De hartslag van Lehman Brothers (9.00 uur, vrijdag) New York, Maandag 15 september 2008, 2.

00 uur Proloog De hele zondag had ik een slecht voorgevoel. Om tien uur probeerde ik naar bed te gaan en om twee uur s nachts stond ik weer op. Dat deed ik wel vaker, dan deed ik meestal een vreugdedansje achter mijn computer als er weer eens een bedrijf was omgevallen. Maar dit keer was het mijn eigen bedrijf. Het voelde alsof ik in mijn maag werd gestompt. Het veranderde mijn leven. Slapen kon ik die nacht niet meer. Ik heb mijn vrouw maar heel goed vastgehouden. Mijn inkomen en pensioen zaten in aandelen die niets meer waard waren. Meer dan een miljoen was ik kwijt. [geluidsfragment McDonald 21.22-23.10 en 29.43-30.45][foto McDonald] Lawrence McDonald kan n ding. Dat is handelen. Met geld, aandelen. Schuiven met miljarden, miljoenen verliezen of winnen. Kopen en verkopen. In de nacht van zondag 14 op maandag 15 september 2008 is alles wat hij kan niets meer waard. Hij is als een hele goede ijshockeyspeler die plotseling football moet leren spelen, zo beschrijft hij zelf. McDonald verliest zijn baan, zijn geld meer dan een miljoen dollar en vooral zijn zelfvertrouwen. Zijn oud-werkgever Lehman Brothers, dat sinds 1850 bestond, is omgevallen. Na een spannend weekend dat de culminatie is van maanden aan verslechterende omstandigheden bij de bank, die tegen die tijd een schuld van 613 miljard dollar heeft, komt het uitstel van betaling dat de bank die nacht aanvraagt neer op een failliet. De duizenden nog overgebleven werknemers kunnen maandagochtend 15 september 2008 hun spullen pakken. Met kartonnen dozen in hun handen lopen ze wereldwijd de kantoren van Lehman Brothers uit. Koffiemokken worden, nog voor de werkdag begonnen is, voor de laatste keer afgewassen. De fotos van kinderen en echtgenoten worden van prikborden gehaald. Kantoorplanten die jarenlang getuige zijn geweest van de werkplekken waar mensen misschien wel twaalf uur per dag werkten, komen weer in huiskamers te staan. Het 38 verdiepingen tellende gebouw op Seventh Avenue in New York, waar sinds 2002 de op drie na grootste bank van Amerika heeft gehuisd, loopt leeg. [foto gebouw][foto mensen met kartonnen dozen][kaartje locatie Lehman Brothers] Sinds 2007 zijn bij Lehman Brothers dan al maandelijks werknemers met honderden tegelijk naar huis gestuurd of zelf vertrokken. Larry McDonald is een van hen. In de nacht van zondag op maandag is hij zijn baan al een tijdje kwijt. Het ruime miljoen aan aandelen in Lehman komt daar dan nog bij. En ook voor Shu Kim, Robert Willens, David Ambinder, Kelly McLain en Wilco Faessen verandert die nacht alles. De val van Lehman Brothers is het grootste faillissement uit de geschiedenis. De bank is tegelijkertijd dader en slachtoffer van een vastgoedcrisis die in 2008 in de Verenigde Staten, en in toenemende mate de rest van de wereld, is overgegaan in een banken-, krediet- en financile crisis. Het financile systeem kraakt, en Lehman Brothers raakt onder het puin bedolven. Puin waarop niets nieuws meer kan worden gebouwd. De val van Lehman Brothers wordt de fundering waarop een economische crisis ontstaat die nog tot op de dag van vandaag, vijf jaar later, aanhoudt. [Kader:] infographics, stukken uit de krant van 2008 en koersen uit dat jaar gaan we terug naar het Dit weekend herbeleeft nrc.nl vijf jaar na dato het weekend waarin de Amerikaanse bank Lehman Brothers failliet ging. Het was het startschot voor een Grote Recessie die in Nederland tot op de dag van vandaag voortduurt, en waarvan banken en bankiers al snel het gezicht werden. Oud-correspondent Freek Staps ging terug naar New York en sprak zes Lehman-mensen die erbij waren. Met hun verhalen, videos, weekend van 12 tot 15 september 2008. Dit is hoe het weekend verliep voor Larry McDonald, Shu Kim, Robert Willens, David Ambinder, Kelly McLain, Wilco Faessen, Dick Fuld en Lehman Brothers. Over de hartslag van een bank. (11.00 uur, vrijdag) Acht hartslagen

[Kader:] Lawrence McDonald (47) [http://www.linkedin.com/profile/view?id=40757121&authType=NAME_SEARCH&authToken=jrg6 &locale=en_US&srchid=1432187121378644779455&srchindex=9&srchtotal=1619&trk=vsrp_people_re s_name&trkInfo=VSRPsearchId%3A1432187121378644779455%2CVSRPtargetId%3A40757121%2CVS RPcmpt%3Aprimary] werkte tot de lente van 2008 voor Lehman Brothers. Hij was er bankier. In het weekend dat de bank viel, verloor hij meer dan een miljoen dollar. Wat hij bij Lehman verdiende, wil hij niet zeggen. Het was in ieder geval ruim een miljoen per jaar, maar het maakt niet uit hoeveel, al maakte het me toen wel uit. [foto McDonald] [Kader:] Shu Kim (42) [http://www.linkedin.com/profile/view?id=50941240&authType=NAME_SEARCH&authToken=qUa0 &locale=en_US&srchid=1432187121378647340967&srchindex=1&srchtotal=100&trk=vsrp_people_res _name&trkInfo=VSRPsearchId%3A1432187121378647340967%2CVSRPtargetId%3A50941240%2CVS RPcmpt%3Aprimary] werkte bij Lehman Brothers van 1999 tot mei 2008. Ze werkte voor Lehmans wereldwijde vastgoedgroep, onder andere enkele jaren in Zuid-Korea. De nacht van 15 september 2008 verloor ze al haar bezit in aandelen: honderdduizenden dollars. Bij Lehman verdiende ze tussen de 200.000 en 700.000 dollar, afhankelijk van de bonus. [foto Shu] [Kader:] Robert Willens (66) [http://www.linkedin.com/profile/view?id=49037214&authType=NAME_SEARCH&authToken=QPG y&locale=en_US&srchid=1432187121378647292720&srchindex=1&srchtotal=16&trk=vsrp_people_res _name&trkInfo=VSRPsearchId%3A1432187121378647292720%2CVSRPtargetId%3A49037214%2CVS RPcmpt%3Aprimary] vertrok in januari 2008 bij Lehman Brothers. Hij adviseerde daar clinten van de bank over belastingvoordelen bij een fusie of overname. Hij was een van de eersten die dat op Wall Street deed, zegt hij. Hij geloofde te lang niet dat Lehman zou vallen, en moest daardoor zijn aandelen uiteindelijk verkopen voor 3 dollar, in plaats van 70, per stuk. Aan het eind verdiende hij 200.000 dollar bij Lehman. Vijf jaar daarvoor verdiende hij nog een miljoen per jaar bij dezelfde bank. [foto Willens] [Kader:] David Ambinder (52) [http://www.linkedin.com/profile/view?id=5099281&authType=NAME_SEARCH&authToken=Abhr &locale=en_US&srchid=1432187121378646493073&srchindex=1&srchtotal=1&trk=vsrp_people_res_n ame&trkInfo=VSRPsearchId%3A1432187121378646493073%2CVSRPtargetId%3A5099281%2CVSRPc mpt%3Aprimary] werkte van 2000 tot juni 2008 bij Lehman Brothers. De naam van zijn functie of afdeling kan hij zich niet meer precies herinneren we changed names so many times. Hij had een team van vijfhonderd mensen onder zich. Om de paar weken vloog hij naar Mumbai om te controleren of het Lehman-kantoor daar nog goed draaide. Vijfentwintig jaar werkte hij op Wall Street. Het onbekende trekt hem aan: Ik kan bijna alles. In juni 2008 werd hij ontslagen, maar Ambinder verloor op 15 september pas echt veel geld. Toen Lehman failliet ging, waren zijn aandelen niets meer waard. Wat hij vroeger verdiende wil hij niet zeggen. [foto Ambinder] [Kader:] Kelly McLain (42) [http://www.linkedin.com/profile/view?id=21417800&authType=NAME_SEARCH&authToken=75iU &locale=en_US&srchid=1432187121378647101456&srchindex=2&srchtotal=33&trk=vsrp_people_res_ name&trkInfo=VSRPsearchId%3A1432187121378647101456%2CVSRPtargetId%3A21417800%2CVSR Pcmpt%3Aprimary] woonde over de hele wereld, van Florida tot Londen, Zrich tot New York. Ze werkte tot het einde bij Lehman, als senior associate in Product Control. Na het weekend dat de bank viel, werd ze Londen uitgezet, waar ze toen werkte, omdat haar visum niet verlengd kon worden door de bank. Haar vriend en zijn kinderen bleven achter. Bij Lehman verdiende ze rond de 80.000 pond (nu 94.000 euro), plus een bonus van maximaal 30.000 pond. Mensen zeggen allemaal dat bankiers zoveel verdienen. Pfff. [foto McLain]

