BaiGiangVLDC VUI - 4ChuongCuoi

BAI GIANG VT LY AI CNG 1
1
CHNG IV. C NNG V TRNG LC TH
4.1. CNG V CNG SUT
4.1.1. Cng
Gi s c F
khng i, im t ca
n chuyn di MM' S =

Cng A do F

sinh ra:
A = F.S.cos o hayA F.S =

D thy F.Coso l hnh chiu
S
F ca F
trn MM

s
A F.S = (4.1)
Cng l i lng v hng, gi tr th thuc gc o
Nu im t ca lc F
chuyn di trn ng cong C D.

Cng ca lc F
trong chuyn di v cng nh dS
l: dA F.dS =

Cng A ca F
trong chuyn di CD l:

} }
= =
CD CD
S d F dA A

(4.2)
(4.2) l biu thc tnh cng tng qut.
4.1.2. Cng sut.
Cng sut c trng cho sc mnh ca cc my (P).
Gi s trong At, mt lc sinh cng AA.
Ta c:
tb
A
P
t
A
=
A
(4.3)
(4.3) l cng sut trung bnh ca lc trong At.
tnh cng sut ti tng thi im, ta cho At

0, khi
A
t
A
A
dn ti mt
gii hn l cng sut tc thi P

t
A
P lim
t
A
A
=
A
0
hay
dA
P
dt
= (4.4)
Cng sut c gi tr bng o hm ca cng theo thi gian.
M
o
Hnh 4-1
S
F

M

F

M
M
F

dS

C
D
Hnh 4-2
2
Ta cng c th vit cng sut di dng mt biu thc khc:
Do:
dS
dA F.dS P F. F.v
dt
= = =

(4.5)
Vy, cng sut bng tch phn v hng ca lc tc dng vi vect vn tc
ca chuyn di.
4.2. NNG LNG V NH LUT BO TON NNG LNG
nh ngha: Nng lng l i lng c trng cho mc vn ng ca
vt cht.
Ta bit cng l i lng c trng cho qu trnh trao i nng lng gia
vt ny v vt khc. Ni cch khc: khi mt h thc hin cng th nng lng ca n
s bin i. Gi s trong qu trnh no h bin i t trng thi 1 sang trng thi
2; qu trnh ny h nhn t ngoi cng A, ta c bin thin nng lng:
W
2
- W
1
= A (4.6)
bin thin nng lng ca mt h trong qu trnh no , c gi tr
bng cng m h nhn c t bn ngoi trong qu trnh .
- Nu h nhn cng t ngoi A > 0 th nng lng h tng.
- Nu h sinh cng cho bn ngoi A < 0 th nng lng h gim.
- Nu h c lp, ta c A = 0;

W
2
= W
1
= const
Vy, nng lng khng t mt i m cng khng t sinh ra, nng lng ch
chuyn t h ny sang h khc - nh lut bo ton nng lng:
Ch :
+ Khng th c mt h sinh cng mi mi m khng nhn thm nng lng t
mt ngun bn ngoi.
+ ng c vnh cu l mt h sinh cng mi mi m khng nhn nng lng t
ngun bn ngoi.
4.3. NG NNG VA CHM
4.3.1. ng nng
Xt cht im khi lng m chu tc dng F
v chuyn di t v tr 1 2.
Ta c cng ca lc F
l:
( )
( )
A F.dS =
}
2
1

m
dv
F ma m.
dt
= =

3
dv dS v
A m. dS m. dv m.v.dv m.d
dt dt
| |
= = = = |
|
\ .
} } } }
2 2 2 2 2
1 1 1 1
2
mv mv mv
A d A
| |
= =
|
\ .
}
2 2 2 2
2 1
1
2 2 2
(4.7)
T (4.7) biu thc ng nng:
d
mv
W =
2
2

Khi (4.7) thnh: W
2
- W
1
= A (4.8)
nh l ng nng: bin thin ng nng ca mt cht im trong mt
qung ng no , c gi tr bng cng ca ngoi lc tc dng ln cht im
sinh ra trong qung ng .
ng nng ca vt rn quay:
d
I
W
e
=
2
2

ng nng ca vt va quay va tnh tin:
d
I mv
W
e
= +
2 2
2 2

4.3.2. Va chm xuyn tm
Xt hai qu cu c khi lng l m
1
v m
2
. Trc khi va chm c: v
1
, v
2
cng
phng; sau va chm chng c vect vn tc
'
v
1
,
'
v
2
cng phng nh ban u.

Ta gi thit h (m
1
+ m
2
) c lp. Ta hy tnh
'
v
1
v
'
v
2
:
Theo nh lut bo ton ng lng, ng lng ca h trc v sau va
chm:

' '
m v m v m v m v + = +
1 1 2 2 1 1 2 2
(4.9)
Ta phi tm thm mt phng trnh na i vi
'
v
1
v
'
v
2
, mun vy ta xc
nh iu kin khi va chm gn vi hai bi ton c th
a. Va chm n hi.
Do ng nng ca h bo ton, ta c:

m v' m v' m v m v
+ = +
2 2 2 2
1 1 2 2 1 1 2 2
2 2 2 2
(4.10)
T (4.9) v (4.10) ta suy ra:
1
v

dS

2
Hnh 4-3
4

'
(m m )v m v
v
m m
+
=
+
1 2 1 2 2
1
1 2
2
;
'
(m m )v m v
v
m m
+
=
+
2 1 2 1 1
2
1 2
2
(4.11)
Trng hp ring:
+ Nu m
1
= m
2

' '
v v ,v v = =
1 2 2 1
hai qu cu trao i vn tc.
+ Nu v
2
= 0, ta c:
'
(m m )v
v
m m
=
+
1 2 1
1
1 2
;
'
m v
v
m m
=
+
1 1
2
1 2
2
(4.12)
Nu m
1
<< m
2
th theo (4.12) ta c: 0 ;
'
2 1
'
1
= = v v v
b. Va chm mm.
Sau khi va chm, hai qu dnh vo nhau v chuyn ng cng vn tc.
Khi :
' '
v v v = =
1 2

Theo bo ton ng lng: (m
1
+ m
2
)v = m
1
.v
1
+ m
2.
v
2

m v m v
v
m m
+
=
+
1 1 2 2
1 2
(4.13)
Trong va chm mm th ng nng khng bo ton m b gim i. gim
ng nng ca h: - AW
= ( )
m v m v m m v + +
2 2 2
1 1 2 2 1 2
1 1 1
2 2 2

- A W
=
m m
(v v )
m m

+
2 1 2
1 2
1 2
1
2
(4.14)
gim ng nng ny c gi tr bng cng lm bin dng hai qu cu.
4.4. TRNG LC TH
4.4.1. nh ngha.
Mt cht im c coi l chuyn ng trong mt trng lc nu ti mi v
tr ca cht im iu xut hin lc tc dng ln cht im y.
Nu cng ca lc tc dng ln vt lm vt dch chuyn khng ph thuc
ng i m ch ph thuc v tr im u v v tr im cui ca dch chuyn th
ta ni trng lc ny l trng lc th.
4.4.2. Th nng.
Khi mt cht im dch chuyn t M
N trong trng lc th, ta c th

nh ngha th nng: Th nng ca mt cht im trong trng lc th l mt
hm Wt ph thuc vo v tr ca cht im sao cho:
5
=
MN t(M) t(N)
A W W

(4.15)
V d:
- Trong trng trng u, cht im c cao h: = +
t
W(h) m.g.h C
- Trong in trng, th nng ca in tch q
0
ti v tr cch q mt on r:
= +
c
t
qq
W(r) k C
.r
0

Tnh cht:
- Hiu th nng gia hai v tr hon ton xc nh.
- Trng lc v th nng c h thc:
= =
}
MN t (M) t (N)
MN
A FdS W W

(4.16)
Nu cht im dch chuyn theo mt vng kn:
}
= 0 S d F

(4.17)
ngha ca th nng: L dng nng lng c trng cho tng tc.
V d:
- Dng th nng ca cht im trong trng trng ca qu t l nng lng
c trng cho tng tc gia qu t vi cht im.
- Th nng ca in tch q
0
trong in trng Culong ca in tch q l th
nng tng tc gia q v q
0
.
4.4.3. nh lut bo ton c nng trong trng trng
Khi cht im c khi lng m chuyn ng t M N trong trng lc
th:
Ta c: =
MN t(M) t(N)
A W W
Theo nh l v ng nng:
=
MN (M) (N)
A W W =
t(M) t(N) (N) (M)
W W W W
Hay: W
+ W
t
)
N
= (W
+ W
t
)
M
= const.
Suy ra: W
C
= W
+ W
t
= const (4.18)
Tng ng nng ca cht im trong trng lc th c gi l c nng ca
cht im
6
nh lut bo ton c nng: Khi cht im chuyn ng trong trng lc
th th c nng ca cht im trong trng lc th l i lng bo ton.
H qu: v W = W
+ W
t
= const trong qu trnh chuyn ng ca cht
im nu W
tng th W
t
gim v ngc li.
Ch : Khi cht im chuyn ng trong trng lc th cn chu tc dng
ca mt lc khc F
( th d
ms
F
) c nng khng bo ton.

4.5. TRNG HP DN
4.5.1. nh lut niutn v lc hp dn v tr. ng dng
Hai cht im khi lng m v m t cch nhau mt khong r s ht nhau
bng nhng lc c phng l ng thng ni hai cht im , c cng t
l thun vi hai khi lng m v m v t l nghch vi bnh phng khong cch
r.
Biu thc:
2
m.m'
F F' G.
r
= = (4.19)
Trong : G = 6,67.10
-11

Nm
kg
| |
|
\ .
2
2
gi l hng s hp dn
ng dng:
a. S thay i gia tc trng trng theo cao.
Xt vt c khi lng m trn mt t:
M.m
P G.
R
0 2
= (4.20)
vi: P
0
= mg
0
v
M
g G.
R
0 2
= gi l gia tc trng trng trn mt t.
Ti im cch mt t mt cao h, ta c :

( )
M.m
P G. m.g
R h
2
= =
+
(4.21)
Gia tc trng trng cao h:
( )
M
g G.
R h
2
=
+
(4.22)
Do :
R
g g .
R h
2
0
| |
=
|
+
\ .

7
Ta thy:
R h
R h R
h
R
2 2
2
1
1
1
| | | |
= = +
| |
+
\ . \ .
| |
+
|
\ .

Ta ch xt vt cao h << R
R
h
R
h
2 1 ) 1 (
2
~ +

Kt qu l gia tc trng trng ti cao h:
h
g g
R
0
1 2
| |
=
|
\ .
(4.23)
Cng thc ny cho ta s ph thuc ca gia tc trng trng theo cao
h, theo cng ln cao th g cng gim.
b. Tnh khi lng ca cc thin th.
Khi lng M ca Tri t:
g.R
M
G
2
=
trong :
= =
R km , . m
g , m/ s
6
2
6370 6 37 10
9 8

Thay s ta c :
= =
, .( , . )
M . (kg)
, .
6 2
24
11
9 8 6 37 10
6 10
6 67 10

Tng t, c th tnh khi lng ca Mt tri:
Do Tri t quay xung quanh Mt tri bi lc hp dn ca Mt tri i vi
Tri t lc ny ng vai tr lc hng tm:

M.M'
F G.
R'
2
= (4.24)
Vi R =149.10
6
km l khong cch trung bnh t Tri t n tm ca Mt tri.
M lc hng tm cho bi:
v
F M.
R'
2
= (4.25)
Vn tc v ca Tri t lin h vi chu k quay T:
R'
v
T
2t
= (4.26)
Vi T = 365 ngy = 31.536.000 (s) l chu k quay ca Tri t quanh Mt tri.
T (24) v (25) ta c:
( ) R' MM'
G M
R' R'.T
2
2 2
2t
=
8
Khi lng ca Mt tri l:
. .R'
M'
T .G
2 3
2
4t
= (4.27)
Thay s v tnh ton, ta c : M = 2.10
30
(kg)
4.5.2. Trng hp dn
* Khi nim trng hp dn.
- Xung quanh mt vt c khi lng tn ti mt trng hp dn m bt k vt c
khi lng t trong khng gian ca trng u chu tc dng ca lc hp dn.
-V d : Trng hp dn ca tri t chnh l trng trng ca n.
* Bo ton momen ng lng trong trng hp dn.
Xt cht im khi lng m chuyn ng trong trng hp dn ca cht
im M c nh ti O. Chn O lm gc to .
Ta c:
dL
/ o(F)
dt
=

M
m F
lun hng vo tm O
/ o(F) = 0

M
v
dL
dt
= 0
=

L Const
* Kt lun: Cht im m chuyn ng trong trng hp dn ca mt cht im
M th momen ng lng ca m c bo ton.
* H qu: Cht im m chuyn ng trn qu o phng, mt phng qu o
ca cht im vung gc vi vect
L .
* Tnh cht th ca trng hp dn.
C lc F
tc dng ln cht im m chuyn ng trong trng hp dn ca

M t A n B. Cng ca F
trong chuyn di dS
: = = o dA F.PQ F.PQ.Cos

Nu ta v QH OP th PQ. cos o= PH
dA F.PH =
v PQ
l chuyn di vi phn nn ta t OP r =
OH OQ r dr = = +
(m)
F

O
(M)
v

Hnh 4-4
B
r
A
r
B
o
r +dr
r
F

P
H
Q
A

O
Hnh 4-5
9
Khi PH OH OP r dr r dr = = + =
mM
dA Fdr G dr
r
= =
2

Cng ca lc F
di chuyn m t A n B l:

B B
A A
r r
AB
B A r r
Mm Mm Mm
A Fdr G dr G G
r r r
= = =
} } 2

AB
A B
Mm Mm
A G G
r r
| | | |
=
| |
\ . \ .
(4.28)
T (17) ta thy trng hp dn ca cht im M l mt trng lc th.
Th nng ca cht im m ti v tr cch O mt khong cch r l:

( ) t r
mM
W G C
r
= +
* Bo ton c nng trong trng hp dn.
- C nng ca cht im m chuyn ng trong trng hp dn c bo ton:
W = W
+ W
t
=
mv mM
G Const
r
| |
+ =
|
\ .
2
2
(4.29)
- H qu: khi r tng, th nng tng th ng nng gim v ngc li.
4.5.3. Chuyn ng trong trng hp dn ca tri t
Nu t mt im A no trong trng hp dn ca Tri t, ta bn i
vin n c khi lng m vi vn tc u l v
0
th l thuyt v thc nghim
chng t tu theo tr s ca v
0
c th xy ra cc trng hp sau:
a)Vin n ri tr v Tri t.
b)Vin n bay vng quanh Tri t theo qu o kn hnh elip.
c)Vin n bay ngy cng xa Tri t.
*Tr s vn tc ban u v
0
cn thit bn vin n bay vng quanh Tri t
theo qu o kn hnh elip gi l vn tc v tr cp I.
* Tr s vn tc ban u v
0
cn thit bn vin n bay ngy cng xa Tri t
gi l vn tc v tr cp I.
* Tnh vn tc v tr cp I .
10
Gi s mt vin n bay cch mt t khng xa coi bn knh qu o
bng bn knh R ca Tri t:
Vn tc v
I
ca vin n lin h vi gia tc hng tm
I
I
v
a g v g R
R
= = =
2
0 0 0
(4.30)
vi
M
g G
R
=
0 2
tnh v
I
= 7,9 km/s ~8km/s
Vy, nu v < 8 km/s n ri v Tri t
v > 8 km/s n chuyn ng quanh Tri t theo qu o elip.
* Tnh vn tc v tr cp I I .
Gi s n xut pht t A cch tm Tri t mt khong bng bn knh
R ca Tri t vi vn tc v
0
v bay ngy cng xa n .
Bo ton c nng p dng cho n:
mv Mm mv Mm
G G
R

| | | |
+ = +
| |
\ . \ .
2 2
0
2 2

Do
mv
>
2
0
2
nn
mv mM GM
G v
R R
> >
2
0
0
2
2
m
GM
g
R
=
0 2

v g R >
0 0
2 . Gi tr ti thiu ca v
0
l vn tc v tr cp II.
K hiu
II
v g R =
0
2 = 11,2km/s

CU HI N TP V BI TP CHNG 4
1. Khi no ni lc thc hin cng. Vit biu thc cng ca lc trong trng hp
tng qut. Nu ngha ca cc trng hp: A > 0, A < 0, A = 0.
2. Phn bit cng v cng sut. n v ca cng v cng sut?
3. Khi nim v nng lng, nh lut bo ton nng lng v ngha ca n.
Nu cc thnh phn ca c nng. Nu ngha ca ng nng v th nng.
4. Khi nim v trng lc th? Tnh cht ca trng lc th, p dng cho trng
lc th ca qu t?
5. Chng minh nh l ng nng v nh l th nng. ng nng ca mt cht
im c c xc nh sai khc mt hng s cng khng? Ti sao?
6. Chng minh nh lut bo ton c nng trong trng trng.
7. Ti sao ni th nng c trng cho s tng tc gia cc vt?
11
8. Thit lp nh lut bo ton c nng. Xt trng hp h gm cht im v qu
t.
9. Mt t khi lng 10 tn ang chy trn on ng phng ngang vi vn
tc khng i bng 36km/h. Sau khi tt my v hm phanh, t chy chm dn
v dng li. H s ma st ca mt ng l 0,3 v lc hm ca phanh bng
82.10
3
N. Ly gia tc trng trng g = 9,8m/s
2
. Hy xc nh cng ca lc ma st
v on ng t i c t khi tt my n khi dng li. p
s: A
ms
20,9 . 10
6
J ; s 355m
10. Mt xe chuyn ng t nh xung chn ca mt
phng nghing DC v dng li sau khi i c mt
on ng nm ngang CB (hnh v). Cho bit AB = s =
2,5m; AC = l = 1,5m; DA = h = 0,5m. H s ma st k
trn cc on DC v CB l nh nhau. Ly gia tc trng
trng g = 9,8m/s
2
. Hy xc nh h s ma st v gia tc
ca xe trn cc on DC v CB.
p s: 0,2; 1,24m/s
2
; -1,96m/s
2
.
11. Mt t khi lng mt tn, khi tt my chuyn ng xung dc th c vn
tc khng i v = 54km/h. nghing ca dc l 4%. Hi ng c t phi c
cng sut bao nhiu n ln c dc trn cng vi vn tc 54km/h. S:
11,8kW
12. Mt chic xe khi lng 20000kg chuyn ng chm dn u di tc dng
ca lc ma st bng 6000N. Sau mt thi gian xe dng li. Vn tc ban u ca
xe l 54km/h. Tnh:
a) Cng ca lc ma st;
b) Qung ng m xe i c k t lc c lc ma st tc dng cho ti khi xe
dng hn.
S:
6
| 2, 25.10
ms
A J = ;
( ) 375 S m =
13. Tnh cng cn thit cho mt on tu khi lng m = 8.10
5
kg:
a) Tng tc t v
1
= 36km/h n v
2
= 54km/h thng
b) Dng li nu vn tc ban u l 72km/h.
S: a) A = 5.10
7
J; b) A = -1,6.10
8
J
14. Mt vin n khi lng m = 10kg ang bay vi vn tc v=100m/s th gp
mt bn g dy v cm su vo bn g mt on s = 4cm. Tm:
a) Lc cn trung bnh ca bn g ln vin n;
b) Vn tc vin n sau khi ra khi bn g ch dy d = 2cm.

