Univerzitet u Zenici

I
V

ER

ZITET U Z EN
IC

UN

ST

UDIORUM

ZE

Mainski fakultet Katedra za automatizaciju i metrologiju

Mjerna tehnika
r.prof.dr. Nermina Zaimovi-Uzunovi

Zenica, 2006

IC

UNIVER
SI
T

AEN

SIS

Mjerna tehnika

Sadraj
1. 1.1. 1.2. 1.2.1. 1.2.2. 1. 3. 1.3.1. 1.4. 1.4.1. 1.4.2. 1.4.3. 1.4.4. 1.5. 2. 2.1. 2.1.1. 2.1.2. 2.1.3. 2.1.4. 2.2. 2.3. 2.3.1. 2.3.2. 2.3.3. 2.4. 2.4.1. 2.4.2. 2.4.3. 3. 3.1. 3.2. 3.2.1. 3.2.2. 3.3. 3.3.1. 3.3.2. 3.3.3. 3.3.4. 3.4. 3.4.1. 3.4.2. 3.4.3. 3.5. UVOD ....................................................................................................... 1 Metrologija-nauka o mjerenju i njen znaaj .............................................. 1 Zadaci i podjela metrologije...................................................................... 3 Podjela metrologije ................................................................................... 4 Meunarodne organizacije u podruju metrologije................................. 11 Historijski razvoj mjerenja i jedinica mjernih veliina.............................. 13 Metarski sistem mjernih jedinica............................................................. 15 Meunarodni sistem mjernih jedinica - SI sistem ................................... 18 Jedinice meunarodnog sistema ........................................................... 19 Definicije osnovnih jedinica SI: ............................................................... 19 Tvorba izvedenih mjernih jedinica .......................................................... 25 Tvorba decimalnih jedinica: .................................................................... 25 VIM i osnovni termini u metrologiji.......................................................... 27 MJERENJE FIZIKIH VELIINA ........................................................... 34 Principi mjerenja i kontrole ..................................................................... 34 Proces mjerenja...................................................................................... 34 Postulati mjerenja ................................................................................... 35 Kontrola (DIN 1319, DIN 2257, DIN 19222, ISO 286-1)......................... 38 Princip mjerenja ..................................................................................... 39 Podjela metoda i sredstava mjerenja ..................................................... 40 Mjerni sistemi.......................................................................................... 50 Karakteristike mjernih, sistema, pribora i instrumenata.......................... 51 Osnovni principi mjerenja ...................................................................... 58 Problemi i ogranienja u mjerenju .......................................................... 59 Elektrina mjerenja neelektrinih veliina............................................... 61 Elektrini mjerni sistem........................................................................... 61 Elektromehanika analogija.................................................................... 62 Ulazne veliine........................................................................................ 68 MJERNA NESIGURNOST ..................................................................... 74 Uvod u mjernu nesigurnost..................................................................... 74 Analiza greaka mjerenja ....................................................................... 75 Srednja vrijednost mjerne veliine i greke ............................................ 75 Vrste mjernih greaka............................................................................. 78 Obrada rezultata mjerenja ...................................................................... 90 Obrada rezultata direktnih mjerenja ....................................................... 90 Obrada rezultata posrednih mjerenja ..................................................... 91 Granice nepouzdanosti rezultata posrednih mjerenja ............................ 93 Obrada rezultata parametarskih mjerenja .............................................. 94 Uzroci mjerne nesigurnosti i pojave greaka.......................................... 96 Uticaj okoline na mjernu nesigurnost...................................................... 98 Uticaji mjernog objekta na mjernu nesigurnost .................................... 103 Uticaj mjernog sredstva na mjernu nesigurnost (greka prvog i drugog reda, Abbe'ov princip)............................................................... 105 GUM i procedure odreivanja mjerne nesigurnosti .............................. 107

Mjerna tehnika

3.5.1. 3.5.2. 3.5.3. 3.5.4. 3.5.5. 4. 4.1. 4.2. 4.2.1. 4.2.2. 4.2.3. 4.2.4. 4.2.5. 4.2.6. 4.2.7. 4.2.8. 4.2.9. 4.2.10. 4.3. 4.4. 4.4.1. 4.4.2. 4.4.3. 4.4.4. 4.4.5. 4.4.6. 4.4.7. 4.4.8. 4.5. 4.5.1. 4.5.2. 5. 5.1. 5.1.1. 5.1.2. 5.1.3. 5.1.4. 5.2. 5.2.1. 5.2.2. 5.2.3. 5.2.4. 5.2.5. 5.3. 5.3.1. 5.4.

Kako odrediti mjernu nesigurnost? ....................................................... 108 Procjena standardne nesigurnosti ........................................................ 109 Odreivanje kombinovane nesigurnosti ............................................... 111 Odreivanje proirene nesigurnosti...................................................... 114 Izvjetaj o nesigurnosti ......................................................................... 116 SENZORI.............................................................................................. 119 Uvod .................................................................................................... 119 Klasifikacija senzora ............................................................................. 120 Klasifikacija prema vrsti izlaznog signala ............................................. 120 Klasifikacija prema prirodi mjerene veliine ......................................... 121 Klasifikacija senzora prema principu rada............................................ 121 Klasifikacija senzora prema gabaritima ................................................ 122 Klasifikacija prema prirodi izlazne veliine ........................................... 123 Klasifikacija senzora prema uslovima rada .......................................... 123 Klasifikacija prema nainu upotrebe..................................................... 123 Klasifikacija prema unutranjoj strukturi ............................................... 123 Klasifikacija prema pouzdanosti u eksploataciji ................................... 123 Aktivni i pasivni senzori ........................................................................ 123 Fizikalni pricipi rada senzora ................................................................ 125 Vrste senzora........................................................................................ 125 Magnetnoelektrini senzori................................................................... 125 Piezoelektrini senzori.......................................................................... 129 Fotoelektrini senzori............................................................................ 132 Termoelektrini senzori ........................................................................ 134 Induktivni senzori .................................................................................. 135 Kapacitivni senzori................................................................................ 137 Otporniki senzori ................................................................................. 141 Ostali otporniki senzori za mjerenje mehanikih i procesnih veliina.................................................................................................. 146 Prijenos i registracija mjerenih veliina ............................................... 148 Prijenos mjernih veliina....................................................................... 148 Registriranje mjernih veliina................................................................ 149 MJERENJE TEMPERATURE .............................................................. 152 Opi pojmovi u mjerenju temperature .................................................. 152 Uvod ..................................................................................................... 152 Uslovi za mjerenje temperature............................................................ 153 Historija ureaja za mjerenje temperature ........................................... 154 Temperatura i temperaturne skale ....................................................... 155 Vrste termometara ................................................................................ 158 Stakleni termometri .............................................................................. 159 Opruni termometri sa cijevnom oprugom ........................................... 161 Plinski termometri ................................................................................. 161 Mehaniki dodirni termometri ............................................................... 163 Elektrini dodirni termometri ................................................................. 165 Termometri zraenja............................................................................. 168 Mjerni postupak .................................................................................... 170 Specijalne metode mjerenja temperature............................................. 174

II

Mjerna tehnika

5.4.1. 5.4.2. 5.4.3. 5.5. 6. 6.1. 6.2. 6.2.1. 6.3. 6.3.1. 6.3.2. 6.3.3. 6.3.4. 6.3.5. 6.3.6. 6.3.7. 6.3.8. 6.3.9. 6.3.10. 6.3.11. 6.3.12. 7. 7.1. 7.2. 7.3. 7.4. 7.5. 7.5. 7.6. 7.7. 8. 8.1. 8.2. 8.2.1. 8.3. 8.3.1. 8.3.2. 8.4. 8.4.1. 8.5. 8.5.1. 8.5.2. 8.5.3. 8.5.4. 8.6.

Segerovi stoci ..................................................................................... 174 Metalna tijela za topljenje ..................................................................... 174 Pirometri boje ili pirometri odnosa ........................................................ 174 Kontrola i kalibriranje termometara....................................................... 175 MJERENJE UGAONE BRZINE I BROJA OBRTAJA ........................... 176 Uvod ..................................................................................................... 176 Mjerenje ugaone brzine pomou tahometara....................................... 176 Principi rada senzora brzine ................................................................ 177 Senzori ugaone brzine ......................................................................... 179 Centrifugalni senzor.............................................................................. 179 Magnetni senzor .................................................................................. 180 Tahogeneratori .................................................................................... 180 Tahometarski mostovi .......................................................................... 182 Elektromagnetni senzori ....................................................................... 183 Elektromagnetni senzor transformatorskog tipa................................... 183 Piezoelektrini senzori ......................................................................... 184 iroskopski senzori ugaone brzine ....................................................... 185 Optoelektronski senzor......................................................................... 186 Stroboskopski senzor .......................................................................... 187 Magnetorezistivni senzor...................................................................... 188 Senzori na bazi Holovog efekta............................................................ 188 MJERENJE OBRTNOG MOMENTA I SNAGE .................................... 190 Uvod .................................................................................................... 190 Mjerenje obrtnog momenta pomou mjernih traka............................... 191 Mjerenje obrtnog momenta pomou induktivnog senzora ................... 194 Mjerenje obrtnog momenta mehanikim torziometrom sa stroboskopskim indikatorom ................................................................. 195 Mjerenje obrtnog momenta mehanikim dinamometrima .................... 197 Transmisioni dinamometri .................................................................... 199 Mjerenje snage pomou konica .......................................................... 200 Ostali naini mjerenja obrtnog momenta i snage ................................ 201 MJERENJE VIBRACIJA ...................................................................... 203 Uvod .................................................................................................... 203 Uzroci pojave vibracija.......................................................................... 207 Uticaj vibracija na maine i opremu...................................................... 208 Mjerni lanac za mjerenje vibracija ........................................................ 210 Mjerni pretvarai vibracija..................................................................... 211 Frekventna analiza ............................................................................... 215 Kriteriji za ocjenu dozvoljenih vibracija maina i ureaja ..................... 219 Klasifikacija maina prema intenzitetu vibracija ................................... 221 Uklanjanje vibracija uravnoteenjem ................................................... 223 Osnovni pojmovi o uravnoteenju ........................................................ 223 Statiko uravnoteenje ......................................................................... 224 Dinamiko uravnoteenje ..................................................................... 226 Metode uravnoteenja .......................................................................... 228 Dinamika ispitivanja ............................................................................ 231

III

Mjerna tehnika

8.6.1. 8.6.2. 9. 9.1. 9.2. 9.2.1. 9.2.2. 9.2.3. 9.2.4. 9.3. 9.3.1. 9.3.2. 9.3.3. 10. 10.1. 10.1.1. 10.1.2. 10. 2. 10.2.1. 10.2.2. 10.2.3. 10. 3. 10.3.1. 11. 11.1. 11.1.1. 11.1.2. 11.1.3. 11.2. 11.2.1. 11.2.2. 11.2.3. 11.2.4. 11.2.5. 11.2.6. 11.3. 11.3.1. 11.3.2. 11.4. 12. 12.1. 12.2. 12.3. 12.3.1.

Vibracioni pobudni sistemi.................................................................... 232 Udarna ispitivanja ................................................................................. 235 AKUSTIKA MJERENJA ................................................................... 237 Uvod ..................................................................................................... 237 Postavke o zvuku.................................................................................. 238 Pojam buke........................................................................................... 239 Izvori buke ............................................................................................ 240 Karakteristike i klasifikacija buke .......................................................... 242 Ciljevi mjerenja buke............................................................................. 243 Instrumenti, metode i standardi za mjerenje buke................................ 244 Standardi za mjerenje buke.................................................................. 244 Uticaji na mjerenja buke ....................................................................... 246 Instrumenti za mjerenje buke ............................................................... 247 MJERENJE PRITISKA ......................................................................... 252 Uvod ..................................................................................................... 252 Statiki i zaustavni pritisak.................................................................... 253 Prikljuna veza sonde i manomatra...................................................... 257 Instrumenti za mjerenje pritiska............................................................ 258 Hidrostatiki manometri ........................................................................ 258 Mehaniki manometri............................................................................ 266 Elektronski manometri .......................................................................... 267 Senzori pritiska ..................................................................................... 273 Podjela senzora pritiska ....................................................................... 274 MJERENJE SILE .................................................................................. 283 Uvod ..................................................................................................... 283 Metodi i principi odreivanja mase i sile ............................................... 284 Kriteriji za uravnoteavanje masa......................................................... 284 Greke pri mjerenju ............................................................................. 285 Instrumenti i ureaji za mjerenje sile .................................................... 286 Mehaniki dinamometri......................................................................... 287 Elastini mjeri pretvarai....................................................................... 289 Elektrootporni tenzometarski dinamometara........................................ 294 Elektromagnetni dinamometri............................................................... 297 Kapacitivni dinamometri ....................................................................... 298 Hidrauliki i pneumatski dinamometri ................................................... 299 Kalibriranje dinamometara.................................................................... 300 Kalibriranje mehanikih dinamometara ............................................... 300 Kalibriranje elektrinih dinamometara .................................................. 301 Mjerni lanac za mjerenje mase............................................................. 302 PROIZVODNA MJERENJA.................................................................. 303 Ciljevi i zadaci proizvodnih mjerenja..................................................... 303 Razvoj proizvodnih mjerenja ................................................................ 304 Podjela proizvodnih mjerila................................................................... 304 Jednostruka mjerila............................................................................... 305

IV

Mjerna tehnika

13. 13.1. 13.1.1. 13.1.2. 13.2. 13.3. 13.3.1. 13.3.2. 13.3.3. 13.4. 13.4.1. 13.4.2. 13.4.3. 13.4.4. 13.4.5. 13.5. 13.5.1. 13.5.2. 13.5.3. 13.5.1. 13.5.2. 13.5.3. 13.5.4. 14. 14.1. 14.2. 14.2.1. 14.2.2. 14.2.3. 14.2.4. 14.3. 14.3.1. 14.3.2. 14.4. 14.4.1. 14.4.2. 14.4.3. 14.5. 14.5.1. 14.5.2. 15.

OPTIKA MJERENJA.......................................................................... 326 Uvod ..................................................................................................... 326 Osnove optike....................................................................................... 327 Karakteristike svjetlosti ......................................................................... 329 Podjela optikih mjerenja u proizvodnji ................................................ 330 Mjerni ureaji na bazi nekoherentnog svjetla ....................................... 335 Profil projektori i mjerni mikroskopi....................................................... 335 Teleskopi .............................................................................................. 337 Tehnike silueta...................................................................................... 339 Mjerenja na bazi optoelektronike.......................................................... 340 Optiko elektroniki mjerni ureaj......................................................... 342 Princip trokuta....................................................................................... 343 Optike skale ....................................................................................... 345 3D Moir procedura i projektovanje linija ............................................. 345 3D fotogrametrija .................................................................................. 347 Laserska metrologija............................................................................. 349 Osnove rada lasera .............................................................................. 349 Podjela lasera ....................................................................................... 350 Primjena lasera u mjerenju................................................................... 350 Odreivanje rastojanja na bazi izmjerenog vremena ........................... 351 Procedure autofokusa za linearna mjerenja......................................... 352 Interferometrija...................................................................................... 354 Laserski skeneri ................................................................................... 356 KOORDINATNA METROLOGIJA ........................................................ 358 Principi koordinatne metrologije ........................................................... 358 Koordinatne mjerne maine.................................................................. 363 Tipovi koordinatnih maina................................................................... 364 Voice, pogon, leajevi......................................................................... 367 Sistem sondi ......................................................................................... 369 Softver za koordinatne mjerne maine ................................................. 372 Mjerenje na koordinatnoj mjernoj maini .............................................. 374 Postupak mjerenja ................................................................................ 377 Mjerni rezultati ...................................................................................... 379 Mjerna nesigurnost ............................................................................... 383 Kako ocijeniti mjernu nesigurnost?....................................................... 385 Temperatura i mjerna nesigurnost........................................................ 386 Termiki stabilne CMM ......................................................................... 386 Primjena koordinatne metrologije ......................................................... 387 Ekonomska isplativost CMM ................................................................ 388 Standardi u koordinatnoj metrologiji ..................................................... 388 Literatura............................................................................................... 390

Mjerna tehnika

1. UVOD
Sadraj lekcije: 1. Metrologija - nauka o mjerenju i njen znaaj 2. Zadaci i podjela metrologije 3. Historijski razvoj mjerenja i jedinica mjernih veliina 4. Meunarodni sistem mjernih jedinica - SI sistem 5. VIM i osnovni termini u metrologiji

1.1. Metrologija-nauka o mjerenju i njen znaaj

Nauka o mjerenju ili metrologija je specijalizirani dio pojedinih prirodnih i tehnikih nauka koji se bavi metodama mjerenja fizikalnih veliina, razvojem i izradom mjernih ureaja, reprodukcijom i pohranjivanjem mjernih jedinica, te svim ostalim aktivnostima koje omoguavaju mjerenje i usavravanje mjernih postupaka. Mjerenje predstavlja skup aktivnosti iji je cilj dobivanje vrijednosti mjerne veliine (fizike veliine). Znaaj mjerenja kao praktine tehnike djelatnosti od prvenstvene je vanosti kako u svakodnevnom ivotu tako i u svim podrujima privrede i nauke. Kuda god krenemo susreemo se sa mjerenjem. U trgovinama se roba kupuje na komad, po duini i teini, voda, elektrina energija i toplota se mjere, a posljedice toga se osjeaju i u naim linim finansijama. Koliine aktivnih supstanci u medicini, mjerenja na uzorcima krvi, kao i efekti hirurkog lasera moraju biti precizni kako zdravlje pacijenta ne bi bilo ugroeno. Skoro da je nemogue opisati bilo koju pojavu bez oslanjanja na mjerenje: mjeri se teina pisma, sobna temperatura, pritisak u gumama itd. Postoje razliite djelatnosti koje direktno zavise od mjerenja. Pilot paljivo odreuje svoju visinu, pravac, potronju goriva i brzinu i druge parametre neophodne za sigurnost leta. Kontrolori kvaliteta ivenih namirnica mjere kvalitet hrane na osnovu sadraja bakterija, masnoe, to je bitno za zdravlje ljudi. Znaaj mjerenja kao praktine tehnike djelatnosti od prvenstvene je vanosti kako u svakodnevnom ivotu tako i u svim podrujima privrede i nauke. Tako npr. u USA u 1978. godini je procijenjeno da je izvrena 2109 mjerenja svakog dana, odnosno 100 mjerenja po stanovniku. U Evropi i USA se za procese mjerenja potroi 6 % bruto nacionalnog dohotka (GDP). Metrologija je postala dio nae svakodnevnice. Kuda god se krene susree se mjerenje. Pogledom na sat
1

Mjerna tehnika

oitava se vrijeme, u trgovini se kupuje roba na komad, po teini ili duini, svi mediji kao voda, struja i toplota se mjere kako bi se naplatili ili kontrolirali, a efekti nekih pojava se uoavaju subjektivnim mjerilima. Nemogue je opisati bilo to bez navoenja teina ili mjera, sunani sati, procenat alkohola, sobna temperatura, pritisak u gumama itd. ak je teko voditi i bilo koji razgovor u kom nema rijei koje su u vezi sa mjerenjem. Industrijska proizvodnja zahtijeva esta mjerenja. U tehnikoj dijagnostici se vre mjerenja u cilju utvrivanja stanja tehnikih sistema. Nakon konstrukcije novog proizvoda vre se ispitivanja karakteristika prototipnog rjeenja. Kontrola i mjerenje se vre u svrhu automatskog upravljanja procesima. Bez mjerenja se ne moe zamisliti kontrola kvaliteta proizvoda kao uslova za njegovu prodaju. Preduzea kupuju sirovine koristei tegove i mjere, a specifikaciju svojih proizvoda izraavaju koristei iste jedinice. Sistematska mjerenja sa poznatim stepenom nesigurnosti predstavljaju osnov u industrijskom upavljanju kvalitetom, i uopte govorei u veini savremene industrije trokovi mjerenja ine 10-15 % ukupnih trokova proizvodnje. Eksperimentalna ispitivanja i studiozna analiza rezultata ispitivanja, su bitni uslovi za uspjean i brz razvoj nauke. Pomou eksperimenata formiraju se i nova otkria u nauci . U svakom eksperimentu mjerenja imaju veoma znaajnu ulogu. Bez mjerenja eksperimenti bi imali daleko manji znaaj. Ona daju uslove za daleko bolje i studiozno razmatranje pojava. Neophodnost velikog broja eksperimenata, zahtjeva uvijek i obimna i mnogobrojna mjerenja. S obzirom na veoma brz razvoj savremene nauke, neophodno je provoditi brojna sistematska mjerenja, koja daju potrebnu tanost a pored toga i veliku ekonomiju u vremenu i sredstvima. Danas nije pitanje samo izmjeriti neku veliinu, ve je isto tako vano i kako je izmjeriti, da bi se rezultati dobili najpovoljnijim putem. Ogroman progres tehnike i tehnikih nauka zahtijevao je i odgovarajui razvoj metoda mjerenja i instrumenata i pratee opreme koja se koristi za mjerenje. Mnoge oblasti nauke razvile su se tek kada je ostvarena odgovarajua mogunost mjerenja. I u tom podruju ostvaren je ogroman progres. U nastojanju da se u nau sve mogunosti istraivai su esto pokazivali i vrhunac dovitljivosti ljudskog duhapa su uz vlastite eksperimente esto doprinijeli razvoju metoda i tehnika mjerenja. Novi metodi mjerenja razvijeni u fizici, pokazali su se odluujuim u razvoju tehnike. Mnoge oblasti savremene tehnike razvile su se zahvaljujui novim mogunostima mjerenja. Mjerenje je povezano sa proizvodnim procesima. U tehnikoj dijagnostici mjerenja se vre u cilju utvrivanja stanja tehnikih
2

Mjerna tehnika

sistema. Zavisno od vrste i cilja mjerenja, koriste se razliiti mjerni instrumenti i pratea oprema. Mjerenje odreenih parametara zahtjeva i koritenje odgovarajue metode i primjerene opreme. Osnovna djelatnost laboratorija je mjerenje, iz ega proizilaze nova nauna saznanja u razliitm oblastima djelatnosti. Mjerenja iji se rezultati koriste u naune svrhe treba ponavljati odreeni broj puta. Laboratoriji slue da bi se mjerenjem potvrdile ili provjerile odabrane ili eljene veliine nekog proizvoda. Na rezultat mjerenja mogu uticati i spoljni faktori. Zato ih je potrebno odravati na konstantnom nivou. Mjerenja koja se provode u svrhu kontrole ili utvrivanja kvantitativnog nivoa nekog radnog parametra ili neke veliine gotovog proizvoda ne zahtjevaju isti niz radnji koje se moraju provesti kod mjerenja za istraivake svrhe. Faktori spoljne okoline kod proizvodnih mjerenja mogu se zanemariti ukoliko ne utiu na rezultat mjerenja. Industrijska proizvodnja zahtijeva esta i razliita mjerenja . Nakon konstrukcije novog proizvoda vri se ispitivanje karakteristika prototipnog rjeenja. Praenje toka proizvodnje i odreivanje karta odreuje se koritenjem mjerenja uz koritenje namjenske namjenske konvencionalne ili specijalne mjrene opreme. Bez mjerenja se ne moe zamisliti kontrola kvaliteta proizvoda kao osnovnog uslova za njegovu prodaju i zadovoljenje potreba i elja kupca. Kao i svaki odgovoran posao, tako i poslove mjerenja, mogu ispravno vriti lica teorijski i praktino kvalificirana za takve poslove . Mjerenja mogu biti vrlo jednostavna i rutinska. Za takva mjerenja nije potrebna posebna obuka. Meutim, za sloena mjerenja sa sofisticiranom opremom vrioci moraju proi obuku i dobro poznavati metode i principe mjerenja. Posebno je vano da poznaju oblast u kojoj se vre mjerenja.

1.2. Zadaci i podjela metrologije

U tehnici i tehnologiji proizvodnje razliitih maina i ureaja koriste se razliite metode i sistemi ocjene karaktera proizvoda. Kvalitet proizvoda moe se ogledati kroz geometrijsku tanost, kvalitet povrina, hemijskog sastava i mehanikih karakteristika materijala. Kvalitet proizvoda je i direktna posljedica tanosti tehnolokih procesa. Osnovne fizike veliine se koriste za identifikaciju i kvalifikaciju kvaliteta proizvoda (duina, masa, vrijeme, sila, pritisak).

Mjerna tehnika

U razliitim granama nauke i tehnike treba mjerenje istih fizikih veliina provoditi jedinstvenim postupcima mjerenja i kontrole. Metrologija je nauka o mjerenju (metron - mjerenje, logos - nauka). Nauka o mjerenju, u principu, obuhvata: principe i metode mjerenja, sredstva za izvoenje mjerenja i kontrole.

To su potrebni uslovi kojima se obezbjeuje jedinstvo mjera i mjerenja, tanost izrade proizvoda i stabilnost i tanost proizvodnih procesa. Osnovni zadaci metrologije mogu se razvrstati na slijedee: razvoj generalne teorije mjerenja, utvrivanje jedinica fizikih veliina i njihovih sistema, razvoj pouzdanih etalona mjernih jedinica metoda i postupaka njihovog uvanja i reproduciranja, razrada metoda, postupaka, tehnika i sredstava izvoenja mjerenja i kontrole fizikih veliina, razrada metoda ocjene greke mjerenja, stanja i tanosti sredstava mjerenja i kontrole, razvoj ekspertnih sistema obezbjeenja potrebne tanosti mjerenja i kontrole i upravljanja proizvodnim procesima, razvoj metoda postizanja jedinstva mjera i mjerenja i realizacija aktivnosti usmjerenih ka poveanju tanosti, pouzdanosti i proizvodnosti mjerenja i kontrole.

Informacije o proizvodu ili procesu dobiju se mjerenjem u toku faza izrade proizvoda ili odvijanja procesa. To se moe ostvariti razliitim metodama i primjenom razliitih mjernih sredstava i ureaja.

1.2.1. Podjela metrologije

Podjela metrologije moe se izvriti prema razliitim kriterijima. U procesu proizvodnje tei se veoj tanosti, preciznosti i pouzdanosti proizvoda (maina, alata i ureaja). Jednostavno eli se postii vii kvalitet proizvoda i usluga. Zbog toga se razvijaju tehnike i tehnologije mjerenja i kontrole proizvoda i metoda postupaka metrolokog obezbjeenja proizvodnje.

Mjerna tehnika

Prema oblastima kojima se bavi metrologija se dijeli na: metrologiju duina, povrina i uglova, metrologiju mase, sile i pritiska, metrologiju fiziko - hemijskih veliina, metrologiju elektrinih veliina.

Unutar ovakve ope podjele moe se govoriti i o metrologiji duina, vremena i frekvencije, metrologiji zapremine itd. Metrologija se moe podijeliti na: opu i primjenjenu

Opa metrologija bavi se problemima mjerenja i kontrole povezanim sa svim metrolokim oblastima bez obzira koje se fizike veliine mjere i koja se mjerna sredstva koriste. Opa metrologija se bavi pojmovima, pravilima i principima. Tako da su oblasti prouava: sistem jedinica mjerenja, greke mjerenja, metroloke karakteristike mjernih sredstava, teorije i informacije o mjerenju. Primjenjena metrologija se bavi problematikom mjerenja u jednoj jedinoj karakteristinoj oblasti. Tu spada mjerenje i kontrola poznate i definirane jedne ili vie fizikih veliina. Prema oblasti primjene metrologija moe biti: tehnika, industrijska, medicinska, astronomska itd.

Tehnika metrologija obuhvata probleme mjerenja u tehnici u kojoj su zastupljene sve metroloke oblasti sa odgovarajuim mjernim sredstvima i mjernim metodama. Medicinska metrologija se bavi problemima mjerenja u medicinske svrhe (dijagnostika u medicini je nezamisliva bez mjerenja). Industrijska metrologija se bavi problemima mjerenja (postupcima, tehnikama, tehnologijama i sredstvima) razliitih veliina u industriji. To su veliine koje pripadaju jednom ili veem broju metrolokih oblasti (duina, masa, zapremina, elektrine veliine). Metrologija se moe posmatrati i kao:
5

Mjerna tehnika

nauna, industrijska i zakonska (legalna).

Nauna metrologija nema internacionalnu definiciju ali oznaava najvii nivo tanosti u okviru datog podruja. Fundamentalna metrologija moe se oznaiti i kao nauna sa dodatkom zakonske i industrujske koje imaju naunu kompetentnost. Nauna metrologija ima zadatak da ostvari odravanje etalona iji rang odgovara stvarnim potrebama i mogunostima jedne zemlje, regije ili podruja djelatnosti, da ostvari validaciju etalona. Sve te aktivnosti se odvijaju u okviru raznih institucija i ueem u procesima akreditacije, odravanja sljedivosti etalona prema meunarodnim standardima i ostvarivanjem meunarodne saradnje. Podruja aktivnosti naune metrologije Fundamentalna (nauna) metrologija nema svoju internacionalnu definiciju, ali oznaava najvii nivo tanosti u okviru datog podruja. Fundamentalna metrologija moe zbog toga biti oznaena i kao nauna metrologija sa dodatkom zakonske i industrijske metrologije koje takoe zahtijevaju naunu kompetentnost. Fundamentalna ili nauna metrologija se dijeli u 11 oblasti: masa, elektricitet, duina, vrijeme i frekvencija, temperatura, jonizirajue zraenje i radioaktivnost, fotometrija i radiometrija, protok, akustika, koliina supstance i interdisciplinarna metrologija.

Oblast razmatranja, subpodruja i mjerni etaloni u oblasti metrologije dati su u tabeli 1.1.

Mjerna tehnika

Oblast

Subpodruje Mjerenje mase Sila i pritisak

1. Masa i pripadajue veliine Zapremina i gustoa Viskozitet Istosmjerne struje (digitalni konvertori) 2. Elektricitet i magnetizam Naizmjenine struje HF Visoka struja i visoki napon Talasna duina i interferometrija Dimenzionalna metrologija 3. Duina Ugaona mjerenja Oblik Kvalitet povrine 4. Vrijeme i frekvencija 5. Termometri Mjerenje vremena Frekvencija Mjerenje temperature kontaktom Bez-kontaktno mjerenje temperature

Vani mjerni standardi (etaloni) Standardi mase, standardi za balans-vage, elije optereenja, momenta i momenta uvijanja sa uljem, gasom podmazivanim, sklop klipa i cilindra, maine za testiranje silom Stakleni areometri, laboratorijske posude, vibracioni densimetri, stakleni kapilani, viskozimetri, rotacioni viskozimetri, viskozimetarske skale Kriogeni strujni komparateri Dozefson i Klitzing Hallov efekat, referentnie potenciometarske metode, komparatorski mostovi AC/DC konvertori, standardni kapacitori zrani kapacitori, standardni induktori, kompenzatori Termalni konvertori, kalorimetri, bolometri Mjerni transformatori struje i napona, referentni visokonaponski izvori Stabilizirajui laser, interferometri, laserski interferometarski mjerni sistemi, interferometarski komparatori Mjerne ploice, linijska skala, prstenovi, masteri, mjerni mikroskopi, optiki standardi, CMM, laserski skenirajui mikroskopi, dubinski mikrometri Autokolimatori, rotirajui stolovi, ugaoni blokovi, poligoni, nivelatori-libele Upravnost, paralelnost pravougaonost, standardi za okruglost, cilindrinost Standardi za hrapavost, mjerna oprema za hrapavost Cezijum atomski sat, oprema za mjerenje vremenskog intervala Atomski sat, kvarcni oscilatori, laseri, elektronski brojai i sintetiseri (alati za geodetsko mjerenje duine) Gasni termometri, ITS 90, otporniki termometri, termoelementi Visokotemperaturna crna tijela, kriogeni radiometri, pirometri, Si-fotodiode

Mjerna tehnika

Vlanost Oblast Subpodruje Apsorbovana doza - Industrijski proizvodi visokog nivoa Apsorbovana doza Medicinski proizvodi Zatita od radijacije 7. Fotometrija i radiometrija Optika radiometrija Fotometrija Kalorimetrija Optika vlakna Protok gasa (zapremina) Protok vode (zapremina, masa i energija) Protok drugih tenosti Anemometrija Akustina mjerenja Akcelerometri Akustika mjerenja u tenostima Ultrazvuk Hemija okolia

Elektroniki higrometri, generatori temperaturne vlanosti dvostrukog pritiska Vani mjerni standardi (etaloni) Kalorimetri, kalibrirane doze, Diskromatski dozimetar

6. Jonizirajua radijacija i radioaktivno st

Kalorimetri, jonizirajue komore Jonizirajue komore, nivo radijacionih zraka/polja proporcionalno i drugi brojai TEPC, neutronski spektometri Kriogeni radiometar, detektori, stabilizirajui laser, referentni izvori, referentni materijali Au fiberi Detektori vidljivog podruja, Si fotodiode, kvantni efikasni detektori Referentni materijali - Au vlakna Rotirajui gas metri, turbinski gas metri, transfer metri sa kritinim mlaznicama Standardi zapremine, Coriolisovi standardi za masu, nivo metri, induktivni mjerai protoka, ultrazvuni mjerai protoka Anemometri Standardni mikrofoni, kalibratori zvuka, mikrofoni Akcelerometri, transduceri sile, vibratori, laserski interferometri Hidrofoni Ultrazvuni mjerai snage, radijacioni balanseri sile Certificirani referentni materijal

8. Protok

9. Akustika ultrazvuk i vibracije

10. Koliine supstance

Klinika hemija Hemija materijala Hemija hrane Biologija Mikrobiologija pH mjerenja

isti materijali, certificirani referentni materijali Certificirani referentni materijali

Tabela 1.1. Oblast razmatranja, subpodruja i mjerni etaloni u oblasti metrologije

8

Mjerna tehnika

Zakonska metrologija se bavi zakonski reguliranjem podruja mjerenja ukljuujui izradu pravnih propisa, definicija tehnikih zahtjeva kako bi se postigla potrebna tanost mjerenja i garancija sigurnosti i preciznosti izvrenih mjerenja. Zakonskom metrologijom obezbjeuje se jasna garancija tanosti, preciznosti i pouzdanosti izvedenih mjerenja, kroz razradu odgovarajuih meunarodnih i nacionalnih tehnikih i pravnih pravila i propisa u oblasti metrologije obezbjeuje proizvode. Time se ostvaruje snaan uticaj na transparentnost mjerenja, ekonomske transakcije, zdravlje ljudi, sigurnost u saobraaju i druge oblasti od znaaja za ekonomski i sigurnosni aspekt rada. Osnove zakonske metrologije su: 1. utvrivanje mjernih jedinica, 2. razvoj postupaka uvanja etalona i reproduciranja mjernih jedinica 3. razrada metoda mjerenja, 4. postavljanje metoda za provjeru mjernih sredstava, 5. druge aktivnosti za ouvanje jedinstva mjera i mjerenja u nacionalnim i meunarodnim razmjerama. U okviru zakonske metrologije donose se u zakonodavnom postupku usvajanja propisi. Propisi za mjerila treba da garantiraju tane rezultate mjerenja u: radnim uslovima, tokom cijelog perioda upotrbe mjerila, unutar zadatih doputenih greaka. mjerila, metode mjerenja, pakovane proizvode. preventivne represivne mjere.

S tim u vezi zahtjevi definirani zakonskim propisima odnose se na:

Zakonsko ureenje mjeriteljstva povlai za sobom:

Preventivne mjere Prije stavljanja mjerila na trite preduzimaju se preventivne mjere, to jest, mjerila prethodno podlijeu odobravanju tipa i ovjeravanju.

Mjerna tehnika

Proizvoai dobijaju odobrenje od kompetentnog ovlatenog tijela kada tip mjerila zadovolji sve odgovarajue zakonske zahtjeve. Za mjerila koja se proizvode serijski, mora se ovjeravanjem osigurati da svako mjerilo ispunjava sve propisane zahtjeve u proceduri odobravanja. Za mjerila koja su u upotrebi, pregledi i periodine ponovne provjere se propisuju da bi se garantovalo da je mjerilo usaglaeno sa zakonskim zahtjevima. Represivne mjere Nadzor trita je represivna mjera kojom se otkriva svaka nezakonita upotreba mjerila. Etaloni upotrebljeni za ovakve preglede i ispitivanja moraju biti sljedivi do nacionalnih ili meunarodnih etalona. Zatita potroaa moe da se razlikuje u razliitim dravama pa tako zahtjevi koji reguliu upotrebu mjerila postaju predmet nacionalne zakonske regulative. svakom nivou lanca sljedivosti moe se postii putem meusobnih priznavanja saglasnosti ili ureenosti sistema. U razliitim podrujima mjerenja koristi se i razliita mjerna tehnika. Mjerna tehnika je dio metrologije. Mjerna tehnika se moe podijeliti na sljedea osnovna podruja: 1. precizna mjerna tehnika (mjerenje mjerila, kontrola etalona) 2. laboratorijska mjerna tehnika (razvoj mjerila i mjernih metoda) 3. industrijska mjerenja (proizvodnja, trgovina, promet itd. ). Mjerenja u mainstvu su dio ispitivanja koja se vre u svim fazama proizvodnje. Ispitivanja se mogu podijeliti na: 1. objektivna, iji se rezultati registrovanim vrijednostima, mogu dokumentovati oitanim ili

2. subjektivna, koja su rezultat osjeaja svakog pojedinca. Ovo su ispitivanja vidom - vizuelna ocjena stanja ili mirisom, dodirom, sluhom (umovi) i sl. Ispitivanja u mainstvu i tehnici mogu se podijeliti na: 1. tehniku dijagnostiku maina i alata, 2. kontrolu procesa proizvodnje, 3. utvrivanje stanja tehnikih sistema i 4. sigurnost i zatita na radu.

10

Mjerna tehnika

Kvalitetna i ekonomina proizvodna, primopredajna ispitivanja, garantna ispitivanja, istraivaka ispitivanja, nauna ispitivanja predstavljaju razliita ispitivanja u mainstvu i tehnici. Metrologija povezuje razliite ljude na razliitim geografskim prostorima, a u svemu tome pouzdanost predstavlja temelj svih metrolokih aktivnosti. Pouzdanost je sve naglaenija kada raste stepen kooperacije i koritenje uobiajenih jedinica mjerenja i mjernih procedura. Priznavanje akreditacija i meusobno ispitivanje mjernih standarda i laboratorija u razliitim zemljama su najvaniji segmenti u metrolokom povezivanju u svijetu. ovjeanstvo ima pozitivna iskustva koja kazuju da je ivot postao laki od kada ljudi sarauju u podruju metrologije. 1.2.2. Meunarodne organizacije u podruju metrologije Metrolokim problemima i meunarodnom saradnjom u oblasti metrologije bave se meunarodne metroloke organizacije. 1. Meunarodne organizacije za tegove i mjere osnovana na meunarodnoj metrolokoj konvenciji u Parizu 1875. Njena radna tijela su: Generalna konferencija za tegove i mjere CGMP Meunarodni komitet ua tegove i mjere CIMP Meunarodni biro za tegove i mjere BIMP

2. Meunarodna organizacija za zakonsku metrologiju je osnovana na meunarodnoj konvenciji za zakonsku metrologiju u Parizu 1955. godini. Sastoji se od tri tijela: Meunarodne konferencije za zakonsku metrologiju OIML Meunarodnog komiteta za zakonsku metrologiju CIML Meunarodnog biroa za zakonsku metrologiju BIML

Meunarodna organizacija za tegove i mjere rjeava metroloke probleme od znaaja za sve zemlje potpisnice "Konvencije za metar". Generalna konferencija za tegove i mjere ima zadatak da: donosi, podstie i sprovodi mjere vezane za unapreenje meunarodnog sistema mjernih jedinica i etalona sankcionie metroloke odredbe i rezolucije od meunarodnog znaaja.

11

Mjerna tehnika

Meunarodni komitet za tegove i mjere: obavlja nadzor rada biroa, podstie saradnju nacionalnih metrolokih labaratorija, formira unapreuje rad konstitutivnih komiteta za definiciju metra i ostalih jedinica za druge fizike veliine. Meunarodni biro smjeten je u Parizu i obavlja sljedee zadatke: utvruje osnovne etalone i skalu fizikih veliina uva prototipove etalona vri provjeru i nacionalnih etalona obezbjeuje koordinaciju u oblasti mjerne tehnike i realizaciju drugih zadataka na unapreenju metroloke slube. razvija meunarodnu saradnju u oblasti zakonske metrologije omoguava da se rezultati naune metrologije koriste za meunarodnu trgovinu (omoguava razmjenljivost dijelova)

Meunarodna organizacija za legalnu metrologiju: -

svoju znaajnu ulogu realizira preko konferencija, komiteta i biroa. Meunarodni biro za zakonsku metrologiju je izvrni organ organizacije tj. centar u koji se alju dokumenta o zakonskoj metrologiji i odreuje meunarodne preporuke: ocjena greke mjerenja, metode mjerenja, metode provjere mjernih sredstava, unifikacija metrolokih izraza, oznaka i definicija, realizacija drugih zadataka na unapreenju saradnje u oblasti zakonske metrologije.

Postoji niz metrolokih organizacija koje pomau da se uspostavi mjeriteljsko jedinstvo u cijelom svijetu i da bi de sigurno i brzo razmjenjivale robe i usluge. U postupku je i osnivanje drugih organizacija koje nastaju sa naraslim potrebama privrede i naule u cijelom svijetu. Pored metrolokih postoje i nemetroloke organizacije koje se bave mjerenjem npr: ISO-meunarodne organizacije za standardizaciju, IECmeunarodna elektrotehnika, Meunarodna unija za istu i primjenjenu hemiju i mnoge druge.

12

Mjerna tehnika

1. 3. Historijski razvoj mjerenja i jedinica mjernih veliina

Smrtnom kaznom su kanjavani svi koji su bili zadueni za umjeravanja i kontroliranje mjernih sredstava ukoliko su zaboravili da izvre svoja zaduenja. Mjerila koja su se kontrolirala umjeravanjem su bila mjerila za duinu, a to se radilo svakoga punog mjeseca. Takva je kazna prijetila graditeljima na kraljevskome gradilitu odgovornim za gradnju faraonskih hramova i piramida u Egiptu, 3000 godina p. n. e. Tokom cijele historije postojala je elja da ljudi radi to boljeg meusobnog razumijevanja razmjenjuju podatke o materijalnom svijetu. To su mogli raditi samo ako su te podatke izraavali na svima podjednako razumljiv nain. Bilo je potrebno tokom hiljada godina razvijati sistem meusobnog razumijevanja uz navoenje konkretnih podataka mjerenja. U vrijeme koje se moe smatrati poetkom mjerenja nije bilo mjeriteljskih instituta i mjeriteljstva kao naune discipline. U svakodnevnom ivotu jednoznano prenoenje informacija o mjerenju, tj. mjernih podataka se koristilo da bi se opisao svijet i deavanja oko nas. Od predhistorijskog doba kada je predhistorijski ovjek na osnovu broja kamenia u ruci prenosio drugima informaciju o broju ivotinja koje treba loviti, pa nadalje informacija o mjerenju igra vanu ulogu. Na osnovu starih, sauvanih, pisanih spomenika koji postoje u zadnjih deset hiljada godina, ljudi su se dogovarali oko mjerenja. U prvim dravnim zajednicama zakonima su propisivali upotrebu odreenih mjera, tj. tijela koja su bila personifikacija neke fizike veliine, debljine, obima, teine i sl. Danas se takvi spomenici uvaju u muzejima, a nekad su bili u hramovima. Nepotivanje propisa kanjavalo se vrlo strogo. esto je od ispravnosti mjera i postupaka mjerenja zavisio i dravni poredak, pouzdanost trgovinske razmjene, plaanje poreza, raspodjela zemlje, uroda, ratnog plijena. Sa razvojem tehnike i tehnologije razvijalo se i mjeriteljstvo. Prema razvoju mjeriteljstva u velikoj mjeri cijenio se stepen kulture i civilizacije tog podruja. Kasnije u istoriji razvijeni su razliiti naini da se neto mjeri. Mjerile su se kroz istoriju one veliine koje su bile potrebne pri razmjeni dobara i rada. To su duina, povrina, vrijeme, broj komada itd. Za jedinice svih veliina odabiralo se ono to je bilo pri ruci. Tako se duina mjerila: prstima, pedljima, laktovima, koracima, zapremina se mjerila akom, korpom, itd. Teina se mjerila poreenjem sa poznatim predmetima, plodovima, sjemenkama itd. Sve su to bile neke mjere koje su predstavljale posmatranu jedinicu pa se esto stare jedinice zovu i mjere. Najstarije poznate civilizacije (Babilon, Sumer) imale su jako sloene i strogim dravnim zakonima propisane jedinice. Evropski mjerni sistem u
13

Mjerna tehnika

srednjem vijeku, pa sve do usvajanja metarskog sistema zasniva se na grkim i rimskim mjernim sistemima koji su za duinu imali antropoloke jedinice (prst, aka, pedalj itd. ). Za zapreminu su se koristile uplje mjere (predmeti) koje su istodobno ispunjene vodom sluile kao osnova raznih utega. Zato su se sve do danas mjerne jedinice zvale i "mjere i tegovi", (pounds and weight). Te su se jedinice sve do prolog stoljea mijenjale od mjesta do mjesta, od vremena do vremena. S razvojem komuniciranja i trgovine te s premjetanjem stanovnitva nastala je u svijetu u 17. i 18. st. prava zbrka mjernih jedinica. Svaka struka i svaka dravica, ponekad i svaki grad, imali su svoje mjerne jedinice, koje su se mijenjale s promjenom kraljeva i kneeva. Neke od tih jedinica bile su isto antropoloke, neke su se uzimale iz prirode, a poneke potpuno sluajno odabirale. Kao primjer mogu se pomenuti dvije jedinice angloamerikog mjernog sistema. Jedinica duine yard (jard) svojedobno je bila odreena udaljenou izmeu nosa i palca ispruene lijeve ruke engleskog kralja Henryja I, a inch (in) ukupna duina tri zrna jema koje je iz sredine jemenog klasa izvadio kralj Edward II. Stara jedinica teine u farmaciji bila je granulum (zrno). U V. Britaniji se doskora upotrebljavala jedinica teine stone (kamen). Jedinica, mase dijamanata, bisera i dragulja, koja se i danas upotrebljava, karat, nastala je uporeivanjem sa zrnom ploda rogaa (karat je, posve neovisno o tome, i naziv za udio zlata u zlatnoj leguri). Ista mjera, pa prema tome i ista jedinica, koja je sluila za mjerenje zapremine (tzv. uplja mjera) napunjena nekim sadrajem, najee vodom, sluila i kao jedinica teine pri vaganju. Na primjer, antika uplja mjera litra ili libra bila je i uteg (lat. pondus), odakle su nastale razne evropske funte (njem. Pfund, engl. pound). Tako se na engleskom funta zove pound, a oznaava se sa lb (prema libra). Budui da su sluile i za mjerenje teine plemenitih metala, postale su i nazivi novca: lira, pound sterling (funta sterlinga). Mjera sa ovih prostora nazvana pinta, poznatija pod turskim nazivom oka, bila je i jedinica zapremine i jedinica teine, a esto je i nejasno na to se mislilo. Na primjer, oka rakije je sigurno jedinica zapremine, a oka olova teine, ali oka ita moe znaiti koliko ita stane u zapreminu od jedne oke, ili ito teko jednu oku (oku napunjenu vodom). Takve nejasnoe izazivale su mnoge potekoe, a u trgovini vjerojatno su bile prilika za mnoga nadmudrivanja. Za duinu su se upotreblljavale antropoloke jedinice vlas, palac, pedalj, lakat, korakj, hvat i sl. Za "koliinu", tanije za zapreminu nasutu na odreeni nain (tresenjem, razom vrhom, "dobre mjere", "slabe mjere") upotrebljavale su se antropoloke ili prirodne jedinice: vagoni, bokali, oke, itd. Posebno su zanimljive jedinice zapremine zemljita: ral, jutro, dunum,
14

Mjerna tehnika

lanac, itd. Srednjovjekovni sistem mjernih jedinica bili su u izravnoj ili posrednoj vezi s rimskim jedinicama kao i u ostalim srednjoevropskim zemljama, ali su se one prilagoavale mjesnim prilikama i usklaivale s originalnim domaim. Prvi kraljevski lakat bio je definiran kao duina podlaktice od lakta do vrha ispruenoga srednjeg prsta vladajuega faraona uveana za irinu njegove ake. Ta se izvorna mjera prenosila u crni granit i urezivala u njemu. To su bili prvi etaloni. Radnici na gradilitima dobivali su primjerke u granitu ili drvetu, a graditelji su bili odgovorni za njihovo uvanje. Otada su ljudi bez obzira na mjesto i vrijeme pridavali veliku pozornost ispravnosti mjerenja. 1.3.1. Metarski sistem mjernih jedinica Jedna od tekovina francuske revolucije bila je i zamisao o stvaranju jedinstvenog mjernog sistema, a tous les temps, tous les peuples za sva vremena, za sve narode), neovisnog o strukama, krajevima, kraljevima i vremenima. Zadatak bio povjeren francuskoj akademiji. Poetni su zahtjevi bili da osnovne jedinice budu izvedene iz prirodnih pramjera, da se iz njih na jednostavan nain izvode druge jedinice, te da za svaku veliinu postoji samo jedna jedinica, a da se od nje tvore vee i manje jedinice decimalnim putem. Za jedinicu duine odabrana je neka duina svojstvena Zemlji; htjelo se da to bude 40-milijuniti dio duljine meridijana. Nazvali su je metar (gr. metron - mjera). Jedinicom duine odreene su jedinica povrine kvadratni metar i jedinica zapremine kubni metar. Za jedinicu mase zapremine (tada se to jo zvala teina) odabrana je odreena zapremina odreene materije pri odreenim uslovima. Bio je to kubni centimetar vode pri temperaturi od 4C. Ta je jedinica nazvana gram (gr. gram - naziv antike jedinice teine). Gram je za mnoge primjene premalena jedinica, pa se odmah poela primjenjivati njegova decimalna, hiljadu puta vea jedinica nazvana kilogram (gr. kilioi - hiljada). Godine 1799. nainjene su materijalne pramjere (etaloni, prototipovi) tih jedinica i pohranjene u Arhivu Francuske Republike, pa su po tome nazvane arhivski metar i arhivski kilogram. Ubrzo se, unato rascjepkanosti i ratovima u Evropi, uvidjela prednost tzv. francuskih mjernih jedinica. Naunici, posebno geodeti, uvjeravali su da je potrebno sloiti jedinstven mjerni sistem u Evropi, i da je za to najprikladnije uzeti francuske jedinice. Na poticaj Francuske, 1870. godine sazvana je meunarodna konferencija da razmotri taj problem, a 1875. god. predstavnici osamnaest zemalja potpisali su tzv. Konvenciju o metru. U njoj su najvanije dvije injenice: usvojena jedinica duljine - metar i mase 15

Mjerna tehnika

kilogram, te osnovan Meunarodni ured za mjere i tegove, mjere (Bureau International des Poids et Mesures, BIPM), sa sjeditem u Svresu kraj Pariza. U njemu su 1899. godine izraene nove pramjere meunarodnog metra i meunarodnog kilograma, na osnovi francuskih arhivskih pramjera. Sada je 48 drava potpisnica Dogovora o metru.

Slika 1.1. Konvencija o metru i etaloni metra i kilograma

16

Mjerna tehnika

Konvencija o metru 1875

Diplomatski ugovor

Pridruene drave i privrede CGMP-a

Generalna konferencija za tegove i mjere (CGPM) Odrava se svake 4 godine i uestvuju delegati drava lanica

Vlade drava lanica

Meunarodni komitet za tegove i mjere (CIPM) Sastoji se od 18 eksperata izabranih od CGPM. Nadzor i supervizija BIPM-a i druge poslove Konvencije o metru. CIPM se sastaje godinje na BIBM-u.

Meunarodne organizacije

Konsultativni komiteti (CC) Deset CC okupljaju svjetske strunjake u svojim specifinim poljima kao savjetnike za nauna i tehnika pitanja. Svaki je imenovan od CIPM i ukljuuju predstavnike NMI i druge eksperte.

CIPM MRA

Nacionalni metroloki instituti (NMI)

Meunarodni ured za tegove i mjere (BIPM) Meunarodni centar metrologije. Laboratorije i uredi su smjeteni u Sevres-u sa meunarodnim osobljem oko 70.

Slika 1.2. Konvencija o metru

17

Mjerna tehnika

Slika 1.3. Organizaciona ureenost metrolokog sistema u BiH

1.4. Meunarodni sistem mjernih jedinica - SI sistem

Postojei sistem jedinica dok nije dobio dananji oblik proao je kroz faze razvoja. To je bio CGS, MKS, Tehniki sistem, a danas je to SI sistem jedinica. Koristile su se razliite jedinice za razliite veliine. U nekim najstarijim sistemima koristile su se stare jedinice kao to su za duinu stopa i jard. Svaka zemlja, pa i Bosna i Hercegovina, zakonom o mjernim jedinicama regulira upotrebu, oznake i podruje primjene mjernih jedinica radi primjene mjernog jedinstva. Odmah po uspostavljanju drave Bosne i Hercegovine donesen je Zakon o mjernim jedinicama i mjerilima, Slubeni list R BiH br. 14/93; 13/94. Nakon toga je donesen novi zakon, Slubeni glasnik BiH, br. 29/2000, u kome stoji: Mjerne jedinice su odreene na osnovu meunarodnih ugovora koji obavezuju Bosnu i Hercegovinu,

18

Mjerna tehnika

Pojedinosti o odreenju mjernih jedinica i njihovoj upotrebi moraju biti u skladu sa meunarodnim standardima ISO 2955, serije ISO 31. i ISO 1000.

Zakonske mjerne jedinice u Bosni i Hercegovini su jedinice meunarodnog sistema SI. 1.4.1. Jedinice meunarodnog sistema osnovne jedinice SI (tabela 1.2) dopunske jedinice SI (tabela 1.3) izvedene jedinice SI (tabela 1.4) neke izvedene jedinice SI (tabela 1.5). Oznaka m kg s A K cd mol

Veliina Ime duina metar masa kilogram vrijeme sekunda elektrina struja amper termodinamika temperatura kelvin jaina svjetlosti kandela koliina materije (supstance) mol Tabela 1.2. Osnovne jedinice SI 1.4.2. Definicije osnovnih jedinica SI:

Duina: Jedinica za duinu je metar. Metar je duina puta koju u vakuumu napravi svjetlost u vremenu 1/2999 792 458 sekunde. Masa: Jedinica za masu je kilogram. Kilogram je masa meunarodnog etalona kilograma. Vrijeme: Jedinica za vrijeme je sekunda. Sekunda je trajanje 9 192 631 770 perioda zraenja koje odgovara prijelazu izmeu dva nivoa osnovnog stanja atoma cezija 133. Elektrina struja: Jedinica elektrine struje je amper. Amper je jaina stalne elektrine struje koja meu dva paralelna vodia, neograniene duine i zanemarivo malim krunim presjekom, koji su u vakuumu razmaknuti jedan metar, proizvodi meu tim vodiima silu od 2x10-7 Njutna po metru duine.
19

Mjerna tehnika

Termodinamika temperatura: Jedinica termodinamike temperature je kelvin. Kelvin je termodinamika temperatura koja je jednaka 1/273 dio termodinamike temperature trojne take vode. Jaina svjetlosti: Jedinica jaine svjetlosti je kandela. Kandela je jaina svjetlosti u odreenom smjeru izvora koji odailje monohromatsko zraenje frekvencije 5401012 herca i kojemu je energetska jaina u tom smjeru 1/683 vata po steradijanu. Koliina materije: Jedinica za koliinu materije je mol. Mol je koliina materija u sastavu koji sadri toliko elementarnih jedinki koliko ima atoma u 0,012 kilograma ugljika 12. Napomena: Kada se upotrebljava mol treba navesti elementarne jedinke (atomi, molekule, joni, elektroni i druge estice ili odreene skupine tih estica). Veliina Naziv ugao (u ravni) radijan prostorni ugao steradijan Tabela 1.3. Dopunske jedinice SI Definicije dopunskih jedinica SI: Ugao (u ravni): Jedinica ugla u ravni je radijan. Radijan je ugao izmeu dvaju poluprenika koji na krugu isjecaju luk duine jednake polupreniku (1 rad = 1). Prostorni ugao: Jedinica prostornog ugla je steradijan. Steradijan je ugao kupe sa vrhom u sredini kugle, koja na povrini kugle omeuje povrinu jednaku povrini kvadrata odreenog poluprenikom kugle (1 sr = 1). Oznaka rad sr

20

Mjerna tehnika

Veliina frekvencija (uestanost) sila pritisak (naprezanje) energija rad toplota snaga energetski tok toplinski tok elektrini naboj elektrini napon elektromotorna sila elektrini potencijal elektrini kapacitet elektrina vodljivost magnetni tok magnetna indukcija induktivnost Celzijeva temperatura* svjetlosni tok osvijetljenost aktivnost radioaktivne tvari apsorbirana doza joniziranog zraenja ekvivalentna doza jonizujueg zraenja

Naziv herc (hertz) njutn (newton) paskal (paskal) dul (joule) vat (watt) kulon (coulomb) Volt farad simens (siemens) veber (weber) tesla henri (henry) Celzijev stupanj lumen luks bekerel (becquerel) grej (gray) sivert (sievert)

Oznaka Hz N Pa J W C V F S Wb T H C lm lx Bq Gy Sv

Iskazano drugim jedinicama

Iskazano osnovnim jedinicama s-1 mkgs-1

N/m2 N m J/s

m-1kgs-2 m2kgs-2 m2kgs-3 s A

W/A C/V A/V Vs=Tm2 Wb/m2 Wb/A=s

m2kgs-3 m-2kg-1s4A2 m2kg-1s2A m2kgs-2A-1 kgs-2A-1 m2kgs-2A-2 K

cdsr lm/m2 s-1 J/kg J/kg m2s2 m2s2

Tabela 1.4. Dopunske jedinice SI sa posebnim nazivima i znakovima

Celzijeva temperatura t je definisana kao razlika t=To meu dvjema termodinamikim temperaturama T i To, gdje je To = 273 kelvina.
21

Mjerna tehnika

Veliina povrina zapremina (obujam) brzina ubrzanje duinska masa povrinska masa zapreminska masa (gustoa) specifina zapremina jaina magnetnog polja gustoa elektrine struje koncentracija koliinska (molarna) masa luminacija zapreminski protok maseni protok ugaona brzina ugaono ubrzanje kinematika viskoznost dinamika viskoznost povrinski napon entropija specifini toplotni kapacitet, specifina entropija specifina energija toplotna provodnost (vodljivost) zapreminska energija jaina elektrinog polja permitivnost permeabilnost koliinska (molarna) energija ekspoziciona doza jonizujueg zraenja energetska jaina zraenja

Naziv kvadratni metar kubni metar metar u sekundi metar u sekundi na kvadrat kilogram po metru kilogram po kvadratnom metru kilogram po kubnom metru kubni metar po kilogramu amper po metru amper po kvadratnom metru mol po kubnom metru kilogram po molu kandela po kvadratnom metru kubni metar u sekundi kilogram u sekundi radijan u sekundi radijan u sekundi na kvadrat kvadratni metar u sekundi paskal sekunda njutn po metru dul po kelvinu dul po kilogram kelvinu dul po kilogramu vat po metar kelvinu dul po kubnom metru volt po metru farad po metru henri po metru dul po molu kulon po kilogramu vat po steradijanu

Oznaka m2 m3 m/s m/s2 kg/m kg/m2 kg/m3 m3/kg A/m A/m2 mol/m3 kg/mol cd/m2 m3/s kg/s rad/s rad/s2 m2/s Pas N/m J/K J/(kgK) J/kg W/(mK) J/m3 V/m F/m H/m J/mol C/kg W/sr

Iskazano osnovnim jedinicama SI m2 m3 ms-1 ms-2 m-1kg m-2kg m-3kg m3kg-1 m-1A m-2A m-3mol kgmol-1 m-2cd m3s-1 kgs-1 s-1 s-2 m2s-1 m-1kgs-1 kgs-2 m2kgs-2K-1 m2s-2K-1 m2s-2 mkgs-3K-1 m-1kgs-2 mkgs-3A m-3kg-1s-1 mkgs-2A-2 m2kgs-2mol-1 kg-1sA

Tabela 1.5. Neke izvedene jedinice SI

22

Mjerna tehnika

Veliina duina povrina zapremina

Naziv morska milja astronomska jedinica ar hektar litar stepen ugaoni minuta ugaona sekunda ugaona gon tona atomska jedinica mase teks metarski karat minuta sat dan vor bar

Oznaka

A ha l, L 10 1' 1" 1g

Doputena upotreba samo u pomorskom i 1 morska milja = 1852 m zranom prometu 1 astronomska jedinica u astronomiji = 1, 49597871011 m 2 1 a = 100 m za iskazivanje povrine Zemlje 1 ha = 10000 m2 1 l = 1 L = 10-3 m3 10 = (/180) rad 1' = (/10800) rad 1" = (/64800) rad 1g = (/200) rad 1 t = 103 kg 1u = 1, 6605710-27 kg 1 tex = 10-6 kg/m 1 metarski karat = 210-4 kg u fizici i hemiji za iskazivanje mase tekstilnog vlakna i konca

Iskazano jedinicama SI

ugao

masa duinska masa masa dragog kamenja vrijeme brzina

min h d

1 min=60 s 1 h=3600 s 1 d=86400 s 1vor = 1852/3600 m/s u pomorskom, rijenom i zranom prometu za odreivanje pritiska krvi u zdravstvu u specijalnim oblastima za odreivanje prividne snage za odreivanje reaktivne (jalove) elektrine energije u zdravstvu i fizici

bar

1bar = 105 Pa 1mmHg = 1333. 322 Pa 1eV = 1. 6021910 -19J 1 VA=1 W 1 var=1 W 1 dioptrija = 1 m-1

pritisak energija

milimetar mmHg ivinog stupca elektronvolt** voltamper eV VA var

snaga var prelamanje optikih dioptrija sistema

Tabela 1.6. Iznimno dozvoljene jedinice van meunarodnog sistema jedinica sa posebnim nazivima
**

Atomska jedinica mase jednaka je 1/12 mase atoma nuklida 12C.

23

Mjerna tehnika

Slika 1.4. Veza osnovnih SI jedinica i izvedenih jedinica sa posebnim nazivima (pune linije predstavljaju mnoenje, isprekidane dijeljenje)
24

Mjerna tehnika

1.4.3. Tvorba izvedenih mjernih jedinica 1. Izvedene jedinice tvore se od drugih jedinica na temelju definicijskih jednaina. 2. Nazivi i oznake izvedenih jedinica tvore se od naziva, odnosno oznaka jedinica od kojih su sastavljene uz upotrebu naziva ili oznaka pripadajuih algebarskih operacija. 3. Samo ogranien broj izvedenih jedinica SI imaju posebne nazive i oznake koji potiu od izvornog naina pisanja naziva. 1.4.4. Tvorba decimalnih jedinica: 1. Decimalne jedinice su vee i manje jedinice od neke jedinice (sa posebnim nazivom) nastale mnoenjem decimalnim viekratnikom ili niekratnikom. Naziv jota zeta eksa peta tera giga mega kilo hekto deka deci centi mili mikro Oznaka J Z E P T G M k h da d c m Brojana vrijednost 1 000 000 000 000 000 000 000 000 1 000 000 000 000 000 000 000 1 000 000 000 000 000 000 1 000 000 000 000 000 1 000 000 000 000 1 000 000 000 1 000 000 1 000 100 10 0, 1 0, 01 0, 001 0, 000 001 = 1024 = 1021 = 1018 = 1015 = 1012 = 109 = 106 = 103 = 102 = 101 = 10-1 = 10-2 = 10-3 = 10-6 = 10-9 = 10-12 = 10-15 = 10-18 = 10-21 = 10-24

nano n 0, 000 000 001 piko p 0, 000 000 000 001 femto f 0, 000 000 000 000 001 ato a 0, 000 000 000 000 000 001 zepto z 0, 000 000 000 000 000 000 001 jokto y 0, 000 000 000 000 000 000 000 001 Tabela 1.7. Nazivi predmeta, oznaka i brojane vrijednosti

25

Mjerna tehnika

2. Decimalni viekratnici i niekratnici su meunarodnim dogovorom propisani, a njihovi nazivi i oznake dati su u tabeli 1.7. 3. Nazivi decimalnih jedinica tvore se stavljanjem predmeta ispred naziva jedinica. 4. Isto se tvori i oznaka decimalne jedinice stavljanjem oznake predmeta ispred oznake jedinice. 5. Pri tvorbi decimalne jedinice moe se istodobno upotrijebiti samo po jedan predmetak. 6. Naziv decimalne jedinice i njena oznaka ine cjelinu. 7. Matematike operacije primjenjuju se na cijelu decimalnu jedinicu, tako se kubni centimetar oznaava sa cm3, u znaenju (cm)3 itd. 8. Decimalne jedinice tvore se: a. od svih jedinica SI, izuzev Celzijeva stepena i kilograma (da se ne bi primjenila po dva predmeta, decimalne jedinice mase tvore se od jedinice gram, g = 103 kg), b. od sljedeih iznimno dozvoljenih jedinica van SI: litar, tona, teks, bar, elektrovolt i var. Pisanje i tampanje mjernih jedinica: 1. Nazivi mjernih jedinica i predmetaka decimalnih jedinica piu se prema pravopisnim pravilima bosanskog jezika. 2. Oznake mjernih jedinica i decimalnih predmetaka piu se uspravnim slovom latinske abecede, odnosno dvama slovima grkog alfabeta ( i O). 3. Svaka se jedinica oznaava samo jednom oznakom, osim litra koji se oznaava sa I ili L. 4. Oznake jedinica se piu bez take na kraju, osim redovne interpunkcije. 5. Umnoak jedinica se oznaava takom u sredini retka ili malim, tzv. vrstim razmakom izmeu oznaka jedinica (redak se na tom mjestu ne moe prekidati). 6. Ako se jedinica tvori dijeljenjem drugih jedinica, za oznaku dijeljenja moe se upotrijebiti kosa crta ili vodoravna crta ili negativni eksponent. Na primjer:

m / s2

m s2

m s 2

26

Mjerna tehnika

1.5. VIM i osnovni termini u metrologiji

Precizne definicije termina i pojmova koji se koriste u proizvodnim mjerenjima date su u slijedeim dokumentima: VIM (International Vocabulary of Basic and General Terms in Metrology) ISO 35 34-1, Statistics Vocabulary and symbols Part 1. Probability and general statistics terms ISO 5725, Accuracy ( trueness and precision ) of measurement methods and results ISO 8402, Quality mamagement and quality assurance Vocabulary ISO 10012, Quality assurance requirement for measuring equipment: Part 1. Metrological confirmation system for measuring equipment EN 45020, General terms and standardization and related activities. their definitions concerning

Postoji itav niz termina u metrologiji tano definiranih u VIM. u u kome su date definicije svih termina koji se koriste u meunarodnim relacijama. To je potrebno kako bi se izbjegla zabuna prilikom mjerenja i uspostavljanja pisane dokumentacije u meulaboratorijskim i uopte meunarodnim relacijama. Za sve pojmove vezane za metrologiju italac se upuuje na [ ]. Termini koji se koriste u metrologiji su: Tanost (accuracy) (ISO 5725) Bliskost rezultata ispitivanja i usvojene referentne vrijednosti. Ovdje treba razlikvoati preciznost (precision) i istinitost (treness). Preciznost (ISO 5725) je bliskost izmeu rezultata nezavisnih ispitivanja dobivenih pod odreenim uslovima. Razlika izmeu tanosti i preciznosti moe se pokazati na primjeru streljakih meta, (slika 1.5). Na slici a) su prikazane etiri mete. Na prvoj su etiri pogotka u centar (tano) i rezultati su blizu (precizno). Na slici b) su rezultati tani (blizu centra) i neprecizni (rastureni i nisu bliski). Na slici c) su rezultati netani (daleko od postavljenog cilja, ali precizni (bliski). Na slici d) su rezultati netani (daleko od utvrene referentne vrijednosti cilja) i neprecizni (rasuti).
27

Mjerna tehnika

a) tano i precizno

b) tano i c) netano i neprecizno precizno Slika 1.5. Tanost i preciznost

d) netano i neprecizno

Istinitost (trueness) (ISO 5725) je bliskost izmeu srednje vrijednosti dobivene za veliku seriju rezultata ispitivanja i usvojene referentne vrijednosti. Mjera istinitosti se izraava u vidu greke (bias). Greka (bias) je razlika izmeu oekivanih rezultata ispitivanja i usvojene referentne vrijednosti. Laboratorijska greka je razlika izmeu oekivanih rezultata ispitivanja za odreenu laboratoriju i usvojene referentne vrijednosti. Ispitivanje (testing) je tehniko istraivanje da se utvrdi da li proizvod odgovara specificiranim karakteristikama. Mjerenje je skup operacija koje se vre na objektu kako bi se odredile vrijednosti veliine koja se mjeri. Kalibracija je skup operacija kako bi se uspostavila pod odreenim uslovima veza izmeu veliina koje se oitavaju na indikatoru instrumenta i odgovarajue vrijednosti etalona. Rezultat kalibracije moe se dati u vidu dokumenta npr. certifikata kalibracije. Rezultat se moe izraziti kao korekcija izvrena u odnosu na pokazivanje instrumenta. Kalibracija ne znai da instrument radi u skladu sa njegovom specifikacijom. Osnovni koncept osiguranja kvaliteta je kalibracija mjernih instrumenata. Kalibrirati mjerni instrument znai odrediti koliko je odstupanje, odnosno greka oitavanja na instrumentu u odnosu na etalon za kojim se uporeuje. Kalibracija obino ne znai poboljanje. Ona samo daje informaciju o greci opreme u odnosu na prihvaenu referentnu vrijednost koju mjerni instrument (sredstvo) treba da ima. Posljedica kalibracije je odluka koju donosi korisnik mjerne opreme koji odluuje da li je oprema dovoljno dobra da se sa njom mogu vriti sigurna mjerenja. Sistem kvaliteta zahtijeva da se vri kalibracija mjernih sredstava u odnosu na etalone ija je tanost vea od tanosti opreme koja se kalibrira.
28

Mjerna tehnika

Postupak kalibracije izvodi se po odreenoj proceduri i u koritenje izabranih metoda. Kalibracijom, ukoliko se vri u odnosu na odgovarajui etalon ostvaruje se sljedivost mjernog sredstva u odnosu na taj etalon. Kalibracija predstavlja osnovno sredstvo u obezbjeenju sljedivosti mjerenja. Kalibracijom se odreuju metroloke karakteristike mjernog ureaja. Sljedivost Industrija u Evropi obezbjeuje sljedivost na najviem meunarodnom nivou. Za te svrhe koriste se akreditirane evropske laboratorije. U USA industrija obezbjeuje sljedivost na najviem internacionalnom nivou direktno preko NIST-a (National Institute for Standard and Technology). Sljedivost predstavlja neprekidan lanac poreenja koji e uiniti da mjerni rezultati budu sigurni ili vrijednost etalona koja je u vezi sa referentnim etalonom na najviem nivou pri emu je zavrni nivo sljedivosti primarni etalon. Industrija u Evropi obezbjeuje sljedivost na najviem meunarodnom nivou. Za te svrhe se koriste akreditirane evropske laboratorije. Lanac sljedivosti BIMP Meunarodni biro za tegove i mjere Nacionalni metroloki institut ili imenovana nacionalna laboratorija Akreditovane laboratorije

Definicija jedinice

Strani primarni etalon

Nacionalni primarni etalon

Referentni etalon

Preduzea

Industrijski etalon

Krajnji korisnici

Mjerenja

Slika 1.6. Nacionalna metroloka infrastruktura

29

Mjerna tehnika

Etaloni Etaloni su materijalizovane mjere, mjerila ili mjerni sistemi koji su namjenjeni da se definira, ostvari, uva i reproducira jedna ili vie vrijednosti jedne veliine da bi sluila kao referentna vrijednost. Primjer etalona je metar definiran kao duina puta u vakuumu koju pree svjetlost tokom vremenskog perioda od 1/299 792 458 sekunde. Metar se ostvaruje-izvodi na primarnom nivou preko talasne duine jodom stabilisanog helijum-neonskog lasera. Na niim nivoima, upotrebljavaju se materijalne mjere kao plan-paralelne mjere, a sljedivost se obezbjeuje primjenom optike interferometrije radi odreivanja duine planparalelnih mjera u odnosu na gore pomenutu talasnu duinu laserske svjetlosti. Etaloni mogu biti: primarni, dravni-nacionalni, referentni, industrijski, grupni

Primarni etalon je odreen ili priznat da ima najvie mjeriteljske osobine i ija je vrijednost prihvaena bez obzira na druge etalone za istu veliinu. Dravni (nacionalni) etalon priznat je slubenom odlukom dravnog organa da slui kao osnovni i kod utvrivanja vrijednosti svih drugih etalona date veliine. Referentni etalon je najvieg mjeriteljskog nivoa na odreenom mjestu ili u odreenoj organizaciji. Grupni etalon je skup etalona izabranih vrijednosti da pojedinano ili u kombinaciji omogue dobivanje niza vrijednsoti veliina iste vrste. Referentni materijali Referentni materijal je materijal ili supstanca iji su jedno ili vie svojstava dovoljno dobro definirani da omoguavaju njihovu upotrebu za kalibraciju nekog mjerila, provjeru metoda mjerenja ili za oznaavanje vrijednosti materijala. Opit je tehnika operacija koja se sastoji od utvrivanja jedne ili vie karakteristika datog proizvoda, procesa ili usluge u skladu sa specificiranom procedurom. Ispitivanje je provoenje jednog ili vie opita. Ispitna metoda je navedena tehnika procedura za izvoenje opita. Tehnika procedura moe biti definirana prema standardu ili nekom
30

Mjerna tehnika

drugom dokumentu. dokumentirana.

