- MILJENJE - INTELIGENCIJA MILJENJE MILJENJE je psih. funkcija koja slui udovoljavanju biosocijalnih i saznajnih potreba ovijeka.

Zadatak miljenja je saznanje stvarnosti, prirode stvari i pojava, kao i njihov odnos. (i opaanje je saznanje-ali ulno; miljenje-logiko saznanje, ali putem miljenja ovijek saznaje o odnosima izmeu tih predmeta i pojava. Dakle: Miljenje je psih. funkcija koja se nadograuje na ulna saznanja i omoguava ovijeku da shvati kauzalitet u svijetu, da shvati interakcije i uslovljenost svih predmeta i pojava. Miljenje je proces koji uspostavlja vezu izmeu neke aktuelne informacije i engrama na osnovu ega ovijek shvata tj. saznaje ta se oko njega realno zbiva, ta se desilo u prolosti ili da predvidi ta e se desiti u budunosti. Osnovna odlika ovjekove psihe je neprekidnost funkcije miljenja (koja je u tom pogledu ravna kontinuitetu svijesti. Mozak je sa svojom funkcijom miljenja stalno u pogonu kao i srce) Tokom miljenja ovijek (svjesno ili nesvjesno) koristi neke intelektualne operacije: KOMPARACIJA uporeivanje jedne pojave (predmeta) sa drugom (govorimo o iluzijama, mi navodimo i halucinacije) ANALIZA misaono razlaganje cjeline na sastavne dijelove i razmiljanje o svakom dijelu posebno. SINTEZA suprotan proces, misaono sjedinjavanje dijelova u jednu cjelinu (govorimo o pojedinim psih. funkc, a na kraju emo ih sjediniti) APSTRAKCIJA (abstractio=odvajanje)- izdvajanje jednog dijela iz sloene cjeline i razmiljanje o njemu, a ne i o ostalim dijelovima KONKRETIZACIJA suprotno od abstrakcije. To je razmiljanje o sloenoj pojavi ili predmetu kao cjelini sa svim uticajima koji djeluju na tu pojavu (npr. razmiljamo o studiranju, ali u okviru toga razmiljamo samo o jednom ispitu, ili kako emo uiti- tu je primjenjena intelekt.operacija abstrakcije, ali ako uz to razmiljamo i o motivaciji, udbenicima, materijalnoj mogunosti to je onda primjena konkretizacije). Za donoenje zakljuaka ovijek koristi posebne intelektualne operacije:

INDUKTIVNO ZAKLJUIVANJE kada se na osnovu pojedinih podataka donosi opti zakljuak (npr. na osnovu pojedinanih ocjena donosi se srednja prosjena ocijena i zakljuak o ukupnom uspijehu studenta) DEDUKTIVNO ZAKLJUIVANJE suprotno induktivnom, zakljuak se donosi na osnovu opte poznatog, ve utvrenog (npr. u sr. vijeku se smatralo da je demon uao u ovijeka, i na osnovu toga je tumaen svaki oblik duevnog rastrojstva) METOD HIPOTEZE - zakljuivanje na osnovu postojanja predpostavke (hipoteze), tj. prihvatanja ili odbacivanja iste (npr. imamo nekoliko simpt. neke bolesti, ali ne znamo o emu se radi. Postavljamo nekoliko hipoteza (dijagnoza), ali sada vrimo analizu / induktivnom metodom- jedan po jedan simpt. dokazujemo ili iskljuujem. Kada dokaemo koji simpt. tano odgovaraju samo jednoj hipotezi (dg.) ostale odbacujemo i dokazujemo samo jednu hipotezu (dg). RAZLIKUJEMO: KONKRETNO MILJENJE (perceptualno, bezpojmovno, predmetno, simboliko, arhajsko, dereistiko, primitivno, djeije) javlja se kod djece, maloumnih osoba, dementnih osoba, primitivnih osoba. O predmetima i pojavama zakljuuju na osnovu njihovih konkretnih osobina (npr. kao razliku izmeu vrata i prozora navode da je jedno manje drugo vee, jedno od drveta drugo od metala i sl. ali ne navode gl. razlike u upotrebnoj vrijednosti (kroz vrata se prolazi, kroz prozor se provjetrava, ulazi svjetlost, vidi napolje i sl.), to pripada apstraktnom miljenju APSTRAKTNO MILJENJE dakle, razlike se iznose na osnovu optih pojmova, isnose se prvo slinosti (otvori na prostoriji), a zatim se istiu upotrebne razlike. POREMEAJI MILJENJA POREMEAJI MILJENJA PO FORMI odnosi se na brzinu toka miljenja, na nain formiranja misli, tj. reenica, te povezanost tih rijei ili reenica, uz pravilnu upotrebu pojmova. POREMEAJI MILJENJA PO SADRAJU odnosi se na sadraj miljenja. POREMEAJI MILJENJA PO FORMI (1/5) 1) OPIRNO (OKOLIAVO) MILJENJE 2) VISKOZNO (LJEPLJIVO) M 3) UBRZANO M. (LOGOREJA; BUJICA IDEJA) 4) USPORENO (ZAKOENO) M./BRADIPSIHIJA 5) INKOHERENTNO M. 6) DISOCIRANO (RASUTO) M.

