Sociologija___________________________________________________________

I Postanak i razvoj sociologije kao posebne drutvene nauke

1.SAVREMENI ZNAAJ SOCIOLOGIJE
Pitanje drutva i odnosa u drutvu zaokupljalo je panju mnogih mislilaca i naunika jo od davnina. Nadstojanje da se shvati priroda, nastanak i razvoj drutva, njegovo kretanje bilo je znaajno za nastanak sociologije kao posebne nauke. Nastanak i razvoj sociologije vrsto je vezan za industrijski progres i nastojanje da se promjene koje su se desile u drutvu, kao posljedica tog razvoja, potpunije spoznaju, tj. nauno prate i objasne. Sociologija ima zadatak da uoi dinamiku drutvenog procesa, rasvjetli njihovu historiju i kretanje, predvidi tok drutvenih promjena. Radi se o neprekidnom i dinamikom kretanju drutva kroz stoljea, tako da se javlja potreba da se procesi koji se javljaju i objasne. Sociologija danas predstavlja znaajnu, modernu, teorijsku i empirijsku nauku, koja kritiki razmatra i prosudjuje drutvene odnose i procese u savremenom drutvu. Socioloka istraivanja su sve vie neophodna za uspjeno funkcionisanje sistema, njegovih demokratskih odnosa i institucija, industrije, administracije i mnogih drugih oblika ljudskog djelovanja.

2. FILOZOFSKI KORJENI
Drutveni fenomeni su zanimali mnoge naunike, posebno filozofe, historiare, teologe i druge, njihove ideje bile su uslovljene vremenom u kojem su ivjeli. Filozofi su oduvjek pokuavali odgovoriti na pitanja: ''ta je ovjek?'', ''Odakle on dolazi?'' itd. Prvi filozofi u Grkoj su istovremeno bili i prvi mislioci i uenjaci. Oni su u svojim djelima razvili mnoge elemente pojedinih nauka koje su se kasnije razvile kao zasebne nauke. PLATON je svojim uenjem razvio mnoge socijalnopolitike koncepcije drutva. Teite Platonove, a i grke filozofije uopte bilo je kako u polisu postii sreu za njegove graane, kako spasiti taj graddravu od propasti i unitenja, kako graane uiniti jednakim itd. On u svom monumentalnom djelu ''Drava'', pokuava nastoji izgraditi idealan model drave, tj.dravnog ureenja. Platonov ideal je uspostava koncepta drave u kojoj e vladati najsposobniji i najodgovorniji predstavnici naroda, tj. filozofi. ARISTOTEL je za razliku od Platona, pokazao vee interesovanje za objektivno posmatranje drutvenih pojava i procesa. Njegova dijela sadre niz injenica i podataka o konkretnom drutvenim ureenjima antike Grke. U svojim djelima ''Politika'', ''Ustav atenski'' i dr. dao je ne samo teorijski doprinos razumjevanju drutva, ve je i praktino naznaio empirijske instrumente sociolokog istraivanja, pomou kojih se odreene pojave mogu pratiti i kvantitativno i kvalitativno iskazivati. Aristotel je uoio da se drutvene pojave ne mogu posmatrati odvojeno od ekonomskih i mnogih drugih. Dakle, Aristotel drutvo razumije u njegovom totalitetu i ne svodi ga na samo jednu pojavu ili proces, nego ga razumije u svoj njegovoj kompleksnosti. U svojim djelima Aristotel je osvijetlio ovjeka i njegove postupke kroz etiri forme drutvene analize: 1. Putem drutvenosti i solidarnosti 2. Kroz posebne grupacije 3. Putem drave 4. Putem pravila o drutvenim odnosima STOICI I EPIKUREJCI su nakon Platona i Aristotela dali poseban doprinos razvoju socioloke misli. Stoici su drutvo shvatali na racionalan nain. Razvili su Aristotelovu misao po kojoj su ljudi drutvena bia, a za razliku i od Aristotela i Platona drutvo su poimali mnogo ire od drave. Ideje o nunosti zajednikog ivota ljudi, zasnivali su na etikom i moralnom naelu ovjeka i njegovih potreba za drutvenou i nunou saradnje sa drugim ljudima.

Sociologija___________________________________________________________
Epikurejci su isticali sasvim suprotna miljenja. Smatrali su da je interes pojedinaca jedini racionalni osnov drutva i ponaanja. (a) RIMLJANI su bili skloni praktinijim nainima razmiljanja o svrsi i smislu drutva i drave. Njihov najvei doprinos je u slijedeem: Praktino su ostvarili neke socijalne ideje grkih mislilaca Podigli su na vii stepen politiku organizaciju drave Razvili su pravo kao osnovu postojanja i funkcionisanja vlasti i osnove prava ovjeka u drutvu. Luccretius je bio pjesnik i jedan od znaajnih mislilaca tog vremena. Izgradio je teoriju o drutvenoj evoluciji. Koristei savremene istraivake metode, on je veoma uspjeno opisao nain i kulturu ivljenja primitivnih naroda, razvoj trgovakih odnosa i sl. Ciceron je na tragu Platonove ideje pokuao dati svoju viziju idealnog modela drave, koju ugovorom legitimira vlast. Slae se sa Aristotelom da je ovjek po prirodi drutveno bie. Traio je odgovore na pitanja: ''ta je pravedno, moralno i korisno za ovjeka?'', zatim ''Kako urediti ivot i dravu i kako se suprotstaviti vladaru koji se osililo?'' Seneka je za razliku od Cicerona, afirmirao staru grku koncepciju o primitivnom periodu drutva kao ''zlatnom dobu'', to je kasnije bila osnova teolokih teorija. (b) KATOLIKA CRKVA Shvatanje kranskih mislilaca se nije mnogo razlikovalo od stoikog, ali njihova misao je bila mnogo univerzalnija i dalekosenija. Osnovne karakteristike te misli bile su: Drutvo je prirodni proizvod Senekino ''zlatno doba'' je zapravo stanje u raju prije ''prvog grijeha'' Dravna uprava je potrebna radi grijeha, kao lijek protiv zloina i poroka Dravna vlast je boanska institucija, za sprjeavanje daljeg zla, a politiki upravljai dobivaju vlast od Boga, pa je svaka politika pobuna grijeh. Uloga drutvenih institucija je ovozemaljska i prolazna i mnogo je manje vanosti od crkve. Glavno pitanje socijalne misli srednjeg vijeka je bila podjela vlasti izmeu crkve i drave. Sv.Tomas Aquinatus je najznaajniji predstavnik te misli. Aristotelovog ovjeka vidi kao drutveno bie i teoriju o prirodnom pravu uspjeno kombinuje sa crkvenom dogmom i stvara jednu vrlo upotrebljivu i efikasnu politiku teoriju vladanja, koje se pridravaju mnogi kranski vladari dugi niz stoljea. NICCOLO MACHIAVELLI je najznaajniji predstavnik neto kasnijeg vremena i potpuno suprotnog misaonog pravca. U djelu ''Vladalac'' on daje upute koje bi trebao da primjenjuje upravlja monarhije ili republike. Njegov polazni stav je ''Cilj opravdava sredstvo'' i time on odvaja politiku teoriju od etike. I kod dananjih dravnika, njegove upute predstavljaju osnovu od koje se kree kako bi se iznala sredstva i mehanizmi pomou kojih se uspjeno vlada. Nakon srednjeg stoljea teorije o drutvenom ugovoru su bile dominantne misaone preokupacije. Teorija o ugovoru kao porijeklu vlasti je veoma stara. Prema toj teoriji porijeklo vlasti, odnosno njen legalitet, proizaao je iz pristanka onih kojima ta vlast upravlja graana. Navest emo neke zagovornike teorije drutvenog ugovora. THOMAS HOBBES je shvatao i razumjevao bit drutvenog ugovora u klasinom smislu. Evo kako je po Hobbse-u nastalo prvo dravno ureenje: Prvo je u ljudskom razdoblju postojalo jedno ''preddrutveno pirodno stanje'' koje je bilo stanje ''rata sviju protiv svih''. Sreom trajalo je kratko. Ljudi su uvidjeli da se moraju udruiti u borbi protiv meusobnih sukoba i prirodnih sila. Da bi se udruili trebala im je neka operazumljiva i obavezujua forma -ugovor. Udruivanje je vodilo obrazovanju i nastanku drutva. Ugovorom su bila definisana zajednika prava, ali i obaveze iz ega je proizala i druga obaveznost: prenoenje dijela pojedinanih prava pojedinaca na opeg upravnog zastupnika ili suvernera.

Sociologija___________________________________________________________
To je dovelo do konstruisanja drave, dakle s ciljem ostvarivanja zajednikih interesa i ciljeva ljudi.

BARUCH DE SPINOZA je bio holandski filozof. On prihvata Hobbes-ov period opeg rata kao ''preddrutvenog prirodnog stanja''. On ide dalje i osnovu drutvenog ugovora vidi i u nunosti uzajamne pomoi pri uspostavljanju podjele rada, koja je znaajno promjenila odnose meu ljudima dovodei ih u meusobnu zavisnost. Ugovorom se garantuje i titi individualnost pojedinca. On stavlja znak jednakosti izmeu drutvenog i dravnog ugovora. Smatra se da su ciljevi obje vrste ugovora isti, a to su: pravda, sloboda i zatita individualnosti ovjeka bez obzira na snagu vladara. On navodi da je vladar odgovoran kako za postupke vlasti tako i za osiguravanje prava pojednica, a graani zadravaju pravo da se pobune protiv vladara koji ne potuje ugovorene princupe. JOHN LOCKE je bio engleski filozof, karakteristian po tome to se suprostavlja Hobbes-ovim i Spinozinim stavovima i kae da uopte nije bilo preddrutvenog prirodnog stanja kao stanja opeg rata i nereda, ve da je bilo jedno stanje u kojem su ljudi ivjeli bez drutvene i politike organizacije. Po njemu kod svih drava je drutveni ugovor je teorijski ali i pravni osnov. Locke je napravio razliku izmeu drave i valadara. Ukoliko vlast vladara prekri ugovor, ona se moe raspustiti bez posljedica za opstanak drave. Ta misao, kako graani mogu i imaju pravo ograniiti vlast vladara i smijeniti ga, bila je veoma revolucionarna. JEAN JAQUES ROUSSEAU svoje ideje iznosi pred samu francusku revoluciju. Za razliku od predhodnika, on u otroj formi postavlja politika pitanja i osvjetljava poziciju ovjeka, njegova prava i mogunosti. Locke-ovoj ideji prava on suprostavlja ideju dunosti, a Hobbes-ovoj ideji po kojoj je ovjek po prirodi dobar suprostavlja ideju da je drutvo po prirodi prljavo. Rousseau se zalae za shvatanje ovjeka u njegovoj cjelovitosti i prirodnosti, ija je najvanija karakteristika: nezavisnost. Rousseau prihvata princip drutvenog ugovora kao naina na koji su se mogle konstruisati drava i vlast. Iz toga izvodi pojam suvereniteta, koji je izraz ope volje naroda, a iz njega vlast izvodi svoj legitimitet. U doba reformacije i renesanse, pod uticajem prirodnih nauka i otkria, trai se i radikalniji pristup u poimanju drutva: odbaciti dogme, natprirodna shvatanja i mistiku i sistematski se vratiti ovjeku, njegovim potrebama, moi i ulozi koju imaju u prirodi i drutvu. CHARLES DE SECONDAT MONTESQUIET u svojim radovima razmatra drutvo analitiki i opisno. Tim pristupom je uoio i glavne razloge raspada Rimskog carstva koje je postalo previe prostrano za svoju nerazvijenu privredu. Smatrao je da mnogi faktori ukljuujui geografski poloaj i klimatski uslovi znaajno utiu na ljudsko drutvo i poloaj ovjeka, obiaje itd. Njegove ideje su snano afirmisane u pravnoj teoriji i praksi. THOMAS ROBERT MALTHUS je dao najzaajniju misao u kretanju mortaliteta i nataliteta stanovnitva. Po njemu broj stanovnika se poveava geometrijskom, dok se proizvodnja hrane i sredstava za ivot poveava samo aritmetikom progresijom. Iz ovoga proizilazi da se stanovnitvo ne moe prehraniti, da to vodi velikoj bijedi i sukobima. Uprkos manjkavosti ove teorije ona je svoj znaaj nala u tome to je postala osnova za nastanak demografske sociologije. DAVID HUME se u objanjavanju drutva i njegovog kretanja najvie pribliio psiholokoj teoriji poimanja ovjeka, te time nagovjestio jedan novi pravac u objanjavanju drutva, kasnije nazvan psiholokom sociologijom. Po Hume-u drutvo ima porijeklo u instiktima, a ne u shvaenom samointersu. Tek mnogo kasnije drutveni proces dolazi pod kontrolu intelekta. U razumjevanju drutva Hume, pored intelekta uvodi i princip simpatije, kao osnov udruivanja. IMMANUEL KANT je smatrao da progres u ljudskom razvoju nikad ne prestaje. ovjekov um je mnogo vei, svijet oko njega postoji samo onoliko koliko ga ovjeov um ini stvarnim. I pored idealistikog pogleda na svijet njega zanima i ovjek, kojeg razumje kroz pojam njegove slobode. Kant-ova filozofija je snano doprinjela razvoju novovjekovne misli, shvatanju ovjekove prirode, slobode, granica spoznaje itd.

Sociologija___________________________________________________________
GEORG WILHELM FRIDRIH HEGEL je svojim filozofskim idejama donio najvei preporod socioloke misli i shvatanja prirode i ovjeka. Hegel ovjeka shvata dijelom cijeline i to samo kada se ostvaruje njegova sloboda. Svoju politiku filozofiju Hegel je izloio kroz problem slobode. Hegel ne prihvata teorije o drutvenom ugovoru. Drava po tradiciji nastaje iz graanskog drutva, ali bez samosvijesti pojedinca, ona nema ni smisla ni svrhe ni mjesta u graanskom drutvu. Dakle, sociologija se na skoro svakom pitanju susree sa filozofijom, bez obzira to se bitno razlikuju po pristupu, sadraju i predmetu intersovanja. Sociologija kao nauka tei emprirskoj verifikaciji, dok filozofiji to nije potrebno. Sociologija ima duboke korjene u filozofiji koja i danas ima jak uticaj na orjentaciju sociologije.

