraditi u sadanjosti, a u cilju poveanja izvjesnosti ostvarivanja planiranih zadataka i rezultata, dominantno mjesto zauzima aktivnost prognoziranja/predvi anja. Prethodna definicija prognoziranja istie: - To je istraivaki napor i zahtijeva upotrebu naunih metoda, - Bavi se budunou u smislu otkrivanja ansi i prijetnji u budunosti, - Ono vezuje budunost za poslovanje preduzea, s ciljem da se olaka proces donoenja i realizacije planskih odluka, - Ono podrazumijeva zauzimanje stava o anticipiranim tokovima buduih dogaaja, to znai da rezultati prognoziranja figuriraju kao kljune premise planiranja, - Osnovni smisao prognoziranja je da se minimizira rizik i neizvjesnost u poslovanju. Budunost zahtijeva: - Odluku sada - Rizik sada - Akciju sada - Alokaciju resursa sada - Rad sada Planiranje kao proces donoenja odluka o ciljevima, politikama, programima, strategijama i nizu pojedinanih planova, podrazumijeva anticipiranje budueg toka dogaaja i posljedica planskih odluka na poslovanje preduzea u planskom periodu. Izmeu pojmova planiranja i prognoziranja postoji distinkcija: - Planiranje je proces donoenja planskih odluka, dok je prognoziranje anticipiranje budueg toka dogaaja i zauzimanje stava o njegovoj relevantnosti za poslovanje preduzea u budunosti. - Planiranje podrazumijeva preduzimanje akcija, dok prognoziranje ukljuuje istraivanje. - Prognoziranje operie sa informacijama o prolosti, sadanjosti i budunosti. - Prognoziranje omoguava unapreenje planiranja u smislu identifikacije rizika, razumijevanja njegove prirode i izbora pravca akcije. - Prognoziranje odgovara na pitanje gdje bi moglo da se nae preduzee, dok planiranje treba da odgovori gdje bi trebalo da ide preduzee i kako to postii.

Rezultat procesa planiranja su planske odluke. Osnovna planska odluka su ciljevi. Glavne planske odluke su: strategija, poslovni plan i projekat. Razlikuje se intuitivno i formalno planiranje. Formalno podrazumijeva nauni pristup planiranju na osnovu planskih pretpostavki utvrenih postupkom naunog istraivanja. Odluke mogu biti prema kriteriju: - Predvidivosti (programirane i neprogramirane) - Karakter statistike sredine u kojoj se donose (u uslovima izvjesnosti,rizika i neizvjesnosti) Osnovne karakteristike procesa planiranja: 1. Definisanje ciljeva (planiranje zapoinje odlukom o tome ta se eli ostvariti u okviru cjeline i djelova preduzea, npr.biti lider, neposredni pratilac u grani...) 2. Opis sadanjeg stanja (dijagnoza stanja se treba provesti pomou benchmarkinga i drugih istraivakih tehnika) 3. Identifikovanje podsticaja i ogranienja (anse ili prijetnje) 4. Odreivanje akcije (izabere se najbolja alternativa za alokaciju vremena, ljudi i novca) Planske pretpostavke su stavovi preduzea o anticipiranim ansama i opasnostima za budue poslovanje preduzea, a na osnovu kojih se pravi plan preduzea. Planske pretpostavke mogu biti: - Prethode planiranju - Utvruju se prilikom procesa planiranja Faze procesa formiranja planskih pretpostavki su: 1. Utvrivanje inicijalnih pretpostavki opta i poznata znanja se koriste da bi se utvrdile inicijalnepretpostavke koje e se u nastavku planiranja testirati. 2. Radne pretpostavke inicijalne pretpostavke se dalje analiziraju i razvijaju na bazi konkretnijih istraivanja i specifinijih znanja, tako da one koje su validne i korisne se dalje zadravaju u planskom procesu. 3. Finalne ili konane pretpostavke one ulaze u finalni plan preduzea. Treba da budu najrelevantnije i najznaajnije, tako da manje vane pretpostavke ne treba isticati. Na osnovu kriterija izvora faktora pretpostavke se mogu klasificirati na: - Eksterne pretpostavke obuhvataju sve faktore i aktivnosti izvan preduzea (drutveni, trini, tehnoloki). - Interne pretpostavke vezuju se za stanje postojee organizacione strukture, finansijske, kadrovske, marketing i proizvodne mogunosti preduzea, principe poslovne politike i tradicija preduzea...) S obzirom na mogunost kontrole pretpostavki, razlikuju se: - One koje preduzee ne moe kontrolisati (porast stanovnitva, razvoj politike situacije u svijetu i zemlji, ratovi, zakonski propisi, elementarne nepogode...) - One koje se djelimino mogu kontrolisati i na koje preduzee moe uticati (politika cijena preduzea, uee u realizaciji grane, struktura zaposlenih, tehnoloki postupak u proizv...) - One koje se mogu u potpunosti kontrolisati (to su one pretpostavke koje mogu da donesu organi upravljanja i menadment u preduzeu, kao to su: stavovi i naela poslovne politike, stavovi o uvoenju novih proizvoda, pribavljanje finansijskih sredstava...). Sadraj prognoziranja obuhvata sledee pretpostavke: - O spoljnim faktorima (institucionalni uslovi, trite, tehnologija) - Unutranjim faktorima - Ishodu namjeravanih akcija (prethodne pretpostavke o djelovanju spoljnih i unutranjih faktora).