12
S: a) ( ) 1250 c F N
= ; b) v = 71m/s
15. Mt vt khi lng m = 10kg trt t nh mt mt phng nghing cao 20m
xung. Khi ti chn dc vt c vn tc 15m/s. Tnh cng ca ma st.
S: A = -835J
16. Mt t khi lng 20 tn ang chuyn ng vi vn tc khng i trn on
ng phng nm ngang th phanh gp. Cho bit t dng li sau khi i thm
c 45m. Lc hm ca phanh xe bng 10800N. H s ma st gia bnh xe v
mt ng bng 0,2. Ly gia tc trng trng g = 9,8m/s
2
. Hy xc nh:
a.Cng cn ca cc lc tc dng ln t.
b.Vn tc ca t trc khi hm phanh.
p s: a) A = -2,25.10
6
J. b) v =15m/s.

13

CHNG V. DAO NG V SNG C
5.1. Dao ng c hc iu ho, dao ng tt dn, dao ng cng bc
5.1.1. Dao ng c hc iu ho.
a. Phng trnh ng lc hc dng vi phn ca vt dao ng iu ho(dh)
Lc tc dng ln vt dao ng iu ho: f = -k.x (5.1)
Trong : f l tc dng ln vt chuyn ng: Hng v v tr cn bng,
cng t l vi lch khi v tr cn bng ca vt; x l ta ca vt dao
ng (vi gc O ti v tr cn bng) ; k l h s t l. Gi f l lc phc hi.
p dng nh lut th II Niutn:
f = ma
x
=mx
''

thay vo biu thc (5.1) ta c:
x
''
+e
o
2
x=0 (5.2)
(5.2) l phng trnh ng lc hc dng vi phn
Trong phng trnh trn e
o
2
= k/m l hng s ph thuc vo c tnh ca h
dao ng.
V d v biu thc xc nh k v e
o
ca mt s h.
+ Con lc l xo: k l h s n hi ca l xo v e
o
2
=k/m
+ Con lc n: k = mg/l v e
o
2
= k/m = g/l (g l gia tc trng trng)
+ Con lc vt l: k = m
2
.gl/I v e
o
2
= mgl/I (vi I l m men qun tnh)
b. Phng trnh dh.
Nghim ca phng trnh 5.1 c dng l
X = A sin(e
o
t+) ( 5.3)
x l li ca vt dao ng , l hm iu ho i vi thi gian
c. Cc c trng cho dh.
Chu k T = 2t/e
o

Tn s f = 1/T
Vn tc: v = Ae
o
cos(et+)
14
Gia tc: a = -e
o
2
Asin(et+)
Nng lng (dng c nng): ng nng hoc th nng bin thin iu ho
cng tn s vi li v vn tc, nhng nng lng ton phn ca dao ng
khng thay i theo thi gian:
2
o
2 2
mA
2
1
kA
2
1
W e = =

= const
5.1.2. Dao ng c hc tt dn.
a. Phng trnh ng lc hc dng vi phn.
Lc tng hp tc dng ln vt dao ng trong thc t cn phi k n lc
ma st hoc lc cn tc dng ln vt trong qu trnh dao ng. Xt con lc l xo
trong mi trng nht, ngoi thnh phn lc phc hi (-kx) cn c thm thnh
phn lc cn chuyn ng )
dt
dx
r ( . Do lc tng hp l:

dt
dx
r kx f =
( r l h s nht) (5.4)
p dng nh lut th II Niutn f = ma
x
=mx
''
, thay vo biu thc (5.4) ta
c:
2
2
d x
m
dt
dx dx
kx r mx kx r
dt dt
'' = =

2 2
2
o 2 2
d x r d dx
: 0 ; 2 2 x 0 (5.5)
dt m dt
r dx k x
Hay x
m dt m dt
| | e + + = = + + =
Phng trnh (5.5) l phng trnh ng lc hc dng vi phn bc hai i
vi vt dao ng.
b. Phng trnh dao ng ca vt.
Nghim ca phng trnh (5.4) c dng:

) t cos( e a x
t
o
+ e =
|
(5.6)
Trong :
m
k
; ;
m 2
r
o
2 2
o
= e | e = e = |
x l li ca vt dao ng, l mt hm i vi thi gian.
Trong biu thc nghim (5.6), tnh cht ca bin dao ng c th
hin biu thc:
t
o
e a a
|
=
(5.7)
Ngha l bin dao ng gim dn i vi thi gian tun theo quy lut
hm m, iu ni ln s tt dn ca dao ng v do gi l dao ng tt dn.
c. Tnh cht tt dn ca dao ng.
15
thy r c tnh cht tt dn ca dao ng c, ta biu din phng
trnh (5.7) bng ng cong lin nt trn th nm gii hn gia hai ng
cong nt t trn hnh 5-1.
Tnh cht tt dn ca dao ng c c trng bng mt i lng vt l
gi l gim lng lga, k hiu bng o

T
T
e a
e a
ln
a
a
ln
) T t (
o
t
o
2
1
o
= | | = = = o
+ |
|
(5.8)
trong :
a
1
l bin dao ng ti thi im t
a
2
l bin dao ng ti thi im t + T
5.1.3. Dao ng c hc cng bc.
a. Phng trnh ng lc hc dng vi phn.
Vt dao ng cng bc bao gm cc lc
tc dng ln vt l:
- Lc ma st (hoc lc cn):
dx
r
dt
,
- Lc phc hi: - kx,
- Lc kch thch tun hon tc dng ln vt trong qu trnh dao ng:
cos
o
F t O .
Do lc tng hp l:
t cos F
dt
dx
r kx f
o
O + = (5.9)
(O l tn s gc ca lc cng bc)
Phng trnh ng lc hc dng vi phn: p dng nh lut th II Niutn f
= ma
x
=mx
''
, thay vo biu thc trn ta c:
2
2
2
2
d x
cos m cos
dt
d x
: cos (5.10)
dt
o o
o
dx dx
kx r F t mx kx r F t
dt dt
F r dx k
Hay x t
m dt m m
'' + O = = + O
+ + = O

t:
2
o o
o
m
k
; 2
m
r
; f
m
F
e = | = = thay vo phng trnh (5.10) ta c:

x
t
a
o
-a
o
t
o
e a
|

t
o
e a
|

Hnh 5-1
16

a
O

o m
e = O

o
f

m
a

|=
0
|
2

|
2

|
1

~0
Hnh 5-2
2
2
2
d x
2 cos (5.11)
dt
o o
dx
x f t
dt
| e + + = O
Phng trnh (5.11) l phng trnh ng lc hc dng vi phn bc hai i
vi vt dao ng cng bc.
b. Phng trnh dao ng ca vt.
Nghim ca phng trnh (5.11) c dng: ) t cos( a x + O = (5.12)
Trong :
2
tg ;
4 ) (
f
a
2 2
o
2 2 2 2 2
o
o
O e
O |
=
O | + O e
= (5.13)
x l li ca vt dao ng, l mt hm i vi thi gian.
c. Tnh cht cng hng ca dao ng.
Ngi ta chng minh c bin dao ng cc i khi tn s gc ca yu
t cng bc l:
2 2
o m
2| e = O , th bin dao ng cng bc cc i l:

2 2
o
o
max
2
f
a
| e |
= (5.14)

Hin tng bin dao ng cng bc
t gi tr cc i c gi l hin tng cng
hng.
th v s cng hng: S ph thuc ca
bin a vo tn s gc O

ng vi h s tt dn | gi l h ng
cong cng hng.
Vi | cng nh th a cng ln. Khi |= 0 th
a
max
s ln nht ng vi hin tng cng hng
nhn.
5.2. Sng c hc
5.2.1. Khi nim v cc c trng ca sng.
a. Khi nim:
Qu trnh lan truyn dao ng c trong mi trng vt cht n hi c
gi l sng c.
Phn loi sng c theo tnh cht mt u sng:
17
+ Mt u sng l mt phng th sng c c gi l sng phng.
+ Mt u sng l mt cu th sng c c gi l sng cu.
Phn loi sng c theo phng truyn sng:
+ Sng ngang: Phng dao ng vung gc vi phng truyn sng.
+ Sng dc: Phng dao ng trng vi phng truyn sng.
b. Cc c trng.
Vn tc(v): Vn tc truyn dao ng c c gi l vn tc truyn sng.
Bin sng (a): Bin ca sng ti mt im bng bin dao ng
ca im khi c sng truyn qua.
Tn s sng (f): Tn s ca sng bng tn s dao ng dao ng ca mt
im khi c sng truyn qua.
Bc sng (): Khong cch gn nhau nht gia hai im dao ng cng
pha
Mi lin h gia cc i lng:
f
v
v.T ;
T
2
f 2 = =
t
= t = e
5.2.2. Phng trnh truyn sng v tnh cht tun hon.
a. Phng trnh truyn sng.
Gi s sng phng c bin a
khng thay, i tn s e, vn tc v.

Ti thi im t ngun sng M
o
c phng trnh: t in s a ) t ( u
x
e = (phng
trnh dao ng ca im M
o
).
Nu gi thi im sng truyn ti im M vo thi im t, th khi sng
im M
o
l thi im (t-x/v), dao ng ca im M ging nh im M
o
nhng
xy ra chm hn mt khong thi gian (t - x/v), do vy biu thc ca sng l:

) x
2
ft 2 sin( a )
v
x
t ( in s a ) t ( u
x
t
t = e = (5.15)
Trong : ) t ( u
x
l li dao ng ca im c ta x ti thi im t khi c sng truyn qua.
b. Tnh cht tun hon ca sng theo thi gian v khng gian.
Tun hon trong khng gian: Ta c th chng minh c rng
) t ( u
x
= ) t ( u
x +
, khi chu k khng gian l , vi f 2t =
(phng truyn sng) x
M
o
u (phng dao ng)
-
M

Hnh 5-3
18
Tun hon theo thi gian: Tng t nh trn ta cng chng minh c
) t ( u
x
= ) T t ( u
x
+ , vi
e
t
=
2
T
CU HI N TP CHNG 5
1. Thnh lp phng trnh ng lc hc dng vi phn v phng trnh dao ng iu
ho ca con lc vt l?
2. Phn bit dao ng tt dn vi dao ng iu ho? S tt dn ph thuc yu t no?
Vit phng trnh ng lc hc dng vi phn v phng trnh dao ng tt dn?
3. Th no l dao ng cng bc? Phn tch qu trnh qu ca dao ng cng
bc? Phng trnh ng lc hc dng vi phn v phng trnh dao ng cng bc?
4. Th no l hin tng cng hng? iu kin ca hin tng cng hng l g? Nu
cc ng dng ca hin tng cng hng?
5. Nu nhng im ging nhau v khc nhau gia cc dao ng: Dao ng iu ho;
dao ng duy tr; dao ng cng bc; dao ng cng hng?
6. Th no l sng c hc? iu kin hnh thnh sng c hc? Phn loi sng?
7. Vit phng trnh truyn sng c? Tnh cht ca sng?

19
CHNG VI. THUYT TNG I

Cui th k th XVIII cc th nghim cho thy cc kt qu ca php bin
i Ga-li-l khng cn ng na, in hnh l th nghim o vn tc nh sng
ca Michelson v Morlay (nm 1887). Ngha l c hc Niu-tn vi quan nim v
khng gian v thi gian c th hin trong php bin i Ga-li-l khng th p
dng cho cc vt chuyn ng vi vn tc c nh sng. B tc ny ca c hc c
in l tin cho mt ngnh C hc mi ra i l C hc Tng i tnh
hay Thuyt tng i Anhxtanh m c s ca n l hai tin ca Anhxtanh.
Sau y ta xt mt cch s lc v c bn mt s ni dung chnh ca thuyt
tng i hp.
6.1. Nhng tin ca thuyt tng i hp Einstein
xy dng nn thuyt tng i ca mnh, nm 1905 Einstein a ra
hai nguyn l sau:
6.2.1. Nguyn l tng i
Mi nh lut Vt l u nh nhau trong cc h quy chiu qun tnh.
6.2.2. Nguyn l v s bt bin ca vn tc nh sng
Vn tc nh sng trong chn khng u bng nhau i vi mi h qun
tnh. N c gi tr bng c = 3. 10
8
m/s v l gi tr vn tc cc i trong t
nhin.
y cn phn bit vi nguyn l tng i Galille trong c hc c in.
Theo nguyn l ny ch cc nh lut c hc l bt bin khi chuyn t mt h
qun tnh ny sang mt h qun tnh khc. iu c ngha l phng trnh m
t mt nh lut c hc no , biu din qua ta v thi gian, s gi nguyn
dng trong tt c cc h qun tnh. Nh vy, nguyn l tng i Einstein m
rng nguyn l Galille t cc hin tng c hc sang cc hin tng Vt l ni
chung.
Trong c hc c in Newton, tng tc c m t da vo th nng
tng tc. l mt hm ca cc ta nhng ht tng tc. T suy ra cc
lc tng tc gia mt cht im no vi cc cht im cn li, ti mi thi
im, ch ph thuc vo v tr ca cc cht im ti cng thi im . S tng
tc s nh hng ngay tc thi n cc cht im khc ti cng thi im. Nh
vy, tng tc c truyn i tc thi. Nu chia khong cch gia hai cht im
cho thi gian truyn tng tc t ( t = 0), v l truyn tc thi) ta s thu c vn
tc truyn tng tc. T suy ra rng trong c hc c in vn tc truyn
20
tng tc ln v hn.
Tuy nhin, thc nghim chng t, trong t nhin khng tn ti nhng
tng tc tc thi. Nu ti mt cht im no ca h cht im c xy ra mt
s thay i no , th s thay i ny ch nh hng ti mt cht im khc ca
h sau mt khong thi gian t no ( t > 0). Nh vy, vn tc truyn tng tc
c gi tr hu hn. Theo thuyt tng i ca Einstein vn tc truyn tng tc
l nh nhau trong tt c cc h qun tnh. N l mt hng s ph bin. Thc
nghim chng t vn tc khng i ny l cc i v bng vn tc truyn nh
sng trong chn khng (c = 3.10
8
m/s). Trong thc t hng ngy chng ta thng
gp cc vn tc rt nh so vi vn tc nh sng (v << c) do trong c hc c
in ta c th coi vn tc truyn tng tc l v hn m vn thu c nhng kt
qu chnh xc. Nh vy, v mt hnh thc c th chuyn t thuyt tng i
Einstein sang c hc c in bng cch cho c trong cc cng thc ca c hc
tng i tnh.
6.2. Php bin i Lorentz
6.2.1. S mu thun ca php bin i Galille vi thuyt tng i Einstein
Cc kt qu ca php bin i Galille v mi lin h ta khng gian v
thi gian gia hai h quy chiu K v K (mc 2.4.2) u ng i vi cc chuyn
ng chm (v << c). Nhng r rng l chng mu thun vi cc tin ca
thuyt tng i Einstein. Thc vy, theo thuyt tng i, thi gian khng c
tnh cht tuyt i, khong thi gian din bin ca mt qu trnh Vt l ph
thuc vo cc h quy chiu. c bit cc hin tng xy ra ng thi trong h
qun tnh ny s khng xy ra ng thi trong h quy chiu qun tnh khc.
Nh vy, php bin i Galille khng tha mn cc yu cu ca thuyt
tng i Einstein. Lorentz tm ra php bin i cc ta khng gian v
thi gian khi chuyn t h quy chiu qun tnh ny sang h quy chiu qun tnh
khc tha mn cc yu cu ca thuyt tng i, v c gi l php bin i
Lorentz.
6.2.2. Php bin i Lorentz
Xt hai h quy chiu qun tnh K v K'. Gi s lc u hai gc O v O' ca
hai h trng nhau, h K' chuyn ng so vi h K vi vn tc V theo phng x.
Gi xyzt v x'y'z't' l cc ta khng gian v thi gian ln lt xt trong cc h
K v K '. V theo thuyt tng i thi gian khng c tnh cht tuyt i m tri
li ph thuc vo h quy chiu nn thi gian tri i trong hai h s khc nhau,
ngha l: t # t'
21
Gi s ta xe lin h vi x v t theo phng trnh:
x' = f (xt) (6.1)
tm dng ca phng trnh f (x,t) chng ta vit phng trnh chuyn
ng ca cc gc ta O v O' trong hai h K v K'. i vi h K, gc O'
chuyn ng vi vn tc V. Ta c:
x - Vt = 0 (6.2)
trong x l ta ca gc O' xt vi h K. Cn i vi h K' gc O' l
ng yn. Ta xe ca n trong h K' bao gi cng bng khng. Ta c: x' = 0.
Mun cho phng trnh (6.1) p dng ng cho h K', ngha l khi thay x' =
0 vo (6.1) ta phi thu c (6.2), th f (x,t) ch c th khc (x - Vt) mt s nhn
no :
x' = (x - Vt) (6. 3)
i vi h K' gc O chuyn ng vi vn tc - V. Nhng i vi h K gc O
l ng yn. Lp lun tng t nh trn ta c:
x = (x' + Vt') (6.4)
trong l h s nhn.
Theo tin th nht ca Einstein mi h qun tnh u tng ng nhau,
ngha l t (6.3) c th suy ra (6.4) v ngc li bng cch thay th V -V, x'
x, t t Ta rt ra c: = .
Theo tin th hai, ta c trong h K v K': nu x = ct th x' = ct', thay cc
biu thc ny vo trong (6.3) v (6.4) ta thu c:

2
2
1
1
v
c
o =
(6.5)
Nh vy ta c:
2 2
2 2
'
' ,
1 1
x Vt x Vt
x x
v v
c c
+
= =

,
(Cng thc vi thi gian c dng tng t )
V h K' chuyn ng dc theo trc x nn r rng l y = y' v z = z'. Tm
li, ta thu c cng thc bin i Lorentz nh sau:
- i vi php bin i ta v thi gian t h K sang h K'
22

2
2 2
2 2
' , y' y, z' z, t'
1 1
V
t x
x Vt
c
x
v v
c c
= = = =

(6.6)
- i vi php bin i ta v thi gian t h K' sang h K: (dng tng t)
Cc cng thc (6.6) c gi l php bin i Lorentz. Qua ta thy c
mi lin h mt thit gia khng gian v thi gian.
T cc kt qu trn ta nhn thy rng khi c hay khi V/c 0 th cc
cng thc (6.6) s chuyn thnh:
x' = x - Vt ; y' = y ; z' = z ; t = t ; x = x' + Vt'; y = y', z = z', t = t'
Ngha l chuyn thnh cc cng thc ca php bin i Galille. iu kin c
tng ng vi quan nim tng tc tc thi, iu kin th hai V/c 0
tng ng vi s gn ng c in.
Khi V > c, trong cc cng thc trn cc ta x, t tr nn o, iu
chng t khng th c cc chuyn ng vi vn tc ln hn vn tc nh sng c.
Cng khng th dng h quy chiu chuyn ng vi vn tc bng vn tc nh
sng, v khi mu s trong cc cng thc (6.6) s bng khng.
6.3. Cc h qu ca php bin i Lorentz
6.3.1. Khi nim v tnh ng thi v quan h nhn qu
Gi s rng trong h qun tnh K c hai hin tng (hoc cn gi l bin
c) ; hin tng A
1
(x
1
y
1
z
1
t
1
) v hin tng A
2
(x
2
y
2
z
2
t
2
) vi x
2
# x
1
chng ta hy
tm khong thi gian t
2
- t
1
gia hai hin tng trong h K', chuyn ng vi
vn tc V dc theo trc x. T cc cng thc bin i Lorentz ta thu c:

2 1 2 1 2
2 1
2
( )
' '
1
V
t t x x
c
t t
V
c

=
(6.7)
T suy ra rng cc hin tng xy ra ng thi trong h K (t
2
= t
1
) s
khng ng thi h K' v (t
2
t
1
) # 0. Ch c mt trng hp ngoi l l khi c
hai bin c xy ra ng thi ti nhng im c cng gi tr ca x (ta y c th
khc nhau).
Nh vy, khi nim ng thi ch l mt khi nim tng i, hai bin c c
th ng thi trong mt h quy chiu ny ni chung c th khng ng thi
trong mt h quy chiu khc.
23
Biu thc (6.7) cng chng t rng i vi cc bin c ng thi trong h
K, du ca (t
2
t
1
) c xc nh bi du ca biu thc (x
2
x
1
)v. Do , trong
cc h qun tnh khc nhau (vi cc gi tr khc nhau ca V), hiu t
2
t
1
s
khng nhng khc nhau v ln m cn khc nhau v du. iu c ngha l
th t ca cc bin c A
1
v A
2
c th bt k (A
1
c th xy ra trc A
2
hoc
ngc li).
Tuy nhng iu va trnh by trn khng c xt cho cc bin c c lin
h nhn qu vi nhau. Lin h nhn qu l mt lin h gia nguyn nhn v kt
qu. Nguyn nhn bao gi cng xy ra trc kt qu, quyt nh s ra i ca
kt qu. Th t ca cc bin c c quan h nhn qu bao gi cng c bo
m trong mi h qun tnh. Nguyn nhn xy ra trc, kt qu xy ra sau.
6.3.2. S co ngn Lorentz
By gi da vo cc cng thc (6.6) chng ta so snh di ca mt vt v
khong thi gian ca mt qu trnh trong hai h K v K'. Gi s c mt thanh
ng yn trong h K' t dc theo trc x', di ca n trong h K' bng
l
0
= x
2
x
1

Gi l l di ca n o trong h K. Mun vy, ta phi xc nh v tr cc
u ca thanh trong h K ti cng thi im. T php bin i Lorentz ta vit
c:
2 2 1 1 2 2
2 1
2 2
2 2
' , '
1 1
V V
x t x t
c c
x x
V V
c c

= =

Tr v vi v hai biu thc v lu t
2
= t
1
ta c:

2
2 1
2 1 0 2
2
2
' ' 1
1
x x V
x x l l
c
V
c
= =
(6.8)
Vy: di (dc theo phng chuyn ng) ca thanh trong h quy chiu
m thanh chuyn ng ngn hn di ca thanh trong h m thanh ng yn.
Ni mt cch khc, khi vt chuyn ng, kch thc ca n b co ngn theo
phng chuyn ng.
Nh vy, kch thc ca mt vt s khc nhau ty thuc vo ch ta quan st
n trong h ng yn hay chuyn ng. iu ni ln tnh cht ca khng
gian trong cc h quy chiu thay i. Ni mt cch khc, khng gian c tnh
24
cht tng i, n ph thuc vo chuyn ng. Trng hp vn tc ca.chuyn
ng nh (V << c), t cng thc (6.8) ta tr li kt qu trong c hc c in,
y khng gian c coi l tuyt i, khng ph thuc vo chuyn ng.
Cng t cc cng thc bin i Lorentz chng ta tm c khong thi gian
ca mt qu trnh trong hai h K v K'. Gi s c mt ng h ng yn
trong h K'. Ta xt hai bin c xy ra ti cng mt im A c cc ta x'y'z'
trong h K'. Khong thi gian gia hai bin c trn trong h K' bng t ' = t
2
t
1

by gi chng ta tm khong thi gian gia hai bin c trn h K. Ta vit c:
2 1 2 2
2 1
2 2
2 2
' ' ' '
, t
1 1
V V
t x t x
c c
t
V V
c c

= =

Tng t nh trn ta suy ra:
2
2
' 1
V
t t
c
A = A (6.9)
Kt qu ny c pht biu nh sau: Khong thi gian t' ca mt qu trnh
trong h K' chuyn ng bao gi cng nh hn khong thi gian t xy ra ca
cng qu trnh trong h K ng yn. Nu trong h K' chuyn ng c gn mt
ng h v trong h K cng gn mt ng h, th khong thi gian ca cng mt
qu trnh xy ra c ghi trn ng h ca h K' nh hn khong thi gian ghi
trn ng h ca h K.
Ta c th ni: ng h chuyn ng chy chm hn ng h ng yn. Nh
vy, khong thi gian xy ra mt qu trnh s khc nhau ty thuc vo ch ta
quan st qu trnh trong h ng yn hay chuyn ng.
iu ni ln tnh cht ca khong thi gian trong cc h qun tnh
thay i N ph thuc vo chuyn ng. Trng hp vn tc ca chuyn ng
rt nh V << c t cng thc (6.9) ta c t ' = t, ta tr li kt qu trong c hc c
in, y khong thi gian c coi l tuyt i khng ph thuc vo chuyn
ng. Nhng nu v cng ln th t' cng nh so vi t.
Khng ch c thi gian, theo Anhxtanh khi lng ca vt cng mang tnh
tng i.
6.4. Phng trnh ng lc hc tng i tnh ca cht im
Theo thuyt tng i, phng trnh biu din nh lut Newton th hai:
dv
F m
dt
=

25
Khng th m t chuyn ng ca cht im vi vn tc ln c. m t
chuyn ng, cn phi c phng trnh khc tng qut hn. Theo thuyt tng
i, phng trnh c dng: ( )
d
F mv
dt
=

(6.10)
trong khi lng m ca cht im bng:

0
2
2
1
m
m
V
c
=
(6.11)
m l khi lng ca cht im trong h m n chuyn ng vi vn tc v
c gi l khi lng tng i; m
0
l khi lng cng ca cht im do
trong h m n ng yn (v = 0) c gi l khi lng ngh.
Ta thy rng theo thuyt tng i, khi lng ca mt vt khng cn l
mt hng s na; n tng khi vt chuyn ng; gi tr nh nht ca n ng vi
khi vt ng yn. Cng c th ni rng: khi lng c tnh tng i; n ph
thuc h quy chiu.
Phng trnh (6.11) bt bin i vi php bin i Lorentz v trong trng
hp v << c n tr thnh phng trnh biu din nh lut th hai ca Newton
(khi m = m
0
= const).
Ta hy tnh nng lng ca vt. Theo nh lut bo ton nng lng,
tng nng lng ca vt bng cng ca ngoi lc tc dng ln vt: dW =d A
n gin, gi s ngoi lc F cng phng vi chuyn di: dW =d A = F.ds
Theo (6.10) ta c:
0
2
2
W
1
m v d
d ds
dt
v
c
| |
|
|
=
|
|
\ .

0 0
3/ 2
2
2
2
2
2
W
1
1
m v m v dv dv
d ds
dt dt
v
v
c
c
c
| |
|
|
= + |
| | |
| |
| |
\ . \ .

Nhng: .
dv ds
ds dv v dv
dt dt
= = , do :
2
0 0
3/ 2
2 2
2
2
2 2
2
W 1
1 1
1
m vdv m vdv v
d
v v
v
c
c c
c
| |
|
|
= + =
|
| |
| |
|
|
|
|
|
|
\ . \ .
\ .

Mt khc, t (6.11) ta c:
26
0
3/ 2
2
2
2
1
m vdv
dm
v
c
c
=
| |
|
\ .

So snh hai biu thc trn ta rt ra c: dW = c
2
dm hay: W = mc
2

H thc ny thng c gi l h thc Einstein.
T h thc Einstein ta tm c nng lng ngh: l nng lng lc vt
ng yn: m = m
0
W= m
0
c
2

Lc vt chuyn ng, vt c thm ng nng W

CU HI L THUYT
1. Nu gii hn ng dng ca c hc Newton.
2. Pht biu hai tin Anhxtanh
3. Vit cng thc ca php bin i Lorentz.
4. Gii thch s co ngn ca di v s gin ca thi gian
5. Phn tch tnh tng i ca s ng thi gia cc bin c khng c quan h
nhn qu vi nhau.
6. Da vo php bin i Lorentz, chng t trt t k tip v thi gian gia cc
bin c c quan h nhn qu vi nhau vn c tn trng.
7. Chng t c hc Newton l trng hp gii hn ca thuyt tng i
Anhxtanh khi v <<c hay coi rng c ln v cng
8. Vit biu thc chng t rng, trong thuyt tng i Anhxtanh, khi lng m
ca mt vt tng ln khi chuyn ng

27
CHNG VII. C HC CHT LU
7.1. TNH HC CHT LU
Theo nh ngha, cht lu l cht c th chy c. Trn ngha cht lu
bao gm c cht kh v cht lng. V mt c hc c th coi cht lu l mt mi
trng lin tc c to thnh bi v s cc cht im lin kt vi nhau bng cc
ni lc tng tc. Khc vi cht rn, cht lu c nhng tnh cht c th sau y:
- Cht lu khng c hnh dng nht nh. Hnh dng cht lu l hnh dng
ca bnh cha chng.
- Cht lu bao gm cc cht d nn nh cc cht kh v c cc cht kh nn
nh cht lng.
- Khi mt cht lu chuyn ng th n chuyn ng thnh lp. Cc lp ca
n chuyn ng vi cc vn tc khc nhau nn gia cc lp cht lu xut hin
cc lc tng tc gi l lc ni ma st hay lc nht. Lc nht lm cn tr chuyn
ng ca cc lp cht lu chuyn ng nhanh v h tr cho cc lp cht lu
chuyn ng chm hn.
- Cht lu c gi l l tng nu n hon ton khng chu nn v trong
n khng tn ti cc lc nht.
Trong chng ny chng ta nghin cu cht lu trng thi cn bng
(khng chuyn ng) do phn c hc cht lu ny c gi l tnh hc cht
lu. Cng c nghin cu s cn bng ca cht lu l cc nh lut Niutn I v II.
7.1.1. Khi lng ring v p sut ca cht lu
a. Khi lng ring:
Theo nh ngha , khi lng ring ca bt k mt cht no chnh l khi
lng ca mt n v th tch ca cht . Trng hp cht lu l ng nht th
khi lng ring r ca n c xc nh bi h thc:
M
V
= (kg/m
3
)
Trong V l th tch ca khi cht lu v m l khi lng ca cht lu
cha trong th tch V.
Tuy nhin , trong thc t ta cng hay gp cc trng hp mt cht lu
thay i t v tr ny n v tr khc: trn cao khng kh long hn so vi mt
t, nc bin nhng ni su c mt cao hn gn b mt. Ni chung, khi
lng ring ca mt cht lu ph thuc vo p sut v nhit ca n.
28
b. p sut ca cht lu:
Khi mt cht lu trng thi cn bng th n tc dng mt lc thng gc
vi bt k mt mt no tip xc vi n. Chng ta d dng cm nhn iu ny khi
nhng chn vo nc hay khi ngm mnh trong nc bin.Chng ta hy tng
tng c mt tit din dS nm trong lng mt cht lu. Cht lu hai bn tit
din dS tc dng ln tit din nhng lc bng nhau v ln nhng ngc
chiu nhau (nu khng nh vy th tit din dS s chuyn ng v cht lu s
khng trng thi cn bng). Gi dF l lc tc dng vung gc vi tit din dS.
Ngi ta nh ngha p sut p ti mt im l lc tc dng theo phng
thng gc ln mt n v din tch cha im , tc l : p = dF/dS
c. S phn b p sut trong cht lu nh lut Pascal :
Do cht lu chu lc ht ca qu t, tc l n c trng lng nn nh
chng ta s thy s phn b p sut trong cht lu ti cc im c cao khc
nhau s khc nhau.
Xt mt khi cht lu tng tng c dng hnh tr c tit din y l S v
chiu cao l dz (hnh 7-1).

