T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

PLASTK TEKNOLOJS

HDROLK DEVRE

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................... iii GR ............................................................................................................................1 RENME FAALYET-1..........................................................................................3 1. HDROLK DEVRE.................................................................................................3 1.1. Hidroliin Temel lkeleri .................................................................................. 3 1.1.1. Hidroliin Tanm Ve Tarihesi................................................................. 3 1.1.2. Kullanm Alanlar ...................................................................................... 4 1.1.3. Dier Sistemlerle Karlatrlmas ............................................................ 5 1.1.4. Fiziki Temel Prensipler.............................................................................. 6 1.1.5. Hidrolik Akkan Kavram ....................................................................... 12 1.2.Hidrolik Devre Elemanlar ............................................................................... 15 1.2.1. Hidrolik Depo ve Donanm...................................................................... 16 1.2.2. Hidrolik Pompalar ve eitleri ................................................................ 18 1.2.3. Hidrolik Motorlar..................................................................................... 23 1.2.4. Filtreler..................................................................................................... 24 1.2.5. Valfler ...................................................................................................... 26 1.2.6. Hidrolik Silindirler................................................................................... 34 1.2.7. Hidrolik Akmlatrler ........................................................................... 37 1.2.8. Balant Elemanlar ................................................................................. 37 UYGULAMA FAALYET-1 ............................................................................... 39 PERFORMANS TEST ......................................................................................... 40 LME VE DEERLENDRME ........................................................................ 41 RENME FAALYET-2........................................................................................43 2. HDROLK DEVRELER ZMEK......................................................................43 2.1. Hidrolik Devreler ............................................................................................ 43 2.1.1. Hidrolik Devre Sembolleri....................................................................... 43 2.1.2. Devre Elemanlarnn Seimindeki Kriterler ............................................ 43 2.1.3. Devre iziminde Uyulacak Kriterler ....................................................... 44 2.1.4. Hidrolik Devre izim Uygulamalar ....................................................... 45 UYGULAMA FAALYET-2 ............................................................................... 54 PERFORMANS TEST ......................................................................................... 57 LME VE DEERLENDRME ........................................................................ 58 RENME FAALYET-3........................................................................................60 3. HDROLK DEVRELER KURMAK ...................................................................60 3.1. Devre Kurmada Uyulacak Kriterler................................................................ 60 3.1.1. Hidrolik Devre Kurma Uygulamalar ...................................................... 61 3.2. Hidrolik Devrelerin Bakm ve Onarm .......................................................... 62 3.2.1. Devre emas zerinden Arza Bulma ve Giderilmesi ........................... 62 3.3. Hidrolik Sistemlerin Elektronik Kontrol .................................................. 64 UYGULAMA FAALYET-3 ............................................................................... 65 PERFORMANS TEST ......................................................................................... 68 LME VE DEERLENDRME ........................................................................ 69 i

CEVAP ANAHTARLARI..........................................................................................71 PERFORMANS TEST ......................................................................................... 73 MODL DEERLENDRME...................................................................................76 KAYNAKLAR ...........................................................................................................77

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI 521MMI035 Plastik Teknolojisi Plastik leme Hidrolik Devre Hidrolik Devre modl; hidroliin temel ilkeleri, hidrolik devre elemanlar, hidrolik devreler ve devrelerin bakmonarmlar ve hidrolik sistemlerin elektronik kontrol bilgilerini kullanarak; rencinin, gerekli ortam salandnda kurallara uygun hidrolik devre izip kurma yeterliliinin kazandrld renme materyalidir. 40/32 9. Snf bitirmi olmak Hidrolik devre izip kurmak Genel Ama: Bu modl baar ile tamamladnzda, hidrolik devreleri izip kurabileceksiniz. Amalar: Gerekli ortam salandnda, Hidrolik devre elemanlarnn izimlerini kurallarna uygun biimde yapabileceksiniz. Hidrolik devre izimlerini kurallarna uygun biimde yapabileceksiniz. Kurallara uygun biimde hidrolik devre kurabileceksiniz Hidrolik Pnmatik Laboratuar, bilgisayar, izim gereleri

MODLN TANIMI

SRE N KOUL YETERLK

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI LME VE DEERLENDRME

Modl ierisindeki retim faaliyetleri sonunda lme deerlendirme ve performans testleri ile kendi kendinizi deerlendirebileceksiniz.

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Plastik, gnlk yaantmzda kullandmz birok rnn hammaddesi olarak karmza kmaktadr. Geni bir kullanm alannn olmas, plastii ve plastiin ilenmesini nemli bir hale getirmektedir. Gnmzde kullanlan birok makine gibi, plastik ilemede kullanlan makineler de, hidrolik sistemleri iermektedir. Bu makineleri altran kiilerin, makineler zerinde bulunan hidrolik sistemleri salkl bir ekilde altrabilmesi iin, hidrolik devre kurma yeterliine sahip olmas gerekir. Bu modl, size bu yeterlii kazandrmay amalamaktadr. Hidrolik devreleri ve bu devrelerde kullanlan devre elemanlarn tanyarak plastik ileme tezgahlarnda bulunan hidrolik devreli sistemleri kullanmann yan sra, bakmlarn da yapabilmeniz iin gerekli olacak bilgiler bu modlde anlatlmaktadr. Bu modl baar ile bitirmeniz durumunda, plastik ileme makineleri zerindeki hidrolik sistemleri daha yakndan tanyarak onlar kurallara uygun biimde altrabileceksiniz.

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET-1

AMA
Gerekli ortam salandnda hidrolik devre elemanlarnn izimlerini kurallarna uygun biimde yapabileceksiniz.

ARATIRMA
evrenizde nerelerde hidrolik sistemlerin bulunduunu aratrp bu sisteme hidroliin kazandrd avantajlar tartnz. Atlyenizdeki hidrolik sistemleri bulunan tezgahlar zerinde kullanlan devre elemanlarnn zelliklerini ve sembollerini aratrnz.

1. HDROLK DEVRE
1.1. Hidroliin Temel lkeleri
1.1.1. Hidroliin Tanm Ve Tarihesi Hidrolik, akkanlarn mekanik zelliklerini inceleyen bilim daldr. Hidrolik terimi, eski Yunancada su anlamna gelen hydor ile boru anlamna gelen oulis kelimelerinin birletirilmesinden tretilmitir. Hidrolik sistemler; sktrlamaz zellikteki akkanlarn kullanld, elde edilen basnl akkan yardm ile eitli hareketlerin ve kuvvetlerin retildii sistemlerdir. Akkanlarn sktrlamaz olmasndan dolay, byk gler hidrolik sistemler ile elde edilebilir. Hava ve gazlar sktrlabildii iin, byk kuvvetlerin retilmesinde kullanlmazlar. Hidrolik devrelerde akkan olarak genellikle su veya ya kullanlr. Ancak metal yzeylerde pas yapmas nedeniyle, suyun kullanm alan ok dardr. Bu nedenle hidrolik sistemlerde akkan olarak genellikle madensel yalar kullanlr. nsanlk tarihi boyunca. hidrolik enerjiden eitli ekillerde yararlanlmtr. Tarihin ilk alarndan beri insanlar akarsulardan, yk tama, deirmen altrma vs. eklinde ilerini kolaylatracak yntemler kullanarak faydalanmlardr. Daha sonraki zamanlarda Arimet, Pascal, Bernoulli ve Toriellinin ortaya koyduklar baz prensiplerden yararlanlm, eitli hidrolik presler, krikolar yaplmtr. Ardndan dorusal ve dairesel hareketlerin retilmesi iin yeni fikirler ortaya km ve gnmzdeki sistemler gelitirilmitir.

1.1.2. Kullanm Alanlar Gnmzde hidrolik sistemlerin kullanm alanlar, hareketli ve sabit sistemler olmak zere iki ayr kategoride incelenmektedir. Hareketli sistemler ounlukla aralarn zerinde bulunan sistemlerdir. Bu sistemler; bata inaat makineleri olmak zere, kamyonlarn damperlerinde, kepelerin tutma ve ykleme tertibatlarnda, kaldrma ve iletme makinelerinde, tarm makinelerinde yaygn olarak kullanlr (ekil 1.1).

ekil 1.1. Hareketli Hidrolik Sistemler

Sabit sistemler ise adndan da anlald gibi, hareket etmeyen, yer deitirmeyen bir blok zerine monte edilmi sistemlerdir. Hidrolik zmlerin mekanik sistemlere gre stn taraflar; imalat endstrisinde kullanlan enjeksiyon makineleri, presler, tornalar, frezeler, vargeller, talama tezgahlar, CNC tezgahlar gibi birok retim tezgahlarnda, hidrolik sistemlerin tercih edilmesine sebep olmutur (ekil 1.2).

ekil 1.2. Plastik Enjeksiyon Makinesi ve Hidrolik Sistemi

Hidrolik direksiyonun, arabann kullanmn ne kadar kolaylatrdn veya insan gcyle gnlerce srecek bir toprak kazma ileminin, bir kepe ile ne kadar ksa srede yapldn dndmzde, geni bir uygulama alan olan hidroliin, nemini daha kolay kavrayabiliriz. 1.1.3. Dier Sistemlerle Karlatrlmas Hidrolik sistemin dier sistemlere gre stnlkleri: Hidrolik sistemler sessiz alrlar. Hidrolik akkanlar sktrlamaz kabul edildikleri iin darbesiz ve titreimsiz hareket elde edilir. Yksek alma basnlarna sahiptir, bu sayede byk gler elde edilir. Hassas hz ayar yaplabilir. Hareket devam ederken hz ayar yaplabilir. Akkan olarak hidrolik ya kullanld iin ayn zamanda devre elemanlar yalanm olur. Emniyet valfleri yardmyla sistem gvenli alr. Hidrolik devre elemanlar uzun mrldr. Hidrolik sistemin dier sistemlere gre dezavantajlar: Hidrolik akkanlar, yksek sya kar duyarldr. Akkan scakl 50C yi gememelidir. Yksek basnta alacaklar iin, hidrolik devre elemanlarnn yaplar salam olmaldr. Bu nedenle hidrolik devre elemanlarnn fiyatlar yksektir. Hidrolik devre elemanlarnn balantlar salam ve szdrmaz olmaldr. Akkanlarda srtnme direnci yksek olduu iin, hidrolik akkanlar uzak mesafelere tanamaz. Hidrolik gcn depo edilebilirlii azdr. Ak hz dktr, devre elemanlar dk hzla alrlar. Bu nedenle yksek hzlar elde edilemez Hidrolik akkanlar havaya kar hassastr. Akkan iindeki hava grlt ve titreime yol aar ve dzenli hzlar elde edilmesini gletirir.

Aadaki tabloda pnmatik, hidrolik ve elektrik sistemlerinin temel zellikleri karlatrlmtr. PNMATK HDROLK ELEKTRK Viskozite Akkan Hz Silindir Hz Depo Edilebilirlik Geri Dn Enerji Tayc letilen Kuvvet alma Koullar alma Basnc (zel uygulamalar hari) Enerji Tama Mesafesi Yok denecek kadar az 50-100 m/sn 1-2 m/sn Yksek Var Hava 3000 Kg.dan Kk Temiz 6~8 Bar 1000m Yksek 4-6 m/sn 0.2 m/sn Az Var Ya 10.000 Kg.dan Byk Kirli 5~700 Bar 100m Yok 300.000 km/sn Az Yok Elektron 1200 Kg.dan Byk Temiz 110V~380V Sonsuz

1.1.4. Fiziki Temel Prensipler Hidrolik prensipler ikiye ayrlrlar: Hidrostatik Hidrodinamik

Hidrostatik: Durgun svlar inceler. Bir kap iinde bulunan sv ktlesinin, ykseklik, younluk ve yerekimine bal olarak, kabn tabanna yapm olduu basntr. Kabn ekli nemli deildir. Basnc tanmlayacak olursak; herhangi bir nesne veya madde zerine uygulanan kuvvetin, etki ettii alana blnmesiyle elde edilen deerdir. Bu tanma gre, bir yk ne kadar geni bir alana yayarsak, basn o kadar azalr. Aadaki ekilde be ayr kabn farkl biimlerde ve geniliklerde olmasna ramen, sv yksekliklerinin ayn olduu grlyor. Svlarn ayn ykseklikte olmas, tabana yaptklar basnlarn eit olduunu belirtir. Burada basn ile kuvvetin birbirine kartrlmamas gerekir. Her bir kabn tabana yapt basn ayn olmasna ramen, taban genilii en fazla olan kap en ok kuvveti verir (ekil 1.3).

P 1 P 1 P 1 P 1

P 2 P 2

P 3

P 4 P 4 P 4

P 5 P 5 P 5

ekil 1.3. P1 = P2 = P3 = P4 = P5

Ykseklie bal olarak svnn tabana yapm olduu basnc hesaplamak iin aadaki forml kullanlr. P=h.d.g P = Ykseklik x Sv younluu x Yerekimi ivmesi . P: Svnn kabn tabanna yapt basn, h: Sv ykseklii, (m) d: Sv younluu, (kg/m3) g: Yerekimi ivmesi, (m/sn2) Hidrolikte basn birimi olarak Pascal, Bar, kg/cm2 en ok kullanlan basn birimleridir. Kullanlan basn birimlerin birbirine dntrlmesi aada verilmitir.