Ako

je

nestandardizirana

mora

biti

potpuno

Izvjetaj o opitu je dokument koji daje rezultate opita i druge podatke vezane za opit. Podruje kalibracije i ispitivanja su kategorije mjerenja kao to je: mjerenje sile, toplotna mjerenja ili hemijski opiti, mjerenje elektrinih veliina i sl. Laboratorija je mjesto gdje se obavlja opit. Laboratorije mogu bitiAkreditacija je zvanino priznanje da je laboratorij tehniki kompetentan za izvoenje odreenih kalibracija ili ispitivanja. Ovlateni organ za akreditiranje tu funkciju dobija od vlade i predstavljen je Evropskoj komisiji, da je ovlaten za preuzimanje jednog ili vie zadataka iz evropskih direktiva. Ti zadaci mogu biti tipsko odobrenje, prava ovjera, ispitivanje i provjera sistema kvaliteta. Zajednika evropska institucija za standardizaciju je izdala evropski standard koji odreuje opte kriterije za rad i ocjenjivanje ispitnih laboratorija (EN 45001 i 45002) kao, i opti kriterij za organe za akreditiranje laboratorija, koji su sadrani u EN 45003. Kriteriji, koje laboratorija mora ispuniti da bi radila, te da bi njen rad bio priznat i cijenjen su navedeni u nastavku. a) Pravni identitet Svaka laboratorija mora biti organizovana tako da se moe pravno identificirati. Laboratorija za ispitivanje, takoe treba da ima samostalnost i nezavisnost. Nikakve djelatnosti, koje bi mogle ugroziti povjerenje u nezavisnost njihove ocjene i samostalnost njihove aktivnosti se ne smiju izvoditi unutar laboratorije. Osoblje laboratorije ne smije biti ni pod kakvim komercijalnim ili bilo kojim drugim uticajem pri donoenju tehnikih procjena. b) Tehnika osposobljenost Laboratorija mora biti osposobljena za izvoenje odgovarajuih ispitivanja. Upravljanje i organizacija moraju biti takvi da svaki lan osoblja bude upoznat sa obimom i granicom svoje odgovornosti. Mora postojati dovoljan broj osoblja sa odgovarajuim strunim obrazovanjem i iskustvom, koje je potrebno za pojedine radne funkcije, kao i prostor i oprema koji e omoguiti praviln opita i mjerenja. U tehniku osposobljenost neke laboratorije spadaju i procedure rada tj. ispitne metode i procedure, sistem kvaliteta, izvjetaji o opitima, razni zapisi, nain rukovanja sa ispitnim uzorcima ili primjercima proizvoda, povjerljivost, sigurnost i podugovaranja.
31

Mjerna tehnika

c) Saradnja Svaka laboratorija mora imati saradnju raznih oblika i inteziteta. Saradnja sa naruiocima je potrebna da bi naruilac pojasnio svoje zahtjeve, ali i da bi bio u mogunosti da prati rad laboratorije, u vezi a poslom koji se za njega obavlja. Akreditovane laboratorije Akreditacija je priznavanje tehnike osposobljenosti, sistema kvaliteta i nepristrasnosti laboratorije od tree strane. Akreditacija se dodjeljuje na osnovu ocjenjivanja laboratorije i redovnih nadzora. Akreditacija je generalno zasnovana na meunarodnim standardima, kao to je standard ISO/IEC 17025 Opti zahtjevi za osposobljenost laboratorija za ispitivanje i kalibraciju. Cilj je da ispitivanja i kalibracije iz akreditovane laboratorije jedne drave lanice budu prihvaena od strane vlasti i privrede svih ostalih drava lanica. Zbog toga akreditaciona tijela imaju meunarodno prihvaene sporazume s ciljem meusobnog priznavanja. Certifikacija (potvrivanje) je postupak koji vri trea strana koja ovjerava da je proizvod, proces ili usluga u skladu sa standardom. Postupak certifikacije zavrava se dodjelom certifikata-potvrde. Metroloko ovjeravanje ( potvrivanje ) je skup zahtjevanih operacija da se osigura da je mjerna oprema u takvom stanju koje je usaglaeno sa zahtjevima za koje se namjerava koristiti. metroloko potvrivanje ukljuuje kalibraciju, neophodno prilagoavanje ili popravku a nakon toga ponovnu kalibraciju. Popravka (correction) je vrijednost koja je raunski dodaje nekorigovanom rezultatu mjerenja, da kompenzira sistematsku greku. Korekcija je jednaka postojeoj sistematskoj greci, ali je suprotnog predznaka. O grekama mjerenja e biti vie rijei u narednom tekstu. Ukoliko sistematska greka nije tano poznata, popravka nije sigurna. Drift je postepeno instrumenta. mijenjanje metrolokih karakteristika mjernog

Greka oitavanja (eror of indication) pokazivanja mjernog instrumenta je pokazivanje mjernog instrumenta minus istinita (tana) vrijednost odgovarajue ulazne veliine. Greka je u principu razlika izmjerene i eljene vrijednosti. Oekivanje mjerene veliine je srednja vrijednost rezultata mjerenja.

32

Mjerna tehnika

Greka mjernog instrumenta je vrijednost koja je karakteristika mjernog instrumenta. Ako se ta vrijednost podijeli sa gornjom granicom nominalnog ranga mjerenog instrumenta dobije se sigurna greka. Meulaboratorijski poredbeni opiti organizacija, provedba i ocjena opita na istim ili slinim primjerima u dvije ili vie laboratorija u skladu sa unaprijed odreenim uslovima. Poreenje se vri radi: validnosti ispitnih metoda, certifikacije referentnih materijala i provjere osposobljenosti laboratorija.

Verifikacija mjerila ili referentnih materijala je niz postupaka kojima se utvruje da li mjerilo ili referentni materijal ispunjava propisane mjeriteljske zahtjeve.

33

Mjerna tehnika

2. MJERENJE FIZIKIH VELIINA

Sadraj lekcije: 1. Principi mjerenja i kontrole 2. Podjela metoda i sredstava mjerenja 3. Mjerni sistemi 4. Elektrina mjerenja neelektrinih veliina

2.1. Principi mjerenja i kontrole

U postupku izrade proizvoda ili odvijanja procesa vre se mjerenja s ciljem da se dobiju karakteristike proizvoda ili procesa onakve kakve su nacrtane u dokumentaciji ili propisane za odvijanje procesa. Mjerenje se vri u toku izrade proizvoda i da bi se provjerile tehniko-tehnoloke mogunosti sistema za izradu jednostavnih i sloenih proizvoda. U klasinom mjerenju vri se usporeivanje mjerene veliine X sa usvojenom jedinicom mjere (etalonom) Xm, slika 2.1.

ulaz mjerena veliina X

Usvojena jedinica standard Xm

Slika 2.1. Proces mjerenja

izlaz izmjerena vrijednost B

Mjerena veliina je B puta manja ili vea od usvojene jedinice (standarda) Xm. X = B Xm gdje su: B brojana (numerika) vrijednost mjerene veliine Xm usvojena jedinica. 2.1.1. Proces mjerenja Proces mjerenja u opem sluaju je sloen proces, koji se provodi unutar i izvan proizvodnog procesa u toku i poslije izrade proizvoda. Mjerenje se moe posmatrati kroz nekoliko faza: 1. postavljanje zadataka i ciljeva mjerenja,
34

Mjerna tehnika

2. formiranje plana mjerena (plan eksperimenta), 3. izvrenje mjerenja, 4. obrada rezultata mjerenja. Mjerenjem se ukazuje na stanje tehnolokog procesa, proizvodnog i drugih sistema u cjelini. Postoje etiri osnovne faze u mjerenju.Sve aktivnosti mjerenja mogu se smjestiti u te etiri faze.Svako mjerenje je posao koji treba ozbiljno planirati, izvriti planirane aktivnosti, a zatim struno obraditi rezultate mjerenja zavisno od toga kakva su mjerenja vrena, koliko je mjerenja vreno, sa kojim ciljem su vrena, koji parametri su mjereni i sl. Prvu fazu mjerenja opisuje skup parametara kao to su: mjerena veliina (ta se mjeri), greka mjerenja, interval povjerenja u kome e se nalaziti vrijednost izmjerene veliine, vjerovatnoa da se vrijednost izmjerene veliine nae u intervalu povjeranja, vrijeme kada e zapoeti mjerenje, vrijeme kada e se zavriti mjerenje, vremenski interval u kome je vreno mjerenje itd. U drugoj fazi mjerenja pravi se plan mjerenja koji obuhvata tip i strukturu, interval moguih vrijednosti mjerene veliine, karakter njene promjene u vremenu, broj mjerenja i sl. Realizacija plana zacrtanih mjerenja obuhvata uslove i reim mjerenja, mjernu opremu, tip mjernog signala. etvrta faza mjerenja je obrada i analiza podataka dobivenih mjerenjem. Prave se zakljuci da li je mjerenje provedeno na odgovarajui nain i da li su rezultati mjerenja, greke mjerenja i vjerovatnoe ukljueni u intervale pouzdanosti. Ukoliko se mjerenje ne vri na klasian nain nego se koriste mjerni pretvarai razliitih vrsta onda se mjerenje svodi na proces generiranja i pretvaranja mjernih informacija signala koji se dobiju mjerenjem. Mjerena veliina prikazana je rezultatom mjerenja na indikatorskoj jedinici ili su rezultati, to je najei sluaj pohranjeni u memoriji kompjutera. Uz pomo odgovarajueg software a podaci mjerenja, u vidu dobivenih signala se obrauju na osnovu odgovarajueg algoritma za date namjene. 2.1.2. Postulati mjerenja Prije svakog mjerenja treba imati na umu univerzalne pristupe mjerenju koji su definirani u vidu tri postulata. Prvi postulat mjerenja glasi: Mjerena veliina mora biti jedinstveno definirana.
35

Mjerna tehnika

Nije mogue izvriti mjerenja ukoliko se ne definira baza idealne geometrije koja je osnova za mjerenje u odnosu na koju e se vriti mjerenje i analizirati rezultati.Na slici 2.2, dat je primjer kako se prvi postulat primjenjuje u proizvodnim mjerenjima. U mjerenju fizikih veliina u procesima definira se eljeni parametar procesa koji je osnova u odnosu na koju e se vriti mjerenje, odnosno odstupanje mjerene veliine.

Slika 2.2. Prvi postulat mjerenja (Razliite definicije mjerene veliine razmaka izmeu dvije paralelne ploe) a: Definicija na bazi idealne geometrije radnog komada, b do g: Mogue definicije na realnom komadu

Slika 2.3. Drugi postulat mjerenja Drugi postulat mjerenja glasi: Referenca ili jedinica moraju biti fiksne ili definirane konvencijom. Svako mjerenje nuno zahtijeva da se zna koja se mjerna jedinica koristi. Ona mora biti tano uzeta bez obzira o kom se mjernom sistemu radi.

36

Mjerna tehnika

Trei postulat mjerenja glasi: Mjerna tehnika mora biti jedinstveno usvojena sa svim uslovima i uticajima.

Slika 2.4. Trei postulat mjerenja Koritenje mjerne tehnike zavisno od mjerenja koje se vri je slobodan izbor i mogunost korisnika ili zahtjev kupca. Uslovi koji se pri tom moraju potovati su mogunosti i dosljedna primjena svih karakteristika izabrane mjerna opreme.

37

Mjerna tehnika

2.1.3. Kontrola (DIN 1319, DIN 2257, DIN 19222, ISO 286-1) Postupak kontrole se bitno razlikuje od mjerenja. Kontrolom se ne dobivaju brojane vrijednosti kontroliranih veliina. Dobiva se samo informacija da li je neka dimenzija mjerenog objekta u granicama ili izvan granica tolerancije. Rezultati kontrole pomau u donoenju odluka u procesu proizvodnje da li je neki komad dobar, lo ili za doradu. Kontrolom se dobiva informacija o karakteru procesa kojim se izrauje kontrolirani komad. Na osnovu rezultata kontrole zakljuuje se o stabilnosti procesa ili potrebi korekcije upravljanja tehnolokim procesom. Kontrolom se identificiraju odstupanja kontrolirane veliine, od dokumentacijom predviene. Kontrola je provjera da li se kontrolirana veliina - dimenzija nalazi unutar propisanih granica tolerancije (gornje i donje). Vrijednost kontrolirane veliine se izraava zakljucima: mjerena veliina je u granicama tolerancije mjerena veliina je iznad gornje granice tolerancije, mjerena veliina je ispod donje granice tolerancije,

Kontrolom se za razliku od mjerenja ne dobiju vrijednosti kontroliranih veliina nego samo njihovo stanje koje se moe porediti sa propisanim.

Slika 2.5. Kontrolna oprema

38

Mjerna tehnika

Kontrola se moe podijeliti na aktivnu i pasivnu.

Aktivnom kontrolom se osim utvrivanja stanja kontrolirane veliine vri i automatsko upravljanje tj. promjena parametara koji utiu na proces kako bi se proces odvijao prema propisanim parametrima. Pasivna kontrola se izvodi nakon zavrene obrade dijelova ili izrade proizvoda. Rezultati pasivne kontrole nemaju uticaja na proces. U procesu proizvodnje donose se odluke kada e se vriti kontrola, a kada mjerenje. U principu, ako se radi o jednom mjernom komadu ili jednom parametru koji se mjeri na manje od 20 komada vri se mjerenje. Ako je broj komada vei od 20 vri se kontrola predvienog parametra.

Slika 2.6. Aktivna i pasivna kontrola 2.1.4. Princip mjerenja Princip mjerenja se zasniva na poznatom fizikom efektu ( termoelektrini, fotoelektrini, piezoelektrini, pneumatski, hidrauliki i sl. ). Mjerna sredstva kojima se vre mjerenja se izrauju da rade na odreenom fizikom principu koji postaje princip mjerenja. Takva mjerna sredstva su termopar, elektrootporna mjerna traka itd). Prema principu mjerenja mogu biti: mehanika, optika, elektrina, piezoelektrina,
39

Mjerna tehnika

fotoelektrina, termoelektrina. pneumatska i dr.

Slika 2.7. Mjerenja zasnovana na razlilitim principima U tehnici su praktini, korisni i esto se upotrebljavaju elektrini mjerni sistemi za mjerenje neelektrinih veliina. Posebno je vana ova vrsta mjerenja za mjerenja na mainama i ureajima koji rade u dinamikim uslovima.

2.2. Podjela metoda i sredstava mjerenja

Sve to treba eksperimentalno provjeravati bez opreme ili uz koritenje bilo koje opreme, bilo mjerne ili kontrolne, moe se nazvati ispitivanjem. Ispitivanje se, u principu, dijeli na subjektivno, objektivno i brojanje, slika 2.8.
40

Mjerna tehnika

Subjektivno ispitivanje je zakljuivanje o karakteristikama i pojavama na bazi osjeaja dodirom, zvunim efektima, ulom mirisa, okusa ili vizualno. Brojanjem se utvruje ponovljivost neke pojave ili signala. Objektivni postupci ispitivanja imaju dimenzionalnu karakteristiku i dijele se na mjerenje i kontrolu.

Slika 2.8. Podjela ispitivanja Postoje razliite podjele mjerenja. Meutim u osnovi sva mjerenja se dijele na: direktna i indirektna.

Direktnom metodom mjerenja mjerena veliina se direktno poredi sa izabranom jedinicom (etalonom) koji ima istu fiziku dimenziju. Npr. preenje duine radnog komada sa slogom graninih mjerki, slika 2.6. Metode mjerenja su se mijenjale i razvijale sa ukupnim razvojem tehnike. U osnovi postoje tri vrste mjerenja: klasine metode, mjerenje na bazi mjernih pretvaraa, mjerno informacioni sistemi.

41

Mjerna tehnika

Klasine metode mjerenja obuhvataju postupke uporeivanja mjerne veliine sa istorodnom poznatom veliinom. Pri tome je druga poznata veliina usvojena za jedinicu mjerenja. Na primjer prilikom mjerenja mase dobije se vrijednost X, koja je B puta vea od poznate uporedne veliine Xm, slika 2.1.

Slika 2.9. Ureaji za direktno mjerenje duine Metode mjerenja kod kojih se mjerenje izvodi pomou insrumenata koji rade na bazi mjernih pretvaraa (senzora) najee se koriste u tehnikoj praksi. Mjerni instrumenti su samo dio strukturnog sistema lanova meusobno povezanih u mjerni lanac. U principu mjerenje ovom metodom je postupak generiranja i pretvaranja informacija o mjernoj veliini. Ovako dobivene informacije mogu se registovati ili mogu biti ulazne veliine za upravljanje procesima. Mjerno informacioni sistemi su najsavremeniji oblik mjerenja. U njihovom radu koristi se teorija informacija, mikroelektronski sistemi, mikroprocesori i raunari. Cilj je upravljanje obradnim centrima i tehnolokim procesima uz primjenu fleksibilne automatizacije manipulacionim robotima.

42

Mjerna tehnika

Svaka od ovih metoda moe imati dva naina registracije izmjene veliine i to : analogni, digitalni.

Slika 2.10. Analogne i digitalne metode mjerenja Kod analognih metoda koristi se princip skretanja, a kod digitalnih princip odbrojavanja Metode mjerenja mogu biti: apsolutne i relativne

Apsolutne metode omoguavaju direktno oitavanje rezultata mjerenja na indikatoru ili registracionom lanu, npr. mjerenja pominim mjerilom, mikrometrima i sl., slika 2.11.

Slika 2.11. Apsolutno mjerenje

43

Mjerna tehnika

Relativna (uporedna) metoda mjerenja zasniva se na poreenju mjerene veliine sa posebno izraenim uzorkom ili etalonom. Na slici 2.12. je prikazano poreenje sa graninim paralelnim mjerkama.

1,008 1,020

1,300 2,000

5,328

Slika 2.12. Relativna metoda mjerenja Vrijednost izmjerene veliine izraava se na osnovu poznatih dimenzija uzorka (npr. sloga graninih mjerki) i odstupanja relativne dimenzije ija se vrijednost oitava mjernom sredstvu koje se koristi za mjerenje (poreenje). Metodi kontrole mogu biti: diferencijalni (elementarni) i kompleksni (integralni).

Diferencijalni metodi kontrole omoguavaju da se utvrdi koji su to uzorci zbog kojih je mjereni objekat van granica odstupanja. Diferencijalni metodi kontrole su dobri da se izvri kontrola parametara mjerenog objekta sloene konfiguracije. Kontrola se moe izvoditi kontrolom svakog parametra posebno. Ovaj vid kontrole se moe vriti po odreenom redosljedu kod proizvoda sloene konfiguracije npr. oljebljenih vratila. Vri se kontrola unutranjeg i spoljanjeg prenika, zatim irina i visina lijeba, slika 2.13.

Slika 2.13. Diferencijalni metod kontrole

44

Mjerna tehnika

Kompleksni metod se koristi za kontrolu gotovih proizvoda sloene izrade. Parametri se kontroliraju istovremeno. Uglavnom se postupak svodi na razmatranje kontroliranih komada na dobre i loe - kart. Pri tome se loi komadi razvrstavaju na one koji se mogu doraditi i one koji se odbacuju jer se ne mogu popraviti naknadnom doradom. Ovaj metod se koristi u zavrnoj kontroli u proizvodnom procesu, slika 2.14.

Slika 2.14. Kompleksni metod Prema koritenoj mjernoj opremi metode mjerenja i kontrole se mogu podijeliti i na: kontaktne (taktilne) i bezkontaktne.

Kontaktne metode koriste instrumente iji mjerni pipak dodiruje mjereni ili kontrolirani objekat u toku mjerenja ili kontrole.
9max. einstellbare Toleranzmarken Zeiger
60max.

mm - Anzeige

Strichskale 16min. 1

34max.

Einspannschaft

Mebolzen

8h6

Meeinsatz

Slika 2.15. Mjerno sredstvo za kontaktnu kontrolu

45

Mjerna tehnika

Bezkontaktnim metodama se vri mjerenje ili kontrola objekata ili parametara bez fizikog dodira sa njima. Ove metode su npr. optike metode mjerenja i kontrole. Nulti metod, kako mu i samo ime kae, svodi se na dovoenje razlike izmeu mjerene i referentne vrijednosti na nulu i uspostavljanje ravnotee. Ovaj metod se koristi za vaganje kod razliitih vrsta vaga (slika 2.16) ili kod mjerenja elektropretvarakim mjernim trakama gdje se koristi elektrini most.

Slika 2.16. Nulti metod i elektrini most Kompenzacioni metod je kombinacija nultog metoda i metoda skretanja. Prvo se mjeri mjerni pribor podesi na nulu uz pomo nekog etalona npr. graninih paralelni mjerki. Na njemu je kao nulta vrijednost registrirana referentna vrijednost. Zatim se uporedi sa referentnim objektom. Tada kazaljka mjernog instrumenta skrene i pokae koliko je odstupanje od referentne vrijednosti. Zbir te dvije vrijednosti; referentne i nakon toga zabiljeene predstavlja, izmjerenu vrijednost parametra, slika 2.17.
1 ulazna mlaznica 2 indikator 3 konusna igla 4 izlazna mlaznica 5 kompenzaciona komora 6 membrana 7 mjerna mlaznica 8 kontrolisani objekat 9 mjerna komora 10 ulazna mlaznica

Slika 2.17. Kompenzacioni metod mjerenja

46

Mjerna tehnika

Koritenjem mjerne tehnike mogu se vriti mjerenja i dobiti rezultari na neki od sljedeih naina: direktno, indirektno, grupno i centralizovano (kompleksno)

Najjednostavnija mjerenja sa aspekta dobijanja rezultata su direktna mjerenja. Vrijednost mjerne veliine se direktno oitava iz rezultata mjerenja. Mjerna veliina se uporeuje sa mjerom pomou mjernog ureaja, graduisanog u odgovarajuim jedinicama, npr. mjerenje duine je uporeivanje sa mjernim ureajem koji ima skalu u metrima i manjim jedinicama. Kod indirektnog mjerenja mjerna veliina se dobiva se posredno iz poznatih relacija koje povezuju izmjerene i traene veliine. Na primjer mjeri se duina stranice kvadra i na osnovu nje izrauna zapremina kvadra. Indirektno se moe izmjeriti otpor na osnovu mjerenja duine i poprenog presjeka provodnika. Ova mjerenja vre se u sluaju kada je jednostavnije, bre i jeftinije doi do rezultata mjerenja, ali i u sluaju kada se direktnim mjerenjem dobiju rezultati manje tanosti.

Slika 2.18. Indirektno mjerenje

47

Mjerna tehnika

Grupna mjerenja se provode tako to se istovremeno vri direktno mjerenje vie istorodnih veliina. Traene veliine dobiju se rjeavanjem sistema jednaina. Kompleksna mjerenja se provode tako sto se istovremeno vri mjerenje vie nejednorodnih veliina. Kod ovih mjerenja treba uspostaviti vezu izmeu mjernih veliina. S obzirom na tanost rezultata, mjerenja mogu biti : maksimalne tanosti, u cilju provjere i kontrole, tehnika mjerenja.

U prvu grupu se ubrajaju etalonska mjerenja, iji rezultati daju vrijednosti najvee tanosti s obzirom na postojei nivo tehnike. Ova mjerenja se koriste za dobivanje odgovarajuih jedinica fizikih veliina i konstanti. Mjerenja iji je cilj kontrola imaju greke koje se kreu u zadanim granicama. Ova vrsta mjerenja se provodi u laboratorijama, a slui za uvoenje standarda i provjeru mjerne tehnike u proizvodnim mjernim laboratorijama i pogonima Tehnika mjerenja koja se vre u proizvodnim i pogonskim uslovima imaju greku. Veliina i vrsta greke zavisi od koritene mjerne opreme i metode mjerenja. To su mjerenja koja se vre u cilju kontrole i dijagnostike stanja sistema. Ova vrsta mjerenja najee se koristi u proizvodnji i obuhvata razliite vrste mjerenja zavisno od toga o kakvom se tehnikom sistemu radi. Prema nainu prezentiranja mjerenja mogu : apsolutna i relativna

Apsolutna mjerenja se baziraju na direktnim jedne ili vie osnovnih veliina uz primjenu jedinica. Rezultat mjerenja duine iskazuje se u obliku numerike vrijednosti izmjerene veliine i jedinice (metar, ili snage u kilovatima itd. Rezultat relativnih mjerenja izraava se kao odnos mjerne veliine i istorodne veliine uzete za referentnu. Na primjer relativna vlanost zraka je odnos koliine vodene pare u 1 m3 i koliina vodene pare u 1 m3 u zasienom stanju pri datoj temperaturi.

48

Mjerna tehnika

Prema karakteru promjene mjerne veliine u toku mjerenja se dijele na : statika i dinamika.

Statika mjerenja su ona kod kojih mjerna veliina ostaje konstantna u toku vremena. Dinamika mjerenja su ona kod kojih se mjerna veliina mijenja u toku vremena. Promjene dinamikih veliina mogu biti deterministike i stohastike. Deterministike promjene mogu biti periodine i neperiodine, dok sluajne mogu biti stacionarne i nestacionarne. Klasifikacija dinamikih promjena moe se napraviti i prema brzini odvijanja procesa pri emu se razlikuju procesi sa malom, srednjom i velikom brzinom. U zavisnosti od procesa koji se odvija mjerenja mogu biti : predprocesna, procesna i postprocesna

Predprocesna mjerenja vre se prije procesa, npr. obrada u metalopreraivakoj industriji. Obuhvataju niz mjernih i kontrolnih radnji, a cilj im je kontrola i zatita. Kontrola podrazumijeva otklanjanje loih komada. Zatita u predprocesnim mjerenjima podrazumijeva zatitu maina, pribora i alata od oteenja koja mogu nastupiti usljed obrade neodgavorarajuih komada. Procesna mjerenja se obavljaju u toku odvijanja procesa, postprocesna nakon zavretka procesa (kontrola serije, klasiranje proizvoda, itd. ). Prema uticaju rezultata na proces mjerenja mogu biti : aktivna i pasivna.

Aktivna mjerenja se vre s ciljem upravljanja i regulisanja procesa. Aktivni mjerni sistemi su funkcionalno povezani preko specijalnih upravljakih jedinica sa izvrnim organima mijenjajui parametar npr. reima obrade, odmicanje i primicanje alata. Osim toga aktivni mjerni sistemi mogu da vre kompenzaciju greke obrade kao i korekciju dimenzija na osnovu rezultata mjerenja ili statistike ocjene izmjerenih vrijednosti iz serije. Cilj pasivnih mjerenja je selekcija loih komada kada se mjerenja provode u proizvodnim procesima.
49

Mjerna tehnika

2.3. Mjerni sistemi

Skup tehnikih ureaja, instrumenata ili mjernih sredstava, koji su meusobno povezani u funkcionalnu cjelinu zove se mjerni sistem. Mjerni sistem se povezuje na razliite naine sa objektom koji se mjeri ili kontrolira. Cilj koritenja bilo kojeg mjernog sistema ili ureaja je mjerenje fizike veliine, analiza i upravljanje. Mjerni sistemi se izrauju na bazi principa mjerenja. Tako postoje: mehaniki, elektrini, optiki, hidrauliki, pneumatski i drugi sistemi. Pomou mjernog sistema mogue je vriti identifikaciju stanja u kome se nalazi objekat ili proces, koji se mjeri ili kontrolira. Objekat koji se mjeri moe biti maina, ureaj alat, konstrukcija ili bilo koji proizvod. Mehaniki sistemi su najjednostavniji po konstrukciji i pogodni su za odravanje. Nedostatak se ogleda u nemogunosti mjerenja dinamikih veliina. Mehaniki mjerni sistemi ne zahtijevaju dodatnu opremu. Za razliku od mehanikih ostali mjerni sistemi su sloeniji po konstrukciji i po uslovima koritenja. Savreniji od mehamikih su optiki mjeri sitemi koji se koriste za mjerenje statikih veliina. Sloeniji su po konstrukciji i imaju veu osjetljivost u odnosu na mehanike. Najsloeniji su elektrin mjerni ureaji koji imaju i odreene prednosti u odnosu na sve ostale. Najvanije prednosti su: vea osjetljivost i vea tanost, vea mogunost mjerenja statikih i dinamikih veliina, mogu se koristiti i za mjerenja na udaljenim objektima (telemetrijska mjerenja), mogu se koristiti u automatskoj regulaciji neelektrinih veliina pomou elektrinih postupaka.

Na slici 2.19 prikazana je blok ema mjernog sistema koji se sastoji od osnovnih dijelova: mjernog pretvaraa, mjernog poajaivaa, dodatne opreme koja slui za povezivanje dijelova mjernog sistema, mjernog pretvaraa i registracionog lana.

50

Mjerna tehnika

Slika 2.19. Mjerni sistem 2.3.1. Karakteristike mjernih, sistema, pribora i instrumenata Mjerni sistemi i pribori imaju pojedinane i ope karakteristike. One pokazuju kakve su mogunosti u pogledu mjerenja, kontrole, tanosti, preciznosti i pouzdanosti mjerenja i druge eksploatacione karakteristike mjernih ureeja, instrumenata i pribora. U postupku mjerenja sva koritena mjerna oprema, mjerni ureaji i instrumenti moraju obezbjediti da se mjerenje vri: tano, precizno i pouzdano

Prilikom izbora mjerne i kontrolne opreme za odgovarajua mjerenja prvo se analizira koliko je dozvoljeno odstupanje veliine koja se mjeri ili kontrolira i uzimaju podaci iz dokumentacije bitni za metroloka razmatranja.

51

Mjerna tehnika

Mjerna i kontrolna sredstva, ureaji i instrumenti mogu se koristiti u labaratorijama ili u proizvodnim uslovima. Prema tome gdje se koriste mjerila se dijele na ona koja se koriste u labaratorijama i proizvodnim uslovima. Za mjerila koja se koriste u proizvodnim uslovima bitne karakteristike su: opseg mjerenja, opseg podeavanja, osjetljivost i greka mjerila veliina podjele skale vrijednost podjele skale opseg pokazivanja.

Za laboratorijska mjerenja koriste se instrumenti za koja su vane:

Neke od bitnih karakteriistika mjerne i ispitne opreme bie dataljnije objanjeni. Veliina podjele skale (c) je rastojanje dvije susjedne crtice. Vrijednost podjele skale (a) je vrijednost mjerne veliine koja odgovara podioku skale

a=

R0 = k 10 z < T n

(mm)

U izrazu su: R0 (mm) opseg oitavanje mjerne skale, n broj podioka mjerne skale, k 1, 2 ili 5 karakteristika vrijednosti podjele z=1; 2; 3 pozitivni ili negativni cijeli broj T (mm) irina tolerantnog polja mjerene veliine. Vrijednost podjele, koja se utiskuje na instrumentu, predstavlja minimalnu moguu vrijednost koja se direktno moe oitati na skali. Izmeu veliine i vrijednosti podjele skale postoji odgovarajua relacija koja ini prenosni odnos

u=

c , a

52

Mjerna tehnika

Na slici 2.20. prikazane su navedene veliine.

l=2c f=0,1c

l=(1+1,5)c f=0,2c

Slika 2.20. Podjela skale To je karakteristika instrumenta.

Slika 2.21. Osnovna skala i skala nonijusa Opseg oitavanja (R0) je podruje mjerne skale ograniene poetnom (Xp) i krajnjom vrijednou (Xk):

R0 = X k X p (mm)
53

Mjerna tehnika

Opseg oitavanja moe se izraziti kao proizvod broja podioka (n) i vrijednosti podjele (a)

R0 = n a (mm)
Opseg podeavanja (Rp) je zbir duina pomjeranja mjernog vretena, mjernog stola ili instrumenta du mjernog stuba.

Slika 2.22. Opseg oitavanja i podeavanja Opseg mjerenja (Rm) je zbir opsega oitavanja i podeavanja:

R m = R0 + R p

(mm)

Slika 2.23. Opseg mjerenja Opseg mjerenja je podruje primjene vrijednosti mjerne veliine u kojoj je normirana greka instrumenta. Moe se napisati i kao:

Rm = X m X min
54

Mjerna tehnika

gdje su: Xm i Xmin najvea i najmanja vrijednost mjerne veliine koja se moe odrediti instrumentom ili razika mjernih signala. Mjerni opseg karakterie statika karakteristika koja se moe grafiki prikazati kao na slici 2.24. Veliina k je statiki faktor pojaanja i to je karakteristika mjernog ureaja.

Slika 2.24. Statika karakteristika Opseg pokazivanja (Rop) je oblast mjernih veliina u kojoj se mogu koristiti mjernii instrumenti. Karakterie ga minimalna i maksimalna vrijednost mjerne veliine:

Rop = X min do X m

(mm)

Tako npr. kod mikrometarskih mjerila opseg mjerenja je 25 mm dok su opsezi pokazivanja razliiti (0 25 mm, 25 50 mm i 50 75 mm) Tanost oitavanja je ona tanost koja se postie direktnim oitavanjem na indikatoru mjernog instrumenta. Odgovara vrijednosti podjele na skali. Prenosni odnos predstavlja osjetljivost O. To je odnos duinskog ili ugaonog pomjeranja pokazivaa skale ili vrijednosti mjerne veliine:

55

Mjerna tehnika

O=

Y ( x) x

gdje su: Y(x) (mm) vrijednost veliine pomjeranja pokazivaa mjernog pribora i x (mm) vrijednost mjerne veliine koja dovodi do odgovarajueg pomjeranja pokazivaa skale

Slika 2.25. Osjetljivost mjerenja Prenosni odnos je kolinik mjerene veliine i vrijednosti podjele skale. Prenosni odnos polunih mjerila odgovara prenosnom odnosu poluga, a osjetljivost optikih mjernih instrumenata definisana je stepenom uveanja optikog sistema. Mjerna sila Fm (N) je sila kojom mjerni pipak instrumenta djeluje na objekat mjerenja. Ima ogranienu normiranu vrijednost kako bi se mogue deformacije mjernog pipka instrumenta kao i mjernog objekta (savijanje, skraenje, povrinsko deformiranje) sveli na najmanju mjeru. Normiranje i regulisanje mjerne sile izvodi se specijalnim ureajima koji ine sastavni dio konstrukcije instrumenta (poluge, opruge, kazaljke i sl.). Mjerna sila je ona sila kojom mjerno sredstvo djeluje na povrinu mjernog objekta. Greka instrumenta Zi je odreena maksimalnom apsolutnom vrijednou razlike vrijednosti mjerene veliine Xi i istinske vrijednosti:

Z i = max X i X

(mm) ili ( m)

Ovo je jedna od najeih karakteristika instrumenta. Greka instrumenta nastaje usljed konstrukcije i tehnologije izrade, greke umjeravanja i paralokse i sl. Najveu dozvoljenu greku instrumenta propisuje
56

Mjerna tehnika

proizvoa. Greka se moe i eksperimentalno odrediti za svaki konkretan mjerni instrument. Greka instrumenta je sistematska greka mjernog pribora.

Slika 2.26. Greka paralakse Greka paralakse nastaje kada oko operatora ne posmatra skalu i pokaziva (kazaljku) okomito nego pod nekim uglom, na ravan skale ve pod nekim uglom . Ako se ravan skale i kazaljke nalaze na nekom rastojanju b0 greka oitavanja usljed paralakse je:

Z paral = btg = b =
gdje su:

b p = x x1 (mm) l

b (mm) rastojanje ravni kazaljke i skale l (mm) udaljenost operatora od ravni kazaljke X i X1 (mm) su vrijednosti mjerene veliine oitane pri razliitim poloajima operatora - ugao nagiba pri oitavanju =arctg (p/l) p (mm) pomjeranje operatora od vertikale Greka oitavanja zavisi od rastojanja ravni skale i ravni kazaljke (b), ugla nagiba () i bonog pomjeranja operatora (p). Smanjenje greke paralakse moe se postii: smanjenjem rastojanja b normiranjem ugla za kretanje drugih parametrara konstrukcije
57

Mjerna tehnika

greke paralakse moe se smanjiti uvoenjem novih konstruktivnih rjeenja.

Greke paralakse nema kada su skala i kazaljka u istoj ravni. 2.3.2. Osnovni principi mjerenja Tanost mjerenja zavisi od niza vie ili manje relevantnih faktora, ali i od osnovnih principa na kojima se zasniva projektovanje i konstrukcija mjernih i kontrolnih sredstava. Osnovni principi su: Abbe-ov (komparatorski princip mjerenja) Taylor-ov princip mjerenja

Abbe-ov princip se odnosi na mjerne instrumente i glasi: Najtanija mjera se postie samo onda kada se veliina koja se mjeri nalazi u pravolinijskom produetku mjerne skale (slika 2.27). U suprotnom javlja se dopunska greka (npr. l kod pominih mjerila).

Slika 2.27. Komparatorski ili Abbe-ov princip mjerenja Princip Taylora se odnosi na tolerancijska mjerila (kontrolnike, slika 2.28) i glasi: Strana IDE - SMIJE tolerancijskog mjerila treba da je tako konstruisana da, svojom upotrebom, obezbijedi zamjenjivost dijelova, dok strana NE IDE NE SMIJE treba da bude tako konstruisana da obezbijedi provjeru samo jednog parametra. Oigledno je da je zadatak strane NE IDE da otkrije
58

Mjerna tehnika

odstupanja kontrolisane mjere. Iz tih razloga ista i ima buriast oblik. Princip je primjenjiv na tolerancijska mjerila namjenjena kontroli elemenata sklopova (npr. tipa osovine ili vratilo - klizno ili kuglino leite, klipni prsten - kouljica cilindra i sl. )

Slika 2.28. Taylorov princip kontrole Zadovoljenje osnovnih principa mjerenja i kontrole, u fazi projektovanja konstruisanja mjerne i kontrolne instrumentacije, predstavlja osnovu koja dovodi do smanjenja ukupne greke mjerne i kontrolne tehnike. 2.3.3. Problemi i ogranienja u mjerenju I pored stalnog usavravanja tehnika i sredstava za mjerenje i dalje se tei ka poboljanju karakteristika sredstava za mjerenje. Tanost mjerenja, kao jedan od najvanijih uslova kod mjerenja, je onolika kolike su mogunosti tehnike mjerenja u datom momentu. Zbog toga se nastoji da se prilikom mjerenja koriste fizike konstante ija je vrijednost dobivena koritenjem najtanijih instrumenata. Drugi problem, pored tanosti rezultata, predstavlja i jedinstvo mjerenja. Jedinstvom mjerenja se nastoji obezbjediti vjeran prenos veliina jedinica od kalibrisanih etalona na radna sredstva mjerenja, sa minimalnom grekom. Problem koji je stalno prisutan u mjernoj tehnici je odreivanje tehnikih sredstava i metoda izvoenja granine tanosti za tehnike sistem koji radi u nestacionarnom dinamikom procesu pri velikom ubrzanju. U tehnici mjerenja je vrlo vana dobra povezanost metrologije i standardizacije. Ostvarena je standardizacija jedinice mjerenja, jedinstvenost nacionalnih i meudravnih sistema etalona, mjera i kalibar, sredstava i metoda mjerenja, materijala, metrolokih konstanti. Digitalna raunarska tehnika je vrlo pogodna za automatsku obradu podataka. Veza izmeu mjernog objekta, sredstva za mjerenje i raunara moe biti stalna pri emu se podaci registriraju kontinuirano
59

Mjerna tehnika

kako se proces mjerenja odvija. To je posebno vano kod sistema koji rede u dinamikim uvjetima. Mehaniki histerezis i histerezne pojave u mjernim instrumentima Histerezis je grka rije, a znai manjak ili zaostajanje. To je pojava koja nastaje kada posljedice djelovanja neke pojave zaostaju i nakon uzronika tog djelovanja. Mehaniki histerezis moe se javiti u matrijalu. To je sluaj kada se mainski element, npr. opruga napravljena od elika cikliki optereuje. Optereenje i elastina deformacija koja j posljedica djelovanja optereenja odnosno izlazna veliina na djelovanje optereenja na oprugu, nemaju linearan odnos zbog pojave histerezisa (slika 2.29). Povrina koju zatvara kriva predstavlja energiju pretvorenu u toplotu i predstavlja gubitak energije koju opruga akumulira.

Slika 2.29. Histerezis kod mjerenja deformacije

Slika 2.30. a) Viskozno teenje, b) Histerezis kod mjerenja pritiska

60

Mjerna tehnika

U histerezne pojave moe se ubrojati i viskozno teenje. Razlika izmeu navedenih sluajeva histerezisa i viskoznog teenja je u tome to je viskozno teenje ili klizanje pojava zavisna od vremena. Na slici 2.30.a pokazano je klizanje za sluaj elastine deformacije pod djelovanjem optereenja, a zatim nakon viskoznog teenja povratak materijala u poetno stanje. Pojava histerezisa se uoava na mjernom instrumentu tako to se ne reprodukuje isto oitavanje pri poveanju mjerne veliine od manje ka veoj vrijednosti kao pri opadanju iste. To je npr. sluaj kod mjerenja pritiska (slika 2.30.b).

2.4. Elektrina mjerenja neelektrinih veliina

Elektrina mjerenja neelektrinih veliina su esta zbog prednosti koje u odnosu na druge mjerne sisteme pokazuju mjerni ureaji. Usavravanjem mjerne i raunarske tehnike ova mjerenja postaju nezaobilazna u tehnikoj praksi, kao i u svim oblastima gdje se vre mjerenja i kontrole. Prethodno nabrojane prednosti, ali i sada ve relativno pristupana cijena omoguava iroku primjenu i za komercijalne svrhe mjerenja protoka, potronje medija i sl. 2.4.1. Elektrini mjerni sistem Elektrini mjerni sistem predstavlja skup ureaja i dodatne opreme za mjerenje parametara rada (neelektrinih veliina) nekog mjernog objekta ili procesa. Velika prednost ovakvih mjernih sistema je mogunost vrena mjerenja na objektima koji u toku rada pokazuju velike dinamike promjene. Mjerni sistem u principu sadri tri dijela povezana u lanac i to : mjerni pretvara, mjerni pojaiva, registracioni lan.

MP
Mjerni pretvara

PP
Predpojaiva

P
Pojaiva

DF
Demodulacioni filter

R
Registracioni lan

Slika 2.31. Blok ema mjernog sistema

61

Mjerna tehnika

Na poetku mjernog lanca mjerna neelektrina veliina se uz pomo mjernog pretvaraa pretvara u odgovarajuu elektrinu veliinu. Ulazni signal mehanike veliine mogu biti statikog i dinamikog karaktera. Kod statikog mjerenja lake se postie linearan odnos izmeu ulazne i izlazne veliine. U sluaju dinamike ulazne veliine, odnos veliine zavisne od vremena treba uspostaviti relaciju izmeu ulaza i izlaza. Osnovne karakteristike mjernog pretvaraa su : linearnost ulaza i izlaza i dinamikih veliina koje se mjere. Neki mjerni instrumenti daju linearnan odnos ulazne i izlazne veliine koji je opisan jednainom y=ax, gdje je a kalibracioni faktor. Kod mjernih instrumenata, kod kojih se uspostavlja linearan odnos ulaza i izlaza zanemaren je uticaj histerezisa, klizanja i drugih negativnih pojava. Meutim ove pojave su realne i one remete linearnu relaciju izmeu ulaznih i izlaznih karakteristika. Prvi dio mjernog lanca, mjerni pretvara, prima neelektrinu velinu koja se mjeri i pretvara je u odgovarajui elektrini signal. Elektrini signal koji je obino slabog intenziteta se u drugom dijelu pojaava, demodulira i filtrira, a zatim se u pogodnom obliku alje do registracion lana koji moe biti u sklopu mjernog ureaja ili udaljen od njega. Zavisno od veliina koje se mjere i registruju registracioni lan moe biti kompjuter, pisa, osciloskop, oscilograf, displej, magnetna traka ili disketa. Izmjerene veliine se mogu prikazati na analogan ili digitalan nain. 2.4.2. Elektromehanika analogija Izmeu elektrinih i mehanikih veliina mogu se uspostaviti analogne veze. Analogni sistemi su takvi fiziki sistemi koji imaju jednaine istog oblika. Ako se jedan sistem ispita, po analogiji se mogu uspostaviti veze i prenijeti rezultati, odnosno donijeti zakljuci o ponaanju njemu analognog sistema. Mehaniki sistemi su analogni elektrinim sistemima jer su opisani jednainama koje se razlikuju samo vrsti nepoznatih veliina i koeficijentima. Kao jedinstven primjer elektromehanike analogije mogu se posmatrati izrazi u mehanici za silu i elektrotehnici za napon, izrazi (2.1) i (2.2).

F=

m dv ........................................................................... (2.1) dt

62

Mjerna tehnika

F=

L dl ............................................................................ (2.2) dt

Uoava se da su izrazi istog oblika. Sili F u mehanici analogna veliina je napon U u elektronici, masi m analogan je induktivitet L, a brzini v jaina struje I. Primjer analogije elektrinih i mehanikih veliina moe se pokazati u sluaju mehanike i elektrine snage:

P = F v = ma
P = m

x x2 = m 3 t t

za translacioni sistem za rotacioni sistem za elektrini sistem - ugaona brzina I - jaina struje U - napon v - brzina t - vrijeme

P = I U
gdje je: P - snaga F - sila x - pomjeranje M - moment m - masa

Ako se izjednae izrazi za snagu translacionog i elektrinog, te rotacionog i elektrinog sistema dobije se :

Fx x2 I U = = m 3 t t
I U = M L
Lijeve strane jednaine mogu se proiriti faktorom n i napisati u obliku :

I n I n

U Fx x x = = m 2 n t t t U = M = F x n x =v t l t
63

A zatim napisati u dva dijela :

m x U =F= 2 n t U = M = Fx n

i i

l n =

l n = =

Mjerna tehnika

Faktor n zove se "translacioni" faktor i pomou njega se odreuje veza izmeu elektrinih i mehanikih veliina. Kada je faktor n=1 analogija je direktna. Direktna analogija postoji izmeu momenata M i napona U. Direktna analogija takoer postoji izmeu jaine struje I, i ugaone brzine . Osim direktne postoji i indirektna analogija elektrinih i mehanikih veliina. U tom sluaju je n1. Na slici 2.32 prikazan je primjer i ema direktne i inverzne analogije mehanikog i elektrinog sistema.

a) b) c) Slika 2.32. Direktna i inverzna analogija mehanikog i elektrinog sistema a) mehaniki vibracioni sistem, b) direktna analogija, c) inverzna analogija. Mehaniki sistem koji vibrira sadri masu m, oprugu k priguiva D. Elektrine veliine koje su analogne nabrojane su induktivitet kalema L, kapacitet kondenzatora C i otpor otpornika R. Kod direktne i inverzne analogije u elektrinom sistemu isti su elementi, sistema, a razlikuju se samo u povezanosti. U sluaju direktne analogije elementi elektrinog sistema su spojeni serijski, a u sluaju inverzne analogije spojeni su paralelno direktna analogija je povoljnija u elektromagnetnom sistemima je pogodnija tamo gdje postoji neposredna veza izmeu sile i elektrinog napona (piezoelektrinih sistema). Diferencijalne jednaine kojima se opisuje mehaniki vibracioni sistemi i njemu analogni elektrini, date su u funkciji od brzine v (jednaina 2.3) i jaine struje I (jednaina 2.4).

F = m U = L

dv 1 + Dv + vdt ..................................................... (2.3) dt k

1 dl + Rl + vdt ................................................... (2.4) 1/ k dt

U tabeli 2.1. prikazan je shematski pregled nekih mehanikih i odgovarajuih elektrinih veliina, te nain njihovog povezivanja.
64

Mjerna tehnika

U mehanici sila F brzina v

U elektrotehnici napon U struja I

U mehanici

U elektrotehnici

Tabela 2.1. ematski prikaz analognih mehanikih i elektrinih veliina, te njihov naini povezivanja.

65

Mjerna tehnika

Na slici 2.33 prikazan je ureaj za priguenje udara. Ureaj se sastoji od cilindra ispunjenog viskoznom tenou, klipa i opruge. Klip vri translatorno kretanje pod djelovanjem sile F = f (t). Prilikom modeliranja ovog sistema treba napraviti mehaniku emu sistema (slika 2.33.b) i sve elemente mehanikog sistema spojiti u krug. Na osnovu mehanikog kruga u kome su elementi spojeni paralelno se formira se elektrini analogni krug u kome su odgovarajui elementi povezani serijski (slika 2.33.c). Mehaniki i elektrini krug na slici 2.33 razlikuju se po obliku jer mehanikom paralelnom krugu odgovara elektrini serijski spoj. U mehanikom krugu postoji jedna brzina, brzina v kretanja klipa i jedna struja koja protie kroz sve elemente elektrinog kruga.

Slika 2.33. Primjer primjene analogije sa ureajem za priguenje udara. Diferencijalne jednaine kojima su opisani mehaniki sistem (slika 2.33.b) i elektrini sistem (slika 2.33.c) su:

66

Mjerna tehnika

dv(t ) m + Dv(t ) + k v(t )dt = f (t ) ..................................... (2.5) dt

L dl 1 + Rl + l (t )dt = U (t ) .............................................. (2.6) dt K0
t

Mehaniki i elektrini krug na slici 2.33 razlikuju se po obliku jer mehanikom paralelnom krugu odgovara elektrini serijski spoj. U mehanikom krugu postoji jedna brzina, brzina v kretanja klipa i jedna struja koja protie kroz sve elemente elektrinog kruga. Rotacioni mehaniki sistemi bitno se ne razlikuju od translacionih kada je u pitanju njihova analogija sa elektrinim sistemima. Jednaine kretanja mahanikog rotacionih sistema su istog oblika, s tim to se parametri razlikuju. U tabeli su 2.2 date su analogne veliine translacionih i rotacionih sistema. Translacione karakteristike Rotacione karakteristike mehanikog sistema mehanikog sistema Naziv Oznake Naziv Oznake Masa M Moment inercije I Translaciona krutost k Torziona krutost kr Translaciono otpor D Torzioni otpor Dr Translaciono pomjeranje x Ugaono zakretanje Translaciona brzina v Ugaona brzina Sila F Moment sile M Tabela 2.2. Analogne veliine translacionih i rotacionih sistema

Slika 2.34. Rotacioni sistem

67

Mjerna tehnika

Rotacioni sistem na slici 2.34 je mehaniki vibracioni sistem koji se sastoji od zamajca i elastinog vratila ukljetenog na oba kraja. Zamajac je postavljen na sredini vratila. Dijelovi vratila lijevo i desno od zamajca imaju torzionu krutost kr/2, a moment inercije zamajca je 1. Torzione vibracije zamajca priguuje viskozno trenje, iji je torzioni otpor Dr. Kada se zamajac izvede iz ravnotenog poloaja i zakrene za neki poetni ugao 0 on nastavlja da se kree. Sistem ima jedan stepen slobode kretanja i kretanje je opisano koordinatom . Sistem vibrira ugaonom brzinom . Jednaine kojom je opisano kretanje sistema na slici 2.34 je:

I
I

d 2 d +D + k r = 0 i 2 dt r dt
t

d = ............................... (2.7) dt

d + D r + k r (t )dt = k r 0 ....................................... (2.8) dt 0

2.4.3. Ulazne veliine Ulazne veliine koje se mjere elektrinim mjernim ureajima mogu biti statike i dinamike. Dinamike veliine mogu se ponaati kao to je prikazano na slici 2.35. Dinamike mjerene veliine deterministike stohastike

periodine

stacionarne

neperiodine

nestacionarne

Slika 2.35. Ponaanje dinamikih veliina Mehanika veliina koja se mijenja sa vremenom je vremenska funkcija x(t). To je ulazna mjerena veliina. Dinamiki procesi mogu se posmatrati i analizirati u vremenskom ili frekventnom podruju.

68

Mjerna tehnika

Vremensko podruje podrazumijeva da se posmatra promjena dinamike veliine u funkciji od vremena. Frekventno podruje podrazumijeva da se promjena dinamike veliine posmatra u funkciji od frekvencije. Na slici 2.36 prikazani su dinamikodeterministiki periodini procesi u vremenskom i frekventnom domenu.

Slika 2.36. Vrste dinamikih ulaza mehanikih veliina u vremenskom i frekventnom domenu A(t) su amplitude mehanikih veliina koje pokazuju dinamike promjene. Mehanike veliine koje se dinamiki mijenjaju mogu biti: put s(t), brzina v(t), sila F(t), pritisak p(t), napon (t). Spektar se dobije frekventnom analizom procesa u vremenskom domenu ili mjerenjem pomou analizatora spektra. Mjerni sistemi u dinamikim uslovima U postupku mjerenja vremenski promjenljive veliine javlja se jedan period u kome mjerni sistem nije stabilan i drugi kada sistem treba da postigne
69

Mjerna tehnika

ustaljeno stanje. Taj period prelaznog procesa se u nekim sluajevima moe zanemariti, ali ga treba poznavati. Karakteristika odziva (odgovora) mjernog sistema na djelovanje vremenski promjenljive ulazne veliine je kanjenje za ulaznom mjernom veliinom. Kanjenje je posljedica inercije i priguenje u mjernom sistemu. Na slici 2.37 je prikazan odskoni ulaz koji pokazuje kanjenje pri mjerenju dinamike veliine i odgovarajui izlaz.

Slika 2.37. Odziv na odskoni ulaz U periodu mjerenja ulazna odskona funkcija se na izlazu ne javlja kao odskona funcija nego se prvo javlja vrijeme porasta mjerene veliine. Vrijeme porasta je vrijeme potrebno da sistem na izlazu promijeni izlazni signal od 5% do 95% konane vrijednosti na poetnom dijelu krive. To je ustvari, brzina odziva mjernog sistema na ulaznu veliinu. U svim mjernim sistemima treba teiti da se to prije postigne eljeni izlaz Druga karakteristika mjernog sistema je vrijeme prilagoavanja. To je vremenski interval potreban da kazaljka doe i ostane u opsegu odstupanja (2%) eljene vrijednosti poslije odskone promjene mjerne veliine

Priguenje Pored histerezisa i klizanja u mjernim instrumentima javlja se priguenje. Priguenje dovodi do progresivnog smanjenja amplitude ili potpunog
70

Mjerna tehnika

priguenja uzastopnih vibracija poslije odskone promjene ulaza mjerne veliine. Amplituda vibracija zavisi od osjetljivosti sistema. Svaki mjerni sistem u svom sastavu sadri tri osnovna elementa: masu, oprugu (krutost c) i prigunicu (priguenje b ), slika 2.38. Zavisno od toga kakva je struktura sistema, te da li sistem ima priguenje u obliku amortizera, veliina priguenja utie na odziv sistema.

Slika 2.38. Oscilatorni sistem Koeficijent priguenja predstavlja odnos stvarnog i kritinog priguenja: = b / bc gdje je : b koeficijent stvarnog priguenja, bc koeficijent kritikog priguenja. Postoje etiri tipa odziva sistema na odskonu ulaznu funkciju. 1. Ako je koeficijent priguenja = 0, odziv sistema je neprigueno harmonijsko oscilovanje. 2. Ako je koeficijent priguenja > 1, odziv sistema je jako prigueno aperiodino kretanje. 3. Ako je koeficijent priguenja = 1, odziv je kritino priguenje. 4. Ako je koeficijen priguenja < 1, odziv je slabo priguenje. To je prikazano na slici 2.39.

71

Mjerna tehnika

Slika 2.39. Izlaz iz sistema na odskoni ulaz

72

Mjerna tehnika

Promjenjiva x(t) na slici 2.39 je ulaz (pomjeranje) i zavisi od vremena. Ona djeluje preko opruge, i priguenja na izlaz y(t). Obino se uzima da je koeficijent priguenja b sila po jedinici brzine. Ako je priguenje jednako nuli, oscilacije na izlazu su harmonijske, slika 2.39.a. Period oscilacija kod prostog harmonijskog kretanja dat je izrazom T = 2 / s, gdje je s (rad / s) sopstvena ugaona brzina sistema. Kada u sistemu postoji priguenje iji je koeficijent > 1, tada je taj koeficijent dovoljan da prigui oscilacije poslije odskonog ulaza. Izlazna funkcija je eksponencijalna, koja se pribliava eljenoj vrijednosti bez oscilovanja to se vidi na slici 2.39.b. U sluaju kritinog priguenja (slika 2.39.c) za = 1, odziv sistema je slian kao i odziv predhodnog sistema s tom razlikom to su izlazna vrijednost bre pribliava vrijednosti eljene ulazne veliine. Za mjerni sistem sa slabim priguenjem < 1, priguenje je nedovoljno da sprijeii oscilacije koje sa vremenom eksponencijalno opadaju, (slika 2.39.c). Oscilatorno kretanje je aperiodino, a period priguenja oscilacija je:

T=

1 2

Kod mjernih sistema tei se uspostavljanju takvog koeficijenta priguenja koji e omoguiti malo vrijeme porasta i mali broj oscilacija u periodu postizanja eljene vrijednosti izlaza.

73

Mjerna tehnika

3. MJERNA NESIGURNOST
Sadraj lekcije: 1. Uvod u mjernu nesigurnost 2. Analiza greaka mjerenja 3. Obrada rezultata mjerenja 4. Uzroci mjerne nesigurnosti i pojave greaka 5. GUM i procedure odreivanja mjerne nesigurnosti

3.1. Uvod u mjernu nesigurnost

Svako mjerenje je rezultat procesa sa vie ili manje izraenim sluajnim djelovanjem koje rezultira grekama u mjerenju. Greke se javljaju tokom svakog mjerenja, pa i u najpreciznijim mjerenjima koja se vre na etalonima. Rezultat mjerenja je potpun samo kada je praen sa kvantitativnim pokazateljem njegove nesigurnosti. Izvjetaj o nesigurnosti je neophodan da bi se mogla donijeti odluka o tome da li je rezultat adekvatan za predvienu upotrebu i da je rezultat u skladu sa ostalim slinim rezultatima. Tokom godina, razvili su se razliiti pristupi odreivanja i izraavanja nesigurnosti rezultata mjerenja. Upravo taj nedostatak meunarodnog dogovora o izraavanju mjerne nesigurnosti je bio razlog za donoenje jednog jedinstvenog dokumenta koji je regulirao raznolikosti u procedurama, metodama, tumaenjima i izraavanjima rezultata mjerenja i pridruenih im nesigurnosti. Dokumentom pod nazivom Preporuka INC-1 (Recommendation INC-1) 1980. godine date su slijedee definicije o izraavanju mjerne nesigurnosti: Nesigurnost u rezultatu mjerenja se openito sastoji od nekoliko komponenti koje mogu biti grupisane u dvije osnovne kategorije prema nainu na koji su procjenjene njihove numerike vrijednosti. Tipa A - Komponente dobijene statistikim metodima Tipa B - Komponente dobijene ostalim nainima odreivanja uticaja na mjerenja Ne postoji uvijek jednostavno razgranienje izmeu podjela u kategorije A i B i podjela u ''sluajne'' i ''sistematske'' nesigurnosti.

74

Mjerna tehnika

Svaki detaljan izvjetaj o nesigurnosti treba da sadri komponente, navodei za svaku metod koriten da se dobije njena numerika vrijednost. Uticaji na mjerenje

Sluajni efekti Sluajna greka

Sistematski efekti Sistematska greka

Ukupna greka Slika 3.1. Struktura mjerne nesigurnosti

3.2. Analiza greaka mjerenja

3.2.1. Srednja vrijednost mjerne veliine i greke
Cilj svakog mjerenja, bilo da se radi o istraivanju ili dijagnostinoj kontroli, je dobivanje rezultata koji u sebi sadre to manju greku. Meutim svako mjerenje, bez obzira sa kakvom mjernom opremom se izvodi, u rezultatima ukljuuje veu ili manju greku mjerenja. Dakle, rezultat mjerenja se dobije samo priblino tanoj vrijednosti mjerene fizike veliine, tako da se idalno tana vrijednost mjerene veliine u principu ne moe saznati. Svi rezultati mjerenja jedne konstante veliine predstavljaju sveukupnost rezultata. U toku ponavljanja mjerenja iste veliine neki rezultati e se ee, a neki rjee ponavljati, to se grafiki moe pokazati linijom raspodjele rezultata . Ako je izvren veoma veliki broj n ponovljenih mjerenja, tako da se u graninom sluaju smatra da n , rezultati x1, x2, x3,..., xi,..., xn nazivaju se populacijom.

75

Mjerna tehnika

Slika 3.2. Normalna raspodjela rezulata mjerenja Na osnovu populacije rezultata mjerenja moe se izraunati srednja vrijednost kao aritmetika sredina: = gdje su: - istinita vrijednost n - broj mjerenja xi - rezultati pojedinih mjerenja. Prilikom mjerenja ne moe se vriti beskonano mnogo mjerenja ve samo n (uzoraka) mjerenja. Procjena srednje vrijednosti data je izrazom:

1 n xi n i=1

......................................................................... (3.1)

x =

1 n xi n i=1

....................................................................... (3.2)

x -srednja ili aritmetika vrijednost

Svaki pojedini rezultat mjerenja odstupa od istinite vrijednosti za veliinu devijacije: di=-xi Za normalnu (Gaussovu) raspodjelu devijacije su simetrine u odnosu na istinitu (pravu) vrijednost i mogu se napisati u obliku:
76

Mjerna tehnika

d = ( x ) ............................................................ (3.3)
i =1 i i =1 i

Na osnovu ovoga su definisane apsolutna i relativna greka mjerenja. Kao sto je ve reeno osnovni zadatak mjerne tehnike je da utvrdi pravu vrijednost mjerene veliine u odreenim okolnostima. Meutim, i uz primjenu najprikladnijih mjernih metoda i najsavremenijih mjernih ureaja ipak dolazi do odstupanja izmeu prave i izmjerene vrijednosti. To odstupanje naziva se apsolutna greka mjerenja i razliito se definie ovisno o tome da li je to greka pokaznih mjerila ili greka mjerenja. Apsolutna greka kod pokaznih mjerila definira se kao razlika izmeu izmjerene vrijednosti neke mjerene veliine x na mjerilu i prave vrijednosti mjerene veliine: x = izmjerena vrijednost - prava vrijednost......................... (3.4) Apsolutna greka mjerenja neke veliine x kod mjera definira se kao razlika naznaene vrijednosti mjere i njene prave vrijednosti: x = naznaena vrijednost - prava vrijednost....................... (3.5) Pri ocjeni tanosti mjerenja naroito je interesantna relativna greka mjerenja koja predstavlja odnos izmeu apsolutne greke i prave vrijednosti mjerene veliine. Relativna greka pokaznih mjerila definira se kao:
x = izmjerena vrijednost prava vrijednost ........................... (3.6) prava vrijednost

Relativna greka mjera je:

x = naznaena vrijednost prava vrijednost .......................... (3.7) prava vrijednost

Relativna greka neke mjerene veliine x moe se iskazati i u procentima (x%). U praksi se jo upotrebljava i pojam korekcija ili popravka. Korekcija ima istu apsolutnu vrijednost kao i greka, ali je suprotnog predznaka. Apsolutna greka moe biti aditivna mjerenoj veliini, proporcionalna, multiplikativna ili nelinearna sa mjerenom veliinom. Aditivna greka a javlja se na ulazu mjernih ureaja nezavisno od mjerene veliine: y = K(x+a) = Kx +Ka ........................................................ (3.8)
77

Mjerna tehnika

Multiplikativna greka m nastaje zbog promjene parametra K linearnog mjernog ureaja i proporcionalna je mjerenoj veliini: y = K(x+m) = Kx +Km ...................................................... (3.9) Nelinearna greka n javlja se kod mjernih ureaja sa nelinearnom funkcijom, na primjer: y = Kx+ax2 = Kx +n............................................................. (3.10) pri emu je linearna komponenta Kx dominantna.

3.2.2. Vrste mjernih greaka

Tanost mjerenja zavisi od tanosti oitavanja vrijednosti na skali mjernog instrumenta i od tanosti kojom kazaljka pokazuje mjernu veliinu. Maksimalno mogue odstupanje pokazivanja instrumenta usljed netanosti izraava se u jedinicama mjerne veliine ili u procentima, u odnosu na pun opseg mjerenja, te predstavlja tanost dotinog instrumenta.

Slika 3.3. Klasifikacija mjernih greaka S obzirom na veliki broj uzroka koji ih uslovljavaju, greke nije lako klasifikovati. Po jednoj od moguih klasifikacija (slika 3.3) greke se dijele na dvije velike skupine:
78

odredive i neodredive.

Mjerna tehnika

Odredive greke su one koje se na neki nain mogu utvrditi - ponekad samo teoretski, a neodredive ili sluajne zapaaju se tek prilikom ponovljenih mjerenja iste veliine. Zbog toga objektivno gledano neodredivih greaka nema, to znai da je podjela na odredive i neodredive subjektivne prirode. to su vee ekonomske i vremenske mogunosti i bolja oprema i metode, vee su mogunosti da neodredive greke postanu odredive. Zato se i kae da je zbog prisustva sluajnih greaka rezultat nepouzdan (neprecizan), a da je zbog prisustva sistematskih greaka netaan. Odredive greke dijele se na sistematske i grube. Sistematske nastaju usljed nesavrenosti: mjernog postupka, mjernih instrumenata, mjera, prirode mjerene fizikalne veliine, uticaja okoline i linog uticaja lica koje vri eksperiment. nepanje ispitivaa ili nedovoljnog strunog iskustva.

Grube greke nastaju prvenstveno zbog:

U tehnici automatske regulacije posebnu vanost imaju dinamike greke mjernih ureaja, koje se manifestuju prilikom mjerenja fizikalnih veliina promjenljivih sa vremenom. Kod svih navedenih greaka moe biti izraen ili aditivni ili multiplikativni ili proporcionalni ili nelinearni karakter. Sistematske greke Pri ponavljanju mjerenja u priblino jednakim uslovima, neki ometajui efekti djeluju uvijek u istom pravcu, prouzrokujui greke koje u toku mjerenja imaju uvijek isti znak i priblino istu veliinu. To su sistematske greke mjerenja. Za sistematske greke mjerenja je karakteristino da se njihovi uzroci mogu otkriti i u velikoj mjeri smanjiti. Uzroci sistematskih greaka mogu poticati od: samog mjernog ureaja (loa kalibracija, starenja komponenti, i sl.), okolnih uticaja (promjena temperature, vlanost, blizina metalnih predmeta, jaka elektrina i magnetna polja, i sl.),
79

Mjerna tehnika

osobe koja mjeri (nepravilan ugao pri posmatranju kazaljke, rad na pogrenom opsegu, itd.)

Sistemska greka javlja se uvijek u sluaju kada mjerni instrument nije kalibriran ili kada postoji znatan uticaj spoljanjih faktora u postupku mjerenja. Kalibriranjem mjernog ureaja moe se ukloniti mogui uzrok pojave sistematske greke. To se ostvaruje na razliite naine, a najprostije je vriti vie uzastopnih mjerenja nekog poznatog etalona instrumentom koji se kalibrira. Etaloni su sredstva kojima je poznata tana mjera neke veliine. Na primjer za mjerenje temperature etalon je taka kljuanja istih materijala. Kao etalon jedne veliine moe posluiti i etalon neke druge veliine ako je poznata zavisnost izmeu posmatranih veliina. Ako su nakon kalibriranja srednja vrijednost i istinita vrijednost jednake, odnosno ako je devijacija jednaka nuli, otklonjena je sistemska greka. Meutim moe se desiti da i nakon kalibriranja postoji devijacija. Tada je sigurno osim sistemske prisutna i sluajna greka. Sluajne greke Sluajne greke su uglavnom subjektivne prirode, tj. onaj koji vri ta mjerenja ne moe ih izvesti potpuno tano, bilo zbog netanosti instrumenta (trenje u leajima, uticaj temperature, uticaj vlage, pritisak,...) bilo zbog netanosti samog mjerenja (netanost oitavanja skale). Eksperimenti su pokazali da i pored uzimanja u obzir svih poznatih greaka, ponovljena mjerenja jedne iste veliine, po istom metodu i sa istim ureajim kad ih vri isti izvrilac, daju meusobno razliite rezultate. Odstupanja postaju vea ako istu veliinu mjere razliite osobe sa razliitom opremom i koriste razliite metode. Prisustvo odstupanja srednje od istinite vrijednosti, zbog velikog broja nezavisnih parametara, istraivali su matematiari smatrajui da je greka sluajna. Zakljuili su da svaki uzrok ima vjerovatnou pojave koja e dovesti do posljedice odnosno greke. Sluajna greka moe se uoiti samo sa vie uzastopmih mjerenja iste veliine, tj. ne moe se odrediti ve se procijeniti uz pomo matematike statistike i teorije vjerovatnoe. Ako se vri eksperiment i mjeri vie veliina istovremeno, sluajna greka e se uoiti ako se izvri vie mjerenja a istovremeno se kontroliu spoljanji faktori i dre na istom nivou. O ovome treba voditi rauna pri planiranju eksperimenata. Mjerenjem jedne veliine dobije se niz diskretnih vrijednosti, x1, x2, x3,... xn. Prilikom svakog mjerenja uinjena je greka: ai=xi-x i=1, 2, . . . , n.
80

Mjerna tehnika

Ako se sve greke saberu, iz dobijenog zbira slijedi da je stvarna vrijednost:

x=

1 n 1 n xi ai . ........................................................... (3.11) n i =1 n i =1

Prvi lan jednaine je srednja vrijednost x , a drugi lan je greka srednje vrijednosti, koja tei nuli za beskonaan broj mjerenja. Iz praktinih razloga broj mjerenja je ogranien, pa se statistikim metodama procjenjuje greka srednje vrijednosti, tj. procjenjuje se vjerovatnoa sa kojom se stvarna vrijednost mjerene veliine x zamjenjuje srednjom vrijednou x . Ako se u toku eksperimenta rezultat xi pojavi fi puta, gdje je i=1, 2,..., n, tada je oigledno

x=
gdje je je

fx
i =1 i

, ......................................................................... (3.12)

fi relativna frekvencija ( uestanost) pojave rezultata xi. n

Ako se, dalje, pretpostavi da se sve vrijednosti veliine x u intervalu xi(x/2), gdje se x proizvoljno odabrani i dovoljno mali interval, javljaju sa istom frekvencijom fi, odnosno relativnom frekvencijom fi/n, dobija se histogram kao na slici 3.4. Matematiki zapis ove pretpostavke je

fi = i ............................................................................. (3.13) n x
uestanost

rezultati mjerenja

Slika 3.4. Histogram est diskretnih rezultata mjerenja jedne veliine

81

Mjerna tehnika

Prema teoriji vjerovatnoe, relativna frekvencija fi/n rezultata mjerenja xi interpretira se kao vjerovatnoa njegove pojave x, tako da se iz (3.13) dobija: Pi = i x ............................................................................... (3.14) gdje i predstavlja gustinu vjerovatnoe. Za poveani broj mjernih rezultata, tj. za n , interval x 0, te se umjesto histograma dobija kontinualna kriva raspodjele gustine vjerovatnoe (x). Vjerovatnoa da rezultat x bude u intervalu x1 do x2 jednaka je povrini ispod krive (x) na tom intervalu:

P( x1 < x < x 2 ) = ( x )dx .................................................... (3.15)

x1

x2

Kriva raspodjele (x) ima razliit oblik. Ako se pretpostavi: 1) da je vea vjerovatnoa pojave rezultata sa malom nego sa velikom grekom, 2) da su jednako vjerovatni rezultati sa negativnom i pozitivnom grekom. Tada kriva (x) ima oblik
2

(x ) =

_ 2 x x / 2

.................................................. (3.16)

i naziva se normalna ili Gaussova kriva raspodjele. Parametar normalne raspodjele je standardno odstupanje , a njegova vrijednost se procjenjuje na osnovu

=
1

1 n 2 (xi x ) ........................................................ (3.17) n 1 i =1

u x= x i prevojnim takama x= x (Slika 2. 1. 1. ) Njena

Normalna raspodjela je simetrina i monotono opadajua, sa maksimumom od

normirana forma dobija se iz (3.17) uvoenjem bezdimenzionalne promjenljive z =

xx

1 2

.
2

(z ) =

e z

/2

.............................................................. (3.18)

82

Mjerna tehnika

Vjerovatnoa da je mjerena veliina u intervalu x1<x<x2 sada se jednostavno moe izraunati kao povrina ispod krive normirane krive (z) u intervalu z1<x<z2 :

P(a < x < b ) = P( z a < z < z b ) = ( z 2 ) ( z1 ), .................... (3.19)

gdje su bezdimenzionalne granice z1 =

ax

i z2 =

bx

i gdje je

(z ) =

1 2

z2 / 2

dz ......................................................... (3.20)

integral Laplacea koji je analitiki nerjeiv, pa se njegove vrijednosti daju tabelarno. Vjerovatnoa da je mjerena veliina u intervalu x jeste P1=0,683, u intervalu x 2 je P2=0,954, a u intervalu x 3 je P3=0,997. Ukoliko se ustanovi da je neka vrijednost xi izvan intervala x 3 , ona se smatra grubom grekom i odbacuje se. Preporuuje se da prilikom crtanja histograma raspodjele broj intervala bude m = n + 1 a irina intervala x (x max x min ) / n .