Hnh 7- 1
Th tch ca khi cht lu l Sdz, cn khi lng ca n l dm = dV =
Sdz. Trng lng ca khi cht lu trn c ln: dP = dm.g = .g.Sdz, lc ny
hng thng ng xung pha di nn hnh chiu ca lc ny trn trc Oz l:
- .g.Sdz
Mt y ca hnh tr ca khi cht lu chu mt p lc hng thng ng
ln pha trn: pS, cn mt trn ca khi cht lu ang xt chu mt p lc
(p+dp)S v hng thng ng xung pha di nn hnh chiu ca lc ny trn
trc Oz l:
-(p+dp)S
29
Mt bn ca hnh tr chu cc p lc vung gc nn khi chiu ln trc Oz
th hnh chiu ca cc lc ny bng 0 v chng c phng vung gc vi Oz.
V khi cht lu trng thi cn bng theo Oz nn theo nh lut I Niutn:
pS - (p+dp)S - r gSdz = 0 (7.1)
Chia hai v phng trnh trn cho S ta i n phng trnh:
dP = - .g.dz (7.2)
Ly tch phn hai v phng trnh (7.2) ta i n biu thc:
P
2
P
1
= - .g.z (7.3)
trong p
1
, p
2
l p sut trong lng cht lu ti cc im c cao tng
ng l z
1
v z
2
cn z = z
2
z
1
l hiu cao tng ng gia hai im trn.
(7.3) chng t rng hiu p sut trong mt khi cht lu bng trng lng
ca ct cht lu c tit din bng mt n v din tch v c cao bng hiu
cao gia hai im y.
Thng th ngi ta mun bit p sut trong lng cht lu mt su no
so vi p sut b mt ca cht lu (b mt cht lu tip xc vi khng kh gi
l mt thong). Mun vy, ta vit li (7.3) di mt dng thch hp hn. Ta chn
gc O ca h trc ta nm mt thong v trc Oz c chiu dng hng
thng ng xung pha di. Chn im 1 l mt im bt k nm trong lng cht
lu su z v k hiu p sut ti l p. im 2 chn l im nm ngay mt
thong v gi p sut ti im 2 l p
o
(ch s 0 ch rng su ti bng 0)
a) b)
Hnh 7- 2
(7.3) c vit li nh sau:
p
o
p = - gz hay p = p
o
+ gz (7.4)
30
(7.4) chng t rng p sut su z ln hn p sut mt thong mt
lng l gz. Lu rng p sut hai im bt k l nh nhau min l chng
cng cao. Dng ca bnh cha khng nh hng g n kt lun trn. l
nguyn tc ca bnh thng nhau nh thy hnh 7.2 a.
T (7.4) chng ta thy rng nu bng cch no ta lm tng p sut po
mt thong (chng hn bng cch dng piston to ra lc nn) th p sut p trong
lng cht lng ti bt k su no cng s tng ln mt lng ng bng by
nhiu. iu ny chnh l ni dung ca nh lut Pascal c pht biu nm 1653:
Trong mt cht lu khng chu nn, bt k mt tng p sut no cng
c truyn nguyn vn cho ton khi cht lu k c thnh ca bnh cha.
Hnh 7-2. b trnh by nguyn tc lm vic ca mt ci kch thy lc da trn
nh lut Pascal.
Mt piston vi tit din nh S
1
tc dng mt lc F
1
ln b mt mt cht lng
l du nht. p sut tc dng P
1
=F
1
/S
1
c truyn qua ng ni sang mt piston
c tit din S
2
ln hn nhiu. V rng p sut hai piston l nh nhau, tc l:

1 2
1 2
F F
p
S S
= = (7.5)
Nh vy kch thy lc c tc dng nhn lc ln S
2
/ S
1
ln v do c th
lm nng bng t ln cao mc d ta ch tc dng mt lc nh F
1
ln kch.
7.1.2. Cng thc phong v biu
Trong phn ny chng ta nghin cu s cn bng ca kh quyn trn tri
t. Chn trc Oz hng thng ng ln pha trn. Phng trnh cn bng ca kh
quyn l:

dp
g
dz
= (7.6)
Ta c th ly tch phn phng trnh ny tm s ph thuc ca p theo z,
tuy nhin cn lu rng trong trng hp ny khi lng ring ca khng kh
ph thuc vo cao z v khng kh l mi trng chu nn.
Mt khc, v cc i lng p sut p, mt v nhit T ca mt cht
kh trng thi cn bng tun theo phng trnh trng thi (xem phn nhit hc):
p RT
= (7.7)
31
trong l khi lng ng vi mt kilomol ca khng kh cn R l
hng s kh l tng: R = 8,31.10
3
J/Kmol.
o
K. T phng trnh trng thi thay
vo (7.7) ri sau thay vo (7.6) ta c:

dp g
p
dz RT
= hay
dp g
dz
p RT
= (7.8)
c th tch phn phng trnh trn tm s ph thuc ca p sut theo
cao th ta phi coi nhit T ca kh quyn l mt hng s v khng ph
thuc vo cao z. Gi thit ny ch ng nhng cao khng qu ln (c 1-
2km). Vi iu kin ny c th xem T l hng s v khi ly tch phn t 0 n z
phng trnh (7.8), ta c:

0
gz
RT
p p e
= (7.9)
trong p
o
l p sut kh quyn ngay mt t, tc p sut ti z = 0, cn p l p
sut kh quyn ti cao z.
V mt ca kh quyn t l vi p sut p, nn ta cng r rng suy ra biu
thc tng t i vi mt . Cc cng thc c gi l cc cng thc phong
v biu. Cng thc phong v biu gip ta c th xc nh cao ca cc im c
a hnh phc tp nh cao ca ni khi o p sut v nhit ti nh ni v ti
mt bin (vi cao z = 0). Cng thc phong v biu ch ng khi nhit ti
nh ni v ti mt bin l nh nhau, nu khng ta cn phi hiu chnh.
7.2. NG HC CHT LU
Trong phn ny, chng ta nghin cu cht lu trng thi chuyn ng.
Chuyn ng ca cht lu ni chung l kh phc tp, tuy nhin trong mt s
trng hp th chuyn ng ca cht lu c th c biu din bng cc m hnh
l tng mt cch n gin. C hai cch nghin cu chuyn ng ca cht lu:
- Theo di chuyn ng ca tng cht im (ht) ca cht lu v nghin
cu qu o, vn tc, gia tc ca chng nh cch ta lm i vi chuyn ng
ca cht im cc chng trc.
- Ly mt v tr M xc nh trong khi cht lu v xt cc cht im khc
nhau di chuyn qua v tr ti nhng thi im khc nhau. Ti mi thi im t,
vn tc ca ht cht lu ti mt im M trong khi cht lu l mt hm ca im
M v thi gian t, tc l: ( , ) v v M t =

Nu v ch ph thuc vo v tr ca M m khng ph thuc vo thi gian t
th ta ni rng chuyn ng ca cht lu l chuyn ng dng. Trong phn ny,
32
chng ta ch nghin cu chuyn ng ca cht lu trng thi dng v s dng
cch nghin cu th hai nghin cu chuyn ng ca cht lu.
7.2.1. Phng trnh lin tc ca cht lu trng thi dng
a. Mt vi nh ngha:
Ta gi nhng ng cong m tip tuyn ti mi im ca n trng vi
phng ca vn tc ht cht lu ti im l nhng ng dng. trng thi
dng th cc ng dng trng vi qu o chuyn ng ca cc ht cht lu.
Hnh (7-3) trnh by cc ng dng. Chiu ca ng dng c qui c
chn l chiu ca vn tc. Cn lu l khng nn ng nht khi nim ng
dng vi qu o chuyn ng ca cc ht cht lu. Qu o l ng m mt ht
cht lu xc nh vch ra trong sut thi gian chuyn ng ca n.

Hnh 7-3
Tri li, ng dng c trng cho chuyn ng ca mt tp hp v hn
cc ht cht lu m ti thi im kho st nm trn ng .
Tp hp nhng ng dng ta ln mt ng cong kn lm thnh mt
ng dng. Cht lu chuyn ng trong ng dng ta nh l chuyn ng trong
mt ng thc.

Hnh 7-4
b. Phng trnh lin tc:
Xt mt ng dng c cc tit din ngang rt nh. Khi ta c th xem
rng vn tc ti mi im trn tit din l nh nhau v hng theo trc ca ng
dng. Lng cht lu chuyn qua mt tit din ngang ca ng dng sau mt
khong thi gian dt l:
dm = (S.v.dt) trong l mt (khi lng ring) ca cht lu, v l
vn tc ca ht cht lu ti tit din ngang, S l din tch ca tit din .
33
Do tnh khng chu nn ca cht lu nn trng thi dng th lng cht
lu dm chuyn qua bt k tit din ngang no trong cng mt thi gian dt phi
khng i, tc l :
dm = v
1
S
1
dt = v
2
S
2
dt = const hay: v
1
S
1
= v
2
S
2
(7.10)
T (7.10) ta suy ra:
2
1 2
1
S
v v
S
= . H thc dng ny cho ta mt h qu l: nu
S
1
< S
2
th v
1
> v
2
; cn nu S
1
> S
2
th v
1
< v
2
.
Vy ta c th kt lun: ni ng dng c tit din ln th cht lu chy
chm cn ni ng dng c tit din nh th cht lu chy nhanh.
Phng trnh (7.10) gi l phng trnh lin tc ca cht lu trng thi
dng.
7.2.2. Phng trnh Bernoulli (Bec-nu-li)
Xt chuyn ng ca cht lu l tng trng thi dng. Ta ly trong
cht lu mt ng dng hp v xt lng cht lu cha trong mt on ng dng
b gii hn gia hai tit din MN v CD (Hnh 7-5). Gi s sau mt khong thi
gian dt lng cht lu tit din MN dch chuyn n M
1
N
1
cn lng cht lu
tit din CD dch chuyn n C
1
D
1
.

Hnh 7-5
Ta hy tnh cng dA m cc lc p sut gy ra trong chuyn ng . p
sut tc dng vo mt bn ca ng dng lun lun vung gc vi dch chuyn
nn khng sinh cng do cng dch chuyn ch do cc lc p sut p
1
v p
2
ti
cc tit din MN v CD gy ra m thi.
Lc tc dng ln tit din MN c din tch S
1
l p
1
S
1
cn lc tc dng ln
tit din CD c din tch S
2
l (p
2
S
2
). Du "-" v p
2
c chiu chng li chuyn
ng ca dng cht lu. Do cng dA bng:

1 1 1 2 2 1 1 2
dA p S MM p S CC dA dA = = (7.11)
34
nhng
1 1 1
S MM dV = cn
1 1 2
S CC dV = dV
2
, trong dV
1
v dV
2
l th tch ca cc
khi cht lu cha trong cc on ng dng MNM
1
N
1
v CDC
1
D
1
.
Nu ta gi dm
1
v
1
l khi lng v mt cht lu cha trong dV
1
v
dm
2
v
2
l khi lng v mt cht lu cha trong dV
2
th:
1
1
1
dm
dV
= v
2
2
2
dm
dV
=
do thay vo (7.11) ta tnh c cng dA ca cc lc p sut gy ra s
chuyn ng ca dng cht lu trong khong thi gian dt l:
1 2
1 2
1 2
dm dm
dA p p

=
V chuyn ng ca cht lu m ta xt l chuyn ng dng nn khi
lng cht lu cha trong on ng dng M
1
N
1
CD l khng thay i v t nh
lut bo ton khi lng ta suy ra dm
1
= dm
2
= dm.
1 2
1 2
( )
p p
dA dm

=
Theo nh lut bo ton nng lng, cng ny phi bng tng dE ca
nng lng ton phn ca khi cht lu m ta ang xt.
V chuyn ng l dng nn nng lng ca khi cht lu cha trong
on ng dng M
1
N
1
CD l khng i nn tng nng lng dE phi bng hiu
nng lng ca khi cht lu dm cha trong th tch dV
1
v dV
2
. Nu ta gi e l
nng lng ton phn ng vi mt n v khi lng ca cht lu th :
dE = (e
2
- e
1
)dm
Cho dA = dE, ta c:
1 2
2 1
1 2
( )
p p
dm e e dm

| |
=
|
\ .
hay
1 2
1 2
1 2
p p
e e

+ = +
V on ng dng m ta ang xt c th ly ty nn ta c th rt ra kt
lun:

1
1
1
=cons
p
e t
+ (7.12)
Vy theo (7.12): "Dc theo mt ng dng, trng thi dng th tng
1
1
1
p
e
+ ca mt cht lu l tng l mt hng s". Phng trnh (7.12) gi l

35
phng trnh Bec-nu-li dng tng qut. l phng trnh c bn m t
chuyn ng ca cht lu trng thi dng.
Ta hy p dng l phng trnh Bec-nu-li tng qut (7.12) vo trong
trng hp ring quan trng m ta thng hay gp: cht lu khng chu nn v
chuyn ng trong trng trng. Ni chung, nng lng ton phn e ng vi mt
n v khi lng ph thuc vo trng thi b nn ca cht lu. Tuy nhin, trong
trng hp ca cht lu khng chu nn th nng lng ton phn e ch l c
nng ca mt n v khi lng ca cht lu, tc l ch gm ng nng v th
nng m thi:
2
1
2
e v gz = +
(Lu l khi lng y bng n v nn ng nng v th nng c
dng nh trn).
Thay biu thc ca e trn vo (7.12) v bin i ta c :

2 2
2 1
2 1 1 2
( ) ( ) g(z ) g
2 2
v v
p p z h + + = = (7.13)
Trong cng thc (7.13) ta gi cc p sut: p sut tnh p v p sut ng
2
2
v
(gi l p sut ng l v do cht lu chuyn ng m c). Tng hai p sut
ny gi l p sut ton phn
Vy ta c th pht biu nh lut Bec-nu-li nh sau: Hiu p sut ton
phn gia hai im trong mt ng dng ca cht lu khng chu nn trng
thi dng bng trng lng ca ct cht lu c tit din bng mt n v din
tch v c cao bng hiu cao gia hai im y".
7.2.3. Cc h qu ca phng trnh Bec-nu-li
Phng trnh Bec-nu-li l phng trnh c bn m t chuyn ng ca cht
lu. T phng trnh ta c th rt ra mt s h qu quan trng sau y :
a. Hin tng Ven-tu-ri :
Ta xt s chy ca cht lu khng chu nn qua mt ng nm ngang c tit
din thay i. Hnh v 7-6 trnh by mt ci ng nm ngang c tit din khng
ng u. Trong ng ta c mt ng dng, chng hn nm trc ca ng. Cc ht
cht lu trn ng dng ny c cng cao z nn t (VII.4c) khi ta cho h = 0 ta i
n phng trnh :
36

Hnh 7-6

2 2
2 1
2 1
co
2 2
v v
p p nst + = + = (7.14)
T phng trnh ny, ta suy ra ni no ht cht lu c vn tc ln th ti ni
p sut nh v ngc li ni no ht cht lu c vn tc nh th ni c p
sut ln.
Mt khc kt hp vi phng trnh lin tc: S
1
v
1
= S
2
v
2
= = const , ta
suy ra vn tc ht cht lu ti ni no ln th tit din ca ng ni li nh cn
ni no vn tc ht cht lu nh th ni tit din ng li ln. hnh 7-6, ti
tit din AB vn tc ht cht lu nh hn vn tc ca n ti tit din CD.
Vy tm li t hai kt lun va nu trn , ta c th gp li thnh kt lun
chung nh sau: Khi mt cht lu khng chu nn chy dc theo mt ng dn nm
ngang th ni no c tit din ln th ti ni p sut ln nhng vn tc ht
cht lu li nh, ngc li ni no ng c tit din nh th p sut ti nh
nhng vn tc ht cht lu li ln. Hin tng trn c gi l hin tng Ven-
tu-ri.
b. nh l Trixenl (Torricelli):
Ta p dng nh l Becnuli kho st s thot ra ca cht lng qua mt
l nh y bnh (hnh 7-7).

Hnh 7-7
Gi s ta c mt ci bnh y phng v rng, y bnh c mt l T nh.
Bnh cha cht lng m mc nc AB c cao h. Do mt thong AB rng v l
T nh nn khi nc thot ra ngoi bnh ta vn c th xem mc nc AB l khng
i ngha l vn tc ca cht lng mt thong AB c th coi nh bng khng.
37
p sut cht lng ti mt thong l p sut kh quyn p
0
. Gi vn tc ca cht lu
ti mt tht AB l v v p sut ti y cng vn l p
0
p sut kh quyn. p
dng phng trnh Becnuli cho trng hp ny (cho v
1
= 0, p
1
= p
2
= p
0
), ta c :

2
0 0
1
2
2
p v p gh v gh + = = (7.15)
Cng thc (7.15) biu din nh l Trixeli c pht biu nh sau : Cht
lng chy thot t mt cao h qua mt l nh c cng vn tc nh khi ri t do
t cao y.

1. Tnh cht c trng ca cc cht lu? nh ngha khi lng ring, p sut
cht lu?
2. Trnh by v s phn b p sut trong cht lu?
3. nh lut Pascal c pht biu nh th no? Gii thch ng dng ca nh
lut trong nguyn tc lm vic ca kch thy lc
4. Thit lp cng thc phong v biu?
5. Th no l ng dng, ng dng? Thit lp phng trnh lin tc ca cht
lu trng thi dng
6. Thit lp phng trnh Bec-nu-li dng tng qut? Vit phng trnh cho
trng hp cht lu khng chu nn v chuyn ng trong trng trng. Hy
pht biu nh lut Bec-nu-li . Nu cc h qu ca phng trnh Bec-nu-li
7. Mt kch xe hi c s nguyn l hot ng nh hnh v. nng c t
nng 2 tn th phi tc dng mt lc F
1
vo pitng nh l bao nhiu? ChoS
1
=
5cm
2
; S
2

= 200cm
2
.

