Historia Longobardw

KSIGA 1 1. Germania musiaa wyywi zbyt wielu ludzi i dlatego liczne narody j opuszczay. Rejon pnocny im bardziej jest oddalony od aru soca i ogarnity lodowatym mrozem, tym zdrowszy jest dla ludzi i odpowiedni dla zwikszenia ich populacji; przeciwnie za, wszelka okolica poudniowa, im bliej si znajduje piekcego soca, tym bardziej jest niezdrowa i tym mniej nadaje si do ycia ludzkiego. Dlatego tak wielkie masy ludzkie pochodz z pnocy. Susznie te owa caa okolica od rzeki Tanais1 a po zachd soca, mimo e poszczeglne jej czci maj wasne nazwy, oglnie zwie si Germani2. Kiedy Rzymianie posiadali za Renem3 dwie prowincje, nazywali je Germani Grn i Germani Doln4. Z tej ludnej Germanii czsto uprowadzano niezliczone tumy niewolnikw, ktre nastpnie sprzedawano mieszkacom na poudniu. Czsto rwnie liczne plemiona same z niej odchodziy, poniewa nie moga ona wyywi tak wielu ludzi w niej zrodzonych. Owe plemiona nkay nawet pewne rejony Azji, chocia przede wszystkim
1 2

Tanais, dzis. Don, by uwaany za granic midzy Europ i Azj. Podobnie Izydor z Sewilli ( Etymologiarum, libri XIV 44; dalej cyt. Etym.) nazw Germanii wyprowadza od ac. gignere (= generare rodzi). 3 Ultra Rhenum po lewej stronie Renu. 4 Germania Grna (Superior albo Prima) obejmowaa tereny dzis. Alzacji i Lotaryngii, natomiast Dolna (Inferior albo Secunda) dzis. Belgia.

4 najeday na ssiadujc z nimi Europ. wiadcz o tym wszdzie zburzone miasta: w caym Iliryku5, w caej Galii6, a zwaszcza w nieszczsnej Italii, ktra doznaa dzikoci niemal wszystkich plemion germaskich. Goci i Wandale, Rugiowie i Herulowie, Turyngowie7 oraz inne dzikie i barbarzyskie plemiona wyszy z Germanii. Z podobnej przyczyny wywodzce si od Germanw plemi Winilw czyli Longobardw, ktre pniej bdzie szczliwie rzdzio Itali, wyszo z wyspy zwanej Skandynawi8, cho podaje si te inne powody ich wyjcia. 2. O wyspie Skandynawii i o tym, e z niej wyszed rd Winilw, to jest Longobardw. Wysp Skandynawi wspomina midzy innymi Pliniusz Starszy w ksigach o przyrodzie9. Ley ona nie tyle na morzu, jak nam przekazali ci, ktrzy j zwiedzili, ile zewszd j oblewaj morskie fale, wdzierajce si do wewntrz poprzez paskie brzegi. Kiedy tamtejsza ludno staa si tak liczna, e nie miaa ju gdzie mieszka, podzielia si jak podaj na trzy grupy, z
5

Liryk to kraina rozcigajca si na wschd od Adriatyku niemal po Dunaj, tereny byej Jugosawii. 6 Galia obejmowaa tereny dzis. Francji, Belgii, czciowo Holandii i Szwajcarii; bya to Galia Zaalpejska. 7 Podczas wdrwki ludw Goci (Ostrogoci, Wizygoci) osiedlili si w poudniowej Francji, Hiszpanii i Italii, Wandalowie w poudniowej Hiszpanii, Rugiowie, Herulowie i Turyngowie przybyli do Italii w V w. 8 Skandynawia jest oczywicie pwyspem, niektrzy historycy pierwotn ojczyzn Longobardw umieszczaj nad grn ab. 9 Gajusz Pliniusz Starszy (ok. 23-79) autor Historii naturalnej (Historia naturalia, dalej Hist. nat.; Pawe podaje bdny tytu De natura rerum), dziea encyklopedycznego w 37 ksigach, z ktrych ks. III-IV opisyway ziemi, kraje i ludy Europy; o Skandynawii jako wyspie mowa w IV 27. Podobnie Jordanes w dziele O pochodzeniu i czynach Gotw (HG).

5 ktrych jedna, wyznaczona losem, musiaa opuci ojczyzn i szuka sobie nowych domostw. 3. Ibor i Aion, pierwsi wodzowie Winilw oraz ich matka Gambara. Ta zatem cz ludnoci, ktr los skaza na opuszczenie ziemi rodzinnej i szukanie obcych pl, wybraa sobie dwch wodzw, a mianowicie braci Ibora i Aiona10, ludzi modych, wyrniajcych si wrd rwienikw, a nastpnie, poegnawszy rodakw i ojczyzn wyruszya w drog, aby znale ziemie, ktre nadaj si do uprawy i zaoenia staych siedzib. Matk wodzw bya Gambara, kobieta o bystrym umyle i mdrej radzie, tak i drugiej takiej prno by szuka. Na jej mdroci w rozstrzyganiu wtpliwych spraw synowie bardzo polegali. 4. O siedmiu picych mach w Germanii. Myl, i bdzie stosowne na chwile przerwa tok opowiadania i skoro mamy tu pisa o Germanii przedstawi zwile pewn cudown histori, ktra bya tam na ustach wszystkich, a take poruszy niektre inne sprawy. Na pnocno-zachodniej granicy Germanii, na samym brzegu Oceanu11, pod wysok ska znajduje si jaskinia, w ktrej nie wiadomo od jak dawna spoczywa w gbokim nie siedmiu mw. Nie tylko
10

O tych wodzach mwi anonimowe dzieo Pochodzenie Longobardw (Origo gentis Longobardorum, dalej: Origo) a take Skrt kroniki Prospera z Akwitanii pod 379 r. 11 Legenda znana z wczesnego redniowiecza; opowiada j take Grzegorz z Tours (Miraculorum I 94), Pawe wg G. Waitsa (Historia Longobardorum edentibus L. Bethmann et G. Weitz Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Langobardicarum et Italicorum saec. VI-IX, Hannoverae 1878, s.49; odtd cyt. HL) korzysta z innego rda.

6 ich ciaa, lecz nawet szaty pozostaj nienaruszone i poniewa przez tyle lat nie podlegli oni adnemu rozkadowi, nieowiecone i barbarzyskie plemiona odnosz si do nich z wielk czci. Sdzc po ubiorze, s oni najprawdopodobniej rzymianami. Kiedy pewnego razu kto opanowany chciwoci pragn rozebra jednego z nich, wnet jak podaj uschy mu rce i kara, jaka go spotkaa, tak przestraszya innych, e nikt ju nie omieli si dotyka ich cia. Zobacz wic, z jakim rezultatem opatrzno boska zachowuje owych mw przez tak dugi czas. A moe dziki ich przepowiadaniu, bo uwaani s za chrzecijan, zostan w przyszoci zbawione owe plemiona? 5. Skritobinowie. Z miejscem tym ssiaduje lud zwany Skritobinami. Nawet latem nie brak im niegu, ich za rozum nie rni si niczym od rozumu dzikich zwierzt. ywi si bowiem surowym misem dziczyzny i sporzdzaj sobie ubir z niewyprawionych skr. Nazwa Skritobinowie wywodzi si od wyrazu, ktry w ich barbarzyskim jzyku znaczy skaka12. W podskokach bowiem cigaj zwierzyn, posugujc si w jaki sposb drzewem zakrzywionym na ksztat uku. yje u nich zwierz bardzo przypominajce jelenia13; sam widziaem sukni uszyt z jego wochatej skry, majc ksztat tuniki sigajcej a do kolan, w ktr, jak ju powiedziano, przyodziewaj si Skritobinowie. W tych okolicach w czasie letniego przesilenia przez kilka db, nawet w nocy, widzi si jasne wiato,

12

Niem. schreiten; wg Schnfelda (RE II A col. 893) nazwa pochodzi od Schritto Finnen jedenie na nartach; wg innych od staroniem. scriten odpowiadajcemu ac. salire, grec. skritan. Prokopiusz z Cezarei )Wojna Gocka) nazywa ich Skrithiphinoi. 13 Chodzi zapewne o renifera.

7 same za dni s tu o wiele dusze ni gdzie indziej14. Przeciwnie, okoo przesilenia zimowego, nie wida tam soca, chocia dni SA jasne; s za one krtsze ni gdzie indziej, podczas gdy noce dusze; im bowiem bardziej zwiksza si odlego od soca, tym blisze ziemi wydaje si samo soce, a cienie bardziej si wyduaj. Rwnie w Italii, o czym pisali ju staroytni autorzy, okoo Boego Narodzenia, o szstej godzinie cie czowieka mierzy dziewi stp 15. Ja sam podczas pobytu w Galii Belgijskiej, w miejscowoci zwanej Totoniswilla16, zmierzyem cie mojej osoby i stwierdziem, e wynosi dziewitnacie i p stopy17. A zatem, im bardziej zbliamy si do soca w kierunku poudniowym, cienie staj si coraz krtsze, tak e podczas letniego przesilenia, gdy soce wieci w poudnie, w ogle nie ma cieni w Egipcie, w Jerozolimie i pobliskich okolicach. W Arabii za o tej samej porze roku w poudnie soce znajduje si po stronie pnocnej, a cienie, na odwrt, padaj w kierunku poudniowym. 6. O dwch ppkach Oceanu, rozlewajcego si po obu stronach Brytanii. Niedaleko, na zachd od wspomnianego brzegu, gdzie rozciga si bezkresny Ocean, znajduje si owa gboka otcha wodna, ktr zwyklimy nazywa ppkiem morza18. Podobno dwa razy dziennie wchania ona w siebie wod i tyle razy
14

Por. Beda, De temporum ratione XXI 31; letnie przesilenie 21 IV, zimowe 21 XII. 15 Tzn. w poudnie; 2,67 m. 16 Dietenhofen (Thionville) miasto nad Moz, w ktrym zatrzymywa si Karol Wielki ze swoim dworem. 17 Tzn. 5,78 m. 18 Nie jest pewne usytuowanie maris umbilicus na poudnie od wysp Lofotw na Morzu Norweskim, gdzie pynie silny prd morski Maelstrm.

8 j wyrzuca, jak wiadcz o tym na kadym brzegu niezwykle szybko przypywajce i odpywajce fale. Tego rodzaju otcha czy czelu wodn poeta Wergiliusz nazywa Charybd: znajduje si ona, o czym mwi w swoim eposie19, w cieninie Sycylijskiej i opiewa j tymi sowami:
Scylla prawy brzeg, lewy za Charybda dzika Zasiada: Z dna otchani po trzykro poyka Rozdarte wirem fale i znw, wzdwszy puca, Na przemian je z paszczki pod gwiazdy wyrzuca.

Ta wspomniana wyej otcha, jak zapewniaj niektrzy, czsto nagle i gwatownie wciga okrty z tak wielk szybkoci, e przypominaj one bieg strza wrd przestworzy. Niekiedy w przeraajcy sposb okrty gin w gbi owej otchani. Czsto jednak, kiedy ju, ju maj pj na dno, nagle odepchnite przez ogrom wd, z tak sam szybkoci si od niej oddalaj, z jak przedtem si do niej przybliay. Twierdz (niektrzy), e istnieje te druga tego rodzaju otcha midzy Brytani a Gali, o czym wiadcz wybrzea sekwaskie20 i akwitaskie. Dwa razy bowiem na dob tak nagle zalewaj je fale, e jeli kto przypadkiem znajdzie si w wodzie nieco dalej od brzegu, z trudem moe uj przed nimi. W tych okolicach mona zobaczy rzeki, ktre szybko pyn w kierunku swych rde i na dugoci wielu mil tocz wody sone zamiast sodkich. Na wyspie Ewodia21, oddalonej od wybrzea sekwaskiego o okoo trzydzieci mil, wedug zapewnie mieszkacw,
19

Wergiliusz, Eneida (III 420-423); przek. T. Karyowski, Wrocaw 1950, s.76. 20 Tzn. Kana La Manche i wybrzea Atlantyku. 21 Prawdopodobnie dzis. Aldernay, wyspa z archipelagu Wysp Normandzkich; 30 mil czyli 44,4 km.

9 dobrze sycha szum wd wchanianych przez wspomnian Charybd. Syszaem te, jak opowiada pewien znakomity Gall, e ta sama Charybda wchona wiele okrtw, uprzednio przez burz nadweronych. Spord wszystkich czonkw zaogi ocala tylko jeden czowiek, ktry ledwo ywy unosi si na falach i pchany prdem wd dotar a do samego otworu owej przeraajcej otchani. Kiedy ju wejrza w nieskoczenie gbok czelu i prawie martwy ze strachu czeka, a sam w ni wpadnie nagle i wbrew wszelkiej nadziei osiad na jakiej skale. Po znikniciu bowiem wd wchonitych przez ow czelu ukazay si nagie brzegi jej wlotowego otworu. Tam nieszczsny usiad z sercem bijcym od strachu i czeka na mier, ktra na chwil oddalia si od niego. Nagle zauway, jak z gbi podniosy si niby gry wd i wyrzuciy wchonite wczeniej okrty. Kiedy jeden z nich znalaz si w pobliu, rozbitek uczepi si go ostatkiem si. Niebawem z wielk szybkoci przybi do brzegu i tak unikn grocej mu mierci oraz mg nastpnie sam opowiedzie o niebezpieczestwie, w ktrym si znalaz. Take nasze morze22, mianowicie Adriatyk, chocia z mniejsz si, jednak w podobny sposb uderza o brzeg wenecki i istryjski. Zapewne i ono posiada tego rodzaju kanay, tylko mae i ukryte, ktre wchaniaj odpywajc wod a nastpnie wyrzucaj na brzeg wod przypywajc. Po tym wywodzie wrmy do przerwanego opowiadania. 7. O tym, jak Winilowie przybyli do Skoringi, a wodzowie Wandalw, Ambri i Assi, kazali paci sobie haracz. Winilowie zatem wyszedszy ze
22

Nostrum Mare Adriatyk z punktu widzenia Pawa Diakona, pochodzcego z krainy Wenecji; dla staroytnego Rzymianina mare nostrum oznacza Morze rdziemne.

10 Skandynawii pod wodz Ibora i Aiona, przybyli do krainy zwanej Skoring23 i tam osiedli na kilka lat. W tym czasie Ambri i Assi, wodzowie Wandalw, gnbili wojn wszystkie ssiadujce z nimi kraje24. Pyszni z powodu odniesienia wielu zwycistw wysali posw do Winilw, aby ci albo pacili im haracz, albo przygotowali si do rozstrzygajcej bitwy. Wtedy Ibor i Aion za rad matki Gambary doszli do wniosku, e lepiej strzec wolnoci orem, ni plami j paceniem haraczu. Wyprawili wic do Wandalw posw z odpowiedzi, e bd raczej walczy ni znosi ich niewol. Wszyscy za Winilowie byli podwczas w kwiecie wieku, ale sabi liczebnie, jako e stanowili ledwie trzeci cz ludnoci jednej, i to niezbyt wielkiej wyspy. 8. Zabawna opowie o Godanie i Frei. Tradycja przekazuje tu zabawne opowiadanie. Oto Wandalowie udali si dobowa Godana25 i prosili o zwycistwo nad Winilami. Bg odpowiedzia, e da zwycistwo tym, ktrych jako pierwszych ujrzy o wschodzie soca. Wtedy Gambara udaa si do Frei, ony Godana, i prosia o zwycistwo dla Winilw. Freja udzielia jej rady, aby kobiety Winilw swoje rozpuszczone wosy
23

Kraina nieznana (nazwa wywodzi si, by moe, od anglosaskiego score brzeg, wybrzee); umieszcza si j we wschodnim Holsztynie, na wybrzeu batyckim lub midzy Wis a ab. 24 Wandalowie, szczep germaski ze Skandynawii, czsto zamieniali tereny zamieszkania. Na prze. II i I w. przed Chr. zajmowali poudniowe wybrzee Batyku, w I-III przesunli si nad grn Odr i Dunaj. Tam prawdopodobnie zetknli si z Longobardami. Opowiadanie z rozdz. 7-8 jest poszerzon wersj Origo II. 25 Godan, Wodan, Wotan (dobry bg), najwy sze bstwo germaskie, zapewnia zwycistwo w walce, utosamiany z rzymskim Merkurym; o nim take ywot w. Kolumbana 53.

11 uoyy sobie na twarzy na podobiestwo brody oraz aby wczenie rano przybyy razem z mami i stany tak, eby mg je zobaczy Godan, ktry ma zwyczaj patrze przez okno w kierunku wschodnim. Tak te zrobiy. Kiedy Godan zauway je o wschodzie soca, rzek: Kim s ci dugobrodzi?26. Wtedy Freja wtrcia, e winien da zwycistwo tym, ktrym ju nada imi. W ten sposb Godan przyzna zwycistwo Winilom. mieszna to zaiste historia i bez znaczenia, bo zwycistwo nie zaley od mocy ludzkiej, ale pochodzi raczej z nieba. 9. Dlaczego Winilw nazwano Longobardami? Wotan jest tym samym bstwem, ktrego Rzymianie zw Merkurym. Pewne jest jednak, e lud ten, zwany dotd Winilami, bdzie odtd nosi nazw Longobardw od dugiej, brzytw nie golonej brody27. W ich bowiem jzyku long znaczy dugi, a bart broda. Wotan za, ktrego po dodaniu litery nazwano Godan, jest odpowiednikiem Merkurego u Rzymian; wszystkie plemiona germaskie czcz go jak boga. Tradycja gosi, e y nie w omawianym tu okresie, lecz daleko wczeniej, i nie w Germanii, lecz w Grecji. 10. W jaki sposb Longobardowie pokonali Wandalw? O godzie wrd Longobardw. Winklowie, ju jako Longobardowie, stoczyli z Wandalami zacit bitw w obronie wolnoci i odnieli
26 27

Longibari od ac. longus - dugi i barba broda. Podobny wywd etymologiczny u Izydora z Sewilli ( Etym. IX 2, 45). Germaska nazwa Langbart, Langbard, zlatynizowana brzmi: Langobardus (od V w. wg etymologii ludowej: Longobardus), z czego pniej powstao Lombardus. Niektrzy wywodz nazw Longobard od halabardy, dugiej wczni, inni jeszcze od Lange Brde paskie wybrzee.

12 zwycistwo. Nastpnie w teje krainie Skoringi dowiadczyli strasznego godu i z tego powodu bardzo podupadli na duchu. 11. O tym, jak Assipitowie powstrzymali Longobardw chccych przej na Mauring. Postanowili j zatem opuci i przenie si do Mauringi28. W marszu przeszkodzili im Assipitowie29 oznajmiajc, e w aden sposb nie bd mogli przej przez ich kraj. Na widok wielkiego wojska nieprzyjaci Longobardowie nie odwayli si stan do walki. Kiedy za zastanawiali si, co pocz, potrzeba zesaa im rad. Zmylili mianowicie, e wrd nich znajduj si kynoskefalowie, to znaczy ludzie o psich gowach. Rozpucili pogosk midzy wrogami, i kynoskefalowie staczaj zacite boje, pij ludzk krew, a jeli nie mog dosign nieprzyjaciela, racz si nawet wasn krwi30. Aby uwiarygodni t informacj, rozstawili wiksz liczb namiotw i rozpalili w obozie liczne ogniska. Wrogowie widzc i syszc to wszystko, uwierzyli pogosce i nie odwayli si stoczy bitwy, ktra przedtem grozili Winilom. 12. Pojedynek dwch dzielnych mw, z ktrych jeden by Longobardem, a drugi Assipit. Mieli oni jednak u siebie ma niezwykle dzielnego, w ktrego sile pokadali ufno, bdc przekonani, e mog osign wszystko, co zechc. Jego wic samego wystawili do walki za nich wszystkich. Kazali
28

Kraina rwnie nieznana jak Skoringa, Mauringa, to Kraina obfitujca w wod, zapewne nad Batykiem (na Pomorzu s liczne jeziora), 29 Lud nieznany, umieszcza si go przy grze Asse koo Wolfenbttel w Saksonii Dolnej. 30 Zob. Pliniusz, Hist. nat. VI 30; Izydor, Etym. 3, 15.

13 powiedzie Longobardom, eby rwnie posali jednego spord siebie, aby stoczy z nim pojedynek. Warunki byy nastpujce: jeli m Assipitw odniesie zwycistwo, Longobardowie odejd drog, ktr przyszli; jeli za zostanie pokonany, wtedy pozwol Longobardom przej przez swj kraj. Kiedy Longobardowie zastanawiali si, kogo spord siebie wystawi przeciw tak wojowniczemu mowi, zgosi si cakiem dobrowolnie jeden niewolnik, ktry obieca stan na wyzwanie wroga. Postawi jednak warunek, eby w razie zwycistwa nad wrogiem wyzwolili jego wraz z potomstwem od haby niewolnictwa. Czeg chcie wicej? Chtnie przyrzekli, e speni jego danie. Star si wic w walce i zwyciy; dla Longobardw wywalczy moliwo swobodnego przejcia, dla siebie i swoich bliskich upragnion wolno. 13. Longobardowie wywdrowali na Mauring, a nastpnie udali si w okolice bardziej odlege. Longobardowie dotarli wreszcie do Mauringi. Aby powikszy liczb wojownikw, zdjli jarzmo niewoli z wielu niewolnikw, czynic ich ludmi wolnymi. Fakt ten starym zwyczajem uwicili za pomoc strzay, mamroczc przy tym sowa w ojczystym jzyku, aby tej sprawie nada wiksz moc31. Wyruszywszy z Mauringi Longobardowie dotarli do Golandy32, gdzie zatrzymali si na duszy czas. Podobno posiadali przez kilka lat Anthab i Banthaib, a
31

Opisany tu obyczaj wyzwolenia niewolnikw przedstawiony zosta w Edykcie Rotariego (224), gdzie jednak nie ma wzmianki o strzale. 32 Origo III; Rolanda (bezkresny step), kraina trudna do zidentyfikowania, moe Lneburg w Dolnej Saksonii na pn.wsch. Pustoci Luneburskiej.

14 take Wurgundaib33; uwaamy, e mog to by jedynie nazwy obwodw lub jakich miejscowoci. 14. Po mierci wodzw Ibora i Aiona Longobardowie mieli pierwszego krla Agelmunda. Longobardowie po mierci wodzw Ibora i Aiona, ktrzy wyprowadzili ich ze Skandynawii i nimi rzdzili a do tego czasu34, nie chcieli duej pozostawa pod rzdami wodzw, lecz na podobiestwo innych ludw wybrali sobie krla. Pierwszym ich krlem by Agelmund, syn Aiona, pochodzcy ze znakomitego rodu Gungingw. Jak podaje tradycja, dziery on bero Longobardw przez trzydzieci trzy lata. 15. O nierzdnicy, ktra (naraz) porodzia siedmioro dzieci; jednym z nich by Lamission; jego pojedynek z Amazonk. W tym czasie pewna nierzdnica urodzia naraz siedmioro dzieci i ta matka, okrutniejsza od wszystkich dzikich zwierzt, wrzucia je do sadzawki, aby si ich pozby. Jeli fakt takiego porodu wydaje si komu nieprawdopodobny, niech poczyta dawne historie, a dowie si z nich, e pewna kobieta urodzia naraz nie siedmioro, lecz dziewicioro dzieci35. Pewne jest, i szczeglnie czsto zdarza si to w Egipcie. Tutaj za przytrafio si, e krl Agelmund udajc si w drog przyby nad wspomnian sadzawk.
33

Krainy nad Batykiem lub moe nad rodkowym i dolnym biegiem aby: Anthabtub (Anthabet) umieszczaj niektrzy w okolicach dzis. Paderborn; Banthaib (Bainaib) na wschd od niego; Wurgundaib (w Origo: Burgundaib) moe nazwa terenw zamieszkaych przez Burgundw. 34 I nimi rzdzili do tego czasu: jest to bdny dodatek Pawa, aby zachowa cigo wadcw (HL, s. 54, przyp. 3). 35 Opowiadanie oparte na Pliniusza Hist. nat. VII 3, gdzie mowa o niezwykych porodach; podobnie pisze te Aulus Gelliusz w Nocach attyckich X 2.

15 Zatrzyma konia i ze zdziwieniem patrzy na biedne dzieci. Dzid, ktr trzyma w rkach, zawraca je to w jedn, to w drug stron. Wtedy jedno z nich schwycio rczk krlewsk dzid. Krl zdjty litoci i wielce zdumiony takim wydarzeniem powiedzia, e dzieci to bdzie wielkim czowiekiem. Nakaza szybko wydoby je z sadzawki, odda niace i wychowa z wielk starannoci. Poniewa wydoby je z sadzawki, ktra w ich jzyku zwie si lama, nada mu imi Lamission36. Gdy chopczyk dors, sta si dzielnym i bardzo wojowniczym modziecem, tak e po mierci Agelmunda uj ster rzdw w swoje rce. Powiadaj te, e kiedy Longobardowie w swoich wdrwkach przybyli nad pewn rzek, gdzie ich zatrzymay Amazonki37, krl pywajc w rzece stoczy walk z najdzielniejsz spord nich i zabi j. W ten sposb zyska dla siebie saw, a dla Longobardw moliwo przejcia przez rzek. Wczeniej bowiem oba szyki bojowe zawary umow, e jeli wspomniana Amazonka zwyciy Lamissiona, Longobardowie odstpi od rzeki; jeli za zwycistwo odniesie Lamission, co zreszt nastpio, Longobardom bdzie wolno przekroczy rzek. Dobrze wiadomo, e to opowiadanie jest mao prawdopodobne, wszyscy bowiem znawcy dziejw wiedz, e plemi Amazonek ulego zagadzie dugo przedtem, nim mogy si rozegra opisane wydarzenia38. Jednake z uwagi na to,
36

W prologu do Edyktu Rotariego Lamission (Laiamicho) pochodzi z rodu Gungingus; cae opowiadanie Pawa wydaje si konstrukcj oparta na etymologii imienia. 37 Amazonki, w mit. wojownicze kobiety, crki Aresa i Harmonii, nieprzyjaciki rodu mskiego, zamieszkiway okolice w Azji Mniejszej, nad rzek Termodont w Kapadocji, a take w Scytii, Leukosyrii i innych krainach. 38 O Amazonkach pisali: Herodot (IV 110-117; IX 27), Kurcjusz Rufus (VI 10), Justynus (II 3-4; XIII 3; XLII 3), Prokopiusz ( Got.

16 e miejsca owych wydarze nie byy historykom do znane i tylko niewielu z nich je opisao, mogo tego rodzaju plemi kobiece a do tego czasu tam egzystowa. Sam bowiem syszaem relacje niektrych ludzi, e plemi tych kobiet yje do dzisiaj w najdalszych zaktkach Germanii. 16. W jaki sposb Bugarzy zaatakowali noc obz Longobardw, zgadzili krla Agelmunda, a jego crk uprowadzili w niewol? Tak wic Longobardowie sforsowawszy wspomnian rzek, przybyli na jej drugi brzeg, gdzie zatrzymali si na jaki czas. Nie podejrzewajc niebezpieczestwa i cieszc si dugim pokojem stali si mniej czujni. Owo poczucie bezpieczestwa, ktre zawsze jest powodem klsk, stao si i dla nich przyczyna wielkiego nieszczcia. Oto bowiem noc, gdy wszyscy beztrosko spali, niespodziewanie napadli na nich Bugarowie39; wielu Longobardw ranili, wielu zabili i tak szaleli po obozie, e samego krla Agelmunda zgadzili a jedyn jego crk wzili do niewoli. 17. W jaki sposb Lamission sta si krlem i pokona Bugarw? Zebrawszy po tej porace siy, Longobardowie ustanowili swym krlem Lamissiona, o ktrym wyej mwilimy. Poniewa mia on gorcy, modzieczy temperament i do atwo skania si ku wojaczce, skierowa or na Bugarw, aby pomci mier Agelmunda, swego opiekuna. Wkrtce doszo
IV 3). O ich cakowitej zagadzie pisze Izydor z Sewilli ( Etym. IX 2, 64), na ktrym prawdopodobnie Pawe si opiera. 39 Bugarowi tu chodzi o lud pochodzenia tureckiego (umownie zwie si go dzisiaj Protobugarami), ktry koczowa na terytorium midzy rzek Kuba a Wog. W kocu VII w. opanowa dzis. Bugari, zamieszka przez Sowian i uleg slawizacji.

17 do pierwszej potyczki, w ktrej Longobardowie haniebnie uciekli przed wrogiem do obozu. Widzc to krl Lamission podniesionym gosem zacz woa do caego wojska, aby zapomniao o doznanej zniewadze i stawio sobie przed oczami ow hab, jak wrg zamordowa ich krla, jak w aosn niewol uprowadzi jego crk, ktr oni chcieli widzie jako krlow przy jego boku. Wreszcie zachci ich, aby orem bronili siebie i swoich bliskich, bo lepiej jest mwi straci ycie w walce, ni jako ndzny niewolnik by pomiewiskiem dla wrogw. Te i tym podobne sowa wypowiada dononym gosem i ju to grobami, ju to obietnicami, dodawa im ducha do znoszenia bitewnych trudw. Jeli za mwi zobaczy w walce jakiego niewolnika, obdarzy go wolnoci i nagrodami. Tote Longobardowie tak zachceni i porani przykadem wodza, pdzcego na przedzie do boju, uderzyli na wroga i w dzielnej walce zadali mu wielk klsk; i tak nad niedawnymi zwycizcami odnieli zwycistwo oraz pomcili zarwno mier krla, jak i wasne krzywdy. Wtedy te zdobyli na wrogu wielkie upy i odtd stali si odwaniejsi w podejmowaniu trudw walki. 18. Po mierci Lamissiona na tron wstpi Lethu, po nim za jego synowie Hildehok, a po Hildehoku Gudehok. Po mierci Lamissiona, drugiego krla, ster wadzy uj Lethu, trzeci z kolei krl. Panowa on prawie czterdzieci lat i swoim nastpc pozostawi syna Hildehoka, ktry by czwartym z kolei krlem. Po jego mierci jako pity przej bero krlewskie Gudehok40.

40

Cay ten rozdzia pochodzi z Origo III.

18 19. Wojna midzy Odoakerem, krlem Turcylingw, a Feleteusem, krlem Rugiw; o tym, jak Longobardowie po zwycistwie Odoakera nad Rugiami opanowali ich prowincj. W owym czasie rozgorzaa wielka nieprzyja pomidzy Odoakrem41, panujcym ju od kilku lat w Italii, a Feleteusem, krlem Rugiw, ktrego nazywano te Fewa. Tene Feleteus, w tych dniach zajmowa drugi brzeg Dunaju, ktry oddziela go od Norikum42. W Norikum za znajdowa si wtedy klasztor w. Seweryna43, ma obdarzonego prawdziw wstrzemiliwoci i sawnego z powodu wielu innych cnt. Mieszka on w tych stronach a do mierci; teraz za jego ciao spoczywa w Neapolu. w wity czsto w niebiaskich sowach upomina wspomnianego Feleteusa i jego on, o imieniu Gisa, aby razem zaprzestali czyni nieprawoci. Poniewa gardzili jego pobonymi sowami, przepowiedzia im rne nieszczcia na dugo przedtem, nim si wydarzy y44. Odoaker zjednoczywszy pod swoj wadz plemiona Turcylingw, Herulw i czciowo Rugiw, ktrych ju dawno podbi, oraz ludy Italii, przyby do

41

Odoaker (ok. 434-493) wdz germaski, przyby do Italii wraz z oddziaem barbarzycw, aby suy Imperium Rzymskiemu; w 476 stan na czele zbuntowanych najemnikw germaskich, pozbawi wadzy cesarza Romulusa Augustulusa i zaoy krlestwo germaskie. W 487 toczy boje z Norikum, gdzie zetkn si z germaskimi Rugiami. 42 Norikum, kraina obejmujca terytorium dzis. Austrii, bogata w elazo; krlestwo utworzone przez Celtw podbili Rzymianie i zamienili w prowincj (16-13 p. Chr.). 43 w. Seweryn (zm. 482), rodem z Rzymu, aposto Norikum, jego klasztor znajdowa si u podna Kahlenbergu pod Wiedniem. 44 Wiadomo prawdopodobnie z ywota w. Seweryna pira Eugippiusza, napisanego w Neapolu na pocz. VI w.

19 Rugilandii i walczy z Rugiami45, zadajc im cios ostateczny i zabijajc take ich krla Feleteusa. Spldrowa nastpnie ca prowincj i z ogromnym tumem jecw ruszy do Italii. Wtedy to Longobardowie wyszli ze swoich ziem i przybyli do Rugilandii, co w jzyku aciskim znaczy ojczyzna Rugiw, i tam z powodu yznoci gleb zatrzymali si na kilka lat46. 20. Po mierci Gudehoka rzdy obj Klaffon, a po nim Taton, ktry zburzy krlestwo Herulw. Tymczasem zmar Gudehok, a jego miejsce zaj syn Klaffon. Po mierci za Klaffona jako sidmy krl przej bero syn Taton. Longobardowie opucili Rugilandi i zamieszkali na rozlegych przestrzeniach, ktre w swoim jzyku nazwali feld. Gdy na tym terenie przebywali trzy lata, wybucha wojna midzy Tatonem a Rodulfem, krlem Herulw. Cho wczeniej czyo ich przymierze, teraz popadli w konflikt z nastpujcej przyczyny47. Oto brat krla Rodulfa przyby do Tatona w celu przywrcenia stosunkw pokojowych. Speniwszy swoje poselstwo wraca do ojczyzny. Jego droga wioda koo domu krlewskiej crki, ktrej byo na imi Rumetruda. Ta widzc mnstwo mw i znakomite towarzystwo zapytaa, kim moe by ten, kto posiada tak wspaniay orszak. Odpowiedziano jej, e to brat krla Rudolfa wypeni swoje poselstwo i wraca do kraju. Dziewczyna posaa do wtedy zaproszenie, aby by askaw wypi z ni kielich wina.
45

W 487 r.; Rugilandia to kraj Rugw, prawdopodobnie dzis. Austria. 46 Por. Origo IV. 47 Przyczyna wybuchu niezgody opowiedziana na podstawie poda ludowych. Cakiem inaczej na ten temat pisze Prokopiusz z Cezarei (Wojna gocka II 14). Zagada Herulw przypada na 506 r.

20 On za w szczeroci swego serca przyby na jej zaproszenie; poniewa by maego wzrostu dziewczyna wejrzaa na niego z wynios pogard i wypowiedziaa pod jego adresem ironiczne sowa. Go, uraony w swej godnoci, peen oburzenia odpowiedzia dziewczynie takimi sowami, e wzbudzi w niej jeszcze wiksz zo. Ogarnita kobiecym szaem i nie potrafic zapanowa nad blem serca, postanowia wykona zbrodniczy plan, jaki wanie przyszed jej na myl. Udaa spokj, twarz jej poweselaa i w miych sowach poprosia go, by usiad. Umylia za posadzi go w takim miejscu, eby za plecami mia cian z oknem. Na oknie tym powiesia wspania zason niby na cze gocia, a w rzeczywistoci po to, aby nie wzbudzi jakiego podejrzenia. Nastpnie ta okropna bestia nakazaa sugom, aby z tyu, kiedy ona powie, rzekomo do podczaszego, nalewaj, przeszyli go mieczami. Tak si te stao. Niebawem na znak dany przez okrutna kobiet wykonano niegodziwe polecenie. Go okryty ranami upad na ziemi i wyzion ducha. Gdy wie o tym dotara do Rudolfa, westchn gboko nad okrutna mierci brata i nie mogc opanowa blu zapon dz pomsty za jego mier. Zerwa przymierze, jakie zawar z Tatonem i wypowiedzia mu wojn. C byo dalej? Oba wojska stary si na otwartym polu. Rodulfus wysa swoich do walki, sam za nie wtpic z zwycistwo siedzia w obozie przy stole do gry48. Herulowie byli zaprawieni w prowadzeniu wojen i znani z wielu zwycistw. Tym razem jednak, czy po to, by lej si walczyo, czy te eby okaza pogard dla ciosw wroga, walczyli nago, zakrywszy jedynie wstydliwe czci ciaa. Krl ufa niesychanie ich sile i spokojnie zabawia si gr przy stole. Tylko jednemu ze swoich ludzi kaza wej na
48

Prawdopodobnie chodzi o stolik do gry w damk.

21 rosnce tam drzewo, aeby tym szybciej mg mu donie o zwycistwie jego onierzy. Zagrozi mu przy tym, e zapaci gow, jeli powiadomi go, e wojsko Herulw ucieka. Tote kiedy w spostrzeg, i szyk Herulw si zaama, a Longobardowie mocno na nich nacieraj, na czste pytania krla, jak wiedzie si Herulom, odpowiada, e walcz bardzo dzielnie. I nie wczeniej odway si powiedzie krlowi o klsce, ktra widzia, nim cae wojsko nie zaczo ucieka przed nieprzyjacielem. Cho pno, wydoby jednak z siebie gos: Biada tobie rzek nieszczsna ziemio Herulw, ktr choszcze gniew Pana niebieskiego. Na te sowa krl rzek z niepokojem: Czy moe uciekaj moi Herulowie? On za na to: Nie ja rzek lecz ty, krlu, to powiedziae. Kiedy przeraony krl i wszyscy wraz z nim, jak to zwykle w takiej sytuacji bywa, nie wiedzieli, co robi, napadli na nich Longobardowie i urzdzili im straszn rze. Rwnie sam krl w dzielnej, lecz bezskutecznej walce ponis mier. Nad wojskiem za Herulw, uciekajcym w bezadzie, taki zawis gniew z nieba, e zielone any lnu wzio ono za tafl wody, przez ktr mona przepyn. Kiedy wic wojownicy machali ramionami jak gdyby przy pywaniu, otrzymywali mieczem od wrogw bezlitosne ciosy. Longobardowie, odnisszy zwycistwo, podzielili midzy siebie ogromne upy znalezione w obozie. Taton za zabra chorgiew Rodulfa, zwan przez nich bandum, oraz szyszak, ktry zwyk on nosi podczas bitwy. Odtd tak dalece podupado mstwo Herulw, e ju nigdy nie posiadali krla. Longobardowie za stali si bogatsi, powikszyli swoje wojsko o onierzy z rnych pokonanych plemion i zaczli sami dy do wojen oraz szerzy dookoa saw swego mstwa.

22 21. O mierci Tatona i panowaniu Wachona; Wachon zwyciy Swenw; jego ony i crki oraz panowanie syna Waltariego. Po tych wydarzeniach Taton niedugo si jednak cieszy wojennym triumfem. Napad bowiem na niego Wakchon, syn brata Zuchilona49 i pozbawi go ycia. Rwnie Hildechis, syn Tatona, ponis klsk w starciu z Wakchonem i uciek do Gepidw50, gdzie jako wygnaniec pozosta do koca ycia. Odtd pomidzy geoidami i Longobardami zapanowaa z tego powodu nieprzyja. W tym czasie Wakchon napad na Swebw51 i przyczy ich do swego pastwa. Jeli kto uwaa to za kamstwo, a nie za szczera prawd, niech przeczyta wstp do Edyktu praw longobardzkich52 uoonego przez krla Rotariego. Niemal we wszystkich rkopisach znajdzie to, comy umiecili w naszej skromnej historii. Mia za Wakchon trzy ony. Najpierw, mianowicie, polubi Ranikund, crk krla Turyngw53. Nastpnie poj za on Austriguz, crk
49

Origo IV, rdo Pawa, podaje, e Wakchon (Wachon) by synem Unichisa i zgadzi zarwno Tatona, jak i Zuchilona. 50 Gepidzi, Gepidowie, lud germaski ze szczepu gockiego, w III w. zajli Dacj, w IV ulegli Herulom, pniej osiedlili si nad rodkowym Dunajem i tam zetknli si z Longobardami. Po zmiennych walkach zostali w 567 r. niemal doszcztnie wytpieni. 51 Swebowie, Swewowie,Szwabowie, lud nieznanego pochodzenia, zaliczany przez pisarzy staroytnych do plemion germaskich. W I w. p. Chr. zajmowali tereny nad grnym Renem i toczyli boje z Rzymianami, na skutek czego nastpi rozpad jednoci plemiennej. Poszczeglne grupy zajmoway rne tereny, m.in. na pocz. V w. cz z nich osiedlia si w Hiszpanii. 52 Edykt krla Rotariego, jedno ze rde Pawa, zredagowany w 643 r., zawiera normy prawa longobardzkiego (uj te w 398 paragrafach), ktre dotd funkcjonowao jedynie w ustnym przekazie. Napisany w jz. aciskim. 53 Turyngowie, szczep germaski, noszcy pierwotnie nazw Hermundurw, ktrzy w IV w. po Chr. utworzyli niezalene

23 krla Gepidw, z ktr mia dwie crki: jedn, imieniem Wisegarda, wyda za Teudiperta krla Frankw, drug, Walderad, wzi za on Kusupald, inny krl Frankw, ktry znienawidziwszy j odda za on jednemu ze swoich ludzi o imieniu Garibaldi. Wreszcie trzeci on Wakchona bya crka krla Herulw Salinga. Z ni mia syna Waltariego, ktry po jego mierci panowa jako smy ju krl54. Wszyscy oni byli Litingami, bo tak nazywaa si u nich kada znakomita rodzina. 22. Po mierci Waltariego rzdy obj Audoin, ktry Longobardw przyprowadzi do Panonii. Waltari po siedmiu latach panowania zszed z tego wiata. Po nim jako dziewity krl obj rzdy Audoin, ktry niebawem przyprowadzi Longobardw do Panonii55. 23. Wojna Gepidw z Longobardami, w ktrej Alboin zgadzi syna krla Gepidw. Tlcy si ju od dawna spr midzy Geoidami i Longobardami teraz nareszcie wybuch na dobre i po obu stronach szykowano si do wojny. Rozgorzaa niebawem bitwa, w ktrej oba szyki dzielnie walczyy i jeden nie ustpowa drugiemu. I wtedy przypadkiem stanli do walki naprzeciw siebie Alboin, syn Audoina i
pastwo, rozbite w VI w. przez Frank w i Sasw i ostatecznie podporzdkowane tym pierwszym. 54 Waciwie smym krlem by Wakchon; poniewa jednak zosta on krlem nie wedug prawnego nastpstwa, ale w wyniku gwatu, Pawe oraz Edykt Rotariego nie nadaj Wakchonowi kolejnej liczby. 55 Nastpio to w I po. VI w.; Panonia rozcigaa si midzy Saw, Draw i Dunajem i bya zamieszkana przez Panoczykw, wojownicze iliryjsko-celtyckie plemi pnomadw, ktre ulego najpierw Rzymianom (10 r. przed Chr.), pniej Gotom (378 r.) i Hunom (441 r.).

24 Turismod, syn Turisinda. Alboin przeszy mieczem swego przeciwnika, ktry spadszy z konia wyzion ducha. Gdy Gepidowie ujrzeli, e poleg syn krlewski, ktry w duej mierze wojn t podtrzymywa, stracili ducha i rzucili si do ucieczki. Longobardowie ruszyli w pogo i kadli ich pokotem. Kiedy wycili du cz wrogw, zawrcili, aby zedrze zbroje z polegych. Po odniesionym zwycistwie Longobardowie wrcili do swoich siedzib i zaproponowali Audoinowi, swemu krlowi, aeby Alboin uczestniczy w uczcie, poniewa dziki jego mstwu odnieli zwycistwo w tej bitwie. Prosili, eby by towarzyszem ojca podczas uczty, jak by nim podczas niebezpieczestwa. Audoin odpowiedzia im, e nie moe tego uczyni ze wzgldu na panujcy obyczaj. Wiecie powiedzia e nie ma u nas zwyczaju, aby syn krlewski ucztowa wraz z ojcem, zanim nie zdobdzie ora od krla obcego narodu. 24. W jaki sposb Alboin z czterdziestoma mami uda si do krla Turisenda, ktremu przedtem zabi syna? Alboin prosi o wydanie ora po zabitym, aby mg ze swym ojcem zasiada do uczty. Alboin usyszawszy te sowa ojca wzi ze sob jedynie czterdziestu modziecw i uda si do Turisinda, krla Gepidw, z ktrym niedawno prowadzi wojn, i wyjawi mu powd swego przybycia. Krl przyj go wspaniaomylnie, zaprosi na uczt i posadzi go po swojej prawicy, gdzie zwyk niegdy siedzie jego syn, Turismod. Gdy inni raczyli si wspaniaymi potrawami, Turisind dugo myla o miejscu syna przy stole, mia przed oczyma jego mier i widzia, jak siedzi tam teraz jego zabjca. Wzdycha gboko i nie mg si opanowa, a wreszcie bl jego znalaz ujcie w sowach: Drogie rzek jest mi to

25 miejsce, lecz i osoba teraz na nim siedzca jest do mia dla moich oczu. Wtedy obecny tam drugi syn krlewski poczu si dotknity sowami ojca i zacz drani Longobardw oraz szydzi sobie z nich twierdzc, e s oni podobni do swych klaczy, majcych do kolan biae nogi, gdy oni poniej ydek owijaj nogi biaymi opaskami. Biaonone s wasze klacze rzek i wy jestecie do nich podobni. Na to jeden z Longobardw tak odpowiedzia: Udaj si na pole Asfeld, tam bdziesz mg niewtpliwie zobaczy, jak bardzo te klacze potrafi bi kopytami; tam porodku k to ndzne zwierz rozsypao koci twego brata. Syszc te sowa Gepidowie nie mogli opanowa oburzenia. Unieli si gwatownym gniewem i pragnli pomci jawn zniewag. Rwnie Longobardowie gotowi do walki jak jeden m chwycili za miecze. Wtedy krl zerwa si zza stou, stan pomidzy nimi i swoich wzburzonych ludzi powstrzyma od walki. Zagrozi im, e kara najpierw dosignie tego, kto pierwszy przystpi do walki: Nie jest mwi mie Bogu zwycistwo, gdy kto we wasnym domu zabija gocia56. W ten sposb pooy kres ktni i wszyscy w radosnym nastroju kontynuowali uczt. Turisind wzi or swego syna Turismoda, wrczy go Alboinowi, ktrego zdrowo i cao odprawi do kraju jego ojca. Po powrocie Alboin sta si wspbiesiadnikiem przy ojcowskim stole. Jedzc krlewskie dania cieszy si wraz z ojcem i opowiedzia po kolei wszystko, co wydarzyo si jemu
56

Take u Germanw prawo gocinnoci byo wite. Cezar w swoich Pamitnikach o wojnie galijskiej (IV, 23) odnotowa, e Germanie uwaaj, i nie godzi si krzywdzi gocia; tych, ktrzy z jakiego powodu przybyli do nich, chroni przed wszelk krzywd i uwaaj za nietykalnych, wszystkie domy stoj przed nimi otworem, z nimi dziel si pokarmem.

26 u Gepidw, na dworze krla Turismoda. Obecni wyraali podziw, i chwalili odwag Alboina, i w nie mniejszych pochwaach wynosili wielk prawo Turisinda. 25. Panowanie Justyniana i jego zwycistwa. W tym czasie pod szczliw gwiazd rzdzi Imperium rzymskim cesarz Justynian57, ktry zarwno prowadzi pomylne wojny zewntrzne, jak i znakomicie rozwizywa sprawy obywatelskie. Rkoma patrycjusza Belizariusza mnie pokona Persw58 i tymi samymi rkoma zniszczy cakowicie lud Wandalw, wziwszy do niewoli ich krla Gelismera59. W ten sposb po dziewidziesiciu szeciu latach ca Afryk przywrci Imperium rzymskiemu. Potem znowu siami tego Belizariusza zwyciy w Italii lud Gotw i wzi do niewoli ich krla Witichisa60. Nastpnie dziki podziwu godnemu mstwu prokonsula Jana zniszczy Maurw atakujcych Afryk pod wodz krla Amtalana61. W podobny sposb, na drodze wojennej, podbi rwnie inne narody. Z powodu tych wszystkich
57

Justynian, cesarz Imperium Wschodnio-Rzymskiego, panowa w latach 527-565, zjednoczy pod swoim panowaniem przewaajce poacie Imperium Rzymskiego. 58 W latach 529-532. 59 Wandalowie w V w. zajli wybrzea afrykaskie (429 r.) i niektre wyspy Morza rdziemnego. Pozostawali jednak w staym konflikcie z podbit ludnoci m. In. z powodu wyznawania odmiennej religii arianizmu. W 533 Belizariusz odnis nad nimi zwycistwo i przyczy do Cesarstwa. 60 Goci (Ostrogoci) zajli Itali w 489 r., zostali podbici przez Belizariusza, a nastpnie Narsesa w latach 535-553. Krl Witichis (Witigis) dosta si do niewoli w pierwszej fazie wojny (540 r.). Goci obwoali krlem Totil, ktry zgin w walce z Narsesem (552 r.) 61 Mianem Maurw okrelano tubylczych mieszkacw Afryki Pnocnej.

27 zwycistw zasuy sobie na przydomki: Alamaski, Gocki, Frankoski, Germaski, Antycki62, Wandalski i Afrykaski. On rwnie poprawi i nadzwyczaj zwile uj prawa rzymskie, ktre dotd byy zbyt rozwleke i same w sobie sprzeczne. Wszystkie bowiem rozporzdzenia cesarskie, mieszczce si w wielkiej liczbie woluminw, zawar w dwunastu ksigach i kaza dzieo to nazwa Kodeksem Justyniana63. Prawa za poszczeglnych urzdnikw lub sdziw, ktre zawieray si niemal w dwu tysicach ksig, zredukowa do liczby pidziesiciu ksig i nazwa je Kodeksem Digestw lub Pandektw64. Na nowo take opracowa w czterech ksigach Instytucje, ujmujc w nich zwile teksty wszystkich praw65. Rwnie nowe prawa, ktre sam ustanowi, zredagowa w jednym tomie i kaza go nazwa Kodeksem Znowelizowanym66. Tene wadca wybudowa w Konstantynopolu wityni dla Chrystusa Pana jako Mdroci Boga Ojca i nazwa j greckim wyrazem Hagia Sophia czyli wita Mdro. Ta budowla tak dalece przewysza wszelkie inne, e na caym wiecie nie mona znale podobnej67. By bowiem Justynian wadc katolickim,
62

Antycki od Antw (Antes, Anti), szczepu sowiaskiego, mieszkajcego u rde Wisy; Jordanes (O pochodzeniu i czynach Gotw 119, 247) uwaa ich za odam Wenetw. 63 Kodeks ukaza si w 529 r. 64 Zbir dawnego prawa, Digesta seu Pandectae, zosta ogoszony pod koniec 533 r. 65 Chodzi tu o Institutiones z 533 r., ogoszone jeszcze przed Digestami, jak i drug redakcj Kodeksu w 534 r. 66 Novellae constitutiones (535-565), zawieraj nowe konstytucje cesarskie. Cztery opracowania prawa dokonane za Justyniana otrzymay w redniowieczu jedn nazw Corpus Iuris civilis, w odrnieniu od zbioru prawa kanonicznego, Corpus Iuris canonici. 67 Budowla powstaa w latach 532-537 na planie krzya greckiego (rwnoramiennego), zwieczona kopu, trzynawowa, o bogatej ornamentyce wntrz. Budowniczymi byli Izydor z Miletu i

28 w swych uczynkach prawym, a w swoich sdach sprawiedliwym. Wszystko przeto obracao mu si na dobre. W tym czasie zasyn w Rzymie Kasjodor68, m biegy zarwno w naukach wieckich, jak i teologicznych. Wrd jego znakomicie opracowanych dzie znalazy si przede wszystkim wietne objanienia do niejasnych miejsc Psalmw. By on najpierw konsulem, nastpnie senatorem, a w kocu sta si zakonnikiem. Take w tym czasie rzymski opat Dionizy przez godny podziwu rachunek uoy tablic wit Wielkanocnych69. Wtedy rwnie w Konstantynopolu Pryscjan z Cezarei otworzy, e tak powiem, gbiny wiedzy gramatycznej70. Wtedy wreszcie Arator, subdiakon Kocioa rzymskiego,

Anthemios z Tralles. Turcy w 1453 r. zamienili j w meczet, od 1934 r. przeksztacona w muzeum. 68 Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus (ok. 490-583) pochodzi z rodziny wyszych urzdnikw syryjskich, wszechstronnie wyksztacony, suy wadcom ostrogockim Teodorykowi(493 526), jego crce Amalasuncie (526-535) I Witigesowi (536-540). Po wycofaniu si ze suby publicznej zaoy klasztor w Vivarium (555 r.). Pisa dziea historyczne i teologiczne. Pawe wspomina jego Expositio psalmorum (Komentarz do Psalmw). 69 Dionizy May (Dionisius Exiguus), ok. 470 -550, kanonista, chronograf, wsppracowa z Kasjodorem; wsptwrca kultury redniowiecznej, gdy kulturalne wartoci greckie przeszczepi na grunt aciski. W nowej tabeli paschalnej wzorowanej na tabeli Cyryla Aleksandryjskiego, ustali dat narodzenia Chrystusa (niecis), czym zapocztkowa licze nie dat wg ery chrzecijaskiej. 70 Pryscjan z Cezarei (V-VI w.), gramatyk rzymski, nauczyciel jz. aciskiego w Bizancjum, da zarys caej gramatyki aciskiej cznie z rzadko uwzgldnian skadni. Dzieo Institutio de arte grammatica (Nauka gramatyki) obok gramatyki Donata byo w okresie karoliskim i pniejszych epokach podstaw nauczania i studiowania tego przedmiotu.