Slika 3.5. Normalna raspodjela, =const.

83

Mjerna tehnika

Grube greke Prilikom analize rezultata mjerenja neke veliine moe se desiti da neki rezultati bitno odstupaju od svih ostalih. Tada se zakljuuje da su takvi rezultati posljedica grube greke, te se u obradi rezultata ne uzimaju u obzir. Ako bi se takvi rezultati prihvatili zakljuci izvedeni ukljuujui takve rezultate bili bi pogreni. Uzroci koji dovode do pojave grubih greaka su razliiti. Nedovoljna panja vrioca moe dovesti do loeg oitavanja rezultata, a uzrok tome je nepanja i loi uslovi osvjetljenja. Zato da bi se izbjegle mogue pojave grubih greaka treba kontrolisati uslove u kojim se vri mjerenje: napon, struju, osvjetljenje, pritisak, temperaturu itd. Svako veliko odstupanje nekog od ostalih rezultata mjerenja ne mora da bude i rezultat grube greke. Naprotiv, to moe da bude vaan pokazatelj ponaanja neke veliine.
rezultati

B C

mjerena veliina

Slika 3.6. Gruba greka Na slici 3.6 rezultati mjerenja A, B, C znatno odstupaju od ostalih rezultata postoji velika vjerovatnoa da su to grube greke, meutim mjerenja treba ponoviti da bi se takva sumnja potvrdila ili odbacila. Ako ponovljena mjerenja ukau na pojavu grube greke koriste se matematike metode provjere odstupanja rezultata koji znatno odstupaju od ostalih. U pripremi planiranju i obradi eksperimentalnih rezultata polazi se od injenice da nema grubih greaka. Meutim one se javljaju i treba ih ukloniti. Definiranje grube greke ako je poznata tanost mjerenja
84

Mjerna tehnika

Mjerenjem neke veliine dobiveno je niz rezultata mjerenja x1, x2, x3,..., xn. Jedan od rezultata x* znatno odstupa od ostalih. Izmjerena sumnjiva vrijednost x* poredi se sa srednjom vrijednosti svih ostalih rezultata. Razlika x*- x se uporeuje sa poznatom disperzijom za razliit broj rezultata po izrazu:

gdje je:

n +1 ............................................................................. (3.21) n

n- broj rezultata u koje se ne sumnja, prema Studentovom kriterijumu:

x* x t= n +1 n
...................................................................... (3.22)

Dobiveni rezultat se poredi sa vrijednou nezavisno promjenljive Studentove raspodjele za potrebnu vjerovatnou P i (n-1). Definiranje grube greke ako nije poznata tanost mjerenja Kada se vre mjerenja ija tanost nije poznata i dobiju se rezultati meu kojima ima i onih koji znatno odstupaju od ostalih prvo treba procijeniti tanost mjerenja. U tom sluaju koristi se izraz za procjenu tanosti mjerenja u obliku:
_ 1 n s= xi x n 1 i=1 2

................................................... (3.23)

A Studentov raspored odreuje se po izrazu:

x* x t= s
........................................................................... (3.24)

Ovako izraunata vrijednost za odreenu vjerovatnou i (n-1) poredi se sa standardnom vrijednou iz tabela za Studentovu raspodjelu. Odnos sistematskih i sluajnih greaka
85

Mjerna tehnika

Rezultat inenjerskog eksperimenta sadri uvijek negu greku, koja je sumarna - sastoji se od dva dijela, sistematske i sluajne greke. Njihov meusobni odnos zavisi od upotrijebljenih ureaja i uslova u kojima se eksperiment provodi. Kakav je doprinos sistematske a kakav je sluajne greke ne moe se zakljuiti samo na osnovu jednog rezultata. Sluajne greke odraavaju se kao rasutost rezultata mjerenja. U nizu mjerenja iste vrijednosti mjerene veliine dobijaju se razliita pokazivanja. Kvantitativna mjera rasutosti moe se izraziti pomou standardnog odstupanja.

Slika 3.7. Kalibracija mjernog instrumenta a) bez ponovljenih mjerenja, b) sa ponovljenim mjerenjima Kalibracija je utvrivanje poloaja znakova ili eventualno samo glavnih znakova, na mjernom ureaju u funkciji vrijednosti mjerene veliine uz pomo etalona ili tanijeg instrumenta. Provjera instrumenta u cijelom dijapazonu promjene mjerene veliine uz pomo nekog etalona radi smanjivanja greaka, jedna je od najeih metoda u praksi. Kalibracijom se otklanjaju samo sistematske greke. Na primjer, potrebno je kalibrirati senzor pritiska sa tenzometarskom trakom pomou klipne vage, kao etalonskog instrumenta. Zadajui vrijednosti prtiska 0; 0,05; 0,1; 0,15 i 0,2 MPa, koje odgovaraju glavnim oznakama na klipnoj vagi, zapisuju se odgovarajua pokazivanja ispitivanog senzora. Tako se dobija skup kalibracionih taaka, ije spajanje daje kalibracionu krivu (slika 3.7.a). razlika izmeu idealnog kalibracionog pravca (pokazivanje klipne vage) i kalibracione krive (pokazivanje senzora) jeste sistemska greka senzora, na osnovu koje se moe napraviti skala njegovog tanog pokazivanja.

86

Mjerna tehnika

Da bi se uzeo u obzir i uticaj sluajnih greaka, kalibracija se vri vie puta za svaku glavnu oznaku, (slika 3.7.b). Kalibraciona kriva tada se dobija kao optimalni pravac metodom linearne regresije. Pravac y = ax + b je optimalan po kriterijumu da je suma kvadrata odstupanja taaka (xi, yi) od pravca minimalna. Pri tome su: x pokazivanje etalonskog instrumenta y pokazivanje instrumenta koji se kalibrira i a, b koeficijenti optimalnog pravca koje treba odrediti.

Zbog sluajnih uticaja prilikom svakog mjerenja ispolji se neko odstupanje pokazivanja izmeu etalonskog i ispitivanja instrumenta. Zato se snimljene take (xi, yi) ne nalaze na optimalnom pravcu, ve su od njega udaljene po vertikali za iznos

ei = y i (axi + b ) ................................................................. (3.25)

Iz uslova optimalnosti
n n

S = ei2 = ( y i axi b ) = min .................................... (3.26)

2 i =1 i =1

Slijedi da je
n S = 2( y i axi b )( xi ) = 0 .......................................... (3.27) a i =1 n S = 2( y i axi b )( 1) = 0 b i =1

Rjeenje ove dvije jednaine daje koeficijente optimalnog pravca:

a=

(x
i =1 n

x )( y i y )
i

(x
i =1

x)

......................................................... (3.28)
2

b = y ax ............................................................................ (3.29)
Optimalni kalibracioni pravac minimizira uticaj slaajne greke, a eventualna razlika izmeu idealnog i optimalnog pravca je sistemska greka.

87

Mjerna tehnika

Treba napomenuti da su jednaine (3.28) i (3.29) za proraun koeficijenata optimalnog pravca izvedene uz pretpostavku da sluajni uticaji djeluju samo sa strane ispitivanog instrumenta. Pretpostavi li se da sluajni poremeaji djeluju smao na etalonski instrument, tada je razlika pokazivanja ova dva instrumenta

x=

y b1 .......................................................................... (3.30) a1 a1

Poreenjem jednaina (3.28), (3.29) i (3.30) uoava se da vae relacije a1=1/a i b1=-b/a, tako da koeficijente optimalnog pravca nije teko izraunati i za ovaj sluaj. Broj mjerenja i tanost Prilikom mjerenja idealno bi bilo eksperiment ponoviti beskonaan broj puta. Tada se za stvarnu vrijednot mjerene veliine moe smatrati da je srednja vrijednost, jer je

x=x

1 n ai ..................................................................... (3.31) n i =1

Slika 3.8. Nepouzdanost srednje vrijednosti u funkciji broja mjerenja Ako se greka srednje vrijednosti

n( ai )

dovede u vezu sa standardnim

odstupanjem , tada jednaina (3.31) postaje

88

Mjerna tehnika

x=x

= x C ............................................................. (3.32)

gdje C oznaava pouzdanost, kojom je odreena srednja vrijednost. Na slici 3.8 prikazana je zavisnost pouzdanosti srednje vrijednosti od broja mjerenja. Nije teko provjeriti da je, uz pretpostavku da ostaje isto, potrebno obaviti 10 puta vei broj mjerenja da bi se C smanjilo za svega 3,14 puta. Za precizna mjerenja uzima se n>30. Za manji broj mjernih rezultata proraun pouzdanosti eksperimenta treba izvriti po Studentovoj raspodjeli koja je optija od Gaussove. Granina greka i klasa mjernog instrumenta Na raspodjelu mjernih rezultata oko srednje vrijednosti utiu iskljuivo sluajne greke, ako se pretpostavi da su sistematske greke korigovane kalibracionim postupkom. Meutim, potpuna korekcija sistematskih greaka je rijetko mogua. Te preostale sistematske greke uzrokuju da je konani rezultat mjerenja uvijek nesigurniji nego to pokazuje jednaina (3.31) Najjednostavniji nain da se procijene preostale sistematske greke E je poveanje broja mjerenja ili obavljanje poredbenih mjerenja. Zbog preostalih sistematskih greaka granica pouzdanosti srednje vrijednosti se proiruje na

U = {C + E } ..................................................................... (3.33)
i naziva se mjerna nesigurnost. Za praktina mjerenja uvodi se granina greka G=xmax kao garantovano najvee doputano odstupanje od stvarne (propisane) vrijednosti. Za mjerni ureaj treba da je U<G, a obino je U<0, 2G. Na osnovu ovih razmatranja sada se moe definisati klasa tanosti mjernog instrumenta kao

e=

G 100% ......................................................................... (3.34) x

gdje je x najvee pokazivanje instrumenta, s tim da se on upotrebljava u propisanim ambijentnim uslovima.

89

Mjerna tehnika

3.3. Obrada rezultata mjerenja

Nakon izvrenih direktnih ili indirektnih mjerenja treba dobivene rezultate obraditi. Zavisno od toga da li je mjerena veliina odreena direktno ili posredno vri se odgovarajua obrada rezultata mjerenja.

3.3.1. Obrada rezultata direktnih mjerenja

Prilikom direktnih mjerenja fizikih veliina kao to je ve pokazano u poglavlju 2. treba ispuniti sljedee uslove: mjerenje se vri direktno uz sve pripreme koje su prethodno izvrene, mjerenje se ponavlja n puta, u toku mjerenja javljaju se sve vrste greaka, mjerenje vri jedan izvrilac sa istim priborom i uz nepromijenjen metod i uslove mjerenja, izmjerene vrijednosti su x1,... xn.

Rezultati mjerenja prema propisima standarda (DIN, BAS, ISO, OST...) treba da sadre obraene podatke. U principu rezultati mjerenja treba da sadre: izmjerenu i standardnim postupkom odreenu vrijednost fizike veliine, greku mjerenja, odnosno njenu donju i gornju granicu, statistiku vjerovatnou tj. sigurnost sa kojom se izmjerena vrijednost nalazi u granicama.

Rezultati mjerenja u mainstvu najee se rasporeuju po normalnom Gaussovom zakonu raspodjele. Do odstupanja od normalne raspodjele dolazi zbog tri glavna razloga: a) Kod instrumenata sa nulom ili nekim maksimumom moe biti razliita tanost za veliine na poetku skale i na maksimalnom mjestu. Zato su instrumenti sa irokim opsegom mjerenja nepogodni, jer e se javiti asimetrija rezultata. b) Kada pokazivanje instrumenata za jednu mjernu veliinu zavisi od prethodnog polaaja kazaljke moe nastati asimetrija raspodjele. Do ove pojave doi e kada se ne obavlja isti broj mjerenja u porastu i u opadanju mjerene veliine. c) Kod posrednih mjerenja normalnost raspodjele zavisi i od odnosa veliine koja se mjeri i veliine koja se proraunava. Npr. Ako se mjeri
90

Mjerna tehnika

teina kugli preko njihovih prenika, teine mogu biti rasporeene po normalnom zakonu. Meutim teina zavisi od treeg stepena prenika, pa raspodjela nije normalna Postoje tane i pribline metode provjere normalnosti raspodjele. U tane metode spada npr. poreenje sa raspodjelom. U pribline metode raspodjele spadaju analitika i grafika provjera odstupanja linije normalne raspodjele od linije koju daju rezultati mjerenja.

3.3.2. Obrada rezultata posrednih mjerenja

Sluajne greke posrednih mjerenja Vrlo esto nije mogue direktno izmjeriti neku fiziku veliinu pa se mjerenje veine veliina vri posredno. Tada se veliina y dobija na osnovu funkcionalne zavisnosti y = f(x1, x2, . . . , xn) ............................................................... (3.35) gdje su x1, x2,..., xn mjerni argumenti, koji se odreuju direktnim mjerenjima. U teoriji greaka definisan je sluaj sa linearnom funkcijom f i meusobno nezavisnim mjernim argumentima:

y = ai xi ........................................................................... (3.36)
i =1

Najvjerovatnija vrijednost veliine y tada je

y = ai xi ........................................................................... (3.37)
i =1

a standardno odstupanje je

y =

a
i =1 2 i

2 xi

................................................................... (3.38)

U sluaju nelinearne zavisnosti veliine y od mjernih argumenata, najvjerovatniji rezultat dobija se linearizacijom pomou razvoja funkcije f u Taylorov red u okolini take x = ( x1 , x 2 ,..., x n ) :
n y y = y + y = f (x1 , x 2 ,..., x n ) + i =1 x i

xi + R ................. (3.39) x

gdje su xi sluajna odstupanja od xi , tj. xi=xi - xi i R ostatak Taylorovog reda, koji tei nuli, ime se potvruje valjanost linearizacije.
91

Mjerna tehnika

Standardno odstupanje za posredna mjerenja sa nelinearnom zaisnou izmeu y i mjernih argumenata x1, x2, . . . , xn odreuje se na osnovu

y y = i =1 x i
n

2 xi ........................................................... (3.40) x

Umjesto standardnog odstupanja ponekad se uzima relativno standardno odstupanje, ry=y/ y . Sistematske greke posrednih mjerenja Ako su direktna mjerenja veliine xi(i=1, 2,..., n), obavljena sa sistematskim grekama xi, tada e one prouzrokovati greku y u veliini y:

y + y = f (x1 + x1 , x 2 +,..., x n + x n ) ..................................... (3.41)

S obzirom da su xi<<xi i yi<<yi, moe se smatrati da su xi=dxi i yi=dyi. Razvojem funkcije f u Taylorov red u okolini take (x1, x2, x3, , xn), dobija se

y + dy = f (x1 , x 2 ,..., x n ) +

f f dx1 + ... + dx n + R ................ (3.42) x1 x n

gdje su f / xi vrijednosti parcijanih izvoda u taki (x1, x2,, xn) i R ostatak, koji tei nuli. Imajui u vidu prolaznu jednainu (3.35) iz (3.42) slijedi da je totalni diferencijal

dy =

x
i =1 n

dxi ...................................................................... (3.43)

i

Iz ega se vidi da je apsolutna greka posrednih mjerenja jednaka sumi parcijalnih greaka:

y =

x
1=1 n

y
i

xi ..................................................................... (3.44)

U sluaju da je funkcija f linearna, apsolutna greka jednostavno se rauna pomou:

y =

a x
i i =1

........................................................................ (3.45)

Oigledno je da je kod posrednih mjerenja, slino kao i kod direktnih, za otklanjanje sistematskih greaka kalibracijom potrebno njihovo tano poznavanje, kako po iznosu tako i po predznaku. S obzirom da su
92

Mjerna tehnika

parcijalne greke (y / xi ) xi razliitog predznaka, one se na taj nain djelimino kompenzuju.

3.3.3. Granice nepouzdanosti rezultata posrednih mjerenja

Preostale sistematske greke (koje nisu kompenzirane kalibracijom) kod direktnih mjerenja proiruju granicu nepouzdanosti srednje vrijednosti, koja se definie kao mjerna nesigurnost. Za indirektno mjerenu veliinu y = f (x1 , x 2 ,..., x n ) mjerna nesigurnost procjenjuje se na osnovu jednaine:

Uy =

y U xi i =1 x i
n

............................................................ (3.46)

koja je, to je razumljivo slina jednaini za proraun standardnog odstupanja sloene veliine. U mjernoj praksi esto nisu poznate mjerne nesigurnosti U xi , pa se radije, na osnovu pravila o sloenoj sistematskoj greci, rauna granina (maksimalna) greka posrednog mjerenja G y = y max kao

Gy =

x
i =1

G xi ................................................................. (3.47)

gdje su G xi = x i max poznate granine greke pojedinih veliina xi. Prema tome, sada je

y = y G y ........................................................................... (3.48)
Ovo je dosta irok interval jer formula (3.48) predstavlja najnepovoljniji sluaj granine greke. Zato se obino uzima tzv. statistika (vjerovatna) granina greka, koja je manja od prethodne, a rauna se pomou formule:
G* y =

i =!

y G xi ............................................................. (3.49) xi

93

Mjerna tehnika

3.3.4. Obrada rezultata parametarskih mjerenja

Parametarska mjerenja U tehnici automatske regulacije esto se postavlja zadatak da se na osnovu direktnih mjerenja veliina procesa a1, a2,..., an odrede nepoznati parametri x1, x2,..., xn, koji definiu funkcionalnu zavisnost izmeu tih veliina, tj. matematiki model procesa. Tipian primjer ovakvih mjerenja je odreivanje temperaturnih koeficijenata , i elektrinog otpora nekog materijala na osnovu mjerenja temperature t i otpora Rt na toj temperaturi:

Rt = R0 + R0t + R0 t 2 + R0t 3 ............................................ (3.50)

gdje je R0 otpor materijala na 0C. Da bi se odredile vrijednosti koeficijenata , i , potrebna su bar tri mjerenja, tako da se u odnosu na nepoznate koeficijente dobija sistem linearnih jednaina:

Rt1 = R0 + R0t1 + Rt12 + R0t13

2 3 Rt 2 = R0 + R0t 2 + Rt 2 + R0t 2 .......................................... (3.51)

2 3 Rt 3 = R0 + R0t 3 + Rt 3 + R0t 3

Prilikom mjerenja Rt i t uvijek se ine greke, pa e zato i traeni koeficijenti biti odreeni nekom grekom. Za njen proraun neophodno je izvriti vei broj mjerenja nego to je broj nepoznatih koeficijenata. Greke parametarskih mjerenja U optem sluaju parametarska mjerenja mogu se predstaviti jednainom

f k ( x1 , x 2 ,..., x n , a1k , a 2 k ,..., a nk ) = a rk .................................... (3.52)

gdje su: xi (i=1, 2, . . . , n) nepoznati parametri aik direktno mjerene veliine procesa k=1, 2, . . . , m broj ponovljenih mjerenja. U praktinim mjerenjima opta jednaina (3.52) najee se svodi na sistem linearnih jednaina:

a1k x1 + a 2 k x 2 + ... + a nk x n + a n +1,k = 0 , k=1, 2,..., m .............. (3.53)

Uvrtavanjem vrijednosti izmjerenih veliina aik, mogue je doi do rjeenja.

94

Mjerna tehnika

Meutim, kako je svako to mjerenje obavljeno sa nekom grekom, desna strana jednaina nee biti nula, pa se umjesto (3.53) realno dobija modifikovan sistem

a1k x1 + a 2 k x 2 + ... + a nk x n + a n +1,k = k , k=1, 2,..., m............. (3.54)

gdje k predstavlja nepodudarnost mjerenja. Zadatak se sada svodi na odreivanje parametara xi tako da e suma kvadrata mjernih nepodudarnosti biti minimalna:

S = k2 = (a1k x1 + a 2 k x 2 + ... + a nk x n + a n +1.k ) = min .. (3.55)

k =1 k =1

Minimum iz uslova da parcijalni izvodi po svim parametrima budu jednaki nuli, odnosno da:
m S = 2 (a1k x1 + a 2 k x 2 + ... + a nk x n + a n +1.k )a1k = 0 x1 k =1 m S = 2 (a1k x1 + a 2 k x 2 + ... + a nk x n + a n +1.k )a 2 k = 0 ........... (3.56) x 2 k =1
m S = 2 (a1k x1 + a 2 k x 2 + ... + a nk x n + a n +1.k )a nk = 0 x n k =1

Dobijeni sistem od n jednaina i n nepoznatih rjeava se uobiajenim postupcima. Kao rezultat dobijaju se srednje vrijednosti parametara:

xi =

D xi D

, i =1, 2,..., n........................................................... (3.57)

Gdje je determinanta sistema, a D xi determinanta koja se dobija kada se u determinanti sistema i-ta kolona zamijeni kolonom koju ine homogeni dijelovi jednaina (3.56). Tanost odreivanja parametra xi opisanim metodom reprezentuje standardno odstupanje

( xi ) =

1 m 2 Aii k D .................................................... (3.58) m n i =1

gdje je Aii algebarski komplement i-tog dijagonalnog elementa determinante sistema. Pri proraunu se uzima u obzir osrednjavanje rezultata mjerenja zahvaljujui veem broju mjerenja m od broja n nepoznatih parametara.
95

Mjerna tehnika

3.4. Uzroci mjerne nesigurnosti i pojave greaka

Uzroci mjerne nesigurnosti mogu se podijeliti na pet osnovnih grupa. Svaka od ovih cjelina uestvuje u ukupnoj ocjeni mjerne nesigurnosti odreenim udjelom. Podjela se moe pokazati kao na slici 3.9.
SREDSTVO

METOD

REZULTAT+GREKA

OKRUENJE MATERIJAL

OPERATER

Slika 3.9. Uticaji na rezultat mjerenja Osnovni uzroci koji dovode do pojave greaka su :

princip mjerenja koji podrazumijeva osnovni matematiki model koji opisuje nain dobivanja mjerene veliine, smjenjivanje operacija, broj mjerenja, obrada informacija. Sredstvo za odreivanje mjerne nesigurnosti odnosno oprema kao uzrok mjerne nesigurnosti ima dvije komponente.

Prva komponenta se tie etalona i vremenske stabilnosti etalona, homogenosti, metroloke karakteristike etalona. Druga komponenta se odnosi na instrument mjerenja i to na njegovu pouzdanost, tanost, rezoluciju, rang mjerenja, nain prikazivanja rezultata, bias. U toku jednog mjerenja, okruenje u kojem se izvodi proces mjerenja igra naroito vanu ulogu. Ako se mjerenje provodi u uslovima promjenjive temperature, vlanosti, pritiska, vibracija i drugih faktora koji se mogu okarakterisati kao parametri sredine, pouzdanost i ponovljivost procesa mjerenja e ozbiljno biti naruena a time i tanost rezultata mjerenja.

96

Mjerna tehnika

Materijal u procesu mjerenja moe uestvovati svojom kvalitetom, homogenou, temperaturnom stabilnou, fizikim i hemijskim karakteristikama.

Slika 3.10. Uticaji na pojavu greaka mjerenja i mjerne nesigurnosti Greke koje pridonose mjernoj nesigurnosti moe uzrokovati i osoba koja vri mjerenje-operater. Naime, instrumenti koji se koriste pri mjerenju mogu biti analogni i digitalni. Prilikom oitavanja rezultata mjerenja mogue je pogreno oitavanje sa analognih instrumenta. S obzirom da digitalni instrumenti za podioke imaju diskretne cjeline pri prikazivanju rezultata javlja se greka zaokruivanja. Operater unosi kao faktore koji utiu na proces mjerenja njegovo iskustvo, kvalifikacije i strunost, trenutno raspoloenje i koncentraciju. U svakom sluaju greke mjerenja su posljedica uticaja sluajnog i sistematskog karaktera koji proizvode navedenih pet glavnih faktora:

mjerni instrument radni komad okolina izvrilac mjerenja - operator (metrolog) mjerna strategija.

97

Mjerna tehnika

Posljedice takvih uticaja prikazane su na slici 3.11.

okolina
Uticaji okoline

Promjene objekta mjerenja

Izmjerena Mjerena vrijednost Promjena mjernog sredstva, vrijednost ureaja, Povratna Povratna hardware i software sprega sprega Promjene mjernih procedura

Korisnik

mjerni objekat

mjerni ureaj

korisnik

Slika 3.11. Posljedice uticaja okoline na greke mjerenja

3.4.1. Uticaj okoline na mjernu nesigurnost

Ambijent u kome se obavlja mjerenje utie na objekat mjerenja, izvrioca mjerenja i na mjernu opremu kojom se vri mjerenje. Okolini uticaj djeluje tako da mijenja karakteristike mjernog objekta i mjernog sredstva (duinu, povrinu, vlanost itd.) a operatoru stvara potekoe u ispravnom postupku vrenja mjerenja, slika 3.12. Temperatura Vlanost Vibracije

Pritisak

Zraenje Buka Magnetno polje

Strana tijela u zraku

Slika 3.12. Uticaj okoline na greke mjerenja

98

Mjerna tehnika

Uticaji okoline mogu se svesti na nekoliko koji najvie utiu na mjerenja, a to su:

vibracije podloge, zagaenje, klima i temperatura

Vibracije Dijelovi mjernih sredstava kao to su pogoni mjernih sredstava mogu prouzrokovati vibracije koje utiu na mjerni rezultat. Uticaj vibracijskog efekta magnetnog polja i zvunog pritiska proizvode vibracije koje remete ispravnost mjerenja. Zbog toga je vano da se planirano ispitivanje vri u uslovina u kojima je mali uticaj vibracija na mjerenja. Zato se u laboratorijama mjerenja vre na specijalnim stolovima sa granitnim ploama, a u pogonu je potrebno, od situacije, stvoriti ambijent sa to manje vibracionog djelovanja koje doprinosi mjernoj nesigurnosti i pojavi greke mjerenja. Okoli Osnovni uzroci pojave greaka mjerenja su:

Zagaenost okolia i Vlaga

Zagaenost atmosfere oko mjernog sredstva i mjernog objekta moe uticati na rezultat mjerenja proizvodei defekte dimenzija, oblika i povrina. Uzroci kontaminacije su: ulje, praina i estice koje formiraju sloj na mjernom objektu i time dovode do greke mjerenja. U prostoru oko proizvodnih linija mogu postojati uslovi koji e dovesti do pojave greke ukoliko se njerenje vri u ovim uslovima. Vlaga uzrokuje koroziju kako mjernog objekta tako i mjernog sredstva, a ak moe dovesti i do kvara mjernog sredstva. Ipak, od svih uticaja, najvei je uticaj temperature na greke mjerenja. Temperatura Temperatura ima odluujui uticaj na mjerenje u podruju proizvodnih mjerenja. Uticaj temperature ima poseban uticaj namjerenje duine. Uticaj temperature na mjerenje je posljedica prenosa toplote koji se ostvaruje kondukcijom, konvekcijom ili radijacijom. Prilikom uticaja temperature mogu se uoiti tri tipa temperaturnih uticaja:

temperaturne promjene
99

Mjerna tehnika

temperatuni gradijent temperaturna radijacija (zraenje).

Zbog uticaja temperature mnogi metalni materijali se ire pri poveanju temperature. Linearno irenje se prikazuje izrazom: L = L t L promjena duine L nominalna duina koeficijent linearnog irenja dat u tabeli 3.1. t promjena temperature Koeficijent linearnog irenja [10 6/K] Al legure 23 24 Staklo 8 10 Sivo liveno gvoe 9,5 10 elik 10 12 Zerodur (staklo i keramika) 0 0,05 Tabela 3.1. Osobine materijala Materijal Koeficijent linearnog irenja u K-110-6 Aluminijum 23,8 Legure aluminija 20 24 Olovo 29,2 Liveno gvoe 10,5 Bakar 17 Mesing 18,5 Nikl 13 Srebro 19,7 elik 11,5 Titan 8,2 Cink 28 Tabela 3.2. Osobine materijala Materijal Granina varijacija ua [10 6/K] 0,5 2 0,5 0,5 0,5 1,5 0,05

Modul elastinosti E u N/mm2 103 71 60 80 19 90 180 125 100 206 80 185 215 120 128

100

Mjerna tehnika

Greka usljed temperature za razliite materijale: MA = LpnTp LnnTn Lp, Ln duina na 20C p, n koeficijenti linearnog irenja Tp, Tn promjena temperature

0,25
GRAFIT ALUM. BAKA NIKL

m mm
Greke mjerenja za 1 mm mjerene duine

0,2

ELIK

0,15

LIVENO GVOE

HROM

0, 1 0,05

VOLFRAM

INVAR

0 0 15 5 10 Promjena temperature T

K 20

Slika 3.13. Greka usljed temperature za razliite materijale Kad se vre precizna mjerenja radijacija igra znaajnu ulogu u promjeni uslova mjerenja. Na duinu od 100 mm dugom elinom dijelu materijal se skuplja za vie od 1 m pri promjeni temperature od 1K. Kada se vri mjerenje mora se voditi rauna da se mijenja i duina mjerne skale prema izrazu: L = L(rktrk MtM) gdje su:
101

Mjerna tehnika

rk i M koeficijenti linearnog irenja radnog komada i mjernog sredstva trk i tM promjene temperature

Slika 3.14. Savijanje mjernog ureaja kroz jednostrano zagrijavanje Referentna temperatura u proizvodnim mjerenjima je 20C prema DIN 102 i prema ISO1. Navedena jednaina se koristi za iste karakteristike mjernog sredstva i mjernog objekta. Tada t predstavlja razliku temperatura skale i mjernog komada. Promjena duine se nee desiti ako je:

malo ili ~ 0 rk = M i trk = tM ako se mjerenje vri na referentnoj temperaturi.

Prvi sluaj se deava kada je koriteni materijal Zerodur. Drugi sluaj se deava sa mjerenjem elinih komada i skala od istog materijala. Trei sluaj je mjerenje u mjernim sobama u kojima se temperatura odrava na referentnom nivou. Uticaj temperaturnih gradijenata na mjerno sredstvo i radni komad zahtijeva sloenu proceduru korekcije i ne moe se raunati prema datim izrazima. Veliine odreene prema specifinim jednainama mogu se koristiti da se koriguje mjerni rezultat. Uticaj temperature na radni komad se ogleda i kroz koeficijente toplotnog irenja. Taj uticaj treba uzeti u obzir u obliku izraza i tada je zbir nesigurnosti kod mjerenja duine.
102

Mjerna tehnika

u = L (uark trk )2 + (utrk M )2 + (uaM tM )2 + (utM M )2

Varijacije mjerenja temperature su izmeu 0,2 i 1 K zavisno od mjernih uslova. Nesigurnost se odreuje za sve veliine koje utiu na ukupnu mjernu nesigurnost. Temperatura je najvaniji vanjski uticaj na mjerni rezultat i bitno mijenja rezultat mjerenja. Spada u sistematsku greku. Vano je korigovati rezultat mjerenja.

3.4.2. Uticaji mjernog objekta na mjernu nesigurnost

Karakteristike radnog komada su dodatni izvor greaka mjerenja. To je posebno sluaj sa odstupanjem oblika radnog komada iji rezultati u ispitnim takama ne predstavljaju eljeni oblik objekta. Povrina radnog komada je vana za kvalitet proizvoda. Kod vrenja mjerenja optike karakteristike kao to je refleksija utiu na mjerenje kada se koriste optika mjerna sredstva. Ukoliko se koriste dodirna sredstva kapacitet i valovitost povrine igra znaajnu ulogu. Za vrijeme mjerenja kontaktnim mjernim sredstvima djeluje sila mjerenja koja moe izazvati deformaciju. Ako se mjerenja vre na elinim radnim komadima pomou mjernog skenera sa elinom kuglicom greka nastaje usljed troenja vrha senzora i povrine radnog komada. Poto je ta pojava definirana Hercovim pritiskom moe se i tano odrediti. Sa senzorima iji je vrh radijusa vei od 1,5 mm i mjerne sile 1,5 N ovaj efekat se moe zanemariti. Usljed uticaja prouzrokovanog skladitenjem i montiranjem mjernog objekta, mjerenju se moe dodati uticajni faktor kojim se pokriva ovaj uticaj. Skladitenje i montaa se postepeno odreuju prema dimenzijama i teini mjernog objekta. Uticaj je usmjeren na mjerni objekat. Kada se montira mjerni objekat izvoa i korisnik mora biti siguran da radni komad nee biti deformisan. Preferira se postavljanje i oslanjanje mjernog komada na tri oslonca. Uzima se u obziri da se mjerni objekat moe deformirati povrinski kada se koriste magneti. Mjerni objekti koji su vitki ili imaju tanke zidove mogu se deformisati usljed sopstvene teine. Koristei cijevi, osovine, rolere mogu se ostvariti eljena oslanjanja u cilju smanjenja greaka montae. Deformacije se mogu smanjiti i postavljanjem u takama koje su na rastojanju 0,22 od linearnog razmaka od vanjskih ivica (Besselove take). Time se reducira deformacija priblino 2% sa homogenim objektima.

103

Mjerna tehnika

Slika 3.15. Deformacija mjernih ploa

Slika 3.16. Deformacija draa instrumenta uzrokovana mjernom silom

104

Mjerna tehnika

Slika 3.17. Mjerni krugovi razliitih izrada

3.4.3. Uticaj mjernog sredstva na mjernu nesigurnost (greka prvog i drugog reda, Abbe'ov princip)
Uticaj mjernog sredstva na rezultate mjerenja ogleda se kroz vie osnovnih efekata. Mjerno sredstvo se sastoji od dijelova, a u svakom od njih mogu se javiti neispravnosti. Greke mjerenja mogu se javiti zbog netanih voica a imaju vanu ulogu u mjernim sredstvima. Zazor koji se tehniki zahtijeva u voicama za mjerne oslonce, dodirne probe uzrokuju zakretanje. Uticaji na rezultat mjerenja su mali ili veliki zavisno od tog kako su mjerna sredstva i mjerni objekti pozicionirani. Pomino mjerilo je primjer takve pojave. Abbeov princip glasi: Najtanija mjerenja se postiu samo onda kada se veliina koja se mjeri nalazi u pravolinijskom produetku mjerne skale. U suprotnom javlja se dopunska greka npr. MA kod pominih mjerila. Zavisno od take kontakta ispitivanog radnog komada sa mjernim eljustima, se deava izmeu mjernog objekta i mjerne skale. Mjerne greke se raunaju po: MA = asin = L(1 cos) Za male uglove 1 je u radijanima. Zakretanje =0, 35 do 2, 6' se moe oekivati. Zakretanje za =2' i paralelno zakretanje 30 mm dovode do greke mjerenja MA=17 m.
105

Mjerna tehnika

Slika 3.18. Greka drugog reda na primjeru mikrometra

Slika 3.19. Princip komparatora

106

Mjerna tehnika

3.5. GUM i procedure odreivanja mjerne nesigurnosti

Novi pristup odreivanja mjerne nesigurnosti, jedinstven i razumljiv za cijeli svijet poeo seprimjenjivati uvoenjem GUM (Guide to the Expression of Uncertainty in Measurement). Donoenju odluke o izradi GUM-a prethodio je dokument koji je 1980, napravila radna grupa formirana od strane BIPM. Grupa eksperata je radila na IIzvjetavanju nesigurnosti i objavila dokument pod nazivom Preporuka INC-1 (Recommendation INC-1). Dokument je odobren od strane CIPM 1981 prvi put i ponovo potvren 1986 vlastitom CIPM-ovom Preporukom 1 (CI-1981) i 1 (CI-1986). Rad ISO/TAG 4/WG 3 rezultirao je izdavanjem dokumenta koji nosi naziv Vodi za Izraavanje nesigurnosti u mjerenju ili GUM kako se esto zove, Internacionalna Organizacija za Standarde (ISO) po prvi put objavljuje ovaj dokument 1993 (prepravljen i ponovo odtampan 1995) u ime sedam internacionalnih organizacija koje su podrale razvoj ISO/TAG 4: Danas nije mogue kvantitativno izraziti bilo koji rezultat mjerenja bez odreene sumnje u njegovu tanu vrijednost. Nedostatak znanja o faktorima koji utiu na mjerenje (sluajni i sistematski faktori) podario nam je izraz kao to je mjerna nesigurnost. Svako mjerenje je izloeno razliitim uticajima i smetnjama bilo da proizilaze iz sluajnih ili sistematskih efekata, obino iz oba. Zbog ovih efekata rezultat mjerenja lei unutar intervala koji se oznaava kao nesigurnost mjerenja. Standard koji se bavi izraavanjem nesigurnosti mjerenja a nosi naziv Vodi za Izraavanje Mjerne Nesigurnosti (GUM), dao je slijedeu definiciju mjerne nesigurnosti: Parametar, vezan za rezultat mjerenja, koji karakterie rasipanje vrijednosti koje bi sa pravom mogle biti pridruene mjerenoj veliini, gdje je mjerena veliina odreena veliina podvrgnuta mjerenju. GUM standard je iroko prihvaen u mnogim podrujima istraivanja gdje se mjerenje primjenjuje. Iz GUM-a kao internacionalnog standarda su izvedeni nacionalni standardi za izraavanje mjerne nesigurnosti. U cilju podrobnijeg objanjenja mjerne nesigurnosti GUM standard je dao i slijedee definicije o nesigurnosti u mjerenju:

107

Mjerna tehnika

mjera mogue greke pri procijenjenoj vrijednosti mjerene veliine date kao rezultat mjerenja; ili procjena koja karakterie podruje vrijednosti u kojem lei tana vrijednost mjerene veliine kada je mjerna nesigurnost procijenjena i izraena na takav nain da prikazuje nivo povjerenja da vrijednost stvarno lei unutar granica definisanih intervalom nesigurnosti.

Nesigurnost rezultata mjerenja reflektuje nedostatak znanja o vrijednosti mjerene veliine. Izvori nesigurnosti u mjerenju su:

nepotpuna definicija mjerene veliine; nepotpuno shvatanje definicije mjerene veliine; nereprezentativno uzorkovanje - uzorak mjerene veliine ne mora reprezentovati definisanu mjerenu veliinu; nedovoljno znanje o efektima uslova okruenja na mjerenje ili nezadovoljavajue mjerenje uslova okruenja; lini bias u itanju analognih instrumenata; konana rezolucija instrumenata; netane vrijednosti standarda za mjerenje i referentnog materijala; netane vrijednosti konstanti i drugih parametara dobivenih iz vanjskih izvora i koritenih u algoritmima za manje podataka; aproksimacije i pretpostavke utjelovljene u metod i proceduru mjerenja; varijacije i ponavljajua posmatranja mjerene veliine pod prividno slinim uslovima;

U stvarnosti rezultat mjerenja je jednostavno najbolja procjena vrijednosti veliine koja se treba mjeriti.

3.5.1. Kako odrediti mjernu nesigurnost?

Prvi korak u proceduri odreivanja mjerne nesigurnosti je kreiranje matematikog modela procjene koja opisuje funkcionalnu zavisnost mjerene veliine Y od ulaznih varijabli Xi.

Y = f ( X 1 , X 2 ,..., X N ) .......................................................... (3.59)

108

Mjerna tehnika

3.5.2. Procjena standardne nesigurnosti Mjerna nesigurnost se procjenjuje kroz dva metoda koji su u sutini samo koncepti za obradu razliitih vrsta mjernih rezultata: metod tipa A i metod tipa B. Oba tipa procjene su zasnovana na raspodjelama vjerovatnoe. Rezultujue nesigurnosti su kvantitativno definisane varijansama ili standardnim odstupanjem u oba sluaja. Tip A standardne nesigurnosti je dobiven iz serije ponovljenih posmatranja i jednak je kvadratnom korjenu statistiki procjenjene varijanse, i zove se standardno odstupanje. Prema GUM standardu, metod tipa A je: metod procjene nesigurnosti statistikom analizom serije posmatranja. U veini sluajeva, rezultati ponovljenih mjerenja su raspodijeljeni oko srednje vrijednosti u zvonastom obliku krive ili normalno raspodijeljeni. Ono to je karakteristino za ovu raspodjelu je da je vjerovatnoa vrijednosti koje lee blie procjenjenoj srednjoj vrijednosti vea od onih koje lee u blizini ekstrema. Procjena ponovljenih mjerenja se dobija relativno jednostavnom matematikom formulom. Ovo je izvedeno iz terorije statistike, a parametar koji se odreuje zove se standardno odstupanje. Procjena vrijednosti veliine moe biti odreena, bez stvarnih posmatranja, putem iskustva baziranog na dostupnim informacijama. Takva procjena naziva se metod procjene tipa B i izvedena nesigurnost oznaava se kao standardna nesigurnost tipa B. Baza podataka je sainjena od podataka iz prethodnih mjerenja, znanja o opremi i iskustava u mjerenju, prirunika itd. Metod procjene tipa B prema GUM standardu je definisan kao: metod procjene nesigurnosti sredstvima statistike analize serije posmatranja. razliitim od

Tip B standardne nesigurnosti je izraunat iz pretpostavljene funkcije gustine raspodjele zasnovane na stepenu vjerovanja da e se dogaaj pojaviti. Vjerovatnoa je zasnovana na procjeni iz tzv. "bazena informacija" koji ini iskustvo. Tip B standardne nesigurnosti nije neophodno reperezentovan normalnom raspodjelom. U sluajevima kada podaci nisu
109

Mjerna tehnika

smjeteni oko srednje vrijednosti, primjenjuju se pravougaona, trouglasta, trapezoidna, U-oblika i druge.

raspodjele

kao

Slika 3.20. Dijagrami najee upotrebljavanih distribucija za predstavljanje podataka Tipa B

Ulazni podaci Tip A iz serije posmatranja procijenjeno statistikom analizom izraeno standarnom devijacijom Tip B iz 'bazena' informacija nestatistika analiza izraen standardnom devijacijom

Slika 3.21. Ulazni podaci

Kao to je ve napomenuto, nesigurnost pri mjerenju proizilazi iz dva razloga, tj. efekta: sluajnih i sistematskih efekata. Sluajni efekti kao posljedicu daju sluajnu greku i predstavljaju prema GUM standardu rezultat mjerenja umanjen za srednju vrijednost koja bi proizila iz beskonanog broja mjerenja iste mjerene veliine pod istim ponovljivim uslovima. Sluajnu greku je mogue redukovati samo poveanim brojem posmatranja.

110

Mjerna tehnika

Sistematska greka kao posljedica sistematskih efekata, predstavlja srednju vrijednost koja bi proizila iz beskonanog broja mjerenja iste mjerene veliine sprovednim pod istim ponovljivim uslovima, umanjena za tanu vrijednost mjerene veliine, gdje je tana veliina mjerene veliine vrijednost usklaena sa definicijom date veliine.

3.5.3. Odreivanje kombinovane nesigurnosti

Kada se procjenjuje sveukupna nesigurnost, svaki doprinos nesigurnosti mora biti uzet u obzir posebno. Nesigurnost izraena na ovakav nain je oznaena kao kombinovana nesigurnost i svaki pojedinani doprinos nesigurnosti predstavlja komponentu nesigurnosti. Prema GUM standardu kombinovana nesigurnost je definisana na slijedei nain: Kombinovana nesigurnost je procjenjeno standardno odstupanje i karakterie rasipanje vrijednosti koje bi mogle biti pridruene mjerenoj veliini. Ili detaljnije kao: Standardna nesigurnost rezultata mjerenja kada je rezultat dobijen iz niza vrijednosti drugih veliina, jednak pozitivnom kvadratu sume izraza, gdje su izrazi varijanse i kovarijanse ovih drugih veliina poredane prema intenzitetu promjene rezultata mjerenja sa promjenom ovih veliina; gdje standardna nesigurnost predstavlja nesigurnost rezultata mjerenja izraena u vidu standardnog odstupanja. Kao to emo vidjeti kombinovana nesigurnost e biti jedan od kriterija za izbor programskih paketa s obzirom da za bilo koju sloenu veliinu (velina koja ne moe biti direktno mjerena) kombinovana nesigurnost mora biti odreena. Ulazne veliine koje ulaze u proceduru odreivanja mjerne nesigurnosti mogu biti korelisane i nekorelisane.

111

Mjerna tehnika

Nekorelisane ulazne veliine Ulazne veliine koje nemaju meusobne unutranje veze nose naziv nekorelisane ulazne veliine. Kombinovana standardna nesigurnost za nekorelisane veliine se oznaava uc(y) i jednaka je:

f u (y) = i =1 x i
2 c N

2 u ( xi ) ...................................................... (3.60)

gdje je f funkcija data u jednaini (3.59). lanovi jednaine (3.60) su parcijalni izvodi i nose naziv koeficijenti osjetljivosti, a jednaki su:

ci

f f = xi X i

.......................................................... (3.61)
x1 , x 2 ,..., x N

Koeficijenti osjetljivosti opisuju kako se izlazna procjena u(y) mijenja sa promjenama vrijednosti ulaznih procjena x1, x2, , xN. Tako jednaina (3.60) moe biti napisana kao to slijedi:

u c2 = [ci u ( xi )] u i2 ( y ) ............................................... (3.62)

i =1 i =1

ci f

xi

, u i ( y ) ci u ( xi ) .............................................. (3.63)

Postoji mogunost da se kombinovana nesigurnost rauna numeriki smjenom

ci u i ( xi )
sa izrazom

Zi =

1 [ f (x1 ,..., xi + u ( xi ),..., x N ) f (x1 ,..., xi u ( xi ),..., x N )] .......... (3.64) 2

to znai da je ui(y) procjenjeno numeriki izraunavajui promjene y u zavisnosti od promjene xi od +u(xi) i od u(xi). Neke statistike analize pokazuju da je mogue zamijeniti parcijalne izvode kao u jednaini (3.65):

112

Mjerna tehnika

y ( xi + u ( xi )) y ( xi ) y ................................................. (3.65) u ( xi ) xi
Koeficijenti osjetljivosti mogu biti dobijeni i eksperimentalno iz mjerenja.

Korelisane ulazne veliine U praksi, ulazne veliine su esto korelisane zbog istih standarda za mjerenje fizikih veliina, mjernih instrumenata, referentnog datuma, ili ak metode mjerenja. Za korelisane ulazne veliine, koristi se proirena varijanta jednaine (3.60):

u c2 ( y ) =
i =1 N

f f u (xi , x j ) = j =1 x i x j
N N 1 N 2 f f ( ) + u x 2 u (xi , x j ) .......... (3.66) i i =1 j =i +1x i x j 2

f = i =1 x i

gdje su xi i xj procjene od Xi i Xj, i u(xi, xj) = u (xj, xi) procjenjena kovarijansa povezana sa xi i xj. Stepen korelacije izmeu xi i xj je okarakterisan procjenjenim koeficijentom korelacije r(xi, xj):

r (x i , x j ) =

u( xi , x j ) u ( x i )u ( x j )

,
....................................................... (3.67)

r ( xi , x j ) = r ( x j , xi ), 1 r ( x i , x j ) +1

Za nezavisne xi i xj koeficijent korelacije r je jednak nuli. Jednaina (3.66) moe biti modifikovana u:
N 1

u c2 ( y ) = ci2 u 2 ( xi ) + 2
i =1

i =1 j =i +1

c c u ( x )u ( x
i j i

)r ( xi , x j ) ......... (3.68)

Jednaina (3.60) za nekorelisane i jednaina (3.66) za korelisane ulazne veliine su bazirane na prvom redu Taylor-ovog aproksimacionog niza jednaine (3.59) i one izraavaju zakon propagacije nesigurnosti.
113

Mjerna tehnika

3.5.4. Odreivanje proirene nesigurnosti

Za komercijalnu i industrijsku upotrebu, osim univerzalnog izraavanja nesigurnosti u vidu kombinovane standardne nesigurnosti, neophodno je proiriti podruje oko kombinovane nesigurnosti da bi se obuhvatio veliki skup vrijednosti koje bi mogle s razlogom biti pridruene mjerenoj veiini. Ovo je ostvareno umnokom kombinovane standardne nesigurnosti sa faktorom pokrivanja kp. Kao rezultat se dobije proirena standardna nesigurnost oznaena sa U:

U = k p u c ( y ) ......................................................................... (3.69)
Tada je rezultat mjerenja izraen kao:

Y = y U ............................................................................ (3.70)
Prema GUM standardu data je slijedea definicija proirene standardne nesigurnosti: To je interval oko rezultata mjerenja koji obuhvata veliki skup p raspodjele vjerovatnoe okarakterisan tim rezultatom i njegovom kombinovanom mjernom nesigurnosti, gdje je p vjerovatnoa pokrivanja ili nivo povjerenja intervala. Izrazi interval povjerenja i nivo povjerenja imaju specifinu definiciju u statistici i primjenjivi su na intervale zasnovane na kombinovanoj nesigurnosti samo pri odreenim uslovima. Sve komponente nesigurnosti koje doprinose kombinovanoj nesigurnosti moraju potei od tipa A metoda procjene. Vrijednost faktora pokrivanja kp se bira na osnovu nivoa povjerenja koji zahtjeva interval y-U do y+U. Samo u posebnim sluajevima faktor kp e izlaziti iz intervala od 2 do 3. Za nivo povjerenja od 95,45 procenata u Gauss-ovoj distribuciji, kp iznosi 2. (vidi tabelu 3.3)

Nivo povjerenja p (%) 68,27 Faktor pokrivanja kp 1 Tabela 3.3. (GUM g-dodatak)

90 1,645

95 1,960

95,45 2

99 2,576

99,73 3

Procedura odreivanja mjerne nesigurnosti prikazana je dijagramom toka na slici 3.22.

114

Mjerna tehnika

Korak 1.

Postavljanje matematikog modela zavisnosti mjerene veliine Y i ulaznih varijabli Xi

Y = f(X 1 , X 2 ,..., X N )

Korak 2.

Odreivanje procjenjenih vrijednosti xi i standardne nesigurnosti u(xi) za ulazne vrijednosti Xi X1 x1 u(x1) X2 x2 u(x2) Formiranje procjene izlazne veliine Y: Xn xn u(xn) y=f(x1, x2, . . . , xn) Odreivanje koeficijenata osjetljivosti ci; koeficijenata korelacije r(xi, xj); i standardne nesigurnosti u(y) Za nekorelisane ulazne podatke
ci f f = xi X i
x1 , x 2 ,..., x N

Korak 3.

u (y ) =

(c u (x ))
N i =1 i i

Za korelisane ulazne podatke

r (x i , x j ) =
N

u(x i ,x j ) u(x i )u(x j )

N 1 i =1 j = i +1

u 2 (y) = c i2 u 2 (x i ) + 2
i =1

c c u(x
i j

)u(x j )r(x i , x j )

Korak 4.

Odreivanje faktora pokrivanja kp i proirene mjerne nesigurnosti U: U = kp u(y)

Korak 5.

Iskazivanje intervala nesigurnosti IY sa mjernom nesigurnosti: IY = y U

Slika 3.22. Dijagram toka odreivanja mjerne nesigurnosti

115

Mjerna tehnika

3.5.5. Izvjetaj o nesigurnosti Jedan od najvanijih kriterija kvaliteta programskih paketa je nain na koji prikazuje rezultat prorauna nesigurnosti (mogunosti eksportovanja i prezentovanja rezulata). Najvaniji zahtjevi prema preporukama GUM standarda koje mora ispuniti prikaz rezultata odreivanja mjerne nesigurnosti su nabrojani ispod. Izvjetaj nesigurnosti treba: 1. jasno opisati metode koritene u proraunu rezultata mjerenja i njegove nesigurnosti iz eksperimentalnih podataka i ulazih podataka; 2. prikazati sve komponente nesigurnosti i dokumentovati u potpunosti kako su procijenjene; 3. prikazati analizu podataka na takav nain da svaka od njenih komponenti moe biti jasno slijeena i da proraun rezultata moe biti neovisno ponovljen u sluaju potrebe; 4. dati sve isparavke i konstante koritene u analizi i njihove izvore. Izvjetaj rezultata mjerenja i kombinovane mjerne nesigurnosti treba : 1. dati detaljan opis kako je mjerena veliina Y definirana; 2. dati procjenu y mjerene veliine Y i njene kombinovane mjerne nesigurnosti; jedinice y i uc(y) treba uvijek dati; 3. ukljuiti relativnu kombinovanu standardnu nesigurnost uc(y)/|y|, |y|0, tamo gdje ona neophodna; 4. dati informacije o tome na koji nain je odreen rezultat mjerenja ili se referencirati na dokument koji to sadri. Izvjetaj o nainu na koji su dobijeni rezultat mjerenja i njegova nesigurnost treba: 1. dati potpunu vrijednost svake ulazne procjene xi i njene standardne nesigurnosti u(xi) zajedno sa opisom naina na koji je odreena; 2. dati procjenjene kovarijanse ili procjenjene koeficijente korelacije (preferira se oboje) koji su vezani za sve ulazne procjene koje su korelisane, i metode koritene da se isti odrede;

116

Mjerna tehnika

3. dati stepene slobode za standardnu nesigurnost svake ulazne procjene i kako su odreeni; 4. dati funkcionalnu vezu Y=f(X1, X2, , XN) i, kada se pokae potrebnim, parcijalne izvode ili koeficijente osjetljivosti f/xi. Primjer 1. Poznata je tana temperatura topljenja olova koja iznosti =327,4C. Optikim piezometrom izvrena su mjerenja temperature topljenja i to est puta uzastopno. Dobivene su vrijednosti: 323; 328, 5; 322; 327; 328 i 320. Srednja vrijednost mjerenja je
_

x=

323 + 328,5 + 322 + 327 + 328 + 320 = 324,75C 6

Odstupanje od istinite vrijednosti je:

x = 324,75 327,4 = 2,65C

Iz rezultata se moe zakljuiti da je rasipanje rezultata relativno malo i da je izmjerena srednja vrijednost priblina istinitoj vrijednosti. Znai, moemo zakljuiti da mjerni instrument ima malo rasipanje rezultata i malu sistemsku greku. Meutim, veliko rasipanje rezultata ne znai da je uzrok sistemska greka. To moe biti i sluajna greka. Primjer 2: Tahometrom se mjeri brzina elektrinog motora ije je stvarna vrijednost 1000 o/min. U est mjerenja dobijene su vrijednosti 1050, 950, 1000, 1030, 990 i 980 o/min. (slika 3.23.a). Srednja vrijednost ovih mjerenja je 1000 o/min, tj. jednaka je stvarnoj vrijednosti. Meutim, rasutost rezultata zbog djelovanja sluajnih faktora je velika (=36 o/min). Prema tome, ovakav tahometar ima sistematsku greku jednaku nuli, ali je sluajna greka velika. Mjerenjem iste brzine od 1000 o/min pomou drugog tahometra, izmjerene su vrijednosti: 950, 952, 949, 950, 951 i 948 o/min, (slika 3.23.b). U ovom sluaju srednja vrijednost je manja od stvarne za 50 o/min, to je rezultat sistematske greke. Rasutost pokazivanja ovog tahometra je mala (=1,4 o/min), to znai da je sluajna greka zanemariva.
117

Mjerna tehnika

Tahometar moe imati veliko rasturanje rezultata, (=36 istovremeno i veliko odstupanje srednje vrijednosti od stvarne (slika 3.23.c). Najbolje bi bilo da tahometar daje rezultate rasturanjem (=1, 4 o/min) i srednju vrijednost jednaku stvarnoj (slika 3.23.d).

o/min), a vrijednosti, sa malim vrijednosti,

Slika 3.23. Odnos sistematske i sluajne greke: a) tano mjerenje sa rasipanjem rezultata, b) netano mjerenje bez rasipanja rezultata, c) netano mjerenje sa rasipanjem rezultata, d) tano mjerenje bez rasipanja rezultata U procesu automatske regulacije jedna vrijednost obino se mjeri samo jedanput. Ako se mjerenje brzine realizuje tahometrom koji ima veliko rasturanje pokazivanja, (slika 3.23.a i 3.23.c), tada je mala vjerovatnoa da e mjerenje biti tano. Takav instrument potrebno je popraviti ili zamijeniti. Tahometar koji ima samo sistematsku greku, (slika 3.23.b), potrebno je kalibrirati (badariti) radi njenog otklanjanja, nakon ega se moe upotrebljavati.

118

Mjerna tehnika

4. SENZORI
Sadraj lekcije: 1. Uvod 2. Klasifikacija senzora 3. Fizikalni principi rada senzora 4. Vrste senzora 5. Prijenos i registracija mjernih veliina

4.1. Uvod
Sredstva za dobivanje informacija u sistemu automatskog upravljanja daju informaciju o kvalitativnim i kvantitativnim karakteristikama procesa to se odvijaju u upravljanom objektu kao i u samom upravljakom sistemu. Za upravljanje tehnikim sistemima veoma su vane informacije o ponaanju osnovnih parametara kao to su: temperatura, protok, nivo, pritisak, vrijeme, poloaj, Trokovi za dobivanje informacija u sistemima automatskog upravljanja ine 1/3 ukupne cijene proizvoda. Informacije se u sutini dobivaju mjerenjem fizikalnih veliina koje karakteriziraju ponaanje procesa. Dobivena informacija se obrauje po nekom algoritmu. Mjerni ureaji pomou kojih se u sistemu automatskog upravljanja dobivaju informacije su: senzori, transdjuseri i mjerni pretvarai. Senzor ili dava je primarni osjetilni element, koji pretvara fizikalnu veliinu X'F koja je pogodnija za mjerenje. Senzor vri prvo pretvaranje fizikalne veliine u nizu pretvaranja koja su prisutna u sloenim mjernim ureajima. Transducer pretvara mjernu fiziku veliinu XF u neki standardni oblik najee elektrini signal, strujni ili naponski a moe biti i pneumatski. Mjerni pretvara ili transmiter pretvara fiziku veliinu u standardni signal. Konstruktivno je osposobljen da alje informaciju sa jednog mjesta na drugo putem prenosnih linija ili medijuma. Sastoji se od primarnog elementa koji procesnu veliinu XF pretvara u neki pogodniji oblik XF', te baznog elementa (adaptera) koji tu veliinu pretvara u informacioni signal sa normalnim obiljejima. ema pretvaranja mjernog signala dana je na slici 4.1.

119

Mjerna tehnika mjerni pretvara

proces

mjereni signal xF

primarni element

pomona veliina xF'

bazni element

informacioni signal

prema indikatoru ili regulatoru

Slika 4.1. Struktura mjernog pretvaraa

4. 2. Klasifikacija senzora
Tehnika senzora razvija se u tri osnovna pravca: 1. Minimalizacija i vei stepen integracije sastavnih dijelova to je tendencija i u drugim oblastima nauke. 2. Realizacija viestrukog djelovanja, tako da se pomou jednog senzora istovremeno odreuje nekoliko razliitih fizikalnih veliina (npr. senzor temperature i vlanosti zraka) 3. Proirivanje funkcionalnih mogunosti senzora zahvaljujui ugradnji mikroprocesora. Podjela senzora nije jednostavna. Vri se u odnosu na:

vrstu izlaznog signala, prirodu mjerne veliine, princip rada gabarite, prirodu izlazne veliine, uvjete rada, naina upotrebe, unutranje strukture, pouzdanosti, itd.

4. 2. 1. Klasifikacija prema vrsti izlaznog signala

Senzori se dijele na analogne i digitalne. Analogni senzori imaju normiran dinamiki opseg izlaznog signala i osjetljivost na umove. Digitalni senzori imaju veliku mogunost interakcije sa mikroprocesorskim upravljakim sredstvima.

120

Mjerna tehnika

4. 2. 2. Klasifikacija prema prirodi mjerene veliine

Dijele se na: toplotne, mehanike, kinematike, geometrijske, radijacijske, vremenske i elektrine, hemijske i fizikalne. Toplotni se koriste za mjerenje temperature, toplotnog kapaciteta, entalpije, toplote izgarnja Mehaniki se koriste za mjerenje sile i momenta, pritiska, vakuuma, mehanikog naprezanja. Kinematiki se koriste za mjerenje linearnog i ugaonog ubrzanja i brzine, protoka. Geometrijski se koriste za mjerenje poloaja (koordinata) tijela razmjere, nivoa. Radijacijski se koriste za mierenje intenziteta toplotnog, nuklearnog, akustinog i elektromagnetnog zraenja, boje, parametara talasnog procesa. Vremenski se koriste za mjerenje vremenskog perioda i frekvencije. Elektrini se koriste za mjerenje elektromotorne sile, struje, otpora, induktivnosti, kapaciteta, provodnosti Hemijski senzori se koriste za mjernje hemijskog sastava. Fizikalni senzori se koriste za mjernje mase, gustine, vlanosti, tvrdoe, plastinosti, hrapavosti

4.2.3. Klasifikacija senzora prema principu rada

Pretvaranje neelektrinih mjernih veliina u elektrine vri se pomou odgovarajuih pretvaraa na dva naina. Prvi nain podrazumijeva da se odgovarajua neelaktrina veliina pretvara u pretvarau u elekrinu veliinu. Pretvarai koji rade na ovaj nain zovu se aktivni pretvarai. Aktivni pretvarai za svoj rad ne trebaju dodatnu energiju. Aktivni senzori mogu biti:

Indukcioni Elektromagnetni Elektrodinamiki Piezoelektrini Piroelektrini

121

Mjerna tehnika

Termoelektrini Fotoelektrini.

Drugu grupu pretvaraa ine pasivni pretvarai ili parametarski pretvarai. U pasivnim pretvaraima neelektrine veliine utiu na promjenu neke elektrine karakteristike; kapaciteta, otpora ili induktiviteta. Pasivni senzori se dijele na:

Induktivne Otpornike Kapacitivne.

Hemijski senzori rade na principu: polarizacija jona, kombinovanja hemijskih i elektrinih metoda, promjena impedance u zavisnosti od hemijskog sastava. Hemijski senzori mogu biti:

Polarizacioni Hemijsko-elektrini Impedantni.

Optoelektronski dovode do pojave struja u poluprovodnicima koja djeluje na spontanu ili stimulisanu emisiju svjetlosti (svjetlea ili laserska dioda). Kvanti svijetlosti mijenjaju gustinu nosilaca naboja u poluprovodniku (fotootpor), otpor p-n prelaza (fotodioda) ili otpor zapornog sloja metal poluprovodnik (fotoelement) Optoelektronski senzori su:

Predajnici Prijemnici sa vanjskim fotoefektom

4.2.4. Klasifikacija senzora prema gabaritima

Prema veliini mjerni senzori mogu biti:

Normalni i oni su standrdne izvedbe. Malogabaritni za primjenu u ogranienom prostoru Minijaturne koji se koriste za specijalne namjene.

122

Mjerna tehnika

4.2.5. Klasifikacija prema prirodi izlazne veliine

Mehaniki iji je izlazni signal je sila ili pomak Vremenski iji je izlazni signal vremenski ili frekventni kod Elektrini iji se izlazni signali mjerene veliine odraavaju kroz promjenu R, L, C parametara izlaza, pa se zovu i parametarski. Ukoliko se na izlazu se generira elektrinii signal t o su generatorski iliaktivni senzori.

4.2.6. Klasifikacija senzora prema uslovima rada

Stacionarni koji su fiksirani na jednom mjestu i Prenosivi koji se mogu pomjerati na razna mjesta

4.2.7. Klasifikacija prema nainu upotrebe

Operativni koji slue za neposredno davanje informacija Pomoni za dobivnje pomonih informacija.

4.2.8. Klasifikacija prema unutranjoj strukturi

Direktni kojima se vri od ulaza do izlaza direktan prijenos (konverzioni lanac) i Kompenzacioni sa negativnom povratnom spregom po izlaznoj veliini.

4.2.9. Klasifikacija prema pouzdanosti u eksploataciji

Pouzdani koji imaju mali intenzitet otkaza i malo vrijeme obnavljanja malo. Nepouzdani.

4.2.10. Aktivni i pasivni senzori

Aktivni pretvarai za svoj rad ne zahtijevaju dovoenje dodatne energije tj. Izlazni signall senzora je nastao na osnovu energije mjerene veliine. Pasivni pretvarai moduliraju energiju nekog vanjskog izvora tj. potrebno im je dovesti dodatnu energiju.
123

Mjerna tehnika

Slika 4.2. Podjela senzora na osnovu energije potrebne za mjerenje: a) pasivni, b) aktivni senzor Pasivni senzori su zapravo mjerni ureaji direktnog tipa, jer energiju neophodnu za mjrenje i transport izlaznog signala uzimaju sa objekta mjerenja. Na slici 4.2.a prikazan je pasivni ureaj za mjerenje pritiska. Pritisak fluida prenosi se preko klipa tako da se vri pomjeranje kazaljke. Ovo pomjeranje je rezultat promjene mjerenog pritiska, jer, nema nikakvog vanjskog izvora energije. Aktivni senzori su mjerni instrumenti indirektnog tipa, oni energiju neophodnu za mjerenje dobijaju iz vanjskog izvora. Vanjski izvor je najee elektrini, ali moe biti i pneumatski ili hidraulini. Na slici 4.2.b prikazan je aktivni senzor za mjerenje nivoa goriva u rezervoaru. Promjena nivoa prenosi se preko plovka na kliza potenciometra. Energija izlaznog signala dolazi iz vanjskog izvora, tako to kliza modulira vrijednost izlaznog napona u skladu sa promjenom nivoa. Razlika izmeu pasivnih i aktivnih senzora je u rezoluciji mjerenja. U prethodnom primjeru se vidi da se rezolucija mjerenja pasivnih senzora moe poveati produavanjem kazaljke ali je ta mogunost ograniena iz praktinih razloga. Rezolucija aktivnih senzora se poveava uzimanjem izvora sa veim iznosom energije, to je opet ogranieno zbog zagrijavanja vodova i poveanih gubitaka toplote i zbog opasnosti od eksplozije. Pasivni senzori su jednostavnije konstrukcije i jeftiniji su od aktivnih pa je izbor jednog od njih stvar kompromisa izmeu cijene i potrebe rezolucije mjerenja. U literaturi se moe nai i drugaije poimanje pasivnog odnosno aktivnog senzora. Naime, pasivni senzor mehanikim kontaktom prenosi promjene mjerne fizikalne veliine na promjenu nekog elektrinog parametra: otpora, induktivnosti, kapaciteta, struje, napona ili intenziteta zraenja. Aktivni generiraju elektrini signal (struja, napon, naboj) zahvaljujuii konverziji mehanike, svijetlosne ili hemijske energije.
124

Mjerna tehnika

Primjer pasivnog senzora je otporniki detektor mehanikog pomjeranja, a aktivnog termoelement, koji toplotnu energiju pretvara u napon.

4.3. Fizikalni pricipi rada senzora

Senzori rade na osnovu njihove interakcije sa procesom i to tako to reagiraju na stanja, a reakciju transformiraju u izlazni signal. Postoji veliki broj fizikalnih pojava i efekata, naina transformacije svojstava procesa kao i metoda konverzije energije koji se mogu primijeniti pri gradnji senzora. Principi su dati na slici 4.3. Nosilac informacije je masa ili energija. Mjerenje neelektrinih signala poinje pretvaranjem u elektrini pa se onda obavlja procesiranje. Vanost imaju fizikalni efekti koji omoguavaju takvu konverziju. Za neelektrino-elektrino pretvaranje potrebna je energija iz domena mjernog signala ili van njega.

4.4. Vrste senzora

Najee koriteni senzori bie opisani u narednom tekstu; nain rada, konstrukcija i upotreba.

4.4.1. Magnetnoelektrini senzori

Za pretvaranje neelektrine mjerne veliine u elektrinu koristi se princip elektromagnetne indukcije. Ovi senzori rade na samouzbudnom principu. Elekromotorna sila koja se na tajj nain inducira proporcionalna je brzini promjene magnetnog toka u pojedinim namotajima i i broju namotaja:

e=

d N dt
elektrodinamike ili senzore sa relativnim pomjeranjem provodnika i elektromagnetne ili senzore sa promjenljivim magnetnim otporom.

Magnetno elektrini senzori se dijele na:

125

Mjerna tehnika Generiranje elektrinog naboja na povrini kristala pri poveanju temperature Odvajanje elektrona sa povrine Termoelektronski Toplotna energija u metala pri zagrijavanju u efekat emisiju elektrona vakuumu Apsorpcija ili generiranje Peltijev efekat Elektricitet u toplotnu toplotne energije u elektrinom (elektrotermikI) energiju kolu sa dva metala Apsorpcija toplote u elektrnom Temperatura i kolu sa provodnikom od jesnog Tomasov efekat elektricitet u toplotnu materijala pri emu su dijelovi energiju na razliitim temperaturama Pojava slobodnih elektrona i Fotogalvanski efekat Svjetlost u elektricitet EMS u osvijetljenom p-n spoju Provoenje toplote kroz tijelo iz Energija u fiziko oblasti sa veom u oblast sa Provoenje toplote svojstvo manjom temperaturom Toplotna energija u IC Optika radijacija prilikom Toplotna radijacija zraenje poveanja temperature objekta Generiranje elektromotorne sile Temperatura u Zebekov efekat u kolu sa dva metala pri emu elektricitet su temperature spojeva razliite Svjetlost u elektrini Promjena elektrinog otpora Fotootporni efekat otpor osvijetljenog poluprovodnika Svjetlost u magnetizam Prelamanje spektralnih linija pri Zemanov efekat ili spektar prolasku kroz magnetno polje Ramonov efekat Svjetlost u svjetlost Nastajanje zraenja svjetlosti Prelamanje svjetlosnog zraka pri prolasku kroz piezokristal kojem Pokelsov efekat Svjetlost i elektricitet u je doveden napon na povrine (elektrootporniki) svjetlost okomite na pravac kretanja svjetlosti Prelamanje svjetlosti u Icerov efekat Svjetlost i magnetizam izotropnim tenostima koje se (elektrootporniki) u svjetlost nalaze u jakom magnetnom polju i postaju anizotropne Prelamanje svjetlosti u Koton-Mutonov efekat Svjetlost i magnetizam izotropnim tenostima u jakom (magnetootporniki) u svjetlost magnetnom polju Zakretanje ravni polarizacije Faradejev efekat Svjetlost i magnetizam linearno polarizovane svjetlosti (magnetootporniki) u svjetlost kada prolazi kroz paramagnetni materijal Nastaje razilka potencijala na Magnetizam i povrini poluprovodnika kada Holov efekat elektricitet u elektricitet tee struja, nastaje magnetno polje okomito na pravac struje Piroelektrini efekat Temperatura u elektricitet

Fizika pojava, efekat ili svojstvo

Slika 4.3. Principi rada senzora

126

Mjerna tehnika

Elektrodinamiki senzori Princip rada elektrodinamikog senzora zasniva se na elektrodinamikoj indukciji. U provodniku koji se kree odreenom brzinom v i presijeca silnice stalnog magnetnog polja indukuje se napon:

U = NlBv
gdje su: N-broj zavoja l-duina jednog navoja B-magnetna indukcija v-brzina kretanja kalema Kako je promjena napona proporcionalna prvom izvodu pomjeranja tj. brzini ova grupa senzora se koristi za detekciju brzine. Kada pokretni dio senzora miruje izlaz je jednak nuli. Brzina kretanja kalema moe biti linearna v =

dx d ili ugaona = . dt dt

Ako je brzina kretanja kalema linearna pomou njega se moe mjeriti put s = vdt i ubrzanje

a=

dv . dt n=

Ako je brzina kretanja kalema ugaona onda se pomou nje moe odrediti broj obrtaja

i ugaono ubrzanje

d . Kalem umjesto dt

pravolinijskog kretanja vri rotaciju izmeu polova magneta. Indukovana elektromotorna sila je u tom sluaju:

e = Blr

d gdje je: dt

r-poluprenik kalema

-ugao zakretanja
Napon indukovan na ovaj nain direktno zavisi od brzine okretanja motora. Indukcioni senzori su u sutini generatori. Zato to su izvanrerdni detektori vibracija primjenjuju se u alarmnim sistemima.