8. y mt hnh tr c mt l thng ng knh d = 1cm. ng knh ca bnh
D = 0,5m. Tm s ph thuc ca vn tc h mc nc trong bnh vo cao h
ca mc nc. p dng bng s cho trng hp h = 0,2m.
P S:
2
1 2
2
d
v gh
D
= ;
( )
4
1
7,92.10 / v m s
~
38
9. Trn bn c t mt bnh nc, thnh bnh c mt l nh nm cch y bnh
mt on h
1
v cch mc nc mt on h
2
. Mc nc trong bnh c gi
khng i. Hi tia nc ri xung mt bn cch l mt on L bng bao nhiu
(theo phng nm ngang)? Gii bi ton trong hai trng hp:
a) h
1
= 25cm v h
2
= 16cm; P S: ( ) cm L 40 16 . 25 2 = =
b) h
1
= 16cm v h
2
= 25cm. P S: ( ) cm L 40 25 . 16 2 = =
10. Gia y mt gu nc hnh tr b thng mt l nh. Mc nc trong gu
cch y gu H = 30cm. Hi nc chy qua l vi vn tc bng bao nhiu trong
cc trng hp sau:
a) Gu nc ng yn;
b) Gu c nng ln u:
c)Gu chuyn ng vi gia tc 1,2m/s
2
ln trn ri xung di.
d) Gu chuyn ng theo phng nm ngang vi gia tc 1,2m/s
2
.
P S: a, b) v = 2,42 m/s; c) v = 2,57 m/s v v = 2,27 m/s; d) v = 2,42 m/s

39

PHN TH HAI. VT L PHN T V NHIT HC

Nhit hc nghin cu cc hin tng lin quan n nhng qu trnh xy ra
bn trong vt nh vt nng chy, vt bay hi,vt nng ln khi ma st nhng
hin tng ny lin quan n mt dng chuyn ng khc ca vt cht l
chuyn ng nhit. Chuyn ng nhit l i tng nghin cu ca nhit hc.
nghin cu chuyn ng nhit ngi ta dng hai phng php:
1. Phng php thng k (ng dng trong vt l phn t): Da vo cu to
phn t ca cc cht v s chuyn ng hn lon ca chng; Ngi ta s dng
cc quy lut ca xc sut thng k tnh gi tr trung bnh ca cc i lng
trn c s nghin cu cc qu trnh xy ra cho tng phn t. Phng php ny
cho ta bit mt cch su sc bn cht ca hin tng. Tuy nhin trong mt s
trng hp vic ng dng phng php ny tng i phc tp.
2. Phng php nhit ng (ng dng trong phn nhit ng lc hc):
Nghin cu qu trnh trao i v bin ho nng lng da trn hai nguyn l c
bn c rt ra t thc nghim gi l nguyn l th nht v nguyn l th hai
nhit ng hc. Phng php nhit ng hc khng gii thch c su sc bn
cht ca hin tng nhng n li c phm vi ng dng su rng hn v n gin
hn phng php thng k
CHNG VIII. CAC NH LUT THC NGHIM V CHT KHI
8.1. M T S
KHA I NI M C BN.
8.1.1. Thng s trng thi.
Trng thi ca mt h hon ton c xc nh nu bit c cc c tnh
ca h. V d: nng hay lnh, c hay long, b nn t hay nhiu, ... Mi c tnh
nh vy u c c trng bng mt i lng vt l, bao gm: nhit , th
tch, khi lng, p sut, .... Cc i lng c trng nh vy c gi l cc
thng s trng thi ca h. Vi h l cht kh, cc thng s trng thi c trng l
p sut, th tch v nhit
a. p sut.
40
i lng vt l c xc nh bng lc tc dng vung gc ln mt n v
din tch:
Gi F
n
l lc tc dng vung gc ln din tch S th p sut l:

n
F
P
S
=

(8.1)
Trong h SI n v p sut l N/m
2
, hay pascal (Pa). Ngi ta cn dng cc
n v: Atmophe k thut, Milimet thu ngn (cn gi l tor)
1 at = 736 milimet thu ngn (mmHg) = 9,81.10
4
N/m
2
= 736Pa
b. Nhit .
Nhit ca mt vt cho ta cm gic v mc nng lnh ca vt . C
th nu nhit ca vt A ln hn nhit ca vt B th ta ni vt A nng
hn vt B, hay vt B lnh hn vt A . Tuy nhin, iu ch mang tnh tng
i, v cm gic nng, lnh ph thuc vo tng ngi v tng trng hp c th
(ngha l mang tnh ch quan). Tnh cht nng, lnh m ta cm nhn c vt
lin quan n nng lng chuyn ng nhit ca cc phn t. V th, nhit
c nh ngha mt cch chnh xc nh sau:
Nhit l i lng vt l, c trng cho tnh cht v m ca vt (hay h
vt), th hin mc nhanh, chm ca chuyn ng hn lon ca cc phn t
ca vt (hay h vt) .
Nhit lin quan n nng lng chuyn ng nhit ca cc phn t.Tuy
nhin khng th dng nng lng o nhit v khng th o trc tip nng
lng chuyn ng nhit, hn na nng lng ny li rt nh. Do d ngi ta o
nhit bng n v l .
Tu theo cch chia ngi ta s dng cc nhit giai khc nhau:
- n v nhit trong nhit giai Celsius (Xenxiuyt) (bch phn) l
o
C
- n v nhit trong nhit giai (Kelvin)Kenvin (tuyt i):
o
K
Trong nhit giai Xenxiuyt th 0
o
C th P= 0; cn trong nhit giai Kenvin th
0
o
K th P = 0.
Gi T l nhit tuyt i, th n lin h vi bch phn t qua biu thc:
T = t + 273,15
(Khi khng cn chnh xc cao v tnh ton n gin ta ly: T = t + 273)
8.2. CAC NH LUT THC NGHIM V CHT KHI.
41
8.2.1. nh lut Bil - Marit
nhit nht nh, p sut v th tch mt khi kh xc nh t l nghch
vi nhau.
Tht vy, khi T = const PV = const , hay ta c: : P
1
V
1
=P
2
V
2

ng biu din p sut bin thin theo th tch V khi nhit khng i
gi l ng ng nhit, l ng Hyperbol trong h trc ta OPV.
8.2.2. nh lut Gay-luytxac
p sut nht nh, th tch ca mt khi kh xc nh t l vi nhit
tuyt i ca n.
Tht vy, khi P = const =
V
const
T
hay
1 2
1 2
=
V V
T T

ng biu din th tch V bin thin theo nhit T khi p sut khng i
gi l ng ng p, l ng thng trn th OPV
8.2.3. nh lut Sc l
th tch nht nh, p sut ca mt khi kh xc nh t l thun vi nhit
tuyt i ca n.
V = const =
P
const
T
hay:
1 2
1 2
=
P P
T T

ng biu din p sut P l ng bin thin theo nhit T khi th tch
khng i gi l ng ng tch, l ng thng trn th OPV.
Cc nh lut thc nghim trn y ch ng trong iu kin nhit v p
sut thng (trong phng th nghim), i vi cht kh c p sut cao th khng
hon ton ng. Mu kh hon ton tun theo cc nh lut thc nghim ny
c gi l kh l tng
8.3. PHNG TRI NH TRA NG THA I CU A KHI LY T NG
8.3.1. Khi nim v kh l tng.
Kh l tng l cht kh c c im sau:
- Khi kh gm v s cc phn t kh. Cc phn t c kch thc rt nh so
vi khong cch gia chng.
- Cc phn t kh chuyn ng hn lon khng ngng, chng tng tc vi
nhau v va chm vo thnh bnh.
- S tng tc hay va chm ca chng l hon ton n hi.
42
8.3.2. Phng trnh trng thi kh l tng.
Trng thi ca mt khi kh l tng c m t bi cc thng s: nhit
T, p sut P v th tch V.
Xt qu trnh bin i trng thi ca mt khi lng kh t trng thi (1)
sang trng thi (2) thng qua mt trng thi trung gian (*) nh s din bin
hnh 8-1:

nh lut Bil - Marit vit cho qu trnh th nht: P
1
V
1
=P
*
V
*

Ta rt ra c:
*
1 1 *
V
V P
P = (8.1)
nh lut Gay-luytxac vit cho qu trnh th hai:

1
2
2
2
*
*
T
P
T
P
T
P
= = suy ra
2
2
* *
1 1
T
P
T V
V P
=

(8.2)
Thay V
*
= V
2
vo biu thc (8.2) v chuyn cc i lng c cng ch s
sang cng mt v, ta c:

1 1 2 2
1 2
PV PV PV
const
T T T
= =
(8.3)
Gi P,V,T l cc thng s trng thi ca mt kmol cht kh. p dng h
thc (8.3) cho 1 kmol cht kh :
o
o o
T
V P
T
PV
....... ..........
T
V P
T
V P
2
2 2
1
1 1
= = = =
Vi: P
o
V
o
T
o
l thng s trng thi ca mt kmol kh iu kin tiu chun:
P
o
=1,033 at = 1,013.10
5
N/m
2
, V
o
= 22,4m
3
, T = 273
o
K.
Khi ta c:
k
R =
PV
T
(8.4)
Trng thi 1
P
1
V
1
T
1

Trng thi *
P* V* T*
Trng thi 2
P
2
V
2
T
2

Qu trnh ng nhit
Qu trnh ng tch
Hnh 8-1
43
(8.4) l phng trnh trng thi vit cho mt kmol kh l tng ( phng
trnh Merdeleev-Clapeyron)
Trong : K . kmol / J 10 . 31 , 8
273
4 , 22 . 0 ` 1 . 013 , 1
R
3
5
= = , l hng s kh l tng;
V
k
l th tch ca 1kmol kh
Xt khi lng m kh bt k c cc thng s trng thi P,V,T. Trong lng
kh m(kg) , p sut v nhit ging nhau i vi mi kmol, do vy T = T
k
; P
= P
k
v th tch
k
m
V
= V
Thay vo phng trnh trng thi (8.4) ta c: R V
m T
P
=

Vit li thnh: RT
m
PV
= (8.5)
(8.5) l phng trnh trng thi kh l tng p dng cho khi lng kh bt k.

1. Trnh by cc khi nim c bn v: p sut, nhit v nhit giai.
2. Nu c im ca kh l tng? Trnh by phng trnh trng thi kh l tng.
3. Nu ni dung nh lut, biu thc ca cc nh lut thc nghim v cht kh?
4. Mt lng kh xy m = 500gam, ng trong bnh c dung tch bng 2lt, nhit
27
O
C. Tnh p sut ca kh cn li trong bnh khi mt na lng kh
thot ra khi bnh v nhit nng ln 87
O
C. Cho bit xy c =32kg/kmol.
P S:
6 2
2
11, 7.10 / P N m =
5. 40g kh O
2
chim th tch 3l p sut 10at.
a. Tnh nhit ca kh. P S: T
1
= 292,5K
b. Cho khi kh gin n ti th tch 4l. Hi nhit ca khi kh sau
khi gin n. P S: T
2
= 390K
6. C 10g kh ng trong mt bnh, p sut 10
7
Pa. Ngi ta ly bnh ra mt
lng kh cho ti khi p sut ca kh cn li trong bnh bng 2,5.10
6
Pa. Coi nhit
kh khng i. Tm lng kh ly ra. P S: 7,5kg
7. C 8g kh xy hn hp vi 22g kh ccbonnc (CO2). Xc nh khi lng ca
1 kilmol hn hp . P S : 40 / kg kmol =
44
8. Kh n l mt hn hp gm mt phn khi lng hyr v tm phn khi
lng xy. Hy xc nh khi lng ring ca kh n iu kin thng.
P S : 12 / g mol =

CHNG IX: V T LY PHN T
9.1. THUYT NG HO C PHN T
9.1.1 N i dung
Thuyt ng hc phn t l mt trong nhng thuyt Vt L ra i sm
nht. N k tha nhng quan im c i v cu to vt cht v nhng kt qu
ca cuc u tranh ko di nhiu th k gia cc t tng i lp nhau v bn
cht ca nhit, cng vi s quan st bng thc nghim, ngi ta a ra thuyt
ng hc phn t. Ni dung c bn ca thuyt c th tm tt bng cc quan im
sau:
Cc cht kh c cu trc gin on gm s ln cc phn t.
Cc phn t lun trng thi chuyn ng hn lon v khng ngng.
Kch thc ring ca cc phn t rt nh b so vi khong cch gia
chng, coi phn t nh mt cht im chuyn ng.
Cc phn t khng tng tc ln nhau tr lc chng va chm vo nhau
hoc va chm vo thnh bnh. Quy lut va chm l hon ton n hi tun
theo cc nh lut c hc ca Niutn.
9.1.2. Phng trnh thuyt ng hc phn t
Cc phn t kh chuyn ng hn lon khng ngng va chm vo thnh
bnh hoc vo b mt S bt k nm trong khi kh, to nn p sut. Chuyn ng
ca cc phn t cng nhanh, tc ng nng cng ln, th p vo bnh vi p lc
cng ln, gy ra p sut cng ln. Ngoi ra, mt cc phn t kh cng ln th
kh nng va chm vi thnh bnh cng cao, suy ra p sut cng ln. Nh vy p
sut ca khi kh c lin quan n ng nng ca cc phn t kh v mt kh.
H thc lin h gia p sut, mt v ng nng ca cc phn t kh, gi l
phng trnh c bn ca thuyt ng hc phn t
a. Thit lp phng trnh
v.At
AS
thnh
bnh

45
Xt bnh cha kh c mt phn t l n
o
, cc
phn t chuyn ng hn lon vi vn tc trung bnh
l v, khi cc phn t p vo thnh bnh th gy nn
p sut i vi thnh bnh v cng l p sut ca
cht kh bn trong bnh cha (hnh 9-1) .
Gi F l lc tc dng vung gc vo din tch As ca thnh bnh
Theo biu thc nh ngha v p sut:
s
F
P
A
=
Trong F l cng lc tng hp ca n cc phn t tc dng vung
gc ln din tch AS trong khong thi gian At. Ta c F = n.f ( f l cng lc
do mt phn t tc dng vo As thnh bnh, n l s ht c kh nng n va chm
vo As )
Tnh n ?
S ht c kh nng n va chm vo As trong thi gian At s nm trong
th tch V A ca hnh tr y l As v ng cao l v.At. Do vy t . v . S V A A = A
.
S
phn t N c trong th tch V A l: N = n
o
. V A = n
o
. As.v. At
Do tnh cht hn lon ca cc phn t nn theo hng vung gc As ch
c 1/6 s ht trong tng s ni trn mi ti va chm vo thnh bnh, tc l:
n =
6
t . v . s . n
6
N
o
A A
= (ht)
Tnh f?
Theo nh l v ng lng th bin thin ng lng ca mt ht phn
t va chm vo thnh bnh trong At l: Ak = f.At m Ak

= 2mv
2
f
k mv
t t
A
= =
A A

Suy ra:
2
. . 2 .
.
6 3
o o
n s v t n mv
F n f mv s
t
A A
= = = A
A

Tnh p sut P?
2 2
0
. 2 .
3 3 2
o
F mv mv
P n n
s
= = =
A

Trong :
2 2 2 2
1 2
1
( ... )
n
v v v v
n
= + + +
46
Do d:
2
.
2
mv
= W
c gi l ng nng trung bnh ca cc phn t kh

Kt qu l:
2
.W
3
o
P n = (9.1)
(9.1) l phng trnh c bn ca thuyt ng hc phn t kh. Phng
trnh cho thy mi quan h gia p sut (i lng v m, c trng cho tc dng
tp th ca cc phn t) vi mt v ng nng trung bnh ca cc phn t kh
(cc i lng vi m, c trng cho phn t v chuyn ng ca phn t).
Phng trnh (9.1) ch r c ch vi m ca p sut cht kh tc dng ln
thnh bnh v phn nh mt cch tng minh cc quan im c bn ca Thuyt
ng Hc Phn T. Phng trnh (9.1) c tnh thng k. Cc i lng trong
(9.1) l cc i lng thng k. Ta ch c th ni ti p sut v ng nng trung
bnh ca mt tp hp rt ln cc phn t; khng th ni ti p sut v ng nng
ca mt hoc mt s t phn t c.
b. H qu:
Gii thch cc nh lut cht kh bng thuyt ng hc phn t. Ta c th tm
li c cc mi quan h ny t phng trnh c bn ca thuyt ng hc phn
t
Biu thc ng nng tnh tin trung bnh ph thuc vo nhit . Ta chng
minh di y:
Xt 1 Kmol cht kh l tng, ta c PV = RT. Suy ra:

RT
P
V
= .
Mt khc t phng trnh (9.1):

2
W
3
o
RT
P P n
V
= =
W
=
3 3
2 2
o A
RT RT
n V N
=
Suy ra c: W
=
3
2
kT (vi k l hng s Bnzman)
(9.2)
Tr s ca k l: k =
3
23
26
8, 31.10 / .
1, 38.10 /
1
6, 023.10
o
R J Kmol K
J K
N
Kmol
= =
Tnh vn tc cn qun phng:
47

2
1 3 3
W . ; W
2 2 2
A
RT
mv KT
N
= = =
= =
RT 3
m N
RT 3
v
A
2
(m: khi lng 1
phn t v N
A
.m = )

RT
v
3
2
= gi
2
v vn tc cn qun phng.
Tnh mt phn t: Ta c
2
.W
3
o
P n = , vi
3
W
2
KT =
Suy ra: .kT
o o
P
P n n
kT
= =
Mi cht kh c mt phn t bng nhau di cng p sut v nhit .
Xt trong KTC: P = 1,013.10
5
N/m, T
o
= 273
o
K , mt phn t kh l:
n
o
=
25
25
2 5
o
o
10 . 687 , 2
do 273 . do / J 10 . 38 , 1
m / N 10 . 013 , 1
KT
P
= =

phn t/m
3
9.2. N I NNG KHI LY TNG

9.2.1. nh lut phn b nng lng theo bc t do
a. Bc t do ca phn t.