1 Pascal = 1 Newton /m2 1 Bar = 105 Pascal =105 Newton /m2 1 Bar = 1,02 kgf /cm2

1 Bar = 14,5 PSI 1 Bar = 10 Newton /cm2 1 kg/cm2 = 0,981 Bar

rnek Problem: Younluu 0,9 gr / cm2 olan hidrolik yan st seviyesi, tabandan 65 cm yksekliindedir. Bu durumda yan tabana yapm olduu basnc hesaplaynz. (ncelikle birimleri evirmek gerekmektedir.) Verilenler: d=0,9gr /cm3 = 900 kg/m3 h= 65cm=0.65m g=9,81m / sn2 10 m /sn2 P= h . d . g P=0,65 . 900 . 10 P= 5850 Pascal P= 5850 N /m 2 P= 0,0585 Bar

PASCAL KANUNU Bir kabn iindeki svya, kabn herhangi bir yzeyinden uygulanan kuvvet sonucu oluan basn, sv tarafndan kabn her noktasna ayn oranda iletilir (yerekimi kuvveti ihmal ediliyor). ekilde de grld gibi tahta bloa uygulanan kuvvet dorultusunu deitirmezken ii sv dolu kaba uygulanan kuvvet, sv tarafndan kabn her tarafna eit miktarda datlmaktadr (ekil 1.4).

ekil 1.4

Akkanlarn durgun haldeki durumlarn inceleyen hidrostatikte, Pascal prensibinin nemli bir yeri vardr. Bu prensipten yararlanarak basnla alan arasndaki iliki, kuvvetle alan arasndaki ilikiyi ortaya konulmutur. Pascal prensibinden faydalanlarak; endstriyel alanda nemli yer tutan hidrolik presler imal edilmitir. Bu prensibe gre, iin retildii silindirin ap ile kuvvetin uyguland silindirin ap arasndaki oran ne kadar bykse, o kadar byk kuvvetler elde edilir.

F2 F1 F2

S2 F1 S1 P

Kap iindeki svya, belirli kesitteki bir piston yardm ile itme kuvveti uygulandnda svnn basnc artar. tme kuvveti artarsa, basn da artar. Pistonun kesit alan artrldnda, itme kuvveti de artacaktr.

ekil 1.5

Yukardaki ekilde F1 kuvveti kk olmasna ramen, byyen piston apna bal olarak daha byk bir F2 kuvveti elde edebileceimiz grlmektedir (ekil 1.5). Bu prensipte yol ve kuvvet ilikileri tamamen pistonlarn alanlarna baldr. nemli olan pistonlarn alanlardr. Bu hibir zaman akldan karlmamaldr. Aadaki formlde bu iliki verilmektedir.

A1 F2 A2 F1
Yukardaki forml ile, alanlara bal olarak elde edilebilecek kuvvetler bulunur.

A1 S 2 A2 S1
Yukardaki forml ile, alanlara bal olarak pistonlarn alaca yollar bulunur. Uygulanan kuvvetin, alana bal olarak oluturaca basn,

F A

forml ile bulunur. Basncn alana bal olarak oluturaca kuvvet,

F P .A
forml ile bulunur. F= Kuvvet P= Basn S= Pistonun ald yol A= Piston alan (Kg) (Kg/cm2) (cm) (cm2)

rnek problem: Bir hidrolik el presinin kk pistonuna 10 kglk kuvvet uygulanarak bir ara kaldrlmak isteniyor. Kk piston ap 10 mm, byk piston ap 100 mm olduuna gre, a. Uygulanan kuvvet sonucu oluan basnc, b. Pistonun uygulayabilecei maksimum kuvveti,

c. Bask pistonu 20 cm hareket ettiinde, i pistonunun ne kadar yukarya kalkacan hesap ediniz (ekil 1.6).

ekil 1.6

Verilenler: F1 = 10 Kg. d1 = 10 mm d2 = 100 mm S1 = 20 cm

stenenler: P=? F2 = ? S2 = ?

lk yaplmas gereken pistonlarn alanlarn bulmak olacaktr. Bunun iin dairenin alan formlnden yararlanlr.

A1

. d1 3,14 .10 2 314 78,5 mm 2 4 4 4

2

A2
a.

. d 2 2 3,14 .100 2 31400 7850 mm 2 4 4 4

P
b.

F1 10 0,127 A1 78,5 Kg/cm2

F2 P . A2 0,127 x7850 996,95 kg.

(10kg.lk bir kuvvet uygulayarak, yaklak 1 ton arl kaldrabildiimizi gryoruz.) c.

A1 S 2 78,5 S 2 A2 S1 7850 20

S2
formlnden,

78,5 x 20 0,2 cm 7850

(20 cm.lik bir hareket saladmzda, arabann 0,2 cm yukar kalktn gryoruz.)

10

BERNOULL TEOREM Herhangi bir sistemdeki akkann iki eit enerjisi vardr. Bunlardan ilki akkann durgun haldeki enerjisi olan potansiyel enerjidir. Dieri ise, akkan harekete getiinde ortaya kan ve hareket enerjisi diye de bilinen kinetik enerjidir. Bernoulli ilkesi, bu iki enerjinin toplamnn her zaman sabit olduunu belirtir. Buna gre, akkann hz artarsa basn der. Bunu hidrolik devrelerde bulunan basn gstergelerinde rahatlkla izleyebiliriz. Akkan hareketli olduunda basnta ok az bir azalma varken akkan durduunda basn artar. Ayrca temel prensip olarak, akkann getii kesit daraldnda hz artar. Bunu bir su hortumunun ucunu sktmzda da grebiliriz, kesit azaldka hz artmaktadr. Hzn artmas kinetik enerjinin artmas demektir. Byle bir durumda potansiyel enerji, dolaysyla basn, der. Aadaki ekiller hz ve basn arasndaki ilikiyi gstermektedir (ekil 1.7).
A1 A2 A3

V1

V2

V3

ekil 1.7. Dar kesitlerde hz artarken, basn azalr.

Debi: Kesitten birim zamanda geen akkan miktarna debi denir. Akkann getii alan ile hznn arpm debiyi verir ve yukarda da akland gibi, akkann gittii her kesitte debi ayndr. Kesite gre hzn hesaplanmasnda, debi forml kullanlr. Q=

A1.V1 A2 .V2 A3 .V3

(cm3/dak) (cm2) (cm/dak)

Q= Debi A= Kesit alan V= Ak hz

11

rnek Problem: Bir hidrolik vin pistonunun hz 0,006 m/sn dir. Hidrolik piston ap 10 cm, kullanlan balant borularnn ap 1 cm olduuna gre, debiyi ve borudaki ak hzn bulunuz. Verilenler: V1 = 0,006 m/sn = 36 cm/dak d1 = 10 cm d2 = 1 cm stenenler: a. Q = ? b. V2 = ?

. d1 3,14 .10 2 314 78,5 4 4 4 A1 = cm2

2

.d2 3,14 .12 3,14 0,785 4 4 4 A2 = cm2

2

a. Q = A1 .V1 78,5 . 36 2826 cm3/dak b. Q = A2 .V2 2826 = 0,785 . V2

2826 V2 = 0,785 = 3600 cm/dk

600 cm/sn = 6 m/sn

1.1.5. Hidrolik Akkan Kavram Hidrolik sistemlerde hidrolik gcn itilmesi akkanlar ile yaplr. Hidrolik akkanlar hidrolik gc iletirken ayn zamanda hidrolik devre elemanlarnn yalanmasn ve soutulmasn salar. Bunun yan sra akkanlarn bir dier grevi ise szdrmazl salamaktr. Uygun seilmeyen hidrolik akkanlar, sistemde birok aksakla yol ap bakm masraflarn artrr. Bu nedenle hidrolik akkanlarn eitlerini ve zelliklerini bilmek gerekmektedir. Hidrolik sistemlerde kullanlan akkanlar; su, doal yalar ve sentetik yalar olmak zere gruba ayrlr. SU

Su ve su-ya karmlar zellikle yanmaya kar hassas ortamlarda (demir-elik fabrikalar, haddehaneler vb) ok sk kullanlan akkan trdr. Soutma yetenekleri ok fazladr. Hidrolik sistemde akkan olarak suyun kullanlmas sistemde istenmeyen durumlara (paslanma, kpklenme vb) neden olur.

12

DOAL YALAR

Ayiek ya, zeytinya, bitkisel esasl yalar vb. doal kaynakl yalar, hidrolik sistemlerin ilk zamanlarnda kullanlsa da, gnmzde pek kullanlmamaktadr. SENTETK YALAR

En sk kullanlan akkan trdr. erisine katk maddeleri eklenerek performanslar iyiletirilir ve kullanm sreleri artrlr. Aadaki tabloda sentetik yalarn snflandrmalar verilmitir. ED H HL HLP HLP-D HVLP ZELL Katksz hidrolik yadr. Hassas sistemlerde ve ar yk tayan yerlerde kullanlmaz. Korozyona kar koruyuculuk etkisini artracak ve yan bozulmasn nleyecek katk maddeleri eklenmitir. HL tipi hidrolik yalarn zelliklerini tamasnn yan sra, anmay nleyici katklar da eklenmitir. HLP yalar hava ve suyu bnyesinde tutmaz. HLP yalarnn zelliklerinin yan sra, zc ve temizleyici katklar eklenmitir. HLP yalar gibi, hava ve suyu bnyesinden kolay atamaz. HLP yalarnn zelliklerinin yannda viskozitenin scaklkla deiimini azaltan katklar eklenmitir.

Hidrolik yalarda aranan zellikler; Hidrolik akkanlar, sktrlamaz zellikte olmal, g iletebilmeli, Yalayclk zellii bulunmal, Metal yzeylerde bir film tabakas meydana getirerek, szdrmazl salayabilmeli, Sistemde meydana gelen sy evreye yaymal ve sy d ortama atabilmeli, Sistemde meydana gelen kirlenmeyi ve yabanc maddeleri tayarak filtreye ve depoya ulatrabilmeli, Temas ettii yzeylerle ve szdrmazlk elemanlaryla kimyasal reaksiyona girmemeli ve onlarn kimyasal zelliklerini bozmamal, Hidrolik akkan, havadaki oksijen ile birleerek, sistem iinde oksidasyona yol aabilecek ktleler meydana getirmemeli, Uzun sre kararllklarn korumal, eriinde kpklenmeyi nleyici katk maddeleri olmal, Scaklk, basn ve hz deiimlerinde, akclk zelliini yitirmemeli, Kolay alev almamal, zehirleyici olmamal ve evre kirliliine yol amamaldr.

13

HDROLK AKIKANLARIN NEML FZKSEL ZELLKLER Viskozite

Akkanlarn, akclk zelliklerini ve yalanma derecesini ifade ederken kullanlan terimdir. Tanm olarak viskozite, yalarn akmaya kar gsterdii i direntir. Akkann viskozitesi dk olduu zaman daha rahat akaca, yksek olduu zaman da daha yava akaca sylenebilir. rnek verecek olursak viskozitesi yksek olan bal, viskozitesi dk olan sudan daha yava akar. Mekanik sistemlerde nasl ki srtnme kuvveti sistem iin bir kayp ise, akkanlar iin de viskozite kayp olarak dnlr. Viskozite bykse, akmaya kar diren byk demektir. Oksidasyon

Hidrolik yan, havada bulunan oksijen ile kimyasal reaksiyona girerek amur veya sakz halinde tortular meydana gelmesine, oksidasyon denir. Oksidasyon devre elemanlarnn tkanmasna, sistemin anormal hareketlenmesine, kilitlenmelere ve kesik hareketlere sebep olur. Ayrca meydana gelen amur, metal yzeylerde korozyona yol aar. Yalama Yetenei

Uygun seilen yalar, metal yzeylerde bir film tabakas meydana getirerek alan elemanlarn hareketlerinin kolaylamasn ve srtnme direncinin azalmasn salar. Akma Noktas

Yan akcln kaybedip katlamaya balad dk scakla, akma noktas denir. Standart yalarda akma noktas -33Cye kadar inmektedir. zgl Arlk

Yalarn 20Cdeki birim hacminin arlna yan zgl arl denir. Hidrolikte kullanlan yalarn zgl arlklar 0,91 ile 0,95 N/dm3 tr. Alevlenme Noktas

Standart yalarda alevlenme scakl, 180C ile 210C arasndadr. Hidrolik sistemlerde 50Cnin zerine klmad iin herhangi bir problem kmaz.

14

Kpklenme

Hidrolik sistemde basncn dmesi ve scaklk art gibi durumlarda yan ierisindeki znm hava aa kar, zerinde hava kpkleri oluur. Bu duruma yan kpklenmesi ad verilir. Kpklenme, hidrolik devrelerde istenmeyen bir zelliktir. Ar ses ve titreim oluturur. Kpklenen ya, yk tayamaz ve devre elemanlarnn mrlerini azaltr. Bu nedenle hidrolik yalara kpklenmeyi nleyen katk maddeleri konulur. Younluk

Hidrolik yalarn birim hacmindeki ktlesine younluk ad verilir. Normal koullar altnda hidrolik yalarn younluk deeri 0,90 kg/dm3 tr. Polimerleme

Hidrolik yalarn yksek basn ve scaklklarda molekllerine ayrlmasna polimerleme denir. Hidrolik yalarn yksek basn ve yksek scaklklarda zelliklerini kaybetmemeleri iin ieriine katk maddeleri eklenir. Isl Genleme

Hidrolik yan hacminin s karsnda deimesi durumudur. Isl genleme miktar, zellikle byk hacimli depolarda dikkate alnmaldr. Film Dayanm

Yalar, birbirleri zerine srtnerek hareket eden makine paralar arasnda bir ya filmi oluturur. Viskozite arttka, oluan ya filmi kalnlar. Viskozite dtke, ya filmi incelir, ok kk yklerde bile kolayca yrtlr. Bu nedenle ok dk viskoziteli yalar pek tercih edilmez.