7) 8) 9) 10)

BLOK MISLI PERSEVERACIJE VERBIGERACIJE RASULO POJMOVA

OPIRNO (OKOLIAVO) MILJENJE - opirno izlaganje, ne moe izdvojiti bitno od nebitnog (defekt intelig.). Govor pone izdvajanjem ciljne predstave (ono to je bitno), ali kasnije ode u irinu (gubitak slijeda asocijacija, ili gubitak determinirajue tendence). (kod maninih osoba, epil, ment. zaostalih, dementnih,...) VISKOZNO (LJEPLJIVO) M. - slino predhodnom, zalijepe se za jednu misao/temu. Kada ih upozorimo da se vrate na bitno, ljute se, negoduju i nastave po svome (epilept.). UBRZANO M. (LOGOREJA; BUJICA IDEJA) - mnogo i brzo govore. Ovakav brz govor ide na utrb cjelovitosti i zaokruenosti misli, kada prosto skau sa jedne teme na drugu. Govor je uglavnom nedovren, a ve prelaze na drugo, pa je izlaganje okolini nejasno, nerazumljivo. Izrazito ubrzanje je bijeg ideja(kod manije). 4) USPORENO (ZAKOENO) M./BRADIPSIHIJA postoji snien impuls za govor. Govori malo i rijetko, ak i na podsticaj. Govor se vrti uvijek u istom krugu od nekoliko tema od kojih panju moe teko odvojiti (depress. psihoze, modana oteenja, Tm, vask.lezije, encefalitis,...). Potpuno gaenje impulsa za govor je mutizam- bolesnik nita ne govori, ak ni na podsticaj (stuporozna depress.) 5) INKOHERENTNO M. naruena je sintaktika struktura reenice. Reenice su nepotpune, kao da su razbijene, fragmentirane (kaemo govor bez veze) (kod stanja oteenja svijesti tj. dezorjentacije delirijum,demencija). Teko ih je razumjeti, tek iz konteksta izlaganja moemo nazrijeti ta ele rei. 6) DISOCIRANO (RASUTO) M. dolazi do poremeaja asocijacija. Sintaktika struktura reenice je ouvana, ali asocijacije ne ostaju u okviru osnovne ideje vodilje ili cilja izlaganja koji se naziva determinirajua tendenca. Tamo gdje je ona samo oslabljena izlaganje pacijenta je jo shvatljivo, dok je kod potpuno izraene misaone disocijacije govor potpuno nerazumljiv. Krajnji stepen gdje dolazi do gomilanja rijei bez veze i reda nazivamo salata od rijei ( patognomonian poremeaj za sch.). Za razliku od inkoherentnog miljenja koje se javlja ee kod poremeaja svijesti, disocirano miljenje se gotovo po pravilu javlja kod bistre, ouvane svijesti.