29 wspaniay poeta, uj Dzieje Apostolskie w wierszach heksametrycznych71. 26. wity Benedykt, jego cuda i chwaa. W tych rwnie dniach blaskiem zasug swego ycia i apostolskimi cnotami zajania wity m, ojciec Benedykt najpierw w miejscowoci zwanej Sublakus, oddalonej od Rzymu czterdzieci mil, a nastpnie w warowni Kassinum, zwanej take Arx72. Jego ycie, jak wiadomo, opiewa przyjemnym stylem w Dialogach papie w. Grzegorz73. Rwnie jak stosownie do moich skromnych zdolnoci, uoyem na cze tego wielkiego ojca wiersz opiewajcy w dystychach elegijnych poszczeglne jego cuda74. Oto on:

71

Arator, VI w., chrzecijaski poeta aciski, znany adwokat i mwca, ktry porzuci karier urzdnicz i zosta duchownym. W 544 r. napisa w heksametrach poetyck parafraz Dziejw Apostolskich De actibus Apostolorum. Poemat ten by w redniowieczu podziwiany i czytany. 72 Dzis. Subiaco (sub lacu) nad jeziorem, u podna gry Calvo, w ktrej znajduje si wita Jaskinia, gdzie przebywa w. Benedykt z pierwszymi towarzyszami; 40 mil (ok. 60 km.); Cassinum chodzi o synne Monte Cassino, gdzie Benedykt w 529 r. zaoy klasztor, ktrego regua staa si podstaw dla zachodniego monastycyzmu. 73 Grzegorz Wielki, papie 590-604, servus servorum Dei (suga sug Paskich), asceta, dyplomata, teolog, obroca biednych i ucinionych, organizator misji wrd pogaskich i ariaskich Germanw, architekt nawrcenia Longobardw. Napisa m. In. Dialogi, ktrych druga ksiga omawia ycie w. Benedykta. 74 Przytoczony tu wiersz o cudach w. Benedykta z punktu widzenia formalnego jest wierszem elegijnym epanaleptycznym, to jest takim, w ktrym trzy pierwsze wyrazy heksametru daktylicznego powtarzaj si na kocu pentametru. Z powodu aluzyjnoci, alegoryzmw oraz uywania niekiedy rzadkich sw jego tre jest trudna do zrozumienia. Powysze tumaczenie nie roci sobie pretensji do przekadu poetyckiego.

30
Jak mam opiewa, o wity Benedykcie, twoje triumfy? Twoje niezliczone cnoty, jak mam opiewa? Wspaniale, ojcze bogosawiony, ktry zasug imieniem [wyjawiasz. Janiejca gwiazdo wieku, wspaniale, ojcze [bogosawiony. Klaszcz mocno, Nursjo75, dumna z tak wielkiego syna, Gwiazd przynosisz wiatu; klaszcz mocno, Nursjo! O nadzwyczajne dzieci, co lata charakterem przerasta, I mdro starcw zwycia, o nadzwyczajne dzieci. Kwiat twj, o boski raju, wiatowym wzgardzi kwieciem, Wzgardzi bogactwem Rzymu kwiat twj, o boski raju. Niosa mamka naczynie, smutna, gdy byo pknite, Wesoa ju naprawione niosa mamka naczynie 76. Noszc nazwisko od miasta77, w skaach skry si modzieniec. Przynosi owoc mioci, noszc nazwisko od miasta. Brzmi chwaa pieczary przed miertelnikw ukryte ocza mi, Znane za, Chryste, Tobie brzmi chwa pieczary78. Mrozy, wiatry i niegi dzielnie przez trzy znosisz lata; Z mioci do Boga cierpisz mrozy, wiatry i niegi. Oszustwo zbawienne uznaje i z mioci popenia kradziee , Aby mg wyy wity, oszustwo zbawienne uznaje. Uczty-agapy obwieszcza, ktrym zoliwiec na drodze staje; Niemniej oywcza wiara uczty agapy obwieszcza79. wite wypenia obrzdy, kto Chrystusowej sucha nauki; Wstrzemiliwego karmic czowieka, wite wypenia [obrzdy80. Obfit nios ywno do groty chciwi pasterze wi,

75

w. Benedykt ur. si ok. 480 r. w Nursji (dzis. Norcia), miecie umbryjskim. 76 Mamka (pedagoga) w. Benedykta, jak wynika z Dialogw Grzegorza Wielkiego (II 1) nieumylnie rozbia cenn waz, lecz wity sprawi, e nastpia jej doskonaa rekonstrukcja. 77 Zakonnik w. Roman (ibid. II 1), z ktrego rad pocztkowo korzysta w. Benedykt. 78 w. Benedykt osiad w grocie skalnej w pobliu Subiaco. 79 Uczta agapa jest oznak uczucia w. Romana do w. Benedykta; pierwszy codziennie dostarcza drugiemu pokarmu. 80 Podczas obrzdw paschalnych pewien kapan z polecenia Boego dostarcza w. Benedyktowi pokarm.

31
Sercom radosnym obfit nios ywno 81. Ganie ogie od ognia, gdy kolce rozdzieraj misiwo, Cielesny od duchowego ganie ogie od ognia. Niegodziwa i skryta zaraza zgnieciona przez czujnego czowieka Ora krzya nie zniosa niegodziwa i skryta zaraza82. Lekkie udrki cielesne myl powstrzymuj zbkan, Bdzc poskromi zaraz lekkie udrki cielesne. Wieczystej wody fala strumieniem z twardej wypywa skay, I sucho serc ludzkich zrasza wieczystej wody fala. W otcha gbok, o elazo oderwane od rkojeci, podasz; Opuszczasz wyyn dc w otcha gbok, o elazo 83. Posuszny ojcowskim rozkazom, nad wod osiadszy wid ywot, Wod niesiony pojecha posuszny ojcowskim rozkazom84. Fala drog wskazaa gotowemu sucha mistrza wskazwek, Nieznanemu cakiem wdrowcy fala drog wskazaa. Rwnie i ty, chopczyku, niesiony falami nie zginiesz wiadkiem bdziesz prawdziwym rwnie i ty, chopczyku. Jcz serca przewrotne, co bezbonymi do celu id drogami; Pod wpywem piekielnych ogni jcz serca przewrotne. Pokarm kruk przynosi, askaw i hojna darowany rk. Na rozkaz z daleka zatruty pokarm kruk przynosi 85. witobliwe bolej serca nad upadkiem zego czowieka, Nad mierci ucznia witobliwe bolej serca. W okolice Liris86 uroczej podasz za licznymi przewodnikami; Gos z nieba ci woa w okolice Liris uroczej. Wu jadowity, szalejesz, gaje niszczc i wite otarze ; Gubic liczne narody, wu jadowity, szalejesz. Odejd, wadco przeklty, pozwl przywrci murom marmury!

81

Pasterze przynosili w. Benedyktowi pokarm dla ciaa, wynosili za pokarm duchowy, bo w. Benedykt naucza ich prawd wiary. 82 Znakiem krzya w. Benedykt zaegna zaraz. 83 Pewnemu Gotowi wpad do wody sierp bez rczki; w. Benedykt rzuci do wody drewniany uchwyt, do ktrego z gbi przypyno elazo i poczyo si z rczk. Zob. Grzegorz Wielki, Dialogi II 6. 84 w. Taurus na rozkaz w. Benedykta chodzi po tafli pewnego jeziora. Zob. ibid. II 7. 85 Nienawidzcy w. Benedykta kapan z ssiedniego kocioa przysya mu zatruty chleb, ktry przed spoyciem przez witego zabiera kruk (zob. ibid. II 8) 86 Liris, rzeka pynca przez Cassino.

32
Zmuszony przez rozkaz, odejd, wadco przeklty! 87 Widoczny jest ogie trawicy, z faszywych powstay pomieni Nie dla ciebie, byszczcy klejnocie, widoczny jest ogie [trawicy88. Gdy wznosi si mury budynku, brat rozszarpany zostaje 89; Nietknity ukazuje si brat, gdy wznosi si mury budynku. Na jaw wychodz sekrety, jak na doni widoczne si staj aroki; Spoytego bezczelnie posiku na jaw wychodz sekrety90. Okrutny wielce tyranie91, na nic si zdaj twoje zmylne zasadzki, Istnieje wdzido na twoje ycie, okrutny wielce tyranie. Wzniesiony przez Num92 wysoki mur z rki adnego nie runie [wroga, Burza mwi niech zburzy wzniesiony przez Num wysoki [mur! Uderzy na ciebie wrg, aby nie znalaz si dar na otarzu 93; Ty niesiesz dary na otarz, uderzy na ciebie wrg. Ca klasztorn zagrod tak chce przepowiednia wezm [poganie, Ci sami poganie odbuduj ca klasztorn zagrod94. Zdradzieckiej posugi, chopcze, niech w ci wemie w swe [rce! W ci jednak nie wemie, zdradzieckiej posugi chopcze95. Pyszny zamilknij umyle i nie szarp tego, co tajemnice oglda! Wszystko jest znane prorokowi, pyszny zamilknij umyle!

87

W jadowity, wadca przeklty to diabe, ktry przeszkadza w budowie klasztoru na Monte Cassino (ibid. II 9). 88 Rzekomy pomie wywoa idol z brzu (ibid. II 10). 89 Ibid, II 11. 90 Zakonnicy ucztowali wbrew regule poza klasztorem. Za to surowo ich zgani w. Benedykt; ibid. II 12. 91 Chodzi o Totil, krla ostrogotw, ktry zgin w bitwie pod Perugi w 552 r. 92 Numa Pompiliusz, drugi krl rzymski. Murem otoczy miasto Ankus Marcjusz, trzeci z kolei krl Rzymu. 93 w. Benedykt uwolni pewnego kleryka od atakw diabelskich; kiedy jednak ten przesta przestrzega naoonych warunkw, znw znalaz si w mocy szatana, ibid. II 16. 94 Mowa o zajciu Monte Cassino przez Longobardw okoo 570 r. i odbudowaniu klasztoru przez tene lud w latach 720 -730. 95 Zakonnik po ostrzeeniu unikn zasadzki i atwo znalaz wa w przyniesionym naczyniu, ibid. II 18.

33
Straszny gd ginie przez pokarm z nieba nam dany, Tak i umysu naszego straszny gd ginie 96. Wszelkie stworzenie truchleje, e tak bez ciaa bye obecny, e to, co nastpi, odsaniasz, wszelkie stworzenie truchleje. Na twj rozkaz stanowczy nie nakada si mowie wdzide, Z grobw ludzie powstaj na twj rozkaz stanowczy. Na twj rozkaz stanowczy wstrzymane s wite obrzdy, Uczestniczy si w witych obrzdach na twj rozkaz [stanowczy97. Ziemia szeroko rozwarta schowane w swej gbi ciao oddaje, To znw chowa ciao na rozkaz ziemia szeroko rozwarta. Smok w zdradziecki do popiechu nakania uciekajcego [czowieka, Na zakazanej wstrzymuje go drodze smok w zdradziecki 98. Za, zgubna moc w naszej gowie wszelkie usuwa zaszczyty, Z dala od wszelkich polece kroczy za, zgubna moc. wity byszczce metale potrzebujcemu obiecuje, cho sam ich [nie ma, Z nieba wic otrzymuje wity byszczce metale. Ty, godzien litoci, ktrego skr jad zniszczy wowy, Nietknit otrzymasz skr, ty, godzien litoci. Ostra skaa kryszta porywa, lecz skruszy go nie zdoa, Nie naruszony wic pozostawia ostra skaa kryszta. Dlaczego si boisz, dostarczycielu, wla troch pynu do stgwi? Spjrz jak beczki pyn! Dlaczego si boisz, dostarczycielu, Skd wemiesz sobie lekarstwo?, i skd nadziej zbawienia? Ty, co zawsze tracisz, skd wemiesz dla siebie lekarstwo? O starcze tak bardzo aosny, ty zginiesz od ciosu wrogiego, Od ciosu wrogiego zmdrzejesz, o starcze tak bardzo aosny. Barbarzyskie moce acuchy rce wolne od winy krpuj; Same z rk wnet opadn barbarzyskie mocne acuchy. w pyszny ze swego konia grony wkoo wydaje gos, Ley ju plackiem na ziemi w pyszny ze swego konia. Niesie ojciec na ramionach martwe ciao syna swojego, A teraz ywego syna niesie ojciec na ramionach.

96

O wielkim godzie w Kampanii i cudownie danym pokarmie czytamy u Grzegorza Wielkiego, ibid. II 21. 97 Wydarzenie opisane w Dialogach II 22. 98 Te i nastpne dziwy zaczerpnite z Dialogw II 25-31.

34
Mio wszystko zwycia99, przez ulew siostra uwizia [witego100; Sen opuci oczy, mio wszystko zwycia. Miy swoj prostot niby gob wzbija si wysoko, Do krlestw niebieskich dociera miy swoj prostot101. O nazbyt przez Boga kochany, dla ciebie wiat cay stoi otworem, Ty tajemnice ogldasz, o nazbyt przez Boga kochany. wiat gorejcy posiada witego, co ponad eterem si wznosi; Tego, co pomie mioci poera, wiat gorejcy posiada. Trzykro wzywany przybywa, by prawdzie wiadectwo da [wierne; Drogi przez mio ojcowsk trzykro wzywany przybywa. O dobry wodzu, wojen zwiastunie, przykadem serca umacniasz, Pierwszy za or chwytasz o dobry wodzu, wojen zwiastunie. Znaki odpowiednie dae, zapomniawszy o ycia towarzyszach; Ku yciu prawdziwemu dc, znaki odpowiednie dae. Jak psalmista wytrway nigdy swej harfy nie odkada na bok; Pieni wite piewajc, zmar jak psalmista wytrway. Ci, co serce mieli jedno, w jednym spoczywaj grobie, T sam si ciesz saw ci, co serce mieli jedno. W jasnoci tonie droga znaczona mnstwem pochodni wieccych, Tam gdzie wity wstpuje, w jasnoci tonie droga. Przez skaliste biegnc tereny od grzechu do zbawienia zawioda, Z obj grzechu si wyrwaa przez skaliste biegnc tereny, Lichy uoy tu wiersz dla Ciebie twj suga uniony, Wygnaniec, biedak, prostaczek, lichy uoy tu wiersz. Niech, proz, bdzie ci miy, przewodniku po ciece niebieskiej, O ojcze Benedykcie, niech, prosz, bdzie ci miy!

Uoylimy rwnie w metrum jambicznym archilochijskim102 hymn opiewajcy poszczeglne cuda tego ojca. Oto on:
99

Omnia vincit amor. Synne zdanie Wergiliusza (Bukoliki 10, 69). w. Scholastyka, chcc zatrzyma w. Benedykta na rozmowie, uprosia deszcz z nieba, ibid. II 33. 101 w. Benedykt, jak podaj Dialogi II 34, widzia dusz w. Scholastyki unoszc si do nieba w postaci gobicy. 102 Metrum archilochijskim (od Archilocha z Paros, poety greckiego z po. VII w. przed Chr.) nazywa tu Pawe miar wierszow zoon z czterech jambw (dymetr jambiczny).
100

35
Ochoczy w swym sercu, bracia, Przybywajcie ze piewem na ustach; Cieszmy si wszyscy razem W dniu jego wita sawnego! Tdy wity ojciec Benedykt, Przewodnik po wskiej ciece, Wstpi do wiecznego krlestwa, By wzi za trudy nagrod. Zabysn jak gwiazda nowa, wiatowe rozpdzajc chmury. Na samym progu ywota Wzgardzi doczesnoci kwiatem. Okaza si mony w cudach Z Boga najwyszego tchnienia; Dziwami zajania wieloma, Przyszo pokaza zakryt. By wszystkich ludzi nakarmi, Poprawia chleba naczynie; Pragnc wiziennej ciasnoty, Ognie ogniami zagasza. Trucizny puchar rozbija Krzya witego orem. Umys poskramia zbkany agodnie biczujc swe ciao. Rzeki ze ska wypywaj, elazo powraca z otchani I pynie posusznie po wodzie. Na paszczu chopiec mierci unika. Jad odsania si skryty, Szybko wykonuje rozkazy, Wrogowi klsk zadaje; Lew cichnie gono ryczcy. Cika masa lekk si staje, Gra zmylona zanika, Zdrowie do chorego wraca, Grzech daleki wychodzi na jaw. Rzdco chytry, wpadasz w sida. Wacicielu nieprawy, uciekasz. Archiloch uywa tej miary w poczeniu z heksametrem daktylicznym.

36
Przyszoci, jeste poznana; Tajnikw, o serce, nie kryjesz. We snach buduje si domy. Ziemia wyrzuca ludzkie zwoki, Smok trzyma zbiega wdzidem. Z nieba pienidze padaj. Szko nie poddaje si skale. Z beczek oliwa wypywa, Zwizanego zjawa uwalnia, Zmarli do ycia powstaj. Potg wiata wielkiego yczenie siostry poskramia. Kto wicej kocha, bardziej moe Niebo, ktre widzisz, osign. Nie poznana przed wiekami Noc zabysa tu gwiazda. W jej wietle wiat cay stan, Pomie pobonoci rozpali. Wrd cudownoci jak nektar Sodka pie o niej zabrzmiaa, Bo skreli wspaniale nastpcom ycia witego regu. Ju mistrzu dla uczniw przemony, Przyjd na swej trzody westchnienia! Niech w dobru wzrasta strzegc si wa, Niech po twojej kroczy drodze!

Niech mi wolno bdzie opowiedzie pokrtce, co papie w. Grzegorz, w ywocie103 tego witobliwego ojca napisa. Kiedy na Boe wezwanie wyruszy w. Benedykt z Sublakus104 do tego miejsca, gdzie teraz spoczywa, oddalonego niemal o pidziesit mil105, towarzyszyy mu trzy kruki, ktre zwyk karmi. Na kadym za skrzyowaniu, zanim dotar na miejsce, anioowie w postaci modziecw wskazywali mu
103

Vita sancti Benedicti z II ksigi Dialogw Grzegorza Wielkiego. 104 Zob. przyp. 72. 105 Ciao w. Benedykta pochowano w krypcie pod kocioem na Monte Cassino; 50 mil to ok. 75 km.

37 drog. W owym za miejscu mia wtedy swoje mieszkanie pewien suga Boy, do ktrego gos z nieba powiedzia: Ustp z tego miejsca, nadchodzi inny przyjaciel. Przybywszy za tam, to jest na Monte Cassino, y stale w wielkiej wstrzemiliwoci, szczeglnie za w okresie Wielkiego Postu pozostawa w zamkniciu i z dala od wiatowego zgieku. Zaczerpnem to wszystko z pieni poety Marka106, ktry przybywszy tam, do wspomnianego ojca, uoy na jego cze kilka wierszy. Nie przepisaem ich, niestety, do tej ksiki w obawie przed nadmiern objtoci. Jest jednak pewne, e gos Boy przywoa znakomitego ma do tego yznego miejsca, gdzie znajduje si urodzajna dolina, leca u podna gry, aby powstao tu wielkie zgromadzenie zakonne, takie, jakie i teraz istnieje dziki Boemu kierownictwu. Opowiedziawszy pobienie to, czego nie mona byo pomin, powrmy do biegu naszych dziejw. 27. O mierci Audoina i panowaniu Alboina; jak Alboin zwyciy Kunimunda, krla Gepidw i poj za on jego crk Rosamund. Audoin, krl Longobardw, o ktrym mwilimy wyej, mia on Rodelind107. Urodzia mu ona Alboina, ma wojowniczego i we wszystkim dzielnego. Przeto po mierci Audoina gosami wszystkich obj tron krlewski Alboin, aby rzdzi krajem jako dziesity krl. Poniewa cieszy si on wszdzie saw swego imienia i potgi, krl Frankw - Chlotar108 wyda za
106 107

Poeta Marek, bliej nieznany. Ta wiadomo, jak i nastpne, pochodzi z Origo VI. 108 Chlotar, krl Frankw Salickich mieszkajcych przy ujciu Renu (Westfalia i Belgia), panowa ok. 428-448. Por. Grzegorz z Tours, Historia Frankw IV 3.

38 niego sw crk Chlotswind, ktra urodzia mu tylko jedn crk Alpswind. W tym czasie zmar Turisind, krl Gepidw, po ktrym rzdy obj Kunimund. Chcia on pomci dawne krzywdy Gepidw109. Zerwa wic przymierze z Longobardami, wybierajc raczej wojn ni pokj110. Alboin za zawar wieczne przymierze z Awarami111, ktrzy najpierw zwali si Hunami, a pniej od imienia swego krla Awarami. Nastpnie pody na wojn wydan mu przez Gepidw. Kiedy ci wyruszyli mu naprzeciw, wwczas Awarowie, tak jak umwili si z Alboinem, najechali na ich kraj. Do Kunimunda przyby posaniec ze smutna wieci, e Awarowie wtargnli w granice ich pastwa. Chocia krl podupad na duchu postawiony z dwch stron w cikiej sytuacji, zachci jednak swoich wojownikw, by najpierw stoczyli bitw z Longobardami; kiedy ich pokonaj, wtedy wypdz z ojczyzny wojska Hunw. Doszo do bitwy. Walczono ze wszystkich si. Zwyciyli Longobardowie i z tak zoci mcili si na geoidach, e wycili ich co do nogi, tak e z wielkiej ich liczby pozosta zaledwie posaniec112. W tej bitwie Alboin zgadzi Kunimunda, a z jego odcitej gowy uczyni sobie puchar do picia. Tego rodzaju kielich zwie si u nich scala, a w jzyku

109 110

Zob. przyp. 50. Zdaniem G. Waitsa (HL, s.69, przyp. 2) Pawe poczy tu dwie wojny w jedn. Alboin bowiem najpierw zwyciy Kunimunda, nastpnie zawar pokj i poj za on Rosymund (Rosimund). Kunimund wojn wznowi i zgin w walce w 567 r. Teofil Simokata (Historia VI 10) podaje, e przyczyn wojny byo porwanie Rosymundy. 111 Awarowie, lud koczowniczy pochodzenia tureckiego. W VI w. zajli tereny nad Cis i rodkowym Dunajem, niszczc Gepidw. 112 W 567 r.

39 aciskim patera (czara)113. Jego crk, imieniem Rosemunda, wzi jako brank razem z ogromn rzesz mczyzn i kobiet rnego wieku. Poniewa Chlotswinda zmara, poj za on Rosemund jak si pniej okazao na swoj zgub. Longobardowie zdobyli wtedy upy tak wielkie, e niemal osignli szczyt bogactwa. Nard za Gepidw zmniejszy si do tego stopnia, e odtd ju nigdy nie mia krla. Wszyscy, ktrzy przetrwali wojn, albo stali si poddanymi Longobardw, albo a do dzisiaj jcz w cikiej niewoli u Hunw, ktrzy zajli ich kraj. Alboin za tak bardzo rozsawi swoje imi wzdu i wszerz, e do dzisiaj zarwno wrd Bawarw, jak i Sasw114 oraz innych ludw mwicych tym samym jzykiem opiewa si jego szlachetno i saw wojenn, jego powodzenie i mstwo. Wielu opowiada rwnie dzisiaj, e pod jego rzdami wyrabiano specjaln bro.

113

Izydor z Sewilli (Etym. XX 5) wprowadza wyraz scala od greckiego kalon, drewno; Chale w jz. niemieckim znaczy: czarka, miseczka, filianka. 114 Sasi, plemi germaskie, osiade pierwotnie na pnoc od dolnej aby, w III-IV w. opanowali ziemie Dolnej Saksonii, w V w. cz ich wzia udzia w inwazji na Brytani, inni w przymierzu z Frankami podbili Turynw (w VI w.); ulegli w VIII w. Karolowi Wielkiemu.

40

KSIGA II 1. Longobardowie pod wpywem sekretarza Narsesa udzielili Alboinowi pomocy przeciw Gotom. Kiedy wok rozbrzmieway wieci o licznych zwycistwach Longobardw, Narses115, sekretarz cesarski116, ktry zarzdza wtedy Itali i przygotowywa wojn przeciwko Totili117, krlowi Gotw, wyprawi posw do Alboina, krla Longobardw118. Na mocy wczeniej zawartego sojuszu prosi, aby posali mu pomoc, gdy zamierza walczy z Gotami. Alboin posa mu doborowy oddzia, aeby wspar Rzymian w walce przeciw Gotom. Oddzia ten przeprawi si do Rzymian i stoczy bitw z Gotami119. Niemal wszyscy Goci wraz z krlem Totil, zostali wycici co do nogi, zwyciski
115

Narses (ok. 478-570), wdz bizantyjski, eunuch, zaufany cesarzowej Teodory i cesarza Justyniana, osign najwysze godnoci; mianowany wodzem w Italii na miejsce Belizariusza rozgromi w latach 552-555 Ostrogotw i zosta prefektem. Odwoany z Italii w 567 r. z powodu oskarenia o naduycia. 116 Chartularius, dygnitarz zajmujcy si na dworze publicznymi dokumentami; byli rni sekretarze, np. chartularius sacri cubiculi (sekretarz cesarski), chartularius Romani Imperia (sekretarz pastwowy). 117 Totila, krl Ostrogotw od 542 r., wypar wojska bizantyjskie niemal z caej Italii, ponis jednak klsk w bitwie pod Tagin (Gualdo Tadino) i zgin w 552 r. z rk Narsesa. 118 Pawe myli si tutaj, gdy podczas wojny gockiej krlem Longobardw by Audoin, ktry wysa Narsesowi oddziay z pomoc ju w 550 r. (Por. Prokopiusz, IV 26, 33). 119 Bitwa pod Tagin w lipcu 552 r.

41 za oddzia nagrodzony wielkimi darami, powrci do swoich. Longobardowie przez cay czas, kiedy zajmowali Panoni, wspierali rzymskie pastwo przeciw jego wrogom. 2. Narses pokona wodzw frankoskich, Bucellina i Aminga; o mierci Lotara, trzeciego ksicia. W tym czasie Narses wypowiedzia take wojn wodzowi Bucellinowi. Krl Frankw Teudepert, powracajc do Galii, pozostawi go w Italii wraz z Amingiem, innym wodzem, aby podbili Itali120. Tene Bucellin grabi i pustoszy prawie ca Itali, a z upw gromadzi dla swojego krla bogate dary. Na lee zimowe rozoy si w kampanii, gdzie w miejscowoci Tannetum121 z rk Narsesa ponis klsk w cikiej bitwie, w ktrej sam poleg. Narses pokona take Aminga oraz zbuntowanego naczelnika Gotw Widina, ktremu Aming spieszy z pomoc. Widina wzi do niewoli i wysa do Konstantynopola. Aming za, ktry przyby mu na pomoc, zgin od miecza Narsesa. Trzeci ksi frankoski imieniem Leutar, brat Bucellina, chcia wrci do ojczyzny z ogromnym upem, ale zmar mierci naturaln nad jeziorem Benakus, pomidzy Weron i Trydentem122.

120

W latach 553-555; informacja zaczerpnita ju to z Grzegorza Wielkiego (Dialogi I 2), ju to z Grzegorza z Tours ( Hist. Frankw III 32) 121 Miejscowo trudna do zlokalizowania; wg Agatiasza ( Historia II 4-9), do bitwy doszo nad rzek Casilinus (Volturnus). Wspomina te j Konstantyn Porfirogeneta (905 -959), cesarz i historyk, w pracy o Temach (II 1) 122 W miejscowoci Ceneda lub Cenesa (zob. Agatiasz, Historia II 3), ktra dzisiaj tworzy wsplnie z Seravalle miasto Vittorio Veneto; Benacus, dzis. Lago di Garda, najwiksze jezioro Woch pooone w Alpach Poudniowych.

42 3. Narses zgadzi Sindualda, krla Herulw, buntujcego si przeciw niemu. Niemniej Narses stoczy jeszcze jedn bitw z krlem Brentw123, Sindualdem, ktry dotd uchowa si z plemienia Herulw. Przywid za ich niegdy ze sob Odoaker podczas wyprawy na Itali. Sinduald sta pocztkowo wiernie przy Narsesie, od ktrego otrzyma za to wiele dobrodziejstw, pniej jednak zbuntowa si przeciw niemu i pragn samodzielnie panowa. Ponisszy klsk w bitwie, dosta si do niewoli i zawis na szubienicy124. W tym rwnie czasie patrycjusz Narses wzi we wadanie ca Itali dziki wsparciu Dagisteusa, dowdcy wojskowego, walecznego i dzielnego ma125. w Narses najpierw wprawdzie sprawowa tylko funkcj sekretarza, pniej jednak dziki swojemu mstwu otrzyma godno patrycjusza. By to m pobony, wyznajcy wiar katolick, hojny dla biednych, gorliwy w odzyskiwaniu wity, tak za pilny w czuwaniu i modlitwach, e wicej zwycistw osign zanoszonymi do Boga probami ni walk zbrojn. 4. Zapowiedzi zarazy i mierci, jaka w czasach Narsesa wyludnia Itali. W tym czasie126 wybucha ogromna zaraza zwaszcza w prowincji Ligurii. Niespodziewanie na domach, zwierztach, naczyniach i odziey ukazay si jakie plamy, ktre, gdy chciano je zmy, staway si jeszcze bardziej wyrane. Po upywie roku w narzdach rodnych i innych delikatniejszych
123

Brentowie (Breonowie, Brionowie), lud mieszkajcy w Alpach Noryckich. 124 Ok. 566 r. 125 Dziki Dagisteusowi Rzym zosta oswobodzony z rk Gotw (Prokopiusz, Wojna gocka IV 33), co dao impuls do wyzwolenia caej Italii. 126 Zaraza panoszya si w Italii w 566 r. i w latach 569 -570.

43 miejscach powstaway guzy wielkoci orzecha lub daktyla, a nastpnie pojawiaa si gorczka nie do zniesienia i w przecigu trzech dni gaso ycie w czowieku. Jeli jednak kto przetrzyma okres trzydniowy, mg ywi nadziej na powrt do zdrowia. Wszdzie rozlega si lament i pacz. Midzy ludmi szerzya si plotka, e ucieczka pozwala unikn nieszczcia. Pozostawiano wic opustoszae domy, ktrych tylko psy pilnoway. Na pastwiskach zwierzta pasy si same, bo nie byo pasterzy. Moge zobaczy, jak wioski i miasta jeszcze dzisiaj pene ludzi, nastpnego dnia, gdy wszyscy je opucili, zamieray pogrone w guchej ciszy. Uciekali synowie porzucajc nie pogrzebane zwoki rodzicw, rodzice, niepomni na swoje wite obowizki, pozostawiali dzieci w gorczce. Jeli kto przypadkiem przestrzega dawnego zwyczaju i chcia pochowa bliniego, sam pozostawa nie pogrzebany; jeli bowiem urzdza pogrzeb, traci ycie, jeli zmaremu oddawa nalen posug, jego zwoki leay bez posugi. Mona by sdzi, e wiat powrci do pierwotnego stanu ciszy: nie sycha byo adnego gosu na polach, adnego gwizdania pasterzy, adnych dzikich zwierzt zasadzajcych si na trzod, adnego porywanego ptactwa domowego Przejrzay zasiew na prno oczekiwa niwiarza; winny szczep traci licie i zociy si nie tknite winogrona, a ju nadchodzia zima. Zarwno w czasie nocnych, jak i dziennych godzin rozbrzmiewaa trba bojowa i wielu syszao jakby pomruk zbliajcego si wojska. Nigdzie nie byo ladw przybywajcych ludzi, nigdzie nie widziano zabjcw, a jednak wszdzie rzucay si w oczy trupy pomarych. Pastwiska zamieniono na cmentarze dla ludzi, a siedziby ludzkie stay si siedliskiem dzikich zwierzt. Nieszczcie to objo sam tylko Itali a do

44 granic Alamanw i Bawarw i spado na samych tylko Rzymian. W tym czasie zszed ze wiata cesarz Justynian127, a wadz krlewsk przej w Konstantynopolu Justynus Modszy128. Wtedy te patrycjusz Narses, stale na wszystko czujny, pochwyci Witalisa, biskupa miasta Altiny129, ktry przed wieloma laty zbieg do krla Frankw, do miasta Aguntum130 i skaza go na wygnanie na Sycyli. 5. Nienawi Rzymian do Narsesa, jego oskarenie przed cesarzem; Narses zaprosi Longobardw do Italii. Narses, jak wyej powiedziano, wytpi lub ujarzmi cay nard gocki, w podobny sposb pokona te inne wspomniane przez nas ludy, zdobywajc ogromne upy w postaci zota, srebra czy innych kosztownoci. cign jednak na siebie wielk nienawi Rzymian, mimo e w ich interesie troczy boje z ich wrogami131. Oczernili go przed cesarzem Justynianem132 i jego on Zofi w nastpujcych sowach: Lepiej byo dla Rzymian raczej suy Gotom ni Grekom, u ktrych sprawuje rzdy eunuch Narses i uciska nas jak niewolnikw, o czym nie wie nasz czcigodny wadca. Albo wic uwolnij nas spod rki jego, albo rzeczywicie poganom bdziemy musieli da miasto Rzym i siebie samych. Gdy Narses si o tym dowiedzia, krtko tak rzek: Jeli le obszedem si z Rzymianami, niech spotka mnie kara.
127 128

W 565 r. Justynus II Modszy, cesarz 565-578. 129 Altina (Antica), miasto na brzegu Adriatyku, kilka kilometrw od Wenecji. 130 Aguntum (Inticha, Innichen), u rde rzeki Drawy; inni przyjmuj lekcj: civitas Magonthiensis, a wic Moguncja. 131 Wzite dosownie z Dziejw papiey (Gesta pontificum) 132 Powinno by: Justynem; Pawe powtrzy bd za Dziejami papiey, skd dosownie przepisa opowiadanie.

45 Wtedy cesarz tak bardzo oburzy si na Narsesa, e natychmiast posa do Italii prefekta Longina, aby zaj jego miejsce. Wiadomo o tym niezwykle przerazia Narsesa. Jeszcze bardziej za napenia go lkiem cesarzowa Zofia, tak e nie mia odwagi dobrowolnie powrci do Konstantynopola. Podobno midzy innymi polecia mu, jako eunuchowi, rozdzielanie dziewcztom w gyneceum weny do roboty. Na to Narses mia odpowiedzie, e zacznie dla niej tka takie ptno, i nie starczy jej ycia, aby je moga wykoczy. Miotany nienawici i lkiem wycofa si do Neapolu, miasta w Kampanii. Wkrtce te wyprawi posw do Longobardw, radzc im porzuci ubouchne pola Panonii i przyby do Italii penej wszelakich bogactw. Rwnoczenie posa im owoce rnych gatunkw oraz inne produkty, w ktre opywa Italia, aby w ten sposb zachci ich do przyjcia. Longobardowie z wdzicznoci przyjli mie wiadomoci, jakich sami sobie bardzo yczyli i nabrali nadziei na lepsz przyszo133. Wkrtce te na niebie Italii zaczy si noc ukazywa budzce trwog znaki, a mianowicie ogniste szyki bojowe, byszczce barw krwi tej krwi, ktra w przyszoci miaa zosta przelana134. 6. Alboin wezwa Sasw na pomoc. Alboin, majc wyruszy do Italii, prosi o pomoc Sasw, swoich dawnych przyjaci135. Chcia bowiem wej do Italii z wiksz mas ludzi. Sasi przybyli w liczbie ponad 20
133

Opowiadanie to znajdziemy w wielu rdach, m. In. u Bedy, Izydora, Fredegara, w Origo. 134 Wydarzenie opisane w homilii w. Grzegorza (Homil. pr. in Evang., Migne LXXV, cal. 1078). Por. te tego autora Dialogi III 38. 135 W rozdziale tym Pawe opiera si na Grzegorzu z Tours ( Hist. Frankw IV 37, 43; V 15).

46 tysicy mw z onami i dziemi, by na jego wezwanie pody do Italii. Gdy dowiedzieli si o tym krlowie frankoscy, Chlotar i Sigispert, ulokowali Swebw oraz inne plemiona na terenach opuszczonych przez Sasw. 7. Alboin opuciwszy Panoni z Longobardami ruszy do Italii. Wtedy Alboin swoje terytorium, to jest Panoni, odda zaprzyjanionym Hunom136 z zastrzeeniem, aby w razie koniecznoci zwrcili je Longobardom i wycofali si na swoje ziemie. Tak wic Longobardowie z onami, dziemi i caym majtkiem opucili Panoni i ruszyli, by wzi w posiadanie Itali. W Panonii przebywali przez czterdzieci dwa lata. Wyszli za z niej w kwietniu, w czasie pierwszej indykcji137, w dzie po Wielkanocy, ktry w owym roku wedug oblicze przypada na 1 kwietnia; od urodzenia Paskiego upyno ju 568 lat138. 8. Alboin przyby do granic Italii i wstpi na Gr Krlewsk oraz o zwierztach zwanych ubrami. Kiedy krl Alboin z caym wojskiem i zmieszanym z nim tumem cywilw przyby do granic Italii, wstpi na wysok gr, skd podziwia t jej cz, ktr mg ogarn wzrokiem.. Z tego powodu gr t, jak mwi,

136 137

Zwanych te Awarami. Indykcja, okres pitnastoletni, wprowadzony w Cesarstwie Rzymskim w celu kontroli podatkw rolnych, od Konstantyna Wielkiego system datowania zamiast poprzednich czteroletnich okresw. 138 Data 568 jest powiadczona w dwch listach Grzegorza Wielkiego (Epist. lib. V 21; Migne PLLXXVII, col. 748; Epist. lib. XIII 38, Migne PLLXXVII, col. 1287-1288).

47 nazywano odtd Gr Krlewsk139. Podobno yj na tej grze dzikie ubry140. Nie ma w tym nic dziwnego, skoro graniczy ona z Panoni, obfitujc we wszelkiego rodzaju zwierzyn. Opowiada mi pewien starzec zasugujcy na cakowite zaufanie, e na tej grze oglda tak wielk skr zabitego ubra, e - jak mwi mogoby na niej lee pitnastu ludzi, jeden przy drugim. 9. Alboin wtargn w granice Wenetw i we Friulu ustanowi ksiciem swego wnuka Gisulfa. Std bez adnej przeszkody Alboin dotar do Wenecji, pierwszej prowincji italskiej, i wszed do jej miasta czy raczej grodu Forum Iulii141. Tu zastanawia si, komu winien powierzy t pierwsz prowincj. Caa Italia, ktra rozciga si na poudniu czy raczej na poudniowym wschodzie, oblana jest wodami Morza Tyrreskiego lub Adriatyckiego, od strony zachodniej za i pnocnej zamykaj j gry Alpy, tak i doj mona do niej jedynie przez ciasne wwozy i wysokie pasma grskie. Tylko od wschodu, gdzie graniczy z Panoni, dostp do niej jest nieco szerszy i cakiem paski. Alboin, jak powiedzielimy, myla nad tym, kogo by ustanowi ksiciem na tych terenach. W kocu rzdc miasta Forum Iulii i caego tego regionu postanowi uczyni Gisulfa, podobno swego bratanka, ma pod kadym wzgldem odpowiedniego na to stanowisko, ktry by dotd jego koniuszym, zwanym
139

Zwana te Monte Matajur; opisane wydarzenie wzorowan e jest na Liwiuszu (XXI 35), gdzie Hannibal z pewnego uskoku grskiego pokazywa onierzom Itali. 140 Wiadomo mao prawdopodobna; moe chodzi o jelenie (zob. Pliniusz, Hist. nat. VIII 15). 141 Forum Iulii, dzis. Cividale.

48 w ich jzyku marpahis142. Tene Gisulf oznajmi, e nie przejmie wczeniej rzdw nad owym miastem i ludnoci, zanim nie przydzieli mu longobardzkich faras143, to znaczy familii albo rodw, jakie sam sobie wybierze. Tak si te stao. Krl zgodzi si na to i Gisulf wedug swego yczenia otrzyma znakomite rody longobardzkie, aby zamieszkay razem z nim. I dopiero wtedy przyj zaszczytny urzd ksicia. Zada take od krla stada rasowych koni. I co do tego wadca wspaniaomylnie go wysucha144. 10. Jacy krlowie rzdzili wwczas Frankami? O papieu Benedykcie i patriarsze Pawle z Akwilei. W tym czasie, kiedy Longobardowie zajmowali Itali, zmar krl Chlotar, krl Frankw. rzdy nad pastwem przejli jego synowie, ktrzy podzielili je na cztery czci. Pierwszy z nich Aripert, mia swoj stolic w Paryu, drugi Guntramn, krlowa w miecie Aureliana145; trzeci za Hilperyk, mia tron w Sessionae146, tam, gdzie jego ojciec Chlotar; czwarty wreszcie Sigispert panowa w Metzu. W tym rwnie czasie Kocioem rzymskim kierowa witobliwy

142

Moliwa pisownia: marhais albo marah (ko?, rumak, wyraz ten stanowi rdze wyrazu marahsholk, od ktrego pochodzi nasz marszaek-koniuszy; ac. strator, stajenny. 143 Fara po acinie generatio vel linea, a wic rd: pomidzy czonkami fary istniay cise zwizki wyrose na bazie organiz acji wojskowej i terytorialnej spoecznoci longobardzkiej; fara stanowia niejako oddzia wojskowy, skadajcy si z czonkw danego rodu, ktremu przydzielono odpowiednie tereny pod zarzdzanie. 144 Mowa o koniach, gdy zarzdc tego regionu zosta koniusz y, a wic pierwotnie opiekun krlewskiego stada. 145 Dzis. Orlean. 146 Dzis. Soissons; wiadectwo niepewne, gdy Hilperyk by krlem Neustrii, krainy historycznej w pn.-zach. Francji.

49 papie Benedykt147. Nad miastem za Akwilej wadz sprawowa patriarcha w. Pawe148. W obawie przed barbarzyskimi Longobardami uciek on z Akwilei na wysp Gradus149 i zabra ze sob cay skarbiec swego Kocioa. W tyme roku, na pocztku zimy, spado na rwnin tyle niegu, ile zazwyczaj pada w Alpach. latem za urodzaj by tak wielki, e nawet najstarsi ludzie tego nie pamitali. W tym te czasie na wiadomo o mierci krla Chlotara Hunowie, zwani Awarami, napadli na jego syna Sigisperta. Zmierzy si z nimi w Turyngii i pobi ich cakowicie nad rzek ab, a nastpnie na ich prob zawar z nimi pokj150. Za tego Sigisperta wysza za m Brunechilda, pochodzca z Hiszpanii151 i urodzia mu syna imieniem Childepert. Awarowie znowu walczyli z Sigispertem w tych samych okolicach co poprzednio, lecz tym razem odnieli nad wojskami frankoskimi wspaniae zwycistwo. 11. mier Narsesa. Narses powrci z Kampanii do Rzymu i tu po niedugim czasie zamkn na zawsze oczy. Jego ciao zoono w oowianej trumnie i

147

Bdnie odczytane z Liber pontificalis; w 568 r., kiedy Longobardowie wkroczyli do Italii, papieem by Jan III (561 574), Benedykt I nastpi po nim (575 -579). 148 Patriarch Akwilei by nie Pawe, lecz Paulinus, ktry odrzucajc Constitutum papiea Wigiliusza (537-555), dotyczce Trzech Artykuw, zapocztkowa schizm akwilejsk. Zob. wyej. II 25. 149 Wyspa na Adriatyku w pobliu Akwilei, pozostajca pod panowaniem Bizancjum; tam utworzono niezaleny od Akwilei patriarchat. 150 Por. Grzegorz z Tours, Hist. Frankw IV 29; wydarzenia z roku 562. 151 Brunechilda (Brunichilda) bya crk krla Wizygotw, Atanagilda.

50 odwieziono wraz ze wszystkimi jego bogactwami do Konstantynopola152. 12. Feliks, biskup Tarwisium; Alboin przybywa nad rzek Plabis. Kiedy Alboin przyby nad rzek Plabis153, wyszed na jego spotkanie biskup kocioa w Tarwisium154 Feliks. Na jego prob szczodrobliwy krl przyzna mu wszystkie penomocnictwa w jego Kociele oraz zatwierdzi je specjalnym dokumentem. 13. O tyme Feliksie i o mdrym mu Fortunacie. Skoro uczynilimy wzmiank o owym Feliksie, niech nam bdzie wolno powiedzie tu rwnie sw kilka o czcigodnym i wielce mdrym mu Fortunacie155, ktry uwaa Feliksa za swojego przyjaciela. Fortunat, o ktrym tu mwimy, urodzi si w miejscowoci zwanej Duplabilis156, lecej niedaleko grodu Cenita lub miasta Tarwisium. Wychowa si jednak i ksztaci w Rawennie; zasyn w gramatyce, retoryce i metryce. Cierpia na ostry bl oczu, podobnie jak jego towarzysz, wspomniany Feliks. Razem udali si do znajdujcego si w tyme miecie kocioa w. Pawa i
152 153

Prawie dosownie zaczerpnite z Liber pontificalis. Chodzi o rzek Piav (Piave) wypywajc z masywu Peralba i wpadajc do Zatoki Weneckiej. 154 Dzis. Treviso, miasto w pnocnych Woszech, w okrgu weneckim. 155 Wenancjusz Fortunat (ok. 530-600), poeta aciski. Urodzi si w Valdobiadene niedaleko Treviso, studiowa w Rawennie. Uleczony za wstawiennictwem w. Marcina z choroby oczu, jak opowiada Pawe, wyruszy na grb witego do Tours. Zosta duchownym, a w 597 r. biskupe m Poitiers. Opisa wierszem i proz ywot w. Marcina, wyda jedenacie ksig Miscellanea (wiersze na przemian z proz), skomponowa hymny liturgiczne (m. In. znane: Pange lingua, Vexilla regis). 156 Duplabilis albo Duplavilis to inne nazwy Valdobiadene, rodzinnej miejscowoci Fortunata.

51 Jana. W nim ku czci w. Marcina wyznawcy zbudowano otarz, w pobliu ktrego znajdowaa si oszklona nisza, gdzie umieszczono lampk, aby j owietli. Wspomniany Fortunat i Feliks, oliw z tej lampki pomazali sobie chore oczy. Natychmiast bl ustpi odzyskali upragnione zdrowie. Z tego powodu Fortunat zapon tak wielk czci do w. Marcina, e na krtko przed inwazj Longobardw opuci ojczyzn i pody do Turones157 na grb tego witego. Jak sam opisa w swoich pieniach, droga jego wioda przez rzeki Tiliamentum158, Reuna159 i Osupus160, nastpnie przez Alpy Julijskie i miasto Aguntum 161, przez rzeki Draw i Byrrus162, przez Briones163, a do miasta Augusta164, ktre opywaj Wirdo i Lecha165. Kiedy zgodnie z pragnieniem odwiedzi Turones166, poszed dalej do Piktavis167, gdzie zamieszka i opisa czyny wielu witych czciowo proz, a czciowo wierszem. Pniej w tyme miecie zosta najpierw ksidzem, a nastpnie biskupem; tam zmar i tam go pochowano z nalenymi honorami. W czterech ksigach napisanych heksametrem opiewa ycie w. Marcina. Ponadto uprawia take inne rodzaje poezji, przede wszystkim pisa hymny na rne wita oraz
157 158

Dzis. Tours. Tagliamento, rzeka wpadajca do Zatoki Weneckiej, na zachd od Akwilei. 159 Ragogna, nieopodal S. Daniele de Friuli. 160 Osoppo, trudne do ustalenia. 161 Dzis. S. Candido w prowincji Bolano, zob. przyp. 130. 162 Rzeka trudna do zidentyfikowania, moe chodzi o dzis. Riez. 163 Przecz Brennero. 164 Augusta, dzis. Augsburg w Bawarii, staroytne Augusta Vindelicorum, stolica Recji. 165 Wertach i Lech; przy ujciu rzeki Wertach do Lech ley Augsburg. 166 Zob. przyp. 157. 167 Pictavis, dzis. Poitiers.

52 listy do przyjaci. Nie by jakim drugorzdnym poet, ukada bowiem wiersze w stylu przyjemnym i potoczystym. Kiedy ja przybyem do tego miejsca168, aby si pomodli, napisaem na prob tamtejszego opata imieniem Aper169 nastpujce epitafium170:
Talentem sawny, lotnego umysu, sodki wymow, Ktrego na wielu stronach mia opiewa pie, Fortunat, wieszcz wieszczw, sposobem ycia czcigodny, Rodem z Ausonii171, w tym oto spoczywa grobie. Ze witej jego mowy pierwszych witych dzieje Poznajemy, a one ku wiatu pokazuj drog. Szczliwa Galio, tak wspaniaym ozdobiona klejnotem, Ktrego blask ciemnoci nocy rozprasza. Wiersze te skromne, o wity, mow ludu napisaem, Aby cze twoja mieszkacom wszem bya [znana. Odwzajemnij biednemu; niech sdzia sprawiedliwy, Nie gardzi mn, prosz przez twoje zasugi!

Niewiele miejsca powicilimy tak wielkiemu mowi, aby cho troch przybliy jego ywot wspmieszkacom. Teraz znw powrmy do przerwanego cigu historii! 14. Alboin zajmuje prowincj weneck; nazwa i granice teje Wenecji. Alboin zaj Wincencj, Weron i pozostae miasta krainy Wenetw z wyjtkiem Padwy, Mons Silicis172 i Mantui. Kraina Wenetw skada si nie tylko z maych wysp, ktre
168

Pawe Diakon odwiedzi Poitiers w czasie swego pobytu na dworze Karola Wielkiego w latach 782-786. 169 Aper kierowa opactwem w. Hilarego w Poitiers od 780 r., zmar w 792 r. 170 Epitafium zostao skomponowane w dystychach elegijnych. 171 Ausonia, staroytna nazwa Italii Poudniowej, pniej poetycka nazwa caej Italii. 172 Montesilice, miasto na poudnie od Padwy.

53 nazywamy teraz Wenecj, lecz jej obszar rozciga si od granic Panonii a do rzeki Addua173. Potwierdzaj to dziea historyczne, w ktrych mona przeczyta, e miasto Pergamus174 naleao do Krainy Weneckiej. Take u historykw o jeziorze Benakus175 czytamy nastpujce sowa: Benakus, jezioro Krainy Weneckiej, z ktrego wypywa rzeka Mincjus176. Nazwa bowiem Eneci, jeli acinnicy dodali d o niej jedn liter, znaczya w jzyku greckim tyle co godni pochway177. Z Krain Wenetw czya si Istria i obie tworzyy jedn prowincj. Istria za wywodzi swoj nazw od rzeki Ister178. Jak wynika z rzymskiej historii179, rzeka ta musiaa by niegdy wiksza ni dzisiaj. Stolic Krainy Weneckiej bya Akwileja, ktra teraz zwie si Forum Iulii180, poniewa Juliusz Cezar urzdzi w niej targowisko. 15. Liguria, druga prowincja italska; o dwch Recjach. Myl, e nie od rzeczy bdzie, jeli krtko wspomnimy take inne prowincje Italii181. Ot drug prowincj jest Liguria, wywodzca nazw od zbierania,

173 174

Dzis. Adda, pnocny dopyw Padu, Adyga. Bergamo. 175 Inaczej Garda. 176 Izydor z Sewilli, Etym. XIII 19, 7. 177 Por. Jordanes, HG 29. 178 Ister, nazwa Dunaju w dolnym biegu. 179 Z Izydora, Etym. XIII 14. 180 Dzis. Cividale 181 Opis prowincji italskich opiera si gwnie na opisie sporzdzonym w VII w., zachowa si on w rkopisie Matritensis z X w., zamieci go Waitz w dodatku do HL (s. 188,189). Podzia Italii na prowincje datuje si od staroytnoci; za Augusta byo jedenacie prowincji, za Dioklecjana dwanacie, pniej cyfra ta rosa.

