graevinsko arhitektonski fakultet u niu

nauka + praksa

12.2 / 2009

O FENOMENU INDIVIDUALNOG I KOLEKTIVNOG U ARHITEKTURI STANOVANJA

Branislava Stoiljkovi1
Rezime, Svi oblici stanovanja, bez obzira na tip, poseduju i svojstva individualnog i ona kolektivnog. Odnos stepena individualnog i kolektivnog u stanovanju, utie na prostorno reenje i kvalitet stana. Ukoliko stanovanje poseduje znatna svojstva individualnog unapreuje mu se kvalitet, ali se istovremeno smanjuje gradotvornost. S druge strane, sa poveanjem urbaniteta smanjuje se individualnost u stanovanju. Analiza svih tipova stambenih objekata jednoporodinog i vieporodinog stanovanja pokazuje da se najvea individualnost uoava kod slobodnostojee jednoporodine kue, te da se ona smanjuje prema zgradama za vieporodino stanovanje. Suprotno tome, svojstva kolektivnog, koja se mogu identifikovati i u nekim tipovima porodinog stanovanja, smanjuju se od zgrada za vieporodino stanovanje ka slobodnostojeoj kui. Kljune rei, porodino stanovanje, vieporodino stanovanje, individualnost, kolektivitet Abstract, All the forms of housing, irrespective of the type, have both features of individual and of collective housing. The ratio between individuality and collectivity in housing, affects apartment layout and quality. If housing possesses considerable features of individuality, its quality level is higher, but at the same time, the urbanity level is lower. If the level of urbanity tends to be increased, individuality in housing is decreased. The analysis of all housing blocks types, both of single family and multifamily housing, reveals that a single family detached house is the most individual one, whereas the individuality decreases going down the scale toward multifamily housing blocks. Contrary to this, the features of collectivity, that can also be identified in some single family housing types, decrease going from multifamily housing blocks toward single family detached house. Key words, single family housing, multifamily housing, individuality, collectivity

Mr Branislava Stoiljkovi, dia

29

graevinsko arhitektonski fakultet u niu

nauka + praksa

12.2 / 2009

1. IDENTIFIKACIJA KOLEKTIVNOG U PORODINOM STANOVANJU

Iako se za porodino stanovanje gotovo po pravilu vezuju karakteristike individualnog, osim slobodnostojee kue, svi ostali tipovi objekata za porodino stanovanje pokazuju u izvesnoj meri svojstva kolektivnog. To se odnosi na nain grupisanja jedinica, broj slobodnih orijentacija stana, slobodu u oblikovanju, gustinu stanovanja koja se postie itd. S druge strane, oni jasno zadravaju veliki broj karakteristika individualnog, koje ih upravo i odvajaju od tipova vieporodinog stanovanja: stanovi imaju neposrednu vezu sa tlom, zasebne prilaze i ulaze, privatna dvorita itd. 1.1. SLOBODNOSTOJEA KUA Kako i sam naziv kazuje, kua slobodno stoji na parceli i ima slobodnu orijentaciju na sve etiri strane. Mogue je ostvariti otvorenost prostora kue prema slobodnom prostoru parcele, kao i povezanost i proimanje unutranjosti kue sa spoljanjim prostorom. Forme kue su slobodne i ukupni volumen esto ralanjen. Svaka kua ima svoj sopstveni izraz, svoj identitet a forma kue je rezultat realnih ivotnih potreba i navika porodice, njenih kulturnih, psiholokih, sociolokih i estetskih kriterijuma. S druge strane, parametri koji odreuju nivo urbaniteta gustina stanovanja, indeks izgraenosti, stepen iskorienosti tla, spratnost itd. - imaju najmanje vrednosti i urbani sklop sastavljen od slobodnostojeih kua karakterie nizak stepen urbaniteta. Zbog takastog sistema grupisanja, one ne mogu da formiraju kontinualni ulini front. Volumen kue je mali, kue sa predbatama, to ih odvaja od ulice te stvaraju ambijent koji je vie nalik ruralnom, ili onome to je naa predstava za ambijent periferije. Pored toga, ovaj tip karakterie i prevelika cena opremanja infrastrukturom i prateim sadrajima. 1.2. DVOJNA KUA Dvojna kua predstavlja prelazni oblik izmeu slobodnostojee kue i kue u nizu, sa nainom grupisanja jedinica izmeu takastog i linijskog. Ona se "lepi" za suseda sa jedne strane, tj. ima tri slobodne orijentacije. To je tip individualne kue kod kog se javljaju i elementi vieporodinog stanovanja. Dvokua je naseljena dvema porodicama, i to je prvi element vieporodinog stanovanja koji se moe identifikovati u individualnoj kui. Dvojna kua ima ogranieniju formu i volumetriju i mogunost za eksternom fleksibilnou je umanjena. Dva dela