7) BLOK MISLI prekid misaonog toka. Tokom govora bolesnik zastane i ne moe nastaviti izlaganje. Sam bolesnik to doivljava kao neku prepreku koja je nevidljiva i koja nedozvoljava da se misli dalje razvijaju. To esto doivljava kao da mu neko krade misli (patognom. za sch). (To se moe desiti i kod zdravih ljudi, ali kada ga podsjetimo gdje je stao nastavlja sa izlaganjem, kod sch. ne nastavlja dalje). 8) PERSEVERACIJE pojava kada bolesnik ponavlja jednu rije ili reenicu stalno, a koju su prije toga akcidenta neposredno uli ili sami izgovorili (mod. oteenja, CVI- embolusna rije). VERBIGERACIJE - na izvjetaen nain i stereotipno ponavlja neke rijei ili reenice koje su potpuno besmislene u odnosu na ambijentnu situaciju, na neki predhodni ili kasniji sadraj razgovora (katatona sch). 10) RASULO POJMOVA ovdje se raspadaju samo pojmovi- fragmenti pojmova se samo mehaniki spajaju pri emu nastaju nerazumljive kovanice neologizmi (hebefrena sch) POREMEAJI MILJENJA PO SADRAJU (1/8) DIJELIMO NA: PRECIJENJENE MISLI (IDEJE) PRISILNE MISLI (FENOMENI) SUMANUTE IDEJE POREMEAJI MILJENJA PO SADRAJU (2/8) PRECIJENJENE MISLI (IDEJE) (fiksirane ideje;fiks ideje). Osobu je teko razuvjeriti u njihove tvrdnje. Oni se uporno (tvrdoglavo) dre svoje ideje iako je ona netana (porem. linosti). Ne moraju imati psihopatol. sadraj (npr. psihijatar koji tvrdi da su sve bolesti psihogeno uslovljene?) 2. PRISILNE MISLI (FENOMENI) (kompulzivni; opsesivni fenomeni). To su sadraji koji se protiv volje nameu svijesti i voljom se ne mogu odagnati, iako osoba vidi da je to nenormalno, bezrazlono, besmisleno (kod prisilnih neuroza). Bori se protiv njih, ali su oni jai (esto peru ruke, provjeravaju zakljuanost vrata i sl.) (esto se i kod normalnih / umornih osoba desi da se nametne jedna pjesma, rije, misao koja se stalno ponavlja). Mnoge prisilne misli su praene strahom, ali kada on dominira to zovemo fobijom. Moe da postoji strah od svega (strah od zatvorenog prostora-klaustrofobija;strah od

prelaska ulice ili trgova-agorafobija;strah od visine-akrofobija; strah od noiniktofobija,...) 3. SUMANUTE IDEJE zablude nastale na bolesnoj osnovi (psihoze) (kod sum. ideja bolesnik se bori za tu misao, a kod prisil. misli se bori protiv njih). Treba ih razgraniiti od zabluda. Zablude su obino proizvod neinformisanosti, neznanja, primitivizma (dosta normalnih ljudi jo uvijek ivi u zaostalim sredinama gdj vladaju vradbine, bajanja, lijeenje neprirodnim / nastranim sredstvima i sl). Porijeklo sumanutih ideja je duevno obolenje (rastrojstvo psih. funk- zato kaemo da su sum. ideje zablude nastale na bolesnoj osnovi) (Npr. ako imamo dve osobe koje imaju sumnju da ih neko truje, a jedna je obrazovana, a druge primitivna, neemo jednako prosuivati to stanje, naroito kada imamo i druge simpt.) Sumanute ideje su uvijek egocentrine (odnosi se na linost koja je ispoljava). Kada utvrdimo da neko ima sumanutosti odreujemo: A) Mehanizam nastanka B) Strukturu sumanutosti C) Sadraj sumanutosti MEHANIZAM NASTANKA SUMANUTOSTI (etiri naina): INTERPRETATIVNI (normalne osobe interpret. dogaaje oko sebe na osnovu logike. Kod sumanutih osoba, one normalno opaaju predmete i dogaaje oko sebe, ali im krivo shvataju znaenje, posebno krivo shvataju namjere i stavove okoline. U osnovi takve interpr. je emocionalni poremeaj. Stvara se tzv. ideo-afektivni blok to pac. Interpret. Kao neto to mu drugi misle ili ele nanijeti zlo-otrovati ga,ubiti...Takav bolesnik prati izlaganje drugog,normalno opaa gestove i rijei, ali ih pogreno interpret. U svemu vide neto usmjereno protiv njih nita nije sluajno, sve to ima veze). INTUITIVNI - to je proces gdje je sam zakljuak svjesno doivljen, ali je proces zakljuivanja nesvjesta. Svije intuitivne doivljaje objanjava javio mi se osjeaj,sve je jasno,nemojte me ubjeivati, to je takoi sl. Oni kao da baratuju samo aksiomima- sve je jasno unapred, samo od sebe i ne treba dokazivati. IMAGINATIVNI je otuenje od realnosti na taj nain to se sopstveno matarenje pretvara u vjerovanje i realnost (imaginare=matati) (Svije ranije mate pretvaraju u akciju, npr. matanje o policajcu poinje se pretvarati u osobu koja poinje zavoditi red na ulici) HALUCINATORNI- se tumai kao projekcija bolesnikovog nesvjesnog sadraja. Takav bolesnik npr. ima slune halucin. Koje mu prijete i trae da