3.TA JE SOCIOLOGIJA?
Najkrae reeno sociologija je nauka o drutvu. Nastala je krakem XVII i poetkom XIX st., u vrijeme velikh drutvenih zbivanja i promjena u ljudskoj civilizaciji, kao rezultat industrijskog napretka, znaajnijeg ovjekovog ovladavanja prirodnim bogatstvima. Njen zadatak je da objasni i razumije samo drutvo i njegove odnose, zbivanja i procese u njemu, njihove ishode kao i poziciju ovjeka i drutva uope. To je kompleksna nauka, koja je povezana sa filozofijom, historijom, knjievnou, pravom, ekonomijom, lingvistikom, psihologijom, antropologijom, demografijom itd. Sociologija je dakle, samostalna nauka koja prouava realne odnose u drutvu, ulogu pojedinaca i grupa u njemu, kao i samo drutvo u najoptijem smislu, njegovu genezu, kulturu, tradiciju i refkelsiju na ovjeka i ljudsku civilizaciju.

4.PREDMET SOCIOLOGIJA
Pod pojmom drutvo u socilogiji se ne podrazumjeva nuno ista stvar. Neki pravci socioloke misli razliito tumae sam pojam drutva. Iz toga slijede i razliita odreenja predmeta sociologija. Moe se rei da je predmet sociologije ispitivanje zakona drutva i njihove meusobne povezanosti i zavisnosti, kao i zakona razvitka drutva uope. Ili jo krae: Predmet prouavanja sociologije je drutvo u konkretnom smislu, odnosno njegovi procesi, pojave i manifestacije.

5.SOCIOLOKI PRAVCI I NJIHOVI PREDSTAVNICI

Neki pravci socioloke misli razliito tumae sam pojam drutva. Iz toga slijede i razlike u definiciji sociologije kao i razlike u odreivanju njenog predmeta prouavanja. Razliite teorije ili pravce u sociologiji su kroz historiju zastupali razni mislioci, navest emo neke od njih. JOHN STUART MILL sociologiju je shvatao kao nauku u najopenitijem i najapstraktnijem smislu. Sociologija je nauka o drutvu u njegovom najopijem smislu. Sadanjost se ne moe izvoditi iz prolosti i zato sociologija treba da prouava drutvo u stanju u kakvom postoji. Mill je najvie poznat po svom ''sistemu deduktivne i induktivne logike''. Put sociologije je ili induktivan od socijalnih pojava ka zakonima ili deduktivan od psihologije i etnologije ka pojavama. Poznat je i po stavu da je neki akt ispravan ako ljudima ini zadovoljstvo, a pogrean ako im nanosi bol. GEORG SIMMEL tvrdi da drutveni odnosi ne postoje u savrenom smislu i da je zato zadaa socilogije da odredi precizno svoje ciljeve i aspekte koje eli razumjeti i objasniti u drutvu. Za njega se obino kae da je zapoeo preporod socioloke teorije i istraivanja. Za njega sociologija nema za cilj razumjevanje zakonitosti psihikih procesa kod pojedinaca, ve samo interakcija kojima se pojedinici povezuju u grupe. Najvei Simmel-ov doprinos socilokoj misli je njegov metod i postupak u analizi drutvenih procesa i odreivanju predmeta prouavanja sociologije.

Sociologija___________________________________________________________

EMILE DURKHEIM jedan je od osnivaa socilogije. Nastojao je svoju teoriju povezati sa praktinim istraivanjem. Djela su mu prepuna podataka o raznim oblicima drutvenog ivota. U pristupu prouavanju drutva i drutvenih grupa, insistira na naunoj objektivnosti. Drutvenu podjelu rada povezuje sa stvaranjem profesije i drutevnih grupa, kao i sa svijeu individue. Vjerovao je da su individue produkt kompleksnih drutvenih sila i da se ne mogu posmatrati izvan konteksta drutva u kojem ive. Koristio je i koncept kolektivne svijesti da bi opisao uslove u nekom konkretnom drutvu. U djelu ''Samoubistvo'', on prouava razloge zato pojedinci poinjavaju samoubistvo i povezuje stopu samoubistava u nekom drutvu sa intenzitetom problema u tom drutvu. SAINT SIMON bio je dobrovoljac u amerikoj i francuskoj revoluciji. Predvidio je glavne teorijske stavove koje je Comte kasnije razvio i sistematizirao u posebnoj nauci. Po miljenju mnogih historiara sociologije Saint-Simon je prvi razvio koncepciju o potrebi stvaranja posebne nauke koja bi se bavila problemima drutva. On je tu svoju nauku nazivao socijalnom fiziologijom. Saint-Simon smatra da se ta nova nauka o drutvu treba da izdigne iznad individua. Drutvo je posmatrao u njegovoj evoluciji i smatrao je da zadatak drutvenih nauka traba da bude otkrivanje zakona koji dovode do drutvenog razvoja. On se u svojim djelima zalae za organizovanje drutva kojeg e voditi i industrijalci za dobrobit cijelog drutva. Vjerovao je da e indusrijalizacija (termin koji je on uveo) poboljati drutvo time to e zavladati pravednost i nestati ratova i siromatva. AUGUSTE COMTE jedan je od osnivaa sociologije, proirio je i sitematizirao osnovne ideje do kojih je doao Saint-Simon i drugi mislioci na prelazu iz XVIII u XIX st., dajui im formu jedne nove nauke. Izgradio je jedan socioloki sistem koji je kasnije nazvan pozitvizam. Comte je sociologiju sistematizirao kao zasebnu nauku i svrstao u red znaajnih nauka. Razvijajui Saint-Simonove ideje on je sociologiju smatrao elementarnom i osnovnom naukom o drutvu, koja ima zadau da istrauje drutvo, njegove najire i najosnovnije pojave. Kao i Saint-Simon i Comte je imao viziju stabilnog drutva kojim vlada elita naunika koji koriste naune metode za rjeavanje nagomilanih problema i za poboljanje uslova ivota ovjeanstva. HERBERT SPENCER bio je engleski filozof. Comte-a smatra svojim prethodnikom u nauci. On pravi analogiju izmeu drutva i organizma: drutvo je organizam, ali je i svaki organizam je drutvo. Takoer pravi i razliku izmeu drave i drutva. Drava je svijesna organizacija u drutvu. Drutvo bez drave i vlasti ne moe funkcionisati, jer dravu ne ini gomila pjedinaca ve uspostavljeni sistem saradnje meu njima. Drava je potpuno potinjena pojedincu i smatra je organom zaduenim da obezbjedi vei stepen slobode za pojedinca nego to bi to bilo mogue bez njenog mjeanja. Spencer je pokuao napraviti sveobuhvatni filozofski sitem zasnovan na njegovoj teoriji evolucije koji bi ukljuivao sva polja znanja. MAX WEBER bio je njemaki ekonomist i historiar-sociolog, funkcionalista, poznat je po svom sistematskom pristupu svijetskoj historiji i razvoju Zapadne civilizacije. Jedan je i od tvoraca sociologije i funkcionalizma, jednog od izuzetno razvijenih pravaca u sociologiji. Izazvan Marksovom teorijim, Weber kombinuje svoja znanja iz ekonomije sa sociologijom u pokuaju da kroz historiku studiju pokae kako uzroci historijskih deavanja u drutvu nisu ekonomske prirode. Nasuprot tome, on u svojim djelima istie uticaj etikih i religijskih ideja za razvoj kapitalizma na Zapadu. Dalje, tvrdi kako su vladajue i religijske filizofske ideje Istoka sprijeile nastanak kapitalizma na Istoku, uprkos povoljnim ekonomskim faktorima. KARL MARX je bio njemaki politiki filozof i revolucionar, jedan je od najuticajnijih mislilaca svih vremena. Marx na poseban i orginalan nain posmatra drutvo i drutvene pojave, procese i odnose. Tvorac je jednog teorijsko-filozofskog i sociolokog sistema, naunog socijalizma koji je bio praktina osnova jednog znaajnog drutvenog poretka u XX st.-socijalizma.

Sociologija___________________________________________________________
Historija, po Marx-u zapoinje kada ovjek poinje proizvoditi i stvarati viak vrijednosti. Proizvodnja je drutveni odnos. Da bi ljudi proizvodili moraju saraivati i zajedno raditi. Iz tih drutvenih odnosa proizilaze veze koje predstavljaju nain ivota. Pojavom privatnog vlasnitva i razvojem privrede dolazi do temeljnih promjena u drutvenoj sferi i do sukoba u meusobnom odnosu ljudi. Te protivrjenosti su osnovna pokretaka snaga drutva i drutvenih promjena. Marx kae:''Nikada neka drutvena formacija ne propada prije nego to budu razvijene sve proizvodne snage za koje je ona dovoljno prostrana i nikad novi, vii odnosi proizvodnje ne nastupaju prije nego to se materijalni uslovi njihove egzistencije nisu ve rodili u krili samog starog drutva.'' TALCOTT PARSONS je bio ameriki sociolog ije su teorije o mehanizmu drutva i organizacionim principima koji stoje iza drutvenih struktura, ostvarile uticaj na savremenu sociologiju. Parsons kao funkcionalista, smatra da je drutvo entitet koji tei samoregulisanju, samoodravanju sa odreenim osnovnim potrebama ukljuujui odravanje drutvenog mira. Po funkcionalnoj teoriji drutvo je analogno organizmu i svaki dio slui svojoj svrsi, tj.izvrava svoju funkciju. Dijelovi drutva sarauju da bi ispinili potrebe drutva jer dijele zajednike vrijednosti i ciljeve.

II Da li je sociologija teorijska ili empirijska

1. METODE I TEHNIKE ISTRAIVANJA U SOCIOLOGIJI
U sociologiji postoje snani sukobi oko toga da li je ona teorijska ili empirijska nauka ili ak da li je ona uope nauka. Dalje se sukobljavaju stavovi o tome koji je predmet prouavanja sociologije i kojim se metodama treba sluiti. Metoda je niz postupaka ili ideja pomou kojih se nastoje uoiti i objasniti odreene pojave i procesi. Najznaajnije metode kojima se sociologija koristi su: HISTORIJSKA METODA prouava globalnu historiju ovjeanstva ili najznaajnijih drutvenih institucija. Iz analiza i podataka dobijenih tom metodom, mogu se spoznati zakonomjernosti, procesi, pravci, tipovi i forme nastanka drutva, kao i njihov razvoj i kretanje. Zadaa historijske metode je da prikupi i proui grau koje su razne drutvene zajednice ostavile iza sebe i da tako otkriva zakonitosti i kretanje drutva. KOMPARATIVNA ILI USPOREDNA METODA se slui komparacijama i usporedbama kako bi se istraile odreene drutvene pojave ili procesi koji su predmet izuavanja. Komparacijama se pokuavaju objasniti odreeni procesi u drutvu. Ovom metodom se koristio Emile Durkheim koji razlikuje tri nivoa usporednih istraivanja: 1. usporedno istraivanje u jednom drutvu 2. usporeivanje pojava u raznim drutvima 3. usporeivanje pojava zajednikih za sva drutva DIJALEKTIKA METODA se kritiki odnosi prema postojeim odnosima i drutvima i vizijski predvia njihovu budunost. Da bi razumjeli neke pojave i procese u drutvu neophodno je znati njihov razvoj i perspektivu, posmatrati ih u njihovom totalitetu i kretanju. Govorei o dijalektici koju je koristio, Marx kae da je nastojao otkriti zakone razvitka, tj. prelaza iz jednog stanja u drugo. Dijalektika metoda je znaajno doprinjela razvoju sociologije kao nauke. Sociologija, putem ove metode, pojedinane pojave stavlja u odnos sa zakonima kretanja cjeline i na taj nain objanjava odreene drutvene pojave i procese i predvia teorijske mogunosti budueg kretanja drutva. METODA SISTEMATIZACIJE ILI FUNKCIONALNE ANALIZE ima za cilj analizu drutvenih sistema, njegovih dijelova i njegovog funkcionisanja. Sistem je osnova drutva, a pojedinci su nosioci funkcija ili konkretnih uloga koje im je sistem odredio. Ovu metodu je koristio Talcott Parsons, po kome ova metoda ima za cilj omoguavanje razumjevanja vrijednosti, porjekla i reda stvari, djelova drutva i pojedinaca u odravanju stabilnosti i funkcionalnosti samog drutva. Ova metoda se najpreciznije koristi u matematici, ali i u biologiji.

Sociologija___________________________________________________________
NAUNA METODA ima zadatak analitiki i spoznajno teorijski spoznati drutvo i njegove dijelove. Zasnovana je na dijalektikoj metodi i najvie je rasprostranjena u marksistikoj sociologiji. Zadatak joj je nastojanje da se teorijska misao na to metodiniji nain sjedini sa pouzdanim i preciznim iskustvenim podacima. Vojin Mili te tekoe dijeli u tri grupe: teorijske, organizacijske i tekoe drutvene prirode. TEHNIKE ISTRAIVANJA Tehnike istraivanja su osnovno sredstvo sociologa u prikuplajanju i interpretaciji podataka o drutvu i pojavama u njemu. Pod tehnikom istraivanja podrazumjevamo: posmatranje, intervju, anketu, upitnik, eksperiment i analizu sadraja. Posmatranje moemo definisati kao nain prikupljanja podataka o pojavama putem neposrednog ulnog opaanja, dakle uz sudjelovanje posmatraa. Vlastito prisustvo olakava istaivau da stekne potpuniji i neposredniji uvid u cjelinu prouavanog problema. Uspjeh istraivaa zavisi od njegove sposobnosti i obuenosti za tu vrstu posla, kao i od povjerenja osoba ili grupa koje eli posmatrati. Anketa je gotovo najraireniji i najpodesniji instrument u sociologiji. Ovu tehniku istraivanja karakterie odsustvo direktnog kontakta istraivaa i anketirane osobe i stroga standardizirana pismena forma upitnika sa predvienim modalitetima odgovora. Vrijednost ove tehnike istraivanja je u velikoj sistematinosti i brzini u prikupljanju injenica koritenjem velikog broja ispitanika. Mana je nedovoljna prilagoenost svim sociolokim potrebama. Intervju je najraireniji instrument istraivanja u sociologiji. Sastoji se od niza usmenih ili pismenih pitanja koja istraiva postavlja ispitaniku. Uspjeh zavisi od sposobnosti i umjea ispitivaa. Postupak prikupljanja injenica se moe podjeliti u dvije grupe koje sainjavaju: 1. instrumenti kojima se prikupljaju injenice i podaci koji su nastali prije nezavisno od istarivanja 2. podaci koji se prikupljaju i selektuju nakon provedenog istraivanja Ta dva izvora se kombinuju, uporeuju i kvantificiraju i ine istraivaku cjelinu. Upitnik je takoer brz i efikasan istraivaki instrument. To je niz unaprijed postavljenih pitanja u pisanom obliku, na koja se od ispitanika trai odgovor. Za upitnik je jako vana formulacija pitanja i odabir valjanog uzorka koji moe biti osnova za izvoenje validnih zakljuaka. Eksperiment kao instrument istraivanja se izvodi u kombinaciji sa posmatranjem, tako to posmatra namjerno i vjetaki izaziva reakcije posmatrane grupe, kako bi se odreni procesi i pojave analizirali, posmatrali i na kraju kvantificirali. Primjenjuje se najee na dvije uporedne skupine, ije se veze ele utvrditi i uporeivati. Prednost eksperimenta je to se posmatrana pojava moe posmatrati u njenom isto izvornom vidu, a mana je ogranienost na male skupine. Analiza sadraja je skup instrumenata ijiom se upotrebom eli dobiti tanija slika, odnosno objektivni i sistematini podaci o pojavama i procesima koji se ele analizirati u drutvu. Analiza sadraja je preteno opisana i putem nje se uspostavlja sistemska analiza odreene pojave ili dogaaja. Najvie se primjenjuje u ispitivanju politike propagande. Propaganda se moe analizirati na dva nivoa: 1. ispitivanje njenih pojava tj. trajnih ciljeva dublje povezanih sa osnovnim ideolokim stajalitima pojedinih pokreta i organizacija. 2. ispitvanje neposrednih propagandnih ciljeva i njihovih efekata Meutim dvije su najznaajnije mane ovog instrumenta: 1. ostaje na isto opisanoj ravni, prouavajui sadraj samo pojedinih oblika, bez mogunosti da ih povee sa irim spletom drutvenih odnosa. 2. nije u mogunosti da konkretno prati pojave i procese