dvojne kue su najee identino prostorno i oblikovno reena, pa je time ve umanjena identifikacija korisnika sa mestom stanovanja. Po ostalim karakteristikama dvokua ima sve karakteristike kue za jednoporodino stanovanje, te takoe predstavlja tip sa anti-urbanim karakterom, bez mogunosti da formira gradsko tkivo i gradski ambijent. 1.3. KUE U NIZU Kue u nizu su viespratne, uske i dugake stambene jedinice, sa prozorima ka dve slobodne orijentacije, i sa zajednikim bonim zidovima prema susedima. U funkcionalnom i oblikovnom smislu one se razvijaju po dubini, ka slobodnim stranama, i po visini. One su uglavnom projektovane sa identinim ili slinim osnovama i sa izvesnim spoljanjim vizuelnim odnosom jedne prema drugoj. U tom smislu, personalitet kue je manje izraen, individualizacija forme umanjena, pa identifikacija korisnika sa kuom izostaje ili je svedena na minimum. Kue u nizu bezbeuju veu gustinu stanovanja od slobodnostojeih kua, vei je stepen iskorienosti tla, kao i indeks izgraenosti; veliina parcele se smanjuje, te se skrauju infrastrukturni tokovi. Za njih je karakteristino linijsko grupisanje stambenih jedinica u prostoru, tako da one mogu da formiraju kontinualni ulini front i formiraju ambijente sa izraenim urbanim svojstvima. S druge strane, one i dalje imaju svojstva tipina za individualno stanovanje. 1.4. ATRIJUMSKE KUE Atrijumska kua je jedini prototip stambene kue gde postoji potpuno privatni otvoreni prostor, kvalitet koji ne nude drugi tipovi porodinih kua. Gustina koja se postie ovakvim tipom stanovanja je najvaniji razlog za razvoj atrijumske kue - to je primamljiva ideja da se obezbedi jednoporodino stanovanje sa gustinama koje su karakteristine za vieporodino. U prilog takoe ide i injenica da se znaajno smanjuju trokovi opremanja infrastrukturom. Kua je najee jednoetana, ugraena sa tri strane, zbog ega je sloboda u oblikovanju kue, kao i mogua fleksibilnost stambene jedinice, svedena na minimum. Svi sadraji u kui su okrenuti ka dvoritu. Kue najee nemaju predbatu, nego su postavljene uz ulicu, to utie i na to da mogu da formiraju gradski ambijent. Naselja atrijumskih kua se jo nazivaju i "tepih naselja", zbog oiglednih asocijacija. U takvim uslovima stambene jedinice nisu prepoznatljive i ostaju bez identiteta na planu forme.

30

graevinsko arhitektonski fakultet u niu

nauka + praksa

12.2 / 2009

1.5. TERASASTE KUE Stambene jedinice kod terasastih kua poseduju sopstveni ulaz i imaju pripadajui otvoreni prostor, sveden na krovnu terasu stambene jedinice ispod. S druge strane, terasaste kue karakterie mreasti nain grupisanja jedinica u prostoru, po horizontali i po vertrikali. Jedinice su uglavnom jednoetane, mada postoje i takvi primeri da su projektovane u dva ili vie nivoa. Gustina stanovanja je znatno vea, nivo urbaniteta takoe. Konstruktivni sistem je sloeniji a fleksibilnost manja. Terasasta izgradnja zbog svoje specifinosti prua znaajne mogunosti za individualizaciju i personalizaciju stambenog prostora, samim tim i unapreenje kvaliteta vieporodinog stanovanja. Iako predstavlja znatno humaniji oblik ovog tipa stanovanja, kao recepet za vieporodinu izgradnju se moe posmatrati samo u uslovima visokog materijalnog standarda.