1.2. Hidrolik Devre Elemanlar

Bir pompa vastasyla depodan emilen hidrolik akkana basn enerjisi kazandran ve bu enerjiyi mekanik enerjiye dntren sistemlere hidrolik devre ad verilir. Hidrolik enerjinin mekanik enerjiye dntrlmesi srasnda, akkann basncn, debisini ve ynn kontrol eden elemanlara hidrolik devre elemanlar denir. Hidrolik devre elemanlar; Hidrolik depo (tank), Hidrolik pompa, Hidrolik silindir,

15

Hidrolik motor, Basn kontrol valfi, Ak kontrol valfi, Yn kontrol valfi, Hidrolik akmlatr, Hidrolik boru ve balant elemanlar, Szdrmazlk elemanlar, Hidrolik filtre olarak snflandrlabilir.
Silindir

Yn Kontrol Valfi

Basn Kontrol Valfi

Motor M Pompa

Filtre Hidrolik Depo (Tank)

ekil 1.8. Basit bir hidrolik devre ve devrenin sembol ile gsterilmesi

Yukardaki ekilde de grld gibi, hidrolik devre iziminde, devre elemanlarnn ayrntl olarak izilmesi zaman alacandan ve karklk karacandan, devre elemanlar sembollerle gsterilir (ekil 1.8). 1.2.1. Hidrolik Depo ve Donanm Hidrolik akkann depoland, dinlendirildii, soutulduu ve filtrelendii devre elemanna hidrolik depo veya tank denir. Hidrolik sistemde dolaan ya ksa zamanda snr, kirlenir ve grevini yapamaz duruma gelir. Bu nedenle, hidrolik sistem iin uygun ya deposu seilemezse sistemden istenilen verim alnamaz. Aada hidrolik deponun ekli ve elemanlar grlmektedir (ekil 1.9, 1.10).

16

ekil 1.9. Hidrolik Depo ( Tank )

ekil 1.10. Tank oluturan elemanlar.

Doldurma filtresi; zerinde hava filtresi ve havalandrma kapa bulunur. Hidrolik akkan buradan depoya doldurulurken ayn zamanda filtreden geerek iinde bulunmas istenmeyen paracklardan temizlenmi olur. Gsterge seviyeleri; depo ierisindeki akkann miktarn grmek iin kullanlr. Akkan miktar st seviyeyi (max) gememeli ve alt seviyeden (min) az olmamaldr. Tahliye tpas; tanktan akkan boaltmak amacyla kullanlr. Temizleme kapa; tankn i yzeylerinin temizlenebilmesi amacyla kullanlr. Emme odas; tank ierisinde, dinlenmi ve soutulmu akkann bulunduu ksmdr. Emme borusu; emme odasndaki akkan, elektrik motoru ile alan pompa yardmyla emerek sisteme gnderen borudur. Dn hatt; sistemde dolatktan sonra ii biten akkan dn hattn kullanarak depoya geri gelir. Dn hattnda kullanlan boru apnn, emme borusunun apndan byk olmas istenir. Aksi takdirde basn kayplar ortaya kabilir.

17

Dn odas; ayn zamanda dinlenme haznesi de denilebilir. Dn hattndan gelen akkann doldurulduu haznedir. Geri dnen akkan snm ve kirlenmi bir durumdadr. Tankn taban 15 a ile yaplr. Bu sayede akkann ierisinde bulunabilecek partikllerin emme odasna ulamas engellenir. Ayrca tank tabannn 15-20 cm yksekte olmas akkann soumas iin gerekli hava sirklasyonunu salar. Dinlendirme levhas; emme odas ile dn odasnn arasnda bulunan dinlendirme levhas, paracklarn filtrelenmesini ve akkann soumasn salar. Sembol:

Hidrolik Deponun sembol ile gsterilmesi

1.2.2. Hidrolik Pompalar ve eitleri Hidrolik depoda bulunan akkan sisteme, istenilen basn ve debide gnderen devre elemanna pompa denir. Dnme hareketini genelde bir elektrik motorundan alan pompalar, mekanik enerjiyi hidrolik enerjiye dntrr. Elde edilen dairesel hareket, uygun balantlarla pompaya iletildiinde, tankta bulunan akkan sisteme kesintisiz olarak gnderilir. Sisteme gnderilen akkan basn oluturmaz. Akkan hidrolik sistemde bir engelle karlatnda basn oluur. rnekle aklayacak olursak, musluktan akan su normalde basnsz olarak sakince akarken, parmamzla musluun ucuna bastrp suyun akmasn engellediimizde, parmamzda bir basn hissederiz. Pompalar da bu sistemle alr. Grevi sadece tankta bulunan akkan emerek sisteme gndermektir. Hidrolik Pompalarn eitleri A) Dili Pompalar, 1- Dtan dili, 2- ten dili, 3- ten eksantrik dili, 4- Vidal, B) Paletli Pompalar, C) Pistonlu Pompalar, 1-Eksenel pistonlu, 2-Radyal pistonlu,

18

Dili Pompalar; Debileri sabit olan dili pompalar biri eviren, dieri de evrilen olmak zere iki diliden meydana gelmitir. eviren dili motordan ald dnme hareketini, evrilen diliye iletir. Bylece dililer di boluklarna aldklar akkan sisteme gnderir. 1- Dtan Dili Pompalar En ok kullanlan pompa tipidir. Genelde 300350 bara kadar basn gerektiren sistemlerde kullanlr. Dtan dili pompalar zellikle hafif olmalarna karn yksek basn retebilmeleri sebebi ile, mobil hidrolik sistemlerde kullanlrlar. Ayrca dk maliyet, geni devir says ve viskozite aralnda almalar da en nemli avantajlarndandr (ekil 1.11).

ekil 1.11. Dtan Dili Pompa

2- ten Dili Pompalar ten dili pompalarn en nemli zellikleri, dtan dili pompalara nazaran grlt seviyelerinin ok dk olmasdr. Bu zelliklerinden dolay ncelikle endstriyel hidrolik sistemlerde (presler, plastik makineleri, takm tezgahlar vs.) ve kapal ortamlarda alan aralarda kullanlrlar (Elektrikli forklift vs.). ten dili pompalarn iindeki ayrma paras pompann daha verimli, sessiz ve yksek debili almasn salar (ekil 1.12).

ekil 1.12. ten Dili Pompa

19

3- ten Eksantrik Dili Pompalar alma prensipleri iten dililere benzer. Aralarndaki fark, motor dnme hareketini dtaki diliye verir. Dtaki dili ald bu dnme hareketini, iteki diliye iletir. 4- Vidal Pompalar Ayn iten dili pompalar gibi vidal pompalarn da en nemli zellii olduka dk grlt seviyelerinde alabilmeleridir. Sabit, dzgn ve darbesiz bir debi ak meydana getirerek ok sessiz alrlar. Bu zelliklerinden dolay tiyatro ve opera salonlar gibi yerlerde uygulanan hidrolik sistemlerde tercih edilirler (ekil 1.13).

ekil 1.13. Vidal Pompa

Tahrik organna bal ve saat ibresi ynnde dileri olan vida, dnme hareketini dier vidalara aktarr. Bu esnada vidalarn dileri arasnda kapal bir odack oluur ve akkan, hacminde herhangi bir deiiklik olmakszn, pompann emi portundan basn portuna kadar ilerler. PALETL POMPALAR Tek odal ve ift odal olmak zere iki eidi olan paletli pompalar, evresine belirli sayda palet yerletirilmi bir rotorun (merkezde dnme hareketi yapan ksm), eksenden kak olan bir gvde iinde dnmesiyle alr. Gvde ve rotor arasndaki eksantriklik miktar arttka, debi de artar. Paletler emme ilemi srasnda darya kp basma ilemi srasnda ieriye girerler (ekil 1.14).

ekil 1.14. Tek Odal ve ift Odal Paletli Pompalarn Yaps

20

PSTONLU POMPALAR Yksek alma basnlarnn gerekli olduu durumlarda (400 bar'n zerindeki alma basnlarnda) radyal pistonlu pompalar kullanlr. Preslerde, plastik enjeksiyon makinelerinde ve dier birok uygulamada 700 bar'a varan basnlarda kullanlabilirler. Bir silindir iinde ileri-geri hareket eden pistonlarn emdikleri akkan sisteme basmalar prensibine gre alr. Boyutlar dier pompa trlerine gre daha byktr. Eksenel ve Radyal olmak zere iki eidi vardr. 1- Eksenel Pistonlu Pompalar Pistonlar, tahrik mili eksenine paralel ekilde yerletirilmi pompalardr. Tahrik mili dndnde, pistonlar ileri geri hareket ederek emme basma ilemi yapar (ekil 1.15).

ekil 1.15. Eksenel Pistonlu Pompa

2- Radyal Pistonlu Pompalar Radyal pistonlu pompalarda pistonlar tahrik mili eksenine dik olarak yerletirilmitir. Rotorun dnmesiyle, pistonlar silindir blou iinde ileri-geri hareket ederler. Bylece emmebasma olay gerekleir (ekil 1.16).

ekil 1.16. Radyal Pistonlu Pompann Yaps ve Piston

21

Sembol:

Pompa

Elektrik Motoru ve Pompa

Hidrolik pompalar elektrik motorundan mekanik enerji aldndan, balant iziminde elektrik motoru da yer alabilir. Hidrolik devrelerde, tank, elektrik motoru, pompa, filtre ve basn emniyet valfinden meydana gelen grup enerji besleme birimi diye adlandrlr. Her devrede bulunan enerji besleme birimi elemanlarnn sembollerini ayrntl olarak tek tek izmek zaman alacandan ve devre emasnn okunmasn zorlatracandan, enerji besleme birimi elemanlar tek bir sembolle gsterilir. Depoya geri dn ifade edebilmek iin yannda tank sembol de kullanlr (ekil 1.17). Sembol:

Enerji Besleme Birimi

ekil 1.17. Ayrntl izim le Basitletirilmi izimin Karlatrlmas

22

1.2.3. Hidrolik Motorlar Hidrolik motor, hidrolik enerji yardm ile dairesel hareket reten devre elemandr. Hidrolik pompann rettii hidrolik enerjiden yararlanr. alma prensipleri pompalarn tam tersidir. Pompalar mekanik enerjiyi hidrolik enerjiye, motorlar ise hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye dntrr (ekil 1.18- 1.19).

ekil 1.18. Hidrolik Motor

Motorlar, tasarm olarak dili pompalara ok benzer. Aralarndaki fark, basnca ve deiken dn ynne gre tasarlandklar iin gvdelerinde sznt portu olmasdr. Hidrolik Motorlarn Elektrik Motorlarndan stnlkleri Bata i makineleri olmak zere her yerde kullanlabilir Motoru durdurmadan hz ayar yaplabilir Hz ayar belirli deerler arasnda snrszdr Byk kuvvetler iletilir Hidrolik akkanlar sktrlamadklar iin dzgn hzlar elde edilebilir Hareket devam ederken, dn yn deitirilebilir Emniyet valfi kullanarak ar yklenmelerde durdurulabilir Hidrolik Motorlarn Elektrik Motorlarna Gre Dezavantajlar Hidrolik akkanlarn srtnme direnleri yksek olduu iin dn hzlar dktr Fiyatlar ok yksektir Yksek scaklklarda kullanlamaz Kirlilie kar ok hassastr Sembol:

ekil 1.19. Hidrolik Motorun Sembol le Gsterimi

23

1.2.4. Filtreler Hidrolik devre elemanlarnn daha gvenli ve daha uzun almasn salamak iin kullanlan elemanlardr. Hidrolik sistemdeki arzalarn % 75-80i iyi filtre edilmemi akkandan kaynaklanmaktadr. Filtreler hidrolik akkan temizleyerek, sisteme kirletici paracklarn ulamasn engeller (ekil 1.20).

ekil 1.20. Filtre

Filtrelerin hassasiyeti, tutabildikleri paracklarn boyutuna gre belirlenir. rnein: 10 (mikron) ve daha byk ebattaki paracklar tutan filtrelerin hassasiyeti 10 dur. (1 =0,001 mmdir.) ok deiik filtre eitleri olmasna ramen filtreler, devrede kullanldklar yere gre ana gruba ayrlr: 1- Emi Hatt Filtreleri Pompay korumak amacyla, pompadan nce kullanlr. En nemli dezavantaj ise basn dmne yol amalar ve kirlenme miktar arttnda, pompann emmede zorlanmasdr. Depo iine yerletirildikleri iin, bakmlar dier filtre eitlerine gre daha zordur. 2- Dn Hatt Filtreleri Akkann tanka geri dn hattnda kullanlr. Sistemde iini bitirip depoya dnen akkan filtre eder. En nemli dezavantaj, sistemde iini bitirip dnen akkan filtreledii iin, kirli akkan sistemde alan tm elemanlar dolam olur. 3- Basn Hatt Filtreleri Basn hattndaki hassas devre elemanlarn korumak amacyla pompadan sonra kullanlr. Yksek sistem basnlarn karlayacak yapda olmas gerektiinden, yapmlar zor ve fiyatlar yksektir. Filtre Szgeleri Filtre szgeleri, yapldklar malzemelere gre, yzey tipi filtre ve derinlik tipi filtre olmak zere, ikiye ayrlr (ekil 1.21)

24

1-Yzey Tipi Filtre Akkan, dz bir ak yolu takip eder. Filtreleme elemannda gzenekler eit byklktedir. Filtre gzeneinden byk tm paracklar filtrelenebilir. Filtrelemeyi yapan malzeme, tel rg, kuma veya sinterlenmi metal olabilir.

ekil 1.21. Derinlik Tipi Filtre

Yzey Tipi Filtre

2- Derinlik Tipi Filtre Akkan dalgal bir yol izler. Akkan birka filtreleme elemanndan geirilerek filtre edilir. Filtreleme elemanlarnn gzenek bykl basamak basamak klr. Filtreleme eleman, kat, metal, disk, lif vb olabilir. Yzey tipi filtreler kirlendiklerinde temizlenebilirken, derinlik tipi filtreler, deitirilebilir. Filtre Seiminde Dikkat Edilecek Hususlar Filtre hassasiyeti alma basnc Filtrenin msaade ettii debi Kabul edilebilir basn dm Filtrenin fiyat Filtreleme eleman Kullanlacak akkann cinsi alma scakl Filtrenin mr Bakm kolayl FLTRELERN BAKIMI zellikle hassas sistemlerde filtre tkandnda, ikaz amacyla, kl ve sesli gstergeler konulmaldr. Kat szgeli filtreler deitirilmelidir. Paslanmaz elikten yaplm tel ve metal szgeli filtreler kirlendiinde alkol, tiner, aseton gibi zc maddeler ile temizlenip, ak ynnn tersinde basnl hava ile temizlenmelidir (ekil 1.22).