Khi nim: Thng s c lp cn thit xc nh v tr ca phn t trong
khng gian.
V d: xc nh v tr ca phn t trong khng gian ta cn phi bit cc to
x, y, z. Cc ta c gi l bc t do.
Nu phn t ch chuyn ng tnh tin th s bc t do bng 3, cn nu phn
t va tnh tin, va quay th s bc t do bng 5. Theo , phn t n nguyn
t c i = 3; phn t 2 nguyn t c i = 5; phn t 3 nguyn t c i = 6.
b. nh lut phn b nng lng theo s bc t do
Ni dung: Nng lng ca phn t kh c phn b u theo cc bc t do.
Biu thc: Trong chuyn ng tnh tin cc phn t c s bc t do bng 3,
ng nng trung bnh chuyn ng hn n cc phn t tng ng bng
3
W
2
KT = . T c th suy ra nng lng (ng nng) tng ng vi mi bc
t do bng KT
2
1
.
48
Ta c th nhn xt mt cch tng qut: nu phn t c s bc t do l i th
nng lng ca phn t s l:
1
2
KT i .
9.2.2. Ni nng ca kh l tng.
a. Khi nim ni nng
Nng lng ca h gm ng nng ng vi chuyn ng c hng ca c
h, th nng ca c h v phn nng lng ng vi chuyn ng bn trong ca h
tc l ni nng U ca h: W = W
+ W
t
+ U.
Trong nhit ng hc ta gi thit rng chuyn ng c hng ca h
khng ng k v h khng t trong mt trng lc no, do nng lng ca
h ng bng ni nng ca h: W = U
i vi h l khi kh l tng, ni nng l tng nng lng chuyn ng
nhit ca cc phn t cu to nn h, l nng lng do chuyn ng hn lon ca
cc phn t to nn v chnh l ng nng ca cc phn t. Nng lng ny
ph thuc vo nhit ca cc phn t vt cht v c gi l nhit nng.
Nh vy, ni nng ca mt khi kh l tng bng tng ng nng ca
cc phn t: U = W

a. Ni nng ca 1 kmol kh l tng.
Trong 1kmol kh l tng gm N
A
= 6,023.10
26
phn t, mi phn t c
ng nng KT
2
i
.
Tng cng ng nng ca cc phn t c trong mt kmol chnh l l
ni nng ca mt kmol kh, k hiu l U
O
, ta c:

0
2
A
KT
i
U N = hay
0
( R N ) k
2
A
T
i
U R = = (9.3)
c. Ni nng ca khi lng kh l tng bt k.
Trong khi lng m kh l tng bt k c cha n (kmol) kh, mi kmol kh
c khi lng , do vy s kmol c trong m (kg) cht kh l:
=
m
n .
Nng lng tng cng ca cc phn t c trong khi lng m c gi
l ni nng ca khi lng kh bt k, k hiu l U th biu thc ca U l:

0
.
2
T
m i
U nU R
= = (9.4)
49
d. bin thin ni nng ca kh l tng.
Xt khi lng kh bt k hai trng thi nhit l T
1
v T
2
, ni nng
tng ng vi hai trng thi l U
1
v U
2
:
1
1
T R
2
i m
U
= ;
2
2
T R
2
i m
U
=
bin thin ni nng gia hai trng thi l:
)
2 1
(
2 2
T T T
m i m i
U R R

= = (9.5)
9.3. CAC NH LUT PHN B PHN T KHI
Do tnh cht hn n v khng ng u ca cc phn t kh nn cc phn
t kh khng hon ton ging nhau. Bng phng php thng k v phng php
tnh ton trn thc nghim, ngi ta ch c th xc nh c thng s trng thi
c tnh xc sut m thi. Di y l cc phn b phn t kh theo vn tc, p
sut v cao
9.3.1. nh lut phn b ht theo vn tc ca Maxwell.
Th nghim ca Stern chng minh rng, cc phn t kh c vn tc ly cc
gi tr t 0 n nhng gi tr ln nht. Thc nghim cng ch ra rng, s chuyn
ng ca cc phn t kh l v cng hn lon (chuyn ng Brown) v do vy
vn tc ca phaan t kh khc nhau trong cng mt khi kh s rt khc nhau.
Nu gi dn l s phn t kh c vn tc t v n v + dv, n l s phn t kh ca
khi kh th xc sut phn t kh c vn tc t v n v + dv l: dn/n. Mc-xoen
chng minh c rng:
( )
dn
F v dv
n
= (9.5)
Trong hm F(v) c gi l hm phn b phn t kh theo vn tc, theo
Mc-xoen hm ny c xc nh:

2
3/ 2
2
2
( ) 4
2
v
F v e v
o
o
t
t

| |
=
|
\ .
vi:
kT
m
o = (9.6)

2
3/ 2
2
2
4
2
v
dn
e v dv
n
o
o
t
t

| |
=
|
\ .
(9.7)
Biu thc (9.7) chnh l biu thc nh lut phn b phn t kh theo vn
tc ca Mc-xoen. nh lut ny cho bit xc sut mt phn t kh c vn tc
nm trong khong (v, v +dv).
9.3.2.nh lut phn b ht theo th nng ca Bn-z-man.
50
Bn-z-man tm ra s ph thuc ca mt phn t kh vo v tr ca n
trong mt trng lc m n ang tn ti v c th l trng trng ca Tri t.
Xt mt khi kh l tng ti mt cao h no trong mt hnh tr
tng tng t thng ng, c y l S v ng sinh l dh. Ngi ta chng
minh c rng chnh lch v p sut gia hai y tr l:
. dp g dh = (9.8)
Du (-) biu th khi tng cao th p sut gim
Thay
p
RT
= vo ta c: .
p
dp g dh
RT
=
Hay:
. dp g dh
p RT
= . Ly tch phn hai v ca biu thc ta c:

( )
(0) 0
.
( ) (0)
p h h gh
RT
p
dp g dh
p h p e
p RT

= =
} }
(9.9)
Cng thc (9.9) c gi l cng thc kh p, n cho ta bit s bin i p
sut kh quyn theo cao trong trng trng u ca Tri t. Theo phng
trnh c bn ca thuyt ng hc phn t ta thy n
0
t l thun vi p, do t
(9.9) ta suy ra c biu thc tng ng l:
n( ) (0)
gh
RT
h n e

= (9.10)
Mt khc ta thy:
. . .
A
m N g h gh
RT RT
= , trong m l khi lng ca mi phn

t kh.
Suy ra:
W
t
gh mgh
RT kT kT
= = , vi W
t
= mgh l th nng tng tc ca phn t
kh ti cao h.
Vy ta c:
W
n( ) (0)
t
kT
h n e
= (9.11)
Cng thc (9.11) chnh l biu thc ca nh lut phn b phn t kh theo
cao ca Bn-z-man. nh lut cho php ta xc nh s ph thuc ca mt
phn t vo cao.
CU HI N TP CHNG 9
1. Trnh by cc ni dung c bn ca thuyt ng hc phn t cc cht kh
2. Thit lp phng trnh c bn ca thuyt ng hc phn t cc cht kh. Nu cc h qu
3. T phng trnh c bn ca thuyt ng hc phn t cc cht kh v biu thc ca
51
ng nng tnh tin trung bnh. Hy tm li phng trnh trng thi ca kh l tng.
4. Ni nng l g? Ti sao ni ng nng ca kh l tng chnh l tng ng nng
chuyn ng ca cc phn t?
5. Khi nim bc t do. Pht biu nh lut phn b u nng lng theo bc t do
6. Thit lp biu thc ni nng ca kh l tng. Ti sao ni trong qu trnh ng nhit
ni nng ca h khng thay i?

CHNG X. NGUYN LY TH NH
T NHI T NG L C HO C
10.1. NNG L NG, NHI T VA CNG
10.1.1. Nng lng.
Nng lng l i lng c trng cho mc vn ng ca vt cht,
mi trng thi khc nhau ca vt cht th dng vn ng ca h cng khc nhau.
Khi trng thi ca h thay i th nng lng ca h cng thay i theo, do vy
nng lng l hm ca trng thi.
Trong nhit ng hc ta ch kho st nng lng bn trong h, nng
lng chnh bng ni nng ca h.
10.1.2. Nhit v cng.
Nhit v cng cng l thc o mc nng lng truyn t h ny cho h
khc, hoc t dng nng lng ny sang dng nng lng khc. Ta c th biu
th hai i lng cng v nhit thng qua m hnh trao i nng lng sau: hnh
v m hnh truyn nng lng ca h A cho h B

Hnh 10-1
Cng v nhit lng l hai i lng khc nhau nhng n tng ng
nhau, v d mun lm cho mt khi lng kh nng ln (ni nng tng), ta c th
tin hnh theo hai cch: cch th nht l truyn nhit , cch th hai l dng lc
nn kh.

H A

H B
Phng tin: Lc
(N. lng o bng cng)
Phng tin: Nhit
(Nng lng o bng Nhit lng)
52
10.2. NGUYN LY TH NH
T
10.2.1. Pht biu
Nguyn l th nht l mt trng hp ring ca nh lut bo ton v bin
i nng lng vn dng vo cc qu trnh v m (qu trnh nhit ng hc).
bin thin nng lng ton phn W ca h trong mt qu trnh
bin i v m c gi tr bng tng cng v nhit ca h trao i trong qu
trnh :
W = A + Q (10.1)
trn ta bit nng lng ca mt h nhit ng chnh l ni nng ca h:
W = U, do W = U
H thc (10.1) khi tr thnh:
U = A + Q (10.2)
Ngha l: Trong qu trnh bin i trng thi, bin thin ni nng
ca h c gi tr bng tng cng v nhit ca h trao i trong qu trnh .
y l pht biu ca nguyn l th nht nhit ng hc
Trong mt s trng hp, tin tnh ton, ngi ta dng cc k hiu v
pht biu nh sau:
Nu A v Q l cng v nhit m h nhn c th A = - A v Q = - Q l
cng v nhit m h sinh ra. Do (10.2) cng c th c vit:
Q = U + A (10.3)
(10.3) cho ta mt cch pht biu khc ca nguyn l th nht: Nhit
truyn cho h trong mt qu trnh c gi tr bng bin thin ni nng ca
h v cng do h sinh ra trong qu trnh .
Cc i lng Q, U, A c th dng hay m.
- Nu A > 0 v Q > 0 th U > 0, ngha l khi h thc s nhn cng v
nhit t bn ngoi th ni nng ca h tng.
- Nu A < 0 v Q < 0 th U < 0, ngha l khi h thc s sinh cng v ta
nhit ra bn ngoi th ni nng ca h gim.
10.2.2. H qu ca nguyn l th nht.
Ta xt mt vi trng hp ring ca nguyn l:
a. Qu trnh bin i trng thi h theo mt qu trnh khp kn (chu trnh):
53
U
1
= U
2
, do vy: 0 A Q A Q + = =
Nh vy: h nhn cng truyn nhit, hoc h nhn nhit thc hin cng.
iu ny cho bit:mun sinh cng th h phi nhn nhit lng t ngoi vo.
H qu ny ca nguyn l cho ta mt ngha: Khng c my thc hin
cng m khng cn tiu th nng lng (khng c ng c vnh cu loi 1)
b. Xt h c lp gm hai vt khng trao i cng v nhit vi bn ngoi:
Q
12
= A
12
= 0, do vy AU
12
= 0
Nu h khng sinh cng th Q
1
+ Q
2
= 0 ta c Q
1
= - Q
2

Trong mt h c lp ch gm hai vt, nu vt ny to nhit th vt kia phi
thu nhit, Nhit lng to ra bng nhit lng thu vo
10.3. NG DNG NGUYN L TH NHT
10.3.1. Qu trnh cn bng.
Trng thi cn bng: L trng thi trong mi thng s ca h c xc
nh v tn ti khng i.
Qu trnh cn bng: L mt qu trnh bin i, gm mt chui lin tip
cc trng thi cn bng. Thc t khng c qu trnh cn bng, v trong qu trnh
bin i: khi trng thi cn bng trc b ph v th trng thi cn bng sau li
c thit lp. Tuy nhin nu qu trnh bin i xy ra rt chm th c th xem
nh mt qu trnh cn bng.
Cng trao i ca h trong qu trnh cn bng: Xt h l mt khi lng
kh nht nh ng trong xi lanh c gii hn bi pt tng, bin i trng thi
theo qu trnh cn bng.
+ Nu kh gin n: ln cng trong mt s dch chuyn nh ca pt
tng dV . P dl . S . P dl . F dA = = = . va tho mn dV > 0 (do gin n), va tho
mn dA < 0 (h nhn cng) th vit biu thc gi tr i s cng trong qu trnh
nn l dV . P dA = .
+ Nu kh b nn: ln cng trong mt s dch chuyn nh ca pt
tng dV . P dl . S . P dl . F dA = = = . va tho mn dV < 0 (do b nn), va tho mn
dA > 0 (h nhn cng) th vit biu thc gi tr i s cng trong qu trnh nn
l dV . P dA = .
Vy xt mt cch tng qut, biu thc gi tr i s cng trong mt qu
trnh cn bng l:
54

2 2
12
1 1
A A PdV o = =
} }
(10.4)
Nhit lng trao i ca h trong qu trnh cn bng: Gi Q l nhit
lung m h trao i vi bn ngoi gia hai trng thi, th biu thc tnh nhit
lng trao i ca h l:
+ . Q C m o = Vi C l nhit dung ca h c khi lng m.
+ dT . m . C ) T T ( m . C dQ
*
1 2
*
= = Vi C
*
l nhit dung ring ca h.
+ dT . C
m
) T T .( C
m
dQ
1 2
= = Vi C

l nhit dung mol phn t ca h.
Nu xt trong mt qu trnh phc tp t trng thi 1 n trng thi 2 th:

2 2
1 1
m
Q Q C dT
= =
} }

10.3.2. ng dng nguyn l th nht vo cc qu trnh bin i.
a. Qu trnh ng tch:
+ th biu din qu trnh
+ Th tch khng i V
1
= V
2
, p sut, nhit thay i.
+ Phng trnh trng thi:
2
2
1
1
T
P
T
P
=
+ Cng trong qu trnh: t trng thi 1 n trng thi 2:
A
12
= 0 PdV
2
1
=
}
do dV=0
+ bin thin ni nng (kh l tng):
T
2
iR m
U A
= A

+ Nhit lng trao i: p dng nguyn l th nht AU = Q + A = Q (v A = 0)
Vi: T . C
m
Q
V
A =
, do ta c biu thc nhit dung mol phn t trong qu trnh

ng tch l:

2
iR
C
V
=

P
V

T
2

P
2
P
1
T
1
P
V
N
M
T
2 T
1
V
2
P

V
1

55
b. Qu trnh ng p:

+ p sut khng i P
1
=P
2
, th tch v nhit thay i.
+ Phng trnh trng thi:
2
2
1
1
T
V
T
V
=
+ Cng trong qu trnh: t trng thi 1 n trng thi 2

12
2
1
( )
2 1
A PV PV PdV = =
}

Ta c:
1 1
RT
m
PV
= v
2 2
RT
m
PV
=
T . R
m
T T ( R
m
A )
1 2 12
A
= =
+ bin thin ni nng (kh l tng): T
2
iR m
U A
= A

+ Nhit lng trao i: p dng nguyn l th nht A U Q Q A U A = + = A
Suy ra: T R
2
iR m
T . R .
m
T
2
iR m
A U Q A
|
.
|
\
|
+
=
|
|
.
|
\
|
A
= A =
Mt khc: T C
m
Q
P
A
=
ng nht biu thc, ta rt ra nhit dung
mol phn t trong qu trnh ng p:
R
2
iR
C
P
+ =
c. Qu trnh ng nhit:
+ th biu din qu trnh ( hnh v )
+ Nhit khng i T
1
=T
2
, p sut v th tch thay i.
+ Phng trnh trng thi: PV V P V P
2 2 1 1
= =
+ Cng trong qu trnh: t trng thi 1 n trng thi 2:
2
1
12
12 12
. .
V
V
m dV m dV
A PdV RT RT
V V
= = =
} } }

P
1
V
N
M

V
2
P
2
V
1

56
2
12
1
.ln
V m
A RT
V
=
+ bin thin ni nng (kh l tng): 0 T
2
iR m
U = A
= A v T = const
+ Nhit lng trao i: p dng nguyn l th nht
A Q 0 Q A U = = + = A
+ Nhit lng trao i:
1
2
12
V
V
ln . RT
m
A Q
= =
d. Qu trnh on nhit:
+ nh ngha: l qu trnh h bin i nhng khng trao i nhit vi bn ngoi.
+ Nhit lng trao i Q=0.
+ Xt trong qu trnh nh: dU = dA + dQ = dA
Trong : dT . C .
m
dT
2
iR
.
m
dU
V
= v dV . P dA =
ta c: . . -PdV
V
m mRT dV
C dT
V
= =

Do :
2 2
1 1
0
T V
V V T V
dT R dV dT R dV
T C V T C V
+ = +
} }

Ly tch phn v bin i:
1 1
ln ln ln ln 0
V V
R R
T T V V
C C
+ =

*
1 1
ln ln ln ln
V V
R R
T V T V const
C C
+ = + =

( ) ( )
**
ln . .
V V
R R
C C
T V const T V const
| |
= = |
|
\ .