Sociologija___________________________________________________________

IV Drutvo, drutvene pojave, drutveni procesi i drutveni odnosi

1.OPI PRISTUP DRUTVU (ta je drutvo)
Sama rije drutvo moe imati vie znaenja i oznaavati svaku zajednicu ljudi: pleme, naciju, religiozne skupine; po profesionalnom nivou: kulturna, nauna, sportska drutva; ili po principu udruivanja: politika, studentska, socioloka itd. Najoptije znaenje drutva jeste drutveno, takvo da se s jedne strane razlikuje od prirode, a s druge strane od pojedinca - ovjeka. Drutvo je skup ili grupa ljudi raznih dimenzija, koji ive i sarauju u odreenom vremenu i odreenim institucijama, a povezuje ih zajedniki interes odnosno uslovi ivota. Postoje najmanje dvije osnove koje su zajednike svim ljudima i na osnovu kojih egzistira drutvo kao zajednica ljudi: 1. sfera proizvodnih odnosa 2. porodine i brane veze, krvno srodstvo i zajedniko porijeklo

2.NASTANAK DRUTVA
Poto je ovjek drutveno bie, prirodno je da se udruuje i stupa u odnose sa drugim ljudima. Kroz historiju, osnovu ljudskog udruivanja ine: zajedniko porijeklo, krvno srodstvo, zajedniki interesi i potrebe. Otuda i prizilazi ovejkova potreba za drutvom. Osnovni put nastanka drutva vodi od krvnog srodstva. Veze krvnog srodstva ine osnovu stalne solidarnosti i udruivanja. Svaki pojedinac, roenjem u nekoj zajednici smatra se da ima ''neto dato'', tj. neto to mu pripada i emu on pripada i to ga ini dijelom neke zajednice. To udruivanje i zajednitvo, odnosno drutvenost proizvodi odreenu tradiciju, navike, obiaje, kulturu, obiaje, vjerovanje itd. Iz zajednikog ivota i stvorenih navika nastaje potreba za udruivanjem i na iroj osnovi, to naroito dolazi sa podjelom rada i razvojem proizvodne osnove drutva. Danas poznajemo razliite tipove drutava koja su nekad egzistirala, pa se transformisala, razvijala ili pak nestala. U svom razvoju drutvo najee polazi od svojih osnova, kao to su: pleme, horda, gens, kalnovi, prvobitna drutva, zatim arhaina, industrijska, klasna, nacionalna, religijska itd.

3.DRUTVENE POJAVE
Drutvene pojave se razlikuju od prirodnih i individualnih, ali imaju i slinosti. Neki socioloki pravci zastupaju slinosti i tvrde: 1. ne postoji razlika izmeu drutvenih zbivanja i zbivanja u prirodi 2. postoje slinosti izmeu pojava i procesa koji se odvijaju u drutvu i u biolokom organizmu Drugi ipak to negiraju i tvrde da postoje dvije bitne razlike: 1. drutvo nije organizam ni po sastavu, ni po razvoju, ni po djelovanju 2. prirodne pojave teku nezavisno od svijesti i volje ljudi Kako je drutvo sastavljeno od individua, samo one i proizvode pojave i nema nikakvih drugih pojava koje bi se mogle nazvati drutvenim. Drutvene pojave su povezano djelovanje ili ponaanje pojedinaca ili grupa radi ostvarivanja nekog cilja.

4.DRUTVENI PROCESI
Drutveni proces je povezano djelovanje ljudi, odnosno njihovih radnji, akata, postupaka i ponaanja. Drutveni proces je primarna pojava koja uslovljava i izaziva sve ostale vrste drutvenih pojava. Sve drutvene pojave nisu nita drugo do jedan neprakidan proces, zato je drutveni proces i osnova sociolokog interesovanja.Drutveni procesi dovode do promjena(u prirodi, pojedincu ili drutvu). U zavrnoj fazi dovode do uspostavljanja drutvenih tvorevina kao dijela procesa koji se odvija ili se odvijao.

Sociologija___________________________________________________________

5.WEBER-OVO SHVATANJE DRUTVA

Weber u shvatanju drutva polazi od pojedinca. Drutvo svodi na zbir pojedinaca i uzroke svih drutvenih pojava trai u ravni pojedinanih radnji ovjeka. Zalae se za redukciju drutva, svodi ga na drutvene pojave. Smatra da drutvo nema nikakvih posebnih svojstava koja bi bila nezavisna od pojedinaca i da se u potpunosti moe razumjeti i objasniti pomou pojmova koji upuuju na specifine individualne radnje.

6.PARSONS-OVO SHVATANJE DRUTVA

Za Parsonsa je drutvo dio sistema, a njegova osnova unutranjeg organizovanja je normativni poredak, pomou kojeg se uspostavlja kolektivni, organizovani ivot stanovnitva. Normama i pravilima se svakoj jedinki odreuju vrijednosti ponaanja kao i uloga koju joj sistem odreuje. Cilj normativnog poretka je omoguavanje odravanja drutva, realizranje pravila ponaanja, tj. uspostavljanje vlasti i principa ponaanja i to putem zakona. To podrazumjeva i ovlatenja koja drutvo ima u njihovom sprovenju. Da bi jedan normativni poredak funkcionisao mora imati svoj legitimitet. Za Parsonsa je legitimnost utemeljena na religioznim vrijednostima. Parsons razlikuje osobu od pojedinca. Osoba je pojedinac koji je, putem procesa socijalizacije nauen pravilnom ponaanju. Da bi se odrala ravnotea drutva mora postojati autoritarna snaga, koju Parsons vidi u vlasti. Njena funkcija je ouvanje normativnog poretka u drutvu i pri izvravanju svoje funkcije vlast moe primjeniti silu. Vrijednosti, norme, kolektivno djelovanje, djelovanje pojedinaca zajedno sa njihovim meusobnim procesima ine druteveni sistem. Parsons razlikuje tri stadija u razvoju drutva: 1. Prvobitna drutva - prije nastanka pismenosti. Primjer: australijski domoroci. 2. Prelazna drutva nakon izuma pisma i stvaranja politikih institucija. Primjer: Egipat i drave Mezopotamije 3. Moderna drutva vrijeme industrijske i demokracijske revolucije.

7. DRUTVENI ODNOSI
Pod drutvenim odnosom podrazumjevamo povezanost ljudi u drutvenom procesu. Ta povezanost je mnogostruka i raznovrsna. Drutveni odnosi se mogu razliito struktuirati, zavisno od cilja istraivanja. U globalnoj podjeli ih moemo razvrstati u: Unutargrupne odnosi unutar iste drutvene grupe Meugrupne odnosi izmeu razliitih drutvenih grupa Meudrutvene odnosi izmeu razliitih drutava Dalje ih moemo klasificirati na odnose jednakosti i saradnje ili na odnose nejednakosti, sukoba i borbi ili jo dalje na: profesionalne, porodine, politike, kulturne, religijske i druge drutvene odnose.

8. STRUKTURA DRUTVA
Pojam drutvene strukture predstavlja vaan okvir za socioloko prouavanje drutvenih pojava. Kada govorimo o strukturi drutva, govorimo i o njegovom kretanju i razvitku, dakle drutvo uvjek posmatramo iz perspektive njegove razvijenosti u odnosu na stanje nastajanja i evolucije. Struktura drutva je veoma sloena. Drutvo ne sainjava samo jedan element, niti se pomou jednog aspekta posmatranja moe spoznati njegova cjelina. Drutvo je ukupnost svih drutvenih pojava, svih svera ljudskog ivota, ukupnost odnosa i procesa uzajamnog djelovanja ljudi i njihove kulture, tradicije, obiaja i vjerovanja. Ali drutvo ne moemo razumjeti bez njegove najire egzistencije, tj.prirode u kojoj egzistira.

Sociologija___________________________________________________________

V Mo i vlast u drutvu
1. DRAVA
Drava je institucionalni oblik organizovanja drutva. Nastala je kao rezultat ljudskih potreba za zajednikom egzistencijom, zajednikim pravilima itd. U svojim najranijim oblicima, drava je oblik uspostavljanja i posredovanja u ostvarivanju zajednikih interesa lanova zajednice, u interesu zajednikog opstanka. Nastankom drave prestaju biti dominantne rodbinske veze kao osnova udruivanja na odreenom prostoru plemena ili naroda. Uvode se zajednika pravila ili norme, kojih su svi lanovi zajednice duni da se pridravaju i da im se pokoravaju. Da bi se lanovi zajednice pridravali tih pravila i normi u rukama vladara se javlja i aparat sile tj. prinude. Nastanak drave: Ujedinjavanjem naroda Naputanjem nomadskog ivota nekih plemena Udruivanjem naroda, plemena ili ve formiranih drava Osvajanjem novih teritorija ili potinjavanjem drugih naroda Razne teorije o nastanku drave: Religijsko mistina: drava je neposredno dijelo Boije, a vladar vlada Boijom milou Teorija prava jaeg: drava je nastala iz potinjavanja slabijih putem sile Ugovorne teorije: drava nastaje na osnovu ugovora izmeu vladara i naroda, dobrovoljnim potinjavanjem pojedinaca volji vladara Teorija naturalistikog pravca: drava postoji od samog poetka ljudskog drutva Pravna teorija: drava je organizam, ivo bie, linost Hegelova teorija: drava je ''udoredni duh'', koji se razvio od organske zbiljosti Marxova teorija: drava je izraz klasnih suprotnosti nastalih na odreenom stepenu ljudskog razvoja.

2. DRUTVO I DRAVA
Drutvo je specifina i sloena historijska zajednica ljudi. Nastalo je kao proces ljudskog udruivanja i ostvarivanja potreba za opstanak ovjeka kao ljudske vrste. Drava je proizvod drutva, izraz potreba ljudi nastalih na odreenom stepenu razvoja. Bitne razlike izmeu drutva i drave su: Drava je konstruisana na teritotrijalnom naelu, a ne po naelu krvnog srodstva Drava je izraz potrebe za zajednikim opstankom i egzistencijom drutva. Ona je organizovana ustanova vlasti sa funkcijama i pravima prema graanima. Drava ima jaku i vrstu organizaciju, na suprot drutvene. Drava ima prava i obaveze da titi svoje graane od vanjskih i unutranjih nasrtaja Drava za razliku od drutva uspostavlja i izvore za svoje funkcionisanje: dadbine, poreze, priloge koji su obavezni za njene graane. Raspad prvobitnih drutava, podjela rada i vea pokretljivost ljudi uveliko su doprinjeli nastanku drava.

3. IDEALISTIKE KONCEPCIJE O NASTANKU DRAVE

Idealistiki pogled na dravu nalazimo kod Platona i Aristotela. Za Platona drava je izraz vladavine, zakona, kao osnovne jednakosti i slobode graana. Drava treba da ima apsolutnu vlast nad pojedincima, da graane dovede milom ili silom u harmoniju, jer pojedinci su samo dijelovi drave, a stalei su njeni organi. Privilegija koju imaju svi graani je totalna ''pravinost ''za sve, tj. da svaki pojedinac bez obzira kojem

10

Sociologija___________________________________________________________
staleu pripada, apsolutno svoje line interese, potrebe i elje podreuje dravi. Dravom trebaju da upravljaju najmudriji, najbolji, odnosno najsposobniji filozofi.

4.TEOLOKO MISTIKE KONCEPCIJE O DRAVI

Cilj drave nije ostvarivanje zajdenikih interesa nego priprema ovjeka za vjeni spas i za vjeno blaenstvo. Takve koncepcije su dravu podredile crkvi, a politiku teologoji. Augustin tvrdi da postoje dvije drave: Zemaljska, zasnovana na samoljublju ovjeka Nebeska, poiva na ljubavi prema Bogu Ovozemaljski svijet ima svoj poetak i kraj, sva historija je ustvari ovjekov put od Boga do Boga, od prvobitnog pada do najvieg blaenstva. Toma Akvinski kae da je priroda opredjelila ovjeka da ivi u velikoj zajednici i zato je neophodno da meu ljudima postoji neto to e upravljati zajednicom. Dante Alighieri postavlja tri pitanja: 1. Da li je neophodna vladarska dunost? 2. Da li je rimski narod s pravom prisvojio vlast nad svijetom? 3. Da li vlast vladara zavisi od Boga ili od nekog drugog? U ugovorima Dante, ipak, uspostavlja koncept po kojem odvaja svjetovnu od duhovne vlasti. Za Bodina je suverenitet vrhovna zakonodavna vlast nad graanima, a njime raspolae jedino narod.