25

Sembol:

1.22. Hidrolik Filtrenin Sembol le Gsterimi

1.2.5. Valfler Hidrolik akkanlar ynlendiren devre elemanlardr. Temel olarak devrede istenilen hareketleri elde edebilmek iin ya akkann ynn deitirir ya da akkann akmasn engeller. Devredeki grevlerine gre ana grupta toplanr: Basn kontrol valfleri (BSV) Ak kontrol valfleri (KV) Yn kontrol valfleri (SV) Basn Kontrol Valfleri (BSV) Hidrolik sistemde akkan istenilen deerlerde sabit basnta tutabilen valflerdir. Akkan sisteme srekli olarak gnderildiinden, sistem basnc ykselir. Oluan fazla basn, devreye zarar verir. Bu nedenle basn kontrol valfleri kullanlr. Filtreler gibi basn kontrol valfleri de sistemde farkl hatlara yerletirilebilir. Basn kontrol valfleri kullanld yere gre farkl zellikler gsterir. Bu nedenle bu valfler drt balk altnda incelenir: Emniyet valfi Basn drme valfi Basn sralama valfi Boaltma valfi A-Emniyet Valfleri Hidrolik sistemin basn hattnda bulunan basn kontrol valfidir. Genel olarak pompa kna konur ve tm devrenin basncn kontrol eder (ekil 1.23). Sembol:

ekil 1.23. Emniyet Valfi

Normalde kapal bir valftir; yani gelen basn istenenden dk ise hatt kapal tuttuu iin, akkan valften tanka geemez. Basn ykselirse, kesik izgi ile gsterilen hattan gelen basn, yolu aar ve bu sayede fazla basnl akkan tanka gnderilir. Bylece basn istenen

26

dzeyde kalr. Hidrolik devre elemanlarnda grlen yaylarn zerinde eer bir ok izimi varsa; bu yay basncn ayarlanabildiini ifade eder. Tm basn kontrol valflerinde olmas gerektii gibi, sistem kontrolnn kolay yaplmas iin, emniyet valfi de basn gstergesi ile beraber kullanlmaldr. Basn Drme Valfleri Normalde ak bir emniyet valfidir. alma prensibi, istenilen basn elde edildiinde, hatt kapatp ve kilitlemek eklindedir. Bu sayede valften geemeyen akkan, sistemin dier silindirlerine daha fazla basn uygular (ekil 1.24). Sembol:

ekil 1.24. Basn Drme Valfi

Basn Sralama Valfi Aslnda emniyet valfi olan basn sralama valfi, devredeki konumu ve balantlarn zelliine gre sralama yapmak iin kullanlr. rnein iki silindirli bir sistemde, birinci silindir basn oluturduktan; yani hareketini tamamladktan sonra, ikinci silindiri altrr (ekil 1.25). Sembol:

ekil 1.25. Basn Sralama Valfi

Boaltma Valfi: Normalde kapal valflerdir. Xden uyar geldiinde yolu aarak akkann geiini salar (ekil 1.26). Sembol:
X T P

ekil 1.26. Boaltma Valfi

27

AKI KONTROL VALFLER (KV) ekvalf Akkann sadece bir ynde gei yapmasn salayan valflerdir (ekil 1.27). Sembol:

ekil 1.27. ekvalf

Ksma Valfi Hidrolik sistemlerde, yan debisini; yani gei hzn ayarlayan valflerdir. Musluklarda olduu gibi, geen akkann miktarn deitirerek, hidrolik silindir ve hidrolik motorun hz devirlerini ayarlar (ekil 1.28). Sembol:

ekil 1.28. Ksma Valfi

Akkann hzn sadece bir ynde ksmak istediimizde ekvalfli ak kontrol valfi kullanmak gerekir. Buna tek ynl ksma valfi de denir (ekil 1.29). Sembol:

ekil 1.29. Tek Ynl Ksma Valfi

Akkan ek valften geemedii iin, ksma valfi sayesinde debi ayarlanabilir. Ters ynden akkan geldiinde, akkan ek valften ve ksma valfinden rahatlkla geerek hareketini abuk tamamlar.

28

VE Valfi VE valfi, girilerinden ikisine de basnl akkann verilmesiyle, k yolunu aan valftir. Girilerine farkl basnlar uygulanrsa, dk basnl akkan dar kar. VE valfleri mantk valfleri olarak alr (ekil 1.30).

ekil 1.30. VE Valfi

VEYA Valfi VEYA valfi, girilerinden herhangi birine basnl akkann verilmesiyle yolu aar. Her iki girie ayn anda akkan gelince, yksek basnl akkan dar kar. VEYA valfleri de VE valfleri gibi, mantk valfleri olarak alr (ekil 1.31). Sembol:

ekil 1.31. VEYA Valfi

Kapama Valfi Kapama valfi, gerektiinde manuel olarak kapatlp alabilir, bu sayede akkann geiini engeller (ekil 1.32). Sembol:

ekil 1.32. Kapama Valfi

29

YN KONTROL VALF (SV) Tanm: Hidrolik ve pnmatik devrelerde akkan ynlendiren devre elemanlardr. Pompadan gelen akkan yn kontrol valfleri yardmyla ynlendirilir. zerindeki balant noktalar ile alma konumlarnn saysna gre isimlendirilir ve sembollerini izerken, konumlarn yapt iin ayr ayr izimi yaplr (ekil 1.33). Valf Balantlarnn Harflendirilmesi P: R, S, T: L: A, B, C: X, Y, Z: Basn hatt Depo (egzos) hatt Sznt hatt veya alma hatt Pilot (uyar) hatt

rnek: balant noktas olan ve iki konumu; yani iki ayr grevi gerekletirebilecek bir valf, 3/2 yn kontrol valfi olarak adlandrlr. Burada kulanlan ilk rakam balant saysn, ikinci rakam ise yapabilecei grev saysn verir. Valfin iziminde, iki ayr grev de izilir. Akkann valf ierisindeki gidi ynleri oklar ile belirtilir.

Birinci Konum

kinci Konum ekil 1.33

3/2 Valfin izimi

Birinci konumda ya da dier deile birinci grevde, P balantsndan valfe gelen akkann, ii oluturmak zere A balantsna ynlendirildii grlmektedir. Bu alma koulunda T ile gsterilen geri dn hatt kapaldr. Byle bir koul ile A balantsndan giden akkan, bir pistonu ileri doru itebilir. kinci konumda pompadan gelen akkann gidii kapatlm, akkann gemesi engellenmitir; fakat alma hatt balantsndan depoya akkan geii salanmtr. Byle bir koul ile akkann A balantsndan tanka geri dnerek pistona giden yan boaltlmas; yani pistonun geri dn salanabilir. Valf iziminde koullar yan yana izilir. Ynlendirilecek basnl akkann geldii balant, valf iziminde P ile gsterilir. Ynlenen akkann valften kt balantlar i veya alma hatt olarak dnlr ve A, B, C harfleriyle isimlendirilir. Akkann tanka geri dnn salayacak olan balant noktasna ise T harfi verilir (ekil 1.34).

30

Semboller:

P
2/2 Yn Kontrol Valfi

P
3/2 Yn Kontrol Valfi

3/3 Yn Kontrol Valfi

T
ekil 1.34

4/2 Yn Kontrol Valfi

4/3 Yn Kontrol Valfi

VALFLERN KUMANDA EKLLER Valfin hangi konumunun yannda yay varsa, valfe herhangi bir mdahale yaplmadnda, o konum alr. Valfin mdahale edilmeden yapt grev Normalde Kapal (NK) veya Normalde Ak (NA) olarak ifade edilir. Kapal ya da ak terimleri, pompa balantsnn durumunu verir. Aadaki ekillerde 3/2 Yn Kontrol Valfi rnek olarak kullanlmtr (ekil 1.35).

ekil 1.35. (NK) 3/2 Yn Kontrol Valfi.

Pim kumandal Valfi, silindirin hareketleri ile kumanda etmek iin kullanlr. Piston, ileri ya da geri hareketini yaptnda, pime dokunarak, valfin grevini deitirir, akkana farkl bir yn verir (ekil 1.36).

31

P
Kol Kumandal El ile kumanda edilir (ekil 1.37-1.38).

ekil 1.36. Pim Kumandal, NK 3/2 Yn Kontrol Valfi

P
A

ekil 1.37. Kertikli Kol Kumandal, 3/2 Yn Kontrol Valfi

P
Pedal Kumandal Pedala baslarak kumanda edilir (ekil 1.39).

ekil 1.38. Kol Kumandal, NK 3/2 Yn Kontrol Valfi

P
Makaral

ekil 1.39. Pedal Kumandal, NK 3/2 Yn Kontrol Valfi

Valfi silindirin hareketleri ile kumanda eder. Piston, ileri ya da geri hareketini yaptnda, makaraya dokunarak, valfin grevini deitirir (ekil 1.40).

32

ekil 1.40. Makaral, NK 3/2 Yn Kontrol Valfi

Mafsal Makaral Silindirin hareketleri ile valfe kumanda eder. Mafsall makara silindirin sadece bir ynde kumanda etmesi iin kullanlr; yani silindir ileri giderken valfe uyar yapabilirken, geri gelite mafsal kapandndan kumanda edemez (ekil 1.41).

P
Selenoid Kontroll

ekil 1.41. Mafsal Makaral, NK 3/2 Yn Kontrol Valfi

Elektrik sinyalleri ile kumanda edilir. Bir anahtardan geen elektrik akm, valfin grevini deitirir (ekil 1.42).

P
Basn Kumandal

ekil 1.42. Selenoid Kontroll, NK 3/2 Yn Kontrol Valfi

Sistemde bulunan basnl akkan ile kumanda edilir (ekil 1.43).

ekil 1.43. Basn Kumandal, NK 3/2 Yn Kontrol Valfi

33

1.2.6. Hidrolik Silindirler Hidrolik silindirler, pompalar tarafndan retilen hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye dntrerek, dorusal hareketin elde edilmesinde kullanlr. Silindirlerin eitli mafsal ve yardmc mekanizmalarla daha byk kuvvet ve asal hareket retmesi de mmkndr..

ekil 1.44. Silindirin leri Hareketinin Salanmas

Krmz ile grlen alan, akkann geldii ksmdr. Akkan bu hazneyi doldurmaya baladnda piston ileri gitmeye balar. Mavi renkli haznede bulunan akkan ise bu srada tanka geri dner (ekil 1.44).

ekil 1.45. Silindirin Geri Hareketinin Salanmas

Akkan n ksmdan geldiinde, piston geri gider. Bu srada arka haznede bulunan akkan ise tanka geri dner (ekil 1.45). SLNDR ETLER 1- Tek Etkili Silindirler Basnl akkan silindirin tek ynnden girip pistonun bir yzeyine etki ediyorsa bu tip silindirlere, tek etkili silindirler denir. Tek etkili silindirlerde pistonun geri dn yay, veya krikolarda olduu gibi, tad ykn basks ile olur (ekil 1.46).

34

Sembol:

ekil 1.46. Tek Etkili Yay Geri Dnl Silindir

2- ift Etkili Silindirler Basnl akkan silindirin her iki ynnden de girip pistonun her iki yzeyine etki edebiliyorsa bu tip silindirlere ift etkili silindirler denir. Basnl akkan iki balant noktas bulunan silindirin, arka balant noktasndan gelirse, piston ileri gider. Bu srada pistonun n haznesinde bulunan akkan boalarak, depoya geri dner. n balant noktasndan akkan gelirse, piston geri gelir. Bu arada silindirin arka ksmnda bulunan akkan depoya geri dner (ekil 1.47). Sembol:

ekil 1.47. ift Etkili Silindir

ift etkili silindirlerin birounda, akkann itme kuvvetini salad piston yzeyleri birbirine eit alana sahip deildir. Bu nedenle silindirlerin her iki yndeki hareketlerinde hz ve kuvvetler birbirine eit olmaz. Aadaki ekilde alanlar arasndaki farklar gsterilmitir (ekil 1.48).
A1

A2
ekil 1.48. Piston Kesit Alanlar

Silindirin arka ksmna gelen akkann miktarnn, ksma valfi ile artrp azaltlmas, her iki yndeki hz eitler. Silindire giren akkann miktar azaltldnda da pistonun hz azalr. 3- Yastkl Silindirler Silindir ierisindeki piston kurs sonuna geldiinde silindire arparak darbe oluturur. Bunu engellemek iin, kurs sonundaki basnc ayarlanabilen yastkl silindirler kullanlr. Aksi takdirde silindir abuk deforme olur. Silindir ierisindeki pistonun kurs sonlarndaki hz yavalatlarak, vuruntu tamamen giderilir (ekil 1.49).