EKONOMSKI HORIZONT PROGNOZIRANJA Osnovna preokupacija prognoziranja je: - Spoznaja tokova dogaaja u budunosti - Utvrivanje njihove relevantnosti za poslovanje preduzea i - Anticipiranje posljedica sadanjih planskih odluka. Ekonomski horizont podrazumijeva mogunost saznavanja djelovanja faktora na poslovanje preduzea. Oni podrazumijevaju irinu prostornog i duinu vremenskog sagledavanja faktora koji e uticati na poslovanje preduzea u budunosti, kao i anticipiranje dometa posljednjih planskih odluka koje se donose u sadanjosti. Ekonomski horizont se posmatra s a dva aspekta: - Prostornog - Vremenskog Prostorni horizont odnosi se na irinu i dubinu uvida preduzea u faktore njegovog okruenja. Njegova konceptualizacija obino ukljuuje prepoznavanje: - Blieg (ciljnog ili mikro) - Daljeg (opteg, makro) okruenja Blie (poslovno ili konkurentsko) okruenje prvi je krug poslovnog horizonta u kojem se trebaju sagledati faktori koji opredjeljuju mogunost pribavljanja resursa i poloaj preduzea na prodajnom tritu. Ovdje se sagledava: - konkurentska pozicija preduzea - profil potroaa - dobavljai - kreditori - trite rada. Dalje ili posredno okruenje ine faktori kojisu izvan kontrole preduzea, a koji indirektno opredjeljuju poslovni ambijent. Znaaj prostornog horizonta odreuju razni faktori kao to su: - veliina preduzea - priroda i irina njegovih veza sa okruenjem - priroda grane - pozicije preduzea u grani i sl. to je preduzee vee to je manja mogunost njihovog prilagoavanja promjenama u okruenju, ali je zato uticaj njegovih odluka na okruenje vei. Eksterni faktori ukupnog okruenja se grupiu u slijedee kategorije: - ekonomsko - pravno - tehnoloko - ekoloko - socioloko i - demografsko okruenje. Poslovanje preduzea trpi uticaje iz: - meunarodnog okruenja - okruenja nacionalne privrede - meugranskog i granskog okruenja Vremenski horizont je veliina vremenskog intervala u kome se mogu prognozirati kretanja odreenih ekonomskih i neekonomskih pojava, koje bitno utiu na poslovanje preduzea. To je interval koji se odnosi na budui vremenski period i koji se treb a anticipirati.

Razlikuje se prognoziranje u odnosu na vremenski horizont kao: - kratkorono (do 1 godine) - srednjorono (1-5 godina) - dugorono (preko 5 godina) Kratak rok je onaj u kome: - ne dolazi do promjena u fiksnim faktorima proizvodnje - vri se razliito kombinovanje varijabilnih faktora Kratkorono prognoziranje obuhvata identifikovanje, anticipiranje i dimenzioniranje uticaja koji e nastupiti u periodu do godinu dana. Faktori koji se regularno pojavljuju: - uticaj sezone - godinjih odmora - kolskih raspusta - tradicionalnih manifestacija (kulturne, vjerske, sportske, politike...) Faktori koji iregularno djeluju: - institucionalne komponente privrednog i socijalnog sistema - ponaanje i akcija konkurencije i sl. Srednjorono prognoziranje kretanja privrednih i drutvenih faktora moe korespondirati duinom ciklusa u pojedinim privrednim granama. Dugorono prognoziranje odnosi se na period koji je dovoljno dug da se promjene svi faktori procesa proizvodnje. Prilikom dugoronog prognoziranja znaajni faktori su: svjetska trgovina, meunarodna konkurencija, populacioni trendovi, opti ciklusi trgovine, ivotni ciklus proizvoda, trendovi prihoda, promjene u ivotnom standardu, tehnoloki razvoj, rast produktivnosti, industrijski razvoj zemlje i sl. Prognoziranje treba da omogui preduzeu da realnije planira: - razvoj finansijskih sredstava - ulaganje u graevinske objekte i opremu - razvoj resursa (oprema, sirovine, energija, radnici i sl.) - ulazak na nova trita i - uopte, da profilira svoj rast i razvoj. POSTUPAK I ORGANIZACIJA PROGNOZIRANJA Postupak prognoziranja zavisi od znaaja, ciljeva i vrste prognoziranja. Imamo sledee faze: 1. Istraivanje i prognoziranje okruenja na bazi anticipiranja tendencija u okruenju preduzea identifikuju prostorni i vremenski horizont u kojem e odvijati poslovanje preduzea odnosno za koje e se vriti prognoziranje. 2. Identifikovanje ansi i opasnosti za budue poslovanje Identifikovane anse i opasnosti, odnosno podsticanje i ograniavajue faktore treba ralanit i na: urgentne (na njih se mora odmah reagovati) odloive (oni koji se sporo razvijaju i moraju se uzeti u obzir za naredni period) nedovoljno izraene. 3. Definisanje planskih pretpostavki to su stavovi preduzea o anticipiranim ansama i prijentnjama preduzea. Kvalitet planskih pretpostavki zavisi od uspjenosti prognoziranje u prethodne dvije faze. U ovoj fazi se naznaavaju i opredjeljenja u smislu koje anse koristiti, odnosno koje nepovoljne okolnosti izbjegavati ili minimizirati.