5. UGOVORNE TEORIJE O DRAVI

Ugovorne teorije polaze od prirodnog prava kao osnova prava i pravinosti. Da bi ostvarili pravinost pojedinci stupaju u ugovorni odnos. Iz toga se izvodi tj. nastaje graansko pravo, koje kao svoju osnovu ima obaveznost kao izraz volje, a koja proizilazi iz ugovora. Za Hobbes-a su ljudi u prirodi jednaki, ali u svojoj brobi za opstanak ovjek je u ratu protiv svakog. Da bi se sprijeilo to stanje stalnog rata svakog protiv svih, potrebno je da svaki ovjek prizna prava drugom i obrnuto, tj. da se uspostavi zakon koji je jednak za sve. Poto se zakoni ne ostvaruju sami od sebe, mora se oformiti i snaga koja e osigurati provoenje zakona, a to je drava tj. vlast. Da bi se uspostavila drava pojedinci trebaju da prenesu svojom voljom tj. ugovorom odreena prava, odnoson svoje interese na vlast odnosno vladara. Tako nastaje drava. John Locke je napravio jasnu razliku izmeu drave i vladara: ukoliko vlast vladara prekri ugovor, ona se moe raspustiti bez posljedica za opstanak drave. Rousseau tvrdi da suverentitet ima izvor u narodu i ne moe se prenositi na vlasit ili vladara. Bez obzira na modalitete konstruisanja vlasti i principe vladanja suverenitet je u narodu.

6. SOCIOLOKE TEORIJE, ODNOSNO KONCEPCIJE O DRAVI

Marksistika teorija nastanak drave vee za podjelu rada i nastanak antagonistikih klasa. Drava je historijska tvorevina na odreenom stepenu drutvenog razvitka. Ona je zatitnik interesa vladajue klase, a vladajua klasa vri svoju vlast preko dravnog aparata kao oblika moi i snage kojom ona raspolae. Marksisti su razvili teoriju o odumiranju drave i njenih funkcija. Neke teorije nastanak drave izvode iz individualizacije suverenosti. Suvremenost je osnova legeliteta postojanja drave i vlasti. Durkheim nastanak i razvoj drave vidi u ''imanentnoj tradiciji volje i svijesti'', iz koje oblikuju suverenost i prenosi na institucionalni oblik drutva, tj.dravu.

11

Sociologija___________________________________________________________
Jo neka vienja drave: Drava je organizacija razliitih nosilaca vlasti koji udruuju odreenu masu ljudi zato da bi uvali i titili, a i proirivali podruje djelatnosti. Drava je ljudska zajednica koja za sebe uspjeno trai monopol zakonitog koritenja fizike sile na odreenoj teritoriji. Drava je organizacija s monopolom na fiziku prinudu.

7. DRAVA I PRAVO
Sa dravom se pojavljuje i pravo. Ono je nastalo iz obiaja i pravila ponaanja ljudi u drutvu. Pored elemenata jednakosti, pravo u sebi sadri i elemente prinudnosti. Drava i pravo su tako vrsto povezani da se teko moe tvrditi da li je pravo proizilo iz drave i obrnuto. Drava raspolae monopolom fizike sile i to na legitiman nain putem pravnog sistema. Pravo je, dakle sistem normi iza kojih stoji aparat dravne prinude koji ih ostvaruje.

8. TIPOVI I OBLICI DRAVNE VLASTI

Drave moemo razvrstati prema raznim osobinama i kriterijima. Danas je najea klasifikacija drava i vlasti na: MONARHIJA vlast je nasljedna, bez vremenskog ogranienja i bez odgovornosti prema narodu. Ustavna monarhija je posebni oblik vlasti, gdje je vlast monarha ograniena ustavom, a monarh je prilikom donoenja zakona obavezan da sarauje sa parlamentom. REPUBLIKA je demokratski tip vlasti u kojoj vladar dolazi na funkciju izborom od strane graana ili parlamenta. Mandat mu je vremenski ogranien, a postupci podloni odgovornosti i parlamentu i graanima. Razlikujemo: Demokratsku republiku suverenost pripada cijelom narodu. Aristokratsku republiku suverenost pripada samo dijelu naroda. S obzirom na uspostavljeni odnos izvrne i zakonodavne vlasti, razlikujemo: Predsjednike i Parlamentarne forme republika DIKTATURA ILI TIRANIJA je vladavina koja nije utemeljena na pravu, ve na nasilju. To je vlast koncentrisana u rukama jedne osobe ili skupine koja je dola na vlast nelegalno npr. dravnim udarom.

Drave prema drutvenom ureenju prema broju dravnih organizacija u jednoj dravi tj. prema unutranjoj strukturi drave dijelimo na: Jednostavne ili unitarne drave imaju jednu organizaciju vlasti, jedan pravni sistem i jedan princip vladanja. Sloene drave u sebi sadre vie drava lanica sa razliitim ovlastima na odreenim teritorijama u okviru jedne drave. U sloenoj dravi postoji savezna drava i bar dvije drave lanice koje djeluju na dijelovima teritorije savezne drave. U historiji je bilo razliitih oblika sloenih drava, kao npr.: i. Personalna unija ii. Realna unija iii. Konfederacija iv. Federacija Drave prema tipu politikog sistema prema poziciji stanovnitva prema dravnoj vlasti, tj. prema nainu raspolaganja suverenitetom, razlikujemo: Autokratiju sistem vlasti koju ostvaruje vladar na osnovu tradicionalnih i religijskih normi, uz pomo sile koju obrazuje i kojom upravlja pojedinac ili jedan broj vjernih podanika.

12

Sociologija___________________________________________________________
Oligarhiju sistem vlasti u kojem manjna vlada veinom, razlikujemo: i. Aristokratsku oligarhiju vladavina plemstva ii. Plutokratska oligarhija vladavina bogatih Demokratiju tip vlasti u kojem vena ima slobode i prava politikog odluivanja. Prava izbora i opoziva predstavnika i nosioca vlasti. Temelj vlasti jeste ideja neotuive suverenosti kojom raspolae narod i iz koje se legitimira poredak i tip vlasti. Razlikujemo dva tipa: i. Antiku demokratiju ii. Modernu graansku demokratiju Demokratiju u novije vrijeme moemo dalje razvrstati na: neposrednu i posrednu, na formalnu i stvarnu, na socijalnu i politiku demokratiju. Drave prema stepenu centralizacije prema odnosu izmeu cenrtalnih i lokalnih organa, tj. prema nainu organizovanja vlasti, u jednom poretku dijelimo na: Centralizirana drava lokalni organi imaju malu samostalnost. U principu oni samo provode akte, volju i naredbe viih organa. Decentralizirana drava lokalni organi imaju veu ili potpunu samostalnost u nekim oblastima. U okviru datih ovlatenja oni odluuju autonomno, na osnovu zakona i drugih vaeih normi. Ostale klasifikacije: Prema klasnom tipu drave: robovlasnike, feudalne, kapitalistike, drave u prelaznom periodu i socijalistike. Prema tipu vlasti: predsjednike i parlamentarne. Prema geografsko-teritorijalnim kriterijima: male, srednje i velike, zatim pomorske i kontinentalne. Tipovi drutvenog poretka nisu statiki. Oni su podloni evoluciji, promjenama, preokretima, transformacijama, nastajanjima i nestajanjima. U najsnanije promjena tipa vlasti ubrajamo: revolucije, dravne udare i prevrate, narodnoosobodilake pokrete, mirne i politike transformacije, ustavne reforme, disolucije i osamostaljivanje drava.

9. MO I VLAST
Mo je prije svega socijalne, politike i ekonomske prirode i kao takva je drutvena kategorija. Pod drutvenom moi podrazumjevamo onu mo koja se pojavljuje i koja se ispoljava u institucionalnom obliku u odnosu prema pojedincima. Ekonomska mo je nerijetko uslovljena i usko vezana sa politikom i teko se moe utvrditi koji je izvor dominantniji i koji je interes preovladavajui. Politika mo je uvjek institucionalizirana mo kojom raspolae odreena politika grupa ili partija ili sama drava. Politika mo je transformisana socijalana i privrednoekonomska mo, koja je kroz vjetu politiku formu i snagu usmjerava na osvajanje vlasti, ali i samu njenu egzistenciju. Bez samostalnosti politike moi i politike sfere dolo bi do stapanja drutva i drave i do nune pojave diktature i tatalitarizma, tj. monopolskog odnosa u raspolaganju klasinim sredstvima dravne prinude. Socijalna mo je snaga koju za sobom nosi industrijski sistem, razvoj tehnike i tehnologije. Njima vlada ovjek i tako zadobija sve znaajniju ulogu u drutvu i u privrednom, ali i u politikom poretku. U razvijenim drutvima sve znaajniju mo imaju pojedinani status, obrazovanje, specijalizacija i znanje u poreenju sa prisilom pa i novcem. Postoje mnogobrojne teorijske koncepcije i gledita na prirodu i karakter moi: Psiholoka teorija polazi od moi kao ljudskog nagona. Funkcionalistika teorija polazi od stava da je drutvo nosilac moi i da ono raspolae s njom kao cjelinom. Za njih mo nije djeljiva na drutvene grupe i individue. Vlast je po funkcionalistikom stajalitu, legitimna mo, jer ima za cilj realizaciju zajednikih ciljeva.

13

Sociologija___________________________________________________________
Marksistiko stajalite smatra da je mo izraz uspostavljenih odnosa u drutvu u kojem vlast ima vladajua klasa i koja s njom raspolae. Mo vladajue klase proizilazi iz poizvodinih odnosa koji su uspostavljeni, a kojima manjina raspolae i prisvaja viak vrijednosti. Mo se najee legitimira i ostvaruje pomou vlasti. Tako je i nastala potreba da se mo ogranii. Navest emo neke od naina ograniavanja moi: Podjelom vlasti Demokratskim legitimitetom i putem nunosti provjere vlasti pred parlamentima i biraima Djelovanjem opozicije Djelovanjem interesnih grupa Putem sredstava informisanja i javnosti U historiji su este manipulacije i upotrebe prevelike koliine moi koju neki pojedinci ili sistemi vlasti upotrebljavaju kako bi ostvarili odreene interese ili ciljeve. Takvim aktivnostima se graani naee suprostavljaju razliitim oblicima otpora. Ukoliko su ti otpori vei i ei, nastupa stanje konfliktnosti i nestabilnosti sistema. Trajne karakteristike tj.obiljeja vlasti su: teritorijalnost, monopol prinude i trajnost. Ona je usko vezana sa drugim drutvenim pojavama, kao to su: mo, autoritet, sila itd. Postoji jasna razlika izmeu moi i vlasti. Vlast je, prije svega samo jedan oblik moi. Ona je institucijalna mo koja je zasnovana na odreenim normativnim predpostavkama, koje imaju za sobom autoritet koji je iskazan voljom graana ili drutvene organizacije. Vlast je takoer izraz legitimiteta i legaliteta, tj. ona je institucionalizovana mo koja ima snagu zakona i volju graana, odnosno ovlatenje da tu volju realizuje. Ona ima specifino obiljeje. Za razliku od moi, koja se rasprostire difuzno, vlast se kree u odreenim granicama. Ona nikad ne znai uspostavljanje potpune kontrole nad onima koji su duni da sluaju. Vlast odrava i titi uspostavljenu drutvenu organizaciju i prije svega slui toj svrsi. Zato vlast u sebi sadri elemente prinude, bez obzira na stepen moralne saglasnosti i volje graana. Legitimna vlast moe biti: racionalna, tradicionalna i harizmatska.

10. DEMOKRATIJA KAO OBLIK LEGITIMACIJE MOI I VLASTI

Svaka vlast, pa i mo ele da zadobiju legitimitet, tj.da zadobiju moralno opravdanje svog postojanja i postupanja. Legitimacija moi je priznanje onima koji njom respolau i koji je realizuju da to rade s pravom. Sve dok vlast nije legitimna ona se ne moe smatrati opeprihvaenom i sigurnom, ve se odrava samo uz pomo prisile. Takva vlast izaziva otpor, nesigurnost i na kraju, je osuena na nestanak ili propast. Legitimacija poretka je izraz principa demokratinosti vlasti, odnosno njeno demokratsko obiljeje ili demokratski princip vladanja. Sama rije demokratija je grkog porijekla, gdje je poznata kao vladavina naroda, jo od Klistenovih (570 507 god. p.n.e). Danas, demokratska prava i slobode su postale univerzalno pravo svih ljudi u veim savremenim sistemima vlasti. Pored postojanja pravnog sistema, procedura i pravila veine, demokratija zahtjeva i postojanje politikog pluralizma, slobode i neovisnosti medija, javnosti rada nosilaca dravnih funkcija itd. Demokratija podrazumjeva i podjelu vlasti na: zakonodavnu, izvrnu i sudsku, zatim proirivanje temeljnih prava ovjeka: slobode govora, miljenja, pravo posjedovanja i uestvovanja, koja ujedno i postavljaju i prirodnaprava svakog ovjeka.

14

Sociologija___________________________________________________________

VI Drutvo, drutvene sposobnosti, grupe, procesi i odnosi

1. DRUTVENA STRATIFIKACIJA
Mjesto ovjeka u industrijskom drutvu je uslovljeno, prije svega, njegovom pozicijom u sferi rada. Danas se ne bi moglo govoriti o klasinoj podjeli drutva na klase. Drutvene nejednakosti u savremenom drutvu vie ne proizilaze iz klasne podjele, ve iz nejednakih pozicija uslovljenih statusom, zanimanjem, radom, sposobnostima i znanje. Kako mo i ugled nisu jednako rasporeeni meu pojedincima javlja se nejednakost, a samim tim raaju se konflikti i suprotnosti kako unutargrupni, tako i u drutvu uope. Ta nejednakosti i razliitost statusa pojedinca u drutvu se u sociologiji naziva drutvenom stratifikacijom. Nejednakost moe biti: bioloka, duhovna i materijalna, dakle individualna i drutvena. Primjeri bioloke teorije nejednakosti: crnci u SAD-u, faizam, neofaizam. Iz dosadanjih historijskih iskustava moe se zakljuiti da je bioloka osnova samo pokrie, opravdanje tipa vlasti i poretka koji ima osnovu u rasnoj ili nacionalnoj diskriminaciji. Parsons, kao predstavnik funkcionalistike teorije, drutvenu stratifikacju posmatra kao neophodan uslov za uspjeno funkcionisanje drutva. Drutvena stratifikacija je po funkcionalistima, nain podjele drutvenih uloga onima koji su najsposobniji da ih obavljaju. Dakle, drutvena stratifikacija je pozitivna, funkcionalna i nuna u svakom drutvu. Po marksistikoj teoriji, drutvena stratifikacija je izraz odnosa u drutvu koji se uspostavljaju na osnovama rada i drutvenog uticaja, odnosno moi kojom pojedinac raspolae na osnovu pozicije u procesu rada, a time i u drutvu. Drutvena stratifikacija ne doprinosi integraciji sitema. Drutvo je uvjek podjeljeno u dvije suprostavljene drutvene grupe. Marx razlikuje 4 razvojna stepena drutva i odgovarajuih drutvenih odnosa: 1. primitivni komunizam (predhistorijsko besklasno drutvo do pojave privatne imovine) 2. robovlasniko drutvo (gospodari i robovi) 3. feudalizam (plemstvo i kmetovi) 4. kapitalizam (kapitalisti i najamni radnici)

2. DRUTVENE GRUPE
Pod pojmom drutvene grupe, sociologija podrazumjeva organizovane ili neorganizovane skupine ljudi u kojima obavljaju raznovrsne aktivnosti radi zadovoljenja zajednikih interesa. Kroz historiju ovjek ne ivi kao izolirani pojedinac, nego meusobno povezan s drugim ljudima. Njegova aktivnost se odvija unutar i putem raznih drutvenih grupa. to je drutvo razvijenije i ovjekove potrebe raznovrsnije , to su i drutvene grupe brojnije i po svom karakteru i sadraju raznovrsnije. Danas se meu najznaajnije drutvene grupe ubrajaju: porodica, klasa i nacija. Grupu ine ljudi, akteri, s jedne strane i odnosi koji se uspostavljaju pripadnou, s druge strane. Ni jedna linost nije lan samo jedne drutvene grupe, ve istodobno pripada razliitim grupama, kao to su: profesinalne, radne, kulturne, vjerske, politike itd.