127

Mjerna tehnika

Slika 4.4. Indukcioni senzori: a) sa pokretnim kalemom, b) sa pokretnim magnetom, c) za detekciju ugaone brzine Elektromagnetni senzori Rad ovih senzora zasnovan je na indukciji. Pri promjeni magnetnog fluksa na krajevma kalema se indukuje napon. Promjena magnetnog fluksa nastaje pomjeranjem metalne ploice u onosu na magnet. Napon koji se indukuje na krajevima kalema dat je izrazom:

e = n

d x dt

gdje je: n-broj navoja

- fluks
- brzina pokretne ploice x
Elektromagnetni senzori rade na bezkontaktnom principu. Induktivnost se mijenja u zavisnosti od promjene vazdunog zazora izmeu jezgra (jarma) i pokretnog dijela od feromagnetika (kotve). Prosti induktivni senzor ima jaram u obliku slova U ili E. Kada se kotva priblii jarmu, zazor se smanji a induktivnost raste. Prednost ovakvih mjerenja je to masa senzora i opreme ne utie na rezultate mjerenja. Osjetljivost senzora zavisi od udaljenosti pokretnog elementa. Indukcioni senzori se primijenjuju u uljnoj hidraulici za mjerenje ugaonih brzina, a posebno elektrodinamiki indukcioni pretvarai (tahogeneratori).

128

Mjerna tehnika

Slika 4.5. Induktivni senzori s promjenom zazora i njihove statike karakteristike: a) prosti induktivni senzor sa U-presjekom, b) prosti induktivni senzor sa E-presjekom, c) diferencijalni induktivni senzor

4.4.2. Piezoelektrini senzori

Za rad piezoelektrinih senzora iskoriten je princip piezoelektrinog efekta. Piezoelektrini efekat otkrili su braa Kiri. Oni su primijetili da izvjesni dielektrini materijal monokristalne strukture kada se mehaniki napree razvija elektrini potencijal. Ako se na materijal koji ima ove osobine djeluje silom F kristalna reetka e se deformisati. Usljed deformacije reetke javie se piezoelektricitet., iji napon se mjeri na elektrodama postavljenim na povrine kristala. Koliina elektriciteta zavisi od sile kojm se reetka deformie:

Q = dF
gdje je: F-sila deformisanja d-konstanta kristala Napon izmeu elektroda odreen je izrazom:

129

Mjerna tehnika

U=

Q C

gdje je: Q-koliina elektriciteta C-kapacitivnost Kako je p =

F tada je Q = dpA . Kapacitivnost je dana izrazom: A

C =

A l

gdje je linearna dilatacija. Tada je:

U=

dpA dpl = A l

Ako se uvede oznaka g =

tada je napon izmeu elektroda:

U = gpl
Vrijednosti g i d su karakteristike kristala. Najpoznatiji prirodni piezomaterijal je kvarc. Piezoelektrini senzori se koriste za mjerenje mehanikih vibracija i zovu se piezoelektrini akcelerometri.

Slika 4.6 Piezoelektrini akcelerometar Prosti piezoelektrini senzor Prosti piezoelektrini senzori se grade u obliku: prizme, diska, cilindra ili dijela cilindra.
130

Mjerna tehnika

Slika 4.7. Prosti piezoelektrini senzor: a) traka, b) disk, c) cilindar, d) uzduni segment cilindra Izlazni napon je pozitivan kada je prizma podvrgnuta sabijanju. Najvea osjetljivost je kada je maksimalan odnos l/d tj. kada je piezoelektrik u obliku trake. Traka, naime, ima malu vrstinu pa se lako lomi pod uzdunim optereenjem. Oblik diska je povoljniji u pogledu vrstine. Povrine diska se posrebruju kako bi kontakt izmeu piezoelektrika i prikljunih vodova bio to bolji. Najbolju vrstinu ima senzor u obliku cilindra, ali ga je tehnoloki najtee proizvesti. Potrebno je da popreni presjek to manje odstupa od krunog prstena i da debljina prstena bude jednaka po cijelom obimu. Uzduni segment cilindra ima sva dobra svojstva cilindra i zbog zakrivljenosti je vri od trake. Nedostaci prostih piezoelektrinih senzora su mali izlazni napon i slaba mehanika vrstina pa se grade viestruki ili sloeni senzori (paralelnoserijsko spajanje vie prostih piezoelektrinih senzora slika 4.8).

Slika 4.8. Viestruki piezoelektrini senzor: a) lamelni, b) diskoidni, c) trosegmentni

131

Mjerna tehnika

4.4.3. Fotoelektrini senzori

Osnov rada ovih senzora zasniva se na promjeni parametara optikog signala sa promjenom mjerene fizikalne veliine tj. prvenstveno se bazira na fizikoj pojavi fotoelektrinog efekta. Fotoelektrini efekat moe biti unutranji i vanjski. Vanjski fotoelektrini efekat karakterie se time to djelovanjem svjetlosti na neke provodnike ili poluprovodnike dolazi do emitovanja elektrona. Fotokatoda ovih senzora prekrivena je slojem fotoemisionog materijala, iji elektroni imaju mali izlazni rad. Kada se fotokatoda osvijetli monohromatskom svjetlou talasne duine =

c apsorbovani foton v

predaje elektronu dovoljno energije da savlada energetsku barijeru i sasvim napusti materijal. Pomou vanjskog izvora fotoelektroni se dalje ubrzavaju izmeu anode i katode i sakupljaju na anodi. Registrujua fotostruja registruje se direktno ili kao pad napona na opteretnom otporu. Fotoni svjetlosti manje talasne duine imaju veu energiju pa je pojava fotoemisije vjerovatnija. Zato se fotoelektrode prave od fotoemisionih materijala osjetljivih na vidljivu ili infracrvenu svjetlost. Ukoliko se pod djelovanjem svjetlosti na odgovarajue materijale oslobaaju elektroni u unutranjosti materijala, onda je to unutranji fotoelektrini efekat. Efekat se sastoji u promjeni elektrinog otpora materijala na koji pada svjetlost. Nedostatak im je relativno velika vremenska konstanta T>50ms.

Slika 4.9. Princip rada optikog senzora: a) sa fotoelektronskom emisijom, b) sa efektom fotoprovodnosti

132

Mjerna tehnika

Fotoelementi Pretvaranje svjetlosne energije u elektrinu na principu fotoelektrinog efekta vre pretvarai u zoni izmeu poluprovodnika i metalne podloge na koju je nanesen fotemisioni sloj. To su aktivni senzori, jer se pod uticajem svjetlosti unutar p-n prijelaza javljaju slobodni elektroni i upljne pa se generira ems. Pri tome se p-sloj ponaa kao anoda a n-sloj kao katoda. Tipian fotonaponski element je solarna elija. Kada se fotonaponski element inverzno polarie pomou vanjskog naponskog izvora, inverzna struja zasienja postaje direktno proporcionalna jaini svjetlosti. Inverzna polarizacija ima veliku brzinu odziva. Predstavnici senzora koji rade na ovom principu su fotodiode i fototranzistori. Primjenjuju se u automatskoj regulaciji tehnolokih procesa, robotici, avioindusriji, vojnoj tehnici, medicini, itd.

Slika 4.10. Optiki senzor: a) sa fotonaponskim efektom i tipinom karakteristikom, b) sa piroelektrinim efektom i ekvivalentnom emom

133

Mjerna tehnika

4.4.4. Termoelektrini senzori

Mjerenje temperature zasniva se na termoelekreinom efektu. Princip je sljedei: spoje se dvije ice, slika 4.11 napravljene od razliitih materijala koji su elektroprovodnici. Jedan vor npr. vor (2) se grije na temperaturu T2, a drugi je na temperaturi T1. Kada su krajevi provodnika na razliitim temperaturama T2>T1 izmeu njih nastaje toplotni tok od toplijeg prema hladnijem kraju. Prijenos toplote je, prema tumaenju kvantne teorije, usko povezan sa kretanjem slobodnih elektrona. Njihova koncetracija i pripadni potencijal neravnomjerno su rasporeeni du provodnika, pa se javlja struja:

I e = K e

dU dx dT dx

Istovremeno se javlja i struja zbog temperaturnog gradijenta:

I = K

Ke i K oznaavaju proporcionalnost sruja Ie i I sa gradijentom potencijala, odnosno gradijentom temperature. Znak minus upuuje na negativan prirast potencijala i temperature sa pozitivnim prirastom rastojanja du provodnika. Kako nije zatvoreno niakvo vanjsko elektrino kolo, ukupna struja kroz provodnik je nula tj. Ie+I=0 pa je:

K dU = K dT e
Napon koji nastaje kao rezultat temperaturne razlike T2-T1 izmeu krajeva posmatranog provodnika naziva se termoelektrini napon, a njegova vrijednost se dobija integracijom jednaine:

U 2 u1 = KdT
T1

T2

Koeficijent K = K zavisi od svojstava materijala od kojeg je izraen e provodnik i temperature.

Za male promjene temperature moe se smatrati da je:

U T2 U T1 = K (T2 T1 )
134

Mjerna tehnika

Slika 4.11. Termoelektrini efekt: a) otvoreno termoelektrino kolo, b) zatvoreno termoelektrino kolo sa dva provodnika, c) otvoreno termoelektrino kolo sa dva provodnika Termoelement ili termopar je uobiajeni naziv za termoelektrino kolo sastavljeno od dva provodnika napravljena od razliitih materijala. Pri mjerenju temperature javlja se toplotna inercija. To je vrijeme potrebno da termoelement pri prenoenju sa sobne temperature (1520)C na temeraturu 100C dostigne (9798)C. Poetna, odnosno konstantna temperatura T0 ostvaruje se tako to se spoj stavlja u prostor konstantne temperature. Veza izmeu posude i termoelementa mora biti takva da se ne unosi greka sistemom mjerenja. Ako se mjerenje vri na veoj udaljenosti uvode se tzv. "kompenzacione" veliine, a vodii moraju biti od materijala istih termoelektrinih svojstava kao i radni vor termoelementa.

4.4.5. Induktivni senzori

Ova grupa elektromagnetnih senzora radi na principu promjene magnetnog otpora. Promjena magnetnog otpora moe se ostvariti promjenom:

ukupne duine zavojnice, zranog zazora, permeabilnosti materijala jezgra, meusobnim djelovanjem dva ili vie elemenata, promjenom meusobnog poloaja kalema i jezgra, promjenom poloaja dvije zavojnice.

Najee se koriste senzori kod kojih se promjena magnetnog otpora ostvaruje promjenom veliine zranog zazora ili promjenom magnetne permeabilnosti tj. propustljivosti eljeznog jezgra . Induktivnost senzora, koji sadri namotaj i feromagnetno jezgro, odreuje se izrazom:

135

Mjerna tehnika

L=

n2 Zm

gdje su: n-broj navoja kalema Zm-magnetni otpor jezgra i zazora. Kod senzora sa promjenljivim zranim zazorom pomjeranjem kotve pod djelovanjem mjerene veliine dolazi do promjene induktivnosti. Ovi senzori imaju po dva navoja magnetno povezana. Zahvaljujui tome, izmeu izvora napajanja i izlaza postoji transformatorska veza, pa se ovi senzori nazivaju i transformatorski. Pogodni su za mjerenja malih mehanikih pomjeranja. U ovu grupu spada i diferencijalni transformatorski senzor (slika 4.12). Na primarni namotaj N1, koji je ravnomjerno rasporeen po cijeloj duini senzora, prikljuen je naizmjenini napon napajanja U. Sekundar je podijeljen na dva navoja N2' i N2'' koji su suprotno namotani i vezani u seriju. Proporcionalno poloaju pominog jezgra na njima se indukuje napon U2' i U2'' odnosno ukupni napon Ui=U2'-U2''. Prilikom prolaska kroz sredinji poloaj Ui=0, izlazni signal mijenja znak, to odgovara promjeni faze za 180. Pomjeranjem namotaja ili jezgra remeti se magnetna simetrija i javlja se izlazni signal. Izvedba diferncijalnog meuinduktivnog (transformatorskog) omoguava proirenje mjernog opsega i bolju linearnost. senzora

Slika 4.12. Transformatorski induktivni senzor: a) sa linearnim pomjeranjem kotve, b) sa ugaonim zakretanjem primara

136

Mjerna tehnika

4.4.6. Kapacitivni senzori

Dvije metalne ploe izmeu kojih se nalazi dielektrini (izolacioni) mateijal grade kondenzator (slika 4.13.a) kapaciteta:

C = 0 r
gdje su:

S d

S-povrina ploe d-rastojanje izmeu ploa

r-relativna dielektrina konstanta 0-dielektrna konstanta vakuuma

Ukoliko se na S, d ili utie nekom neelektrinom veliinom, tada kapacitet C zavisi od te veliine pa se na taj nain dobija kapacitivni senzor., tj, rad kapacitivnih senzora se temelji na promjeni kapaciteta kondenzatora koji se mijenja pod uticajem mjerene neelektrine veliine.

Slika 4.13. Kapacititivni senzor: a) opti prikaz, b) ekvivalentna ema, c) ekvivalentna ema kapacitivnog senzora sa prikljunim vodovima
137

Mjerna tehnika

Postoje razne konstrukcije senzora zavisno da li se utie sa S, d ili . Vrste kapacitivnih senzora su: 1. Senzori sa promjenljivim rastojanjem kondenzatorskih ploa 2. Diferencijalni pretvara 3. Pretvarai sa obrtnom elektrodom 4. Pretvara sa ugaonim preklapanjem 5. Pretvara sa promjenom dielektrikuma Senzori sa promjenljivim rastojanjem kondenzatorskih ploa Ovaj tip senzora se sastoji od dvije kondenzatorske ploe iji se kapacitet mijenja ako jedna od ploa mijenja rastojanje u odnosu na drugu prilikom paralelnog pomjeranja.

Slika 4.14. Kapacitivni senzori sa promjenljivim zazorom: a) prosti, b) diferencijalni, c) poludiferencijalni Princip rada senzora zasniva se na promjeni kapacitivnosti. Ako je poetna vrijednost kapaciteta C0 kada su ploe na rastojanju a0 tada je:

C0 =

S a0

Nakon pomjeranja jedne ploe za a kapacitet je:

138

Mjerna tehnika

C =

S a 0 a

Promjena kapaciteta je:

1 1 C = C C 0 = S a a a 0 0
a relativna promjena kapaciteta:

a a0 C = a C0 1 a0
Ovi senzori imaju veliku osjetljivost na promjenu razmaka izmeu ploa d. Njihova osjetljivost

C je negativna, to znai da s porastom pomaka d

kapacitet senzora opada i obratno. Koriste se za praenje fizikalnih veliina koje se manifestuju kao mali pomaci reda milimetra, mikrometra pa i manje.

Slika 4.15. Izvedbe ploastih kapacitivnih senzora i njihove statike karakteristike: a) poboljana varijanta, b) diferencijalni, c) poludiferencijalni Na slici 4.15.b prikazan je kapacitini senzor sa promjenljivom povrinom preklapanja ploa. Sastoji se od dvije fiksne i jedne pokretne ploe. Reltivnim pomjeranjem ploe u pravcu x veliina povrine preklapanja se
139

Mjerna tehnika

mijenja. Ovakav senzor ima dva radna kondenzatora. Prilikom pomjeranja pokretne ploe kapacitet jednog kondenzatora se poveava, a drugog smanjuje. Kapacitivni senzor sa ugaonim preklapanjem Povrine preklapanja mogu se ostvariti i rotacionim preklapanjem dviju ploica. Ploe kod kapacitivnog senzora mogu biti izvedene kao kod ugaonog kondenzatora. Statorska ploa je fiksna a rotorska se zakree za ugao , slika 4.16. Ako je aktivna povrina ploa kondenzatora krunog oblika promjena kapaciteta je dana izrazom: C=C0 + k gdje je: C0 - poetna vrijednost kapaciteta. Ovi senzori izgraeni su tako da je zakretni moment rotorske ploe veoma mali, reda 0,1Nm.

Slika 4.16. Izvedbe kapacitivnih senzora: a) ugaoni, b) cilindrini Kapacitivni senzori sa promjenom dielektrika Najee se koristi za mjerenje pomjeranja. Princip rada se sastoji u kretanju vrstog dielektrika izmeu kondenzatorskih ploa duine l i irine b. Promjena kapaciteta dana je izrazom:

C = 0 ( r 1)b
gdje je:
140

s a

Mjerna tehnika

0-dielektrina konstanta r-relativna dielektrina konstanta

s- mjereno pomjeranje b-irina ploe a- razmak izmeu ploa

Slika 4.17. Ploasti kapacitivni senzor sa promjenljivim dielektrikom: a) dielektrik sa paralelnim elektrodama, d) dielektrik okomit na elektrode Kapacitet linearno zavisi od delektrine konstante izolatora. Bitan uslov je da materijal izmeu elektroda kondenzatora ne smije provoditi elektrinu struju.

4.4.7. Otporniki senzori

U grupu otpornikih mjernih pretvaraa spadaju mjerne trake koje se koriste za mjerenje deformacija. Mjerne trake su jedan od najeie koritenih mjernih pretvaraa. Mjerna traka je kao otporniki pretvara jeftina, neznatne je krutosti male duine. Moe se koristiti za mjerenja statiki i dinamiki optereenih konstrukcija. Opis mjerne trake Mjerna traka se sastoji od ice savijene nekoliko posebnim ljepilom na njen nosei element koji papira, sintetike mase, metalne folije i slino. noseeg elementa lijepi na konstrukciju koja optereenja usljed ega se deformie. puta a zatim zalijepljene moe biti napravljen od Savijena ica se preko je izloena djelovanju

141

Mjerna tehnika

Dio mjerne trake na koji je postavljena mjerna mreica zove se nosei element. Materijal noseeg elementa mora biti takav da prenosi deformacije sa konstrukcije na traku. ica mjerne trake moe biti razliito uvijena i postavljena na nosei element. Mjerne trake mogu biti izrene u obliku rozete. Rozete se koriste za mjerenje lokalnih dilatacija u vie pravaca. Mjerne trake se jo koriste i kao pretvarai za mjerenje sile, pritiska, obrtnog momenta, ubrzanja i sl. Veliina mjerne trake nije odreena i zavisi od namjene. Najee su u upoterbi mjerne trake duine (0550) mm i irine (115) mm, a elektrini otpor se kree od 50 do 1000Nm. Oblik mjerne trake zavisi od funkcije koju traka treba da ima. Elektrini otpor provodnika moe se definisati izrazom:

R=

l S

gdje je:

-specifini otpor
l-duina provodnika S-popreni presjek provodnika Usljed djelovanja sile pritiska ili istezanja na icu, nastaju male promjene duine l, poprenog presjeka S i specifinog otpora . Poto je zapremina ice mjerne trake V=Sl otpor ice kroz koju prolazi struja je:

R=

l2 V

Diferenciranjem gornjeg izraza i dijeljenjem sa prethodnim dobija se:

dR dl = [2 + (1 2 )(B 1)] R l dR dl =k R l
gdje je:

k = 2 + (1 2 )(B 1) -koeficijent osjetljivosti mjerne trake

B=

dR R -Bridgemanova konstanta dl l

142

Mjerna tehnika

Koeficijent osjetljivosti k definira se kao jednaina promjene otpora poluprovodnika podijeljena sa relativnom deformacijom koja je izazvala tu promjenu:

k=

dR R dl l

Koeficijent osjetljivosti zavisi od dva faktora i to od promjene dimenzija provodnika u obliku (1+2) i od promjene specifinog otpora datog Bridgemanovom konstantom B. Konstanta zavisno od vrste materijala trake koe biti pozitivna, jednaka nuli ili negativna. Koeficijent osjetljivosti ima vrijednosti od 12 do +4 za veinu materijala, a najee se koriste sa k=2. Ova vrijednost koeficijenta osjetljivosti se dobije za B=0 i =05. Uticaj temperature Uticaj temperature na mjernu traku se ogleda u promjeni otpora ice mjerne trake i razlici deformacija materijala mjerne trake i materijala konstrukcije na koju je mjerna traka zalijepljena. Promjena otpora usljed promjene temperature dana je izrazima:

dR = t dt R t = f (t R , t , tk )
gdje su: t-toplotni koeficijent mjerne trake tR-toplotni koeficijent promjene otpora ice t-koeficijent linearnog izduenja materijala ice usljd promjene temperature tk-koeficijent linearnog izduenja usljd promjene temperature materijala dt-promjena temperature Veza izmeu promjene otpora i toplotnog koeficijenta promjene otpora ice moe se dobiti na osnovu izraza:

dl = t dt l
i Bridgemanove kostante:

143

Mjerna tehnika

=B

dV = 3t Bdt V

pa je:

dR = (3B 1)t dt = t R dt R
Toplotni koeficijent usljed razlike linearnih deformacija materijala ice i konstrukcije moe se nai iz relacija:

lk = lk 0 (l + tk dt ) i l = l 0 (l + t dt )
Duine lk0 i l0 su duine konstrukcije trake pri t=t0 odnosno temperature lijepljenja trake kada je baza lk0=l0=l0. Usljed promjene temperature sa vrijednosti t0 na t1 promijenie se razliito duina trake i konstrukcije:

dl = lk l = l0 (tk t )dt
Relativna promjena otpora usljed izduenja:

dl dR = k = k (tk t )dt l R
Ako se uzme u obzir poprena i uzduna osjetljivost (kx i ky) tada je:

dR = (k x + k y )(tk t )dt R
Toplotni koeficijent trake moe se napisati u obliku:

t = t (3B 1) + (k x + k y )(tk t )

pa je promjena otpora mjerne trake usljed temperature:

dR = t (3B 1) + (k x + k y )(tk t ) dt R
Karakteristike i materijal mjerne trake Zahtjevi koje mjerna traka mora da ispuni:

promjena elektrinog otpora po jedinici duine mora biti relativno velika i veliki koeficijent osjetljivosti;

144

Mjerna tehnika

veliki specifini otpor kako bi se relativno malom duinom ice dobio pretvara velike otpornosti; duina ice u odnosu na popreni presjek treba da bude to vea kako bi sila po jedinici povrine poprenog presjeka bila to manja. Ovaj zahtjev se moe ispuniti i sa icom iji prenik ne prelazi 0,025 mm; temperaturni koeficijent ice treba da bude to manji, kako bi se to lake izbjegli uticaji promjene okolne temperature na otpornost pretvaraa, pa se problem prevazilazi koritenjem kompenzacionih traka: izvodi mjerne trake treba da se lako leme sa bakrom i da spoju daju minimalnu termoelektromotornu silu; mjerna traka treba da bude jednako osjetljiva pri mjerenju naprezanja u obadva smjera; mjerna traka treba da ima to manji histerezis.

Ljepila i uslovi rada mjernih traka Za konstrukciju ije se dilatacije mjere, mjerna traka se privruje pomou ljepila. Od kvaliteta i osobina ljepila zavisi ispravno prenoenje dilatacija sa konstrukcije na mjernu traku. Zato ljepila moraju ispunjavati sjedee uslove:

osigurati dobro prijanjanje izmeu konstrukcije i noseeg elementa trake; ne smiju imati osobine puzanja to bi dovelo do histerezisa; trebaju biti otporna prema uticaju vlage; izmeu ljepila i ice mjerne trake ne smije doi do hemijske reakcije.

Ljepila se prave na bazi sintetikih smola ili na bazi celuloze. Kvalitet mjerenja zavisi od postupka ljepljenja trake na konstrukciju koja se ispituje. Mjerno mjesto na konstrukciji, na koje e se lijepiti traka predhodno se treba dobro izbrusiti tako da povrina bude glatka i sjajna. Zatim se ta povrina oisti hemijskim sredstvom od mehanikih neistoa i masnoa. Mjerna traka se zalijepi na mjerno mjesto na kom su tano odreeni pravci (uzduni i popreni). Traka se pritisne sve dok se ljepilo ne osui. Nakon toga se zaleme izvodi trake sa izvodima kablova kojima se mjerno mjesto povezuje sa ureajem. Zatitni kit se stavlja preko mjerne trake u sluaju kada se mjerenja izvode u vlanoj ili zaprljanoj sredini.

145

Mjerna tehnika

4.4.8. Ostali otporniki senzori za mjerenje mehanikih i procesnih veliina

Ostali otporniki senzori za mjerenje mehanikih i procesnih veliina su:

potenciometar otporniki termometar termistor pretvara sa toplom icom

Potenciometarski senzor Njihov rad se temelji na promjeni otpora usljed promjene kliznog kontakta. Omski otpor se mijenja sa promjenom duine provodnika. Nedostatak ove vrste senzora je kontaktna taka izmeu klizaa i otpornike ice.

Slika 4.18. Detekcija promjene otpora potencioematrskog senzora: a) mjerna ema, b) statika karakteristika Primijenjuju se za mjerenje otpora senzora na bliskim rastojanjima. Senzor u ovom sluaju ima oblik potenciometra tj. otpornika sa klizaem i pogodan je za mjerenje mehanikih veliina. Veza izmeu veliina potenciometarskog pretvaraa sa namotanom otpornikom icom date su izrazima:

RS = US =
146

S S max S S max

R0 U0

Mjerna tehnika

gdje su: Smax-najvei mogui put R0-ukupni otpor U0-ulazni napon Otporniki termometri Rad ove vrste pretvaraa bazira se na injenici da se elektrini otpor istih metala i legura poveava sa poveanjem temperature. Takvi materijali imaju pozitivan temperaturni koeficijent. Veza izmeu otpora i temperaturre je linearna i moe se pokazati izrazom:

R2 = R1[1 + (T2 T1 )] = R1 (1 + T )
gdje su: R1 i R2 otpori na temperaturama T1 i T2. Najee koriten otporniki termometar je od iste platine jer se moe koristiti u temperaturnom podruju od -182,7C do 630,5C. Termootporniki senzor je pasivan i kroz njega mora prolaziti neka struja da bi se dobio napon koji se moe mjeriti. Meutim, prolaskom struje kroz termootpornik nastaje Dulova toplota koja ga dodatno zagrijava. Ovaj najvei nedostatak termootpornikih senzora ispoljava se kod platinastog kao sistemska greka Termistori Termistor je osjetljivi otpornik, koji se pravi od istog germanijuma, oksida metala hroma, kobalta, eljeza, nikla i drugih. Termistori imaju otpore veeg iznosa u odnosu na otpore metala za iste temperature. Za veinu termistora otpor opada sa porastom temperature, to znai da je temperaturni koeficijent otpora negativan. Takvi termistori se nazivaju NTCotpornici (Negative Temperature Coefficient). Temperaturni koeficijent termistora moe biti i pozitivan, kao to je kod metala. Tada je rije o PTC-otpornicima (Positive Temperature Coefficient). Imaju najee oblik diska, prstena ili cilindra.

147

Mjerna tehnika

Slika 4.19. Termistor: a) statika karakteristika, b) izgled Pretvarai sa toplom icom Princip rada ovog pretvaraa zasniva se na promjeni elektrinog otpora usljed strujanja fluida, oko tople ice, kroz koju protie struja. ica se hladi gasnom strujom, a brzina strujanja gasa se mjeri. Najee se koriste za mjerenje protoka fluida pa se zovu anemometri.

4.5. Prijenos i registracija mjerenih veliina

Mjerni lanac se sastoji do nekog pretvaraa, zavisno od toga koja se veliina mjeri, uskladnog i registracionog lana. Osnovni zadatak uskladnog lana je pojaavanje slabih i nestabilnih signala koji se dobiju mjerenjem neelektrine veliine. Ove signale treba prilagoditi ureajima za registraciju i obradu podataka.

4.5.1. Prijenos mjernih veliina

Prijenos mjernih veliina od objekta na kojem se vre mjerenja do registracionog ureaja moe se vriti kada su mjerni objekt i registrcini ureaj praktino jedan uz drugi, ali isto tako i na velike udaljenosti kao to je prijenos podataka sa satelita iz svemira. U procesu prenosa signala ukljuene su razne vrste modulacija i filtriranja. Za jedan signal postoji mogunost direktnog prenosa, mogunost da se
148

Mjerna tehnika

veliina prije prenosa digtalizuje ili da se nakon digitalizacije grupie i prenese po grupama. Ovo se moe ostvariti beino ili kablovskim putem. Analogni signal koji se dobije iz mjernog pretvaraa moe se prenijeti direktno kao analognii zapis, a moe se modulirati i na razne naine. Nakon prijenosa moe se demodulirait i registrvati kao analogni ili digitalni podatak. Postoje razne vrste modulacija kao to su frekventna modulacija FM, modulacija duine impulsa PDM, plus-kodna modulacija PCM, multikomleks prijenos. Frekventnom modulacijom dobija se kontinuiran signal. Modulacijom duine impulsa dobija se signal pravougaonog oblika koji ima konstantnu amplitudu. Plus-kodna modulacija je digitalni postupak koji se sastoji u tome da se ulazni signal proputa kroz filtere u kojima se odstranjuju visokofrekventne komponente.

4.5.2. Registriranje mjernih veliina

Nain pokazivanja rezultata na instrumentu zavisi od tipa instrumenta. Principijelno, razlikuje se pokazivanje rezultata na analognim i digitalnim instrumentima. Indikacioni i registracioni ureaji, koji se zovu i mjerni instrumenti mogu biti: pokazivai, pisai, osciloskopi, magnetne trake, magnetofoni, digitalni pokazivai.

Slika 4.20. Pokazivanje instrumenta: a) kazaljka izmeu oznaka, b) stvarno oitanje Analogni registracioni ureaji Analogni instrumenti (slika 4.21 i 4.22), koji se u automatskoj regulaciji primjenjuju u funkciji monitoringa imaju kazaljku iji poloaj odgovara trenutnoj vrijednosti mjerene veliine. Kazaljka moe biti: vrsta, tena i
149

Mjerna tehnika

optika. Problem tanog oitavanja na analognim instrumentima javlja se onda kada je poloaj kazaljke izmeu oznaka na skali. Jedan od naina analognog biljeenja je zapisivanje na traku, dakle direktno registriranje. Kretanje trake vri se u funkciji vremena. Analogni registracioni ureaji pogodni su za mjerenje dinamikih veliina.

Slika 4.21. Realizacija zapisa: a) sa krivolinijskim koordinatama, b) i c) sa pravolinijskim koordinatama

Slika 4.22. Galvanometarski pisa: a) sa krivolinijskim koordinatama, b) i c) sa pravolinijskim koordinatama Digitalno memorisanje podataka Izlazni signali gotovo svih pretvaraa su po svom karakteru analogni tj. predstavljaju veliine koje su po svom karakteru analogne veliinama koje se mjere. Za prikazivanje rezultata u digitalnom (cifarskom) obliku treba analogne signale pretvoriti u odgovarajue digitalne veliine. Ovu funkciju obavlja jedan dio mjerne sprege, analogno-digitalni konvertor. Izlazna
150

Mjerna tehnika

digitalna informacija moe se dalje koristiti na razliite naine, bilo da se direktno zapisuje na tampau, ili da se poslije ifriranja zapisuje na perforiranu traku i vodi u raunar na obradu. Digitalna obrada informacija nalazi sve veu primjenu u raznim oblastima nauke i tehnike a naroito u informaciono-mjernoj tehnici. Razlog tome je u brzini djelovanja digitalnih mjernih ureaja, koji se grade na bazi integralnih kola velikog ili srednjeg stepena integracije. Prednosti u odnosu na analogne mjerne ureaje su: funkcionalnost, efikasnost, ekonominost, tanost i pouzdanost. Imaju i dodatne prednosti koje su uvezi sa prenosom informacija na vea rastojanja.
adapter
napon U

A/D konvertor

kodirani izlaz xN

digitalni displej

mjerena veliina xF

pomona veliina xF'

primarni organ

upravljanje

prema raunaru

Slika 4.23. Opta strukturna blok-ema digitalnog senzora

151

Mjerna tehnika

5. MJERENJE TEMPERATURE
Sadraj lekcije: 6. Opi pojmovi u mjerenju temperature 7. Vrste termometara 8. Termometri zraenja 9. Specijalne metode mjerenja temperature 10. Kontrola i kalibriranje termometara

5.1. Opi pojmovi u mjerenju temperature

5.1.1. Uvod
Temperatura je toplotno stanje predmeta ili procesa. Temperatura zavisivi od toga koliko toplote sadri tijelo odreene mase i pod odreenim pritiskom. Toplota je stanje molekularnog kretanja u tijelima. Pri odreivanju toplotnog stanja tijela ili procesa tempetratura je osnovna veliina koja se mjeri ili kontrolira. Kontrola temperature moe se vriti subjektivnim i objektivnim metaodama. Prve su nepouzdane i ne daju mjerene vrijednosti terbe zbog kojih se vri mjerenje. Temperatura ne moe prelaziti sa tijela na tijelo, nego prelazi toplota a temperature se izjednaavaju, i kao takva oituje se na niz naina. Poviena temperatura prouzrokuje promjenu dimenzija tijela tijela ili stanja procesa ili neke veliine. Sa porastom temperature produuje se npr. metalni tap, smanjuje kauukova nit, plinovi poveavaju svoju zapreminu itd. Promjena temperature prouzrokuje promjenu elektrinog otpora vodia (pri viim temperaturama otpor bakarne ice je vei, a ugljenog tapa manji). Takoer promjena temperature prouzrokuje promjenu agregatnog stanja materije (pri niskim temperaturama voda je vrstom stanju, dok je pri viim temperaturama u tekuem stanju. Pri jo viim temperaturama voda prelazi u paru). Razlike temperatura dovode do pojave elektrinog napona izmeu dva spojena metala. Ljudi su bez obzira na mjesto i vrijeme prikazivali veliku pozornost ispravnosti mjerenja, i svaku od navedenih pojava (reakcija) na temperaturu upotrebljavali kao osnovu za mjerenje temperature.

152

Mjerna tehnika

5.1.2. Uslovi za mjerenje temperature

Temperaturno osjetljive osobine materije, iskoritene u izradi instrumenata za mjerenje temperature su: 1. promjena volumena, 2. pritisak plina pri konstantnom volumenu, 3. elektrini otpor u vrstom tijelu (metalu), 4. elektromotorna sila u dva razliita metala ili poluprovodnika, 5. intenzitet zraenja na visokim temperaturama i magnetni efekti na ekstremno niskim temperaturama.
Toplotni izolator

Tijelo-A

Tijelo-B

Granica sistema

Tijelo-C

Okolica

Slika 5.1. Termika ravnotea sistema Temperatura sistema se odreuje dovoenjem termometra i mjerenog objekta ili procesa, sistema u neposredni kontakt putajui ih da dostignu toplotnu ravnoteu. Nakon dostizanja toplotne ravnotee, prema nultom zakonu termodinamike, oba tijela e imati istu temperaturu, kao to je prikazano na slici 5.1. Ako su u toplotnoj ravnotei tijela A i C, a isto tako i tijela B i C, tada su u toplotnoj ravnotei i tijela A i B. Na slici 5.1. je ilustrirana termika ravnotea dva sistema. Sistem ine tri tijela A, B, C i toplotni izolator, koji je postavljen izmeu tijela A i B. U ovom sluaju sistem ne razmjenjuje toplotnu energiju sa okolicom. Moe se zakljuiti da sva tri tijela imaju istu temperaturu. Ovaj zakon je omoguio mjerenje temperature. Naime, termometar je tijelo C, koje se dovodi u toplotnu ravnoteu sa tijelima A i B. Temperatura je veliina stanja, koju nije mogue direktno mjeriti.
153

Mjerna tehnika

5.1.3. Historija ureaja za mjerenje temperature

Prvi ureaj za mjerenje temperature je 1597. godine napravio Galileo Galilei (1564-1642), kojim je mogao ustanoviti manju ili veu zagrijanost zraka. Francuski fiziar Guillaume Amonton (1663-1705) je 1703. godine usavrio i napravio zrani termometar i uveo termodinamsku skalu. Njemaki fiziar iz Gdanjska Danijel Gabriel Fahrenheit (1686-1736) je 1715. godine napravio ivin termometar i predloio temperaturnu skalu kod koje je temperatura topljenja leda +32o F, a temperatura kljuanja vode +212o F. Francuski fiziar Reomir je 1736. godine predloio temperaturnu skalu kod koje je temperatura topljenja leda 0o R, a temperatura kljuanja vode na temperaturi 80o R. vedski astronom iz Uppsale Anders Celzijus (1701-1744) je 1740. godine predloio skalu kod koje je temperatura topljenja leda 0o C, a temperatura kljuanja vode 100o C. U anglosaksonskom mjernom sistemu koristi se i Rankinova skala. Temperaturni interval kod ove skale je 1K=1,8o Ra, trojna taka vode je na temperaturi 491, 69o Ra. Meunarodni komitet za mjerenje i teine preporuio skale: apsolutnu termodinamsku temperaturnu skalu, predloio britanski naunik William Thopson lord poznata kao Kelvonova skala, i praktinu skalu od sto Celzijusova skala. je u SI-sistemu dvije koju je 1851. godine Kelvin (1824-1907) stepeni, poznatu kao

Mjerenje temperature u objema skalama moe se vriti u objema skalama moe se vriti u kelvinima [K] ili u celzijusima [oC] u zavisnosti od prihvaenog poloaja nule na mjernoj skali. Od 1954. godine Meunarodni komitet je preporuio da referentno stanje na Kelvinovoj temperaturnoj skali bude 273,16 K, gdje sve tri faze vode (vrsto - teno - parno) koegzistiraju u ravnotei na pritisku 1 atm. Takvo stanje je nazvano trojno stanje ili trojna taka. Voda se ledi na temperaturi 273,15 K i pritisku 1 atm, to odgovara 0o C na Celzijusovoj skali.. Trojna taka vode je ona vrijednost temperature i pritiska kod koje kod koje voda moe postojati u sva tri agregatna stanja. Kelvin je termodinamika temperatura koja je jednaka 1/273,16 dijelu termodinamike temperature trojne take vode (DIN 1301). (slika 5.2) Voda
154

Mjerna tehnika

se ledi na temperaturi 273,15 K i pritisku 1 atm, to odgovara 0o C na Celzijusovoj skali.. Trojna taka vode je ona vrijednost temperature i pritiska kod koje kod koje voda moe postojati u sva tri agregatna stanja. Kelvin je termodinamika temperatura koja je jednaka 1/273,16 dijelu termodinamike temperature trojne take vode (DIN 1301) na slici 5.2. dat je fazni dijagram vode.

Slika 5.2. Fazni dijagram vode

5.1.4. Temperatura i temperaturne skale

Promjena temperature oituje se kroz promjenu duine stupca npr. ivinog termometra (toplomjera) tekuine. Ako se odreenim duinama h stuba tekuine takvog termometra propiu odreene vrijednosti temperatura, onda se tako definirana fizikalna veliina naziva empirijska temperatura, i oznaava sa t ili . Primjer empirijske temperature je tzv. meunarodna temperatura t koja je empirijski interpolirana kroz etiri podruja. Unutar svakog od etiri podruja t se oslanja na tzv. fiksne temperaturne take kojima su propisane stanovite vrijednosti empirijske meunarodne temperature.

155

Mjerna tehnika

Termodinamika temperatura, T zavisi od osobina tijela i mogue je definirati iz prvog i drugog zakona termodinamike pri emu toplota ne prelazi sama od sebe sa tijela nie temperature na tijelo vie temperature. Etalon temperature ili standard temperature je 1oC, stoti dio intervala izmeu take topljenja leda i take kljuanja vode na normalnom pritisku. Meutim, odreivanje temperature u intervalima je uvijek povezano sa osobinama tijela odnosno temperaturnim parametrima, koji se u ove svrhe koriste. Na konferenciji odranoj 1954. god. usvojena termodinamika skala temperature u stepenima kelvina (oK). Tom prilikom je kao polazna taka usvojena trojna taka vode, koja se nalazi tano na 0,01 oC. Trojna taka vode je ona vrijednost temperature i tlaka kod koje kod koje voda moe postojati u sva tri agregatna stanja. Kelvin je termodinamika temperatura koja je jednaka 1/273,16 dijelu termodinamike temperature trojne take vode (DIN 1301). Poto se savremena mjerenja temperature izvode u vrlo irokom opsegu, pokazalo se kao korisno da se pored izvedenih fiksnih taaka temperature uzmu i neke take na viim i niim podrujima. Tako je na istoj konferenciji od 1954. god. Preporueno da se pored poznatih temperatura topljenja leda 0,00 oC i kljuanja vode 100 oC pod normalnim atmosferskim pritiskom uvedu jo i sljedee fiksne temperature koje se lako i podesno mogu uvijek reproducirati:

Temperatura kljuanja kiseonika na normalnom atmosferskom pritisku od -182,97 oC Temperatura kljuanja sumpora od 444,60 oC pri normalnom pritisku Temperatura topljenja srebra 960,80 oC

Pored toga preporueno je da se za badarenje termometara u intervalima izmeu navedenih fiksnih taaka upotrebljavaju:

Otporni platinski termometri u intervalu od -190 do 660 oC Platina rodijum u intervalu od 660 oC do take topljenja zlata, a preko ove temperature optiki pirometri

Na slici 5.3. prikazan je poloaj navedenih fiksnih taaka temperaturne skale, kao i odgovarajue vrste termometara koji se koriste za kalibrairanje u pojedinim oblastima.

156

Mjerna tehnika

Slika 5.3. Poloaj fiksnih taaka temperaturme skale Temperaturne skale date su sljedeim relacijama: Fahrenheitova skala oF
F= 9C + 32 5 5 C 4

Reamurova skala oR
R=

Celzijusova skala oC

5 C = (F 32 ) 9
Kelvinova skala K

C=

4 R 5

C = K 273,15

K = C + 273,15 1 C = 33,88 F = 1,25 R = 274,15 K

Na slici 5.4. dat je uporedni grafiki prikaz temperaturnih skala u odnosu na stanje vode
157

Mjerna tehnika

Ra

Stanje kljuanja

373,15

99,97

671,67

211,95

Trojno stanje Stanje leda

273,16 273,15

0,01 0,00

491,69 491,67

32,02 32

Apsolutna nula

0,00

-273,15

0,00

-459,67

Slika 5.4. Pregled temperaturnih skala u odnosu na stanje vode na atmosferskom pritisku

5.2. Vrste termometara

Mjerenje temperature u praksi izvodi se raznovrsnim termometrima, u zavisnosti o kojoj se temperaturi radi i da li je primjena laboratorijska, industrijska, ili za neku drugu svrhu. Kod termometara ulazna veliina ja temperatura, sa ijom promjenom nastaju i promjene na termometrima, koje se mogu koristiti pri odreivanju temperature. Vrste Podruje primjene u 0C termometara uobiajeno manje uobiajeno - 200 do 750 Stakleni termometar - 30 do 1000 tapni termometar - 160 do 550 - 30 do 400 Bimetalni termometar Opruni termometar: - 30 do 600 - punjen tekuinom - 200 do 360 - na pritisak pare do 1000 - 220 do 550 Elektrini termonaponski termometar - 200 do 550 Otporniki termometri do 1600 Radijacioni pirometri Tabela 5.1. Vrste termometara i podruje primjene
158

Mjerna tehnika

Kod ovih mjernih ureaja ulazna veliina je temperatura, sa ijom primjenom nastaju i promjene na termometrima, koji se mogu koristiti pri odreenoj temperaturi, a te promjene mogu biti:

promjena duine, promjena pritiska, promjena elektrinog otpora, promjena termonapona itd.

Promjena duine temperaturne skale cini da se takvi termometri svrstavaju u grupu mehanikih mjernih ureeja.

5.2.1. Stakleni termometri

Stakleni termometri rade na principu irenja tenosti i stakla. ivin termometar je najvie u primjeni i za vie temperature rade se od Jena-stakla. Glavni dio termometrijske tenosti se nalazi u jednom kuglastom ili cilindrinom spremniku. Spremnik je uliven u dugu tanku staklenu kapilarnu cjevicu. Na gornjem kraju kapilare nalazi se proirenje, u koje moe da ue iva, ako se pree maksimalna temperatura.

Slika 5.5. Termometri sa tenou Obino se iva primjenjuje do 300o C, jer kod 360o C ona ve kljua. Stoga se za primjenu ivinog termometra na viim temperaturama puni prostor
159

Mjerna tehnika

iznad ive sa azotom ili ugljinim dioksidom pod pritiskom od 20 bar i vie, dok se termometri prave iz specijalnog jenskog stakla. Na taj nain se oblast ivinog termometra proiruje do 625o C. Termometri od kvartnog stakla se koriste do 750o C (meutim postoji opasnost od eksplozije radi visokog pritiska do 100 bar ivine pare i gasa u termometru). Tijelo termometra moe biti ulonog ili tapastog tipa (slika 5.5). Odreivanje temperature kod tekuinskih termometara zasnovano je na zapreminskom rastojanju.

V (T ) = Vo (To ) [1 + (T To )]
Gdje je:

-kubni koeficijent izduenja

1

= (T ) 3 . Npr. za ivu

Hg = 182 K , To = 273,15 K .
Usljed irenja stakla i tenosti, kod tanih mjerenja moramo posebnu panju posvetiti uranjanju, slika 5.6.

Slika 5.6. Uranjanje termometra

Slika 5.7. Opruni termometar

Ukoliko je mjerna skala termometra izvan mjernog mjesta (dio stupca nije uronjen u tenost) tada je potrebno provesti korekciju. Stvarna temperatura dobija iz formule

T = T A + k s (T A TF )
Gdje je: T A -temperatura na glavnom termometru
160

Mjerna tehnika

TF -temperatura niti termometra

k -korekcioni faktor, prividni koeficijent rastezanja mjerne kapljevine i stakla k = 18 10 5 K 1 za H g /kvarcno staklo

s -duina neuronjene niti (broj neuronjeni stepeni)

5.2.2. Opruni termometri sa cijevnom oprugom

Ovi termometri takoer rade na principu irenja tenosti, koja se nalazi u rezervoaru detektora, koji je dalje spojen sa kapilarnom cijevi do Bourdonove opruge, slika 5.7. Duina kapilarne cijevi se prilagoava montanim potrebama temperaturnog ureaja. Bourdonova opruga slui kao pokaziva, dok je skala linearna, jer odgovara linearnoj promjeni zapremine tenosti sa temperaturom. Ovakvi instrumenti se primjenjuju ee u industriji, naroito za automobilsku regulaciju, jer su termike deformacije usljed toplotnog irenja velike. Termometri se obino pune ivom, pa se primjenjuju od 35 do + 600o C..

5.2.3. Plinski termometri

Termometar je sline konstrukcije kao i termometri punjeni tenou, samo to je punjenje ovog termometra izvedeno nekim inertnim gasom. Plinski termometar je ureaj za fundamentalna odreivanja termodinamike temperature. Mjerenje termodinamike temperature T ovim termometrom svodi se na precizno mjerenje pritiska i volumena plina u zatvorenoj posudi, pri emu kao osnovu koristi jednainu stanja idealnih plinova.

T=

Tr p V ( p V )r

Gdje su; p -pritisak posude pri referentnoj temperaturi Tr

V -volumen posude pri referentnoj temperaturi Tr

Referentna temperaturna Tr = Tt = 273,16 K. taka je polazite plinske termometrije

161

Mjerna tehnika

Slika 5.8. Plinski termometar Mjerenje termodinamike temperature, T ovom metodom sastoji se iz izmjerenog pritiska p i volumena V plina u dva razliita temperaturna stanja, npr. jedno je pri vrijednostima T, p, v, a drugo pri vrijednostima Tr, pr, Vr. Pri tome masa plina mora da bude jednaka u oba stanja, tj. m=const. Plinski termometar se sastoji od staklene i metalne nepropusne posude koja je uronjena u materiju ija se termodinamika temperatura mjeri. Na posudu je pomou posebne cijevi (kapilare) prikljuen manometar za mjerenje pritiska. Posuda i kapilara su napunjene radnim plinom za koji vrijedi jednaina stanja pV = mRT . Na slici 5.8. data je skica plinskog termometra. Plin dolazi u dodir sa ivom u staklenoj cijevi 1 kroz kapilaru 3. iva ispunjava i drugu pominu cijev 5, koja se zbog pokretljive veze 2 izmeu obje cijevi moe podizati i sputati, tako da plin iz 4 stalno dopire do nacrtane oznake i time pri bilo kojoj temperaturi posude 4 zadrava stalan volumen, V = const. Hod termometra na slici 5.8. se postie pomou ventila 7. Razlika nivoa pri referentnoj temperaturi Tr iznosi hr , a pri temperaturi T iznosi h. Kako je p = g h, to pri V = const slijedi:

T = Tr

p h = Tr pr hr

162

Mjerna tehnika

Kako je rad sa plinskim termometrima skup i sloen, koriste se samo za najpreciznija mjerenja. Pored plinskih termometara koji rade na konstantan volumen, postoje i plinski termometri koji rade na konstantan pritisak i konstantnu temperaturu.

5.2.4. Mehaniki dodirni termometri

Princip rada mehanikih dodirnih termometara je zasnovan na razlici izduenja dva razliita materijala, koji mogu biti u vrstom, tenom ili gasovitom stanju. Metalni termometri izduenja Ovi termometri se primjenjuju kao pogonski termometri, pogotovo u prehrambenoj industriji gdje je zabranjena primjena ivinog termometara. Metalni termometri koriste princip irenja metala zagrijavanjem. irenje je vrlo malo, pa stoga mora mehanizam pokazivaa biti vrlo precizan i sa dovoljnim prenosom radi poveanja pokazivanja temperature na skali. Termika sila istezanja metala je vrlo velika, pa se stoga metalni termometri uspjeno primjenjuju kod regulacije. Na slici 5.9. su prikazana izduenja za razliite materijale.

Slika 5.9. Izduenje za razliite materijale

163

Mjerna tehnika

Tanost metalnih termometara je 1 do 3 o o , oblast primjene 0 1000 o C. Na slici 5.10. je prikazan jedan takav termometar.

Slika 5.10. Metalni termometri izduenja Bimetalni termometri Bimetalni mjerni instrumenti su poznati po svojoj primjeni u termostatima. Na slici 5.11 je dat jedan takav istrument Bimetalni termometri takoer rade na principu irenja metala, ali tako, to se dvije metalne trake sa razliitim koeficijentima istezanja uvijaju jedna u drugu, te kod promjne temperature jedna traka se rastee vie dok druga manje, to uzrokuje savijanje u jednu stranu. Taj se otklon prenosi mehanikim sistemom poluga i zupanika na kazaljku istrumenta ija je skala kalibriranau stepenima Celzija. Oblici bimetalnih traka su prikazani na slici 5.12.

Slika 5.11. Bimetalni termometar

164

Mjerna tehnika

Slika 5.12. Oblici bimetalnih traka, a-trakasta opruga, b- savijena opruga, c-spiralna traka, d- zavojna spirala to su bimetalne trake due, to je njihovo temperaturno savijanje jae, pa se obino uvijaju u spiralu. Oblast primjene 100 do 600 C. Tanost je 0,5 do 2,0 o o . Na slici 5.13. dat je sklop bimetalnog termometra

Slika 5.13. Sklop bimetalnog termometra

h = a

l2 T s

h = a

l2 T 2s

= a

360 l T s

= a

360 l T s

- ugao savijanja kod promjene temperature.

Zbog veeg ugla savijanja uzima se mala debljina traka, svakako uz uvaavanje vrstoe.

5.2.5. Elektrini dodirni termometri

Prikazivanje promjene otpora metala ili poluvodia kao i promjene termoelektrinog napona kod metala ili legura metala su najei postupci mjerenja temperature. Mjerno podruje, tanost i dinamika mjerenja su openito bolji nego kod mehanikih sistema. Trokovi i cijena su vei zbog elektrine obrade signala.
165

Mjerna tehnika

1821. godine Seebeck je otkrio novu pojavu. Spojio je dvije ice od razliitih materijala (npr. eljezo i bakar) i spojio njihove slobodne krajeve, slika 14. Spojena mjesta je oznaio sa t1 i t2. Kada je zagrijavao jedan od ta dva spojna mjesta, dok je drao na sobnoj temperaturi, ustanovio je da kroz taj zatvoreni strujni krug tee elektrina struja.

Slika 5.14. Termospoj K A R B K M B C A B R A M B K Cu R C K Cu C

Slika 5.15. Pregled spajanja termoparova Elektrini krug prikazan na slikama 5.14 i 5.15 naziva se termospoj ili termopar, a elektrini napon koji se stvara naziva se termoelektrini napon ili termonapon. Otporni termometri Pri promjeni temperature mijenja se otpornost elektrinih provodnika. Temperatura se moe odrediti mjerenjem elektrinog otpora provodnika izraenih od prikladnih materijala. Postoje provodnici sa pozitivnim i sa negativnim temperaturnim koeficijentom otpora. Veina metala ima pozitivni temperaturnki koeficijent, to jest, sa porastom temperature otpornik od metala poveava svoju otpornost. Temperaturna zavisnost elektrinog otpora metala moe se opisati sljedeom jednainom:

R = Ro 1 + A(T To ) + B(T To )
166

Mjerna tehnika

gdje su: R-elektrini otpor pri temperaturi T, Ro-elektrini otpor pri temperaturi To A i B-konstante materijala Mnoga mjerenja temperature su potrebna samo u malom mjernom intervalu, npr. interval 0 do 120oC. Kod takvih malih mjernih intervala ostaje sistematska greka veinom u podnoljivim granicama, koja se pojavljuje ako se elektrini otpor otpor opisuje priblino linearnom zakonitou.

R = Ro [1 + (T To )]
Ro-elektrini otpor pri temperaturi T=To, npr To=0oC

-temperaturni koeficijent koji se npr. iz nagiba pravca regresije odreuje. Kod metalnih otpornika temperaturni koeficijent je zavisan o istoi metala.

= 3,85 10 3 do 3,92 10 3 K 1 za platinu = 3,9250 10 3 K 1 za vrlo vrstu platinu = 6,17 10 3 do 6,75 10 3 K 1 za nikal = 4,26 10 3 do 4,33 10 3 K 1 za bakar
RPlatine ISO/OIML 9. 05 59,65 75,96 100 139,10 169,54 177,03 213,79 249,38 283,80 317,06 349,3 380,1 392,2 409,8 438,2 Rnikla RBakar

Temperatura oC -220 -100 -60 0 100 180 200 300 400 500 600 700 800 840 900 1000

DIN IEC 751 60,25 76,33 100 138,50 168,46 175,84 212,02 247,04 280,90 313,59 345,13 375,51 385,34

69,5 100 161,7 223,1

100 142,60 176,68

Tabela 5.2. Normalne vrijednosti elektrinih otpornih termometara od platine, nikla i bakra

167

Mjerna tehnika

Brojne vrijednosti pokazuju da je osjetljivost elektrinih otpornih termometara sa mjernim davaima od nikla znatno vea nego kod mjernih davaa iz platine. Ipak je podruje primjene platinskih mjernih davaa znatno vee od davaa nikla. Otporni termometri koriste kao detektor namotaj tanke ice od platine ili nikla na jezgru od tvrdog stakla ili glimera. Spolja se detektor zatiuje istopljenim staklom, emajlom ili keramikom masom, ve prema namjeni. Detektor se stavlja u zatitnu metalnu ili keramiku cijev temperaturske sonde. Detektor ima odreen nominalni otpor na 0o ili 20o C, obino 100 . Platinski otporni termometri se primjenjuju normalno za oblast -200 do 550oC (specijalna izrada do 1100o C), od nikla -150 do 300o C, a od bakra -200 do 120o C.

5.3. Termometri zraenja

Kod termoelemenata, iznad 1600oC mogue je mjeriti temperaturu jedino na osnovu zakona o zraenju. Prednost je pri tom ta, da detektor temperature-pirometat ne mora biti stavljen u prostor, od koga se odreuje temperatura, odnosno u toplotni izvor. Kod pirometara na zraenje imamo objektivno odraivanje temperature na principu prenosa toplote zraenjem na sondu-termoelement u instrumentu. Na slici 5.16 prikazan je dijagram intenziteta sunevog spektra u zavisnosti od talasnih duina.

Slika 5.16. Dijagram intenziteta sunevog spektra

168

Mjerna tehnika

Svako zraenje je definirano energijom zraenja i talasnom duinom. Energija zraenja M S nekog crnog tijela za neku talasnu duinu zavisna je od temperature tog tijela. Prema zakonu zraenja po Wienu energija zraenja je:

M S =

(c
5

c1 c2 T 1

c1 i c 2 -konstante zraenja: c1 = 2c 2 h , c 2 = ch k
gdje je:

c = 2,997925 10 8

m s brzina
23

svjetlosti,

h = 6,6256 10 34

Js

Planck-ova

konstanta i k = 1,38054 10

J K Boltzmann-ova konstanta.

Iz navedenog izraza se jasno vidi mogunost indirektnog odreivanja temperature preko odreivanja intenziteta svjetlosnog zraenja, zraenja toplote. U prvom sluaju koristi se svjetlosna energija, a u drugom toplotna za mjerenje temperature. Energija zraenja M S , prema navedenom izrazu pokazuje vrlo karakteristian, vrlo izrazit maksimum, koji lei kod temperature izvora zraenja T od 650 K, pri talasnoj duini 4,5 m , i kod T=1300 K pri 2,2 m , dakle u podruju infra crvenog zraenja. Vrijednosti za stepene emisije nekih tehnikih tijela su date u tabeli 5.3. Materijal Stepen emisije Metal, isti poliran 0, 03 Alominium, valjan, neobraen 0, 07 Nikal, bez sjaja 0, 11 Mesing, bez sjaja 0, 22 elik, ist 0, 24 elik, valjani 0, 77 elik, jako korodiran 0, 85 Lak 0, 90 Papir, drvo 0, 93 Staklo, glatko 0, 94 aa 0, 95 Voda, led 0, 96 Tabela 5.3. Stepen emisije tehnikih tijela u zavisnosti od materijala

169

Mjerna tehnika

5.3.1. Mjerni postupak

Odreivanje temperature mjerenjem energije zraenja moe se izvoditi:

Mjerenjem od tijela odaslanog cjelokupnog zraenja (pirometri ukupnog zraenja), Mjerenjem dijela ovog zraenja (pirometri djeliminog zraenja) ili Mjerenjem zraenja u vie ogranienih intervala frekvencije (pirometri boje).

Pirometri ukupnog zraenja Kod ovih pirometara ispituje se ukupna energija zraenja, koja od izabranog dijela povrine ide na posmatrano tijelo, prihvatajui pri tome zraenje ukupne frekvencije, i prije svega zraenja u nevidljivom podruju. Oblici izvoenja pirometara ukupnog zraenja ureuju se prema dotinom mjernom podruju.

Slika 5.17. Mjerenje temperature sa pirometrom ukupnog zraenja (a-odstojanje objekta mjerenja i objektiva; b-prenik mjernog polja; c-prenik polja posmatranja) Kod niih temperatura mjernih objekata prikladno je energiju zraenja mjernog objekta potpuno prihvatiti. Primjenjuje se pirometar sa otvorom na ogledalu, koji poveava intenzitet energije zraenja.
170

Mjerna tehnika

Pirometri sa otvorom na ogledalu se primjenjuju za mjerenje temperatura niih -40 oC. Pri mjerenju viih temperatura primjenjuju se pirometri sa soivom, slika 5.18.

Slika 5.18. Pirometri s ogledalom: 1- prozori, 2 i 4- konkavna staklena ogledala, 3- otvor, 5- detektor, 6 i 9 - zaslon, 7-vijak, 8- lea Odgovarajue zraenje na ovoj slici proizilazi od odreenog dijela povrine mjernog predmeta. Veliina ovog mjernog polja zavisi od veliine optikog sistema pirometra i od povrine i selektiviteta senzora zraenja. Soivo i drugi ugraeni dijelovi optikog sistema apsorbuju jedan dio zraenja. Zavisno od vrste materijala, soiva proputaju i druga podruija frekvencija od mjernog objekta odaslanog zraenjem. Za smanjenje primjenjog zraenja od senzora zraenja, koriste se takoer posebna sredstva slabljenja, kao npr. rotirajui sektorski zaklon, koji dio zraenja zavisno od frekvencije apsorbuje. Odgovarajue zraenje proizilazi od odreenog dijela povrine mjernog predmeta. Veliina mjernog polja zavisi od veliine optikog sistema pirometra i od povrine i selektiviteta senzora zraenja. Soivo i drugi ugraeni dijelovi optikog sistema apsorbuju jedan dio zraenja. Zavisno od vrste materijala, soiva proputaju i druga podruja frekvencija zraenja odaslanog od mjernog objekta. Za smanjenje primljenog zraenja od senzora zraenja, koriste se posebna sredstva slabljenja, kao npr. rotirajui sektorski zakloni, koji dio zraenja zavisno od frekvencije apsorbuju. Kao senzori za energiju zraenja koriste se termoelementi ili foto elementi od silicijuma ili germanijuma. Termoelementi senzori se izvode i kao viestruki termoelementi (lanac termoelemenata). Kod primjene
171

Mjerna tehnika

fotoelemenata u pirometrima ukupnog zraenja (fotoelektrini pirometri) podruje frekvencija je jae ogranieno nego kod termoelemenata. Fotoelektrini pirometri imaju prednost vrlo malog vremenskog podeavanja. Koriste se pri mjerenju temperatura od 500oC do oko 1500oC. Pirometri djelominog zraenja i spektralni pirometri Kod pirometara sa soivom mogue je podruje frekvencija, u kojem je pirometar osjetljiv, ograniiti preko optikih svojstava primijenjeni soiva. Dalje ogranienje ovog podruja frekvencija je mogue pomou posebnih filtera. Pirometri sa soivom od kalcijum florita mogu se prihvatiti iznad temperatura objekata od 700 oC jo kao pirometri ukupnog zraenja. Odgovarajui pirometri sa kvarcnim soivom iskoritavaju pri 1750 oC samo 83 % ukupnog zraenja crnog tijela, pirometri sa staklenim soivom 65% ovog zraenja, pri niim temperaturama objekta manje. Pirometar sa soivom i termoelementom kao senzorom temperature, slika 16, se koristi kod mjerenja temperatura preko 500 oC. Ne samo kod pirometara ukupnog zraenja ve i kod pirometara djeliminog zraenja i spektralnih pirometara mjeri se gustoa zraenja. Kod takvih pirometara temperatura se odreuje ili neposredno iz gustoe zraenja ili poreenjem sa poznatom gustoom zraenja referentnog izvora.

Slika 5.19. Princip pirometra sa soivom i termoelementom: 1-tijelo koje zrai, 2-objektiv, 3-kalibrirana blenda, 4-fotoelement, 5-filter, 6-okular, 7-blenda, 8-posmatra, 9-elektrini otpornik za kompenzaciju temperatura kuita

172

Mjerna tehnika

Fotoelektrini pirometar Da bi se izbjegli tetni uticaji apsorpcije toplinskog isijavanja, upotrebljavaju se fotoelektrini pirometri. Kao detektor ovdje slui fotoelija. Otklanjanje uticaja apsorpcije postie se na taj nain, da se spektakularna osjetljivost fotoelije smanji u onim oblastima spektra u kojima se uticaj apsorpcije moe mjeriti. Kod fotoelektrinog pirometra greka moe iznositi 150C.

Slika 5.20. Pirometar boje i odnosa sa automatskom slikom odnosa gustoe zraenja kod dva razliita bliska podruja talasnih duina: 1-zraee tijelo, 2-objektiv, 3-blenda, 4-fotoelement, 5-vodi svjetlosnih talasa, 6-filter od indijumfosfida Mjerni ureaj prima zraenje preko objektiva. Ovo se zraenje vee na otvoru blende, od koje se dalje vodi preko voda svjetlosnih talasa na indijumfosfidni filter. Ovaj filter reflektira zraenje (neto oko 1 m ) i puta jednolino zraenje. Tako razdvojeni dijelovi zraenja padaju na razliite silciium-fotoelemente, to daje napone U1 odnosno U2, koji zavise od gustoe nastalih zraenja. Pirometri boje ili pirometri odnosa Izvjesni materijali, najee soli metala, mijnjaju boju u zavisnosti od temperature. To je tskoriteno za mjerenje povrinske temperature. Postoje jednostavne i sloene mjerne boje. Ove boje se isporuuju u obliku praha, otapaju se u alkoholu i nanose na povrinu ija se temperatura eli izmjeriti. Temperatura se moe oitati nakon pola sata, dok se boja poinje mjenjati poslije dvije do tri minute. Ukoliko promjena boje zapone odmah nakon nanoenja na povrinu, tada je temperatura povrine via od one za koju se dotina boja moe upotrebiti. Promjena boje osjetljivih na promjenu temperature mogu se zapravo odrediti pojedina stacionirana stanja.
173

Mjerna tehnika

5.4. Specijalne metode mjerenja temperature

5.4.1. Segerovi stoci U tehnolokim procesima i operacijama, gdje je vana konana temperatura, upotrebljavaju se stoci izraeni od raznih silikata. Ovi se stoci omekavaju na odreenoj temperaturi, a vrh im se savija prema podlozi. Kad vrh dotakne podlogu, postignuta je temperatura za koju je stoac predvien. Segerovi stoci se naruito primjenjuju u keramikoj industriji i to za temperaturu izmeu 6000C i 12000C. Tanost mjerenja iznosi od +/-20 do +/-300C. Vano je pomenuti da omekanje stoca ne zavisi samo od konane temperature nego i od vremena izlaganja toj temperaturi. 5.4.2. Metalna tijela za topljenje Metalna tjela za topljenje slue na isti nain kao i Segerovi stoci, a sastoje se od raznih legura. Dok Segerovi stoci imaju prilino irok raspon omekanja, talite metalnih tijela za topljenje lei u granicama od +/-70C. Podruje primjene je od 1000C do 16000C. 5.4.3. Pirometri boje ili pirometri odnosa Izvjesni materijali, najee soli metala, mijnjaju boju u zavisnosti od temperature. To je tskoriteno za mjerenje povrinske temperature. Postoje jednostavne i sloene mjerne boje. Ove boje se isporuuju u obliku praha, otapaju se u alkoholu i nanose na povrinu ija se temperatura eli izmjeriti. Temperatura se moe oitati nakon pola sata, dok se boja poinje mjenjati poslije dvije do tri minute. Ukoliko promjena boje zapone odmah nakon nanoenja na povrinu, tada je temperatura povrine via od one za koju se dotina boja moe upotrebiti. Promjena boje osjetljivih na promjenu temperature mogu se zapravo odrediti pojedina stacionirana stanja. Neke boje koje su osjetljive na temperaturu: ruiasta/plava (400C), bijela/smea (1750C), zelena/smea (10000C), siva/crnosmea (12000C)

174

Mjerna tehnika

5.5. Kontrola i kalibriranje termometara

Tanost mjerenja temperature sa nekim termometrom nalazi se u granicama doputenih tolerancija samo onda ako je sam instrument dobro podeen i ako je ispravno postavljen na mjerno mjesto. Odravanje i kontrola elektrinih pokazivaa zahtijeva posebnu strunost i opremu. Mnoge tvornice, a pogotovo manji pogoni to nisu u stanju. Osim kontrole instrumenata u sluaju netanog pokazivanja, potrebno je vriti i kalibriranje termometra. Pod kalibriranjem se podrazumjeva podeavanje instrumenta da bi njegovo pokazivanje bilo tano. Ako je instrument ispravno postavljen, kontrola se moe najee vriti i u pogonu, periodinom kontrolom elektrinog otpora vodia. Pokaziva elektrinih termonaponskih termometara mogu se kontrolirati dovoenjem odreenih napona i uporeujui pokazivanje instrumenta s tablinim vrijednostima termonapona za odreeni termopar. Sam tehnoloki proces ponekad moe ukazati na netanost mjerenja temperature. Na veoma vanim mjestima se postavljaju 2 termometra razliite izvedbe. U sluajevima kada postoji opravdana sumnja u ispravnost termometra, mora se vriti kontrola termometara. Nakon zakonski propisang roka termometri se moraju kalibrirati u za to ovlatenim kalibracionim ili ispitnim laboratorijama.

175

Mjerna tehnika

6. MJERENJE UGAONE BRZINE I BROJA OBRTAJA

Sadraj lekcije: 1. Uvod 2. Mjerenje ugaone brzine pomou tahometara 3. Senzori ugaone brzine

6.1. Uvod
Ugaona brzina nekog objekta se definira kao promjena vrijednosti ugla rotacije u jedinici vremena i predstavlja mjeru brzine kojom se objekat obre. Najea jedinica za broj obrtaja je obrtaj po minuti (round per minute), ali moe se koristiti bilo koja jedinica mjere ugla po jedinici vremena. Translatorna i ugaona brzina u tehnikoj praksi mjere se u irokom opsegu: translatorna brzina 0-15000 m/s, a ugaona 0-20000 rad/s. Danas se za mjerenje ugaone brzine prema ISO sistemu jedinica koristi jedinica s-1. Senzori za mjerenje ugaone brzine se takoer koriste kod sistema automatskog upravljanja, kao to su ABS (Antilock Brake Sistem), brzina pribliavanja alata obratku, kod robota itd. Ureaji za mjerenje ugaone brzine, kojom se obru rotirajui elementi, nazivaju se tahometri.

6.2. Mjerenje ugaone brzine pomou tahometara

Za mjerenje mehanike veliine, ugaone brzine, koriste se razliiti principi na kojima su konstruirani tahometri. Prema tipu konverzije ulaznog signala u izlazni razlikuju se:

176

mehaniki, magnetni, elektromehaniki i stroboskopski. centrifugalni,

Mehaniki tahometri mogu biti:

Mjerna tehnika

frikcioni, vibracioni, hidrauliki i pneumatski. kontaktnim, bezkontaktnim tj. optikim metodama kontaktnim metodama na traci.

Mjerenja se mogu vriti:

Metode mjerenja su prikazane na slici 6.1.

Slika 6.1. Mjerenje ugaone brzine: a) optiko, b) kontaktno,c) kontaktno na traci

6.2.1. Principi rada senzora brzine

Osnovni element senzora brzine je diferencijator, koji omoguava automatsku konverziju mjerene ulazne veliine i izlaznog signala proporcionalan izvodu te veliine.

= f (t)

d dt

d2 dt 2

Slika 6.2. Principijelna ema senzora za brzinu i ubrzanje

177

Mjerna tehnika

Integratori i diferencijatori se razlikuju

po fizikalnom principu rada mehaniki, elektromehaniki, elektrini, elektronski, optiki i dr. po tipu procesa koji slui za integriranje i diferenciranje (stacionarni, nestacionarni), po tipu operacija (integrator, diferencijator) i po strukturi (direktni, inverzni).

= r
d d = r dt dt
gdje su: , su ugaone brzine diska i kotura,

i ugaoni pomjeraji njihovih osa,

te i r pozicija i radijus kotura Najee se koriste mehaniki tahometri. Na slici 6.3. prikazana je ema mehanikog tahometra sa kuglama.

Slika 6.3. Frikcioni integrodiferencijator: a) sa koturom i diskom, b) sa kuglinim prenosom

178

Mjerna tehnika

6.3. Senzori ugaone brzine

6.3.1. Centrifugalni senzor

Centrifugalna sila i njena komponenta du ose:

F = m 2

Fos = F / 2tg m(r0 + l sin ) 2 . 2tg

Geometrijske relacije:

= r + r0

r = l sin , Fos =

Centrifugalni senzor sa prstenom

2( 0 ) M 0 , ( Ix Iz ) sin 2

Centrifugalni senzor sa kuglama:

= A

z1 + z0

(2l z0 ) 1+

2 1/ 2 4lz0 z0
2r0

Slika 6.4. Centrifugalni senzor: a) sa kuglama, b) sa prstenom

179

Mjerna tehnika

6.3.2. Magnetni senzor

Jednaina ravnotee momenata:

BH

D Ebh3 2p = 2 12 L

Struja u poklopcu i elektromaotorna sila E:

I = 2U / R, U = 2 Blv = 2 Bl ( D / 2) ,

Linearna statika karakteristika:

12( BID) 2 2 pL = k k k EBh3

Slika 6.5. Magnetni senzor: a) funkcionalna ema, b) lanac konverzija, c) magnetno polje vrtlonih struja

6.3.3. Tahogeneratori

Indukovana elektromotorna sila E proporcionalna je fluksu pobude i brzini obrtanja :

E = c

180

Struja u rotoru kola:

Mjerna tehnika

I=

E c = RT + RL RT + RL c RL = k RT + RL

Izlazni napon tahogeneratora proporcionalan je brzini vrtnje,

Ui =

Slika 6.6. Istosmjerni tahogenerator: a) pobudno kolo sa stalnim magnetom, b) nezavisno pobudno kolo, c) uticaj optereenja na statiku karakteristiku

Slika 6.7. Naizmjenini tahogenerator: a) sinhroni tahogenerator, b) asihroni

181

Mjerna tehnika

Naizmjenini tahogeneratori prave se kao sinhroni ili asihroni tahogeneratori. Djelovanjem fluksa T, u izlaznom namotaju nastaje naizmjenina elektromotorna sila iste frekvencije kao i pobudni napon i sa amplitudom koja je proporcionalna brzini vrtnje rotora, tj. Izlazni signal je u fazi sa pobudnim signalom, a za suprotni smjer vrtnje faza se pomjeri za .