TIPOLOGIJA PROGNOZIRANJA Sa aspekta podruja na koje se odnosi, razlikujemo: - ekonomsko - tehnoloko - demografsko - politiko i dr. Prognoziranje. S obzirom na domen upravljanja u preduzeu, prognoziranje moe biti za potrebe planiranja: - marketinga - proizvodnje - kadrova - finansija i sl. S aspekta vremenskog dometa, prognoziranje moe biti: - kratkorono - srednjorono i - dugorono. S obzirom na metode i tehnike, prognoziranje moe biti: - kvalitativno i - kvantitativno Kvalitativne prognoze se koriste subjektivnim rasuivanjem ili ekspertnim miljenjima. Ove metode upotrebljavaju "ljudska" rasuivanja i zakljuke uz neke vrste skala za procjenjivanje. Vrlo je iroka lepeza kvantitativnih metoda prognoziranja. Ekstrapolativne (naivne) metode upotrebljavaju historijske vremenske serije. Kauzalne (ekonometrijske) metode prognoziranja povezuju predmet, tj. sadraj prognoziranja sa drugim promjenljivim. Ekonomsko prognoziranje razlikuje: - prognoziranje optih privrednih kretanja - trino prognoziranje - finansijsko prognoziranje KONCEPT OEKIVANE VRIJEDNOSTI KAO OSNOVA METODOLOGIJE PROGNOZIRANJA Svaka procedura prognoziranja mora biti racionalno povezana i koordinirana sa specifinim podrujima znanja i iskustava. Izmeu oekivanja i iskustva postoji vremenska simetrija bliska Gausovoj krivoj, tj. upotrebljivost iskustva je manja to je ona udaljenija od vremena planiranja, a isto tako sigurnost prognoze je manja to se ide u dalju budunost. Model predstavlja uprotenu sliku stvarnosti i rjeenja su najee optimalna, te s toga odluivanje na osnovu modela nosi i odreene probleme. IZBOR PROGNOSTIKE METODE Osnovni cilj prognoziranja je stvoriti metodu koja e oslikati budue uslove, a koji e biti presudni u rjeavanju nekog problema. Izbor odgovarajue metode prognoziranja zavisi, prije svega, od relevantnih faktora, duine vremenskog perioda na koji se prognoza odnosi, od vanosti i dostupnosti historijskih podataka, te od stepena preciznosti koji se zahtjeva od prognoze. Nivo preciznosti od 20% moe biti prihvatljiv, dok neke druge situacije trae veu preciznost. Optimalna metoda prognoziranja je ona kod koje je suma ove dvije vrste trokova (trokovi prognoziranja+trokovi greaka) minimalna.

Odnos trokova i sofisticiranosti prognoze:

T r o k o v i Trokovi prognoze

Trokovi greaka

Sofisticiranost prognoze Da bi se proveo kvalitetan postupak izbora "optimalne" metode prognoziranja, neophodno je proi sledee etape: Inicijalna analiza podatka i utvrivanje komponenti vremenske serije Provjera prognostike moci metode (evaluacija kvaliteta prognoze) Determinisanje vremenskog horizonta prognoze Odreivanje kvaliteta prognoze, odnosno ispitivanje prognostike moi u praksi, najvaniji je kriterij za izbor prognostike metode. Tip i duina raspoloive vremenske serije i kvalitet prognoze utiu na izbor vremenskog hortizonta prognoze. KVALITET PROGNOZIRANJA Kvalitet prognoziranja moe se vezati za pojam tanosti prognoziranja. Tanost prognoziranja uslovljena je: Duinom vremenskog perioda Stabilnou uslova predvianja Veliinom uticaja preduzea na okruenje Izborom metoda i tehnika prognoziranja to je vremenski period za prognoziranje dui, utoliko je prognoziranje manje tano. Kod kratkoronih prognoza prihvatljivo odstupanje je do 5%, a za dugorone prognoze dozvoljeno odstupanje je 10-15%, a nekada i do 20%. Tanost prognoze moe biti ugorena zbog: Dejstva neekonosmkih faktora Obuhvatnosti i duine prognoziranja Iznenaenja u ponaanju konkurencije i sl. Neka je y1, y2, ..., yt, ... jedna realizacija sluajnog procesa (yt) koja se obino naziva vremenska serija. Evolucija procesa moe se opisati na razliite naine: Koritenjem vlastite historije Koritenjem drugih procesa Uvoenjem promjenljivih sa kanjenjem i Njihovim raznim kombinacijama. Kada je izvrena identifikacija modela, onda se moe prei na prognoziranje. Pod prognozom se obino podrazmijeva vrijednost vremenske serije dobijene ekstrapolacijom unaprijed. Pod pojmom etimirana (ocjenjena) vrijednost podrazumijevat e se bilo koja vrijednost dobijena na osnovu modela vremenske serije, i to kao:

 prognoza ili ekstrapolacija za m > T, izravnanje za m = T interpolacija za m < T. Mjere kvaliteta prognoze mogu se kvalifikovati u dvije osnovne grupe: - apsolutne i - relativne mjere. Najee apsolutne mjere u upotrebi su: - srednja apsolutna greka (MAE) - srednja kvadratna greka (MSE) - korijen srednje kvadratne greke (RMSE) Vanije relativne mjere su: - srednja apsolutna procentna greka (MAPE) - Theilova U statistika (U) PROGNOZIRANJE ZA POTREBE PRODAJE Koju koliinu odreenog proizvoda e nae preduzee moi da proda na konktretnom tritu u odreenom periodu? Da bi se odgovorilo na ovo pitanje potrebno je: - Istraiti konjukturu na tritu - Odrediti trini i prodajni potencijal - Prognozirati prodaju za vlastito preduzee i pojedine proizvode ODREIVANJE OSNOVNIH TRINIH VELIINA Trini potencijal oznaava ukupnu koliinu neke vrste proizvoda koja se moe prodati na odreenom tritu u odreenom vremenskom periodu ili maksimalna mogunost prihvatanja trita za tu vrstu proizvoda ili postojea potranja za odreenim proizvodom. Prodajni potencijal je teorijska koliina proizvoda koju jedno preduzee moe prodavati na nekom tritu ili udio u trinom potencijalu koje preduzee smatra da moe realizovati. Trini volumen je aktuelni volumen tranje na nekom tritu koji vre svi ponuai nekog proizvoda u jedinici vremena. Uee na tritu ili trino uee je odnos prodaje preduzea i trinog volumena u jedinici vremena. Ove osnovne trine veliine mogu se odrediti: - Direktno na osnovu podataka za posmatrani proizvod - Na osnovu podataka o proizvodima koji su povezani sa konkretnim proizvodom (inditrektno) TRINO PROGNOZIRANJE S obzirom da se na tritu valorizira cjelokupno poslovanje preduzea, obim i struktura trinih, potreba treba da predstavljaju osnovu orijentaciju preduzea. Naravno, moraju se uzeti u obzir i interni i relevantni eksterni faktori poslovanja, a meu njima posebne oni na koje preduzee moe uticati i kontrolisati. Trine, tehnoloke i finansijske prognoze su kljuna podruja koja obezbjeuju pouzdan planski horizont i orjentaciju preduzea. Trino prognoziranje odnosi se na utvrivanje potencijalnog ili izglednog obima prodaje ili trenda rasta trita za proizvodima pojedinanih proizvoaa i shodno tome odreivanje prodajnih ciljeva na anticipiranim tritima proizvoda grane. U okviru trinog prognoziranja mogu se prognozirati sledee veliine: - Trina konjuktura - Obim prodaje preduzea - Trini potencijal i trini volumen - Trino uee - Trina tranja - Trino uee - Prodajni potencijal i prodajni volumen - Prodajne cijene i sl.

Kljuni faktor prilikom trinog prognoziranja koji utie na izbor metode prognoziranja je faza u ivotnom ciklusu proizvoda. Time je odreena i vrsta odluke koja treba biti doneena, kao i dostupnost podataka o proizvodima. Novi proivodi znae i nedostatak historijskih podataka. Odnos izmeu metode prognoziranja i faze u ivotnom ciklusu proizvodnje Razvoj Testiranje i Rast Faza zrelosti proizvoda uvoenje na trite Odluke Dizajn proizvoda Optimalna Ekspanzija Promocija koliina postrojenja proizvoda Strategija Marketing Planiranje Cjenovna taktika poslovanja strategija proizvodnje Strategija Marketing Inovacija razvoja strategija Razvoj Testiranje i Rast Faza zrelosti proizvoda uvoenje na trite Tehnike prognoziranja Delphi tehnika Komparacija sa srodnim proizvodima Ispitivanje potroaa Testiranje trita Potroaki paneli Istraivanje trita Namjera o kupovini Metode za identifikaciju prekretnica Vremenske serije Ekonometrijski modeli Analiza ivotnog ciklusa proizvoda

Eksperimentalni dizajn

ISTRAIVANJE TRINE KONJUKTURE Pod pojmom konjuktura podrazumijeva se stanje opteg nivoa privredne aktivnosti u cjelokupnoj privredi ili nekom njenom dijelu, stanje na tritu ili efikasnot privrede kao cjeline. Konjuktura je posljedica spleta svih uticaja od kojih zavisi ponuda i potr anja. Promjene u vremenu na tritu mogu se svrstati u: - Sekularne ili trend (uticaji su stalni i djeluju nezavisno od drugih faktora, npr.porast stanovnitva ili nacionalnog dohotka) - Cikline (zastoj, pad, oivljavanje ili uspon su faze privrednog ciklus a, npr.ciklus u graevinarstvu traje 15-20 godina) - Sezonske (vremenski period u godini, razliiti periodi u mjesecu, tokom sedmice, dana, i sl.) - Ostale promjene (predvidive i nepredvidive) Osnovne metode prognoziranja konjukture su: - Na bazi vodeih indikatora - Na osnovu anketiranja privrednika i potroaa Metode vodeih indikatora ili barometarska metoda: vodei indikatori su privredne pojave koje nagovjetavaju konjukturu. Vodei indikatori su pokazatelji koji se odnose na one privredne pojave koje imaju tendenciju da se u prelomnim periodima dogode prije nekih drugih pojava.