15

Sociologija___________________________________________________________ 3. VRSTE DRUTVENIH GRUPA

Razvrstavanje drutvenih grupa u demokratskim drutvima ini se nepotrebnim, pa ak i nemoguim. Ipak, radi lakeg analiziranja moemo ih podijeliti na globalne i parcijalne drutvene grupe. Globalne drutvene grupe su one drutvene grupe koje imaju zajednike interese i koje ine jedinstvo drutvenih procesa i odnosa u irem smislu, npr. pleme, narod, nacija. Parcijalne drutvene grupe su: porodica, kasta, stale, klasa, politike stranke, profesionalne grupe, sluajne grupe itd. Globalne drutvene grupe 1. Pleme Plemenske zajednice su nastale na dva naina: 1. porastom jedne ljudske grupe do nivoa koji se moe smatrati plemenom ili 2. udruivanjem vie grupa u jednu plemensku zajednicu tj.pleme Postoje razliite definicije plemena tj.plemenske zajednice, meutim najznaajnija je slijedea: ''Pleme je grupa pojedinaca koja skupa stanuju i koji imaju zajedniku teritoriju, jezik, nain ivota i krvno-srodnike veze.'' U pravnoj literaturi pleme je primitivni oblik dravne tvorbe. Pleme nastaje i odrava se na krvno-srodnikim vezama, rodbinskim svojstvima, a najvaniju ulogu ima porodica. Izmeu srodnih plemena na odreenoj teritoriji, a radi zadovoljavanja zajednikih potreba, dolazi do uspostave plemenskih saveza, prvo privremenih, a kasnije i trajnih. O realizaciji zajednikih prava i obiaja u plemenu starao se starjeina ili plemenska poglavica. On je voa u ratu, a sudija u miru. Njegova funkcija je obino bila nasljedna. U doba plemena, ovjek je koristio preteno gotove proizvode prirode uz slabo razvijenu proizvodnju. Kako su se razvijale proizvodne snage pojavili su se prvi oblici svojine i to uglavnom nad alatima, oruima i orujem. Neka od tih sredstava su bila u upotrebi veeg broja ljudi, pa su predstavljala kolektivnu svojinu. Ujedinjavanje veeg broja plemena je preko stvaranja zajednikog jezika, teritorje, navika, obiaja, normi itd. doprinjelo nastajanju naroda. 2. Narod Narod se pojavljuje u razdoblju raspada plemenskih zajednica i njihovog okupljanja u vee drutvene grupe. Razlozi raspada su slijedei: irenje teritorija, podjela rada, tehniki pronalasci, ovladavanje prirodnim bogatstvima, potreba ire razmjene, ukratko pojava novih drutvenih odnosa. Narod je posebna drutvena grupa nastala na odreenom stepenu drutvenog razvoja i to najee na osnovu: zajednikog porijekla, teritorije, jezika, kulture, obiaja i tradicije. Narodi su kroz historiju imali razliite oblike nastanka i razvoja, razliite mogunosti organizacije i egzistencije, bogatu tradiciju, historiju, mitove i legende. 3. Nacija Afirmacijom i razvojem naroda javlja se nacija kao via faza drutvenog organizovanja i identifikovanja sa teritorijom i pripadnou jednoj drutvenoj grupi. Proces transformacije i prerastanja naroda u naciju poeo je kada su se razvili kultura, jezik, privreda itd. Novi drutveni odnosi su zahtjevali odreena pravila i norme pomou kojih se obezbjeuju odreene sigurnost i jednakost ljudi u procesu koji su novi ekonomski i drutveni sistemi nametali. Ta pravila i norme mogla je uspostaviti, ititi i provoditi jedino drava kao organizovana snaga drutva. Postoje 4 zajednika elementa koja su osnova za konstuisanje nacija: 1. drutveno-ekonomski razvoj koji je praen nacionalnom identifikacijom naroda sa teritorijom, kulturom i poretkom vlasti. 2. jezik, kao sredstvo za sporazumjevanje na irem prostoru 3. kultura, vjera i tradicija, kao model identifikacije pojedinca sa pripadnou jednoj grupi

16

Sociologija___________________________________________________________
4. vlast tj. uspostavljeni poredak iji je cilj jaka identifikacija u kulturnom i teritorijalnom smislu. 4. Neka teorijska gledita i odreenja nacije Postoje razliiti teorijski pristupi i odreenja nacije. Hegelova teorija (teorija njemake klasine filozofije): nacija je duhovna tvorevina, ona je neto to je gotovo apriorno, neprikosnoveno i vjeno. Nacija koja nema svoju dravu, nema ni historiju i ne moe egzistirati, niti se moe konstruisati prije stvaranja dravne teritorije. Psiholoka teorija tvrdi da je svijest ljudi o nacionalnoj zajednici i njihova tenja ive u toj zajednici su odluujui faktor za odreivanja kojoj nacionalnoj zajednici neko pripada. Ta tenja najvie proizilazi iz zajednike historije i jezika. Rasistika teorija smatra da nacija nastaje iz etnikih grupa zajednikog porijekla. Zastupnici ove teorije polaze od biolokih svojstava i smartaju da je nacija ista bioloka i kulturna tvorevina jednog plemena ili porijekla, koja je nadmona nad drugim narodima i nacijama. Funkcionalistiko stajalite nastoji objasniti naciju kao drutvenu kategoriju pomou slijedeih faktora: teritorij, zajedniko porijeklo, jezik, obiaj i navike, zajedniki zakoni, religija itd. Marx i Engels se nisu znaajnije bavili nacionalnim pitanjem. Najsnanije gledite je uspostavio Staljin svojim shvatanjem da nacija mora imati etiri svojstva: 1. zajedniki jezik 2. zajedniku teritoriju 3. zajedniki privredni ivot 4. zajedniki mentalitet Veina teorija su nastojale dokazati kako za razliku od zajednice kojoj autor pripada, neka druga nema pravo nazvati se nacijom. Takve teorije su previe esto bile zloupotrebljiane. Parcijalne drutvene grupe 1. Porodica, opi pogled na prirodu i funkcije porodice Porodica je univerzalna drutvena institucija i nerazdvojni pratilac ljudskog drutva tokom ovjekovog postojanja. Spada u red osnovnih, najstarijih i najtrajnijih drutvenih grupa. Zasniva se na braku i odnosima srodstva, iji lanovi ive u zajednici. Dakle, vezana je prvenstveno krvnim srodstvom ali i drugim vezama. Porodica obavlja dvije temeljne funkcije u svim drutvima: 1. bioloku (reprodukcija) 2. socijalnu (odgoj i briga za potomstvo) I drava i religija, u pravilu interveniu i promoviu porodicu. Religija na sebi svojsten nain uspostavlja kriterije doputenosti braka, gledita na vjernost, preljubu, rastavu braka, odnose prema djeci itd. Na osnovu religijskih gledita drava najee uspostavlja pravne norme, koje postaju obavezne za sve. Veina nekadanjih funkcija porodice je danas prenesena na drutvo. 2. Teorijske koncepcije o porodici Iz sloenosti same prirode i funkcije porodice, kako u drutvu tako i u samom ovjekovom razvoju, pojavile su se razne teorije o porodici. Historijsko-institucionalna teorija polazi od evolucione, ali i institucionalne teorije. Evoluciona teorija porodicu posmatra kao historijsku tekovinu. Za svoj predmet izuavanja uzima historijske tipove i stepene razvoja porodice od najranijih oblika do modernog industrijskog drutva. Institucionalna teorija pristupa porodici kao drutvenoj grupi. Za predstavnike ove teorije, porodica je organizovana drutvena grupa iz koje se izvodi sva druga organizacija

17

Sociologija___________________________________________________________
drutva. Institucionalizacija porodice se ogleda kroz brak i prava ljudi koji takav oblik udruivanja sa sobom nosi (razvod, pravo na nasljedstvo, uloga suprunika u porodici i drutvu itd.). Strukturalno-funkcionalna teorija tvrdi da je porodica drutvena grupa u okviru globalnog sistema i njegovih podsistema. Po Parsonsu porodica je osnova drutvene organizacije. Institucionalno-simbolika teorija za osnovu svoje nalize uzima jezik, simbole, uloge jedinke u grupi itd. Ona posmatra pojedinca i njegovo mjest u grupi. Zbog toga je bilska psihologiji i njenim gleditima. Najvanija funkcija porodice je socijalizacija. 3. Tipovi porodice Veina sociologa razlikuje slijedee tipove porodice: Totemski klan je najstariji oblik porodinog ivota. Taj tip porodice i danas postoji u nekim australijskim plemenima. U njoj postoji zajedniko genetiko ime svih pripadnika roda, dok pripadnici pelmena nemaju zajednikih imena. Kod njih je prisutno uvjerenje o zajednikom porjeklu svih i o posjedovanju zajednikih osobina njihovih predaka, odnosno totema. Potomstvo se odreuje po materinskoj liniji. Velika porodica je najrasprostranjenija kod indoevropskih naroda i danas je u izumiranju i nestajanju. Negdje je bila matrijarhalnog, a negdje patrijarhalnog karaktera. Najstraija ena (u matrijarhalnoj) i mukarac (u parijarhalnoj) je starjeina porodice. Potomstvo se raunalo po enskoj ili po mukoj liniji zavisno od karaktera porodice. U kasnijoj fazi se potomstvo poelo raunati i po mukoj i po enskoj liniji. Taj princip se ustalio i razvio u obiajno pravo i postao vaei princip i u savremenom drutvu. Patrijarhalna porodica je najrasprostranjeniji oblik porodine organizacije u historiji. Njene elemente nalazimo i u velikoj porodici. Razlikujemo 5 glavnih obiljeja patrijarhalne porodice: 1. posjedovanje privatne svojine 2. ekonomska osnova porodice 3. supremacija mukarca nad enom 4. status djece (djeca su potinjena oinskoj vlasti) 5. odnos mua i ene (monogamija, a ponekad i poligamija) 4. Tipovi porodice u Bosni i Hercegovini U Bosni i Hercegovini je bio najrasprostranjeniji industrijski tip porodice. Industrijska porodica je nastala iz velike patrijarhalne porodice tako da se i sva obiljeja patrijarhalne porodice odnose i na ovaj tip porodice. Kao najstariji oblik patrijarhalne porodice je porodina zadruga ili velika porodica, koja je egzistirala na pojedinim prostrima Bosne i Hercegovine. Velikom porodicom je upravljao starjeina, kojeg su birali samo ukuani, odnosno lanovi zajednice, a njegova smrt nije znaila i kraj porodice. Drugi tip porodice koji je bio rasprostranjen u BiH je inokosana, mala, poljoprivredna porodica. Ona se zasnivala na poloprivrednom posjedu, to je znatno uslovljavalo i njen patrijarhalni karakter. Raznim agrarnim reformama razorene su patrijarhalne porodice, njeni pripadnici su se raspodjelili na razliite naine i u tri glavna pravca: 1. oni koji su ostali i dalje na selu i obraivali zemlju 2. oni koji su se preselili u gradove i postali industrijski radnici 3. oni koji su se ukljuili u oblike industralizacije, ali zbog raznih uslova i okolnosti su ostali na selu. 5. Inokosna ili industrijska porodica Inokosni ili industrijski tip porodice se sastoji od branih parova i njihove dijece do njihove enidbe ili udaje. Brak je osnova porodice, a njeni lanovi ine bioloku grupu u kojoj se srodstvo rauna i po enskoj i po mukoj liniji. Za razliku od drugih tipova porodice, ovdje su lanovi ekonomsi samostalni. Uspostavljena je faktika i pravna jednakost suprunika, a drutvo kroz pravne odredbe titi porodicu u cjelini, a posebno djecu. Temeljni uslovi koji su doprinjeli ovakvoj transformaciji poreodice su: razvoj industrije i velika pokretljivost stanovnitva