35

Sembol:

ekil 1.49. ift Etkili Yastkl Silindir

4- Teleskobik Silindirler Genellikle tek etkili olurlar. Kamyon damperlerinde kullanlrlar, verimli almazlar. Gvdeleri byk olduu halde, elde edilen g azdr (ekil 1.50). Sembol:

ekil 1.50. Tek Etkili Teleskobik Silindir

5- Tandem Silindirler Bir tek piston kolu zerinde iki veya daha fazla piston bask alan oluturulur. Bu sayede, normalde pistonun verebilecei kuvvetin iki veya daha fazla kat itme kuvveti salanr. ift etkili silindir olmasna ramen, genelde drt balants olur. Bunlardan ikisi pistonu ileri gtrmek iin kullanlrken, dier ikisi geri getirmek iin kullanlr (ekil 1.51). Sembol:

ekil 1.51. Tandem Silindir

6- Milsiz ve ift Milli Silindirler Piston (silindir mili) sabit tutulup silindir saa sola gidiyor ise, buna milsiz silindirler denir. Milsiz silindirlerin gvdesinin her iki yannda da piston olduunda ise ift milli silindir denilir (ekil 1.52).

36

Sembol:

ekil 1.52. ift Milli Silindir

SLNDRLERDE SIZDIRMAZLIIN SALANMASI Pistonlar, silindirlerin iinde ileri geri hareket ederken, basnl akkann etki ettii blge ile dier blgenin birbirinden tamamen ayrlmas gerekir. Arada boluk olursa, basnl akkan buradan dier blgeye szar ve silindirin verimini drr. Bu nedenle silindirlerde uygun szdrmazlk elemanlarnn kullanlmas gerekir. Ayrca silindir i yzeyinin hassas ilenmi olmas gerekir. Piston kolunun da szdrmazlk elemanlaryla temas halinde olmas nedeniyle, yzey kalitesinin iyi olmas gerekir. Yzey kalitelerinin iyi olmad durumlarda, piston kollar abuk deforme olur. 1.2.7. Hidrolik Akmlatrler Gerektiinde sisteme gndermek zere, basnl akkan depolayan devre elemanna akmlatr denir. Pompann arzalanmas ya da elektrik kesilmesi durumunda sistemi istenilen konumda durdurmak iin yedek g depolar. Ayrca hidrolik sistemlerde oluan darbe ve oklar nleyip sistemde oluan kaaklar telafi eder. Hidrolik sistemlerde bir bas dmesi olduunda, akmlatr sisteme bir miktar akkan gndererek, sistemde eksilen akkan tamamlar (ekil 1.53).
Sembol:

ekil 1.53. Hidrolik Akmlatr

1.2.8. Balant Elemanlar Hidrolik sistemlerde akkann dolamasn salayan devre elemanlarna balant elemanlar ad verilir. Balant elemanlar; boru, hortum, rakor gibi elemanlardr. Balant elemanlar gerekli basn, debi ve ak hzn salayacak ekilde seilmeli, alma basncna dayanacak yapda olmaldr.

37

Hidrolik Borular Sistemde belirli noktalar arasnda akkan tayan, akkana klavuzluk yapan devre elemandr. Hidrolik devrelerde boru seiminde nemli iki etkenden biri, istenilen ap, di eri de alma basncn karlayabilecek et kalnldr. Hidrolikte istenen basn ve ak hz iin, boru aplarnn iyi hesaplanmas gerekir. Hidrolik Hortumlar Hidrolik sistemlerde hareketli devre elemanlarn birbirlerine balamak amacyla kullanlr. Hortumlarn yksek esneme kabiliyeti olduu iin, sistem basncnn sk sk deitii, titreimli ve scaklk farknn yksek olduu konumlarda kullanlmas uygundur. Hidrolik Rakorlar Boru, hortum gibi balant elemanlarn birbirine veya dier elemanlara (pompa, valf, silindir, motor vb) balamak iin kullanlan, genelde vida balantl devre elemandr. Switchler Ve Alglayclar Hidrolik sistemlerde devre elemanlarnn hareketlerini veya basnlarn alglayarak, elektriksel veya hidrolik enerji cinsinden sinyal reten devre elemanlardr. Bu sinyallerden yararlanlarak mekanik, hidrolik veya pnmatik hareketler ynlendirilir. Switchler ve alglayclar hidrolik devrelerde snr anahtarlar, fotosel, basn alterleri ve baz valflerin zerinde kumanda tipi olarak (Bkz valflerin kumanda ekilleri) karmza kar. Devrelerde switchlerin kullanm amac, mmkn olduu kadar az manuel kumanda yaptrarak sistemin otomasyonunu salamak ve hatal bir sralama ile ilem basamaklarnn kartrlmasn engelleyerek devre elemanlarn korumaktr.

38

UYGULAMA FAALYET-1 UYGULAMA FAALYET

Hidrolik sistemlerde kullanlan devrelerin sembollerini izerek grevlerini aklaynz.

lem Basamaklar
Hidrolik tankn semboln iziniz. Hidrolik motorun semboln iziniz. Hidrolik valflerin sembollerini iziniz. Hidrolik silindirlerin sembollerini iziniz. Akmlatrn semboln iziniz. Hidrolik pompann semboln iziniz.

neriler
izim iin gerekli ara gereleri hazrlaynz. izim alannz dzenleyiniz. izim srasnda etrafnz rahatsz edebilecek davranlardan kannz. izime balamadan nce, izimini yapacanz devre elemannn aklamalarn modl bilgi sayfalarndan okuyarak, anlamadnz konular retmeninize dannz. izimini yapacanz devre elemann, atlyede bulunan hidrolik bir makinenin zerinde inceleyiniz. Balant elemanlarnn izimini yaparken izgilerin yatay ya da dikey olmalarna zen gsteriniz. Sembol izgilerini orantl olarak iziniz. Hidrolik devrelerdeki her semboln standart bir gsterimi olduunu ve farkl ekillerde izimlerinin yaplmamas gerektiini unutmaynz. iziminiz bittiinde, alma alannz dzenli ve temiz

Hidrolik filtrenin semboln iziniz.

braknz. etiine uygun almay her zaman kendinize ilke edininiz.

39

PERFORMANS TEST PERFORMANS TEST

renme faaliyetinde kazandnz becerileri aadaki tablo dorultusunda lnz. PERFORMANS DEERLENDRME alma ara gerelerinizi hazrladnz m? Hidrolik devre sembollerinin izimini kurallara uygun olarak yaptnz m? Yaptnz izimlerin doruluunu kontrol ettiniz mi? Devre sembollerinin grevlerinin aklamasn yaptnz m? almanz alma kurallarna uygun olarak gerekletirdiniz mi? Tertipli ve dzenli bir alma gerekletirdiniz mi? Faaliyet deerlendirmeniz sonucunda hayr seeneini iaretlediiniz ilemleri tekrar ediniz. Tm ilemleri baaryla tamamladysanz bir sonraki faaliyete geiniz. EVET HAYIR

40

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen sorularda doru seenei iaretleyiniz 1. Kesitten birim zamanda geen akkan miktarna . denir. A. Debi B. Viskozite C. Younluk D. Hidrolik Devre 2. Yalarn, akmaya kar gsterdii i dirence . denir A. Oksidasyon B. Debi C. Viskozite D. Akkan 3. Hidrolik yan havada bulunan oksijen ile kimyasal reaksiyona girerek, amur veya sakz halinde tortular meydana gelmesine, . denir. A. Polimerleme B. Kpklenme C. Oksidasyon D. Film Dayanm 4. Hidrolik akkann depoland, dinlendirildii, soutulduu ve filtrelendii devre elemanna . denir A. Hidrolik Depo B. Filtre C. Pompa D. Valf 5. Hidrolik depoda bulunan akkan, istenilen basn ve debide sisteme gnderen devre elemanna denir. A. Motor B. Pompa C. Hidrolik Depo D. Silindir 6. . , hidrolik enerji ile dairesel hareket reten devre elemandr A. Silindir B. Ksma Valfi C. Elektrik Motoru D. Hidrolik Motor

41

7. Hidrolik akkan temizleyerek sisteme kirletici paracklarn gitmesini engelleyen devre elemanna . denir A. Tank B. ekvalf C. Filtre D. Akmlatr 8. Akkann sadece bir ynde gei yapmasn salayan valflere . denir. A. Ksma Valfi B. Yn Kontrol Valfi C. Ve Valfi D. ekvalf 9. Hidrolik ve pnmatik devrelerde akkan ynlendiren devre elemanna . denir. A. Hidrolik Devre B. Yn Kontrol Valfi C. Ak Kontrol Valfi D. Basn Kontrol Valfi 10. Gerektiinde sisteme gndermek zere, basnl akkan depolayan devre elemanna .. denir. A. Hidrolik Depo B. Akmlatr C. Filtre D. Silindir

42

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2

AMA
Gerekli ortam salandnda, hidrolik devre izimlerini kurallara uygun biimde yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Atlyenizde, zerinde hidrolik sistemler bulunan tezgahlarn bakm kataloglarndan devre emalarn inceleyiniz. Ayn ilemleri yapacak birden fazla farkl devre izimleri oluturup aralarndaki farklar tartnz.

2. HDROLK DEVRELER ZMEK

2.1. Hidrolik Devreler
2.1.1. Hidrolik Devre Sembolleri Sevgili renci, hidrolik devre elemanlarnn sembollerini nceki konularda rendiniz. Bu uygulama faaliyetinizde, rendiiniz bu sembolleri bir araya getirerek, komple bir hidrolik devrenin nasl izildiini reneceksiniz. Gerektiinde hidrolik devre elemanlarnn grevleriyle ilgili olarak renme Faaliyeti-1deki bilgi konularndan faydalanmay unutmaynz. 2.1.2. Devre Elemanlarnn Seimindeki Kriterler Hidrolik devrelerde istenilen ilemleri yapmak iin tek bir zm bulunmamaktadr. Bir devrede kullanacamz devre elemanlarnn seimine gre ayn ii farkl elemanlarla, farkl balantlar yaparak elde edebiliriz. Hedefimiz, her zaman iin yaptmz devre iziminin daha kullanlsn bulmak olmaldr. Byle bir durumda devreyi oluturacak elemanlar seebilmek iin, devre elemanlarn iyi tanmak, ayrca istenilen artlar (problem) iyi anlamak gereklidir. Devre elemanlarnn seiminde aadaki kriterler gz nnde bulundurulmaldr:

43

Devrenin kurulumu yaplacak devre izimine gre yaplacandan, kullanlacak devre elemanlarnn temini zor olmamal, piyasada veya laboratuarnzda kolaylkla bulunmaldr. Devre elemanlarnn maliyetinin az olmasn salamak iin aratrma yaplmaldr. Genel olarak mmkn olan en az sayda devre elemanyla problemin zlmesi istenmesine ramen, adedi fazla ama fiyatlar daha ucuz devre elemanlaryla da zm yaplabilir. Devre probleminde, kullanlmaldr. Kullanlacak davranlmaldr. istenen basnc ve salayabilecek konumunun enerji besleme nitesi dikkatli

filtrelerin

seimi

belirlenmesinde

Devre elemanlarnn yapsnn, sistemdeki akkann basncna dayanabilecek zellikte olmas salanmaldr. 2.1.3. Devre iziminde Uyulacak Kriterler Devre elemanlarnn sembolleri standarttr. Devre iziminde sembollerin yanna isimler veya aklamalar yazlmaz. izim evrensel bir dil olarak kabul edilir ve blgesel farkllklar yaplamaz. Bu nedenle sembol izimlerinde dikkatli olunmal, deiik semboller veya sembollerde ksaltma yaplmamaldr. Devre elemanlar birbirlerine gre lekli izilmelidir. Sembollerin birbirlerine ok yakn izilmesi devre elemanlarnn okunmasn zorlatrr. Ayrca sembollerin ok kk yaplmas ya da birbirlerine ok uzak izilmesi de balantlarn okunmasnda hata yaplmasna neden olabilir. Bu nedenle devre sembolleri izim kadna dzgn yerletirilmelidir. Yatay ya da dikey dz izgi ile gsterilen balant elemanlarnn mmkn olduunca birbiri zerinden gememesine ve akmamasna gayret gsteriniz. Balant elemanlar apraz veya deiik alarda izilmemelidir. Balant elemanlarnn birletii yerlere kk nokta konulmaldr. Bu, resmin okunmasnda yaplabilecek hatalar azaltr. Basn kontrol valflerinin yanna, ayarlanaca basn deeri Bar cinsinden yazlmaldr.

44

2.1.4. Hidrolik Devre izim Uygulamalar Tek Etkili Bir Silindirin leri Geri Hareketinin Salanmas Devreyi oluturan elemanlar: Hidrolik enerji besleme nitesi (tank, elektrik motoru, hidrolik pompa, filtre, basn emniyet valfi ve manometreden oluur), Pedal kumandal NK 3/2 yn kontrol valfi, Tek etkili silindir.

ekil 2.1

alma Prensibi 1. Konum Enerji besleme nitesiden gelen akkan, normalde kapal valften geemez. Bu nedenle pompadan gelmeye devam eden akkan hatta skarak basn olutur. Oluan bu basn, enerji besleme nitesinde bulunan basn emniyet valfi sayesinde tahliye edilerek, depoya geri dner. Bu srada silindir ierisindeki yay basks, pistonu geri iter. Bu nedenle 1. konumda piston geride durur.