NBER (Nacionalni ured za privredna istraivanja u USA) definie sledee vodee indikatore : - Prosjeni sedmini broj radnih sati radnika u industriji - Prosjeni iznos naknade za nezaposlene - Nove narudbe industriji trajnih potronih dobara - Narudbe opreme - Cijene dionica - Profit korporacija nakon poreza - Potroaki kredit ..... OECD (Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj u Parizu) ima sledee vodee indikatore: - Nove narudbe - Broj radnih sati sedmino - Indeksi proizvodnje - Odnos zaliha prema isporukama - Odnos uvoza i izvoza - Prodaja trajnih potronih dobara Prognoziranje konjukture na osnovu anketiranja privrednika i potroaa : osnova su subjektivne ocjene privrednika i potroaa krajnje potronje. Koristi se uzorak poznavalaca i uzimaju se njihova miljenja i sudovi. Potroai se anketiraju o namjerama i planovima za kupovinu. FINANSIJSKO PROGNOZIRANJE Finansijsko prognoziranje se nalazi u sreditu uspjenog finansijskog planiranja. Ono je u funkciji finansijskog planiranja i vodi ka finansijskom planu i strategiji, odnosno predstavlja prognozu finansijske budunosti preduzea, na temelju analize postojeeg stanja i prognoziranj a eksternih i internih faktora poslovanja. Vremenski horizont finansijskog planiranja kree se od jedne do 15 godina. Prognoziranje u oblati finansija odnosi se prije svega na prognoziranje finansijskih planova budeta, bilansa rashoda, prihoda, stanja, uspjeha, novanih tokova, ulaganja trokova i sl. Radnje koje sainjavaju finansijsko prognoziranje bilansa stanja i uspjeha: - Prognoziranje prodaje - Prognoziranje nabavke - Prognoziranje proizvodnje - Prognoziranje ulaganja u stalna sredstva i dr. Poslovne finansije imaju osnovnu funkciju prikupljanja i obezbjeivanja finansijskih sredstava radi dugoronih ulaganja, kao i za operativne rashode. One su okrenute ka budunosti. Finansijsko planiranje podrazumijeva projekcije finansijskih i ekonomskih tokova. Ono predstavlja konkretizaciju finansijske politike preduzea. Planiranje se odvija kroz sledee faze: Pripremiti projekciju bilansa uspjeha Pripremiti projekciju bilansa stanja Projekcija koeficijenata Projekcija novanih tokova. Najjednostavnija metoda finansijskog prognoziranja jeste metoda procenta od prodaje. Ona polazi od pretpostavke da odreeni finansijski elementi odravaju konstantnu vezu sa nivoom prodaje. Postoje dvije ulazne komponente ovog metoda, a to su: finansijsko prognoziranje prodaje i procenti od prodaje. Model procenta od prodaje je takav model planiranja u kojem su predvieni prihodi od prodaje potencijalne varijable, a veina drugih varijabli je proporcionalna s prihodima od prodaje.

Prognoziranje procenta od prodaje usko je povezana sa analizom situacije. Budet firme se dobije kada se provedu postupci finansijskog prognoziranja i finansijskog budetiranja. Osnovni zadatak svodi se na: prognoziranje i planiranje potreba za internim i eksternim izvorima finansiranja i formulisanje glavnog budeta. Postupak finansijskog planiranja najee se bazira na postupku: Utvrivanje finansijskih potreba Prognoziranje prodaje Prognoziranje dodatnih promjenljivih Procjenivanje nivoa finansijskih investicija u osnovna i obrtna sredstva da bi se obezbjedio odrivi nivo prodaje Izraunavanje preciznih finansijskih potreba preduzea. Budeti su tokovi priliva i odliva novanih i drugih oblika sredstava izraeni novano. Glavni tipovi budeta: - Operativni budet ili budet poslovnih operacija - Finansijski budet Elementi operativnog budeta: - Budet prodaje - Proizvodni budet - Budet direktnog materijala - Budet direktnog rada - Budet optih operativnih trokova - Budet prodajnih i administrativnih rashoda - Pro forma ili planski iskaz poslovnog uspjeha. Elementi finansijskog budeta: - Budet gotovine - Pro forma iskaz stanja KLASIFIKACIJA METODA PROGNOZIRANJA Kriteriji klasifikovanja metoda prognoze Najznaajnija grupa kvantitativnih metoda vezuje se, uglavnom, za a n a l i z u vremenskih serija i ekonometrijsku analizu. Naravno, u ovoj grupi metoda su nezaobilazni i operaciona istraivanja i razni dinami ki ekonomski modeli. Kvalitativne ill intuitivno-eksplorativne metode prognoze izgraene su na zajednikom konceptu intuicije, zasnovane na iskustvu i strunim informacijama, i racionalnosti, polaze i od nivoa jako pouzdanog znanja. Kvalitativne metode obi no koriste brojne podatke dobijene na heuristikoj osnovi. OSNOVE KVANTITATIVNIH PROGNOZA Karakterisitke kvantitativnih metoda prognoziranja Metode analize vremenskih serija nale su iroku primjenu u raznim oblastima, kao to su: rneteorologija, hidrologija, telekomunikacije, energetika, geofizika, ekonomija i sl. Vrlo iroka primjenljivost razumljiva je s obzirorn da prouavanje dinamike mnogih pojava, bilo fizikih ili pak dru tvenih, koje u sebi sadre elemente sluajnosti, poprima karakter egzaktnosti ako se tretira sa aspekta analize vremenskih serija. U sutini, izdiferenicirala su se dva osnovna aspekta analize: prvi, koji seriju tretira na mehanicistiki na in, i drugi, po kome je vremenska serija parcijalna realizacija nekog stohastikog procesa, i koji za razliku od prethodnog pristupa, ima vrsto matematiko uporite.