18

Sociologija___________________________________________________________
mnoge od funkcija koje je ranije obavljala porodica, danas u razvijenim zemljama preuzima drutvo tj.specijalizovane institucije(kole, razne socijalne ustanove i centri, zdravstvene ustanove itd.). Na taj nain se smanjuje ovisnost pojedinca od porodice i rodbinske osnove. Zbog toga uspjeh pojedinca u savremenom drutvu sve vie zavisi od njegovih pojedinanih sposobnosti, rada i znanja, a ne od porodie i njenog statusa. U ambijentu modernog drutva, porodica je jedina institucija u kojoj se ljudi shvaaju i razumiju kao cjelovite linosti. Porodica tako i dalje ostaje znaajna ustanova drutva u kojoj pojedinac nalazi toplinu, mir, snagu i podsticaj da iri drutveni aktivitet i vlastiti uspjeh. 6. Pravo na izbor branog druga Brak i porodica u najveem broju zemalja se definira kao pravo linog izbora ovjeka, kao sferu privatnosti. Porodica i njeini stariji lenovi, u demokratskom drutvu su izgubili pravo posrednitva i odluivanja u ime mlaih lanova, prilikom izbora i zakljuivanja braka. Pravo meusobnog izbora partnera je danas neotuivo i ljudi ga se ne ele vie odrei. Pravo na izbor brenog druga je i pravo na planiranje porodice. To je osnovno ili prirodno pravo svakog pojedinca. U patrijarhalnim sredinama dominira stihijnost u reprodukciji i veliini potomstva, dok savremena porodica to planira. 7. Rastava ili slom braka Porodica i brak moe imati i drugu stranu, a to je nestanak, raspad, rastava ili slom. Slom braka je proces u kojem dolazi do raspada brane zajednice voljom suprunika ili aktom ovlatene drutvene institucije. Raspoloivi podaci govore o velikom porastu razvoda brakova u Evropi i SAD-u. Za funkcionaliste, rastava braka je reakcija na zajednike norme i vrijednosti. Za Parsonsa to je znak da se brak sve vie drutveno vrednuje. Uzroci rastave brakova se kreu od emotivno-moralnih do tradicionalno-obiajnih i ekonomsko-socijalnih. Tu je i opi proces sekularizacije, tako da zauzimanjem manje krutog stava prema razvodu braka katolike crkva je doprinjela promjeni zakonodavstva u jednom broju zemalja, ime je pojednostavljen postupak legitimacije i naina razvoda braka. Marksistiki teoretiari upozoravaju da rastavu braka uslovljava i nain proizvodnje tj. posebno se ene dovode u teak poloaj. One se pored rada u industriji brinu i za odgoj djece i voenje kune zajednice, a i dalje se od njih oekuje podreena uloga u braku i drutvu. I ta protivrjeja znaju biti uzrok sukobu u porodici, a ponekad i slomu brane zajednice. Rastava braka je pravo branih partnera i ono se sve vie koristi tj.realizira s promjenom pozicije ene u drutvu i u porodici. To je ujedno i izraz realizacije prava na izbor branog partnera, prava na planiranje porodice,a na obrazovanje i izbor mjesta boravka. 8. ena i drutvo Temeljni osnov porodice u itavoj histroiji je bila ena. Ona je nosila najvei teret odranja i razvoja porodice, od bioloke do ekonomske socijalne funkcije. ena je ujedno nosilac transformacije porodice ali i svoje uloge. ene su, prije svega, nosioci reprodukcije, dakle produetka ljudske vrste, one su i supruge i majke, brinu se o domainstvu, djeci i mukarcu, pokoravaju se trediciji itd. Meutim, nije rijedak sluaj u historiji, pa i danas da su iskljuivane iz nasljedstva, zanimanja, visokog stalea i poloaja moi u drutvu. Prva podjela je nastala na spolu (i danas postoji podjela na muke i enske poslove i zanimanja). Dva su stajalita koja pokuavaju to objasniti: 1. podjela rada prema polovima je odreena biolokim i genetskim razlikama izmeu mukarca i ene 2. podjela rada je povezana sa tradicijom i ulogom koju je sebi mukarac prisvojio i da tu poziciju eli zadrati Industrijsko drutvo je promjenilo poziciju ene, meutim dosta analiza koje govore o tome ukazuju na jo uvjek veliku podreenost ene, njenih prava i njene pozicije u

19

Sociologija___________________________________________________________
drutvu. Iz te podreene pozicije ene, javili su se mnogi pokreti koji se zalau za osloboanje ene i afirmaciju njenih prava.

Kaste, stalei i klase

1. Uslovljenost drutvenih nejednakosti Drutvena nejednakost je imanentna svakom socijalnom sistemu. U poetku su se razlike zasnivale na prirodnoj nejednakosti, da bi zadobijale nejednakost na individualnoj razini po snazi i po sposobnostima ljudi, a u kasnijim fazama, s razvojem proizvodnje i prava na posjedovanje nejednakost je zadobijala i organizovanu, tj.drutvenu dimenziju. Razlikujemo nejednakosti izraene kroz slijedee forme ispoljavanja i organizovanja: kaste, stalei, slojevi, klase, profesionalne grupe itd. 2. Kastinska organizacija drutva Kaste su historijska tvorevina, nastale kao proizvod poetne faze drutvenog organizovanja. Najee su osnivane i organizovane na odreenoj vjerskoj osnovi kako bi kasnije zadobile i drutvenu dimenziju. U kastama je poloaj pojedinca vrsto odreen, obino doivotan i naslijeen. Obavljanje istog zanimanja prenosi se iz generacije u generaciju iste porodice. Pripadnost pojedinca se odreuje roenjem, njegov brani partner mora biti istog kastinskog porijekla, njegov nain ponaanja je strogo regulisan kastinskim pravilima. Kaste pripadaju jednom od najstraijih oblika drutvene organizacije. Npr.u Indiji postoje 4 kaste: 1. sveenici 2. ratnici 3. radnici (zemljoradnici, stoari, trgovci, zanatlije) 4. sluge Staleka organizacija Stalei su privilegovane grupe ljudi koje imaju odreenu poziciju ili u drutvu ili u posjedovanom smislu, pravo na zemlju i imovinu, ili u duhovno-religijskom smislu. Nerijetko su sve te privilegije pripadale jednom staleu iz ega je proizilazila njihova mo, ugled, potovanje, ali i strahopotovanje. Stalei imaju odreena zajednika obiljeja: nasljedna prava, hijerajhijska nadarenost i podreenost, zatvorenost, pravna prilagodljivost i staleke titule, odnosno nazivi. U historiji su poznata dva temeljna stalea: 1. stalei duhovnog reda i 2. politiki stalei Najstariji stale su inili duhovni predstavnici. To su bili sveenici koji su ujedno i vraevi i lijenici. Politiki ili plemiki stale se konstruie i razvija u svojoj historiji iz podjele rada i funkcija koje iz tog proizilaze. U kasnijim fazama se taj stale razvrstava u dva reda: na profesionalne upravljae i vojnike. Kasnije je nastao i graanski stale, ime se stvorila predpostavka za iru podjelu u drutvu na slojeve i klase. Stalei kao i kaste imaju isti izvor, zasnovan na podjeli rada i posjedovanju ekonomskih dobara. Iz toga proizilazi i podjela uloga u drutvu. I kastinski i staleki sitem su uspostavljeni pomou religioznih i pravnih normi. Razlika je u tome to je kod kastinske organizacije vea zatvorenost, religiozna obaveznost i prinudnost, dok je kod stalekog organizovanja drutva vei znaaj i obaveznost pravne norme.

Klase i klasna struktura drutva

1. Opi uslovi nastanka klasa Kruta straleka organizacija postala je ozbiljnom preprekom privrednoj dinamici, koja je rui i uspostavlja nove odnose i procese. Poloaj ljudi vie ne zavisi od religioznih i pravnih normi i staleke pripadnosti, ve od ekonomskih zakonitosti trita, sposobnosti

20

Sociologija___________________________________________________________
znanja i rada. U tom novom procesu dolazi do nejednakosti, koje se sve vie ispoljavaju i zadobivaju formu suprostavljenosti na dvije velike klase. Drutveni poloaj kasti i stalea odreivali su prvenstveno religiozni oblici prinude, a drutveni poloaj klasa ekonomski i pravni oblici. Marx je smatrao da se ljudsko drutvo razvijalo kroz etiri glavna razdoblja: primitivni komunizam, drevno drutvo, feudalno drutvo i kapitalistiko drutvo. Sva drutva poslije primitivnog komunizna, kao primjera beskrajnog drutva, su podjeljena na dvije klase: gospodari i robovi u drevnom drutvu, plemii i kmetovi u feudalizmu i kapitalisti i najamni radnici u kapiatlizmu. Dalja podjela rada uvjek zahtjeva nove drutvene odnose i transformaciju samog drutva. 2. Odreivnje pojma klase Mnogi su se autori bavili definisanjem kalse i njenih funkcija, npr: Marx istie:''ukoliko milion porodica ive pod jednakim ekonomskim uslovima egzistencije koje njihov nain ivota,njihove interese i njihovo obrazovanje odvajaju od naina ivota, interesa i obrazovanja drugih klasa i njima ih neprijateljski suprostavljaju, utoliko oni ine klasu.'' Marx jo istie da u procesu proizvodnje postoje dvije velike klase: 1. vlasnici sredstava za proizvodnju 2. vlasnici radne snage I Lenjin proiruje Marxovo stajalite:''Klase su velike grupe ljudi koje se razlikuju po svom mjestu u historijski odreenom sistemu drutvene proizvodnje, po svom odnosu prema sredstvima za proizvodnju, po svojoj ulozi u drutvenoj orgaizaciji rada i prama tome po nainu dobijanja i veliini onog dijela drutvenog bogatstva kojim raspolae.'' I Weber slino Marxu, kao u ostalom i veina socijologa se slae da ekonomska osnova ini temeljni kriterij za nastanak i raslojavanje drutvenih klasa. Anthony Giddens tako razlikuje tri glavne klase u razvijenom kapitalistikom drutvu: 1. gornja klasa temelji se na vlasnitvu nad sredstvima za proizvodnju 2. srednja klasa temelji se na posjedovanju obrazovnih ili tehnikih kvalifikacija 3. nia (radnika) klasa temelji se na posjedovanju menuelne snage Veina teoretiara se slae sa ocjenom da su klase mnogo vie od puke skupine pojedinaca. Tako Frank Parkin tvrdi da je ''osnovica klasne strukture nagraivanje u modernom zapadnom drutvu i struktura zanimanja''. Dakle, nagrada povezana sa zanimanjem je usko vezana sa drutvenim gledom, a sve to zajedno ini temelj ljudske i drutvene nejednakosti u modernom industrijskom drutvu.

Politike stranke
1. Uslovi egzistencije politikih stranaka Politika je univerzalna ljudska kategorija. I danas kao i u davna vremena koristi se skori ista terminologija za oznaavanje politikih procesa i odnosa-politika, graani, vlast, republika, tiranija, anarhija itd. Mnogi termini su grkog ili latinskog porijekla. Sama rije politika oznaava poslove vezane za polis, grad-dravu, kao posebnu zajednicu slobodnih ljudi. Meutim, politika je protivrjean proces. U istom drutvu djeluju razliite politike stranke i svaka od njih istie svoju vrijednost za drutvo, dok su ostali manjevie tetni ili suprotni zajedniim interesima. Politika modernog vremena nije vie nadmo, nego se njeni efekti i svrha postojanja mjere doprinosom konkretnim zajednikim ciljevima u drutvu. Tako politika kao ljudska djelatnost postaje sredstvo, a ne svrha drutva, uspostavlja svoju organizaciju i instucionalizira se kroz politike stranke ili organizaciju drave koju one legitimiraju. 2. Znaaj i funkcije politikih stranaka Politike stranke nastaju u periodu znaajnih drutvenih reformi, a to je krajem XVIII st. u Engleskoj i SAD-u, a u Evropi tokom XIX st. sistem predstavnike vladavine polazi od praktine spoznaje da graani kao nosioci suvereniteta ne mogu neposredno donositi politike odluke, npr.okupljajui se na trgovima kao u doba stare Atine.

21

Sociologija___________________________________________________________
Suverenitet se legitimira putem izbora, tj.izabranih predstavnika, koji u ime graana i u opem interesu vre funkciju vlasti i nakon nekog vremena podvrgavaju se kontorli odnosno ponovnim izborima. U najopijem smislu, stranke su politike organizacije iji je cilj preuzimanje i vrenje dravne valsti ili bar uee u njoj ili stalan uticaj na nju radi zatite i ostvarivanja odreenih kalsnih, odnosno grupnih interesa u okviru jedne ideoloke koncepcije o optoj dravnoj politici i zajednikim interesima drutva. Da bi politika stranka funkcionisala neophodno je da posjeduje: 1. program u kojem izlae svoje politike ciljeve i poglede 2. odreenu organizacionu strukturu formu putem koje ostvaruje politike ciljeve. Zabrana udruivnja je karakteristika totalitarnih i diktatorskih sistema u kojima politika od sredstva postaje cilj. Razlikujemo dva najrasprostranjenija tipa vlasti: 1. jednostranaki sistem karakteristian za socijalistiki i faistiki sistem vlasti 2. viestranaki sistem karakteristian je za SAD i veinu razvijenih evropskih zemalja U viestranakim sistemima esto se obrazuju i savezi u izbornom ili postizbornom periodu. Izborni sistem je proces u kojem birai svojim glasovima izraavaju preferenciju u odnosu na strukturu ili kandidate i putem kojih se njihova volja prenosi na mandate. Postoji vie izbornih modela, od kojih su dva najrasprostranjenija: 1. veinski (cilj: proizvesti vladavinu veine jedne stranke ili saveza u parlamentu) 2. srazmjerni ili proporcionalni (cilj: u parlamentu ukljuiti sve postojee snage i politike stranke) Osnovna funkcija politikih stranki je artikulacija interesa njenih pripadnika i njihovo legitimiranje. Po funkcijama stranke djelimo na: 1. stranke miljenja ili kadrovske nastale su u Zapadnoj Evropi i SAD-u. Tee okupljanju uglednih graana, a ne masovnosti. Vrlo su labave u unutranjoj organizaciji. 2. stranke masa ili masovne konstruisali su ih socijalistiki pokreti, a preuzeli su ih komunistike partije, faistike stranke i u novije vrijeme stranke u nedovoljno razvijenim zemljama. Unutranja organizacija im je kruta i centralizovana sa velikom dominacijom autoriteta voe. S bzirom na prog.ciljeve i nain prezentacije politikih zahtjeva i ciljeva mogu se razlikovati: konzervativne, liberalne, socijalistike, nacionalistike, komunistike ili faistike stranke. 3. Politike grupe i profesionalna udruenja Politike grupe i profesionalna udruenja koja zajedno ine interesne grupe ili grupe za pritisak, najee nastaju jer institucionalni sistem nije u mogunosti realizoveti niz pitanja za koja graani smatraju da su vana za uu grupu ili profesiju. To su otvorene drutvene grupe koje okupljaju ljude bez ili sa formalinim uslovima prijema. Cilj odreuje sama svrha udruivnja i oblik organizovanja. Najee je to afirmacija i tenja za ostvarivanjem odreenog cilja ili skretanje panje javnosti na odreena pitanja. Razliit je i nivo udruivanja: od likalnih sredina do pokreta irokih, pa i svjetskih razmjera. Razna profesionalna, politika i struna udruenja su i snaan korektiv vlasti, putem kojih se utie na javno mjenje i odluke institucija sistema ili se suprostavlja provoenju tih odluka. Uspjeh udruenja zavisi od tri faktora: 1. jasne formulacije ciljeva 2. organizacione sposobnosti i broj ljudi koji pridobivaju za svoje ciljeve 3. stepen aktivnosti vodstva i sljedbenika, kao i rezultat te aktivnosti danas postoji irok spektar raznih udruenja. Meu stabilnije i trajnije moemo uvrstiti pokrete ili grupe za mir, nacionalnu ravnopravnost, za razoruanje, za ostvarivanje autonomija ili samostalnost, za prava ljudi, za vjerska prava itd. Za razliku od politikih stranaka interesne organizacije nemju namjeru preuzeti mo, niti vlast u drutvu, nego im je cilj uticati na politike stranke ili vlade kako bi ostvarile svoj interes.