6.3.4. Tahometarski mostovi

Slika 6.8. Tahometarski most Ako u izlaznom kolu ne tee struja (Ropt=), tada su izlazni napon i struja rotora:

U i = U ac U ad = UR1 /( R1 + R2 ) I T R3 I T = (U k ) /( RT + R3 )
Eliminacijom promjenljive IT, dolazi se do rjeenja

Ui = U (

R3 kR3 R1 )+ . R1 + R2 RT + R3 RT + R3

Ravnotea se postie pomjeranjem klizaa potenciometra dok motor miruje (=0). R1RT=R2R3 ravnotea mosta Izlazni napon direktno je proporcionalan ugaonoj brzini:

U i = kR3 /( RT + R3 ) = kTM , U i = kR3 /( RT + R3 ) = kTM ,

182

Mjerna tehnika

6.3.5. Elektromagnetni senzori

Rade na principu promjene otpornosti magnetnog kola usljed prolaska eljeznih zubaca diska koji je montiran na rotirajuu osovinu.

Slika 6.9. Elektromagnetni senzor ugaone brzine indukcionog tipa: a) principijelna ema, b) vremenska promjena magnetnog fluksa, c) promjena izlaznog napona sa brzinom vrtnje

= M/Rm elektromagnetni fluks

E = - d/dt elektromotorna sila Poveanje broja inserata (zubaca) N povoljno utie na tanost mjerenja pomou frekvencometra. f = N fo. Srednja vrijednost ugaone brzine je:

sr = 2 N/T

6.3.6. Elektromagnetni senzor transformatorskog tipa

Na primar se dovodi naizmjenini napon napajanja visoke frekvencije, a na sekundaru se dobija izlazni napon. Za tano oitavanje potrebno je zadovoljiti uslov fp >> N fo. Kod digitalnih oitanja izlaza prvo se mora izvriti demodulacija, zatim transformacija u slijed impulsa, i na kraju njihovo brojanje.

183

Mjerna tehnika

Slika 6.10. Elektromagnetni senzor transformatorskog tipa: a) principijelna izvedba, b) oblik izlaznog napona

6.3.7. Piezoelektrini senzori

Osnova za gradnju piezoelektrinog tahometra je bimorfni piezoelement u obliku trake. Zbog direktnog piezoelektrinog efekta nastaju impulsi naponskog signala na izlazu. Frekvencija ovih impulsa proporcionalna je brzini vrtnje Zbog malih dimenzija pijezoelektrini tahometar pogodan je za gradnju u minijaturnim servosistemima, u robotici itd. Tipina tanost je +/- 0,5 - 1,5%.

Slika 6.11. Piezoelektrini tahometar

184

Mjerna tehnika

6.3.8. iroskopski senzori ugaone brzine

Brojni iroskopski senzori ugaone brzine su razvijeni tako da koriste minijaturne kvarcne elemente. Kvarcni element vibrira sa njegovom prirodnom frekvencijom. Obrtno kretanje uzrokuje sekundarne vibracije, koje su kada se demoduliu proporcionalne ugaonim vibracijama.

Slika 6.12. iroskopski senzor

Slika 6.13. Izgled iroskopskog senzora ugaone brzine sa prateom elektronikom firme GyroChip Zbog razliitih dimenzija u kojima se izrauju iroskopski senzori se koriste u automobilskoj i avionskoj industirji kao i u vojne svrhe.

185

Mjerna tehnika

Slika 6.14. Stabilnost leta kod Apache Longbow helikoptera

6.3.9. Optoelektronski senzor

Slika 6.15. Optoelektronski tahometar: a) izvor i prijemnik svjetlosti su na suprotnim stranama diska, b) izvor i prijemnik svjetlosti na istoj strani diska.

186

Mjerna tehnika

Spada u grupu senzora sa impulsnim izlaznim signalom ija je frekvencija jednaka viestrukoj frekvenciji obrtanja osovine. Svjetlosni predajnik je u veini sluajeva LED (Light Emiting Diode), a prijemnik fotoelija. Mjerni opseg je 0 100000 o/min.

6.3.10. Stroboskopski senzor

Radi na principu stroboskopskog efekta - prividno zaustavljanje osovine kada se ona osvjetljava impulsima svjetlosti ija je frekvencija jednaka frekvenciji obrtanja osovine. Isti efekat se pimjeuje i kad je frekvencija f = i fs

a)

b)

Slika 6.16. Stroboskopski mjerni ureaj testo 745: a) mjerenje na ploi, b) mjerenje na vratilu Rotirajue tijelo se obiljei uoljivim znakom i osvjetli bljeskajuim svjetlom, te kontinuiranim podeavanjem frekvencije podesi najvea mogua frekvencija za koju se uoava sinhronizam.

f =

f min f max , f max f min

Ako bljeskalica ima konstantnu frekvenciju f, tada se na elo vratila ija se ugaona brzina mjeri uvrsti bijela ploa sa crnim segmentima. Broj segmenata iznosi q=1,2,3,... i oni su poredani u koncentrine krugove.

n=

f z q q

z broj segmenata koji je proao kroz jednu taku u jedinici vremena

187

Mjerna tehnika

Pri niskim frekvencijama do (f<10Hz) dolazi do trperenja slike. Mjerni opseg 25000 bljeskova u minuti, a tanost +/-1%. Mjerno podruje za stroboskopsko mjerenje: 100 20000 rpm. Mjerno podruje za mehaniko mjerenje: 20 20000 rpm. Mogunost mjerenja mehanikim i stroboskopskim putem. Reflektujua traka na mjerenom objektu nije neophodna.

6.3.11. Magnetorezistivni senzor

Magnetnorezistivni senzor mijenja svoj otpor R u zavisnosti od magnetnog polja. Nailaskom zubaca od feromagnetnog materijala mijenja se magnetno polje u kojem se nalazi senzor, tako da se na izlazu dobija odgovarajui naponski inpuls. ema sa dva magnetorezistora omoguava i detekciju smjera vrtnje.

Slika 6.17. Magnetorezistivni senzor: a) tipina karakteristika, b) praktina izvedba za detekciju ugaone pozicije (brzine)

6.3.12. Senzori na bazi Holovog efekta

Holov efekat nastaje kada se poluprovodnik kroz koji tee struja unese u magnetno polje. Ako se poluprovodnika ploica nalazi u fiksiranom poloaju okomito na magnetno polje indukcije B i ako kroz ploicu protie stuja I, tada se u smjeru popreno na tok struje javlja tzv. Holov napon

188

Mjerna tehnika

Slika 6.18. Senzor na bazi Holovog efekta: a) Holov efekt, b) modifikovani senzor sa digitalnim izlazom - Holov prekida, c) detekcija ugaone brzine pomou Holovog prekidaa

189

Mjerna tehnika

7. MJERENJE OBRTNOG MOMENTA I SNAGE

Sadraj lekcije: 1. Uvod 2. Mjerenje obrtnog momenta pomou mjernih traka 3. Mjerenje obrtnog momenta pomou induktivnih senzora 4. Mjerenje obrtnog momenta mehanikim torziometrom sa stroboskopskim indikatorom 5. Mjerenje obrtnog momenta mehanikim dinamometrima 6. Transmisioni dinamometri 7. Mjerenje snage pomou konica 8. Ostali naini mjerenja obrtnog momenta i snage

7.1. Uvod
Moment obrtanja djeluje na vratila, spojnice, doboe, zupanike itd. Moe da bude stacionaran tj. da se ne mijanja sa vremenom, dM/dt = 0 i nestacionaran da se mijenja sa promjenom vremena M(t) 0. Mjerenjem dinamikog obrtnog momenta dobija se informacija o tome kakvo je optereenje ispitivanog rotirajueg dijela, da li je ravnomjerno, periodino, impulsno ili kombinovano. Taj podatak je vaan u sluaju dijagnosticiranja tj. odreivanja tehnikog stanja sistema. Na osnovu rezultata mjerenja moe se vriti uklanjanje nastalih poremeaja. Drugi vaan razlog mjerenja obrtnog momenta je provjera postojeeg konstruktivnog rjeenja rotirajueg sistema. esto je potrebno prije isporuke takvih proizvoda; pumpi,motora, ili bilo kojih konstrukcija koje sadre rotirajue dijelove, izvriti mjerenje obrtnog momenta. Posebna panja posveuje se mjerenju obrtnog momenta na vratilima. Moment M pomnoen sa ugaonom brzinom predstavlja mehaniku snagu koju vratilo prenosi. Postoje razliiti metodi i postupci mjerenja obrtnog momenta i snage. Ureaji i mjerni sistemi koji se koriste za ove namjene rade na sljedeim principima: mehanikom, elektrinom, optikom itd.

Mjerenje obrtnog momenta najee se vri pomou tenzometarskih mjernih traka. Trake lijepe na elastini torzioni dinamometar. To je elastini
190

Mjerna tehnika

dio koji se ugrauje izmeu motora i ulaznog vratila neke radne maine. Ugradnja se vri pomou krutih spojnica koje omoguavaju radijalno i aksijalno podeavanje vratila. Ukoliko nije mogue u pogonskim uslovima izvriti ugradnju ovakvih jedinica, tada se pristupa lijepljenju trake na elemente transmisije ime se postie potpuna tanost prenosa optereenja. Mjerenje obrtnog momenta najee se vri pomou mjernih traka .a princip moe biti mehaniki i elektrini (elektrootporne mjerne trake).

7.2. Mjerenje obrtnog momenta pomou mjernih traka

Mjerenje obrtnog momenta najee se vri pomou mjernih traka. Na povrini vratila koja su optereena momentom uvijanja javljaju se najvei tangencijalni naponi.

Slika 7.1. Mjerenje deformacija vratila optereenog momentom uvijanja Objanjenje principa mjerenja deformacija vratila optereenog na uvijanje prikazano je na slici 7.1. Mjerna traka duine AB = S zalijepi se pod uglom u odnosu na ono vlakno vratila koje je najvie udaljeno od ose. Nakon dejstva momenta uvijanja traka promijeni duinu tako da se od duine S povea na S + S = AB', pri emu lijevi dio trake ostaje nepomian. Dva presjeka na meusobnom rastojanju l uvijaju se za ugao

=
gdje je:

M1 l ............................................................................. (7.1) G I0

M1 moment uvijanja (torzije),

191

Mjerna tehnika

G modul klizanja, I0 polarni moment inercije presjeka. Taka B kraja trake nakon uvijanja pomjerila se u poloaj B' i opisala luk r. Iz trougla ABB' po kosinusnoj teoremi slijedi:

(S + S ) 2 = S 2 + r 2 2 2 S r cos(90 + ) ............. (7.2)

Nakon kvadriranja dobije se:

S 2 + 2SS + S 2 = S 2 + r 2 2 + 2 S r sin .............. (7.3)

Poslije zanemarivanja malih veliina vieg reda dobije se:

SS = r S sin ............................................................ (7.4)

Dilatacija mjerne take moe se napisati u obliku:

sin r M 1 l S = r = sin S S S G I0 ................................ (7.5)

l , dobije se: cos

Kako je S =

=
gdje je:

M1 sin 2 2 G W0 ............................................................ (7.6)

W0 = I0/r polarni otporni moment inercije poprenog presjeka Veliina sin2 ima maksimalnu vrijednost +1 za = 45 i 225 i vrijednost -1 za =135 i 315. Maksimalna dilatacija je:

max =

M1 2 G W0 ................................................................... (7.7)

Na slici 7.2. ematski je prikazano povezivanje mjernih traka sa kliznim prstenovima kao i Wheatstone-ov most za mjerenje obrtnog momenta. etiri mjerne trake zalijepljene su pod uglovima 45, 135, 225 i 315. Prilikom uvijanja dvije mjerne trake R2 i R3 se izduuju, a trake R1 i R4 skrauju.

192

Mjerna tehnika

Slika 7.2. Mjerni sistem za mjerenje obrtnog momenta: a) raspored mjernih traka, b) mjerni Wheatstone-ov most Svaka traka ima otpor R i relativnu promjenu otpora Rr =

R . R

Mjerni most ine etiri aktivne trake, a mjerna sprega je ujedno i temperaturno kompenzirana. Izlazni napon koji se mjeri je:

UM =UN

R (1 + Rr ) R (1 Rr ) = U N Rr 2 R 2R ....................... (7.8)

Ako se uvede oznaka za faktor mjernih traka K=Rr / dobije se napon:

U M = K U N .................................................................... (7.9)
Na osnovu izvedenog izraza za raunanje deformacije i izmjerenog napona izrauna se moment uvijanja:

M t = 2 G W0 max =

2 G W0 U M = K M U M K U N ................ (7.10)

Klizni prstenovi, slika 7.3., treba da imaju to manji spoljanji prenik zbog smanjenja obodne brzine, trenja i zagrijavanja na mjestu kontakta. Oni se meusobno, a veza kliznih prstenova i vratila se postie pomou aure od izolacionog materijala. Izmeu kliznih prstenova postavljaju se odstojne aure, slika 7.3.

193

Mjerna tehnika

Slika 7.3. Veza kliznih prstenova i vratila

7.3. Mjerenje obrtnog momenta pomou induktivnog senzora

Slika 7.4. Torziometar : 1-jezgro, 2-kalem, 3-torzioni elastini element, 4-nosa jezgra, 5-vratilo Induktivni pretvara za mjerenje obrtnog momenta zove se torziometar. Torziometar prikazan na slici 7.4. sastoji se od jezgra kod kog je jedna strana slobodna, a druga vrsto vezana za vratilo 5. Na slobodnom kraju jezgra 1 namotani su kalemi 2. Usljed uvijanja elastinog dijela vratila 3 induktivni pretvara koji ima etiri kalema povezana u Wheatstone-ov most
194

Mjerna tehnika

djeluje kao diferencijalni transformator dovodei do neravnotee mosta. Usljed obrtanja javlja se napon direktno proporcionalan obrtnom momentu i registruje se na registracionom instrumentu.

7.4. Mjerenje obrtnog momenta mehanikim torziometrom sa stroboskopskim indikatorom

Za mjerenje obrtnog momenta koji djeluju na centrifugalnim pumpama, ventilatorima, kompresorima i elektromotorima koriste se tenziometri sa stroboskopom. Tenzometri se postavljaju izmeu pogona i izvrnog mehanizma. Elastini dio torziometra prenosi obrtni moment zbog ega se uvija. Na osnovu ugla uvijanja rauna se obrtni moment. Ovakva vrsta torziometra koristi se za mjerenje konstantnih obrtnih momenata. Na slici 7.5. prikazana je jedna konstrukcija torziometra.

Slika 7.5. Konstrukcija torziometra sa stroboskopskim oitavanjem: 1-elastini tap, 2-cijev, 3,4-prirubnice, 5,6,7- diskovi, 8-aksijalni prorez, 9-sijalice, 10-optika, 11-oklop, 12-postolje Elastini tap 1 smjeten je u cijevi 2, na ijem kraju je prirubnica 3, a na suprotnom kraju je prirubnica 4, za koju je vezan drugi kraj elastinog tapa. Uvijanje tapa je ogranieno na taj nain to su tap i cijev djelimino nazubljeni. Pomou prirubnice 4, torziometar se spaja sa vratilom radne maine. Na obodu diska 7 urezana je skala, a ispod njega je disk 6 na kome se nalazi indeks. Nasuprot indeksa na disku 5 postoji uski aksijalni prorez 8 kroz koji se moe posmatrati poloaj indeksa u odnosu na skalu. Za osvjetljenje indeksa koristi se sijalica 9, a oitavanje se vri pomou optikog sistema 10.
195

Mjerna tehnika

Oitavanje mjerene vrijednosti vri se na principu stroboskopskog efekta, slika 7.6. Oznake na skali mogu se raspoznati bez obzira na obrtanje diskova.

Slika 7.6. Princip rada torziometra sa stroboskopom Gledanjem kroz prorez indeks i skala se vide u jednom trenutku pri svakom obrtanju diskova, tj. vidi se samo bljesak. Kako se bljesak javlja pri svakom obrtanju stvara se utisak mirne slike. Za brojeve obrtaja vratila manje od 600 u minuti slika treperi. I pored toga brzina obrtanja kao i njen smjer mogu biti proizvoljni, vodei rauna da naprezanja diskova usljed centrifugalne sile ne prekorae dozvoljenu granicu. Kalibracija torziometra vri se pomou dvije poluge koje se uvruju na prirubnice 3 i 4 iji se suprotni krajevi optereuju jednakim tegovima. Duina poluge pomnoena sa teretom daje veliinu momenta koji optereuje elastini tap. Pratea dokumentacija svakog torziometra je dijagram kalibracije koji pokazuje zavisnost obrtnog momenta i ugla uvijanja tapa. Ugaona brzina mjeri se pomou tahometra. Na osnovu izmjerenog momenta pomou torziometra i ugaone brzine pomou tahometra moe se odrediti snaga P = M . Tanost torziometra iznosi 0,5% za optereenje do polovine punog optereenja predvienog za dati elastini tap. Za optereenje od etvrtine do polovine punog optereenja tanost mjerenja je 1%. U kompletu za mjerenje postoji nekoliko elastinih tapova razliitih prenika od kojih svaki ima svoj opseg mjerenja. Mjerenje se vri onim tapom kod kog je optereenje izmeu polovine i punog optereenja.
196

Mjerna tehnika

7.5. Mjerenje obrtnog momenta mehanikim dinamometrima

Najjednostavniji tip apsorpcionog dinamometra je prony konica, koje su striktno razvijene na istoj frikciji (trenju) preko kog se konvertuje mehanika energija u toplotu. Postoji vie tipova prony konica, dva su prikazana na slici 7.7.

Slika 7.7. Dva tipa prony konice Drugi tip dinamometra funkcionie na slinim principima a to je vodena konica, koja koristi trenje u fludu, koja usljed toga u fluidu razvija toplotu na raun ulazne mehanike energije. Najjednostavniji primjer dinamometra sa koenjem vodom je prikazan na slici 7.8. Kapacitet je funkcija dva faktora a to su brzina i nivo fluida (vode). Apsorpcija snage je aproksimativno funkcija kvadrata brzine, a apsorpcija na odreenoj brzini moe biti kontrolirana podeavanjem nivoa fluida (vode).

197

Mjerna tehnika

Ovaj tip dinamometra moe biti napravljen za znatno vee kapacitete nego obina prony konica, jer se razvijena toplota moe lako odvsti cirkulacionim sistemom kako radnog medija (fluida), tako i hlaenjem kuita. Kuite dinamometra je oslonjeno na leajeve sa valjanim kotrljajnim tijelima, time je omoguena rotacija. Kod svakog drugog ureaja apsorpcionog tipa elementi tee da rotiraju sa ulaznim vratilom gonjene maine. Kod prony konice, apsorpcioni element je cijeli sklop konice, dok je to kod vodene konice kuite. U svakom sluaju rotacija je posljedica iji je uzrok ureaj na kome se mjeri sila.

Slika 7.8. Presjek tipine vodene konice

198

Mjerna tehnika

Mjerenjem sile na poznatom polupreniku, obrtni moment moe se dobiti iz izraza: T = Fr Ako je poznata ugaona brzina, snaga je definisana relacijom: P = 2 T gdje su: T obrtni moment F sila mjerena na polupreniku r P snaga broj obrtaja u sekundi

7.5. Transmisioni dinamometri

Transmisioni dinamometri se mogu smatrati pasivnim ureajima. Postoje razliiti tipovi transmisionih dinamometara. Razliiti tipovi se koriste kod zupastih sklopova, te kod remenih i lananih prenosnika.

Slika 7.9. Transmisioni dinamometar sa gredom i mjernim trakama za mjerenje obrtnog momenta Osnovu transmisionih dinamometara ini elastina epruveta koja je kalibrirana za odreena naprezanja. Dinamometri ovog tipa su dostupni u izvedbama od 12 do 3500 Nm. Transmisioni dinamometar sa gredom i
199

Mjerna tehnika

mjernim trakama za mjerenje obrtnog momenta prikazan je na slici 8. Ovaj tip dinamometara je osjetljiv na promjene temperature.

7.6. Mjerenje snage pomou konica

Mjerenje snage vri se: transmisionim i apsorpcionim metodama

Prethodno navedene metode mjerenja obrtnog momenta i preko njega preraunavanja snage spadaju u transmisione metode. Metoda mjerenja snage pomou konica spada u apsorpcione metode. Zavisno od toga da li se radi o energetskim mainama kao to su turbine, motori sa unutramjim sagorijevanjem, ili o radnim mainama kao to su pumpe, ventilatori, kompresori, maina se prilikom odreivanja obrtnog momenta pogoni ili koi. Za mjerenje snage motora najee se koriste elektrine konice tzv. elektrodinamometri. Na slici 7.10. prikazan je elektrodinamometar kod kojeg je rotor oslonjen na dva leita u postolju.

Slika 7.10. Elektrodinamometar Stator se zajedno sa polovima oslanja na vratilo preko dva kotrljajua leaja tako da se oko vratila moe zakretati, odnosno njihati. Ogranienje zakretanja postie se graninicima A i B na postolju. Za stator su vezane dvije poluge. Na kraju jedne poluge nalaze se tegovi za uspostavljanje ravnotee prije mjerenja. Prilikom mjerenja korisne snage ispitivanog motora, elektrodinamometar radi kao generator. Rotor se pri obrtanju, slika 7.11, obre, a tegovima mase mt uspostavlja se ravnotea. U provodnicima A i B rotora usljed
200

Mjerna tehnika

djelovanja magnetnih polova stvara se struja I. Provodnici presijecaju magnetno polje pa se javljaju sile F-F, koje obrazuju spreg suprotnog djelovanja u odnosu na obrtanje. Sile reakcije F'-F' obrazuju spreg suprotnog smjera koji nastoji da zakrene stator. Moment motora jednak je vrijednosti momenta sila F'-F' i iznosi:

M = Ft l = mt g l ............................................................ (7.11)
gdje je: Ft sila tegova l udaljenost sile od ose vratila.

Slika 7.11. Sile u elektrodinamometru kada radi kao generator Snaga motora moe se odrediti nakon to se izmjeri broj obrtaja n odnosno ugaona brzina

P = M =

2 g mt l n 60 .................................................. (7.12)

Vrijednost snage izraunate prema navedenom izrazu treba uveati za iznos gubitaka trenja u leitima vratila i ventilacionih gubitaka. Dodatne vrijednosti gubitaka se odrede i kao konstante pridodaju izmjerenim vrijednostima za svako pojedinano mjerenje.

7.7. Ostali naini mjerenja obrtnog momenta i snage

Mjerenje pojedinanih veliina vri se ponaosob jednim instrumentom. Meutim za mjerenje snage ili stepena iskoritenja, koji su po prirodi proizvod ili kolinik dvije mehanike veliine koristi se sloenija oprema ili vie ureaja. Tako npr. za mjerenje snage treba odrediti obrtni moment i

201

Mjerna tehnika

broj okretaja tj. moraju se izmjeriti dvije nezavisne veliine i nai njihov proizvod. Primjer 1. Za odreivanje snage motora koristi se konica, koja se hladi vodom. Pri tome se rad trenja pretvara u toplotu, od ega 25% odlazi u okolicu, a ostalo se predaje rashladnoj vodi. Ako se voda zagrije za 30C i pri tom troi 1500 kg/h rashladne vode, specifinog toplotnog kapaciteta 4,2 kJ/kgK, onda odrediti: a) snagu motora i b) koioni moment na obimu konice ako motor ima 1200 min-1. Rjeenje: a) Snaga motora se pretvara u toplotu, a 75 % te toplote se predaje rashladnoj vodi, s toga vrijedi sljedei bilans 0,75L = mwcwt , iz kojeg se dobija traena snaga motora:

L=

1 1 1500 m w c w t = 4,2 30 = 70 kW . 0,75 0,75 3600

b) Iz izraza za snagu motora

L = M = M

n
30

dobija se izraz za obrtni moment motora, dakle slijedi

M =

30 L 30 70 10 3 = = 559 Nm. n 1200

202

Mjerna tehnika

8. MJERENJE VIBRACIJA
Sadraj lekcije: 1. Uvod 2. Uzroci pojave vibracija 3. Mjerni lanac za mjerenje vibracija 4. Kriteriji za ocjenu vibracija 5. Uklanjanje vibracija uravnoteenjem 6. Dinamika ispitivanja

8.1. Uvod
Vibracije maina i ureaja su posljedica neispravnosti tih tehnikih sistema. Vibracije predstavljaju periodiko ili neko drugo kretanje dijelova maina i ureaja. Imaju sljedee karakteristike: frekvenciju, amplitudu, brzinu i ubrzanje.

Frekvencija vibracija predstavlja recipronu vrijednost perioda f=1/T (Hz). Period vibracija je vrijeme potrebno za jedan ciklus. Za rotor (tijelo koje rotira oko ose), koji se kree konstantnim brojem obrtaja u minuti, frekvencija iznosi f = n / 60 (Hz), a ugaona brzina = 2f (rad / s). Frekvencija vibracija kree se od dijela herca do nekoliko stotina herca Brzina vibracija je promjenjiva veliina u svakom dijelu ciklusa. Kada su u pitanju harmonijske oscilacije (vibracije koje se odvijaju prema sinusnom zakonu), u poetnom trenutku brzina je jednaka nuli, a u toku vremenskog intervala se mijenja. U optem sluaju brzina vibracija je data izrazom:

v=

dx dt dv d 2 x = . dt d 2t

Ubrzanje vibracija je promjenjivo i dato je izrazom:

a=

Kretanje je periodino ako taka nakon odreenog vremenskog intervala zauzima isti polazni poloaj. Kretanje koje se vri prema harmonijskom zakonu dato je izrazom i prikazano na slici 8.1.
203

Mjerna tehnika

x = A sin( t + )

Slika 8.1. Vremenska funkcija vibracija Harmonijske vibracije su slobodne vibracije. Osim slobodnih vibracija postoje i amortizujee vibracije kada osim sile koja izaziva vibracije djeluju i druge sile zbog ijeg djelovanja objekat vibrira. Takva je npr. sila otpora. Diferencijalna jednaina slobodnih vibracija ima oblik:

+ 2x + 2x = 0 x

2 =
gdje je:

2 =

c m

m masa vibrirajueg dijela, - koeficijent otpora, c krutost, - ugaona brzina. Zavisno od veliine mogu nastupita tri sluaja: a) > -aperiodino kretanje, b) = - granini sluaj aperiodinog kretanja, c) < - prinudni sluaj aperiodinog kretanja.

204

Mjerna tehnika

Slika 8.2. Sluaj prividno periodinog kretanja, < Period slobodnih priguenih vibracija je razmak izmeu dva uzastopna prolaska materijalne take u istom smjeru i dat izrazom:

Tp =

2 2

Slika 8.3. Sluaj aperiodinog kretanja, > Prinudne nepriguene vibracije nastaju djelovanjem prinudne sile koja se mijenja po zakonu:

F = f (t ) = F0 sin(t + )
Diferencijalna jednaina ovih vibracija ima oblik:

+ 2 x = h sin(t + ) x
205

Mjerna tehnika

gdje je: - ugaona frekvencija, - poetna faza

h=

F0 m

F0 maksimalna vrijednost prinudne sile

Slika 8.4. Grafik prinudnih vibracija Prinudne priguene vibracije rezultat su djelovanja prinudne sile i sile otpora. Diferencijalna jednaina ovih vibracija data je u obliku:

+ 2x + 2 x = h sin(t + ) x
Homogeno rjeenje diferencijalne jednaine prinudnih priguenih vibracija odreuje sopstvene vibracije, a partikularno prinudne vibracije. Rezonanca nastaje u sluaju kada je frekvencija poremeajne sile jednaka frekvenciji sopstvenih vibracija (=). Rezonantni dijagrami pokazuju zavisnost

(bezdimenzionalni

koeficijent poremeaja) od d (dinamiki faktor pojaanja) koji je funkcija i ( = slika 8.5.

206

). Rezonantni dijagrami razliiti su za razliite vrijednosti ,

Mjerna tehnika

Slika 8.5. Rezonantni dijagrami

8.2. Uzroci pojave vibracija

Pojavu vibracija tehnikih sistema mogu prouzrokovati razliiti uzroci. Najee su to: neuravnoteenost rotacionih sistema, nedovoljna dinamika krutost kuita i temelja sistema, poremeaj centrinosti spojnica i leaja, nagib vratila, pohabani, ekscentrini ili oteeni zupanici, loi pogonski kaievi i lanci, loi leajevi, odstupanje obrtnog momenta, elektromagnetne sile, aerodinamike sile, hidrauline sile,
207

Mjerna tehnika

olabljenost spojeva, ''prolazak'' kroz rezonancu, zaribavanje zatupljen rezni alat i drugi uzroci

U principu, nije teko uoiti koji dio tehnikog sistema nije ispravan pa dolazi do pojave vibracija. Na takvim dijelovima vri se mjerenje s ciljem da se dobiju kvantitativne vrijednosti mjerenih parametara vibracija. Na osnovu rezultata mjerenja donesi se zakljuak da li se takav sistem nalazi u granicama dozvoljenog rada, da li treba na njemu vriti intervencije odravanja i koji su to uzroci doveli do pojave vibracija. U tabeli 8.1. dat je pregled uzroka neispravnosti i karakteristika vibracija koje su posljedica djelovanja specifinih uzroka. 8. 2. 1. Uticaj vibracija na maine i opremu Na dijelove maina i ureaja uticaj vibracija manifestuje se na razliite naine kao to su: a) pojava plastinih i elastinih deformacija, lomova i havarija usljed zamora materijala naroito na mjestima koncentrcije napona. b) poveano trenje, vei energetski gubici i manji radni efekti maine. Sa aspekta funkcionalnosti maina i elektronske opreme vibracija su tetne. Prema nivou amplitude i frekvencije maina i ureaja moraju odgovarati utvrenim graninim vrijednostima. U suprotnom javljaju greke funkcioniranja, nepravilan rad, lo proizvod i sl. Tako nastaju slijedei problemi: izlaganje prekomjernim vibracijama leita turbine dovodi do poveanja optereenja i kraeg radnog vijeka, kvalitet obraenog komada na brusilici postie se samo kada su vibracije u propisanim granicama, nivo vibracija izvan propisanih granica utie negativno na rad elektromotora i generatora, na uticaj vibracija posebno je osjetljiva elektronska oprema. Prekoraenje dozvoljenog nivoa vibracija dovodi do pojave fizikog kontakta i promjene karakteristika elektrinih kola.

U svim navedenim sluajevima nakon pojave vibracija ukoliko je izmjereni nivo prekoraen moraju se poduzeti mjere da se vibracije smanje ili uklone. Dozvoljeni nivo vibracija odreen je propisima za odgovarajue maine i ureaje.
208

Mjerna tehnika Sluaj Uzrok pojave vibracije Neuravnoteenost obrtnih dijelova Ekscentrinost ose obrtanja i ose voenja Mehanike reakcije Elektromagnetne reakcije Fluidodinamike reakcije Nesaosnost osa spojenih obrtnih vratila Nesaosnost ose rukavca u odnosu na osu leaja Ugibanje vratila Nedovoljna mehanika krutost, tj. labavost veze sa temeljom Povean zazor u kliznom leaju Neodgovarajui viskozitet ulja Loe ozubljenje u reduktoru Neispravan kaini prenos Oteen klizni leaj Inercijalne sile koje se reproduktuju na osi rotacije Dejstvo magnetnog polja na elektrinim mainama Inercijalne sile dijelova koji vre reverzibilno kretanje Sile trenja u kliznim leajevima Hidraulike i pneumatske sile Kavitacione sile i hidrauliki udari Elektromagnetne sile usljed eksplozije plinova Amplituda vibracija Konstantna Linearno proporcionalno veliini poremeaja Linearno proporcionalno veliini poremeaja Linearno proporcionalno veliini poremeaja Konstantna Faza Stroboskopska slika Jo vidljiva Referentna

Linija

Konstantna

Konstantna

1 do 3 referentne linije

Konstantna

Promjenljiva

Lagano rotira

Promjenljiva

Nepravilna

Viestruka i promjenljiva

5 6 7 8 9 10

Konstantna Konstantna Promjenljiva Konstantna Konstantna Konstantna

Konstantna ili lagano promjenljiva Konstantna Postepeno promjenljiva Konstantna Lagano promjenljiva Lagano promjenljiva

Viestruka Viestruka 1 referentna linija Viestruka Lagano rotira Dvostruka

Tabela 8.1. Pregled uzroka i karakteristike vibracija tehnikih sistema

209

Mjerna tehnika

esto je protrebno mjeriti vibracije u sluaju kada se vri ispitivanje proizvoda; maina i konstrukcija na dinamiku izdrljivost. To se vri na ispitnim vibracionim stolovima.

8.3. Mjerni lanac za mjerenje vibracija

Kao i kod svih mjerenja neelektrinih veliina elektrinim putem i kod mjerenja vibracija postoje tri segmenta: detekcije, odnosno mjerenja vibracija koje se obavlja pomou ureaja koji neelektrinu veliinu pretvaraju u elektrini signal. Signal se moe na odgovarajui nain pretvarati, filtrirati i registrirati, analize, koja predstavlja identifikaciju uzroka koji dovode do pojave vibracija, bilo u vremenskom ili frekventnom domenu i intervencije, koja podrazumjeva radnje koje treba obaviti da se uklone postojei uzroci koji su doveli do pojave vibracija.

Slika 8.6. Mjerni lanac za mjerenje vibracija Na slici 8.6. prikazna je ema mjernog lanca za mjerenje vibracija. Prvi u mjernom lancu ureaja za mjerenje vibracija je pretvara koji vibracije pretvara u odgovarajui elektrini signal. Detektor vibracija ili akcelerometar moe biti sistem od vie dijelova (integrator, diferencijator).

210

Mjerna tehnika

8.3.1. Mjerni pretvarai vibracija

Mjerenje mehanikih translatornih i rotacionih vibracija vri se pomou senzora koji se mogu podijeliti na: pretvarae za mjerenje sile i veliine pomjeranja, pretvarae za mjerenje translatornih i rotacionih veliina pomjeranja, kontaktne i bezkontaktne pretvarae. pretvarae za apsolutno i relativno mjerenje, mehanike i elektrine pretvarae aktivne i pasivne pretvarae.

Prema principu rada pretvarai koji se koriste u ureajima za mjerenje vibracija biti: induktivni, kapacitivni, piezoelektrini, elektromagnetni, seizmiki, poluprovodniki i pretvara koji radi na principu vrtlonih struja.

Slika 8.7. Induktivni pretvara vibracija sa diferencijalnim transformatorom Na slici 8.8. date su eme navedenih pretvaraa. Najee su u upotrebi piezoektrini pretvarai. Njihove karakteristike su mala veliina i masa, frekventni opseg od 0,2 do 2500 Hz, a njima se mogu mjeriti frekvencije do 60 kHz.
211

Mjerna tehnika

a) Induktivni pretvara pomjeranja

b) Kapacitivni pretvara pomjeranja

c) Pretvara pomjeranja pomou vrtlonih struja

d) Pretvara brzine sa stalnim magnetom

e) Seizmiki akcelerometar

f) Seizmiki akcelerometar s potenciometrom

g) Akcelerometar s poluprovodnikom mjernom trakom

h) Piezoelektrini akcelerometar

Slika 8.8. ema pretvaraa za mjerenje linijskih vibracija

212

Mjerna tehnika

Pretvarai relativnog pomjeranja mjere relativno pomjeranje mase koja vibrira u odnosu na vanjsku fiksnu taku. Pretvarai apsolutnog pomjeranja sadre seizmiki slog koji se sastoji od mase i opruge smjetenih u kuitu ije se pomjeranje u odnosu na kuite priguuje, slika 8.9. Kuite je uvreno za objekat koji vibrira. Kad je takav mjerni sistem izloen djelovanju ubrzanja mijenja se poloaj mase u odnosu na kuite, pa je udaljenost mase od kuita proporcionalna ubrzanju objekta koji vibrira. Masa nastoji u toku vibriranja kuita ostati u poloaju mirovanja. Odgovarajuim dimenzioniranjem mase i priguenja (opruge), mogu odrediti razliite veliine pomjeranja. Senzor ubrzanja, radi mjerenja pomjeranja mase, povezan je sa nekim elektrinim dijelom, kao to je npr. elektrootporna mjerna traka, kapacitivni, indukrivni, optiki ili poluprovodniki pretvara koji pomjeranje pretvaraju u elektrini signal.

Slika 8.9. Induktivni pretvara vibracija sa seizmikim sklopom Odgovarajuom konstrukcijom ovaj pretvara se moe koristiti za mjerenje svih karakteristika vibracija. Mjerenje rotacionih vibracija postize se na slian nain samo se obezbijedi da se masa pomjera rotaciono a ne translatorno kao u navedenom sluaju.

213

Mjerna tehnika

Diferencijalna jednaina kretanja mase pretvaraa u odnosu na kuite je m d2 x/dt2 + k dx/dt +c x = m d2s/ dt2 gdje je: m d2 x/dt2 sila relativnog ubrzanja m d2s/ dt2 pobudna sila rezultat vibriranja objekta mjerenja k dx/dt priguna sila c x sila u opruzi. Generatorski - induktivni pretvarai ubrzanja rade na principu mjerenja i pretvaranja brzine vibracija magnetne jezgre ili zavojnice u magnetnom polju. Pretvara, slika 8.10, sastoji se od: permanantnog magneta, pomine zavojnice, seizmke mase m, opruge ili elastine membrane za uvrenje zavojnice ili seizmike mase i kuita koje se vee za mjereni objekat.

Slika 8.10. Elektrodinamiki pretvara za mjerenje vibracija Pri djelovanju vibracija na kuite objekta, usljed tromosti sizmike mase zavojnica se pomjera u zranom rasponu magnetnog polja magneta. Mijenja se permeabilnost i induktivnost strujnog kruga i javlja napon proporcionalan brzini translatornog kretanja zavojnice. Generatorski ili aktivni pretvarai proizvode napon na elektrodinamikom principu, a mjere relativne brzine kretanja. Ovi pretvarai se koriste kod mjerenja translatornih i ugaonih ubrzanja pomou deriviranja signala mjerenja. Piezoelektrini pretvarai ubrzanja slue za mjerenje ubrzanja na osnovu mjerenja sila, bez pomjeranja seizmikih masa. U kuitu pretvaraa ugraene su piezoelektine ploice koje su elastino uvrene pomou membrane a prislonjene na seizmiku masu, slika 8.11. Kad se kuite, koje je vezano za objekat koji vibrira, pomakne u smjeru x, okomitom na povrinu ploica, usljed inercije seizmike mase, javlja se sila
214

Mjerna tehnika

F koja izaziva na ploicama piezoelktrini naboj. Sila F je proporcionalna ubrzanju, kome je proporcionalan i izlazni napon pretvaraa. Osjetljivost pretvaraa se poveva sa vie slojeva ploica.

Slika 8.11. Piezoelektrini pretvara Koji e se mjerni pretvara koristiti zvisi od njegovih frekventnih karakteristika. Za objekte koji vibriraju u podruju od 5 do 100 kHz, koriste se piezoelektini pretvarai ubrzanja. Otproniki pretvarai se koriste do 750 Hz, a potenciometarski do 20 kHz, dok se induktivni koriste za frekvencije do 80 Hz. Svi pretvarai su osjetljivi na promjene temperature pa treba uraunati u rezultat i greku usljed temperature. Mjerni sistem koji se koristi u pogonskim uslovima sastoji se od pretvaraa, mjernog instrumenta sa pojaivaem i filtera. Pomou ovakve konfiguracije omogueno je mjerenje vibracija i frekventna analiza vibracija. Tako dobiveni signal ide do drugog dijela mjernog lanca. Snimljeni signali vibracija sadri osim glavne informacije i niz sporednih koje treba odstraniti.

8.3.2. Frekventna analiza

U cilju utvrivanja izvora vibracija potrebno je osim odreivanja ukupnog nivoa vibracija izvriti i separaciju po frekvencijama. Taj postupak zove se frekventna analiza, a rezultat predstavlja frekventni spektar. To se postie filtriranjem signala vremenskog zapisa vibracija na instrumentu koji se zove analizator. Prikazivanje amplituda u funkciji je vremena je vremenski domen koji nije pogodan za razmatranje sloenih pojava, jer se snimljeni signal sastoji od velikog broja komponenti koje djeluju istovremeno, a ije uticaje treba odrediti i po amplitudi i po frekvenciji. Na slici 8.12. dati su neki sluajevi izvora vibracija i njihove vibracije u vremenskom i frekventnom domenu.

215

Mjerna tehnika

Frekventna analiza je postupak kojim se sloena vremenska funkcija razlae na pojedine frekventne komponente. Grafiki prikaz vibracija u funkciji frekvencija zove se frekventni spektar ili spektar. Snimljeni spektar sadri u sebi cijelo stanje ispitivane maine ukljuujui geometrijsku tanost i kvalitet montae.

Slika 8.12. Prikaz karakteristinih signala u vremenskom i frekventnom domenu Vrijednost dobivenih rezultata mjerenja zavisi od: izabrane metode, koritene opreme, izbora i broja mjernih mjesta, izbora filtera i jo nekih drugih parametara.

Skoro svi instrumenti imaju mogunost mjerenja amplitude preko nekih drugih veliina stanja: pomijeranja, brzine i ubrzanja. Meutim najee se koristi brzina vibracija poto ona u sebi sadri linearnu mjeru amplitude i frekvencije.
216

Mjerna tehnika

Kod mehanikih vibracija razlikuju se: periodini harmonijski, perioini neharmonijski i stohastiki neharmonijski signli.

Navedeni signali prikazani su na slici 8.12. redom kako su navedeni. Zvuna viljuka proizvodi periodine hrmonijske signale, klip motora sa unutranjim sagorijevanjem periodine neharmonijske signale, a zupanici u sprezi sluajne signale. Snimljeni signal se moe prikazati na linearnoj i logaritamskoj skali. Prvi prikaz se koristi za signale sa niskofrekventnom komponentama, a logaritamski jednako dobro za sve komponente po cijeloj frekventnoj osi, naroito za snimljene visokofrekventne vibracije. Svaka od izmjerenih veliina vibracija daje korisne informacije. Tako se na osnovu ukupne amplitude moe zakljuiti koja je veliina problem. Priroda problema ne moe se otkriti bez frekvencijske analize. Frekvencijska analiza moe se vriti pomou analognih i digitalnih filtera. Na slici 8.13 prikazan je mjerni sistem za frekvencijsku analizu pomou analognog analizatora koji se sastoji od mjernog pojaivaa i skupa analognih filtera ija je promjena sinhronizovana sa promjenom mjerne trake na pisau.

Slika 8.13. Frekventna analiza pomou analognog analizatora Vremenski domen Signali tj. mjerene veliine mehanikih vibracija u vremenskom podruju su x(t) = s(t)
217

Mjerna tehnika

Pomjeranje s(t)= v(t)dt = a(t)dt2. Brzina v(t)=ds/dt= a(t)dt. Ubrzanje a(t)= d2s/dt2 Grafiki prikaz ovih funkcija dat je na slici 8.14.

Slika 8.14. Parametri harmonijskih funkcija u funkciji vremena Navedene meuzavisnosti signala vibracija potrebne su kod izbora mjerene veliine i senzora za mjerenje. Dovoljno je izmjeriti jednu veliinu, a zatim odrediti preostale dvije. Frekventni domen Za harmonijske vibracije vrijedi slina analogija kao u vremenskom domenu. Iz spektra jedne mjerene veliine mogu se izraunati preostale dvije. Periodine vibracije se smiju predstaviti pomou Fourierove sinteze kao zbir harmonijskih vibracija. Zavisnosti su date slijedeim relacijama: Put s(t) = As cos2ft Brzina v(t) = Av sin 2ft za Av = 2f As Ubrzanje a(t) = Aa cos2ft za Aa= (2f)2 As Vidi se da su kod stalne amplitude As pomjeranje odnosno put s(t), amplituda brzine v(t) koja iznosi Av i amplituda ubrzanja a(t), Aa linearno, odnosno kvadratno zavisni od frekvencije f, uz = 2f.

218

Mjerna tehnika

Kod mjerenja vibracija treba voditi rauna o uticaju smetnji visokih frekvencija na tanost rezultata. Ako je veliki uticaj ne treba mjeriti pomjeranje sa pretvaraem puta, pa zatim praviti izvod da se dobije brzimna i ubrzanje vibracija. Vea tanost se postie mjerenjem sa pretvaraem ubrzanja a zatim integriranjem da se dobije brzina vibracija i pomjeranje. U praksi se provodi mjerenje vibracija u vremenskom domenu na osnovu koga se dobije frekventni spektar pomou Fourierove transformacije uz koritenje programskih paketa i raunara. Softveri su bazirani na brzoj Fourierovoj transformaciji. Digitalni analizatori omoguavaju dobivanjekonanog spektra i praenje promjene spektra u toku ispitivanja. Dijelovi spektra se mogu prenositi na daljinu ili registrovati na traci ili kasetofonu. Na slici 8.15 prikazana je konfiguracija digitalnog analizatora.

Slika 8.15. Analiza frekventnog spektra pomou digitalnog analizatora

8.4. Kriteriji za ocjenu dozvoljenih vibracija maina i ureaja

Svako mjerenje vibracija ima za cilj upoznavanje ili ispitivanje dinamikog stanja mjernog objekta. U nekim sluajevima kada je u pitanju odravanje
219

Mjerna tehnika

vri se ispitivanje vibracija i nastoje se otkloniti i postojei rad maina i ureaja urediti da radi bez vibracija. Mirnoa rada maina zavisi od intenziteta vibracija i to: optereenje maine i okolne sredine vezano je sa intenzitetom vibracija, pouzdanost u radu maina i ureaja zavisi od nivoa vibracija, sigurnost pogona zavisi od nivoa vibracija naroito kada je u pitanju rezonanca, psiholoko stanje ovjeka zavisi od vibracija.

U okviru ISO postoji tehniki komitet ISO/TC 108 koji se bavi vibracijama i potresima iji su zadaci: pobuivanje vibracija na objektima u cilju njihovog ispitivanja, uklanjanje, smanjenje, i izolacijom, i priguenjem, ogranienje vibracija uravnotevanjem,

razvoj kriterija za ocjenu uticaja vibracija na ljude i dozvoljenih granicaza vibracije maina, vozila i sistema, razvoj metoda i ureaja za mjerenje i kalibriranje, razvoj metoda ispitivanja i saradnja sa drugim ISO i IEC komitetima, utvrivanje terminologije u ovoj oblasti.

Mnogi standardi dali su konkretne preporuke za ocjenu dozvoljenih vibracija, kao to su: Preporuke VDI 2056, DIN norme 45665, 45666, ISO standardi 2372, 2373, 2954, BS, Britanski standardi 4675, 1971, Francuske norme E90, E 100.

Prema propisima, ampituda i efektivna brzina vibracija su osnovne veliine na osnovu kojih se odreuje stanje tehnikog sistema kada su u pitanju vibracije. Efektivna brzina vibracija
T

vef =

v (t )dt
2 0

220

Mjerna tehnika

Kod polifrekventnih vibracija za ocjenu je bitna tzv. ekvivalentna brzina veq pri emu je: Ekvivalentna brzina vibracija

veq = 2

vef

r
vef

2vef 2rf

Ekvivalentna amplituda vibracija

Aeq = 2

2vef 2fr

8.4.1. Klasifikacija maina prema intenzitetu vibracija

Prema navedenim propisima sve energetske i tehnoloke maine su podijeljene u nekoliko klasa, kao kriterij inteziteta vibracija uzeta je brzina vibracija v (m /s). Kod harmonijskih vibracija, amplituda vibracija slui kao mjera dozvoljenih vibracija. Prema intenzitetu vibracija maine se svrstavaju se u sljedee grupe: Grupa K U ovu grupu spadaju pojedini dijelovi mehanizama pogonskih i radnih maina, koje su u pogonskom stanju potpuno vrsto vezane, naroito elektromotori do 15 kW u serijskoj proizvodnji. Grupa M Srednje maine, naroito elektromotori snage od 15-75 kW bez naroitih temelja i vrsto postavljenih dijelova mehanizama i maina do 300 kW sa obrtnim dijelovima na specijalnim temeljima. Grupa G Vee maine postavljene na visokopodeenim (veliki odnos c/m), krutim i tekim temeljima sa samoobrtnim masama, npr. turbogrupe, naroito takve temelje koji su izraeni po principima lake gradnje. Grupa D Maine i pogonski agregati postavljeni na visokopodeene temelje sa uravnoteenim masama. Grupa S Maine i pogonski agregati postavljeni na niskopodeene temelje (elastino fundiranje) sa neuravnoteenim masama, obrtne maine sa slabo uvrenim masama, udarna vratila kod mlinova, maine sa promjenjivom
221

Mjerna tehnika

neuravnoteenou, koje mogu da rade pouzdano bez prikljunih dijelova kao centrifuge, vibraciona sita, maine za dinamiko ispitivanje materijala, vibracione maine procesne industrije. Svaka grupa ima nekoliko stepeni tanosti i to: A vrlo dobro ili dobro, B upotrebljivo, C jo dozvoljeno ali se zahtijeva poboljanje, D nedozvoljeno. Prikazane tabele predstavljaju samo preporuke koje se mogu uvaiti ili prii studijskoj analizi problema. U tabeli 8.2. dat je prikaz intenziteta vibracija za pojedine grupe u ovisnosti od vef i veq. U tabeli 8.3. date su granine vrijednosti brzina za pojedine stepene kvaliteta. vef (mm/s) 0,28 0,45 0,71 1,12 1,8 2,8 4,5 7,1 11,2 18 28 45 veq (mm/s) 0,4 0,63 1 1,6 2,5 4 6,3 10 16 25 40 63 D D D C C C C D B B B B Grupa K A Grupa M A Grupa G A Grupa D A

Tabela 8.2. Intenzitet vibracija u zavisnosti od vef i veq K M G A <0, 71 <1, 1 <1, 8 0, 71-1, 8 1, 1-2, 8 1, 8-4, 5 B 1, 8-4, 5 2, 8-7, 1 4, 5-11 C D >4, 5 >7, 1 >11 Tabela 8.3. Granine vrijednosti vef (mm / s)
222

D <2, 8 2, 8-7, 1 7, 1-18 >18

Mjerna tehnika

8.5. Uklanjanje vibracija uravnoteenjem

Razliiti uzroci navedeni u taki 8.2. dovode do pojave vibracija. Nain na koji se uklanjaju ili smanjuju takoer zavisi od od uzroka. Cijeni se da je najvenajei uzrok pojave vibracija neuravnoteenost masa rotirajuih sistema. Ona se uklanja uravnoteenjem masa rotirajuih sistema. Uravnoteenje masa obrtnih dijelova maina predstavlja postupak kojim se rotirajui dijelovi dovode u stanje u kojem su mase ravnomjerno rasporeene po rotoru, a kinetiki pritisci na leita i vibracije dovedeni u dozvoljene granice. Postupak uravnoteenja sastoji se od mjerenja poloaja i veliine neuravnoteenosti i uklanjanja postojee neuravnoteenosti. Za rotor (dio koji se obre) kae se da je uravnoteen kada se glavna centralna osa rotora poklapa sa osom obrtanja. U tom sluaju nema vibracija.

8.5.1. Osnovni pojmovi o uravnoteenju

Pojam neuravnoteenosti moe se objasniti na primjeru rotora - diska male debljine u odnosu na prenik koji je navuen na vratilo istog prenika kao to je otvor rotora, slika 8.16.a. Vratilo je postavljeno na dva horizontalna oslonca. Ako se rotor zarotira, nakon izvjesnog vremena isti e se zaustaviti u proizvoljnom poloaju. Sistem je, dakle, uravnoteen (vratilo, rotor) i nalazi se u indiferentnoj ravnotei.

r U
a) b)

Slika 8.16. Primjeri objanjenja za pojam neuravnoteenosti: a) uravnoteen rotor, b) rotor sa dodatom masom U Meutim ako se na rotor postavi masa - magnet na rastojanju r veliine U, i nakon izvoenja iz ravnotenog poloaja i rotacije rotor e se zaustaviti u ravnotenom poloaju, slika 8.16.b, tako da je masa u najnioj donjoj taki.

223

Mjerna tehnika

Da bi se rotor zaustavio, na vratilo treba da djeluje obrtni moment jednak vrijednosti U r , to je u stvari neuravnoteenost. Uravnoteenje rotora, slika 8.16.b, moe se postii dodavanjem mase m na preniku na kome je masa U. Postupak uravnoteenja je dovoenje neuravnoteenog rotora u ravnoteni poloaj. Kod uravnoteenja automobilskih tokova vri se dodavanje mase olova, a kod zglobnih vratila postavljaju se limene ploice postupkom takastog zavarivanja. Tanost uravnoteenja izraava se kroz zaostalu neuravnoteenost. Zaostala neuravnoteenost zavisi od mase predmeta koji se uravnoteava. Tako npr. zaostala neuravnoteenost 100 [gr cm] za predmet mase od 10 kg je dosta visoka dok je ta ista zaostala neuravnoteenost mala za predmet mase od 1000 kg. Preciznost ili tolerancija uravnoteenja zove se specifina neuravnoteenost ili zaostala ekscentrinost e i rauna se po izrazu:

e=
gdje je:

U m

U neuravnoteenost [gr mm] m masa [kg] e specifina neuravnoteenost [m] Trokovi uravnoteenja rastu sa porastom tanosti. Iskustveni podaci o potrebnoj tanosti za pojedine mainske dijelove dati su preporukama VDI 2060. Neuravnoteenost moe biti statika i dinamika. Postupak uravnoteevanja zavisi od toga koja je vrsta neuravnoteenosti;statika ili dinamika.

8.5.2. Statiko uravnoteenje

Statiko uravnoteenje primjenjuje se na rotore oblika diska tj. rotore kod kojih je masa skoncentrisana u jednoj ravni, odnosno rotore koji su male aksijalne irine (b) i velikog prenika (D). Tu spadaju radna kola turbomaina, kainici, zamajci, tocila za bruenje, propeleri, elise i dr. Ovom postupku podvrgavaju se i pojedina radna kola viestepenih turbomaina, prije zavrene montae, kako bi se smanjila neuravnoteenost prilikom dinamikog uravnoteenja sklopljenog rotora. Statiko uravnoteenje vri se na ureajima sa paralelnim voicama. Postupak se provodi tako to se rotor sa osovinom postavlja na paralelne
224

Mjerna tehnika

voice. Zbog statike neuravnoteenosti dolazi do kotrljanja rotora po voicama, sve dok se ne uspostavi stabilna ravnotea. Tada se obiljei vertikalni prenik, zatim zaokrene rotor za 900 i na lakoj strani pri obodu zalijepi probna masa od voska. Dodavanje mase vri se sve do momenta postizanja indiferentne ravnotee. Zatim se vri mjerenje mase i poluprenika te izraunava neuravnoteenost u [gr mm]. Ukoliko je neuravnoteenost vea od preporuene i dozvoljene (date u preporukama) vri se korekcija. Tanost postupka moe se odrediti iz jednakosti aktivnog M i momenta trenja kotrljanja Mk. M=Mk

M = f F
gdje je: G teina rotora [N] statika ekscentrinost [mm] f koeficijent trenja kotrljanja [mm] Ovo je stariji nain uravnoteenja koji se provodi ispitivanjem ravnotee, ali i uravnoteenjem u jednoj ravni na maini za uravnoteavanje. Ako je <f onda se ovim postupkom ne moe odrediti statika neuravnoteenost. Rukavci osovine pribora za uravnoteavanje treba da budu tako obraeni da ovalnost i koninost ne budu vei od 0,01 0,15 mm. Pribor treba da ima mogunost horizontalnog podeavanja u uzdunom i poprenom pravcu. irina voica b bira se prema teini diskastog rotora. b= 0, 35 gdje su: F statike rekcije voice [N], E modul elastinosti materijala rukavca i voice [N/cm2], d dozvoljeni povrinski pritisak [N/cm2], d prenik rukavca osovine [cm]. Postupci uravnoteavanja nazvani statiko uravnoteenje dobili su ime po tome to se koriste statike metode stabilne i labilne ravnotee. Ovu vrstu uravnoteavanja mogue je primijeniti samo na diskaste rotore. Tanost metode je ograniena, a vrijeme potrebno za postizanje ravnotee je veliko.

FE [mm] 2 d d

225

Mjerna tehnika

Zbog toga se rijetko primjenjuje. Ovo je sutinski postupak uravnoteavanja u jednoj ravni.

8.5.3. Dinamiko uravnoteenje

Postupci dinamikog uravnoteavanja primjenjuju se na rotore sa tzv. aksijalnom izduenou. Na slici 8.17. prikazan je poloaj masa u ravnima A i B. Ravni A i B su aksijalno pomjerene i nema mogunosti statikog uravnoteavanja izuzev kada rotor miruje.

Slika 8.17. Poloaj masa na rotoru Ako se tako statiki uravnoteen rotor stavi u pokret nastaje spreg sila koji izaziva obrtno kretanje rotora oko teita. Neuravnoteenost se moe pojaviti pri rotaciji tj. pri dinamikom ponaanju rotora. Da bi se izvrilo mjerenje predmet se mora prethodno zarotirati. Neuravnoteenost ove vrste zove se dinamika neuravnoteenost. Rotor na slici 8.18. rotira oko ose koja je geometrijska osa odnosno osa rotacije. Ako se neuravnoteeni rotor obre slobodno bez prinuda koje stvaraju oslonci onda je masa rotora rasporeena oko ose koja se zove teina osa.

Slika 8.18. ista dinamika neuravnoteenost Neuravnoteeno tijelo nastoji da se obre oko sopstvene ose inercije. Leita su ta koja odreuju prinudnu osu rotacije zbog ega nastaju udarna optereenja u leajevima. Iz ovoga slijedi i definicija dinamikog uravnoteenja koja glasi: Dinamiki uravnoteiti tijelo znai dovesti do poklapanja osu inercije i geometrijsku osu tog tijela.
226

Mjerna tehnika

Uopteno i za sluaj isto statike i isto dinamike neuravnoteenosti moe se zakljuiti da e tijelo biti uravnoteeno ako se geometrijska osa i osa inercije dovedu do poklapanja. U praksi se rijetko susreu sluajevi iste statike i dinamike neuravnoteenosti. Uglavnom su to kombinovani sluajevi dobiveni superponiranjem dva prethodna sluaja.

Slika 8.19. Statika neuravnoteenost Na slici 8.19. je prikazan sluaj statike neuravnoteenosti, a na slici 8.20. kombinovana statika i dinamika neuravnoteenost. Na slici 8.19. se vidi da se osa inercije pomjera paralelno u odnosu na geometrijsku i jo zauzima jedan ugao sa njom.

Slika 8.20. Statiko-dinamika neuravnoteenost Cilj uravnoteavanja svodi se na tenju da se osa inercije i geometrijska osa dovedu do poklapanja, ako rotor treba da se obre bez vibriranja. Poto je geometrijska osa fiksna, odreenim zahvatima treba pomjeriti osu inercije i dovesti je do poklapanja sa geometrijskom. Poloaj osa u prostoru odreuje se sa po dvije take. Na slici 8.21. prikazana je geometrijska osa koja prolazi kroz ravni V i H neuravnoteenog tijela i odreuje prodorne take A i B, dok osa inercije prolazi kroz take C i D. Poklapanje osa svodi se na poklapanje taaka A i C u ravni V odnosno B i D u ravni H. Postupak pomjeranja osa inercije provodi se dodavanjem masa Uravnoteavanje krutog (nedeformabilnog) rotora u osama rasporeene po duini ose rotacije vri se korekcijom u dvije pomjerene ravni. Neuravnoteena tijela, koja rotiraju, a uravnoteiti, mogu se svrstati u grupe prikazane u tabeli 8.4. mV i mH. koje su aksijalno treba ih

227

Mjerna tehnika

Slika 8.21. Superponiranje statike i dinamike neuravnoteenosti

8.5.4. Metode uravnoteenja

U principu postoje dva metoda uravnoteenja i to: na maini za uravnoteenje i uravnoteenje u sopstevenim leitima

Uravnoteenje na mainama za uravnoteenje se primjenjuje prilikom izvoenja remonta rotirajuih dijelova ili cijelih agregata, ali i u toku proizvodnog procesa. Drugi nain uravnoteenja u sopstvenim leitima koristiti se u postupku odranja ali ne i u prozvodnom procesu. Maina za uravnoteenje Postupak uravnoteenja provodi se tako to se ispitivani dio zarotira do odgovarajueg broja obrtaja i izmjeri pomjeranje ili kinetiki pritisak. Izmjerene veliine su proporcionalne masi uravnoteenja. Informacija se pretvra u veliinu korekcije mase na unaprijed odreenom polupreniku i postavljenoj ravni korekcije. Veliina koju pokazuje specijalna maina za uravnoteenje su korekcijska masa i njen poloaj. Zajednike osobine svih maina za uravnoteenje su:
228

da se kinetiki pritisak izrazi preko neuravnoteenosti u usvojenoj korekcijskoj ravni koja je uzrok pojave i da se razdvoji meusobni uticaj neuravnoteenosti u korekcijskoj ravnima da bi se za svaku ravan mogli oitati sa instrumenta.

Mjerna tehnika Grupa Obiljeje Primjedbe Rotori elektromotora normalne gradnje, kainici, rotacioni dijelovi maina alatki, zamajci i dijelovi maina za valjanje papira i tamparskih maina, spojnice, ventilatori od liva i presovanog liva i vrste ventilatorske konstrukcije Centrifugalni regulator, regulator parnih turbina Nain uravnoteavanja Primjedbe

Rotori sa vrstim vratilima i nepomjerljivim masama

Uravnoteiti u dvije ravni. Broj obrtaja prilikom uravnoteavanja manji ili jednak radnom broju obrtaja. A1, A2 Nikako ne prei radni broj obrtaja. Uravnoteenje sa niim brojem obrtaja.

Rotori sa vrstim vratilom, a pomjerljivim dijelovima: 1. sa zglobnim dijelovima koji se pomjeraju pri rotaciji, 2. sa vrstim vratilom i pomjerljivim elementima koji se pri prvom zalijetanju zaustavljaju u odreenoj poziciji, 4. rotori vrstih vratila sa pomjerljivim elementima koji se u centrifugalnom polju elastino deformiu.

Uravnoteavanje u dvije ravni. Broj obrtaja jednak radnom broju obrtaja. Pri velikim B1 neuravnoteenostima eventualno izvriti prethodno uravnoteavanje. Uravnoteavanje u tri faze: 1. Uravnoteavanje u 2 ravni pri broju obrtaja manjem ili jednakom pogonskom B2 broju obrtaja. 2. Centrifugiranje sa 20% veim brojem obrtaja. 3. Ponoviti uravnoteavanje prema 1.

Namotan rotor elektromotora, centrifuga izotopa.

Uravnoteavanje u 2 ravni. Broj obrtaja uravnoteavanja Ventilatori lake jednak pogonskom broju B3 gradnje. Doboi dre obrtaja. Pri velikim maina, udarni neuravnoteenostima moe se noevi mjealica. izvriti preuravnoteavanje na niem broju obrtaja.

Dugaka zglobna Uravnoteenje u vie faza: vratila, brzohodni 1. Uravnoteenje u 2 ravni Rotori sa valjci, brzohodne pri niem broju obrtaja. elastinim vratilima turbine, rotori motora Ravni uravnoteenja trolejbusa, priblino 1/5 od duine dugolinijski induktori rotora. elektromaina. 2. Dinamiko podeavanje.

Tabela 8.4. Vrste predmeta za uravnoteavanje

229

Mjerna tehnika

Maine za uravnoteenje dijele se na: univerzalne i specijalne.

Na univerzalnim mainama vri se uravnoteenje svih vrsta rotirajuih dijelova. Maine se svrstavaju prema masi dijelova koji se uravnoteavaju. Specijalne maine se prema namjeni dizajniraju za pojedine funkcije npr. za uravnoteavanje: automobilskih tokova, kola ventilatora pumpi, koljenastih vratila, SUS motora, spojnica i sl. Uravnoteenje u sopstvenim leitima Uravnoteenje u sopstvenim leitima bazira se na mjerenju amplituda oscilovanja dijelova maina, iji je rotor neuravnoteen u toku rada. U trenutku kada amplituda vibracije postane nula, rotor je uravnoteen. Ovo uravnoteenje moe se vriti u dvije korekcije ravni, a kod elastinih rotora u vie ravni. U ravnoteavanje u sopstvenim leitima moe se podijeliti prema opremi koja se koristi na: uravnoteenje rotora sa brojem obrtaja manjim od 200 ob / min i uravnoteenje rotora sa brojem obrtaja veim od 200 ob / min.

Mjerna oprema za uravnoteenje Za mjerenje amplituda vibracija rotora koji se obre malim brojem obrtaja koriste se komparatori. Za mjerenje amplituda vibracija za brojeve obrtaja od 100-200 o/min, koriste se vibrometri koji sadre indukcioni pretvara. Izmjerena amplituda vibracija je mjera za veliinu neuravnoteenosti. Nakon toga se na rotor postavlja alternativno nekoliko masa i nakon svake mjeri amplituda rezultujue neuravnoteenosti. Na osnovu mjerenja dobivenih amplituda raunskim putem ili grafoanlitikom metodom odredi se poloaj neuravnoteenosti rotora. Prema broju postavljenih masa na rotor, odnosno izmjerenih amplituda oscilovanja, uravnoteenje moe biti: sa dvije probne mase, sa tri probne mase, sa est ili dvanaest probnih masa

230

Mjerna tehnika

Ove metode prorauna poloaja i veliine neuravnoteenosti se koriste za brojeve obrtaja vee od 200. Meutim za taj broj obrtaja mogu se koristiti i specijalni ureaji za uravnoteenje uz ije koritenje se jednostavnije dolazi do rezultata i sa manjim brojem mjerenja. Ureaji za uravnoteenje u sopstvenim leitima prema principu rada dijele se na: ureaje sa podesivim frekventnim filterom i stroboskopom ureaje sa foto-elijom. univerzalni i specijalni.

Prema namjeni mogu biti:

8.6. Dinamika ispitivanja

U razvoju proizvoda i sistema koriste se vibraciona i udarna ispitivanja. Za dosta maina i ureaja mora se odrediti nivo vibracionih karakteristika bilo onih stalnih ili prelaznih. Za takva ispitivanja koristi se specijalna ispitna oprema, esto planirana samo za odreenu namjenu. Ova vrsta ispitivanja se koristi u automobilskoj i avionskoj ali i u namjenskoj proizvodnji. Sutina ispitivanja i mjerenja sastoji se u simulaciji ekstremnih dinamikih uslova u kojima e se koristiti tehniki sistemi. esto je teko ili nemogue znati ili prognozirati uslove u kojima e raditi sredstvo, maina ili ureaj koji se dizajnira. Dinamika ispitivanja obuhvataju faktore kao to su: Faktori rezonancije, Maksimalne amplitude i frekvencije pri kojima dolazi do razaranja ispitivanog objekta, koji se nije mogao odrediti u fazi dizajna.

Dobivene informacije koriste dizajneru da izvri korekcije na tehnikom sistemu i propie uslove pod kojima e se koristiti. Drugi razlog zbog koga se vre dinamika ispitivanja su testovi ubrzanja. Dinamika ispitivanja dijele se na: Vibraciona ispitivanja i Udarne testove.

231

Mjerna tehnika

8.6.1. Vibracioni pobudni sistemi

Vibraciona ispitivanja se vre na instalacijama za ispitivanja kod kojih postoji izvor koji daje pomjeranje:takvi izvori pomjeranja zovu se pobuivai (shaker). Pobuivai proizvode najee prosto harmonijsko kretanjeali postoj i takvi kojima se ostvaruje sloeno kretanje. Prema principu pobude pobuivai mogu biti: Elektromagnetni, Mehaniki, Hidrauliko-pneumatski, Akustini.

Elektromagnetni pobudni sistemi Sastoji se od kalema koji daje konstantan magnetni fluks kroz zrani zazor h i pokretnog kalema koji predstavlja izvor promjenljive frekvencije. Za dobivanje konstantnog polja koristi se permanentni magnet. Oslonac za kretanje kalema su fleksibilne opruge koje dozvoljavaju kalemu da se na njega prenese kretanje izmeu dva magnetna polja, slika 8.22.

Slika 8.22. Konstrukcija glave elektromagnetnog pobuivaa

232

Mjerna tehnika

Sila F potrebna da se potresa objekat koji se ispituje, jednaka je razlici silekoja nastaje magnetnom interakcijom izmeu voice i polja kalema i sile potrebne za ubrzanje dijelova sistema koji slui za ispitivanje raznih objekata. U praksi se ukupna sila dobije kao zbir tezine objekta ispitivanja i svih dijelova ispitnog sistema. Mehaniki pobudni sistemi Postoje dva osnovna tipa mehanikih pobuivaa posmatrano prema pokretanju: Direktno pokretani i Inercijalni.

Direktno pokretani pobuivai sadre jednostavan ispitni sto koji dozvoljava kretanja koja se ostvaruju pomou mehanikih veza, kao to su: poluge, tapni i bregasti mehanizmi. Inercijalni pobuivai koriste rotirajue mase kao pobudne sile. Odgovarajua pobudna sila je dozvoljeni skup teina koji omoguava rotaciju u suprotnom smjeru to ponitava djelovanje sila koje dovode do vibracija. Tako npr. ako sile djeluju u jednom pravcu x, mehaniki inercijalni pobuivai pojaavaju dejstvo sila u y pravcu. Frekvencija sistema se kontrolira pomou motora koji imaju podesivu brzinu. Inercijalni sistemi imaju dvije osnovne prednosti: Jednostavno dobivanje visokih vrijednosti pobudnih sila Visoke amplitude vibracionih sistema ostaju nepromijenjene frekvencije tokom vie ciklusa ispitivanja.

Hidrauliki i pneumatski pobuivai Nedostatak elektromagnetnih i mehanikih vibracionih pobudnih sistema su ogranieno optereenje i ograniena frekvencija. Ovaj problem moe se rijeiti pomou hidraulikih i pneumatskih pobuivaa. Na slici 8.23. je prikazan sistem hidraulikog pobuivaa za vibraciona ispitivanja. Elektriki pokretan servo ventil izvrava regulaciju toka u oba krajnja poloaja klipa u cilindru, pomou akumulatora postavljenih izmeu. Kretanje se stalno ponavlja prema sinusnom zakonu i izvrni mehanizam povezan sa vibracionim stolom pokree sto na kome se nalazi ispitivani objekat.

233

Mjerna tehnika

Slika 8.23. Shema hidraulikog vibratora Metodi vibracionih ispitivanja Dva su osnovna metoda za dinamika ispitivanja objekata: metod nanoenja sinusnog optereenja, rezonantni metod

U prvom sluaju ispitivani objekat se povezuje sa vibracionim stolom koji se optereuje dozvoljeni optereenjem i zajedno sa njim pokree se ispitivani objekat.

Slika 8.24. Ispitna instalacija

234

Mjerna tehnika

Drugi metod koristi vezu mase i opruge koje imaju eljene karakteristike prirodne frekvencije. Ispitivani objekat se postavi kao dio sistema koji se pokree pomou pobuivaa. 8.6.2. Udarna ispitivanja Danas se nastoje dizajnirati maine koje izvravaju operacije visokim brzinama, a njihovi dijelovi imaju rotaciono i translatorno kretanje koje se odvija visokim brzinama. Porastom brzine, raste ubrzanje ali ne uvijek direktno proporcionalno porastu brzine nego kao kvadrat brzine. Veliina ubrzanja i gradijant ubrzanja rastu, a rezultujua optereenja mjerenih objekata postaju mnogo ve od nanesenog optereenja. O ovome se mora voditi rauna u dizajnu novih maina. Udarna ispitivanja pripadaju ispitivanju ubrzanja. Ispitivanje ubrzanja su ona ispitivanja kod kojih se optereenje ispitivanog objekta vri optereenjem ubrzanjem. Ova isptivanja mogu biti: Statika kod kojih se amplituda ubrzanja malo mijenja u toku ispitivanja Udarna kod kojih se amplituda ubrzanja mijenja od niih do visokih vrijednosti.