45

2. Konum Valfin pedalna basldnda, enerji besleme nitesiden gelen akkan, valften geerek, silindirin ierisine dolmaya balar. Akkann gelmeye devam etmesiyle, piston ileri doru hareket eder. Pistonun nnde eer bir yk varsa, hidrolik g bu yk iter. Bu nedenle 2. konumda piston ileride durur (ekil 2.1). Hidrolik Devrelerde Basn Yklenmesi Devre alrken, piston hidrolik silindir ierisinde gidebilecei son noktaya dayandnda, akkan gidecek yer bulamayacandan basn artar. Ayn basn artmas, piston nndeki yk eer devrede kullanlan basn kontrol valfinin ayarndan daha bykse, yine karmza kar. Bu durumda piston yk itemez, durur. Devrede oluan bu yklenme, basn emniyet valfi sayesinde tahliye edilir. Bir Hidrolik Motorun altrlmas Devreyi oluturan elemanlar: Hidrolik enerji besleme nitesi, Kertikli Kol kumandal 4/3 yn kontrol valfi, Hidrolik Motor.

ekil 2.2

46

alma Prensibi 1. Konum (orta konum) Enerji besleme nitesiden gelen akkan, valften geemez. Bu nedenle pompadan gelmeye devam eden akkan hatta skarak basn oluturur. Oluan bu basn, enerji besleme nitesinde bulunan basn emniyet valfi sayesinde tahliye edilerek, depoya geri dner. Bu nedenle motor 1. konumda durur. 2. Konum (sol) Valfin kolu 2. konuma getirildiinde, enerji besleme nitesinden gelen akkan, valften geerek, motoru saat ynnn tersine dndrr. Motora giden akkan motorun dier ucundan karak, valften geer ve tanka geri dner. Valf bu konumda olduu srece motor, saat ynnn tersine dner. Dn yn, motor sembolnn zerindeki yay eklindeki oka baklarak anlalr. Akkan hangi tarafa gidiyorsa, motor o ynde dner. 3. Konum (sa) Valfin kolu 3. konuma getirildiinde, enerji besleme nitesiden gelen akkan, valften apraz geerek, motoru saat ynnde dndrr. Motora giren akkan, motorun dier ucundan karak, valften geip tanka geri dner. Valf bu konumda olduu srece motor saat ynnde dner (ekil 2.2).

ift Etkili Bir Silindirin leri Geri Hareketinin Salanmas

Devreyi oluturan elemanlar: Hidrolik enerji besleme nitesi, Pedal kumandal 4/2 yn kontrol valfi, ift etkili silindir.

ekil 2.3

47

alma Prensibi 1. Konum Valfin yay kumandal olmasndan dolay, hibir mdahale yaplmadnda, 4/2 yn kontrol valfinin sa taraftaki, apraz oklarla gsterilen konumu alr. Enerji besleme nitesinden gelen akkan, valfin B kndan kar. Silindirin n tarafna giden akkan, pistonu geri iter. Piston en son noktada olduunda, pompadan gelmeye devam eden akkan hatta skarak basn oluturur. Oluan bu basn, enerji besleme nitesinde bulunan basn emniyet valfi sayesinde tahliye edilerek, depoya geri dner. Pistonun geri gelmesi iin bu konum kullanlr. Piston geri giderken silindirin arka haznesinde bulunan akkan ise nce valfin iinden geerek, tanka geri dner. Piston, 1. konumda son noktaya kadar geri gelir ve geride durur. 2. Konum Valfin pedalna basldnda enerji besleme nitesinden gelen akkan, 4/2 yn kontrol valfinin sol tarafndaki dikey oklarla gsterilen konumu alr. Enerji besleme nitesinden gelen akkan, bu sefer valfin A kndan kar. Silindirin arka tarafna ynlenen akkan, pistonu ileri iter. Akkann gelmeye devam etmesiyle, piston ileri doru hareketini srdrr. Piston ileri giderken silindirin n haznesinde bulunan akkan, valfin iinden geer ve tanka geri dner. 2. konumda piston son noktaya kadar ileri gider ve ileride durur (ekil 2.3). ift Etkili ki Silindirin Ayn Anda leri Geri Hareketinin Salanmas ki veya daha fazla silindire sahip olan devrelerde, silindirlerin aplarnn farkl olmas silindir hzlarn etkiler. Farkl kesit alanlarna sahip silindirler ayn devrede kullanldnda, kk apl silindirin daha hzl gittii grlr. Buna ramen, hzlarn eit olmas istendiinde, ksma valfleri kullanlarak hzlar dengelenebilir. Devreyi oluturan elemanlar: Hidrolik enerji besleme nitesi Pedal kumandal 4/2 yn kontrol valfi, ki adet ift etkili silindir.

48

ekil 2.4

alma Prensibi Bir nceki konuda anlatlan ift etkili tek bir silindirin alma prensibi ile ayn koullar salar. Birden fazla i oluturacak almac (silindirler, hidrolik motorlar) olan devrelerin iziminde, tek almal devre izimlerine nazaran, balantlara daha ok dikkat etmek gerekir. Balant birlemelerinin olduu yerler kk bir nokta ile belirginletirilir. Bu izimde de grld gibi, kimi zaman balant izgileri birbirlerinin zerinden geebilir. Bu istenmeyen bir durumdur. Yine de byle bir durumda kalndnda, resmin kolay okunmas ve hatlarn kartrlmamas iin, akmann olduu balant hattnn ksa bir ksm yay eklinde izilerek, bu sorun giderilir. Yay, akma noktasnda herhangi bir balant olmadn ifade eder (ekil 2.4). Balantlar dikkatle inceleyiniz. Her iki silindirin de balantlar birbirine paralel olarak balanmtr; yani her ikisi de ayn hareketleri yapar. Silindirler birlikte ileri gider, birlikte geri gelir.

49

Aadaki devre izimini inceleyiniz (ekil 2.5).

ekil 2.5

Yukarda da grld gibi, eer silindirlerin balantlar apraz yaplrsa, bir silindir ileri giderken, dieri geri gelir. ift Etkili ki Silindirin Sra le leri Geri Hareketinin Salanmas Silindirlerin sral olarak almas istendiinde ya switchler ve alglayclardan ya da basn sralama valflerinden yararlanlr. Basn sralama valfleri tek ynde akkan geiine izin verdiinden, akkann geri dnebilmesi iin, genellikle ekvalflerle paralel balanarak kullanlr. Devre tasarmnda ekvalfli sralama valfi, hangi balantnn gecikmesi isteniyorsa o balantda kullanlr. Devreyi oluturan elemanlar: Hidrolik enerji besleme nitesi Pedal kumandal 4/2 yn kontrol valfi, ki adet ift etkili silindir, Basn sralama valfi, ekvalf.

50

ekil 2.6

alma Prensibi 1. Konum; Valfin sa taraftaki, apraz oklarla gsterilen konumu alr ve enerji besleme nitesinden gelen akkan, valfin B kndan kar. Silindirlerin n tarafna giden akkan, pistonlar geri iter. Pistonlarn geriye yaptklar bu hareket ayn anda olur. Pistonlarn geri gelmesi iin bu konum kullanlr. Pistonlarn geri konuma gelebilmeleri iin, silindirlerin arka haznelerindeki akkann tanka boalmas gerekir. Soldaki silindirin arka haznesinde bulunan akkann, diren grmeden valfin iinden geerek, tanka geri dnme imkan vardr. Fakat sadaki silindirin arka haznesindeki akkan, basn sralama valfinden ters ynde geemez. nk bu srada basn sralama valfine uyar olmadndan valf kapaldr. Akkan bu durumda ekvalfi ittirip aarak kendine tanka geri dnebilecei bir yol bulur. 1. konumda her iki piston da son noktaya kadar geri gelir ve en geride durur. 2. Konum; Pedala basldnda, valfin, sol tarafndaki dikey oklarla gsterilen konumu alr. Enerji besleme nitesinden gelen akkan, bu sefer valfin A kndan kar. Her iki silindirin de arka tarafna ynlenen hidrolik akkan, soldaki silindire diren grmeden ulaabilirken, sadaki silindire gidebilmek iin, basncn ykselmesini beklemek zorundadr. ekvalf, akkann gidi ynne gre ters pozisyonda durduundan, akkan geirmeyecektir. Basn sralama valfinin almas iinse, basncn ykselmesi gerekir. Akkanlar, kendine en az diren gsteren yerden giderler. Bu nedenle akkan, diren grmedii soldaki silindirin ierisine giderek, pistonu ileri iter. Bylece nce soldaki silindir

51

ileri hareketini yapar. Soldaki silindirin pistonu ileri doru son noktaya kadar gittiinde de, devreye hala akkan gelmeye devam eder. Bu durumda, devredeki akkann basnc artar. Sralama valfi artan basnla alr ve akkann sadaki silindire gitmesine izin verir. Bylece silindirler sral bir ekilde ileri hareketlerini tamamlam olurlar. Pistonlar ileri giderken silindirlerin n haznesinde bulunan akkan, direnle karlamadan, valfin iinden geer ve tanka geri dner. 2. konumdaki akkan hareketlerinin sonunda, pistonlar ileride durur. Sralama istenen devrelerde, basn sralama valfi kullanlmasnn baz sakncalar vardr. Eer ilk silindir herhangi bir sebeple skrsa veya nne beklenmeyen bir engel ya da yk karsa, devredeki basn ykseleceinden, sralama valfi alabilir. Bu durumda ilk piston daha hareketini tamamlamadan, ikinci piston harekete balar (ekil 2.6). Devreyi oluturan elemanlar: Hidrolik Enerji Besleme nitesi, Pedal Kumandal 4/2 Yn Kontrol Valfi, ki adet ift Etkili Silindir, ki adet Basn Sralama Valfi, ki adet ekvalf.

ekil 2.7

52

alma Prensibi Balantlar dikkatle incelediinde, geciktirme grevini salayan basn sralama valflerinden, bir tanesinin soldaki silindir pistonunun geri hareketini salayan balantda, dierinin ise sadaki silindir pistonunun ileri hareketini salayan balantda olduu grlr. Buna gre pistonlarn ileri gidiinde, nce soldaki, sonra sadaki pistonun hareketini tamamlayaca bulunur. Pistonlarn geri geliinde ise, nce sadaki, sonra soldaki silindir pistonu hareket eder (ekil 2.7).

53

UYGULAMA FAALYET-2 UYGULAMA FAALYET

ift etkili bir silindir 2 butona ayn anda basldnda altrlacaktr. Butonlardan herhangi birine basldnda silindirin ileri gitmesi istenmemektedir. Her iki butona basldnda silindirin ileri gitmesini salayan hidrolik devreyi iziniz.

lem Basamaklar
Hidrolik devrenin alma amacn belirleyiniz Hidrolik devrenin alma prensibini belirleyiniz Hidrolik devrenin alma amacn yerine getirecek ve devrede kullanlacak devre elemanlarn belirleyiniz

neriler
izimini yapacanz devrenin nerelerde kullanlabileceini aratrnz. Benzer uygulamalarn olduu tezgahlarda bu tr devreleri inceleyiniz. Devrede kullanlan almalarn hangi srayla alacan ve sistemin kumanda eklini eskiz kadnza yaznz.

stenilen alma koullarn gerekletirebilmek iin, devrede kullanlan almalarda olmas gereken zellikleri belirleyiniz. Modln bilgi sayfalarndan, bu koullar salayabilecek devre elemanlarnn listesini karnz. Devre elemanlarnn seimini yaparken; hidrolik sistemlerde kullanlan devre elemanlarnn, istenilen alma koullarn salayacak birok eidinin olduunu dnerek, modln bilgi sayfalarndan, devre elemanlarnn seimindeki kriterleri tekrar okuyunuz. Yaptnz listenin ieriinden, amacnza en uygun devre elemanlarn belirleyip, seiniz. Bu devrede kullanacanz tm devre elemanlarnn listesini eskiz kadnza yaznz. Devre elemanlarnn izim Modln bilgi sayfalarndan, devre elemanlarnn kad zerindeki konumunu iziminde uyulmas gereken kriterleri okuyunuz. devre anlalr olacak ekilde Listesini kardnz devre elemanlarnn sembollerini, planlaynz eskiz kadna iziniz. Devrenin taslak izimini eskiz kadna yapnz. Balantlarn izimini yaparken mmkn olduunca birbirlerinin zerinden gememelerini salaynz. Taslak izimi tamamladnzda, hatalarnzn olup olmadn arkadalarnzla tartnz, onlarn yapm olduu taslaklar da inceleyerek fikirlerinizi syleyiniz. Grmeleriniz sonucunda, gerekli olan dzenlemeler varsa, taslak resmi tekrar dzenleyiniz. Devre iziminin kaplad toplam alan, asl izim kadna dengeli bir ekilde yerletirebilmek iin, gerekli

54

sembol byklklerini tespit ediniz.