Koncept prostora stanja, koji bi se mogao tretirati i kao trei pristup, najvi e zbog svoje fleksibilnosti, nastoji uop titi rezultate prethodna dva koncepta i smjestiti in u jedan okvir. Odnosno, poto se analiza vremenskih serija u prostoru stanja naslanja direktno na teoriju stohastikih procesa, to i mehanicisti ko poimanje vremenskih serija, ako se tretira u prostoru stanja, dobiva svoju vru matematiko-teorijsku podlogu, mada na tradicionalnim principima. Klasicni koncept analize vremenskih serija polazi, kao to je ve istaknuto, od mehanicisti kog poimanja u smislu da se svaka sekvenca sastoji od odgovarajuih komponenti, tako da se u sutini obuhvataju dekompozicioni modeli ije bi osnove postavke bile slijedee: Serija se sastoji od trenda, cikline, sezonske i iregularne komponente (mada ge ne iskljuuju drugi vidovi i dalja dekompozicija komponenti). Odnosi izme u komponenti vr emenske serije mogu biti razliito izra eni (aditivno, multiplikativno, kombinovano i sl.). Koncept dekompozicione analize vremenskih serija spada u klasu neparametarskog modeliranja. Dekompozicija vremens kih serija nema strogu matemati ku podlogu, pa se mogu koristiti razliiti dekompozicioni modeli. Isti model dekompozicije doputa dekompoziciju na vie naina, bez vrstih teorijskih kriterija o tome koji je model "bolji". Pod izravnanjem serije podrazumijeva se utvrivanje dugoro ne tendencije vremenske serije, odnosno to je postupak odstranjivanja sezonske i iregularne komponente. Ako se izravnanje odnosi sarno na odstranjivanje sezonske komponente, onda se taj postupak ozna ava kao desezonizacija vremenske serije. Razvojna tendencija vremenske serije moe se utvrditi mehanikim ili analitikim prilagoavanjem. Mehaniko prilagoavanje odnosi se na razne modele izravnanja, dok se analitiko prilagoavanje odnosi na utvrivanje matematike krive koja najbolje reprezentuje posmatranu seriju. Cilj statistike dinamike analize moe postaviti utvrivanje stohastikog procesa kojem pripadaju te pojave. Takav stohastiki proces se da tretirati kao model ekonomske vremenske serije, te nam stoga raspoloive ekonomske vremenske serije slu e za ocjenu nep oznatih karakteristika stohasti kih procesa. U okviru modela vremenskih serija koji pripadaju modernom konceptu, najznaajnije mjesto imaju ARIMA procesi, koji se mogu koristiti kako u univarijacionoj, tako i u multivarijacionoj dinamikoj analizi. ARIMA modeli su se pokazali posebno pogodnim prilikom prognoziranja, jer su davali bolje rezultate u poreenju sa slinim modelima vremenskih serija. Osnovne karakteristike ovog pristupa modeliranju ekonomskih procesa bile bi slijedee: - Ekonometrijsko modeliranje zasniva se na poznatim, realnim, opserviranim i mjerljivim informacijama, to ne negira mogunost koritenja i nemjerljivih faktora. - Ekonometrija mjeri ekonomske relacije i empirijski testira hipoteze. - Ekonometrija koristi hipoteze o ekonomskim relacijama koje daje ekonomska teorija. Zbog toga se kauzalne veze izmeu ekomskih procesa podrazumijevaju, tako da ekonometrijski opis predstavlja samo "omota" ekonomskog sistema. - Ekonometrijske metode i tehnike predstavljaju, u sutini, proirenje statistikog instrumentarija. - Ekonometrijski pristup zahtijeva to vie kvalite tnih i novijih informacija (podataka). - Ekonometrijsko modeliranje otro razgraniava sistem od okruenja, koje se manifestuje

ulazima modela. Ovo implicira konstataciju da se ekonometrijskim modelima vie istrauju specifinosti sistema u raznim situacijama, a manje slinosti. Ciljevi ekonometrijske analize mogu se izraziti trodimenzionalno: strukturna analiza na bazi ocijenjenog ekonometrijskog modela sa empirijskim testiranjem ekonomske teorije (a), prognoziranje (b) i odluivanje (c). Fleksibilnost forme prostora stanja i Kalmanov filtar obezbjeuju vrlo iroke i raznolike interpretacije razliitih dinamikih modela vremenskih serija i ekonometrijskih modela, a prilaz modeliranju unificiraniji i bogatiji u odnosu na klasinu i savremenu analizu. Algoritam Kalmanovog filtra, kao "minimum varijansni" rekurzivni stohastiki estimator rjeava, pored izravnanja serije i estimacije parametara modela, problem optimalnog prognoziranja. Vrlo znaajnu grupu rnetoda za prognoziranje dala su operaciona istraivanja sa svojim oblastima: mreno planiranje, upravljanje zalihama, matematicko programiranje (deterministiko, stohastiko, linearno, nelinearno, dinamiko., jednokriterijalno, viekriterijalno), teorija igara, simulacija, Markovljevi lanci, modeli rasta, input-output modeli, princip maksimuma Pontryagina i sl. Ove metode se koriste u situaciji kada postoji jedna ili vie ciljnih funkcija i sistem ogranienja, tako da se prouavaju fukcionalni odnosi putem postavljanja skupa nejednaina/jednaina. Izbor metode prognoziranja Da bi se proveo kvalitetan postupak izbora "optimalne" metode prognoziranja, neophodno je proi slijedee etape: - Inicijalna analiza podatka i utvrivanje komponenti vremenske serije - Provjera prognostike moi metode - Determinisanje vremenskog horizonta prognoze. Inicijalna analiza podatka je vrlo vana za izbor metode prognoziranja, jer same karakteristike podataka mogu da indiciraju kriterije pojedinih metoda. Ciljevi inicijalne analize sadrani su u utvrivanju kvaliteta podataka, sagledavanju njihovih kljunih osobina, opisivanju na to "bolji" nain i formulisanju postupaka za sloeniju statistiku analizu. Inicijalna analiza zapoinje ocjenjivanjem strukture i kvaliteta podataka, odnosno utvruje se sa kojom preciznou su podaci prikupljani i obraivani. Odreivanje kvaliteta prognoze, odnosno ispitivanje prognostike moi u praksi, najvaniji je kriterij za izbor prognostike metode. Iako literatura nudi vei broj statistika kao mjera pouzdanosti prognoze, jo uvijek ne postoji jedinstven stav o tome koju mjeru preferirati. Stoga je na prognozeru subjektivan izbor mjere pouzdanosti, uz uvaavanje specifinosti razmatranih vremenskih serija. Tip i duina raspoloive vremenske serije i kvalitet prognoze utiu na izbor vremenskog horizonta prognoze. Prognoza i mjere kvaliteta prognoze Neka je y1, y2, ..., yt,... jedna realizacija sluajnog procesa {yt} koja se obino naziva vremenska serija. Evolucija procesa moe se opisati na razliite naine: koritenjem vlastite historije, koritenjem drugih procesa, uvoenjem promjenjivih sa kanjenjem i njihovim raznim kombinacijama. Jasno definisanje modela, odnosno njegova identifikacija je najznaajnija etapa u modeliranju stohastikih procesa. Obino identifikacija modela obuhvata:

* izbor modela kojim se opisuje pojava i * ocjenu i testiranje parametara modela. Kada je izvrena identifikacija modela, onda se moe pristupiti prognoziranju. Pod prognozom se obino podrazumijeva vrijednost vremenske serije dobijena ekstrapolacijom unaprijed. Pod pojmom estimirana (ocijenjena) vrijednost podrazumijevae se bilo koja vrijednost dobijena na osnovu modela vremenske serije i to kao: prognoza ili ekstrapolacija za m > T, izravnanje za m = T i interpolacija za m <T. Kvalitet prognoze, odnosno preciznost metode prognoziranja predstavlja jedan od najvanijih zahtjeva i krirerija u prognoziranju. Greka prognoze u vremenu t definie se kao razlika izmeu stvarne i ocijenjene vrijednosti serije, tj. i moe posluiti kao mjera kvaliteta prognoze. Mjere kvaliteta mogu se dobiti na osnovu podataka: (1) unutar uzorka utvrujui odstupanja opservacija i ocijenjenih vrijedn osti na osnovu modela (ocjena modela) i (2) poredei stvarne opservacije izvan uzorka sa prognozama na osnovu modela (ocjena prognoze). U teoriji jos uvijek nije usvojena jedinstvena statistika, kao mjera kvaliteta prognoze. Razni autori na razliite naine definiu statistike kvaliteta prognoze, to znai da u ovom segmentu pred prognozerom stoje razliite alternative. Mjere kvaliteta prognoze mogu se klasifikovati u dvije osnovne grupe: - apsolutne i - relativne mjere. Najee apsolutne mjere u upotrebi su: - srednja apsolutna greka (MAE) - srednja kvadratna greka (MSE) i - korijen srednjekvadratne greske (RMSE), Za uporeivanje kvaliteta prognoze kod razliilih modela, ne smiju se koristiti apsolutne mjere, ve relativne. Vanije relativne mjere su: srednja apsolutna procentna greka (MAPE) i . Theilova U-statistika (U), Izraz za MAPE najjednostavniji je za izraunavanje i direktno je proporcionalan sa mjerom kvaliteta prognoze razlicitim modelima. U-statistika obezbjeuje komparaciju aktuelnih prognoza na osnovu njihovih odnosa sa prognozom dobijenom na osnovu jednog stalnog modela. Aktuelna prognoza ima smisla ako je 0 < U < 1 jer daje bolje rezultate nego naivni metod. Kvalitet prognoze je bolji to je U blie nuli. Za U> 1 aktuelna prognoza nema smisla, poto daje slabije rezultate od naivnog metoda. Osnovne karakteristike kvalitativnih metoda prognoziranja Temeljne informacije kod kvalitativnih metoda prognoziranja baziraju se na znanju, stavu, miljenju, intuicijii i sl., te se esto nazivaju i int uitivno eksplorativne metode. Kvalitativne prognoze se esto upotrebljavaju kod strukturno defektnih problema odluivanja.

et = y t t

Ovakvi defekti struktura imaju u situacijama odluivanja slijedea obiljeja: metode za rjeavanje problema nisu rasploive (defekt rjeenja), ne postoji operacionalizirana ciljna funkcija (defekt cilja), relevantna obiljeja se ne mogu jasno ekonomski vrednovati (defekt vrednovanja), nepoznata j e povezanost relevantnih obilje ja jednog problema i nivoa promjenljivih (defekt djelovanja). U situaciji kada je ograni ena primj ena kvantitativnih metoda, anga uju se menaderi, eksperti, potroai i sl., i na bazi anketiranja/intervjuisanja prognozira se ishod namjeravanih akcija. Svaki od uesnika iznosi svoje vienje na bazi rasuivanja koje je determinisano ekspertnim iskustvom, intelektualnim nivoom i kreativno u na planirani tok akcija, npr. iz oblasti proizvodnje, prodaje ili finansija u narednom periodu. Da bi se izbjegao subjektivizam prilikom ispitivanja, koristi se prosjek stavova eksperata. Za izbjegavanje efekta autoriteta, tzv. efekta pratioca moe se koristiti Delphi tehnika koja kroz sistematsko prikupljanje i kombinovanje individualnih ocjena eksperata dostie prihvatljiv konsenzus. Anketa se provodi postupkom koji kroz interventne akcije putem serija upitnika, dopunjenih povratnim informacijama, dovodi do postizanja konsenzusa. PROGNOZE BAZIRANE NA INFORMACIONIM TEHNOLOGIJAMA Kompjuterizacija i upravljanje poslovnim procesima Uloga informacionih tehnologija postaje sve znaajnija ne samo u rjeavanju strogo strukturiranih problema, ve i kod slabo strukturiranih problema odluivanja. Informacione tehnologije u okvirima prognoziranja imaju razliit zna aj u zavisnosti od uloge u samom procesu prognoziranja. Najnii nivo upotrebe informacionih tehnologija odnosi se na obradu informacija, ime se znaajno utie na brzinu prognoziranja, kao i na obim i kvalitet raspoloivih informacija. Drugi nivo analiziranog procesa vezuje se za uvoenje tzv. upravljakih informacionih sistema, to je uticalo na pove anje obuhvata i distribucije podataka, kao i na obezbjeenje automatizacije nekih aktivnosti koje su imale preteno rutinski karakter. Prethodne dvije mogunosti koje prua informaciona tehnologija obezbjeuju, prije svega, kompjutersku obradu informacija, ali one nisu koncepcijski usmjeravale informacione sisteme na podruja odluivanja i prognoziranja. Posljednji nivo, a ujedno i najaktuelnije podruje u koritenju informacione tehnologiie, predstavlja podruje istraivanja vjetake inteligencije sa fokusiranjem na projektovanje sistema s inteligentnim ponaanjem. Inae, istraivanjein vjetake inteligencije stvorena je nauna disciplina koja nastoji da shvati prirodu inteligentne akcije i da konstruie vjetake sistem e sposobne za inteligentnu akciju. SISTEMSKI ASPEKT PROGNOZIRANJA Prognoziranje se posmatra kao apstraktna slika procesa sistemskog miljenja koji tee i sastoji se od pretpostavki, metoda i rezultata, to je predstavljeno kibernetskim modelom crne kutije, koji se zajedno sa inputima (promjenljive) i outputima (prognoza) moe nazvati Operativni model prognoze OMP. Blia objanjenja elemenata OPM su slijedea: I Pretpostavke a) egzogene promjenljive x1: promjenljive stanja x2: stohastike promjenljive