U oba sluaja osnovno je odrediti koje ispitivanje treba vriti na objektu za vrijeme i nakon djelovanja optereenja. Pasivni tip ispitivanja ubrzanjem jeste konstantno ili sporo mijenjanje ubrzanja koje moe dostii visoke vrijednosti. Tu spadaju centrifuge, manevarska avijacija. Cilj je ostvariti uslove koji su u upotrebi takvih sistema pogodni za ovjeka. esto se ova ispitivanja izvode kao specijalna sa posebnom opremom i za posebne namjene. Udarna ispitivanja se provode da bi se utvrdila korisnost mnogih objekata. Za izvravanje postupka udarnog optereenja treba poznavati veliinu ubrzanja, vrijeme trajanja nanoenja ubrzanja i karakteristike mjerenog objekta. Udarna ispitivanja mogu biti tzv. ispitivanja niske i visoke energije, slika 8.25. Nisko energetska udarna ispitivanja su ona kod kojih se nanse visoke amplitude ubrzanja. u kratkom vremenskom intervalu, pa se zovu i intenzivna ili otra optereenja. Brzine kretanja i energija koja se pri om dobije nije velika pa se zovu nisko energetska udarna ispitivanja. Visoko energetska udarna ispitivanja se koriste za duine vremena koje dozvoljavaju stvaranje visokih brzina. Amplitude ubrzanja su male, a ova ispitivanja se oznaavaju kao impulsna ili dinamika. Ova optereenja su
235

Mjerna tehnika

opasnija od prethodnih. Udrana ispitivanja se mogu nazvati i energetskim optereenjem.

Slika 8.25. Karakteristike mehaniki proizvedene energije Sredstva i metode za stvaranje udarnih optereenja Da bi se postigla udrana optereenja kao mediji se koriste komprimirani zrak, hidrauliki fluid, optereene opruge, a najee gravitaciono (mehaniko) optereenje. Na slici 8.26. dati su primjeri hidraulikog i mehanikog sredstva za ostvarenje udara.

Slika 8.26. Sredstva za ostvarenje udarnog optereenja: a) hidrauliko, b) mehaniko

236

Mjerna tehnika

9. AKUSTIKA MJERENJA
Sadraj lekcije: 1. Uvod 2. Postavke o zvuku 3. Instrumenti, metode i standardi za mjerenje buke

9.1. UVOD
Sa porastom stanovnitva i prenaseljenou gradova, brzim tempom industrijskog razvoja i stvaranjem velikih industrijskih centara, modernizacijom i automatizacijom ivotnih uslova i usluga, ljudi se iz dana u dan sve vie suoavaju sa problemom buke. Prva saznanja i otkria tetnog dejstva buke buke na ovjeka su starijeg datuma, ali tek poslije drugog svjetskog rata ovaj problem postaje aktuelan za drutvo. Danas u svijetu, u uslovima brzog industrijskog razvoja, industrijska buka zauzima posebno mjesto i svojim tetenim dejstvom upozorava na organizovanu borbu protiv nje. Ta borba dobija vid naune borbe i posljednjih godina postaje usmjerena na konkretne probleme. U mnogim zemljama, posebno industrijski razvijenim, u sastavu zavoda i instituta za zatitu na radu, formiraju se grupe, odjeljenja, labaratorije koje imaju za cilj da toj borbi daju nauni karakter. Organizuju se naune komisije, meunarodna savjetovanja i simpozijumi, gdje se na osnovu fizikih veliina buke odreuju zakonski propisi, pravila, i preporuke koje se odnose na uslove rada u industriji, stambenim prostorijama, kolama, bolnicama svugdje gdje se smatra da buka svojim dejstvom ugroava ovjeka (organ ula sluha, nervni sistem i ljudski organizam uopte). Fenomen buke zahtjeva naune spoznaje i istraivanje iz oblasti akustike i mehanikih oscilacija ije poznavanje je vrlo kompleksno. Njeno efikasno otklanjanje trai ekipno angaovanje strunjaka. Pored akustiara, fiziara, mainskih i graevinskih strunjaka ravnopravan udio u rjeavanju ovih problema imaju i ljekari, sociolozi, psiholozi , slube zatite na radu i dr. Nema sumnje, da su danas u svijetu, posebno u razvijenim industrijskim zemljama, u prouavanju buke postignuti veliki rezultati. Razraeni su mnogi mjerni metodi i instrumenti za mjerenje i analizu, kao i metodi njenog efikasnog saniranja na nivou usvojenih propisa i normativa.

237

Mjerna tehnika

9.2. Postavke o zvuku

Buka je zvuk koji se javlja u ujnom podruju frekvencija od (20 1000) Hz. Osim ujnog podruja postoji infrazvuk frekvencije do 10 Hz i ultrazvuk frekvencije preko 1000 Hz. Za razmatranje u tehnici kada je u pitanju uticaj buke na ovjeka i stanje maina i opreme bitan je ujni zvuk. Zvuk predstavlja promjenu akustinog pritiska, napona ili brzine zvunog talasa koji se iri kroz neku sredinu. Izvori zvuka su tijela koja vibriraju. Zvuni talasi koje emituju mainski sistemi su sfernog oblika, slika 9.1.

Slika 9.1. Zvuni talas Amplituda zvunog talasa Ljudi su osjetljivi na jako irok opseg amplituda. Tamo gdje su visoke amplitude je prag bola, ana strani gdje su niske amplitude zvuka je prag ujnosti, to predstavlja jedva ujni zvuk pri potpunoj tiini. Jedinica za zvuni pritisak je pascal, Pa. Paskal je pritisak od jednog njutna po kvadratnom metru. Energija ili snaga talasa je proporcionalna kvadratu amplitude .Da bi se izrazio irok opseg amplituda koristi se logaritamska skala.Uvodi se jedinica decibel ,dB kojom se odreuje nivo zvuka preko omjera u logaritamskoj skali. Frekvencija Frekvencija zvunog talasa izraava se u hercima, Hz. Raspon frekvencija koje daju visinu tona kod ljudi iznosi 20 do 20000 Hz. Raspodjela akustine energije kao funkcije frekvencije zove se spektar zvuka .
238

Mjerna tehnika

U zraku se zvuni talas iri brzinom od 340 m/s. U tenostima i kroz vrsta tijela brzina zvuka je vea. Normalni govor ima priblino 70 dB, a zvukovi od 140 dB izazivaju bol u uima.

9.2.1. Pojam buke

Postoje razne definicije buke. Po jednoj, buka je skup zvukova koji izazivaju nelagodnost, neprijatnost. Postoji miljenje prema kome svaka zvuna pojava (um, galama, lupa, govor i sl.) koja ometa rad i odmor predstavlja buku. Da bi neki zvuk nazvali bukom on mora da bude dovoljno jak, da se izdvaja od ostalih zvukova i dobro uje. S obzirom da je buka zvuk razliite jaine, i da zavisi od uslova i okolnosti u kojima se javlja i djeluje.Pri ocjenjivanju da li neki zvuk ima karakter buke ili ne, mora se ustanoviti dozvoljeni intenzitet, nivo ili jaina buke i ustanoviti da li pri tome ima ometanja odnosno izazivanje nelagodnosti i neprijatnosti u datom sluaju. Prilikom rada maine i ureaji proizvode buku. Zavisno od nivoa, buka moe biti neiritirajua, ali esto je, kada pree odreeni nivo, tetna za fiziko i psihiko zdravlje ljudi. U fizikom smislu poveani nivo buke utie na oteenje sluha, mada su psihika i fizika oteenja usljed djelovanja buke individualna. Pojava buke je esto uzrok poremeaja u radu tehnikih sisitema. Normalni nivo buke koji ljudski organizam podnosi je (65 70) dB. Na tom nivou se moe raspoznati govor u komunikaciji i to na udaljenosti do 1,5 m, a tana granica izmeu normalnog i iritirajueg nivoa buke teko se moe odrediti. Buka je neeljeni zvuk i sadri tonove razliitih frekvencija. isti ton prikazan je na slici 9.2, ija je mjera frekvencija, a nivo, nivo zvuka. Direktna buka odreena je intenzitetom izvora buke i udaljenenou od izvora.Indirektna buka zavisi od koeficijenata refksije poda, stropa ili zida. Amplituda zvunog talasa(ralika u odnosu na zrani pritisak) odreuje koliko e se glasno uti buka.Frekvencija odreuje visinu zvuka tj koliko brzo e se mijenjati zvuni pritisak. Osim nivoa, frekvencija je vana karakteristika buke. Buka vie frekvencije je opasnija od buke nie frekvencije poto dijelovi maina koji imaju vie frekvencije bre vibriraju. Buka iz vie razliitih izvora proizvodi zvuk koji je vieg nivoa nego bilo koji iz pojedinanog izvora. Tako npr. Ako dva izvora proizvode zvuk istog nivoa ukupan nivo zvuka je za 3 dB vii nego svaki pojedinani. Ili, ako deset zvunih izvora proizvodi buku ukupna buka je 10 dB vieg nivoa nego bilo koja pojedinana.

239

Mjerna tehnika

Slika 9.2. Dijagrami nivoa zvuka u zavisnosti od: a) frekvencije, b) vremena Akustini pritisak ili nivo buke u zvunog talasa i promjena pritiska tj frekvencija usljed talasanja zvune sredine su osnovne karakteristike buke.

9.2.2. Izvori buke

Glavni izvori buke su maine i oprema. Do pojave buke na mainama moe doi iz razliitih razloga i to kako na novim tako i na onim koje su duze vrijeme u upotrebi. To su npr. Isputanje zrane struje kroz ventile, pumpe, elektromotori, bune mlaznice za komprimiran zrak, transmisije itd. Na slici 9.3. prikazani su neki izvori buke i nivoi u dB. Buka moe nastati i prilikom transporta materijala i gotovih proizvoda koritenjem kotrljaa, ali i povremeno usljed udara u procesu utovara u kontejnere ili dijelove transportnog sistema. Ovi problemi mogu se prevazii zavisno od svakog konkretnog sluaja i to: minimumom isputanja zrane struje kroz ventile, promjenom pumpe u hidraulinom sistemu, regulacijom rada ventilatora, instaliranjem motora i transmisije koji mirnije rade, montiranjem prigunica na hidrauline linije itd. U procesu transporta kotrljae se zbog bunog rada mogu zamjeniti nekim drugim nainom transporta. Ukoliko sve to nije mogue i ako buka ne utie na tehniko stanje sistema, odnosno ako nije posljedica poremeaja u radu maina i postrojenja, moe se vriti ograivanje zvunim izolatorima, slika 9.4.
240

Mjerna tehnika

Slika 9.3. Primjeri nekih izvora buke

Slika 9.4. Ograivanje hidraulikog sistema

241

Mjerna tehnika

9.2.3. Karakteristike i klasifikacija buke

Prema izvorima koji proizvode buku i prema, vremnu trajanja, buka moe biti: konstantno kontinuirana, konstantna i isprekidana, periodino promjenljiva buka, neperiodino promjenljiva i impulsna. 0 5 10 15 20 [dB] Male promjene Karakteristike Konstantna kontinuirana buka Izvori buke Pumpe, elektromotori, reduktori, konvejeri Mjerenje Direktno oitavanje mjerene vrijednosti

Isprekidana buka

Konstantna ali Zrani Nivo buke u isprekidana buka kompresori, dB automatske maine za vrijeme radnog ciklusa Periodino promjenljiva buka Promjenljiva neperiodina buka Masovna proizvodnja, struganje povrina Manuelni rad, struganje, bruenje Veliina buke u dB ili zvuni pritisak Zvuni pritisak, statistika analiza

Velike promjene

Velike nepravilne promjene

Slini impulsi

Ponovljeni impulsi

Automatske prese, pneumatske builice Udarni ekii i prese

Zvuni pritisak i veliina ''pikova'' Zvuni pritisak i veliina ''pikova''

Pojedinani impulsi

Pojedinani impulsi

Tabela 9.1. Karakteristike buke prema nainu promjene u vremenu

242

Mjerna tehnika

Zavisno od toga kakva je buka vri se i odgovarajue mjerenje. Oblik akustinog talasa koji se dobije mjerenjem, odreuje uzrok koji dovodi do pojave buke. To je vano za odravanje i planiranje odravanja rotirajuih dijelova. U tabeli 9.1. dat je pregled i veza karakteristika buke, izvora buke i mjerenje. Karakteristike buke klasificirane su prema nainu na koji se mijenjaju u vremenu date u tabeli 9.1. Konstantna buka zadrava istu vrijednost za due vrijeme ili je konstantna po intenzitetu u jednom periodu. Konstantna buka moe da se prekida i ponavlja. Promjenljiva buka tano se mijenja i ima neku prosjenu vrijednost koja se oznaava sa L. Impulsna buka traje vrlo kratko, manje od jedne sekunde.

9.2.4. Ciljevi mjerenja buke

Mjerenje buke je aktivnost bez koje se ne moe planirati zatita od buke kao ni formiranje baze u odnosu na koju e se prosuivati o buci. Na osnovu mjerenja moe se doi do pokazatelja valjanosti konstrukcije kada se radi o prototipu proizvoda ili stepenu eksploatacione ouvanosti same maine ili njenih dijelova. Eksperimentalni parametri daju informaciju o geometrijskoj tanosti, kvalitetu montae i kompletnog dinamikog stanja maine. Cilj mjerenja akustinih parametara svodi se na: identifikaciju zvunih izvora (izvora buke) koji imaju dominantan znaaj, dobivanje baze za kontrolu mjerenja buke koja se moe primjeniti na maine i opremu i utvrivanje nivoa buke i njegovo poreenje sa dozvoljenim vrijednostima za rad maina i boravak zaposlenih u tom okruenju.

Okolina Maksimalni nivo buke Podruje tolerantno na buku 80 dB Poslovno podruje 70 dB Ope uredsko okruenje 60 dB Tiho uredsko okruenje 50 dB Tabela 9.2. Vrijednosti nivoa buke za razliita podruja

243

Mjerna tehnika

U tabeli 9.2 dati su nivoi buke za razliita podruja. Vrijednosti su poeljne i treba ih ostvariti i odravati na postojeem nivou

9.3. Instrumenti, metode i standardi za mjerenje buke

Mjerni instrumenti i metode koje se primjenjuju za mjerenje buke moraju biti u skladu sa standardima. Standardi ukljuuju: uslove za mjerne instrumente, mjerne metode za mjerenje buke za razliite tipove maina i mjerne metode koje definiraju uticaj buke na ovjeka procjenu buke i tetnih efekata.

9.3.1. Standardi za mjerenje buke

Najvaniji standardi u sstandradima o podruju mjerenja buke obuhvaani su

IEC (International Electrotechnical Commission) i ISO (International Organization for Standardization),

pri emu je IEC nadlean u podruju konstrukcije instrumenata, a ISO u podruju mjerne tehnike, eksperimentalnih uslova, mjernih parametara i njihovih granica te rezultata mjerenja.

ISO

TC1 TC 224 ISO/TC..SC

TC-tehniki komitet SC-podkomitet ISO/TC43/SC1-buka ISC-meunarodna klasifikacija

Slika 9.5. Standardi za mjerenje i analizu buke

244

Mjerna tehnika

ISO

ICS podruja

ICS 13 ICS 17

13.140 Buka koja se odnosi na ovjeka

13.110 Sigurnost maina

13.340 Zatitna oprema

17.140 Akustika i akustina mjerenja

Slika 9.6. Meunarodna klasifikacija standarda u podruju buke Neki od standarda koji se odnose na podruje buke koja djeluje na ljude 13.140 su: ISO 226:2003- Akustika Normalni nivo glasnosti ISO 1996-1:2003 Akustika - Opis mjerenja okoline buke ISO 389-1:1994 Akustika - referentna nula za audiometrijsku opremu prvi i drugi dio ISO 389-3:1994 Akustika - referentna nula za kalibraciju audiometrijske opreme, trei dio. U grupi standarda 13 340 koji se odnose na zatitnu opremu od buke su: ISO 4869-1:1990 Akustika-yatitnici za ui, subjektivne metode za mjerenje pojaanja zvuka ISO/TR 48969-4:1998 Akustika zatitnici za ui dio4. U grupi 13.110 koji odnosi se na sigurnost maina spadaju standardi:

245

Mjerna tehnika

ISO/TR 12100-1:1992 Sigurnost principi dizajna,prvi dio, osnove

maina,osnovni

koncepti,osnovni

ISO 14121:1999 Sigurnost maina, sigurnost principi ocjene rizika ISO 15534-3:2000 Ergonometrijski dizajn za sigurnost opreme. U grupu standarda 17.140 koji se odnose na akustiku i akustina mjerenja spadaju 17.140.01- ope odredbe o mjerenju buke u koje spadaju standardi ISO 16:1975 Standardni mjera frekvencija ISO 266:1997 Poeljne frekvencije ISO 532:1975 Metode raunanja glasnosti ISO 1683:1983 Preferirani referentni nivoi buke ISO 3740:2000 Odreivanje snage zvunog izvora ISO 6926:1999 Zahtjevi za karakteristikama i kalibracija referentnih zvunih izvora 17.140.20 - buka koju proizvode maine i oprema 17.140.30 buka koju prave transportna sredstva itd.

9.3.2. Uticaji na mjerenja buke

Postupak mjerenja buke maina i ureaja odnosi se na definisanje frekvencija koje dolaze od zvunih izvora, a mjeri se ukupni zvuni nivo i frekventni spektar. Na snimljeni spektar najvie utiu: tehnoloke nesavrenosti rotirajuih elemenata od ega buku najvie proizvode: leajevi, rotori, zupanici, turbinska kola itd., postojanje prinudne sile sa pobudnom frekvencom koja je jednaka ili bliska nekoj od sopstvenih frekvenci maina (nosea struktura, poklopci, vratila, zupanici itd.)

Sa promjenom broja obrtaja u spektru po frekventnoj osi pomjeraju se vrhovi koji odgovaraju rotirajuim pobudama, a vrhovi koji odgovaraju sopstvenim frekvencama mijenjaju se po veliini.To se vidi iz Campbellovog trodimenzionalnog dijagrama, slika 9.7.

246

Mjerna tehnika

Slika 9.7. Campbellov trodimenzionalni dijagram

9.3.3. Instrumenti za mjerenje buke

Instrumenti za mjerenje buke vre pretvaranje zvuka u neku drugu energiju. Pomou mikrofona i pretvaraa zvuk, se detektuje i pretvara u elektrini signal. Najee se koriste instrumenti za mjerenje buke koji rade sa ugraenim: elektrostatikim, elektrodinamikim, piezoelektrinim i magnetostrikcionim pretvaraem.

Razliiti instrumenti za mjerenje buke imaju mogunost statistike ili frekventne analize primljenog signala, a mogu dalje vriti raunanje izmjerenih vrijednosti u eljeni oblik ili odgovarajue jedinice, sve zavisno od problema koji se analizira. Najjednostavniji instrumenti su dozimetri za mjerenje buke u toku radnog dana. Meutim u industriji nivo buke je promjenljiv i sloen pa se koriste i sloeniji ureaji kao to su analizatori nivoa buke i analizatori intenziteta buke. Prvi mogu da vre statistiku analizu buke u toku vremena, a drugi daju informaciju o veliini buke po jedinici povrine u datoj poziciji. Ureaji za sofisticirana mjerenja u laboratorijskim i pogonskim uslovima daju frekventni spektar u vidu Campbellovog dijagrama. Na alatnim i drugim mainama snimanje ukupnog nivoa buke i frekventnog spektra vri se na razliitim mjernim mjestima i za razliite snage sa
247

Mjerna tehnika

razliitom udaljenou mikrofona. Na osnovu frekvencije buke odreuje se izvor buke i metod za kontrolu buke. Analizom podataka dobivenih mjerenjem moe se doi do informacije o izvorima buke, a s tim u vezi i preduzeti mjere za njihovo smanjenje ili potpuno uklanjanje. Od mjeraa nivoa buke-zvuka se zahtijeva da mjeri zvuk razliitog nivoa, spektra i oblika zvunih talasa u razliitim uslovima distribucije izvora zvuka i refleksije na granicama zvunog polja. Tipovi (metara) mjeraa nivoa zvuka prema tanosti mjerenja Mjerai nivoa zvuka prema IEC 651-1979 i IEC 804-1985 , svrstavaju se u etiri grupe: Tip 0, laboratorijski referntni standardi namijenjeni za kalibraciju drugih metara, mjeraa nivoa zvuka. Tip 1, precizni metri mjerai nivoa zvuka za opu namjenu ,openito na terenu gdje se trae prcizna mjerenja. Tip 2, mjerai ope namjene za upotrebu na terenu i za snimanje podataka nivoa buke za dalju analizu frekvencija. Tip 3, israivaki mejra zvuka koji slui za odreivanje uslova okoline po pitanju buke. Najjednostavnijie mjerae buke ili dozimetre koji se koriste za mjerenje buke Analizatore nivoa buke koji se koriste u dijagnostike svrhe

Prema sloenosti mjerai buke se dijele na:

Princip rada mjeraa buke Mjera buke,ija je shema dana na slici 9.8, je mjerno sredstvo koje reagira na zvuk slino kao ovjekovo uho i daje objektivna reproduktivna mjerenja zvunog nivoa. Zvuni signal se pretvara u elektrini signal pomou mikrofona visokog kvaliteta. Signal je slab pa se mora pojaati da bi se oitao na instrumentu. Poslije prvog pojaanja signal prolazi kroz korektivni filter Poslije daljeg pojaanja signal je toliko jak da da otklon na instrumentu. Efektivna vrijednost signala je odreena u detektoru efektivne vrijednosti. Oitana vrijednost je nivo zvuka u dB. Signalzvuka moe se dobiti sa izlaznog utikaa i vodi na vanjske instrumente kao to su magnetofoni, dozimetri buke ili pisai. Efektivna vrijednost, RMS, je specijalan oblik matematike srednje vrijednosti. Vana je jer direktno

248

Mjerna tehnika

zavisi od energije zvunog signala. Detektor vrne vrijednosti moe da se ugradi ako se eli odreivanje vrnih vrijednosti impulsnih signala.
Izvor buke

Mikrofon

Pojaiva

Korekcija

Prikljuak za spoljanji filter

Instrument

detektor

Pojaiva

Slika 9.8. Shema mjeraa buke Na slici 9.9.dat je prikaz mjerenja buke okoline i izraz za raunanje nivoa buke.

Slika 9.9. Mjerenje nivoa buke okoline

Leq,T

T 1 p(t) = 10 log dt T 0 p0

gdje je: p0 referentni zvuni tlak, p0 = 20 Pa p(t) = vremenski promjenljiv zvuni tlak T interval mjerenja Vrste mjeraa buke Na slikama od 9.10 do 9.12 su date karakteristike i izgled nekih mjeraa buke.

249

Mjerna tehnika

Tehnike karakteristike: Nivo regulacije 70 to 140 dB(A) odstupanje 0.1 dB preciznost 1.5 dB frekvencija 20 Hz do 10 kHz Klasifikacija ANSI SI.25, ISO 1999 BS 6402

Slika 9.10. Dozimetar

Slika 9.11. Konfiguracija mjernog sistema NMT 3637B Mjerni sistem za mjerenje buke prikazan na slici 9.11 ine 2 akvizicione jedinice NMT 3637B, mikrofonska jedinica za spoljnu upotrebu, tip 4198 i softver 7802, firme "Brel & Kjar", Danska. U sastavu NMT 3637B su analizator nivoa buke, tip 4441, sistem kontroler, tip UL 0219 (PC raunar), GPS prijemnik sa antenom, 35/36 TrackPakTM, GARMIN i 3 akumulatorske baterije od po 12 V. Mikrofonsku jedinicu 4198 ine, mikrofon 4189, pretpojaava 2669C, titnik od spoljanjih uticaja (vjetra, kie, ptica), kabl duine 10 m i stalak. Sve komponente NMT i mikrofonske

250

Mjerna tehnika

jedinice su smjetene u prenosnu vodootpornu kutiju. Sistem je autonoman u pogledu napajanja i predvien je za dui rad na otvorenom prostoru.

Slika 9.12. Komponente mjernog sistema NMT 3637B NMT sistem vri akviziciju akustikih signala, a zahvaljujui ugraenom GPS prijemniku na raspolaganju je i trenutna pozicija sistema. NMT omoguava i integraciju sa meteo stanicom radi dobijanja podataka za temperaturu, vlanost i pritisak. Ovaj sistem omoguava snimanje nivoa buke Leq ili SPL na A ili linearnoj frekvencijskoj skali, sa SLOW, FAST, IMPULS ili PEAK detektorom. Postoji mogunost definiranja SETL, NSETL i SENL nivoa, minimalno trajanje dogaaja da bi se izvrio zapis podataka na hard disk sistem kontrolera. Analiza signala je oktavna ili tercna sa korakom 1 s ili 0.5 s, u opsegu od 12 Hz do 20 KHz. Analiza se vri sa digitalnim filterima.

251

Mjerna tehnika

10. MJERENJE PRITISKA

Sadraj lekcije: 1. Uvod 2. Instrumenti za mjerenje pritiska 3. Senzori

10.1. UVOD
Pritisak fluida predstavlja djelovanje normalne sile svedene na jedinicu povrine. Razlikuju se strujni i zaustavni pritisak. Stvarni pritisak u nekom mediju zove se strujni pritisak i oznaava se sa p. Ovaj pritisak se naziva i statiki pritisak. Zaustavni pritisak je onaj pritisak koji odgovara pritisku fluida, kada se fluid zaustavi bez gubitka energije. Zbirni pritisak nastao u posmatranoj taki zove se i totalni ili zaustavni pritisak pt.

Slika 10.1. Veza izmeu stvarnog (A) i zaustavnog pritiska (B) Oznaka za pritisak je p, a osnovna SI jedinica je Pa (Pascal). Prema definiciji pritisak od jednog Pa je djelovanje sile od 1 N (Newtona) na povrinu od jednog kvadratnog metra. Jedinica Pa je mala po iznosu tako da se u tehnici vrlo esto koristi jedinica 1 bar koja je 10 5 vea od Pa.

252

Mjerna tehnika

Uobiajeni nazivi povezani sa mjerenjem pritiska: Vakuum je stanje u kome jepritisak nula, a isti naziv se koristi za mjerenje niskih pritisaka manjih od 100 Pa. Apsolutni pritisak je pritisak koji izmjeri u odnosu na pritisak jednak nuli. Relativni pritisak je pritisak mjeren s obzirom na pritisak okoline. Nadpritisak je pritisak vii od pritiska okoline. Podpritisak je pritisak nii od pritiska okoline.

Mjerenje pritiska u sluaju mirovanja fluida vri se prikljuivanjem manometra montiranog na crijevo uvedeno u fluid. Sloeniji je postupak mjerenja pritiska fluida koji struji. Tada treba paziti da prikljuak za mjerenje pritiska bude pravilno izveden da ne bi dolo do lokalnih smetnjih usljed djelovanja kinetike energije fluida na prikljunom mjestu.

10.1.1. Statiki i zaustavni pritisak

Statiki pritisak je pritisak fluida koji miruje u svim pravcima i ne zavisi od pravca djelovanja. Ukoliko se jave gradijenti pritiska u kontinuumu, javlja se tok fluida iz take vieg pritiska u podruje nizeg pritiska. Ukupni pritisak, u tom sluaju nije nezavisan od pravca. Statiki pritisak se mjeri na jedan od dva osnovna naina: na zidu cijevi ili kuita, pomou Prandtlove sonde za statiki pritisak.

Ova dva naina mjerenja prikazana su na slikama 10.2 i 10.3. Mjerenje strujnog pritiska Prema Newtonovom II zakonu vai za raspodjelu pritiska upravno na zakrivljenje strujnice sljedei izraz za gradijent pritiska:

dp c2 = ........................................................................... (10.1) dn r
Poluprenik krivine r = za pravolinijsko strujanje, pa je p = const., a to znai da e u pravoj cijevi sa pravim strujnicama, bez obzira na popreni profil brzina i strujnih temperatura (temperaturni gradijent), pritisak u struji biti nepromjenjen. To omoguava mjerenje pritiska na mjestu, gdje nema smetnji strujanju. Takvo idealno mjesto je na primjer na samom zidu prave cijevi, odnosno prave povrine kanala.
253

Mjerna tehnika

Kod mjerenja pritiska na zakrivljenim strujnicama primjenjuju se specijalne sonde. Obino su to naprijed zaobljene i zatvorene prave cjevice sa to manjim prenikom, koje se postave u struju tako, da budu paralelne sa strujnicama na mjestu, gdje treba izmjeriti strujni pritisak. Na tom mjestu se cjevica probui sa 4 do 8 rupica pravilno rasporeenih po obimu (slika 10.2) radi mjerenja strujnog pritiska. Vano je da se pravilno odredi odstojanje rupica od draa sonde, kako bi lokalne smetnje bile to manje. Na taj nain je Prandtl izveo svoju sondu (slika 10.3).

Slika 10.2. Mjerenje strujnog pritiska na zidu cijevi

Slika 10.3. Nain mjerenja strujnog pritiska u struji fluida Prandtlovom sondom Greke pri mjerenju strujnog pritiska zbog oblika rupice Ova greka se esto zanemaruje, mada kod veih brzina ona moe biti od znaaja za tanost mjerenja. Rupica moe prouzrokovati lokalne smetnje, ako nije pravilno izvedena. Rayleigh je izveo sistematska mjerenja sa razliitim oblicima rupica i utvrdio da Re-broj ne utie na greku, ve samo na oblik, veliine rupice i stepen kompresibilnosti gasne struje (Machov broj), tako da se javlja pozitivna greka koja raste sa prenikom rupice i Machovim brojem.
254

Mjerna tehnika

Za praktina mjerenja u hidraulici primjenjuju se rupice prenika d=2-5 mm, odnosno prema preniku cjevovoda, kako ne bi dolo do zaepljivanja. Vano je da se poslije buenja rupica oisti od ostatka materijala. Osovina rupice mora biti upravna na strujni tok. Uticaj Machovog broja Do M=0,8, Prandtlovom sondom mjeri se strujni pritisak sa minimalnom grekom koja je svojstvena toj sondi, a zavisi uglavnom od njene izvedbe. Meutim, izmeu 0,8 < M < 1 dolazi do lokalnih kompresionih udara na sondi, tako da nastupaju vee greke koje mogu da iznose i do 6%. Prvi put se kod Prandtlove sonde pojavljuje udarni talas na nosu sonde ve kod M~0,8. Tek kod veih vrijednosti 0,85 < M < 1, odstupanje u tanosti mjerenja naglo se poveava, tako da se u toj oblasti strujni pritisak mora mjeriti nekom specijalnom sondom, najbolje odgovarajuom nadzvunom sondom. Takve sonde imaju specijalan oblik, nos je zailjen, a rupice moraju biti daleko od draa zbog kompresionog udara, slika 10.4.

Slika 10.4. Specijalna sonda Mjerenje zaustavnog pritiska Najjednostavniji i najtaniji nain mjerenja zaustavnog pritiska je pomou tzv. Pitotove cijevi, tj. Obinom cilindrinom cjevicom koja je naprijed otvorena, a poloena je paralelno sa strujnicom za koju se odreduje strujni pritisak, slika 10.5. Greka mjerenja je mala, oko 0,2% do M=1 i to zbog toga to je zaustavljanje struje u cjevici izvedeno tako brzo, da se uticaj toplote i trenja moe zanemariti. Pitotova cijev je neosjetljiva na stepen kompresibilnosti u oblasti podzvunih brzina, a isto tako i oblik cjevice ne utie na tanost mjerenja.

255

Mjerna tehnika

Slika 10.5. Pitotova cijev i cilindrina sonda Za mjerenje zaustavnog pritiska moe obino da poslui i tzv. cilindrina sonda sa jednom rupicom prikazana na slici 10.5, kod koje je vano da rupica bude usmjerena tano u pravac strujanja. Najtaniji nain mjerenja zaustavnog pritiska je pomou Pitoove sonde koja je naprijed otvorena,a poloena paralelno sa strujnicom za koju se mjeri zaustavni pritisak. Istu funkciju ima i cilindrina sonda. Rupice na sondama slue za postavljanje prikljuaka za manometar. Kombinovano mjerenje Ako se mjerenje strujnog i zaustavnog pritiska vri istom sondom, tada se koristi kombinovana sonda. Za pravolinijsko strujanje se u tu svrhu moe vrlo korisno primjeniti Prandtlova sonda koja je u stvari nastala u kombinaciji iz Prandtlove sonde za mjerenje strujnog pritiska slika i Pitotove sonde (slika 10.6).

Slika 10.6. Kombinovana sonda

256

Mjerna tehnika

10.1.2. Prikljuna veza sonde i manomatra

Veza izmeu rupica na sondi za mjerenje zaustvnog, odnosno strujnog pritiska, i prikljuaka za spoj sa manometrom izvodi se cjevicama koje su obino utoliko manjeg prenika, to je sonda manja, tako da se primjenjuju i kapilarne cijevi sa prenikom manjim od 0,5 mm. Strujanje fluida kroz takav kapilar, pa i samu rupicu, je stoga prilino prigueno, pa se kod svake promjene pritiska mora due ili krae ekati dok se na manometru ne uspostavi odgovarajui pritisak. Ako je uz to i zapremina mjernog instrumenta zajedno sa prikljunim vodom velika u odnosu na kapilar u sondi, to je obino sluaj, tad e i vrijeme uspostavljanja biti dugo. Slina pojava postoji i u tehnici elektrinih mjerenja, gdje je kao karakteristina veliina uvedena vremenska konstanta instrumenta. Da bi se dobila slika o uticaju priguenja na vrijeme uspostavljanja koje je potrebno da protekne dok se stub tenosti u manometru dovoljno smiri kako bi se izvrilo oitavanje instrumenta, uporedie se proraunata vremena uspostavljanja za dva konkretna sluaja. Posmatrae se mjerni sistem sastavljen od jednog kapilara s unutranjim prenikom d i rezervoara zapremine V na kraju kapilara. Na slici 10.7 prikazan je vremenski dijagram uspostavljanja pritiska za sluaj kad se na mjernoj rupici sonde pritisak naglo povea od Po na P1. Kako se vidi iz dijagrama u poetku e se promjena pritiska mijenjati proporcionalno sa vremenom, dok e se na kraju promjene pritiska asimptotski pribliavati pritisku P1. Vrijeme koje protekne do postizanja npr. 99% razlike pritiska P1 - P0 zove se vrijeme uspostavljanja tb i ono je mjerodavno za utvrivanje vremena trajanja eksperimenta. Vremenska konstanta ta definirana je kao vrijeme, koje bi proteklo, da bi se promjena pritiska od Po do P1, obavila proporcionalno sa vremenom.

Slika 10.7. Vrijeme uspostavljanja

257

Mjerna tehnika

10. 2. Instrumenti za mjerenje pritiska

Instrumenti za mjerenje pritiska su manometri. Postoje razliite konstrukcije i izvedbe manomatara uraene na razliitim principima mjerenja. Prema principu rada manometri se mogu podijeliti na tri osnovne grupe: Hidrostatiki, Mehaniki, Elektronski manometri.

Hidrostatiki manometri su apsolutni instrumenti, jer oni direktno pokazuju pravu vrijednost pritiska, dok se mehaniki i elektronski manometri moraju umjeravati. Za mjerenje razlike pritisaka primjenjuju se diferencijalni manometri. Mikromanometri slue za mjerenje vrlo malih pritisaka. Podjela mjernih ureaja za pritisak prema mediju koji se koristi za rad manometara: Tekuinski manometri, Deformacijski manometri, Vakuumetri.

Zajednika je osobina svih tekuinskih manometara da se ravnotea sila uspostavlja posredstvom tekuine.

10.2.1. Hidrostatiki manometri

Hidrostatiki manometri su apsolutni manometri jer oni direktno pokazuju pravu vrijednost pritiska. Normalna sila djeluju na stub tenosti visine h, je sila gravitacije, F=mg=hAg, tako da je pritisak p=hg, koji predstavlja osnovnu jednainu svakog hidrostatikog manometra. Uz silu gravitacije, na stub tenosti u cijevi djeluju i kapilarne sile usljed kojih se tenost u cijevi dodatno die ili sputa za odreenu veliinu hk. O ovoj injenici treba voditi rauna kod manometarskih cijevi manjeg prenika. Sputanje ili dizanje tenosti hk moe se prema iskustvu odrediti iz hk=K/d u mm. Vrijednosti za konstantu K zavise od tenosti i to za sluaj kad se iznad manometarske tenosti nalazi vazduh, pa tako npr. za alkohol iznosi 11 mm, a za ivu 14 mm. U grupu hidrostatikih manometara ubrajaju se:
258

U-cijev,

Mjerna tehnika

Obrnuta U-cijev, U-cijev sa jednim sa jednim zatvorenim krakom, Manometar sa posudom, Kosi manometar, Nagnuta U-cijev, Prstenasta vaga, Betzov manometar.

Diferencijalni manometar ili U-cijev To je najjednostavniji manometar. Dobije se kada se oba kraja cijevi spoje na pritiske p1 i p2, slika 10.8. Razlika pritisaka p odreuje se iz jednaine: p = p1 - p2 = h (m f) g .................................................... (10.2) gdje je : m - gustina manometarske tenosti f - gustina fluda iji se pritisak mjeri

Slika 10.8. Diferencijalni manometar ili U-cijev

Slika 10.9. Manometar u obliku obrnute U-cijevi

259

Mjerna tehnika

Kod U-cijevi treba voditi rauna da oba kraka imaju iste unutranje prenike cijevi. U protivnom, uzima se u obzir uticaj kapilarnih sila i jednakosti zapremina lijevog i desnog kraka. Manometar u obliku obrnute U-cijevi Koriste se u sluaju kada je istom tenosti ispunjena manometarska cijev, kao to je i tenost iji se pritisak mjeri, slika 10.9. Iznad tenosti je fluid ija je gustina m< f i koji se ne mijea sa radnim fluidom. Ovaj manometar se koristi za mjerenje malih razlika pritisaka u tenostima. Upotrbom klasine U-cijevi morao bi da se primijeni, po prirodi stvari, ivin manometar, a tada bi razlika stubova ive u oba kraka bila znatno manja nego kod obrnute U-cijevi gdje se koristi kombinacija tenost vazduh. Razlika pritisaka odreuje se po obrascu: p = p1 p2 = h ( f m) g ................................................. (10.3)

U-cijev sa jednim zatvorenim krakom U-cijev sa jednim zatvorenim krakom prikazana je na slici 10.10. Postupak mjerenja je sljedei:prije poetka mjerenja treba otvoriti ventil V, kako bi se u oba kraka izjednaio pritisak (p0 pb) i podesila nula manometra, gdje je pb - atmosferski pritisak. Ventil V se mora zatvoriti prije mjerenja. Apsolutni nadpritisak se odreuje na osnovu izraza:

pMaps = po

lo + 2h M g ................................................. (10.4) lo h lo 2h M g .................................................. (10.5) lo + h

a apsolutni potpritisak na osnovu obrasca:

pVaps = po

260

Mjerna tehnika

Slika 10. 10. U-cijev sa jednim zatvorenim krakom Manometar sa posudom

Slika 10. 11. Manometar sa posudom

Na slici 10.11. prikazan je manometar sa posudom. To je u stvari U-cijev sa jednim irim krakom, koji omoguava oitavanje stuba tenosti uvijek od "0". Da bi se izbjegle greke zbog kapilarnih sila, prije svakog oitavanja skalu treba podesiti tako da se meniskus u lijevom kraku poklopi sa "0" na skali. Gornji rezervoar iznad kraka cijevi za prikljuenje pritiska p2 slui za preuzimanje vika manometarske tenosti ukoliko pritisak p2 pree dozvoljeni mjerni opseg manometra.

Manometar sa nagnutom cijevi - kosi manometar Za mjerenje malih razlika pritisaka moe korisno da poslui kosi manometar (slika 10.12), odnosno razlika pritiska. Odreuje se na osnovu izraza:

p = h M g .......................................................................... (10.6)
gdje je:

A1 h = h1 + h2 = x = const . ................................. (10.7) sin + A 2

261

Mjerna tehnika

Konstanta manometra se odreuje posebno za svaki nagibni ugao , pri emu treba strogo voditi rauna o poloaju "0" tenosti u kosoj cijevi jer se kod ovih manometara, naroito kad je manometarska tenost voda, jer ona se lijepi uz staklo.

Slika 10.12. Kosi manometar

Nagnuta U-cijev Ovaj tip mikromanometra ima dva opsega mjerenja, koji se postiu pomou dva razliita nagiba U-cijevi. Podeavanje ugla se vri pomou privrenih libela. Za odreivanje razlike stubova tenosti u U-cijevi postoji specijalno pokretno mjerilo koje daje razliku pritiska u paskalima. Da bi mjerenje bilo tano, neophodno je da se gustina alkohola u manometru odrava na propisanoj vrijednosti, jer u protivnom dolazi do sistematskih greaka instrumenata. Ovaj mikrometar se vrlo uspjeno primjenjuje u klimatizaciji za mjerenje malih brzina strujanja vazduha kroz kanale. Tako se pomou Prandtlove brzinske sonde mogu sa zadovoljavajuom tanou mjeriti brzine c > 3,5 m/s. Prstenasta vaga Prstenasta vaga je u stvari U-cijev u obliku torusa-prstena. Na slici 10.13 prikazana je principijelna shema ovog manometra. Ovaj manometar se naroito koristi za mjerenje veih pritisaka u cjevovodnom sistemu, npr. za mjerenje protoka u parovodovima. Za tu primjenu torus se izrauje od specijalnog nehraajueg elika. Kazaljka pokazuje zakretanje torusa na skali koja je skalirana dirktno u jedinicama pritiska.
262

Mjerna tehnika

Slika 10.13. Prstenasta vaga Razlika pritiska se odreuje na osnovu izraza:

p = p1 p2 = mgr sin / RA ............................................. (10.8)

gdje je: m - masa pokretnih dijelova (njen moment dri ravnoteu sa momentom sile teine razlike nivoa manometarske tenosti), A - povrina unutranjeg presjeka torusa A = d /4, r - radijus teita pokretnih dijelova R - radijus ose torusa Prstenasti manometar U industrijskim pogonima se esto upotrebljava kapljevinski prstenasti manometar. Prstenasti manometar je izveden iz uplje cijevi u obliku prstena koji je djelimino ispunjen tekuinom. Kao tekuina naje se koristi iva, ali moe biti ispunjen i vodom. Prenik prstena je izveden u obliku poluge iji centar je smjeten na vrh brida tako da se prsten moe zakretati oko sredita. U sreditu poluge nalazi se hvatite nosaa sa utegom, tako da se zakretanje prstena prenosi na zakretanje nosaa i utega.

263

Mjerna tehnika

Slika 10.14. Prstenasti manometar Kada su prikljueni pritisci na obje strane manometra jednaki, p1 = p2, poluga sa utegom je u vertikalnom poloaju i otklon manometra jednak je nuli. Kada se pritisak p2 povea, p2 > p1,dolazi do zakretanja manometra i nakon odreenog vremena uspostavlja se novo ravnoteno stanje tako da je uteg otklonjen na suprotnu stranu gdje je pritisak manji. Mjerni signal je ugao zakretanja koji se oita kao otklon vrha utega od nultog (vertikalnog) poloaja. Karakteristika manometra za kalibraciju se izvodi iz uslova ravnotee za tijelo koje moe rotirati oko vrste take, odnosno da je zbir zakretnih momenata jednak nuli. Zakretni moment sile zbog razlike pritisaka mora biti jednak i suprotan po predznaku od zakretnog momenta utega, odnosno: Mp = - Mm ............................................................................. (10.9) Zakretni moment je vektorski proizvod sile i vektora poloaja hvatita sile od sredita zakretanja. Moment zbog razlike pritiska je: Mp = r x Fp ; Fp = ( p2 p1 ) S ................................................. (10.10) gdje je: r - radijus prstena manometra, S - povrina presjeka cijevi. Zakretnom momentu zbog razlike pritiska suprotstavlja se zakretni moment tangencijalne komponente Ft teine utega F. Tangencijalna komponenta se odredi iz pravouglog trokuta. Ft = F sin, F = M g, ( p2 p1 ) S r = M g S sin ............. (10.11) Relacija izmeu mjernog signala i razlike pritiska je:
264

Mjerna tehnika

.................................................... (10.12) Za razliku od prethodnih primjera, prstenasti manometar ima nelinearnu kalibracionu karakteristiku. Posebna prednost prstenastog manometra je jednostavnost pretvaranja zakreta prstena u zakretanje klizaa potenciometra i pretvaranje razlike pritiska u elektrini signal. Becov (Betz) mikromanometar Becov manometar radi na principu U-cijevi (slika 10.15). Razlika nivoa u oba rezervoara G i S mjeri se pomou skale R koja visi na plovku C. Na staklenoj skali je ugravirana podjela koja se optikim putem projektuje na nepokretnu skalu sa odgovarajuim poveanjem (oko 20 puta) i daje razliku pritiska u mm stuba tenosti. Maksimalna razlika pritiska nivoa obino iznosi 300-800 mm, a za manometarsku tenost se koriste voda i praktian instrument,naroito za laboratorijska mjerenja. Tanost ovih manometara je 0,5 Pa.

Slika 10.15. Becov (Betz) mikromanometar

265

Mjerna tehnika

10.2.2. Mehaniki manometri

U grupu mehanikih manometara spadaju manometri sa: cijevnom oprugom, membranskom oprugom, nabranom oprugom

Manometri sa cijevnom oprugom Od mehanikih manometara najrasprostranjeniji su manometri sa Bourdonovom cijevnom oprugom (slika 10.16), kod kojih se cjevasta opruga (eliptinog poprenog presjeka) pod dejstvom pritiska fluida unutar cijevi iri, odnosno skuplja (kad je pritisak u cijevi nii od od atmosferskog). Pomou zupastog mehanizma na skali se direktno pokazuje nadpritisak, odnosno podpritisak. Ovi manometri i vakuumetri obavezno se moraju kalibrirati. Tanost pokazivanja ovih manometara i vakuumetara zavisno od kvaliteta izrade i tanosti kalibracije je 0,6 - 2%. Radi poveanja opsega mjerenja u manometar se ugrauje cjevasta opruga odgovarajue vrstoe, tako da se oni mogu primijeniti i za pritiske od 1 do vie stotina bara.

Slika 10.16. Manometri sa cijevnom oprugom

Slika 10.17. Manometar sa membranskom oprugom

266

Mjerna tehnika

Manometri sa membranskom oprugom Pritisak djeluje na elinu membranu (slika 10.17), koja se deformira i pomie pokazivaki mehanizam. Ovim manometrom se mjere manji pritisci od 2 bara. Membrana lako mijenja svoje karakteristike nakon izvjesnog vremena, pa instrument treba ee badariti. Tanost tih manometara je 2% od opsega skale.

Manometri sa naboranom cijevnom oprugom

Slika 10.18. Manometar sa naboranom oprugom Na slici 10.18 prikazan je princip rada pretvaraa manometra, koji slui za mjerenje manjih pritisaka. esto se mehaniki barometri izrauju na tom principu. Tanost ovih instrumenata je 2% od cijele skale.

10.2.3. Elektronski manometri

Za industrijsku primjenu, naroito u procesnoj tehnici, esto je potrebno da se mjerni signali sa mjeraa protoka direktno koriste za automatiku procesa i raunarsku obradu. Zbog toga postoje razliiti elektrini prtevarai koji razliku nivoa u U-cijevi pretvaraju u elektrine signale. Podjele elektronskih manometara Mjerni pretvarai - senzori elektronskih manometara mogu biti: induktivni, kapacitivni,
267

Mjerna tehnika

ugljeno-mikrofonski, piezoelektrini, membrane sa uparenim mjernim trakama, tranzistori itd.

Prema veliini pritiska, primjenjuju se i odgovarajui mjerni davai. U elektronici pretvaraa mjerni signali se obrauju, pojaavaju, filtriraju, tako da se na pokazivakom instrumentu pritisak ili razlika pritiska prikazuje analogno ili digitalno. Elektronski mjerai pritiska su pogodni za mjerenje brzih promjena - oscilacija pritiska. Po potrebi, senzori radi ugradnje na mjerno mjesto, mogu biti vrlo malih dimenzija. Tanost mjerenja je u granicama od 1 do 2% od punog opsega mjerenja. Ovi mjerai pritiska uspjeno se koriste za mjerenje pritiska bez cijevnog prikljuka, npr. za mjerenje pritiska pare, ukoliko se eli izbjei upotreba kondenzacionih sudova. U takve svrhe moraju se primijeniti senzori koji mogu izdrati odgovarajue visoke temperature. Svi elektronski manometri moraju se kalibrirati.

Kalibriranje mehanikih i elektronskih manometara

Slika 10.19. Hidraulini ureaj za kalibriranje

268

Mjerna tehnika

Najee se za kalibriranje manometara primjenjuje hidrauliki ureaj za kalibriranje, prikazan na slici 10.19. Na elo klipa K povrine A=0,9806 cm, djeluje sa donje strane pritisak ulja, koji odgovara pritisku na manometru,a sa gornje strane tegovi raznih masa od 0,5 kg, 1 kg i vie. Tegu od 1 kg odgovara pritisak ulja od jednog bara,jer je P=mg/A=105 N/m2 ................................................................ (10.13) Manometar M koji se kalibrira, postavlja se na manometarski prikljuak od 1/2". Pomou ventila V se ispusti zrak, a pomou regulacionog ventila R se podeava veliina ulja u mjernom dijelu instalacije, tj. pritisak i to tako da tanjir sa tegovima bude na odreenoj koti. Trenje izmeu klipa i njegovih voica se otklanja povremenim obrtanjem tanjira. Prema tanosti pokazivanja manometri se obino dijele u tri klase (tabela 10. 1). Klasa 0,6 1,0 2,0 Greka badarenja 0,4 0,8 1,6 % od pune skale Greka u pogonu 0,6 1,0 2,0 % od pune skale Tabela 10.1. Klase tanosti manometara

Slika 10.20. Manometar za umjeravanje Standardni postupak umjeravanja manometara provodi se primjenom manometra na slici 10.20. Pritisak se rauna prema izrazu:

p=

( mu + ms ) g
r 2

................................................................. (10.14)

269

Mjerna tehnika

Deformacioni manometri Deformacioni manometri rade na osnovu elastine deformacije materijala koja nastaje pod djelovanjem razlike pritiska. Dijele se na: Bourdonove cijevi, membrane, mjehove

Bourdonova cijev je najee u industriji upotrebljavani mjerni pretvara manometara. Izraen je od elastinog i upljeg srpa koji ima jedan kraj uvren za kuite instrumenta a drugi kraj je slobodan. Zbog razlike pritiska u cijevi manometra i okoline dolazi do savijanja slobodnog kraja iji se pomak pomou mehanizma pretvara u zakretanje kazaljke instrumenta. Budui da je deformacija Bourdonove cijevi odreena razlikom mjerenog i vanjskog pritiska, ovi manometri uvijek mjere nadpritisak iznad atmosferskog. Mjerni signal je ugaono pomjeranje kazaljke za ugao pa je ispitnakalibraciona karakteristika Bourdonovog manometra linearna. = K( p1 p0 ) .................................................................... (10.15)

Slika 10.21. Shematski prikaz razliitih izvedbi Bourdonove cijevi Mjerni opseg Bourdonovih manometara je vrlo velik. Izrauju se od malog mjernog opsega (0 do 1 kPa) pa do vrlo velikih mjernih opsega (0 do 100 bar). Posebnim izvedbama se zakretanje kazaljke moe pretvoriti u elektrini signal, ili se mehanika deformacija Bourdonove cijevi neposredno pomou rasteznih traka pretvara u elektrini signal

270

Mjerna tehnika

a) b) Slika 10.22. Bourdonov manometar: a) analogni (s kazaljkom), mjerni opsezi 0-1 bar, 0-50 bar, klasa tanosti 3%, b) digitalni; mjerni opsezi 0-1 bar, od 0-100 bar, klasa tanosti 0,25 %, mjerni signal 4-20 mA

Slika 10.23. Mjerne membrane: a) ravna membrana, b) slog membrana (mijeh) Pretvarai pritiska mogu biti ravna membrana i slog membrana-mijeh (slika 10.23). Na slici 10.24. je prikazan je princip pretvaranja pritiska u elektrini signal. Pomak membrane se preko pomine grede prenosi na pomak klizaa potenciometra. Promjenljivi otpornik (potenciometar) prikljuuje se u jedu granu otpornikog Wheastoneovog mosta,ime se kao izlazni signal dobije napon. Izlazni napon se nadalje pomou elektrinog sklopa pretvara u standardni elektrini signal u podruju od 4 - 20 mA.

271

Mjerna tehnika

Slika 10.24. Pretvara pritiska u elektrini signal pretvanjem pomaka membrane u pomak kliznog potenciometra Deformacija membrane moe se pomou transformatora razlike, (slika 10.25) pretvoriti u elektrini signal. Transformator razlike ima sekundarnu zavojnicu spojenu od dva dijela i pominu jezgru. To je linearni pretvara pomaka i esto se koristi i kod drugih mjernih ureaja za pretvaranje pomaka u elektrini signal, na primjer kod rotametara za mjerenje protoka tekuina.

Slika 10.25. Shematski prikaz manometra sa pretvaranjem pritiska u elektrini signal: a) sa membranom i transformatorom razlike; b) Bourdonova cijev i elektromagnet

272

Mjerna tehnika

10. 3. Senzori pritiska

Klasini senzori sa Bourdonovom cevi ili sa membranom su najee u upotrebi, jer odlino rade, ali imaju jednu manu, zbog koje se vie ne ugrauju na vanim mjernim mjestima. Hodovi pretvarakih elemenata kod njih iznose od 1 do 3 milimetara, za razliku od deformacija kod modernih senzorskih mjeraa pritiska koji ne prelaze nekoliko mikrona. Ovi minimalni pomaci omoguuju prednosti: veliku brzinu odziva (standardno oko 2 ms. ), visoku linearnost, otpornost na preoptereenja i dugotrajnost bezotkaznog rada.

Principi merenja pritiska koji se danas primenjuju, uglavnom favorizuju direktno pretvaranje fizike u elektrinu veliinu a ovo, u veini sluajeva, zahtijeva izvor pomone energije za senzor. Pri tom treba voditi rauna o tome kako da se ponite greke merenja usled uticaja temperature, gustine, parazitnih elektrinih veliina i drugih uticaja. Uz pretpostavku da svi ti uticaji poniteni, moe se vriti obrada signala sa senzora. Na slici 10.26, dio oznaen sa 1 je senzor, a dio oznaen sa 2 je dio koji uz malo elektronike proslijedi signal instrumentu- transmiteru. Cjelina 3 na slici 10.26, predstavlja finalni dio pretvaraa, okrenut korisniku koji omoguava vizuelno oitavanje i/ili zapisivanje pritiska. Transmiter moe da izvri konverziju signala u oblik pogodan za prenos na veu daljinu (npr. 0/4-20mA) i A/D konverziju u digitalne impulse za serijsku komunikaciju.

Slika 10.26. Shematski prikaz senzorskih ureaja

273

Mjerna tehnika

10.3.1. Podjela senzora pritiska

Senzori pritiska su glavni dijelovi ureaja za mjerenje pritiska. Mogu se podijeliti na dva osnovna naina: prema mjestu ili sredini u kojoj se koriste i prema principu rada senzore za industrijska mjerenja i senzore za laboratorijska mjerenja. senzore za deformaciju i senzore za pomjeranja koji rade na principima: piezoelektrinog efekta, kompenzacije sile i ostalim principima navedenim i za druga mjerenja. Senzori za industrijska mjerenja Najvanija osobina senzora koji treba da rade u industrijskim uslovima je stabilan i dugotrajan bezotkazni rad ureaja, bez nekog posebnog odravnja. Visoka klasa tanosti u 90% sluajeva nije primarna, tj. 1% greke je sasvim dovoljno tano. Od toga je znaajnije da ureaj ne bude preskup. U industrijske svrhe se koriste nabrojani senzori. Pretvarai deformacija su: 1. Piezootporni senzori - pretvara deformacija 2. Senzori u obliku metalnih traka - pretvara deformacija metalne trake na foliji, metalne trake na tankom filmu, metalne trake na debelom filmu. Pretvarai pomjeranja su: 1. Senzori na principu Holovog efekta, pretvara pomjeranja 2. Kapacitivni senzori - pretvara pomjeranja 3. Induktivni senzori - pretvara pomjeranja
274

Prema sredini u kojoj se koriste dijele se na:

Prema principu rada dijele se na:

Mjerna tehnika

4. Potenciometarski senzori - pretvara pomjeranja. Ostali pretvarai: 1. Piezoelektrini senzori koji rade na principu piezoelektriniog efekta 2. Ostali principi Pirani vakuum mjerai Jonizacioni mjerai pritiska Frikcioni mjerai pritiska McLeodeovi kompresioni mjerai Vakuumetri-Pirani i jonizacioni Vakuumetri su manometri za mjerenje niskih pritisaka, najee manjih od 100 Pa. Najpoznatiji su McLeodeov, Piranijev i ionizacijski vakuumetar. Piranijev vakuumetar (slika 10.27), se koristi za mjerenje pritisaka u liofilizatorima za liofilizaciju sojeva mikroorganizama, stanica, u proizvodnji lijekova, i takoer u proizvodnji vrijednih sastojaka hrane. Mjerenje niskog pritiska se zasniva na efektu promjene koeficijenta prijenosa toplote sa vrue niti, zavisno od pritiska. Osnovni dijelovi ureaja su staklena cjevica u kojoj se nalazi arna nit. Nit se napaja sa konstantnom strujom i elektrina energija pretvara se u toplotu koja se prenosi kroz hidrodinamiki granini sloj oko niti na plin u okolini. Temperatura niti je odreena koeficijentom prijenosa toplote i koristi se kao mjerni signal pritiska.

Slika 10.27. Shematski prikaz Piranijevog i jonizacijskog manometra Na povrini niti zavaren je termolanak tako da se elektromotorna sila termolanka umjerava i u zavisnosti od mjerenog pritiska. Ispitna funkcija odreena je bilansom topline za nit:
275

Mjerna tehnika

................................................. (10.16) R(T) je otpor mjerne niti koji je funkcija temperature niti T, I je struja kojom se napaja nit, S je povrina niti, h je ukupni koeficijent prijenosa toplote koji se mijenja sa mjerenim pritiskom p i T0 je temperatura plina u okolini. Zbog nelinearnosti R(T) i h(P) kalibraciona funkcija je nelinearna i mora se odrediti za svaki plin posebno jer se koeficijent toplote mijenja sa sastavom plinova. Osim temperature moe se kao mjerni signal upotrijebiti i elektrini otpor Piranijeve niti tako da se ispitna cijev spoji u otporniki Wheastoneov most. Mjerno podruje Piranijevih vakuumetara je od 1 mPa do 0,1 kPa. Za niske pritiske, u podruju od 1 Pa do 10 mPa koriste se jonizacijski vakuumetri (slika 10.27). Za mjerenje se koristi trioda u kojoj se nalazi plin iji se pritisak mjeri. Osnova mjerenja je jonizacija plina do koje dolazi prijelazom naelektrisanja izmeu katode i anode. Katoda je uarena i dolazi do termike emisije elektrona koji se ubrzavaju zbog napona mreice i anode. Tokom prelaza dolazi do sudara elektrona i molekula plina i plin se jonizira. Negativno naelektrisanje se prenosi sa katode na anodu, a pozitivno se prenosi u suprotnom smjeru. Ukupna struja u krugu ovisi o stupnju jonizacije i mjerni je signal za pritisak plina u triodi. Efikasnost jonizacije zavisi od vrste plina tako da se mjerni ureaj ispituje zasebno za svaki plin.

Slika 10.28. Kapacitivni pretvara vakuuma Kapacitivni senzori Kao pretvarai pritiska u mjernim ureajima za mjerenje pritiska, ali i u ureajima za kalibriranje i umjeravanje manometra koriste se razne vrste
276

Mjerna tehnika

pretvaraa. Principijelna shema rada kapacitivnnog pretvaraa vakuuma data je na slici 10.28. Kapacitivni pretvara je esto koriten senzor za industrijska mjerenja. Piezootporni senzor pritiska Ova vrsta senzora iroko je primijenjena kod industrijskih mjeraa zbog svoje robusnosti, visoke klase tanosti, brze dinamike i odline stabilnosti. Srce sistema je silicijumska ploica-ip dimenzija, 4 x 4 x 1mm, kroz iju su specijalno pripremljenu gornju povrinu difundirana etiri elektrina otpora kiloomskih vrednosti, formiranih u Wheatstoneov mjerni most. Dejstvom pritiska na silicijumsku ploicu dolazi do tzv. piezootpornog efekta. Piezelektrini efekt je pojava deformacije nekih kristala (npr. kvarc, SiO2) i keramikih materijala u elektrinom polju, i obrnuto, pojava elektrinog naelektrisanja na povrini tih materijala ako se deformiraju djelovanjem mehanike sile (slika 10.29).

Slika 10.29. Prikaz piezoelektrine pojave: a) pojava deformacije kristala zbog elektrinog polja, b)pojava elektrinog napona zbog deformacije kristala djelovanjem sile Do znaajne promjene specifine elektrine otpornosti materijala ploice, a time i do promjene vrijednosti otpora difundiranih u ploicu kod svih kristalnih materijala dolazi zbog promjenljive pokretljivosti elektrona u kristalnoj reetki pod dejstvom sile. Kod poluprovodnikih materijala, kao to je silicijum, ova promena je oko 100 puta veeg intenziteta u odnosu na metale. To omoguava da dimenzije senzora budu male, a takoe je mogue mjeriti i veoma male opsege pritiska (reda desetak milibara).

277

Mjerna tehnika

Slika 10.30. Osnovni crte senzora pritiska Na slici 10.30. prikazan je kompletan senzor pritiska, sa detaljnim opisom podsklopova senzora. Osnovni podsklop je sistemsku podloka (vejfer). Ona se dobija tako to se Si monokristal isijee na krike, pazei strogo pri tome na strukturu i orijentaciju kristala, a zatim polira. Slijedee je implantacija i oneienje u cilju formiranja otpornog elektronskog Wheatstoneovog mosta. Kljuna faza je formiranje membranskog Si epitaksijalnog sloja, koji se dobija nagrizanjem ili buenjem polirane povrine sistemske podloke. Elektrini otpori se difundiraju u ivinu zonu membranskog sloja, jer su tu najvea fizika optereenja i izlazni elektrini signal. Sistem mora da ima bazu. Sistemska podloka pravi se od istog materijala i istih je dimenzija kao i bazna, a ove dve spajaju se pomou specijalne metalne legure. U sluaju da se pravi senzor za relativni pritisak, bazna podloka se izbui skroz, a u sistemskoj se napravi obla rupa. Ovim je zavren postupak dobijanja elementarnog senzora ili ipa. Otpori se spajaju u Wheatestoneov most radi poveanja nivoa izlaznog signala i kompenzacije temperaturnih uticaja. Izvor pomone energije za ovaj senzor predstavlja strujni (bilo koja konstantna vrednost izmeu 1 i 4mA) ili naponski (izmeu 5 i 10VDC) generator. Na slici 10.31 predstavljen je teorijski Wheatestoneov most u naponskoj varijanti napajanja. Za most
278

Mjerna tehnika

se kae da je uravnoteen ako je izlazni signal koji se mjeri na njegovoj dijagonali jednak nuli. Ovo se ostvaruje u sluaju da je ispunjeno sljedee: R1/R3 = R2/R4 ........................................................................ (10.17)

Slika 10.31. Teorijski izgled Wheatstoneovog mosta Most izlazi iz ravnotee pod dejstvom sile pritiska, koja deformira kristalnu reetku materijala od kojeg su otpori. R1 i R4 poveavaju svoju numeriku vrednost, a R2 i R3 je smanjuju. Kao rezultat toga poveava se vrijednost izlaznog signala, (Us) na dijagonali mosta. Praktina numerika vrijednost ovog signala je od nekoliko desetina do nekoliko stotina mV. Formula po kojoj se izraunava izlazni signal za teorijski Wheatstoneov most, je slijedea: Us= Ub x (R1 x R4 R2 x R3) / (R1 + R3) (R2 + R3 ) + U0 .......... (10.18) Us - Izlazni signal Ub - Napon napajanja U0 - Napon offseta
279

Mjerna tehnika

U praksi se pokazuje da su uticaji promjene temperature i drugih parametara znaajni, tako da izlazni signal za ravnoteni most nije nula i polako se mijenja sa promjenom temperature. Da bi se pojave kompenzovali, obino se koristi otvorena varijanta mosta i redno paralelna veza otpornika za temperaturnu kompenzaciju. Izvedbe piezoelektrinih senzora pritiska Piezoelektrini pretvarai pritiska (slika 10.32), mogu se izvesti u minijaturnom mjerilu, imaju izvrsne dinamike osobine i zahvaljujui linearnoj statikoj karakteristici omoguuju precizno umjeravanje i veliku tanost mjerenja. Glavna primjena piezoelektrinih elemenata je za izvedbu generatora i detektora.

Slika 10.32. Piezoelektini pretvara pritiska Senzori za laboratorijska mjerenja To su dijelovi mjeraa za laboratorijsku upotrebu najvie klase. Poeljno je ostvariti 99,9% tanosti i vie, sa visokom stabilnou mjerenja. Ovi senzori se koriste kao kontrolori i kalibratori industrijskih mjeraa pritiska i radnih etalona pritiska. U grupu senzora za laboratorijska mjerenja spadaju: 1. Vibrirajui cilindar - pretvara vibracija 2. Vibrirajui kvarcni kristal - pretvara vibracija 3. Kvarcna Bourdonova cijev sa magnetnom povratnom spregom - kompenzacija sile
280

Mjerna tehnika

Smart transmiteri-pretvarai Pretvarai pritiska i diferencijalnog pritiska mogu sadrati itavu gamu pretvaraa pritisaka za gasove, paru i tenosti poevi od onih najprostijih sa fiksnim opsegom i klasom tanosti 0,5%, pa sve do SMART davaa sa promjenljivim opsegom, klase tanosti 0,1%, sa kojima moe da se komunicira putem raunara.

Slika 10.33. SMART pretvarai Jedna od najbitnijih karakteristika SMART trnsmitera pritiska i diferencijalnog pritiska je modularni dizajn. To znai da svi transmiteri bez obzira da li su za pritisak ili diferencijalni pritisak i bez obzira na eliju koju imaju, keremiku ili polilisilikonsku, imaju potpuno istu elektroniku, displej i kuite (slika 10.33). Prilikom promjene elije nije potrebna nikakva ponovna kalibracija transmitera, jer podaci o svakom tipu elije se nalaze unutar senzora i elektronika ih odmah prepoznaje. Postavljanje pretvaraa Setovanje davaa ne zahtijeva zrak pod pritiskom, isto moe da se uradi koristei 4 tastera koji se nalaze na samom pretvarau, ili putem personalnog raunara. Nula moe da se pomjera izmeu -100% i +95% nominalnog opsega elije, a sam mjerni opseg je podesiv u odnosu 1:20. Elektronika putem raznih protokola omoguava superponiran digitalni signal za prenos podataka i setovanje pretvaraa putem raunara i obezbjeuje dosta podataka o samom pretvarau i mjernom mjestu. Svi SMART ureaji posjeduju matricu podataka u kojoj se osim vrijednosti mjerene veliine nalazi jo niz podataka, na primer: najvia i najnia temperatura medija na eliji, najnii i najvii pritisak, broj najviih pritisaka koji su delovali na membranu, razne servisne informacije itd. Svi pomenuti
281

Mjerna tehnika

podaci se uvaju, tako da korisnik ima potpunu informaciju o stanju pretvaraa ime se poveava i pouzdanost samog mjerenja pritiska.

Slika 10.34. Postavljanje pretvaraa Kuite SMART transmitera pritiska i diferencijalnog pritiska koje titi elektroniku od neumjerenih temperatura, vlage i korozivnih materijala je aluminijumsko i zatieno. U kuitu se nalazi digitalni displej i bargraf. SMART transmiteri imaju certifikate za rad u eksplozivnoj sredini (CENELEC, PTB, FM, CSA RIIS itd. ) i posjeduju elektrini filter koji je, ustvari, zatita od elektromagnetne interference (EMC - Electromagnetic compatibility). Pretvara se testira u elektrinom polju jaine 30V/m. Upravo zbog toga razna ukljuivanja i iskljuivanja, radio oprema, elektrostatika pranjenja ne utiu na elektroniku davaa i na taj nain pomenuta zatita obezbjeuje veoma pouzdano mjerenje.

282

Mjerna tehnika

11. MJERENJE SILE

Sadraj lekcije: 1. Uvod 2. Instrumenti i ureaji za mjerenje sile 3. Kalibriranje dinamometara 4. Mjerni lanac za mjerenje mase

11.1. UVOD
Sila je vektorska veliina, u mehanici i tehnici jedna od osnovnih i najvanijih veliina koje treba mjeriti i kontrolirati. Sila se definira po drugom Newtonovom zakonu kao F = m a. Sila gravitacije predstavlja umnoak mase i gravitacionog ubrzanja G = mg. Sila gravitacije sa aspekta mjerenja je vana jer je osnova za mjerenje mase i vaganje. Umjesto ubrzanja u izrazu za silu gravitacije javlja se ubrzanje gravitacije. Sila u opruzi ili elastinom tapu data je izrazom: F = cx ................................................................................. (11.1) gdje je c krutost opruge ili tapa, x deformacija. Djelovanjem sile dolazi do deformacije. Deformacija se moe mjeriti, pa nakon toga izraunati sila. Takav nain odreivanja sile je indirektni postupak. Direktnim mjerenjem moe se odrediti vrijednost sile. Ureaji kojima se provodi direktno mjerenje sile zovu se dinamometri. Optereenje silom predstavlja nain provjere i ispitivanja objekata prije njihovog putanja u rad. Silom se optereuju mostovi kako bi se provjerila i dokazala upotrebljivost objekta. Krovne i stadionske konstrukcije u pravilu se provjeravaju nakon izrade i montae optereenjem u vidu sila. Takve tano poznate sile dovode do pojave elastinih deformacija ispitivanih objekata. Nakon upotrebe noseih uadi, zatega visokih objekata ili mostova, zakonom su propisani uslovi pod kojima ih treba ispitati. Jedan od koraka koji se u tom postupku moraju obaviti jeste i ispitivanje sile u uetu ili zatezi. Posebnu ulogu u mjerenju sile zauzima mjerenje mase, gravimetrija ili tehnike vaganja koja ima veliku ulogu u automatskim linijama pakovanja u raznim oblastima industrije; prehrambenoj, hemijskoj, farmaceutskoj.
283

Mjerna tehnika

Industrijske vage za vaganje sirovina i kabastih gotovih proizvoda su nezamjenljive u procesnoj industriji, metalurgiji itd.

11.1.1. Metodi i principi odreivanja mase i sile

Masa se moe odrediti direktno i indirektno. Direktno odreivanje mase vri se u klasinoj mehanici i u teoriji relativiteta. U klasinoj mehanici to se radi za kretanje planeta, a u teoriji relativiteta da se uspostavi veze izmeu mase i energije. Indirektno odreivanje mase se vri u mehanici, astronomiji, termodinamici hemiji i atomskoj fizici. Detaljnije podjele date su na slici 11.1.
Mjerenje mase

Direktno mjerenje mase

Indirektno mjerenje mase

Klasina mehanika Kretanje planeta

Teorija relativiteta Veza mase i energije

Mehanika Volumen

Astronomija luminancija

Termodinamika Termalna energija

Hemija

Atomska fizika

mol Optika spektroskopija Auger spektroskopija Fotoelektron apsorpcija X-zraci spektroskopija

Inercija Corioli's sile

Gravitacija Gravitacione sile

Nuklearna fizika spektroskopija

Fizika estica Stroke procesi

Astronomija Read shift

Centrifugalne sile impulsi

Vertikalni hitac

Slika 11.1. Metodi i principi odreivanja mase

11.1.2. Kriteriji za uravnoteavanje masa

Mjerenje mase je vaganje ili uravnoteavanje i predstavlja aktivnost mjerenja koja se moe posmatrati sa razliitih aspekata: Fizikih principa mjerenja odnosno konstrukcije vaga, Oblik rada,

284

Mjerna tehnika

Klasifikacija mjerenja prema tanosti rezultata koji se trebaju dobiti vaganjem, Drugi kriteriji, Klasifikacija .

Kriteriji za klasifikaciju prikazani su na slici 11.2.

Klasa tanosti Fine vage I Precizne vage II III Komercijalne vage IIII Grube vage

Fiziki princip mjerenja direktno poreenje mase npr. mehanika vaga Poreenje sile npr. vaga s oprugom radiometrijsko odreivanje mase piezoelektrini efekat ...