Devreyi iziniz

izimi yaplan devreyi kontrol ediniz

izim iin gerekli ara gereleri hazrlaynz. izim alannz dzenleyiniz. izim srasnda etrafnz rahatsz edebilecek davranlardan kannz. Taslak resminizi temiz ve dzenli bir ekilde, asl izim kadnza taynz. iziminiz bittiinde, alma alannz dzenli ve temiz braknz. iziminizi nce taslak ekil ile karlatrnz. Arkadalarnz ile birlikte, nce hidrolik devrenin sizden istenen koullar salayp salamadn, daha sonra izimde kullandnz sembollerin doruluunu kontrol ediniz. Yaptnz hidrolik devre izimini retmeninize gstererek, fikirlerini alnz. Gerekli olabilecek dzenlemeler varsa, dzeltmeleri yapnz. etiine uygun almay her zaman kendinize ilke edininiz.

55

CEVAP ANAHTARI

56

PERFORMANS TEST PERFORMANS TEST

renme faaliyetinde kazandnz becerileri aadaki tablo dorultusunda lnz. PERFORMANS DEERLENDRME alma ara gerelerini hazrladnz m? Hidrolik devrenin alma sistemini planladnz m? Hidrolik devrelerin kurulmas iin gerekli devre elemanlarn belirlediniz mi? Hidrolik devre izimini kurallara uygun olarak yaptnz m? Yaptnz izimlerin kurallara uygunluunu kontrol ettiniz mi? Devrenin doru alp almayacan kontrol ettiniz mi? Tertipli ve dzenli bir alma gerekletirdiniz mi? EVET HAYIR

Faaliyet deerlendirmeniz sonucunda hayr seeneini iaretlediiniz ilemleri tekrar ediniz. Tm ilemleri baaryla tamamladysanz bir sonraki faaliyete geiniz.

57

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen sorularda doru olan kk iaretleyiniz 1. Devre probleminde istenen salayabilecek bir enerji besleme birimi kullanlmal. A. Younluu B. Viskoziteyi C. Basnc D. Valfi 2. Devre elemanlarnn yaplarnn, sistemdeki basncna dayanabilecek zellikte olmas salanmaldr A. Akkann B. ekvalfin C. Basn sralama valfinin D. Silindirin 3. Devre elemanlar birbirlerine gre .. izilmelidir A. Dik B. Kk C. lekli D. Paralel 4. izimde balant elemanlarnn birletii yerlere . konulmaldr A. Ok B. Filtre C. Yay D. Kk Nokta 5. Basn kontrol valflerinin ayarlanaca basn deeri, .. cinsinden yanna yazlmaldr. A. Pascal B. Newton C. Kg D. Bar 6. Devre tasarmnda ekvalfli sralama valfi, hangi balantnn . isteniyorsa o balantda kullanlr. A. Gecikmesi B. Yavalamas C. Hzlanmas D. nce almas

58

7. ...kullanlan bir devrede, hesapta olmayan bir basn ykselmesi olduunda devre hatal bir sralama yapar. A. ekvalf B. Sralama Valfi C. Switchler Veya Alglayclar D. Akmlatr 8. Basn sralama valfi tek ynde akkan geiine izin verdiinden, akkann geri dnebilmesi iin, .ile paralel balanarak kullanlr. A. Ksma Valfi B. Yn Kontrol Valfi C. Ve Valfi D. ekvalf 9. Silindirlerin sral olarak almas istendiinde, ya., ya da basn sralama valflerinden yararlanlr. A. Pompalardan B. Switchler Ve Alglayclardan C. Akmlatrlerden D. Silindirlerden 10. Akkanlar, .... diren gsteren hat zerinden giderler. A. Devre Elemanlarnda B. En Az C. Eit D. En ok

59

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET-3

AMA
Gerekli ortam kurabileceksiniz. salandnda, hidrolik devreyi kurallara uygun biimde

ARATIRMA
Hidrolik devrelerde kullanlan devre elemanlarnn balant noktalarn inceleyiniz. Atlyenizde, zerinde hidrolik sistemler bulunan tezgahlarn bakm kataloglarn inceleyerek, bakmlarn yapnz. Elektrik kontroll bir hidrolik devreyi inceleyerek, elektik kontroln devreye salad avantajlar yaznz. Bir hidrolik devre izerek, devreyi kurunuz.

3. HDROLK DEVRELER KURMAK

3.1. Devre Kurmada Uyulacak Kriterler
Hidrolik devreleri kurmak iin, devre elemanlarnn sembolleri, zellikleri ve balantlar renilmelidir. Ayrca devre emas izilmemi bir devrenin kurulmaya allmas kazalara yol aabilir. Bu nedenle ncelikle devre emas izilir. Hidrolik devrelerde kullanlan tm devre elemanlarnn ileri (valfler, silindirler, pompalar, balant hortumlar, vb) hidrolik akkana hava karmamas iin, akkan ile doludur. Eer hidrolik akkan ierisinde hava kabarcklar olursa, devredeki tm elemanlar zarar grr ve retilen hidrolik g istenilen verimi vermez. Bu nedenle devre elemanlar nn her birinin balant noktalar, ilerindeki akkan dar karmamak ve ieri hava almamak iin zel yaplmtr. Bu nedenle, devrede kulanacanz elemanlarn balant noktalarna dikkat ediniz. Arzal olan devre elemanlarn kullanmaynz. Aksi takdirde ilerindeki hava dier devre elemanlarna da giderek, onlarn da arzalanmasna neden olur.

60

zellikle balantlar yaparken kullanacamz hortumlarn balan ekilleri ve hortumlarn uzunluu ok nemlidir. Hortumlar ok ksa seilip gergin bir konumda altrlmamaldr. Ayrca, hortumlarn balant ular hareketli, erilik yaraplar da mmkn olduunca byk olmaldr. Aadaki ekilde, hortumlarn doru olarak monte edilmesine ait baz temel esaslar verilmektedir (ekil 3.1).

ekil 3.1

3.1.1. Hidrolik Devre Kurma Uygulamalar Hidrolik devre kurarken dikkat edilmesi gereken hususlar aada sralanmtr. Hidrolik devre kurmak iin, ncelikle daha nceden izilmi olan devre emasnda kullanlacak malzemeler temin edilir. Hidrolik devreler, kk glerde alabilecekleri gibi, byk glerde de alabilirler. Devre elemanlar, kullanlacak debi veya basnca gre, farkl kapasitede yaplr. Bu nedenle malzeme temininde dikkatli olunmaldr. Devrede kullanacanz devre elemanlarnn, sistem basncna ve debisine uygunluu kontrol edilmelidir. Devre elemanlar uygun konumlandrlmaldr. Bilhassa, alma srasnda, hareketli devre elemanlarnn (silindir, hidrolik motor vb), dier devre elemanlarna veya size zarar verebilecei unutulmamaldr. Sistemi kurup altrdnzda, silindir ileri giderek dier devre elemanlarna arpabilir. Hidrolik sistemler gl olduundan, byle bir durumda devre elemanlarnn zarar grmesi kanlmazdr. Sistemin alma prensibi ve devre zerindeki elemanlar incelenerek, devrenin doruluu kontrol edilmelidir. Devre elemanlar kontrol edilmelidir. Arzal elemanlar devrede kullanlmamaldr. Devrede kullanacanz ayarlanmaldr. basn emniyet valfi, devre altrlmadan nce

Hidrolik enerjinin retilmesinde elektrik ile alan motorlardan faydalanlr. Bu sebeple elektrik motoruna yaplan, elektrik hatt balantlarna dikkat edilmelidir. Ayrca elektrik kablolarnn kaak yapmamas iin, kablolarda izolasyon hatas olup olmad fi taklmadan kontrol edilmelidir. Eer kaak yoksa fi taklmaldr. Devre balantlar, izilen devre emasna gre yaplmaldr. Eer herhangi bir nedenden dolay deiiklik yaplacaksa, ilem basamaklarnn en bana geri dnlp nce devre emas izilmelidir. Balant elemanlarnn doruluunun yannda, balanma ekillerinin de doru yaplmasna dikkat edilmelidir.

61

Balantlar yapldktan sonra, izim ile karlatrlarak kontrol edilmelidir. Bu kontrolde arkadalarnzn veya retmeninizin de bulunmas, sizin gzden karm olabileceiniz hususlar varsa, bunlar ortaya karacaktr. Devre altrldnda nce balant noktalarndan kaak olup olmad kontrol edilmelidir. Eer bir kaak ortaya karsa, hemen devre kapatlp, sorun giderilmelidir. Normal olmayan bir ses gelirse, devre kapatlarak ilgili devre eleman kontrol edilmelidir.

3.2. Hidrolik Devrelerin Bakm ve Onarm

Hidrolik devrelerin daha uzun mrl alabilmeleri iin, bakmlarnn periyodik olarak yaplmas gerekir. Buna koruyucu bakm denir. Bakm iin harcanacak emek ve zaman karlnda, devre elemanlar daha uzun sre alma yapabileceinden, devrenin mr uzar. Her alma gn, ierii az da olsa bir bakm yaplr. Bu bakma gnlk bakm denir. Devrenin alma ortamnn temizlenmesi, ya seviyelerinin kontrol gibi herhangi bir ek ilem basama oluturmayacak kk kontroller yaplr. Koruyucu bakm zamanlarn tespit etmek iin ilk yaplmas gereken, kullanlan devre elemannn, retici firma katalouna bavurmak olmaldr. Periyodik bakmlar, retici firmann belirttii zaman aralklarnda yaplmaldr. retici firma kataloglarnda, ilgili elemann bakmlarnn hangi sre aralnda yaplmas gerektii ve bakmn ierii belirtilmektedir. Bakmlar geliigzel yaplmamaldr. Bir bakm kart oluturularak, bakm zamanlar ve yaplacak ilemler belirtilir. Bakm kartnda, bakmda yaplmas gerekenler ve daha nceki bakmda hangi ilemlerin yapld belirtilir. Bu sebeple, bakm kartlarnn kullanlmas, sistemin bakm onarm sresini azaltr. Bakm kartlarnn ierii doldurulurken, yaplan bakmda dikkati eken hususlar, ne zaman neresine nasl bir ilem yapld, hangi parann deitirildii ve neden deitirildii belirtilmelidir. Kart zerinde ilgili elemann veya makinenin kontrol edilecek nemli noktalar belirtilir ve periyodik bakm tarihleri yazlr. Yalarn zellii ve ne zaman konulduu, hangi tarihte deitirilecei, kullanlan filtrelerin zellikleri ve ne zaman temizlenecekleri, makine veya elemanlarda meydana gelebilecek olas arzalar, bu kartlara ilenir. Oluturulacak bakm kartlarna, gerektiinde yardm alnabilmesi iin, ilgili devre elemanlarnn model numaras, alma hzlar, imalat firmann veya temsilcilerinin telefon numaralar da yazlmaldr. 3.2.1. Devre emas zerinden Arza Bulma ve Giderilmesi Devrede oluabilecek aksaklk ve problemleri gidermek iin, devredeki elemanlarn yaptklar grevlerin iyi bilinmesi gerekir. Devredeki alma basnlarnn, ilem srasnn, akkan ynlendiren elemanlarn, kullanlan filtrelerin ve devredeki akkann eidinin dikkatle gzden geirilmesi gerekir. Devrede oluabilecek sorunlarn kaynan daha kolay tespit edebilmek iin gerekli balantlara basnler (manometre) konmaldr. Bu sayede hat

62

zerindeki akkan basnc kolaylkla grlebilir. Olas bir basn ykselmesi veya dmesi manometreden okunarak, arzal devre eleman ksa srede bulunur. Hidrolik devrelerin devre emas her zaman eriebileceiniz ekilde arivlenmelidir. Yaplacak deiiklikler devre emalarnda da gncellenmelidir. Devrenin kontrol mutlaka devre emasndan takip edilerek yaplmaldr. Bu arza bulma zamann azaltr. Olas arzalar ve kontrol edilmesi gerekenler; ARIZA KAYNAI KONTROL EDLMES GEREKENLER Emi filtresi tkal olabilir Emme borularnn kontrol edilmesi gerekir Tanktaki ya seviyesi dk olabilir Sistemde hava olabilir Pompa iyi sabitlenmemi olabilir Akkan uygun olmayabilir Akkann scakl dk olabilir Basn emniyet valfi ayarsz veya bozuk olabilir ekvalfler arzal olabilir Yn kontrol valfleri arzal olabilir Balant elemanlar tkanm olabilir Depoda akkan kalmam olabilir Emi hatt balantlarndan hava girii olabilir Basn emniyet valfi ayarsz olabilir Pompa ar yklenmi ve snm olabilir Elektrik motoru arzal olabilir Uygun akkan seilmemi olabilir Hidrolik akkana hava karm olabilir Balant elemanlarnda kaak olabilir Basn emniyet valfi ayarsz olabilir Pompada kaak olabilir Uygun akkan seilmemi olabilir Silindirler arzal olabilir Basn emniyet valfi ayarsz olabilir Tankn dn borusu tkanm olabilir Dn hatt filtresi tkanm olabilir Balant elemanlar tkal olabilir Akkan kirlenmi olabilir Hidrolik akkana hava karm olabilir Pompa hz yeterli olmayabilir Pompa snm olabilir Elektrik motoru ters ynde dnyor olabilir Akkann depoya dn hattnda tkanma olabilir Ak kontrol valfleri ayarsz veya arzal olabilir Emniyet valfi ayarsz olabilir