1 1
P V P
V V V
C C C R
C C C

= = =
Vi l h s Poat xng. Thay vo ta c phng trnh theo V, T:

( 1) ***
TV const

=

hay
( 1) ( 1) ( 1)
1 1 2 2
. . ......... . T V T V T V

= = =
Nu thay
mR
PV
T

= v bin i ta c phng trnh theo P, V:
57
( 1) ( 1) ***
. . T V PV V const
mR

= =
1 1 2 2
. . . ................ . PV const P V P V PV

= = = =
+ Cng trong qu trnh on nhit:
Theo biu thc tnh cng:
}
=
2
1
V
V
dV . P A
Qu trnh on nhit p sut thay i do vy ta phi biu din P nh l
mt hm s ca th tch V trc khi thc hin php tch phn. Trong qu trnh
on nhit th rt P ta c:
V
V P
P
1 1

=
Thay vo biu thc tnh cng ta c:
( )
( )

=

= =

}
) 1 (
V . P V . P
A
V . V P V . V P
) 1 (
1
A
) 1 (
V
l V P
V
dV
V P A
1 1 2 2
1
1 1 1
1
2 2 2
V
V
V
V
1
1 1 1 1
2
1
2
1

1. Trnh by cc khi nim, cng thc tnh v: nng lng ca chuyn ng nhit
2. Nu nguyn l, h qu, ngha ca nguyn l th nht nhit ng hc?
3. Th no l trng thi cn bng, qu trnh cn bng? Cng v nhit trong mt
qu trnh cn bng trng qut?
4. Vn dng nguyn l nguyn l th nht nhit ng hc kho st cc qu trnh
cn bng
5. Mt khi kh dn n on nhit sao cho p sut ca n gim t P
1
= 2at n
P
2
= 1at, V
2
=2lt, sau h nng ng tch n nhit ban u th p sut l P
3

= 1,22at.
a. V th v xc nh t s C
p
/C
v
.
b. Nhit m khi kh nhn vo trong cc qu trnh trn?
P S: a) = 1,4 ; b) Q = 64,75J
6. Mt khi kh ban u c th tch V
1
= 0,39 m
3
v p sut P
1
=1,55.10
5
N/m
2
,
c dn ng nhit sao cho th tch tng 10 ln. Sau kh c t nng ng
58
tch trng thi cui p sut ca khi kh bng p sut ban u. Bit trong ton
b qu trnh ny, nhit lng phi truyn cho khi kh l 1,5.10
6
J.
a. V qu trnh trn th OPV.
b. Xc nh t s Potxng .
c. Tnh bin thin ni nng, cng do khi kh sinh ra trong qu trnh trn.
P S: b) = 1,4 ; c) U = 13,61.10
5
J; A = 1,39.10
5
J
7. Ngi ta mun nn 10 lt khng kh n th tch 2 lt. Hi nn nn ng nhit
hay nn on nhit? HD: Qu trnh no t tn cng hn th c li hn
8. Nn ng tch 3l khng kh p sut 1at. Tm nhit ta ra bit rng th tch
cui cng bng 1/10 th tch ban u. Q = 676J
9. Mt bnh kn th tch 2l, ng 12g kh nit nhit 10
o
C. Sau khi h nng,
p sut trung bnh ln ti 10
4
mmHg. Tm nhit lng m khi kh nhn c,
bit bnh gin n km. P S: Q = 4,1 kJ
10. H nng 16 gam kh xy trong mt bnh kh gin n km nhit 37
0
C, t
p sut 10
5
N/m
2
ln ti 3.10
5
N/m
2
. Tm:
a. Nhit ca khi kh sau khi h nng;
b. Nhit lng cung cp cho khi kh.
P S: a) T
2
= 930K ; b) Q = 6,4 kJ
11. Sau khi nhn c nhit lng Q = 150cal, nhit ca m = 40,3g kh Oxi
tng t t
1
= 16
o
C ti t
2
=40
o
C. Hi qu trnh h nng c tin hnh trong iu
kin no?
12. 2 kmol kh ccbonic c h nng ng p cho n khi nhit tng thm
50
o
C. Tm
a. bin thin ni nng ca khi kh
b. Cng do kh gin n sinh ra
c. Nhit lng truyn cho kh
P S: U = 2500 kJ ; A = 830 kJ ; c) Q = 3330 kJ
13. 7 gam kh ccbonic c h nng cho ti khi nhit tng thm 10
o
C trong
iu kin gin n t do. Tm cng do kh sinh ra v bin thin ni nng ca
n. P S: A = 13,2 J ; U = 39,7 J
14. 2m
3
kh gin n ng nhit t p sut p=5at n p sut 4at. Tnh cng do kh
sinh ra v nhit lng cung cp cho kh trong qu trnh gin n.
P S: 2,2.10
5
J
59
15. Mt khi kh N
2
p sut p
1
=1at c th tch V
1
=10l c gin n ti th tch
gp i. Tm p sut cui cng v cng do kh sinh ra nu gin n l:
a. ng p. P S: 1at; 980J
b. ng nhit. P S: 0,5at; 680J
c. on nhit. P S: 0,38at; 590J
16. Nn 10g kh oxy t iu kin tiu chun ti th tch 4l. Tm:
a. p sut v nhit ca khi kh sau mi qu trnh nn ng nhit
v on nhit
b. Cng cn thit nn kh trong mi trng hp. T , suy ra nn
nn theo cch no th li hn.
P S a) 1,7.10
5
Pa; 273K v 2,2.10
5
Pa; 341K. b) A = 397 J v 439 J
17. Mt kilmol kh N
2
( = 28kg/kmol) iu kin tiu chun gin on nhit
sao cho th tch ca n tng ln 5 ln. Tm:
a. Cng do kh thc hin.
b. bin thin ni nng ca khi kh.
P S: 2,7.10
6
J
18. Khi nn on nhit 1kmol kh lng nguyn t, ngi ta tn cng 146kJ.
Hi nhit ca kh tng ln bao nhiu? P S: T = 7K

60

CHNG XI. NGUYN LY TH HAI NHI T NG L C HO C
11.1. NH NG HN CH CU A NGUYN LY TH NH
T
Tt c cc qu trnh xy ra trong t nhin u phi tun theo nguyn l th
nht, nhng ngc li, mt qu trnh tho mn nguyn l th nht c th vn
khng xy ra trong thc t. V d: S truyn nhit t vt lnh sang vt nng tun
theo nguyn l th nht; vin n gm vo tng c nng chuyn ho thnh nhit
nng. Ta hy tng tng qu trnh ngc li, mc d vn tun theo nguyn l
th nht, nhng li khng th xy ra, l do l nguyn l th nht cha cp ti
chiu din bin ca qu trnh. Nh vy: mt hn ch ca nguyn l th nht
NH l cha cp ti chiu din bin ca qu trnh trong mt h c lp.
Nhit v cng u l thc o ca mc nng lng, theo nguyn l th
nht hai i lng ny tng ng nhau, c th chuyn ho ln nhau. Nhng
trong thc t, cng c th chuyn ho hon ton thnh nhit, ngc li nhit
khng th chuyn ho hon ton thnh cng. Nh vy: mt hn ch na ca
nguyn l th nht l cha nu ln c im khc bit gia cng v nhit.
Nguyn l hai nhi t ng l c ho c s b sung v khc phc nhng hn ch trn.
11.2. NGUYN LY TH HAI NHI T NG L C HO C
11.2.1. Qu trnh thun nghch v qu trnh bt thun nghch
nh ngha 1:
Mt qu trnh bin i ca mt h t trng thi A sang trng thi B c
gi l mt qu trnh thun nghch nu h c th t thc hin theo chiu ngc
li; v trong qu trnh ngc li h qua cc trng thi trung gian m qu
trnh thun qua.
i vi qu trnh thun nghch, nu lt i h nhn cng A th lt v
h tr ng cng A cho mi trng. Nh vy A=0, U=0,Q=0.
Vy: i vi qu trnh thun nghch, sau khi thc hin qu trnh thun v
qu trnh nghch mi trng khng b thay i.
61
C th ly v d v qu trnh thun nghch nh cc con lc dao ng iu
ho, chuyn ng ca piston trong xilider (xilanh).v.v...
nh ngha 2:
Mt qu trnh bin i ca mt h t trng thi A sang trng thi B c
gi l mt qu trnh bt thun nghch nu h khng th thc hin c theo
chiu ngc li; hoc nu c th h khng qua hoc khng i ht cc trng thi
trung gian m qu trnh thun qua.
Qu trnh thun nghch l qu trnh l tng, thc t khng xy ra. Mi
qu trnh xy ra trong thc t u l qu trnh bt thun nghch.
11.2.2. My nhit.
Khi nim: L my bin cng thnh nhit, hoc bin nhit thnh cng.
Trong my nhit c cht vn chuyn nhit gi l tc nhn lm nhim v
trao i nhit gia cc vt c nhit khc nhau gi l cc ngun nhit. Cc
ngun nhit c coi nh ngun c nhit khng thay i, s trao i nhit
gia cc vt khng lm thay i ti nhit ca n, ngun c nhit cao c
gi l ngun nng, ngun c nhit thp c gi l ngun lnh. Qu trnh hat
ng ca my nhit, tc nhn trong my nhit c vn hnh mt cch tun hon
(hay theo mt chu trnh).
Phn loi:
+ ng c nhit: Chuyn ho nhit nng thnh c nng.
Hnh 11-1 trnh by lu ca mt ng c nhit.

Hnh 11-1
Chu trnh lm vic ca ng c nhit c th hin trn (hnh 11-2):
ng cong pha trn biu din qu trnh thun, tc nhn nhn nhit t ngun
nng Q
1
v nh nhit cho ngun lnh Q
2
, ng thi dn n sinh cng (A
dn
<0)
62
Hiu sut ca ng c k hiu bng : Cho bit t l cng bin thnh
nhit.

1
Q
A
= q

(11.1)
Theo nguyn l th nht:A = Q
1
-Q
2
thay vo

ta c:

1
2
1
2 1
Q
Q
1
Q
Q Q
=
= q

(11.2)
ng cong pha di biu din qu trnh tc nhn nhn cng (A
nn
> 0)
thc hin qu trnh nn, cui qu trnh nn, tc nhn tr li trng thi xut pht
ca qu trnh dn tip theo.
Cng ca c chu trnh A
Chu trnh
=A
dn
+A
nn
<0, do vy c chu trnh ng c
nhit thc hin cng.
+ My lm lnh: My tiu th cng nhn nhit t ngun lnh v nh
nhit cho ngun nng.
Hnh 11- 4 trnh by lu ca mt My lm lnh.

Hnh 11-4
Chu trnh lm vic ca my lm lnh c th hin trn (hnh 11-3):
ng cong pha trn biu din qu trnh tc nhn nhn cng nn (A
nn
>0),
cn ng cong pha di biu din qu trnh tc nhn dn sinh cng (A
dn
<0)
Khi thc hin chu trnh (nghch) tc nhn nhn nhit lng Q
2
t ngun
lnh T
2
v nhn mt cng A t ngoi. Cng A v nhit lng Q
2
c tng hp
thnh dng nng lng nhit Q
1
truyn cho ngun nng T
1
. Mt v d ca my
V
1
2

P
Hnh 11-2
V
1
2

P
Hnh 11-3
2225.10)
63
lm lnh l t lnh dng trong gia nh. Ngun lnh T
2
l bung lnh (ngn cha
lm lnh). Cng ca t lnh nhn c cng l do m t nn kh. Ngoi ra cc
my iu ha cng thuc my lm lnh.
Mc ch ca cc my lm lnh l chuyn nng lng di dng nhit t
ngun lnh n ngun nng di tc dng ca cng ngoi lc ln tc nhn.
nh gi hiu sut ca my, ngi ta a ra i lng gi l h s lm
lnh :

2 2
1 2
Q Q
A Q Q
c = =
(11.3)
H s lm lnh cng cao th my lm lnh cng tt i vi t lnh m
khng cn nhn cng t bn ngoi. V A = 0 do c gi tr ln v cng.
Trong thc t khng th ch to c my lm lnh vnh cu.
11.2.3. Pht biu nguyn l th hai nhit ng hc
Nguyn l th hai c pht biu di nhiu cch khc nhau. Cc cch pht
biu ny v thc cht l hon ton nh nhau. Trong mc ny, chng ta s trnh
by hai cch pht biu tiu biu: pht biu ca Thompson v pht biu ca
Clausius v chng ta s ch ra rng hai cch pht biu l hon ton tng
ng.
a. Cch pht biu nguyn l II ca Thompson :
Cch pht biu nguyn l II ca Thompson c lin quan n ng c
nhit.
Cc bng chng thc nghim xc nhn rng khng th no ch to c
mt ng c nhit m ng c ny bin i hon ton lng nhit m n nhn
vo thnh cng c hc, ni khc i khng th no ch to c mt ng c
nhit c hiu sut 100%.
Trong cc ng c nhit vic chuyn mt phn nhit lng d tha cho
ngun lnh l mt iu bt buc. iu va nu trn c tha nhn nh l mt
nguyn l v c Thompson pht biu di dng nguyn l II nhit ng hc
nh sau :
Mt ng c nhit khng th sinh cng nu nh n ch trao i nhit vi
mt ngun nhit duy nht
Ngi ta gi mt ng c nhit hot ng tun hon sinh ra cng bng
cch ch trao i nhit vi mt ngun nhit duy nht l ng c vnh cu loi hai,
64
ni khc i ng c vnh cu loi II l ng c nhit c hiu sut 100%. Nguyn
l II khng nh rng khng th ch to c ng c vnh cu loi II.
b. Cch pht biu nguyn l II ca Clausius:
Cch pht biu nguyn l II ca Clausius c lin quan n my lm lnh.
Chng ta c th hnh dung mt my lnh nh l mt thit b lm vic nh
mt ng c nhit nhng trong cc qu trnh u din ra theo chiu ngc li.
Mt ng c nhit ly nhit t mt ngun nng v nh mt phn nhit cho mt
ngun lnh sau khi sn ra mt cng c hc no , ngha l mt ng c nhit
to ra mt cng c hc u ra. Mt my lnh lm vic hon ton ngc li. N
ly nhit t mt ngun lnh (tc l cc vt nm trong bung lnh ca mt t
lnh) v nh nhit cho mt ngun nng hn (tc mi trng khng kh xung
quanh) nhng my lnh i hi mt cng c hc u vo.
Nh vy trong my lnh, nhit c truyn t vt lnh sang vt nng
nhng khng phi l mt qu trnh din tin mt cch t nhin m l mt
qu trnh c s can thip t bn ngoi: ta phi a mt cng c hc vo h th khi
mi c qu trnh truyn nhit t vt lnh sang vt nng hn.
Cc phn tch v nguyn l lm vic ca my lnh dn n mt cch pht
biu khc ca nguyn l II nhit ng hc. l cch pht biu ca Clausius:
Khng th tn ti mt qu trnh nhit ng m kt qu duy nht l s
truyn nhit t mt ngun lnh cho mt ngun nng.
c. S tng ng ca hai cch pht biu nguyn l II :
Cch pht biu ca Clausius mi thot nghe th c v nh khng lin quan
g vi cch pht biu ca Thompson, nhng tht ra hai cch pht biu trn u
tng ng nhau. Chng ta s chng minh iu .
Cch chng minh ca chng ta nh sau: nu mt my vi phm cch pht
biu ca Clausius th n cng vi phm cch pht biu ca Thompson v ngc li
nu n khng vi phm cch pht biu ca Clausius th n cng s khng vi phm
cch pht biu ca Thompson.
Tht vy, gi s nu ta c th ch to
c mt my lnh m khng nhn cng t
bn ngoi (my lnh ny r rng vi phm cch
pht biu ca Clausius).
65
Gi s ta c th kt hp my lnh ny vi mt ng c nhit to ra mt
my hn hp (hnh 11-5).