54 to znaczy zgarniania jarzyn182, ktre w niej rosn obficie. Znajduj si tam miasta Mediolan i Ticinum, inaczej zwane Pawi. Prowincja ta cignie si a do granic Galii. Na pnocy midzy ni a Swebi, ojczyzn Alamanw, le dwie prowincje alpejskie, a mianowicie Recja pierwsza i Recja druga zamieszkae przez waciwych Retw183. 16. O pitej prowincji, ktra zwie si Alpami Kottyjskimi i o szstej zwanej Tuscj. Pit prowincj stanowi Alpy Kottyjskie184, ktrych nazwa pochodzi od krla Kottiusa, yjcego w czasach Nerona. Rozciga si ona od Ligurii na poudniowy wschd a do Morza Tyrreskiego, na zachodzie za czy si z granicami Galii. Le w niej takie miasta, jak Akwi185, gdzie wystpuj ciepe wody, dalej Dertona186 i klasztor Bobium187, a take Genua i Saona188.
182

Jarzyna, po ac. legumen; etymologia Pawa w tym miejscu jak i gdzie indziej zaczerpnita zostaa z Etymologii Izydora i stanowi przykad lingwistycznej fantastyki. 183 Recja (Rhaetia, Raetia), prowincja rzymska od 156 r., obejmowaa tereny dzis. Tyrolu i pn.-wsch. Szwajcarii, w III w. podzielona na Raetia prima i Raetia secunda. Wg historyka Justynusa (III w. po Chr.; Epitoma XX 5) Retowie byli ludem etruskim wypartym z Italii przez Galw, nazw zawdziczaj swojemu wodzowi Retusowi. Por. Pliniusz, Hist. nat. III 24. 184 Alpy Kottyjskie (Aloes Cottiae) granicz z dzis. Liguri i czci poudniowego Piemontu; Kottius (Marek Iunius) by krlem Ligurii i po jego mierci Neron utworzy z kraju prowincj rzymsk. 185 Dzis. Acqui, staro. Aquae Statiellae, w rodkowej Ligurii nad rzek Bormida, gdzie wystpuj liczne ciepe rda. 186 Dzis. Tortona. 187 Niedaleko Piacenzy; klasztor zaoony przez w. Kolumbana w 612 r.. Zob. niej IV 41. 188 Genua i Sawona (Saona) le w pobliu siebie nad Zatok Genuesk.

55 Szst prowincj jest Etruria, nazwana tak od kadzida189, ktre w zabobonny nard zwyk by pali podczas ofiar na cze swoich bogw. Dzieli si ona na dwie czci, pnocno-zachodni Aureli i poudniowowschodni Umbri. W tej prowincji znajduje si Rzym, niegdy stolica caego wiata. W Umbrii za, stanowicej jej cz, le miasta Perusium190 i Spoletium191 oraz jezioro Klitorius192. Nazwa Umbria pochodzi std, e przetrwaa ona gwatowne deszcze193, ktre niegdy spowodoway klsk potopu wrd narodw. 17. O Kampanii, sidmej prowincji italskiej, oraz o Lukanii i Bruttium, smej prowincji. Sidm prowincj jest Kampania, rozcigajca si od Rzymu a do rzeki Siler194 w Lukanii. Znajduj si w niej wielkie miasta, jak Kapua, Neapol i Salerno. Nazw Kampanii otrzymaa z uwagi na yzn rwnin kapuask195. bo poza tym jest ona w wikszej czci grzysta. Kolejna, sma prowincja, Lukania otrzymaa nazw od pewnego gaju196, zaczyna si od rzeki Siler i wraz z Britti197, krain noszc nazw swojej niegdy krlowej, siga a do Cieniny Sycylijskiej. Podobnie
189

Etruria, inaczej Tusia, od nazwy ac. tus (kadzido) za Izydorem, Etym. IX 2,86; XIV 4,20. 190 Dzis. Perugia. 191 Dzi. Spoleto. 192 Dzis. Lago di Bolsena; o jeziorze tym wspomina Pliniusz, Hist. nat. IV 6. 193 Gwatowne deszcze po ac. imbres; etymologia ludowa za Izydorem, Etym. XIV 4,21. 194 Siler albo Silaro, dzis. Sele. 195 Rwnina campus, za Izydorem, Etym. XV 1,54. 196 Gaj po ac. lucus; z Festusa, Epitome de verborum significatu. 197 Brittia, Bruttia, dzis. Kalabria, nosi nazw od ludu Bruttiw wywodzcych si z Italii rodkowej; Justynus XXIII 1 wywodzi nazw od krlowej Brutii.

56 jak dwie wyej wymienione biegnie ona wybrzeami Morza Tyrreskiego, zajmujc prawy rg Italii. W niej znajduj si takie miasta jak Pestus198, Lainus199, Kassianum200, Konsentia201 i Regium202. 18. O Alpach Apeniskich, ktre stanowi dziewit prowincj Italii i o Emilii, dziesitej prowincji. Dziewit prowincj tworz Alpy Apeniskie203, ktre tam bior pocztek, gdzie kocz si Alpy Kottyjskie. Te Alpy Apeniskie, biegnc przez rodek Italii, oddzielaj Etruri od Emilii, Umbri od Flaminii. Le w nich miasta: Ferronianus204, Mons Bellus205. Bobium206, Urbinum207, a take grd zwany Weron208. Nazwa Alp Apeniskich pochodzi od Punijczykw209, to jest od Hannibala i jego wojska, ktrzy je przekraczali maszerujc na Rzym. Niektrzy Alpy
198

Dzis. Pesto, staro. Paestum, niedaleko Salerno, w epoce Pawa znajdowao si ju w upadku. 199 By moe dzis. Laino Borgo w pobliu Cosenza. 200 Cassano; trudne do zlokalizowania. 201 Dzis. Cosenza. 202 Dzis. Reggio. 203 Alpes Appenninae to tyle co Montes Appennini, Gry Apeniskie; prowincja obejmuje stref wewntrzn, od dzisiejszej Ligurii do Marche (Marke), krainy w rodkowej Italii nad Adriatykiem. Izydor, Etym. XIV 88,13. 204 W rkopisach wystpuje te nazwa Ferronianum; moe miejscowo przy rdach rzeki Panaro. 205 Montebellio (Montebello, Montevellio). 206 Bobio lub Bovio, siedziba biskupa w 504 r., ley na terytorium Sarsiny. 207 Urbino, staro. Urbinum Metaurense, we wczesnym redniowieczu naleao do Pentapolis, w 774 r. zostao wczone do Pastwa Kocielnego. 208 Niektrzy komentatorzy sdz, e chodzi tu o warowni Ferona w pobliu Terraciny; inni przypuszczaj, e jest to miejscowo Betlona pomidzy Perugi a Todi. 209 Izydor z Sewilli, Etym. XIV 8,13.

57 Kottyjskie i Apeniskie uwaaj za jedn prowincj. Przeczy temu jednak historia napisana przez Wiktora210, w ktrej Alpy Kottyjskie stanowi samodzieln prowincj. Dziesita z kolei prowincja, Emilia, rozciga si pomidzy Alpami Apeniskimi i rzek Pad od Ligurii a po Rawenn. Jej chlub s bogate miasta, jak Placencja, Parma, Regium, Bononia, Forum Cornelii, ktrego zamek nosi nazw Imola211. Niektrzy Emili, Waleri212 i Nursj213 uwaaj za jedn prowincj. Ich pogld jednak nie moe si osta z tego powodu, e midzy Waleri i Nursj znajduje si Etruria i Umbria. 19. O Flaminii, jedenastej prowincji italskiej i Picenum liczonym jako dwunasta prowincja. Nastpn prowincj jest Flaminia214, leca midzy Apeninami i Morzem Adriatyckim. Znajduj si w niej: Rawenna, najznakomitsze spord miast i pi innych nazywanych greckim wyrazem Pentapolis215. Wiadomo te, e takie prowincje jak Aurelia, Emilia i Flaminia zawdziczaj sw nazw biegncym przez nie drogom,
210

Aureliusz Wiktor (IV w.), autor biografii cesarzy Historiae abbreviatae (Caesares, Liber de Caesaribus), gdzie czytamy (5,2): Neron () zamieni w prowincj Alpy Kottyjskie po mierci krla Kottiusa. 211 Dzis. miasta: Piacenza, Parma, Reggio, Bolonia, Foro Kornelio. Ta ostatnia miejscowo, niedaleko Bolonii, nosi te nazw Imola. 212 Waleria, miejscowo w pn.-wsch. Lacjum. 213 Nursja, w kraju Sabinw, dzis. Norcia, w prowincji Perugii, rodzinne miasto w. Benedykta. 214 Nazwa Flaminga pochodzi od via Flaminga, drogi wiodcej z Rzymu do Ariminum (Rimini), zbudowanej przez Gajusza Flaminiusza, cenzora z 220 r. przed Chr. 215 Pentapolis, unia piciu miast: Ankony, Pesaro, Fano, Senigallii i Rimini, ktre razem z Rawenn podlegay Bizancjum. W 752 r. zajli je Longobardowie, w 756 r. zostay podarowane papieowi przez krla Frankw, Pepina Maego.

58 ktre bior pocztek w Rzymie i nosz nazw od mw, budowniczych tyche drg216. Po Flaminii jako dwunasta prowincja wystpuje Picenus, majca od poudnia gry Apeniny, a z drugiej strony Morze Adriatyckie. Siga ona a do rzeki Piskarii217; w jej obrb wchodz takie miasta, jak Firmus218, Askulus219, Pinnis220 oraz podupada ju ze staroci Hadria221, ktra nadaa nazw Morzu Adriatyckiemu. Kiedy mieszkacy tej prowincji przybywali tutaj od Sabinw, na ich proporcu usiad dzicio (picus) i z tego powodu otrzymaa nazw Picenus222. 20. O Walerii i Nursji, trzynastej prowincji i o Samnium czternastej. Kolejna, trzynasta prowincja,

216

Via Aurelia, zbudowana w 241 r. przed Chr. przez cenzora Lucjusza Aureliusza Kott, prowadzia z Rzymu do Genui; via Aemilia wioda z Ariminum (Rimini) do Placencji i bya dzieem Marka Emiliusza Lepidusa, konsula z 187 r. przed Chr. 217 Dzis. Pescara, ktra wpywa do Adriatyku koo miasta o tej samej nazwie. 218 Fermo, rzymskie Firmum (u Pawa Firmus), znakomity orodek w redniowieczu; pod panowaniem Longobardw naleao do ksistwa Spoleto, a przez jaki czas byo samo ksistwem. 219 Dzis. Ascoli Piceno, staro. Asculum (u Pawa Asculus) nad rzek Tronto. 220 Dzis. Penne w prowincji Pescara, miasto bogate w zabytki redniowieczne. 221 Pawe myli si tutaj; nazwa Adriatyku pochodzi od Adrii, miasta zaoonego przez Etruskw midzy rzekami Padem i Adyg; Adria w Picenum, dzis. Atri w prowincji Teramo, bya ojczyzn rodu cesarza Hadriana. W czasach longobardzkich naleao do ksistwa Spoleto. 222 Zob. Festus, Epitoma: Kraina Picenum (...) zwana jest tak dlatego, e kiedy Sabinowie podyli do Apulii, na ich chorgwi usiad dzicio (picus).

59 Waleria223, do ktrej naley Nursja, rozciga si pomidzy Umbri, Kampani i Picenus. Od wschodu graniczy z krain Samnitw224, a jej cz zachodnia, biorca pocztek koo Rzymu, bya nazywana od ludu etruskiego Etruri. Posiada takie miasta, jak Tiburis225, Karsiolis226, Reate227, Furkona228 i Amiternum229 oraz krain Marsw230 wraz z ich jeziorem zwanym Fucinus231. Uwaam, e krain Marsw naley zaliczy do prowincji Walerii, poniewa w katalogu prowincji Italii nie zostaa przez staroytnych umieszczona. Jeliby za ktokolwiek dowid rzeczowo, e stanowi ona oddzieln prowincj, jego uzasadnionego pogldu trzeba si bdzie mocno trzyma. Za czternast prowincj uwaa si Samnium, ktre zaczyna si od rzeki Piskania i ley midzy Kampani, Morzem Adriatyckim i Apuli. W niej znajduj si nastpujce miasta: Teate232, Aufidena233, Hisernia234, podupade od staroci Samnium235,
223

Dzis. pn.-wsch. Lacjum; via Valeria od Tivoli obiegaa pnocny brzeg jeziora Fucinus i sigaa do Pescara i Atri, czc zachd i wschd pwyspu. Bya przedueniem wychodzcej z Rzymu via Tiburtina. 224 Samnium na pn.-wsch. od Kampanii, siga do Adriatyku. 225 Dzis. Tivoli. 226 Dzis. Carsioli. 227 Dzis. Rieti. 228 Forcona, miasto trudne do lokalizacji. 229 Dzis. Minturo, w prowincji Latina. 230 Marsowie, wojowniczy szczep italski, zamieszkujcy tereny na poudnie od jeziora Fucinus, w dzis. Abruzzo. 231 Dzis. Lago di Celano, w kraju Marsw, osuszone w latach 1865-1869. 232 Dzis. Chieti, staro. stolica maego szczepu italskiego Marrucinw, nad rzek Aternus. 233 Dzis. Alfedena nad rzek Sangro, na pograniczu kraju Pelignw. 234 Dzis. Isernia nad rzek Volturno. 235 Miasto o tej nazwie nieznane.

60 nadajce nazw caej prowincji i bogaty Benewent236. Samnici za otrzymali niegdy sw nazw od stale noszonej wczni, ktr Grecy zwali saunia237. 21. O Apulii, Kalabrii i Salentium, tworzcych pitnast prowincj. Pitnast prowincj jest Apulia238 wraz z Kalabri239, pomidzy ktrymi ley kraina Salentina. Od strony zachodniej czy moe poudniowozachodniej graniczy z Samnium i Lukani, za od wschodu z Morzem Adriatyckim. Posiada do bogate miasta, jak Luceria240, Sepontus241, Kanusium242, Agerencja243, Brundizjum244 i Tarent245, a w lewym

236

Benewent (Beneventum), jedno z najstarszych miast w Italii przy ujciu rzeki Sabatus do rzeki Kalor. Pierwotna nazwa Maleventum zostaa po zwycistwie nad Pyrrusem w 275 r. przed Chr. przeksztacona na Beneventum. Doszo do wielkiego rozkwitu take pod panowaniem ksit longobardzkich. 237 Por. Festus, Epitoma. 238 Dzis. Puglia. 239 Kalabria w staroytnoci i w redniowieczu zajmowaa wschodni cz Pwyspu Salentyskiego. 240 Dzis. Lucera w prowincji Foggia. 241 Dzis. S. Maria di Siponto w pobliu Manfredonii w prowincji Foggia. 242 Dzis. Canosa w prowincji Bari, miasto staroytne zaoone przez Grekw, zburzone przez Longobardw w VIII w. 243 Trudne do zlokalizowania; moe dzis. Acerenza w prowincji Potenza, staro. Acheruntia; ley jednak poza Apuli i Kalabri. 244 Miasto portowe na Pwyspie Salentyskim, skd wyjedano do Grecji i do Azji; wielokrotnie niszczone przez najazdy w czasie wdrwki ludw i przez trzsienia ziemi. 245 Tarent, na zachodnim wybrzeu Pwyspu Salenty skiego, kolonia spartaska z VIII w. przed Chr., wany orodek handlowy, zdobyte przez rzymian w 272 r. przed Chr.; w VI w. krtko panowali w nim Goci; od 540 r. znalaz si w posiadaniu Bizancjum, niszczony przez Arabw, Normanw, Turkw.

61 rogu Italii dugoci 50 mil Idrontum246 pooony na szlaku handlowym. Apulia bierze sw nazw od sowa zniszczenie, gdy tutaj na skutek aru sonecznego szybciej ni gdzie indziej ginie wszystko, co zielone247. 22. Szesnast prowincj Italii jest Sycylia, siedemnast Korsyka, osiemnast Sardynia. Jako szesnast prowincj liczy si wysp Sycyli, ktr oblewa Morze Tyrreskie lub Joskie. Nazwa jej wywodzi si od imienia krla Sikulusa248. Siedemnast prowincj jest Korsyka, a osiemnast Sardynia. Obie otacza Morze Tyrreskie. Korsyka nosi nazw od swego wodza Korsusa, a Sardynia od Sardela, syna Herkulesowego249 23. Z jakiej przyczyny pewne czci Italii zwie si Gali Przedalpejsk? O pierwszym wtargniciu Galw do Italii. Jest rzecz pewn, e Liguri i cz Wenecji, ponadto Emili oraz Flamini dawni historiografowie nazywali Gali Przedalpejsk. Dlatego, na przykad, gramatyk Donat250 w Komentarzu do Wergiliusza powiada, e Mantua ley w

246

Hydruntum, dzis. Otranto, na Pwyspie Salentyskim w prowincji Lecce, w IV w. po Chr. straci znaczenie na rzecz Brundizjum. 247 Chodzi o grecki czasownik appollumi, zgin, przepa, zniszczy lub rzeczownik apoleia. 248 Izydor, Etym. XXIV 6,32. 249 Ibid., XIV 6,39-41. 250 Aelius Donatus (zob. Wstp) napisa take Komentarz do Wergiliusza, z ktrego zachoway si jedynie: przedmowa, ywot poety i wprowadzenie do Bukolik. Waitz sdzi, e Pawe pomyli si tutaj, gdy nie Donat, ale Sergiusz w Komentarzu do Eneidy X 201, pisze: (Mantua) ley w Wenecji, ktra zwie si take Gali Przedalpejsk.

62 Galii, tak samo w Historii rzymskiej251 czytamy, e Arminum znajduje si w Galii. Rzeczywicie, w bardzo odlegych czasach krl Galw Brennus252, panujcy w miecie Sena253, przyby do Italii z trzystu tysicami Galw Senonw i zaj t cz, ktra siga a do Senogalii nazwanej tak od Galw Senonw. Powodem za ich przybycia do Italii, jak czytamy, byo to, e kiedy sprbowali wina przywiezionego z Italii, skuszeni dz jego picia wyruszyli do Italii. Spord Galw sto tysicy polego podczas bitwy od miecza greckiego niedaleko Delf254; drugie sto tysicy dotaro do Galicji, gdzie najpierw nazywano ich Galogrekami, a pniej Galatami. To s ci, do ktrych nauczyciel Narodw, Pawe, skierowa swj list255. Ci za Galowie, ktrzy w liczbie stu tysicy pozostali w Italii, zaoyli miasta: Ticinum, Mediolan, Bergamum i
251

Chodzi o Histori rzymsk Eutropiusza II 16, ktr przerobi Pawe Diakon (zob. Wstp). 252 Brennus, krl Galw Senonw, ktry w 390 r. przed Chr. zwyciy Rzymian nad Alli i zdoby Rzym. Ojczyzn Galw Senonw byy tereny wok Lugdunum, dzis. Lyonu, skd pewna cz przesiedlia si do Italii Pnocnej. 253 Sena Gallica, miasto w Umbrii na wybrzeu Adriatyku, zaoone przez Galw Senonw, dzis. Senigallia. 254 rda tych informacji nieznane. Chodzi tu zapewne o lud pochodzenia celtyckiego, ktry pod wodz Brennusa w 280 r. spustoszy Macedoni i doszed do Delf, gdzie ponis klsk. Resztki tych Galw wycofay si do Azji Mniejszej i osiady w krainie, ktra od nich otrzymaa nazw Galicja (rodkowa Turcja). Ludno zwano Galogrekami, poniewa Galowie zmieszali si z Grekami. O Galach pisze wiele Justynus, XXIV 4,8; wg niego trzysta tysicy Galw opucio swoj ojczyzn i wyruszyo na poszukiwanie nowych siedzib (XXIV 4,1). 255 wity Pawe w czasie drugiej i trzeciej podry apostolskiej nawraca na wiar chrzecijask potomkw galijskich, Galatw, do ktrych ok. 54 r. skierowa specjalny list. Podawa w nim gwnie nauk Kocioa dotyczc stosunku chrzecijan do Starego Zakonu.

63 Breksj oraz nadali temu regionowi nazw Galii Przedalpejskiej. S to ci sami Galowie, ktrzy niegdy najechali miasto Rzym256. Tak jak Gali, ktra ley za Alpami nazwano Zaalpejsk, tak te Gali zajmujc cz przed Alpami zwiemy Gali Przedalpejsk. 24. Skd pochodzi nazwa Italii i co zwie si Ausoni lub Lacjum? Italia, obejmujca wymienione prowincje, otrzymaa nazw od sycylijskiego wodza Italosa257; najecha on na ni przed wiekami. By moe, nazywa si Itali rwnie z tego powodu, e hoduje si w niej ogromne byki, czyli po acinie itali258. Od nazwy italus bowiem tworzymy zdrobnienie vitalus w ten sposb, e jedn liter dodajemy, a jedn zmieniamy. Italia zwie si take Ausoni od Ausona, syna Ulissesa259. Pierwotnie jednak nazw t nosi region Benewentu, dopiero pniej zaczto ni nazywa ca Itali. Italia nosi take nazw Lacjum, poniewa Saturnus, uciekajc przed swoim synem Jowiszem, znalaz w niej kryjwk260. Tak wic, skoro dostatecznie duo powiedzielimy o prowincjach i nazwie Italii, w ktrej rozgrywa si bd opisywane przez nas wydarzenia, powrmy do przerwanego toku opowiadania. 25. Alboin wtargn do Mediolanu i zdoby wszystkie miasta Ligurii; o arcybiskupie Honoracie i o mierci patriarchy Pawa, po ktrym nastpi
256

W 390 r. przed Chr. wedug Liwiusza, za w 387 r. wedug Polibiusza i Diodora. 257 Tak gosi Izydor, Etym. XIV 4,18. 258 Festus, Epitoma. 259 Odyseusza, legendarnego wadcy wyspy Itaki; bohatera Odysei Homera. Te i ponisze wywody opieraj si na Festusa Epitomie. 260 Lacjum, ac. latium, ma, zdaniem Izydora, Etym. XIV 4,18, pochodzi od czasownika latere, ukrywa si.

64 Probinus. Oto Alboin przyby do Ligurii i na pocztku trzeciej indykcji, w dniu 5 wrzenia, wszed do Mediolanu, gdzie arcybiskupem by Honorat. Nastpnie zaj wszystkie miasta Ligurii. oprcz tych, ktre le na wybrzeu261. Arcybiskup Honorat opuci Mediolan i uciek do Genui. Patriarcha Pawe262, sprawujcy swj urzd przez dwanacie lat, zszed z tego wiata, a rzdy nad Kocioem pozostawi Probinowi. 26. Trzyletnie oblenie Ticinum; wtargnicie Longobardw do Tuscji i przyprowadzenie przez nich do Italii mnstwa ludzi spord innych plemion. W tym czasie263 miasto Ticinum ponad trzy lata znosio oblenie i dalej dzielnie si trzymao, mimo e wojsko Longobardw miao obz niedaleko od niego po stronie zachodniej. Alboin za przepdziwszy wojska264 zaj wszystkie miasta a do granic Etrurii, z wyjtkiem Rzymu, Rawenny i kilku innych pooonych na wybrzeu. Nie mieli wtedy Rzymianie265 si, aby stawi opr, bo i zaraza, jaka grasowaa za czasw Narsesa, pochona wiele ofiar w Ligurii oraz Wenecji, i wielki gd, ktry nastpi po wspomnianym przez nas urodzajnym roku, dokona spustoszenia w caej Italii266. Pewne jest i to, e Alboin przyprowadzi wtedy ze sob do Italii tumy ludzi spord rnych plemion podbitych bd przez niego, bd przez poprzednich krlw. Std te miejscowoci,
261

Miasta portowe broniy si duej dziki wsparciu Bizantyjczykw od strony morza, na ktrym Longobardowie byli cakowicie bezradni. 262 Z Akwilei; zob. wyej, przyp. 148. 263 W latach 570-571. 264 Bizantyskie. 265 Rzymianie, tu jak i gdzie indziej, znaczy tyle, co Bizantyczycy. 266 Zob. II 4; 10.

65 w ktrych oni zamieszkali, nazywamy do dzisiaj Gepidy, Bugary, Sarmaty, Pannoczyki, Sweby, Noryki lub tym podobnie267. 27. Jak Alboin zdoby Ticinum? Miasto Ticinum po trzech latach i kilku miesicach oblenia w kocu si poddao Longobardom dowodzonym przez Alboina. Kiedy Alboin wkracza do niego przez wschodni bram, nazwan imieniem w. Jana, w samym rodku bramy upad jego ko i chocia kuto go ostrogami, chocia okadano ze wszystkich stron dzidami, nie mg stan na nogi. Wwczas jeden z Longobardw odezwa si do krla w nastpujcych sowach: Przypomnij sobie, panie i krlu, luby, jakie zoye! Zam te straszne luby, a wkroczysz do miasta! Mieszka w nim bowiem lud prawdziwie chrzecijaski! Alboin lubowa mianowicie, e zgadzi mieczem ca ludno, poniewa nie chciaa mu si podda. Kiedy to lubowanie zama i obieca przebaczy ludnoci, zaraz podnis si jego ko i krl mg wkroczy do miasta. Nikomu te nie wyrzdzi krzywdy i wytrwa w swoim przyrzeczeniu268. Gdy za zaj paac zbudowany niegdy przez krla Teodoryka269, przybyli do niego wszyscy mieszkacy. Po tak wielkich nieszczciach nabrali teraz nadziei na lepsz przyszo. 28. Jak Alboin po trzyletnim panowaniu z poduszczenia ony zosta zamordowany przez Helmechisa? Krl ten rzdzi Itali przez trzy lata i
267

Pawe znacznie tu powikszy list ludw, ktre wyruszyy do Italii z Longobardami (zob. II 6). 268 Pawe zdaje si w tym opowiadaniu przekazywa tradycj Kocioa w Pawii. 269 Teodoryk Wielki, krl ostrogocki 474(?)-526.

66 sze miesicy, i zgin270 w zasadzce, ktr zastawia na niego wasna ona. Przyczyn za zabjstwa byo to, e krl radujc si niepomiernie, podczas uczty w Weronie kaza poda krlowej kielich zrobiony na jego polecenie z czaszki krla Kunimunda, swego tecia, i sam zaprasza j, aby wesoo pia wino jakby ze swoim ojcem. Jeli wydaje si to komu niewiarygodne, zaklinam si na Chrystusa, e mwi prawd. Sam widziaem, jak kielich ten podczas pewnego wita trzyma w rce krl Ratchis271, aby go pokaza biesiadnikom. Ot gdy Rosemunda usyszaa to zaproszenie, doznaa w swym sercu tak wielkiej boleci, e nie moga jej opanowa i wkrtce owadna ni myl, aby zgadzi ma i tak pomci mier ojca. Obmylia, e krla zabije jego mleczny brat Helmechis, piastujcy godno scilpora czyli krlewskiego stranika272. Namwi on krlow, aeby dla swego planu pozyskaa Peredea, ma niezwykle dzielnego. Gdy za Peredeo nie chcia si zgodzi na tak niegodny czyn, krlowa pooya si noc do ka jego pokojwki, z ktra on zwyk uprawia nierzd. Niewiadomy rzeczy Peredeo przyby do oa i spa z krlow. Kiedy ju wszystko si odbyo, zapytaa, czy wie, kim ona jest. W odpowiedzi zgodnie z przekonaniem poda imi przyjaciki. Krlowa za na to: Nie jest tak, jak sdzisz, bo ja jestem Rosemunda. Doprawdy, Peredeo, w tej chwili dopucie si tak wielkiej niegodziwoci, e albo ty zabijesz Alboina, albo on swym mieczem zgadzi ciebie. Wtedy Peredeo poj nieszczcie, w jakie si zaplta i zrozumia, e w ten sposb wbrew wasnej woli zosta zmuszony do zabicia krla. Rosemunda za,
270 271

W maju lub czerwcu 752 r. Ratchis panowa w latach 744-749. 272 ac. armiger, noszcy or.

67 kiedy Alboin oddawa si poudniowej drzemce, nakazaa w caym paacu gbok cisz, usuna wszelk bro, a miecz krlewski mocno przywizaa do grnej czci oa, aby nie mona go byo ani wynie, ani wyj z pochwy. Nastpnie, zgodnie z rad Helmechisa, kobieta krwawsza od bestii wprowadzia zabjc Perede. Alboin zbudzony nagle z drzemki poj groce mu niebezpieczestwo i szybko wycign rk po miecz. Nie mogc jednak go wyrwa, gdy by zbyt mocno przywizany, chwyci podnek i broni si nim przez jaki czas. lecz o boleci! wojownik nadzwyczaj odwany nie mg pokona wroga i ponis mier jak jaki niedorajda; m sawny z zadawania wrogom tak wielu klsk, zgin przez zamys jednej kobieciny. Jego ciao z wielkim paczem i lamentami Longobardowie pochowali pod jakimi schodami wiodcymi do paacu. Alboin by wysokiego wzrostu i fizycznie dobrze przystosowany do prowadzenia walki. W naszych czasach ksi Werony, Giselbert, otworzy jego grb i zabra stamtd miecz oraz wszelkie znalezione ozdoby. Dlatego z prnoci, cechujc zwykle ludzi prostackich przechwala si, e osobicie widzia Alboina. 29. O tym, jak Helmechis chcia panowa, lecz nie potrafi; jak z Rosemund uciek do Rawenny i jak oboje zginli. Po zabjstwie Alboina Helmechis stara si zaj jego tron. Lecz to mu si nie udao, gdy Longobardowie, bolejc bardzo nad mierci krla, usiowali pozbawi go ycia. Rosemunda niezwocznie porosia Longina273, prefekta Rawenny, aby jak najspieszniej przysa po nich okrty. Ucieszy si z tego Longinus i szybko posa okrt, na ktrym
273

Longinus sprawowa wadz w Italii z ramienia Bizancjum.

68 Helmechis i Rosemunda, ju jako maonkowie, zbiegli noc. Zabrali te ze sob Albsuind, crk krlewsk, oraz cay skarbiec longobardzki i pospiesznie przybyli do Rawenny. Wtedy prefekt Longinus zacz namawia Rosemund, aby zgadzia Helmechisa i z nim si poczya wzem maeskim. Zdolna do wszelkiej niegodziwoci i pragnc zosta pani Rawenny, Rosemunda przystaa na ten zbrodniczy czyn. Kiedy Helmechis po wziciu kpieli opuszcza azienk, podaa mu kielich z trucizn, mwic, eby wychyli na zdrowie. On zorientowawszy si, e wypi kielich mierci, wycign miecz z pochwy i zmusi Rosemund do wypicia tego, co jeszcze pozostao. Tak z wyrokw Boga wszechmocnego w jednym czasie zginli najniegodziwsi mordercy. 30. Po ich mierci Longinus przywiz do cesarza Alpswind wraz ze skarbcem Longobardw; o Peredeusie, ktry w Konstantynopolu zabi lwa i zgadzi dwch patrycjuszy. Po tych wydarzeniach prefekt Longinus wysa Albsuind wraz ze skarbcem Longobardw do cesarza w Konstantynopolu274. Niektrzy twierdz, e take Peredeo przyby do Rawenny razem z Helmechisem i Rosemund, a stamtd z Albsuind uda si do Konstantynopola, gdzie podczas publicznych widowisk na oczach cesarza zabi przeogromnego lwa. Powiadaj, e tak silnemu mowi na rozkaz cesarski wyupiono oczy, aby nie mg w cesarskim miecie nikomu wyrzdzi krzywdy. Po jakim czasie Peredeo postara si o dwa stosowne noe, ktre ukry w rkawach i pody na dwr. Obieca, e jeli zostanie wpuszczony, powie co, co bdzie poyteczne dla cesarza. Cesarz posa do niego dwch patrycjuszy, aby wysuchali, co ma do
274

Cesarzem by Justynus II (565-578)

69 powiedzenia. Kiedy przybyli do Peredea, ten przybliy si do nich majc im co rzekomo sekretnego powiedzie; nastpnie uchwyciwszy w obie rce noe, ktre przedtem schowa, tak mocno rani obydwu dostojnikw, e natychmiast upadli na ziemi i wyzionli ducha. W ten sposb m, pod pewnym wzgldem podobny do synnego Samsona, pomci swoje krzywdy i za utrat swoich dwojga oczu zgadzi dwch bardzo dla cesarza poytecznych ludzi.. 31. O Klefie, ktry panowa jako drugi z kolei krl i o jego mierci. Tymczasem w Italii na powszechnym zgromadzeniu w miecie Ticinum Longobardowie wybrali krlem Klema, ma spord siebie najznakomitszego. Ten zgadzi mieczem albo wypdzi z Italii wielu monych Rzymian. Po ptoraletnich rzdach, sprawowanych wsplnie z on Masan, zgin od miecza jednego ze swoich sug275 32. Jak ksita longobardzcy przez dziesi lat nakadali jarzmo Italii nie majc nad sob krla. Po jego mierci Longobardowie przez dziesi lat nie mieli krla276 i yli pod panowaniem ksit. Kady ksi rzdzi w swoim miecie: Zaban w Ticinum, Wallari w Bergamum, Alichis w Breksji277, Eoin w Trydencie, Gisulf w Forum Iulii. Lecz poza nimi jeszcze trzydziestu innych ksit rzdzio swoimi miastami. W tym czasie zgino wielu znakomitych Rzymian, by zaspokoi ich dz posiadania. Ci za, ktrzy pozostali przy yciu, odpowiednio przez wrogw podzieleni, stali si podatnikami i musieli Longobardom oddawa cz owocw swojej pracy. W sidmym roku od przybycia
275 276

Klef rzdzi w latach 572-574. Wg Origo IX przez dwanacie lat. 277 Dzis. Brescia.

70 Alboina z caym narodem do Italii owi ksita longobardzcy spustoszyli kocioy, wymordowali kapanw, zburzyli miasta, a ich ludno, ktra wyrastaa niby zasiew na polu, wycili w pie. Z wyjtkiem rejonw zajtych ju przez Alboina, Longobardowie zdobyli i ujarzmili wikszo Italii.

71

KSIGA III 1. Ksita longobardzcy wkroczyli do Galii dla zdobycia upw; ich najazd przepowiedzia w. Hospicjusz duo wczeniej. Po tych wydarzeniach niektrzy ksita longobardzcy z potnym wojskiem wkroczyli do Galii278. Ich wejcie na dugo przedtem przewidzia dziki objawieniu Ducha witego m Boy, Hospicjusz, ktry mia swoj samotni pod Nice. Mieszkacom tego miasta przepowiedzia, jakie im grozi niebezpieczestwo. By to m niezwykle wstrzemiliwy i prowadzcy ycie godne uznania. Nosi na ciele elazne acuchy i nakada wosiennic a jego poywienie stanowiy jedynie chleb i troch daktyli. W czasie za dni Wielkiego Postu ywi si jak pustelnicy samymi korzonkami egipskiego ziela279, ktre mu dostarczali tamtejsi kupcy. Za jego porednictwem Bg zdziaa wielkie rzeczy, ktre w swych ksigach opisa czcigodny biskup Grzegorz z Touronnes (Tours)280. Wspomniany wity m przybycie Longobardw do Galii przepowiedzia w nastpujcych sowach: Przyjd mwi Longobardowie do Galii i spustosz jej siedem miast,
278

O tej inwazji por. Grzegorz z Tours, Historia Frankw IV 42. Pawe Diakon wzoruje si na jego przekazie. Inwazja miaa miejsce w 569 r. 279 Ziele egipskie herba Aegyptiorum trudne do zidentyfikowania. 280 W opowiadaniu Pawe trzyma si wiernie relacji Grzegorza z Tours, Historia Frankw VI 6.

72 dlatego i niegodziwo ich staa si wielka w oczach Boych. Wszyscy bowiem mieszkacy dopuszczaj si krzywoprzysistw, zodziejstw, rabunkw i zabjstw; nie ma w nich adnych owocw sprawiedliwoci; nie daj dziesicin, nie karmi biednych, nie okrywaj nagich, nie przyjmuj pielgrzymw pod swj dach. Dlatego ta kara spadnie na ow ludno. Swoim za zakonnikom wyda polecenie mwic: Opucie to miejsce i zabierzcie ze sob to, co posiadacie. Oto bowiem nadchodzi lud, o ktrym mwiem. Na ich sowa: Nie opucimy ci, witobliwy ojcze, odpowiedzia: Nie bjcie si o mnie, bo wprawdzie wyrzdz mi oni rnorakie krzywdy, ale nie doprowadz do mierci. 2. O Longobardzie, ktry chcia zgadzi w. Hospicjusza; o tym, jak jego rka staa si martwa i jak j uleczy w wity, a Longobard sta si mnichem. Odeszli mnisi, a wkroczyo wojsko Longobardw. Kiedy onierze spustoszyli wszystko, co znalazo si w ich zasigu, przybyli do samotni witobliwego ma. On za ukaza si im w oknie wiey. onierze szukajc drzwi, przez ktre mogliby si dosta do niego, obchodzili wie, drzwi jednak nie znaleli. Wtedy dwch spord nich weszo na dach i go zerwao. Zobaczywszy ma skrpowanego acuchem i ubranego we wosiennic, rzekli: Oto jest zoczyca, ktry dopuci si zabjstwa i dlatego siedzi tu skuty acuchami. Zawoali tumacza i zapytali, jak zbrodni popeni, e tak surow otrzyma kar. On powiedzia, e jest zabjc i ma na sumieniu wielkie zbrodnie. Wtedy jeden wycign miecz, aby uci mu gow, ale jego rka nagle sztywno zawisa w powietrzu i nie mg jej opuci na d. Miecz wypad

73 mu na ziemi281. Na ten widok jego towarzysze podnieli krzyk ku niebu i prosili witego ma, aby rzek im askawie, co maj robi. ten za uczyni znak krzya i przywrci sprawno uschemu ramieniu. Uzdrowiony Longobard nawrci si na wiar Chrystusow; najpierw zosta klerykiem, nastpnie mnichem i w tyme miejscu na subie Boej wytrwa do koca swego ycia. wity Hospicjusz za przepowiada sowo Boe Longobardom i suchali go ze czci dwaj ksita, ktrzy wrcili zdrowo i cao do ojczyzny. Kilku jednak, co wzgardzio jego sowami, zgino marnie w teje prowincji. 3. Patrycjusz Amatus wypowiedzia wojn wojsku longobardzkiemu, ponis klsk i zgin; zwycizcy Longobardowie powrcili do Italii z wielkim upem. Kiedy Longobardowie pustoszyli Gali, Amatus282, patrycjusz teje prowincji, podlegy krlowi Frankw Guntramnowi, wyprowadzi przeciwko nim wojsko i stoczy bitw, w ktrej poleg podczas prby ucieczki. Tak wielk klsk zadali wtedy Longobardowie Burgundom, e nie mona byo zliczy polegych. Zdobywszy niezliczone upy powrcili do Italii. 4. Longobardowie powtrnie wkroczyli do Galii i ponieli klsk z rk patrycjusza Mummulusa. Po ich odejciu krl przywoa Euniusa, zwanego take Mummulusem i obdarzy go godnoci patrycjusza. Gdy za Longobardowie znw napadli na Gali283 i

281

Podobne wydarzenie zwizane jest z kapanem Santulusem z Nursji (por. Grzegorz Wielki, Dialogi III 37). 282 Wiadomoci zaczerpnite z Grzegorza z Tours, Historia Frankw IV 42. 283 W 571 r.

74 dotarli do miejscowoci Mustiaskalmes284, ktra ley koo miasta Ebredunum285, wyruszy z wojskiem Mummulus i przyby do tego miejsca razem z Burgundami. Otoczy Longobardw wojskiem, uczyni nawet dla siebie przejcie poprzez lene bezdroa, uderzy na nich i wielu pooy trupem. Niektrych jednak wzi do niewoli i posa do swego krla Guntramna. Po tych wydarzeniach Longobardowie powrcili do Italii. 5. Sasi, ktrzy przybyli do Italii razem z Longobardami, ponieli klsk z rk Mummulusa podczas upienia Galii. Z kolei Sasi, ktrzy przybyli do Italii razem z Longobardami, uderzyli na Gali i rozbili obz na ziemi Reges286, koo wioski Stablo287. Grasujc po wioskach nalecych do okolicznych miast brali upy, uprowadzali jecw lub pustoszyli wszystko dookoa. Na wiadomo o tym Mummulus uderzy na nich z wojskiem i wielu wymordowa; nie zaprzesta za masakry, dopki noc nie pooya temu kresu. Ludzie bowiem byli cakiem niezorientowani w tym, co si wydarzyo. Rankiem za Sasi ustawili wojsko i dzielnie przygotowali si do bitwy; jednak po wymianie posacw zawarli pokj z Mummulusem, dali mu podarunki, pozostawili wszystkich jecw i cay up oraz powrcili do Italii. 6. Sami Sasi wraz z onami i dziemi powtrnie wkroczyli do Galii; otoczeni przez Mummulusa w czasie pldrowania tych ziem wykupili si zotem,
284 285

Miejsce nieznane; w rkopisach wystpuj rne wersje. Staroytne Eborodorum albo Ebrodorum w Alpach Wysokich przy drodze prowadzcej z Italii do Hiszpanii. 286 Prawdopodobnie Riez. 287 Prowincja Mezel w Alpach Niskich.

75 przybyli do krla Sigisperta i stamtd wrcili do ojczyzny. Po powrocie do Italii wzili ze sob ony, dzieci i cay dobytek i znw postanowili uda si do Galii. Pragnli mianowicie o ile ich przyjmie i wesprze krl Sigispert powrci do swojej dawnej ojczyzny. Jest za pewne, e ci Sasi po to przybyli do Italii z dziemi i onami, aby mogli w niej zamieszka na stae. Nie chcieli jednak, co wydaje si zrozumiae, podlega wadzy Longobardw. Tymczasem za Longobardowie nie pozwalali im y wedug ich wasnych praw i dlatego, jak si uwaa, z powrotem powdrowali do swojej ojczyzny. Wkraczajc na teren Galii, ustawili si w dwa klinowe szyki wojenne: jeden maszerowa przez miasto Nice, drugi za szed przez Ebredunum t sam drog, co poprzedniego roku. Poniewa bya pora niw, kosili i mcili zboe, ywili si nim sami i karmili swoje zwierzta. Ich upem padao bydo, nie powstrzymywali si te od palenia zagrd. Kiedy dotarli do Rodanu i chcieli go sforsowa, aby uda si do krla Sigisperta, zabieg im drog Mummulus z silnym oddziaem wojska. Zobaczywszy go, bardzo si przestraszyli. On jednak, za wielk sum zotych monet, zostawi ich w spokoju i pozwoli im przej przez Rodan. W drodze do krla Sigisperta oszukali mnstwo ludzi podczas transakcji handlowych dajc sztabu spiu, ktre tak jako pomalowali, e wyglday jak prawdziwe i sprawdzone zoto. Wielu dao si nabra i zamieniajc zoto na spi stao si biedakami. Gdy jednak Sasi przybyli do krla Sigisperta, ten pozwoli im pj do kraju, z ktrego przedtem wyruszyli. 7. Sasi, chcc wypdzi ze swojej ojczyzny Swebw i inne plemiona, ktre tam si osiedliy, zostaj przez nich okrutnie wymordowani. Przybywszy do

76 ojczyzny znaleli j, o czym ju wczeniej wspominalimy288, w rkach Swebw i innych plemion. Wystpili wic przeciwko nim, starajc si ich wypdzi i zniszczy289. Aktualni za mieszkacy obiecali im trzeci cz ziem takimi sowami: Moemy przecie y i mieszka razem bez walki. Kiedy za w aden sposb nie chcieli na to przysta, obiecali im poow ziem, a nastpnie dwie trzecie, dla siebie zachowujc tylko jedn trzeci. A gdy Sasi i na to nie wyrazili zgody, obiecali im da z ziemi take i bydo, byleby tylko wstrzymali si od wojny. Lecz Sasi na to te si nie zgodzili; dc do rozstrzygnicia zbrojnego, umwili si jeszcze przed stoczeniem bitwy co do tego, jak podziel midzy siebie ony Swebw. Lecz nie na ich stron, jak przypuszczali, los przechyli szal zwycistwa. Albowiem w bitwie polego ich a dwadziecia tysicy, podczas gdy Swebw tylko czterystu osiemdziesiciu, caa za reszta cieszya si zwycistwem. Ocalae z bitwy sze tysicy Sasw lubowao, e nie bd goli brd ani obcina wosw290, dopki nie pomszcz klski na Swebach. Stanli znw do bitwy, ale sromotnie przegrali i wreszcie odstpili od walki. 8. Trzej wodzowie longobardzcy: Amon, Zaban i Rodan wkroczyli do Galii; Zaban i Rodan zostali pokonani przez Mummulusa; wszyscy trzej powracaj do Italii. Po tych wydarzeniach291 ruszyo na Gali trzech ksit longobardzkich, a mianowicie Amon, Zaban i Rodan. Amon maszerujc drog na
288 289

Zob. wyej, przyp. 120. Za Grzegorzem z Tours, Historia Frankw V 15. 290 Typowe lubowanie i zwyczaj Germanw. Por. Tacyt, Germania 31. 291 Po 574 r.

77 Ebredunum dotar do posiadoci Machoa292, ktr Mummulus otrzyma w podarunku od krla i tam rozbi obz. Zaban pody przez miasto Deinse293 i przyby do Walencji294; Rodan za wkroczy do miasta Gratianopolis295. Amon podbi prowincj Arelate296 wraz z przylegymi miastami i podszed a do Kamiennego Pola pod Marsyli, rabujc wszystko, co mg znale. Gdy ju przygotowa si do oblenia miasta Akwe297, mieszkacy wypacili mu dwadziecia dwa funty srebra, na skutek czego odstpi od tego miejsca. Podobnie te postpowali Rodan i Zaban, palc i grabic miejscowoci, do ktrych dotarli. Na wiadomo o tym patrycjusz Mummulus wyruszy z silnym oddziaem wojska i star si najpierw z Rodanem, ktry zaj Gratianopolis. Wielu jego onierzy wyci, a samego Rodana zranionego wczni zmusi do ucieczki w wysokie gry. Ten z piciuset ocalaymi onierzami, bdzc po lenych bezdroach, dotar do Zabana oblegajcego wanie Walencj i przedstawi mu cay przebieg wydarze. Obaj wyruszyli do Ebredunum rabujc niemiosiernie wszystko po drodze. Wyszed im tam naprzeciw Mummulus z ogromnym wojskiem i pokona ich w bitwie. Zaban i Rodan ruszyli wtedy do Italii i przybyli do Sekusjum298, w ktrym z ramienia cesarza rzdzi

292 293

Dzis. Mcon nad Soan w rodk.-wsch. Francji. Dzis. Dijon na pnoc od Mcon. 294 Staro. Iulia Valentia, dzis. Valence na poudnie od Lyonu. 295 Dzis. Grenoble, staro. Gratianopolis, nazwane tak na cze cesarza Gracjana, ktry nada mu w 380 r. status civitas. 296 Dzis. Arles przy ujciu Rodanu. 297 Staro. Aquae Sextiae, dzis. Aix-en-Provence. 298 Dzis. Susa, na zach. od Turynu.

78 Sisinnis299, wczesny dowdca wojskowy. Mummulus posa do niego sug, ktry dostarczy mu list i przekaza ustn informacj, e Mummulus spiesznie ku niemu poda. Na wie o tym Zaban i Rodan czym prdzej wycofali si do swoich posiadoci. Kiedy usysza o tym Amon, zamierza z duym upem rwnie powrci do Italii. Na skutek jednak wielkich niegw musia upy pozostawi, gdy ledwo sam i jego ludzie mogli przedosta si przez cieki w Alpach. Tak przyby do swojej ojczyzny. 9. Frankowie zdobywaj grd Longobardw, Anagnis; Ragilo ginie z rk wodza Frankw Chramnichisa; Ewin, ksi longobardzki z Trydentu, zgadzi Chramnichisa. W tych dniach warownia Anagnis300 leca koo Trydentu na pograniczu Italii, poddaa si Frankom, ktrzy tam nadeszli. Z tego powodu graf longobardzki z Lagaris301, nazwiskiem Ragilus, uda si do Anagnis i spustoszy je. Wracajc z upem natkn si na idcego z przeciwka wodza Frankw Chramnichisa, ktry i jego samego, i wielu spord jego ludzi pozbawi ycia na rwninie Rotaliani302. Wkrtce tene Chramnichis spldrowa Trydent i poleg wraz ze swymi towarzyszami z rki trydenckiego wodza Ewina w

299

Zlatynizowana forma imienia Sisige, dowdcy Gotw, ktry cieszy si du niezalenoci wykorzystujc niesnaski pomidzy Frankami a Bizancjum. 300 Dzis. Castel Nan albo Non lub prociej Nanno nad rzek Noce, w pobliu Trydentu. 301 Lagare, chodzi o Valle Lagarina albo Valle di Lagaro, ktra stanowi cz doliny Adygi. Graf, w tekcie: comes. 302 Rwnina Rotaliani ley midzy Salurnum I Anagnis na prawym brzegu rzeki Noce, dopywu Adygi.

79 miejscowoci zwanej Salurnis303, a cay jego up zabra zwycizca, ktry przepdzi Frankw i odzyska okrg trydencki. 10. mier krla Frankw Sigisperta i lub ksicia Ewina. W tym czasie304 Sigispert, krl Frankw, zosta zdradziecko zamordowany przez Hilperyka, swego brata, ktremu wypowiedzia wojn. Tron po nim przej nieletni syn wraz ze swoj matk Brunehild. Ewin za, ksi Trydentu, o ktrym wyej mwilimy, poj za on crk krla bawarskiego, Garibalda. 11. mier Justynusa Modszego i o tym, jaki by on za ycia. W tym czasie w Konstantynopolu, jak wyej powiedzielimy305, panowa Justynus Modszy306, czowiek niezwykle chciwy, gardzcy ubogimi i ograbiajcy senatorw. Jego dza posiadania bya tak wielka, e kaza porobi elazne skrzynie, do ktrych mgby chowa zrabowane talenty zota. Mwi, e popad take w herezj pelagiask307. Poniewa sta si w sercu guchy na gos przykaza Boych, sprawiedliwym wyrokiem Boga utraci moc rozumu i sta si obkany. Powoa on Tyberiusza na Cezara308, aeby rzdzi paacem i kilkoma prowincjami.
303

Salurnum, Salerno, na prawym brzegu Adygi w prowincji Trydent. 304 W 576 r.; por. Grzegorz z Tours, Historia Frankw IV 52; V 1. 305 Zob. II 4; wiadomo za Grzegorzem z Tours, Historia Frankw IV 40; V 19-20, V 30. 306 W latach 565-578. 307 Od Pelagiusza (ok. 354-427), wedug ktrego czowiek zbawia si moc wasnej woli, odrzuca on doktryn o grzechu pierworodnym i koniecznoci aski Boej. 308 Czyli cesarza wspregenta; Tyberiusz Flawiusz Amicjusz Konstantyn rzdzi w imieniu Justynusa II od 578 r., jak o cesarz Tyberiusz II piastowa wadz do 582 r.

80 Tyberiusz za by mem prawym, uytecznym, dzielnym, mdrym, hojnym, sprawiedliwym w rzdach, okrytym saw zwycistw i, co najwaniejsze, prawdziwym chrzecijaninem. Poniewa rozda on ubogim wiele nagromadzonych przez Justynusa skarbw, cesarzowa Zofia ajaa go czsto twierdzc, e doprowadzi pastwo do ubstwa. To, co ja mwia przez wiele lat gromadziam, ty rozdajesz w krtkim czasie. Odpowiada na to: Mam ufno w Panu, e nie zabraknie pienidzy w naszym skarbcu, aby dawa jamun ubogim i wykupywa jecw. Jest to bowiem wielki skarb, o ktrym mwi Pan309: Ale skarbcie sobie skarby w Niebie, gdzie ani rdza, ani ml nie psuje i gdzie zodzieje nie wykopuj ani nie kradn. Gromadmy wic skarby w niebie z tego, co Pan nam poleci zbiera, a Pan pomnoy askawie nasze ziemskie skarby. Po jedenastu latach310 rzdw Justynus zmar w obkaniu, w jakie nieszczliwie popad. W tym czasie za porednictwem patrycjusza Narsesa prowadzi z Gotami i z Frankami wojny, ktre wyej omwilimy, uprzedzajc wydarzenia311. Kiedy za w czasach papiea Benedykta312 Longobardowie pustoszyli wszystko wok i panowa wielki gd, posa na okrtach z Egiptu do Rzymu wiele tysicy korcw zboa i tak przez okazanie swego miosierdzia uly doli miasta. 12. O rzdach Tyberiusza Konstantyna i jego dobrych czynach, czyli o bogactwach, jakimi go Bg
309 310

Mt 6,20. W rzeczywistoci po 13 latach (565-578). 311 Zob. II 1. 312 Pontyfikat Benedykta przypada na lata 575-579; opisane przez Pawa wydarzenie pochodzi z 579 r. (Lib. Pont. LXIII Benedictus).