[Kader:] Wilco Faessen (39) [http://www.linkedin.com/profile/view?id=36549780&authType=NAME_SEARCH&authToken=Lhi9 &locale=en_US&srchid=1432187121378647775638&srchindex=1&srchtotal=1&trk=vsrp_people_res_n ame&trkInfo=VSRPsearchId%3A1432187121378647775638%2CVSRPtargetId%3A36549780%2CVSRP cmpt%3Aprimary] was senior vice president Consumer Goods bij Lehman tot het failliet van Lehman Brothers. Na 15 september was Lehman Brothers voor hem een slangenkuil. Hij wil niet zeggen hoeveel hij verdiende, daar zie ik geen meerwaarde in. [foto Faessen] [Kader:] Richard Dick S. Fuld Jr. (67) was in 2008 de langstzittende CEO aan Wall Street. In 1969 begon hij als stagiair bij Lehman Brothers en hij werd handelaar op de beursvloer. In 1994 kreeg hij de leiding bij Lehman. Hij sleepte het bedrijf door meerdere crisissen heen en leidde de bank naar de top van het zakenbankieren. In 2008 leidde hij de bank ook naar de ondergang. [Kader:] Lehman Brothers begon ooit met weinig. In 1844 opende de 23-jarige Duitse immigrant Henry Lehman in Montgomery, Alabama een kleine kruidenierswinkel. In 1850 werd dat Lehman Brothers, opgericht door Henry en zijn twee broers, Emanuel en Mayer Lehman. De broers begonnen katoen, op dat moment een goed met een hoge marktwaarde in de Verenigde Staten, als betaalmiddel te accepteren van hun klanten. Na de dood van Henry bouwden de overige broers de activiteiten langzaam uit van katoenhandel tot handel in grondstoffen en vastgoed. Het bedrijf ging van het zuiden naar Manhattan, New York, en trad de wereld van het financile advies, van de aandelen en investeringen binnen. In de erop volgende jaren werd familiebedrijf Lehman Brothers een vaste waarde in de groeiende Amerikaanse economie. Het bedrijf overleefde de Grote Depressie uit de jaren dertig, twee wereldoorlogen, overnames en talloze andere crisissen. Lehman overleefde door risicos te nemen, door de mogelijkheden in de markt te zien. Het bedrijf deed dat toen de drie jonge broers besluiten katoen als betaalmiddel aan te nemen, en deed dat jaren later toen het bewust hypotheken afsloot die waarschijnlijk nooit betaald zouden worden. Vroeg in de morgen van 15 september 2008 viel de bank om. (12.00 uur, vrijdag) New York, vrijdag 12 september 2008, 6.00 uur New York wordt wakker Het is bewolkt in New York als de eerste mensen opstaan, ontbijten en naar kantoor vertrekken met een kartonnen koffiebeker in de hand, op de laatste dag voor het weekend aanbreekt. De sfeer rond de New Yorkse Wall Street is die dag net zo betrokken als het weer. Al maanden ontvouwt zich in Amerika een financile crisis die naar deze dag toe is gegroeid. Een crisis die steeds meer slachtoffers eist. [kaartje beurs NY, foto mensen met koffie bijvoorbeeld?] De Amerikaanse bank Bear Stearns is aan het begin van het jaar al zon slachtoffer. De bank moet noodgedwongen overgenomen worden met hulp van de overheid. En in de eerste week van september moet de overheid opnieuw te hulp schieten. Hypotheekverstrekkers Fannie Mae en Freddie Mac moeten worden gered, omdat ze het zelf niet kunnen. Niet alleen de Amerikaanse bank Bear Stearns en hypotheekverstrekkers Fannie Mae en Freddie Mac komen in 2008 in de problemen, de hele financile wereld komt steeds dichter op een afgrond te staan. Na de overname van Fannie en Freddie, in de week voorafgaand aan deze ochtend, zijn de koersen opnieuw gekelderd. Voor de zoveelste keer dit jaar. Tegen september 2008 is Goldman Sachs de enige grote Amerikaanse bank die sinds de crisis nog gn verlies heeft geboekt. Steeds meer banken en andere bedrijven presenteren verontrustende cijfers, dreigen ook ten onder te gaan. Op de beurs, bij de banken en bij de overheid is de sfeer gespannen. Wie is de volgende die valt? En welke gevolgen zal dat hebben? [beurskoers van dat jaar: VIX/Lehman/Dow Jones] (13.00 uur, vrijdag) New York, vrijdag 12 september 2008, 7.00 uur De kapstok is vol

Om zeven uur is Larry McDonald op kantoor, zoals altijd. De kapstok bij Lehman is dan al vol. Kom je later dan half zeven, dan is er geen plek meer te vinden op de kapstok, achter ieder bureau zit iemand. Mensen bij Lehman werken met passie, tegen het overijverige aan, vertelt Larry. We werkten hard en we waren toegewijd. [Quote voor streamer oid: Om half zeven was ik op kantoor. Als je later was, was er geen plek meer te vinden op de kapstok.] [kaartje waar Lehman ligt, foto kantoor] Want bij Lehman is het work hard, play hard. David Ambinder moet je dan ook niet vragen hoeveel uur hij per week werkt, in 2008. Niemand telt de uren echt bij investeringsbanken. Ze stapelen gewoon op. Eigenlijk werkt hij, zoals de meesten daar, 24 uur per dag. s Avonds belt hij met Tokio, in de vroege ochtend met Londen, en dan begint zijn werkdag in New York eigenlijk pas. Wall Street, Lehman Brothers, het is een onzekere omgeving. Een omgeving waarin mensen risicos nemen, iedere dag weer miljoenen kunnen winnen of verliezen. Waar het snel gaat en de werksfeer gespannen is. Waar je moet wedijveren met grote banken als Goldman Sachs en Merrill Lynch. We kregen een neiging tot overcompensatie, zegt Larry. Een onzekere omgeving, maar ook een omgeving waar slimme, getalenteerde mensen werken. Larry maakt als een van die mensen op de beursvloer deel uit van het steeds verder voortschrijdende risico. Maar hij en zijn collegas zijn volgens hem ook echt heel getalenteerd, ze horen bij de groep extremely brilliant intelligent people op de vloer. De beste en slimste mensen, de eerlijkste mensen die ik op Wall Street heb ontmoet, noemt David zijn collegas zelfs. En ook de mensen waar Shu Kim mee werkt op haar vastgoedafdeling, tot mei 2008, zijn geweldige mensen. Het is een echt team en ze kijkt er elke dag naar uit om te gaan werken dat kunnen niet veel mensen zeggen: Mensen denken dat alles in de wereld van investeringsbanken onder hoge stress gebeurt en dat er allemaal egostische, egocentrische mensen werken, maar dat is gewoon niet zo. In ieder geval niet de mensen waarmee ik werkte. Maar de druk is wel altijd hoog, de sfeer vaak meedogenloos. Omdat je s ochtends vroeg aankomt en s avonds laat pas stopt, iedere dag weer. Je werk, collegas, computer en Blackberry zie je meer dan je huis, je vrouw en je kinderen. Lehman is een plek waar je het altijd beter en sneller moet doen. De angst om je baan te verliezen, is altijd aanwezig, vertelt David: Toen ik op Wall Street werkte, was ik altijd bang om mijn baan te verliezen. Ook vrienden van me die daar nu nog werken, zijn altijd bang om plotseling naar hun baas te worden geroepen en te horen te krijgen dat ze hun baan verliezen. Want dat is hoe het is op Wall Street, en het is bijna iedereen wel een keer gebeurd. Die onzekerheid is er altijd. Er is altijd een soort wolk die boven je hangt. Het bezorgt iedereen heel veel stress. Ik denk dat die spanning mensen kan verteren, hun gedrag kan benvloeden. De bankenwereld is nooit zeker, en dat is eigenlijk altijd zo geweest. [foto Ambinder] Voor die onzekerheid en stress bij de bank, de hoge prijs die je daarvoor betaalt, krijg je ook meer terug dan de gewone werknemer van een winkel. Meer loon. Meer bonussen. Meer spanning. [Quote voor streamer oid: Er is altijd een soort wolk die boven je hangt.] (15.00 uur, vrijdag) New York, vrijdag 12 september 2008, 9.00 uur Trek ten strijde Als de dag om negen uur s ochtends bij Lehman die vrijdag al een tijdje op gang is, is die spanning bij de bank tot een hoogtepunt opgelopen. In de algehele financile wereld gaat het slecht, bij Lehman Brothers gaat het nog slechter. Topman Dick Fuld van de bank heeft eerder dat jaar zwaarden uitgedeeld aan zijn bankiers. [http://www.nytimes.com/2008/09/11/business/11fuld.html?pagewanted=all] De boodschap: trek ten strijde, verzamel de troepen. Want onze bank gaat het hoe dan ook redden.

Fuld is in 2008 de langstzittende CEO aan Wall Street. Onder zijn leiding wordt Lehman de vierde zakenbank van het land, met vestigingen over de hele wereld. Hij is de verpersoonlijking van de bank. Steeds weer sleept hij het bedrijf door crisissen heen. Tijdens de Aziatische financile crisis in de jaren negentig daalt het aandeel van Lehman in 1998 sterk. Fuld trekt de bank door die crisis heen. Aan het begin van de huizencrisis in 2007 moeten talloze CEOs van banken om hem heen het veld ruimen. Fuld blijft staan. Fuld heeft een competitieve, bijna agressieve houding en manier van handelen. Op zijn werkkamer heeft hij een levensgrote pluche gorilla neer laten zetten. Sindsdien wordt hij, veertig jaar na zijn begin bij de bank, de Gorilla genoemd. En daar is Fuld trots op. Larry McDonald herinnert zich hem anders. Fuld was voor hem onzichtbaar. In de jaren voor de val van de bank zien ze hem niet n keer op de beursvloer. Fuld heeft een eigen lift. Iedere ochtend wordt hij naar kantoor gereden, zijn chauffeur belt dan met de receptie. Die drukt op een knopje dat een lift stilzet. Een man van ver boven de honderd kilo beschermt die lift en laat er niemand anders in. En als Fuld dan binnenkomt, recht uit zijn auto, hoeft hij maar vijf meter te overbruggen waar hij mogelijk iemand kan tegenkomen. Daarna ging hij meteen door naar de 31ste verdieping. Totaal losgeslagen van de werkelijkheid. En dat is hij misschien ook wel. Zolang ik leef, word dit bedrijf nooit verkocht, zegt Fuld eind december 2007 volgens The Wall Street Journal nog [http://online.wsj.com/article/SB123051066413538349.html] En als het wordt verkocht als ik dood ben, zal ik het uit het graf voorkomen. Maar iets meer dan een half jaar later staan de zaken er anders voor. De 22 dollar per aandeel waar Lehman in 1998 naar zakte, lijkt vandaag bijna acceptabel. Op 12 september 2008 is Lehman tot ver onder dat bedrag gezakt. Het wordt steeds waarschijnlijker dat Fuld met zijn plastic zwaarden niet genoeg gaat zijn om Lehman door deze crisis te slepen. [foto Dick Fuld] [Kader:] Inzichtelijk voor de houding van de Gorilla is een filmpje uit 2007 waarin hij enigszins agressief uit de hoek komt: [https://www.youtube.com/watch?v=GZCmWkQuyPc]. (17.00 uur, vrijdag) Amsterdam, vrijdag 12 september 2008, 17.00 De Nederlandse economie kan een stootje hebben In Nederland loopt de beursdag al bijna op zijn einde. En ook hier heerst onzekerheid. Het is de laatste vrijdag voor Prinsjesdag en de beurs daalt. Euro bereikt laagste koers in een jaar kopt NRC Handelsblad die middag. [verwijzing of volledig afdrukken in kader/tekst naar krantenstuk: http://digitaleeditie.nrc.nl/digitaleeditie/NH/2008/8/20080912/public/pages/02015/articles/NRC20080912-02015002.html] Een paar maanden daarvoor was het optimisme in Nederland nog groot. Onze economie kan wel een stootje hebben, zegt Wouter Bos, op dat moment de minister van Financin, in januari 2008 nog. De groei is dan nog hoog, de inkomens stijgen, de woningmarkt is redelijk gunstig, er is een licht begrotingsoverschot. Een optimistische situatie die we ons nu, vijf jaar later, nauwelijks meer kunnen voorstellen. Maar de eerste barsten beginnen zich te vertonen. President Nout Wellink van De Nederlandsche Bank is dan, in januari al, voorzichtig kritisch over de vooruitzichten voor de Nederlandse economie. De recessie in de VS komt hoe dan ook hier terecht, zegt hij. Op vrijdag 12 september maken meer mensen dan alleen Wellink zich zorgen. Steeds meer banken komen ook hier in de problemen. De centralebankier zegt dan dat hij niet kan uitsluiten dat de eurozone in een economische recessie belandt. Dat dit een grote recessie zal worden die tot vijf jaar later nog steeds aanhoudt, zal zelfs Wellink toen nog niet hebben gedacht. [AEX en eurokoers tonen van die dag][kaartje Google maps locatie beurs Adam leuk niet zozeer omdat mensen niet weten waar Amsterdam is, maar om het schakelen tussen plekken visueel te maken] (18.00 uur, vrijdag) New York, vrijdag 12 september 2008, 12.00 uur Op de goede weg