prizna krivicu koju nije uinio, stalno izekuje kaznu, metode muenja, vrijeme i sl. B) STRUKTURA SUMANUTOSTI: PARANOINA bolesnikove ideje su sistematizovane, misli logino slijede jedna za drugom, postoji vrst ideo-afektivni blok i bolesnik se ne da razuvjeriti (kao dobro uvezan lanac, sa vrstim karikama, ALI je prva karika slaba). Lako uvjere okolinu (koja nije upuena u stanje) u istinitost. Mogu indukovati okolinu indikovana / kolektivna psihoza. PARANOIDNA suman. ideje su nesistematizovane, nelogine, ideoafektivni blok nije jak. Lako se pokolebaju u ubjeenju. Okolina zakljuuje da su bolesnikove ideje absurdne, nemogue (sch, progresivna paraliza). C) SADRAJ SUMANUTOSTI (prema temi)(1/2): SUMANUTE IDEJE VELIINE (ekspanzivne; megalomanske; visokog porijekla - bliski roaci poznatim linostima, predsjednicima drava, kraljevskog porijekla; bogatstva; pronalazatva; predoreenost za neku veliku misijuMesijanske ideje/da pomognu vjernicima, da unite nevjernike; da mogu napraviti haos u meunarodnim odnosima - potencijalni atentatori) i sl. SUMANUTE IDEJE PROPASTI istiu da nema svrhe ivjeti, sve e brzo propasti, nestati. Izgubio je svu imovinu, boluje od teke, neizlijeive bolesti, nema se svrhe lijeiti i sl. NIHILISTIKE SUM. IDEJE poriu smisao i znaaj svemu ivom i neivom; negiraju mogunost da se bilo ta uini na poboljanju i sl. SUMANUTE IDEJE KRIVICE I SAMOOPTUIVANJA ubijeeni su da su sve u prolosti radili loe, naopako,da to sada ima kobne posledice i za njih i za okolinu. Osjeaju se krivim i za situacije u kojima nisu uestvovali. HIPOHONDRIJSKE SUMAN. IDEJE tvrde kako im ne rade organi, ili cijeli jedan sistem,nemaju krvi,raspadaju se i sl. Stalno idu na neke pretrage, iscrpljuju se pregledima, kontrolam... Sumanute ideje propasti, nihilistike, krivice, hipohondr, svrstavamo u depress. sum. ideje est motiv za samoubistvo. SUMANUTE IDEJE ODNOSA sve to se deava, deava se u vezi sa njima U govoru drugih u radnjama drugih, u pojavama oko njih vide sve to je samo upereno protiv njih (o njima se govori na TV, radiju, pie u novinama, i sl.) SUMANUTE IDEJE PROGANJANJA este u praksi. Bolesnici su ubijeeni da ih neko stalno prati, pojedinac ili organizacija, da koriste najsavremenija sredstva praenja, upravljaju njihovim mislima , pokretima, unitavaju im organe i sl. SUMANUTE IDEJE LJUBOMORE za razliku od normalne ljubomore, sumanuta ljubomora uvjerenja i ponaanje dobijaju karakter absurdnosti (sumnja da ga partner vara sa drugom osobom, zato je maltretira, tue, ucjenjuje, tjera da prizna, pa ponekad takva osoba postaje rtva homicida. Takve osobe ine sve da partnera uhvate na djelu, prate, slikaju,