81 obdarzy. Po mierci Justynusa wadz przej Tyberiusz Konstantyn jako pidziesity krl rzymski. By on, o czym ju mwilimy, Cezarem w czasie panowania Justynusa i rzdzi paacem oraz codziennie rozdawa liczne jamuny313. Pan Bg da mu moc zota. Pewnego razu przechadzajc si po paacu zobaczy w pododze marmurow pyt, na ktrej by wyrzebiony krzy Paski. Rzek wtedy: Krzyem Paskim winnimy chroni od za nasze ciaa i nasze serca, a oto tutaj depczemy po nim nogami. I kaza jak najszybciej zabra ow pyt. Jednak po jej usuniciu znaleziono drug z takim samym znakiem. Kaza i t usun. Pod ni odkryto trzeci pyt. Na jego rozkaz i t usunito, a wtedy znaleziono wielki skarbiec zawierajcy ponad sto tysicy sztuk zota. Tym zotem cesarz obdzieli ubogich jeszcze hojniej ni zwykle. Podobnie byo w Italii z patrycjuszem Narsesem, wacicielem wspaniaego domu w pewnym italskim miecie. Do miasta tego przyby on z ogromnymi skarbami i tam, w swoim domu, kaza potajemnie wykopa gboki zbiornik, do ktrego woy wiele setek tysicy sztuk zota i srebra. Wszystkich znajcych ten fakt poleci zabi, a tajemnic powierzy pod przysig tylko jednemu starcowi. Po mierci Narsesa w starzec przyby do cesarza Tyberiusza i rzek: Jeli bd mia z tego korzy, wyjawi ci, cesarzu, niezwyk rzecz. Na to cesarz rzek: Mw, co chcesz powiedzie, bo bdziesz mia z tego korzy, jeli to, o czym powiesz, mnie przyniesie korzy. Posiadam powiada ukryty skarbiec Narsesa i nie mog tego trzyma w tajemnicy, bdc u kresu ywota. Ucieszy si cesarz Tyberiusz i posa swoje sugi do owego miejsca. Starzec odszed, a za nim ruszyli zaciekawieni sudzy; przybywszy do zbiornika otworzyli go i weszli
313

Na podstawie Grzegorza z Tours, Historia Frankw V 19.

82 do rodka. Znaleli tam tak wielk ilo srebra i zota, e przez wiele dni nie mogli go oprni. Cezar za prawie wszystko, zgodnie ze swoim zwyczajem, pen garci rozda ubogim. Kiedy mia on otrzyma koron cesarsk, i lud jak nakazywa zwyczaj czeka na niego w cyrku ogldajc widowiska, zrobiono na niego zasadzk, aby na tron cesarski wynie Justyniana, krewnego Justynusa314. Lecz Tyberiusz najpierw odwiedzi miejsca wite, nastpnie przywoa do siebie patriarch miasta i w towarzystwie konsulw oraz paacowych prefektw wkroczy do cyrku w purpurowej szacie, z koron na gowie i zasiad na tronie cesarskim; wrd niezmierzonych pochwa utwierdzony zosta w chwale wadzy krlewskiej. Jego przeciwnicy dowiedziawszy si o tym i nie mogc nic zdziaa przeciwko temu, ktry ufno swoj zoy w Bogu, okryli si wielkim wstydem i hab. Po upywie kilku dni przyby do niego Justynian, rzuci si do cesarskich ng i za uzyskan ask przynis mu tysic piset sztuk zota. Cesarz przyj go askawie i pozwoli mu przebywa w paacu koo siebie. Cesarzowa Zofia, niepomna jednak na obietnic uczynion Tyberiuszowi, usiowaa uknu przeciw niemu spisek. Kiedy zgodnie z rytuaem cesarskim trzydziestego dnia uda si on do wiejskiego paacu, aby zay przyjemnoci zbierania winogron, potajemnie zawoaa Justyniana i jemu chciaa darowa tron. Dowiedziawszy si o tym, Tyberiusz szybko powrci do Konstantynopola, uwizi cesarzow, zabra jej skarby, pozostawiajc jedynie tyle, ile potrzebowaa na codzienne utrzymanie. Odsun te od niej dotychczasow sub, a na jej miejsce wprowadzi swoich zaufanych ludzi, ktrym nakaza zarwno okazywa jej posuszestwo, jak i nie dopuszcza do
314

Zob. Grzegorz z Tours, op. cit., V 30.

83 niej nikogo z poprzedniej suby. Justyniana zaja jedynie sowami, w przyszoci za tak go umiowa, e przyobieca wyda za jego syna swoj crk i prosi o jego crk dla swojego syna. Lecz plany te, nie wiem dlaczego, nie zostay zrealizowane. Pod jego osobistym dowdztwem wojsko zadao cik klsk Persom315; ze zwyciskiej wyprawy wrci z tak wielkim upem, w tym z dwudziestoma soniami, e jak si wydawao mogyby one zadowoli kad ludzk dz posiadania. 13. O pienidzach, ktre cesarz przysa Hilperykowi, o w. Grzegorzu i spustoszeniu (miasta) Klassis. Kiedy frankoski krl Hilperyk316 wysa do cesarza317 posw, otrzyma od niego wiele rnych darw, w tym take jednofuntowe zote monety318, majce na jednej stronie podobizn cesarza z napisem wokoo: TYBERIUSZA KONSTANTYNA WIECZYSTEGO CESARZA, a z drugiej kwadryg z wonic i napis: CHWAA RZYMIAN. W tych dniach w. Grzegorz, diakon, ktry pniej zostanie papieem319, jako legat papieski w cesarskim miecie320 napisa Ksigi moralne321 i w dyspucie toczonej przed cesarzem pokona Eutycjusza, biskupa tego miasta, bdzcego w kwestii
315 316

Cesarz Tyberiusz II odnis zwycistwo nad Persami w 573 r. Pisownia take Chilperik; na podstawie Grzegorza z Tours, op. cit. VI 2. 317 Tyberiusza II. 318 Ciar tej jednostki by rny w zalenoci od miejsca i czasu. 319 Por. wyej, przyp. 73. 320 Papie Pelagiusz II (578-590) wysa Grzegorza do Konstantynopola jako swego apokryzjariusza, czyli nuncjusza apostolskiego, ktry funkcj t sprawowa w latach 579 -585. 321 Chodzi zapewne o Moralia in Job albo Expositio in librum Iob w 35 ksigach, w ktrych zawar objanienia historyczne, dogmatyczne i moralne. Jest to niejako podrcznik teologii moralnej.

84 zmartwychwstania322. Wtedy take Faroald, pierwszy ksi Spoleto, najecha z wojskiem longobardzkim bogate miasto Klassis323 i opuci je, ogoociwszy wpierw cakowicie z wszystkich bogactw. 14. O mierci patriarchy Probinusa i o jego nastpcy Eliaszu. W Akwilei zmar patriarcha Probinus, ktry kierowa kocioem przez jeden rok. Na czele tego kocioa stan kapan Eliasz324. 15. O mierci cesarza Tyberiusza Konstantyna i rzdach Maurycjusza. Tymczasem Tyberiusz Konstantyn po siedmioletnich rzdach w pastwie325 kiedy poczu, e zblia si dzie jego mierci, naradziwszy si z krlow Zofi, wybra na swego nastpc Maurycjusza326, ma dzielnego, z pochodzenia Kapadocyjczyka. Dajc mu za on swoj crk ubran w krlewski strj, powiedzia: Niech razem z t oto dziewczyn moje imperium staje si twoim! Rzd nim szczliwie i pamitaj, aby zawsze kocha suszno i sprawiedliwo! Gdy to rzek, przenis si z tej ziemi do wieczystej ojczyzny i pozostawi ludowi po sobie wielk aob. By on bowiem czowiekiem wielkiej dobroci, sprawiedliwym
322

Eutychiusz, Eutycjusz (ok. 512-582) upowszechnia pogld o subtelnoci (nienamacalnoci) cia ludzkich po ich zmartwychwstaniu. 323 Port wojenny zaoony przez Augusta (classis flota) w pobliu Rawenny. 324 Eliasz po zajciu Akwilei przez Longobardw postanowi przenie stolic biskupi na wysp Grado, podlegajc wadzy cesarza w Konstantynopolu. 325 Por. Grzegorz z Tours, op. cit., VI 30. 326 Maurycjusz by dowdc wojsk wschodnich; pochodzi z Kapadocji, krainy w Azji Mniejszej; godno cesarsk piastowa w latach 582-602; naley do znakomitszych cesarzy bizantyskich.

85 w sdach, ostronym w ferowaniu wyrokw, nikim nie gardzcym, lecz ogarniajcym wszystkich yczliwoci. Miujc wszystkich, sam rwnie by przez wszystkich miowany. Po jego mierci Maurycjusz w purpurowej szacie, z diademem na gowie, uda si do cyrku, gdzie wszyscy wyrazili swoj rado. Rozdzieli tam wrd ludnoci hojne dary i jako pierwszy Grek otrzyma potwierdzenie swojej cesarskiej wadzy. 16. O panowaniu Autariego i bezpieczestwie, jakie panowao w jego czasach. Tymczasem Longobardowie, pozostajc przez dziesi lat pod wadz ksit327, postanowili na wsplnej naradzie obra krlem Autariego328, syna wspomnianego wyej ksicia Klema. Dla nadania mu wikszej godnoci nazwali go take imieniem Flawiusza329. Tym szczliwym imieniem posugiwali si odtd wszyscy longobardzcy krlowie. Wtedy take, z powodu przywrcenia wadzy krlewskiej urzdujcy ksita poow wszystkich swoich posiadoci przeznaczyli na potrzeby krla, aeby sam mg si z nich utrzyma krl, jego wita i wszyscy penicy dla niego rne

327 328

Zob. wyej II 32. Autari by krlem w latach 584-590. 329 Flawiusze (Flavii) by to rd rzymski pochodzenia plebejskiego. Do gens Flavia naleeli cesarze: Wespazjan, Tytus, Domicjan; w pniejszym cesarstwie Flavii byo sztucznym nomen gentile, ktre przybierali cesarze po Konstantynie Wielkim; nosili je: Walentynian, Walens, Konstancjusz Chlorus, Konstantyn i ich potomkowie oraz cesarze bizantyscy. Przydomek Flawiusz przejli take Teodory (Flavius Theodoricus rex), krl ostrogocki (ok. 454-526). Longobard Autari chcia w ten sposb podwadnym Rzymianom da do zrozumienia, e jest dziedzicem wczeniejszych cesarzy.

86 obowizki330. Obcion ludno podzielono jednak midzy longobardzkich gospodarzy331. Byo to wszake godne podziwu w paskie Longobardw, e nie czyniono w nim gwatw, nie urzdzano zasadzek, nikt nie zmusza nikogo do nadmiernych robt ani nikogo nie upi. Nie istniay kradziee ani rozboje; kady mg udawa si bezpiecznie i bez adnego strachu, dokd tylko chcia332. 17. Childepert wkroczy do Italii, lecz wycofa si po zawarciu pokoju. W tym czasie333 cesarz Maurycjusz przez swoich legatw przekaza krlowi Frankw, Childepertowi, pidziesit tysicy soldw334, aby ze swoim wojskiem uderzy na Longobardw i wypdzi ich z Italii. Ten nie zwlekajc wtargn do Italii z niezliczonymi zastpami Frankw. Longobardowie jednak obwarowali si w miastach, wysali posw z darami do Childeperta i zawarli z nim pokj335. Gdy powrci do Galii i cesarz Maurycjusz dowiedzia si, e zawar z Longobardami pokj, zacz domaga si od niego zwrotu pienidzy, ktre mu da, aby zniszczy Longobardw. Lecz Childepert ufny w swoje siy nawet nie chcia odpowiedzie w tej sprawie.
330

By to starodawny zwyczaj germaski, o ktrym wspomina te Tacyt, Germania XV. 331 Zob. wyej II 32. 332 Pawe koloryzuje tutaj na korzy Longobardw, w rzeczywistoci bowiem za ich panowania Italia przeywaa okres swego najgbszego upadku. 333 Prawdopodobnie w 584 r. 334 Solidus, moneta zota, rozpowszechniona w pnym Cesarstwie, przede wszystkim na Wschodzie, wprowadzona przez Konstantyna Wielkiego; 1/72 funta (327,54 g.). 335 Grzegorz z Tours, op. cit., VI 4,2 pisze, i Longobardowie poddali si jego wadzy (...) i przyrzekli, e bd wiernymi stronnikami oraz poddanymi.

87 18. Zdobycie Breksillus i ucieczka ksicia Droktulfa. Po tych wydarzeniach krl Autari przystpi do oblenia lecego nad Adriatykiem miasta 336 Breksillus , w ktrym schroni si ksi longobardzki Droktulf; przeszedszy mianowicie na stron cesarza, poczy si on z jego wojskami i stawia mny opr siom longobardzkim. Pochodzi A z plemienia Swebw, to jest Alamanw337, wychowywa si wrd Longobardw, a poniewa mia odpowiednie kwalifikacje, osign zaszczytny urzd ksicia. Kiedy jednak nadarzya mu si okazja pomszczenia swojej niewoli, podnis or przeciwko Longobardom. Ci prowadzili z nim cikie wojny, a w kocu pobili go wraz z wojskami, ktre wspiera i zmusili do wycofania si do Rawenny338. Miasto Breksillus zostao zdobyte, a jego mury zrwnane z ziemi. Po tym wszystkim krl Autari zawar trzyletni pokj z patrycjuszem Smaragdusem, rzdzcym wtedy w Rawennie339. 19. mier Droktulfa; epitafium, jakim go uczczono. Wojska rawenneskie, wspierane przez wspomnianego wyej Droktulfa, czsto walczyy z Longobardami. Zbudowawszy flot wypdziy z jego pomoc Longobardw z miasta Klassis. Po mierci tego ma mieszkacy wybudowali mu przed wityni340 w.
336 337

Dzis. Brescello nad Padem, w prowincji Reggio Emilia. Alamanowie (Lemanowie) to zbiorowa nazwa dla kilku plemion germaskich zamieszkujcych Germani Poudniow. Wg rde naleay do nich takie plemiona, jak Kwadowie, Markomanowie, Jazygowie i inni. Od IV w. zwano ich take Swebami. 338 Rawenna bronia ich przed Bizancjum. 339 W 585 r. 340 W Rawennie; w. Witalis, mczennik z I w., na cze ktrego wzniesiono wityni w I po. VI w.

88 Witalisa Mczennika wspaniay grobowiec, na ktrym napis w takich sowach gosi jego saw:
Ten oto grb zamyka w sobie tylko ciao Droktona, Ktry dziki swym zasugom na caym yje wiecie. Mieszka wprawdzie z Bardami341, lecz Swebem by z [pochodzenia, I std dla wszystkich by miy narodw. Grone mia przy tym oblicze, lecz dusz cakiem agodn, Na jego za mn pier duga spywaa broda. On zawsze kocha rzymskiego pastwa dumne sztandary342, Plemieniu za swemu sromotn nis zgub343 Pogardzi drogimi ojcami, gdy nas on tylko pokocha I te Rawenn za swoj uzna ojczyzn. Pierwsz mu chwa przynioso zdobyte miasto Breksillus, Gdzie yjc, postrachem dla wszystkich by wrogw. Gdzie po rzymskich sztandarach blaskiem potgi zajania I pierwsz jemu chorgiew Chrystus trzyma pozwoli 344. Std take, gdy zdrad Faroald zaj miasto Chassis, By Klassis odzyska, flot ruchliw zbudowa. Na maych stateczkach falami rzeki Badrinus345 niesiony Niezliczone Bardw oddziay on jeden zwyciy. On take na wschodnich ziemiach Awara dzikiego pokona, Wielk swym panom palm zwycistwa przynoszc. Wsparty pomoc Witalisa Mczennika czsto odbywa triumfy I jako zwycizca wchodzi do tego miasta. W jego wityni pragn po mierci zoy swe ciao, I chcia, by grobowiec tam stan dla niego. Na ou mierci o to prosi sug Boego Jana, A ten ze czci w tej oto zoy go ziemi.

20. O rzdach papiea Pelagiusza i herezji patriarchy Eliasza. Po mierci papiea Benedykta346
341 342

Longobardami. Chodzi, rzecz jasna, o pastwo bizantyskie. 343 Epitafium piane z punktu widzenia obywateli bizantyskich. 344 Najprawdopodobniej aluzja do nawrcenia Droktulfa (Droktona) na wiar chrzecijask. 345 Dzis. Padoreno, dopyw Padu. 346 W 759 r.

89 biskupem rzymskiego Kocioa bez zgody cesarza zosta Pelagiusz347, poniewa Longobardowie oblegali Rzym i nikt nie mg si stamtd wydosta. Tene Pelagiusz wysa wielce uyteczny list do Eliasza, biskupa Akwilei, ktry nie chcia przyj Trzech Artykuw soboru chalcedoskiego348. Przepisa go wczesny diakon, w. Grzegorz349. 21. O wojnie Childeperta przeciw Hiszpanom i o mierci Ingundy. W tym czasie350 Childepert, krl Frankw, prowadzi zwycisk wojn z Hiszpanami. Przyczyna za walki bya nastpujca: Childepert swoj siostr Ingund wyda za m za Hermenegilda, syna krla Hiszpaskiego Lewigilda. Tene Hermenegild

347

Pelagiusz II (578-590) kierowa Kocioem, a waciwie take Itali, w bardzo trudnym okresie, kiedy to Longobardowie podbijali jej ludno i szerzya si schizma w sprawie Trzech Artykuw. 348 W 543/544 r. Justynian wyda edykt dogmatyczny potpiajcy tzw. Trzy Artykuy, czyli teksty Teodora z Mopsuestii, prekursora nestorianizmu, jego przyjaciela Teodoreta i ich ucznia, Ibasa z Odessy. Edykt ten mieli podpisa wszyscy biskupi. Jednake wielu odmawiao podpisu ze wzgldu na orzeczenie soboru chalcedoskiego (451 r.), ktry zwalnia potpione osoby od zarzutu herezji. Wywoao to rozam w Kociele, zwaszcza biskupi zachodni z papieem Wigiliuszem na czele odmwi li podpisania edyktu cesarskiego. Pniej jednak niektrzy, jak wspomniany tu Eliasz, biskup Akwilei, opowiedzieli si za Trzema Artykuami. Schizma, zwaszcza w pnocnej Italii, przetrwaa do pocztku VIII w. 349 w. Grzegorz Wielki piastowa najpierw urzd prefekta Rzymu, pniej wstpi do klasztoru, gdzie zosta wywicony na diakona; nalea do grona siedmiu diakonw rzymskich stanowicych przyboczna rad papiea. 350 Por. Grzegorz z Tours, op. cit., VIII 28; Grzegorz Wielki, Dialogi III 31.

90 dziki nauce biskupa Hispalis351 Leandra352 i zachcie swojej maonki, nawrci si na wiar katolick. Dotd bowiem, jak i ojciec jego podlega chorobie herezji ariaskiej353. Zbrodniczy ojciec kaza go za to zabi siekier w samo wito Wielkanocy. Ingunda za uciekajc z Hiszpanii po mierci ma i mczennika, chciaa dotrze do Galii, lecz wpada w rce onierzy, ktrzy strzegli granicy przed hiszpaskimi Gotami354. Ujt wraz z maym synkiem odstawiono na Sycyli, gdzie dokonaa dni swego ywota355. Syna za jej przekazano cesarzowi Maurycjuszowi do Konstantynopola. 22. O wojsku frankoskim, ktre najechao Itali i powrcio bez sukcesu. Cesarz Maurycjusz356 powtrnie wyprawi posw do Childeperta i przekonywa go, aby skierowa swe wojsko do Italii przeciw Longobardom. Childepert w przekonaniu, e jego siostra przebywa w Konstantynopolu i bdzie
351 352

Dzis. Sewilla. Leander, biskup Sewilli, starszy brat synnego doktora i Ojca Kocioa Izydora, piastowa urzd biskupi we wspomnianym miecie w latach 584-601. 353 Arianizm jest doktryn teologiczn dotyczc tajemnicy Trjcy witej; odrzucaa ona rwno i jedno Syna i Ducha witego z Ojcem. Tylko ten ostatni jest prawdziwym Bogiem. Nauka Ariusza (ok. 256-336) staa si religi wszystkich Germanw, jedynie Frankowie przyjli religi katolicka od Galw. Na og arianie odnosili si obojtnie do katolikw; przeladowc okaza si krl Wizygotw w Hiszpanii Lewigild (569 -586); jego syn, w. Hermenegild, stan na czele katolickiej opozycji. 354 Tekst nie jest jasny; wikszo kodeksw mwi o Hiszpanii gockiej, inne o Hiszpanach i Gotach; jak si wydaje Pawe mia tu na myli Wizygotw. 355 Grzegorz z Tours, op. cit., VIII 28, pisze o mierci Ingundy w Afryce; jej syn nosi imi Atanagild. 356 Inaczej relacjonuje to wydarzenie Grzegorz z Tours, op. cit., VIII 18, u ktrego niesnaski dotyczyy jedynie wodzw.

91 mg j odzyska, przysta na sowa posw i powtrnie skierowa wojsko frankoskie ku Italii przeciw Longobardom. Kiedy wyszy im naprzeciw oddziay Longobardw, Frankowie i Alamanowie357 byli ze sob skceni i zawrcili do swojej ojczyzny, nie odnisszy z wyprawy adnych korzyci. 23. O powodzi i cudzie w wityni w. Zenona. W tym czasie w Krainie Wenecji i w Ligurii oraz w innych rejonach Italii zdarzya si powd, jakiej w przekonaniu wszystkich nie byo od czasw Noego. Zatopiony zosta cay dobytek i zagrody, zgina wielka liczba ludzi i zwierzt, dewastacji i zniszczeniu ulegy drogi i drki. Rzeka Atesis358 wezbraa do takich rozmiarw, e woda przy kociele w. Zenona Mczennika, lecym poza murami Werony, sigaa a do grnych okien, chocia co potwierdza pniejszy papie, w. Grzegorz do samego kocioa si nie dostaa359. Powd podmya take cz murw Werony. Wydarzya si za ona 17 grudnia, a towarzyszyy jej takie byskawice i gromy, jakie nie zwyky wystpowa nawet w letniej porze. Po dwch miesicach wiksz cz tej samej Werony strawi ogie. 24. O pontyfikacie w. Grzegorza i klsce, jaka spotkaa Rzym. Podczas tej katastrofy powodziowej Tyber wezbra w Rzymie tak bardzo, e wody przeleway si przez mury i zatopiy wielk cz
357

Alamanowie (lub Swebowie) zostali podbici przez Frankw, ale cieszyli si stosunkowo du niezalenoci w ramach pastwa frankoskiego. 358 Dzis. Adyga. 359 Dialogi III, na ktrych autor si opiera, szeroko rozwodz si na temat tego cudownego zjawiska.

92 miasta360. Pojawio si wtedy w nurtach teje rzeki mnstwo wy, a take przeszed przez miasto ogromny smok, ktry skierowa si ku morzu361. Zaraz po tej powodzi wybucha cika zaraza, zwana pachwinow (inguinaria), ktra poczynia wrd ludzi takie spustoszenie, e z niezliczonej masy pozostao przy yciu niewiele osb. najpierw uderzya ona w papiea Pelagiusza, ma czcigodnego i natychmiast go zabia362. Po umierceniu pasterza rozprzestrzenia si wrd mieszkacw. W tym wielkim udrczeniu wszyscy jednomylnie obrali papieem Grzegorza, ktry by wtedy diakonem. Zarzdzi on odmawianie siedmiorakiej litanii363; w czasie jednej godziny, kiedy ludzie modlili si do Boga, osiemdziesiciu z nich padszy nagle na ziemi wyziono ducha. Litania ta zwie si siedmioraka, poniewa w. Grzegorz podzieli ludno miasta na siedem czci, aby kada zanosia mody do Pana. Do pierwszego chru naleao cae duchowiestwo wieckie, do drugiego wszyscy opaci i zakonnicy, do trzeciego wszystkie przeorysze i siostry zakonne, do czwartego wszystkie dzieci, do pitego wszyscy mczyni, do szstego wszystkie wdowy, do sidmego wszystkie kobiety zamne. Poza tym o w. Grzegorzu nie bdziemy tu wicej mwi, bo ju przed kilkoma laty z Bo pomoc napisalimy jego ywot364. Tam, na miar naszych sabych zdolnoci, umiecilimy wszystko, co naleao o nim powiedzie.

360

W dalszym cigu opis za Dialogami Grzegorza Wielkiego (III 19) 361 Por. Grzegorz z Tours, op. cit. X 1; Grzegorz Wielki III 10. 362 W 590 r. 363 Te i nast.. opisy za Grzegorzem z Tours, op. cit. X 2. 364 Zob. wyej: Wstp.

93 25. wity Grzegorz nawraca Anglw. W tym czasie w. Grzegorz wysa do Brytanii Augustyna, Mellita i Jana oraz innych bojcych si Boga zakonnikw i dziki ich przepowiadaniu nawrci Anglw365 na wiar Chrystusow. 26. O mierci patriarchy Eliasza; o patriarszych rzdach Sewera i jego herezji. W tych dniach po mierci Eliasza, patriarchy Akwilei, ktry przez pitnacie lat sprawowa swj patriarszy urzd, kierownictwo Kocioa przej z kolei Sewerus366. To jego patrycjusz Smaragdus, przybywszy z Rawenny do Gradus367, wasnymi rkami wycign z kocioa i zawid si do Rawenny razem z trzema innymi biskupami Istrii, a mianowicie Janem z Parentium368, Sewerem369 i Windemiuszem370, a nawet ze starym ju obroc Kocioa - Antonim371. Grozi im banicj, stosowa przemoc, wreszcie zmusi, eby przyczyli si do Jana, biskupa Rawenny, ktry odrzuci Trzy Artykuy i w czasach papiey Wergiliusza372 lub

365

Anglowie, szczep germaski z okolic Hanoweru, zostali w V w. przez Brytw wezwani na pomoc przeciwko Piktom i Szkotom. Wykonawszy zadanie Anglowie nie wycofali si, lecz podporzdkowali sobie gospodarzy. W celu nawrcenia pogaskich Angolw papie Grzegorz Wielki w 596 r. wysa opata benedyktyskiego w Rzymie, Augustyna wraz z 40 zakonnikami. 366 W 587 r. 367 Gradus, wyspa naprzeciw Akwilei. 368 Dzis. miasteczko Pare (Parenzo). 369 Sewerus by biskupem Triestu (Tergeste) 370 Windemiusz by biskupem Cissy koo Rovigno (Ronini). 371 Defensor ecclesiae obroca kocioa, to czowiek wiecki, na ktrym spoczywa obrona spraw Kocioa; tu chodzi o obroc praw Kocioa w Grado. 372 Wigiliusz (537-555).

94 Pelagiusza373 odstpi od jednoci z Kocioem rzymskim. Po upywie roku wszyscy oni powrcili z Rawenny na Gradus. Jednak ani lud nie chcia si do nich przyczy, ani inni biskupi ich nie przyjli. Patrycjusz Smaragdus za ukarany susznie przez zego ducha, otrzyma jako swego nastpc patrycjusza Romana i odpyn do Konstantynopola374. Po tych wydarzeniach odby si w Marianum375 synod dziewiciu biskupw, na ktrym przyjto patriarch Akwilei Sewera, kiedy dostarczy pismo, e w Rawennie przyczy si do odrzucajcych Trzy Artykuy. A oto imiona biskupw, ktrzy stali z dala od schizmy: Piotr z Altinum376, Klarissimus377, Ingenuinus z Sabiony378, Angellus z Trydentu, Junior z Werony, Horoncjusz z Wincencji, Rustikus z Tarwisium, Fontejusz z Feltrii379, Angellus z Acilum380, Wawrzyniec z Bellunum381, Maksencjusz z Julii382 i Adrian z Poli383. Po stronie za patriarchy stanli nastpujcy biskupi: Sewerus384, Jan z Parentium385, Patrycjusz386, Windemiusz387 i Jan388.
373 374

Pelagiusz I (555-560). Okoo poowy 590 r. 375 Dzis. Marano w pobliu Wenecji; akta tego synodu zaginy. 376 Altinum, miasto staroytne na wybrzeu adriatyckim, kilka kilometrw od Wenecji. 377 Biskup miasta Konkordia na zachd od Akwilei. 378 Sabiona, dzis. Seben koo Briksji w Tyrolu. 379 Feltria, miasto w okrgu weneckim przy drodze z Briksji na Trydent 380 Dzis. Asolo w prowincji Treviso. 381 Belluno, nad Padem. 382 Dzis. Zugilo koo Tolmezzo nad Togliamento. 383 Dzis. Paula na poudniu Istrii. 384 Zob. wyej przyp. 369. 385 Zob. wyej przyp. 368. 386 Biskup staroytnej Haemona, dzis. Lubljana. 387 Zob. wyej, przyp. 370.

95 27. Krl Autari posa wojsko do Istrii; o Francjonie. W tym czasie krl Autari posa do Istrii wojsko pod dowdztwem Ewina, ksicia Trydentu389. Po grabieach i poarach zawar on pokj na jeden rok i dostarczy krlowi mnstwo pienidzy. Rwnie inni Longobardowie oblegali na wyspie Amacina390 Francjona, dowdc wojskowego, ktry nalea do stronnictwa Narsesa i trzyma si ju przez dwadziecia lat. Po szeciu miesicach oblenia tene Francjon odda wysp Longobardom i puszczony wolno przez krla uda si zgodnie ze swym yczeniem do Rawenny, zabierajc on i dobytek. Na wyspie znaleziono ogromne bogactwa, ktre zostay tam zoone po cigniciu ich od poszczeglnych miast. 28. Krl Autari ubiega si o maestwo z siostr Childeperta. Tymczasem krl Flawiusz Autari wyprawi posw do Childeperta z prob, aby da mu swoj siostr za on391. Childepert, wziwszy od posw longobardzkich podarunki, przyrzek wyda swoj siostr za m za ich krla. Kiedy jednak przybyli z Hiszpanii posowie Gotw392, rwnie im przyobieca swoj siostr, gdy dowiedzia si, e lud ten nawrci si na wiar katolick.
388 389

Biskup Celeja, dzis. Cilly. Prawdopodobnie informacja ta pochodzi z dziea Sekundusa z Trydentu, w 588 r. upywa okres rozejmu z Bizancjum, Autari przewidujc wznowienie ofensywy frankosko -bizantyskiej, przystpi do ataku w okrgu Friul, gdzie ksi Grasulf sprzyja cesarzowi. 390 Wyspa o tej nazwie nie jest znana; tutaj chodzi o wysp Cumacina (Comacina) na jeziorze Lario; znajdowaa si tam silna zaoga bizantyska. 391 Relacja za Grzegorzem z Tours, op. cit., IX 25. 392 Wizygotw.

96 29. Frankowie wkroczyli do Italii i ponieli klsk z rk Longobardw. W tej sytuacji Childepert wyprawi posw do cesarza Maurycjusza donoszc, e teraz pragnie podj si tego, czego dotd nie uczyni, mianowicie wypowiedzie wojn Longobardom i jak mu radzi wyprze ich z Italii. Niezwocznie te wysa wojsko do Istrii w celu ujarzmienia Longobardw393. Naprzeciw niego wyszed krl Autari z oddziaem longobardzkim i stoczy zacit bitw w obronie wolnoci. Longobardowie odnieli w niej zwycistwo; spord Frankw wielu polego, niektrzy dostali si do niewoli, inni uciekli i z trudem przedostali si do swej ojczyzny. Frankowie ponieli wtedy tak wielk klsk, e nie przypominano sobie, aby kiedykolwiek spotkaa ich wiksza. Zaprawd, dziwi mnie Sekundus394, ktry do szczegowo przedstawi dzieje Longobardw, pominwszy milczeniem to tak wielkie zwycistwo, mimo e o zagadzie Frankw mona przeczyta prawie to samo, co tutaj napisalimy, w ich wasnej historii395. 30. Krl Autari uda si do Bawarii, aby zobaczy swoj narzeczon; o tym, jak j polubi. Po tych wydarzeniach krl Flawiusz Autari wyprawi posw do Bawarii, aby prosi krla Garibalda o rk crki. Ten przyj ich uprzejmie i obieca wyda za Autariego swoj crk, Teudelind. Posowie wrcili i zdali relacj Autariemu. On za, chcc osobicie zobaczy narzeczon, niezwocznie uda si do Bawarii, wziwszy ze sob kilku tylko, ale za to krzepkich
393 394

W 588 r. Sekundus, zob. Wstp. 395 Chodzi o cytowan tu wielokrotnie Histori Frankw Grzegorza z Tours.

97 Longobardw, w tym jednego wielce zaufanego i jakby ich przywdc. Kiedy zgodnie z poselskimi obyczajami przywiedziono ich przed oblicze krla Garibalda, w niby przywdca Autariego, wypowiedzia zgodnie ze zwyczajem sowa powitania. Wtedy Autari, ktrego nikt z tego ludu nie zna, zbliy si do krla Garibalda i rzek: Pan i krl mj Autari przysa mnie, abym wasz crk, jego narzeczon, ktra bdzie nasz pani, osobicie zobaczy i dokadniej mu okreli, jak wyglda. Na te sowa krl kaza przyprowadzi crk. Autari przyglda si jej w milczeniu, a jej pikno podobaa mu si w kadym calu. Rzek wic do krla: Poniewa wasza crka bardzo nam si podoba i pragniemy, aby bya nasz pani, przeto yczymy sobie bardzo, za pozwoleniem waszego majestatu wypi z jej rak kielich wina, jak to u nas w przyszoci bdzie robia. Krl pozwoli na to. Jego crka, wziwszy kielich wina, najpierw przepia do tego, ktry wydawa jej si wrd nich starszy. Nastpnie podesza do Autariego, nie wiedzc, oczywicie, e jest jej narzeczonym; kiedy wypi yk wina i odda kielich, niepostrzeenie dotkn palcem jej rki oraz swoj prawic pogadzi jej usta, czoo i nosek. Ona zarumienia si i powiedziaa o tym niace. Niaka za na to jej rzeka: Gdyby on nie by krlem i twoim narzeczonym, nie odwayby si ciebie w ogle dotyka. Lecz milczmy, aeby to nie doszo do twojego ojca! W kadym bd razie jest to osoba godna, aby piastowa wadz krlewsk i by twoim mem. By za wtedy Autari modziecem w kwiecie wieku, mia wspania sylwetk, falujce blond wosy i mi powierzchowno. Natychmiast po tym spotkaniu posowie, w towarzystwie wity krlewskiej, udali si w drog powrotn do ojczyzny i szybko przebyli kraj Norikum. Prowincja Norikum, zamieszkaa przez

98 ludno bawarsk, graniczy od wschodu z Panoni, od zachodu ze Swebi, od poudnia z Itali, od pnocy za z rzek Dunaj. Kiedy wic Autari przyby w poblie granic Italii, majc stale przy sobie towarzystwo Bawarw, wyprostowa si na tyle, na ile pozwala mu ko, na ktrym siedzia, i ca moc wbi w najblisze drzewo siekier, ktr trzyma w doni. Tak wbit siekierk pozostawi na miejscu i dorzuci sowa: Takie ciosy zwyk zadawa Autari. Z tych sw zrozumieli towarzyszcy mu Bawarowie, e Autari jest krlem. Po pewnym czasie, gdy najazd Frankw sprowadzi kopoty na krla Garibalda, jego crka Teudelinda ucieka do Italii ze swoim bratem Gundoaldem przesyajc Autariemu, swojemu narzeczonemu wiadomo, e do niego przybywa. On natychmiast wyszed jej naprzeciw, aby odby wspaniae uroczystoci weselne na rwninie Sardis396, niedaleko Werony. Tam te wrd powszechnej radoci w dniu 15 maja poj j za on397. Wrd wielu ksit longobardzkich by tam obecny take Agilulf, ksi Turynu. Poniewa w czasie burzy piorun uderzy z wielkim hukiem w drzewo, ktre znajdowao si w obejciu krlewskim, pewien sucy z otoczenia Agilulfa, obdarzony diabelsk zdolnoci przepowiadania, zrozumia, co wr dla przyszoci uderzenia piorunw398. Gdy Agilulf zaatwia potrzeby naturalne, ten w tajemnicy powiedzia do niego: Owa kobieta, ktra dopiero co polubia krla, w niedalekiej przyszoci bdzie twoj
396

Campus Sardis wedug niektrych odpowiada odcinkowi pomidzy Vo Casaro a Borghetto zwanemu Prai Scerni (Prati Cerni). 397 W 589 r. 398 Germanowie zwracali znaczn uwag na niezwyke wydarzenia i znaki, co ju odnotowa Tacyt, Germania X.

99 on. Syszc to Agilulf zagrozi mu kar obcicia gowy, jeli co takiego bdzie dalej opowiada. Suga za rzek: Ja wprawdzie mog zgin, ale ta kobieta naprawd po to przybya do tego kraju, aby si z tob poczy. Tak te si pniej stao. W tym czasie z niewiadomej przyczyny zgin w Weronie Ansul, krewny krla Autariego. 31. O tym, jak wojsko Frankw po raz drugi wkroczyo do Italii i atakowane chorob dyzenterii powrcio do ojczyzny. W tym take czasie399 powrci z Konstantynopola Grippo, pose krla Frankw, Childeperta i opowiedzia swemu krlowi, jak wspaniale przyj go cesarz Maurycjusz, ktry obieca, e zgodnie z yczeniem krla Childeperta pomci zniewagi wyrzdzone Frankom pod 400 Kartagin . Tote Childepert natychmiast skierowa do Italii wojsko Frankw z dwudziestoma ksitami na czele, aby cakowicie pokona plemi longobardzkie. Spord tych ksit znakomitszymi byli Audualdus, Olon i Cedinus. Lecz Olon, ktry bez naleytej ostronoci zbliy si do miasta Bilitio401, raniony strzaa w pier upad na ziemi i skona. Jego za frankoskich onierzy, jako e zajmowali si gwnie rabunkiem, dopadli Longobardowie i pobili w najrniejszych miejscach. Jednak Audualdus i szeciu
399

Opisane tu wydarzenia miay miejsce w 590 r. Por. Grzegorz z Tours, op. cit., 2-3. 400 Chodzi o krzywdy wyrzdzone posom frankoskim: Badegisolowi, Ewancjuszowi i Griffonowi. Pewien kupiec prbujc odzyska stracony naszyjnik, zosta zabity przez zodzieja, sug Ewincjusza. Prefekt miejski ciga za to posw, doszo do bjki, w ktrej zginli Badegisol i Ewancjusz. Griffon odwoa si do cesarza zarzucajc pogwacenie praw i traktatw pokojowych (por. Grzegorz z Tours, op. cit., X 2). 401 Dzis. Bellinzona we wschodniej Szwajcarii.

100 innych ksit frankoskich, przybywszy w poblie Mediolanu, rozbili obz na polach w przyzwoitej odlegoci od miasta. Tam przybyli do nich posowie od cesarza oznajmiajc, e idzie im na pomoc wojsko cesarskie: Za trzy dni mwili przyjdziemy z nim tutaj. To za bdzie dla was znakiem naszego nadejcia: gdy w tej oto wiosce lecej tam na grze zobaczycie poncy Dom i dym unoszcy si do nieba wiedzcie, e przybylimy do was z obiecanym wojskiem. Jednake ksita frankoscy, czekajc zgodnie z umow sze dni, nie doczekali si spenienia adnej z obietnic danych przez posw cesarskich. Cedinus za z trzynastoma ksitami zaatakowa lew cz Italii402 i zaj pi grodw oraz kaza zoy sobie przysig wiernoci. Wojsko Frankw dotaro nawet do Werony; bardzo wiele grodw poddao si im bez walki, gdy Frankowie uroczycie zapewnili, e tym, ktrzy im zaufaj, nie stanie si adna krzywda. Nazwy za grodw zburzonych na terenie okrgu trydenckiego s nastpujce: Tesana403, Maletum404, Sermiana405, Appianum406, Fagitana407, Cimbra408, Witianum409, Bremtonikum410, Wolaens411, Ennemase412, ponadto w okrgu Alsuki413 dwa i Werony jeden. Wszystkie te grody Frankowie zburzyli, a ich ludno uprowadzili w
402 403

To jest wschodni. Moliwe dzis. Tesino albo Tesana. 404 Moe Mal. 405 Moe Men w pobliu Feltre. 406 Prawdopodobnie Appiano (Eppan) w prowincji Bolzano. 407 Moe Fain w pobliu Feltre. 408 Dzis. Cembra. 409 Moe dzis. Valle di Pizze w prowincji Bolzano. 410 Brentonico w prowincji Trydent. 411 Moe Volano albo Volagne, miejscowo nad Adyg powyej Werony, w pobliu Chiusa. 412 Miejscowo nieznana. 413 Tj. Valsugana.

101 niewol. Jeli za chodzi o warowni Ferruge414, za wstawieniem si biskupw, Ingenuina z Sawiony415 i Angella z Trydentu, przyjli okup w wysokoci od jednego do szeciuset soldw416 od gowy. Tymczasem wojsko Frankw z powodu niezwykego w tym lecie upau i niezdrowego klimatu zapado na dyzenteri i wielu onierzy zmaro. Co wic dalej? Oto maszerujc trzy miesice przez Itali, onierze frankoscy nic nie osignli, bo ani nie mogli si mci na nieprzyjacielu, poniewa schroni si w warownych miejscach, ani nie mieli moliwoci dopa krla, aby na nim wywrze swoj zemst, gdy on, jak powiedzielimy, obwarowa si w Ticinum417. Tote osabieni niezwyk spiekot i udrczeni godem postanowili wrci na swoje ziemie. W drodze za powrotnej do kraju cierpieli tak straszny gd, e zanim dotarli w rodzinne strony, wpierw musieli zamieni na ywno wasn odzie, a nawet or. 32. Krl Autari uda si do Benewentu. Okoo tego czasu, jak si sdzi, miay miejsce nastpujce wydarzenia zwizane z krlem Autarim418; podobno tene krl przez Spoleto419 dotar do Benewentu i zaj cay teren a do Regium420, miasta lecego na samym kocu Italii i ssiadujcego z Sycyli. A poniewa tam jak powiadaj z fal morskich wyania si kolumna, podjecha do niej na koniu i uderzajc j ostrzem swojej wczni, rzek: A dotd siga bd granice
414 415

Moe Castello di Verruca powyej Trydentu. Sabione, Sabiona, zob. wyej, przyp. 378. 416 Sold (ac. solidus) zob. wyej, przyp. 334. 417 Dzis. Pawia. 418 Pawe odnotowa tu, jak si wydaje, jedn z ludowych legend. 419 Dis. Spoleto w Umbrii. 420 Dzis. Reggio di Calabria.

102 Longobardw. Podobno kolumna ta stoi tam do dzisiaj i nazywa si kolumn Autariego. 33. Zotton pierwszym ksiciem Benewentu. Pierwszym ksiciem Longobardzkim w Benewencie by Zotton, ktry rzdzi tam przez dwadziecia lat421. 34. Krl Autari wysa posw do Guntramna; jego niezwyke widzenie. Tymczasem422 krl Autari wysa pokojowe poselstwo do krla Frankw Guntramna, wuja krla Childeperta. Ten przyj posw uprzejmie, lecz skierowa ich do Childeperta, swego bratanka, aeby za jego poparciem mona byo z Longobardami zawrze pokj. Krl za Guntramn, o ktrym mowa, by czowiekiem usposobionym pokojowo i penym wszelkiej dobroci. Niech bdzie nam wolno wple do tej historii jedno, do dziwne wydarzenie z jego ycia, zwaszcza e nie podaje go historia Frankw423. Pewnego razy krl wybra si do lasu na polowanie i jak to bywa towarzysze jego rozbiegli si w rne strony, on za pozosta z jednym tylko, najbardziej mu wiernym mem. Kiedy opanowaa go wielka senno, pooy swoj gow na kolanach wiernego towarzysza i zasn. Wwczas z jego ust wyszo jakie zwierztko podobne do wa i prbowao przedosta si przez may strumyczek, pyncy w pobliu. M, na ktrego kolanach krl spoczywa, wycign miecz z pochwy i pooy go nad tyj strumyczkiem. Po nim za wspomniane stworzonko przedostao si na drug stron i wpezo do dziury w pobliskiej grze. Po jakim czasie wracajc przebyo wspomniany potoczek
421

Nie potrafimy dokadnie poda daty powstania ksistwa longobardzkiego w Benewencie; prawdopodobnie jest to 571 r. 422 Na podstawie Grzegorza z Tours, op. cit., X 3. 423 Zob. J. i W. Grimm, Deutsche Sagen I nr 247, 249; II nr 455.

103 po tym samym mieczu i znikno w ustach Guntramna, skd wyszo. Guntramn obudzi si i powiedzia, e mia dziwne widzenie. Wydawao mu si mianowicie we nie, e po elaznym mocie przeszed pewn rzek i wszed pod pewn gr, gdzie ujrza mnstwo zota. Z kolei m, na ktrego kolanach trzyma swoj gow podczas snu, opowiedzia mu wszystko, co sam widzia. I c? Przekopano owo miejsce i odkryto niezmierzone skarby, jakie tam przed laty kto zoy. Ze znalezionego zota krl kaza pniej wykona cyborium424, nadzwyczaj wielkie i bardzo cikie, ozdobione licznymi i drogocennymi kamieniami. Pragn je przekaza do Grobu Paskiego w Jerozolimie, lecz poniewa byo to niemoliwe, poleci je zoy na grobie w. Marcelego Mczennika, znajdujcym si w miecie Kawallonum425, stolicy jego krlestwa. Tam znajduje si do dzisiaj. Nigdzie na wiecie nie ma tak wspaniaego dziea zrobionego ze zota, ktre mogoby si z nim rwna. My jednak, opowiedziawszy pokrtce to, co godne poznania, powrmy do naszej historii! 35. mier krla Autariego i rzdy Agilulfa. Podczas gdy posowie krla Autariego przebywali we Francji, krl Autari zmar w miecie Ticinum, dnia 13 wrzenia426, jak powiadaj, na skutek spoycia trucizny; przez sze lat427 piastowa godno krlewsk. Longobardowie wysali natychmiast posw do krla Frankw Childeperta, aby powiadomi go o
424 425

W liturgii rzymskiej nazwa puszki eucharystycznej. Dzis. Chlon-sur-Sane. 426 W 590 r. 427 Wedug Origo IX siedem; prawdopodobnie zawiza si przeciw niemu spisek, aby przeszkodzi krlowi w umocnieniu si monarchii dynastycznej.

104 mierci krla Autariego i prosi o zawarcie pokoju. Usyszawszy to przyj wprawdzie posw, ale pokj obieca zawrze dopiero w przyszoci. Jednake po kilku dniach zwolni wspomnianych posw i przyobieca im zawarcie pokoju. Teudelindzie za, ktra przypada Longobardom do gustu, pozwolili mieszka w paacu i zatrzyma godno krlewsk. Poza tym doradzili jej, aby spord wszystkich Longobardw wybraa sobie ma, jakiego chce, takiego jednak, ktry potrafiby mdrze rzdzi krajem. Odbywszy narad z roztropnymi ludmi wybraa Agilulfa, ksicia Turynu, sobie na ma, a Longobardom na krla. By bowiem Agilulf czowiekiem dzielnym i wojowniczym, i zarwno fizycznie, jak i psychicznie nadawa si do przejcia sterw pastwa. Krlowa natychmiast kazaa mu przyj do siebie, sama te wysza jemu naprzeciw do miasta Laumellum428. Kiedy do niej przyby, po wymianie paru sw polecia poda sobie wino, ktre najpierw sama skosztowaa, a nastpnie daa reszt do wypicia Agilulfowi. Ten, wziwszy kielich, ze czci ucaowa do krlowej. Wtedy krlowa z rumiecem i umiechem na twarzy rzeka, e nie powinien caowa jej rki, kiedy naley zoy pocaunek na ustach. Nastpnie kazaa mu powsta i ucaowa siebie, a zarazem obwiecia mu o ich lubie oraz o jego godnoci krlewskiej. I c dalej? Odbyo si wesele ku wielkiej radoci wszystkich, Agilulf za, krewny krla Autariego, ju na pocztku listopada przyj godno krlewsk. Dopiero jednak w maju, na powszechnym zgromadzeniu Longobardw w Mediolanie, jednogonie zosta wyniesiony na tron429.
428 429

Lumello w prowincji Pavia. W 591 r.; barwnie opowiedziane dojcie do tronu nie odpowiada jak si wydaje rzeczywistoci. Wedug Origo

105

KSIGA IV 1. Krl Agilulf wysa posw do Francji w sprawie jecw. Agilulf, zwany te Agon, umocniwszy swoje panowanie, wysa do Francji biskupa Trydentu, Agnella, w sprawie ludzi z warowni trydenckich, uprowadzonych przez Frankw do niewoli430. W drodze powrotnej biskup przyprowadzi ze sob kilku jecw, ktrych krlowa Frankw Brunechilda wykupia za wasne pienidze. Take Ewin, ksi Trydentu, pody do Galii, aby zawrze pokj; uzyskawszy go, wrci do kraju. 2. O panujcej w owym roku suszy i o szaraczy. W tym roku od stycznia a do wrzenia panowaa straszna susza, po niej za nasta wielki gd. Na terytorium trydenckie spady take chmary szaraczy; owady te byy wiksze od normalnych. Cho trudno w to uwierzy, lecz zjady jedynie trawy i porosty na moczarach, nie tkny za prawie zasieww na polach. Podobna szaracza pojawia si w roku nastpnym. 3. Krl Agilulf zabi Mimulfa; o buncie Gaidilulfa i Ulfariego. W tych dniach krl Agilulf zgadzi ksicia

Agilulf sign orem po koron, osign j za przez maestwo z Teudelind. 430 Pocztkowe opowiadania tej ksigi autor zaczerpn najprawdopodobniej od Sekundusa z Trydentu.

106 Mimulfa z Wyspy w. Juliana431 za to, e w ostatnim czasie przeszed na stron ksit frankoskich. Ksi za Bergamum podnis bunt w miecie i obwarowa si przeciw krlowi; dawszy jednak zakadnikw, zawar z krlem pokj. Lecz Gaidulf znowu zamkn si na wyspie Kommacina. Krl Agilulf wkroczy na ow wysp Kommacin, wypierajc z niej ludzi Gaidulfa. Znalaz tam ulokowany przez Rzymian skarbiec, ktry wywiz do Ticinum. Gaidulf za uciek do Bergamum, gdzie schwyta go krl Agilulf i znw mu przebaczy. Przeciw krlowi Agonowi zbuntowa si take ksi Ulfari w Trawisium, ale zosta przez niego oblony i wzity do niewoli. 4. O zarazie w Rawennie i o wojnie Childeperta z synem Hilperyka oraz o dziwnych zjawiskach. W owym roku, tak jak i niegdy, przed trzydziestoma laty432, znowu wybucha wielka zaraza pachwinowa w Rawennie, na Gradus i w Istrii. Krl Agilulf zawar w tym czasie pokj z Awarami. Childepert za prowadzi wojn ze swym kuzynem, synem Hilperyka433. W bitwie polego okoo trzydziestu tysicy onierzy434. Panowaa wtedy bardzo mrona zima, jakiej nikt przedtem nie pamita. W krainie za Brionw spad krwawy deszcz, a do wd Renu wpywa krwawy potoczek435. 5. wity Grzegorz przesa krlowej Teudelindzie ksik zatytuowan Dialog. W tych dniach w
431

Na niewielkim jeziorze Orta, pooonym na zachd od duego Lago Maggiore, w pn.-zach. Italii. 432 Zob. wyej, II 4. 433 Klotarem II. 434 Por. Fredegar, Kronika XIV. 435 rdo informacji nieznane.

107 Rzymie mdry i wity papie Grzegorz uoy ywoty witych w czterech ksigach, napisawszy ju uprzednio wiele innych i poytecznych dla Kocioa dzie436. ywotom tym nada tytu Dialog, to znaczy rozmowa dwch osb, poniewa wprowadzi do nich siebie rozmawiajcego ze swym diakonem Piotrem. Ksigi te przesa rwnie krlowej Teudelindzie, gdy wiedzia, e wyznaje ona wiar w Chrystusa i chtnie spenia dobre uczynki. 6. O dobrych uczynkach teje krlowej Teudelindy. Koci Boy za spraw tej krlowej odnis wielkie korzyci. W tym bowiem czasie prawie wszystkie posiadoci krlewskie zajli Lombardowie, ktrzy bdzili w mrokach pogastwa. Dziki za jej zbawiennym probom krl nie tylko zachowa wiar katolick, lecz nada Kocioowi Chrystusowemu wiele posiadoci oraz przywrci nalen cze i godno ciemionym dotd i poniewieranym biskupom437 7. Childepert, krl Frankw, osadzi na tronie Tassilona. W tych dniach krl Frankw Childepert osadzi na tronie bawarskim Tassilona438. Wkrtce z wojskiem najecha on ziemie Sowian, odnis zwycistwo i powrci do swego kraju z wielkimi upami. 8. Patrycjusz rzymski najecha na miasta zajte przez Longobardw; krl Agilulf zgadzi ksicia
436 437

Zob. wyej I 26. Nawrcenie krla na wiar katolick w 603 r. zmienio stosunki midzy Longobardami a ludnoci Pwyspu. Za przykadem krla poszo wielu poddanych. 438 Po mierci Garibalda Childepert na mocy prawa zwycizcy mg wybra krla dla Bawarw.