In New York staat Dick Fulds Lehman Brothers er ondertussen slechter voor dan hij ooit had voorzien. Het optimisme waarmee hij tot voor kort ten strijde trok, verwordt steeds meer tot een doelloos rondzwaaien. Fuld raakt ingesloten, zijn plastic zwaard vertoont scheuren. Er komt weinig naar buiten over de toestand bij de bank, maar er gebeurt veel. Het aandeelLehman is die week gekelderd als nooit tevoren. Lehman Brothers zit dan op een aandeelprijs van rond de 4 dollar. Een jaar daarvoor stond de prijs nog op 64. Voor iedere dollar geleend geld, heeft Lehman op het ergste moment 3,2 cent ook echt in huis. De bank probeert investeerders te vinden. De Korean Development Bank overweegt een tijd lang Lehman een kapitaalinjectie te geven, even later zelfs om delen van de bank helemaal over te nemen. Maar deze week blijkt de overname door de Koreaanse bank definitief van de baan. Lehman zou te veel vragen voor de te verkopen bedrijfsonderdelen, Fuld kan nog niet toegeven aan het idee dat zijn bank z weinig waard is geworden, aan het idee dat hij toch zijn bank moet verkopen. Fuld zegt dan ook dat de bank er goed voor staat. Dat het goed uitkomt dat Lehman gebruik kan maken van noodkredieten die de overheid beschikbaar heeft gesteld. Hij zegt die week dat een liquiditeitscrisis voor Lehman van tafel is. De bank is volgens hem op de juiste weg. Die weg blijkt op 10 september, een dag na zijn uitspraken, niet de juiste te zijn. De bank presenteert de nieuwste kwartaalcijfers: er is 3,9 miljard dollar verlies geleden. Op de vrijdag na de bekendmaking van de cijfers probeert de bank nog eigenhandig een branchegenoot te vinden die de bank in zijn geheel kan overnemen. Lehman Brothers praat vanmiddag met Bank of America, het Britse Barclays, het Franse Paribas. Geen van de pogingen wil van de grond komen. [beurskoers die week Lehman] [verwijzing of volledig afdrukken in kader/tekst naar krantenstuk: http://digitaleeditie.nrc.nl/digitaleeditie/NH/2008/8/20080912/public/pages/02013/articles/NRC20080912-02013014.html] (20.00 uur, vrijdag) New York, vrijdag 12 september 2008, 14.00 uur Too complex to fail [http://www.youtube.com/watch?v=EJffQINjr9g] Lehman probeert het diezelfde middag ook bij de Amerikaanse centrale bank, de Federal Reserve (Fed), in de hoop dat die weer hulp wil bieden bij een eventuele overname. In maart assisteerde de Fed nog bij de overname van zakenbank Bear Stearns door JP Morgan Chase. Kosten: 29 miljard dollar. De centrale bank heeft noodkredieten beschikbaar gesteld om de banken te helpen. En deze week heeft de Fed het weer gedaan: tientallen miljarden gaan naar een redding van hypotheekverstrekkers Fannie en Freddie. De duurste reddingsactie uit de Amerikaanse geschiedenis. Het is voor het eerst sinds de Grote Depressie dat een centrale bank op dergelijke wijze assisteert bij het overeind houden van banken. Ze zijn volgens de overheid too complex to fail de hele bankensector is op dusdanige wijze met elkaar verbonden dat n failliet de hele sector zou raken. En waarom zou Lehman dan niet geholpen worden? Waarom zou die bank niet te complex, te groot zijn om te falen? Al snel wordt dat idee afgekapt. Diezelfde middag nog wordt duidelijk dat dit keer van geen overheidsredding sprake is. Want de redding van banken was eerder misschien nodig om het financile stelsel te redden, maar de Amerikaanse minister van Financin Henry Hank M. Paulson Jr. vindt het zo langzamerhand wel mooi geweest. Eerdere reddingen richtten weinig aan. Een tijdelijke opleving van de markt na de redding van Fannie en Freddie ebde na een dag alweer weg, terwijl alleen maar meer banken zich melden met nieuwe problemen. Bovendien, het Amerikaanse kapitalistische stelsel hoort in de ogen van de oud-topman van Goldman Sachs dat was Hank Paulson voor hij minister werd vrij te zijn. Overheid en markten zouden niets met elkaar te maken moeten hebben. Steeds weer de helpende hand bieden, geeft een verkeerd signaal het signaal dat de zwakste schakel niet hoeft te sneuvelen maar steeds weer de hand kan ophouden bij de regering als het misgaat. De houding van de overheid verhoogt volgens hem het risico op moreel wangedrag: omdat de banken geen direct risico lopen door hun daden, steeds weer gered worden, nemen ze alleen maar meer risico. Dit keer moet de bank zichzelf maar redden.

(22.00, vrijdag) New York, vrijdag 12 september 2008, 16.00 uur De tijd raakt op Als de beurzen in New York die dag op het punt van sluiten staan, staat Fuld voor een probleem. Dat zijn bank er goed voorstaat, kan hij niet langer volhouden. Gesprekken met de centrale bank en andere banken tonen weinig vooruitgang. Lehman Brothers lijdt 8 miljoen dollar verlies per minuut door zich terugtrekkende klanten die geen vertrouwen meer hebben in de bank. De bank heeft nauwelijks nog cash in huis, en loopt het risico bij opening van de beurzen op maandag volledig leeggehaald te worden door bezorgde investeerders die hun geld terugtrekken. De tijd raakt op. De bank overleeft het weekend waarschijnlijk niet, tenzij er een oplossing komt. Lehman Brothers zit in een stroomversnelling waar zelfs de Gorilla de bank niet meer uit kan halen. [koersen Lehman/Dow Jones/VIX van die dag] (22.30 uur, vrijdag) New York, vrijdag 12 september 2008, 16.30 uur De laatste vrijmibo Voor Bobby Vans Steakhouse is het die dag de beste dag van de hele zomer. Dezelfde mensen die jarenlang hun uren niet telden en 24 uur per dag beschikbaar waren voor de bank, vertrekken vroeger dan ooit naar de vrijdagmiddagborrel die later de laatste van Lehman Brothers zal blijken te zijn. Om half vijf al lopen honderden, duizenden werknemers het hoofdkantoor in New York uit. Op naar de kroeg. Op naar Bobby Vans, om de hoek bij Lehman. De vast hangplek van Lehman-bankiers, waar ze bijna vijftig dollar voor hun steak betalen. De beste tijd van de zomer beleven de uitbaters daar, terwijl de bankiers hun slechtste tijd doormaken. De bankiers blijven langer hangen, drinken meer. In Bobby Vans is de sfeer onbestemd. De dassen zijn afgedaan, mouwen opgestroopt, er wordt gedronken. Werknemers proberen elkaar gerust te stellen. Maar de onzekerheid, woede zelfs, knaagt. Woede, omdat deze mensen op het punt staan hun werk kwijt te raken. Hun inkomen voor een groot deel al kwijt zijn, omdat dat bestaat uit salaris enerzijds, en aandelen en opties in het bedrijf anderzijds. Aandelen en opties die de laatste tijd zo goed als verdampt zijn. Maar de hoop is nog niet vervlogen, zegt een werknemer die er zit: Ik geef niet zomaar op. Vecht door. En dan, grimmiger: En dat is meteen slecht nieuws, schrijf dat maar op, voor de eerste rotzak die ik vannacht tegenkom als de metro uitloopt. [Google maps kaart van waar Bobby Vans ligt, http://www.bobbyvans.com/50th-street.html (menukaart staat hier ook)] [verwijzing of volledig afdrukken in kader/tekst naar krantenstuk: http://digitaleeditie.nrc.nl/digitaleeditie/NH/2008/8/20080915/public/pages/01013/articles/NRC20080915-01013001.html] (00.00 uur, vrijdag/zaterdag) New York, vrijdag 12 september 2008, 18.00 uur De Gorilla doet niet meer mee In het weekend dat over het lot van zijn bank wordt besloten, heeft de Gorilla eigenlijk niets meer te zeggen. Op vrijdagavond zes uur neemt de Fed het roer van hem over. De zakenbanken op Wall Street worden bij elkaar geroepen. De topmannen van Goldman Sachs, Merrill Lynch en Morgan Stanley zijn aanwezig. Het ministerie van Financin, de beurstoezichthouder SEC en de Fed geven ze een opdracht aan de onderhandeltafel: de overheid heeft eerder geholpen het financile systeem overeind te houden, dit keer moeten jullie het zelf doen. Voor maandagochtend moet er een beslissing zijn, is het devies van Paulson en de Fed. Uit hun analyse is gebleken dat Lehman, in tegenstelling tot Bear Stearns, niet te groot of te verweven is met de rest van de sector om een overheidsredding te rechtvaardigen. Als er geen oplossing komt, zal de bank failliet gaan, is het alarmerende bericht dat langzaam doordringt. En een faillissement is voor de Fed blijkbaar een aanvaardbare optie. De onderliggende waarschuwing is: nu zit Lehman in de problemen, volgende keer kan het jouw bank zijn. Jullie moeten Lehman redden. Urenlang vergaderen de banken, diezelfde avond nog, in het gebouw van de Fed in New York. Dick Fuld is bij die vergadering niet aanwezig. De centrale vraag is: redden, opkopen of liquideren.