22

Sociologija___________________________________________________________
Zajedno sa politikim strankama, interesen grupe su osnova demokratskog sistema i demokaratskih odnosa u jednom drutvu.

VII. DRUTVENI POKRETI I DRUTVENI SUKOBI

1. DRUTVENI POKRETI opi pristup
Pod drutvenim pokretom podrazumjevaju se kolektivna nastojanja i akcije da se pospjee, izvedu ili sprijee odreene drutvene promjene. Drutvene promjene ine vee grupe ljudi koje mogu, ali ne moraju imati elemente organizovanosti, esto nastaju sponatano, mogu biti zatvorenog ili otvorenog tipa, mogu imati zatvorenu ili labavu organizaciju, stalno ili privremeno rukovodstvo, stalno ili privremeno lanstvo. Drutveni pokreti su kolektivna volja iz ega i proizilazi njihova mo i snaga. Najsnaniji su korektiv institucionalnog poretka vaninstitucionalnim sredstvima. Institucinalni poredak, tj. sistem vlasti se po svojoj prirodi suprostavlja drutvenim pokretima. Drave, ponosne na svoj suverenitet, smatraju da su one legitimni nosilac drutvenog preobraaja i ne prihvataju lako tue ideje i druge aktere promjena. Drava upotrebljava razliite mjere, a nerijetko i mjere represije i nasilja kako bi se suprostavila nosiocima promjena. Bottmore smatra da postoje tri faze kroz koje su proli pokreti u svom historijskom razvoju: 1. kada su pokreti bili jedino efikasno sredstvo da se izraze nastojanja za drutvenim promjenama borba za osnovna demokratska prava graana u svim zemljama. 2. kada vlasti nastoje umanjiti prava i slobode graana (ukidanjem opeg i jednakog prava glasa ili prava na slobodne izbore) 3. kada nastaje umnoavanje drutvenih pokreta kao manje trajnih oblika drutvenog ivota u zapadnim demokratijama I Turen analizira razvoj drutvenih pokreta kroz tri sadrinski drugaije faze. On drutva dijeli na 3 tipa: trgovaka, industrijska i postindustrijska i tvrdi da svakom tipu drutva odgovaraju i odgovarajui poreti.

Faza 1. 2. 3.

Drutvo Pokreti Trgovako Graanski pokreti (za slobodu i prava graana) Industrijsko Radniki pokreti Postindustrijsko (programirano) Veliki broj novih raznovrsnih pokreta

Faze razvoja pokreta po A.Turenu 2. POKRETI I ORGANIZACIJA

Postoje znaajne razlike izmeu pokreta i organizacije, kako u organizacionoj tako i u sadrinskoj strukturi. U organizacionom smislu organizacija se uspostavlja na osnovama normativnih pravila, koja odreuju unutranju strukturu i ponaanje lanova, dok su drutveni pokreti neinstitucionalizirani oblik djelovanja ljudi bez vrstih normativnih pravila i esto bez ikakve ureene strukture. U sadrinskom smislu razlikuju se po tome to se stranke direktno angauju u borbi za vlast, dok drutveni pokreti se ne bore za vlast nego ak esto dovode u pitanje legitimitet i ciljeve, mjere, norme ili postupke sistema vlasti. Meutim, postoje i slinosti izmeu pokreta i stranaka, npr.svaki pokret ima tendenciju da stvori neku vrstu organizacije, tj.da uspostavi vodstvo, kako bi svoju akciju uinio to efikasnijom.

23

Sociologija___________________________________________________________
Pomou drutvenih pokreta, njihovog broja, uestalosti i intenziteta spoznaje se funkcionalnost drave, njena sposobnost da rjeava aktuelna pitanja, njena mo, tolerancija i demokratinost postupaka i akcija.

3. VRSTE DRUTVENIH POKRETA

Danas drutvene pokrete uslovno moemo podjeliti na: internacionalne one koji se manifestuju na teritoriji pojedinih zemalja one na lokalnom nivou Podjela je uslovna, jer mnogi pokreti imaju sve dimenzije i njihove akcije su od opeg interesa. Od ve afirmisanih pokreta moemo izdvojit: studentske feministike ekoloke razne mirovne pokrete Studentski pokret se javlja krajem 60-tih godina XX st. i on je poslije socijalistikih revolucija najsnanije uzdrmao ustaljene institucionalne odnose drava i politike snage tog doba. Bez obzira na domete i efekte, donio je nove poglede na mnoge oblasti drutvenog ivota (od nauke i muzike, preko odnosa meu poslovima do naina komuniciranja). Osporio je vladajui sistem i ozbiljno doveo u pitanje njegovu sposobnost i legalitet, a naroito u sferi obrazovanja i potroakih potreba. Pokret je prisilio vlasti na velike korekcije i odgovornost za postupke. Feministiki pokret ima svoju dugu tradiciju od borbe za pravo glasa u XIX st. do internacionalne borbe za enska prava. Ta borba je dvojake prirode, protiv ekonomske potinjenosti ena, s jedne strane, i protiv dogmi i zastarjelih tradicija u poimanju ene i njene funkcije u porodici i drutvu s druge strane. Tri su pravca borbe feminsitikih pokreta: 1. antipatrijarhalna usmjerenost odbacivanje obrasca o enskoj ulozi u drutvu 2. antikapitalistika usmjerenost kroz suprostavljanje ekspoloataciji ene kao radne snage i manjem vredonovanju njihovg rada. 3. antiautoritativna usmjerenost zalaganje za potpunu ravnopravnost u svim drutvenim poslovima i funkcijama Rezultati aktivnosti enskih pokreta danas su: osvojeno pravo aktivnog i pasivnog prava glasa u svim razvijenim zemljama, ravnopravnost ene u svim oblicima zakonodavstva, jednakost s mukarcima u sferi rada, odnosno prava na rad i sl. Ekoloki pokret manje ili vie otro kritikuje postojei poredak, zalae se za decentaralizaciju drutva, protivi se svakom naouruanju, a posebno nuklearnom, zahtjeva korjenite promjene u stambenoj politici, obrazovanju i zdravstvu. Nema jasno izgraenu organizacionu formu, niti je sadrniski dovoljno profiliran. Aktivisti ovog pokreta upozoravaju na stanje u ljudskom drutvu, na stanje u prirodi i opasnosti koje industrija i nebriga ovjeka imaju po prirodu i njegov opstanak. U nekim zemljama se iz ekolokog pokreta konstruisala i politika stranka, kao npr. u Njemakoj Stranka zelenih. Ove politike stranke se razlikuju od klasinih jer su zadrale neke karakteristike svojih osnivaa, pokreta, kao npr.ne bore se za vlast. Antinuklearni pokreti su svoju kuliminaciju imali 80-tih godina XX st. njihov osnovni zahtjev je bio smanjenje i ukidanje nuklearnog naoruanja. Vlade velikih nuklearnih sila, pod pritiskom javnosti, pokrenule su proces nuklearnog razoruanja. Danas je prisutna jo jedna vrsta pokreta za koji se mstralo da se, bar na evropskim prostorima, da su izumrli, a koji u svojoj osnovi ima religijske motive i naela. Npr. pokret koji se desio pod nacional-socijalistikim vodstvom u Srbiji, koji je uvezen u BiH putem SDS-a poetkom 90-tih godina XX st. Uz unitenje bonjakog naroda cilj je bio i pripajanje BiH ili njenih dijelova Srbiji, a motivi se mogu treiti u ideologiji svetosti pravoslavlja i prava postojanja samo jedne raligije na tom prostoru.

24

Sociologija___________________________________________________________ 4. DRUTVENI SUKOBI

U sociologiji je, sve do studentskih pokreta krajem 60-tih godina XX st. vladalo stajalite da su drutveni sukobi nepoeljni, nepotrebni i da se smatraju boleu drutva i sitema. Tek se tada poelo na sukobe gledati kao na drutveni fenomen, a ne kao na patoloku pojavu koju treba to prije eliminirati policijskom akcijom. Naputa se do tada vladajue funkcionalistiko stajalite da je drutvo jedn aharmonika cjelina. Danas vie nije mogue govoriti o devijantnostima i odstupanjima od drutvenih pravila i normi. Danas se govori o sukobu kao realnosti, obliku drutvenosti i pokretakoj snazi promjena. Sociologija tei spoznaji glavnih oblika drutvenih sukoba, njihovih uzroka, motiva, snage i ideja koje ih generiraju, ali i posljedica koje iza njih nastaju. Neki sociolozi smatraju da vie nije primaran sukob izmeu rada i kapitala, ve sukob izmeu sitema i graana.

5. TIPOVI SUKOBA
Drutvene sukobe moemo grupisati u dva globalna tipa: 1. individulani i unutargrupni sukobi 2. globalni drutveni sukobi (ratni i industirjski sukobi)

6. RAT KAO NAJTEI OBLIK DRUTVENOG SUKOBA

Rat kao najizraeniji tip drutvenog sukoba spada u red najveih i najtraginijih konflikta u ljudskom drutvu. U svim drutvima, bez obzira na stepen njihovog razvoja i organizacije, javljali su se ratovi. Iz tenje da se spoznaju njihovi uzroci, javile su se i razliite teorije rata: socijal-darvinistika, rasna, geopolitika, nacionalistika, imperijalistika itd. Meutim, sve one u sutini, pokuavaju da opradavaju rat i smatraju ga na neki nain potrebnim. U svim tim teorijama ciljevi su politiki motivirani, a mjerama i potezima vlasti graani su dovedeni su u stanje bezizlaznosti i nemogunosti drugaijeg postupanja i odluivanja. Clausewitch:''Rat nije nita drugo do nastavak dravne politike drugim sredstvima.'' Rat nije samo politiki motiviran, ve u sebi sadri i mnoge druge ciljeve, kao to su: elja za osvajanjem i pripajanjem tuih teritorija i bogatstava, elja za potinjavanjem i dominacijom nad drugom dravom ili narodom itd. Posljedice rata se manifestuju na sve sfere drutva i ljdskog ivota uope.

7. INDUSTRIJSKI SUKOBI
Pod industrijskim sukobima se najee podrazumjevaju razni oblici trajkova, od trajka u jednom preduzeu do generalnog trajka, koji moe zahvatiti jednu granu djelatnosti ili vie njih. trajkovi mogu biti organizovani ili spontani, a zavisno od strategije mogu biti trajkovi upozorenja, pa do trajkova koji paralizuju itav proces rada. U osnovi industrijskog sukoba su interesi: vee nadnice, bolji materijalni i socijalni uslovi, bolja zatita na radu i sl. Interes je osnovni motiv organizovanja i djelovanja ljudi u sukobu.

8. SINDIKAT I INDUSTRIJSKI SUKOBI

Sindikati su organizovane skupine ili drutvene grupe koje zastupaju i predstavljaju interese zaposlenih. Sindikati su znaajno doprinjeli institualizaciji sukoba koja se odvija kroz potpisivanje kolektivnih ugovora. Kolektivni ugovori su tekovina radnike borbe za bolji materijalni i socijalni poloaj zaposlenih. Oni su osnova industrijske demokratije u kojima se ureuju odnosi izmeu radnika i poslodavca. Na taj nain je izvrena stabilizacija odnosa izmeu nosilaca suprostavljenih interesa.

25

Sociologija___________________________________________________________
U zastupanju interesa rada, sindikat je nosilac i akter pregovora sa poslodavcima. Pregovori se odvijaju u skladu sa pravilima. U sluaju nemogunosti sporazuma provodi se postupak arbitrae i posredovanja. Ukoliko se ne provode odredbe ugovora vodi se sudski postupak koji obavezuje sve uesnike na provedbu takvih odluka. Najznaajnije sredstvo u pregovorima sindikata jeste trajk. On je istovremeno i najsnaniji industrijski sukob. Vrlo je uspjean kao institut radnike borbe ukoliko se efikasno i racionalno koristi.

9. INDIVIDUALNI I GRUPNI SUKOBI

Svaka individulana pojava ima obiljeje drutvenosti i ira skupina je prihvata ili joj se suprostavlja. Vano pitanje kroz skoro cijelu ljudsku historiju jeste pitanje odnosa izmeu induvidue i drutva i sukoba koji iz tog dualizma proizilazi. Simel je isticao da je moda izvor sukoba u ljudskoj prirodi, da u ovjeku postoji neka vrsta ''borbenog instikta''. I Frojd potvruje postojanje razornog, odnosno agresivnog instikta u ljudskoj prirodi, kojem se uvjek suprostavlja instikt simpatije ili ljubavi. Bioloka i antropoloka istraivanja prihvataju ideju o postojanju agresivnog instikta kod ovjeka kao unutranji oblik sukoba. Meutim, ni pojedinci ni grupe nisu u stalnom sukobu, ve su to stanja koja imaju svoju genezu i uzroke. Interesi su osnova sukoba. Meutim, i sukobi stimuliu aktere na ostvarivanje interesa. Dovode do drutvenih, a najee i do linih promjena. Sukobi najee pokazuju odnose moi subjekata koji uestvuju u sukobu. Uspostavlja se obrazac ponaanja na osnovu kojeg strana u sukobu moe ocjeniti stepen u kojeme ubudue biti tolerisani njeni interesi i zahtjevi. Obrasci ponaanja se institucionalizuju i uspostavljaju pravila ponaanja uesnika sukoba. Na taj nain oni zadobivaju mirniji karakter i tolerancije, gube otrinu i intenzitet. Meutim, tok sukoba nije takav. Prekoraenja pravila su esta i sukobi nerijetko vode upotrebi sile ili opem nasilju. Meutim, svaki sukob je za sebe specifian. Npr. svaki ratni sukob kroz historiju se zavrio na specifian nain, bez praktinog ponavljanja obrasca iz prolosti ili prethodnih sukoba.