108 Maurissiona, za ze w. Grzegorzem i Rzymianami zawar pokj. W tym take czasie patrycjusz Roman I, egzarcha439 Rawenny, uda si do Rzymu. Wracajc do Rawenny odbi miasta zajte przez Longobardw, a mianowicie: Sutrium440, Polimartium441, Orty442, Tuder443, Ameri444, Peruzj, Luceolis445 i niektre inne446. Gdy powiadomiono o tym Agilulfa, natychmiast z siln armi opuci Ticinum i ruszy w kierunku Peruzji. Tam przez kilka dni oblega Maurisiona, ksicia longobardzkiego, ktry przeszed na stron Rzymian, pochwyci go i niezwocznie pozbawi ycia. Papie, w. Grzegorz, do tego stopnia przestraszy si nadejcia tego krla, e przerwa jak donosi w swoich Homiliach447- objanianie urywka z Ezechiela, traktujcego o wityni448. Krl za, po uporzdkowaniu spraw, wrci do Ticinum. Wkrtce po tym, za namow swojej ony, krlowej Teudelindy, zawar trway pokj z papieem Grzegorzem oraz Rzymianami. wity Grzegorz bowiem w swoich listach449 czsto prosi o to Teudelind. Do teje

439

Egzarcha by wyszym urzdnikiem, zarzdc prowincji zwanej egzarchatem. 440 Dzis. Sutri z prowincji Viterbo. 441 Dzis. Bomarzo w prowincji Viterbo. 442 Dzis. Orta na wschd od Viterbo. 443 Dzis. Todi w rodkowej Umbrii. 444 Dzis. Amelia na zachd od Terni. 445 Luceolis, warownia na pn.-wsch. od Camerino, w Pentapolis. 446 Zob. Liber pontificalis LXVI, Gregorius 447 Homilie na proroka Ezechiela; jest ich 24, byy wygaszane w czasie najazdu Longobardw, po omiu latach poprawione i opublikowane. 448 Ez 40, 1-48. 449 Zbir listw Grzegorza, uoonych w 14 rocznikw, nosi tytu Registrum epistolarum. Istniej trzy wycigi z oryginau, w sumie 848 listw, najwiksza spucizna w literaturze Kocioa

109 krlowej czcigodny ten kapan skierowa nastpujcy list z podzikowaniem450: 9. List w. Grzegorza do krlowej Teudelindy. Grzegorz pozdrawia Teudelind, krlow Longobardw. Doszy nas wieci od naszego syna, opata Probusa, e Wasza Wysoko ze zwyka sobie gorliwoci i uprzejmoci dooya wszelkich stara, aby doprowadzi do zawarcia pokoju. Nie mona byo doprawdy inaczej myle o waszej chrzecijaskiej wierze, jak tylko w ten sposb, e w sprawie pokoju okaecie wszystkim swoj gorliwo i swoj dobro. Przeto skadamy dziki Bogu wszechmocnemu, ktry w swej askawoci tak kieruje waszym sercem, i dawszy prawdziw wiar zezwala wam zawsze czyni to, co jest Jemu mie. Nie sd, Najjaniejsza Crko, e osignaby jakkolwiek korzy z krwi, ktr trzeba by przela z jednej i drugiej strony451. Dzikujc wic wam za wasz dobr wol, prosimy miosiernego Boga, aby zechcia wynagrodzi wam dobrami ciaa i duszy, tutaj i w przyszoci. Pozdrawiamy was i w ojcowskiej mioci zachcamy do takiego postpowania wobec waszego najjaniejszego maonka, aby nie gardzi przyjani z Chrystusow spoecznoci. Albowiem jak wy z pewnoci rozumiecie, byoby poyteczne z wielu powodw, aby zechcia si z ni zaprzyjani. Wy za swoim zwyczajem zawsze gorliwie starajcie si o to, co dotyczy pomylnoci (obu) stron i rbcie wszystko, jeli nadarzy si sposobno zdobycia zasugi, aeby wasze uczynki wypady jak najlepiej w oczach wszechmocnego Boga.
staroytnego; zawieraj obraz ycia kocielnego, religijnego, politycznego, spoecznego i prywatnego. 450 Registrum epistolarum IX 43. 451 To jest ze strony Longobardw i Rzymian.

110 Tak samo napisa papie w licie do krla Agilulfa452: Grzegorz przesya pozdrowienia Agilulfowi, krlowi Longobardw. Dziki skadamy Waszej Wielmonoci za to, e wysucha naszej proby i zgodnie z pokadan w nim ufnoci zawar pokj, ktry bdzie poyteczny dla obu stron. Wielce za to chwalimy mdro i dobro Waszej Wysokoci, gdy pokazae, e miujc pokj, miujesz Boga, jego twrc. Jeliby bowiem nie osignito pokoju na szczcie stao si inaczej to czy ze szkod i niebezpieczestwem dla obu stron nie laaby si krew biednych wieniakw, ktrych praca suy poytkowi jednych i drugich? Lecz aby pokj, zawarty na uzgodnionych warunkach, przynis nam prawdziwy poytek, do naszych ojcowskich pozdrowie doczamy prob, aeby Wasza Wysoko przy kadej nadarzajcej si sposobnoci wszystkim waszym ksitom urzdujcym w rnych miejscach, a szczeglnie w naszych rejonach, poleci na pimie cile przestrzega warunkw pokoju i unika wszelkich powodw do sporw czy wani; za to z gry pragniemy podzikowa waszej Wysokoci. Dorczycieli za Waszego pisma przyjlimy z sercem wdzicznym i dlatego, e s to ludzie Waszej Wysokoci i dlatego, e s to mdrzy mowie, ogaszajcy pokj zawarty z Boa pomoc, zasugujcy przeto na to, aeby ich przyj i odprawi z mioci. 10. O komecie oraz mierci biskupa Jana i ksicia Ewina, a take o Bawarach. Przez cay nastpny miesic, czyli stycze, rano i wieczorem ukazywaa si kometa. W tym take miesicu zmar Jan. arcybiskup Rawenny, a na jego miejscu posadzono Mariana,
452

Registrum epistolarum IX 42.

111 obywatela rzymskiego. Take w Trydencie zmar ksi Ewin, ktrego miejsce zaj Gaidoald, m dzielny, wyznajcy wiar katolick. W tyche dniach rwnie Bawarowie w liczbie dwch tysicy uderzyli na Sowian, ale niespodziewanie nadszed Kakan453 i wszystkich wyci. Wtedy po raz pierwszy sprowadzono do Italii dzikie konie i bawoy454, ktre budziy ciekawo ludnoci italskiej. 11. O mierci Childeperta krla Frankw, o wojnie Awarw z Frankami i o mierci krla Guntramna. W tym take czasie zmarli: dwudziestopicioletni krl Frankw Childepert i jego maonka, podobno od spoytej trucizny455. Wtedy rwnie Hunowie, zwani te Awarami456, przeszli z Panonii do Turyngii, gdzie stoczyli cikie boje z Frankami. Gali rzdzia krlowa Brunechilda z nieletnimi wnukami: Teudepertem i Teuderykiem; Hunowie wziwszy od nich okup powrcili na swoje ziemie. Zmar take Guntramn, krl Frankw, a tron obja krlowa Brunechilda z nieletnimi wnukami, synami Childeperta.
453

Kakan (Chagan), nazwa oznaczajca tytu krla Awarw albo Hunw. 454 Cavalli silvatici et bubali trudno ustali, co si kryje pod tymi nazwami: lene (dzikie) konie to by moe tatarskie kucyki, za bawoy, pochodzce z Afryki czy z Indii, znalazy si w tekcie omykowo zamiast zwierzt podobnych do jeleni. 455 Wedug niektrych historykw Childeperta otrua jego ona. 456 Pawe czsto uywa zamiennie tych dwch nazw; Awarowie lud koczowniczy pochodzenia tureckiego, osiedlili si w Panonii po opuszczeniu jej przez Longobardw (VI w.), Hunowie byli take plemieniem pochodzenia tureckiego, lecz przeszli przez Europ ju w V w. (wdrwka ludw), a nastpnie zostali z niej wyparci i wytpieni.

112 12. Kakan wyprawi posw do Agilulfa; pokj z patrycjuszem Gallinikiem. W tym samym czasie Kakan, krl Hunw, wyprawi posw do Mediolanu, do Agilulfa i zawar z nim pokj. Zmar take patrycjusz Roman; jego miejsce zaj Gallicynus457, ktry zawar ukad przyjani z krlem Agilulfem. 13. Pokj Agilulfa z Frankami; mier Zangrulfa i Warnekaucjusza. W tym czasie Agilulf zawar wieczysty pokj z Teuderykiem, krlem Frankw. Krl za Agon458 zgadzi Zangrulfa, ksicia Werony, poniewa podnis przeciwko niemu bunt. take Gaidulf posa na tamten wiat ksicia Bergamum, ktremu ju dwa razy przebaczy. Tak samo kaza zabi Warnekaucjusza w Ticinum. 14. Zaraza w Rawennie i niwo mierci w Weronie. W nadchodzcym czasie znw cika zaraza nawiedzia Rawenn i mieszkacw pobliskich wybrzey morskich. W nastpnym za roku wielka miertelno dotkna ciko mieszkacw Werony. 15. Krwawy znak na niebie i bratobjcza wojna Frankw. Wtedy take ukaza si na niebie krwawy znak; przez ca noc widziano krwawe wcznie i jasn un. W tym czasie Teudepert, krl Frankw, prowadzi wojn z Chlotarem, swoim kuzynem i sromotnie pobi jego wojsko459.

457 458

Wiosn 597 r. Agon jest drugim imieniem krla Agilulfa (590-616); zob. wyej IV 1. 459 W 600 r.; o tych znakach i klsce Kotara II zob. Fredegar, Kronika XX.

113 16. mier Ariulfa, ksicia spoletaskiego; urzd ksicy Teudelapiusza. W nastpnym roku zmar ksi Ariulf, ktry w Spoleto obj urzd po Faroaldzie460. Tene Ariulf stoczy bitw z Rzymianami pod Kamerinum461. Odnisszy zwycistwo, pyta swoich ludzi, kim by w m, ktry tak dzielnie przy nim walczy podczas bitwy. Kiedy onierze odpowiedzieli, e nie widzieli nikogo, kto poczynaby sobie mniej ni on sam, rzek: Na pewno kilka razy widziaem tam kogo innego, lepszego ode mnie pod kadym wzgldem. Ilekro bowiem nieprzyjaciel pragn mnie dosign, tylekro w dzielny m osania mnie swoj tarcz. Potem ksi uda si w okolice miasta Spoleto, gdzie znajduje si koci w. Sabina462, biskupa i mczennika, w ktrym spoczywaj jego czcigodne szcztki. Zapyta, do kogo naley tak okazay Dom. Wierzcy ludzie z jego grona odpowiedzieli, e spoczywa w nim ciao w. Sabina mczennika, ktrego chrzecijanie, gdy id do walki, wzywaj na pomoc. Ariulf za, jako e dotd by poganinem, tak rzek: Czy jest to moliwe, by martwy czowiek mg w jaki sposb przyj z pomoc ywemu? Gdy to powiedzia, zeskoczy z konia i wszed do wityni, aby j obejrze. Podczas gdy inni si modlili, on podziwia malowida teje wityni. I oto zauway na obrazie posta w. Sabina mczennika; stwierdzi wwczas pod przysig, e w m, ktry go osania w bitwie, tak wanie mia posta i ubir. Zrozumiano wwczas, e
460

Faroald zmar w 590 lub 591 r., Ariulf przez dziesi lat zarzdza ksistwem Spoleto. 461 Camerinum, miasto w Umbrii, na pn.-wsch. od Spoleto. Bitwa rozegraa si w 601 r. 462 Koci w. Sabina w odlegoci 3 km od Spoleto naley jeszcze dzisiaj do bardzo znaczcych orodkw sztuki romaskiej tej okolicy.

114 to wity mczennik Sabinus przyszed im z pomoc w czasie bitwy. Po mierci Ariulfa dwaj synowie Faroalda, poprzedniego ksicia, walczyli ze sob o wadz. ksistwo otrzyma jeden z nich, imieniem Teudelapiusz463, ktremu przypada w udziale palma zwycistwa. 17. Zupienie przez Longobardw klasztoru w. Benedykta. W tym mniej wicej czasie464 noc Longobardowie zajli klasztor w. ojca Benedykta, znajdujcy si w miejscowoci Kassinum. Zrabowali wszystko, ale nie mogli uj ani jednego zakonnika. Spenio si to, co czcigodny ojciec Benedykt przepowiedzia na dugo przedtem: Z trudem mogem uprosi Boga, aeby pozostawi mi cao wszystkich ludzi z tego klasztoru. Zakonnicy bowiem uciekli z tego miejsca i udali si do Rzymu; zabrali ze sob rkopis witej reguy465, uoonej przez wspomnianego ojca, i niektre inne pisma oraz odpowiedni ilo chleba i wina, a take naczynia, jakie tylko mona byo wynie. Jeli za chodzi o opatw, to po w. Benedykcie kierowali zakonem kolejno: Konstantyn, Symplicjusz, Witalis, wreszcie Bonituj, za ktrego nastpio zburzenie klasztoru.

463

Teudelapiusz rzdzi w Spoleto przez niemal pidziesit lat do koca 653 roku. 464 Data zburzenia klasztoru przez Longobardw nie jest pewna, oscyluje midzy 581 a 589. 465 Rkopis reguy benedyktyskiej (regula monasteriorum) zredagowany przez w. Benedykta z Nursji ok. 540 r. na Monte Cassino zosta umieszczony w bibliotece papieskiej w Rzymie; papie Zachariasz (741-752) zwrci go odrestaurowanemu opactwu; przeniesiony w czasie najazdu Saracenw w IX w. do Teano spon w 896 r.

115 18. mier Zottona; urzd ksicy obejmuje Arichis. Po mierci ksicia Benewentu Zottona466, krl Agilulf mianowa na jego miejsce Arichisa; pochodzi on z Forum Iulii, gdzie wychowywa synw Gisulfa, ksicia Forum Iulii i by jego krewnym. Zachowa si nastpujcy list papiea w. Grzegorza, skierowany do tego Arichisa467: 19. List w. Grzegorza papiea do tego Arichisa. Grzegorz pozdrawia ksicia Arogi468. Poniewa w Waszej Wysokoci pokadamy tak ufno, jak we wasnym synu, odwaamy si przedstawi wam pewn prob sdzc, e nie zechcesz sprawi nam przykroci zwaszcza w takiej sprawie, ktra moe przynie wiele poytku waszej duszy. Ot dla kocioa w. Piotra i Pawa potrzebujemy kilka drewnianych belek. Naszego wic subdiakona, Sabina, obarczylimy zadaniem, aby tych kilka belek wyci w krainie Bruttiw469 i przywiz w odpowiednie miejsce nad morzem. Poniewa w tej sprawie potrzebna mu jest pomoc, przesyajc z ojcowsk mioci pozdrowienia prosimy Wasz Wysoko, aby zechcia poleci swoim urzdnikom na tych terenach, by z pomoc wysali podlegych sobie ludzi wraz z woami. Dziki waszemu wsparciu subdiakon bdzie mg lepiej wywiza si z naoonego na zadania. My za obiecujemy, e po zakoczeniu swojej sprawy przelemy wam godny i stosowny dar. Potrafimy bowiem odpowiednio odwdziczy si naszym synom, ktrzy oka nam swoj dobr wol. Dlatego raz jeszcze prosimy was,
466 467

Zotton zmar w 591 r. Registrum epistolarum XII 21. 468 W niektrych rkopisach: Arichis. 469 Brutti, Bruttiowie, mieszkacy Bruttii, krainy w poudniowej Italii, dzisiejszej Kalabrii.

116 Najjaniejszy Synu, aby zechcia tak wanie uczyni; i my bowiem chcemy by waszymi dunikami za wywiadczone dobrodziejstwo i wy zostaniecie wynagrodzeni za pomoc przy kocioach witych (apostow). 20. Wzicie do niewoli crki Agilulfa; krl Agilulf wysa rzemielnikw do Kakana. W tych dniach470 wojsko patrycjusza Gallicyna wzio do niewoli w miecie Parmie471crk krla Agilulfa472 z jej mem Gudeskalkiem i zaprowadzio ich do Rawenny. W tym take czasie krl Agilulf wysa rzemielnikw do Kakana, krla Awarw, aeby zbudowali statki, dziki ktrym mg pniej w Kakan zdoby pewn wysp przy wybrzeu trackim473. 21. O zbudowaniu przez krlow Teudelind kocioa w. Jana w Modicia. Wtedy take krlowa Teudelinda kazaa powici w. Janowi Chrzcicielowi koci wzniesiony w Modicii474, miejscowoci odlegej o 12 mil475 od Mediolanu476. Koci ten
470 471

Midzy rokiem 601 a 603. Miasto w pnocnej Italii 472 Nie moga to by crka Agilulfa i Teudelindy, Gundeperga, o ktrej pisze Origo X i Pawe IV 47. 473 Pomoc udzielona Awarom przez Agilulfa bya odwetem za dziaania bizantysko-frankoskie przeciw Longobardom w Italii. 474 Dzis. Monza, okoo 603 r. 475 Ok. 18 km. 476 W tym miejscu niektre kodeksy (Modoetiensis 1 35 i Parisiensis 6159) maj wstawk uwaan za nieautentyczn. Oto jej przekad: dla siebie i dla swego ma, dla swoich synw i crek oraz dla wszystkich Longobardw italskich, aby sam w. Jan sta si ordownikiem u Pana w imieniu wszystkich Longobardw. Starsi jednomylnie wraz ze swoim krlem i krlow Teudelind zoyli luby mwic: Jeli w. Jan bdzie naszym ordownikiem u Pana naszego Jezusa Chrystusa, my wszyscy przyrzekamy mu

117 bogato przyozdobia zotem i srebrem oraz hojnie obdarowaa wociami477. W tym take miejscu niegdy wybudowa swj paac Teuderyk, krl Gotw, poniewa to miejsce w porze letniej dziki pobliskim Alpom ma umiarkowany i zdrowy klimat. 22. O wzniesieniu przez ni paacu. Tam478 take wspomniana krlowa wzniosa dla siebie paac, w ktrym kazaa namalowa niektre sceny z dziejw Longobardw. Na tych obrazach wyranie wida, jak w tamtych czasach Longobardowie strzygli sobie wosy, jakie nosili odzienie i jaki strj. I tak kark a do potylicy cakowicie golili, z przodu za mieli wosy spadajce na twarz, ktre na czole rozdzielali na dwie
jednomylnie skada kadego roku hojn ofiar z naszych dbr na jego wityni, w dniu jego urodzin, to jest 24 czerwca, aby uzyska dziki jego wstawiennictwu wspomoenie Pana naszego Jezusa Chrystusa tak podczas wojny, jak i we wszystkich miejscach, dokdkolwiek si udamy. Od tego wic dnia poczli wzywa pomocy w. Jana we wszystkich swoich sprawach, ab y udzieli im pomocy w imi Pana naszego Jezusa Chrystusa, i wszyscy oni wyszli cao i zwycisko z walk ze swoimi nieprzyjacimi. 477 Take w tym miejscu wspomniane kodeksy przekazuj tekst szerszy o nastpujcy fragment: Liczne rodziny i posiadoci w teje miejscowoci podporzdkowaa wityni wzniesionej na cze w. Jana Chrzciciela. Przytoczmy pismo donacyjne krlowej Teudelindy: Przewietna krlowa Teudelinda wraz ze swoim synem krlem Adaloaldem przekazuje swemu patronowi w. Janowi pismo donacyjne z daru Boego i ze swego posagu. Kazaa je sporzdzi w obecnoci swoich bliskich. Jeli kto w jakimkolwiek czasie t dobrowoln darowizn zniszczy, niech poniesie kar w dzie sdu razem ze zdrajc Judaszem. Takie za byo jej rozporzdzenie: Z dbr w. Jana nie moe nikt aden sposb korzysta prcz samych kapanw, ktrzy tam dniem i noc sprawuj sub Bo, i ktrzy niby sugi i suebnice miejscu temu podlege powinni y we wsplnocie. 478 W Monza (Modicia).

118 strony. Odzienie za ich byo lune i przewanie zrobione ze lnu, takie, jakie dzi zwykle nosz Anglosasi479, obramowane rnokolorowymi szerokimi paskami. Ich obuwie od gry niemal do duego palca byo otwarte i przytrzymywane plecionk z rzemiennych sznurowade. Pniej zaczli uywa spodni, na ktre podczas jazdy konnej nakadali weniane cholewy480. Ten jednak zwyczaj przejli od Rzymian. 23. Zburzenie Padwy. A do tej pory Padwa, majc siln zaog, opieraa si Longobardom. W kocu jednak cakowicie spona od podrzuconego ognia i na rozkaz Agilulfa zostaa zrwnana z ziemi481. Znajdujcym si w niej onierzom pozwolono jednak wycofa si do Rawenny. 24. Zawarcie pokoju z Awarami; wkroczenie Longobardw do Istrii. W tym czasie powrcili do Kakana posowie Agilulfa i oznajmili, e z Awarami zawarto wieczysty pokj. Przyby z nimi take pose Kakana, ktry pody do Galii w celu oznajmienia Frankom, aeby taki sam pokj zachowali z Longobardami, w jakim yj z Awarami. W tym czasie Longobardowie razem z Awarami i Sowianami najechali krain Istrw, palc i rabujc wszystko, co napotkali.

479 480

Pawe jako pierwszy uy tej zoonej nazwy Anglosasi. Tubrugi birrei, zob. Izydor, Etym. XIX 22, gdzie czytamy: nazywaj je cholewami, poniewa przykrywaj golenie i spodnie, birreus od byrrus (burrus, birrus) tkanina z grubej weny. 481 W 601 r.; zdaniem niektrych historykw Padwa nie zostaa zburzona.

119 25. Narodziny Adaloalda, syna Agilulfa i zajcie Mons Sicilis. W paacu Modicia krlowa Teudelina urodzia wtedy krlowi Agilulfowi syna, ktry otrzyma imi Adaloald. Nastpnie Longobardowie najechali grd Mons Silex482. W tym czasie wyparto z Rawenny Gallicyna, uprzedni za patrycjusz Rawenny483, Smaragd, powrci do miasta. 26. mier cesarza Maurycjusza. Cesarz Maurycjusz wraz z synami Teodozjuszem, Tyberiuszem i Konstantynem, po dwudziestu jeden latach rzdw zosta zamordowany przez Fokasa484, ktry by statorem patrycjusza Pryskusa. Maurycjusz bardzo wydatnie przyczyni si do bezpieczestwa pastwa, czsto walczy z wrogami i odnosi zwycistwa. Dziki jego mstwu cakowicie pokonano Hunw zwanych take Awarami. 27. O ksitach Gaidoaldzie i Gisulfie oraz chrzcie Adaloalda. W tym roku485 krl Agilulf przyj do swoich ask, yjcych z nim w niezgodzie, ksicia Gaidoalda z Trydentu i ksicia Gisulfa z Forum Iulii. Wtedy take wspomniany wyej chopiec Adaloald, syn krla Agilulfa, zosta ochrzczony w kociele w. Jana w Modicii przez Chrystusowego sug, Sekundusa z Trydentu, ktrego tutaj ju czsto wzmiankowalimy486. Uroczysto odbya si w wito wielkanocne, 7 kwietnia.

482 483

Monselice w prowincji Padwy. Zob. wyej III 26. 484 W 602 r. 485 Tj. w 603 r. 486 W rzeczywistoci Pawe powouje si na Sekundusa tylko raz (III 29), jednak korzysta z jego dziea wielokrotnie w ksidze IV.

120 28. Zajcie Kremony i Mantui; mier crki krlewskiej; wojna z Frankami. Take w tych dniach wybuch spr midzy Longobardami i Rzymianami487 z powodu wzicia do niewoli crki krlewskiej488. Z tego powodu krl Agilulf w lipcu wyruszy z Mediolanu przeciw Kremonie, obleg j wraz ze Sowianami przysanymi mu na pomoc przez Kakana, krla Awarw, zdoby 21 sierpnia i zrwna z ziemi. Podobnie zaj take Mantu, gdzie taranami zburzy mury, lecz onierzom pozwoli odej do Rawenny; nastpnie 13 wrzenia wkroczy do miasta. Wtedy rwnie podda si oddziaom Longobardw grd Wulturnia489; miasto za Breksillus490 sami obrocy spalili przed swoj ucieczk. Po tych sukcesach Longobardw patrycjusz Smaragd odda im crk krlewsk wraz z jej mem, dziemi i wszystkim, co posiadaa; zawarto pokj w dziewitym miesicu a do 1 kwietnia smej indykcji491. Crka za krlewska wkrtce powrcia z Rawenny do Parmy, lecz niebawem zmara z powodu powika porodowych. W tym roku492 Teudepert i Teuderyk, krlowie Frankw, walczyli przeciw Lotariuszowi, swemu stryjowi; podczas tych zmaga po jednej i po drugiej stronie polego wiele tysicy onierzy. 29. mier papiea w. Grzegorza i jego wito. Wtedy take, gdy cesarz Fokas rzdzi ju drugi rok

487 488

Mieszkacami Rawenny. Crki krla Agilulfa; zob. wyej IV 20. 489 Inaczej Valdaria w pobliu Kremony na lewym brzegu Padu. 490 Dzis. Brescello, niedaleko Reggio Emilia; zob. wyej III 18, przyp. 336. 491 W 605 r. 492 W 604 r.

121 smej indykcji493, uda si na spotkanie z Chrystusem papie, w. Grzegorz. Jego miejsce na Stolicy Apostolskiej zaj Sabinian. Bya wtedy bardzo surowa zima, tak e niemal wszdzie pomarzy winne krzewy. Take zbiory zb czciowo zniszczyy myszy, a czciowo nied zboowa. Trzeba byo bowiem, aby wiat dozna godu i aknienia, skoro na skutek odejcia tak znamienitego nauczyciela dusze ludzkie ogarn gd i pragnienie duchowego pokarmu oraz napoju. Niech mi bdzie wolno przytoczy tu fragment pewnego listu tego papiea, w. Grzegorza, ktry pozwoli nam lepiej pozna, jak pokorny by w m, jake czysty i witobliwy. Pewnego razu oskarono go przed cesarzem Maurycjuszem i jego synami, e w wizieniu mia zgadzi dla pienidzy pewnego biskupa o imieniu Malchus. W tej sprawie napisa list do Sabina, swego legata w Konstantynopolu, w ktrym midzy innymi donosi494: O jednej sprawie moesz wspomnie naszym panom, a mianowicie, e ja, ich suga, nie chciaem miesza si nawet w zabijanie Longobardw chocia lud ten nie ma obecnie ani krla, ani ksit, ani grafw i yje w wielkim rozproszeniu. Albowiem z bojani Boej lkam si wzi udzia w zabjstwie jakiegokolwiek czowieka. w za biskup Malchus ani nie znajdowa si w wizieniu, ani w adnej przymusowej sytuacji; w dniu za, w ktrym stan przed sdem i otrzyma wyrok, zosta odprowadzony do domu, zreszt bez mojej wiedzy, przez notariusza Bonifacego; tam biskup, przez niego traktowany z honorami, zjad obiad i nagle w nocy zmar. Oto jak wielkiej pokory by to m, ktry mimo
493

Papie Grzegorz zmar w marcu 604 r. w czasie trwania 7 indykcji; Fokas zosta proklamowany cesarzem w listopadzie 602 r., a wic w czasie 6 indykcji. 494 Registrum epistolorum IV 47.

122 najwyszej godnoci kapaskiej nazywa siebie sug! Oto jak wielkiej by niewinnoci, e nawet do zabijania Longobardw nie chcia si przyczy, chocia doprawdy nie byli oni ludmi wierzcymi i pustoszyli wszystko dokoa495! 30. Krlestwo Adaloalda i zawarcie pokoju z Frankami. W lipcu nastpnego lata, na stadionie w Mediolanie, na tron longobardzki wyniesiono Adaloalda; obecni przy tym byli ojciec, krl Agilulf oraz posowie krla Frankw, Teudeperta. Z tyme modzieczym krlem zarczono crk krla Teudeperta i umocniono wieczysty pokj z Frankami. 31. Wojna Frankw z Sasami. W tym czasie Frankowie walczyli z Sasami; obie strony poniosy cikie straty. W Ticinum w kociele w. Piotra Apostoa zgin od uderzenia pioruna kantor Piotr. 32. Zawarcie pokoju z patrycjuszem Smaragdem i zajcie miast toskaskich. W nastpnym miesicu, czyli w listopadzie496, krl Agilulf zawar na jeden rok rozejm z patrycjuszem Smaragdem i otrzyma od Rzymian497 dwanacie tysicy soldw. Longobardowie najechali rwnie miasta etruskie, jak Balneus Regis498 i Urbs Vetus499. Wtedy take, w kwietniu i w maju, ukazaa si na niebie gwiazda zwana komet. Nastpnie krl Agilulf po raz wtry zawar rozejm z Rzymianami na trzy lata.
495

Wielkie zachwyty Pawa maj tu uzasadnia tytu servus servorum Dei. 496 W 605 r. 497 Tj. Bizantyczykw. 498 Dzis. Bagnoregio w prowincji Viterbo. 499 Dzis. Orvieto.

123 33. mier patriarchy Sewera i objcie urzdu przez Jana i Kandidiana. W tych dniach po mierci patriarchy Sewera jego urzd w Akwilei Starej, za zgod krla i ksicia Gisulfa, obj opat Jan. Take na Gradus na biskupa dla Rzymian powoano Kandidiana500. W listopadzie i grudniu znw ukazaa si kometa. Po mierci Kandidiana501 na Gradus biskupi znajdujcy si pod wadz Rzymian powoali Epifaniusza, kierownika kancelarii502, na stanowisko patriarchy. Odtd urzdowao dwch patriarchw503. 34. Wkroczenie do Neapolu, mier Eleuteriusza uzurpatora. W tym czasie Jan Kosinus zaj Neapol, ale po kilku dniach patrycjusz Eleuteriusz504 wypar go stamtd i zgadzi. Nastpnie tene Eleuteriusz, patrycjusz i eunuch, przyj wadz cesarsk. Kiedy z kolei pody on z Rawenny do Rzymu, zosta zamordowany przez wojsko w grodzie Luceopolis505, jego za gow odesano cesarzowi do Konstantynopola.

500

Kandidian, biskup Grado, wyspy pozostajcej pod wadz Bizancjum, w 607 r. wystpi ze schizmy spowodowanej Trzema Artykuami (zob. wyej III 26, oraz 20, przyp. 348), pozosta w niej natomiast biskup Akwilei, zaleny od Longobardw. Do jednoci z Rzymem ten patriarchat powrci dopiero za papiea Sergiusza II w 700 r. 501 Midzy latami 610-611. 502 W tekcie: primicerius notariorum. 503 Podzia na dwa patriarchaty nastpi ju wczeniej, bo po mierci patriarchy Sewera w 607 r. 504 Eleuteriusz zosta wysany przez cesarza w celu stumienia rewolty w Rawennie i Neapolu. Zacz jednak uprawia wasn polityk. 505 Zob. wyej IV 8, przyp. 445; w 619 r. Por. te Ksiga pontyf. LXXI pod ywotami papiey Deodata i Bonifacego V.

124 35. Zawarcie pokoju z cesarzem. Wtedy take Agilulf wysa do cesarza Foksa do Konstantynopola swego notariusza Stablicjana. Powrci on w towarzystwie posw cesarskich, ktrzy zawarli z krlem Agilulfem roczny rozejm i zoyli mu dary od cesarza. 36. O cesarzu Fokasie i jego zamordowaniu; o cesarzu Herakliuszu. Fokas, o czym bya ju mowa506, po mierci Maurycjusza i jego synw obj tron w Imperium Rzymskim i panowa osiem lat507. On to na prob papiea Bonifacego508 zadekretowa, e siedziba rzymskiego i apostolskiego Kocioa jest stolic wszystkich Kociow, poniewa Koci konstantynopolitaski przypisywa sobie pierwszestwo wrd wszystkich innych. Na prob innego papiea Bonifacego509 ten sam cesarz poleci, aby star wityni nazywan Panteonem510, usunwszy wszelkie brudy wielobstwa, przemianowano na koci Najwitszej Maryi Panny i Wszystkich witych. Tam, gdzie niegdy uprawiano kult wszystkich nie tyle bogw, co zych duchw, miano odtd czci pami Wszystkich witych. W tym czasie Prasinowie i Wenetowie511 na Wschodzie i w Egipcie toczyli ze sob wojn domow i
506 507

Zob. wyej IV 26. W latach 602-610. 508 Bonifacy III, papie od 22 II do 12 XI 607 r. 509 Bonifacy IV, papie w latach 608-615. 510 Synna witynia zbudowana w Rzymie na Polu Marsowym przez Marka Agryp w 27 r. przed Chr., przebudowana przez Hadriana (117-138), powicona wszystkim bstwom, zostaa w 609 r. zamieniona na wityni chrzecijask. 511 Dwa stronnictwa w Konstantynopolu, Prasinowie albo Zieloni i Wenetowie albo Niebiescy, wzili swoj nazw od stroju wonicw cyrkowych. Wczeniej istniay dwa dalsze stronnictwa, Biaych i Czerwonych, ktre zostay wchonite przez dwa pierwsze. Rywalizacja tych stronnictw sigaa daleko poza cyrk i

125 wyrzynali si nawzajem. Persowie toczc cikie boje z Cesarstwem, zajli wiele rzymskich prowincji oraz sam Jerozolim512, zburzyli wiele kociow, zbezczecili witoci, a wrd ozdb tak witych, jak i wsplnych zabrali take chust z drzewa Chrystusowego. Przeciwko temu Fokasowi podnis bunt Heraklian, egzarcha Afryki, ktry nadszed z wojskiem i pozbawi go wadzy oraz ycia; rzdy w pastwie rzymskim przej jego syn, Herakliusz513. 37. mier ksicia Gisulfa; zupienie Forum Iulii i inne nieszczcia, jakich doznali Longobardowie od Hunw. W tym mniej wicej czasie514 Krain Weneck najecha z nieprzeliczonym wojskiem krl Awarw, nazywany w ich jzyku Kakanus. Mnie wyszed mu naprzeciw ksi Forum Iulii, Gisulf, wraz ze wszystkimi Longobardami, jakich zdoa zebra. I chocia z ma garstk stoczy zacity bj, jednak otoczony zewszd przez niezliczone zastpy ponis mier niemal ze wszystkimi swoimi onierzami. ona za tego Gisulfa, imieniem Romilda, razem z ocalaymi z pogromu Longobardami, ich onami oraz dziemi polegych w bitwie ojcw, zamkna si w warownych murach Forum Iulii. Miaa ona dorosych synw, Tasona i Kakkona, oraz bdcych jeszcze chopcami, Radualda i Grimoalda, a ponadto cztery crki, z ktrych jedna nosia imi Appa, druga Gaila; imiona pozostaych si nie zachoway. Longobardowie
dotyczya spraw politycznych i religijnych. Dochodzio midzy nimi do krwawych star. 512 Jerozolima zostaa zdobyta w 614 roku przez krla Persw Chosroesa II za cesarza Herakliusza (610-641). 513 W 610 r. Entuzjastycznie przyjli Herakliusza zwaszcza Zieloni. 514 Ok. 610 r.

126 obwarowali si take w innych miastach lecych w pobliu, jak: Kormona515, Nemas516, Osopus517, Artenia518, Reunia519, Glemona520 a take Ibligis521, ktre ze wzgldu na pooenie byo nie do zdobycia. Podobnie umocniono si w innych jeszcze warowniach, aby Hunowie, to jest Awarowie, nie zdobyli upw. Awarowie za przede wszystkim buszowali po krainie forojuliaskiej palc wszystko i rabujc, nastpnie zamknli w obleniu miasto Forum Iulii i starali si je zdoby wszelkimi sposobami. Ich krl Kakanus w zbroi z licznymi jedcami objeda wok mury, aby rozpozna, z jakiej strony najatwiej bdzie przypuci szturm na miasto. Widziaa go z murw Romilda i spostrzega, e jest w kwiecie wieku i jak niegodziwa hetera zapona do niego dz. Wnet te przez posaca doniosa, e jeli j polubi, wyda mu miasto wraz ze wszystkimi mieszkacami. Syszc to barbarzyski krl chytrze i podstpnie przyobieca uczyni zado jej daniom i uroczycie przyrzek poj j za on. Niezwocznie otworzya mu ona bramy Forum Iulii i wroga wprowadzia do miasta na zgub swoj i wszystkich jego mieszkacw. Awarowie za, wszedszy ze swym krlem do miasta, rabowali wszystko, co tylko mogli znale; ogoocone domy pucili z dymem, a ca ludno uprowadzili w niewol, obiecujc podstpnie, e osadz j w ziemi panoskiej, z ktrej przedtem wyszli. Kiedy w drodze
515 516

Dzis. Cormona w prowincji Gorizia w odl. 15 km od Cividale. Dzis. Nimi w prowincji Udine. 517 Dzis. Osoppo w prowincji Udine. 518 Dzis. Artegna w prowincji Udine. 519 Dzis. Ragogna, w pobliu S. Daniele del Friuli. 520 Dzis. Gemona w pobl. Friuli, w prowincji Udine, staroytne Castrum Glemonae. 521 Wedug niektrych Invillino, na wzgrzach Gemony i Osoppo.

127 do swojej ojczyzny przybyli do miejsca zwanego witym Polem522, postanowili mieczem zgadzi wszystkich Longobardw w starszym wieku, kobiety za i dzieci jako niewolnikw podzieli midzy siebie przez losowanie. Tason za, Kakkon i Raduald, synowie Gisulfa i Romildy, poznawszy zdradziecko Awarw, wsiedli natychmiast na konie i rzucili si do ucieczki. Jeden ze starszych braci sdzc, e Grimoald, jeszcze przecie dziecko, nie bdzie si mg utrzyma na pdzcym koniu, chcia go zabi; uwaa bowiem, e lepiej bdzie, jeli zginie od miecza, ni dostanie si w jarzmo niewoli. Kiedy podnis wczni, aeby go przeszy, chopiec ze zami zawoa: Nie zabijaj mnie, gdy potrafi utrzyma si na koniu! Na to brat chwyci go pod rami i wsadzi na nie osiodanego konia oraz kaza mu trzyma si moliwie najmocniej. Chopiec chwyci lejce w rce i ruszy za brami. Awarowie spostrzegszy ich ucieczk, wnet skoczyli na konie i pognali za nimi. Wszyscy jednak w szybkiej jedzie wymknli si Awarom, a tylko chopczyk, Grimoald, zosta ujty przez jednego z tych, ktry pdzi szybciej. Ze wzgldu jednak na dziecicy wiek nie chcia uderzy mieczem pochwyconego chopca, lec zachowa go cao, aeby w przyszoci mu usugiwa. I tak, trzymajc w rce lejce jego konia, wraca do obozu peen radoci ze znakomitego upu. Chopczyk bowiem wyglda piknie, mia byszczce oczy i jasne, dugie wosy. Kiedy bl przej dziecko na myl o niewoli i w maej piersi wielk powzi zemst523, wycign z pochwy dziecicy miecz i, jak mg najsilniej, zada cios w gow cigncego go Awara. Uderzeniem zrani mzg i nieprzyjaciel spad z konia. Chopiec za Grimoald zawrci i radonie rzuci
522 523

Campus Sacer. Wergiliusz, Georgiki IV 83.

128 si do ucieczki. Dopdziwszy braci sprawi im przeogromn rado i swoim oswobodzeniem, i wiadomoci o zabiciu wroga. Awarowie tymczasem mieczem wymordowali wszystkich dorosych Longobardw, za na kobiety i dzieci naoyli jarzmo niewoli. Romild, sprawczyni caego nieszczcia, krl Awarw wzi na jedn noc niby on, aby uczyni zado zoonej przysidze, a nastpnie przekaza j dwunastu Awarom. Ci za przez ca noc brali j kolejno i drczyli sw dz. W kocu kaza krl wkopa pal na rodku pola i na jego naostrzony czubek wbi ow kobiet. Wypowiedzia przy tym te oto sowa: Godne jest, aby ty miaa takiego ma. tak wic mierci zgina zowroga zdrajczyni ojczyzny, ktra bardziej mylaa o swojej dzy ni o dobru swoich wspobywateli i bliskich. Jej crki jednak nie naladoway lubienej dzy matki, ale w trosce, aby barbarzycy nie splamili ich czystej mioci, pooyy sobie pod stanik, midzy piersi, surowe miso kurze, ktre pod wpywem ciepa psuo si, wydajc wstrtny odr. Kiedy Awarowie chcieli je posi, nie mogli znie smrodu; mniemajc przeto, e z natury tak cuchn, z przeklestwem odchodzili od nich daleko i tylko mwili, e wszystkie Longobardki mierdz. W ten oto sposb szlachetne dziewczyny uchroniy si przed namitnoci Awarw, zachoway swoj czysto i day poyteczny przykad kobietom, jak mog zachowa czysto, jeli spotka je co podobnego. Posprzedawane nastpnie do rnych krajw, powychodziy za m stosownie do swego urodzenia. Jedna miaa, jak wie niesie, polubi krla Alamanw, druga ksicia Bawarw. Musz w tym miejscu przerwa narracj dotyczc dziejw powszechnych opowiedzie krtko take o mojej, to jest piszcego te sowa, genealogii i

129 jak rzecz tego wymaga cofn opowiadanie do nieco wczeniejszego okresu. Kiedy Longobardowie przybyli z Panonii do Italii, razem z nimi przyszed te mj przodek Leupchis, pochodzcy z tego samego longobardzkiego narodu. Po kilkuletnim pobycie zmar w Italii pozostawiwszy piciu maoletnich synw; nawanica wojenna, o ktrej dopiero co powiedzielimy, wpdzia ich wszystkich w niewol i z miasta Forum Iulii zagnaa do ojczyzny Awarw. Przez wiele lat znosili ndz niewolniczego ywota na tej ziemi i ju doszli do wieku mskiego. Czterej bracia, ktrych imion nawet nie znamy, pozostali w cikim pooeniu niewolnikw, pity za, imieniem Lopichis, w przyszoci mj pradziad, z inspiracji jak sdz Ojca miosiernego, postanowi zrzuci jarzmo niewoli. Pody mianowicie do Italii, gdzie jak pamita nard longobardzki mia swoje siedziby, i pragn odzyska prawa wolnoci. Na pocztku ucieczki posiada jedynie koczan, uk i odrobin chleba na drog; nie wiedzia zgoa, ktrdy pj. Wtedy przybieg do niego wilk, ktry sta si jego towarzyszem i przewodnikiem po drodze. Poniewa zwierz stale biego przed nim, czsto ogldao si do tyu, gdy on stawa, stawao z nim, kiedy rusza, ruszao rwnie. Poj wtedy, e to Bg je posa, aeby pokazywao mu drog. W ten sposb przez kilka dni przemierzali grskie ostpy; wdrowcowi zabrako chleba, ktrego zabra niewiele. Szed wic dalej godny. Kiedy za z godu opad z si, napi swj uk i chcia strza zabi wspomnianego wilka, aby si mg nim poywi. Lecz wilk uchroni si przed tym i znikn mu z oczu. Po jego za znikniciu Lopichis nie wiedzia, ktrdy dalej i, a gd coraz bardziej mu dokucza. Zdesperowany pooy si na ziemi i zasn. W czasie snu zobaczy pewnego czowieka, ktry

130 wypowiedzia do niego nastpujce sowa: Wsta! Dlaczego pisz? Id w t stron, w ktr trzymasz wycignite nogi; tam bowiem znajduje si Italia, do ktrej zdasz. Podnis si natychmiast i poszed dalej w kierunku wskazanym we nie. Po krtkim czasie dotar do osady ludzkiej. Te za tereny zamieszkiwali Sowianie. Zobaczya go starsza kobieta i w mig poja, e ma przed sob zbiega cierpicego gd. Zdjta litoci ukrya go w swoim domu i potajemnie dostarczaa pokarmu w maych porcjach, aby od nadmiaru przyniesionej ywnoci cakowicie nie straci ycia. Tak dugo dawaa mu odpowiednie porcje jedzenia, dopki nie odzyska si i nie mg si sam ywi. Kiedy zobaczy, e ma ju do si, aby mc uda si w dalsz drog, daa mu ywno i pokazaa kierunek, w ktrym winien pody. Po kilku dniach przekroczy granice Italii i dotar do rodzinnego domu. Dom ten przez tak dugi czas by niezamieszkay, e nie tylko, i nie mia dachu, ale jeszcze peno w nim byo krzakw jeyn i tarniny. Kiedy je powycina, powiesi swj koczan na znajdujcym si pomidzy cianami okazaym jesionie. Nastpnie przy pomocy krewnych i przyjaci odbudowa Dom i poj on, lecz z dobytku ojca nie mg niczego odzyska, gdy odmwili mu prawa do niego ci, ktrzy przez wieloletnie posiadanie stali si jego wacicielami524. To on, jak ju wspomniaem, by moim pradziadkiem, bo jego synem by Arichis, mj dziad. Arichis za pocz Warnefrita, mego ojca, ktry z on Teudelind mia mnie, Pawa, i mego brata Arichisa, nazwanego imieniem naszego dziadka. Tyle pokrtce o linii genealogicznej, z ktrej si wywodz. A teraz powrmy do wtku naszej historii powszechnej.
524

Prawo wasnoci przez zasiedzenie usankcjonowa take Edykt krla Grimualda.

131 38. O ksitach Tasonie i Kakkonie oraz ich mierci. Po mierci Gisulfa, ksicia Forum Iulii, jak powiedzielimy, wadz po nim przejli jego synowie, Tason i Kakkon. Oni w swoim czasie zdobd krain Sowian, ktra cignie si a do miejscowoci Medaria525 i zwie si Zellia526. Odtd a do czasw ksicia Ratchisa527 bd musieli owi Sowianie paci danin ksitom Forum Iulii. Tych dwch braci podstpnie zgadzi w miecie Opitergium528 patrycjusz rzymski Grzegorz. Oto obieca on Tasonowi, e gdy ten dokona obrzdowego cicia brody529, wemie go za swego syna. Nie podejrzewajc nic zego Tason wraz z bratem Kakkonem i wybranymi modziecami uda si do tego Grzegorza. Kiedy wraz ze swym orszakiem wszed do Opitergium, patrycjusz kaza natychmiast pozamyka bramy miejskie, a na Tasona i jego towarzyszy nasa uzbrojonych onierzy. Widzc to Tason wraz ze swoimi dzielnie przygotowywa si do walki. Dano im wtedy spokj. Poegnali si wic i rozproszyli po rnych ulicach, zabijajc kadego, kto
525

Medari identyfikuje si z Maglern albo Mderndorf w pobliu Tarvisio. 526 Zili w jz. soweskim, dolina Gail, ktr opywa z prawej strony Drawa, od pnocy ssiaduje z Friulem. 527 Ratchis, ksi Friulu, nastpnie krl Longobardw (744 -749). 528 Dzis. Oderzo w prowincji Treviso. 529 Zwyczaj pierwszych postrzyyn brody u modziecw by praktykowany od staroytnoci chrzecijaskiej, zwaszcza na Wschodzie. Rodzice i znajomi przyprowadzali modzieca do kocioa, gdzie wraz z odpowiednimi modami ( benedicto ad barbam incidendam) odbywa si rytua obcicia brody. Praktyka ta bya take znana w staroytnym Rzymie (depositio barbae) i uroczycie obchodzona zwaszcza w epoce cesarskiej. Obcite wosy powicano bogom. Wrd Germanw by jednak rozpowszechniony raczej zwyczaj postrzyyn. Opisana tu wic ceremonia ma charakter wyjtkowy.

132 im stan na drodze; zadali Rzymianom wielkie straty, ale w kocu ich samych mier dosiga. Patrycjusz Grzegorz za z uwagi na zoon przysig kaza sobie przynie gow Tasona i tak, jak przyrzek, obci zdradziecko jego brod530. 39. O Grasulfie, ksiciu Forum Iulii i wkroczeniu Rodoalda oraz Grimoalda do Benewentu. Gdy w ten sposb zginli owi ksita, ksiciem Forum Iulii zosta Grasulf, brat Gisulfa; Radoald za i Grimuald uwaali za ujm y pod wadz wuja Grasulfa, tote bdc ju prawie modziecami wsiedli na statek i popynli do krainy Benewentu. Stamtd udali si do Arichisa, ksicia Benewentu, swego niegdy nauczyciela, ktry ich teraz uprzejmie przyj i uzna za swoich synw. W tym czasie zmar ksi bawarski Tassilon, a jego syna Garibalda pokonali Sowianie w Aguntum531, pustoszc nastpnie bawarskie ziemie. Bawarzy jednak zebrali swoje siy, odbili upy zagarnite przez wrogw i wypdzili ich ze swego kraju. 40. Zawarcie pokoju z cesarzem i Frankami; zupienie Istrii; mier Gundoalda. Krl Agilulf zwar z cesarzem rozejm najpierw na rok, a pniej na jeszcze jeden532, odnowi take pokojowe stosunki z Frankami. Niemniej jednak w tym roku533 Sowianie
530

Inna wersj mierci Tasona podaje Fredegar, Kronika XLIX. Wedug niego Tason, ksi Etrurii, zosta zamordowany w Rawennie przez patrycjusza Isacco, poniewa podnis bunt przeciw krlowi Arioaldowi (624-636). 531 Dzis. S. Candido (Innichen) w prowincji Bolzano. 532 Tekst: pacem cum imperatore in Annom itemque in alterum faciens, niektrzy rozumiej jako zawar z cesarzem pokj odnawiany co roku. 533 To jest w 611 r.

133 spustoszyli niemiosiernie Istri i wymordowali nasze wojsko. W marcu za zmar w Trydencie suga Chrystusowy Sekundus534, o ktrym ju kilkakro mwilimy; on to napisa histori narodu longobardzkiego, doprowadzajc j a do swoich dni. W tym czasie krl Agilulf odnowi rozejm z cesarzem. Wtedy zgadzono take Teudeperta, krla Frankw, pomidzy ktrymi rozgorzaa krwawa wojna domowa535. Rwnie w tym czasie od strzay, wypuszczonej przez nieznanego morderc, zgin Gunduald, brat krlowej Teudelindy, ksi w miecie Asty536. 41. mier Agilulfa i panowanie Adaloalda; jego wypdzenie i rzdy Arioalda. Krl Agilulf, zwany take Agon, po dwudziestu piciu latach panowania, zamkn oczy, przekazawszy wadz w rce nieletniego jeszcze syna Adaloalda537 i jego matki Teudelindy. Za ich rzdw odbudowano wiele kociow i poczyniono liczne darowizny na rzecz witych miejsc. Lecz kied y Adaloald, w dziesitym roku wsplnego panowania z matk, dosta pomieszania zmysw, Longobardowie zrzucili go z tronu538 i posadzili na nim Arioalda539. O
534 535

W 612 r. Zob. Fredegar, Kronika XXXVIII. 536 Fredegar, op. cit. XXXIV opisuje, e sprawczyni zabjstwa bya Teudelinda, zazdrosna o rosnce wpywy brata wrd Longobardw. 537 W 616 r., kiedy zmar Agilulf, Adaloald mia 13 lat. Panowa do 624 r. 538 Wedug Fredegara, op. cit. XLIX, Adaloald zosta otruty po mierci Teudelindy. By wyznania katolickiego i cign na siebie niech ariaskiej wikszoci spoeczestwa. 539 Arioald panowa w latach 624-636, by ksiciem Turynu, krewnym Adaloalda, zagorzaym arianinem, ktrego ona, Gundenberga (Gundiberga) pochodzia z linii wielkiego Autariego.

134 czynach tego krla nie mamy, niestety, adnych wiadomoci. W tym mniej wicej czasie w. Kolumban540, rodem Szkot, po zaoeniu klasztoru w Galii w miejscowoci zwanej Luksowium541, przyby do Italii i zosta przyjty przez krla Longobardw. Zaoy on w Alpach Kottyjskich klasztor Bobium542, oddalony o 40 mil543 od miasta Ticinum. Temu klasztorowi zarwno wadcy, jak i poszczeglni Longobardowie poczynili wiele nada ziemskich, dziki czemu powstao tam wielkie zgromadzenie zakonne. 42. mier Arioalda i panowanie Rotariego; ksi Arichis wysa swego syna Aiona do krla. Arioald zszed z tego wiata po dwunastu latach panowania nad Longobardami544; tron longobardzki po nim otrzyma Rotari, potomek Aroda. By to m dzielny i kroczcy ciek sprawiedliwoci, ale nie trzyma si prosto wytyczonej linii chrzecijaskiej wiary, gdy splamia go podstpna zbrodnia herezji ariaskiej. Arianie bowiem gosz na swoj zgub, e Syn jest mniejszy od Ojca, a Duch wity jest mniejszy od Ojca i Syna; my za katolicy uznajemy, e Ojciec, Syn i Duch wity stanowi w trzech osobach jednego i prawdziwego
540

w. Kolumba, mnich, przyby do Italii w 612 r. za rzdw Agilulfa (w porwnaniu wic z wydarzeniami poprzednimi chronologia zostaa tu zakcona). Ur. w 540 w. w Leister w Irlandii, duszy czas przebywa w Galii, gdzie zaoy kilka klasztorw, m. In. w Luksowium (Luxovium). 541 Luxeuil koo Vesoul na pnoc od Besanon. 542 Dzis. Bobbio, klasztor w pn.-zach. Italii, zaoony w 612 r. Pocztkowo mnisi opierali si na regule w. Kolumbana, jednak od 643 r. przejli czciowo regu benedyktysk; najwietniejszy rozwj przeywa za panowania krlw longobardzkich. 543 Ok. 60 km od Pawii. 544 W 636 r.