y: instrumentalne (upravljake) promjenljive b) : funkcija prenosa koja pokazuje kako se Zi mijenja ako nastupe x1, x2 i y. II Metoda c) Zi: skup unutranjih stanja unutar kutije od OMP d) : funkcija transformacije koja pokazuje kako se P i mijenja kada se pojavi Zi kao kvalitet/kvantitet III Rezultati e) Pi: prognozirane promjenljive f) Uslovi i oblasti primjene Prednosti ovog pristupa bile bi sledee: - Omoguava uporedivost razliitih metoda - Olakava uenje metoda prognoziranja - Bez obzira na osnovu metode (kvantitativna, kvalitativna, informaciona) sistemski pristup obezbjeuje unifikaciju prognoziranja. POSTUPAK PROGNOZIRANJA Bazini koraci u postupku prognoziranja su: 1. Definisanje problema - Problem prognoziranja se mo e pojaviti kao posljedica planske aktivnosti ill kao iznenadna situacija. Svako odstupanje od eljenog stanja se moe tretirati kao problem koji ima svoju dinamiku: pojavljivanje, uo avanje i djelovanje na funkcije poslovnog sistema. Odgovori koje treba dati u ovoj fazi odnose se na slijedea pitanja: - Koje veliine treba prognozirati? - Koji su ciljevi prognoze? - Koje su komponente s istema prognoze i koja ograni enja postoje (trokovi, korist, vrijeme i sl.) - Koji je stepen tanosti potreban? itd... 2. Prikupljanje informacija - Neophodno je utvrditi da li postoje neke historijske informacije (kvantitativne ili kvalitativne) o problemu prognoziranja, ili ako ne postoje, onda treba utvrditi na in njihovog prikupljnja. Takoe se u ovoj fazi mogu sprovesti i slijedee aktivnosti: - ocjena kvaliteta raspoloivih informacija, - proracun vremena potrebnog za prikupljanje i obradu podataka, - odreivanje eksternih i internih izvora podataka, - izraunavanje trokova prikupljanja i definisanje ostalih aspekta prikupljanja, - prikupljanje informacija o metodama koje se mogu koristiti za prognozu, - ispitivanje raspoloivosti softverskih paketa za analizu i prognoziranje i sl. 3. Eksplorativna i l i preliminarna analiza - Eksplorativnim istraivanjem razjanjava se i postie bolji uvid u problem prognoze i utvruje se su tina funkcionisanja, osnovne veliine i veze poslovnog problema. Ako se raspolae sa kvantitativ nim podacima, onda se oni predstavljaju grafi ki i numeriki, ili se provodi inicijalna analiza serija. Eksplorativne analize mogu da koriste sekundarne podatke, dosadanja iskustva, odabrane sluajeve ili pilot-studije (intervjui i testovi). Na bazi prikupljenih informacija o poslovnom problemu, utvruje se na in generiranja (sezona, ciklus, moda, hir ili sluajne fluktuacije), kao i relevantni faktori razmatranog problema.

4. Izbor i podeavanje rnodela - Ova faza je vrlo znaajna jer od nje zavisi tanost i upotrebljivost prognoze. Izbor metode je subjektivnog karaktera i zavisi od prognozera, kao i od raspolo ivih podataka i rezultata eksplorativne analize. Izbor modela prognoze i njegovo podeavanje je iterativan i adaptivan proces. Ako su u pitanju kvantitativne prognoze, onda se mogu koristiti mjere kvaliteta prognoze. 5. Upotreba i evaluacija modela prognoze - Kao i u svim prethodnim fazama, i u ovoj se preporuuje kori tenje informacione tehnologije i gotovih softverskih paketa. Pored sprovoenja prognoziranja i dobivanja prognoza, neophodno je definisati i ciljne i prihvatljive prognozirane informacije da bi se mogla utvrditi eljena tanost. Ako kroz upotrebu i razvoj modela prognoze utvrdimo znaajne propuste ili odstupanja, neophodno bi se bilo vratiti na fazu 2. i ponoviti postupak prognoziranja.