Chic my hn hp ny c th bm nhit lng Q
L
m ng c nhit thi
ra cho ngun lnh ngc tr v ngun nng tip tc s dng li. Khi my
hn hp s c hiu sut 100% v r rng l vi phm cch pht biu ca
Thompson! Mun khng vi phm cch pht biu ca Clausius th my lnh cn
phi nhn mt cng A
1
u vo v t cc phn tch trn th hiu sut ca
chic my hn hp lun lun nh hn 100% v do khng vi phm cch pht
biu ca Thompson.
Tm li t nguyn l II ca nhit ng hc ta thy rng cng c th bin
hon ton thnh nhit nh trong cc qu trnh c s tham gia ca ma st, ca
nht cht lng nhng ngc li nhit ch c th bin mt phn ca n thnh cng
c hc, phn cn li ca nhit phi b i di dng hao ph cho mi trng xung
quanh lm cho mi trng (ngun lnh) nng ln. Nguyn l II khng nh trong
t nhin ch tn ti cc qu trnh khng thun nghch: cht kh lun lun chuyn
ng t ni c p sut cao sang ni c p sut thp, hai cht kh (hay hai cht
lng) c mt khc nhau bao gi cng c xu hng ha trn vo nhau ch
khng c qu trnh ngc li tch t mt hn hp ra thnh hai cht ring bit.
11.3. CHU TRI NH CA C N
nh ngha: Chu trnh Ccn thun nghch
l mt chu trnh trong cht vn chuyn thc
hin bn qu trnh sau y (hnh 11-6 ):
+ Qu trnh dn ng nhit (1 - 2): Trong
qu trnh ny cht vn chuyn tip xc vi ngun
nng c nhit T
1
,

nhn ngun nng nhit
lng Q
1
, truyn cng cho h khc.
+ Qu trnh dn on nhit (2 - 3):
Trong qu trnh ny cht vn chuyn cch nhit vi bn ngoi, nhit
h t T
1
xung T
2
, khng trao i nhit, truyn cng cho h khc.
+ Qu trnh nn ng nhit (3 - 4): Trong qu trnh ny cht vn chuyn
tip xc vi ngun lnh c nhit T
2
,

nh cho ngun lnh nhit lng Q
2
, nhn
cng t bn ngoi.
V
1
P
1
P
Hnh 9-6

3
2
4
P
2
P
3
P
4
V
3
V
4
V
1
V
2
T
2
T
1
Hnh 11-5
66
+ Qu trnh nn on nhit (4 - 1): Trong qu trnh ny cht vn chuyn
cch nhit vi bn ngoi, khng trao i nhit, nhn cng t bn ngoi.
Hiu sut ca chu trnh Ccn thun nghch:
+ Biu thc: Gi thit cht vn chuyn l kh l tng, ta c hiu sut
ca ng c nhit:
1
2
1
2 1
Q
Q
1
Q
Q Q
=
= q

Ngi ta chng minh c hiu sut ca chu trnh l:

2 2
1 1
1 1
Q T
Q T
q = = (11.3)
Tng qut:
1
2
1
2
T
T
1
Q
Q
1 s = q (11.4)
V my nhit chy theo chu trnh Cc-n thun nghch nn nu ta cho chy
theo chiu nghch ta s c my lm lnh Cc-n, ngi t cng chng minh
c hiu sut my lm lnh Cc-n cho bi biu thc:

2
1 2
T
K
T T
=
(11.5)
nh l Ccn: Hiu sut ca tt c cc ng c chy theo chu trnh
Ccn ch ph thuc vo nhit ngun nng v ngun lnh m khng ph
thuc vo tc nhn v cch ch to my. Hiu sut ca chu trnh Ccn thun
nghch ln hn hiu sut ca ng c chy theo chu trnh Ccn bt thun
nghch cng lm vic vi hai ngun nhit trn.
11.4. Biu thc nh lng ca nguyn l th hai
T biu thc tnh hiu sut ca ng c nhit thun nghch chy chu trnh
Carnot, ta c:
2 2
1 1
' T Q
T Q
=
T biu thc nh ngha hiu sut v ca chu trnh Carnot, ta c:

1 2 1 2
1 1
' Q Q T T
Q T

s (11.6)
l biu thc nh lng ca nguyn l th 2.
Ta thit lp biu thc tng qut ca nguyn l th 2:
67
T (11.6) ta c:

2 2
1 1
' T Q
T Q
s (11.7)
Ta c:

Q
2
= - Q
2

Suy ra:
1 2
1 2
0
Q Q
T T
+ s (11.8)
Trng hp tng qut: cc qu trnh ng nhit ln lt tng ng vi nhit :
T
1
, T
2
, T
i
ca ngun nhit bn ngoi v ng vi nhit lng Q
1
, Q
2
, Q
i
m
h nhn c t bn ngoi, t (11.8) ta c:

1
0
n
i
i
i
Q
T
=
s
(11.9)
Nu trong mt qu trnh bin thin lin tc, ta c th coi h tip xc vi ln lt
v s ngun nhit c nhit T v cng gn nhau v bin thin lin tc. Mi qu
trnh tip xc l mt qu trnh vi phn trong h nhn c nhit Q, h thc
(11.9) tr thnh:
0
Q
T
o
s
}
(11.10)
+ Du = ng vi chu trnh thun nghch,
+ Du < ng vi chu trnh khng thun nghch.
(11.10) l biu thc nh lng tng qut ca nguyn l th 2.
11.4. HM ENTROPI V NGUYN L TNG ENTROPI
11.4.1. Cng thc lin h gia AS, Q v T.
a. Cng thc.
Mt h c nhit T, khi trao i nhit vi bn ngoi l Q th bin
thin entrpi ca h l AS. Theo l thuyt thng k chng minh c cng
thc lin h sau:

T
Q
S = A (11.11)
V mt nh tnh cng thc trn cho ta bit: Nhit lng Q ca h nhn
c s lm tng mc chuyn ng nhit cc phn t, trng thi hn lon ca s
phn b cc vi thi tng ln, entrpi ca h s tng ln mt lng AS t l vi Q.
Nu nhit ca h cao th nhit lng Q ca h nhn c s t lm thay i
68
trng thi hn lon ca h, xc sut nhit ng W s tng t, do AS ca h nh.
Ngc li nu nhit ca h thp th nhit lng Q ca h nhn c s lm
trng thi hn lon ca h thay i nhiu, xc sut nhit ng W s tng nhiu,
do AS ca h ln.
b. n v
T biu thc trn ta nhn thy th nguyn ca entrpi S l Jun/ (J/).
c. Cc tnh cht Entrpi.
+ Entrpi S l mt hm s ca trng thi, n khng ph thuc vo qu trnh
a h t trng thi ny qua trng thi khc. Do vy ta c th thay th vic tnh
bin thin AS ca h gia hai trng thi trong nhng qu trnh bt thun
nghch bng vic tnh bin thin AS ca h gia hai trng thi trong nhng
qu trnh thun nghch gia cng hai trng thi .
+ Entrpi S l mt i lng c tnh cht cng. Chng minh tnh cht ny
nh sau:
Ta c: S = k.lnW vi W
h
= W
1
.W
2
....W
N

thay vo

ta c: S = k.ln W
1
.W
2
....W
N
= k.ln W
1
+ k.lnW
2
+....+ k.ln W
N

Suy ra: S = S
1
+ S
2
+ S
3
+........+ S
N
= S
i

Cng thc cho ta xc nh entrpi S ca h phc tp gm nhiu phn hoc
gm nhiu qu trnh bin i.

d. bin thin entrpi trong mt qu trnh.

Trong mt qu trnh thun nghch v cng nh bin thin entrpi l dS
c vit l:

T
dQ
dS =

(11.12)

ly tch phn hai v ng thc:
} }
=
qtTN
S
S
T
dQ
dS
2
1

vi S
1
v S
2
tng ng l
cc gi tr ca hm s S ti trng thi u v trng thi cui. Do vy v tri biu
thc l: S S S dS
1 2
S
S
2
1
A = =
}

Vy bin thin entrpi trong qu trnh thun nghch l:

}
= A
qtTN
T
dQ
S
(11.13)
69
Tnh bin thin entrpi trong mt s qu trnh:
bin thin entrpi ca h khng c lp trong qu trnh thun nghch.
Xt mt khi lng kh l tng thc hin qu trnh bin i t trng thi
1 (P
1
V
1
T
1
) sang trng thi 2 (P
2
V
2
T
2
). Ta tin hnh bin i nh sau:
Theo nguyn l th nht NH v phng trnh trng thi kh l tng ta
c: PdV dT
2
iR m
dA dU dQ +
= =

Suy ra: dV
V
RT m
dT
2
iR m
dQ
=
thay vo trn, ta c:
V
dV
R
m
T
dT
2
iR m
T
dQ
dS
= =
tch phn hai v v bin i:
2 2 2
1 1 1
2 2
12
1 1
2
ln ln
2
S T V
S T V
m iR dT m dV
dS R
T V
T V m iR m
S R
T V

= +
A = +
} } }

2 2
12
1 1
ln ln
V
T V m m
S C R
T V
A = + (11.14)
+ Vy nu biu din bin thin AS theo V,T th ta c biu thc:
1
2
1
2
V
V
V
ln R
m
T
T
ln C
m
S
= A
+ Nu biu din bin thin AS theo V,P th ta p dng phng trnh
trng thi bin i:

1 1
2 2
1
2
V P
V P
T
T
=
ta c:
= A
= A
1
2
1
2
V
1
2
V
1
2
1 1
2 2
V
V
V
ln R
m
V
V
ln C
m
P
P
ln C
m
S
V
V
ln R
m
V P
V P
ln C
m
S

suy ra:
1
2
P
1
2
V
V
V
ln C
m
P
P
ln C
m
S
= A
Cc trng hp c bit:
+ Qu trnh ng nhit (T
1
=T
2
), biu thc c vit thnh:
70

2
1
1
2
P
P
ln R
m
V
V
ln R
m
S
= A (11.15)
+ Qu trnh ng p (P
1
= P
2
), biu thc c vit thnh:
1
2
p
1
2
P
T
T
ln C
m
V
V
ln C
m
S
= A
+ Qu trnh ng tch (V
1
=V
2
), biu thc trn c vit thnh:

1
2
V
1
2
V
P
P
ln C
m
T
T
ln C
m
S
= A (11.16)
+ Qu trnh on nhit (dQ = 0), biu thc cho ta kt qu AS = 0
11.4.2. H c lp trong qu trnh thun nghch v bt thun nghch,nguyn
l tng entrpi
Cc qu trnh thun nghch:
+ nh ngha: Mt qu trnh bin i h t trng thi A sang trng thi B
c gi l thun nghch khi h c th tin hnh theo chiu ngc li, v
trong qu trnh ngc , h s i qua cc trng thi trung gian nh qu trnh
thun.
+ bin thin entrpi:
V h c lp, nn ta c: Q = 0. Do :

}
= A
qtTN
T
dQ
S (11.17)
Kt qu: 0 S
qtTN
= A
Vy: Trong qu trnh thun nghch, mt h c lp thc hin qu trnh din
bin sao cho entrpi ca h khng thay i.
Cc qu trnh bt thun nghch:
+ nh ngha: Qu trnh bt thun nghch l qu trnh m khi tin hnh
theo chiu ngc li, h khng i qua cc trng thi trung gian nh qu trnh
thun.
+ bin thin entrpi:
Xt mt h c lp gm hai vt c nhit T
1
v T
2
(gi s T
1
> T
2
). Khi
cho hai vt tip xc nhau, nhit lng vt 1 nh ra ng bng nhit lng m vt
2 nhn vo, gi AQ l mc nhit lng hai vt trao i, AQ
1
v AQ
2
l nhit lng
tng ng ca tng vt trong qu trnh. y l qu trnh bt thun nghch, v
71
nhit lng ch truyn theo chiu thun t vt c nhit cao sang vt c nhit
thp m thi.
Theo nguyn l th nht NH v cc quy c du, th: AQ
1
= - AQ v
AQ
2
= AQ. p dng tnh cht cng ca entrpi ta c: AS
h
= AS
1
+ AS
2

2 1 2
2
1
1
he
T
Q
T
Q
T
Q
T
Q
S
A
+
A
=
A
+
A
= A
|
|
.
|
\
|
A = A
1 2
he
T
1
T
1
Q S
Do gi thit T
1
> T
2
nn AS
h
> 0 ( Tc l entrpi ca h tng)
Vy: Trong qu trnh bt thun nghch, mt h c lp thc hin qu trnh
din bin sao cho entrpi ca h tng.

1. Trnh by hn ch ca nguyn l th nht ca nhit ng hc?
2. nh ngha qu trnh thun nghch v qu trnh bt thun nghch. Nu cc tnh
cht ca cc qu trnh ny.
3. Khi nim my nhit. Phn loi my nhit. nh ngha hiu sut ca my nhit
4. Pht biu nguyn l th hai ca nhit ng hc? Ti sao ni hai cch pht biu
ca Tm-xn v ca Clau-di-t l tng ng nhau?
5. Khi nim v chu trnh Cc-n. Thit lp biu thc hiu sut ca chu trnh
Cc-n. Nu ni dung ca nh l Cc-n.
6. Thit lp biu thc nh lng ca nguyn l th hai nhit ng lc hc
7. nh ngha v tnh cht ca hm entropi. Thit lp biu thc nh lng ca
nguyn l th hai nhit ng lc hc theo hm entropi.
8. Thit lp biu thc v pht biu nguyn l tng entropi
9. Cho 3kmol kh l tng n nguyn t thc hin mt chu trnh AB, CD ng
nhit BC, DA ng tch , T
1
= 1,5T
2
= 450K ; V
2
= 2V
1

a. Chng minh rng t s P
A
/P
B
= P
D
/P
C

b. Tnh cng sinh ra, nhit m khi kh thc s nhn
vo trong chu trnh
c. Tnh hiu sut ca chu trnh.
P S: b) A = 25,92.10
5
J ; Q = 133,85.10
5
J ; c) 19,4%
A
C
B
T
1
T
2
P

0
V
V
1
V
2
D
72
10. Khi thc hin chu trnh Ccn, kh sinh cng 8600J v nh nhit 2,5kcal cho
ngun lnh. Tnh hiu sut ca chu trnh. P S: 45%
11. Khi thc hin chu trnh Ccn, kh nhn c nhit lng 10kcal t ngun
nng v thc hin cng 15kJ . Nhit ca ngun nng l 100 C
o
. Tnh nhit
ca ngun lnh. P S: 239K
12. Mt kmol kh l tng thc hin mt chu trnh gm 2 qu trnh ng tch v
hai qu trnh ng p. Khi th tch ca kh thay i t V
1
=25m
3
n V
2
=50m
3

v p sut t p
1
=1at n p
2
=2at. Hi cng thc hin bi chu trnh ny nh hn
bao nhiu ln cng thc hin bi chu trnh Ccn c cc ng ng nhit ng
vi nhit ln nht v nh nht ca chu trnh ni trn, nu khi gin ng nhit
th tch tng ln gp i? P S: A/A = 2,1
13. Mt my hi nc lm vic theo chu trnh nh hnh v
a) Thot tin hi nc t ni hi vo
xilanh, p sut hi nc tng t p
o
ti p
1
,
th tch khng i v bng V
o
(nhnh AB).
b) Hi nc tip tc i vo, pittng chuyn
ng t tri sang phi (nhnh BC) vi p
sut hi khng i l p
1
v th tch tng ln V
1
.
c) Xilanh ng van li, pittng chuyn ng tip tc sang phi khi xy ra qu
trnh gin on nhit (Nhnh CD);
d) Khi n v tr cui cng bn phi, th hi nc trong xilanh i vo ngun lnh,
khi p sut hi gim xung p
o
, cn th tch khng i bng V
2
, (nhnh DE).
e) Pittng chuyn ng ngc li, y hi nc cn li trong xilanh ra ngoi, khi
p sut khng i bng p
o
, th tch gim t V
2
ti V
o
(nhnh EA).
Hy tnh cng m my nhit sinh ra mi chu trnh, nu V
o
= 0,5l; V
1
=1,5l;
V
2
=3l;p
o
=1at; p
1
=12at v h s on nhit l =1,33.
P S: A= = 2024 J
14. Mt my hi nc c cng sut 14,7kW, tiu th 8,1kg than trong mt gi.
Nng sut ta nhit ca than l 7800kcal/kg. Nhit ca ngun nng 200
o
C,
nhit ca ngun lnh l 58 C
o
. Tm hiu sut thc t ca my. So snh hiu
sut vi hiu sut l tng ca my nhit lm vic theo chu trnh Ccn vi
nhng ngun nhit k trn. P S: 20% v 30%
15. Mt my lm lnh lm vic theo chu trnh Cacn nghch, tiu th cng sut
36800W. Nhit ca ngun lnh l -10
o
C, nhit ngun nng l 17
o
C. Tnh:
a) H s lm lnh ca my.

p

V

P
1
P
o
B

C

D

A

V
o
V
1
V
2

E

73
b) Nhit lng ly c ca ngun lnh trong 1s.
c) Nhit lng nh cho ngun nng trong 1 giy
P S: a) = 9,74 ; b) Q
2
= 86 Kcal ; c) Q
2
= 95 Kcal
16. Tnh bin thin entrpy khi h nng ng p 6,5g hir, th tch kh tng
gp i. P S: S = 65,52 (J/K)
17. Tnh tng entrpy khi bin i 1g nc 0
o
C thnh hi 100
o
C.
P S: S = 7,4 (J/K)
18. Tnh bin thin entrpy khi gin ng nhit 10,5g kh Nit t th tch 2l
ti th tch 5l. P S: S = 2,9 (J/K)
19. 10g xy c h nng t t
1
=50
o
C ti t
2
=150
o
C. Tnh bin thin entrpy
nu qu trnh h nng l:
a) ng tch; b) ng p. P S: a) S = 1,7 (J/K) ; b) S = 2,4
(J/K)
20. Tnh bin thin entrpy khi bin i 6g kh hyr t th tch 20 lt, p sut
1,5 at n th tch 60 lt, p sut 1at. P S: 71 (J/K)
21. Tnh bin thin entrpy ca mt cht kh
l tng khi trng thi ca n thay i t A ti
B (hnh v) theo:
a) ng ACB
b) ng ADB
Cho bit: V
1
= 3l; p
1
= 8,31.10
5
N/m
2
; V
2
= 4,5l;
t
1
= 27 C
o
, p
2
= 6.10
5
N/m
2

P S: a,b) S = 5,4 (J/K)

P
V
V
1
V
2
O

P
1
P
2

C

A

D
B

74

BaiGiangVLDC VUI - 4ChuongCuoi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

BaiGiangVLDC VUI - 4ChuongCuoi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BAI GIANG VT LY AI CNG 1

chuyn di trn ng cong C D.

trong chuyn di v cng nh dS

cng phng nh ban u.

N trong trng lc th, ta c th

) c nng khng bo ton.

tc dng ln cht im m chuyn ng trong trng hp dn ca

+ ca mt cht lu l tng l mt hng s". Phng trnh (7.12) gi l

c gi l ng nng trung bnh ca cc phn t kh

= . Ly tch phn hai v ca biu thc ta c:

= , trong m l khi lng ca mi phn

, do ta c biu thc nhit dung mol phn t trong qu trnh

You might also like