provjeravaju ve. esto se to stanje pretvori u osjeaj proganjanja da ga hoe sa ljubavnikom ubiti i sl. EROTOMANSKE SUMANUTE IDEJE bolesnik je ubijeen da je u njega zaljubljena neka, po neem, vana osoba (glumac, dravnik, veliki umjetnik). Tada tim osobama piu pisma. Kada ta ljubav ne bude uzvraena ispoljavaju ljutnju, moe preu u fazu osvete, to moe zavriti i fatalno. RELIGIOZNE SUMANUTE IDEJE - sve oko sebe tumai kao znak boje volje, predstavljaju se kao veliki vjernici, a kada popriate sa njima vidite da ne znaju ni najosnovnije stvari iz vjeronauke. INTELIGENCIJA INTELIGENCIJA je sposobnost rjeavanja novih problema, sposobnost stvaranja pojmova, shvatanja i uspostavljanja odnosa, sposobnost rasuivanja i prilagoavanja ivotnim zadacima. Prema drugim autorima (Ketel) inteligencija je: a) sposobnost abstraktnog miljenja; b) sposobnost uenja; c) sposobnost prilagoavanja sredstava cilju. Preduslovi za inteligenciju: panja, shvatanje, pamenje, inventar znanja, odreeni stepen nezamorljivosti. Da li je inteligencija uroena ili steena ??? Stepen intreligencije je dat djelom i uroeno (ali je treba shvatiti kao dispoziciju/mogunost) koja tokom intra i ekstrauterinog razvoja ima vie alternativa za razvoj (u zavisnosti od mnogih faktora spoljne sredine koji tokom razvoja utiu na linost) (Npr. maloumna majka rodi djete koje je nasledilo njen st. intelig. povoljni uslovi sredine nee omoguiti normalan razvoj jer je dispozicija, tj. potencijal nedovoljan. ILI npr. djete nasledi norm. intelig, ALI tokom poroaja doivi teku agresiju na mozak, ono e manifestovati maloumnost). ILI dijete se se rodi sa slabom intelekt. dispozicijom (blag stepen), uz veliko angaovanje roditelja (defektologa, zavoda i sl.) mnogo truda, takva djeca mogu postii odreen rezultat u koli. ILI se rodi sa dobrom dispoz. ALI se razvija pod nepovoljnim uslovima (bez roditelja, bez vaspitaa i sl.), ono pokazuje osobine maloumnosti. Kada ga testiramo vidimo da intel. nije oteena (soc. demencija), znai zbog uticaja spoljne sredine. Dakle vidimo da je inteligencija rezultat interakcije uroenog i steenog (Genetska definicija. Inteligencija se razvija do 16. govne ivota (po nekim autorima i do 24. god.). Poslije toga se samo stuu znanja, isk,ostva, vjetine.

U prvim god. ivota se intelig. razvija bre. Kod neke djce taj razvoj ne tee u kontinuitetu, ve u intervalima (skokovito), zbog ega treba voditi rauna kod ev. testiranja. U mozgu nisu otkriveni centri za inteligenciju.Veliina i teina mozga nisu u vezi sa st. inteligencije. Utvreno je da je broj meuneuronskih veza u direktnoj vezi sa intel. Dobro pamenje i intelig. ne idu uvijek paralelno (imbecili mogu pokazati dobru sposobnost pamenja). Fenomenoloka definicija treba da odgovori na pitanje koje su to sposobnosti koje posjeduje normalno ineligentna osoba? Dve teorije: 1) Unifaktorska t. shvata intelig. kao globalnu sposobnost ( u zadnje vrijeme sve vie odbacivana) 2) Multifaktorska t: a) Spiemanova t. o postojanju G faktora (opte snalaenje u konkretnim situacijama); S-faktor (posebne sposobnostiobdarenost za odreeni vid djelatnosti); b) Multifakt. t. (ne priznaje postojanje opte intelig. Ve smatra da je intelig. Zbir razliitih sposobnosti (faktora) koji se ne moraju razviti ravnomjerno. Najvanije osobine inteligentnih ljudi (kl. iskustvo fenomenol. definicije): - Abstraktno miljenje - osn. osobina (kl.iskustvo pokazuje da ne postoji maloumna ili dementna osoba koja ima ouvanu sposobnost stvaranja i upotrebe pojmova). -Kreativnost stvaralake sposobnosti u rjeavanju novih zadataka (Kreativnost je najvii kvalitet uma !). -Sposobnost lakog uenja sadri u sebi i dobro memorisanje. -Logiko rasuivanje i shvatanje Rasuivanje je sposobnost uvianja uzroka i posledica u pojavama. Shvatanje (apercepcija) je sposobnost da se svaka pojava shvati u svojoj cjelini i sa svim interakcijama sa drugim pojavama. -Sposobnost uvianja bitnog u stvarima intelig. osobe imaju jasnu ciljnu predstavu, tj. uviaju bitno od nebitnog i o tome govore. Osobe sa defektom su okoliave, nikad ne zavre misao. -Samokritinost sposobnost kritikog prihvatanja tuih stavova. Svaku primjedbu na njegov stav itelig. osoba analizuje, ev. se koriguje ako je taj stav ispravan. -Sposobnost da se sopstveno znanje primjeni u praksi mnogi intelig. ljudi sa velikom akumulacijom znanja nisu sposobni da u praktinom ivotu to primjene. Tome moe doprinijeti i jaka anxioznost, timidnost (stidljivost), fobije, strah da ne pogrijei i sl... SKALA INTELIGENCIJE Za mjerenje inteligencije postoje specifini testovi. Prema koliini inteligencije (IQ) svi ljudi se uvrtavaju u skalu inteligencije. (IQ)