De complexiteit van een bankenoplossing tekent zich laat in de nacht van 12 september 2008 steeds duidelijker af. Lehman blijkt, als de bankiers de boeken van de zakenbank inspecteren, een financieel gat van 15 miljard dollar te hebben: vastgoed waarin was genvesteerd is minder waard dan in de boeken vermeld staat. Het is voor de banken niet zo makkelijk meer als ooit om dit probleem op te lossen. Ze hebben zelf ook miljarden aan verliezen geboekt, en het steunen van Lehman kost ze misschien te veel. Het maken van een plan gaat moeilijker dan Paulson hoopte. [Google Maps kaart locatie Fed in NYC] (9.00 uur, zaterdag) New York, zaterdag 13 september 2008, 3.00 uur Wij zagen het toen al Wat het onderhandelen, tot diep in de nacht, bemoeilijkt, is dat niet iedereen aan tafel direct voor een redding van Lehman is. Sommigen vinden dat Lehman de problemen aan zichzelf te danken heeft. Onder Fuld is de bank steeds agressiever en risicovoller in de hypotheekmarkt gaan investeren. Larry McDonald ziet dat gebeuren. Hij en zijn collegas horen bij de groep briljante mensen op de vloer. Bij die groep zit volgens hem het probleem dan ook niet. De beauty of the bank werkt op de onderste verdiepingen. De rot zit boven. Daar zit een groep mensen die zich los van de rest beweegt. Zoals Fuld, met zijn lift. Want voor iedere dollar die hij verdient, verliezen ze er boven acht, vertelt hij. Larry en zijn mensen proberen de top daar ook voor te waarschuwen. Wij zagen de crisis aankomen. Larry ziet dat de bank risicovolle financile producten op basis van hypotheken verkoopt, en er tegelijkertijd op gokt dat die uitgegeven leningen in waarde zullen verliezen. Dat Lehman te groot gokt, dat de investeringen op de hypotheekmarkt instabiel zijn. We gokten op ons eigen verlies. Toen het verkeerd ging werd het een stoelendans waarbij iedereen wanhopig een veilig plekje zocht. Het lenen van miljoenen dollars aan hypotheken die we niet konden verkopen, was een van de meest dodelijke handels uit de geschiedenis van Wall Street. Als er ook maar iets fout zou gaan, viel alles uit elkaar. Dat zagen wij toen al. En voor n worden Larry en zijn mensen het bedrijf uitgewerkt. Maar dit weekend krijgen ze gelijk. [foto McDonald] (12.00 uur, zaterdag) New York, zaterdag 13 september 2008, 6.00 uur En zij zagen het niet Terwijl de Lehman-bankiers die ochtend hun kater uitslapen, worden de topmannen van de vier zakenbanken na een even korte nacht alweer wakker. Dick Fuld is de enige die niet onderweg is naar een dag van nieuwe onderhandelingen bij de Fed, maar om zeven uur op zijn in mist gehulde 31ste verdieping zit. De kapstokken zijn voor een keer leeg. Na dit weekend zullen Fuld en zijn bank al snel het symbool worden van de crisis. Fuld zal crook genoemd worden, uitgescholden om zijn inhaligheid, zijn onvoorzichtigheid. En die onvoorzichtigheid was er ook. Vanaf december 2007 gaat het al slecht met Lehman Brothers, maar weinigen denken nog dat het echt mis kan gaan. Lehman gaat Bear Stearns niet achterna, schrijft columnist Richard Beales op 18 maart. [verwijzing of volledig afdrukken in kader/tekst naar krantenstuk: http://digitaleeditie.nrc.nl/digitaleeditie/NH/2008/2/20080318/public/pages/02017/articles/NRC20080318-02017009.html] De bank maakt die maand bekend dat 5 procent van alle werknemers weg moeten. Lehman Brothers presenteert een kwartaalwinst die met meer dan de helft is gedaald door risicovolle investeringen. In juni is de verwachting dat de bank 300 miljoen dollar zal hebben verloren. De werkelijkheid is dat Lehman Brothers in het tweede kwartaal van 2008 een verlies boekt van 2,8 miljard dollar (1,8 miljard euro). Het is het eerste kwartaalverlies dat de bank boekt sinds die in 1994 werd afgesplitst van American Express en naar de beurs ging. Fuld is zijn optimisme dan nog niet kwijt. Ondanks het gigantische verlies is de bank volgens hem gezond. Men hoeft zich geen zorgen te maken. Lehman valt niet uit elkaar, Lehman heeft zijn activa niet

verkeerd ingeschat. Columnisten Richard Beales en Lauren Silva lijken de overname van de bank dan pas, na de bekendmaking van de cijfers, waarschijnlijk te vinden: Van een hele reeks financile instellingen is Lehman Brothers de minst voor de hand liggende kandidaat om onafhankelijk te blijven. [verwijzing of volledig afdrukken in kader/tekst naar krantenstuk: http://digitaleeditie.nrc.nl/digitaleeditie/NH/2008/5/20080613/public/pages/02019/articles/NRC20080613-02019010.html] Tegen juni stevende Lehman Brothers op een ijsberg af, herinnert Lawrence McDonald zich. De in mist gehulde Fuld wil die ijsberg deze zaterdagochtend nog steeds niet zien. [aandelendalingen eerder dat jaar van Lehman in koers tonen] [Kader:] De film Too big to fail uit 2011 vertelt http://www.youtube.com/watch?v=Uzm-PgPmVsU het hele Lehman-verhaal van 2008:

(15.00 uur, zaterdag) New York, zaterdag 13 september 2008, 9.00 Zolang het werkt, gaan we door Wat er dat weekend misgaat, is groter dan Lehman Brothers alleen. Al maanden ontvouwt zich in de VS een crisis. In 2007 spat de vastgoedzeepbel uit elkaar. Die huizencrisis is een logische en nodige bijstelling van de overgewaardeerde huizenprijzen, maar tegelijkertijd het begin van een grotere en wereldwijde crisis. De bankiers die deze ochtend opnieuw verzameld zijn in het Fed-gebouw in New York zijn andere schakels in die crisis. [Kader:] Het ontstaan van de vastgoedzeepbel Om de economie na de dotcomcrisis [http://nl.wikipedia.org/wiki/Internetzeepbel] in 2000 aan te zwengelen, is de rente met name in de Verenigde Staten de laatste jaren flink verlaagd. Geld, veel geld lenen bij de grote banken is steeds makkelijker, want geld is goedkoop. Of mensen dat geld ook daadwerkelijk kunnen terugbetalen, is een andere vraag. Maar omdat de huizenprijzen altijd stijgen en de beurskoersen ook, maken weinigen zich zorgen. Zo ontstaat wat al snel bekend zal worden als de vastgoedzeepbel. Want die huizenprijzen die alsmaar stijgen, gaan juist omhoog omdat lenen zo makkelijk is geworden. Het gemak waarmee aan financiering kan worden gekomen, betekent dat dure hypotheken en dure huizen makkelijker en door meer mensen verkregen kunnen worden. De vraag naar huizen stijgt, meer mensen lenen meer, en dus stijgt de prijs van vastgoed, waardoor weer meer geleend wordt. Het is een vicieuze cirkel waarin huizenprijzen en de hoogte van leningen steeds verder oplopen [is hier een soort visueel iets bij te maken?]. De zeepbel spat in 2007 uit elkaar. De variabele rente op hypotheken stijgt. Maandlasten stijgen. De huizenprijzen storten in. Huiseigenaren zitten met een hypotheekschuld vele malen hoger dan de waarde van hun huis en de vraag naar woningen neemt af. Afgesloten hypotheken kunnen niet meer worden afbetaald. Steeds meer mensen krijgen betalingsproblemen door de te zware lasten. [CASE-Shiller index tonen van 2007-2008 (over huizenprijzen)] [In oktober 2007 waarschuwt econoom Robert Shiller in NRC Handelsblad al voor de wereldwijde gevolgen van de huizencrisis. [verwijzing of volledig afdrukken in kader/tekst naar krantenstuk: http://digitaleeditie.nrc.nl/digitaleeditie/NH/2007/9/20071013/public/pages/03024/articles/NRC20071013-03024004.html]] Shu Kim is geen bankier, ze is jurist bij Lehman. Maar dat er iets niet helemaal goed gaat, in de bankenwereld niet, bij Lehman niet, dat heeft ze ver voor dit weekend al door. Ik wist dat dit een probleem ging worden, herinnert Kim zich vijf jaar later. Je kan nu eenmaal geen geld lenen aan huiseigenaren die dat gewoon niet kunnen betalen. Dat zei ik al twee jaar voor het allemaal uit elkaar viel, dat dit niet vol te houden was. Kim denkt dat mensen dat ook wel wisten, toen al. Dat het niet klopte, niet kon. Het is een soort logheid. Mensen weten het, maar gaan er gewoon in mee. Zolang het systeem werkt, gaan ze door.