135 Boga, jednakowo wanego i cieszcego si tak sam chwa. W tym czasie niemal w kadym miecie w pastwie urzdowao dwch biskupw: jeden katolicki i jeden ariaski. Take w Ticinum jeszcze dzisiaj pokazuje si, gdzie przy kociele w. Euzebiusza mieszka biskup ariaski i mia chrzcielnic, a gdzie mieszka biskup kocioa Katolickiego. Jeden z ariaskich biskupw tego miasta imieniem Anastazy nawrci si na wiar katolick i nastpnie rzdzi Kocioem Chrystusowym. Wspomniany krl Rotari spisa w wielu ksigach prawa, ktre dotd zachowywano jedynie w pamici i w praktyce sdowniczej oraz kaza nazwa t ksig Edyktem. Od czasu za, gdy Longobardowie przybyli do Italii, upyno ju siedemdziesit siedem lat, jak to zaznaczy tene krl we wstpie do Edyktu545. Do tego krla wysa swego syna Aiona ksi Benewentu, Arichis. Gdy w drodze do Ticinum przyby on do Rawenny, z rzymsk niegodziwoci546 podano mu taki napj, ktry pozbawi go uywania rozumu; od tego czasu ju nigdy w peni nie odzyska zmysw. 43. mier Arichisa, ksicia Benewentu; objcie rzdw przez Aiona. Tymczasem ksi Arichis, ojciec wyej wymienionego Aiona, podeszy ju w latach, zblia si do kresu swego ywota. Zdajc sobie spraw, e jego syn nie jest zdrowy na umyle, jako swoich synw poleci obecnym u niego Longobardom, Radoalda i Grimoalda, modziecw w peni si. Powiedzia im, e bd lepiej rzdzili ni jego wasny syn Aion.

545

Longobardowie przybyli do Italii w 568 r. Edykt wic ukaza si w 643 r. 546 Chodzi tu o niegodziwo bizantysk.

136 44. mier Aiona i objcie rzdw przez Radoalda. Po mierci Arichisa, ktry kierowa ksistwem przez pidziesit lat547, jego syn Aion zosta przywdc Samnitw548; jednak Radoald i Grimoald byli jemu, jako starszemu bratu i panu, we wszystkim posuszni. Kiedy tene Aion ju przez rok i pi miesicy rzdzi ksistwem Benewentu, przybyli Sowianie na wielu okrtach i zaoyli obz w niewielkiej odlegoci od miasta Sepontum549. Wok za obozu porobili ukryte doy. Kiedy Aion pod nieobecno Radoalda i Grimoalda przyby, aby ich zniszczy, jego ko wpad do jednego z takich dow. Ruszyli na Aiona Sowianie i zabili go wraz z kilkoma innymi Longobardami. Na wiadomo o tym szybko wyruszy Radoald i przemwi do Sowian w ich wasnym jzyku550. W ten sposb osabi ich si bojow, a nastpnie zaatakowa, zadajc wielkie straty. Pomci wic mier Aiona, pozostaych za przy yciu wrogw zmusi do popiesznego opuszczenia kraju. 45. Miasta zajte przez Rotariego. Krl Rotari zaj wszystkie miasta rzymskie znajdujce si na brzegu morskim od etruskiego miasta Luna551 a po granice z Frankami. W podobny sposb zdoby i zburzy rwnie

547

Wedug niektrych kodeksw 5 lat; mier Arichisa, jak si wydaje, nastpia ok. 640 r. 548 Tj. Benewentyczykw, gdy mieszkali oni na terenie staroytnego Samnium. 549 Staroytne Sipontum nad Adriatykiem w Apulii, w dzis. prowincji Foggia, kilka km od Manfredonii. 550 Radoald i Grimoald (Grimuald) przybyli z Forum Iulii, gdzie zapewne mieli rnorakie kontaktu z pobliskimi Sowianami. Std mogli wynie znajomo jzyka sowiaskiego. 551 Dzis. Luni, na lewym brzegu rzeki niedaleko od wybrzey Morza Liguryjskiego, w pobliu miasta Sarzano.

137 Opitergium552, miasto lece midzy Tarwisium i Forum Iulii. Stoczy te bitw z rzymsk553 Rawenn nad rzek Skultenna554, w prowincji Emilia. W tej bitwie ze strony Rzymian zgino osiem tysicy onierzy, reszta za rzucia si do ucieczki. W tym czasie w Rzymie miao miejsce wielkie trzsienie ziemi, po ktrym nastpia ogromna powd555. Nastpnie wybucha zaraza choroby wierzbowej, tak e nikt nie mg rozpozna swego zmarego z powodu wielkiej opuchlizny. 46. mier ksicia Radoalda i objcie rzdw przez jego brata Grimoalda. W Benewencie zmar ksi Radoald556, ktry rzdzi ksistwem przez pi lat, ksiciem za zosta jego brat Grimoald i przez dwadziecia pi lat dziery wadz w pastwie Sainitw. Tene ksi wprawdzie z brank, ale dziewczyn ze szlachetnego rodu, noszc imi Ita, mia syna Romualda i dwie crki. By to m bardzo wojowniczy i znakomity w kadej sprawie. Tote kiedy w tym czasie przybyli Grecy557, aby zupi wityni Michaa Archanioa pooon na grze Garganus558, uderzy na nich z wojskiem i zada im mierteln klsk. 47. mier krla Rotariego i objcie tronu przez Radoalda. Krl Rotari odchodzc ze wiata po
552 553

Zob. wyej IV 38, przyp. 527. To jest bizantysk. 554 Dzis. Panero, prawy dopyw Padu, ktry w grnym biegu zwie si Scolteuno. 555 Wydarzenia te miay miejsce w epoce wczeniejszej. 556 W 647 r. 557 W niektrych kodeksach: Saraceni. 558 Waciwie w tej czci gr Gargano (pwysep pd. -wsch. Italii); dzi zwie si j Monte SantAngelo.

138 siedemnastu latach i czterech miesicach panowania, pozostawi tron longobardzki swemu synowi Rodoaldowi559. Pochowano go przy kociele w. Jana Chrzciciela. Po pewnym czasie jaki niegodziwiec powodowany dz posiadania otworzy noc grb i ukrad wszystkie kosztownoci, jakie znalaz przy jego ciele. Rabusiowi ukaza si podczas snu w. Jan i mocno go przestraszy, mwic: Dlaczego odwaye si dotkn ciaa tego czowieka? Cho nie wyznawa on prawdziwej wiary560, jednak powierzy mi siebie tutaj. Poniewa dopucie si tego czynu, nie bdziesz mia odtd wstpu do mojej wityni. Tak te si stao. Ilekro bowiem chcia wej do kocioa w. Jana, tylekro niby od silnego piciarza otrzymywa cios w kark i pada na ziemi odrzucony do tyu. Kln si na Chrystusa, e mwi prawd, bo wiadomo o tym wydarzeniu przekaza mi czowiek, ktry oglda je na wasne oczy. Rodoald, objwszy po mierci ojca tron longobardzki, oeni si z Gundiperg, crk Agilulfa i Teudelindy561. Krlowa Gundiperga, tak jak jej matka w Modicii562, wzniosa wityni ku czci w. Jana Chrzciciela w Ticinum, wspaniale j ozdobia zotem, srebrem i draperi oraz bogato wyposaya w poszczeglne przedmioty. Spoczy w niej take jej zwoki. Kiedy przed mem oskarono j o cudzostwo, jej wasny suga Karellus uprosi krla, aby w obronie czystoci swej pani mg stoczy pojedynek z oskarycielem. W pojedynku, ktremu
559 560

W 652 r. Rotari by arianinem i uwaa t religi za oficjaln, jednak nie przeszkadza katolikom. 561 Wg Jonasa, Vita Sancti Bertulfi, autora yjcego w tym czasie, Gundiperga (Gundeberga) bya on Arioalda. 562 Monza.

139 przygldali si wszyscy mieszkacy, pokona oskaryciela. Po tym przywrcono krlowej dawn godno. 48. mier Radoalda i objcie tronu przez Ariperta. Powiadaj te, e Rodoald, zgwaciwszy on pewnego Longobarda, zgin z jego rki po siedmiu latach i piciu miesicach panowania563. Ster wadzy przej po nim Aripert, syn Gundoalda, brat krlowej Teudelindy. W Ticinum ufundowa on wityni Chrystusa Zbawiciela, ktr udekorowa rnymi ozdobami i odpowiednio zaopatrzy w dobra. 49. mier cesarza Herakliusza i jego nastpcy, Konstantyna; objcie tronu przez drugiego Konstantyna. W tych dniach po mierci cesarza Herakliusza w Konstantynopolu wadz po nim przej jego syn Herakliusz wraz z matk Martin i rzdzi pastwem przez dwa lata. Kiedy odszed z tego wiata, na tron wstpi jego brat Konstantyn, drugi syn Herakliusza i panowa przez sze miesicy. Po jego zgonie godno cesarsk otrzyma syn Konstantyn i dziery bero przez dwadziecia osiem lat564.

563

Prawdopodobnie Pawe si pomyli i zamiast wyrazu menses (miesice) uy wyrazu anni (lata). W sumie Rodoald rzdzi 6 miesicy, co potwierdza Kronika Gothaska XI. 564 Wiadomoci pochodz od Bedy i nie zgadzaj si z rzeczywist chronologi. Herakliusz bowiem zmar w 641 r. i przekaza wadz w tym samym roku (a nie dopiero ok. 653 r.) synom, Konstantynowi oraz Heraklionowi. Konstantyn III panowa trzy i p miesica, nastpnie rzdy przej pitnastoletni Heraklion, za ktrego panowania waciwie rzdzia pastwem matka Martina. Na rozkaz senatu zostali okaleczeni i zesani na Rodos, a cesarzem mianowano Konstansa, syna Konstantyna II, ktry jako Konstantyn III panowa w latach 641-668.

140 50. O krlowej perskiej Cesarze. W tym czasie Cesara, ona krla perskiego565, wyruszya z Persji i w ubraniu zwyczajnej kobiety z kilkoma zaufanymi przybya do Konstantynopola powodowana mioci ku wierze chrzecijaskiej. Uroczycie j tam przyj sam cesarz. Po kilku za dniach, zgodnie ze swym pragnieniem otrzymaa chrzest; matk chrzestn bya cesarzowa. Kiedy dowiedzia si o tym jej ma, krl perski, wyprawi posw do cesarza w Konstantynopolu, aby odda mu on. Przybywszy do cesarza posowie przekazali sowa krla perskiego krlowej. Gdy usysza to cesarz, ktry o tej sprawie nic nie wiedzia, da im nastpujc odpowied: Wyzna musimy, e nic nam nie wiadomo o krlowej, ktrej szukacie; syszelimy jedynie, e przybya tu do nas jaka kobieta w zwykym stroju. Posowie za na to rzekli: Jeli Wasza Wysoko pozwoli, chcielibymy zobaczy ow kobiet. Cesarz wyrazi zgod; wnet te posowie j ujrzeli i padszy ze czci do jej stp powiedzieli, e m jej poszukuje. Ona odpowiedziaa im: Idcie, powiedzcie waszemu krlowi i panu, e jeli nie uwierzy w Chrystusa tak, jak ja uwierzyam, nie bdzie ju mg ze mn nigdy wicej dzieli maeskiego oa. Co dalej? Posowie wrcili do kraju i przekazali swojemu krlowi wszystko, co usyszeli. On za niezwocznie z szedziesicioma tysicami mw przyby pokojowo do cesarza w Konstantynopolu, gdzie zosta przyjty chtnie i z nalen czci. Nastpnie wraz ze wszystkimi wyzna wiar w Chrystusa Pana i zarwno jego, jak i wszystkich obmya woda chrztu, przy ktrym ojcem
565

Chodzi tu, jak si wydaje, o krla Persji Chosroesa II Parwiza (590-628), ostatniego wielkiego krla Persji przed podbojem arabskim. By on wspczesny cesarzowi Herakliuszowi, z ktrym prowadzi liczne wojny (por. Fredegar, op. cit. IX).

141 chrzestnym by sam cesarz. Umocniony w wierze katolickiej, obdarowany przez cesarza licznymi podarunkami, wzi on i w peni radoci pody z powrotem do kraju. Okoo tego czasu zmar w Forum Iulii ksi Grasulf566, a rzdy w jego ksistwie przej Agon. Take w Spoleto pochowano Teudelaupa, a ksiciem w tym miecie zosta Atton. 51. mier Ariperta i jego nastpcy, syna Godiperta; objcie tronu przez Grimoalda i zgadzenie ksicia Garibalda. W Ticinum po dziewiciu latach kierowania Longobardami zmar Aripert567, przekazawszy tron Perktaritowi i Godepertowi, swym nieletnim synom568. Godepert swoj krlewsk siedzib mia w Ticinum, Periktarit za w Mediolanie. Pomidzy brami, za spraw zoliwych ludzi, wybuch tak wielki pomie niezgody, e jeden brat usiowa zagarn krlestwo drugiego. W tej sprawie Godepert wyprawi ksicia Turynu Garibalda do Grimualda, monego w tym czasie ksicia Benewentu, aby poprosi go o przyjcie z pomoc. Przyrzek da mu za on crk krlewsk, swoj siostr. Lecz pose dziaa zdradziecko przeciw swemu panu i zachca Grimualda, aeby poszed i sam przej tron longobardzki, rozrywany przez niedorosych braci; ma bowiem i wiek odpowiedni, i bystry umys, i dzieln rk. Pod wpywem tych sw Grimuald zapon dz objcia wadzy nad Longobardami. Mianowa ksiciem
566

mier Grasulfa datuje si na lata 652-661, Teudelaupa na 653. 567 W 661 r. 568 Inne rda, zwaszcza Origo, nie mwi o Perktaricie i Godepercie jako krlach longobardzkich ani nie wspominaj o podziale krlestwa na dwie czci.

142 w Benewencie swego syna Romualda, a sam z doborowym oddziaem ruszy w kierunku Ticinum. We wszystkich miastach, przez ktre wioda droga, pozyskiwa sobie przyjaci i pomocnikw w sprawie przejcia tronu. Transamunda za, grafa Kapui, wysa do Spoleto i Tuscji569, aby pozyska dla niego Longobardw z tych miejscowoci. Dzielnie wywiza si Transamund ze swego zadania i z licznymi wsplnikami spotka si z nim w prowincji Emilia570. Kiedy Grimuald z silnym oddziaem onierzy przyby w poblie Placencji571, wysa do Ticinum Garibalda, poprzedniego posa Godeperta, aby temu Godepertowi donis o jego nadejciu. Przybywszy do Godeperta, powiedzia mu, e Grimuald si zblia. Na pytanie Godeperta, gdzie Grimualdowi ma przygotowa gocin, Garibald odpowiedzia, e jest rzecz godn, aby Grimuald, ktry przyby tu w jego interesie i ma zamiar polubi jego siostr, otrzyma gocin w paacu. I tak te si stao. Kiedy bowiem Grimuald dotar na miejsce, dano mu mieszkanie w paacu. Garibald za, siewca caej tej niegodziwoci, poradzi Godepertowi, aby na rozmowy z Grimualdem przyszed w pancerzu pod szatami; twierdzi, e Grimuald chce go zgadzi. Tene sam mistrz oszustwa przybywszy do Grimualda powiedzia, e jeli si dobrze nie zabezpieczy, zabije go mieczem Godepert, ktry przyjdzie do niego na rozmowy jak twierdzi w zbroi pod szatami. C dalej? Kiedy nazajutrz doszo do rozmw i Grimuald witajc Godeperta obj go ramieniem, natychmiast wyczu e w nosi zbroj pod szatami. Niezwocznie wycignwszy miecz, pozbawi go ycia. Cae jego krlestwo i potg wzi w swoje
569 570

Tuscia, Etruria, dzis. Toskania. Zob. wyej II 18. 571 Dzis. Piacenza.

143 wadanie. Godepert mia ju wtedy maego syna imieniem Raginpert, ktrego zabrali i potajemnie wychowywali zaufani ludzie Godeperta. Grimuald zreszt nie stara si go dosign, jako e mia do czynienia z maym chopcem. Rezydujcy w Mediolanie Perktarit na wiadomo, e jego brat zosta zgadzony, z najwikszym popiechem uciek z kraju i uda si do Kakana, krla Awarw. Opuszczon on Rodelind wraz z maym synkiem o imieniu Kunikpert Grimuald skaza na wygnanie do Benewentu. Po tych wydarzeniach Garibald, z ktrego poduszczenia i zabiegw to wszystko si stao (a nie tylko to uczyni, lecz w czasie poselstwa dopuci si take defraudacji, nie dostarczajc w caoci darw, jakie powinien zanie do Benewentu), jako sprawca tak niecnych czynw niedugo cieszy si radoci. y sobie w Turynie pewien may czowieczek, pochodzcy z tej samej rodziny, co Godepert. Wiedzia on, e w wito wielkanocne ksi Garibald udaje si do kocioa w. Jana na modlitw. Wszed wic na chrzcielnic w baptyserium572, kdy mia przechodzi Garibald, lew rk uchwyci si maego filaru podtrzymujcego dach i pod paszczem ukry nagi miecz. Kiedy Garibald przechodzi koo niego, zrzuci paszcz i z ca moc tyme mieczem uderzy go w kark, tak e jednym zamachem odci mu gow. Rzucili si na niego stranicy Garibalda, zadali mu wiele ciosw i tak pozbawili ycia. Chocia wic sam zgin, jednak wspaniale pomci niesprawiedliw mier swego pana Godeperta.

572

Tu: cz budynku kocielnego, w ktrej udzielano chrztw.

144

KSIGA V

145 1. Grimuald umocniwszy si na tronie wzi za on crk krla Ariperta. Grimuald umocniwszy si na tronie w Ticinum573, poj za on crk krla Ariperta, ju od dawna z nim zarczon, ktrej brata Godeperta pozbawi ycia574. Wojsko benewentyskie, dziki ktremu uzyska tron, hojnie obdarowa i odesa do rodzinnego kraju. Niektrych jednak onierzy zatrzyma u siebie na stae, przydzielajc im rozlege dobra. 2. Ucieczka Perktarita, jego powrt do Grimualda i powtrna ucieczka do Francji. Kiedy Grimuald dowiedzia si, e Perktarit zbieg do Scytii575 i przebywa u Kakana, krla Awarw, wysa do tego Kakana posw, ktrzy oznajmili, e nie moe liczy na dotychczasowy pokj ani z Longobardami, ani z Grimualdem, dopki bdzie goci w swym kraju Perktarita. Wysuchawszy tych sw, krl Awarw wezwa Perktarita i oznajmi mu, aeby wyruszy, dokdkolwiek tylko pragnie; nie chce bowiem, aby z jego powodu powstaa nieprzyja midzy Awarami a Longobardami. Po wysuchaniu tych sw Perktarit uda si w drog powrotn do Italii, do Grimualda, poniewa sysza, e jest on czowiekiem agodnym. Gdy przyby do miasta Lauda576, wysa Unulfa, najwierniejszego ma, do krla Grimualda, chcc go powiadomi o swoim przybyciu. Unulf przyszedszy do krla oznajmi mu, e przyby Perktarit ufny w jego
573 574

Pod koniec 662 r. (F. Ronsoroni); wg Weitza (s. 179) w 663 r. Zob. wyej IV 51 575 Scytia, kraina zamieszkaa przez Scytw, leca na pnoc od Morza Czarnego i Morza Kaspijskiego. Od I w. po Chr. ziemie te zaczto nazywa Sarmacj. 576 Civitas Laudensis, Lodi, w Lombardii nad rzek Add.

146 opiek. Na te sowa krl da przyrzeczenie, i jeli powierza si jego opiece, nic mu si nie stanie. Perktarit przyszed wic do Grimualda i chcia mu upa do ng, ale krl powstrzyma go agodnie i wzi w ramiona. Wtedy rzek do niego Perktarit: Jestem twoim niewolnikiem; wiedzc bowiem, e jeste chrzecijaskim i pobonym mem, przybyem upa do twych stp, ufny w twoj agodno, chocia mogem y midzy poganami. Krl, jak kae zwyczaj, zoy przysig i powiedzia: Przysigam na Tego, ktry mnie stworzy, i skoro przybye do mnie z ufnoci, nie doznasz adnego za i tak ci wyposa, eby mg y godnie. Nastpnie udzieli mu gociny w przestronnym domu i kaza spokojnie odpoczywa po trudach dalekiej drogi; poleci take na koszt publiczny hojnie zaopatrywa go w ywno i wszystko, co potrzebne jest do ycia. Kiedy Perktarit przyby do gocinnego domu, jaki mu przygotowa krl, zaczy schodzi si do niego rzesze mieszkacw Ticinum, ju to aby go zobaczy, ju to pozdrowi jako dawnego znajomego. Ale czeg to nie potrafi dokona ze jzyki? Oto wkrtce przyszli do krla przewrotni pochlebcy i powiedzieli mu, e jeli zaraz nie pozbawi ycia Perktarita, on sam straci krlestwo i ycie, bo cae miasto twierdzili wanie w tym celu si u niego zbiera. Grimuald zbyt pospiesznie uwierzy tym sowom, zapomnia o przyrzeczeniu i da si namwi do natychmiastowego zabjstwa niewinnego Perktarita. Poniewa jednak pora bya ju zbyt pna, postanowi pozbawi go ycia nazajutrz. Pod wieczr za kaza mu przesa rnorodne dania, wszelkiego rodzaju wina i rozmaite napoje, aby si upi i tak straciwszy siy w caonocnej pijatyce, nie mg myle w ogle o swoim ratunku. Kiedy jeden ze wity jego ojca przynis owemu Perktaritowi krlewskie

147 jedzenie, pod pozorem oddania pokonu wsadzi gow pod st i w tajemnicy powiedzia mu, e krl postanowi go zabi. Perktarit natychmiast poleci swojemu podczaszemu nala do srebrnej czary jedynie troch wody. Gdy za ci, ktrzy przynieli od krla rnego rodzaju napoje, prosili go w imieniu krla, aby wychyli ca czar obieca, e na cze krla wypije j do dna, ale skosztowa tylko troch wody ze srebrnego kielicha. Sudzy za donieli krlowi, e chciwie oprni czar; uradowany krl powiedzia: Niech sobie pije w pijaczyna, jutro bowiem to wino wypynie z niego wraz z krwi. Perktarit tymczasem szybko wezwa do siebie Unulfa i powiedzia mu, e krl zamierza go zabi. Ten natychmiast wysa sug do swego domu, aby przynis mu posanie, oraz poleci przygotowa je koo oa Perktarita. Niebawem krl Grimuald skierowa swoich ludzi do pilnowania domu, w ktrym spa Perktarit. W aden bowiem sposb nie powinien z niego uciec. Gdy uczta si skoczya i wszyscy si rozeszli, a pozosta jedynie Perktarit, Unulf i pokojowiec (vestiariusz) Perktarita (ci dwaj byli mu zawsze wierni), odkryli temu ostatniemu swj plan i prosili, aeby po ucieczce Perktarita jak dugo bdzie to moliwe wmawia wszystkim, e pan pi w swojej sypialni. w przyrzek uroczycie to zrobi. Wtedy Unulf zarzuci na grzbiet i kark Perktarita przecierada, materac oraz niedwiedzi skr i zgodnie z umow, zacz go, niby wiejskiego sug, wypdza za drzwi, poniewierajc nim przy tym, z gry i dou okada go kijem oraz popycha, tak e od tych pchni i uderze czsto upada na ziemi. Kiedy stojcy na stray krlewscy zausznicy zapytali go, co to ma znaczy, Unulf rzek: Ten niegodziwy suga urzdzi mi oe w sypialni nietrzewego Perktarita, ktry do tego stopnia spi si winem, e ley niby trup.

148 Wystarczy, e do tego czasu znosiem jego szalestwa, odtd ju, dopki y bdzie pan i krl, bd mieszka we wasnym domu. Uwierzyli w prawdziwo jego sw i rozweseleni zrobili mu miejsce. Tak pozwolili odej i jemu, i razem z nim Perktaritowi, ktrego wzili za sug, gdy dla niepoznaki mia on okryt gow. W ten sposb odeszli, a w rodku pozosta jedynie w wierny pokojowiec, ktry zaryglowa starannie drzwi. Unulf za spuci Perktarita po linie z naronego muru, lecego od strony rzeki Ticinus i da mu tylu towarzyszy, ilu tylko byo mona. Pochwyciwszy konie, jakie si znajdoway na pastwisku, jeszcze tej samej nocy wszyscy podyli do miasta Asty577, gdzie mieszkali przyjaciele Perktarita, ktrzy a do tej pory nie podporzdkowali si Grimualdowi. Std Perktarit uda si jak najspieszniej do Turynu, a nastpnie przekroczy Granice Italii i przyby do kraju Frankw. Tak oto wszechmocny i miosierny Bg wyrwa niewinnego czowieka z rk mierci i przed grzechem uchroni krla, pragncego w swym sercu czyni dobrze. 3. O askawoci krla Grimualda wobec Unulfa i pokojowca (vestiarius) Perktarita. Tymczasem krl Grimuald mniemajc, e Perktarit odpoczywa w domu gocinnym, kaza od tego domu a do paacu rozstawi szpaler ludzi. Przez jego rodek Perktarit mia by przeprowadzony tak, aby nie mia adnej moliwoci ucieczki. Nastpnie krl posa ludzi, ktrzy mieli wezwa Perktarita do paacu. Kiedy przyszli i zapukali do komnaty, w ktrej jak mniemali spa, znajdujcy si wewntrz pokojowiec prosi ich sowami: Miejcie nad nim lito i pozwlcie mu jeszcze troch odpocz, poniewa utrudzony droga jeszcze pozostaje w
577

Asty zob. IV 40.

149 gbokim nie. Uspokoili si wic wysannicy powiadamiajc krla, e Perktarit pi jeszcze bardzo twardo. Wtedy krl rzek: Tak wczoraj wieczorem spi si winem, e dotd nie moe si zbudzi. Niemniej kaza im wnet go obudzi i przyprowadzi do paacu. Przybyli wic znw do drzwi komnaty, w ktrej jak sdzili spa Perktarit i zaczli mocniej puka. Wtedy w pokojowiec znw zacz ich prosi, aby jeszcze troch pozwolili Perktaritowi pospa. Rozzocili si krzyczc, e ju do dugo pi w pijak, a nastpnie nogami wywayli drzwi i wszedszy szukali Perktarita w ou. Kiedy go nie znaleli, przypuszczali, e poszed do azienki. Ale i tam go nie byo. Zapytali wic pokojowca, co si stao z Perktaritem. Odpowiedzia im, e uciek. Chwycili go wtedy z wciekoci za wosy i bijc powlekli do paacu. Postawili nastpnie przed obliczem krla i powiedzieli, e skoro wiedzia o ucieczce Perktarita, zasuy sobie cakowicie na kar mierci. Krl jednak kaza go uwolni i wypytywa po kolei, w jaki sposb Perktarit zbieg. w opowiedzia krlowi wszystko tak, jak przebiegao. Wtedy krl zwrci si do obecnych i zapyta: Na co, waszym zdaniem, zasuy ten czowiek, dopuszczajc si takiego czynu? Wtedy wszyscy jednogonie odpowiedzieli, e godzien jest mierci i wszelkich tortur. Na to krl: Kln si na Tego, ktry mnie stworzy! Czowiek nie wahajcy si pj na mier z wiernoci dla swojego pana zasuy sobie na dobre traktowanie. Nastpnie przyj go do grona swoich pokojowcw, zachcajc, by tak samo jemu dochowa wiernoci jak Perktaritowi; przyobieca mu te hojne dary. Kiedy krl zapyta, co si stao z Unulfem, otrzyma odpowied, e uciek do kocioa w. Michaa Archanioa. Natychmiast wyprawi do niego posaca, przez ktrego da sowo, e nic zego go nie spotka,

150 jeli tylko przybdzie ufny w jego opiek. Unulf syszc tak obietnic krla, wnet przyby do paacu i rzuci si krlowi do stp. ten zapyta go, w jaki sposb Perktarit zdoa si wydosta. Kiedy mu wszystko po kolei opowiedzia, krl pochwali jego wierno i roztropno oraz wspaniaomylnie pozwoli mu zachowa cay dobytek i wszystko, co tylko mg posiada. 4. Grimuald pozwoli Unulfowi i pokojowcowi Perktarita uda si do tego Perktarita. Po jakim czasie krl zapyta Unulfa, czy chciaby w tych dniach by razem z Perktaritem. w rzek pod przysig, e wolaby razem z Perktaritem umrze, ni y z dala od niego wrd najwikszych nawet przyjemnoci. Wtedy krl zapyta take owego pokojowca, czy byoby mu przyjemnie mieszka z nim w paacu, czy te pdzi ywot z Perktaritem na wygnaniu. Kiedy w odpowiedzia mu podobnie jak Unulf, krl przyj yczliwie ich sowa i pochwali wierno obu. Nastpnie kaza Unulfowi wzi wszelki sprzt i ruszy bez przeszkd do Perktarita. W podobny sposb uwolni take pokojowca. Dziki askawoci krla zabrali wic z sob cay swj majtek i wsparci pomoc tego krla wyruszyli do kraju Frankw, do swego umiowanego Perktarita. 5. Wojna Grimualda z Frankami i jego zwycistwo. W tym czasie wojsko frankoskie wkroczyo z Prowincji do Italii578. Przeciwko niemu wyruszy Grimuald na czele Longobardw i zwyciy je dziki podstpowi. Udajc mianowicie ucieczk przed jego atakiem, pozostawi bez jednego czowieka cay swj
578

Prowincja to Prowansalka; czas najazdu Frankw na Itali nie jest pewny. Podaje si 663 r.

151 obz razem z namiotami, mnstwem wszelakiego dobra, szczeglnie z zapasami dobrego wina. Gdy nadeszli Frankowie, pomyleli, e Grimuald i Longobardowie pozostawili na pastw losu cay obz. Zaraz te peni radoci wszystko gorliwie zajli i przygotowali sobie wspania uczt. Na skutek obfitego jedzenia i picia pogryli si we nie; po pnocy uderzy na nich Grimuald i urzdzi im tak rze, e zaledwie kilku zdoao uj mierci i powrci do ojczyzny. Miejsce, w ktrym stoczono bitw nazywa si jeszcze dzisiaj Strumieniem Frankoskim579 i ley niedaleko murw Asty. 6. Cesarz Konstans przyby do Italii i obleg Benewent. W tych dniach580 cesarz Konstantyn, ktrego nazywa si take Konstansem581, zapragn wyrwa Itali z rk Longobardw. Opuci wic Konstantynopol i maszerujc wzdu brzegu morskiego przyby do Aten; std drog morsk dotar do Tarentu. Najpierw jednak uda si do pewnego pustelnika, ktry jak mwiono mia w sobie proroczego ducha. Gorliwie wypytywa go, czy odniesie zwycistwo i ujarzmi lud longobardzki mieszkajcy w Italii. Suga Boy prosi o jedn noc, aby o to samo mg si pomodli do swego Pana. Rankiem za tak odpowiedzia cesarzowi: Nikt nie moe teraz pokona ludu longobardzkiego, poniewa pewna krlowa, ktra przybya z obcej ziemi582 wzniosa w kraju Longobardw583 wityni powicon Janowi
579 580

Rivus Francorum, dzis. Rifrancore. Wiosna 663 r. 581 Konstans II, syn Konstantyna III, cesarz bizantyski w latach 641-668. 582 Krlowa Teudelinda (zob. IV 21.) 583 W miecie Monza (Modicia).

152 Chrzcicielowi i dlatego w. Jan nieustannie wstawia si za ludem longobardzkim. Ale przyjdzie czas, kiedy witynia ta bdzie w pogardzie i wtedy zginie ten nard. Moemy potwierdzi, i to si wypenio. Widzielimy bowiem na wasne oczy przed upadkiem Longobardw, jak w koci w. Jana zbudowany w miejscowoci Modicia, znalaz si w rkach niecnych ludzi; to czcigodne miejsce nie zostao dane ludziom zasuonym, ale niegodnym i cudzoonym, niby zwyczajna zapata. 7. Grimuald na prob swego syna Romualda przyby do Benewentu. Cesarz Konstans, jak powiedzielimy, przyby do Tarentu, skd za wkroczy do krainy benewentyskiej i zaj niemal wszystkie miasta longobardzkie, przez ktre przechodzi. Lucern584 za, bogate miasto w Apulii, zdoby po zaciekym szturmie, zburzy i niemal zrwna z ziemi. Nie mg za zdoby Agerencji585 z powodu jej obronnego pooenia. Nastpnie z ca potg obleg Benewent i gwatownie zacz go szturmowa; ksic wadz sprawowa w nim podwczas Romuald, bardzo jeszcze mody syn Grimualda. Dowiedziawszy si o nadejciu cesarza, wysa natychmiast swego wychowawc, Sesualda, za Pad, do ojca, Grimualda; mia on prosi go o jak najszybsze przybycie i udzielenie skutecznej pomocy synowi oraz mieszkacom Benewentu, nad ktrymi sam przedtem sprawowa opiek. Na t wiadomo krl Grimuald niezwocznie ruszy z wojskiem w kierunku Benewentu, niosc synowi pomoc. Podczas marszu wielu Longobardw opucio go i udao si do swoich domw; twierdzili bowiem, e poda do Benewentu
584 585

Dzis. Lucera w prowincji Foggia. Staroytna Acheruntia, dzis. Acerenza w prowincji Potenza.

153 ograbiwszy paac i wcale nie ma zamiaru powrci. Tymczasem wojsko cesarskie za pomoc rnych machin przypuszczao gwatowne szturmy na Benewent, ktre mnie odpiera Romuald wraz z Benewentyczykami. Chocia z powodu szczupoci wojska nie odway si spotka w walce wrcz, czsto jednak z lekko uzbrojonymi modziecami robi wypady na obz nieprzyjacielski i wyrzdza mu wielkie szkody. Ojciec za, Grimuald, znalazszy si w pobliu, wysa do syna wspomnianego wyej wychowawc, aby powiadomi go o swoim przybyciu. Jednak pod Benewentem wpad on w rce Grekw, ktrzy odstawili go do cesarza. w zapyta go, skd przybywa. Usysza odpowied, e przybywa od krla Grimualda i e krl ten zblia si tu w szybkim marszu. Cesarz przestraszy si i natychmiast zwoa narad: chcia bowiem zawrze pokj z Romualdem, aby mc ruszy do Neapolu. 8. Cesarz, wziwszy jako zakadniczk siostr Romualda, odstpi od Benewentu. Otrzymawszy jako zakadniczk siostr Romualda, ktrej byo na imi Giza, cesarz zawar z nim pokj. Jego za wychowawc, Sesualda, kaza podprowadzi pod mury i zagrozi mierci, jeli co powie Romualdowi albo mieszkacom o nadejciu Grimualda586. Przeciwnie, mia on stwierdzi, e krl w ogle nie przyjdzie. Wychowawca obieca uczyni to, co mu poleci. Podszedszy pod mury powiedzia, i chce si zobaczy z Romualdem. Kiedy Romuald nadbieg, Sesuald tak rzek do niego: Bd wytrway, mj panie, Romualdzie, miej nadziej i nie lkaj si, bo twj rodzic szybko przyjdzie do ciebie z pomoc. Wiedz
586

Opowiadanie to nie bardzo harmonizuje z zawartym wyej pokojem i prawdopodobnie powi nno poprzedza ukad pokojowy.

154 bowiem, e tej nocy stoi on z siln armi nad rzek Sangr587. Tylko zaklinam ci, miej lito nad moj on i dziemi, gdy ten wiaroomny nard nie zostawi mnie przy yciu. Gdy to wypowiedzia, ucit o mu gow na rozkaz cesarza i wrzucono j do miasta za pomoc machiny zwanej petraria588. Romuald kaza przynie t gow do siebie, ucaowa j ze zami w oczach i poleci pochowa w godnym miejscu. 9. Wojsko cesarskie pobi graf Kapui. Cesarz, bojc si rychego nadejcia krla Grimualda, odstpi od oblenia Benewentu i pody do Neapolu. Jego wojsko doznao wszake wielkiej poraki z rk grafa Kapui, Mitoli, przy ujciu rzeki Kaloris589, w miejscu noszcym a do dzi nazw Pugna (Bitwa). 10. Romuald odnis zwycistwo nad Saburrem, ktrego cesarz wysa z dwudziestoma tysicami onierzy. Po przybyciu cesarza do Neapolu jeden z jego wysokich urzdnikw, nazwiskiem Saburrus, rzekomo prosi cesarza o dwadziecia tysicy onierzy i uroczycie przyrzek, e z nimi odniesie zwycistwo nad Romualdem. Otrzymawszy to wojsko, uda si do miejscowoci zwanej Forinus590, gdzie stan obozem. Dowiedzia si o tym Grimuald, ktry w tym czasie dotar do Benewentu i chcia wyruszy przeciw niemu. Na to rzek syn, Romuald: Nie potrzebujecie, ojcze, wyrusza. Dajcie mi tylko cz waszego wojska, bd walczy przeciw wrogom z pomoc Bo, a gdy tylko
587

Rzeka w rodkowej Italii w prowincji Abruzjo wpadajca do Adriatyku. 588 Petraria, rodzaj katapulty miotajcej gazy (petrae). 589 Dzis. Calore, dopyw rzeki Volturno w pd. Italii, wpadajcej do Morza Tyrreskiego. 590 Forino, miasto w prowincji Avellino (Abellinum) w Kampanii.

155 ich zwyci, spadnie na wasz majestat wiksza chwaa. Tak si te stao. Romuald wzi cz ojcowskiego wojska i tyle samo ludzi spord swoich oraz pody na spotkanie z Saburrem. Zanim przystpi do bitwy, na cztery strony kaza zad w trby, a nastpnie natar na niego z ca moc. Gdy obydwa szyki walczyy ze sob zajadle, jeden onierz z krlewskiego wojska, imieniem Amalongus, ktry zwykle nosi lanc krlewsk, chwyci t lanc w obie rce i z caej siy przeszy pewnego Greczyna, nastpnie oderwa go od sioda, na ktrym w jecha i unis w powietrze ponad swoj gow.. Widok ten wywoa wielkie przeraenie w wojsku greckim, tote rzucio si ono do ucieczki, ponoszc cakowit klsk. W taki oto sposb zgotowao dla siebie mier, a Romualdowi i Longobardom przynioso zwycistwo. Tak wic Saburrus powrci z nielicznym wojskiem i zamiast obiecanej cesarzowi chway zwycistwa nad Longobardami, przynis hab przegranej bitwy. Romuald za, odnisszy zwycistwo nad wrogiem, powrci w triumfie do Benewentu, przez co sprawi ojcu rado, a wszystkich uwolni od strachu przed wrogiem i zapewni im bezpieczestwo. 11. O krzywdach wyrzdzonych Rzymianom przez cesarza Konstantyna, o zupieniu przez niego poszczeglnych regionw i o tym, w jaki sposb zosta zgadzony. Cesarz Konstans tymczasem, nie mogc nic zdziaa przeciw Longobardom, ca wcieko skierowa na swoich, to jest na Rzymian. Opuci Neapol i uda si do Rzymu. Sze mil przed miastem wyszed mu na spotkanie papie Witalian591 wraz z kapanami i ludem rzymskim. Cesarz wszed do Stolicy Piotrowej, niosc ze sob w darze paliusz
591

Papie w latach 657-672.

156 utkany ze zota. Ale przez dwanacie dni, jakie pozostawa w Rzymie, kaza zebra wszystkie staroytne pomniki ze spiu, ktre suyy jako ozdoba miasta. Ogooci take wityni Maryi Panny, dawny Panteon, zbudowany ku czci wszystkich bogw, gdzie za pozwoleniem poprzednich cesarzy znajdowao si miejsce kultu wszystkich mczennikw592. Zabra stamtd miedziane pokrycie dachu i wysa je razem z innymi ozdobami do Konstantynopola. Nastpnie powrci do Neapolu, a std drog ldow uda si do Regium593. W czasie sidmej indykcji594 przeprawi si na Sycyli i zamieszka w Syrakuzach; ludno, mieszkacw i wacicieli Kalabrii, Sycylii i Sardynii podda tak wielkiemu uciskowi, o jakim przedtem w ogle nie syszano, bo nawet odrywa ony od mw i dzieci od rodzicw. Lecz i wiele innych niesychanych udrk musieli znie mieszkacy tych regionw, tak e nawet stracili nadziej na zachowanie ycia. Z rozkazu cesarza i z greckiej chciwoci zabierano ze witych przybytkw Boych naczynia i skarby kocielne. Cesarz pozostawa za na Sycylii od sidmej do dwunastej indykcji595, w kocu jednak ponis kar za ogrom tak wielkich krzywd, bo zgin podczas kpieli z rk wasnych ludzi596. 12. Panowanie i mier Mecetiusa. Po zabjstwie Konstansa na Sycylii wadz w Syrakuzach zagarn Mecetius, ale nie uzyska zgody wojska ze Wschodu. Wyruszyli wic przeciwko niemu onierze stacjonujcy w Italii, a take w Istrii, w Kampanii oraz
592 593

Zob. wyej IV 36. Miasto w Kalabrii. 594 W latach 663-664. 595 Tj. od 663/664 r. do 668 r. 596 Cesarz zgin w wyniku spisku dowdcw.

157 w Afryce i na Sardynii. Przybywszy do Syrakuzy pozbawili go ycia. Zgadzili take wielu spord jego zwolennikw i ich ciaa wywieli do Konstantynopola; wraz z nimi wysano take gow samozwaczego cesarza. 13. Saraceni przybywszy z Aleksandrii zupili Sycyli i unieli ze sob wszystko, co zagrabi z Rzymu cesarz Konstans. Na wiadomo o tym Saraceni, ktrzy zajli ju Aleksandri i Egipt597, wsiedli natychmiast na liczne okrty i najechali Sycyli598. Zajli te Syrakuzy, gdzie urzdzili wielk rze wrd mieszkacw, tak e tylko nieliczni zdoali uj z yciem, chronic si w bardzo warownych miejscach i w wysokich grach. Saraceni unieli ze sob bogate upy i zabrali te wszystkie rnorodne dziea sztuki wykonane w spiu, ktre cesarz Konstans wywiz z Rzymu. I tak obadowani wrcili do Aleksandrii. 14. mier Gizy, siostry Romualda. Crka krlewska599, ktr jak powiedzielimy wyej zabrano z Benewentu jako zakadniczk, przybya na Sycyli i tam zmara. 15. Niezwyke o tej porze ulewy i burze. W tym czasie wystpiy tak wielkie opady deszczu i tak wielkie burze, jakich nikt dotd nie pamita; od uderze piorunw zgino bardzo wiele ludzi i zwierzt. W tym take roku warzywa, ktrych nie

597

Saraceni najechali na Egipt w 641 r., Aleksandria za pada w 647 r. 598 Na pocztku 669 r. 599 Chodzi o Giz, siostr Romualda (zob. wyej V 8).

158 mona byo zebra z powodu deszczw, wypuciy na nowo korzenie i wyrosy cakiem dojrzae. 16. Grimuald ustanowi ksiciem w Spoleto Transamunda i odda mu za on swoj crk. Tymczasem krl Grimuald, wyrwawszy z rk Grekw Benewent wraz z ca prowincj, postanowi wrci do swego paacu w Ticinum. Transamundowi, dugoletniemu grafowi Kapui, ktry dzielnie mu pomaga w zdobyciu tronu, da za on swoj crk, drug siostr Romualda, oraz uczyni go ksiciem Spoleto, po Attonie, o ktrym wyej mwilimy600. Nastpnie powrci do Ticinum. 17. Po Grasulfie ksistwo w Forum Iulii otrzyma Agon, a po nim ksiciem zosta Lupus. Po mierci Grasulfa, ksicia Forum Iulii, jak wyej wspominalimy601, jego zastpc na stolicy ksicej zosta Agon. Jeszcze dzisiaj pewien Dom, zbudowany w Forum Iulii nosi nazw domu Agona. Po mierci Agona ksiciem w Forum Iulii mianowano Lupusa. Tene Lupus przez grobl zbudowan na morzu w czasach staroytnych wtargn z konnica na wysp Gradus, lec niedaleko Akwilei, zupi miasto, ograbi skarbiec kocioa akwilejskiego i powrci do siebie. Temu Lupusowi Grimuald pozostawi w opiece swj paac, kiedy wyrusza do Benewentu. 18. Ksi Lupus podnis bunt przeciw Grimualdowi. Lupus pod nieobecno krla rzdzi w Ticinum jak udzielny wadca, poniewa uwaa, e krl ju nie wrci. Gdy za krl powrci, uda si do Forum Iulii wiedzc, e nie bd mu si podobay jego
600 601

Zob. wyej IV 50. Zob. wyej IV 50.

159 niesprawiedliwe czyny. W Forum Iulii, wiadom swej nieprawoci, podnis bunt przeciw krlowi. 19. Tene ksi prowadzi wojn z Awarami. Grimuald nie chcia doprowadzi do wojny domowej midzy Longobardami. Dlatego poprosi krla Awarw, Kakana, by ruszy z wojskiem przeciwko Lupusowi, ksiciu Forum Iulii i zniszczy go swym orem. Tak si te stao. Przyby Kakan z wielkim wojskiem i w miejscowoci Flowius602 star si z Lupusem, stojcym na czele Forojuliaczykw. Jak nam przekazali starzy ludzie, uczestnicy tej bitwy, trwaa walka trzy dni. W pierwszym dniu pokona Lupus silna armi nieprzyjacielsk, a spord jego ludzi zaledwie kilku odnioso rany. W drugim dniu ju wielu jego onierzy zostao rannych lub polego, podobnie zreszt mier ponioso wielu Awarw. W trzecim za dniu wikszo jego onierzy odniosa rany lub znalaza mier, niemniej jednak pokona wojsko Kakana i zebra bogate upy. W czwartym dniu zwycizcy ujrzeli tak wielkie chmary nieprzyjaci, e mogli tylko ratowa si ucieczk. 20. mier ksicia Lupusa i zupienie krainy Forum Iulii przez Awarw. Tam poleg ksi Lupus, ci za, ktrzy pozostali przy yciu, schronili si w warowne mury. Awarowie rozbiegli si po caym terenie, grabili lub palili wszystko, co napotkali. Wreszcie po trzech dniach Grimuald poleci im, aby zaprzestali sia spustoszenie. Na to wyprawili do Grimualda posw oznajmiajc, e nie opuszcz ziemi forojuliaskiej, ktr opanowali wasnym orem.
602

Fluvius Frigidus w dolinie Wippach (Vipacco) w prowincji Krain (Waitz); wg innych miejsce trudne do zlokalizowania.

160 21. O tym, jak przebiegle Grimuald wypar Awarw, nie chccych opuci Forum Iulii. Wtedy Grimuald zmuszony koniecznoci zacz jednoczy wojsko, aby wypdzi Awarw ze swego kraju. Na rodku rwniny urzdzi obz oraz miejsce gocinne dla awarskich posw. Poniewa mia mao wojska, tym samym onierzom, tylko przebranym w rny strj i wyposaonym w rn bro, kaza przez te kilka dni maszerowa przed oczyma posw, tak jak gdyby przybyway stale nowe oddziay. Posowie Awarw, ktrzy patrzyli wprawdzie na to samo wojsko, ale maszerujce stale w rnym odzieniu, uwierzyli, e zastpy Longobardw s nieprzeliczone. Wtedy tak do nich powiedzia Grimuald: Caa t potg wojskow, jak tu widzicie, niezwocznie uderz na Kakana i Awarw, jeli szybko nie wyjd z krainy forojuliaskiej. Kiedy posowie Awarw przekazali swemu krlowi to, co widzieli i syszeli, ten wnet z caym wojskiem wycofa si do swojego krlestwa. 22. O Arnefricie, synu Lupusa. Kiedy Lupus zgin w sposb, jaki wyej przedstawilimy, ksistwem forojuliaskim pragn po ojcu rzdzi syn Arnefrit603. Ba si jednak potgi krla Grimualda i uciek do sowiaskiego Karnuntum, ktre niepoprawnie nazywaj Karantanum604. Pniej powrci ze Sowianami, chcc niejako dziki ich sile odzyska
603 604

Warnefrid. Carantana lub Marca di Carantania to dzis. Karyntia, Styria i Karniola, gdzie osiedlio si sowiaskie plemi Sowecw. Mao prawdopodobne, aby midzy Carnuntum a Carantanum istnia jaki zwizek. Ta pierwsza miejscowo leca nad Dunajem midzy Wiedniem a Bratysaw, bya miastem celtyckim, pniej siedziba namiestnika rzymskiego w Panonii.

161 ksistwo, lecz zgin w warowni Nemas605 niedaleko Forum Iulii, w czasie ataku Forojuliaczykw. 23. O Wektarim, ksiciu Forum Iulii i jego zwycistwie nad Sowianami. Kolejnym ksiciem Forum Iulii zosta Wektari, rodem z Wicencji606, czowiek dobroduszny, ktry agodnie rzdzi swymi poddanymi. Kiedy Sowianie posyszeli, e uda si on do Ticinum, zebrali silny oddzia i chcieli uderzy na miasto Forum Iulii. Przybyli wic i rozbili obz w miejscowoci zwanej Broksas607, pooonej niedaleko Forum Iulii. Stao si tak na skutek Boskiego zrzdzenia, e ksi Wektari poprzedniego dnia wieczorem powrci z Ticinum, o czym Sowianie nie wiedzieli. Poniewa jego komesi wrcili, jak zwykle, do swoich domw, wiadomo o Sowianach dotara tylko do niego. Dlatego wyruszy przeciwko nim jedynie z maym oddziaem, to jest skadajcym si z dwudziestu piciu mw. Sowianie zobaczywszy go z tak nielicznymi siami zamiali si i rzekli, e to patriarcha z klerykami przyby przeciwko nim. Gdy zbliy si do mostu na rzece Natiso608, gdzie Sowianie obozowali, zdj szyszak z gowy i pokaza Sowianom swoj twarz, gow za mia ysa. Sowianie rozpoznali w nim ksicia Wektariego, przestraszyli si i zaczli woa, e przyszed Wektari. Bg tak napeni ich strachem, e bardziej myleli o ucieczce ni o walce. Wtedy uderzy w nich Wektari z niewielk liczb ludzi
605 606

Dzis. Nimis w prowincji Udine. Miasto na wschd od Werony. 607 Moe dzisiejsza Brischis w pobliu Cividale, moe Brossana, przedmiecie Cividale, moe wreszcie Prosasco u rde rzeki Natiso. 608 Most de Schiavi w pobliu w. Piotra de Schiavi; Natiso (dzis. Notis) pynie przez Cividale i wpada do Adriatyku na wschd od Akwilei.

162 i zada im tak wielk klsk, e z piciu tysicy onierzy tylko niewielu zdoao uj z yciem. 24. mier Wiktariego, po ktrym wadz obj Landari, a po nim otrzyma ksistwo Rodoald. Po tyme Wektarim ksic stolice w Forum Iulii otrzyma Landari, a kiedy ten zmar, ksiciem zosta Rodoald. 25. Grimuald skojarzy crk ksicia Lupusa ze swoim synem Romualdem. Gdy zgin ksi Lupus, o ktrym mwilimy, jego crk Teuderad krl Grimuald da za on swemu synowi Romualdowi, ktry rzdzi w Benewencie. Ten mia z ni trzech synw, a mianowicie: Grimualda, Gisulfa i Arichisa. 26. Krl Grimuald zemci si na tych, ktrzy nim gardzili. Krl Grimuald pomci swoje krzywdy na wszystkich, ktrzy opucili go, gdy przedsiwzi wypraw do Benewentu. 27. Krl Grimuald zburzy Forum Populi. Zburzy take Forum Populi609, miasto rzymskie, ktrego mieszkacy wyrzdzili mu rnego rodzaju krzywdy podczas wyprawy do Benewentu oraz czsto obraali jego posw podajcych do Benewentu lub stamtd wracajcych. A byo to tak. W czasie Wielkiego Postu cakiem nieoczekiwanie dla Rzymian wkroczy do Etrurii przez Alpy Bardoskie610 i w Wielk Sobot, kiedy udzielano chrztu, uderzy niespodziewanie na
609

Moe Forum Popili, dzis. Forlimpopoli w prowincji Forli, na poudnie od Rawenny. 610 Trudne do zlokalizowania; nie wydaje si, by chodzio z dzis. Bardi w prowincji Parma (jak sdzi Waitz). Raczej mowa tu o grze Bardone.