0-

20

duboka mentalna retardacija

20 35 50 70 80 -

35 50 70 80

teka ment. ret. srednje teka ment.ret. laka ment. ret. tupi prosjeni visoko intelig. vrlo visoko intelig.

90 fizioloka tupost (donja gr. normalnosti)

90 - 110 110 - 120 120 - 140

Preko 140 genijalni

Kod djece izraunavanje prema formuli: umna starost (dobije se testiranjem) IQ = ------------------------------------------------ x 100 kalendarska starost Kada se utvrdi slabost intelig. vri se kategorizacija. Obavezan je timski pregled (psihijatar, pedagog, psiholog, pedijatar, defektolog, soc. radnik), radi utvivanja potrebe za spec. kolom ili Zavod za rehabilit. maloumne djece. INTELEKTUALNI DEFICITI (1/3) 1) OLIGOFRENIJE 2) DEMENCIJE 1) OLIGOFRENIJE nastaju uroeno ili u ranom djetinjstvu (naslee; intrauterine infekcije-rubeola; poroajna trauma - kompresija, asfiksija; upale mozga ili mod. ovojnica; teki def. ishrane u prvim god manjak bjelan, nukleinskih kis, itd.). - LMR (IQ 50-70), odgovara uzrastu norm. djece od 9-12 god; 5-8/1.000 st. a) Docilni (mirni, posluni, sugestibilni) b) Eretini (nemirni, razdraljivi); c) Seksualno perverzni (seks-perv. radne, prostitucija, problemi u kolektivu) - UMR (IQ 35-50), odgovara normalnom dj. uzrastu od 6-9 god;1-2/1.000 st.

- TMR (IQ 20-35), odgovara uzrastu normal. dj. 3-6 god; - DMR (IQ <20), odgov. urastu norm. djece ispod 3 god.(tjelesno deformisani, govor nerazumljiv, oteenja ula, ne mogu se zatiti od el. opasnosti (voda, vatra), zaputene higijene, u usta stavljaju svata. Rano umiru od infekc. ili zadesnih povreda. 2) DEMENCIJE intelig. se normalno razvila, ali tokom ivota, usled oteenja mozga dolazi do gubitka intelig. Uzroci: strukturne promjene/lezije mod. tkiva (u mozgu nema regeneracije i na mjestu unitene (nestale) nerv. elije se, ili stvara upljina ili oiljak). Prema mogunostima lijeenja: popravljive (dio elija je uniten, a dio samo funkc. Oteen to se na th. moe popraviti /alkoh. demencija, paralitika, avitaminozna demenc, itd) i nepopravljive(sa progres. atrofijom mozga-senil. dem) Prema lokalizaciji: globalne (cijeli mozak, naroito kora-oteenje svih intel. i drugih psih. funkcija (senilna dem.) i lakunarne (arino mnogi manji infarkti/kao upljine (ateroskl.), gdje su neke psih. funkcije oteene vie, neke manje, ili nisu ot.) Presenilne demencije (Pickova i Alchajmerova). Senilna demencija: globalni pad intelekt.funkcija, dezorijentacija u vremenu i prostoru, nekritini, oteene norme ponaanja, seksulanoi agresivni,itd) Period ivota od 50-65 god. starosti- involucioni period. Period iza 65 god. ivota starako doba (javljaju se fenomeni normalnog starenja-slabije pamenje, poputanje panje, zamorljivost, rigidnost u stavovima, ali esto i vrlo lucidni).