fizikom smislu. Kao glavni kvalitet stambene kule navodi se injenica da zgrade visoke spratnosti oslobaaju teren za druge aktivnosti. Ipak, zbog poveane spratnosti se moe govoriti i o gubitku veze sa tlom i okruenjem, koja je jedino mogua na niim etaama, ali i o neophodnosti udaljavanja od susednih objekata ime se stvara "statian prostor i ambijent bez identiteta". Stambene jedinice su esto samo jednostrano orijentisane, ime se smanjuje njihov kvalitet i upotrebna vrednost. Konstruktivni sistem je zbog visine objekta sloeniji to utie na formu koja je kompaktnija. U mnotvu istih ili slinih stambenih jedinica jedne stambene kule, nemogue je raspoznati stanove, to znaajno utie na oseanje opteg zadovoljstva korisnika. 2.3. JEDNOTRAKT - STAMBENA SEKCIJA Stambena sekcija je sastavljena od grupe stanova na svakoj etai, postavljenih oko vertikalnih komunikacija. Kako ini deo dueg linijskog sklopa, ugraena je sa dve strane,. Stambene jedinice su dvostrano ili jednostrano orijentisane, ime se kvalitet i upotrebna vrednost stanova smanjuju. Sa poveanjem broja spratova i broja stanova po spratu, poveava se i broj stanara, to utie na smanjenje oseaja sigurnosti i privatnosti. Tome takoe doprinosi i samo prostorno reenje, tj. dispozicija i meusobni odnos stanova, komunikacija i zajednikih prostora. Prostori zgrade izvan stanova su najee svedeni na minimumom predviene mere, bez mogunosti da imaju dopunske sadraje, nedovoljno su osvetljeni, nesagledivi iz stanova i nepodesni za stanare zgrade da u njima zapoinju interakcije sa susedima. 2.4. GALERIJSKI SKLOP Kod galerijskog sklopa stambene jedinice su postavljene du horizontalne komunikacije. Vertikalne komunikacije su postavljene na odreenim rastojanjima i stambene jedinice su povezane sa njima preko galerije. Jedinice imaju smanjenu irinu i poveanu dubinu, dvostrano su orijentisane i mogu biti reene u dva ili vie nivoa. Sa poveanjem spratnosti gubi se veza jedinica sa tlom, to se delimino moe nadomestiti postojanjem loa, odnosno kod galerijskog sklopa i postojanjem same galerije. Galerije mogu biti vee irine od one neophodne za mimoilaenje dve osobe, ili sa proirenjima koja su predviena za okupljanje i sedenje, za igru male dece, kao i za obezbeivanje prostora za zelenilo, to doprinosi utisku svojevrsne podignute peake ulice iz koje se ulazi u stanove.

2. IDENTIFIKACIJA INDIVIDUALNOG U VIEPORODINOM STANOVANJU

Individualnost u stanovanju je veoma vaan element u dostizanju zadovoljstva stanovanjem i posebno je bitna za stanovanje u vieporodinim stambenim zgradama. U zavisnosti od tipa objekta u ovim zgradama je mogue ostvariti razliite oblike i stepene individualnosti. 2.1. URBANA VILA Urbana vila je takasti tip sklopa pa ima najoptimalnije uslove osunanja, provetravanja i vizuelnog kontakta sa okruenjem. Ima slobodne sve etiri strane, te je mogue na uglovima projektovati stambene jedinice koje e imati dvostranu, ili ak trostranu orijentaciju to je blie tipu porodinog stanovanja. Takoe, to omoguava takve forme koje e doprineti personalizaciji jedinica i identifikaciji korisnika sa njima. Sa spratnou do 4 etae i brojem stanova po etai od 2 do 4, urbana vila prua znatno humanije uslove za ivot i vee mogunosti za individualizaciju prostora stanovanja nego to je to sluaj kod drugih tipova zgrada za vieporodino stanovanje (galerije, koridori...). 2.2. STAMBENA KULA Sa znatno veom spratnou i veim brojem stanova po spratu, stambena kula postaje dom za mnogo vei broj stanara koji, osim toga to stanuju u istoj kui, nemaju nita zajedniko. U takvim uslovima, stanarima je mnogo tee da prostore stambene zgrade izvan svoga stana doivljavaju kao "svoju" sredinu, prepoznatljivu u