[Foto Shu] Want wat begon als een betalingsprobleem voor gebruikers, leidt al snel tot problemen voor de banken. Vanaf de huizencrisis gaat het steeds sneller bergafwaarts. Banken melden grote verliezen en centrale banken moeten bijspringen in financile markten om alles draaiende te houden. Bear Stearns, Fannie Mae, Freddie Mac zijn nog maar het begin. Lehman Brothers en andere banken volgen. De hypotheekcrisis is overgegaan in een bankencrisis. Een bankencrisis waar Lehman Brothers maar een onderdeel van is, en die al snel zal overgaan in een economische crisis. [Kader:] Van vastgoedzeepbel tot bankencrisis Dat de vastgoedzeepbel zulke verstrekkende gevolgen heeft, komt door een complexe verwevenheid van partijen. Partijen die blijven eten tot alle aderen dichtslibben, en een infarct bijna onvermijdelijk wordt. Hypotheekbanken die leningen verstrekken aan mensen die ze niet terug kunnen betalen. Ratingbureaus die snel en makkelijk hun goedkeuring geven. Investeerders die veel lenen om veel te kopen. Toezichthouders die weinig toezicht houden. Zakenbanken die de leningen in risicovolle pakketten verzamelen en daarmee handelen, die op hypotheken gebaseerde beleggingen uitvoeren. Lehman is niet de enige bank die dat doet. Lehman Brothers is niet de enige bank die zich bekwaamd heeft in het verkopen van dit soort giftige financile producten. Producten waarvan zelfs de bankiers die ze verkopen soms niet meer begrijpen hoe ze werken. Het is ook niet de enige bank die geld leent aan klanten, en zich tegen het failliet van diezelfde klanten verzekert, die op die manier verdient aan het falen van de eigen klanten. Die handelt en belegt op hypotheekleningen. Die steeds meer uitleent, zonder dat de bank f de klant dat geld ook daadwerkelijk heeft of kan hebben. Lehman Brothers is wel de bank die daar dat weekend als eerste mee op een muur stuit. Die het niet meer kan redden, en niet meer gered kan worden. [infographic?] [In september 2007 noemt de Amerikaanse oud-centrale bankpresident Alan Greenspan de hypotheek- en kredietcrisis een ongeluk waar je op kon wachten. [verwijzing of volledig afdrukken in kader/tekst naar krantenstuk: http://digitaleeditie.nrc.nl/digitaleeditie/NH/2007/8/20070917/public/pages/01014/articles/NRC20070917-01014001.html]] 18.00 uur, zaterdag. New York, zaterdag 13 september 2008, 12.00 uur Grotere problemen dan gedacht Andere banken komen die dag ook in beeld bij de Fed in New York. Terwijl werkgroepjes met vertegenwoordigers van alle partijen op verschillende verdiepingen van het gebouw de beste oplossing proberen te vinden, wordt duidelijk dat het Britse Barclays mogelijk een deel van Lehman Brothers wil overnemen. Een andere kanshebber lijkt lange tijd Bank of America te zijn. Maar die wil alleen een overname met hulp van de Amerikaanse overheid. Paulson blijft dat weigeren. De hele dag probeert Fuld contact te krijgen met de topman van Bank of America. Zijn telefoontjes blijven onbeantwoord. I cant believe that son of a bitch wont return my calls, zegt hij na de zoveelste poging tegen een van zijn adviseurs. De twijfel bij de bankiers in het Fed-gebouw willen we Lehman eigenlijk wel redden? neemt ondertussen nog verder toe. Want nu blijkt dat ook Merrill nog veel grotere problemen heeft dan tot nu toe werd gedacht. Ook die bank stevent af op een failliet. En de crisis blijkt steeds verder te reiken: verzekeringsmaatschappij AIG zit eveneens min of meer aan de grond. Die vraagt de regering dat weekend om een noodkrediet van 40 miljard dollar. Hoe ver moeten we gaan?, vragen sommigen zich daar af. Hoeveel banken moeten we na Lehman ook nog gaan redden als we hier eenmaal aan beginnen? Paulson en zijn mensen proberen de banken over te halen. Een faillissement van Lehman kan gigantische schokken in het financile systeem teweegbrengen, zeggen ze nu ineens. Maar inspringen met overheidsgeld om dat te voorkomen, wil Paulson nog steeds niet. Bank of America beantwoordt andere telefoontjes dan die van Fuld die dag wel. Die van de topman van Merrill Lynch bijvoorbeeld. Bank of America overweegt in plaats van Lehman Brothers, Merrill Lynch te helpen omdat de val van die bank, als het grootste effectenhuis ter wereld, nog veel grotere consequenties zou hebben dan de val van Lehman. Fuld blijft hopen en bellen, maar Bank of America onderhandelt in het weekend dat het over Lehman had moeten gaan met een andere bank.

10

(20.00 uur, zaterdag) New York, zaterdag 13 september 2008, 14.00 uur De stormende kudde Larry McDonald is het hele weekend aan het mailen met vrienden, oud-collegas die in het gebouw van de Fed zijn. Dat weekend wordt het hem steeds duidelijker dat Lehman het niet alleen gaat redden. Mensen van Bank of America lopen dat weekend de meeting uit, Barclays zegt dan weer wel, dan weer niet toe om de bank voor een deel over te kopen. AIG komt in de problemen. Merrill Lynch volgt. En vooral die laatste lijkt McDonald een probleem: Ik maakte me zorgen. Want de mensen die over de schatkist gingen, die hadden geen band met Lehmans management. Ze waren allemaal vrienden van de mensen bij de banken Goldman Sachs en Merrill Lynch. Paulson was nog CEO van Goldman geweest, en Lehman had weinig bijgedragen. Merrill Lynch, dat was een thundering herd. Zoveel groter. Paulson en Ben Bernanke, hoofd van de Fed, zouden die nooit failliet laten gaan. Het zou te veel landen raken. Toen dachten we wel dat Lehman het misschien niet zou gaan redden. De onbeantwoorde telefoontjes van Fuld geven hem dit weekend gelijk. (22.00 uur, zaterdag) New York, zaterdag 13 september 2008, 16.00 uur Morale was low Duizenden vrezen die middag voor hun baan terwijl ze geruchten horen over overnames, faillieten, overheidssteun die wel of niet doorgaat. Sommigen zijn, zoals Larry McDonald zelf, op dat moment al maanden weg bij Lehman Brothers. Al maanden worden om de zoveel tijd tussen de vijfhonderd en duizend mensen ontslagen. Morale was low, herinnert Shu Kim zich. Al haar vrienden worden ontslagen of zijn bang dat ze worden ontslagen, mensen zijn on edge. Robert Willens vertrekt in januari 2008 bij Lehman Brothers. Hij adviseert klanten er jarenlang over belastingvoordelen, maar als hij 55 is, begint Lehman hem ieder jaar minder te betalen totdat het op het punt kwam dat ik, ook al was ik managing director, de slechtst betaalde managing director in het gebouw moet zijn geweest. Voor ze hem begonnen te korten verdiende hij een miljoen, wat voor een managing director helemaal niet zo veel is eigenlijk. Vijf jaar later is dat nog maar 200.000 dollar per jaar. Ze blijven zeggen dat het niet goed gaat met het bedrijf, dat ze wel moeten korten. En Robert accepteert dat. Maar toen het tot de 200.000 kwam heb ik het ze gezegd this is just nuts. Als ik door was gegaan, hadden ze me op een bepaald moment waarschijnlijk een rekening gegeven in plaats van geld. [Foto Willens][geluidsfragment Willens 0.12-1.30] Mei is de laatste maand dat Shu Kim daar werkt. Kim is dan niet bang, ik ben zelden bang. Maar inderdaad, je wist nooit wat de morgen zou brengen. [vanaf hier zit een versnelling, verkorting van de updates (op de zondag) misschien kunnen we daar visueel iets mee] (12.00 uur, zondag) Zondag 14 september 2008, New York, 6.00 uur Terug naar de Depressie Als New York wakker wordt op een nieuwe dag van onderhandelingen, lijkt een val voor Lehman even afgewend. De morgen heeft Lehman Brothers dit keer, rond middernacht, even verlichting gebracht. Het Britse Barclays gaat ermee akkoord om Lehman over te kopen, zolang de vastgoedtak van de bank niet meekomt. Dan moeten de Amerikaanse banken gezamenlijk tot overeenstemming komen om het overige deel op te kopen. Maar dat komt wel goed, laat de Fed weten. Een failliet van Lehman lijkt even van de baan, Fuld hoeft niet langer te bellen. De betrokkenen weten niet dat grootste financile ramp in tijden nog steeds op uitbreken staat. Het land is op weg naar een Grote Recessie, een nieuwe Grote Depressie sinds 1929 het schrikbeeld voor de financile wereld. Een voorbeeld dat de hele eeuw al ter vergelijking met nieuwe crisissen is aangehaald om te laten zien hoe diep de wereldeconomie kan vallen. Een voorbeeld dat nu eens een gelijke gaat vinden in 2008. Ook toen begon alles met een bankenen schuldencrisis. Ook toen werd gespeculeerd met geleend geld, vielen banken, klapten aandelenkoersen.