Vrste uravnoteenja Bez automatskog uravnoteenja npr. mehanika vaga Poluautomatsko uravnoteenje npr. vage za rasuti teret Automatsko uravnoteenje npr. elektromehanika vaga

Nain prikaza rezultata Bez displeja npr. mehanika vaga Sa displejom npr. elektronska vaga

Nain rada Vage sa vlastitim pogonom npr. kaina vaga Vage bez vlastitog pogona npr. mikro-vage

Ostali kriteriji Vrsta vage Vrsta leajeva za teret Namjena ...

Izvor: Mettler, 1982

Slika 11.2. Kriteriji za klasifikaciju uravnoteavanja

11.1.3. Greke pri mjerenju

Pri mjerenju mase uspostavlja se ravnotea lijeve i desne strane vage. Pri tom se javljaju greke koje utiu na rezultat mjerenja. Na slici 11.3 su date greke i mjesta na kojima se one javljaju kod prostih mehanikih vaga.

285

Mjerna tehnika

Nesigurnost duine
Trenje i kretanje leajeva

L1

L2 Elektrini naboj

Magnetna polja Odstupanje od standarda mase

Poloaj teita mase

V1.r L.g

V2.r L.g

Pritisak zraka

m1.g Postavljanje koje nije horizontalno

m2.g

Prozraenost

Izvor: PTB, 1997

Slika 11.3. Greke mjerenja mehanikih vaga

11.2. Instrumenti i ureaji za mjerenje sile

Direktno mjerenje sile ostvaruje se specijalnim ureajima koji se zovu dinamometri. Rad dinamometara moe biti zasnovan na razliitim principima. Dinamomtri prema principu rada mogu biti:
286

mehaniki, elektrini, hidraulini, pneumatski. potezni i potisni, za ispitivanje kompresije tenzometraske mjerne trake, induktivni prtvarai, kapacitivni pretvarai, piezoelektrini pretvarai.

Prema funkciji mogu biti:

Za mjerenje sile mogu se koristiti razliite vrste pretvaraa, a najee:

Mjerna tehnika

Osnovni zahtjevi koje svaka konstrukcija dinamometra mora da zadovolji su: visoka osjetljivost u cijelom opsegu mjerenja,odnosno brzo reagiranje na promjenu sile, mala inercija, praktinost i ekonominost u radu.

Elektrini dinamometri se ee koriste jer imaju manju inerciju, veu tanost i osjetljivost u odnosu na mehanike i hidraulike.

11.2.1. Mehaniki dinamometri

Postoje dva osnovna pristupa mjerenju sile odnosno vaganju, i to direktno poreenje i indirektno poreenje pomou kalibriranih pretvaraa. Direktno poreenje je je tehnika balansa odnosno nulta metoda. Balans se kod mehanikih vaga uspostavlja putem jednakosti momenata. Najstarije vage su napravljene da rade na ovom principu. Metod jednakosti momenata zove se i metod simetrije. Sila i njeno djelovanje na kraku se izjednauju sa nekom drugom silom koja djeluje na drugom kraku. Na ovaj nain se vri vaganje odnosno direktno odreivanje sile na drugom poznatom kraku. Na slici 11.4. prikazane su vage koje rade na principu simetrije i viestepene vage. Pomou ove vage mjeri se teret W, za to se koriste manji tereti Wp i Ws Uzima se da je Wp nula kada se vri graduiranje skale. Tereti W1 i W2 mogu se zamijeniti teretom W. Kod vaganja postoji relacija poluge: T x b = Ws x a i T x c = W1 f e / d + W2 h ........................... (11.2) Sa slike se vidi da postoji proporcija duina h/e = f/d , pa je: T x c = h ( W1 + W2 ) = hW ................................................ (11.3) Kombinacijom prethodnih izraza dobije se : Ws a / b = W h / c ili W = Ws ( a c / bh ) = R Ws ................ (11.4) gdje je: R = ac/bh - faktor mnoenja skale. Dinamiki odgovor ovakvih skala zavisi od prirodne frekvencije i priguenja. Prirodna frekvencija zavisi od kretanja mase, faktora R i sila.

287

Mjerna tehnika

mk
konstantni protuteg mase

tegovi

mb mb

mb mb

m0

klatea masa skala

nepoznata masa

mx

Izvor: Mettler, 1982

F6178 100599

Slika 11.4. Viestepeni sistem za vaganje

288

Mjerna tehnika

Drugi tip mjernog sredstva za mehaniko mjerenje sile je mehanizam sa klateom skalom. U sutini to je viestepeni mehanizam sa konstanim duinama. Ulaz ili direktna sila ili sila proporcionalna teini okai se na tap. Kad se to uradi dolazi do umirivanja postepenim kretanjem dijelova mehanizma oko taaka A. Kretanjem se aktivira zupasti sistem vezan za kazaljku koja se pomjera i pokazuje na skali masu ili silu. Ovakav princip mehanikog djelovanja (slika 11.5) ugraen je u mehanike dinamometre razliitih izvedbi.

Slika 11.5. Osnovna konstrukcija klatee skale

11.2.2. Elastini mjeri pretvarai

Vie vrsta mehanikih pretvara koriste elastine lanove ili njihovu kombinaciju za mjerenje sile. Rezultat je linearnost izmeu ulaza i izlaza pretvaraa. Veliina krutosti se uzima direktno kao mjera proporcionalnosti za silu ili optereenje ili kao sekundarni pretvara da se pretvori pomjeranje u drugi oblik izlaza. Najee je to elektrini signal. Elastini lanovi zadovoljavaju relaciju: K = F / y, .............................................................................. (11.5) Gdje je: F nanesena sila koja se mjeri, y ukupno skretanje (pomjeranje),
289

Mjerna tehnika

K - konstanta krutosti. Za elastini element se odreuje konstanta K zavisno od toga koji je element. U tabeli 11.1. su dati neki elastini elementi i njihove konstante K kao i jednaine iz kojih se one dobivaju.
Elastini element
F optereenje L duina A presjek y istezanje E modul elastinosti

pomjeranje

Konstanta K

y=

FL AE

K=

AE L

F optereenje L duina E modul elastinosti I moment inercije

y=

1 FL3 48 EI

K=

48EI L3

y=

1 FL3 3 EI

K=

3EI L3

F optereenje Dm prenik zavoja N broj zavoja Es modul smicanja Dw prenik ice F optereenje D prenik prstena E modul elastinosti I moment inercije

3 8FDm N y= 4 Es Dw

4 Es Dw K= 3 8Dm N

4 FD 3 2 y= 16 EI
F K1 + K 2

K=

EI 4 D3 2

16

F
K1 konstanta opruge 1 K2 konstanta opruge 2 F optereenje

y=

K = K1 + K 2

1 1 y= F + K1 K 2

K=

1 1 1 + K1 K 2

Tabela 11.1. Elastini elementi i konstante

290

Mjerna tehnika

Konstrukcija elastinih pretvaraa Dizajn detektora - transducera elementa je funkcija od kapaciteta i potrebne osjetljivosti i prirode sekundarnog transducera. Zavise od prirode ulazne veliine: da li je statika ili dinamika. Sve sluajeve nije mogue analizirati, ali se moe uzeti u obzir nekoliko osnovnih faktora. to je vea osjetljivost i maksimalni izlaz po jedinici ulaza to su bolje karakteristike koje transducer ima. Elastini lan treba da ima to manju krutost u odnosu na deformacije koje proizvodi optereenje - sila. To se postie kombinacijom faktora uticaja. esto je potrebno kreirati krutost konstrukcije elije optereenja na raun osjetljivosti i tada konstruirati sekundarni dio pretvaraa. Drugi faktor koji ukljuuje osjetljivost je vrijeme odziva ili vrijeme postizanja ravnotee. Ovo je funkcija priguenja i prirodne frekvencije. Brzi odziv znai i visoku prirodnu frekvenciju i potreban je elastini lan i visoka krutost. Napon u materijalu je ograniavajui faktor u bilo kom lanu za silu. Treba da naponi ostanu ispod granice elastinosti i to ne samo u nekim takama nego na svim mjestima. Zaostali naponi utiu na ukupno naponsko stanje. Ukoliko se sabiraju sa postojeim, naponi rastu i javlja se nelinearnost i histerezis. Na dizajn i primjenu elija za silu utiu i proizvoake tolerancije. Na slici 11.6. data je blok shema mjernog sredstva prvog reda za mjerenje sile.
Signal iz primarnog detektora

Ulazni signal

Primarni detektor

Sekundarni detektor

Analogni signal

U F
Mehaniki osjetljivi lan Elektrini lan

Slika 11.6. Blok dijagram senzora za silu Mehaniki elastini lanovi su opruge koje pretvaraju silu - masu u elastino pomjeranje opruge ili elastinog prstena. Na mehaniki osjetljivi lan, koji je sastavni dio svakog pretvaraa sile, djeluje se silom F. Kao izlaz iz primarnog dijela pretvaraa javie se kao odgovor signal U. Ako je mehaniki osjetljivi lan opruga, odgovor na djelovanje sile je pomjeranje opruge. Dakle, mehanika veliina - sila ili
291

Mjerna tehnika

masa se pretvaraju u odgovarajue pomjeranje. Pomjeranje se u odgovarajuem mehanikom, elektrinom ili nekom drugom sekundarnom pretvarau transformira u signal druge vrste. Ako je mjerni sekundarni dio pretvaraa elektrini onda se na izlazu javlja elektrini signal. Na slici 11.7. dana je shema pretvaraa za silu i izvedbeni dijelovi pretvaraa.

Slika 11.7. Konstruktivna shema mjernog pretvaraa za silu Svi dijelovi ne uestvuju podjednako u mjerenju sile. Mjerenje direktno zavisi od dijela za prijem i prijenos sile, rasporeivaa pomou koga se sila dovodi na elastini lan, pretvaraa i selektora koji odvaja samo silu u pravcu mjerenja dok se sile u drugim pravcima zanemaruju. Osim toga pretvara posjeduje kuite i dio koji ga titi od preoptereenja. Svi ostali dijelovi ne uestvuju direktno u mjerenju sile. Prema konstruktivnoj izvedbi mehaniko elektrini pretvarai mogu se podijeliti prema nainu nastajanja reakcije veze na : Pretvarae odvojenog djelovanja kod kojih reakcija nastaje usljed deformacije elektriki reaktvnog lana Pretvarai zajednikog pretvaranja kod kojih se reakcija veze ostvaruje deformacijom elastinog i elektrinog lana. Pretvarai sa kompenzacijom sile kod kojih se reakcija stvara elektrinim uravnoteenjem.

Suvremeni pretvarai rade na prvom principu na prethodno opisani nain.

292

Mjerna tehnika

Pretvarai drugog tipa mehaniko optereenje prenosi na aktivni materijal bilo da je on elektrini ili magnetni. Pri tome se mehanika deformacija oituje u pojavi napona. Zbog toga se i zovu pretvarai zajednikog djelovanja odnosno elastino-elektrinog pretvaranja. Trei tip pretvaraa stvara reakciju elektromagnetnim putem. Kompenzacija u kolu se vri sve dok se deformacija ne svede na nulu. Vrste elastinih lanova Elastini lanovi mjernih pretvaraa za silu mogu biti razliiti zavisno od toga kakve e napone izazvati vanjsko optereenje; smiue, aksijalno, napone savijanja ili sloene napone. Uglavnom se koriste elastini lanovi za savijanje dati na slici 11.8. koji sadre mjerne trake. Broj mjernih traka zavisno od tipa, konstrukcije i vrste mjernog mosta moe biti razliit. Mjerni opseg je od 100 N do 10 kN. Osnovni oblik elastinog lana za savijanje je u obliku konzole sa dvije ili etiri mjerne trake dati u tabeli 11.1.

Slika 11.8. Elastini lanovi za savijanje sa tenzometarskim trakama Elastini elementi za smicanje prikazani su na slici 11.9. a njihov mjerni opseg je u granicama od 10 kN do 1 MN.

293

Mjerna tehnika

Slika 11.9. Elastini lanovi za smicanje sa tenzometraskim trakama

11.2.3. Elektrootporni tenzometarski dinamometara

Za mjerenje sila gotovo iskljuivo se koriste elektrini dinamometri. Mjerenje sila elektrinim dinamometrima se svodi na mjerenje deformacija mjernim trakama na tapu ili prstenu optereenom silama istezanja ili pritiska, slika 11.8. Da bi se poveala osjetljivost pri mjerenju malih vrijednosti sila, dinamometar se izrauje u obliku prstena, a mjerne trake povezuju u most. Pri konstrukciji dinamometra tap ili prsten treba da budu tako dimenzionirani da ostanu u elastinom podruju. Najvanija osobina je krutost elastinog elementa.

294

Mjerna tehnika

b)

a)

membrane

Kutija za spajanje i kompenzacioni elementi

Elastino tijelo

Postavljanje mjernih traka

c) Slika 11.10. Elektrini dinamometar a) mjerna elija optereena na pritisak ili istezanje, b) mjerna elija sa elijama optereenja rasporeenim po obimu prstenastog dinamometra, c) mjerna elija sa membranom

295

Mjerna tehnika

Proraun i karakteristike tenzometarskih dinamometara Usljed djelovanja sila koje se mjere, bilo zateuih ili pritiskujuih unutar konstrukcije dinamometra javljaju se sile i momenti. U presjeku P-P javlja se unutranja zateua sila F/2 i moment savijanja M0. Krutost elasinog prstena rauna se na osnovu najvee deformacije l u pravcu djelovanja sile F pomou Casteliagnove teoreme, slika 11.11.

Slika 11.11. Optereenje dinamometra: a) izgled optereenja, b) presjek i raunska shema U proizvoljnom presjeku P-P moment savijanja je: M = M0 FR (1 cos) .................................................. (11.6) Ukupna energija defomacije prstena jednaka je zbiru energija etiri simetrine etvrtine tijela dinamometra.

A = 4
0

M 2R d ................................................................... (11.7) 2 EI z

gdje je: E modul elastinosti prstena, M moment u proizvoljnom presjeku, Iz moment inercije presjeka. Kako presjek P-P ostaje nedeformisan, nagib elastine linije jednak je nuli,

A = 0 , pa je: M

296

Mjerna tehnika

M0 =

sin 0 1 FR 1. .......................................................... (11.8) 2 0

a deformacija l u pravcu djelovanja sile

sin 2 0 1 A FR 3 1 l = = 0 + sin 20 ......................... (11.9) F EI z 2 4 0

Krutost dinamometra kao elastinog tijela rauna se prema izrazu:

K=

EI F = 3 z ................................................................... (11.10) l R 0

Zavisno od vrijednosti debljine dinamometra (h), te za = 67i 0 = 0,043 date su vrijednosti krutosti dinamometra u tabeli 11.2.

h Oznaka [mm] [mm] [cm4] K1 2,6 68,80 4,410-3 K2 3,3 69,15 910-3 K3 4,2 69,60 18,510-3 K4 5,3 70,15 37,510-3 K5 6,8 70,90 78,810-3 Tabela 11.2. Krutosti dinamometara

R=

1 ( D + h) 2

Iz =

bh3 12

R [cm3] 326 330 337 344 355

K=

EI z R 3 0

[kN/mm] 0,6 1,2 2,5 5,0 10,0

Dinamometri se mogu koristiti za mjerenje komponenata otpora rezanja i svaka od tih komponenata moe se posebno izmjeriti na osnovu deformacije koju ona izaziva. Za mjerenje svake komponente formira se posebna sprega.

11.2.4. Elektromagnetni dinamometri

Osim elektrinih koriste se i elektromagnetni dinamometri koji rade na induktivnom principu. Prema konstrukciji mogu biti dinamometri sa: membranom, cijevnim elementom, prstenastim elastinim lanom.

Na slici 11.12.a prikazana je elija optereenja sa elektromagnetnom kompenzacijom sile.

297

Mjerna tehnika

U~ R N S S N

Izvor: Kochsiek, 1986

F6180 080699 Gub

a)

b)

Slika 11.12. a) Elektromagnetna kompenzacija sile; b) Induktivni dinamometar sa membranom 1 - tijelo, 2 - membrana, 3 - tap, 4 - jezgro, 5 kalem.

11.2.5. Kapacitivni dinamometri

Djelovanjem sile na kapacitivni mjerni pretvara, kapacitet kondenzatora se mijenja, slika 11.13. Najee se koriste pretvarai za silu sa membranama, sa prstenastim lanom i cjevastim elastinim lanom.

Slika 11.13. Kapacitivni pretvarai sile Kapacitivni pretvarai sile se koriste za mjerenje sila od 10N do 10 MN. Imaju male dimenzije pa su pogodni za ugradnju na ogranienim prostorima, imaju male sile trenja i otporne sile.

298

Mjerna tehnika

11.2.6. Hidrauliki i pneumatski dinamometri

Ako se sila nanosi na jednu stranu klipa ili mambrane ,a na drugoj strani djeluje odreeni pritisak, treba uspostaviti ravnoteu sila.Na tom principu rade hidrauliki i pneumatski pretvarai za silu, slika 11.14.

Slika 11.14. Presjeci hidrauline i pneumatske elije za silu Klip u hidraulikom dinamometru ne dodiruje zidove mjerne elije. Kada mjerena sila djeluje na membranu ona se pomjera i time dovodi u kretanje klip koji moe da vri mala kretanja. Pomjeranja klipa se mogu dalje transformirati u signal koji se mjeri i daje informaciju o veliini sileoptereenje ili pritiska. Ovi pretvarai su velikog kapaciteta 22 MN i tanosti 0,5%. Osjetljivi su na temperaturne promjene to se moe rijeiti postavljanjem nule. Temperaturne promjene u toku mjerenja mogu unijeti greku od 0,25% sa 10 stepeni promjene temperature. Pneumatska elija je slina hidraulikoj i radi na slian nain. Razlika je u medijeu koji je u ovom sluaju gasoviti. Pneumatske elije koriste membrane za uspostavljanje ravnotee, umjesto klipova. Promjene optereenja su velike pa se mjerna membrana mora uravnoteevati postepeno.

299

Mjerna tehnika

11.3. Kalibriranje dinamometara

Postoje razliite vrste kalibracija koje se mogu koristiti za ocjenu karakteristika elastinih lanova za silu. Ponekad je dovoljno provjeriti na vrijeme sklop i izabrati jednu od vie standardnih graduacija skala.

11.3.1. Kalibriranje mehanikih dinamometara

Za oprugu elastine mjerne elije, na slici 11.15, odreuje se nesigurnost konstante krutosti koja je posljedica dimenzionalnih tolerancija koje mogu biti 9%. U vrijeme sklapanja vri se brza i jednostruka kalibracijska provjera i izbor jedne od dvije ploe i reducirati nesigurnost iz ovog izvora na polovinu vrijednosti. etiri ploe bi trebalo da to reduciraju za 2,5%. Postupak se koristi ne samo za mjerna sredstva za mjerenje sile nego i za druge razne jeftine instrumente koji imaju skalu.

Slika 11.15. Kalibracija mehanikih dinamometra Kada su opruge primarni pretvara onda se vri podeavanje aktivnih navoja opruge i krutost opruge. Ako elija sadri sekundarni pretvara i on se mora kalibrirati npr. podjela skale voltmetra. Na slici je prikazan postupak minimiziranja nepotrebnih tolerancija. Ukupno optereenje se dijeli izmeu primarnog lana (opruge u ovom sluaju) jednog ili vie vernier anova, manje opruge na slici. Dizajnom se moe odrediti da vernier lanovi nose 10% ili manje ukupnog optereenja. Oni su svrstani
300

Mjerna tehnika

prema krutosti tako da je nesigurnost sklopa elije manja nego to je specificirano npr. 0,2%. Ovakav postupak se koristi za irok opseg elastinih instrumenata. Deformacija se koristi da se mjeri naneseno optereenje, a mjeri se preciznim mikrometrima. Ponovljive mikrometarske postavke dobiju se pomou pokretnog-vibracionog tankog tapia. tapi A se pokree elektrinim putem a mikrometarsko vreteno B pokazuje, uz naznaeno priguenje, koliko je kretanje. Naponi u elastinim elementima mogu se raunati za savijanje prema proraunu datom u prethodnom proraunu dinamometra za odreivanje momenata.

11.3.2. Kalibriranje elektrinih dinamometara

Kalibriranje dinamometra vri se na nain prikazan na slici 11.16. Na elastini dinamometsr se zalijepe etiri mjerne trake i to dvije sa spoljanje a dvije sa unutranje strane. Spoljanje trake obiljeene su sa S1 i S2 a unutranje sa U1 i U2. Sve etiri trake su aktivne i povezane tako da se temperaturno kompenziraju. Trake su prikljuene na mjerni most 2, koji se napaja pomou generatora 3.

Slika 11.16. Kalibracija tenzometarskih dinamometara: 1-dinamometar, 2-mjerni most, 3-generator za napajanje mosta, 4-pojaalo, 5-demodulator, 6-filter, 7-oscilograf, 8-galvanometar A-oblik signala za napajanje mjernog mosta, B-oblik signala dejstva mjernih traka sa noseom frekvencijom oscilatora, C-Demodulirani i filtrirani signal doveden na galvanometar oscilografa-mjerna veliina

301

Mjerna tehnika

Napon na pojaalo se dovodi sa strane indikatora 2, 3. Nakon demoduliranja signal se filtrira i dovodi na galvanometar i oscilograf. Svaka od komponenata mjernog lanca ima svoje karakteristike. Kalibracija dinamometra se vri mjerenjem karakteristika krutosti dinamometra. Mjere se deformacije l koje nastaju kada se nanese optereenje ili izvri rastereenje. Optereenje se vri pomou tegova mase 5,10,15,20, 25 kg.

11.4. Mjerni lanac za mjerenje mase

Mjerenje mase se moe ostvariti pomou mjernog lanca koji ima dijelove prikazane na slici 11.17.
IZVOR SNAGE
LINEARNA BAZA VREMENA vremenska baza

TEINA

REZULTATI

REFERENCA

U f
ELIJA OPTEREENJA POJAANJE PRETVORBA NAPON FREKVENCIJA

21.10

SNABDIJEVANJE

...

METAR

KALIBRACIJA

DISPLEJ

LABORATORIJSKA VAGA
Izvor: Schrenk

Funkcije Displeja

ELIJA OPTEREENJA
Izvor: HBM

Broj komada teina Ukupna zabiljeena suma +/- provjera tolerancija

Izvor: HBM

Slika 11.17. Mjerni lanac za mjerenje mase.

302

Mjerna tehnika

12. PROIZVODNA MJERENJA

Sadraj lekcije: 1. Ciljevi i zadaci proizvodnih mjerenja 2. Razvoj proizvodnih mjerenja 3. Podjela proizvodnih mjerila

12.1. Ciljevi i zadaci proizvodnih mjerenja

U proizvodnji maina ureaja, alata i svih drugih proizvoda postoje mjerenja koja se moraju raditi tokom cijelog proizvodnog procesa kako bi proizvod imao odreene karakteristike. Postoji itav niz mjerenja koja se izvode sa razliitim mjerilima kako bi se dobili eljene karakteristike proizvoda. Proizvodna mjerenja odnose se na mjerenje duine, uglova, kvaliteta povrsina i oblika i poloaja. Osnovni zadaci proizvodnih mjerenja su prikazani na slici 12.1.

Kontrola oblika radnog komada

Kontrola procesa u cilju poboljanja kvaliteta procesa

Osnovni zadaci proizvodnih mjerenja

Kalibracija mjerila ISO 100152

Planiranje proizvodnje, podaci za odreivanje trokova

Slika 12.1. Zadaci proizvodnih mjerenja

303

Mjerna tehnika

12.2. Razvoj proizvodnih mjerenja

Najstarija mjerila su runa mjerila, ali istovremeno i najvie koritena i u dananje vrijeme. Gotovo treina ukupne upotrebe mjerila u proizvodnji pripada upravo runim mjerilima. To je zbog toga to su jednostavna za koritenje, jeftina i prenosiva. Na slici 12.2. prikazan je razvoj mjerila za mjerenja u proizvodnji odakle se vidi da su elektrina mjerenja i automatska sredstva mjerenja sve zastupljenija kao i viekoordinatna koordinatna mjerna tehnologija. Etalonska mjerenja ne zauzimaju veliki dio mjerenja prema procentu ali su neizbjena i uslov su mjernog jedinstva i razmjene roba.

100 % 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1920 Mjerna soba, komparatori Kontrola oblika 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990

Runa mjerna sredstva

Elektrina, Univerzalna mjerna sredstva, automatska sredstva za ispitivanje

Pneumatski indikatori
CMM

godina

Slika 12.2. Razvoj mjerila za proizvodna mjerenja

12.3. Podjela proizvodnih mjerila

Mjerila za duine mogu se razvrstati na razliite naine i prema razliitim parametrima. U principu mogu biti: Jednostruka i Viestruka

304

Mjerna tehnika

U jednostruka mjerila spadaju mjerila koja se koriste za mjerenje i kontrolu samo jedne veliine. To su: Granina mjerila, Tolerancijska mjerila, Lenjiri bez skale, Mjerne ploe, abloni i kalibri.

Viestruka mjerila koriste se za mjerenje vie vrijednosti mjerne fizike veliine ili mjernog odstupanja. To su: Lenjiri sa skalom, Mjerila sa nonijusom, Mikrometarska mjerila, Komparatori, Mjerni mikroskopi. Mehanika, Optika, Elektrina itd.

Prema principu mjerenja mogu biti:

12.3.1. Jednostruka mjerila

Granina mjerila Etalon je mjerilo ili proizvodni fenomen koji predstavlja utjelovljenu dimenziju sa tano odreenom karakteristikom. Utjelovljene mjere nemaju dijelovi koji se mogu mijenjati za vrijeme mjerenja. Zavisno od njihove namjene granina mjerila mogu biti paralelna u vidu blokova ili paralelna granina mjerila ili u obliku tapia cilindrinog oblika. Paralelna granina mjerila Najee se koriste mjerila za provjeru duina. To su granina mjerila. Zovu se etaloni za duine i koriste se u industriji i u laboratorijama. Koritenjem ovih mjerila postie se zadovoljavanje tanosti u procesu mjerenja duinskih veliina. Granina mjerila imaju visok nivo tanosti i stabilnosti pa ukoliko se koriste na ispravan nain rezultat dobiven

305

Mjerna tehnika

koritenjem graninih mjerila moe se smatrati da je taan, odnosno, da je istinita vrijednost mjerene veliine. Materijal graninih mjerila Blokovi graninih mjerila izrauju se od visokougljeninog elika ili keramike u obliku pravougaonika. Isporuuju se u kompletima, slika 12.3.

Slika 12.3. Komplet graninih mjerila za duinu Dimenzije blokova u kompletu su razliite,a broj blokova u kompletu je razliit. Broj blokova je uvijek toliki da se moe sloiti eljena duina. Dimenzije blokova su najee 9 x 30 mm za blokove duine do 10 mm, a 9 x 35 za blokove preko 10 mm duine. Klasa tanosti graninih mjerila Granina mjerila za duine izrauju se u pet klasa tanosti za odreene namjene i to: 00, kalibraciona K, 0, I, II.

Mjerila klase tanosti 00 su ona koja slue za kalibraciju na poetku postupka kalibracije svakog kompleta graninih mjerila. Osnovna uloga graninih mjerila ove klase tanosti je da poslue kao etalon proizvoaima graninih mjerila kao i u labaratorijama gdje se umjeravaju mjerila. Koriste se u kalibracionim labaratorijama.
306

Mjerna tehnika

Kalibraciona granina mjerila se koriste za kalibraciju drugih mjerila jer se njihovim koritenjem mogu ispuniti zahtjevi koji se trae od mjerila za kalibraciju. Klase graninih mjerila 0, I, II tanosti koriste se opu provjeru mjerila. Npr. klasa 0 koristi se za provjeru mjerila kojima se eli postii velika preciznsot. Klasa I se koristi u provjeri mjerila kojima se vre mjerenja u proizvodnji od kojih se zahtijeva velika tanost. Slaganje blokova paralelnih graninih mjerila na poznatu duinu. Obino se kompleti blokova sastoje od 32 do 112 komada datih u odgovarajuim veliinama sa osnovnim dimenzijama 1 mm i 2 mm. Na slici 12.4. prikazan je nain slaganja poznate veliine kako bi se mogla provjeravati mjerila.
1,008 1,020 1,300 5,328 2,000

Slika 12.4. Slaganje graninih mjerila da se dobije eljena veliina Grupe Broj blokova Podjela Veliina blokova blokova u grupi u (mm) u (mm) 1 9 0,001 1,001-1,009 2 9 0,010 1,100-1,090 3 9 0,100 1,100-1,900 4 9 1,000 1,000-9,000 5 9 10,00 10,00-90,00 Tabela 12.1. Set graninih mjerila koji sadri 45 blokova Koriteno 1 1 1 1 -

Ukoliko se eli dobiti poznata veliina od 5.328 mm, za njeno slaganje moe se iz kompleta prikazanog u tabeli 12.1. uzeti odreeni broj blokova. Prvo se iz kompleta uzme blok iz grupe blokova 1 ija je duina 1,008, zatim iz grupe 2 blok 1,020, iz grupe 3 blok 1,350 i iz grupe 4 blok 2.000.

307

Mjerna tehnika

Osim za kontrolu duina granina mjerila se mogu koristiti i za kontrolu uglova. Na slici 12.5. su prikazana kako se koriste i isporuuju i neke od izvedbi.
10" 30" 1' 2' 3 3' 10' 10 45 a) 35 25 5 30 b) 30 5 30' 1 2 30

e)

c)

f) d) g)

Slika 12.5. a) Granina mjerila za ugao, b) Slaganje graninih mjerila za eljeni ugao, c) Granina mjerila za uglove, d) Sinusni lenjir za formiranje uglova sa mjernim blokovima, e) Univerzalni uglomjer, f) Razliiti kontrolnici za uglove DIN 875, g) Granitni uglomjer za pravi ugao
308

Mjerna tehnika

indikator
A g w Nominalni ugao

Radni komad Rastojanje centara cilindara Sinusni lenjir Sloena granina mjerila E = B sin

Slika 12.6. Granina mjerila za ugao Tolerancijska mjerila Kontrolnici ili tolerancijska mjerila slue za kontrolu proizvoda. Postoje razliiti naini kako se mogu razvrstati tolerancijska mjerila, a prikazani su na slici 12.7.
Tolerancijska mjerila

Prema mogunostima koritenja

-regulirajue -dvosmjerna - jednostrane - dvostrane

Provjera oblika

Provjera broja kontrolisanih parametara

- diferencijalna - kompleksna - radna - prijemna - reviziona

Prema namjeni

Slika 12.7. Podjela tolerancijskih mjerila prema razliitim kriterijima

309

Mjerna tehnika

Tolerancijska mjerila se izrauju u dva osnovna oblika: u vidu ravi za kontrolu spoljanjih i u vidu epova za kontrolu unutranjih duinskih mjera. Kontrolnicima ili tolerancijskim mjerilima se povjerava da li se kontrolisana veliina nalazi u granicama dozvoljenih odstupanja, ali se ne utvruje vrijednost kontrolisane veliine niti mjerno odstupanje. To su vrsta mjerila sa stranom IDE i NE IDE.

Nepodesivi dvojni ep

Podesivi dvojni ep

Nepodesiva dvojna rava Podesiva rava

31,775 31,75 H7

31,750

31,75 Strana ide Strana ne ide 31,775

20 h7 20,000 19,979

19,979 20 Maksimalna dimenzija Minimalna dimenzija

Slika 12.8. Tolerancijska mjerila, rave i epovi

310

Mjerna tehnika

Koritenjem rave i epa, slika 12.8, moe se odrediti da li je kontrolirana dimenzija u granicama dozvoljenih tolerancija, iznad ili ispod njih. Komadi se na osnovu toga mogu svrstati u dobre, loe i one za doradu. Prema namjeni kontrolnici se dijele na: Radne Prijemne i Revizione

Radionika radna mjerila se koriste neposredno u proizvodnji, prijemna za prijem, a reviziona za zavrnu kontrolu proizvoda i kontrolu radnih mjerila. Prije svega, reviziona mjerila slue za provjeru i prijem radnih kontrolnika. Prema konstrukciji kontrolnici mogu biti: vrsti i podesivi

Podesivi regulacioni omoguavaju neutralisanje habanja i podeavanje mjerila za kontrolu dimenzija razliitih vrijednosti i razliitih odstupanja. Prema obliku mjerila mogu biti: jednostrana i dvostrana

Tolerancijska mjerila, osim za duine, mogu se koristiti i za kontrolu uglova. Koristi se princip svjetlosnog procjepa koji je vei ukoliko je odstupanje od dozvoljene mjere vee. Ostala jednostruka mjerila U ostala jednostruka mjerila mogu se ubrojati lenjiri bez skale, abloni, mjerne ploe i kalibri, sve prikazano na slikama 12.9 do 12.12.

Slika 12.9. abloni za kontrolu koraka i profila navoja

311

Mjerna tehnika Broj komada u setu 13

Dimenzije (mm) 0,05 - 0,1 - 0,15 - 0,2 - 0,25 0,3 - 0,4 - 0,5 - 0,6 - 0,7 - 0,8 0,9 - 1 0,05 do 1 mm sa korakom 0,05 mm 0,1 do 2 mm sa korakom 0,1 mm

20

20

Slika 12.10. Listii

Slika 12.11. ablon za kontrolu sloenog profila

Slika 12.12. abloni za kontrolu radijusa Mjerila za duine U proizvodnim mjerenjima se mjere i kontroliraju duine na razliite naine i razliitim mjernim sredstvima. Kako ova knjiga ne obuhvata posebno mjerenja duina i sve metode mjerenja u proizvodnji, na slici 12.13 data su mjerna sredstva za duine i razliiti pristupi mjerenju duina.

312


etaloni, kalibri, toler. mjerila, granina mjerne glave mehanika lenjir, trake, skale pomina mjerila, mikrometri, mjerni satovi, mjerni aparati mjerila viestruka jednostruka jednookordinatna niskog pritiska, visokog pritiska, diferenc, brzinski pneumatska sa lupama, sa ogledalima, abbeova, sa staklenim lenjirom, sa prizmom, kontaktni interferometri, interferom komparatori, laseri optika mjerne maine elektronska mjerni mikroskop, mjerni projektor, alatni mikroskop j i mjerni mikroskop, mjerna maina elektronska MJERNA SREDSTVA ZA MJERENJE DUINA dvokoordinatna optika mjerni centri optika trokoordinatna mjerne maine, mjerni roboti elektronska

mikrometri i

Viestruka mjerila

Najee koritena viestruka mjerila su:

mjerila sa nonijusom,

komparatori.

Slika 12.13. Podjela mjerila za duine

Mjerna tehnika

313

Mjerna tehnika

Mjerila sa nonijusom Univerzalno pomino mjerilo izrauje se sa razliitim opsegom mjerenja i sa razliitim skalama nonijusa. Podjela na nonijusu se izrauje kao podjela jednog mm skale na deset, dvadeset ili pedeset dijelova, slika 12.14. To zavisi kolika se tanost eli postii mjerenjem sa pominim mjerilom.

Slika 12.14. Mjerilo sa nonijusom Glavni dijelovi pominog kljunastog mjerila: A Lenjir, B Kliza,
314

Mjerna tehnika

C Mjerni kraci za spoljanja mjerenja, D Mjerni kraci za unutranja mjerenja, E ipka za mjerenje dubina, F Milimetarska skala, G Colovna skala, H Colovna skala nonijusa, I Milimetarska skala nonijusa, L Konica klizaa, M Otrice krakova za mjerenje uzanih proreza, rupa, navoja itd., N Sueni kraj ipke za mjerenje dubine uzanih procijepa, rupa itd., O Vijci za uvrivanje voice klizaa na zadnjoj strani lenjira, P Mali vijci za korekciju eventualne greke paralelnosti krakova. Pomina kljunasta mjerila koja se koriste u metalopreraivakoj industriji imaju opsege mjerenja od 130 do 500, pa i vie mm. Duina krakova raste proporcionalno duini mjerila i obino se kree od 40 do 150 mm. U odnosu na nonijuse kojim su opremljena pomina kljunasta mjerila se dijele na slijedei nain. Mjerila sa nonijusom od deset podjeljaka. Nonijus sa deset podjeljaka (jednostavan ili dvostruki) tanost mjerenja 1/10=0,1 mm. Mjerila sa nonijusom od dvadeset podjeljaka. Nonijus sa dvadeset podjeljaka(jednostavan ili dvostruki) tanost mjerenja 1/20=0,05 mm. Mjerila sa nonijusom od pedeset podjeljaka. Nonijus sa pedeset podjeljaka, tanost mjerenja 1/50=0,02 mm.

Izbor mjerila zavisi prvenstveno od zahtijevanog stepena tanosti mjerenja, odnosno praktino od dozvoljene tolerancije izrade predviene crteom predmeta koji se mjeri. Koriste se za mjerenje vanjskih i unutranjih dimenzija, a tanost zavisi od podjele na skali nonijusa. Mogu biti sa analognom skalom ili digitalnim oitavanjem.

315

Mjerna tehnika

a)

b)

c)

Slika 12.15. Poreenje pominih mjerila sa deset (a), dvadeset (b) i pedeset (c) podjeljaka Mikrometri Postoje tri tipa mikrometara: za spoljanja mjerenja, za unutranja mjerenja, za mjerenja dubina.

Ta tri tipa se meusobno razlikuju po obliku, ali princip rada i mehanizam koji obezbjeuje tanost oitavanja su identini kod sva tri tipa mikrometara.

316

Mjerna tehnika

Mikrometri spadaju u prosta mjerila za mjerenje duina i izrauju se za razliite opsege mjerenja, i sa razliitom tanou mjerenja. Mjerno podruje mikrometara po pravilu iznosi 25 mm bez obzira na veliinu otvora njegovog tijela. Granica od 25 mm je uzeta zato da bi se izbjegle greke pri izradi mikromerarskog mehanizma, to bi za posljedicu imalo netanosti pri mjerenju. Na primjer, suvie dugako mjerno vreteno bi se moglo kriviti. Mikrometri ostvaruju tanost mjerenja od 1/100 mm pri mjernom podruju od 25 mm.

Slika 12.16. Mikrometar i skale mikrometra Komparatori Komparatori rade na razliitim principima a najee su konstruirani da rade na: mehanikom pneumatskom elektrinom i kombinovanom principu.

Kao i prethodna dva navedena mjerila koriste se za mjerenje duina u proizvodnim procesima i odravanju. Mehaniki komparatori Komparator je instrument koji se koristi za kontrolu greaka oblika predmeta, kao i za uporedna mjerenja (utvrivanje razlike) mjera predmeta koji se kontrolie i odabranog etalona prikazan na slici 12.17. Kako komparator predstavlja uporedno mjerilo, on tokom upotrebe mora biti povezan sa nekom referentnom osnovom. U tu svrhu se koriste odgovarajui nosai.
317

Mjerna tehnika

Slika 12.17. Komparator Mehaniki komparatori imaju glavne dijelove prikazane na slici 12.18.

Slika 12.18. Dijelovi komparatora A Mjerni pipak se oslanja na povrinu predmeta kojii se kontrolie, a na pokretnu polugu B je uvren navojnom vezom. C Kuite u koje je smjeten mehanizam za uvelianje. D Skala u stotim dijelovima milimetrima. E Glavna skala za stote dijelove milimetra. F Milimetarska skala.
318

Mjerna tehnika

Kazaljka se pomjeri za jedan podjeljak kada glavna kazaljka komparatora obavi puni krug na skali stotih dijelova milimetra. G Pokretni pokazivai koji se mogu pomjerati po obimu kuita,a postavljaju se na granice eljenog tolerancijskog polja. H Zavrtanj za nulovanje komparatora. Kod drugih tipova nulovanje se obavlja zakretanjem skale. I Dugme za odizanje pipka.
graninik Povratna opruga kompenzator Kompenzaciona opruga nazubljeno vreteno kazaljka(0.001 mm) zupanik indikator (1 mm) Mjerno vratilo skala Zupanik kazaljke

Slika 12.19. Dijelovi komparatora Mehaniki komparator radi na principu skretanja kazaljke, koje se kod mehanikih komparatora sa zupanicima ostvaruje pomou sistema za prenos mjerene veliine putem zupanika, odnosno njihovog prenosnog odnosa. Na slici 12.20 prikazan je postupak mjerenja duine pomou mehanikog komparatora. Tanost i podruje mjerenja Mehanizam komparatora za uveliavanje prikazuje svako pomjeranje pipka od 1mm kao kretanje glavne kazaljke za jedan puni krug skale. Cijela kruna skala podijeljena je na sto jednakih podjeljaka, a svaki od njih odgovara pomjeranju od 1/100=0,01 mm, to ujedno i predstavlja tanost mjerenja.
319

Mjerna tehnika

Pomjeranja vee od 1 mm se registriraju drugom skalom i kazaljkom za registriranje pomjeranja u mm, pri emu jedan podjeljak odgovara pomjeranju za jedan milimetar. Mjerno podruje komparatora ogranieno je na 10 mm, to znai da maksimalni hod mjernog pipka iznosi 10 mm. Kod nekih preciznijih tipova komparatora moe da se postigne tanost mjerenja od 0,005 do 0,002 mm, pa ak kao kod minimetra, tanost od 1m (1/1000=0,001 mm). Podruje mjerenja ovih mikrometara visoke tanosti je ogranieno na 1 mm, pa ak i manje.
Kuite Podjela skale

senzor

kazaljka

Poetni poloaj Izmjereni poloaj

senzor

Slika 12.20. Postupak mjerenja duine pomou komparatora Vrste mehanikih komparatora Prenos mjerene veliine kod mehanikih komparatora moe se ostvariti pomou: zupanika, poluga, opruga, pua.

Na slici 12.21 su prikazani neki od navedenih komparatora.

320

Mjerna tehnika

Poluni prenos Pneumatski komparatori

Opruni prenos

Puni prenos

Slika 12.21. Vrste mehanikih komparatora Kod pneumatskih komparatora "mjerni pipak" predstavla sloj sabijenog vazduha koji izlazi iz jednog siska. Radni predmet postavljen ispod mjernog siska mijenja, zavisno od svoje kote, vrijednost debljine tog sloja vazduha, a time i izlazni pritisak na sisku. Na varijaciji tog pritiska, koji se moe pratiti na nekom manometru, poiva princip rada pneumatskog komparatora. Poto ne postoiji mehaniki kontakt izmeu radnog predmeta i komparatora eliminiraju se mogue greke usljed elastinih deformacija i greaka instrumenta. Ovi mjerni aparati zahvaljujui velikom uveliavanju greake pri prenosu omoguavaju mjernje sa tanou reda veliine od 1 m. Komora pritiska A sa dva siska B i C se napajaju sabijenim vazduhom konstantnog pritiska P, slika 12.22. Pritisak P u komori A zavisi od presjeka otvora sisaka B i C. Ako je B konstantan onda manometar D koji slui za mjerenje pritiska P registruje promjene pritiska u C. Ako se presjek C poveava pritisak P opada i obratno. Promjene pritiska mogu da se prate: sistemom direktnog strujanja (1) kod kojeg izmeu izlaznog siska U i povrine radnog predmeta M postoji izvjestan zazor ispunjen vazduhom povienog pritiska, sistemom indirektnog strujanja (2) kod kojeg je izlazni sisak zamijenjen zatvaraem O oblika ventila, ije je vreteno u dodiru sa radnim predmetom.

321

Mjerna tehnika

Slika 12.22. Dijelovi pneumatskog komparatora

Slika 12.23. Shema rada pneumatskog komparatora Na slici 12.23 je prikazan pneumatski komparator sa shemom funkcioniranja. Zrak za napajanje, doveden preko reduktora pritiska i preistaa na vrijednost P, ulazi u mjera, gdje se stabilizira na strogo konstantan pritisak H.Poto je vrijednost pritiska P vea od pritiska H, pri kojem radi mjera, to e viak zraka prelaziti u komoru A1. Zrak pod
322

Mjerna tehnika

pritiskom H napaja komoru pritiska B preko siska C, a izlazi na otvor D mjerne glave. Usljed pomjeranja mjernog pipka E, vrsto spojenog sa ventilom F, zavisnog od promjene mjernog predmeta G, mijenja se i veliina izlaznog otvora za zrak, to izaziva promjenu pritiska h, koji se registrira na manometru A, a postoji izmeu ulaznog siska C i izlaznog siska D. Pritisak se u manometru oitava kao vrijednost vodenog stuba. Jedan njegov kraj ini sud A1 a drugi stub A2. U sud A1 je uronjena cijev M, iji se otvor nalazi na dubini H, a koja slui da stabilizira pritisak zraka u mjerau i da ga odri konstantnim. Cijev A2 ima podjeljke i mjeri vrijednost pritiska h. Vrijednost h odgovara razlici nivoa vode u sudu vode A1 i samoj cijevi A2. Nivo vode u cijevi A2 zavisi od promjene protoka zraka na otvoru D mjerne glave. Da bi se olakalo oitavanje pri mjerenju kote u cijevi A2 se nalazi obojena voda, podjeljci su dati direktno u m, a pomjerljivi pokazivai postavljaju na granice tolerancijskog polja kote koja se kontrolie. "Nulovanje" cijevi A2 manometra pneumatskog komparatora se vri na osnovu etalon-predmeta. Elektronski komparatori

Slika 12.24. Elektronski komparator

323

Mjerna tehnika

Elektronski komparatori odreuju eljenu kotu posebnim mjernim pipcima, a zatim mehaniku veliinu pretvaraju u elektrinu. Zbog njihove osjetljivosti, tanosti i prilagodljivosti ovi instrumenti nalaze viestruku primjenu ne samo za tanu kontrolu i mjerenje predmeta nego takoe i za regulaciju maine za obradu (na primjer, brusilice), odnosno za kontinuiranu kontrolu predmeta tokom ciklusa mainske obrade. Elektronskim komparatorima se mogu registrirati promjene mjera veliine 0,1 m. Glavni dijelovi ovih instrumenata su: mjerni pipak, pretvara, pojaalo, indikator i nosa. Mjerni pipak je elemenat koji je u dodiru sa radnim predmetom. Njegov oblik je prilagoen radnom predmetu i njegovim karakteristikama. Pretvara prima mehanike impulse i pretvara ih u elektrine veliine. Pojaalo ini elektronski sklop. Elektronski sklop pojaala pojaava elektrine impulse iz pretvaraa i alje ih indikatoru, odnosno na instrument za kontrolu na ijoj se skali vri direktno oitavanje brojane vrijednosti veliine. Kapacitivni komparatori Komparatori koji vre mjerenje na bazi promjene kapaciteta nekog kondenzatorasu kondenzatorski komparatori. Na slici 12.25 prikazana je shema jednog takvog kapacitativnog komparatora u kojem kolo struje naizmjeninog napona zatvara kondenzator ija je strana A1 nepokretna, a strana A2 pokretna i povezana sa mjernim pipkom B.

Slika 12.25. Kapacitivni komparator

324

Mjerna tehnika

Odstupanje mjere predmeta D u odnosu na nazivnu se pretvara u promjenu jaine struje usljed promjene rastojanja h (dielektrino rastojanje). A1 Nepokretna strana kondenzatora, A2 Pokretna strana kondenzatora spojena sa mjernim pipkom, B Mjerni pipak, C Mjerni instrument, indikator intenziteta struje, D Radni predmet. Tipina upotreba komparatora jeste u svrhu kontrole i to: upravnosti, paralelnosti elemenata, paralelnosti alatnih maina, paralelnosti pri pozicioniranju radnih komada na alatne maine, cilindrinosti, koninosti, saosnosti, odstupanja od poloaja, odstupanja simetrinosti.

325

Mjerna tehnika

13. OPTIKA MJERENJA

Sadraj lekcije: 1. Uvod 2. Podjela optikih mjerenja u proizvodnji 3. Mjerni ureaji na bazi nekoherentnog svjetla 4. Mjerenja na bazi optoelektronike 5. Laserska metrologija

13.1. Uvod
Potreba za brzim i preciznim mjerenjima geometrijskih karakteristika sve je vie prisutna u proizvodnom mainstvu. To dolazi zbog injenice da rastu zahtjevi za kvalitetom, usljed konkurencije ali i automatizacije procesa proizvodnje. Tendencija je da se dizajniraju i razvijaju mjerna sredstva integrirana u proces proizvodnje, a to su visoko precizna optiko elektronika sredstva za mjerenje geometrije i mikrogeometrije. Osim isto optikih mjerenja koja se provode mjernim sredstvima i ureajima koji rade na principima geometrijske optike, sve ee se koriste i mjerna sredstva koja rade na principima fizike optike i njene kombinacije sa elektronikom.

Slika 13.1. Predprocesna, procesna i postprocesna optika mjerenja Optika mjerenja u proizvodnji imaju primjenu u svim fazama proizvodnje, slika1. Prvo se koriste u predprocesnim mjerenjima, u kontroli proizvoda i procesa i za postprocesnu kontrolu proizvoda. Prednosti optikih mjernih sredstava ogledaju se u: visokoj tanosti, visokoj rezoluciji, fleksibilnosti i univerzalnosti mjernih sredstava, velikoj brzini mjerenja, maloj kontaktnoj povrini, jednostavnoj vezi sa mikroprocesorima. Nedostaci optikih mjerenja su: greke u optoelektronikim komponentama, stabilnost mehanikih komponenti, karakteristike povrina, nije mogue poreenje rezultata sa taktilnim sondama.

326

Mjerna tehnika

13.1.1.Osnove optike
Poznato je da se klasina optika moe podijeliti na: geometrijsku optiku i fiziku optiku, slika 13.2. KLASINA OPTIKA

GEOMETRIJSKA OPTIKA SVJETLOSNI ZRACI

FIZIKA OPTIKA ELEKTROMAGNETNI POPRENI TALASI

DIFRAKCIJA POLARIZACIJA

REFLEKSIJA

REFRAKCIJA

INTERFERENCIJA

Slika 13.2. Podjela optike Mjerni ureaji su konstruirani na principima optike, elektromagnetnog spektra odnosno svjetlosnog spektra. Svjetlosni spektar ima ultravioletno podruje talasnih duina, vidljivo podruje i infracrveno podruje talasnih duina. Odgovarajua talasna duina svjetlosti se koristi za odreene vrste mjerenja, slika 13.3. Svjetlosni zrak je nosilac informacije i njegove karakteristike odreuju vrstu mjerenja i principe na kojima su postavljena mjerenja.

ultraljubiasta

zelena uta crvena red ljubiasta green narandasta violet blue plava

infracrvena

Radioaktivni zraci Kosmiki zraci X.zraci

vidljiva mm - talasi Radio talasi

Slika 13.3. Elektromagnetni spektar

327

Mjerna tehnika

Geometrijska optika obuhvata svjetlosne talase koji imaju osobine refleksije (odbijanja) i refrakcije (prelamanja), slika 13.4.

a '

a 1

b 2 a b

b b a

Ukupno odbijanje na optiki guem mediju n1 n2

Prelamanje kroz optiki gui medij n1 n2

Prelamanje u optiki tanjem mediju n1 n2

Slika 13.4. Prelamanje svjetlosti

devijacijska prizma

reverzibilna

trostruka

90

45 pentagonalna prizma

direktno reverzibilna

Slika 13.5. Ogledala i prizme

328

Mjerna tehnika

13.1.2. Karakteristike svjetlosti

Ogledala se koriste za modifikaciju svjetlosnog talasa - zraka koja se vri u procesu mjerenja. Ogledala reflektuju zrake svjetlosti pod istim uglom pod kojim zrak pada na ogledalo. Koriste se u interferometrijskim mjerenjima. Retro reflektori reflektuju svjetlo upadnog i odbijenog zraka paralelno. Sastoje se od tri medjusobno okomite povrine postavljene pod pravim uglom. Funkcija ogledala moe se dopuniti i poboljati koritenjem prizmi da bi se izbjegli nedostaci ogledala. Svi nabrojani elementi slue u optikim ureajima za voenje zraka. Fizika optika obuhvata elektromagnetne talase koji imaju osobine difrakcije, interferencije i polarizacije. U fizikoj optici talasi se posmatraju kao elektromagnetni. Na slici 13.3. dat je spektar svih talasa od ultravioletnih preko vidljivog podruja do infracrvenih. Na slici 13.6. su dati izvori nekoherentne i koherentne svjetlosti.

incoherent non-monochromatic light of a bulb Laser coherent light of a laser in continuous wave use Phase difference Destructive interference s = (2n + 1)/2
s s / 2 3 / 2

A1 A2 1 2 3 The wavelength defines the colour of light The amplitude defines the intensity of light I ~ A2 A3

E
s

Constructive interference s = n

Slika 13.6. Koherentni i nekoherentni talasi Nekoherentna svjetlost je hromatska svjetlost koju emituje svjetlosni izvor kao to je sijalica. Koherentnu svjetlost emituju laseri u kontinuiranom talasu. Talasna duina svjetlosti odreuje i boju svjetlosti iz spektra boja. Svaka boja ima svoju talasnu duinu. Amplituda talasa definira intenzitet svjetlosti. Vea amplituda svjetlosnog zraka znai i vei intenzitet svjetlosti.

329

Mjerna tehnika

Interferencija je pojava sabiranja talasa pri emu moe doi do pojaanja ili slabljenja novonastalog talasa. Soiva su optiki elementi koji fokusiraju paralelni svjetlosni zrak na razdaljinu koja je jednaka udaljenosti od fokusa i zavisi od talasne duine koritene svjetlosti. Svaka talasna duina se fokusira u vlastitu taku. Ako taka koju formira izvor svjetlosti ide u fokus soiva dolazi do kolimacije. Kada su dva zraka kombinirana tako da njihovi fokusi su u jednoj taki popreni presjek svjetla zavisi od udaljenosti fokusa od individualnih soiva. Polarizacija nastupa kada se nepolarizovana svjetlost transformira u polarizovanu. Polarizatori vre modifikaciju intenziteta svjetlosti. Postoje ploe koje konvertuju linearno polarizovanu svjetlost u kruno polarizovanu kada optika osa dvostruko odbijajueg materijala zahvata ugao od 45 sa pravcem polarizacije svjetlosti. Kruno polarizovana svjetlost sadri dva parcijalna zraka koji imaju faznu razliku od 90. Iz tog razloga pomenute ravne ploe se koriste da generiraju dva posebna zraka sa odgovarajuim faznim pomakom svjetlosnog zraka. Cijepanje svjetlosnih zraka u dva posebna zraka vri se sa semireflektujuim ogledalima. Intenzitet moe varirati u irokom podruju kroz dielektrine slojeve. Debele staklene ploe obino proizvode i neusklaenost zraka.

13.2. Podjela optikih mjerenja u proizvodnji

Principi geometrijske optike kao osnovni fiziki principi iskoriteni su za konstrukciju optikih mjernih sredstava koja su iroko primijenjena u proizvodnim mjerenjima i kontroli. Hromatski zrak nekoherentne svjetlosti nosi signal koji se koristi kod mjernih sredstava kao to su: mjerni mikroskopi i teleskopi, profil projektori, Moir tehnika, tehnika silueta, fotogrametrija fazna modulacija, i druge.

330

Mjerna tehnika

a) Fotogrametrijaizraunavanje poloaja na osnovu postavljenih oznaka; mjerni opseg 10 x 10 m x 10 m

b) Autokolimacija, mjerni rang do 9000 lunih sekundi

c) Mikroskopija; tanost do 0,1 m.

Slika 13.7. Mjerenja na bazi nekoherentne svjetlosti

331

Mjerna tehnika

Karakteristike monohromatske koherentne svjetlosti iskoritene su za mjerenja kao to su: interferometrija, difrakcija, laserska triangulacija, lasersko skeniranje, holografija, konfokalna mjerenja.

Mjerni principi iskoriteni su za vie mjernih procedura pa je u tabeli 13.1 dat pregled principa i odgovarajuih mjernih procedura. Princip mjerenja Triangulacija Procedura mjerenja Fotogrametrija Fringe projector Light sectioning tehnika Distance sensors Lasersko skeniranje Pulse ranging Konvencionalna interferometrija Interferometrija sa bijelom svjetlosti Procedura traenja fokusa Konfokalna mikroskopija Mjerni mikroskopi Profil projektori Mikroskop sa upadajuim svjetlom Tehnike svjetlosnih traka

Vrijeme of flight measuring Interferometrija Traenje fokusa Transmisija svjetlosti Procedure sa upadajuim svjetlom

Tabela 13.1. Principi i procedure optikih mjerenja Optoelektroniko mjerenje duine je mjerenje rastojanja proporcionalno svjetlu kako bi se odredio razmak izmeu mjernog objekta i senzora. Nakon toga se odgovarajuom procedurom dekodiranja primljene mjerne svjetlosti dobije informacija o mjerenoj razdaljini od mjernog objekta do senzora. Dananja tehnologija optikih mjerenja, tj. koritenja svjetlosti u svrhu mjerenja moe se svesti na pet razliitih mogunosti. Postupci se dijele na one koji zavise:
332

od vremena putovanja svjetlosnog zraka du mjernog puta, brzine kretanja zraka, zatim rasporeda intenziteta svjetlosti na detektor,

Mjerna tehnika

poloaja kroz triangulaciju, faze podeavanja izmeu mjerenog i referentnog svjetla ili odreivanje pravca polarizacije kada se odreuje oblik objekta.

Uobiajeno je da se u svim procedurama na strani sa koje se emituje svjetlo postavi vie izvora svjetla, dok su na prijemnoj strani odgovarajui foto detektori koji vre selekciju prema nekoj od pomenutih procedura. Karakteristike koje treba nai mogu biti razliite kao npr. spektar, gustina svjetlosnih zraka, polarizacija, spektralna osjetljivost itd. Navedene procedure kojima se prenosi informacija putem svjetlosti, vode do razvoja razliitih optoelektrinih mjernih postupaka.

Izvor: Atos
Slika 13.8. Kontrola kvaliteta povrine Interferometrija sa bijelom svjetlou koristi se za izmeu ostalog i za kontrolu kvaliteta povrina. Na slici je prikazana kontrola kvaliteta povrine uzorka koja je 200m x 200m na uzorku ije su dimenzije 50mm x 50mm (slika 13.8). Laserskom holografijom mogu se mjeriti pomjeranja a nakon toga raunati naponi u razliitim vrstama konstrukcija gdje to nije mogue uraditi drugim metodama (slika 13.9). Interferometrijskim mjerenjem razmaka nesigurnost manja od 5x10-7 (slika 13.10). moe se postii relativna

333

Mjerna tehnika

Izvor: Sensors 2003

Slika 13.9. Laserska holografija

Izvor: Hewlett-Packard
Slika 13.10. Mjerenja na bazi koherentne svjetlosti

334

Mjerna tehnika

13.3. Mjerni ureaji na bazi nekoherentnog svjetla

13.3.1. Profil projektori i mjerni mikroskopi
Optiki mjerni uraaji koji se najvie koriste u odreivanju geometrijskih karakteristika proizvoda su mjerni mikroskopi i profil projektori. Sa oba ova ureaja mogu se odrediti brzo i ekonomino dvodimenzionalne koordinate mjernih objekata sa jednom mjernom ravni. Sutina rada jeste uveanje predmeta koji se mjeri ili kontrolira kako bi se uoile ili izmjerile neke karakteristike. Slika mjerenog objekta se optiki uveava, prikazuje na displeju i posmatra kroz okular mikroskopa. Princip rada profil projektora prikazan je na slici 13.11.

Mjerenje u slici B Presjek 2 2 1 0

Mjerenje na slici

oznaka objektiv Presjek 1

objektiv Presjek 2

slika

slika

Slika 13.11. Profil projektori

335

Mjerna tehnika

Svjetlosni zrak iz izvora bijele svjetlosti-sijalice pada na soivo C, prelama se i preko mjerenog objekta AB pada na projekciono soivo P i na zaslonu ekranu pravi uveanu i obrnutu sliku objekta, koji se posmatra na profil projektoru. Savremeni profil projektori se koriste u dvije razliite variante. U oba sluaja sjenka mjerenog objekta putem preciznih mjernih ogledala se uveava i usmjerava na ekran. Mjerni rang profil projektora je u optem sluaju vei nego kod mjernih mikroskopa tako da ak i vei objekti se mogu direktno mjeriti bez koritenja linearnih modula. Npr. mogu se provjeravati kontrolna mjerila na osnovu korisnikog uzorka projektovanjem profila. Kod oba mjerila i mikroskopa i profil projektora mjerni objekat se postavi i stegne pomou dvije pokretne ploe koje su okomite jedna na drugu. Kontrolor i vrilac mjerenja postave neki znak u definirani prostor sa stranicom koja je uveana kako bi se moglo izvriti provjeravanje. Princip rada mjernog mikroskopa prikazan je na slici 13.12. Mikroskop radi na principu da se poslije uveanja mjerenog objekta optika slika tretira kao realni objekat koji je zaokrenut za 180 stepeni. Takva slika se dalje moe uveavati. Stvarna slika dijela I1 (meuslika), se formira koritenjem soiva O koje je sastavni dio objektiva. Tada se takva slika uveava uveanjem E i stvara slika I2, koja je virtualna i nevidljiva i zato se mora postaviti ekran u realnu ravan. Efektivno uveanje je proizvod pojedinanih uveanja objektiva i okulara. Greke u mjerenju mogu se pojaviti zbog promjena u prikazivanju skale koje se javljaju usljed fokusiranja objekta na mjernu plou. Za ostvarenje mjerenja osvjetljenje se postavlja vertikalno na ravnu plou na kojoj je mjereni objekat. Tamno polje koje ne moe osvijetliti svjetlost je ispod objekta, a sve oko objekta je osvijetljeno. Obino se takva slika objekta alje dalje tamo gdje se prikazuje profil mjerenog radnog komada. Fiziki princip mjerenja mikroskopom zasniva se na uveanju mjerenog komada, slika 13.12. Na slici je dat prikaz uveanja objekta kroz sistem soiva mikroskopa.

336

Mjerna tehnika

Virtualna slika u beskonanosti

0 5 1 0 1 5

uveanje

objektiv aparatura

okular

Objekat mjerenja

meuslika

Slika f1 f1 f2 f2

Slika 13.12. Princip rada mjernog mikroskopa

13.3.2. Teleskopi
Teleskopi se koriste za poravnanje i uspostavljanje referentnih linija. Najjednostavniji oblik teleskopa je prikazan na slici 13.13. Ukoliko se obavlja i mjerenje sa teleskopom dodaje se optiki mikrometar. Svaki teleskop ima dio koji omoguava podizanje dijela zbog poravnanja. Teleskopi sa autokolimacijom se koriste za direktna ispitivanja. Mjere se odstupanja od uglova pomou optikih osa teleskopa. Rade na principu mjerenja poprenih odstupanja izjednaavajui ih sa postavljenom oznakom. Optika osa teleskopa koja je definirana okularom teleskopa i jedna vanjska prostorna referentna oznaka slue kao referentna linija koja se zove linija izjednaavanja.
337

Mjerna tehnika

Ravno ogledalo

Djelilac preklapanje oznaka Teleskopska oznaka Izvor svjetla reticle

Ravno ogledalo

Podjela zraka

ravno ogledalo pod uglom oznake su razdvojene Teleskopska oznaka

Izvor svjetla

reticle Mjerni gradijenti profila

Mjerne take

Slika 13.13. Princip rada teleskopa za poravnanje Slijedei tano poravnanje teleskopa sa vanjskim znakom teleskop zadrava krutost u prostoru. U toku mjerenja mogu se javiti problemi sa promjenom skale koje nastaje u funkciji od rastojanja. Teleskop se mora ponovo fokusirati sa promjenom rastojanja. Naime, sa porastom rastojanja od mjerne oznake, smanjuje se skala. To ima za posljedicu poveanje mjerne nesigurnosti. Rjeenje se nalazi u odgovarajuem izboru mjernih oznaka, kroz promjenljive skale.Teleskop treba podesiti tako da obje ose budu poravnate. To je primjena nultog metoda. Mjerna nesigurnost teleskopa zavisi od rezolucije oka, izvedbi i karakteristika dijelova teleskopa i rastojanja mjerne oznake od teleskopa. Mjerna nesigurnost data je izrazom: y = ( a + L/b ) m .......................................................... (13.1)

338

Mjerna tehnika

13.3.3. Tehnike silueta

Mjerenje tehnikama sjenke prikazano je na slici 13.14. Ureaj koji koristi ove tehnike sastoji se od izvora svjetlosti koja ne prolazi kroz mjereni objekat koji pravi sjenku, nego samo pored njega. Takvi zraci padaju na soivo, prelamaju se kroz soivo i padaju na zaslon na kome se vidi slika objekta. Pomjeranjem objekta izmeu izvora svjetlosti i soiva poveava se ili smanjuje slika objekta.
Paralelna svjetlost

testni uzorak Feeder

a) Izvor svjetla

1024 Pixel

udaljenost svjetla

radna udaljenost ravan mjerenja

soivo

Svjetlosni senzor

Neparalelna svjetost

testni uzorak Feeder

b)

Izvor svjetla

1024 Pixel

udaljenost svjetla

radna udaljenost

soiva

Svjetlosni senzor

Slika 13.14. Tehnika silueta

339

Mjerna tehnika

13.4. Mjerenja na bazi optoelektronike

Na bazi optoelektronike napravljeni su optoelektroniki mjerni elementi i oni su dio mjernih sredstava za vrenje mjerenja u proizvodnji. Osnovni optoelektroniki elementi koji se integriraju u svako optoelektroniko sredstvo koje se koristi za mjerenja ispunjavaju slijedee zadatke: stvaranje-generiranje naelektrisanja, sakupljanje naelektrisanja, prenos naelektrisanja, detekciju naelektrisanja
Svjetlosna pobuda Elektrini kontakti

+V Silicijum dioksidni sloj

e-

e-

Granini sloj P- tip poluprovodnika

Slika 13.15. Princip rada CCD kamera (charge couple camera) Tipovi osvjetljenja za rad CCD kamera prikazani su na slici 13.16.
Prenesena svjetlost Unesena sporadina svjetlost Pogled na tamnu zonu

Pogled na svijetlu zonu

Slika 13.16. Neke vrste osvjetljnja-pobude za rad CCD kamere

340

Mjerna tehnika

Kako je prikazano na slici osvjetljenje se moe ostvariti: osvjetljenjem svjetlou iji su talasi paralelni, sporadini ili difuzni, usmjereni u odreenom pravcu prema svijetloj ili tamnoj zoni ili i stroboskopskom lampom i strukturiranim osvjetljenjem.

CCD senzori (charge coupled device), slika 13.15, su poluprovodniki senzori koji se sastoje od matrixa i elektrode. Na elektrodi se skupljaju elektroni koji nastaju tokom izlaganja djelovanju svjetlosti. Broj elektrona koji nastaju direktno zavisi od intenziteta i vremena izlaganja. Poto se elektroni skupe na izolatoru ispod elektrode oni se transportuju sistemom koji se zove CCD element koji to konvertuju u naponski signal koji je po svom karakteru video signal. Elektroni-pixeli kod preslaganja mogu biti sloeni u matricu pa ine CCD ip koji je osnovni element CCD kamere. Koritenjem specijalnih komponenti mogue je CCD kamere primijeniti u podruju termografije za tehniku dijagnostiku sistema i procesa.

Slika 13.17. Fotodiode i fotootpornici Mjerenja koja koriste CCD kamere su vrlo bliska ljudskoj percepciji i zato se koriste u industrijskim mjerenjima. CCD kamerama se radi image processing. Postoje tri osnovna koraka u procesiranju slike
341

Mjerna tehnika

Biljeenje slike ureenje i prenoenje slike procesiranje slike Prvi korak je dobiti podatke za oblik -sliku pomou CCD kamere. U drugom koraku podatke treba prevesti u digitalni oblik i poslati u raunar gdje se izvrava trei korak, a to je procesiranje podataka. Po funkciji koju vre, CCD kamere mogu biti detektori a to su fotodiode i fotootpornici, slika 13.17.

13.4.1. Optiko elektroniki mjerni ureaj

Optiko elektroniki mjerni instrument moe se koristiti za razliite namjene, a prva je kontrola procesa sa mogunou sortiranja dobrih i loih dijelova i naravno skupljanje geometrijskih podataka o proizvodu. Ureaj se sastoji od CCD kamere koja emituje svjetlost na uzorak, dobiva se slika mjerenog uzorka, a podaci se proslijeuju u raunar, slika 13.18.
CCD-camera with objective computer and accessories
Interface modules

measured data Control commands

frame grabber motor control card Positioning system interface

test sample

Good / Badsorting device e. g.: - optical - acoustic - pneumatic motor

Tasks:
-control of the measuring process -monitoring of the measuring process -recording of the meas. data -evaluation of the meas. data -display of the results of measurement -feedback to a sorting equipment -user interface

positioning system

illumination

Slika 13.18. Optoelektroniki mjerni ureaj za sortiranje 2D radnih komada Kontrola metalnih povrina Metalne povrine kontroliraju se pred poetak ulaska u proizvodnju. Pogodne metode koje se koriste prilikom kontrole su 2D slike stvarne povrine. Da bi se to postiglo koriste se optoelektronike metode kao to je prethodno pomenuta kontrola CCD kamerom. Metoda se moe koristiti i za kontrolu troenja alata.

342

Mjerna tehnika

Za proizvodnju velikog broja proizvoda potrebno je da dva dijela budu u tanom odnosu jedan prema drugom, npr. alat i radni komad. Da bi se to postiglo potrebno je da se poznaje pozicija najmanje jednog od dva dijela pri emu se mora poloaj mjeriti i kontrolirati. Rezultat koji se dobije koristi se kasnije za kontrolu rukovanja sistemima. Kontrola se postie upotrebom CCD camera naroito u automobilskoj industriji. U drugim granama industrije manje se koriste ovi vidovi kontrole.

13.4.2. Princip trokuta

Postupak mjerenja rastojanja primjenom principa trokuta Senzori iji se rad zasniva na laserskom trokutnom principu sluze za mjerenje rastojanja. Princip trokuta je relativo star princip ali se dosta razvio nakon razvoja poluprovodnika. Razvoj laserskih dioda, detektora, analognog i digitalnog procesiranja signala omoguio je izradu brzog i na razliite smetnje slabo osjetljivog senzora. Princip trokuta (lat. triangulum - trokut) je mjerni princip koji se zasniva na odreivanju jedne stranice trokuta i dva ugla, slika 13.19. Ako je poznata stranica AB, stranicu trokuta CD mogue je odrediti kada se odrede dva ugla i .
laser

CCDsensor optics u2 u1 1 B object of measurement u = c tan u1 > u2 > u3 u b b = cos = sin h g g u c A g 2 u3 3 h b

Slika 13.19. Princip trokuta Trokutni senzor koji se koristi za primjenu principa trokuta, slika 13.20, sastoji se od laserske diode, linearnog detektora, soiva pomou kojih se usmjeravaju zraci. Svjetlo iz laserske diode pada na mjereni objekat a
343

Mjerna tehnika

zatim se pomou soiva usmjerava na ccd detektor. Koritenjem sinusnog zakona odreuju se rastojanja. Kada iz nekog svjetlosnog izvora, svjetlost obasjava dio povrine radnog komada koji se mjeri. Dio svjetla se reflektuje od radnog komada i registrira na CCD detektoru i dobije se dvodimenzionalna slika. Na osnovu izraza za trokutni princip izrauna se traeno rastojanje. U jednaini se pojavljuje koeficijent optikog pojaanja, slika 13.21.
Laserska dioda

Linearni detektor

Soiva za projektovanje i prikazivanje

Ddm

Mjerni opseg

Slika 13.20.Trokutni senzor

344

Mjerna tehnika
camera image

CCD-camera projector s light beam test object

Triangulation equation: d= s B tan

B - coefficient of optical amplification

Slika 13.21.Triangulacija

13.4.3. Optike skale

Optike skale se koriste u robotici i to su linearne skale mainskih alata i koordinatnih mjernih maina. Izrauju se od elika, stakla i kombinacije stakla i keramike (zerodur). Mjerna nesigurnost optikih skala je mala, a takoer i rezolucija. Optika skala se satoji od izvora svjetlosti koja obasjava kolimaciona soiva, nakon ega dolazi do index - referentne reeke sa vrlo sitnom podjelom. Nakon prolaska kroz reetku svjetlost pada na mjereni komad, odbija se od njega, skree pomou viestrane prizme, ponovo prolazi kroz referentnu reetku a zatim na detektore.