31

graevinsko arhitektonski fakultet u niu

nauka + praksa

12.2 / 2009

2.5. KORIDORSKI SKLOP Koridorski sklop, za razliku od galerijskog, ima stambene jedinice sa obe strane horizontalne komunikacije, zbog ega su jedinice jednostrano orijentisane. Ako su predviene u dva nivoa, koridor se javlja u svakom drugom ili treem nivou, te je mogua poprena dvostrana orijentacija stambenih jedinica ime se poveavaju upotrebna vrednost i kvalitet stana. Sam koridor uglavnom nema dopunske sadraje i njegova je namena svedena na osnovnu, komunikacionu. Zbog obostranog nizanja stambenih jedinica, na nivou koridora je teko izbei uniformnost, javlja se problem intimnosti pristupa u stanove, te se individualizacija prostora ne ostvaruje. U takvim uslovima korisnici se ne mogu identifikovati sa svojim stambenim prostorom. Ukoliko se nizanje jedinica preslikava i na spoljanosti zgrade, individualizacija i personalizacija potpuno izostaju. 2.6. DVOTRAKT U dvotraktnom sklopu se vertikalne komunikacije saimaju u jezgro koje se postavlja izmeu dva stambena trakta, a povezuje se sa njima kratkim horizontalnim komunikacijama upravnim na njih. Na taj nain se pred ulazom u stanove pojaava oseaj privatnosti i individualnosti. Tom utisku takoe doprinosi i injenica da neke prostorije stana imaju i vizuelni kontakt sa pristupnim delom u stan. Dvotrakt se najee radi sa 4-6 stanova po etai tako da svaka stambena jedinica ima poprenu provetrenost i sve prostorije stana su prirodno osvetljene. Primarne, stambene prostorije su orijentisane na spolja, a sekundarne, pomone prostorije ka unutra, tj. ka otvorenom meuprostoru izmeu traktova. Spratnost dvotrakta je najee srednja, do 6 etaa, to takoe doprinosi utisku poveane intimnosti u zgradi.

kua. Zbog svojih fizikih i prostornih karakteristika one su u veoj meri gradotvorni elementi, ali se samim tim sve vie udaljavaju od "ideala" slobodnostojee kue. Za tipove vieporodinog stanovanja se podrazumeva da imaju odlike stanovanja u kolektivu, ali takoe se kroz neke njihove karakteristike u veoj ili manjoj meri ispoljava individualnost u stanovanju. U tom smislu se stanovanje u urbanoj vili moe smatrati sa najvie individualiteta, pre svega zbog male spratnosti, malog broja stanova po spratu, i dvostrane ili ak trostrane orijentacije stanova. U stambenoj kuli je zbog jako velike spratnosti i velikog broja stanova po etai individualnost minimizirana. Stambena sekcija jednotraktnog i dvotraktnog sklopa, iako poistoveena sa pojmom vieporodinog stanovanja, omoguuje da stanovanje ima karakteristike individualnog. Galerijski sklop zbog svoje slinosti sa kuama u nizu nudi mogunosti za individualizacijom, ali nizanje veeg broja stambenih jedinica kojima se pristupa preko zajednike horizontalne komunikacije je istovremeno umanjuje. Taj je problem jo izraeniji kod koridorskog sklopa, gde je horizontalna komunikacija najee neosvetljena i bez dopunskih sadraja. Ako se stanovanje u individualnoj jednoporodinoj kui posmatra kao najpoeljniji tip stanovanja, onda se za vieporodino stanovanje moe rei da e ono biti utoliko prihvatljivije ukoliko poseduje vie karakteristika individualnog.

4. LITERATURA
[1] Baylon, M., Stanovanje, Poslediplomske studije, kurs: stanovanje, Sveske 50 i 73, Arhitektonski fakultet Beograd, 1980, 1985 [2] Bazik, D., Trbi, V., "Personalizacija prostora: dijalog ili monolog?", Ili, D. (ed.), Spratne zgrade sa stanovima za trte, Prosveta, Ni, 1997 [3] Gakovi, S., etiri stanja sklopa u strukturi stambene sredine, Biblioteka "Arhitektonika", Arhitektonski fakultet Beograd, 1991 [4] Ili, D., "Zadovoljenje individualnih i zajednikih potreba u stanu i zgradi-prostorne pretpostavke", Ili, D. (ed.), Stanovi i zgrade za trite, Prosveta, Ni, 1998 [5] Kneevi, G., Viestambene zgrade, Tehnika knjiga, Zagreb, 1989 [6] Marui, D., Sveska 1-10, Arhitektonski fakultet Beograd, 1999 [7] Mihajlovi-Ristivojevi, M., "Uee korisnika u spoljnom oblikovanju viespratnih stambenih objekata", Ili, D. (ed.), Unapreenje i dalji razvoj stanovanja u viespratnim stambenim zgradama, Prosveta, Ni, 1995

3. ZAKLJUAK
Analiza svih tipova porodinog i vieporodinog stanovanja pokazuje da se najvea individualnost u stanovanju postie u slobodnostojeoj porodinoj kui, ali da je ona istovremeno najmanje gradotvorni element. Da bi bila potpuno otvorena ka spoljanjem prostoru (to je jedna od njenih prednosti u odnosu na ostale tipove porodinih kua) neophodno je da bude u prirodnom okruenju, udaljena od suseda. Ostali tipovi porodinih kua i dalje imaju bitne odlike porodinog stanovanja, ali se u njima pojavljuju i odlike stanovanja u kolektivu, i to najmanje izraene kod dvokue, a najvie kod terasastih i atrijumskih

32