163 wspomniane miasto i taka urzdzi w nim rze, e wymordowa nawet diakonw, udzielajcych niemowltom chrztu przy chrzcielnicy. I owo miasto zostawi w takim stanie, e nawet dzisiaj niewielu liczy ono mieszkacw. 28. Nienawi Grimualda do Rzymian. Grimuald ywi niema nienawi do Rzymian za to, e kiedy faszywie przysigajc dopucili si zdrady jego braci, Tasona i Kakkona611. Zburzy wic doszcztnie miasto Opitergium612, w ktrym oni zginli, jego za terytorium podzieli pomidzy miasta Forum Iulii, Tarwisium i Cened613. 29. O ksiciu Bugarskim Alzekonie i o tym, w jaki sposb wraz ze swoimi otrzyma wadz w Benewencie. W tym czasie ksi bugarski Alzekon z niewiadomej przyczyny opuci swj nard i w sposb pokojowy wkroczy do Italii z caym wojskiem swojego ksistwa. Nastpnie uda si do krla Grimualda, ktremu obieca swoje usugi w zamian za moliwo zamieszkania w jego kraju. Krl za skierowa go do syna Romualda w Benewencie oraz poleci przydzieli Alzekonowi i jego ludziom miejsce, gdzie mogliby si osiedli. Romuald przyj ich chtnie i odda im rozlege tereny, dotd opuszczone, a mianowicie Sepinum614, Bowanium615, Iserni616 i inne miasta wraz z przylegajcymi do nich ziemiami.
611 612

Zob. wyej IV 38. Oderzo zostao zburzone pierwszy raz przez Rotariego; zob. wyej IV 45. 613 Cenede, zob. wyej II 13 614 Dzis. Sepino w prowincji Campobasso. 615 Dzis. Boiano w prowincji Campobasso. 616 Staroytne Aesernia, dzis. Isernia, w kraju Sainitw nad grnym Wolturnem.

164 Samemu za Alzekonowi zmieni nazw piastowanej godnoci i kaza zwa si nie ksiciem, lecz gastaldem617. Ci ludzie a do dnia dzisiejszego mieszkaj na tych terenach i, chocia mwi po acinie, nie zapomnieli jednak wasnej mowy. 30. Po mierci tyrana Mezencjusza na rzymskim tronie Konstansa zasiad cesarz Konstantyn. Po mierci cesarza Konstansa na Sycylii, o czym wyej powiedzielimy618 i po ukaraniu jego nastpcy, uzurpatora Mezecjusza, wadz w Imperium Rzymskim przej Konstantyn, syn cesarza Konstansa i rzdzi przez siedemnacie lat619. W czasie panowania Konstantyna papie Witalian wysa do Brytanii biskupa Teodora620 i opata Hadriana621, mw bardzo uczonych, ktrzy do licznych kociow angielskich wnieli bogactwo nauki kocielnej. Arcybiskup Teodor w znakomitym traktacie z wielk przezornoci okreli kary za grzechy, a mianowicie, przez ile lat powinno si za dany grzech pokutowa. 31. Kometa i dziea papiea Dona. W sierpniu nastpnego roku ukazaa si na wschodzie niezwykle jasna kometa, ktra niebawem zawrcia w tym samym kierunku i tam znikna. Zaraz te przysza ze wschodu wielka zaraza, siejc spustoszenie wrd ludnoci

617

Gastaldowie zarzdzali dobrami krlewskimi, sprawowali funkcje sdownicze i policyjne. 618 Zob. wyej V 11. 619 Konstantyn IV rzdzi w latach 668-685. 620 Teodor z Tarsu (ok. 602-690) by arcybiskupem Canterbury w latach 668-688. Wspomniano tu jego dzieo Poenitentiale (Migne, PL XCIX). 621 Opat Hadrian kierowa w Canterbury szko zaoon przez arcybiskupa Teodora.

165 rzymskiej. W tych dniach Domnus622, papie Kocioa rzymskiego, kunsztownie wyoy wspaniaymi i wielkimi pytami z marmuru miejsce przed bazylik w. Piotra w Rzymie zwane Rajem623. 32. Periktarit postanowi uda si do pastwa Sasw w Brytanii. W tym czasie krlestwem Frankw w Galii wada Dagipert624, z ktrym krl Grimuald zawar trway ukad pokojowy. Poniewa przebywajcy wtedy w kraju Frankw Perktarit lka si potgi Grimualda, opuci Gali i postanowi uda si na Wysp Brytyjsk i do krla Sasw. 33. mier krla Grimualda, powrt Perktarita i jego panowanie. Grimuald w dziewi dni po upuszczeniu mu krwi z y, znalaz si w swoim paacu. Kiedy wzi uk i usiowa ustrzeli gobia, pka mu ya na ramieniu. Podobno lekarze przyoyli mu lekarstwa z trucizn i tak zgasili jego ycie. On to do Edyktu krla Rotariego dorzuci kilka paragrafw, jakie wyday mu si poyteczne. By fizycznie bardzo silny, niezwykle odwany, mia ys gow lecz bujn brod, wyrnia si zarwno w radzie, jak i w czynie. Jego ciao pochowano w kociele w. Ambroego Wyznawcy, ktry sam postawi w Ticinum. Tutaj zaj tron longobardzki po roku i trzech miesicach od mierci krla Ariperta. Sprawowa rzdy przez dziewi lat i pozostawi je nieletniemu synowi Garibaldowi, ktrego urodzia mu crka krla Ariperta.

622 623

Donnus (Domnus albo Donus) by papieem w latach 676 -678. Po ac. Paradisus (Lib. pontif. LXXX). 624 Prawdopodobnie chodzi o Dagiperta II, krla Austrasii (674679). Grimuald jednak zmar w 671 r. i nie mg z nim zawrze pokoju. Mg to uczyni Perktarit.

166 Perktarit zatem, od ktrego rozpoczlimy opowie, opuci Gali i wsiad na okrt, aby popyn na Wysp Brytyjsk do krlestwa Sasw. Kiedy ju wypyn na morze, usyszano od brzegu, jak kto woa pytajc, czy Perktarit znajduje si na tym okrcie. Kiedy odpowiedziano, e Perktarit tam si znajduje, w kto dorzuci: Powiedzcie mu, aby powrci do ojczyzny, gdy mija trzeci dzie, jak Grimuald zszed z tego wiata. Na te sowa Perktarit natychmiast zawrci. Dobiwszy do brzegu, nie mg jednak znale osoby, ktra oznajmia mu mier Grimualda i zrozumia std, e wiadomo ta pochodzi nie od czowieka, ale od Boga. Nastpnie pody do ojczyzny, gdzie ju u granic Italii czekaa na niego caa suba paacowa i caa wita krlewska oraz rzesze Longobardw. Powrci wic do Ticinum i po odsuniciu od tronu nieletniego Garibalda, w trzecim miesicu po mierci Grimualda, przez wszystkich Longobardw obwoany zosta krlem. By on za mem pobonym, wyznania katolickiego, mocno przestrzega sprawiedliwoci i hojnie rozdawa jamuny ubogim. Natychmiast te posa ludzi do Benewentu i kaza sprowadzi do siebie on Rodelind i syna Kunikperta625. 34. Klasztor, jaki on wznis i jaki zbudowaa jego krlewska maonka. Po objciu wadzy wznis klasztor w Ticinum, w tej czci, ktra przylega do rzeki, skd niegdy musia ucieka. Nazwa go Nowym Klasztorem i powici Panu i Zbawcy swemu na cze w. Agaty dziewicy i mczenniczki. Zgromadzi w nim liczne dziewice i zaopatrzy go w majtek oraz wszelkiego rodzaju kosztownoci. Krlowa Rodelinda za ufundowaa za murami tego Ticinum wspaniay
625

Zob. wyej IV 51.

167 koci Boej Rodzicielki, zwany kocioem Przy erdziach626 i przyozdobia go godnymi podziwu dzieami sztuki. Nazywano go za kocioem przy erdziach dlatego, e niegdy stay tam wzbite w ziemi erdzie, czyli drgi. Zgodnie za ze zwyczajem Longobardw, jeli kto w jakiej stronie, czy to na wojnie, czy w jakiej innej sytuacji straci ycie, jego krewni wbijali pomidzy swoje groby erd, na ktrej wierzchoku zawieszali drewnianego gobia, zwracajc go w kierunku tego miejsca, gdzie zgina osoba droga ich sercu, o ile oczywicie znali miejsce jej spoczynku. 35. Perktarit i panowanie Kunikperta, jego syna, ktrego sobie przybra jako wsprzdc. Perktarit po siedmiu latach samodzielnych rzdw przybra sobie w smym roku627 jako wsprzdc syna Kunikperta, z ktrym razem panowa przez dziesi lat. 36. Pierwszy bunt Alachisa; o tym, w jaki sposb uzyska przebaczenie. Obaj pdzili bogie ycie i wszdzie wokoo panowa pokj. Wtedy jednak przeciw niemu powsta syn nieprawoci imieniem Alachis, ktry zburzy pokj w pastwie longobardzkim i sprowadzi wielkie nieszczcia na jego ludno. Jako ksi Trydentu prowadzi wojn z komesem bawarskim, zwanym u nich grafem628, ktry zarzdza Buzanum629 i innymi grodami. Alachis odnisszy nad nim wspaniae zwycistwo, wbi si w pych: podnis rk nawet na swego krla Perktarita i
626 627

Sancta Martia in Pertica zburzony w 1815 r. W 679-680; Perktarit rzdzi w latach 671-688. 628 Graf to tyle co ksi u Longobardw. Sprawowa on na prowincji wadz sdownicz i wojskow. 629 Dzis. Bolzano.

168 zagrzewajc do buntu obwarowa si w zamku trydenckim. Przeciwko niemu wyruszy krl Perktarit i obleg go z zewntrz. Alachis uczyni niespodziewanie wypad z miasta, zniszczy obz krlewski, a samego krla zmusi do ucieczki. Pniej jednak, za spraw krlewskiego syna, Kunikperta, ktrego przedtem by przyjacielem, powrci do ask krla Perktarita. Ile razy krl chcia go zgadzi, tyle razy jego syn, Kunikpert, powstrzymywa go od tego zamiaru twierdzc, e w przyszoci stanie si on wiernym poddanym. Nie przestawa te prosi ojca, aby przyzna mu take ksistwo Breksji630. Ojciec sprzeciwia si temu mwic, e Kunikpert daje swemu wrogowi rodki do opanowania tronu i dziaa na wasn zgub. W Miecie Breksji zawsze yo wielu znakomitych Longobardw. Perktarit obawia si, e z ich pomoc Alachis moe si sta zbyt potny. W tych dniach krl Perktarit zbudowa bezporednio przy paacu wspania bram, zwan Bram Paacow. 37. mier Perktarita i panowanie Kunikperta; nierzdny czyn Teodory. Po osiemnastu latach panowania, najpierw samodzielnie, a pniej razem z synem, zszed z tego wiata, a jego ciao pochowano przy kociele Zbawiciela, ktry wznis jego rodzic Aripert. Perktarit by susznego wzrostu, korpulentny, agodny i miy dla wszystkich. Tymczasem krl Kunikpert poj za on Hermelind, pochodzc z plemienia anglosaskiego. Pewnego razu zobaczya ona w azience Teodot, dziewczyn ze znakomitego rodu rzymskiego, niezwykle ksztatn, o piknych blond wosach sigajcych niemal samych stp. Pochwalia
630

Brescia; jedyny w historii Longobardw przykad przyznania dwch ksistw tej samej osobie.

169 jej pikno przed swoi mem, krlem Kunikpertem, ktry nie zdradzajc, e mowa ony zrobia na nim wraenie, zapaa jednak wielk mioci do tej dziewczyny. Pewnego razu wyruszy na owy do lasu zwanego Miasto631 i kaza swojej onie Hermenelindzie pj tam razem z sob. Noc za sam powrci do Ticinum, poleci modziutkiej Teodocie przyj do siebie i spdzi z ni noc. Pniej za umieci j w klasztorze, ktry znajdowa si w Ticinum i zosta nazwany jej imieniem632. 38. Alachis wkroczy do paacu Kunikperta. Alachis postanowi popeni niegodziwo, jak od dawna ju nosi w sercu. Znalaz pomocnikw w osobach Aldona i Grausona, mieszkacw Breksji, a take wrd wielu innych Longobardw. Zapomnia o wielkich dobrodziejstwach, jakie mu wywiadczy Kunikpert, zapomnia take o zoonej mu przysidze wiernoci i w czasie nieobecnoci Kunikperta zaj tron oraz paac w Ticinum633. Kiedy Kunikpert si o tym dowiedzia, uciek szybko na wysp pooon na jeziorze Larius634 w pobliu Komum i tam si mocno obwarowa. Na wszystkich, ktrzy byli mu wierni, przyszy cikie chwile, szczeglnie za Alachis znienawidzi wszystkich kapanw i klerykw. W tym czasie biskupem Kocioa ticyneskiego by Damian, m Boy, nadzwyczaj witobliwy, dostatecznie wyksztacony w naukach wyzwolonych635.
631

Po ac. Urbs; by moe chodzi tu o zalesiony teren nad rzek Orba wpadajc do Bormidy. 632 Klasztor w. Marii Teodory, zwany pniej della Posterla. 633 Okoo 690 r.; Alachis by arianinem. 634 Na wysp Kommacina, Komum, miasto nad jez. Larius. 635 Przez artes liberales (sztuki wyzwolone, nauki humanistyczne) rozumiano w redniowieczu nauki wchodzce w zakres trivium

170 Dowiedziawszy si, e Alachis opanowa paac, posa swego diakona Tomasza, ma mdrego i pobonego, i za jego porednictwem przekaza mu bogosawiestwo swego witego Kocioa, aeby ani on sam, ani jego Koci nie doznali krzywd od Alachisa. Oznajmiono Alachisowi, e u wrt stoi diakon Tomasz i przynosi bogosawiestwo od biskupa. Wtedy Alachis, ktry jak powiedzielimy nienawidzi wszystkich duchownych, tak rzek do swoich ludzi: Idcie i powiedzcie mu, e moe wej, jeli ma czyste spodnie636, a jeli nie ma, niech pozostanie na zewntrz. Gdy sowa te usysza Tomasz, odpowiedzia: Powiedzcie mu, e mam czyste spodnie, bo zaoyem je dzisiaj wieo wyprane. Alachis na to kaza mu przekaza sowa: Ja nie mwi o spodniach, ale o tym, co si w tych spodniach znajduje. Na to Tomasz tak odpowiedzia: Idcie i powiedzcie mu: Tylko sam Bg moe pod tym wzgldem znale we mnie co nagannego, ale on w adnym wypadku nie moe. A kiedy Alachis kaza przyj do siebie owemu diakonowi, rozmawia z nim do ostro i w sposb obelywy. Dlatego strach i nienawi do tyrana ogarny wszystkich duchownych i kapanw, ktrzy uwaali, i nie mona dalej tolerowa jego barbarzyskiego zachowania. Tym bardziej wic zaczli tskni za Kunikpertem, im wicej mieli powodw do przeklinania pysznego uzurpatora. Lecz dziko i okrutne barbarzystwo niedugo ju panoszyy si na zagarnitym tronie. 39. Kunikpert odzyska swj paac. Kiedy pewnego dnia Alachis liczy pienidze przy stole, wypad mu na
(gramatyka, retoryka i dialektyka) oraz quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka). 636 Femoralia znacz te opaski noszone na biodrach.

171 ziemi jeden trzeciak637, ktry podnis z ziemi nieletni syn Aldona i odda mu. Tak si wwczas odezwa do niego Alachis mylc, i chopczyk niewiele rozumie: Mnstwo ma ich twj ojciec i jeli Bg pozwoli wkrtce mi je odda. Wieczorem chopiec powrci do rodzinnego domu, a gdy ojciec zapyta go, co w tym dniu krl mu powiedzia, przedstawi cae to wydarzenie i powtrzy krlewskie sowa. Syszc to Aldon nagle zamilk, a nastpnie zawoa brata i przedstawi mu caa t niegodziw mow krla. Wkrtce te z przyjacimi i ludmi, ktrym mogli ufa, naradzali si, w jaki sposb pozbawi wadzy tyrana Alachisa, zanim wyrzdzi im jak krzywd. Niebawem poszli do paacu i tak rzekli Alachisowi: Dlaczego tylko w tym miecie lubisz przebywa? Oto cae miasto i wszystek lud jest wierny sobie, a w pijanica Kunikpert sta si tak opasy, e nad niczym ju nie posiada wadzy. Udaj si wic na polowanie i powicz troch z twoj modzie, a my z reszt wiernych tobie ludzi bdziemy pilnowa miasta. A i to obiecujemy ci, e wkrtce otrzymasz gow swojego wroga Kunikperta. Alachis da si przekona i wyszedszy z miasta pody do ogromnego lasu zwanego Miasto, gdzie oddawa si zabawom i polowaniu. Aldon za i Grauson ruszyli nad jezioro Komum, wsiedli do odzi i popynli do Kunikperta. Przybywszy padli mu do stp i wyznali, e niesusznie wystpowali przeciw niemu. Przekazali mu rwnie sowa, jakie przeciwko nim wypowiedzia Alachis i jak oni sami dali mu rad, aby go zniszczy. C dalej? Popakali si wszyscy razem, a nastpnie zoyli sobie nawzajem przysig oraz wyznaczyli dzie, w ktrym Kunikpert przybdzie do miasta Ticinum, a oni otworz mu bramy. Stao si tak, jak postanowili. W
637

Trzeciak, tremisses (tremissis), tutaj: moneta longobardzka.

172 oznaczonym bowiem dniu Kunikpert przyby do Ticinum, gdzie zosta przez nich mile przyjty i wszed do paacu. Wtedy wszyscy mieszkacy, a zwaszcza biskup, duchowni i kapani, modziecy i starcy, na wycigi pdzili do niego, wszyscy ze zami w oczach go obejmowali i peni niewypowiedzianej radoci skadali Bogu dziki za jego powrt. On za ich wszystkich, o ile to byo moliwe, obdarza pocaunkiem. Do Alachisa szybko dotara wie, e Aldon i Grauson wypenili swoje przyrzeczenie i dostarczyli gow Kunikperta, i nie tylko gow, lecz cae ciao; znajduje si ono teraz w paacu. Kiedy to usysza, bardzo si oburzy i z wciekoci, zgrzytajc zbami miota groby pod adresem Aldona i Grausona a nastpnie wyruszy przez Placencj do Austrii638 i pozyska dla siebie poszczeglne miasta, czciowo sypic obietnicami, a czciowo groc si. Mieszkacy Placencji na przykad przygotowali si do wojny, ale pokonani stali si jego sprzymierzecami. Wyruszywszy stamtd zaj Tarwisium i w podobny sposb take pozostae miasta. Kunikpert gromadzi przeciwko niemu wojsko. Midzy innymi rwnie Forojuliaczycy, zgodnie ze swoim przyrzeczeniem wyruszyli mu na pomoc. Alachis jednak ukry si w lesie Kapuloskim, przy mocie na rzece Likwencja639, znajdujcym si 48 mil640 od Forum Iulii, przez ktry wiedzie droga do Ticinum. Kiedy wojsko forojuliaskie nadchodzio, zmusza poszczeglne oddziay do zoenia mu przysigi wiernoci. Dba przy tym pilnie, aby nikt nie zawrci, i nie ostrzeg innych. W ten sposb wszyscy, ktrzy przyszli z Forum Iulii, zostali zacignici pod jego chorgiew. C dalej? Alachis z
638 639

Chodzi o pn.-wsch. tereny Italii. Dzis. Livenza. 640 Okoo 70 km.

173 caa Austri i Kunikpert ze swoim wojskiem maszerowali naprzeciw siebie i rozbili obozy na rwninie Koronate641. 40. Wojna Alachisa z Kunikpertem i mier diakona Zenona. Kunikpert wyprawi do Alachisa posw z propozycj, e chce z nim stoczy pojedynek, aby oszczdzi wojsko po jednej i drugiej stronie. Na to danie nie zgodzi si Alachis. Gdy za jeden z jego ludzi, pochodzcy z Etrurii, nazwa go mem walecznym i wezwa, aby odwanie ruszy przeciw Kunikpertowi, usysza w odpowiedzi te oto sowa: Kunikpert, chocia jest pijaczyn i ma lichy rozum, jest jednak do odwany i nadzwyczaj silny. W czasie bowiem panowania jego ojca, kiedy bylimy modzi, trzymano w paacu szczeglnie wielkie barany, ktre on wycignit rk chwyta za wen na plecach i unosi z ziemi do gry, czego ja nie potrafiem zrobi. Na te sowa powiedzia Etrusk: Jeli ty nie masz odwagi stoczy pojedynku z Kunikpertem, nie moesz ju liczy na moj pomoc jako twego sprzymierzeca. To powiedziawszy poderwa si i szybko uciek do Kunikperta, ktremu opowiedzia o caym wydarzeniu. Oba wojska, jak powiedzielimy, spotkay si na rwninie Koronate. Gdy ju miao doj do walki, Zenon, diakon Kocioa ticyneskiego, stranik wityni w. Jana Chrzciciela, znajdujcej si w tyme miecie i zbudowanej niegdy przez krlow Gundiperg, z mioci wielkiej do krla i z obawy o jego ycie, tak przemwi: Panie i krlu, cae nasze ycie zaley od waszego ocalenia, jeli ty polegniesz w bitwie, w tyran Alachis wykoczy nas wszystkich rnego rodzaju torturami. Przyjmij wic askawie moj rad! Daj mi swoj zbroj, a ja pjd i bd
641

Koronate nad Adyg, koo jeziora Como.

174 walczy z tym tyranem. Jeli polegn, ty poprowadzisz dalej swoje dzieo; jeli zwyci, zyskasz wiksz chwa i odniesiesz zwycistwo za porednictwem swego sugi. Krl nie chcia si zgodzi. Wwczas zaczli baga go ze zami obecni tam nieliczni jego wierni towarzysze, aby przysta na propozycj diakona. Uleg w kocu probom i zom, jako e by dobrego serca; da diakonowi swoj zbroj, szyszak, nagolenice i ca bro i w swoim przebraniu wyprawi do walki. Mia za diakon do tego stopnia podobny wzrost i postaw, e gdy wyszed z namiotu, wszyscy sdzili, e to krl Kunikpert. Stoczono bitw i to przy uyciu wszystkich si. Alachis zwaszcza tam naciera, gdzie jak sdzi znajdowa si krl i zabiwszy diakona Zenona myla, e zgadzi Kunikperta. Lecz kiedy kaza zdj hem i odci mu gow, aby wbi j na miecz i wypowiedzie Bogu dziki, przekona si, e zabi kleryka. Zawoa wtedy peen wciekoci: O ja nieszczsny. Nic nie zdziaalimy, jeli stoczylimy bitw po to, aby zabi jednego kleryka. lubuj wic teraz, e jeli Bg da mi znowu zwyciy, ca studni wypeni czaszkami klerykw. 41. Druga wojna Kunikperta z Alachisem, zwycistwo Kunikperta i zwyciskie wkroczenie do Ticinum. Kiedy Kunikpert spostrzeg, e jego ludzie przegrywaj, natychmiast im si pokaza, przez co uwolni ich od strachu i wszystkie serca umocni w nadziei zwycistwa. Na nowo sformowali szyki i z jednej strony Kunikpert, a z drugiej Alachis stanli do rozstrzygajcej bitwy. Tu przed jej stoczeniem przez oba wojska Kunikpert ponowi swoj propozycj i tak rzek: Oto, jak wielu ludzi stano po jednej i drugiej stronie! Czy trzeba, aby taka ich masa zgina? Przystpmy wic my dwaj do pojedynku i ten, ktremu

175 Pan da zwycistwo, posidzie cakowicie nieuszczuplony lud. Alachis jednak, gdy jego ludzie zachcali go, aby tak zrobi, jak powiedzia Kunikpert, odrzek: Nie mog tego uczyni, bo wrd ich wczni widz obraz w. Michaa Archanioa642, przed ktrym przysigaem wierno krlowi. Wtedy jeden spord nich rzecze: Ze strachu widzisz to, czego nie ma; za pno ju zreszt tobie o tym myle. Zagray wic trby bojowe i stary si szyki z sob, a poniewa adna ze stron nie chciaa ustpi, mier zebraa obfite niwo wrd wojska. W kocu poleg okrutny tyran Alachis, a Kunikpert z pomoc Boga odnis zwycistwo. onierze za Alachisa na wiadomo o jego mierci ratowali si ucieczk. Kogo spord nich nie dosign miecz, ten zgin w falach reki Addua643. Alachisowi odcito gow i poobcinano inne czonki, tak e pozosta tylko jego zdeformowany i okaleczony korpus. W bitwie tej nie uczestniczyo wojsko forojuliaskie. Zmuszone bowiem do zoenia przysigi Alachisowi, nie udzielio pomocy ani krlowi Kunikpertowi, ani Alachisowi, lecz w czasie ich walki wycofao si do swojej krainy. Tak oto zgin Alachis. Ciao za diakona Zenona kaza krl Kunikpert uroczycie pogrzeba przed bram wzniesionego przez siebie kocioa w. Jana. Sam za wadca, ku radoci wszystkich, w chwale zwycistwa powrci do Ticinum.

642

Wrd Longobardw panowa szczeglny kult w. Michaa Archanioa. Jego podobizny umieszczali na wczniach, budowali mu witynie i posgi. Kult ten wida na wielu monetach. 643 Dzis. Adyga.

176

KSIGA VI

177 1. Romuald zdoby Tarent, a Teuderata zbudowaa klasztor w. Piotra. To dziao si u Longobardw za Padem. Tymczasem ksi Benewentu Romuald, zebrawszy wielkie wojsko, obleg i zaj Tarent. Nastpnie podbi take Brundizjum i ca krain rozcigajc si daleko wok tego miasta644. W tym czasie jego ona Teodorata zbudowaa poza murami Benewentu koci pod wezwaniem w. Piotra Apostoa; w tym te miejscu wzniosa klasztor dla wielu suebnic Boych645. 2. mier Romualda; ciao w. Benedykta zostao przewiezione do Galii. Romuald po siedemnastu latach sprawowania ksicej wadzy odszed z tego wiata646. Po nim jego syn Grimuald przez trzy lata rzdzi mieszkacami Samnium, majc za on Wigilind, siostr Kunikperta, crk krla Perktarita. Kiedy zmar Grimuald, ksiciem zosta jego brat Gisulf, ktry rzdzi Benewentem przez siedemnacie lat. Mia on z on Winiperg syna Romualda. W tym czasie do opuszczonego od wielu ju lat zamku Kassinum647, gdzie spoczywao ciao w. Benedykta, przybyli Frankowie z okolic Celmanikw lub Aurelianw648; pewnego razu pod pozorem spdzenia nocy przy czcigodnych zwokach, zabrali koci tego czcigodnego ojca i jego czcigodnej siostry
644 645

Okoo 670 r. Teodorata (Teuderata) bya gorliw katoliczk, ufundowaa dwa klasztory eskie, Maryi Panny w Locosano i w Castagneto (zob. wyej V 25) oraz przyczynia si do nawrcenia Longobardw. 646 W 687 r. 647 Zob. wyej I 26. 648 Niejasne; moe chodzi o Cenomanw lub Aulerkw, plemi galijskie, mieszkajce na terenie wok dzis. Le Mans, w Zach. Francji; Aureliani to mieszkacy Orleanu.

178 Scholastyki i wywieli je do swojej ojczyzny649. Tam zaoyli dwa klasztory, jeden ku czci w. Benedykta i drugi ku czci w. Scholastyki. Mamy jednak pewno, e owo czcigodne i sodsze nad wszelki nektar oblicze oraz te oczy zawsze zwrcone ku niebu, pozostay na miejscu, tak jak i inne czonki ciaa, ju przecie zamienione w proch. Jedynie bowiem ciao Pana naszego nie doznao rozpadu, a poza nim ciaa wszystkich podlegaj rozpadowi, chocia powstan pniej z martwych ku wiecznej chwale. Wyjtek stanowi te, ktre Bg cudownie zachowuje bez adnej skazy. 3. O Rodoaldzie, ksiciu Forum Iulii i o Ansfricie, ktry zaj jego ksistwo. Rodoald, ktry jak powiedzielimy650 - by ksiciem w Forum Iulii, opuci chwilowo miasto. Wtedy Ansfrit z grodu Reunia651 zaj jego ksistwo bez zgody krla. Na wiadomo o tym Rodoald uciek do Istrii, a nastpnie na statku przyby do Rawenny, aby uda si do krla Kunikperta w Ticinum. Ansfrit za, nie zadowalajc si bynajmniej ksistwem forojuliaskim, podnis bunt przeciw Kunikpertowi i pragn zaj jego tron. Zosta jednak ujty w Weronie i odprowadzony do krla, gdzie wyupiono mu oczy i skazano na wygnanie. Po tych wydarzeniach ksistwem forojuliaskim przez rok i siedem miesicy rzdzi Adon, brat Rodoalda, majc tytu stranika miejsca652.
649

Miejsce to wywoao dugotrwae spory na temat, czy ciao w. Benedykta przewieziono szybko do Galii, a nastpnie w tym samym czasie odesano do Italii. 650 Zob. wyej V 24. 651 Dzis. Ragogna w prowincji Udine. 652 Adon rzdzi prawdopodobnie w latach 699 -701; stranik miejsca loci servator to urzdnik zastpujcy innego, wikariusz.

179 4. O soborze w Konstantynopolu i licie biskupa Damiana. Gdy to si dziao w Italii, w Konstantynopolu wybucha herezja, ktra gosia, e w Panu naszym Jezusie Chrystusie jest tylko jedna wola i jedno dziaanie653. T za herezj podtrzymywali Jerzy, patriarcha Konstantynopola oraz Makary, Pyrrus, Pawe i Piotr654. Z tego powodu cesarz Konstantyn zwoa zgromadzenie stu pidziesiciu biskupw655. Byli wrd nich take legaci witego Kocioa rzymskiego wysani przez papiea Agatona656, a mianowicie diakon Jan i biskup Porty, take Jan. Wszyscy oni potpili wspomnian herezj. W tym momencie na ludzi spada tak obfita pajczyna, e wywoaa zdumienie u kadego. By to za znak, e wymiecione zostay brudy heretyckiej nieprawoci. Patriarch Jerzego wezwano przed sd; na pozostaych, uparcie trwajcych w herezji, rzucono kltw. W tym czasie Damian, biskup kocioa w Ticinum, w imieniu Manszeta, arcybiskupa Mediolanu, napisa w tej kwestii list do poyteczny i wyraajcy prawdziw wiar. Odegra on wielk rol na wspomnianym soborze. Cakowicie za prawdziwa wiara przedstawia si nastpujco: w Panu naszym Jezusie Chrystusie s dwie natury, mianowicie boska i
653

Chodzi tu o herezj monoteletyzmu, ktrej twrc by Sergiusz, patriarcha Konstantynopola od 610 r. 654 Jerzy, patriarcha Konstantynopola; Makary, patriarcha Antiochii dziaali w czasach trzeciego soboru konstantynopolitaskiego (680 r.), za Pyrrus, Pawe i Piotr, przywdcy i poplecznicy monoteletyzmu, patriarchowie Konstantynopol, yli nieco wczeniej. 655 Konstantyn IV Pogonat (668-681) zwoa do Konstantynopola sobr (trzeci w tym miecie 680-681), ktry potpi monoteletyzm i stwierdzi w Chrystusie dwie wole i dwa dziaania (boskie i ludzkie) 656 W latach 678-682.

180 ludzka, oraz stosownie do tego dwie wole czy dwa dziaania. Chcesz wiedzie, co jest w nim boskie? Ja i Ojciec mwi jedno jestemy.657 Chcesz wiedzie, co jest w nim ludzkie? Ojciec wikszy jest ode mnie.658Zauwa jego ludzki pierwiastek w tym, e pi w odzi; zauwa za boski, kiedy ewangelista mwi: Tedy wstawszy rozkaza wiatrom i morzu i stao si uciszenie wielkie.659 By to szsty sobr powszechny, zwoany do Konstantynopol i opisany w jzyku greckim, kiedy papieem by Agaton, a wadz cesarsk w paacu sprawowa Konstantyn. 5. O zamieniu ksiyca i soca oraz o zarazie w Rzymie i Ticinum. W tym czasie, to jest podczas smej indykcji660, nastpio zamienie ksiyca. Nieco pniej 3 maja, okoo godziny dziesitej661, miao rwnie miejsce zamienie soca. Wkrtce potem wybucha straszna zaraza i szalaa przez trzy miesice, to jest przez lipiec, sierpie i wrzesie. Liczba zmarych bya tak wielka, e w Rzymie odprowadzano do mogi rodzicw z dziemi, braci z siostrami, ktrych ciaa kadziono po dwa na marach. W podobny sposb owa zaraza spustoszya take Ticinum. Po ucieczce wszystkich mieszkacw w gry i w rne inne miejsca, na rynku i na ulicach wyrosy trawy i krzaki. Wielu ludzi widziao wtedy na wasne oczy, jak przez miasto przebiega noc dobry i zy anio; ilekro za z rozkazu dobrego anioa zy anio, trzymanym w rku oszczepem myliwskim zapuka do czyjego domu,
657 658

J 10,30. J 14,28. 659 Mt 8,26. 660 W 680 r.; Pawe czerpie wiadomoci z Liber pontif. LXXXI, Agahto. 661 To jest okoo godz. 15 naszego czasu.

181 tylekro nastpnego dnia w tym domu umierali ludzie. Wtedy kto otrzyma objawienie, e zaraza ta nie ustanie wczeniej, nim w bazylice w. Piotra w Okowach662 nie wystawi si otarza w. Sebastianowi Mczennikowi663. Tak si te stao; kiedy zabrano z Rzymu relikwie w. Sebastiana mczennika i zbudowano dla nich otarz we wspomnianej bazylice, zaraza ustaa. 6. Dawny wrg donis Aldonowi i Grausonowi, e Kunikpert chce ich zgadzi. Po tym wszystkim krl Kunikpert ze swoim koniuszym (strator), zwanym w jzyku longobardzkim marpahis664, powzi plan zgadzenia w Ticinum Aldona i Grausona. Na oknie, przy ktrym stali, usiada wielka mucha. Kunikpert chcc j noem pozbawi ycia uci jej tylko nog. Tymczasem Aldon i Grauson, niewiadomi krlewskich planw, poszli do paacu. Kiedy zbliyli si do pooonego w pobliu paacu kocioa w. Romana Mczennika, nagle stan przed nimi pewien czowiek kulawy na jedn nog i powiedzia im, e Kuniukpert ma zamiar ich zgadzi, jeli do niego przyjd. Syszc to bardzo si przestraszyli i uciekli przed otarz wspomnianego kocioa. Krlowi Kunikpertowi wnet doniesiono, e Aldon i Gauson uciekli do kocioa w. Romana Mczennika. Wtedy Kunikpert zacz wmawia koniuszemu, e to on musia zdradzi jego zamiary. Na to koniuszy tak powiedzia: Panie mj i krlu, ty dobrze wiesz, e po podjciu tych zamiarw nie oddaliem si nigdzie
662

Basilica di S. Pietro In Vincoli w Rzymie na Eskwilinie, jedna z najstarszych bazylik (439-440). 663 w. Sebastian, onierz rzymski, umczony w Rzymie za Dioklecjana okoo 238 r.; patron chorych zakanie. 664 Zob. wyej II 9, przyp. 142.

182 sprzed twego oblicza. Jake wic mgbym je komukolwiek przekaza? Krl przez posaca zapyta Aldona i Grausona, dlaczego schronili si w witym miejscu. Oni odpowiedzieli: Poniewa otrzymalimy informacj, e krl chce nas zabi. Powtrnie wyprawi krl posacw i pyta, kto im udzieli informacji, groc przy tym, e jeli nie wydadz informatora, nie mog liczy na jego wzgldy. Wtedy oni zgodnie z prawd przekazali krlowi, e wyszed naprzeciw nim czowiek kulawy na jedn nog, ktry a do kolan mia drewnian protez i on przekaza im wiadomo o planowanym przez niego mordzie. Krl poj wtedy, e owa mucha, ktrej obci nog, bya owym zym duchem i zdradzia jego tajne plany. Natychmiast te kaza, przyrzekajc im bezpieczestwo, przyprowadzi ich ze wityni, przebaczy im win, wreszcie przyj w poczet swoich zaufanych. 7. O nauczycielu gramatyki, diakonie Feliksie. W tym czasie w sztuce gramatycznej zasyn Feliks, wuj Flawiana, mego nauczyciela. Krl tak bardzo go lubi665, e podarowa mu lask ze srebrnymi ozdobami oraz inne przedmioty wiadczce o jego hojnoci. 8. Biskup Jan z Bergamum. W tym samym czasie y Jan, biskup Bergamum, m nadzwyczajnej witoci666. Pewnego razu w czasie rozmowy na uczcie obrazi on Kunikperta; krl kaza przygotowa dla niego, gdy bdzie wraca z uczty do domu, dzikiego i narowistego konia, ktry zwykle z wielkim reniem zrzuca na ziemi siedzcego na nim jedca. Kiedy
665 666

O kulturze duchowej Longobardw zob. Wstp. Tene Jan bra udzia w synodzie rzymskim zwoanym przez papiea Agatona przeciw monoteletom.

183 jednak biskup wsiad na tego konia, w ko sta si tak potulny, e w przyjemnym truchcie przywiz go do samego domu. Na t wiadomo krl nie tylko otoczy odtd biskupa nalenym szacunkiem, ale i podarowa mu owego konia, ktry pocztkowo mia mu dostarczy rozrywki. 9. Ukazanie si ciemnej gwiazdy i wybuch Wezuwiusza. W tym czasie, pomidzy Boym Narodzeniem a witem Trzech Krli, przy pogodnym niebie w pobliu Plejad667 ukazaa si gwiazda cakowicie przyciemniona, niby ksiyc za chmurami. W lutym po tym wydarzeniu, w samo poudnie wzesza gwiazda na zachodzie, ktra wiecc wielkim blaskiem przesuna si na wschd668. Nastpnie w marcu przez kilka dni zion ogniem Bebius669, od ktrego pyu i popiou wygina wok wszelka ziele. 10. Saraceni zajli Afryk i zburzyli Kartagin. Wtedy Saraceni, lud niewierny i nieprzyjazny Bogu, w wielkich chmarach wyruszyli z Egiptu na Afryk, oblegli i zdobyli Kartagin, a nastpnie niemiosiernie j obrabowali i zrwnali z ziemi670. 11. mier Konstantyna, panowanie Justyniana i jego zwycistwo nad Saracenami. W czasie tych wydarze zmar w Konstantynopolu cesarz Konstantyn, a tron po nim przej jego modszy syn Justynian, ktry dziery ster wadzy przez dziesi lat671. Odebra on
667

Plejady, grupa siedmiu gwiazd w gwiazdozbiorze Byka, wschd konstelacji 1-15 maja. 668 Na podstawie Liber pontif. LXXXIII, Benedictus II. 669 Najprawdopodobniej Wezuwiusz. 670 Kartagin zburzyli Arabowie w 698 r. 671 Konstantyn IV zmar we wrzeniu 658 r.; na tron wstpi Justynian II, ktry panowa w latach 685-695 i 705-711.

184 Saracenom Afryk i zawar z nimi pokj na ziemi i na morzu672. Tene cesarz wysa swego urzdnika673 Zachariasza do Italii i kaza sprowadzi do Konstantynopola papiea Sergiusza674, poniewa nie chcia on potwierdzi i podpisa bdnych uchwa synodu, jaki zwoa do Konstantynopola. Lecz onierze z Rawenny i z pobliskich okolic potpili bezbone rozkazy cesarskie i pord obelg i zniewag odpdzili owego Zachariasza od Rzymu. 12. Wadz zagarn Leon i skaza Justyniana na banicj. Przeciwko temu Justynianowi wystpi Leon675, ktry przejwszy godno cesarsk pozbawi go pastwa. Rzdzi pastwem rzymskim przez trzy lata, Justyniana za trzyma na wygnaniu w Poncie676. 13. Tyberiusz pokona Leona, uwizi go i sam zosta cesarzem. Przeciw temu znw Leonowi podnis bunt Tyberiusz677, zagarn jego pastwo i przez cay czas swego panowania trzyma go pod stra w Konstantynopolu. 14. Papie Sergiusz nie zatwierdzi soboru w Akwilei i wyznaczy pity sobr. W tym czasie odby si
672 673

W 689 r. W tekcie: protospathrarius, to jest primus armjiger (pierwszy oficer); waciwa nazwa tytuu portaspada bya nadawana wysokim urzdnikom i oficerom. 674 Papie Sergiusz I (687-701) nie chcia zatwierdzi uchwa synodu zbjeckiego (In Trullo; od nazwy sali Trullon w paacu cesarskim) zwoanego przez cesarza w 692 r. do Konstantynopola 675 Nie Leon lecz Leontios, przywdca spisku, ktry zdetronizowa Justyniana II i sprawowa wadz w latach 695-698. 676 Dokadniej w Chersonezie na Krymie. 677 Tyberiusz II pozbawi tronu Leontiosa i panowa do 705 r., w ktrym z wygnania wrci Justynian II.

185 synod w Akwilei, ktry z powodu nieznajomoci prawd wiary odrzuci nauk pitego soboru powszechnego678. Dopiero pod wpywem zbawiennych poucze papiea w. Sergiusza, zgodzi si je przyj zarwno Koci akwilejski, jak i inne Kocioy Chrystusowe. Wspomniany sobr odby si w Konstantynopolu w czasach papiea Wigiliusza679, za panowania Justyniana i by wymierzony przeciw Teodorowi oraz innym heretykom, ktrzy twierdzili, e Maryja Panna urodzia tylko czowieka, nie za Boga i Czowieka. Na tym soborze ustalono dla wszystkich, eby Najwitsz Maryj nazywa zawsze Bogurodzic Dziewic680, albowiem, jak gosi powszechna wiara, urodzia ona prawdziwego Boga i Czowieka, a nie tylko czowieka. 15. Krl angielski Cedoald przyby do Rzymu, gdzie zosta ochrzczony i natychmiast zmar. W tych dniach Cedoald, krl Angolw i Sasw, ktry prowadzi w swoim kraju liczne wojny, przyj wiar Chrystusow i uda si do Rzymu. Przybywszy do krla Kunikperta, zosta wspaniale przez niego ugoszczony. Kiedy za dotar do Rzymu, z rk papiea Sergiusza otrzyma chrzest wraz z imieniem Piotra; noszc jednoczenie biae szaty681 odszed do krlestwa

678

To jest drugiego w Konstantynopolu w 553 r., zwoanego w sprawie Trzech Artykuw (zob. wyej III 20, pr zyp. 348.). 679 Papieem by w latach 537-555. 680 W tekcie Theotkos. Zagadnienie imienia Maryi Bogarodzicy, jak i zwizanej z tym nauki, byo rozwaane na soborze powszechnym w Efezie w 431 r. przeciw Nestoriuszowi, negujcemu boskie macierzystwo Maryi. 681 W biae szaty ubierali si katechumeni przystpujcy do chrztu w Wielk Sobot i nosili je do pierwszej niedzieli po Wielkanocy (dominica in Albis).

186 niebieskiego. Ciao jego pochowano w bazylice w. Piotra, gdzie umieszczono nastpujce epitafium682:
Zaszczyty, bogactwa, potomstwo, potne krlestwa, triumfy, upy, dostojestwa, mury, zamki i domy, Wszystko, co ojcw i jego wasne mstwo zebrao, Zostawi dla Boej mioci mny Cedoald. Chcia bowiem krl niby go zobaczy Piotra i jego stolic, By ze rda si napi czystej i oywczej wody, I ykiem promiennym sprbowa sonecznego blasku, Z ktrego dla wszystkich bije oywcze wiato; Ochoczym sercem przyj nagrody odnowionego ycia I dziko barbarzysk zmieniwszy, zmieni te Radonie swoje imi. Papie bowiem Sergiusz Nada mu imi Piotra, kiedy sam Ojciec Oczyci go wod ze rda ycia, a aska Chrystusa W bia odzianego szat wioda do nieba, Niezwyka krlewska wiara i wielka askawo Chrystusa, Ktrego zamiarw nikt przenikn nie zdoa! Albowiem przyby jak go z dalekiej krainy brytyjskiej. Przez rne szed ludy, morza i ldy, Romulusa miasto zobaczy oraz czcigodn wityni Piotrow, dary zoywszy mistyczne. W bieli kroczy bdzie wrd owieczek Chrystusa, Ciao ley w grobie, dusza w niebie przebywa. Mona by sdzi, e tylko zamieni bero krlewskie, Zasuywszy sobie na krlestwo Chrystusa.

16. Bero nad Frankami w Galii przejli majordomowie. W tym czasie w Galii krlowie Frankw stracili swoj dawn dzielno i mdro, rzdcy za krlewskiego paacu683 zaczli przejmowa wadz krlewsk i wykonywa to wszystko, co zwykle czynili krlowie. Zdawao si, e niebo powzio decyzj, aby tron frankoski przeszed na ich
682

Epitafium napisane jest w dystychach elegijnych i przekazane za Bed, HE V 7; autorem jest Benedykt, biskup Mediolanu (por. VI 29.). 683 Maiores domui, majordomowie, przywdcy suby paacowej.

187 potomstwo684. y wtedy zarzdca paacowy Arnulf685, m jak si pniej okazao miy Bogu i niezwykle witobliwy. Po ziemskich zaszczytach odda si na sub Chrystusowi, zasyn jako dzielny biskup, a nastpnie wybra sobie ycie pustelnicze i pdzi ywot bardzo skromny, powicony cakowicie trdowatym. O jego nadzwyczajnych czynach w Kociele w Metzu powstaa ksika, opisujca cuda przez niego zdziaane i wstrzemiliwe jego ycie686. Ja take napisaem ksik o biskupach687 tego miasta na prob Angelramna, ma skromnego i witobliwego, arcybiskupa Kocioa w Metzu. Opisaem w niej niektre cuda zdziaane za spraw witobliwego Arnulfa i uwaam za rzecz zbdn powtarza je tutaj. 17. mier krla Kunikperta i panowanie jego syna Liutperta. W tym czasie688 odszed z tego wiata Kunikpert, krl przez wszystkich bardzo lubiany, ktry po mierci ojca przez dwanacie lat samodzielnie dziery bero longobardzkie. On to wznis klasztor ku czci witego Grzegorza mczennika na rwninie Koronate, gdzie odbya si bitwa z Alachisem689. By to m wspaniay, wyrniajcy si dobroci, dzielny wojownik. Z wielkim paczem pochowali go Longobardowie w wityni Zbawiciela, ktr niegdy
684

Chodzi o dynasti Karolingw, z ktrej wyjdzie niebawem Karol Wielki, wadca uwielbiany przez Pawa. 685 Arnulf peni funkcje majordoma na dworze Teodoberta II, protoplasta dynastii Karolingw. Okoo 612 r. zosta biskupem Metzu, pniej wychowawc i doradc Dagoberta I, krla Austrasii. Ostatnie lata ycia spdzi jako pustelnik. 686 Vita sancti Arnulfi W: MGH Script. rer .Merov. II, Hannover 1888, ss. 426, 427. 687 Gesta episcoporum Mettensium, zob. Wstp. 688 W 700 r. 689 Zob. wyej V 40.

188 zbudowa jego dziad Aripert. Krlestwo longobardzkie pozostawi niepenoletniemu jeszcze synowi Liutpertowi, dawszy mu jako opiekuna Anspranda, ma mdrego i wspaniaego. 18. Raginpert, ksi Turynu, pokona Liutperta, zaj jego krlestwo i w tym samym roku zgin. Po upywie omiu miesicy Raginpert, ksi Turynu, ktrego jak mwilimy wyej690 - w dziecicym wieku pozostawi krl Godipert, zgadzony przez Grimualda, przyby z silnym oddziaem i stoczy bitw pod Nowari691 z Ansprandem oraz z Rotarim, ksiciem Bergamum; odnis nad nimi zwycistwo i zaj tron longobardzki, lecz zmar jeszcze w tym samym roku. 19. Wadz zdoby Aripert i ywcem dosta w swe rce Liutperta, ktrego nastpnie zgadzi. Wtedy692 jego syn Aripert przygotowa drug wojn i walczy pod Ticinum z krlem Liutpertem oraz z Ansprandem, Atonem, Tatzonem, a take Rotalitem i Faraonem. Nad wszystkimi odnis zwycistwo i w czasie walki wzi ywcem nieletniego Liutperta. Ansprand za uciek i obwarowa si na wyspie Kommacina. 20. Rotarit rzdzi Benewentem, zosta wzity do niewoli przez Ariperta i pozbawiony ycia. Tymczasem za powrci Rotalit, ksi Bergamum i zagarn wadz krlewsk. Przeciw niemu wyruszy krl Aripert na czele wielkiego wojska. Najpierw obleg i zdoby miasto Laud693, nastpnie otoczy
690 691

Zob. wyej IV 51. Novara, miasto w Piemoncie. 692 W 701 r. 693 Lodi, miasto w Lombardii.

189 Bergamum i zdoby je bez wikszych trudnoci uywajc taranw i rnych machin wojennych. W jego rce wpad samozwaczy krl Rotalit, ktremu kaza ostrzyc wosy na gowie i brodzie, a nastpnie odesa do Turynu, gdzie kilka dni pniej zosta zamordowany. Tak samo wzitego do niewoli Liutperta pozbawi ycia w czasie kpieli. 21. Anspard uciek do Bawarii i pozosta tam przy ich wodzu Teutpercie. Aripert wysa rwnie wojsko przeciw Ansprandowi przebywajcemu na wyspie Kommacina. Na wiadomo o tym Ansprand uciek do Klawenny694, a nastpnie przez miasto Curia Retorum695 uda si do Teutperta, ksicia Bawarw i pozosta u niego przez dziewi lat. Wojsko za Ariperta zajo wysp, na ktrej dotd przebywa Ansprand, oraz zniszczyo znajdujcy si tam grd. 22. Aripert przeladowa we wszelki sposb jego on, syna i crk. Krl Aripert, umocniwszy swoj wadz, pozbawi oczu Sigipranda, syna Anspranda i we wszelki sposb kara wszystkich, ktrzy byli zwizani z nim pokrewiestwem. Rwnie Liutpranda, modszego syna Anspranda, trzyma w wizieniu; poniewa jednak uwaa go za osob mao znaczc i do tego zbyt mod, nie tylko nie wyrzdzi mu adnej krzywdy na ciele, ale nawet poleci zwrci go ojcu. Nie ulega wtpliwoci, e stao si to za zrzdzeniem wszechmocnego Boga, ktry przygotowywa go do objcia sterw wadzy krlewskiej. Liutprand pody wic do swojego ojca w Bawarii i sprawi mu swoim przybyciem nieopisan rado. Tymczasem on Anspranda, Teodorat, krl Aripert osadzi w
694 695

Dzis. Chiavenna w prowincji Sondrio w Lombardii. Dzis. Coira, miasto w Recji, na pn. od Chiavenna.

190 wizieniu. Kiedy za, jak to kobieta, chepia si, e bdzie jeszcze krlow, kaza j oszpeci na twarzy przez obcicie nosa i uszu. W podobny sposb zostaa te oszpecona siostra Liutpranda, Aurona. 23. W Galii majordomem by wtedy Anschis, syn Arnulfa. W tym czasie w Galii w pastwie Frankw sprawowa wadz majordom Anschis696, syn Arnulfa, ktry jak uwaano otrzyma imi Anchizesa697, pochodzcego ze staroytnej Troi. 24. mier Aldona w Forum Iulii; wadz obj tam Ferdulf, ktry zgin z rk Sowian. W Forum Iulii zmar Adon, ktry by jak powiedzielimy zarzdc regionu698. Po nim przej ksistwo Ferdulf rodem z Ligurii, czowiek faszywy i wyniosy. Jego dza, by zdoby saw przez zwycistwo nad Sowianami, przyniosa i jemu, i Forojulijczykom wielkie szkody. Opaci on mianowicie niektrych Sowian, eby zachceni w ten sposb wysali do teje prowincji wojsko. Tak si te stao, lecz byo to zarazem przyczyna wielkiej ruiny ksistwa forojuliaskiego. Rozbjnicy sowiascy napadli bowiem na pasterzy i pasce si w pobliu stada owiec, ktre uprowadzili ze sob jako up. ciga ich zarzdca tego terenu zwany w jzyku longobardzkim skuldahis699, m szlachetny i silny tak duchem, jak i ciaem, ktry jednak nie mg
696

Waciwie Ansegis, ojciec Pepina z Heristalu, dziada Karola Mota. Znany mit genealogiczny o pochodzeniu Frankw. To samo znajdziemy w Dziejach biskupw Metzu. 697 W tekcie: Anschis, Anchizes wedug mitologii wadca Dardanos w Triadzie, ojciec Eneasza, wyniesiony przez syna na plecach z poncej Troi. 698 W tekcie: loci servator, zob. wyej VI 3, przyp. 652. 699 Schultheiss jeszcze dzisiaj w jzyku niemieckim znaczy: wjt, sotys; tu nazwa skuldhais okrela urzdnika krlewskiego.