11

Met gevolgen die dit weekend in 2008 nog lang niet zichtbaar zijn, maar wel uit de jaren dertig van de vorige eeuw kunnen worden afgekeken: een wegvallend vertrouwen in de financile wereld, bankenruns, verloren spaargeld, faillieten, meer werkloosheid, lagere lonen, dalende koopkracht, stijgende prijzen een internationale economische crisis, die pas jaren later tot een eind zou komen. [fotos uit die tijd] [http://www.youtube.com/watch?v=TpfY8kh5lUw] (14.00 uur, zondag) Zondag 14 september, New York, 8.00 uur Ongeloof Net als de man die aan het hoofd van Lehman Brothers staat, kan ook Robert Willens niet geloven dat het echt zo fout kan gaan. Dat er een crisis op uitbreken staat. Robert is op 15 september al bijna negen maanden weg bij de bank, maar heeft, net als de anderen, veel aandelen in Lehman, meegekregen bij vertrek en toen hij er nog werkte. Aandelen die hij in aanloop naar dit weekend niet verkoopt, niet kan verkopen. We konden gewoon niet geloven dat dit gebeurde. Mijn vrouw en ik hebben het er uitgebreid over gehad. We zeiden Ze komen er bovenop. Dit kan niet gebeuren, niet met Lehman. Lehman Brothers is er al zo lang. Het is maar een fase en de aandelen komen er wel weer bovenop. Dus hielden Robert en zijn vrouw vol. Maar uiteindelijk moesten ze aandelen die ooit 70 dollar waard waren voor 3 verkopen. [Foto Willens] (18.00 uur, zondag) Zondag 14 september, New York, 12.00 uur Our worst fears Dat een crisis op het punt staat uit te breken daagt ook bij Lehman Brothers nog niet. Om 12 uur zit het hele bestuur van de bank klaar om de deal met Barclays goed te keuren. Er is hoop voor de bank. Twee uur later is de stemming omgeslagen. Barclays haakt af. De Britse toezichthouder keurt de overname van Lehman door de bank niet goed. Er moet eerst instemming van de aandeelhouders komen voor de overname er doorheen kan. Dat kan niet op zondag, en morgen is het al te laat. Er gaan geruchten dat Londen de kanker niet wil importeren met Lehman en dat de Britten garanties van de Amerikaanse overheid willen. Garanties die de Amerikaanse overheid niet kan of wil geven. Even later bereiken de geruchten Fuld dat Bank of America zijn telefoontjes niet beantwoordt omdat die bank om de tafel zit met Merrill Lynch. Twee banken, de beste kanshebbers om Lehman te redden, verdwijnen van de onderhandelingstafel. This confirms our worst fears, zegt Fuld. Voor het eerst lijkt hij terneergeslagen. (20.00 uur, zondag) Zondag 14 september 2008, New York, 14.00 uur Paniekvoetbal Wilco Faessen is die middag aan het voetballen in Central Park. Hij werkt wel nog bij Lehman, is een van die duizenden die vrezen voor hun baan. De hele zondag krijgt hij berichten op zijn telefoon. Als hij staat te voetballen met zijn Nederlandse vrienden, hoort hij dat een van zijn collegas zijn bureau al aan het leegruimen is. Bij de werknemers van Lehman Brothers begint het eind van de bank al te dagen. Meteen na de wedstrijd rijdt Wilco naar kantoor. Ik downloadde wat ik kon, printte wat de printer aankon en liep vijf keer op en neer met verhuisdozen. Ik deed alles wat niet mag. Alsof de tijd stilstond, was het. Het was heel intens. Ik was natuurlijk ook bang wat gaat er met de wereld gebeuren, met de economie? [linken naar Facebook van die voetbalvereniging Central Park: https://www.facebook.com/pages/NYCHolland/205832229445455?sk=page_map (hij staat hier ook tussen genoemd + foto voetballende NLers hier misschien tussen te vinden?] [foto Faessen] (22.00 uur, zondag) Zondag 14 september 2008, New York, 16.00 uur Deadlinestress

12

Bij de Fed worden nog geen spullen ingepakt. De deadline van zondag moet gehaald worden. Dat is het devies dat Paulson blijft aanhouden, welke tegenslagen er ook zijn. Voordat de beurzen wereldwijd openen, moeten de banken met een oplossing komen. Met een plan dat de markten geruststelt. En in dat plan lijkt de bank waarom het gaat maar weinig zeggenschap te hebben. Lehmanmensen proberen hem opnieuw zover te krijgen dat de overheid steun biedt, die pogingen blijft Paulson afslaan. Integendeel. De centrale bank stuurt voor het eerst, met enige druk, zelfs direct aan op iets anders. Of Lehman er al klaar voor is om faillissement aan te vragen. Nee, is het antwoord. De faillissementsadvocaat van Lehman die hebben ze dan weer wel in de arm genomen zegt zelfs dat het failliet laten gaan van Lehman een financial Armageddon teweeg zou kunnen brengen. (00.00 uur, zondag/maandag) Zondag 14 september 2008, New York, 18.00 uur You have a deal Als het bestuur van Merrill Lynch om zes uur bijeenkomt, is dat met hetzelfde optimisme als Lehmans bestuur een aantal uur daarvoor. Maar dit bestuur gaat ook in betere sferen uit elkaar. You have a deal, geeft de topman van Merrill Lynch even na achten door aan Bank of America. Merrill is gered. Voor 29 dollar per aandeel wisselt de bank van eigenaar. En als Fuld dat even later hoort, weet hij dat zijn bank er is geweest. De handtekening onder de ene deal, bezegelt het lot van de ander. (02.00 uur, maandag) Zondag 14 september 2008, New York, 20.00 uur I guess this is goodbye Terwijl het ene bestuur naar huis kan, komt het bestuur van Lehman die dag voor de tweede keer samen. Degenen die de hele dag, zonder resultaat, bij de Fed aanwezig waren, doen verslag. Bank of America heeft Merrill overgenomen. Barclays is afgehaakt. De overheid blijft weigeren hulp te bieden, maar stuurt wel aan op een failliet. En het enige waar de banken het over eens lijken te worden is om een 70 miljard dollar beschikbaar te stellen. Niet om Lehman te redden, maar om de gevolgen van een eventueel faillissement van de bank op te vangen. Fed-voorzitter Bernanke, Paulson en de aanwezige ceos gokken erop dat het financile stelsel dit keer zelf in staat zal zijn om de klappen op te vangen. Niemand wil de tientallen miljarden dollars aan negatief uitgevallen beleggingen van Lehman Brothers hebben. De overheid niet, de banken niet. En ls er dan een slachtoffer moet vallen, laat het dan maar Lehman zijn, lijkt dat weekend voor Lehman te zijn besloten. Het ziet er, kortom, niet goed uit. De toezichthouder SEC wil dan het voltallige bestuur toespreken. Ook hij wijst Lehman Brothers op zijn verantwoordelijkheid om een plan te hebben voor de beurzen openen. En het enige plan dat eigenlijk nog overblijft, is een faillissement. Als de toezichthouder om tien uur ophangt, weet Fuld genoeg. Terwijl even verderop Merrill Lynch en Bank of America proosten op succes, sluit hij de vergadering. I guess this is goodbye, zegt de man die zijn bijnaam met trots droeg een bijnaam die vanaf nu vooral symbool zal staan voor alles wat hij fout, en niet goed deed. 6.00 uur, zondag/maandag) Maandag 15 september 2008, New York, 00.00 uur Devestating Ik had nooit gedacht dat Lehman failliet zou gaan. Ik dacht dat er nog meer ontslagen zouden vallen, dat er een hoop verdriet zou komen, nog meer reorganisaties. Dat er een kleine groep zou overblijven, een kapitaalinjectie zou komen, dat Lehman net als met Bear Stearns en Goldman en Bank of America geholpen zou worden. Maar dit kwam uit het niets vallen. Als Shu Kim die nacht even na middernacht in haar keuken staat en gemaild wordt door vrienden, collegas die haar het nieuws brengen, gelooft ze het nog steeds niet. Vandaag nog begrijpt ze het niet. Kim is de laatste maanden al honderdduizenden dollars aan haar eigen bedrijf kwijtgeraakt, dat ze had opgezet kort nadat ze in mei vertrok (en geen succes werd). Nu zijn de honderdduizenden dollars aan aandelen die ze in juni als vertrekregeling had gekregen ook nog eens verdwenen. Devastating, is het. Net als voor Robert Willens, die niet dacht dat hij zou moeten verkopen, David Ambinder, die plotseling het jaar niet meer kan uitzingen en zijn mogelijke nieuwe baan ziet verdwijnen, en Larry McDonald, die die nacht zijn vrouw stevig vasthoudt als hij het nieuws hoort. En zij zijn niet de enigen die die dag geld verliezen, nullen van computerschermen zien verdwijnen alsof het gewoon uit broekzakken verdwenen tientjes zijn.

13

(07.45 uur, maandag) Maandag 14 september 2008, New York, 1.45 uur Het moment dat Wall Street sterft Om 1.45 uur die nacht vraagt Lehman Brothers uitstel van betaling aan. Even daarvoor is een persbericht uitgegaan dat het aankondigt. [http://www.lehman.com/press/pdf_2008/091508_lbhi_chapter11_announce.pdf] Het ooit zo prestigieuze Lehman Brothers valt na 158 jaar, met zijn 28.000 werknemers wereldwijd. Maar het is niet alleen Lehman Brothers dat ophoudt te bestaan. Niet alleen Merrill Lynch die niet langer die naam zal dragen. In iets meer dan 48 is Wall Street gestorven, zoals The Wall Street Journal het een paar maanden later zal omschrijven [http://online.wsj.com/article/SB123051066413538349.html]. In een half jaar tijd zijn in 2008 dan drie van de vijf zelfstandige zakenbanken in de Verenigde Staten van het financile toneel verdwenen. Ze zijn failliet of overgenomen. Alleen Goldman Sachs en Morgan Stanley staan nog overeind. Lehman is een van de vele banken die de fout in ging, maar wordt het offer waarvan men denkt dat het het monster van de markt tevreden zal stellen. [Het document van Lehmans aanvraag van http://online.wsj.com/public/resources/documents/lehmannarrative20080916.pdf] (10.00 uur, maandag) Maandag 15 september 2008, Londen, 9.00 uur De koers na Lehman Als de beurzen even later aan de andere kant van de oceaan openen, blijkt dat het offer van Lehman voor de markt niet voldoet. De beurzen dalen. [CNN over beursdaling die ochtend: http://www.youtube.com/watch?v=NIBDVH8fRqc] Ook in Londen is het effect groot. Werknemers van over de hele wereld hebben abrupt geen baan meer. Velen van hen werken in de Britse hoofdstad. Kelly McLain is er een van. Als ze aankomt op kantoor ziet ze collegas met dozen het pand uitlopen. Meteen belt ze haar huisbaas: Geen idee of ik nog loon krijg, of ik mijn huur nog kan betalen. [Beelden uit Londen: http://www.youtube.com/watch?v=pRiH6KPtqjY] [foto werknemers Lehman in Londen?] (12.00 uur, maandag) Maandag 15 september 2008, New York, 6.00 uur Besef Het is warmer dan voorgaande dagen, die ochtend in New York. De mist is opgetrokken, de zon breekt door. En als het nieuws over Lehman bekend wordt gemaakt, zijn Paulson en de toenmalige president George Bush Jr. nog positief. Optimistisch dat deze gebeurtenis het einde zal zijn. Amerikanen kunnen vertrouwen houden in ons financile systeem, zegt Paulson even voor het openen van de Amerikaanse beurzen met zijn karakteristieke schorre stem geruststellend. [http://www.youtube.com/watch?v=7nn8N0W903M] Dit kan op korte termijn pijn doen, maar de financile markten kunnen met deze veranderingen omgaan, zegt Bush. Adjustments, noemt hij de gebeurtenissen van dat weekend. [http://www.youtube.com/watch?v=liLBbIvlRH0] [Kader: Krantencovers van de Amerikaanse kranten van die ochtend? + middagkranten Nederland] (15.00, maandag) Maandag 15 september 2008, New York, 9.00 uur Dow Jones Als de Amerikaanse beurzen openen, laten die echter hetzelfde resultaat zien als over de rest van de wereld. De strong signal to the market die het failliet had moeten geven, bevalt slecht. Lehman blijft nog handelen, de aandelen kelderen meer dan 90 procent. Bank of Americas koers daalt met een vijfde, en andere banken boeken die dag een verlies van 12 tot 25 procent. Maar ook Wall Street kent die dag de grootste daling sinds 11 september 2001. De faillissementsadvocaat die een slecht voorbereid failliet van Lehman nog geen 24 uur daarvoor een Armageddon had genoemd, krijgt gelijk. De val van Lehman zorgt voor wantrouwen, paniek en een uitstel:

14

doorzettende negatieve spiraal in de financile wereld. In plaats van hersteld vertrouwen door het offer van een bank, wordt nu geen enkele bank wereldwijd nog veilig geacht. Met het failliet is een grote blunder gemaakt. [beurskoers AEX/Dow Jones/Lehman die dag] [Bankenwereld kraakt kopt NRC Handelsblad op dat moment in Nederland. Verwijzing of volledig afdrukken in kader/tekst naar krantenstuk: http://digitaleeditie.nrc.nl/digitaleeditie/NH/2008/8/20080915/public/pages/01001/articles/NRC20080915-01001025.html + foto voorpagina] (16.00, maandag) Maandag 15 september 2008, New York, 10.00 Het einde en begin Lehman was een plek waar mensen hun hele carrire bleven werken, waar ze loyaal bleven. Op 15 september 2008 komt die loyaliteit abrupt tot een einde. Lehman-mensen verliezen hun werk, hun geld, hun Lehman-familie. Met duizenden tegelijk verlaten ze wereldwijd voor het laatste keer de gebouwen waar ze uren van hun leven door hebben gebracht, een doos in hun handen waar al die uren in worden samengevat. Op weg naar een onzekerheid waar ze voor hun werk in handelden. Vijf jaar later zijn sommige van Shu Kims oud-collegas er nog steeds niet overheen: Als ik met deze mensen afspreek, komen ze er altijd weer op terug. Ik kan niet geloven dat het is gebeurd, Als Lehman er nog was, Bij mijn nieuwe werk is het zo anders dan bij Lehman, Wrom is het gebeurd? De identiteit van veel werknemers bij Lehman was volgens haar zo nauw verbonden met de organisatie, dat ze er maar met moeite afscheid van konden nemen. Waar Lehman ophield, stopten zij ook. Ze doen niets sociaals meer, zitten maar thuis. Het is alsof ze een posttraumatisch stresssyndroom hebben opgelopen. [kan dit misschien visueel, als we idd iets met koersen, snelheid doen, dan hier een verlangzaming, dat de hartslag stopt] [Kader:] Lawrence McDonald verloor meer dan een miljoen dollar toen Lehman viel. Ik stond met mijn rug tegen de muur. Al mijn vaardigheden waren niets meer waard. Het was alsof ik een hele goede jahockeyspeler was, en ineens moest ik leren hoe ik football moet spelen. McDonald moest zichzelf heruitvinden. Ik probeerde me maar te concentreren op wat ik wel had, niet op de wanhoop. Hij schreef een boek over zijn ervaringen bij Lehman Brothers. In maart 2009 was het manuscript, geschreven met een ghost writer, af. Nu heeft hij het boek uitgebracht, geeft hij toespraken en schrijft hij een tegen betaling te krijgen nieuwsbrief. McDonald verkoopt nu zijn kennis [http://www.lawrencegmcdonald.com/]: Ik heb een talent: ik zie risico. Hij wil niet zeggen wat hij nu verdient, maar ik denk dat iedereen erop achteruit is gegaan. Soms staat McDonald zichzelf nog toe langs het oude gebouw te lopen: Iedereen die daar werkte is doorgegaan, maar toch is het jammer. Het had niet gehoeven. Zoveel goede tijden hadden we daar. Hij denkt niet dat we er iets van hebben geleerd. Als je kijkt naar hoe het nu gaat, hebben we weinig aan het risico gedaan. Alles is nu too big to fail. [Kader:] Shu Kim heeft geen last van nostalgie, zegt ze zelf. Hoewel ze die honderdduizenden dollars bij Lehman verloor op 15 september 2008, denkt ze er bijna nooit meer aan. Shu is een pratend zelfhulpboek. Zij ging door waar de bank ophield: Ik wil me niet laten weerhouden door negatieve dingen om vooruit te gaan in het leven. Ze verloor dan wel haar baan, maar ze kreeg er een beter leven voor terug, zegt ze. In mei 2008 zette Shu haar eigen internetbedrijf op een netwerksite voor mkb-ondernemers waar ze hun producten kunnen laten zien [http://shustir.com/]. De site werd geen succes. Nu adviseert ze projectontwikkelaars en banken, en brengt ze die twee samen. Ik wilde altijd al een ondernemer zijn. Ze groeide als persoon. Ze deed iets wat ze nog nooit had gedaan, nam risico, bouwde iets. Ze werd gelukkiger. Het enige verschil tussen een winnaar en een verliezer is dat een winnaar iemand is die eerder verloor, maar besloot op te staan en het gewoon nog eens te proberen. Winnaars zijn alleen maar
15

verliezers die die extra kans hebben genomen. Bij Lehman was ze senior vice president of Global Real Estate. Nu zeggen titels me helemaal niks meer. Shu is de kostwinner thuis, haar man zorgt voor hun kinderen. Ze hoopt met haar nieuwe bedrijf binnen een jaar meer te verdienen dan vroeger bij Lehman. Over een jaar verdient ze met haar kersverse bedrijf gewoon meer dan toen, gelooft ze. Ze is blij dat het gebeurde, met Lehman. Dat ze daar weg is, uit de comfort zone kwam. Dat Europese lezers dat raar, overdreven en typisch Amerikaans zullen vinden, snapt ze wel. Toch gelooft Shu wat ze zegt. Of het nu waar is of niet, of we het met haar eens zijn of niet. [foto Shu] [Kader:] Robert Willens is blij dat Lehman viel. Nu heeft hij een eigen bedrijf. Hij adviseert nog steeds klanten over belasting- en accountingvoordelen [http://www.robertwillens.com/]: daar bleken mensen nog steeds behoefte aan te hebben in recessietijd besparen op belastingen. Hij heeft een eigen nieuwsbrief waar klanten zich op kunnen abonneren. Ik besef nu dat de helft van wat ik deed bij Lehman onproductief was. Nu heb ik geen bedrijfsnonsens meer geen vergaderingen, geen enqutes, geen uitjes om je collegas beter te leren kennen. We komen hier en doen ons werk. Ik heb nog nooit zo veel plezier gehad op mijn werk als de laatste 5,5 jaar. Dit waren de vijf beste jaren uit Robert Willens leven. Nu verdient hij veel meer dan die 200.000, zelfs iets meer dan het miljoen dat hij eerst bij Lehman verdiende. Ik had nooit verwacht dat ik daarbij in de buurt zou komen. Een levensles, die zit hier voor Willens niet echt in. Zulke diepe gedachten heb ik er niet bij. De val van Lehman was voor mij eigenlijk kind of a non-event. Over vijftig jaar herinneren we ons dit misschien niet eens meer. Maar misschien zeg ik dat ook wel omdat het voor mij zo goed eindigde. [foto Willens] [Kader:] David Ambinder werd in juni ontslagen, maar verloor op 15 september pas echt veel geld. Toen Lehman failliet ging, waren zijn aandelen niets meer waard. De kans op een baan die hij op dat moment had viel ook nog eens weg, omdat dat bedrijf door de economische onzekerheid de hele baan liet vallen. Ik was gestrester toen Lehman viel dan toen ik mijn baan verloor. Nu zit hij zit niet meer aan een mahoniehouten bureau op de hoek van de Lehman-wolkenkrabber, maar in een rommelhok boven een Italiaans restaurant. Hij ging van vijfhonderd man onder zich naar zes loodgieters en elektriciens, en een secretaresse. Hij bezit sinds november 2008 een franchise van de keten Mr. Handyman. Ondernemer worden wilde hij altijd al. Nu verdient hij minder, maar al gaf je me morgen een miljoen dollar, dan wil ik nog niet terug naar Wall Street. De stress van Wall Street kent hij hier niet, maar hij stelt nog steeds hoge eisen aan zijn werknemers. Gewoon komen opdagen is voor mij niet genoeg. Als Ambinders telefoon nu gaat, hoeft hij niet meteen meer op te nemen. Ze bellen wel terug. [foto Ambinder] [Kader:] Kelly McLain zag meteen al recruiters op de stoep staan met foldertjes, toen ze in Londen haar werk kwijtraakte. Ze wisten dat hier bankiers te vinden waren die nu voor weinig aan de slag wilden. We waren een koopje. Sollicitatiegesprekken vonden opeens in de Starbucks plaats en ik kon daar open over zijn, want mijn baas zocht ook werk. Toch kon ze lange tijd geen werk vinden nadat ze noodgedwongen terugmoest naar de VS. Kelly dacht altijd bij een big happy Lehman-family te werken. Die naviteit raakte ik in een klap kwijt toen mijn visum afliep, ik Londen moest verlaten en zelf maar moest uitvinden hoe ik terugkwam. Zo naef is ze niet meer. Ze moest bij haar moeder intrekken. Juist dat waar ik mijn eigenwaarde uit had gehaald, hard werken, kon ik niet. Ik verveelde me zo. Ik deed cursussen, ging trainen voor de Ironman-triatlon. Het aantal kruiswoordpuzzels dat ik deed, is niet te tellen. Nu werkt ze weer bij Lehman de overblijfselen daarvan althans waar het faillissement vijf jaar later nog steeds wordt afgewikkeld. Zo betrokken als vroeger ben ik niet meer bij mijn werk. Het is gewoon een bedrijf. Daar werk ik dan. En dat is het. Met haar moeder liep het slechter af. Ze had een te hoge hypotheek en werd ontslagen. Toen Kelly nog bij haar woonde en een stuk ging fietsen, pleegde haar moeder zelfmoord. Ze kon het niet meer. [foto McLain] [Kader:] Wilco Faessen kreeg op 15 september al een e-mail, net als iedereen op zijn afdeling: Klik hier als je een baan bij ons accepteert. Als je niet reageert voor vrijdag, heb je geen werk meer. Zijn afdeling hoorde bij de afscheiding van de bank, het deel dat al snel werd overgenomen door het Britse Barclays. Ik heb ze