13.4.4. 3D Moir procedura i projektovanje linija

Trodimenzionalni postupci pri kojima se pojavljuju naizmjenine linije spada u postupke pravljenja projekcija ili topometrijske postupke. Mjerenje se provodi koritenjem kamera postavljenih u razliitim pravcima. Uzorak se postavi na nepokretnu podlogu i od nje odvoji tako da moe biti osvijetljen. Na cijeloj podlozi na kojoj je uzorak javljaju se tamne i svijetle linije koje se lome na dijelu na kom se nalazi komad. Koordinate mjerenog radnog komada se raunaju u raunaru mjernog ureaja po principu trokuta, slika 13.23. Na poetku prije mjerenja treba postaviti tano projektor odnosno kameru i odrediti patrametre. To se radi putem raunarski postavljenih parametara.

345

Mjerna tehnika CCD-kamera ZC Izvor svjetla

YC

ZP XC

YP

Optika za snimanje

XP Optika za projiciranje

ZM

YM

Mjerni objekat

XM

Slika 13.22. Stvaranje slike pomou CCD kamere i mjerenje Mjerna nesigurnost se eliminira smanjenjem razdaljine izmedju linija. Koriste se za registriranje trodimenzionalne topografije povrine radnog ili kontroliranog, mjerenog komada. Tipina primjena je u ispitivanju oblika deformiranih povrina i mjerenju oscilacija. Koriste se i u digitalizaciji slobodnih povrina kao to su povrine kalupa i modela u postupcima RP, i reverzibilnom inenjeringu.

346

Mjerna tehnika

Izvor svjetlosti

Kolimaciona soiva

detektori Usmjervajue soivo Referentna reetka

Mjerna skala

Slika 13.23.Optika skala

13.4.5. 3D fotogrametrija
To je procedura registriranja slika zasnovana na trokutnom principu. Postupkom se simultano registriraju 3D koordinate velikog broja taaka mjerenog objekta. Objekat se registrira sa najmanje dvije strane uz koritenje analognih ili digitalnih kamera. Moe se isti postupak provesti i sa jednom kamerom ali je potrebno vriti snimanje iz vie pravaca. 3D koordinate se raunaju u prostoru i stvaraju sliku mjernog objekta. Ukljuivanjem kamera iz vie pravaca posmatranja vie taaka se registrira pa se smanjuje mjerna nesigurnost rezultata. Na slici 13.25. prikazan je princip fotogrametrije. Mjereni objekat se nalazi izmedju nekoliko kamera od kojih svaka snima mjereni komad sa svoje strane. Ukupni podaci u vidu 3D koordinata taaka se objedinjavaju i na osnovu njih se stvara prostorna slika objekta. Fotogrametrijska mjerna tehnika slui kao mobilna koordinatna mjerna maina. Koriste se za mjerenja velikih objekata u zrakoplovstvu, brodogradnji, i izradi postrojenja velikih industrijskih objekata. Druga primjena fotogrametrije jeste ispitivanje malih objekata zapremine manje od 1 m3 sa malim mjernim nesigurnostima od oko 1:15000 u malom vremenskom intervalu od nekoliko sekundi. Rjee se koristi za odreivanje poloaja i identifikaciju rukovanja i procesa obezbjeenja kvaliteta tokom izrade proizvoda.

347

Mjerna tehnika
Sistem za projektovanje

CCD kamera

Optika za projektovanje

Projektovane linije

Mjerni objekat

Podruje ispitivanja

Red linije

Dio profila

Slika 13.24. Princip projektovanja linija i oprema

348

Mjerna tehnika

Slika 13.25. Princip fotogrametrije

13.5. Laserska metrologija

13.5.1. Osnove rada lasera
LASER je svjetlosni pojaiva u kojem se pojaava svjetlost uz pomo indukovanog zraenja atoma (Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation). Osnovne karakteristike svjetlosti koju emitira laser su: koherentnost, monohromatinost i linearna polariziranost. Intenzitet emisije laserskog snopa mnogo je vei u odnosu na druge izvor svjetlosti. Oni omoguavaju i fokusiranje snopa zraenja u jednu taku, to omoguava da se laserom vri rezanje. Na bazi laserske tehnologije konstruirani su mjeni sistemi. Laserski efekat se ostvaruje pomou tri osnovna dijela, a to su: aktivno tijelo, rezonantni sistem i pobuiva, slika 13.26.

Rezonator Aktivno tijelo

Poluprovodniko ogledalo Laserska svjetlost

Neprozirno ogledalo
Slika 13.26. Laserski efekat Aktivne materije su obino vrsti, teni i gasoviti materijali, meu kojima se poluprovodnici, organska jedinjenja i plastine mase.
349

Mjerna tehnika

Ako je aktivna materija kristal rubina onda je to rubinski laser, na koji moe da se djeluje pobudnim sistemom lampi bljesklica-stroboskopskih lampi. Lampom se osvjetljava aktivno tijelo i stvara laserski efekat. Da bi se u potpunosti postigao efekat, aktivni materijal se stavlja u rezonator koga ine dvije reflektirajue povrine koje su ravna, parabolina ili sferna ogledala. Proces reflektiranja zraka u rezonatoru se viestruko ponavlja, nagomilava se energija u aktivnom tijelu i svjetlost se pojaava. Nagomilana energija se emitira u obliku impulsa laserske svjetlosti kroz poluprovodniko ogledalo.

13.5.2. Podjela lasera

Prema agregatnom stanju laseri se dijele na: vrste, tene i gasne. impulsni, kontinuiranog zraenja, optikim, elektrinim, hemijskim pobuivanjem. atomski, jonski, molekularni.

Prema reimu rada mogu biti:

Prema principu rada pobudnog sistema mogu biti laseri sa:

Zavisno od aktivne materije laseri mogu biti:

13.5.3. Primjena lasera u mjerenju

Laserski mjerni sistemi se koriste u proizvodnim mjerenjima za: najtanija mjerenja dimenzija rastojanja i pomjeranja,

350

Mjerna tehnika

izradu pozicioniranje,dijagnostiku, podeavanje i montau savremenih krupnoagregatnih alatnih maina (obradnih centara, agregatnih maina), kontrolu pomonih kretanja i krivolinijskih pomjeranja sklopova kod alatnih i drugih maina, upravljanje alatnim mainama, mjerenje hrapavosti i defekata povrina, kontrolu mjerne tehnike, razvoj novih laserskih mjernih pretvaraa, procesnu aktivnu kontrolu kvaliteta, dijagnostiku maina, provjeru okomitosti povrina, provjeru tanosti podioka skala sa kinematikim parovima, izradu preciznih optikih skala i difrakcionih reetki u optikoj industriji.

Laserska mjerenja i kontrola mogu se vriti u statikim i dinamikim uslovima uz bezkontaktno djelovanje mjernog sistema. U metalopreradi i mainogradnji mjerenja dimenzija i rastojanja su zastupljena sa oko 85 do 95%. Laserski mjerni sistemi su najtaniji u savremenoj mjernoj tehnici pa se koriste i kao etaloni. Primjena laserske metrologije moe se podijeliti prema postupcima koji se provode a to je: princip trokuta kod koga se koriste trigonometrijske metode raunanja rastojanja koja se mjere, procedure mjerenja vremena prolaska zraka do mjerenog objekta i nazad procedure autofokusa.

Na osnovu navedenih procedura mogu se vriti razliita mjerenja geometrijskih karakteristika proizvoda. Prvi princip trokuta je prethodno opisan.

13.5.1. Odreivanje rastojanja na bazi izmjerenog vremena

Procedura se koristi za mjerenje rastojanja, posebno kada su u pitanju veliki mjerni komadi. Mjeri se vrijeme koje je potrebno da laserski zrak doe do mjerenog komada i da se vrati. Na osnovu vremena i poznate brzine
351

Mjerna tehnika

svjetlosti moe se tano odrediti mjereno rastojanje. Na slici 13.27. prikazan je put laserskog zraka koji putuje do ogledala, zatim pada na mjereni objekat, reflektuje se, a zatim soivima usmjerava u taku detektora.

Slika 13.27. Procedura odreivanja rastojanja na osnovu mjerenja vremena

13.5.2. Procedure autofokusa za linearna mjerenja

Autofokus procedura odnosi se na mjernu proceduru koja se izvrava sa kalibriranom duinom fokusa zbog otrine i jasnoe slike. Tu se mogu razlikovati dvije procedure. Prva je video autofokus procedura a druga laserska autofokus procedura. Prva procedura odnosi se na mjerenje rastojanja reflektovanjem mjernog objekta na CCD senzor odreivanjem stepena otrine kontrasta refleksije i dobivanja informacije o mjerenom rastojanju. Koristi se za CNC kontrolne trokoordinatne mjerne maine. Mnogo vie je u upotrebi laserska autofokusna procedura koja se koristi u tehnici kompaktnih diskova. Koherentna laserska zraka iz laserske diode se dijeli na glavne vertikalne zrake. Dio zraka ide u pravcu polarizacije i moe proi kroz dijagonalno postavljene vieslojne dielektrike u kojima se dijele zraci. Nakon toga linearno polarizovana svjetlost ide do kolimatora, prolazi kroz njega i prelazi u cirkularno polarizovanu svjetlost. Mjerni objektiv je postavljen na pokretni kalem i fokusira lasersko svjetlo na mjereni objekat. Svjetlost se zatim reflektuje od povrine radnog komada ponovo prolazi kroz mjerni objektiv, slika 13.28.

352

Mjerna tehnika

focus detector

measuring system

movable objective

Slika 13.28. Autofokusna procedura Rezultujui polarizirani vektor je zarotiran za 90 oko ose zraka tako da se mjerna svjetlost reflektuje prema fokus detektorima. Autofokusna procedura je primijenjena na odreivanje stanja povrina. Na slici 13.29. prikazan je mjerni sistem za mjerenje kvaliteta povrine, iji je sastavni dio autofokusni senzor.

Slika 13.29. Autofokusni senzor

353

Mjerna tehnika

Autofokusni senzor

Pokretni objektiv

Izvor: Mahr 1999 Slika 13.30. Mjerenje kvaliteta povrine ureajem sa autofokusom

13.5.3. Interferometrija
Fizika osnova interferometrijskih procedura su koherentni svjetlosni talasi koji putuju razliitim putevima. Osnova rada laserskih interferometara, slika 13.30. je cijepanje elektromagnetnih talasa, kao i njihovo ponovno spajanje nakon prelaska razliitih puteva. Obje komponente mogu biti iste kao to je to u sluaju Michaelsonovog interferometra.

354

Mjerna tehnika

fixed corner cube reflector

referencebeam measuringbeam

moving corner cube reflector

Laser beamsplitter

photodetector

optical path difference: x = 2 s phase difference: = 2 x/

s / 2 3 / 2

destructive interference = (2n + 1) s = (2n + 1)/4

constructive interference = 2n s = n/2 s

/ 2 3 / 2

Slika 13.31. Michaelsonov interferometar Preduslov za interferenciju je signal koji se moe ocijeniti kao referenti, konstantne faze, koji se sastoji od dva parcijalna talasa. Karakteristika koja se zove koherencija dva talasa nastaje kada se ispuni uslov da je razlika puteva parcijalnih zraka manja nego duina zraka koherentne svjetlosti koja se koristi. Laserski ulazni zrak u interferometar se dijeli. Dobiveni zraci se tada reflektuju od ogledala poslije prelaska puteva od ogledala i nazad. Nakon to su preli navedene puteve vraaju se u taku interferencije. Zavisno od faze parcijalnih talasa intenzitet talasa koji se registriraju je izmeu maksimalne vrijednosti i potpunog ponitenja talasa. Laserski interferometri se koriste za mjerenje duina, precizna mjerenja uglova i pravosti. Podruje u kom se primjenjuje najee je proizvodnja alata, posebno za visoko precizne maine. Maine iji je pogon kontroliran laserskim interferometrima slue u proizvodnji sloenih komponenti sa proizvodnim tolerancijama izraenim u nanometrima.

355

Mjerna tehnika d s Ogledalo za skretanje zraka

Prizma za dijeljenje zraka

laser + detektor

retro reflektor

Ploa za podeavanje

Mjerna ploa

Slika 13.32. Primjena laserske interferometrije za goniometriju

13.5.4. Laserski skeneri

Kao i sva prethodno navedena mjerna sredstva i laserski skeneri su mjerni sistemi za odreivanje dimenzija radnog komada. Rade na principu svjetlosne barijere. Optiki put izmedju izvora lasera i fotodetektora se prekida kada se izmeu njih postavi radni komad koji se ispituje. Princip i struktura laserskog skenera dati su na slici 13.33.

Slika 13.33. Strukturna shema laserskog skenera

356

Mjerna tehnika

Laserski zrak koji se odailje pada na rotirajue poligonalno ogledalo gdje je skenirajui rang odreen brojem uglova poligonalnih ogledala. Reflektovani laserski zrak tada dolazi do soiva iji fokus je taka odbijanja zraka koje se vraaju do poligonalnog ogledala koje uvijek pod istim uglom skree zrake u istom pravcu tako da iza soiva su zraci stalno paralelni. Paralelni zraci nailaze na drugo soivo sa fotodetektorom smjetenim u fokusu drugog soiva. Izmeu dva soiva postavlja se objekat koji se mjeri i on pravi sjenku na detektoru kada je ogledalo postavljeno pod nekim odreenim uglom. Kada se postavi pod tano odreenim uglom, detektor pokazuje opadanje intenziteta svjetlosti. Duina trajanja opadanja intenziteta svjetlosti omoguava raunanje geometrije komada. Prenik radnog komada datog na slici proporcionalan je uglu kada se na optikom putu postavi mjereni objekat. Mjeri se trenutni ugao poligonalnog ogledala. U ovom sluaju jedan laser i jedan fotodetektor su dovoljni za skeniranje pri emu se podrazumijeva da je mjerno podruje vee od mjerenog objekta. Postoje u osnovi dvije metode mjerenja predmeta: Mjerni objekat se skenira nekoliko puta, a nakon svakog skeniranja objekat se okrece. Postupak okretanja sjenke omoguava dobivanje informacije o profilu geometrije radnog komada. Mjerenje se vri sa dva ili tri skenera u isto vrijeme. Skeneri su postavljeni jedan u odnosu na drugi pod uglom od 90 ili 60. Poto laserski zrak ima konano irenje on ne daje sjenku iznenada, nego nalazi ugao formiranja sjenke

Rezolucija koja se postie koritenjem skenera je ispod 1m. U toku mjerenja postie se brzina od 400 skeniranja u sekundi.

357

Mjerna tehnika

14. KOORDINATNA METROLOGIJA

Sadraj lekcije: 1. Principi koordinatne metrologije 2. Koordinatne mjerne maine 3. Mjerenje na koordinatnoj mjernoj maini 4. Mjerna nesigurnost 5. Primjena koordinatne metrologije

Sa porastom sloenosti oblika proizvoda, geometrija proizvoda postaje sve komplikovanija za mjerenje i kontrolu. Zbog toga je potrebno primjenjivati u kontroli i mjerenju takva mjerna sredstva koja su precizna, brzo izvravaju veliki broj operacija mjerenja, a pri tom je njihova primjena ekonomski opravdana. Koordinatne mjerne maine su takva mjerna sredstva koja su izuzetno fleksibilna i efikasna u kontroli geometrijskih karakteristika radnog komada.

14.1. Principi koordinatne metrologije

Karakteristike na kojima se bazira postupak za koordinatnu metrologiju su idealizirana geometrija radnog komada sa svim osobinama koje taj komad posjeduje. Karakteristika procedure je i matematiki opis pojedinih taaka na povrinama u naznaenom podruju, koje su najvanije za radne operacije koje se izvode na radnom komadu. Na slici 14.1. prikazan je princip koordinatne metrologije.
Ideal work piece according to the construction

Z Y X

Obtained measuring points of real surface by coordinate measuring device P i (x i, yi, zi)

Z Y X

Questions to the user

1. Is matching with boring possible? 2. Pairing with cone possible? 3. Guide surface flat?

Slika 14.1. Princip koordinatne metrologije

358

Mjerna tehnika

Registriranje taaka, povrine radnog komada, moe se ostvariti na razliite naine. Osnovno je da sva sredstva koja koriste principe koordinatne metrologije biljee stvarnu geometriju radnog komada i odreuju odstupanja u odnosu na idealnu-eljenu geometriju. Postupak se ostvaruje koritenjem koordinatnih mjernih maina koje se zovu i skraeno CMM (Coordinate Measuring Machines). U principu, svaka koordinatna mjerna maina je mjerno sredstvo koje mjeri sve tri dimenzije radnog komada. U kombinaciji sa odgovarajuim softverom, pomou koordinatnih mjernih maina mogu se dobiti razliite informacije o proizvodu kao to su geometijske karakteristike prizmatinih, rotaciono-simetinih i rotaciononesimetrinih radnih komada. Koordinatne mjerne maine su osnovni predstavnik koordinatnih mjernih sredstava koja se koriste za mjerenje (opisivanje) 3D radnog komada. Koordinatna mjerna maina esto nije dovoljna za mjerenje nekih objekata ili radnih komada zbog velikog broja taaka koje u kratkom vremenskom periodu treba da obradi. Zato se koriste i drugi principi koordinatne metrologije. Najpoznatija su dva: Trokutni mjerni sistem Fotogrametrijski mjerni sistem.

Termini koji se koriste u koordinatnoj metrologiji Najea funkcija industrijske metrologije, bez obzira kojim se sredstvima mjerenja koristila, jeste odreivanje odstupanja stvarnog radnog komada od dizajniranog. Odstupanja se javljaju u pogledu dimenzionalnih karakteristika, oblika i poloaja. Oblik radnog komada moe se opisati njegovim elementima i prostornim poloajem jednih dijelova u odnosu na druge. Kada je u pitanju radni komad koriste se sljedei termini. Specificirana odnosno zahtijevana geometrija definira idealni oblik komada. Takav oblik se predstavlja dizajnom proizvoda i tei napraviti u proizvodnji. Proizvodnjom se ne dobije komad eljenih dimenzija i oblika to je posljedica djelovanja razliitih uticaja. Dobije se komad koji ima aktuelnu geometriju koja je posljedica svih uticaja koji su se javili od dizajna do izrade komada. Razlika stvarne-aktuelne geometrije i eljene geometrije predstavlja devijaciju koja je trea karakteristika elementa. Za vrijeme mjerenja, stvarna geometrija se opisuje stvarnim, pojedinanim takama koje lee na povrini radnog komada. Mogu se eventualno uvesti aproksimacije realne geometrije tako to e se zanemariti neke karakteristike kao to su izboine ili nepravilnosti radnog komada. Mjerenje
359

Mjerna tehnika

radnog komada samo je slika realnog komada koji se opisuje u matematikom obliku.

Komad kakav je dizajniran Specificirana geometrija

Komad u proizvodnji Aktuelna geometrija

Komad nakon proizvodnje Komad se razlikuje od dizajniranog

Slika 14.2. Odstupanje realnog komada od eljenog Geometrija radnog komada moe biti idealna odnosno eljena i stvarna odnosno realna. Ideala geometrija odlikuje se eljenim dimenzijama, poloajem i oblikom. Ova geometrija, kako joj ime kae, postoji samo u dokumentaciji i ona je cilj proizvodnog procesa. Proizvesti objekat koji je to blie dimenzijama, oblikom i poloajem komadu koji se izrauje jeste cilj svake dobre proizvodnje. Meutim to je nemogue, pa se u procesu izrade komada dobije realna geometrija koja ima odstupanja u odnosu na idealnu. Odstupanja se ogledaju u odstupanju dimenzija, poloaja i oblika. Realna geometrija se opet moe posmatrati kao makro i mikro geometrija. Pod makro geometrijom se podrazumijevaju stvarne dimenzije, stvarni oblik i stvarni poloaj komada. Mikro geometrija obuhvata valovitost i hrapavost povrina komada. Oblik elemenata i geometrija radnog komada su definirani osobinama i atributima. Na slici 14.3. objanjena je idealna geometrija elemenata na primjeru buenja rupe. U tom sluaju karakteristika je geometrijski element i to cilindar. Matematiki opis cilindra daje geometrijske parametare sa karakteristikama, dimenzijama i oblikom. Da bi se moglo suditi o odstupanjima oblika elemenata vri se stalno poreenje obje geometrije. I specificirana i aktuelna geometrija su definirane geometrijski ekvivalentnim elementom. Ekvivalentni element je opisan jednainama iji se parametri raunaju za diskretne vrijednosti mjerenja i porede sa parametrima specificirane geometrije. Poreenje se izvrava numeriki. Kompenzacioni cilindar koji se rauna na osnovu mjernih taaka se uzima kao kompenzacioni element iji parametri odreuju stvarnu geometriju izbuene rupe.

360

Mjerna tehnika

Slika 14.3. Geometrijski element i njegove osobine

361

Mjerna tehnika

Slika 14.4. Referenti koordinatni sistem i koordinatni sistem elementa Primjeri na slici 14.4 pokazuju kako se rauna kompenzacioni cilindar, dimenzionalno odstupanje prenika i odstupanje pojedinih mjernih taaka koje opisuju cilindar tj. oblik koji odstupa od idealnog.

Kartezijev koordinatni sistem Z P(XC, YC, ZC) Y YC XC X ZC

Cilinidrini koordinatni sistem Z

Sferni koordinatni sistem R

P(RZ, Z, ZZ) P(RK, K, K) RK ZZ RZ Z R

Slika 14.5. Koordinatni sistemi koji se koriste u koordinatnoj metrologiji

362

Mjerna tehnika

Prethodno opisano mjerenje ne daje nikakvu informaciju o poloaju cilindra tj. poloaju rupe na radnom komadu. Mora se definirati i referentni sistem u odnosu na koga se odreuju elementi kao to je bio navedeni cilindar. U principu postoje razliiti koordinatni sistemi kao to su Kartezijev, cilindrini i sferni prikazani na slici 14.5 koji se koriste kao referentni. Za element se koristi referenti sistem elementa. Referentni sistem se postavi i u odnosu na njega se vri mjerenje. Npr. osa referentnog sistema moe biti osa koja spaja centre dvije rupe na radnom komadu. Jedna od osa referentnog sistema elementa je vertikalna osa paralelna vertikalnoj osi koordinatne maine. Trea osa je okomita na ove dvije. Na taj nain se formira koordinatni sistem radnog komada koji je karakteristika radnog komada, kao to su rupa i povrina karakteristike radnog komada. Referenti sistem radnog komada ine tri ravni. Koordinatni mjerni sistem mjernog sredstva je Kartezijev koordinatni sistem. Koordinatni sistem radnog komada usklaen je i sa koordinatnim sistemom koji se koristi za numerike analize. Iz dosad izloenog moe se zakljuiti da koordinatna metrologija slui za mjerenje geometrijskog odstupanja. Koristei koordinatnu metrologiju mogu se dobiti oblik, proporcije i nepravilnosti u izradi komada. Koordinatnom metrologijom mogu se dobiti i makrogeometrijske karakteristike kao to su dimenzije i poloaj. Nepravilnosti prvog i drugog reda prema DIN 4760 mogu se mjeriti pomou CMM. Mogunosti koordinatne metrologije zavise najvie od sistema proba.

14.2. Koordinatne mjerne maine

Koordinatne mjerne maine su moni mjerni sistemi. Danas se mnogo koriste u proizvodnim pogonima velikih, ali i malih proizvodnih preduzea. Mjerno sredstvo pomou koga se vri mjerenje koordinata u prostoru na povrinama radnog komada zove se koordinatna mjerna maina (CMM). Pomou nje je mogue simultano mjerenje koordinata traka istovremeno u sva tri pravca. Koordinatna mjerna maina koristi Kartezijev koordinatni sistem. Uobiajena konstrukcija maine sastoji se od tri meusobno okomite voice-ose oznaene sa x, y, z, slika 14.6. Ose z i y zovu se ram. Obino ram nosi sistem sondi kojim se vri mjerenje i koji sadri senzore. Maina je postavljena na postolje na kome je i pogon maine. Prihvatanje radnog komada vri se na ploi koordinatne mjerne maine. Svaka voica ima svoj pogon i sistem za oitavanje. Koordinatna mjerna maina ima ormari u kome je smjetena upravljaka i prilagodna elektronika. Na
363

Mjerna tehnika

njemu postoji i pokaziva i upravljaki pult s kojeg se koordinira radom maine. Ram nosi na sebi nosa sa mjernom sondom koja moe imati jedan ili vie dodirivaa, o emu e se kasnije posebno govoriti.

Slika 14.6. Dijelovi koordinatne mjerne maine 14.2.1. Tipovi koordinatnih maina Sve koordinatene mjerne maine mogu se podijeliti na : maine kojima se runo radi kako sa osama tako i na komadima, maine sa motorizovanim pogonom osa-voica, a runom manipulacijom sa komadima, maine sa motorizovanim pogonom osa i raunarski kontrolisanim operacijama (CNC mod).

Postoje i druge kombinacije ali se sve moe svesti na ove tri osnovne. Svaka konstrukcija koordinatne mjerne maine sastoji se od mehanikih sklopova, pogona, sistema za mjerenje duina i sistema proba, kontrolne i izvrne konzole i raunara sa perifernim sredstvima za izlaz rezultata mjerenja. Zavisno od tipa maine postoje druga dodatna sredstva kao to su mobilni ili rotirajui stolovi, mehanizmi proba, temperaturni senzori mehanizmi za privrenje. Na slici 14.7 prikazani su osnovni tipovi koordinatnih mjernih maina. Univerzalni tipovi koordinatnih mjernih maina su: stubni tip, konzolni tip,

364

Mjerna tehnika

portalni tip, mostni tip.

Portalni tip Pokretni most

Horizontalni tip Horizontalna ruka

Mostni tip

Konzolni tip

Specijalna namjenska CMM

Robotska CMM

Slika 14.7. Tipovi koordinatnih mjernih maina. Razvijen je i poseban tip u kinematskom smislu slian robotu. Ovakve koordinatne maine imaju visoko prilagodljiv dizajn i dva sistema mjerenja. Jedan je sistem mjerenja uglova, a drugi su 3D mjerne probe. Ovakve mjerne maine imaju jednostavne operacije i male dimanzije. Koriste se za kontrolu dimenzija u proizvodnim pogonima, na linijama za kontrolu oblika, poloaja i dimenzija komada kod kojih odstupanja spadaju u mala i srednja. Stubni tip Namijenjen je za mjerenje radnih komada dimenzija koje ne prelaze 0,25 m3. Tanost stubnih koordinatnih maina je visoka, jer se kroz krutost i podeavanje osa moe postii mala mjerna nesigurnost od 1m. Podruje primjene je u provjeri kontrolnih alata i prizmatinih komada i komada oblika vratila.

365

Mjerna tehnika

Horizontalni tip Ovaj tip CMM je najee koritena maina. Danas se proizvodi u razliitim varijantama i konstruktivnim rjeenjima. Dimenzije maina se kreu kod nekih tipova od onih sobne veliine do runog mjernog sredstva. Primjenjuje se za kontrolu poluzavrenih radnih komada i proizvoda od lima kao i provjeru ulaznih sklopova za vozila, vazduhoplovstvo i konstrukcije za fabrika postrojenja. Portalni tip Jedan od ee koritenih tipova koji pokriva najvei broj dimenzionalno razliitih komada koji se mjere u proizvodnoj metrologiji. Tipini predstavnik ove grupe maina ima mogunost da mjeri zapreminu od 1 do 2 m3. Karakteristika ovog tipa je i velika krutost konstrukcije. Postoje dvije varijante: nosa probe je mobilan sklop, a radni komad je fiksiran na mjernoj ploi, mjerna ploa je mobilna a radni komad se za nju fiksira, dok je nosa nepokretan i vezan sa osnovnom strukturom koordinatne mjerne maine.

Podruje primjene mjernih maina portalnog tipa je za mjerenje radnih komada i malih i srednjih sklopova maina i sredstava u konstrukciji vozila. Konstrukcija sa pokretnim mostom Namijenjena je za mjerenje velikih objekata. Koordinatna mjerna maina moe mjeriti u prostoru objekte dimenzija 16x6x4 m3. Namijenjena je prije svega za mjerenje dugih vozila i objekata kao to su veliki alati za oblikovanje, avionske konstrukcije i komponente turbo maina. I pored razlika u konstrukciji sve koordinatne mjerne maine su ope upotrebe. Svaka konstrukcija nosi fiksni i mobilni mehaniki dio. Sredstvo koje se koristi kao osnova-baza za mjerenje mora imati znaajnu krutost, osjetljivost na vibracije i mogunost da ih minimizira to se postie vibraciono izolacionim leajevima. Za dijelove koordinatne mjerne maine koristi se tvrdi kamen-granit, elik ili elini liv. Sto maine je napravljen od granita. Granit je tvri, jeftiniji i laki, a ima i nii temperaturni koeficijent irenja u odnosu na elik, pa su manje promjene duina.

366

Mjerna tehnika

Zbog slabe provodljivosti adaptivnost sklopa CMM na promjene temperature je dobra tako da nema ni deformacija koje su posljedica tempereture. Da bi se izbjegli uticaji kratkotrajnog djelovanja temperature na mjerno sredstvo granit se moe zamijeniti i aluminijem. Sa promjenom temperature aluminij mijenja svoje dimenzije mnogo vie nego kamen, ali zbog velike provodljivosti deformacije su mu vrlo male. Drugi materijali koji se koriste u koordinatnoj metrologiji su keramike jer imaju nii temperaturni koeficijent irenja kao i kompozitni materijali ija je teina mala, a visoka stabilnost. Sve to koordinatna mjerna maina ima vie komponenti, ona ima i veu mjernu nesigurnost. Svaka komponenta sa sobom nosi i dodatnu mjernu nesigurnost kao to su voice, leajevi, pogon mjernog sistema i sistema proba, itd. CMM imaju karakteristike koje zahtijeva trite. Prvo, CMM kupuju mala i srednja preduzea, ali i velike kompanije. U srednjim preduzeima koja imaju fleksibilnu proizvodnju u razvoju i ispitivanju proizvoda koriste se koordinatne mjerne maine. One se upotrebljavaju ne samo za kontrolu rezanih nego i drugim tehnologijama izraenih komada. Treba pomenuti da je sve vie plastinih dijelova i proizvoda od plastike. Mala i srednja preduzea proizvode komponente kao to su odljevci, alati za injekciono brizganje, elektrine komponente, tanki metalni dijelovi, kuista, elektrode i druge proizvode. Koordinatne mjerne maine mogu se koristiti i u prijemnom odjelu. Runo voenje mjerenja Mjerna maina je male mase, ima mjerni sistem proba sa mogunou matematike korekcije svih geometrijskih greaka tj. mjernih nesigurnosti manjih od 4 do 8 m. To se moe se postii u manuelnom skeniranju. Zbog koritenja specijalnih keramika i fiberom ojaanih plastika za izradu skala maina zadrava se stabilnost i neosjetljivost i na temperaturama od 20-30 C. esto je potrebno izvriti i trodimenzionalno mjerenje na prizmatinim dijelovima radnih komada koji imaju standardnu geometriju (cilindri, konusi, profili i povrine slobodnog oblika). Koordinatne mjerne maine treba da imaju veliki mjerni rang, srednju tanost i lakou rukovanja, to naravno treba posmatrati zajedno sa cijenom maine. 14.2.2. Voice, pogon, leajevi Komponente mehanike tanosti mjernih sredstava su ravnost i okomitost voica kojima se oznaavaju pravci kretanja mjernog sredstva ili referentnog koordinatnog sistema. Za izradu voica se koriste granit ili
367

Mjerna tehnika

elik. Zrani leajevi se koriste kada su voice izraene od kamena ili keramike. Voice od keramike imaju veliku krutost, zadovoljavajue termike karakteristike, otpornost na koroziju, visoku otpornost na habanje. Antifrikcijski leajevi se koriste u sluajevima kada su voice izraene od elika. Zrani leajevi imaju prednost jer ne dolazi do izraaja stick-slip efekat. Preuzimaju i velika statika i dinamika optereenja. Antifrikcijski leajevi mogu nositi velika optereenja, a da se istovremeno postigne i visoka tanost mjerenja.
Ausstrmende Luft lsst das Lager ber der Oberflche schweben

Fhrungsschiene Luftlager

Fhrungsschienen Luftlager

Slika 14.8. Leajevi koordinatne mjerne maine Svi tipovi maina se pokreu pogonima sa elektrinim servo motorima. Kontrola motora vri se preko operativnog sistema putem kontrole rada CMM ili kroz kontrolne programe koji se izvravaju u raunaru mjerne maine. Postoje razliiti prenosi od pogona do mobilnog sklopa kao to su zavojnice, zupanici, frikcioni prenos i sl. Izbor sistema prenosa CMM zavisi od cijene i tehniko-tehnolokih zahtijeva kao to su: krutost, dinamiko ponaanje, habanje, tolerancije itd. Sistem za mjerenje duine Ose zajedno sa cjelokupnom opremom namijenjenom za mjerenje duine predstavljaju sisteme za mjerenje duine. Sistemi za mjerenje duine obuhvataju nosae sondi i mehanizme koji se postavljaju izmeu mjerenih komada i sistema za dodirivanje tj. sondi. Za mjerenje se koriste razliiti mjerni sistemi, a najee induktivni, optoelektroniki ili laserski . Mjerni sistemi su direktno odgovorni za tanost CMM. Postavljaju se tako da pokazuju veliinu u veoj rezoluciji nego to je mjerna nesigurnost CMM. Cilj mjernih sistema je minimiziranje odstupanja koja nastaju pri mjerenju.
368

Mjerna tehnika

Prema principu Abbe-ovog komparatora tijelo kojim se mjeri mora biti poravnato sa objektom mjerenja ili mora imati to manji razmak. Zbog konstruktivnih razloga voice i mjerni sistemi ne mogu se poklopiti ali se mogu postaviti u paralelan poloaj i time pribliiti tehnolokoj tanosti. Zbog razliitih vrsta nesavrenosti voica, i drugih uticaja mjerena odstupanja se javljaju u obliku 21 komponente: 9 translacija, 9 rotacija, i tri devijacije uglova. 14.2.3. Sistem sondi ISO standardima koji se odnose na koordinatnu metrologiju definiran je termin koji se koristi za senzor putem kojeg se ostvaruje veza izmeu povrine mjerenog komada-objekta i mjernog sistema za duinu. Koristimo termin proba to znai dio koji dodiruje, opipava radni komad . Probe koje se koriste u koordinatnim mjernim mainama mogu se podijeliti na: optike i mehanike (taktilne). Sistem prekidaa Mjerni sistem elektromehaniki i elektroakustini induktivni kapacitivni ili piezoelektrini. optike senzore prekidae optiki mjerni sistem i okular

Mehanike probe imaju:

Mehaniki prekidai mogu biti:

Mjerni sistemi mehanikih proba mogu biti:

Optike probe imaju:

Optiki senzori prekidai su fotoelektrini senzori. Optiki mjerni sistem moe biti:
369

Mjerna tehnika

CCD (charge coupled device) Laser trokutni senzor Teodolit trokutni senzor Fotogrametrijsko stvaranje slika

Mnogi mjerni sistemi koji se danas koriste rade sa mehanikim sondama. Savremeni sistemi u koordinatnoj metrologiji rade na optikim nekontaktnim principima. Kod mehanikih proba ostvaruje se fiziki dodir zavretka senzora sa radnim komadom. Senzor moe imati razliite oblike zavretaka proba kao npr: loptasti cilindrii, konini, diskasti, picasti itd. Mehaniki sistem senzora esto ima loptasti zavretak. Loptasti zavretak izrauje se od rubina, stakla, elika, ima visoku otpornost na habanje, a njihovi prenici i prostorni poloaj mogu se precizno kalibrirati. Optiki senzori i CCD kamere sa koje formiraju sliku objekta se sve vie koriste zato to se tako smanjuje vrijeme mjerenja. Mehaniki-kontaktni senzori spadaju u prekidno dodirne mjerne sisteme. Prekidno dodirni mjerni senzori
Feder Stromkreis Vorgespannte Knickstelle Auflagepunkte Auflagepunkte durch Kombination von Kugel und Zylinder Kugel Zylinder Stromkreis

Antasten eines Werkstckes

Werkstck

Taster

Slika 14.9. Princip rada prekidaa sa kontaktom Uobiajeni prekida, slika 14.9. ima prednapregnut sistem koji se sastoji od tri dodirne take pomou kojih je pero probe elastino privreno u pravcu est prostorno moguih stepeni slobode. Jedostavna verzija prekidaa ima mehanizam koji je konstruiran kao elektrini kontakt. Odmah nakon to pero dodirne radni komad, elektrini kontakt se otvori i mjerenje razmaka
370

Mjerna tehnika

du osa x, y, z i b je prepoznato i zabiljeeno. Ovakve probe imaju koordinatne maine sa niskom tanou. To je zbog toga to vraanje pera probe u prvobitni poloaj nije ravnomjerno jer su tri take rasporeene pod uglom od 120, pa dolazi do razliitih stepeni savijanja pera. Zbog toga se koriste piezoelektrini senzori kao dodatak mehaniko elektrinim kontaktima. Ovo ne mijenja osjetljivost niti u jednom pravcu rada ali je izloeno manjoj sili pritiska pri kontaktu, a to opet smanjuje greku. Glavni dio senzora je pero koje moe biti dugo i do 200 mm i teko do 200 grama. Pero se moe mijenjati. Elektronika analiza piezo signala omoguava poveanu tanost mjerenja. Podaci se skupljaju ne samo u toku dodira radnog komada i povrine nego i neposredno nakon toga. Mjerene vrijenosti se tada ekstrapoliraju i tako uklone uticaji mogueg savijanja probe ili elastinosti radnog komada. Mehaniki kontakt ima ulogu da potvrdi da je dolo do kontakta probe i radnog komada.
Elektr. Signal

Piezosignal
Mechanischer Kontakt geschlossen. Antastkraft im Moment der Berhrung < 0,01 N.

Mechanischer Kontakt geffnet.

Ein Piezosignal erzeugt im Berhrpunkt den Antastimpuls (richtungsunabhngig). Triggerschwelle ist definierbar.

Der nachgeschaltete mechanische Kontakt verifiziert die Antastung.

Slika 14.10. Mehaniki kontakt sonde i mjerenog komada i piezo signal Da bi se mjerenje ubrzalo moe se vie proba montitati na jedan nosa pa da tako mjere u vie pravaca istovremeno. Na slici 14.11. dat je presjek jedne mjerne probe sa ilustracijom kontakta.

371

Mjerna tehnika

Slika 14.11. Presjek probe i nain ostvarivanja kontakta

Automatische Tasterwechseleinrichtung

Laserscanning

Sterntaster mit Tastkugeln

Dreh-Schwenktaster
Tastspitze

Tasterbaum

Tastkugel Hohlkugel Tastscheibe

Kugel-Zylinder Taststift

Slika 14.12. Razliiti zavreci proba i probe 14.2.4. Softver za koordinatne mjerne maine Softver koji se koristi za rad CMM je univerzalni i pokriva sve standardne funkcije CMM. Ukoliko se eli mjeriti neki prizmatini dio osnovnom softveru se dodaju specijalne funkcije. Svaki standardni softver ukljuuje:

372

Mjerna tehnika

statistiku i procesnu kontrolu, mjerenje dvo i trodimenzionalnih krivih linija, mjerenje povrina proizvoljnog oblika, mjerenje bazirano na karakteristikama proizvoda, integracija i procesiranje CAD podataka, mjerenje zupanika, mjerenje cijevi.

Integriranje CAD podataka Programiranje CNC mjerenja, ako se izvodi bez modela-objekta, je jako sloen posao. Mnogi koraci u programu trebaju se definitati i unijeti. Uvodi se tzv. samoprogramiranje to spada u domen inteligentnih sistema i to je postupak kojim se smanjuje procedura. Za mjerenje radog komada na poetku koje se izvodi prvo treba odrediti karakteristike maine. Sve relevantne informacije smjetaju se u bazu podataka u obliku CNC mjernog programa i na medij za pohranjivanje podataka. Ovaj metod ne moe se jednostavno prilagoditi proizvodnji, jer se proizvodne maine ne mogu programirati za vrijeme proizvodnog procesa niti u fazi planiranja. CAD sistemi su postali integralni dio dizajna proizvoda, pa je logino da sve to se daje u CAD-u moe koristiti i u metrologiji. Podaci za proizvod u ranoj fazi dizajniranja ne sadre dovoljno geometrijskih karakteristika proizvoda kao to su npr. tolerancije. Dakle na poetku dizajniranja proizvoda nije mogue razmjenjivati podatke. Zato treba dosta podataka da bi se CAD sistem integrirao u CMM kao posljednja faza u proizvodnom lancu. Dalji razvoj CMM ii e u pravcu integracije podataka tokom cijelog procesa. To bi se odvijalo na slijedei nain: Podaci se alju sa konvencionalnih CAD sistema kao to su CATIA, UNIGRAPHICS, CADDS, I-DEAS ili PROEngineer i itaju na koordinatnoj mjernoj maini ili raunaru koji planira posao ili postupak provjere u nekom od formata IGES, VDA ili STEP. Raunar tada procesira podatke i generira mjerne programe u emu su ukljueni zumiranje, rotacija, selekcija, pomicanje i sl. Proces se lake odvija ukoliko je obezbijeena vizualizacija. Mjerenje sa vri na osnovu podataka pohranjenih u CAD bazi. Podaci su uglavnom tolerancije i informacije o proizvodnji. Mnogi radni koraci izvravaju se samo na osnovu minimalnog broja podataka ulaza.
373

Mjerna tehnika

Zavravanje mjernog programma raunarski kontroliranog mjerenja izvrava se na CMM. Podaci o mjerenju se nakon toga ponovo vraaju u proizvodnju ili ukoliko treba u CAD, da bi se neto korigovalo pa se na taj nain greka automatski otklanja. Jedan od naina je kontrola zatvorenom spregom u proizvodnom procesu. Sastoji se od ponovnog podeavanja parametara maine.

14.3. Mjerenje na koordinatnoj mjernoj maini

Na poetku devedesetih godina prolog vijeka, koritena su koordinatna mjerna sredstva za verifikaciju dimenzija. Tadanja konstrukcija mjernog sredstva imala je fiksno pero sa kojim se definirala kritina povrina na dijelovima od tankog lima. Takva metrologija se moe smatrati konvencionalnom ali je imala i odreene prednosti.
374

vrstu konstrukciju za koritenje u radionici, jednostavno rukovanje bez posebne obuke, fleksibilnost u upotrebi ak i ako se proizvodni sistemi premjeste. visoka ulaganja za kupovinu razliitih mjerila koja su se morala kupovati kod bilo koje modifikacije proizvoda ili razvoja novog proizvoda, kako su mjerila bila strogo namjenska, promjene su se mogle napraviti samo preureenjem tih mjerila, uticaji od strane izvrioca mjerenja su se unosili i uticali na tanost i reproduktivnost rezultata, maine su mogle u dosta sluajeva samo da daju ocjenu da li je neki dio dobar ili lo, a ne analitiku ocjenu samog mjerenog komada, vei prostorni zahtjevi. Direktno mjerenje i poreenje poetnih CAD podataka za linijske i povrinske modele ali ne due od onih datih prototip modelima. On-line raunanje rezultata za statistiku analizu i reverse engineering. Fleksibilnost po pitanju promjena ogleda se u izmjenama programa, Globalna razmjena podataka i mjernih programa,

Prednosti su prevladale u odnosu na nedostatke kao to su:

Danas sva automobilska industrija koristi prednosti CMM-a:

Mjerna tehnika

Izvrenje svih funkcija sa osobljem u radionici, Smanjenje trokova sa vremenom koritenja, Mogunost dobivanja podataka statistikog karaktera i visokoinformativnog sadraja.

Poslije dodirivanja radne povrine komada centar vrha pera daje izmjerenu vrijednost odnosno proslijeuje je u raunar za dalje operacije. Izmjerena vrijednost aktuelne take pripada realnom radnom komadu. Povrine radnog komada mogu se opisati sa geometrijskom formom elemenata, a to su ravni ili elementi u prostoru. Matematiko poznavanje ovih elemenata je uslov za mjerenje. Npr. mjeri se razmak izmeu rupa ili prenik osovine. Postoje tri vrste elemenata u koordinatnoj metrologiji: jednodimenzionalni (taka) dvodimenzionalni (prava linija ili krug) trodimenzionalni (ravan, sfera, cilindar, konus).

3D elementi predstavljeni su svojim povrinama, pa se raunanje normale na povrine poznatih elemenata moe izvesti bez drugih pomonih elemenata. Taka, linija i krug se ne mogu jednostavno odrediti postupkom dodirivanja. Ravne ili krive linije su samo stranice povrina pa se zato i koriste povrine za odreivanje elemenata.
Messstrategie
Festlegen von 1 Hilfsmitteln (z.B. Drehtisch, Tasterbaum) 2 Auswerteverfahren (z.B. Tangentialelement bei Bezugsbestimmung, Filter) 3 Anstaststrategie (Anzahl und Verteilung der Punkte) 4 Ausrichtung der Messelemente (z.B. Ausrichtung der Achse einer Przisionsbohrung zur Achse eines Drehtisches) 5 Betriebsmodus des Tasters (z.B. Einzelpunkt, Scanning, Formprfung) 6 Antastkraft, -richtung und -geschwindigkeit 7 Reihenfolge der Messelemente 7.1 Steuerkoordinatensystem 7.2 Werkstck-Koordinatensystem 7.3 Sicherheitsebenen und Umfahrwege 7.4 Tasterschwenk und Tasterwechsel 7.5 Haltepunkte fr manuelle Eingriffe

Antaststrategie (am Bsp. Hllkreis)

Anzahl und Verteilung der Punkte

M1 M1

D1

D1

M2

M2

D2

D2

M3

M3

D3 Antastpunkt Ersatzelement Das Ersatzelement tragender Antastpunkt

D3

Slika 14.13. Strategija mjerenja na koordinatnoj mjernoj maini Strategija mjerenja na koordinatnoj mjernoj maini obuhvata ispunjenje zahtjeva za minimalnim brojem taaka za svaki geometrijski element. Matematiki minimum taaka zavisi od broja stepeni slobode koji ima svaki element. Drugi uslov je vezan za raspored taaka. etiri take sfere ne smiju biti na istom nivou i ne mogu biti identine.
375

Mjerna tehnika

Metroloki minimalan broj taaka znai da potreban broj taaka mora dati objektivan rezultat. Minimalan broj taaka mora biti vei od matematikog broja taaka, tj. mora biti viestruko vei od normalnog matematikog kako bi bilo obuhvaeno to vie taaka, koje sa sobom nose informaciju o devijacijama. Geometrijski ekvivalent na mjerenom elementu ima previe mjerenih taaka. Na primjeru mjerenja prenika rupe, slika 14.14. pokazano je kako se vri selekcija i usrednjevanje da se dobije aproksimativna krunica odnosno cilindar stvarne geometrije rupe. Mjerenje na koordinatnoj maini moe se klasificirati na mjerenje funkcionalno orijentisano i mjerenje karakteristika. Kada se radi o provjeri dimenzija proizvoda samo na kraju procesa proizvodnje, umjesto sluajne provjere treba nakon svake faze u izradi proizvoda vriti provjeru. Ovo je vano za postavljnje serije ili za uzorkovanje. Kasnije u toku proizvodnje, provjera se vri samo na nekim vanim karakteristikama proizvoda. Zbog toga se i zove mjerenje usmjereno ka provjeri karakteristika za razliku od funkcionalno orijentiranog mjerenja gdje se mjere sve karakteristike. Prvi pristup mjerenja: tedi vrijeme! Mjerenje povrina proizvoljnog oblika Estetski i aerodinamiki aspekti imaju odluujui uticaj na kreiranje povrina proizvoljnog oblika i povrine. Ovakve povrine ne mogu se opisati standardnim geometrijskim osobinama nego se umjesto trodimenzionalnih taaka matematiki opisuju 3D krive ili 3D matematiki opisane povrine NURBS. Takve povrine se mjere na osnovu CAD podataka. Ako nema CAD podataka onda se povrina generira tako to se podaci uzmu sa modela koji je npr. prototip napravljen za potrebe ocjene dizajna. Podaci se uzimaju pomou softvera HOLOS, DIMENSION namjenski razvijenih za te svrhe. Koordinatna metrologija je vana i u izradi povrina proizvoljnog oblika. CAD podaci se pohranjuju u bazu podataka za komad koji se izrauje, a zatim vraaju u proizvodni proces kako bi se izvrile korekcije. Primjer ovog je digitizacija linija dobivenih sa AutoScan laser senzorom. Podaci za povrinu dobiju se u obliku sluajnih taaka i na kraju se generiraju u NC programe za izradu prototipova postupkom bilo rezanja ili RP postupcima.

376

Mjerna tehnika

14.3.1. Postupak mjerenja

Slika 14.14. Mjerenje prenika rupe Mjerenje je odreivanje poloaja mjerene take. To se vri kako je prikazano na slici 14.15. Na raunanje vektora mjerne take utiu vektor poloaja vrha pera, tj. kuglice kojim se dodiruju take na povrini mjerenog komada, zatim vektor signala i prenosna matrica. Poloaj mjerne take direktno je zavisan od vektora poloaja vrha pera, deformacije pera i Hertzovog pritiska pri kontaktu. Na uveanim kontaktnim dodirnim povrinama vide se dimenzije prenika pera i prikazana je kompenzacija radijusa pera.
Tastereinspannung ux uy uz Ausgangssignale ausgelenkt durch Messkraft Messkraft f nicht ausgelenkt ausgelenkt ohne Messkraft Messpuntkbestimmung: x = xm + a mit a = s + v + n Vernachlssigung der Hertzschen Pressung: a := s + v, s und v in linearem Zusammenhang mit f, u = K a und somit x = xm + K-1 u Mit: x xm a s v n u f K Vektor des Messpunkts Vektor der Bahnkoordinaten des KMG Vektor der Auslenkung der Tastkugel Auslenkungsvektor der Tastereinspannung Verformungsvektor des Taststiftes Hertzsche Pressung im Berhrpunkt Normalenvektor im Berhrpunkt Signalvektor der Ausgangssignale Vektor der Messkraft bertragungsmatrix

Verformungsvektor v Auslenkungsvektor s Werkstck

Slika 14.15. Mjerenje pomou koordinatne mjerne maine

377

Mjerna tehnika
X1
0 10 20 30

X2
40

2RH L + 2rw L

L=(X2 - rw )-(X1 + rw)

rw

RH

RK r rw = RH - RK

Ermittlung bzw. Kompensation der Taststiftbiegung durch den wirksamen Taskugelradius. - RH Ausgleichsradius - RK Radius Kugelnormal - r Tastkugelradius - rw wirksamer Tastkugelradius - L Werkstcklnge - X1, X2 ausgegebene Koordinaten der Antastpositionen

Slika 14.16. Kompenzacija savijanja pera preko radijusa kugle zavretka pera

Slika 14.17. Definicije taaka mjerenja

378

Mjerna tehnika

Sollnormalenrichtung im Zielpunkt Sollflche

Berhrpunkt Zielpunkt auf der Sollflche

Tastkugelmittelpunkt Istgestalt des Werkstcks berechneter Berhrpunkt

Sollnormalenrichtung im Zielpunkt Berhrpunkte Sollflche

Tastkugelmittelpunkte

Zielpunkt auf der Sollflche

berechneter Berhrpunkt

Istgestalt des Werkstckes Tastkugel berechnete Normalenrichtung

Slika 14.18. Poloaj kugle mjerne probe na mjerenoj povrini u jednoj i vie taaka Prilikom mjerenja kugla pera mjerne probe dodiruje radni komad u svakoj taki. Na slici 14.18. prikazan je dodir kugle i stvarne povrine radnog komada u jednoj i u vie taaka. 14.3.2. Mjerni rezultati Samo prije par godina smatralo se da je dovoljno mjeriti geometrijske karakteristike sa samo nekoliko taaka na povrini radnog komada. Normala se odreivala sa etiri do osam taaka. Velike praznine u rezultatima su se prihvatale. Koordinatna metrologija u to vrijeme nije bila spremna da prui pouzdanu informaciju za proizvodni proces u razumnom vremenskom intervalu. Mjerenja dobivena sa malim brojem mjernih taaka imaju znaajne nedostatke. Rezultati se mogu smatrati: pogrenim, jer ne predstavljaju stvarnu geometriju radnog komada koja se ispituje na komadima u industriji,

379

Mjerna tehnika

za raunanje pridruenih karakteristika koristi se Gausov metod (suma najmanjih kvadrata okomitih rastojanja svih mjerenih taaka na povrinama karakteristika) nije ak funkcionalno relevantna maksimalna upisana i minimalno opisana krunica.

Danas se koriste tri metode: Gauss-ova metoda koja najbolje smjeta krunicu u kriterij najmanja suma kvadrata greaka. Primjenjuje se kao klasini metod. Moe se koristiti i za samo nekoliko taaka. Odgovara i za referentne sisteme i geometrijske karakteristike bez velikih greaka oblika, (slika 14.19.a) Minimalni opisani i maksimalni upisani krugovi je metoda koja rauna minimalni prenik tj. da nema taaka unutar kruga i maksimalnog prenika tako da nema taaka izvan kruga. Dakle sve take lee u prostoru izmeu minimalnog i maksimalnog prenika. Ovaj postupak primjenjuje se za pridruivanjeuparivanje dimenzija. Funkcionalno orijentirano mjerenje odgovara specifikaciji datoj u crteu ili uopte u dokumentaciji. Ovo se moe postii samo sa jako velikim brojem taaka, (slika 14.19.b) Chebishev-ljev metod raunanja podataka odreuje srednji prenik prema kriteriju da bude najmanja radijalna razlika izmeu koncentrinih krugova sa minimalnim i maksimalnim prenikom. Odgovara standardima za odreivanje devijacije oblika prema minimalnim uslovima. Zahtijeva veliki broj taaka, (slika 14.19.c)
Gau-Kreis

LSC

Minimumkreis

MZC
f = 0,635

Hllkreis

MCC

Pferchkreis

MIC

D = 160,029

D = 160,088

D = 160,592

D = 159,577

Slika 14.19.Grafiki prikaz standardnih metoda za raunanje podataka mjerenja Rezultati mjerenja variraju ako take koje se dodiruju probom se izmjetaju na povrinu radnog komada sa prisutnim grekama. Tehnologije skeniranja danas dozvoljavaju da se "uhvati" vie od 1000 taaka u isto vrijeme, koje su se obino koristile za etiri mjerne take kako se to radilo u prolosti. Procedura skeniranja, za razliku od dodirivanja jedne take, provodi se du cijele povrine radnog komada. Sistem sondi koji se koristi prilikom skeniranja vodi se pomou motora, a sonda je uvijek savijana i dodiruje odreeno mjesto. Put koji opisuje sonda je definiran geometrijom i u sluaju velikih devijacija prilagoen ciljanom normalnom pravcu dok se dovoljno
380

Mjerna tehnika

savijanje probe zadaje. Mjerne take se uzimaju ili zavisno od puta ili zavisno od vermena ako je procedura mjerenja dinamika. Skeniranjem geometrije elementa moe se brzo i sa velikim brojem taaka (nekoliko hiljada po elementu) vriti skeniranje. Rezultati mjerenja su predmet dinamikih uticaja koji dolaze od rezultata i drugih uticaja kao to je dinamika maina ili frikcioni efekti. Za optimalnu primjenu skenirajue tehnologije u postupku mjerenja moraju se ostvariti tri bitne svari; obezbijediti pogon pokretanja voica i objekat mjerenja, programiranje i kontrolu mjernih procedura i prikupljanje podataka i evaluaciju rezultata. Zavisno od toga ta je sve obezbijeeno kod mjerenja od ova tri uslova govori se o tri razliita nivoa automatizacije koordinatnih mjernih maina koje danas postoje. Za prvi sluaj maine su runo voene, sa pokazivanjem pozicije individualnih osa. Za drugi sluaj su runo voene sa kompjuterskom podrkom prilikom dobivanja rezultata mjerenja. Trei sluaj su CNC koordinatne mjerne maine. Zavisno od steene fleksibilnosti koji je opi cilj u konkurentnoj proizvodnji i visokoj automatizaciji, sa mjernim i ispitnim sredstvima CNC kontrolira CMM to je sluaj kod potpune automatizacije procesa. Softver koji se koristi u koordinatnoj metrologiji dijeli se na onaj za ocjenu i dobivanje podataka mjerenja koji se koriste u kontroli i planiranju i softver za komunikaciju sa eksternim sredstvima za prikupljanje podataka. Za ove namjene postoji niz programa, ali oni nisu univerzalni nego svaki sistem ima svoje software. Koritenjem programa za vrenje ispitivanja na koordinatnoj mjernoj maini reduciraju se operaciono sloena ispitivanja geometrijskih osobina. Runo programiranje softvera za CMM vri se uz pomo odgovarajuih programskih jezika kojima se kreiraju kontrolne procedure. Ovo je est sluaj koji se koristi pri modifikaciji CNC programa mjerena i moe se direktno primijeniti na kontrolni raunar CMM. Automatsko programiranje omoguava kreiranje mjernog programa kroz automatsko pokretanje svih dijelova kretanja. Programiranje izvan linije primjenjuje se na mainama na odgovarajuim radnim stanicama bez mjernog sredstva.

381

Mjerna tehnika
200,20 Durchmesser D in mm
Formabweichung f = 0,2 mm

Hllkreis
Median 95%-Quantil
Zweipunktma z = 200 mm

Zweipunktma z in mm

f z

200,10

200,00

Minimumkreis

199,90 Antaststrategiebedingte Fehlergrenze 10 m 199,80 5 10 27 Messpunkte ntig

Pferchkreis
100 % Relative Hufigkeit

50 100 Anzahl n der Messpunkte

Slika 14.20. Mjerenje i rezultati

Auswertekriterium
uere Tangentialgerade

Minimum-Gerade

Gau-Ausgleichsgerade

innere Tangentialgerade

Anzahl der Messpunkte

Verteilung der Messpunkte

Slika 14.21.
x
x' y'

Sollgestalt

Istgestalt mit Berhrpunkten

x'

y'

x = x'

y = y'

Einpassen der Antastpunkte in die Sollgestalt

Slika 14.22.
382

Mjerna tehnika

14.4. Mjerna nesigurnost

Na mjerenje pomou koordinatne mjerne maine uticaj imaju faktori koji su rezultat vanjskih promjenljivih ili konstantnih uslova i uticaji koji dolaze od same mjerne maine. Vanjski uticaji su vrlo razliiti i po uticaju i po veliini i zavise od toga gdje je CMM postavljena. Ukoliko su to pogonski uslovi sigurno je da e i uticaji biti znaajniji u odnosu na one koji utiu na mjerenja koja se vre u mjernoj sobi. Na slici 14.23 je dat prikaz uticaja za opi sluaj mjerenja.

Device axes Control

Temperature

Compressed air

Length measurement system Probing system Evaluation software CAA

Type and value of form deviation Temperature Length expansion fluctuation coefficient Temperature Microstructure, gradient roughness, cracks Temperature Elasticity radiation Humidity Plasticity Vibrations Mass Dirt

Experience Care Integrity Inspection planning

Clamping

Filter Number and distribution of points Measurement method

Slika 14.23. Uticaj razliitih faktora na mjernu nesigurnost koordinatne mjerne maine Isto kao i kod klasinih postupaka mjerenja, i kod mjerenja pomou koordinatne mjerne maine svaki rezultat mjerenja u sebi sadri i mjernu nesigurnost. U koordinatnoj metrologiji nije mogue zbog odreenih razloga specificirati sve uticaje na mjernu nesigurnost za svaku vrstu mjerenja. To je nemogue zbog slijedeih razloga: za razliku od mjernih sredstava koja se koriste svako za odreenu namjenu, koordinatmne mjerne maine mogu da mjere sve geometrijske karakteristike radnog komada, rezultati koji se dobiju koritenjem mjerne maine su odreeni ocjenom mnogih mjernih taaka na povrini radnog komada,
383

Me as ur em en ts tra teg y

Op er ato r

i ing ur as Me

nt me on vir En

e iec kp or W

nt me tru ns

Education

Probe selection Usage of a fourth device axis Probe change

Measurement result

Mjerna tehnika

radni komad se moe mjeriti primjenom razliitih strategija mjerenja i na razliitim mjestima u radnom opsegu mjerne maine, na skupljanje podataka utie i referentni koordinatni sistem.

Zbog navedenih razloga nije standardizirana mjerna nesigurnost koordinatnih mjernih maina. Standardima ISO 10360 je odreena maksimalna dozvoljena greka za jasno definiran mjerni zadatak. Ove vrijednosti se zovu MPE (maximal permissible error). Ovo, naravno, ne treba shvatiti kao klasinu greku nego devijaciju koja je sasvim prihvatljiva. Na slici 14.24. je dat primjer dozvoljene greke duine prema standardu ISO 10360-2, koja se tumai kao:
Dreidimensionale Lngenmeunsicherheit Abweichung in m
7 6 5 4 3

Gert: XYZ
u3 = (3,5 + L/250) m, L in mm Prfer: RAS Datum: 24.06.96 Uhrzeit: 14:30

B3 = 1/250

A3 = 3,5 m

2 1 0 -1 -2 -3 -4 -5 -6 -7 100 200 300 400 500 600 700

Raumtemp.: (22 1) C rel. Luftfeucht.: (47 6) % Bemerkungen: - kurzzeitige Strung der Luftversorgung - weitere Angaben siehe Deckblatt

Lnge in mm

Prfung bestanden: JA / NEIN

Slika 14.24. Primjer dozvoljene greke MPEE Maksimalna dozvoljena greka je: MPEE= (A+L/K), gdje su: K konstanta koju daje proizvoa, L duina (mm). Za podatke da je K=350, a L=800 mm, imamo: MPEE=3,7m. Ovo se moe primijeniti na sva 3D mjerenja u okviru mjernog podruja. Sve vrijednosti greke moraju leati unutar dozvoljene granice. Internacionalni standardi su jasniji nego VDI/VDE prirunik 2617. Dio 2.1 kae da 95% svih
384

Mjerna tehnika

vrijednosti dobivenih pod slinim uslovima moraju biti unutar maksimalne dozvoljene greke. Drugi parametar koji se razmatra kod mjerne nesigurnosti je greka probe. Greka koja je rezultat probe je predmet razliitih definicija prema DIN EN ISO 103602 ili prema VDI/VDE 26173. Moe se uticaj greke probe prikazati na pojednostavljen nain. U tom cilju treba dodirnuti 25 mjernih taaka ravnomjerno rasporeenih po polulopti referentne sfere. MPEP predstavlja rang svih radijalnih razdaljina za raunatu sferu prema Gausovom metodu najboljeg poklapanja. Drugi meunarodni standardi ukljuuju i uticaje kao to su pokretne voice i rotirajui stolovi, viestruki sistem proba, izmjene pera i proba i druge uticaje. 14.4.1. Kako ocijeniti mjernu nesigurnost? Prethodno specificirane greke duine i greke probe ukljuene su u proizvoaku specifikaciju i dozvoljavaju dovoljno pouzdanu ocjenu mjernih nesigurnosti koje se oekuju. To se moe primijeniti kako na djelimina tj. pojedinana mjerenja tako i na kontinuirana skenirajua mjerenja. Postoji nekoliko naina za ocjenu mjerne nesigurnosti koordinatnih mjernih maina kao to je: poreenje sa kalibrom, metod superpozicije i matematika simulacija.

Poreenje sa kalibriranim radnim standardom po karakteristikama jednakim ili slinim sa objektom koji se ispituje. Za raunanje mjerne nesigurnosti koriste se statistike metode na bazi ponovljenih mjerenja pod postojeim uslovima okoline. U proceduri mjerenja srednje vrijednosti rezultata dobivene su ponavljanjem mjerenja na radnim standardima i poreenja sa kalibriranim dimenzijama. Razlika se koristi za korekciju podataka dobivenih za mjereni objekat. Ovaj postupak se zove metod supstitucije ili metod poreenja. On pomae da se jasno reduciraju mjerne nesigurnosti i prihvaen je za privremeno provjeravanje mjerila. esto se na ovaj nain moe mjeriti automatski u toku. Za CMM u proizvodnji i nadzoru koriste se kalibri ili mjerna sredstva sa istim dizajnom kao to je radni komad. Za ocjenu mjerne nesigurnosti moe se napraviti matematika simulacija mjernih greaka nastalih zbog koordinatne mjerne maine ili uslova okolia. Ova procedura vodi ka porastu vanosti univerzalnog koritenja mjernih
385

Mjerna tehnika

maina bez obzira na primjenu. Neki proizvoai mjernih maina rade na primjeni ovog metoda. U kritinim uslovima oekuje se da mjerna nesigurnost bude odreena u obliku matematike ocjene uticaja greke u skladu sa GUM-om. 14.4.2. Temperatura i mjerna nesigurnost Sa porastom trenda koritenja CMM-a mnogo je vanija uloga uticaja temperature: postoje razlike izmeu stvarne i standardne referentne temperature. Referentna temperatura od 20C je internacionalni standard pri mjerenju duine. Rezultati dobiveni na drugim temperaturama se koriguju spram onih dobivenih na referentnoj. Ova operacija izvrava se softverski na osnovu temperature radnog komada. U nekim CMM temperaturni senzor umjesto pera je u kontaktu automatski sa radnim komadom prije svakog mjerenja. Uticaj temperature moe biti visoko sloen, ali omoguava temperature dovoljno stabilne koje zadovoljavaju u praksi za slijedee efekte: Linearna ekspanzija skala CMM, Linearna ekspanzija radnog komada.

Obje ekspanzije se mogu suprotstavljati jedna drugoj u radnim komadima. Iz tog razloga eline skale su idealne za mjerenje elinih radnih komada. Ako je radni komad od plastike ili aluminijuma, a mjerenje se vri elinim skalama mjerenje e biti netano ukoliko se ne izvri kompenzacija razliitih ekspanzija. Neke CMM imaju takve inherentne osobine da je nemogue izvriti kompenzaciju. 14.4.3. Termiki stabilne CMM Razliite i tane metode mjerenja razliitih materijala i na visokim temperaturama eliminiraju sve uticaje na radni komad. To znai da uprkos temperaturi mjerne maine uvijek daju manje ili vie iste rezultate ako je ukljuen uticaj mjernog objekta. Na osnovu mjerenja u klimatiziranim prostorima dolo se do ovog zakljuka. Mjerne devijacije odnose se samo na termiki nestabilne CMM. termika stabilnost moe se postii na slijedei nain:

Uvoenjem skala sa ekstremno niskim temperaturnim koeficijentima irenja od npr. 0,05x10-6 Voice izraene od keramike sa dobrim termikim karakteristikama Reduciranje savijanja uvoenjem osnove od granita

386

Mjerna tehnika

Tijela voica od aluminijuma koji ograniava savijanje zbog visoke termike provodljivosti tzv. CARAT tehnologija Termika izolacija Korekcije skala i ulazne konstrukcije voica.

Kombinacijom razliitih nabrojanih mjera dobije se dozvoljena devijacija duine. Vano je istaknuti da se uvijek vri termalna kompenzacija irenja radnog komada.

14.5. Primjena koordinatne metrologije

Integracijom CMM u proizvodno okruenje moe se ostvariti optimiranje veze koordinatne metrologije sa preliminarnim podrujima razvoja proizvoda i planiranja rada. Koordinatna mjerna maina ima hardverski i softverski dio. Hardver obuhvata sistem proba, rotaciono pomini sto i razne dodatke. Softverski dio ima osnovni sistem, specijalni sistem i vezu sa CAD/CAM sistemima. Mjerenja se mogu podijeliti na ona koja se vre u ispitnoj laboratoriji za precizna mjerenja u kojoj se smjeta precizna koordinatna mjerna maina. Druga vrsta mjerenja se obavlja u radionici i sva mjerna sredstva su u radionici. Koordinatna metrologija moe biti: proizvodna mjerna elija, fleksibilni mjerni sistem ili mjerni sistem unutar proizvodne linije. U prva dva nabrojana sluaja radi se o zatvorenim mjernim sredstvima dok mjerna sredstva na mjernoj liniji ukljuuju i robote. Prvobitno su mjerne maine bile namijenjene za koritenje u mjernim sobama. Primjena CMM-a se kasnije proirila i na modernu raunarski kontrolisanu proizvodnu opremu. Zbog fleksibilnosti i univerzalnosti principa koordinatne metrologije mogu se izvravati razliiti zadaci uz proirenje sa dodatnom opremom. Precizna mjerenja se izvode u mjernim sobama zbog ega su to mjerenja sa najmanjom mjernom nesigurnou. Mjerne sobe su posebno opremljene prostorije koje su graene tako da imaju to manje vibracija, imaju klimatiziran i izuzetno ist ambijent. Ukoliko se maine koriste za raznovrsna mjerenja tada imaju dodatne mahanizme za izmjenu proba, i druga sredstava, to sve onemoguava potpunu automatizaciju. Ukoliko se pak kontrola vodi kroz CNC proces proizvodnje postie se visoka fleksibilnost.

387

Mjerna tehnika

Za primjenu u radionicama koriste se brze i ekonomine CMM. Obino su to mehanike koordinatne maine, izdrljive i neosjetljive na uslove okoline. U visokoautomatiziranoj proizvodnji kao to su proizvodne elije i proizvodni sisitemi, CMM su direktno integrirane u sistem. Sa takvim sistemima funkcija CMM povezana je sa tokom materijala i informacija tako da omoguava automatsko pokretanje CMM kao i mjerenja za proizvodne namjene. Softver koordinatnih mjernih maina ine programi univerzalne namjene, pri emu se isti mogu dograditi specijalnim za standardne elemente kao to su zupanici, bregaste osovine, rezni alati itd. 14.5.1. Ekonomska isplativost CMM Koordinatna metrologija koja ukljuuje CMM ne predstavlja samo sistem za rjeavanje zadataka mjerenja. Ona se uvijek koristi kada se mjeri ili provjerava 3D geometrija radnog komada. Koritenje koordinatnih mjernih maina je znaajno i kada broj karakteristika komada raste i kada treba postii malu mjernu nesigurnost mjernih rezultata. Ekonomska primjena rezultata koordinatne metrologije ne koristi samo za provjeru kvaliteta nego slui za kontinuiranu proizvodnju i izvoenje procesa u zatvorenoj sprezi. U poreenju sa klasinim postupcima prednost CMM je u injenici da se mjerenja praktino mogu izvesti gotovo automatizirano. U klasinim postupcima koristi se niz razliitih mjernih sredstava za gotovo svaku funkciju mjerenja. To opet povlai i dobro planiranje i iskustvo izvrioca u izboru mjernih sredstava. Sva konvencionalna mjerenja zahtijevaju vrijeme, razliita mjerna sredstva iskusne izvrioce. To na kraju rezultira i trokovima, koji postaju sastavni dio cijene proizvoda. Zbog toga koordinatna metrologija ima prednosti u odnosu na klasini pristup mjerenju i kontroli. 14.5.2. Standardi u koordinatnoj metrologiji Internacionalni standardi su ve zastupljeni u koordinatnoj metrologiji bez obzira to je to relativno novo podruje. ISO (International Standard Organization) ima ve standarde za razliita podruja u koordinatnoj metrologiji. Maine i njihove karakteristike date su standardom ISO 10360 dio 1-6. ISO 14253, dio 1-4 definira pravila za dokazivanje potvrivanja ili ne potvrivanja sa specifikacijama i omoguava informacije u vezi procjene mjerne nesigurnosti i ocjene njenog integriteta.

388

Mjerna tehnika

Serija ISO 15530 standarda namjerava da podri korisnika u odreivanju nesigurnosti koordinatnih mjernih maina. To propisuje raznim tehnikama kao to su metod supstitucije i metod simulacije. ISO 5459 odnosi se na referentne sisteme za geometrijske tolerancije i on e se doraditi ISO 12181 (okruglost)

389

Mjerna tehnika

15. LITERATURA
[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] N. Zaimovi-Uzunovi, Mjerna tehnika, Mainski fakultet u Zenici 1997, ISBN 9958-617-00-5 D. Jei, Merna tehnika, Mainski fakultet Banja Luka, 2004, ISBN 99938-39-06-X T. Pfeifer, Production Metrology, RWTH Aachen, 2002, ISBN 3-48625885-0 N Zaimovi-Uzunovi, Mjeriteljska infrastruktura, Mainski fakultet u Zenici 2003, ISBN 9958-617-16-1 T. Beckwith, R.D. Marangoni: Mechanical Measurements, AdisonWesley, ISBN 0-201-56947-7 J.A. Bosch: Coordinate Measuring Machines, Marcel Dekker, ISBN 0824795814 Dunn, Patrick F.: Measurement and Data Analysis for Engineering and Science, ISBN: 0072825383 Francis T., Farago, M.A. Curtis: Measurement, ISBN 0831130539 Handbook of Dimensional

C.W. Kennedy, E.G. Hoffman, S.D. Bond: Inspection and Gaging, ISBN: 0831111496

[10] R.H. Harlow, Jr.; C. Dotson; R. Thompson: Fundamentals of Dimensional Metrology, ISBN: 0766820718

390