191 dopa owych rozbjnikw. Gdy wraca z pocigu, spotka ksicia Ferdulfa, ktry zapyta go, co zrobi z tymi rozbjnikami. Na to Argait takie bowiem nosi imi zarzdca odpowiedzia, e uciekli. Wtedy oburzony Ferdulf tak powiedzia: Jake mgby zdoby si na dzielny czyn, ty, ktry posiadasz imi Argait wywodzce si od arga?700 w dzielny m, dotknity do ywego, tak mu odpowiedzia: Niech Bg pozwoli, ebymy, ja i ty, ksi Ferdulfie, nie wczeniej zeszli z tego wiata, zanim inni nie poznaj, ktry z nas dwch jest bardziej arga. Takimi obraliwymi sowami obrzucali si wzajemnie. W kilka dni po tym incydencie wtargny do ksistwa silne oddziay wojska sowiaskiego, o ktrego przybycie zabiega ksi Ferdulf za pomoc pienidzy. Rozoyy si obozem na szczycie gry, dokd niemal ze wszystkich stron by trudny dostp. Ksi Ferdulf nadszedszy z wojskiem zacz obchodzi gr, aby uderzy na nie od strony bardziej paskiej. Wtedy wspomniany Argait tak odezwa si do Ferdulfa: Pamitaj, ksi, e nazwae mnie czowiekiem leniwym i bezuytecznym i okrelie obraliwym sowem arga. Oto teraz gniew boy spadnie na tego z nas, ktry ostatni dotrze do owych Sowian. To rzekszy odwrci konia i pody w kierunku sowiaskiego obozu od strony stromego zbocza grskiego, ktre zaiste nieatwo byo pokona. Ferdulf za uwaa za hab, jeli sam nie uderzy na Sowian, pokonawszy wprzd trudne przejcia; dlatego te ruszy za nim przez strome, trudne i bezdrone tereny. Za nim
700

Arga niezdara, sowo obelywe, o ktrym wspomina Edykt Rotariego (w rozdziale 381): Jeli kto w zoci wypowiedziaby arga, i nie mgby zaprzeczy, i powiedziaby, e w zoci wypowiedzia, wtedy pod przysig niech powie, e arga jego nie dotyczya.

192 za podyli jego onierze, gdy uznali, e rzecz haniebn bdzie nie pj za swoim wodzem. Sowianie widzc, e wojsko chce ich zaatakowa od strony stromych zboczy, dzielnie przygotowali si do obrony i odpierali ich ataki raczej kamieniami i siekierami ni mieczami. W ten sposb pozrzucali ich z koni i wybili co do nogi. Zwycistwo osignli nie tyle dziki swym siom, co dziki przypadkowi. Polega tam caa starszyzna forojuliaska, tam zgin ksi Ferdulf, tam znalaz mier i ten, ktry do takiej walki go sprowokowa. Na skutek nieszczsnej rywalizacji i braku przezornoci stracio tam ycie wielu dzielnych mw, ktrzy w zgodzie i dobrej radzie mogliby powali tysice nieprzyjaci. Tylko jeden Longobard postpi tam dzielnie i mnie. Mia on na imi Munichis i zosta pniej ojcem ksit: Piotra w Forum Iulii i Ursusa w Cenedzie701. Kiedy on spad z konia, a jeden spord Sowian nagle rzuci si na niego i zwiza mu rce sznurem, wwczas skrpowanymi rkoma wyrwa z prawicy tego Sowianina wczni i przeszy ni napastnika, a nastpnie zwizany rzuci si w d przez strome zbocza i tak umkn przed wrogiem. Opowiedzielimy to zdarzenie w tej historii tylko dlatego, aby ju nigdy na skutek nieszczsnej rywalizacji nie wydarzya si podobna klska. 25. Ksi forojuliaski Korwul, olepiony przez krla. W taki sposb zgin ksi Ferdulf. Jego miejsce zaj Korwol, ktry dziery wadz tylko przez krtki czas. Poniewa obrazi krla, wyupiono mu oczy, aby pdzi ywot w habie.

701

Zob. wyej II 13.

193 26. Ksi forojuliaski Lemmon i narodziny jego trzech synw. Z kolei ksistwo to przypado Pemmonowi702, mowi utalentowanemu i dla ojczyzny bardzo poytecznemu. Jego ojciec Billon, syn Bellona, wywoa bunt i przenis si pniej do Forum Iulii, gdzie y w spokoju. Pemmon mia tutaj on imieniem Ratperga. Poniewa wygldaa ona jak wieniaczka, czsto prosia ma, aby j oddali i poj inn on, odpowiedni dla tak wielkiego ksicia. Lecz on, czowiek mdry, mawia, i bardziej mu si podoba jej charakter, jej skromno i budzca szacunek obyczajno ni pikno ciaa. Z t on mia Pemmon trzech synw, a mianowicie Ratchisa, Ratchaita i Ahistulfa, mw dzielnych, ktrych urodzenie przynioso chwa skromnej matce. Tene ksi zebra wszystkich szlacheckich synw, ktrych ojcowie zginli podczas wyej wspomnianej wojny i wychowywa ich na rwni z wasnymi dziemi, tak jakby on by ich faktycznym ojcem. 27. Ksi benewentyski Gisulf i zajcie przez niego Sury oraz innych grodw. W tym czasie703 Gisulf, ksi Benewentu, zdoby miasto rzymskie Sur704 oraz twierdze Hirpinum705 i Arcis706. W czasach papiea Jana707 Gisulf wtargn do Kampanii z ca swoj potg. Pali, rabowa i bra tysice jecw. Dotar a do miejscowoci zwanej Horrea708 i nikt mu
702 703

Okoo 705 r. Okoo 702 r. 704 Dzis. Sore w prowincji Frosinone, na poudnie od Rzymu. 705 Arpinum, dzis. Arpino w prowincji Fronsinone; miejsce urodzenia Cycerona. 706 Dzis. Arce w prowincji Frosinone. 707 Pontyfikat Jana VI przypad na lata 701-705. 708 Miejscowo trudna do zlokalizowania; ac. wyraz horrea znaczy spichlerz.

194 si nie mg oprze. Dopiero papie, posawszy do niego kapanw z darami, wykupi z jego rk wszystkich jecw i sprawi, e ksi wraz z wojskiem wycofa si do swoich posiadoci. 28. O darowinie Ariperta na rzecz Kocioa rzymskiego i o dwch krlach angielskich. W tym czasie709 krl longobardzki Aripert przywrci Stolicy Apostolskiej w formie darowizny Alpy Kottyjskie, ktre niegdy podlegay jej prawom, lecz ju dawno zostay jej zabrane przez Longobardw710. Wiadomo o tej darowinie wypisa zotymi literami i posa do Rzymu. W tych take dniach przybyli do grobw apostolskich w Rzymie dwaj krlowie sascy i wkrtce potem zmarli, tak jak sobie yczyli711. 29. Arcybiskup Mediolanu Benedykt. Wtedy712 rwnie przyby do Rzymu Benedykt, arcybiskup Mediolanu i wytoczy spraw Kocioowi w Ticinum. Jednak przegra, gdy z dawien dawna biskupi w Ticinum byli konsekrowani w Kociele rzymskim. Benedykt za, czcigodny arcybiskup, by mem wielkiej witobliwoci i cieszy si nadzwyczaj dobr opini w caej Italii. 30. mier Transamunda, ksicia Spoleto i jego nastpca syn Faroald. Po mierci krla Transamunda
709

W czasie pontyfikatu Jana VII (705-707); Aripert II (701-712) uczyni darowizn z wyranych pobudek politycznych. 710 W latach 643-644, kiedy krlem by Rotami. 711 W rzeczywistoci za pontyfikatu Konstantyna (708-715), jak to wynika z Lib. pontif. XC, Constantinus, gdzie podaje si take imiona tych krlw. 712 Okoo 711 r.

195 wadz w Spoleto obj jego syn Faroald713. Bratem Transamunda by Wachilap, ktry razem z nim sprawowa rzdy w krlestwie. 31. Cesarz Justynian po raz drugi zdoby koron i wymordowa buntownikw. Tymczasem Justynian, po utracie wadzy cesarskiej yjcy na wygnaniu w Poncie714, odzyska tron dziki pomocy krla bugarskiego Terebella715. Wymordowa patrycjuszy, ktrzy go wypdzili. Pochwyci take Leona i Tyberiusza, uzurpatorw zasiadajcych na jego tronie i kaza podern im garda na rodku stadionu w obecnoci caego ludu. Patriarch za Konstantynopola, Gallicyna, pozbawi wzroku i odprawi do Rzymu, a na jego miejsce uczyni biskupem opata Cyrusa, ktry wspomaga go na wygnaniu w Poncie. Wreszcie poleci papieowi Konstantynowi przyby do siebie, przyj go z wszelkimi honorami i zanim odesa do domu, upadszy przed nim na ziemi, prosi o wstawiennictwo z powodu swych grzechw oraz odnowi wszelkie przywileje Kocioa rzymskiego. Kiedy cesarz wysa wojsko do Pontu, aby pochwyci Filippika, ktrego tam wygna, czcigodny papie powstrzymywa go od tego kroku, ale powstrzyma nie zdoa716. 32. Filippik zgadzi Justyniana i osign godno cesarsk. Tymczasem wysane przeciw Filippikowi wojsko przeszo na jego stron i obwoao go cesarzem. Filippik ruszy wic na Konstantynopol przeciw Justynianowi, stoczy z nim bitw w odlegoci 12
713

Faroald nasta po swym najprawdopodobniej w 703 r. 714 Zob. VI 11-12. 715 W 705 r. 716 Cae opowiadanie za Bed.

ojcu

Transamundzie

196 mil717 od miasta, odnis zwycistwo, zabi Justyniana i zaj jego tron718. Rzdzi za Justynian z synem Tyberiuszem drugi raz719 przez sze lat. Cesarz Leon poleci obci wygnacowi nos, a kiedy ten odzyska wadz, to ilekro ociera rk mokry od kataru nos, niemal tylekro kaza podrzyna gardo ktremu ze swoich przeciwnikw720. 33. mier patriarchy Piotra i jego nastpca Serenus. W tych dniach zmar Piotr721, patriarcha Akwilei, wadz za w Kociele przej po nim Serenus. By to m niezwykej prostoty i wielkiej gorliwoci w subie Chrystusa. 34. Anastazjusz zwyciy Filippika. Tymczasem Filippik, zwany te Bardanesem, gdy ju umocni si na tronie cesarskim, pozbawi Cyrusa, o ktrym wyej mwilimy722, patriarchatu i poleci mu wrci do Pontu, aby tam kierowa swoim klasztorem. Wysa te do papiea Konstantyna list z heretyck nauk, ktrego papie i Rada Stolicy Apostolskiej723 nie przyjli. Z tego te powodu papie kaza wymalowa w portyku kocioa w. Piotra obrazy, ukazujce dzieje szeciu soborw powszechnych. Filippik bowiem kaza usun tego typu obrazy w cesarskim miecie. Lud za rzymski postanowi nie umieszcza na monetach ani imienia
717 718

Okoo 18 km. W 711 r.; Justyniana zdradzio jego wasne wojsko i ponis mier z rki jednego ze swoich dowdcw. 719 Pierwszy raz w latach 685-695, drugi raz w latach 705-711. 720 Justynian II nosi przydomek Rinotmetos, to znaczy z obcitym nosem. 721 Okoo 715 r. 722 Zob. wyej VI 31; opowiadanie za Bed. 723 Apostolicae sedis concilium; Filippik przywraca nauk monoteletw i odrzuca ustalenia VI soboru ekumenicznego.

197 heretyckiego cesarza, ani jego dekretw, ani podobizn. Std te nie ukazywano w kociele jego portretw i nie wymawiano jego imienia podczas uroczystych mszy. Kiedy min rok i sze miesicy od objcia przez niego wadzy, powsta przeciw niemu Anastazjusz, zwany te Artemiuszem, zrzuci go z tronu i pozbawi oczu, ale nie zabi724. Tene Anastazjusz za porednictwem Scholastyka, patrycjusza i egzarchy Italii, wysa list do papiea Konstantyna, w ktrym owiadczy, e bdzie sprzyja religii katolickiej i gosi nauk szstego soboru powszechnego. 35. Ansprand z pomoc Teudeperta i Bawarw pokona Ariperta; mier Ariperta w rzece; ucieczka jego brata Gumperta, panowanie Anspranda i jego syna Liutpranda. Ju dziewi lat y Ansprand na wygnaniu w Bawarii. Wreszcie w dziesitym roku udao mu si nakoni Teutperta, ksicia Bawarw, do wojny. Ruszy wic z armi na Itali i stoczy bitw z Aripertem, podczas ktrej obie strony poniosy wielkie straty w ludziach725. W kocu noc pooya kres walce, byo jednak pewne, e Bawarowie uciekli z pola bitwy, a zwyciskie wojsko Ariperta powrcio do obozu. Aripert nie chcia pozosta w obozie, lecz postanowi raczej uda si do Ticinum, tote jego ludzie stracili ducha, a wrogowie nabrali odwagi. Po przybyciu do miasta zorientowa si, e wojsko byo na niego oburzone z powodu tej decyzji. Postanowi wic szybko uciec do Francji i zabra ze sob z paacu tyle zota, ile uwaa za stosowne. Kiedy obciony zotem usiowa przeprawi si przez Ticinus, wpad do wody i
724

W czerwcu 713 r. Artemiusz jako cesarz przybra imi Anastazjusz II (713-716). 725 W 712 r.

198 zgin w falach. Jego ciao odnaleziono na drugi dzie, zoono w paacu, nastpnie przewieziono, aby pochowa w kociele Zbawiciela, zbudowanym przez starego Ariperta726. Krl ten w czasie swego panowania wychodzi noc, zaglda tu i tam, chcc si dowiedzie, co w jakim miecie si o nim mwi i jak poszczeglni sdziowie wymierzaj sprawiedliwo jego poddanym. Kiedy przyjmowa posw obcych narodw, przyodziewa si w ubogie szaty i futra; nie czstowa ich wspaniaymi winami ani innymi smakoykami, aby nie budzi w nich chci najazdu na Itali. Panowa za ju to wsplnie z ojcem Raginpertem, ju to samodzielnie przez dwanacie lat727. By za mem pobonym, rozdziela jamun, kocha sprawiedliwo. Pod jego rzdami ziemia dawaa a nadto obfite plony, lecz czasy byy barbarzyskie. Jego brat Gumpert zbieg w tym czasie do Francji i pozosta tam a do dnia swojej mierci. Mia on trzech synw, z ktrych najstarszy imieniem Ragimpert rzdzi w naszych czasach miastem Aurelia728. Po mierci tego Ariperta na tronie longobardzkim zasiad Ansprand, ktry panowa jedynie przez trzy miesice729. By on za mem pod kadym wzgldem znakomitym i rzadko kto mg mu dorwna w mdroci. Longobardowie na wie o zbliajcej si jego mierci posadzili na tronie krlewskim jego syna Liutpranda. Ansprand syszc to w ostatnich chwilach ycia bardzo si uradowa.

726 727

Ariperta I panujcego w latach 652-662. W latach 701-702. 728 Orlean. 729 Marzec czerwiec 712 r.; zmar 13 VI.

199 36. Teodozjusz pokona Anastazjusza i zagarn wadz; wylew Tybru. W tym czasie cesarz730 Anastazjusz wysa flot do Aleksandrii przeciwko Saracenom. Lecz zaadowane na ni wojsko powzio inny plan: powrcio mianowicie z poowy drogi731 i przybyo do Konstantynopola, gdzie odnalazszy prawowiernego Teodozjusza732 obwoao go cesarzem i wbrew jego woli umiecio na cesarskim tronie. Teodozjusz w cikiej bitwie pod Nice pokona Anastazjusza. Kiedy w przysig mu, e wstpi do stanu duchownego, kaza go wywici na kapana. Teodozjusz za, zdobywszy wadz, umieci na nowo w dawnym miejscu w czcigodny obraz, usunity przez Filippika733, na ktrym wymalowano wite sobory. W tych dniach rzeka Tyber wezbraa do tego stopnia, e wystpia ze swego koryta i poczynia wiele szkd w Rzymie. Na ulicy Szerokiej woda sigaa wysokoci ptora czowieka oraz rozlewaa si na przestrzeni od Bramy w. Piotra do Mostu Mulwijskiego. 37. Plemi Anglw; krl Frankw Pepin i jego wojny; sukcesja jego syna Karola. W tym czasie wielu Anglw734 zarwno ze szlachty, jak i z ludu, spord mczyzn i kobiet, ksit i ludzi prywatnych, wiedzionych Bo mioci zwyko z Brytanii udawa si na pielgrzymk do Rzymu. W krlestwie Frankw rzdzi podwczas Pepin735. By to m nadzwyczaj odwany, ktry
730 731

Okoo 714 r. Z wyspy Rodos, miejsca koncentracji wojsk bizantyskich. 732 Teodozjusz III (716-717) by poborc podatkowym w Opsikion. 733 Zob. wyej VI 34. 734 Na podstawie HE Bedy. 735 Pepin II z Heristalu, majordom austrazyjski w latach 687-714.

200 nagym atakiem powala swoich wrogw. Tak na przykad przekroczywszy Ren, w towarzystwie jednego tylko gwardzisty napad znienacka na pewnego nieprzyjaciela i zabi go w pokoju, gdzie przebywa on razem ze swoimi bliskimi. Prowadzi rwnie liczne zacite boje z Sasami, a przede wszystkim z krlem Fryzw736, Ratpotem. Pepin mia wielu synw, spord ktrych wyrnia si Karol, pniejszy jego nastpca737. 38. Krl Liutprand zgadzi buntownika Rotarita; o odwadze tego krla. Gdy krl Liutprand ju mocno usadowi si na tronie, jeden z jego krewnych, Rotari, postanowi go zgadzi. Wyprawi mianowicie uczt w swoim domu w Ticinum, w ktrym ukry silnych i uzbrojonych mw, aby zgadzili krla w czasie uczty. Dowiedzia si o tym Liutprand i kaza krewniaka zaprosi do krlewskiego paacu. osobicie dotykajc go rk odkry zgodnie z tym, co mu doniesiono pancerz pod odzie. Kiedy Rotari spostrzeg, e zosta zdemaskowany, odskoczy natychmiast do tyu i wycign miecz, aby nim zabi krla. Lecz take krl doby z pochwy swego miecza. Wtedy jeden z krlewskiej gwardii, imieniem Subo, zaszed Rotariego od tyu, ale otrzyma od niego cios w czoo. Na Rotariego ruszyli jednak inni gwardzici, zabijajc go na miejscu. Jego za czterej nieobecni synowie ponieli mier tam, gdzie ich znaleziono.

736

Fryzowie, szczep germaski, zamieszkiwali terytoria zachodniej Germanii midzy ujciem Wezery a jeziorem Ijsselmeer. 737 Karol Mot, majordom 715-741; Pepin mia czworo dzieci: z ony Plektrudy Dragona i Grimualda, z naonicy Alpaidy Karola i Chilperyka.

201 Krl Liutprand by czowiekiem wielce odwanym. Kiedy pewnego razu doniesiono mu, e zamierzaj go zgadzi dwaj jego giermkowie, sam poszed z nimi w ostpy lene; tam wycign z pochwy miecz i skierowa przeciwko nim, zarzucajc im, e postanowili go zabi. Zachci, by uczynili to teraz. Oni natychmiast padli mu do ng i przyznali si do wszystkich knowa przeciwko niemu. Podobnie postpowa te z innymi; tym za, ktrzy natychmiast przyznali si do swej niegodziwoci, przebacza win. 39. mier ksicia Benewentu Gisulfa i jego nastpca, syn Romuald. W Benewencie zmar ksi Gisulf738, wadz za nad ludnoci Samnium739 obj po nim syn Romuald740. 40. w. Petronaks odbudowa klasztor w. ojca Benedykta na Monte Cassino; klasztor w. Wincentego. W tym mniej wicej czasie741 przyby do Rzymu jako pielgrzym Petronaks, mieszkaniec miasta Breksji742. Nastpnie zachcony przez papiea Grzegorza743 uda si do grodu Kassinum. Przybywszy do grobu ojca Benedykta, zamieszka z kilkoma innymi prostymi ludmi, ktrzy ju wczeniej tam si osiedlili. Oni to czcigodnego ojca Petronaksa obrali swoim przeoonym. W niedugim czasie za spraw boskiego miosierdzia i za wstawiennictwem w. Benedykta (upyno ju bez maa sto dziesi lat744, jak miejsce to
738 739

Prawdopodobnie w 706 r. Zob. wyej II 20, przyp. 224. 740 Romuald II, ksi Benewentu w latach 706 -731. 741 Okoo 717 r. 742 Brescia. 743 Grzegorz II (715-731). 744 Klasztor na Monte Cassino zosta zburzony przez Longobardw midzy 581 a 589 r. Zob. wyej IV 17.

202 opustoszao), zosta ojcem wielu zakonnikw wywodzcych si ze szlachty i niszych warstw, ktrzy tumnie przybywali do niego. Odbudowawszy cele, przyj jarzmo witej reguy i zacz wie ywot wedug wskaza w. Benedykta. Doprowadzi on klasztor do takiego stanu, w jakim obecnie si znajduje. Temu czcigodnemu mowi Petronaksowi w nastpnym okresie przyszed z pomoc rnorodn nadzwyczajny kapan i umiowany przez Boga papie Zachariasz745, ktry dostarczy klasztorowi Pismo wite i inne potrzebne mu ksigi, ponadto z ojcowskiej askawoci przekaza mu take Regu, ktra w. ojciec Benedykt wasnorcznie napisa746. Klasztor za w. Wincentego Mczennika, pooony u rde rzeki Wulturnus i synny dzi z licznej rzeszy zakonnikw, powsta wtedy z fundacji trzech znakomitych braci, a mianowicie Tatona, Tasona i Paldona. wiadczy o tym zapis umieszczony w dziele, ktre na ten temat napisa Aupert, m uczony i opat tego klasztoru747. Jeszcze za ycia papiea Grzegorza748 Longobardowie z Benewentu zajli miasto Kumy749. Jednak ksi Neapolu podczas nocnej wyprawy niektrych Longobardw wzi do niewoli, innych
745 746

Zachariasz by papieem w latach 741-752. Przypuszcza si, e istniay dwa autografy Reguy; jeden wraz z uczniem w. Benedykta Maurusem powdrowa do Francji, a drugi pozosta na miejscu i jego dzieje opisa Pawe w Historii Longobardw. 747 Klasztor w. Wincentego nad Wulturnem zosta zaoony w latach 705-707 przez trzech znakomitych mieszkacw Benewentu, dwch braci Tatona i Tasona oraz ich kuzyna Paldona. Pozostawa on w cisych zwizkach z klasztorem na Monte Cassino. 748 Okoo 717 r. 749 Cumae, staroytne miasto nadmorskie w Kampanii.

203 wymordowa. Rzymianie odzyskali rwnie sam zamek, za ktry papie750, zgodnie z pierwotn umow, zapaci siedemdziesit funtw zota. 41. mier cesarza Teodozjusza i objcie wadzy przez Leona. W tym czasie zmar cesarz Teodozjusz751, ktry dziery wadz tylko przez jeden rok. Po nim tron obj Leon752. 42. Karol, krl Frankw, pokona Raginfrida. W kraju Frankw po mierci Pepina wadz przej wspomniany wyej jego syn Karol753, ktry w licznych wojnach i bitwach wydar j z rk Raginfrida. Kiedy bowiem za Boym przyzwoleniem wydosta si z wizienia754, stoczy z Raginfridem dwie lub trzy mao znaczce bitwy, a nastpnie pokona go w wielkiej bitwie pod Wincjakum755. Pozwoli mu jednak mieszka w wielkim miecie, a mianowicie w Andegawum756. Cay za nard frankoski przyj pod swoj wyczn wadz. 43. Krl Liutprand potwierdzi darowizn dla Kocioa rzymskiego i otrzyma za on crk Teudeperta. W tym czasie krl Liutprand potwierdzi darowizn, jak uczyni z Alp Kottyjskich757 na rzecz
750 751

Grzegorz II; dokadniej przedstawia to Lib. pontif. Teodozjusz III zosta zmuszony do abdykacji w 717 r. 752 Leon III Izauryjski (717-741), zaoyciel dynastii izauryjskiej, uprzednio dowdca wojsk w Azji Mniejszej. 753 Zob. wyej VI 37, przyp. 737. 754 Karol Mot, nielubny syn Pepina, zosta uwiziony za spraw Plektrudy, ony Pepina. 755 Prawdopodobnie dzis. Vincy w pobliu Chambry (Rzym. Camberiacum) we wschodniej Francji (Sabaudia) w 717 r. 756 Angers w zachodniej Francji. 757 Zob. wyej VI 28.

204 Kocioa rzymskiego. Wkrtce potem poj za on Guntrud, crk Teutperta, ksicia bawarskiego, u ktrego spdza czas wygnania. Mia z ni tylko jedn crk. 44. Ksi Faroald zaj Klassis; ksi bawarski przyby do Rzymu, do grobu apostow. W tym czasie ksi Spoleto, Faroald, najecha na miasto Klassis758, w okolicy Rawenny. Musia jednak na rozkaz krla Liutpranda zwrci je Rzymianom. Przeciwko temu ksiciu Faroaldowi powsta syn Transamund i przej wadz, posawszy ojca do stanu duchownego. W tych dniach przyby do Rzymu Teudon, ksi bawarski, aby pomodli si przy grobach witych Apostow759 45. Po mierci patriarchy Serena wadz przej Kalikst. W Forum Iulii opuci ziemski pad patriarcha Serenus, a wadz nad Kocioem w Akwilei przej z pomoc krla Liutpranda Kalikst, m wspaniay, archidiakon Kocioa w Tarwisium. W tym czasie760, jak powiedzielimy761, Longobardami w Forum Iulii rzdzi Pemmon. Wychowywa on razem ze swoimi synami dzieci ze znakomitych rodzin. Kiedy ju osigny wiek dojrzay, nagle otrzyma on wiadomo, e wielkie gromady Sowian wdary si na teren zwany Lauriana762. Wyprawiwszy si za trzecim razem z
758

Zob. wyej III 13,, przyp. 323; Faroald II straci wadz na rzecz Transamunda I w 703 r. 759 Liber. pontif. XCI, Gregorius II, odnotowuje pod 716 r. 760 Okoo 720 r. 761 Zob. wyej VI 26. 762 Moe dzis. Lavariana, cz gminy Mortegliano w prowincji Udine lub Laurana na wschodnim wybrzeu Istrii (Roncaroni). Wg innych (Waitz) dzi. Spital w pobliu Villach.

205 owymi modziecami na tych Sowian, zada im wielk klsk. Ze strony Longobardw nikt nie poleg oprcz Sigualda, czowieka w podeszym ju wieku, ktry w poprzedniej bitwie pod wodz Ferdulfa763 straci dwch synw. Mci si za to na Sowianach jeden i drugi raz, tak jak tego pragn, ale za trzecim razem zarwno ksi, jak i Longobardowie daremnie go powstrzymywali. Odpowiedzia im: Ju dostatecznie pomciem mier moich synw, a teraz z radoci sam przyjm mier, jeli nadejdzie. Tak si te stao i we wspomnianej bitwie tylko on jeden poleg. Pemmon za, wybiwszy wielu nieprzyjaci, w obawie, aby w dalszej walce nie zgin kto z jego bliskich, zawar na tyme miejscu pokj ze Sowianami. Odtd Sowianie zaczli odczuwa coraz wikszy respekt przed orem forojuliaskim. 46. Wkroczenie Saracenw do Hiszpanii; zwycistwa Karola i Eudona w Galii. W tym czasie764 Saraceni z miejscowoci zwanej Septem765 w Afryce, sforsowali cienin i zajli ca Hiszpani. Nastpnie po dziesiciu latach wyruszyli wraz z onami i dziemi do Akwitanii, prowincji galijskiej, jakby mieli zamiar w niej zamieszka na stae. Karol y wtedy w niezgodzie z Eudonem, wadc Akwitanii. Poczyli jednak swe siy i zgodnie walczyli z Saracenami766. Frankowie uderzywszy na Saracenw wycili spord nich trzysta siedemdziesit pi tysicy, podczas gdy sami stracili tam jedynie tysic piciuset wojownikw. Rwnie Eudon ze swoim wojskiem uderzy na ich obz, tak samo wielu zgadzi i wszystko spustoszy.
763 764

Zob. wyej VI 24. Okoo 711 r. 765 Warownia Septem Fratres, dzis. Ceuta naprzeciw Gibraltaru. 766 Synna bitwa pod Poitiers w 732 r.

206 47. Saraceni oblegaj Konstantynopol i ponosz klsk z rk Bugarw. W tym take czasie767 niezmierzone wojsko tego samego plemienia Saracenw dotaro do Konstantynopola, otoczyo miasto i oblegao przez trzy lata. Dopiero gdy na skutek modw, nieustannie zanoszonych do Boga przez mieszkacw, wielu spord Saracenw zmaro od godu i zimna, od mieczy i zarazy, wtedy sprzykrzyo im si oblenie i odstpili od miasta. Std wyruszyli do walki przeciw Bugarom mieszkajcym nad Dunajem. Lecz kiedy od nich rwnie doznali poraki, uciekli na swoje okrty i na nich popynli na pene morze, gdzie naga burza rozbia ich flot i zatopia mnstwo ludzi. W Konstantynopolu podczas zarazy zgino trzysta tysicy mieszkacw768. 48. Krl Liutprand wykupuje od Saracenw koci w. Augustyna i przewozi je do Ticinum. Liutprand na wiadomo, e Saraceni zupili Sardyni i zbezczecili take owo miejsce, dokd niegdy z obawy przed barbarzycami przeniesiono koci w. Augustyna i gdzie je ze czci pochowano, wyprawi ludzi, ktrzy wykupili je za wielk sum pienidzy i przewieli do Ticinum. Tutaj zostay przez krla pochowane ze czci nalen tak wielkiemu Ojcu769. W tych dniach Longobardowie zdobyli miasto Narni770.

767 768

Najprawdopodobniej w latach 717-719. Wedug Liber pontif., Gregorius II. 769 Okoo 723 r. 770 W prowincji Terni na pn.-wsch. od Rzymu.

207 49. Krl Liutprand zaj niektre miasta rzymskie; o niegodnych czynach cesarza Leona. W owym czasie Liutprand obleg Rawenn, zaj i zburzy Klassis771. Wtedy patrycjusz Pontu wysa z Rawenny ludzi, aby zgadzili papiea772. W obronie papiea stanli jednak Longobardowie; ci ze Spoleto stawili opr na mocie Salaryjskim773, za Longobardowie z Etrurii w innych miejscach. I tak upad plan Rawenneczykw. W tym czasie cesarz Leon774 kaza w Konstantynopolu zebra i spali obrazy witych. To samo poleci te czyni papieowi w Rzymie, jeli chce zachowa ask cesarsk. Lecz papie stanowczo odmwi. Take cae wojsko rawenneskie i weneckie jednomylnie sprzeciwio si temu rozkazowi i gdyby ich papie nie powstrzyma, obraliby sobie nowego cesarza. Krl Liutprand775 zaj warownie Emilii, a mianowicie Ferronianum776, Mons Bellius777,
771 772

Na podstawie Liber pontif., Gregorius II; okoo 726 r. Grzegorza II. 773 Most na Tybrze w Rzymie. 774 Leon III Izauryjski ze wzgldw politycznych, przeciwstawiajc si silnemu na Wschodzie monarchizmowi, wszcz systematyczn i gwatown walk z obrazami (obrazoburstwo). Zniszczono w rnych obiektach tysice dzie sztuki malarskiej i rzebiarskiej. Potpienie edyktu krlewskiego przez papiea Grzegorza II i cay Zachd spowodowao zbrojne wystpienie cesarza przeciw papieowi i powikszao coraz bardziej rozam midzy Kocioem wschodnim, popierajcym cesarza, a Kocioem zachodnim, przyjmujcym nauk papiea. 775 Liutprand korzysta z religijnych niesnasek w Kociele i wystpi przeciw Bizancjum jako obroca papiea. Pragn zjednoczy pod swoim berem ca Itali. 776 Moe miejscowo Fornovo okoo 45 km na poudnie od Modeny. 777 Prawdopodobnie dzis. Monteveglio okoo 26 km na zachd od Bolonii.

208 Bukset778, Persicet779, Boloni, Pentapolis780 i Auksjum781. W podobny sposb opanowa te wtedy Sutrium, ale po kilku dniach zwrci je Rzymianom782. W tym te czasie cesarz Leon posun si do jeszcze gorszych czynw. Wszystkich bowiem mieszkacw Konstantynopola czciowo si, a czciowo perswazj zmusi do tego, aby wyrzucili wszelkie obrazy czy to Zbawiciela, czy Jego witej Rodzicielki, czy wreszcie jakichkolwiek witych. Nastpnie kaza je spali na rodku miasta. Poniewa wielu mieszkacw starao si przeszkodzi tak zbrodniczemu czynowi, poleci jednym ci gowy, a drugich ukara obciciem innych czci ciaa. Z tym heretyckim czynem nie zgadza si patriarcha German783 , wobec czego zosta zoony z urzdu, a na jego miejscu zasiad prezbiter Anastazjusz. 50. Ksi benewentyski Romuald i jego syn Gisulf. Romuald784, ksi Benewentu, polubi Gumperg, crk siostry krla Liutpranda Aurony. Z Gumperg mia syna, ktremu po ojcu nada imi Gisulf. Wzi take sobie po niej drug on imieniem Ranigunda, ktra bya crk ksicia Breksji Gaidualda.
778 779

Dzis. Bussego w prowincji Parma. Dzis. S. Giovanni in Persiceto w prowincji Bolonia. 780 W rzeczywistoci Pentapolis zostaa w 752 r. zajta przez Astolfa. Zob. wyej II 19. 781 Dzis. Osimo w prowincji Ankona. 782 Warownia Sutri, dzi w prowincji Viterbo, zostaa darowana papieowi Grzegorzowi II (728 r.), co zapocztkowao wieck potg papiey. 783 German, dziewidziesicioletni starzec, mnie opiera si rozkazom cesarza, ale opuszczony przez wsppracownikw, do ktrych nalea Anastazjusz, zrzek si godnoci patriarszej i wycofa si z ycia publicznego (730 r.). 784 Zob. wyej VI 2; 39.

209 51. Wrogo Lemmona wobec patriarchy Kaliksta. W tym czasie wybuch wielki spr midzy ksiciem Pemmonem a patriarch Kalikstem785. Przyczyna za tego sporu przedstawiaa si nastpujco. Ju dawno temu z grodu Julia786 przyby biskup Fidencjusz i za zgod poprzednich ksit zamieszka w murach warowni Forum Iulii oraz ustanowi tam stolic swojego biskupstwa. Po jego mierci zasiad na niej biskup imieniem Amator. Poprzedni patriarchowie, nie mogc z powodu najazdw Rzymian mieszka w Akwilei, mieli a do tego czasu swoj stolic nie w Forum Iulii, ale w Kormonie787. Nie podobao si to Kalikstowi, mowi szlachetnie urodzonemu, e w jego diecezji biskup mieszka tam, gdzie ksi i Longobardowie, podczas gdy on sam pdzi ywot wrd zwyczajnego ludu. C wic uczyni? Wystpi przeciwko wspomnianemu biskupowi Amatorowi, wypdzi go z Forum Iulii i w jego paacu ustanowi wasn siedzib. Z tej przyczyny przeciw patriarsze interweniowa ksi Pemmon wraz z licznymi znakomitymi Longobardami; pochwyci go, 788 zaprowadzi do warowni Potium , lecej nad morzem i chcia go stamtd strci do morza, ale tego Bogu dziki nie uczyni. Uwizi go jednak i karmi chlebem goryczy. Gdy dowiedzia si o tym krl Liutprand, zapon wielkim gniewem, odebra Pemmonowi ksic wadz i przekaza j jego synowi Ratchisowi789. Wtedy Pemmon ze swoimi zaufanymi zdecydowa, e ucieknie do kraju Sowian.
785 786

Okoo 737 r. Castrum Iuliense, pniej Parnica, dzis. Zuglio. 787 Zob. wyej IV 37, przyp. 515. 788 Castellum Potium, Pocium albo Pontium to by moe dzis. Duino w prowincji Triest. 789 W 738 r.

210 Jednake wskutek prb Ratchisa krl przywrci do ask jego ojca. Pemmon otrzymawszy zapewnienie, e nie spotka go nic zego, pody do krla razem ze wszystkimi Longobardami, ktrzy brali udzia w owym zajciu. Wtedy krl zasiad w sdzie i ze wzgldu na Ratchisa przebaczy Pemmonowi i jego dwm synom, Ratchaitowi i Aistulfowi oraz poleci im stan za swoim tronem. Nastpnie gono i po imieniu wywoa wszystkich, ktrzy poszli za Pemmonem i kaza ich uwizi. Aistulf nie mg znie doznanej boleci i byby przeszy krla prawie ju dobytym mieczem, gdyby brat Ratchisa nie powstrzyma jego rki. Gdy w taki sposb uwiziono wspomnianych Longobardw, jeden z nich, imieniem Herfemar wycign miecz i mnie si broni, mimo e wielu nacierao na niego. Uciek do kocioa w. Michaa, a nastpnie sam jeden, dziki askawoci krla, zosta uwolniony od kary, gdy tymczasem inni dugi czas musieli cierpie udrki w wizieniu. 52. Wojna Ratchisa ze Sowianami. Ratchis, ktry, jak powiedzielimy, zosta wreszcie ksiciem w Forum Iulii, wyprawi si ze swoim wojskiem do Karnioli790, ojczyzny Sowian, gdzie wyci wielkie ich rzesze i wszystko spustoszy. Kiedy Sowianie nagle go zaatakowali i nie zdy wzi od giermka swojej wczni, kijem, jaki mia w rce, pozbawi ycia tego, ktry pierwszy stan mu na drodze. 53. Krl Liutprand obci wosy Pepinowi, synowi Karola. W tym czasie krl Frankw Karol, posa swego syna Pepina791 do Liutpranda, by ten ostatni
790

Chodzi o terytorium dzis. Sowenii, gdzie w VI -VII w. osiedlili si Sowianie zwani Karantanami. 791 Pepin May.

211 zgodnie ze zwyczajem przyci jego wosy792. Obciwszy mu czupryn, Liutprand sta si jego ojcem; obdarowa go te wspaniaymi darami i odesa do rodzica. 54. Saraceni znowu wkroczyli do Galii i ponieli klsk z rk Frankw; Liutprand popieszy Frankom z pomoc. Wtedy wojsko Saracenw znw wtargno do Galii i poczynio wielkie spustoszenie. Karol stoczy z nim bitw w pobliu Karbony i, tak jak poprzednio, zwyciy, zadawszy im wielkie straty793. Podczas kolejnego najazdu Saraceni dotarli do Prowansji, gdzie zajli Arelate794 i spustoszyli ca jej okolic. Wtedy Karol wyprawi posw z darami do krla Liutpranda i prosi go o pomoc przeciw Saracenom. Liutprand nie ociga si, lecz pospieszy mu na pomoc z caym wojskiem795. Na wiadomo o tym Saraceni w popiechu odeszli z tych terenw, Liutprand A wraz z caym wojskiem powrci do Italii. Krl ten prowadzi wiele wojen z Rzymianami, z ktrych zawsze wychodzi zwycisko, raz tylko w czasie jego nieobecnoci Rzymianie pobili jego wojsko pod Ariminum796, a drugi raz napadli, wybili lub wzili do niewoli rzesze ludnoci, ktre krlowi, przebywajcemu w wiosce Pilleum797 w okrgu Pentapolis, skaday podarunki, ofiary oraz yczenia bogosawiestwa od poszczeglnych Kociow.
792 793

Zob. wyej IV 38 i przyp. 529. Okoo 737 r. Narbona zostaa zdobyta przez Arabw okoo 720 r. i pozostaa pod ich panowaniem do 759 r., kiedy to wyzwoli j Pepin May. 794 Dzis. Arles. 795 W 739 r. 796 Dzis. Rimini. 797 Miejscowo trudna do zlokalizowania.

212 Jeszcze trzeci raz na skutek nagego napadu Wenecjan, gdy Hildebrand, wnuk krla i Peredeo, ksi Wicencji okupowali Rawenn; wtedy zosta wzity do niewoli Hildebrand, Peredeo za ponis mier w mnej walce. Nieco pniej798 Rzymianie z waciw sobie but zebrali si pod wodz ksicia Peruzji799 Agatona i wyruszyli na zdobycie Bolonii, gdzie stali wtedy obozem Walcari, Peredeo i Rotkari. Ci za uderzyli na Rzymian i zgadzili wielu z nich, a pozostaych zmusili do ucieczki. 55. Transamund, ksi Spoleto i Gisulf, ksi Benewentu oraz jego nastpca Grzegorz; krl Hilprand. W tych dniach Transamund800 podnis bunt przeciw krlowi. Lecz gdy krl wraz z wojskiem dotar do Transamunda, ten uciek do Rzymu. Na jego miejsce postawiono Hilderyka. Kiedy za zmar Romuald Modszy801, ksi Benewentu, piastujcy wadz przez dwadziecia sze lat, obj po nim urzd Gisulf, jego nieletni syn. Przeciw niemu powstali pewni ludzie i usiowali go zgadzi802. Jednak mieszkacy Benewentu, zawsze wierni swoim ksitom, zabili ich i w ten sposb ocalili ycie swemu ksiciu. Tego Gisulfa, ktry ze wzgldu na chopicy wiek nie by zdolny kierowa tak wielkim ludem, usun krl Liutprand, kiedy przyby do Benewentu; na ksicym tronie posadzi on swego wnuka Grzegorza, ktremu dano za on niejak Gizelperg. Uoywszy w ten sposb stosunki w
798 799

Raczej wczeniej, bo Peredeo jeszcze y. Dzis. Perugia. 800 Transamund II, ksi Spoleto. 801 W 731 r. 802 Powsta przeciw niemu ksi Adelais.

213 Benewencie, krl powrci do swej rezydencji. Gisulfa, swego wnuka, wychowywa z ojcowsk trosk; da mu za on Skauniperg, dziewczyn pochodzc ze znakomitego rodu. W tym czasie krl zapad na zdrowiu i zbliaa si ku niemu mier. Longobardowie mniemajc, e ju rozstaje si z yciem, wynieli na tron jego wnuka Hildebranda803. Dziao si to poza murami miasta, w kociele Najwitszej Boej Rodzicielki, ktry zwie si dzi kocioem Przy erdziach804. Kiedy zgodnie ze zwyczajem wrczyli mu miecz, przyfruna kukuka i siada na jego kocu. Dla ludzi znajcych si na rzeczy to nadzwyczajne zjawisko oznaczao, e jego panowanie nie przyniesie nic dobrego. Jednak krl Liutprand ze wzburzeniem przyj wie o tym wszystkim, a przyszedszy do zdrowia wzi go jako wspregenta. Po upywie kilku lat Transamund, ktry uciek do Rzymu, powrci do Spoleto, zgadzi Hilderyka i znw odway si podnie bunt przeciw krlowi805. 56. Po mierci Grzegorza ksiciem Benewentu zosta Godskalk; Liutprand prowadzi wojn w Pentapolis. Tymczasem po siedmiu latach rzdw w Benewencie odszed ze wiata ksi Grzegorz. Po jego mierci krlestwo otrzyma Godeskalk i przez trzy lata sprawowa rzdy nad Benewentyczykami.. Jego on bya Anna. Krl Liutprand na wiadomo o tych wydarzeniach w Spoleto i Benewencie, wyprawi si zbrojnie do Spoleto. Maszerujc na Pentapolis szed z

803 804

W 735 r. Sancta Maria ad Perticas, zob. wyej V 34. 805 Szerzej opowiadaj o tym Gesta pontificis Zachariae, ktre s dla Pawa rdem.

214 miasta Fanum do Forum Sempronii806. Wtedy Spoletaczycy w sojuszu z Rzymianami zadali jego wojsku cikie straty w lesie znajdujcym si w poowie drogi midzy tymi miejscowociami. Krl postawi wic na tylnej stray ksicia Ratchisa i jego brata z wszystkimi Forojuliaczykami. Zaatakowali ich Spoletaczycy i Rzymianie, ranic niektrych spord nich. Jednak Ratchis, jego brat i niektrzy szczeglnie dzielni mowie, wzili na siebie cay ciar bitwy, mnie walczyli, powalili wielu wrogw i wraz ze swoimi wyszli cao, oprcz jak powiedziaem kilku rannych. Tam pewien bardzo mny Spoletaczyk, imieniem Berto, wywoa po imieniu Ratchisa i ruszy na niego dobrze uzbrojony. Ratchis nagym uderzeniem zrzuci go z konia. Gdy za jego towarzysze chcieli go dobi, Ratchis z wrodzonej sobie dobroci pozwoli mu uciec. Czogajc si na rkach i nogach znikn biedak w lesie. Tymczasem na pewnym mocie dwaj silni Spoletaczycy zaszli Agisulfa od tyu, lecz on mocno jednego z nich przeszy wczni, nastpnie zwrci si szybko ku drugiemu, zabi go i zepchn w wod za towarzyszem. 57. Gotskalk ginie w czasie prby ucieczki. Liutprand wkroczywszy do Spoleto, pozbawi Transamunda wadzy ksicej i nakaza mu wstpi do stanu duchownego. Na jego miejsce postawi swego wnuka Agipranda. Gdy za Gotskalk dowiedzia si, e krl poda do Benewentu, stara si na statku uciec do Grecji. Wprowadzi ju na statek on i zaadowa cay dobytek, ju sam mia wsi, gdy nagle wpadli Benewentyczycy, zaufani Gisulfa, i zamordowali go.
806

Okoo 740 r.; Fanum, miasto w Umbrii nad Adriatykiem, na zachd od niego znajdowao si Forum Simphronii, staroytne Forum Sempronii, dzis. Fossombrone w Umbrii.

215 ona za jego wraz z caym dobytkiem popyna do Konstantynopola. 58. Gisulf ponownie zosta ksiciem Benewentu; Krl Liutprand powrci do swej stolicy; wici mowie Baudolin i Teudelapiusz oraz ich cuda; biskup kocioa ticineskiego Piotr; mier krla Liutpranda. Krl Liutprand przyby do Benewentu i znw ustanowi swego wnuka Gisulfa na ksicym stolcu807 . Uczyniwszy to, powrci do swego paacu. Sawny ten krl wszdzie tam, gdzie przebywa, zwyk wznosi liczne witynie ku czci Chrystusa. Ufundowa klasztor w. Piotra, lecy za murami Ticinum, zwany Zotym Niebem808. Take na szczycie Alp Bardoskich zbudowa klasztor, ktry zwano Bercetum809. Rwnie na przedmieciu 810 Olonny wystawi wspaniay Dom Boy pod wezwaniem w. Anastazego Mczennika oraz wznis tam ponadto klasztor. W podobny sposb w wielu innych miejscach stawia przybytki Paskie. Rwnie w swoim paacu zbudowa Kaplic Zbawiciela oraz ustanowi, czego nie uczynili dotd inni krlowie, kapanw i duchownych, aby codziennie dla niego odprawiali Msz w. Za czasw jego panowania w miejscowoci 811 Forum nad rzek Tanarus y m wielkiej witoci imieniem Baudolin, ktry zasyn z licznych cudw czynionych dziki asce Chrystusa. Czsto
807 808

W 742 r. Caelum Aureum. 809 Dzis. miejscowo Berceto w prowincji Parma; zob. wyej V 27. 810 Dzis. Corteolone w prowincji Pawia, gdzie do dzisiaj znajduje si koci pod wezwaniem w. Anastazego. 811 Staroytne Forum Fulvii Valentinum lub Valentia, dzi. Walencja w prowincji Alessandria.

216 przepowiada on przyszo; o tym, co byo nieobecne, mwi tak, jakby o obecnym. Kiedy pewnego razu krl Liutprand wyruszy na owy do lasu nazwanego Miastem812, jeden z jego towarzyszy, chcc strza ugodzi jelenia, zrani krewnego krla, mianowicie syna jego siostry, imieniem Aufusus. Na ten widok krl, bardzo kochajcy chopca, zacz paka i lamentowa nad nieszczciem. Natychmiast te wysa jednego z jedcw, aby popdzi do ma Boego Baudolina i prosi go o modlitw do Chrystusa o zdrowie dla chopca. W czasie, gdy jedziec by jeszcze w drodze do sugi Boego, chopiec zmar. Kiedy wic jedziec przyby na miejsce, rzek do niego Baudolin: Wiem, co ci tu sprowadza. Jednak proba, z jak tu przybye, ju si niestety speni nie moe, bo chopiec zmar. Gdy wysannik przekaza krlowi sowa sugi Boego, krl ubolewa wprawdzie nad tym, e proba jego si nie spenia, przekona si jednak, e m Boy Baudolin posiada ducha proroczego. Rwnie w Weronie y m podobny do Baudolina imieniem Teudelapiusz, ktry nie tylko potrafi czyni cuda, ale te obdarzony wieszczym duchem przepowiada przysze wydarzenia. W tym rwnie czasie zasyn yciem i czynami biskup Kocioa ticyneskiego Piotr. Poniewa by on spokrewniony z rodzin krlewsk813, zosta przedtem przez krla Ariperta814 zesany do Spoleto. Gdy tam uczszcza do kocioa w. Sabina Mczennika, w czcigodny mczennik przepowiedzia mu, e zostanie biskupem w Ticinum. Wrd wielu cnt doskonaego ycia szczeglnie zajania Piotr kwiatem czystoci. Na waciwym miejscu opowiemy
812 813

Zob. wyej V 37. To jest krla Liutpranda. 814 Aripert II (701-712).

217 jeden z jego cudw, ktry wydarzy si w pniejszym czasie815. Krl Liutprand po trzydziestu jeden latach i siedmiu miesicach panowania ju jako starzec dopeni dni swego ycia816. Ciao jego pogrzebano w kociele w. Hadriana Mczennika817, gdzie te spoczywa jego rodzic. Liutprand by mem wielkiej mdroci, bystrym w radzie, bardzo pobonym, miujcym pokj, dzielnym w boju, agodnym wobec bdzcych, czystym, skromnym, wytrwaym na modlitwie, hojnym w jamunach, wprawdzie nie obeznanym z naukami, lecz dorwnujcym filozofom, by wychowawc swego ludu i dawc nowych praw818. Na pocztku swego panowania zdoby wiele warowni bawarskich, zawsze jednak wiksz ufno pokada w modlitwie819 ni w oru, z najwiksz zawsze trosk strzeg pokoju z Frankami i Awarami.

815 816

Nie znamy tego opowiadania Pawa Diakona. W 744 r. w Pawii. 817 Dzisiaj grb Liutpranda znajduje si w piknej i synnej bazylice w. Piotra w Zotym Niebie. 818 Prawodawstwo Liutpranda (15 woluminw, 153 rozdziay) dotyczy zwaszcza ycia prywatnego i pod tym wzgldem wykazuje wiele podobiestw z prawem rzymskim. 819 Niektrzy pod terminem orationes rozumiej zabiegi dyplomatyczne.

218

Tablica chronologiczna
KRLOWIE LONGOBARDZCY
Alboin Klef Interregnum Autari 568-572 572-574 574-584 584-590

CESARZE BIZANTYSCY
Justyn II 565-578

PAPIEE

Tyberiusz II 578-582 Maurycy Tyberiusz 582-602 Fokas Herakliusz 602-610 610-641

Jan III Benedykt I Pelagiusz II

561-575 575-579 579-590

Agilulf

590-616

Adaloald Arioald Rotari

616-624 624-636 636-652 Konstantyn Heraklion 641 641

Grzegorz Wlk. 590-604 Sabinian 604-606 Bonifacy III 607 Bonifacy IV 608-615 Adeodat I 615-619 Bonifacy V 619-625 Honoriusz I 625-638 Seweryn 640 Jan IV 640-642 Teodor I 642-649

219
Rodoald Aripert Perktarit Godepert Grimuald Perktarit 652 652-662 662 662 662-671 671-688 Konstans II 641-668 Marcin I Eugeniusz I Witalian Adeodat II Donnus I Agaton Leon II Benedykt II Jan V Konon Sergiusz I Jan VI Jan VII Sisinius Konstantyn I Grzegorz II Grzegorz III Zachariasz Stefan II Pawe I Konstantyn II Stefan III Hadrian I 649-655 655-657 657-672 672-676 676-678 678-681 681-683 684-685 685-686 686-687 687-701 701-705 705-707 707-708 708-715 715-731 731-741 741-752 752-757 757-767 767-768 768-772 772-785

Konstantyn IV

668-685

Justynian II (I panowanie)

685-695

Kunikpert Liutpert Raginpert Aripert II Ansprand Liutprand

688-700 700 700 701-712 712 712-744

Leoncjusz (uzurp.) 695-698 Tyberiusz III 678-705 Justynian II (II panowanie) Filippik Anastazy II Teodozjusz III Leon III Izauryjski Konstantyn V 705-711 711-716 713-716 716-717 717-741 741-775

Hildebrand Ratchis Astolf Ratchis Dezyderiusz

744 744-749 749-756 756-757 757-774