VIII. DRUTVO I RELIGIJA

1. NASTANAK RELIGIJE
Kao sistem vjerovanja i osjeanja, religija se sastoji od tri elementa: 1. teorijskog misaoni nivo predstave i pogleda na sveto kroz mitove, svete textove 2. osjeajnog iskazi najrazliitijih osjeanja u smislu simbolike svete stvari 3. praktinog obredi Religija je spona ovjeka sa natprirodnim silama u nadstojanju da spozna mo prirode i svoju stvarnost. Sociologija kao nauka o drutvu, religiju posmatra kao drutveno uslovljenu teoriju, odnosno posmatra uticaj drutva na religiju i religije na drutvo, dakle njenu drutvenu dimenziju. Religija je naveim dijelom sfera subjektivnosti i osjeajnosti, ali brez obzira na to ona je ujedno i iskustvena injenica, ona se ukalapa u drutvenu stvarnost i predstavlja jedan od dijelova i dimenzija drutvenog razvoja. Mnogi sociolozi su se bavili pitanjem religije. Za Marxa i Engelsa ona je ljudska tvorevina. Za njih je religija izraz samootuenja ovjeka u kojem on bjei od industrijske stvarnosti i svog mjesta u drutvu. Za Durheima je sutina religije u oboavanju samog drutva. On kae da je religija prizvod drutva. Weber u religiji gleda jednu formu pokretake snage koja motivie pojedince na odreene vrste ponaanja i djelovanja, pri emu naglaava posebnost hrianstva. On ukazuje na razliite tipove religijskoe organizacije i na njihove razliite drutvene korjene.

26

Sociologija___________________________________________________________
Funkcionalisti tvrede da je religija institucija ponaanja ovjeka i da je kao takva oblik socijalne kontrole nad pojedincima. Veina istraivaa se slau u stajalitu da je religija univerzalna pojava u svim drutvenim sistemima. Spada u red duhovnih i kulturnih tvorevina koje se mogu razumjeti, ali ne i u potpunosti objasniti.

2. OSNOVNI ELEMENTI RELIGIJE

Religija nije samo ni drutvena pojava, niti natprirodna, niti samo psiholoka. U sutini, svi ovi elementi zajedno ine ne samo pojam ve i samu prirodu religije. Ipak, religija kao drutvena pojava je vezana za ovjeka i njegov ivot u zajednici. Historiari religije upozoravaju sa je religija drutveni proizvod analogno svim ostalim ljudskim tvorevinama i odrava se pomou ljudi i njihove svijesti, uvoenjem novih lanova. Religija uspostavlja svoje sudove i gledita vezana za drutvena pitanja, kao to su: pitanja o vlasti, bogatstvu, drutvenom ugledu, odgoju, obrazovanju, braku, branim odnosima, rastavi braka, pravima i obavezama roditelja i djece, nasljedstvu itd. Uicaj religije na poslunost podanika u svim drutvima je bio velik. Zato drutvene strukture, nerijetko i njihova mo, ovise od uticaja pojednih religijskoh institucija. Psiholoki elementi religije se iskazuju kroz ovjekovu potrebu pripadnosti nekom svijetu i izvoru, nekim snagama izvan ili iznad njega. Ta potreba ima uzrok u samoj ljudskoj prirodi ili u strahu prema nepoznatim silama prirode i ljudskoj nemoi naspram njih. Svi ovi elementi, ali i mnogi drugi zajedno ine osnovu postojanja i potrebe ovjekovog vjerovanja u nadmo prirode i izvan ljudske snage koji se iskazuju u obliku religije. Natprirodna dimenzija religije se ogleda u prihvatanju neeg izvanjskog i nedostinog kao stvarnog. Za ovjekovo vjerovanje nije dovoljno da natprirodno postoji, ve da ga i sam ovjek shvati kao realnost i da ono ima uticaja na njegovo socijalno ponaanje. Psiholoka osobenost religije se ogleda u natstojanjima da se uspostavi kontrola nad svim ovjekovim akcijama, djalovanjima i shvatanjima. Omoguava ovjeku da proiri pojmove o samom sebi, da nae svoj mir i da ispuni svoje praznine, da pobjegne od tegoba svakodnevnog ivota i drutvenog okruenja. Vjerovanje prua ovjeku, sasvim drugi smisao gledita na mo i na rjeavanja koja mu daju nadu. Frustracija kao znaajna psiholoka osobina ovjeka ini veliku osnovu ovjekovog vjerovanja u natprirodno. Religija pojedincu daje snagu i nadu za uspjeh u drugom svijetu, daje mu i samopouzdanje i osjeanje znaenja, doprinosi njegovoj integraciji u socijalni sistem i zajednicu.

3. TIPOVI I FUNKCIJE RELIGIJE

Pored grupisanja religija na razne tipove, ne moe se rei da postoji opeprihvaena tipologija religija, tako V.Pavievi vidi ove tipove: 1. dogmatski 2. emocijalno-etiki 3. racionalistiki 4. institucionalni Prema naelima vjerovanja, odnosno izvorima religije moemo grupisati na: 1. prirodne i 2. objavljene prema njihovim strukturalnim elementima, procesima ili funkcijama: 1. religija tipa ''crkve'' 2. religija tipa ''sekte'' 3. k Oigledno je da je tipologija religija relativna stvar i da zavisi od karaktera analize, odnosno od teorijskog pristupa i svrhe sociolokog istraivanja. Sa tipologijim religije usko su vezane i njena priroda i funkcije. Funkcije religije, iako su u ivotu praktino nedjeljive moemo posmatrati kao:

27

Sociologija___________________________________________________________
*Unutranje funkcije se ogledaju u injenici da za onog koji vjeruje, religija odreuje pogled na samu prirodu, na svijet, na bie. Toj saznajnoj funkciji religije kao unutranje forme pridruuje se njena emocionalno-egzistencijalna ili praktina funkcija. Onaj koji vjeruje, taj zamilja Boga kao bie koje usliava molitve, koje pomae, tjei, koje dakle vri praktinu funkciju u njegovom ivotu. Religija tako postaje ne samo duhovno sredstvo ve i sredstvo za psiholoko savladavanje egzistencijalnih ivotnih problema tj. osjeaja nemoi i oaja. *Spoljnim funkcijama se najpotpunije iskazuje kroz stajalita prema pitanjima koja su izvan sfere duhovnosti, a koja su bitna za ovjeka i drutvo tj. prihvatanje naunotehnikih dostignua i spoznaja o prirodi i drutvu, te ekonomskom, politikom i uope naunom razvitku.

4. PROCES SEKULARIZACIJE
Sekularizacija je proces preovladavanja svjetovnog nad duhovnim, smanjivanje uticaja religije i crkve u drutvu. To je i proces poznat i pod frazom odvajanja crkve od drave. Uloga religije je u predindustrijskim drutvima bila dominantnija i progresivnija. U tim drutvima religija je bila vie prihvaena i integrirana u drutvo. Posljedica toga je da su ljudi imali jedan jedini ''ivotni svijet'', jedan jedini vid znaenja, jednu realnost. Istraivanja voena polovinom XX st. ukazuju da se uticaj religije u svim podrujma drutvenog ivota smanjuje. Meutim, obzirom da je vjerovanje subjektivna kategorija, istraivanja i statistike podatke o procesu opadanja religijskog uticaja treba uzeti sa rezervom. Slabljenje institucionalne religije ne mora da znai i slabljnje religijskog vjerovanja i angamana jedinke u tom procesu.

IX. ODNOS OPE I POSEBNE SOCIOLOGIJE

1. ODNOS SOCIOLOGIJE I DRUGIH DRUTVENIH NAUKA
Poto je sociologija nauka o drutvu, nezaobilazno je pitanje odnosa socilogije prema drugim drutvenim naukama, da bi sociologija odredila svoj predmet istraivanja, neophodno je bilo uinit distinkciju prema drugim drutvenim naukama, koje takoer izuavaju razne aspekte ljudskog drutva i ovjekovog postojanja. Sociologija je nauka koja se ne bi mogla razviti a da se ne slui grom koju joj pruaju druge drutvene nauke. Na osnovu njihovih saznanja, sociologija utvruje opedrutvene zakone nastanka i razvoja ljudskog drutva. Sociologija se razvila kada drutvene nauke nisu mogel odgovorit na pitanja koja su se prednjih postavljala. S druge strane, ni posebne drutvene nauke ne mogu imati punu validnost ako se ne koriste rezultatima sociologije kao najopenitije nauke o drutvu.

2. ODNOS OPE I POSEBNIH SOCIOLOGIJA

U okviru sociologije kao ope nauke, razvile su se posebne discipline koje za predmet svog izuavanja i istraivanja imaju jednu drutvenu pojavu ili dimenziju i koje nastoje te pojave spoznati u njihovom totalitetu. Tako danas postoji vei broj posebnih sociologija, kao npr.: industrijska sociologija, sociologija naselja, sociologija porodice, sociologija umjetnosti, sociologija saznanja, sociologija nauke, sociologija medicine, sociologija religije, sociologija politike, sociologija obrazovnja, sociologija sporta itd. U sutini, opa i posebne sociologije imaju zajedniku osnovu u pristupu izuavanja drutva i drutvenih pojava i koriste iste istraivake instrumente i tehnike, s tim to posebne sociologije odreene pojave dublje i cjelovtije spoznaju i objanjavaju. Na bazi tih spoznaja opa sociologija ih uopava i povezuje s gleditima, odnosno s globalnom drutvenom strukturom i odnosima u njoj.

28

Sociologija___________________________________________________________ 3. SOCIOLOGIJA RADA

Danas se u najirem znaenju moe govoriti o socijologiji rada ili industrijskoj sociologiji koja u sebe apsorbuje pitanja koja se odnose na cjelokupan proces rada. Sociologija rada, u stvari, nadstoji istraiti drutveni ivot u predueu, ali i cjelokupnost odnosa u industrijskom drutvu. Prema tome, njen predmet interesovanja su posljedice rada kako u industriji, tako i u drutvenom ivotu uope, zatim socijalne posljedice i mogunosti automatizacije, posljedice industrijskog razvoja na ekologiju i prirodnu ravnoteu, itd. Teoretiari i istraivai sociologije rada upozoravaju na veoma brzi industirjski razvoj i promjene u sferi rada, a time i drutva u cjelini. Taj proces je neraskidivo povezan sa poveanom urbanizacijom, s poveanim brojem stanovnika u blizini industrijskih centara, velikim migracijama, razvijenim trinim i privrednim komunikacijama, velikom pokretljivou radnika i stanovnitva. Sve to zahtjeva promjenu drutvene organizacije i njenih funkcija u oblasti socijalne zatite, kulturnih potreba, obrazovanja, stanovanja itd.

4. SOCIOLOGIJA KULTURE I UMJETNOSTI

Danas u sociologiji postoji posebno razvijena disciplina koja se bavi kulturom, njenim sadrajima i umjetnikim vrijednostima ovjekovog i drutvenog stvaralatva. ak postoji i posebno sociologija kulture, a posebno sociologija umjetnosti. Funkcija kulture i umjetnosti u drutvu je veoma kompleksna. Kultura i umjetnost su nerazdvojne od dtaog drutva i drutvenih uslova u kojima nastaju, reproduciraju se i manifestuju. Umjetnici su uvjek zavisni od drutva, ak i onda kada su lino uvjereni da su sasvim slobodni i nezavisni od njega. Otuda je nastala i potreba da se kultura i umjetnost shvate i izuavaju u okviru sociologije kulture i umjetnosti kao zasebne socioloke discipline. Na potrebu sociolokog pristupa u izuavanju kulture i umjetnosti jo je i Roussoeau ukazivao. Sociologija se zanima ne samo za historijsko-socijalnu realnost ve i za individualnopsiholoku percepciju i spoznaju. Na taj nain ona nastoji kulturu i umjetnost posmatrati kao cjelinu odnosa i uzajamnih procesa individue i drutva. Dakle, sociologija posmatra taj proces kao uzajamni odnos od kojeg bitno zavisi i sam karakter kulture i umjetnosti.

5. SOCIOLOGIJA NASELJA
Jedan od izraza ovjekove drutvenosti jesu i njegove nastambe, tj. naselja. Naselja doprinose udruivanju stanovnika i njihovom zajednikom ivotu, tradiciji, navikama. Iz pojedinih naselja nastale su lokalne zajdnice koje su se irile sve do odreenih granica koje su obuhvatale pojedine narode i drave. Sociologija naselja nastoji da cjelovito obuhvati prostorno-drutvene procese. Sela su vrlo stra drutvena tvorevina. U njima su ljudi povezani nuno i nezavisno odnjihove volje, prirodnim uslovima i drutvenim osobinama. Danas se posebno razvila sociologija sela kao rezultat potrebe dase nau odgovori na pitanja koja su nametnula brze promjene u drutvu i seoskoj sredini. Sociologija sela je danas vrlo zastupljena kako bi se poljoprivreda razumjela i prihvatila kao posebna industrija, odnosno kao potreba ne samo sela ve i stanovnika grada. Upravo zato neki sociolozi porede znaaj sociologije sela sa industrijskom sociologijiom i nastoje objasniti procese koji sobom nosi industrijski sistem i njegove refleksije na poljoprivredu, na stanovnitvo sela i na raskid sa tradicijom i obiajima koji su se zadrali kao vrijednost kod seoskog stanovnitva. Sociologija grada izuava grad kao tip naselja i njegov odnos prema drutvu kao cjelini. Grad i ivot u njemu su nezaobilazni ne samo za uslove i nain ivota, obiaj i tradiciju, ve i za ureenje drave, za kulturu drutva i za pravo kao osnovu ljudskog ponaanja i jednakosti. Sociologija grada prouava razliitosti gradskih sredina. Naime, gradovi se razlikuju po svojim demografskim i ekonomskim obiljejima, po nainu ivota stanovnitva, po opim obiljejima zemlje u kojoj se nalaze, po svojoj ekonomskoj, politikoj i geografskoj osobenosti.

29

Sociologija___________________________________________________________
Poseban aspekt intersovanja sociologije grada jesu industrijske lokacije, njihov uticaj ne samo na urbanizaciju, ve i na prorodnu okolinu. U SAD je sociologija grada podstakla razvoj razliitih naunih disciplina, npr. ekologiju drutva. Dakle, sociologija grada posmatra grad kao totalitet odnosa. Zato sociologija naselja, uope ima veliko znaenje za drutvo i naravno za opu sociologiju koja na osnovama spoznaja i podataka do kojih doleze sociolozi istraujui specifinost sela i grada, odreuje poziciju ovjeka i njegovih veza i odnosa sa drutvom i prirodom.

30