Sistem ok grltl

Ses pompadan geliyor ise

Ses pompadan gelmiyor ise

Yok ise

Basn

Az ise

ok ise

Hz dk ise

63

Balantlarda tkanma olabilir Hidrolik akkana hava karm olabilir Ar s var ise Pompa snm olabilir Tank soutma grevini yapmyor olabilir Akkan kirlenmi olabilir Tankn ya seviyesi dk olabilir Hidrolik akkana hava karm Dn borusu, depodaki ya seviyesinin zerinde ise olabilir. Akkan uygun olmayabilir. Pompada kaak olabilir. Emi hatt balantlarndan hava girii olabilir. 3.3. Hidrolik Sistemlerin Elektronik Kontrol Hidrolik devrelerde uzun mesafelere enerji iletiminin yaplmas gerektiinde, iletimin akkan ile yaplmas pek dnlmez. Akkann uzak mesafelere tanmas ve balantlarn uzun olmas, sistem verimini drr. Bunun zm selenoid kumandal yn kontrol valfleri ile salanr. Selenoid kumandal yn kontrol valfleri, uyary ounlukla bir elektronik devreden alr. Elektronik devrelerin alma prensibi Giri Sinyali Sinyalin ilenmesi k sinyali

Elektronik devreden kan sinyal, hidrolik sistemde bulunan selenoid kumandal yn kontrol valfine balanr. Bylece valfin konumunu deitirmek iin mekanik kumandaya gerek kalmaz. rnek: Hidrolik devre ile alan bir garaj kapsn, uzaktan kumanda ile amak istediimizde, Uzaktan kumanda tuuna baslr. Bylece bir sinyal oluturmu oluruz. Uzaktan kumanda, bu sinyali bir elektronik devre alcsna gnderir ve elektronik sistem tarafndan alglanr. Bu sinyal elektronik devrede ilenerek bir k sinyali oluturulur. Oluturulan k sinyali, selenoid kumandal yn kontrol valfine gnderilir. Yn kontrol valfi, elektronik devrenin k sinyali ile uyarlarak, konumunu deitirir. Hidrolik devreki alma alr, kap alr. Sadece uzak mesafeler iin elektronik kontrol dnlmemelidir. Atlyenizdeki hidrolik devreli tezgahlarnz incelediinizde, hidrolik hareketleri valfe direkt kumanda ederek yapmadnz greceksiniz. Genelde tezgah zerinde bulunan tulara basarak, hidrolik sistemlerin ynlendirilmesi yaplmaktadr. Bu sayede tezgahn kumandas kolaylar.

64

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET -3

Aada emas verilen hidrolik devreyi kurup alma prensibini aklaynz.

lem Basamaklar

neriler

nlnz giyiniz. Hidrolik akkann yere dklm olmas, kayarak dmenize veya bir yere arpmanza yol aabilir. Bu nedenle, alma yapacanz alan temizleyip dzenleyiniz. Modl bilgi sayfalarndan, devre kurarken dikkat edilmesi gereken hususlar okuyunuz. Hidrolik devre emasn inceleyerek, herhangi bir hata olup nceden izimi yaplm hidrolik olmadn kontrol ediniz. devrenin, elemanlarn izilen devre zerindeki, devre elemanlarnn sembollerini ve semek zelliklerini gzden geiriniz. stenilen alma koullarn gerekletirebilmek iin, devrede kullanlan almalarda olmas gereken zellikleri belirleyiniz. izimde belirtilen debiye ve basnca uygun devre elemanlarn seip alma masanza koyunuz. Devre elemanlarnn bakm kartlarn okuyarak, dikkat edilmesi gereken bir husus olup olmadn kontrol ediniz. Arzal olabilecek devre elemanlarn retmeninize gsteriniz.

65

Devre elemanlarn uygun konuma gre yerletirmek

Hidrolik devrelerin kurulmas srasnda gvenlik kurallarna daima riayet ediniz. Silindirlerin alma esnasnda ileri gidecekleri gz nnde tutularak, konumlarn seerken dikkatli olunuz. Pistonun nne baka bir devre eleman koymaynz. Kumanda edeceiniz valfleri, kolay eriebileceiniz bir konuma yerletiriniz. Elinizi almalara ok yaklatrmaynz. Balantnn, pompa altrlmadan yaplmas gerekir. Hatta imkan varsa hidrolik g nitesinin elektrik fiini ekiniz. Balantlar, nce dn hattndan balayarak yapnz. Daha sonra sra ile pompa balantsna kadar geri gelerek, izimi yaplan devre emasna gre tamamlaynz. Devrede kullandnz emniyet valfinin ayarn kontrol ederek, devre emasnda verilen deeri uygulaynz. Balantlarda uygun olmayan bir balan biimi varsa, balant elemanlarn kontrol ederek, uygun uzunlukta balant elemanlar kullandnzdan emin olunuz. Pompa kndan balayarak, akkann gidecei hattn balant elemanlarn sra ile kontrol ediniz. Kurduunuz devreyi arkadalarnz ile kontrol ederek, devre hakkndaki fikirlerini alnz. Yanl yapm olduunuz bir balant varsa bunlar dzeltiniz. Hidrolik akkann seviyesini kontrol edip, gerekiyorsa akkan ilave ediniz. lave ettiiniz ya bakm kartna ileyiniz. Elektrik motorunun fiini taknz. Hidrolik g nitesi zerinde bulunan elektrik anahtarn kullanarak, elektrik motoruna enerji veriniz. Elektrik enerjisinin motora gelmesiyle, motor ve motora bal olan hidrolik pompa dnecek, hidrolik akkan devreye gndermeye balayacaktr. Yn kontrol valflerini kullanarak, almalar hareket ettiriniz. lemlerde bir hata varsa, bunu telafi etmek iin gerekli ilem basamana geri dnnz.

Devre elemanlarnn balantlarn uygun biimde yapmak

Devre balantlarn kontrol etmek

Devreyi altrmak

66

Oluabilecek aksaklk ve problemleri gidermek

Devreyi gzlemleyerek, sistemdeki sesi, basnc, hz ve scakl kontrol ediniz. Bir aksaklk var ise devreyi kapatarak, modl bilgi sayfalarnda bulunan arza bulma tablosunu kullanp sorunun yerini tespit ediniz. Eer arzal bir devre eleman varsa, nce devre elemannn bakm kartn inceleyiniz. Bakm kartnda yazan prosedrleri takip ederek, arzay gideriniz. Byle bir durumda yaptnz ilemleri bakm kartna ilemeyi unutmaynz. Devrenin, devre emasnda belirtilen artlar tadndan emin olana kadar devreyi gzlemleyiniz. Arkadalarnz ve retmeniniz ile devreyi inceleyiniz. Kullandnz devrenin ve devre zerindeki elemanlarn alma prensiplerini arkadalarnza anlatnz. iniz bittiinde, devrede kullandnz her eleman temizleyerek yerine koyunuz. alma alannz temizleyiniz.

67

PERFORMANS TEST PERFORMANS TEST

renme faaliyetinde kazandnz becerileri aadaki tablo dorultusunda lnz. PERFORMANS DEERLENDRME alma ara gerelerini hazrladnz m? Hidrolik devre izimini kurallara uygun olarak yaptnz m? Yaptnz izimlerin doruluunu kontrol ettiniz mi? Hidrolik devrelerin kurulmas iin gerekli devre elemanlarn belirleyerek dzenlediniz mi? Hidrolik devre elemanlarnn balantlarn yaparak devreyi kurdunuz mu? Hidrolik devrenin balantlarnn doruluunu kontrol ettiniz mi? Devreyi kontrol ederek bir szdrma olup olmadn kontrol ettiniz mi? Devreyi altrarak sistemin doru alp almadn kontrol ettiniz mi Tertipli ve dzenli bir alma gerekletirdiniz mi? DEERLENDRME Faaliyet deerlendirmeniz sonucunda hayr eeneini iaretlediiniz ilemleri tekrar ediniz. Tm ilemleri baaryla tamamladysanz bir sonraki faaliyete geiniz. EVET HAYIR

68

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen sorularda doru seenei iaretleyiniz 1. Hidrolik devre kurmak istediimizde ilk nce .......................................... yaplmaldr. A. Fiyat Aratrmas B. Devre emasnn izimi C. Balant Elemanlarnn Seilmesi D. Arzalarn Onarm 2. Hidrolik enerjinin retilmesi iin ............................................... yararlanlr. A. nsan Gcnden B. Pnmatik Enerjiden C. Elektrik Enerjisinden D. Is Enerjisinden 3. Akkann hat zerindeki basncn grebilmek iin .................................... kullanlr. A. Manometre B. Balant Elemanlar C. Bakm Kartlar D. Ksma Valfi 4. Elektronik devre, k sinyalini ............... .................. ......................... gnderir. A. Balant Elemanlarna B. Filtreye C. Pompaya D. Selenoid Kumandal Yn Kontrol Valflerine 5. Balantlarn .. altrlmadan yaplmas gerekir. A. Silindir B. Basn Kontrol Valfi C. Pompa D. Yn Kontrol Valfi 6. Devre balantlar .. balayarak yaplr. A. Basn Hattndan B. Dn Hattndan C. Silindirlerden D. Pompadan

69

7. Devre balantlarnn kontrol .. balayarak yaplr. A. Valflerden B. Silindirlerden C. Dn Hattndan D. Pompadan 8. Devre elemanlarnn, izimde belirtilen .. uygun elemanlar olmasna zen gsterilmelidir. A. Debiye Ve Basnca B. Debiye Ve Hza C. Hza D. Basnca

70

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 A C C A B D C D B B

RENME FAALYET 2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 C A C D D A B D B B

71

RENME FAALYET 3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 B C A D C B D A

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. lme sorularndaki yanl cevaplarnz tekrar ederek, aratrarak ya retmeninizden yardm alarak tamamlaynz. da

72

PERFORMANS TEST PERFORMANS TEST

Bir pedala basarak, ift etkili silindiri altrmak istiyoruz. alma srasnda, pedala basldnda; nce ilk silindir ileri gidecek, lk silindir ileri hareketini tamamladnda, dier iki silindir ileri gidecektir. Pedaldan ayamz ektiimizde; nce ayn anda ikinci ve nc silindir, Daha sonra ilk silindir geri gelecektir. Gereken devre emasn izerek, hidrolik devreyi kurunuz.

73

CEVAP ANAHTARI

74

PERFORMANS DEERLENDRME Modlde kazandnz becerileri aadaki tablo dorultusunda lnz. PERFORMANS DEERLENDRME alma ara gerelerini hazrladnz m? Hidrolik devrenin almas iin gerekli devre elemanlarn belirlediniz mi? Hidrolik devre izimini kurallara uygun olarak yaptnz m? Yaptnz izimlerin doruluunu kontrol ettiniz mi? Hidrolik devrelerin kurulmas iin gerekli devre elemanlarn belirleyerek dzenlediniz mi? Hidrolik devre elemanlarnn balantlarn yaparak devreyi kurdunuz mu? Hidrolik devrenin balantlarnn doruluunu kontrol ettiniz mi? Devreyi kontrol ederek bir szdrma olup olmadn kontrol ettiniz mi? Devreyi altrarak sistemin doru alp almadn kontrol ettiniz mi Tertipli ve dzenli bir alma gerekletirdiniz mi? EVET HAYIR

Modl ile ilgili eksikleriniz var ise ilgili faaliyetlere geri dnerek bu eksiklerinizi tamamlaynz. Modl baar ile tamamladysanz retmeninize danarak bir sonraki modle geebilirsiniz.

75

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Deerli rencimiz, Hidrolik Devre modln bitirmi durumdasnz; eer bu modl baar ile tamamladysanz burada elde ettiiniz yeterlikleri bundan sonraki modllerde de sk sk kullanacanz unutmaynz. Bu konularn daha bir ok kez karnza kacann farknda olarak burada kazandrlan yeterliklerinizi gelitirmek ve gncel gelimeleri takip etmek, alannzda yetimi bir eleman olmanz salayacaktr.

76

KAYNAKLAR KAYNAKLAR
AKDOAN Ahmet, TURGAY, R. Engin. Elektropnmatik, Akkan Gc ve Kontrol Sistemleri (Hidrolik-Pnmatik) Dergisi, Say 11, Art Systems. FESTO Didactic, Hidrolik, BULGURCU Hseyin, Enerji Makineleri, OSTM Mesleki Eitim Merkezi, Ankara, 2001 DEMRTA Fayk, Hidrolik ve Pnmatik, Ankara, 1992 FESTO. Temel Seviye Hidrolik Eitim Seti Kullanm Klavuzu, GLL Abdulkadir, Ankara, 1999 Metal Meslek Bilgisi, Ajans-Trk Matbaaclk,

HEMA Endstri A., Hidrolik Elemanlar Katalou, KARACAN smail, Endstriyel Hidrolik, G..T.E.F. Matbaas, Ankara, 1983 KARACAN smail, Hidrolik Pnmatik, Bizim Bro Basmevi, Ankara, 1989 KARACAN smail, Pnmatik Kontrol, G..T.E.F. Matbaas, Ankara 1984 KARTAL Faruk, Manisa, 1999 Elektropnmatik ve Otomasyon, Emek Matbaaclk,

LANG A. Rudi, Akkanlar Tekniinin Temel Esaslar ve Elemanlar, Hidrolik Eitim Cilt I, Akademi Matbaaclk, stanbul MAHROLU Ahmet, Temel Hidrolik, Evren Ofset, Ankara, 1994 ROTA TEKNK. BOSCH Pneumatics, ROTA TEKNK. Hidrolik zet Katalou, SCHMIT A., Der Hydroulik Trainer, Ofsette Producktien Held, Wrzberg SERFEL . Saip, Metalileri Meslek Teknolojisi 2, S.H..E.K. Basmevi, Ankara, 2001 ZORKUN E. Mehmet, Genel Hidrolik, Ankara, 1981

77