16

meteen gebeld. Ik ga niet klikken, en ik hoor het wel als jullie willen praten over een betrekking. Hij ging inderdaad voor Barclays werken. Een deel van Lehman werd eigenlijk voor niks door Barclays overgenomen. Het grootste deel van wat ervoor betaald werd, was voor de wolkenkrabber van Lehman. De divisie waar ik werkte ging voor een schijntje over, inclusief alle werknemers. Het was een zware tijd, na de val. Klanten probeerden hem gerust te stellen en hij hen. Collegas vormden allianties, spraken over overstappen naar de concurrent, voor zichzelf beginnen. Het was een slangenkuil. En verkeerde opmerking en je zat in het verkeerde kamp zonder ook maar een kans. Sinds 2008 is zijn loon niet veel beter geworden, ook al werkt hij al zeventien jaar lang honderd uur per week. Met al die bankiers op zoek naar werk hoefden de lonen de laatste jaren niet meer te stijgen. [foto Faessen] [Kader:] Dick Fuld wordt na 15 september het gezicht van alles wat mis is op Wall Street. In oktober 2008 begint een senaatscommissie in de Verenigde Staten het onderzoek naar de financile crisis. Als Dick Fuld uit de hoorzittingen komt, wachten woedende mensen hem op. Met zijn karakteristieke trekken, de bonussen die hij bij een failliete bank ving en zijn weinig verontschuldigende houding is hij de perfecte zondebok. [https://www.youtube.com/watch?v=L_0Y8OCAgk8][foto Fuld] [Kader:] Na Lehman Barclays koopt later in 2008 alsnog een deel van Lehman Brothers over voor een schijntje van 1,75 miljard dollar. Een deel van de werknemers van Lehman kan bij Barclays aan de slag. En daags nadat Lehman niet werd gered, redt de overheid AIG wl. De Fed geeft de verzekeraar een noodkrediet dat tegen die tijd al is opgelopen tot 85 miljard dollar. Centrale banken in de hele wereld proberen de markten die maand te kalmeren met extra geldinjecties. Zonder resultaat. Verwacht niet dat dit, als het uit de hand loopt, enkel een Amerikaans probleem blijft, staat op dinsdag 16 september in het commentaar van NRC Handelsblad. [Verwijzing of volledig afdrukken in kader/tekst naar krantenstuk: http://digitaleeditie.nrc.nl/digitaleeditie/NH/2008/8/20080916/public/pages/01009/articles/NRC20080916-01009001.html] En uit de hand loopt het, al gelooft Nederland op die Prinsjesdag 2008 nog dat het wel goed komt en wordt een gezonde begroting voor het volgende jaar gepresenteerd. De economie staat er vrij goed voor, zegt koningin Beatrix dan nog [afbeelding vp 16 september NRC Handelsblad]. Later zal het IJslandse Icesave nog in de problemen kopen, net als Fortis, ABN Amro, ING, Aegon en SNS in Nederland. De crisis breidt zich uit naar Chrysler, Ford, General Motors. Tegen november zijn steeds meer landen formeel in een recessie beland. (17.00 uur, zondag) Epiloog Grootmoeders en grootvaders In echt kapitalisme laten we de zwakken sneuvelen en de sterken overleven. De mensen in de handel die de verkeerde dingen doen, die zouden failliet moeten gaan. Maar in 2008 gebeurde het tegenovergestelde. Landelijk overleefde de handel, Lehman viel. Dat is kapitalisme gevoerd door de staat, geen echt kapitalisme. Ze wilden het kapitalisme niet op zijn beloop laten. De nacht van 15 september 2008 was het moment dat het lot van het kapitalisme veranderde, zegt Larry vijf jaar later. Een fout was het zelfs, vindt Shu Kim: Het herijken van de economie was nodig. Dat heeft onze economie af en toe nodig. Maar het had niet zo drastisch gehoeven. De onzekerheid door de val van Lehman, nu er geen lijn in de besluiten van de overheid te ontwaren is, wordt groter. En angst, paniek, onzekerheid, is precies wat een grote economische crisis nodig heeft en had om tot bloei te komen. Maar is het een fout van de overheid, van Paulson de Fed, de SEC, die aanstuurden op een failliet? Veranderden zij het lot van het kapitalisme, of deden de banken dat zelf? Was het de schuld van Lehman, of van de banken die Lehman lieten vallen? De schuld van het systeem? Is het een fout van Dick Fuld, de man die het gezicht van de crisis wordt voor miljoenen Amerikanen, voor miljarden mensen buiten de Verenigde Staten? Was het de schuld van die duizenden mensen voor de zichzelf volvretende bank werkten? Of van de gewone burgers, de bedrijven die leenden, die wisten dat ze het niet konden betalen?

17

De negatieve manier waarop mensen over bankiers denken, betekent waarschijnlijk dat ze niemand kennen die dat werk doet, zegt Shu Kim. Maar Lehman Brothers heeft voor haar een gezicht. De bank, vindt zij, is geen ding. Hij bestaat uit mensen. En de individuen die daar werken, sommige van hen grootmoeders, grootvaders die er langer dan dertig jaar hebben gewerkt, die verloren alles. Dat is wat mensen vergeten. Mensen die zich opofferden voor de bank en ook alles kwijtraakten, net als al die anderen in Amerika. Mensen die probeerden te helpen, zegt Shu: Wij hielpen bedrijven, investeerders en de economie om wensen te vervullen. We hadden een strategie die werkte, die nog steeds werkt. Trots is ze, dat ze onderdeel van die organisatie was. Ook Larry voelt zich niet schuldig over wat er is gebeurd. Ik was niet op een plek waar ik een verschil kon maken was het maar zo. [geluidfragment Shu Kim: 18.57-20.00 TOESTEMMING NOG NODIG] Larry, Kim, David, Kelly, Wilco, Robert ze begrijpen wel dat mensen zo boos zijn. Maar verantwoordelijk voelen ze zich niet. Ze konden niets doen, hadden geen zeggenschap over wat gebeurde Ook zij waren slachtoffers. Medelijden is niet nodig, heb maar medelijden met mensen die niets te eten hebben. Maar een beetje empathie voor de bankier, dat is wel terecht. Voel maar met ons mee. We hebben het niet makkelijk gehad, zegt Wilco. Maar de bank is ook de plek waar je bonussen van miljoenen en een hoog salaris krijgt, als het meezit. Waar de regulering in 2008 zwak is, waar veel, te veel wordt geleend, de verdiensten misschien wel t hoog zijn, en het risico op moreel wangedrag relatief hoog is. Waar het misschien te makkelijk is geworden om te zeggen dat jij de beslissingen niet neemt. Dat je het niet wist, niet doorhad, dat een ander het heeft gedaan. Mensen willen alles simpel classificeren. Goed versus slecht. Een schuldige aanwijzen, zegt Shu. Maar zo makkelijk is het niet. De bank, de andere banken, de bankiers, de topmannen, en de mensen die leenden. Ze waren slachtoffers en daders. Ik hoop dat mensen de fouten die door het systeem, niet door n persoon, niet door n organisatie, maar door het gehele systeem zijn gemaakt niet zullen vergeten. Dat niet wordt vergeten waarom het gebeurde. Because frankly, we would be morons if we let this happen again. [Kader:] De voormalig CFO van Lehman Brothers Erin Callan schreef dit jaar in de New York Times over de spijt die ze heeft dat ze zoveel jaren alleen maar aan haar werk heeft gewijd. Haar werk kwam altijd op de eerste plaats. [Verwijzing of volledig afdrukken in kader/tekst naar krantenstuk: http://digitaleeditie.nrc.nl/digitaleeditie/NN/2013/2/20130320___/2_10/index.html#page10] [Bronnen:] Archieven NRC Handelsblad met verslaggeving van onder anderen Freek Staps, Maarten Schinkel, Egbert Kalse, Daan van Lent en Menno Tamminga Bankroet. Egbert Kalse, Daan van Lent, 2009 Meer meer minder. Freek Staps, 2009 Too Big to Fail. Boek: Andrew Ross Sorkin, 2009. Film: 2011 http://online.wsj.com/article/SB123051066413538349.html http://online.wsj.com/public/resources/documents/lehmannarrative20080916.pdf http://www.ft.com/cms/s/0/8ced5202-fa94-11dc-aa46-000077b07658.html#axzz2dMxmmuqK http://www.nytimes.com/2008/09/11/business/11fuld.html?pagewanted=all http://www.economist.com/node/4079027 http://www.newyorker.com/online/blogs/johncassidy/2013/08/mr-paulson-and-the-banksters-whatshappening-now-hank.html http://www.lehman.com/press/pdf_2008/091508_lbhi_chapter11_announce.pdf [Met dank aan:]

18